materiklar va okeanlarning tabiiy geografiyasi kk

materiklar va okeanlarning tabiiy geografiyasi kk

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi
A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Ta`biyattaniw fakul`teti
Geografiya kafedrasi
Aga oqitiwshi A.S.Nurlanov
«MATERIKLER HAM OKEANLARDIN TABIYIY GEOGRAFIYASI »
PA`NI BOYINSHA OQIW METODIKALIQ KOMPLEKSI
(bakalavriat basqishi talabalari ushin)
NO`KIS - 2013
Mazmuni
1- tema. Kirisiw. Materikler ha`m okeanlar ta`biyiy geografiyasinin` maxset
waziypalari.
2- tema. Geografiyaliq qabiqlar haqqinda tu`sinik
3- tema. Jer betine quyash energiyasinin` bo`listiriliwi ha`m klimat poyaslari .
4- tema.
5- tema.
6- tema.
7- tema.
8- tema.
9- tema.
10- tema.
11- tema.
12- tema.
13- tema.
14- tema.
15- tema.
16- tema.
17- tema.
18- tema.
19- tema.
20- tema.
21- tema.
22- tema.
23- tema.
24- tema.
25- tema.
26- tema.
27- tema.
28- tema.
29- tema.
30- tema.
31- tema
Jer betinin` geokompleksleri ha`m geografiyaliq zonaliqtin` dinamikasi.
Du`n`ya okeanlarinin` regionalliq birlikleri.
Evraziya materiginin` geografiyaliq orni, tektonikasi rel`ef o`zgeshelikleri.
Evropanin` klimati ha`m ishki suwlari.
Evropanin` topiraq-o`simlik qatlami ha`m haywanat du`n`yasi.
Evropanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlari. Arqa ha`m orayliq Evropa
rayonlari.
Al`p ha`m Karpat tawlari. Evropanin` jer orta ten`izi boylari.Shig`is Evropa
regionlari.
Aziyanin` geografiyaliq orni klimati ha`m ishki suwlari.
Aziya du`n`ya bo`leginin` klimat poyaslari ha`m ta`biyat zonalari
Aziyanin` topiraq-o`simlik qatlami ha`m haywanat du`n`yasi.
Aziyanin` ta`biyiy geografiyaliq regionlari.
Qubla -Batis Aziya rayoni.
Orayliq, Shig`is ha`m Qubla Shig`is Aziya ta`biyiy geolgrafiyaliq
regionlarina sipatlama.
Arqa Amerikanin` geografiyaliq orni, tektonikaliq du`zilisi ha`m paydali
qazilma bayliqlari.
Arqa Amerikanin` klimati ha`m ishki suwlari.
Arqa Amerikanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlastiriw.
Kubla Amerikanin` geografiyaliq orni qurg`aqliq du`zlisi, ha`m tektonikaliq
o`zgeshelikleri.
Qubla amerika materiginin` klimati ha`m ishki suwlari.
Qubla Amerikanin` ta`biyiy geografiyaliq regionlari ha`m u`lkeleri. Shig`is
ta`biyiy geografiyaliq region.
Batis tabiyiy geografik regioni.And tawlari.
Afrika materiginin` geografiyaliq orni ha`m jer betinin` du`zilisi rel`efi.
Afrika materiginin` klimat poyaslari ha`m ishki suwlari.
Afrika materiginin` organik du`n`yasi. Materikte adam.
Afrikani ta`biyiy geografiyaliq rayonlastiriw. Arqa Afrika ha`m Orayliq
Afrika.
Shig`is Afrika. Qubla Afrika ta`biyiy geografik regionlari.
Avstraliya materiginin` geografiyaliq orni klimati ha`m organikaliq
du`n`yasi.
Avstraliyanin` ta`biyiy geografiyaliq u`lkeleri.
Antraktida materiginin` ashiliwi. Geografiyaliq orni ha`m jer betinin`
du`zilisi. klimiti ha`m orgpanikliq du`n`yasi.
1
MATERIKLER HA`M OKEANLAR TA`BIYIY GEOGRAFIYaSINA
KIRISIW.
Reje:
1. Materikler ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasinin` maxset waziypalari.
2. Materikler ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasinin` basqa pa`nler menen baylanisi.
3. Materikler ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasi pa`ninin` izertlew ob`ektleri.
«Matereklerdin` ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasi» kursi ta`biyiy geografiya
tsiklig`dag`i pa`nler arasinda tiykarg`i kurs bolip esaplanadi. Bul pa`nnin` izertlew ob`ektisi
geografiyaliq qabiq bolip tabiladi. Geografiyaliq qabiq bul o`z-ara baylanisi jer qabig`i
otmosferasinin` to`mengi qatlamin, gidrosfera, biosfera, metosferanin` joqarg`i qabatin o`z ishine
aladi. Geografiyaliq qabiqta jeke tu`rde izertleytug`in ta`biyiy geografiyaliq pa`nler menen bul bul
pa`n tig`iz baylanista izertleydi. Ma`selen geologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topiraqtaniw,
biogeografiya ha`m t b pa`nler.
Geografiyaliq qabiq bul tutas kompleks retinde onin` qurami, rawajlaniwhi ha`m og`an ta`n
tiykarg`i nizamliqlar uliwma jer taniw kursinda o`tiledi. Geografiyaliq qabiq bir tutas kompleks
bolip onin` koponentleri o`z-ara tig`iz baylanista boladi. Geografiyaliq qabiq ken`islik boyinsha
bo`liniw o`zgesheliklerine iye. Bunda bo`liniwlerde geokompleksler, ta`biyiy komleksler
geosistemalar, landshaftlar dep atyadi. Ta`biyiy geografiyaliq rayonlastiriw protsessinde alip
bariladi.
En` u`lken ta`biyiy kompleks geografiyaliq qabiq bolsa, ol o`z na`wbetinde kishi ta`biyiy
komplekslerge bo`linedi. Misali. Matereklik ta`biyiy komplekske, okeanliq ta`biyiy komleks ha`m
t.b. Jer shari materekler ha`m okeanlardan turadi. Materek-jer qabig`inin` en` iri, u`lken qurg`aqliq
tipindegi massibi bolip esaplanadi. Onin` u`lken bo`limi dunya ju`zlik okean xaddinin` u`stinde
jaylasqan. Geologiyaliq payda boliwi boyinsha to`mendegi alti u`lken jer massivlerin ko`rsetiwge
boladi. Evraziya, Afrika, Arqa Amerika, Kubla Amerika, Avstraliya ha`m Antraktidida. Sonin`
menen birge jerdi shar ta`rizli formada ekenligin da`llilep izertlegen. (Atawlar, yarim atawlar,
okeanlar, ten`izler, qoltiqlar ha`m bug`azlar haqqinda tu`siniklerdi soraw-jiwap formasinda
sheshemiz) waqtinda sayaxatshilar dunya ju`zin bo`leklerge bo`lgen.
Ha`zirgi waqitlari dunya ju`zi bo`leklerinin` alti atamasi saqlang`an. Evropa, Aziya,
Amerika, Avstraliya, Antraktika.
Ha`r bir materektin` ladshaftliq struturasi, geografiyaliq qabiqtin` uliwma bo`liniwshi
regionaliq ko`rsetkishlerin aniqlaydi. Sonliqtan birinshiden geografiyanin` tiykarg`i qa`siyetlerin
u`yrenip son` materek ha`m okeanlardin` ta`biyiy sharayatlarina spatlama beremiz.
Jer yadrodan ha`m bir neshe qorshap turg`an qatlamlardan turatug`nlig`i ma`lim. Oni
joqarsinan otmosfera qorshap turadi. Okeanlar menen ten`izler ha`m qurg`aqshiliqtag`i suwlar
gidrosferani payda etedi. Gidrosfera ushin tiykar bolip jerdin` qatti qorinan turg`an qatlami litosfera
xizmet etedi. Litosferanin` joqarg`i qatlamina, otmosferanin` to`mengi bo`limine ha`r qiyli
organizmler jaylasqan bolip, olar biosferani quraydi. Ko`rsetilgen qorshap turg`an qatlamlardin`
ha`mmesi jerdin` betinde bir-biri menen tutasip, o`z-ara ta`sir jasaytug`in ayriqsha jerlerdi qorshap
turg`an geografiyaliq qatlamlardi payda etedi. Evraziyanin` payda boliwi u`sh Kembriyge shekem
pla`tformalar menen baylanisli. Evropaliq. Sibir` ha`m Qitay. Proterozoydin` aqirinda olardin`
arasinda geosinkinalliq poyaslar bolgan. Ural Tyan`-Shan` Evropani Sibir`den ayirip turg`an.
Evropa batista Atlantikaliq geogsinklinal` poyasi menen Tu`slik tamannan Al`p Gimalay
geosinklinal` poyas Gondvanadan ayirip turg`an.
Rz Taw payda boliw ha`reeketler, qurg`aqliqtin` maydanin ko`beytti. Geosinkl, oblastinin`
kemeyiwi sebebinen. Ertedegi Rz Sibir` platformasi tu`slikte Baykan tawlari payda bolgan. Yag`niy
ha`zirgi Sibir`din` tu`slik bo`limindegi tawlar.
Kaledon orogenlik ha`reketleri na`tiyjesinde Evropa platformasi Arqa Amerika platformasi
menen qosiladi. Arqa Atlantikaliq materik payda boldi. (Eria).
Al`p Qatparlaniwi. Mz aqirinda baslanip Al`p Gimalay ha`m Tinish okean geosinklinal`
poyaslarina ken` tarkaladi. Sonni menen birge Lavraziya Arka Amerika ha`m Evraziyag`a ayiriladi,
olarpdin` arasinda Atlantika okeaninin` oypati payda boldi. Al`p Gimalay geosinklinal` poyasi bul
da`wirde kemeyedi. Gondvona bir katar platformalarg`a bo`lip ketedi. Evraziyanin` ha`zirgi tu`ri
Al`p da`wirinde payda bolg`an. Taw payda boliw ha`reketleri neogen ha`m to`rtinshi da`wir dawam
etedi.
Neogen aqirinda Evraziyag`a Araviya ha`m Hind platformasi qosiladi, Hind-Gang ha`m
Mesopotamiya taw aldi batiqlari jatqiziqlar menen toltiriladi.
Evropa ko`leminin` kishi boliwina karamastan, onin` gelogiyaliq du`zilisi ha`r qiyli bolip
keledi. Shig`ista a`yemgi platformaliq strukturalar basim boladi. Bul strukturalarga biyik emes,
salistirmali az tilkimlengen payda bolgan tawlar ha`m jas platformalar iyelep atir.
Evropaliq platformalardin` tiykarinda Kembriyge shekemgi metamorfliq jinislar jaylaskan,
olar Arka batista jarikka shig`adi. Baltik kalkani tu`rinde. Onin` territoriyasi teniz benen jabilmagan
ha`m ko`teriliw tendentsiyasi baklanadi. Paleozoy h.t.b. tektonikaliq protsessler tutas ha`reketler
tu`rinde ha`m sonin` menen birge u`ziliw dispokatsiyalar tu`rinde ko`riniste boladi. Baltik kalkani
tu`slik ta`repte Arka ha`m Baltik tenizleri rayoninda Kembreyge shekemgi fundament kalin` ten`izli
ha`m kontenentalli jinislar menen kaplangan. (10 km shekem). Bul tektonikaliq uchastka Evropa
platformasi plitasi bolip keledi.
Evropa platformasinin` batis ha`m tu`slik batis shetlerinde Kadedon strukturalari jaylaskan.
Birak ha`zirgi waqitta Kaledon taw poyasinan Skandinaviya tawlari. Arka Shotlandiya, Uel`s,
Irlandiya tawlig`i saklangan. Olar kurami boyinsha ha`r kiyli jinislardan kuralgan, olardin` ishinen
qizil renli peschanikler. Slanetsler, izvestnikler basim boladi, ko`plegen granitli intruziyalar menen
buzilgan.
Evropanin` tu`slik bo`liminde kaynazoy qatparlaniwi ku`shli rawajlang`an, olardi Evraziya
geosinklinal poyastin` Al`p oblasti dep ajiratadi. Bul al`p geosinklinal oblasta sredniy massiv rolin
atqaratug`in ken` qatti epigertsin bloklardin` boliwi menen tu`sindiredi.
Orayliq bo`limi Al`p, arqa shig`ista Al`p tawi Karpat ha`m Stara Planina tawlarina o`tedi,
tu`slik shig`ista Dinar tawlig`i, Pinda qiri, Krit ha`m Kipr atawlarinan o`tedi.
2
GEOGRAFIYaLIQ QABIQLAR HAQQINDA TU`SINIK
Reje:
1. Jerdin` geografiyaliq qabiqlarina sipatlama.
2. Geografiyaliq qabiqtin` o`zgeshelikleri ha`m jer beti rel`ef formalarinin` qa`liplesiwi.
3. Geografiyaliq qabiqtin` rawajlaniw nizamliqlari.
Geosferanin` shegarasinda geosfera jer astinan ha`m kosmostan belgili mug`darda energiya
ha`m zatlar bo`linip shig`adi (jer astinan magma ha`m jer asti issilig`i). Quyash ha`m kosmosliq
energiya geosferada jilliliq energiyasina o`zgeredi ha`m jerdin` ishki energiyasi menen baylanisadi.
Sonin` tiykarinan jer astinan jilliliq shig`adi. Bul energiya tolig`i menen endogenlik protsesske
jolig`adi. Jer astinan
jer u`stinen jaqtiliq ag`iminin` ku`shi neosferag`a ku`n nurinin` keliw
jillilig`ina qarag`anda 4000 ese ko`p quyash energiyasi jer u`stindegi bolatug`in ha`r qiyli
protsesslerdin` ha`m en` baslilisi tirishiliktin` basli tiykari bolip esaplanadi.
Geografiyanin` rawajlaniwh harakteri planetriyaliq-kosmosliq harakterge qaray onin` payda
boliwi ha`m zonal regionalliq qa`siyetinen to`mendegi en` baslilarin bo`lip ko`rsetiwge boladi.
1. Jerdin` massasin jer shari o`zgeshe ximiyaliq sostavtan turadi. Sol sostavtan jer qabig`i
otmosfera, gidrosfera du`zilgen ha`m awirliq ku`shin aniqlaydi.
2. Jerdin` quyash sistemasinda jaylasiwi jerdin` quyashtan ortasha qashiqliqtag`i 149,5
mln.km.
3. Jerdin` quyash do`gereginde ellipsoid orbita boylap 29,76 km/s tezlik penen aylaniwg`a
ha`m o`z ko`sheri do`gereginde (23 saat 56 min 4 sek) aylaniwi eliptika ken`isligine jer sharinin`
qiyalig`i 660 33 22
4. Jerdin` formasi geoid formasin iyelep onin` radyusi 6371 km, ekvatorliq radyusi 6378 km,
polyarliq radyusi 21,3 km kem.
5. Jerdin` joldasi Ay bolip jerdin` a`tirapinda ha`reket etip tasiw qaytiw, qublislarin payda
etedi.
6. Jerdin` jasi planeta retinde 4,7 mlrd, jil dep esaplaydi.
Bul faktorlar ma`wsimlerdin` o`zgeriwin, ku`n ha`m tu`nnin` almasiwin, quyash
energiyasinin` kemlikler boyinsha
tiykarinan, hawa massalarinin` bo`liniwin, onin` uliwma
tsirkulyatsiyasin ta`biyiy protsesslerdin` zonalilig`in payda etedi.
Jer qirtisinin` ortasha qalin`lig`i 35 km. Bazol`t to`mengi qabatinin` qalin`lig`i 35 km, granit
qabati 15 km, sho`gindi qabati 2-3 km.
Jer kartasinin` tawlarda qalin`lig`i 70 km, okean astinda 10 km. Okean astinda bazol`t ha`m
sho`gindi qabat bolip, grant qabati bolmaydi.
Jer kartasi subkontinentalliq ha`m subokeanliq bolip ekige bo`linedi. Geosferanin` joqarg`i
shegarasi tropopawza bolip ployarliq u`lkelerde 8-9 km, ortasha ken`isliklerde 12-13 km ekvatorda
16-17 km jetedi.
Stratosferanin` biyikligi 20-25 km jetedi. Ozon qabati tirishilikke ziyanli ul`trafiolet nurlardi
uslap qaladi. Geografiyaliq qabiqtin` to`mengi shegarasin S.V.Kalesnik 200-300 m a`tirapinda
aniqlaydi.
Jer betinin` rawajlaniwi haqqinda tu`sinik.
Quyash sistemasindag`i planetalar ha`m jerdin` payda boliwi haqqinda problemalar ele
gipoteza ramkasinan shiqqan joq. (a`zirgi zaman tu`siniklerge qarag`anda (O.Yu.Shmid,
A.P.Vinogradov h.t.b). bunnan 5 mlrd jil burin quyash energiyasinda gaz-shan` tozanlar bolip,
quyashtin` gravitatsiyaliq maydanina tu`sin awir elementler yadro qabatin payda etken.
Materek ha`m okeanlardin` payda boliwi haqqinda bunan kiyatirg`an tu`siniklerge qosimsha
ha`zir litosferaliq plitalardin` tektonikasi teoriyasi pakyda boldi.
Ha`zirgi waqitta to`mnegi iri litosferaliq plitalar bar.
1) Evraziyaliq, 2) Shig`is Aziyaliq 3) Afrikaliq 4) Arabiya 5) Xindoavstraliya 6) Tinish okeani 7)
Arqaa Amerikaliq 8) Qubla Amerikaliq 9) Antraktikaliq.
Orta-Antraktikaliq qirlar riftlik zonasi en` aktiv zona bolip, jilina 6m Amerikaliq plita
batisqa, Evroaziyaliq plita shig`isqa jiljiydi. Arabstan, Hindstan ha`m Avstraliya arqa-shig`isqa
jiljimaqta. Ha`zir dekuwatsiya protsessi na`tiyjesinde A.P. Lisitsiyanin` esaplawi boyinsha
okeang`a jilina 27 mlrd.t qatti bo`lekler ha`m 3,2 mlrd.t erigen zatlar, dariya ag`islari na`tiyjesinde
ag`ip baradi.
Jer sharinda tawlar 43% iyeliydi tegislik platformali oblastlar 57% iyeliydi. Evropada tawlar
30%, Aziyada 57%, Afrikada 16%b Arqa Amerikada 39%, Qubla Amerikada 23% ha`m Avstraliya,
Okeaniyada 26% iyeleydi.
Bunnan 300 mln. jil burin Pangeya qurg`aqlig`i Lavraziya ha`m Gondavanag`a bo`lingen.
Son`g`i 70 mln jil burin Gondavana ha`m Lavraziya ja`ne mayda qurg`aqshiliqlarg`a bo`lingen,
Gondvana, Brazilya, Antraktida, Afrika, Arabiya, Hindistan ha`m Avstraliyag`a qurg`aqshiliqlarina
bo`lingen bolsa, Lavraziya, Evraziya ha`m Arqa Amerika qurg`aqlig`ina bo`lingen.
Kaynozoy erasina biyik taw sistemalari payda bolg`an. Pireney, Alip, Kavkaz, Gindukush,
Tyan`-Shan`, Pamir, Kun`lun`, Akd, Kordil`er
h.t.b. Jer beti poyasliq zona liq bo`liniwlerge iye.
I.P.Gerasimov ha`m Yu.A.Mesheryakov matereklerdi geomorfologiyaliq du`zilisi jag`inan
to`mendegishe bo`linedi.
Geotektura-subkontinent-fiz-geografiyaliq el.
3
JER BETINDE QUYaSh ENERGIYaSININ` BO`LISTIRILIwI HA`M
KLIMAT POYaSLARI.
Reje:
1. Jer betinde quyash energiyasinin` bo`listiriliwi.
2. Jer betinde klimat poyaslarinin` qa`liplesiwi.
3. Jer betinde geografiyaliq zonalardin` poyaslar boyinsha tarqaliwi.
Geosferada quyash energiyasinin` tu`setug`inin ha`m tranformatsiya analizlesk. Bizin`
planetamiz Quyash energiyasinin` Dj/god aladi. Uliwma quyashradiatsiyasinin` mug`darinan
otmosferanin` sirtqi qatlamlarina tu`setug`inan 22% oultlar qatlami nurlarin qaytaradi. Quyash
radiatsiyasinin` ten` g`ana yarimi jer u`stine jetedi, sonin` ishinde 7% qaytaldan dunya ju`zi
ken`isliklerge qaytadi, al qalg`an 43% tin jer beti ishine jutip geosferada landshaftlardin`
rawajlaniwinda basli energetikaliq baza bolip esaplanadi.
Sol nurli quyash energiyasinin` 43%, jer beti jilliliqqa transformatsiya etip, 15% jilliliq
tolqinlar tu`rinde troposferag`a nurlanip, oni belgili bir mug`darda jilitip, hawanin` temperaturasin
aniqlaydi. Al qalg`an 28% jer betinin` jililiq balanisin quraydi.
Bul jilliliq tiykarinda fizikaliq puwlaniwg`a jumsalip, fotosintez ha`m transpormatsiyag`a
ha`m de jer beti ha`m otmosfera arasindag`i molekulyar-turbuleytlik jilliliq almasiwina jumsaladi
(5%).
Fotosintetikaliq aktiv radiatsiya ko`rinetug`in ko`k fiotetoviy ha`m qizil-sari spektorlarda
jaylasqan ha`m 50% joqari emes quyash jilliliq poyaslar boyinsha bo`lingenlikten jer betin bir tegis
qizdirmaydi.
Sonin` ushin polyuslarda (1 km biyiklikke deyin) joqari basimli suyiq oblastlar jaylasqan, al
ekvatorda (8-10 km biyiklikke shekem) jilli to`mengi basim oblastlari jaylasqan. Hawa ha`reketi
basim oblastlari boyinsha joqari basimnan to`mengi basimg`a ha`reket etedi. Jerdin` aylaniwina
baylanisli samalar o`zinin` bag`itin arqa yarim sharda ong`a, tu`slik yarim sharg`a shepke ha`reket
etedi. Jer betinde to`mengi basim obl. tsiklon, joqarg`i basim obl. anttsiklonlar qa`liplesedi.
Jer sharinda tiykarinan 4 tiptegi hawa massalari bar.
1. Ekvatorliq 2. Tropikaliq 3. Ortasha 4. Arkitikaliq ha`m Antarktikaliq
Klimat qa`liplesiwi boyinsha kontinental`, ten`iz qatlami bolip bo`linedi.
Gidrotermikaliq sharayat ha`m biomassanin` o`nimdarlig`i.
Fitomassanin` o`nimdarlig`i ta`biyiy jag`dayda jilliliq ha`m ig`alliqqa baylanisli.
Jawin-shashinnin` ishki kontenentalliq ig`alliq aylanisi 25% ten. Qalg`an 75% okeannan
keledi. Jawin shashinnin` 50% ekvatorliq, subekvattorliq poyasqa tuwra keledi. 1/3-ortasha
poyasqa, 1/10-subtropik poyasqa ha`m 1/20-polyarliq poyasqa tuwra keledi. Atmosferaliq jawinshashinnin` 24% dariyalarg`a ag`adi, 64% topiraqqa sin`edi, 12% topiraqtan joqarg`i qabatinda
uslap qalinadi.
Qurg`aqliqqa ortasha 800 mm/j jawin jawadi.
Jerdin` uliwma biomassasi 2H1012 den –2, 7H10 –12 qurg`aq massa. Tirifitomassa o`nimnin`
2/3 in qurg`aqliq beredi usinnan 40% tog`aylar beredi. Degen menen adamilar son`g`i 300-jilda
tog`aylardin` maydanin 30% azaytti.
Gidrotermik sharayatlar menen tig`iz baylanista jer kartasinin` shamal ta`siri qabatinda
geoximiya protsesslerinin` ta`siri na`tiyjesinde geografik zonaliq baqlanadi, topiraqlardin` tiykarg`i
tu`rlerinin` tarqaliwinda.
Qurg`aqliqtag`i alti tiptegi jer qirtisinin` samal ta`siri qabatinda
avtomorfliq (elyuvial) ha`m gidromorfliq (alyuvial)
topraqlardi ajiratiwg`a boladi, bir birinen
ig`allaniw rejimi boyinsha ajiraladi. Bul o`z gezeginde belgili tiptegi landshaftlardin` payda
boliwina alip keledi.
Avtomorfliq landshaftlar-suw ayirg`ishlardan payda boladi, gidromorfliq landshaftlar ig`alli
pa`sliklerde payda boladi.
Geografiyaliq poyaslar
Planetamizdin` shar ta`rizli formasi ha`m aylanip turg`anlig`i, onin` betine quyash
energiyasinin` poyas boyinsha tarqaliwin alip keledi, bul o`z gezeginde tiykarg`i hawa
massalarinin`, atmosferanin` uliwma tsirkulyatsiyasinin`, gidrotermikaliq rejimin zonnalig`in,
ekzogen ha`m geoximik, sonin` ishinde topraq protsesslerinin`, biogeotsenozlardin` zonaliq
rawajlaniwinda du`ziliwin alip keledi. Sebebi ha`r bir poyasqa o`zine ta`n ta`biyiy protsesslerdin`
ritmikasi, landshaft zonalarinin` strukturasi xarakterli, ha`m olardi geografiyaliq poyaslar dep
ataymiz.
Bul ta`biyat ajiratip shiqqan taksonomiyaliq rayonlari bir-birine ten`lestiriwge bolmaydi.
Fiz-geografiyaliq rayonlastiriwda birden bir qiyinshiliq bolip esaplanadi.
Geografiyaliq poyaslar, bir-birinen bo`lek, g`arezsiz boliwina qaramastan, o`z ishinde
kontinentallig`i ha`m ig`allaniw rejimi boyinsha ajraladi. Poyaslardin` bir jerlerde ten`iz, bir
jerlerde kontenental hawa massalarinin` u`stemlik boliwi poyastin` qurg`aqliq ha`m okean
bo`leklerinde sektorliq differentsattsiyag`a alip keledi.
Sektorlar tek g`ana otmosferaliq jawin-shishinnin` ma`wsimlik ritmikasi ha`m mug`dari
boyinsha ajralmastan, al bioximikaliq protsesslerdin` ha`m sonin` tiykarinda ladshaftlardin` zonaliq
strukturasi boyinsha ajraladi.
Geografiyaliq poyaslardin` sektorlig`i ko`rsetilgen matereklerdin` gipotikaliq sxemasi
poyaslardin` payda boliw sebeplerinen ko`rsetedi.
Poyaslar arasindag`i termikaliq, ha`mde okean ha`m qurg`aqliq arasindag`i ayirmashiliqlar
turaqli ha`m ma`wsimli ta`sir etiwshi atmosferanin` oroitlarin, ten`iz ag`islarin payda boliwina alip
keledi. Okeannin` qurg`aqliqqa ta`siri birinshi gezekte geografiyaliq poyaslardin` sektorlig`in
ko`rsetedi.
Okeandag`i geografiyaliq poyaslar.
Okeanlar haqqindag`i a`debiyatlarda poyas ha`m zona kategoriyalarin poyaslardi zona dep
ataydi, bul almastiriwlar tu`siniklerdin` ma`nisin buzbaydi. Bizlerdin` okeanlardag`i geografiyaliq
poyaslardin` sistemasina okeannin` joqarg`i qatlaminin` bioklimatliq zonalar klassifikatsiyasi
juwapqa sa`ykes keledi, (100-150 m teren`likke deyin). Tinish okean V.G.Bogorov ha`m Dun`ya
ju`zi okean ushin D.yuB.Bogdanov ta`repinen usinis etken klassifikatsiyalar.
Okeandag`i joqarg`i suw qatlaminin` geografiyaliq poyaslardin` jaylasiwida to`mendegi
betler menen aniqlanadi.
a) suwdin` jililig`i, puwlaniwi, duzlilig`i ha`m tig`izlig`i, radiatsiyaliq baylanistin`
funktsiyasi bolip esaplanadi ha`m tiykarg`i hawa massasina tiykarg`i suw massalari sa`ykes keliwi.
b) u`stemshilik etiwshi samalar (tsiklonliq shtormalar, hawanin` turaqli ag`imlari, shtil`)
ha`m ten`iz ag`islari.
v) suwdin` vertikalliq tserkulatsiyasi, onin` ishindegi kislorod, plankton ha`m joqari
sho`lkemlestirilgen faunanin` ishindegi jiynag`i.
Bul faktorlardin` barlig`i ken`islikke qaray o`zgeredi. Hawa frontlari okeanda aytarliqtay
bir, biraq turaqsiz, sol ushin okeanda geografiyaliq poyaslardi aniqlaw ushin tiykarg`i suw
massalarinin` konvergentsiya sizig`i (uqsaslig`i), polyar oblast` muzlarinin` jilliq ha`m
ma`wsimliligi, joqari ha`m to`men ken`islik basim oraylari za`ru`r bolip esaplanadi. O`tkinshi
zonalarda bar.
Solay etip, okeanda geografiyaliq poyaslardin` sistemasi ha`m olardin` tiykarg`i qa`siyetleri
to`mendegishe ko`rsetiwge boladi.
1. Afrikaliq poyas
2. Subarktikaliq
3. Ortasha
4. Subtropik
5. Ekvatorliq
6. Tropik
7. Qubla tropik
8. Qubla subtropik
9. Qubla ortasha
10. Qubla antartikaliq
11. Qubla antarktikaliq
Qurg`aqliqta to`mendigi geografiyaliq poyaslar tarqalg`an
1. Ekvatorliq poyas (1)
2. Subekvatorliq poyas (2)
3. Tropikaliq poyas (2)
4. Subtropikaliq poyas (2)
5. Ortasha poyas (2)
6. Subarktikaliq poyas (2)
7. (Arktikaliq ha`m antarktikaliq poyaslar) (2)
13-poyas.
Tawlarda biyiklegen sayin komplekstin` o`zgeriwi biyiklik poyasi dep ataladi.
4
JER BETI GEOKOMPLEKSLERI HA`M GEOGRAFIYaLIQ
ZONALARDIN` DINAMIKASI
Reje:
1. Geografiyaliq komplekslerdin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi.
2. Geografiyaliq komplekslerdin` du`zilisi.
3. Geografiyaliq zonaliliqtin` rawajlaniw dinamikasi.
K.K.Markovtin`, V.M.Sinitsinin` ha`m t.b. poleogeograflardin` juwmaqlawshi jumislarinda,
ayrim antropologlardin` da izertlewlerinde geografiyaliq zonaliqtin` rawajlaniwi por da`wirinen
baslang`an. Geologiyaliq waqittin` keyingi basqishlarinda geografiyaliq zonaliqtin` dinamikasin
to`mendegi sxema boyinsha ko`riwge boladi.
Ta`biyat –Adam –Ta`biyat.
Ha`zirgi zaman tiptegi geografiyaliq zonlardin` payda boliwi por da`wirinin` aqirinan
baslang`an ol waqitlari jabiq tuqimli o`simlikler yura florasin almastirdi, quslar payda bolg`an
keyninen su`temiziwshiler rawajlang`an. Poleogennen baslap materikler ha`zirgi zaman ko`rinisine
uqsas bolip kele baslag`an.
Materik ha`m okeanlardin` geografiyaliq jaylasqan orni ha`m razmerlerinen atmosferaliq
ha`reket etiw oraylari ten`iz ag`islarina baylanisli bolg`an, ha`m sonin` juwmag`i bolip jer u`sti
sektorlarda ha`m ayrim poyaslarda ig`alliliq ha`m jilliliqtin` tarqaliwi baylanisli boladi.
Qurg`aqlivqtin` geografiyaliq zonalarivnin` rawajlaniw sxemasi uliwma ta`n qa`setleri
menen sipatlang`an, ha`m generalliq tendentsiya rawajlanivw tu`rinde.
Por da`wiri. (137-67
mln jil burin) Por da`wirinin` jilli ha`m ig`alli klimati gley tipindegi
tog`aylardin` tarqaliwina jaqsi sharayat boldi. Evropa, Aziya ha`m Afrika materikleri platformalari
okean menen bo`lingen edi. Ten`iz ha`zirgi Kazan` ha`m Krosnayarsk astinda jaylasqan edi. Evropa
ha`m qurg`aqliqlari ha`zirgidey arqag`a qaray sozilmag`agn edi. 100 mln jil burin Tinish okean
(Loramiysk ha`m And) taw payda boliw protsessleri baslang`an.
Poleogende tuwriraq Poleotsende (67-58 mln jil burin)
Jer
u`stinin` suwitiwi G`kosmikaliq qistin`G` baslaniwi menen ku`sheyedi, bul geosferanin`
poyasliq-sektorliq differentsiyasina basli sebep boldi. Subekvatoriyaliq ha`m tropikaliq tog`aylar
zonalarinin` arasindag`i daq tu`rindegi savannalar Batis Evropa ha`m Shig`is Qitay tegisliklerinde
ko`rindi.
Tawlarda vertikalliq zonalliq sezim baslandi.
Eotsende (58-37 mln jil)
Evrazianin` arqa jag`alari I00 a.k. deyin jilisti. Evraziyanin` 60-700
ken`liklerinde
subtropikaliq tog`aylar o`sti, al orta ken`likte okean janindag`i sektorda qizil topraqta
(krasnozemda) ma`ngi jasil ha`m ma`wisimli ig`alli (paltava) tog`aylar o`sti. Demek bul jerde eli
jilli ha`m jeterlidey ig`addi boldi.
Araviya ha`m Saxarada qurg`an tog`ay savannalar tipindegi siyrek tog`aylar rawajlang`an.
Ma`ngi jasil tog`aylarda a`piwayi tog`aylarda a`piwayi maymillivr payda boldi.
Eotsenin basinda (50 mln jil burin) Antarktida ha`m Avstraliya bir materik bolg`an, al Arqa
ha`m Qubla Amerika ken` bug`az benen ajiralip turg`an. Gol`fstrim ha`m Kurosio ag`islari
bolmag`an tek g`ana ken` okean ag`islari u`stemshilik etken. Arqa polyar okean Atlantika menen
baylanista bolmag`an. Kordiler ha`m And tawlari ha`zirgidey biyik bolmag`an ha`m ortasha (poyasi
) ken`likte –batis, al ekvatoriyaliq poyasta shig`is hawa massalarinin` jiljiwi u`stemshilik etti.
Oligotsen (37-25mln jil)
Oligotsende keyin ala suwiniw protsessi dawam etedi. Evraziyaniin` arqa bo`leginde (76-860
a.k.) ortasha klimat poyasinda ken` japiraqli tog`aylar zonasi payda bolg`an. Ha`zirgi waqitlari bul
tog`aylar batis sektorda 43-550 a.k. arasinda jaylasqan.
Evraziyanin` arqasinda jaylasqan taw
jatqiziqlarinda aralas tog`aylar o`sken, al qublada ken` japraqli.
Kontinentalliq sektor ja`nede u`lken differentsiyag`a tu`sip ken`eyedi. Onin` orayin-dalalar,
arqasinda-tog`ay, dalalar al qublasinda-savannalar iyelegen, olar o`z gezeginde saxara ha`m
Hindostannin` Samoli yarim atawinda tarqalg`an.
Neogende. Okean ha`m materikler ha`zirgi zaman ko`rinisine iye boladi. Al`p tawi payda
boldi, Atmosferanin` ha`reket etiwshi oraylari, okean ag`islarinin` ha`zirgi zaman sistemasi
du`ziledi, Arqa muz okeani ha`m Atlantikag`a baylanisadi. Jer u`stinin` keyin ala suwiniwi dawam
etti, Eotsennen Meotsengge deyin ortasha plonetarliq temperatura 60 qa tu`sti.
Miotsen ( 25-9 mln jil)
Miotsende zonnalliq strukturanin` keyin ala quramalasiwi dawam etedi. Evraziyanin` arqa
tegisliklerinde aralas tog`aylar zonasi payda boladi, okean qasi sektorlarinda 500 a.k. te arqalaw
jaylasqan. Alding`i tog`ay zonalari kishireyip
qublag`a
qaray
jilisqan.
300
a.k.
deyin
kontinentalliq sektorda qublag`a qaray jilisti.
Rus tegisliginin` qublasin dalalar zonasi iyelegen.
Meotsende ma`n`gi jasil tog`aylarda adam maymillari jasag`an.
Pleotsen. (9-1.5 mln jil) Bul da`wirde 520 a.k. shekem tog`aylar iyelegen Azor, Gavay,
maksimum Sibir antitsikloni, Islandiya minimum qa`liplesti. Pleotsennin` ortalarinda adam payda
bolg`an. Adam ha`m pongik DNKM molikulyarliq analizlerinde adamg`a shempanze ha`m gavrilla
uqsas keledi.
Pleystotsen. (1500-100 min` jil)
Bunda tiykarinda muz basiw da`wiri boldi.
Eoplestotsen (1500-350 min` jil ) de adam haywanlardan bo`linip shig`ip qol menen
miynet etken, so`ylegen, kurallari jetilisken,alg`ashqi ja`miyetlik duzim payda bolg`an.
Mezopleystotsen (350-100 min jil) de materiklerdin` 30 protsenti muzlang`an. Aqilli
adamlar qa`liplesken. Biraq ha`zirgi adamlardin` rassaliq til ha`m ertedegi ma`deniyati haqqanda
gepoteza ramkasinan shiqpay atirmiz.
Neopleystotsen. (100-10 min` jil) de ken` japraqli tog`aylar iyelegen, ta`biyat zonalari
boylap adamlar ken` tarqalip jasag`an. Jabayi haywanlardi qolg`a u`yretken.
Golotsen (10 min` jil burin ) de ta`biyat a`ste o`zgergen. Planetanin` oortasha temperaturasi
(150) 20 joqari bolg`an.
Mezolit. (12-7 min` jil ) de adamlar an`shiliq,
baliqshiliqtan
diyxanshiliqqa o`tken.
Quyashliq ja`miyeti baslang`an.
Neolit (7-4.5min` jil ) da diyxanshiliq egin egiw rawajlang`an.
Bronza wa`m temir a`sirinde (4.5-1.5 jil burin) Xitayda Hindistanda, Mesopatamiyada, Jer
Orta ten`izi boyinda, Meksikada, Quyashliliq ma`mleketler payda bolg`an.
Misalg`a Luksor
qalasina 7000 jil, Damaskqa 3600 jil, Deli ha`m Pekinde 3000 jil, Samarxand, Afrika, Rim
qalalarina 2500jil bog`an.
Orta a`sirler (V-XVIII a`) ha`zirgi waqitta jer sharinda awil xojaliq sanaat ha`m tag`i
basqalar tez rawajlandi.
5
DU`N`Ya OKEANLARININ` REGIONALLIQ BIRLIKLERI
Reje:
1. Hind okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.
2. Tinish okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.
3. Atlantika okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.
4. Arqa muz okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.
Hind okeani.
Hind okeanninin` u`lkenu` bo`limi qubla yarim sharda jaylasqan. Batista Arika qurg`aqlig`i
menen arqada Evraziya menen shegaralanadi Tinish okeaninan u`lken zond atawlari ha`m
Avstraliya arqali bo`linip turadi ha`m Tasmaniya atawi materiyani boylap o`tedi. Atlantika okeani
menen iyne tumsig`i meridiani boylap o`tedi. Okeannin` jan`a siziqlari onday iyrek iyrek emes.
Arqada eki iri qoltiq qurg`aqliq ishine kiredi. Bul jerde ten`izlerde bar atawlar salistirmali tu`rde az
tek g`ana jag`alarinda iri iri atawlar jaylasqan. Arqa ha`m shig`is bo`limlerinde du`nyadag`i en`
uzin shubay marjan atawlari dizbekleri jaylasqan. Okean suwlari astinda tuwbalr taw dizbekleri
oypatliqlar tegislikler uzin sozilg`an alaplar saylar jaylasqan.
Hind okeanda shelf onday u`lken maydandi iyeleydi. Okeannin` tu`bin ko`p sanli ta`biyiy
likler kesip o`tken. Onin` batis bo`leginde suw asti taw qirlari sozilg`an ol Afrikanin` orta atlantik
taw qirlari menen tutastiriladi. Usi taw qirlarinin` orayindag`i rift eki litosferaliq plitalardin`
shegarasi bolip esaplanadi, ol jerde jer silkiniwlerde vulkan atawlar bolip turadi. Riftt arqa bo`legi
qizil ten`izge shekem dawam etedi yag`niy sog`an shekem soziladi. Klimati. Hind okeaninin`
klimitinin` o`zgesheligi onin` arqa bo`liminde samallardin` ma`wsimge qaray esiwinen ibarat.
Okeannin` bul bo`limine materik a`dewir da`rejede ta`sir etedi. Sonin` sebebinen musson samallar
o`zgerib qubilip turadi. Qubla ta`repinde ju`da` suwiq rayonlar jaylasqan.
Suw massalari. Olardin` qa`siyetleri klimat o`zgesheliklerine baylanisli, okeannin` arqa
bo`limi anag`urlim da`rejede isitilatin hawanin` suwlar ag`ip kelmeytin, en` jilli bo`lim bolip
esaplanadi. Bul jerde suw temperatwrasi basqa okeanlardin` sonday ten`izlerdegi suwlarina
qarag`anda joqari turadi. Qublag`a qaray suw tempera twrasi o`zgerip turadi.
Organizimlerdin` bo`listiriliwi okean tu`binen relifine ha`m suw qa`siyetlerine
baylanisli, sonin` menen birge klimat poyaslarina baylanisli.
Ag`islari.
Okeannin` arqa bo`liminde ag`islardin` payda boliwina samallardin`
ma`wsimge qaray almasiwi ta`sir jasaydi ol ag`islar sistemasin o`zgertedi. Suwdin` ha`reket etiw
bag`darin o`zgertedi olardin` vertikal tu`rinde almasiwina dernek boladi.
Okeannin` qubla
bo`limindegi ag`islar jer ju`zlik okean ag`islarinin` sastav bo`legi bolip esaplanadi. Olardin` a`dewir
irileri arqa samallardin` ag`isi.
Okeannin` jag`a boylari bo`limlerine materiklerdin` ta`siri.
Okean arqa batisqa qurg`aqliq penen shegaralasadi. Bul jerde tropikaliq hawa
massalari u`stemlik etedi. Okeannin` bul bo`liminde jawin shashin az boladi, qurg`aqliqtin`
okeang`a suw derlik ag`ip kelip tu`speydi, biraq suwdin` puwlaniw mug`dari joqari sonin`
na`tiyjesinde suw ku`shli duzlanadi. Kerisinshe, okeannin` arqa shig`is bo`leginde oni qorshag`an
jag`alari uzaqta jaylasqan biyik tawlarg`a jazg`i musson ko`p jawin shashin alip keledi.
Okeanda adamnin` xojaliq islerinin` tu`rleri.
Hind okeaninin` ta`biyat o`zgeshelikleri olar menen baylanisli bolg`an xaliqtin`
iskerligin ko`p jag`inan aniqlaydi. Ilimpazlardin` shamalawlari boyinsha bul okeandi ju`ziw basqa
okeanlarg`a qarag`anda erterek baslang`an. Araplar sol da`wirdegi da`stu`r boyinsha qosiq
formasinda du`zetilgen marshuritlardin` geografiyaliq jaziwlarina iye bolg`an. Bizin` ku`nlerimizge
okean ko`p sanli kemeler ju`retin ten`iz jollari ashildi. Okenanin` rel`ef zonasi paydali qazilmag`a
bay. Biraq jan`a rawajlanip kiyatirg`an ellerdin` artta qalg`anlig`i sebepli Hind okeanninda baliq
awlawshiliq ka`sibi onday u`lken aqimiyetke iye emes.
Tinish okeani.
Fiz-geografiyali jaqtan orinlasiw ha`m ko`lemi.Tinish okean-bul jerdin` ju`da` a`jayip odepti. Ol jer
planetasinin` u`shten bir bo`legin ha`m jer ju`zlik okeannin` ekiden bir bo`legin iyeleydi. Ol basqa
okean yaki materiklerden qosa alg`andada u`lken
Okean soziqlaw ko`riniske iye. Ol a`sirese
ekvatorg`a jaqin jerde ken` sonliqtan uliwma alg`anda ol en` jilli okean. Okean soziqlaw ko`riniske
iye, ol a`sirese ekvatorg`a jasi jerde kem sonliqtan uliwma alg`anda ol en` jilli okean. Okeanda
onin` onin` og`ada ken` betlerinen payda bolatin okeanliq hawa ha`m suw ariqlar ju`da` ku`shli
rawajlang`an.
Jag`alari ten`izleri ha`m atawlari. TR+25-290 quraydi, ken`liktin` u`lkeyiwi menen
temperatwra to`menley baslaydi. Okeannin` qubla ha`m arqasinda suw massalarinin` temperatwrasi
to`men ha`m suw duzlig`i kem. Uliwma okeanda puwlaniwg`a qarag`anda jawin shashinlar tuwra
keledi. Okeang`a ko`plegen dara suwlari asip tu`skedi. Sonliqtan suwdin` u`stingi bo`legi duzlig`i
bul okeanda basqa okeanlarg`a qarag`anda to`men.
Ag`islari. Okeandag`i suw betindegi ag`islar qatpasi samallarg`a baylanisli. Okeannin` arqa
ha`m qubla bo`liminde aylanba ag`islar payda bolg`an. Suwdin` arqa aylanba ag`isi arqada passat
ag`imlarinin`, kurasyu arqa tinish okean ha`m Kaliforniya ag`islarinan quralg`an.
Okeandag`i adamnin` хojaliq islerinin` tu`rleri. Tinish okean kontinentlerdin` jag`alarin
juwip turadi bul kontinentlerde uliwma eki mlrd tan aslamxaliq jasaydi, yag`niy olar jer ju`zindegi
xaliqtin` yarimina ten`, jag`a boylarinda jaylasqan 30dan ma`mleketler jaylasqan.
Okean suwlarinda onin` tu`binde ha`m jag`alarinda elwan tu`rli ta`biyat bayliqlari ju`da`
ko`p. Ol bayliqlardin` a`yemgi zamanlardan aq baslap paydalang`an. Ha`zirgi waqitta okeang`a
shig`iwshi onin` bayliqlarinan ken`nen paydalanbaqta. Jer ju`zinde awlanatin baliqtin` yarimi usi
okeannin` u`lesine tuwra keledi.
Tinish okean onin` ta`biyati ha`m bayliqlari barliq jer ju`zi okeanlari ta`repinen
izertlenbekte oni izertlewge XIX a`sirdegi rus okean grafiyaliq ekspeditsiyalari onnan keyin sovet
ilimpazlari u`lken u`les qosti.
Atlantika okeani.
Atlantik okeani fiz geografiyaliq jaqtan jaylasiwi ha`m ko`lemi. Grelandiya, Islandiya ha`m
skandenaviya yarim atawlardan bo`lip turg`an bug`az arqali o`tetin sha`rtli siziq atlantik okeannin`
arqa muz okeani menen shegarasi bolip qizmet etedi.
Okeannin` geografiyaliq jaylasiw o`zgesheligi onin`
arqadan qublag`a qaray u`lken
uzinliqqa sozilip jatir. Ol ortasha ken`likte en` u`lken o`nimlikke jatadi ha`m ekvatorg`a qaray
tarayip baradi. Bul bizin` planetamizda ekishi u`lken okean.
Jag`alari ten`izleri ha`m atawlari.
Okeannin` jag`alari arqa yarim sharda ju`da` ku`shli bo`leklerge bo`linegen. Al kubla yarim sharda
azimaz bo`lingen. Okeanda ishki ha`m sirtki tenizlekr ko`p. Atlantiika okeaninda ko`p sanli atawlar
jaylaskan. Olardin` ko`pshiligi materrikke japkin jaylaskan. Okeannin` ashilg`an bo`legi atawlarg`a
orta jer ten`izlerinde atawlar ko`p.
Teren`ligi ha`m suw tu`binin` relefi. Atlantikanin` ortasha terenligi Tinish hind okeanlarinin`
teren`liginen sayizlaw, maksimal teren`ligi 9207 m ge jetedi. Okeannin` a`dewir bo`legin shelf
iyeleydi. Onin` maydani basqa okeanlarg`a qarag`anda basqa okeanlarg`a qarag`anda atlantikada
u`lken. Sonliqtan bul jerde suw tu`binde ha`m suw tu`bi aylanisinda basqalardin` jasawi ha`m
uwildiriq shashiwi ushin qolayli orinlar ko`p ushirasadi.
Klimati. Arqadan qublag`a qaray ju`da` uzaq araliqlarg`a sozilg`anlig`i poyaslarinda iyelep
atir, bul o`z gezeginde onin` klimat sharayatlarinin` ju`da` elwan tu`rli ekenligin aldin ala aniqlaydi.
Suw massalari.
Okean
betinin`
suw
massalarinin`
ortasha
temparatwrasi
Tinish
ha`m
hind
okeanlarindag`ig`a qarag`anda a`dewir to`men bunin` bunday boliwi sebebi suw betinin` salistirma
tu`rde az jaliwinan, olardin` intensiv aralasip turiwinan sondayaq arqa muz okeannin` ha`m
antraktidan ag`ip keletin suwlar onin` jag`alawinda jaylasqan qurg`aqliqtin` ta`biyatina u`lken ta`sir
jasaydi. Basqaokeanlardin` ayirmashilig`i atlantik okeanlarda ko`pshilik jag`dayda bag`dari ken`lik
boyinsha emes, meridyanlardin` uzinlig`ina qaray bet alg`an ag`islar payda boladi. Bul ag`islar
basqa okeanlarg`a ag`islarg`a qarag`anda suwdi aktivlilik ag`izip aydap baradi, demek jilliliqtida
suwiqliliqtida bir geografiya ken`likke alip baradi.
Qubla yarim sharda muzliq jag`daylar arka yarim sharg`a qarag`anda qattilaw. Antarktidanin`
muzliqlarinan ogada u`lken ko`lemdegi aysbergler payda boldi.
Materiklerdin` okean ta`biyatina ta`siri.
Bul ta`sir ba`rinen burin da`r`ya suwlarinin` qurg`aqliqtan aytarliqtay ha`m salistirma tu`rde
bir tegis bo`listirilgenlik ken`lik boyinsha ag`iwinda ko`rinedi. Da`r`yalar okeanga tek g`ana
dushshi suwlardag`i g`ana alip barip koymastan, al onin` menen birge aziqliq. sonday-aq
pataslawshi zatlarda keledi.
Okeanda adamnin` xojaliq islerinin` tu`rleri.
Atlantika okean ko`p sanli ta`biymiy bayliqlarina iye. Okeannin` ha`r eki ta`repinde
ekonomikaliq jaktan rawajlangan du`n`ya ju`zi elleri jaylaskan. Bul jerde jer ju`zinde xalki ju`da`
tig`iz eki iri oblat jaylaskan. Atlantika okeaninda tig`iz jollar baliqshiliq ha`m paaydali kazshilma
bayliqlarida bar.
Arqa muz okeani.
Fiz-geografiyaliq jaqtan jaylasiwi ha`m onin` ko`lemi.
Okean Arktikaliq orayliq bo`liminde jaylaskan, ol arka polyus do`geregindegi og`ada ken`
territoriyani iyeleydi, bul teretoryag`a o`zi materiklerdin` sbaylas bo`limleri arqipelaklar ha`m
atawlar kiredi.
Jag`alari, ten`izleri ha`m atawlari.
Okean jag`alari klimat shegaralari qatan` qolaysiz bolg`anliqtan bul jerge xaliq az ha`m
xojaliq jag`inan to`men o`zlestirilgen. Ko`pshilik bo`limleri sirtqi ten`izler bolip biraq ishki
ten`izlerde bar. Okeanda atawlar ko`p olar materiklerge jaqin jaylasqan
Teren`ligi ha`m tu`binin` relefi. Arka muz okeani barliq okeanlaprga salistirganda en`
sayizi. Onin` maksimal teren`ligi 5449 m. Okean tu`binin` relefi sheliftin` u`lken u`les
ko`rsetetug`ini ha`reketli onin` ken`ligi 1300-1500 km jetedi shelif okean maydaninin` 3 ten
ko`birek bo`legin quraydi. Bul okean rus `ilimpazlari Lamanosov, Mendellev atlari menen atalgan
suu astindagi klimati bar. Okeannin` polyarda jaylasiwi aqwali onin` klimatinin` o`zgesheligin
bildirmeydi. Jil dawaminda okean u`stinen aktikaliq hawa massalari o`sip turadi. Qista ortasha
hawa temperatwrasi –200 tan 400 shekemgi araliqta bolsa, al jazg`i da`wirde 00 jaqin boladi. Okean
u`stinde en` ku`shli suwiq -500 ga shekem suwiydi. Ag`islari batistan ha`m qubla batistan
samallardin` ta`siri menen arqa atlantikadan arqa muz okeanina arqa atlantika ag`islarinan jilli
suwlari pa`tli ag`ip keledi. Bul jilli ag`islar ag`ip kelip Irak bug`azinan Grlandiyag`a qaray o`tiwshi
ag`islar okeanda belgili da`rejede bolip suw betleri keri bag`darg`a qaray ag`adi. Muzlari.
Muzlardin` boliwi Arqa muaz okeaninin` en` xarakterli o`zgesheliklerinin` biri. Muzlardin` payda
boliwina ha`m suw betlerinin` ha`wiri az duzli boliwi menen baylanisli, o`ytkeni suw betleri
materikten ag`ip keliwshi da`r`yalardin` ko`pliginen dushshilanip turadi.
Okeandag`i tirishilik. O`simlik ha`m haywanatlar du`nyasinin` tirshilik etiw sharayatlari
okean orayinda ha`m ten`izlerdin` shetlerinde keskin ajiraladi. Bul jerde klanktler morj tiulenler
jasaydi.
Okeanda adamnin` xojaliq islerinin` tu`rleri.
Okeannin` suwiq suwlari tirshiliktin` rawajlaniwina az ta`sir jasaydi. Olardin` o`nimdarlig`i
az boladi. Tek atlantika do`geregindegi jerlerde vadarosler ha`m baliqlar awlanadi. Okeannin` qatal
ta`biyati paydali qazilma bayliqlardi izlep tabiwg`a qiyinshiliq tuwdiradi.
6
EVRAZIYa MATERIGININ` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKASI
RELEF O`ZGEShELIGI.
Reje:
1. Evraziya materiginin` geografiyaliq jaylasqan ornina sipatlama.
2. Evraziyanin` paleogeografiyaliq rawajlaniw tektonikasi.
3. Evropanin` tektonikaliq du`zilisi ha`m rel`ef o`zgeshelikleri.
Jerdin` en` iri materigi-Evraziya, S=54 mln. km kv. yag`niy kurgakliqtin` 37 protsentin
iyeleydi. Matenrik ha`mme okeanlar menen korshalgan ha`m arka yarim shardin` barliq
geografiyaliq poyaslarinda jaylaskan. Arkadan tu`slikke sozilgani segiz min` km, batistan shig`isqa
on alti min` km. En` shetki nokatlar, Chelyuskin tumsig`i (77 S 43 S a.k.), Piay tumsig`i (1S, 16
a.k), Rok tumsig`i (9 S 34 b.b.) ha`m Dejenev tumsig`i (169S 40 b.b.).
Evraziya du`n`yanin` eki bo`legine-Evropa ha`m Aziyag`a ayirilgan. Bul da`stu`riy tariyxiy
tiykar, fiz geogr katnasta bul bo`liniw bolip keledi. Evraziya baska materikler menen tig`iz
baylanista, Afrika menen shegarasi sha`rtli tu`rde Suets kanali arkali o`tedi. Arka Amerikadan
Bering bug`azi ayirip tur. Qubla Shig`ista materiklik atawlar sistemasi Aziyadag`i Avstraliyag`a
u`zik ko`pir payda etip tur.
Paleografiyaliq rawajlaniw o`zgeshelikleri.
Evraziyanin` payda boliwi u`sh Kembriyge shekem pla`tformalar menen baylanisli.
Evropaliq. Sibir` ha`m Qitay. Proterozoydin` aqirinda olardin` arasinda geosinkinalliq poyaslar
bolgan. Ural Tyan`-Shan` Evropani Sibir`den ayirip turg`an. Evropa batista Atlantikaliq
geogsinklinal` poyasi menen Tu`slik tamannan Al`p Gimalay geosinklinal` poyas Gondvanadan
ayirip turg`an.
Rz Taw payda boliw ha`reeketler, qurg`aqliqtin` maydanin ko`beytti. Geosinkl, oblastinin`
kemeyiwi sebebinen. Ertedegi Rz Sibir` platformasi tu`slikte Baykan tawlari payda bolgan. Yag`niy
ha`zirgi Sibir`din` tu`slik bo`limindegi tawlar.
Kaledon orogenlik ha`reketleri na`tiyjesinde Evropa platformasi Arqa Amerika platformasi
menen qosiladi. Arqa Atlantikaliq materik payda boldi. (Eria).
Al`p Qatparlaniwi. Mz aqirinda baslanip Al`p Gimalay ha`m Tinish okean geosinklinal`
poyaslarina ken` tarkaladi. Sonni menen birge Lavraziya Arka Amerika ha`m Evraziyag`a ayiriladi,
olarpdin` arasinda Atlantika okeaninin` oypati payda boldi. Al`p Gimalay geosinklinal` poyasi bul
da`wirde kemeyedi. Gondvona bir katar platformalarg`a bo`lip ketedi. Evraziyanin` ha`zirgi tu`ri
Al`p da`wirinde payda bolg`an. Taw payda boliw ha`reketleri neogen ha`m to`rtinshi da`wir dawam
etedi.
Neogen aqirinda Evraziyag`a Araviya ha`m Hind platformasi qosiladi, Hind-Gang ha`m
Mesopotamiya taw aldi batiqlari jatqiziqlar menen toltiriladi.
Evropanin` tektonikasi ha`m uliwma ko`rinisi.
Evropa ko`leminin` kishi boliwina karamastan, onin` gelogiyaliq du`zilisi ha`r qiyli bolip
keledi. Shig`ista a`yemgi platformaliq strukturalar basim boladi. Bul strukturalarga biyik emes,
salistirmali az tilkimlengen payda bolgan tawlar ha`m jas platformalar iyelep atir.
Evropaliq platformalardin` tiykarinda Kembriyge shekemgi metamorfliq jinislar jaylaskan,
olar Arka batista jarikka shig`adi. Baltik kalkani tu`rinde. Onin` territoriyasi teniz benen jabilmagan
ha`m ko`teriliw tendentsiyasi baklanadi. Paleozoy h.t.b. tektonikaliq protsessler tutas ha`reketler
tu`rinde ha`m sonin` menen birge u`ziliw dispokatsiyalar tu`rinde ko`riniste boladi. Baltik kalkani
tu`slik ta`repte Arka ha`m Baltik tenizleri rayoninda Kembreyge shekemgi fundament kalin` ten`izli
ha`m kontenentalli jinislar menen kaplangan. (10 km shekem). Bul tektonikaliq uchastka Evropa
platformasi plitasi bolip keledi.
Evropa platformasinin` batis ha`m tu`slik batis shetlerinde Kadedon strukturalari jaylaskan.
Birak ha`zirgi waqitta Kaledon taw poyasinan Skandinaviya tawlari. Arka Shotlandiya, Uel`s,
Irlandiya tawlig`i saklangan. Olar kurami boyinsha ha`r kiyli jinislardan kuralgan, olardin` ishinen
qizil renli peschanikler. Slanetsler, izvestnikler basim boladi, ko`plegen granitli intruziyalar menen
buzilgan.
Evropanin` tu`slik bo`liminde kaynazoy qatparlaniwi ku`shli rawajlang`an, olardi Evraziya
geosinklinal poyastin` Al`p oblasti dep ajiratadi. Bul al`p geosinklinal oblasta sredniy massiv rolin
atqaratug`in ken` qatti epigertsin bloklardin` boliwi menen tu`sindiredi.
Orayliq bo`limi Al`p, arqa shig`ista Al`p tawi Karpat ha`m Stara Planina tawlarina o`tedi,
tu`slik shig`ista Dinar tawlig`i, Pinda qiri, Krit ha`m Kipr atawlarinan o`tedi.
7
EVROPANIN` KLIMATI HA`M IShKI SUWLARI
Reje:
1. Evropanin` geografiyaliq ornina sipatlama.
2. Evropanin` klimati ha`m onin` tarqaliw geografiyasi.
3. Evropanin` ishki suwlarina sipatlama.
Materiktin` geografiyaliq jaylasiw orni ha`m onin` u`lken razmeri okeanlardin` ta`siri rel`ef
Evraziyanin` klimat sharayatinin` ha`r qiyli boliwina alip keledi. Evraziya qurg`aqliqtin` iri massivi
bolg`ani ushin uliwma planetaliq tserkuliyatsiyaliq sharayatlardin` u`stine regionalli tserkulyatsiya
qosiladi. En` ku`shli ta`sir etetug`in barikaliq sistemalardan Aziya maksimumi onin` ta`siri
Evropag`a shekem jetedi, al Atlantikanin` hawa massalari Gindikush tawlarg`a shekem ta`sir etiwi
mu`mkin.
Evropa basim bo`limi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jag`awlari Subarktik ha`m atawlar
Arkt. Poyasta Jer orta ten`izlik-subtropik poyasta.
Evropanin` batis bo`liminde Atlantiikadan keletug`in hawa massasi ku`shli ta`sir etedi,
sonin` ushin bul jeerde ten`izli ortasha klimat oblasti bolip keledi. Arka territoriyag`a Arktikaliq
hawa massasi tez-tezden kelip turadi. Geypara jaeg`daylarda Al`p ha`m Piriney tawlarina shekem
jetip baradi. Tu`slik Evropa tropikn`aliq hawa massasinin` ta`siri astinda boladi. Shig`is Evropa jil
dawaminda batis samllar ta`siri astinda boladi, birak shig`is ta`repke jiljip Atlantika hawa massasi
kontenentalliq mug`dari kemeyip baradi. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga shekem. Shig`is
Evropa tegisliginin` tu`slik bo`liminde 200 mm shekem jetedi.
Atmosferanin` tsirkulyatsiyasi, qista Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan Islandiya
minimum ha`m Sibir` maksimum (Aziya) aniqlandi. Usi waqitta ba`lent qisim Arktikag`a da
xarakterli.
Qista okeannan kurgakliqqa keletug`in hawa, klimat jumsaradi. Batis Evropada on`
temperaturalar basim boladi. Yanvar` ay
indag`i 0 S tag`i ezotema Norvegiyanin` tu`slik-batis
(bergen) Yuotlandiya yarim atawi, Berlinnin` u`stinen Belgradqa shekem o`tedi. Usi izotemadan
batis ta`repinde orta yanvar` aylarinin` temperaturasi on` bolip keledi ,
Batis samallapr katti ig`allangan sonin` ushin Evropanin` a`sirese batis bo`limi jawin
shashinga bay boladi. Qar qatlami jildan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sizig`inan
shig`is ta`repinde payda bolgan. Fennos arka bo`liminde qar qatlaminin` uzinlig`i 6-7 ayg`a shekem
tu`slik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 ha`pte. Britaniya. Frantsiyada kar jawgani menen
tez erip ketedi.
Evropada atmosferanin` tsirkulatsion o`zgesheliklerine baylanisli qisqi rejimnin` 3 tipin
jaratadi:-Normal` jilli, qatti, suwiq,
Normal shamal menen on jilda segiz ma`rte boladi, temperatura tu`slik batista arka shig`is
ta`repke to`menleydi.
Jilli kis shama menen on jilda bir ret. Atlantika jilli ha`m ma`wsimli arka turaklig`i menen
xarakterli. Usinday jillari orayliq Evropa, Polshada kar katlami ko`p bolmaydi ha`m da`r`yalar
katpaydi.
Qatti suwiq qis on jilda bir ret. Suwiq qista Sibir` (aziya) antitsikloninin` kishi batis
Evropag`a shekem jetedi. Gey para waqitlari. Sibir` antitsikloninin` jag`asi jergilikli maksimumg`a
aylanadi. Ja`ne bir sebep birak ol siyrek Artika hawa massasi kirip keliwi. Ortasha Evropa
temperaturasi -20 -25 S qa shekem to`menleydi. Gey para jag`daylarda Al`p tawlarinan o`tip Apinin
yarim atawina shekem o`tedi.
Jaz. Normal` jaz on jilda jeti ma`rte. Temperatura arkadan tu`slikke ko`teriledi. Tu`slik
shig`is (Rum, Bolt,) iyul`de -30 S qa shekem. Jazg`i jawin shashin mug`dari arkadan tu`slikke
kemeyedi.
Salqin izgar jaz on jilda eki ma`rte kaytalanadi. Bul atlantika suwiq ten`izli hawa ma`wsimi
intensiv keliwine baylanisli ha`m usi uakitta Arktikaliq hawa tez-tezden araliq Evropadan o`tip
keledi. Usinday jillari ba`ha`rgi suwiq tu`siw uzak wakit jawinli tha`m salkin hawa rayi bolip
turadi.
Jer orta ten`izi boylarinda salqin jazlar siyrek boladi. Issi qurg`aq jazi on jilda bir ret. Bul
jaz jergilikli antitsiklon tipindegi hawa massasi menen baylanisli. Olar batis samallarga irkinish
boladi. Jazda Sibir` (Aziya) antitsikloni jog`aladi, en` ku`shli Azor maksimumi rawajlanadi. Bul
tu`slik Evropanin` shig`is bo`limine shekem ta`sir etedi. Islandiyaliq Barikal minimum o`zin
ko`rsetpeydi. Jazda termikaliq rejim radiatsiya jiyindilari menen aniqlanadi, sonin` ushin
izotermalar kenislik boyinsha tarkaladi (bagitta boladi). Izoterma +10 Fennosk. Arqa bo`liminde
+25 S. Evropada tu`sliginde.
Evropanin` territoriyasi jaksi ig`allanadi. Jawin shashin basim jawin tu`rinde boladi.
Maksimum 1000-2000 mm, samal asti janbawirlari (Skandinaviya, Britaniya, Al`p, Apinin,
Dinara). Shig`is bag`itqa karay mug`dari kemeyedi. Fenn ishki rayoninda Balkan yarim atawi
shig`qisinda, Pereney yarim atawi tu`slik shig`ista 400 mm ge shekem. Jawin shashin ma`wsimler
boyinsha bo`listiriliwi ten` emes. Atlantika boyindag`i regionlarda jil dawaminda jaqsi ig`allanadi
(maksimum qista) ol Islandiyaliq tsiklonnin` suwiq periotta aktivlestiriwi menen baylanisli. Shig`is
bag`iiqa karay jawin shashin maksimum jazda o`tedi. Tu`slik Evropa maksimum qista ta`sir etedi.
Batis Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha ha`m subtropik. Batistan
shig`is ta`repke karay klimattin` eki tipin ajiratadi: ten`izli ha`m kontenentalli. Olardin` arasindag`i
shegara sha`rtli tu`rde iyul` ha`m yanvar` aylarinin` 25 S izoampletudasin aladi. Arktika poyasta
Shpitsbergen. Frants-Iotsip, Jan`a jer h.t.b. atawlar jaylaskan. Jil dawaminda Arktikaliq hawa
ma`wsimi basim boladi. Temperatura to`men, jazda +5 S jawin shashin 300-350 mm. Subarktikaliq
poyasta Islandiya, Skandinaviya yarim atawinin` arka bo`limi jaylaskan. Islandiyaliq Barikal
difressiyanin` orayinda jaylasip. Islandiya jumsak klimati menen xrakterli. Qista +1 -3 S jazda +10
S jil dawaminda ig`alli boladi, jawin shashin-100 mm
Ortasha poyastin` tu`slik bo`liminde qis
jumsaq ha`mjazg`i temperatwra joqari boladi. Ortasha poyasta arqa gorralliq ha`m tu`slikten
suboryalliq rayonlarin ajratadi.
Shig`is Evropa a`sirese Dunay boyindag`i tegisliklerde kontinentalli klimat az jawin shashin
xarakterli. 400-600 mm. Ba`lent jazgi temperatwra ig`allaniwdin` pa`st koypitsentin aniqlaydi
sonin` ushin tez tezden qurg`aqshiliq bolip turadi.
Subtropikaliq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarim atawi jaylasqan ha`m Frantsiyanin`
tu`slik jag`alawlari. Iyul` ayinin` temperatwrasi +200 +280 . Qista Atlantikadan tsiklonlar basip
kiredi, olar ko`p jawin shashin alip kiredi. Yanvar ayinin` temperatwrasi+40 +10. Bul poyasta
kontinental ha`m ten`izge ajratiladi. Ten`izli klimat yarim atawlardin` batis rayonlarina kontinen
talliq klimat shig`is ha`m tu`slik rayonlarina xarakterli.
Ayirmashilig`i jawin shashin mug`dari menen belgilenedi, batis rayonlar-1000 –1500mm
shig`ista 400-500 mm.
Tawlarda ba`lentlik poyaslig`i aniq ajratiladi a`sirese alp tawlarinda.
Evropanin` ishki suwlari.
Evraziyanin` da`r`yalapri barliq okeanlardin` basseyinleriine tiyisli, ja`nede jer sharinda en`
u`lken ishki Ag`im oblasti menen xarakterli kontinettin` 30 protsent terretoriyasin iyelep tur.
Evraziyanin` ishki suwlarinin` tegis emes bo`listiriliwi keskin klimat ayirmashiliqlarg`a,
jawin-shashin tegis emesligine baylanisli.
Jawin-shashin mug`dari en` ko`p Hindistannin`, Indokitay, Tu`slik Shig`is Qitay, Malay
arxipelaginda-1500mm aslam jawin-shashin ko`p boladi. Yaponiya atawi, Al`pa, Skandinaviya
tawlarinda jawin shashin ko`p bolip keledi. Evraziya en` qurg`aq regionlarinda Araviya yarim
atawi, Iran tawlig`i, Orta Aziya da jawin shashin mug`dari 100 mm shekem.
Evraziyada ha`r qiyli tiptegi da`r`ya sistemalari ha`m da`r`yalardin` rejimleri qa`liplesken.
Evropanin` territoriyasi ku`shli tilkimlengenligi ushin, bul jerde Aziya bo`limindegidey iri
da`r`yalar payda bolmag`an, Evropanin` en` iri da`r`yasi Dunay, Aziya da`r`yalarina salistirg`anda
orta da`r`ya bolip keledi. Evropanin` da`r`yalari gidroenergetikaliq mu`mkinshilikleri boyinsha
Aziyanin` da`r`yalarinan jarli.
Evropada aziqlaniw rejimi ha`m da`r`ya alablarinin` morfologiyasi boyinsha da`r`yalardi
ko`plegen tiplerdi ajiratadi.
Evropanin` arqa bo`liminde da`r`yalar qardin` eriwinen aziqlanadi, sonin` ushin
Finlyandiya, Shvetsiya da`r`yalai (Turis El`v, Onterman El`ven, Ouluioki h.t.b.) ba`ha`rdin`
aqirinda ya erte jazda toliq boladi. Qarli aziqlaniw Al`paliq, Fireneylik ha`m Karpatliq orta
tawliqlardin` da`r`yalarinda ba`lent tawli poyasta da`r`yalar muzliqlardan aziqlanadi. Mis: Reyn,
Rona, Inna, Savva h.t.b. da`r`yalar.
Orayliq ha`m Tu`slik Evropa jawinnan aziqlang`an da`r`yalar ken` tarqalg`an Evropanin`
Atlantika
boyindag`i
rayonlarinin`
da`r`yalari
Arqa
Frantsuz,
Hindistan,
Germaniya
oypatlarinda(Luara, Sena, Somma, Reynnin` to`mengi ag`isi, Veder h.t.b.) ha`m Ullibritaniyada
(Temza, Severn) klimattin` okeanlar tipinde jaylasqan, sonin` ushin barqulla toli boladi.
Pol`sha tegisliginin`, orta ha`m to`mengi Dunay oypatlardin` da`r`yalari, jazda,ag`iminin`
og`ada bo`limin puwlaniwshiliqqa jumsaldi: jazg`i sezonda suwdin` qa`ddi da`r`yalarda to`men
boladi. Bul da`r`yalarda qisqi qa`ddide pa`s boladi. Suw qa`ddinin` maksimumi ba`ha`rde boladi,
qardin` tez eriwi menen baylanisli.
Suw qa`ddinin` ma`wsimli terbelisi keskin jer orta ten`izli da`r`yalarda ko`rinedi-Gibr,
Arno, Huqar h.t.b. Bul regionda jawin shashin rejimi aniq ma`wsimler boyinsha bo`linedi. Qis
ig`alli, jaz qurg`aq. Jazda da`r`yalar qurip qaladi. Geypara da`r`yalardin` qistag`i suw ko`lemin
jazg`i menen salistirg`anda 100-200 ese kemeyedi.
Evropanin` en` u`lken da`r`yasi Dunay: L-2850 km Sbas =817 min` km2. Aziqlaniw rejimii
ha`m da`r`ya alabinin` morfologiyasinin` o`zgeshelikleri boyinsha, Dunaydi birneshe bo`limge
ayiradi: joqari ag`is salalarinan Vena qalasina shekem, orta ag`isi Venadan-Temir Da`rwazag`a
shekem, to`mengi ag`isi: Temir darwaza quyar jerine shekem. Dunay Shvartsval`d tawlarinan
baslanadi. Joqarg`i bo`liminde tawli da`r`ya bolip ag`adi.
Evropanin` ekinshi da`r`yasi Reyn L=1320 km.
8
EVROPANIN` TOPIRAQ O`SIMLIK QATLAMI HA`M
HAYWANAT DU`NYaSI
Reje:
1. Evropanin` topiraq ha`m o`simlik qatlamlarinin` tarqaliw geografiyasina sipatlama.
2. Evropanin` haywanat du`n`yasina sipatlama.
Evraziyanin` ha`zirgi o`simlik-topiraq qatlaminin` payda boliwi, materiktin` geografiyaliq
jaylasiw o`zgeshelikleri, geografiyaliq du`zilisi, gorizontalli ha`m vertikali tilkimleniwine
baylanisli. Evraziya bir materikli bolg`anlig`ina karamastan Evropanin` ha`m Aziyanin`
poleogeografiyaliq rawajlaniwi ha`r kiyli boldi.
Evrpada Rg basinda o`simlik qatlami zonali bolip ornatildi. Tu`slik ha`m Orta Evropada jilli
jag`imli Podtava florasi rawajlangan: lavr, mirt, sekvoya, batpaqli kiparis. Arqa rayonda tog`ay
florasi ken` tarkalgan-ken japiraqli japirag`i tu`setug`in terekler: buk, grab, dub, klen h.t.b.
Ng-gi klimatinin` izbe-izlik penen suwiqlaniwi Poltava floranin` arealinin` kemeyiwine ha`m
tog`ay floranin` ken`eyiwine alip keledi.
Ng de Tu`slik Evropa. Jer orta ten`izlik floranin` payda boliw orayi bolip keledi. Onin`
kuramina Poltava floranin` qatti o`zgergen ma`n`gijasil tu`rleri kiredi, tog`ay flooranin` elementleri
ha`m o`simliklerdin` Afrikaliq kserofitli tu`rleri menen aralasadi. Pliotsende Jer orta ten`izi
florasinin` tu`rleri qurami boyinsha ha`zirgi tu`rlerge uqsas boladi. Usi waqitta Evropag`a ArqaShig`is Aziyadan iyne japiraqli ag`ashlar kelip issiliqti su`yiwshi ken` japiraq ag`ashlar tu`rlerin
tu`slikke isiradi.
Floranin` song`i qayta bo`listiriliwi pleytotsen muz basiw da`wirine baylanisli. Evropada
tundraliq en` jas payda bolg`an. Muzlardin` sheginiwi izinen Arka ta`repke karay ken` japiraqli
ha`m iyne japiraqli tog`aylar jilispaydi. Biraq muz aldindag`i sharayatlar kaytalanbadi, muz aldi
tu`rleri ha`m tuwislari joq bolip ketken.
Aziyadag`i muzlaniw. Evropag`a salistirg`anda og`ada az bolg`an. Qaplap turg`an muzliqlar
tek arqa rayonlarda rawajlangan. Orayliq bo`limlerde tawli muzlaniw u`stem boldi. Tog`ay
floranin` saqlaniwina materiktin` shig`istag`i sharyatlar jag`imli boldi. Kotlovinalarda pleytootsen
aldi reliktli tu`rler saqlangan ja`nede Shig`is Qitay ha`m Yaponiyada tu`r payda boliwdin` jergilikli
oraylari qa`liplesedi.
Orayliq Aziyada muzliqlardin` ketiwinen soo` bul jerde sharayatlar payda bolg`an, olar
kserofitli o`simliklerdin` tarqaliwina jol ashti. Sirt Aziyada en` jas Tibettin` florasi esaplanadi. Bul
flora, Indokitay, Gimalay ha`m Shig`is Aziyanin` orta tawli ha`m ba`lent tawli ob`lastlardin`
tu`rleri esabinan payda boldi.
En` a`yiemgi flora ekvator boyindag`i ken`isliklerde jaylasqan. Bul jerde klimat sharayatlari
Mz akirinan o`zgergen. Sonin` ushin Tu`slik ha`m Tu`slik Shig`is Aziyada floranin` ha`r qiylilig`i
og`ada joqari.
Evraziya eki florastikaliq patshaliqtin` Goloarktikaliq ha`m Poleotropikaliq kuramina kiredi.
Goloarktikaliq patshaliqta Evraziyada to`mendegi obl ajiratadi: Tsirkumborealli, Jer orta ten`izli,
Shig`is Aziyaliq, Saxara Araviyaliq, Iran Turan. Evropanin` u`stem bo`limi Tsirkum Barsalli obl
jaylaskan. Bul jerde tog`ayli tiptegi formatsiyalar u`stem boadi. Orayliq Evropa ushin qon`ir
tog`ayli topiraqlarda ken` japiraqli ha`m tog`aydin` sur, shimli-ku`lren`li topiraqlarda ken` japiraqli
ha`m ken` japiraqli tog`aylar xarakterli.
Jumsaq ten`izlik klimat sharayatlarinda ken` japiraqli tog`aylar tu`rleri boyinsha bay
rayonlar menen pariqlanadi. Shig`is rayonlarda klimattin` kontenentallig`i ku`sheyiwi na`tyjesinde
ken` japiraqli o`simliklerge iyne japiraqli tu`rler kosiladi. Fennoskandiya u`stem bo`liminde
borealliq tiptegi iyne japiraqli tog`aylar ken` tarkalgan. Flora jas, tu`ri boyinsha bay emes bolip
keledi. Tog`ay formatsiyalardin` arasinda batpaqliqlar gezlesedi. Tsirkumborealliq Arka bo`liminde
tundrali lanshaft ken` rawajlangan. Tundranin` o`simlik Katlami kedey, Terek joq.
Tu`slik Evropa ha`mde Araviyanin` ha`m kishi Aziyanin` jer orta ten`izlikli jag`lawlari Jer
ora ten`izi flora oblastina kiredi. Bul oblastka ma`n`gi jasil kserofitli tog`aylar ha`m putaliqlar
formatsiyalai xarakterli. Ta`biyiy o`simlik qatlami tek tawli rayonlarda saklangan. Taw aldi ha`m
tegislik rayonlarinda ta`biyiy o`simlik qatlami ma`deniy o`simlikler menen almaskan. U`stem
bolatug`in topirak qon`ir topiraqlar, izvestnyaklarda qizil-qon`ir topirak.
Shig`is Aziya flora Oblasti ha`r qiyli tu`rdegi o`simliklerdin` payda boliwinin` tiykarg`i
oraylarinin` birewi ha`m rediktli o`simliklerge bay bolip keledi. Ken` japiraqli ha`m iyne japiraqli
aralas japiraqli tog`aylar xarakterli bolip keledi. Ortasha mussonli klimat sharayatlarinda tog`ayli
toyg`in-qon`ir topiraq ha`m shorlangan sur topiraq u`stem boladi.
Tog`aylar menen katar o`simlik qatlamin payda keltirip tog`ayli dala ha`m dala
gruppirovkalari u`lken rol` atkaradi. Olar Mongoliyanin` Arka-Shig`isinda ha`m Arka Shig`is
Qitaydin` orayliq bo`limlerinde ken` tarqalg`an.
Kashtan ha`m qara topiraq xarakterli bolip keledi, subtropik mussonli klimata ma`n`gi jasil
lavrojariraqli tog`aylar rawajlanadi. Og`ada u`lken territoriyada olar shabilg`an.
Orayliq Aziyanin` ha`m Aziya aldi tawliqlarinin` ko`pshilik bo`limi Iran-Turan floristikaliq
oblasta jaylaskan. Onin` florasi salistirmali kedey bolip keledi.
Ko`binese yarim sho`ller, sho`ller ha`m ba`lent tawli dala. Geypara uchastkalarda, tawlarda
shirshali-rix tali ha`m japiraqli tog`aylar ushirasadi. Ko`pshilik territoriyalarin kumliqlar iyelegen.
Saxara-Araviya flora oblasti Araviya yarim atawi ha`m to`mengi mesopotomiyanin`
tropikaliq emes bo`limin iyelep tur. O`simlik katlaminda yarimputaliqli, sho`ller ha`m yarim
sho`ller tarkalg`an. Topiraqlarinin` shirindisi az, tasli, qon`ir ha`m sur ren`li topiraqlar tarkalg`an.
Evraziyanin` tu`slik ha`m tu`slik shig`is shetleri Paleotropik flora patshalig`inin` quramina
kiredi. Bul jerde planetadag`i gu`lli o`simliklerdin` en` a`yiemgi florasi toplang`an. Endemikaliq
florag`a bay. Bul jerde en` kalin` tropikaliq musson tog`aylar o`sedi, terekler porodalarinin` sani bes
min`g`a shekem jetedi. Ba`rqulla ig`alli ha`m issi klimata ferralitli uniraw qabiqta qizil Sari
topiraqlar payda bolg`an.
Hind ha`m Hind Qitay oblastlariin` florasi bay ha`r qiyli bolip keledi. Hind oblastinin`
ta`biyiy o`simlikleri Adam ta`repinen qatti o`zgertilgen, geypara xaliq tig`iz jaylaskan jerlerde
saqlanbag`an. Eki oblastta da tog`ayli formatsiyalar tropikaliq ig`alli ha`m
yarim japirag`i
tu`setug`in mussonli tog`aylar tarkalgan. Hindistannin` ha`m Hindo-Qitaydin` ishki platolarinda
savanna ha`m siyrek tog`aylar ken` tarqalg`an. Topirag`i qizil ren`li.
Evraziya ko`plegen ma`deniy o`simliklerdin` Watani bolip keledi. Pay
da
boliwinin`
4
orayin ajiratadi.
Tu`slik Aziyaliq tropikaliq oray (uliwma ma`deniy o`simliklerdin` saninan 33 protsent)-sali,
qant la`bilebisinin` gvozdika ag`ashi, xjut, manila, konoplya, monto, baklajan h.t.b. Watani bolip
keledi.
Alding`i Aziya orayi-g`a`lle, ju`zim, bobovie granati, alsha h.t.b. jer orta ten`izlik oraymaslina. Bobi, gorchitsa, anjir h.t.b. Shig`is Aziyaliq oray xan, soya, xurma h.t.b.
Du`n`ya ju`zindegi 640 a`hmiyetli ma`deniy o`simliklerdin` 400 nin` Watani Aziya.
Haywanat du`n`yasi.
Evraziyanin` fawnasi, flora siyaqli uzin ha`m qiyin rawajlaniw jolin o`tti. Pleystotsenge
shekem joqari platsentarliq su`t emiziwshiler, qaltalilardi Tu`slikke ha`m Tu`slik Shig`isqa
shig`arip tasladi. Ha`zirgi Evropanin` territoriyasinda mamontlar, nosorog, arislanlar h.t.b. bolg`an.
Ha`zirgi waqitta bul haywanlar Afrikada jasaydi. Evraziyanin` klimatinin` suwiq boliwina
baylanisli Arka fawna ken` tarkaladi. OrayliqAziyada suwiqlaniw menen katar kurgaklaniu payda
bolip, ol aridli faunanin` rauajlaniuina alip keledi. Bul protsessler Gimalay taw sistemadan Tu`slikte
rawajlanbag`an, sonin` ushin Tu`slik Aziyada issiliqti su`yiwshi fawna saqlanip kalg`an. Shig`is
Aziyada keskin klimatliq o`zgerisler yag`niy shegaralar bolmag`an. Arka ha`m tu`slik fawnalardin`
arasinda ko`pir sipatinda bolg`an. Sonin` ushin fawnalar aralasip tur. Mis: tigr ha`m Arka olen` bir
arsalda jasaydi.
Joqarida ko`rsetilgen fawnanin` rawajlaniwinin` tariyxiy o`zgeshelikleri Evraziyanin`
ha`zirgi zoogeografiya rayonlastiriwinin` tiykarinda boladi.
Materik u`sh zoogeografiya oblastinda jaylaskan territoriyanin` basim ko`pshilik bo`limi,
Gimalay ha`m Iemen tawlarina shekem Goloarktika zoogeografiya oblasti kuramina kiredi.
Araviyanin` tu`sligi Efiopiya oblasti, Hindistan, Hindo-Qitay, Filippina ha`m Zond atawlari Hind
Malay oblastina kiredi.
Regionalliq obzor.
Evraziyanin` paleogeografiyaliq rawajlaniw tariyxi, onin` klimatinin`. rel`efinin` ha`r qiyli
boliwin ko`rsetedi. Bul materikte ha`mme geografiyaliq poyaslar ko`rsetilgen, muzli sho`llerden
ig`alli ekvatorliq tog`aylarg`a shekem. Strukturaliq ayirmashiliqlar morfologiyaliq du`zilisinin`
o`zgesheliklerinde sa`wlelenedi. Evraziyanin` territoriyasinda en` biyik taw sistemalar. Ken`
tawliqlar, plato ha`m tegislikler jaylaskan.
Landshaftinin`
payda
boliwinda
ha`zirgi
sharayatlarinin`
ayirmashilig`i
ha`m
paleogeografiyaliq rawajlaniwinin` o`zgesheligi fiz. Geografiyaliq rayonlarinin` a`hmiyetli
formalari bolip keledi.
9
EVROPANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI
Reje:
1. Evropanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlarg`a bo`liniwi.
2. Evropanin` Arqa Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama.
3. Evropanin` Orayliq a Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama.
Evropada eki podkontinent ajiratilgan: Batis ha`m Shig`is.
Batis Evropanin` geologiyaliq kurilisi quramali du`zilgen. ha`r qiyli jastag`i tawli kurilislar
u`stem bolip keledi, ken`islikli zonaliq, vertikalliq poyaslar menen almasadi. Shig`is Evropa
tegisliginin` tiykarinda Rus platformasi jaylasqan, ken`islik, zonaliliq ayqin ko`rinedi. Batis Evropa
to`mendegi fizikaliq-geografiyaliq ellerge bo`linedi:
1. Shlitsbergen arxipelagi, Islandiya, Fennoskandiya, Evropa tegisligi, Britaniya atawlari ha`m
Gertsin Evropasi, Al`p-Karpat Evropasi, Evropaliq Jer orta ten`izlik.
Ha`r bir fizgeografiyaliq el geostrukturasinin` rel`efinin`, klimatinin`, l/sh-n` birgelikligi
menen sipatlanadi.
Evropa Shpitsbergen ta`biyiy geografiyaliq u`lkesi.
Shlittsbergen-arktikalik sektorda jaylaskan ataular topari.
Batis Shlitsbergen. Arqa shig`is Jer Edj ha`m tag`i b. mayda atauladan ibarat. Jokari tochkasi 1712
m (Batis Shlitsbergen ataui).
Arxipelag Kembrial ha`m to`mengi Rz metamorfli ha`m kristalli jinislardan kuralgan.
Arxipelagtin` Shig`is bo`liminde platforma bolip, Rz ha`m Mz jastagi sho`gindi jinislar menen
jabilg`an. Batis bo`limi Kaledon orogenez da`wirinde payda bolgan. Massivler. Oypatlar menen
ayirilip tur, ol jerde tenizli ha`m kontenentli sho`gindiler toplangan. Usi sho`gindilerde tas
ko`mirdin` jatkiziqlari ajiratiladi, Mz ha`m Kz payda bolgan. Ha`zirgi waqitta Norvegiya ha`m
Rossiya qazip almakta.
Antrapogende Shpitsbergen muzlar menen kaplangan, ha`zir arxipelag u`stinen 3/4 muz
benen kaplangan, qalin`lig`i 700 m shekem. Ha`zirgi waqitta muzliqlardin` kemeyiwi baqlanadi.
Klimat ten`izli Arktikaliq Shig`ista qatti suwiq, Batista Shlitsbergen jilli ag`isi menen
jumsaradi. Yanvar` ayi temperaturasi Batista-12 S, Shig`ista-18S . En` suwiq ayi mart Batista 12S,
Shig`ista 21 S. Iyul` ayinda +5S ko`terilmeydi. Jawin shashin mug`dari jil dawaminda 400mm
shekem.
Tu`slikte jawin shashin mug`dari 800-1000 mm shekem ko`teriledi. Muzdan bos jerler
Arktikaliq sho`ller ha`m tundra iyelep tur. Tiykarg`i ko`zge tu`setug`in peyzaj yag`niy landshaft
o`simlikler joq ha`m tasli jerlerden ibarat. Geypara uchastkalarinda mox ha`m lishaynikler
ushirasadi. Jazda iq jerlerde polyarli mak, gvozdika, kalnelomka gu`lleydi. Haywanat du`n`yasi
gedey; Ak ayu, Arka suwini, Grenlandiyadan qoy0o`giz alip kelingen. Ten`izleri su`t
emiziwshilerge bay.
Islandiya.Islandiya Evropanin` ekinshi atawi (103 tis. km kv). Orta Atlantika suw asti kirdin` rift
zonasinda jaylaskanlig`i, atawdin` vulkanli payda boliwin aniqladi. Ataw Rg Ng ha`m tn`rtlemshi
Bazoltlari menen quralg`an, qalin`lig`i 5000-6000 m. Atawdin` plato siyaqli u`stingi vulkanli
konuslar jaylaskan ha`m da`r`ya alabi menen tilkimlengen.
Islandiya-du`n`ya ju`zinde aktiv en` iri oraylarinin` biri. 150 vulkan bar sonin` ishinen 26
ha`rekette. Atawda vulkanlardin` u`sh tipii xarakterli; jariq boyinsha, qalkan tu`rinde ha`m konusli.
Vulkanlardin` ko`pshiligi taktikaliq u`ziliw siziqlarina tuwri keledi. En` aktiv jariq boyinsha payda
bolgan vulkanlar. Solardin` ishinen belgili Laki (115 kraterlerden ibarat), 1783 j atlig`ip shig`iw
na`tiyjesinde uzinlig`i 30 km aslam teren` jariq payda bolgan.
Islandiyada ha`zirgi waqitta en` aktiv vulkanlar Gekla ha`m Ask`ya. En` joqarg`i shin`Xvannadal`sxnuktor (2119) vulkan bolip keledi. Atlig`ip shig`iw, ten`iz astinda da boladi. Suw asti
vulkanlarinin` birewinin` ha`reketi Islandiyanin` tu`slik jag`alarinda, 1963 j Syurtsey degen taza
ataw payda boldi.
Islandiyanin` ta`biyatinin` o`zine ta`n qubilisi geyzerler ko`p. Waqti menen issi suw ha`m
par fontanlari atlig`ip turatug`in derekler bar. En` belgili Geyzer fontannin` biyikligi 15 m shekem.
Islandiyanin` relefinde, du`n`ya ju`zinde analiq jinisi joq. Vulkanli genezistegi platolar.
Islandiyanin` ba`lent uchastkalari muzliqlar menen kaplangan. (tenr 12 pr). en` iri muzliq
Vatnamskyudl` (S=8,4 tis. km kv.) kalin`lig`i 1000 m.
Islandiya klimati subarktikaliq ten`iz klimati Klimatqa teniz ag`islari ku`shli ta`sir etedi.
A`sirese Tu`slik ha`m Batis jag`alarinan o`tetug`in Irmerger ag`isi, ol qissqi suwiqti jumsartadi.
Shig`is Grenlandiya ag`is kerisinshe Arka jag`alarin suwitadi. Yanvar` ayinin` ortasha
temperaturasi +1 S dan –3 S. Arka Shig`ista –5 S shekem, ishki tawli territoriyada –15 S shekem.
Jazg`i temperetura +8S,+12S. Jawin shashin mug`dari Tu`slikte ha`m batista 1000-3000 mm,
Shig`ista ha`m Arqada 400-800 mm den 1400-1600 mm Ge shekem jetedi. Islandiya da`r`yalari
muzliqlardan aziqlanadi, tawli tiptegi da`r`yalar 50 m biyiklikke shekem sarkiramalar ushirasadi.
Islandiyanin` ko`lleri territoriyanin` 3 protsentin iyeleydi, jilli ko`ller ushirasadi. Atawdin`
ko`pshilik bo`limin tundra iyelep atir, mox-lishaynikler gu`lli o`simlikler o`sedi. Da`r`ya
alablarinda aqqayin`. mojjevel`nikler o`sedi. Atawdin` ishki tawli oblastlaprin Arktikaliq yarim
sho`ller iyelep atir. Jag`alawlar boyindag`i oypatliqlar (Tuslik ha`m Batis) okean boyindag`i
otlaqlar qoy ha`m kara mallar ushin ot bazasi esabinda paydalanadi. Son`g`i jillari Islandiyada
tog`ay egiw jumislari ju`rgizilip atir, Evropa shirshalari, Sibir` listvennitsa. Akkayin` h.t.b.
otirg`izilmakta olardin` uliwma maydani atawdin` maydainin` bir protsentin kuraydi. Haywanatlar
du``nyasina kelsek gedey, lemming, pesetsler bar. Jag`a boyindag`i suwlar baliqqa bay (treska,
piksha, sayda).
Fennoskandiya.
Fennoskandiya kuramina Skandinaviya yarim atawi ha`m Finlyandiya kiredi. Evropanin`
bul bo`limi a`iyemgi textonikaliq strukturalarda Baltik kristalli kalkani Shig`ista ha`m Kaledon tawi
payda boliwi Batista jaylaskan. Neogen da`wirine shekem bul kurilislar kontenetalliq sharayatlig`i
denudatsiyag`a shekem bul qurilislar kontenentalliq sharayatlig`i menen denudatsiyag`a ushirag`an.
a`iyemgi peneplenler payda bolg`an. Son`g`i Al`p orogenezi bul peneplendi tilkimleniwge,
differentsialliq ko`teriliwge alip keldi. To`rtlemshi da`wirde Fennoskandiya birneshshe ma`rte
muzlar menen kaplangan, olardin` payda boliw orayi bolg`an. Sonin` ushin ha`zirgi jer betinin`
morfologiyasinda, yag`niy relefinde ku`shli rol` atkaradi.
Klimat sharayatlari boyinsha Fennoskandiyanin` o`zgeshesi onin` a.q. 56 S dan 71 shekem
soziliwi. Batistan keletug`in Arka Atlantika ag`isi klimati jumsartadi. Birak jiy-jiy tuman, mayda
jawin xarakterli bolip keledi. Fennoskandiya topirak o`simlikler qatlami ha`m haywanat du`n`yasi
borealliq tipke tiyisli. Bul jerde Evropaliq tayga ha`m tawli tundra ken` takalgan. Tuslikke Orta
Evropa floranin` elementleri ushirasadi.
Fennoskandiyani eki fiz. Geografiyaliq ob`lastqa ajiratiwg`a boladi, tawli ha`m tegislik.
A)
Tawli
Fennoskandiya
Skandinaviya
tawlarin
ha`m
Norlandiya
platosin
Fennoskandiyanin` arka batis bo`limin iyeleydi. Skandinaviya tawlari jag`a boyinsha 1600 km
sozilmakta. Olardin` du`zilisinde kristall ha`m metamorfl jinislar a`hmiyetli rol` atkaradi. Uzak
denudatsiyadan son` tawlar ekinshi ma`rte ko`terilip baslaydi ha`m ha`zirgi waqitta dawam etpekte.
Skandjinaviya tawlari textonikaliq alablar menen bo`lek massivlerge tilkimlengen tawli
platolar bolip keledi. Shin`li to`beler 2000 m ba`lentlikke ko`terilgen peneplenler, olardin` relefi az
tilkimlengen.
En` biyik tochkasi tu`slik bo`liminde Yutunxeymen massivinde Gal`xepitten (2648m) Orta
bo`liminde tawlar pa`seyedi. Usi jerde Emtland degen textonikaliq zonasi o`tedi. Skandinaviya
tawinin` Arka bo`liminde Firmarken degen jaziq tawliq jaylaskan h=q00-o`00 m.
Bats Skandinaviya tawlar ten`izge jaqn bolad, en` pa`s taw arasndag` oypatlar, ten`iz
suularina tolip. Kurg`aqliqqa teren` kirip turg`an koltiq paayda boladi. olardi f`ord dep ataydi. En`
uzin f`ord Sogne f`ord (L-200 km eni 5-6 km ).
Skandinaviya tawi shig`is janbawirlari Norland platosina o`tedi, ol Baltik qalqaninin` bir
bo`limi batista N=800-600 m. shig`ista 200-100 m bolip Botanika qoltig`inin` jag`alarina tekshee
tu`rde tu`sedi. Ko`plegen Arka-Batis bag`dardag`i jariqlar platoni bo`lek massivlerge ayiradi. Bul
jariqlardin` ko`bisinde da`r`ya alablari jaylaskan.
Tawli Fennoskandiya klimatina Atlantika hawa massasi ku`shli ta`sir etedi. Qisqi
temperatura Norvegiya ten`izinin` jag`alarinda Tu`slikte 0 S. Arkada –4 S. Shig`is janbawirlarinda
Tu`slikte –5. Arkada –10 S
Skandinaviyanin` en` iri muzligi-Yustendal`sbre (855 min` km kv). O`simlik qatlaminda
iyne japiraqli tog`aylar ken` tarqalg`an, a`sirase tawlardin` shig`is bo`liminde tog`aydin` joqari
shegarasi Tu`slikten arqag`a 1000 m den 300 m shekem pa`seygen.
B)
Tegislikli
Fenoskandiya
Fenoskandiyanin`
Shvetsiyanin` tu`slik territoriyalari kiredi.
tegislik
bo`limine
Finlandiyanin`,
Finoskandiyanin` tegislikleri bir neshe tektonik
ha`reketlerge ushirag`an. Ortashved oypatlig`i ha`m Botnika qoltig`i tektonikaliq sho`giw oblasti
bolip keledi.
Muzbasiw da`wirinin` aqirinda, tegisliklerdin` shetleri qisqa waqitti ten`iz astinda boldi.
Fennoskandiyaliq
tegisli
klerdin`
klimati
kontinentalli
Atlantikadan
salistirmali
uzaqlig`i,Skandinaviya tawlarinin` Bar`er bolip turiwi ten`izli hawa massasinin` ta`sirin kemeytepdi
ha`m Arktika hawa massasinin` kirip keliwin an`satplastiradi.
Tegisli relef hawanin` ig`alli ba`lent, suw o`tkizbeytug`in gruntlar tig`iz suw toparinin`
payda boliwina alip keledi. Da`r`yalari uzin emes, biraq suw toli, geypara da`r`yalar ko`llerdin`
arasinda baylanista bolip turadi. En` iri da`r`yalar Kemi-Yokki, Vueksa, Geta-El`v. Gidro energiya
resurslarina bay bolip keledi. Finlyandiyanin` territoriyasinda 8 protsent ko`llerge tuwra keledi. En`
iri ko`lleri Venern, Vettern, Milaren, El`moren Ortashvetsiya jaylasqan. Ko`pshiligi tektonikaliq
geneziske iye. Venern Evropanin` en` u`lken ko`li. Maydani 5596 km kv, H=100m.
Tog`aylarda iri su`t emiziwshiler saqlang`an-los`, tu`lki, porsiq, pesets, qon`ir ayiw.
Quslarg`a bay ko`llerde g`az, u`yrek, tog`ayinda teterev, ryavchik, gluxar.
Evropa tegisligi.
Evropa tegisligi, Evropa maydani boyinsha en` u`lken f\g el. Arqa ha`m Baltik ten`izlerinin`
tu`slik bo`limlerinde jaylasqan. Batistan shig`isqa 1200 km sozilman`ta, Arqadan tu`slikke eni 200500 km.
Tegislik tektonikaliq zonada jaylasqan, tegislik Arxey, proterozoy jastag`i. Batista
proterozoy jastag`i jinislar, u`stinen sho`gindi jinislardin` qalin` jatqizig`i menen jabilg`an. Por
ha`m Rg da`wirinde bir neshe ma`rte ten`iz transgressilarina ushiradi. Tegislik o`zinin`
marfologiyaliq ha`m ta`biyg`iy o`zgeshelikleri boyinsha Batis ha`m Shig`is bo`limlerine bolinedi.
Tegisliktipn` relefinde son`g`i eki muzlaniw da`wirlerininn` izi saqlaanadi.
Tegisliktin` klimati batista ten`izli, shig`is ta`repke ten`iz koentinentalli bolip keledi.
Ta`biyg`iy o`simlik tog`ay formatsiyalari menen xarakterlenedi. Tiykarg`i parodalar dub,
buk. Shig`ista shirsha ha`m qarag`ay qosiladi. Da`r`ya alaplarinda iva, topal`, ol`xa, aq qayin.
Britaniya atawlari ha`m Gertsin Evropasi.
Britaniya atawlari- Batis Evropa jag`alawlarinda en` u`lken arxepelagi bolip esaplanadi. Onin`
quraminda en` u`lken-Ulli Britaniya ha`m Irlandiya atawlari kiredi ha`m ko`plegen mayda atawlarMen, Anglsi, Uayt, ishki ha`m sirtqi Gebrid, Orkney ha`m Shetlend. Arxepelagtin` uliwma
maydani-325min` km, onin` ishinen 230 min` km kv- Ullibrtianiya atawina, al 84min` km kvIrlandiya atawina tuwra keledi.
Britaniya atawinin` jag`asindag`i suwlardin` teren`ligi 200 m aspaydi.
Arxipelagtin` materikten bo`liniwi ha`m ha`zirgi zaman ko`rinisine iye boliwi muz basiw
da`wirinen keyin bolg`an.
Atawdin` jaylasiwi, Atlantika okeaninin` ta`siri, jag`alarinin` ha`m releftin` tilkimlengenligi,
antopogenlik landshafttin` ken`nen tarqaliwi.
Atawlar jaqinda materikten ajiralip kalg`anlig`i sebepli qon`si raynolarg`a uqsas, biraq
atkawdin` jaylasiw orni ta`biyatinna adamlardin` jasaw sharayatina o`z ta`sirin tiygizedi.
Antropogen da`wirinin` birinshi yariminda arxepelagtin` barliq jerleri, Ullibritani atawinin`
qubla bo`liminen basqa jerler muz benen basqan ha`m releftin` du`ziliwine o`z ta`sirin tiygizgen.
Keyingi muz basiw logikaliq taw xarakterine iye bolg`an, onin` oraylari Shotlandiya, Irlandiya,
Uelsta bolg`an.
Britaniya atawlarinada ha`r qiyli qazilma bayliqlar bar.
Kemberlend massivinde ha`m
Irlandiya tawlarinda-qorg`asin, tsink rudalari, Kornuollda-mis ha`m olovo,
Midlendta-temir
rudalari. Ullibritaniya atawlarinin` en` tiykarg`i meniralliq bayliq-bul tas ko`mir. Onin` ka`nleri
u`sh rayonrda toplang`an- Orta Shatlandiya oypatlig`inda, Pennik tawlarinin` jag`alarinda, Qubla
Uel`sta.
Arqa muz shelfinde neft ha`m gaz zapaslari og`ada ko`p. ha`zirgi waqitta Ullibritaniya ushin
en` tiykarg`i neft` aliw rayoni bolip esaplanadi.
Britaniya atawina jil dawaminda esetug`in keskin ha`m
ig`alli Batis samallari ko`p
mug`darda ig`alliq alip keledi. A`sirese jawin-shashin tawlardin` Batis jag`alanina ko`p tu`sedi.
Gertsin Evropasina, Orayliq Frantsuz massivi, Vogez massivi,Shvartsvol`d, Chex
massiyaininn` shetki dizbeklerge kiredi.
Gertsin Evropasina ken` japiraqli tog`aylar xarakterli.Toprag`i qon`ir, Bul jerdin` ta`biyati
Adam ta`sirinde ku`shli o`zgeredi. Gegrtsin Evropasi landshaft tipine baylanisli u`shke bo`linedi.
Britaniya atawlari, Al`psiz Frantsiya, Gertsinli Orayliq Evropa.
10
EVROPANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI
Reje:
1. Al`pik Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkesine sipatlama.
2. Karpat ta`biyiy geografiyaliq u`lkesine sipatlama.
3. Shig`is Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkesine sipatlama.
Al`plik Evropa. Bul fiz-geografiyaliq elge-Al`p, Karpat, Stara-Planina, Rilo-Rodina tawlari
ha`m oypatliqlari kiredi.
Al`p tawlari. Evropanin` jas tawlarinin` ishindegi en` biyigi. Ol do`n`es jag`i arqa batisqa qarag`an
dog`a ta`rizli bolip 1200 km araliqqa sozilip atir. Bul tawlardin` u`stin ma`ngi qarlar basqan.
Al`p tawlarinin` batis bo`liminde Evropadag`i en` biyik shin` Monblan (Aq taw 4807m)
jaylasqan.
Al`p tawlari oblastinda xaliq tig`iz qonislasqan. Taw da`r`yalari gidroelektr stantsiyalarin saliw
ushin paydalanadi.
Al`p tawlarinan tu`slik ta`repte Padan tegisligi jaylasip, onnan Po da`r`yasi ag`ip o`tip tur.
Al`p tawlarinda u`lken emes, biraq xojaliq jag`inan rawajlang`an ma`mleketler-Shveytsariya ha`m
onnan shig`israqta Avstriya jaylasqan. Al`p tawlarinin` batis bo`limleri Frantsiyag`a, arqa shetleri
GFR g`a, Tawlardin` batis bo`limleri menen Padan tegisligi Italiyag`a tiyisli.
Karpat tawlari. Al`p qatparlariqin` jas tawlar poyasin Shig`ista Karpat tawlari dawam
ettiredi. Bul tawlardin` en` biyik jeri arqa batisinda jaylasqan. Ha`zirgi waqitta Karpat tawlarinda
ma`n`gi qarlar menen muzxliqlar joq. Al`p tawlarinan ayirmashilig`i Karpat tawlarinda paydali
qazilmalar ko`p.
Karpat tawlari-Orayliq Evropanin` en` tog`ayli rayonlarinin` biri.
Haywanat du`n`yasi
Karpat tawlarinda jaqsiraq saqlanip qalg`an, onda ayiwlar, qara qulaq, suwsar, jabayi pishiqlar,
kiyikler jasaydi.
Ortang`i ha`m to`mengi Dunay oypatliqlari. Karpat tawlarinan batis ha`m tu`slik
ta`replerde taw araliq shuqirliqlar eldi ortang`i ha`m to`mengi Dunay oypatliqlari iyelep atirg`an
sho`gip ha`i oyilip ketken jerler oblastlari jaylasqan.
Ken`-jaziq Ortang`i Dunay oypatlig`i Karpat ha`m Al`p tawlarinin` aralig`inda jatir. Ortang`i
Dunay oypatlig`inin` klimati ortasha kantinentalli.
To`mengi Dunay oypatlig`i-Karpat tawlarinin` etekleri menen Dunay alabinin` aralig`inda
jaylasqan.
Pireney yarim atawi. Tu`slik Evropanin` en` batisindag`i Pereney yarim atawi Evropanin`
qalg`an bo`limlerinen u`stinen ju`rip o`tiw qiyin, jas Pireney tawlari arqali oqshawlanip tur. Pireney
yatim atawinin` tu`s`iginde jas, biyik Andaluz tawlari Afrikadag`i Atlas tawlari dizbeklerinin`
dawami bolip tabiladi.
Pireney yarim atawi paydali qazilmalarg`a bay. Bul jerde ren`li metapllardin` rudalarinin`
a`sirese yarim atawdin` tu`sliginde mistin`, batisinda vol`framnin` ha`m urannin`, tu`slik bo`liminde
sinap rudasinin`, temir rudasinin` ha`m tas ko`mirdin` ka`nleri bar. Jawin shashinlar ko`birek
jawatug`in ma`ngi jasil emen tog`aylari menen biyik makvis putaliqlari o`sedi.
Apenni yarim atawi. Bul yarim atawdi boylap arqa-batistan qubla-shig`isqa qaray ha`tteki,
saz ilaydan
ha`m qumnan quralg`an qatparlang`an jas Apennin tawlari sozilip jatir. Tawlar
Sitseliya atawinda dawam etedi. Bul yarim atawlar paydali qazilmalarg`a bay emes. Apennin yarim
atawinin` klimati Jer Orta ten`izine ta`n klimat. En` issi degen Sitseliyada iyul`din` ortasha
temperaturasi +28 0 qa , yanvar`da +10 0 , +12 0 qa jetedi.
Tawlarda 500-800 m den joqarida kashtannan, grabtan, emennen ibarat japiraqlari tu`sip qalatug`in
jalpaq japiraqli tog`aylar jaylasqan, onnanda joqarida aralas tog`aylar munarlanip turadi.
Balkan yarim atawi. Balkan yarim atawi tutasi menen derlik tawlar iyelep atir, oypatliqlar
bul jerde az. Tawlarda tektonikaliq ha`reketler ku`shli. Bul massivten batismiraqta tiykarinan
ha`kten quralg`an Dinar taw qirlari sozilip jatir. Yarim atawdin` shig`isinda Staraplanina yamasa
Balkan jas tawlari sozilip jatir.
Balkan yarim atawinin` ko`pshilik bo`limi ha`m atawlardin` ha`mmesi Jer Orta ten`izi
klimati oblastinda jatadi. Bul jerde putaliqlar menen qatti sho`pler o`sedi, ayrim jerlerde ma`ngi
jasil tog`aylar saqlanip qalg`an.
Shig`is Evropa.
Rel`efi ha`m geologiyaliq du`zilisi. Rus tegisliginin` qa`ddinen ortasha bi yikligi
170m.
Tegislikte 200-300m biyikliktegi ba`lentlikler menen xarakterli bolip keledi.
Rus tegisligi orografiyaliq qatnasta to`rt bo`limnen ibarat.
1) Arqa-batis bo`limi bul regionnin` rel`efinin` rawajlaniwi Baltika qalqaninin` ha`m Moskvaliq
sineklizanin` ha`reketleri menen baylanisli, monoklinalli plasti tegislikler rawajlang`an, olar
ba`lentlikler tu`rinde ko`rinde. Valday, Smolensk,Moskva, Belorus xa`m t.b. ha`mde plastqiyli
tegislikler, relefte pa`s uchastkalari Baltik boyindag`i, Joqari Volga, Poles`e, Midera tegislikleri.
2) Orayliq bo`lim. Voronej Anteklizanin` intensiv ko`teriliwinde rawajlanadi, onin` na`tiyjesindle
Orta Rus ha`m Volga boyi plastli-yarusli ba`lentlikler ha`m plastli Oka-Don pa`s tegislik payda
boladi.
3) Tu`slik batis bo`limi. Ukraina qalqannin` rawajlaniwi menen baylanisli. Usig`an baylanisli
Tsokkoli tegislikler payda bolip Dnepr boyi ha`m Azov boyi, platforma ishindegi qatparli Donetsk
kryaji, tu`slikte ten`izli plastli tegislikler Qara ten`iz boyi, Azov boyi tegislikleri.
4) Shig`is bo`limi. Rus platformasinin` shetinin` ha`m Uraldin` ha`reketleri menen baylanisli.
Arqada Pechora, tu`slikte Kaspiy boyi akkumulyativ oypatliqlar rawajlang`an.
To`rtlemshi da`wirde arqa yarim shar klimat sharayatinin` o`zgeriwi muzlardin` ha`m qarlardin`
toplaniwina alip keledi, Olar jumsaq jatqiziqlarg`a ha`m relevtin` payda boliwi menen ha`mi
floranin` ha`m fawnanin` tegisliktin` ishinde migratsiyalawivna ku`shli ta`sir etti.
Shig`is Evropa tegislik terrivtoriyasi boyinsha jawin-shashin bo`listiriliwi tsirkulyatsiyaliq
formalarg`a baylanisli. Arktikaliq ha`m polyarli frontlardag`i tsiklonlardin` tez-tez qaytalaniwi
tegislik territoriyasindag`i Batis hawa ma`wsimin ku`sheytedi. A`sirese tsiklonlar 55-600 Arqa
ken`liktegi koridorda Batistan shig`isqa tez qaytalanadi. Bul poyaslar Rus tegisliginin` en` ig`alli
bo`limi, Batista 600-700 mm, Shig`ista 500-600mm.
Shig`is Evropa tegislik klimatindag`i ayrmashliqlar o`simliklerdin` xarakterine ta`sir etedi.
B.P.Alisov radiatsiyaliq balanisti ha`m atmosferaliq tsirkuliyatsiyani esapqa aladi, Shig`is Evropa
tegisligin u`sh klimatli oblastqa ajiratiladi.
1) Arqa Atlantikali-Arktikaliq. 2) Orta Atlantika-kontinentalli oblast. 3) Tu`slik kontinentalli
oblast. Shiig`is Evropa tegisligi suwlari, klimati, relifi, ha`m territoriyaliq rawajlaniw tariyxi menen
baylanisli. Bul territoriyada saylar torinan tig`izliq 0.9-1.1km kv. Al Kaspiy boyi oypatliqtin`
u`stinde sol` ushiraspaydi. Volga-L-3690 km, ortasha ko`p jilli jil dawaminda ag`im 255 km kub S
1.38 mln km kv. Da`r`ya to`rt ta`biiy zonani kesip o`tedi-tog`a, dala tog`ay, dala ha`m sho`ller
zonasin.Severnaya Dvina L=350 km,ag`im-111km kub, Pechora L=1814 km, ag`imi-129 km kub,
Dnepr L=2285 km, ag`imi-53 km kub, Don L=1970km, ag`imi-28 km kub.
Ko`lleri. 1)Morenalli 2)Karstli. 3)Termokarst (tundra) 4)Limanli.
Tegislikte ta`biyiy zonalar aniq ajiratiladi. Arqadan baslap tundra tayga, tog`ay, dala tog`ay,
dala, yarim sho`ller ha`m sho`ller.1 Tundra zonasi eki pod zona.1) Moxli-lichaynikli tundra.2)
Putali tundra. 2. Tog`ayli tundra. Oypatliqlari-batpaqliqlar, iva, aq qayin. 3. Tog`ay zonasi eni 1500
km ge shekem. Tu`slik shegsharasi Lutts-Jitonir-Kiev-Karachaev-Kaluga.Eki pod zona ajirataditog`ay ha`m aralas tog`ay pod zonalari.
11
AZIYaNIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, KLIMATI HA`M IShKI
SUWLARI
Reje:
1. Aziyanin` geografiyaliq ornina sipatlama.
2. Aziyanin` klimati ha`m onin` tarqaliw geografiyasi.
3. Aziyanin` ishki suwlarina sipatlama.
Materiktin` geografiyaliq jaylasiw orni ha`m onin` u`lken razmeri okeanlardin` ta`siri rel`ef
Evraziyanin` klimat sharayatinin` ha`r qiyli boliwina alip keledi. Evraziya qurg`aqliqtin` iri massivi
bolg`ani ushin uliwma planetaliq tserkuliyatsiyaliq sharayatlardin` u`stine regionalli tserkulyatsiya
qosiladi. En` ku`shli ta`sir etetug`in barikaliq sistemalardan Aziya maksimumi onin` ta`siri
Evropag`a shekem jetedi, al Atlantikanin` hawa massalari Gindikush tawlarg`a shekem ta`sir etiwi
mu`mkin.
Evropa basim bo`limi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jag`awlari Subarktik ha`m atawlar
Arkt. Poyasta Jer orta ten`izlik-subtropik poyasta.
Evropanin` batis bo`liminde Atlantiikadan keletug`in hawa massasi ku`shli ta`sir etedi,
sonin` ushin bul jeerde ten`izli ortasha klimat oblasti bolip keledi. Arka territoriyag`a Arktikaliq
hawa massasi tez-tezden kelip turadi. Geypara jaeg`daylarda Al`p ha`m Piriney tawlarina shekem
jetip baradi. Tu`slik Evropa tropikn`aliq hawa massasinin` ta`siri astinda boladi. Shig`is Evropa jil
dawaminda batis samllar ta`siri astinda boladi, birak shig`is ta`repke jiljip Atlantika hawa massasi
kontenentalliq mug`dari kemeyip baradi. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga shekem. Shig`is
Evropa tegisliginin` tu`slik bo`liminde 200 mm shekem jetedi.
Atmosferanin` tsirkulyatsiyasi, qista Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan Islandiya
minimum ha`m Sibir` maksimum (Aziya) aniqlandi. Usi waqitta ba`lent qisim Arktikag`a da
xarakterli.
Qista okeannan kurgakliqqa keletug`in hawa, klimat jumsaradi. Batis Evropada on`
temperaturalar basim boladi. Yanvar` ay
indag`i 0 S tag`i ezotema Norvegiyanin` tu`slik-batis
(bergen) Yuotlandiya yarim atawi, Berlinnin` u`stinen Belgradqa shekem o`tedi. Usi izotemadan
batis ta`repinde orta yanvar` aylarinin` temperaturasi on` bolip keledi ,
Batis samallapr katti ig`allangan sonin` ushin Evropanin` a`sirese batis bo`limi jawin
shashinga bay boladi. Qar qatlami jildan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sizig`inan
shig`is ta`repinde payda bolgan. Fennos arka bo`liminde qar qatlaminin` uzinlig`i 6-7 ayg`a shekem
tu`slik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 ha`pte. Britaniya. Frantsiyada kar jawgani menen
tez erip ketedi.
Evropada atmosferanin` tsirkulatsion o`zgesheliklerine baylanisli qisqi rejimnin` 3 tipin
jaratadi:-Normal` jilli, qatti, suwiq,
Normal shamal menen on jilda segiz ma`rte boladi, temperatura tu`slik batista arka shig`is
ta`repke to`menleydi.
Jilli kis shama menen on jilda bir ret. Atlantika jilli ha`m ma`wsimli arka turaklig`i menen
xarakterli. Usinday jillari orayliq Evropa, Polshada kar katlami ko`p bolmaydi ha`m da`r`yalar
katpaydi.
Qatti suwiq qis on jilda bir ret. Suwiq qista Sibir` (aziya) antitsikloninin` kishi batis
Evropag`a shekem jetedi. Gey para waqitlari. Sibir` antitsikloninin` jag`asi jergilikli maksimumg`a
aylanadi. Ja`ne bir sebep birak ol siyrek Artika hawa massasi kirip keliwi. Ortasha Evropa
temperaturasi -20 -25 S qa shekem to`menleydi. Gey para jag`daylarda Al`p tawlarinan o`tip Apinin
yarim atawina shekem o`tedi.
Jaz. Normal` jaz on jilda jeti ma`rte. Temperatura arkadan tu`slikke ko`teriledi. Tu`slik
shig`is (Rum, Bolt,) iyul`de -30 S qa shekem. Jazg`i jawin shashin mug`dari arkadan tu`slikke
kemeyedi.
Salqin izgar jaz on jilda eki ma`rte kaytalanadi. Bul atlantika suwiq ten`izli hawa ma`wsimi
intensiv keliwine baylanisli ha`m usi uakitta Arktikaliq hawa tez-tezden araliq Evropadan o`tip
keledi. Usinday jillari ba`ha`rgi suwiq tu`siw uzak wakit jawinli tha`m salkin hawa rayi bolip
turadi.
Jer orta ten`izi boylarinda salqin jazlar siyrek boladi. Issi qurg`aq jazi on jilda bir ret. Bul
jaz jergilikli antitsiklon tipindegi hawa massasi menen baylanisli. Olar batis samallarga irkinish
boladi. Jazda Sibir` (Aziya) antitsikloni jog`aladi, en` ku`shli Azor maksimumi rawajlanadi. Bul
tu`slik Evropanin` shig`is bo`limine shekem ta`sir etedi. Islandiyaliq Barikal minimum o`zin
ko`rsetpeydi. Jazda termikaliq rejim radiatsiya jiyindilari menen aniqlanadi, sonin` ushin
izotermalar kenislik boyinsha tarkaladi (bagitta boladi). Izoterma +10 Fennosk. Arqa bo`liminde
+25 S. Evropada tu`sliginde.
Evropanin` territoriyasi jaksi ig`allanadi. Jawin shashin basim jawin tu`rinde boladi.
Maksimum 1000-2000 mm, samal asti janbawirlari (Skandinaviya, Britaniya, Al`p, Apinin,
Dinara). Shig`is bag`itqa karay mug`dari kemeyedi. Fenn ishki rayoninda Balkan yarim atawi
shig`qisinda, Pereney yarim atawi tu`slik shig`ista 400 mm ge shekem. Jawin shashin ma`wsimler
boyinsha bo`listiriliwi ten` emes. Atlantika boyindag`i regionlarda jil dawaminda jaqsi ig`allanadi
(maksimum qista) ol Islandiyaliq tsiklonnin` suwiq periotta aktivlestiriwi menen baylanisli. Shig`is
bag`iiqa karay jawin shashin maksimum jazda o`tedi. Tu`slik Evropa maksimum qista ta`sir etedi.
Batis Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha ha`m subtropik. Batistan
shig`is ta`repke karay klimattin` eki tipin ajiratadi: ten`izli ha`m kontenentalli. Olardin` arasindag`i
shegara sha`rtli tu`rde iyul` ha`m yanvar` aylarinin` 25 S izoampletudasin aladi. Arktika poyasta
Shpitsbergen. Frants-Iotsip, Jan`a jer h.t.b. atawlar jaylaskan. Jil dawaminda Arktikaliq hawa
ma`wsimi basim boladi. Temperatura to`men, jazda +5 S jawin shashin 300-350 mm. Subarktikaliq
poyasta Islandiya, Skandinaviya yarim atawinin` arka bo`limi jaylaskan. Islandiyaliq Barikal
difressiyanin` orayinda jaylasip. Islandiya jumsak klimati menen xrakterli. Qista +1 -3 S jazda +10
S jil dawaminda ig`alli boladi, jawin shashin-100 mm
Ortasha poyastin` tu`slik bo`liminde qis
jumsaq ha`mjazg`i temperatwra joqari boladi. Ortasha poyasta arqa gorralliq ha`m tu`slikten
suboryalliq rayonlarin ajratadi.
Shig`is Evropa a`sirese Dunay boyindag`i tegisliklerde kontinentalli klimat az jawin shashin
xarakterli. 400-600 mm. Ba`lent jazgi temperatwra ig`allaniwdin` pa`st koypitsentin aniqlaydi
sonin` ushin tez tezden qurg`aqshiliq bolip turadi.
Subtropikaliq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarim atawi jaylasqan ha`m Frantsiyanin`
tu`slik jag`alawlari. Iyul` ayinin` temperatwrasi +200 +280 . Qista Atlantikadan tsiklonlar basip
kiredi, olar ko`p jawin shashin alip kiredi. Yanvar ayinin` temperatwrasi+40 +10. Bul poyasta
kontinental ha`m ten`izge ajratiladi. Ten`izli klimat yarim atawlardin` batis rayonlarina kontinen
talliq klimat shig`is ha`m tu`slik rayonlarina xarakterli.
Ayirmashilig`i jawin shashin mug`dari menen belgilenedi, batis rayonlar-1000
shig`ista 400-500 mm.
Tawlarda ba`lentlik poyaslig`i aniq ajratiladi a`sirese alp tawlarinda.
1500mm
12
AZIYaNIN` KLIMAT POYaSLARI HA`M TA`BIYaT ZONALARI
Reje:
1. Aziyanin` klimatinin` payda boliwi ha`m og`an ta`sir etetug`in faktorlar.
2. Aziyada klimat poyaslarinin` tarqaliw geografiyasi.
3. Aziyanin` ta`biyat zonalarinin` rawajlaniw nizamliqlari.
Aziya ha`mme geografiyaliq poyaslada jaylasqan.
Aziyanin` en` tu`slik ekvatorliq poyasta, Arqada Ortasha poyasta (Mongoliya Qitay) jaylasqan.
Summarli quyash radiatsiyasi jil dawaminda Arqada (40-500 s.sh) 100-120 kkal/sm2.
Tu`slik ha`m tuslik ha`m tu`slik shig`ista 120-180kkal/sm2 ,Araviyada 200-220 kkal/sm2.
Bul ko`rsetkish jerde en` ba`lent bolip keledi.
Hawa massalig`i tsirkulyatsiyasi aniq ko`rinetug`in ma`wsimler ayirmashiliqlar aniq
ko`rinedi.
Qista materiktin` orayinda ba`lent qisim qa`liplesedi, yag`niy ornalasadi, Tinish okean
u`stinde pa`s qisim. Suwiq awir hawa materikten okeang`a ag`adi. Usi waqitta Aziyanin` u`lken
bo`limi Sibir` yag`niy Aziya antitsiklon ta`siri astinda boladi, onin` orayi Mongoliyada jaylasqan.
Jergilikli antitsiklonlar Tibettin` ha`m Armyan tawlig`inin` u`stinde payda boladi. Tu`slik
Aziyada qisqi musson Arqa shig`istan tu`slik batis ta`repke qaray bag`itlang`an.
Jazda tsirkulyatsiyaliq protsessler o`zgeredi. Orayliq ha`m tu`slik Batyas aziyada qatti
jiliwinin` na`tiyjesinde pa`s basim ornatiladi, usi waqitta salistirmali salqin Tinish okeanindaba`lent basim oraylari payda boladi. Sonin` ushin okeannan materike (Shig`is Aziya) salqin ha`m
ig`alli hawa massasi keledi. Usig`an usag`an qubilislar tu`slik Aziyada boladi, may, iyun` aylarinan
oktyabrge shekem Hindistang`a ha`m Indoqitayts jazg`i musson ig`alliq alip keledi.
Bativs bo`limindegi Atmosferanin` tsirkulyatsiyasi basqasha, jazda bul jerde ba`lent qisim
ornatiladi, qista Atlantika okeani hawa massasi keledi, sonin` ushin tsirkulyatsiyaliq prosessler
boyinsha Evropaliq Jer orta ten`izxlik klimatqa uqsas.
Aziyada en` pa`s temperatura Sibir`
antitsikloni payda bolg`an rayonlarina tuwra keledi. Qista bul jerde ashiq qurg`aq suwiq hawa rayi
xarakterli. Arqa Mongoliyada ha`m Arqa Qitayda, nizamli tu`rde ma`n`gi ton` tarqalg`an.
Tu`slik ta`repke qaray, temperatura og`ada to`men. Mis: Shig`is Aziyada 00 S izoterma 330
s.sh. o`tedi. Tu`slik Shig`is Aziyada qisqi musson Arqa-shig`is passat penen qosilip, Indoqitaydin`
shig`is jag`alarina jawin-shashin alip keledi.
Tu`slik Aziyada qisqi temperatura ba`lent boladi +160 +200 S izoterma Inostanda Arqa
tropik boyinsha o`tedi, Indoqitayda 100 qa shekem to`menleydi.
Aziya aldi tawliqlar jer orta
ten`izlik tsiklonlar ta`siri astinda boladi, olar jawin-shashin alip keledi. Shig`is batisqa qaray
tsiklonnin` ku`shi ku`sheyedi.
Aziyanin` ishki suwlari.
Aziya, Rossiya menen esaplag`anda da`r`ya ag`iminin` ko`lemi Du`n`ya ju`zinde birinshi
orindi iyelep tur. Biraq, da`r`ya ag`im territoriya boyinsha ten` emes bo`listirilgen. Ig`allang`an
tawli ob`lastlarda ag`im qatlaminin` qalin`lig`i 1500-2000 mm shekem, sonin` menen birge Orayliq
Aziya, Alding`i Aziya (Turtsiya) bul ko`rsetkish 0 ge ten`.
Aziyanin` sirtqi ag`imi (Rossiya esapqa alinbag`an) okeanlar arasinda ten` emes bo`lingen:
Arqa muz okeani- 3 protsent. Tinish okean-50 protsent, Hind okean 44-protsent, Atlantika okeani-3
protsent.Tiykarg`i suwayirg`ishlar orayliq Aziyanin` ha`m Tibettin` taw qirlarinan ha`m de
Djungariyanin` ha`m Mongoliyanin` biyik tegisliklerinen o`tedi.
Atlantika basseyinine, uzin emes az suwli Livannin` ha`m Kishi Aziyanin` da`r`yalari tiyisli,
olar Jer orta ha`m Qara ten`izlerge quyadi. Arqa muz okean basseyni Arqa Mongoliyanin`
da`r`yalari tiyisli, olardin` ha`mmesi Sibir` da`r`yalardin` sag`alari bolip keledi. Hindistan okeanina
Batis ha`m Tu`slik Aziyanin` da`r`yalari quyadi. Tinish okean basseyne Malay arxipelagi Indoqitay
ha`m Shig`is Aziyanin` da`r`yalari quyadi.
Sirtqi Aziyanin` territoriyasinin` 40 protsent ishki ag`im basseyne tiyisli. Bul Araviya yarim
atawi. Iran tawlig`inin` ishki rayonlari, Orayliq Aziyanin` tegislikleri.
Sirtqi Aziya ushin jil dawaminda ag`imnin` o`zgerip turiwi xarakterli. Jawinnan
aziqlanatug`in da`r`yalardin` ag`iminin` o`zgeriwi, jawin-shashin rejimi menen aniqlanadi, al tawli
da`r`yalarda ha`m ortasha poyastag`i da`r`yalarda temperaturaliq sharayatlari menen aniqlanadi.
Ag`istin` mug`dari ja`nede joqarg`i jatg`iziqlardan xarakteri menen aniqlanadi. Mis: Levant ha`m
Turtsiyanin` Karstli rayonlarinda, Tyan`-Shan` tawlig`inda, tuslik Shig`is Qitayda izvestnyaklar,
orta ha`m kishi da`r`yalardin` ag`imin kemeytedi.
Aziyadag`i klimattin` ha`riylilig`i, onin` territoriyasindag`i suw rejiminin` wa`r kiyli
boliwina alip keledi. Ko`pshilik da`r`yalar ushin jazda ha`m jazda-gu`zde ba`lent ag`im xarakterli.
Musson jawin shashin ha`m tawlardag`i muzliqlar ha`m karlardin` eriwine baylanisli.
Tu`slik Shig`is ha`m Shig`is Aziyada gidrologiyaliq rejimnin` mussonli tipii basim boladi,
bul da`r`yalardin` jawinli aziqlaniwi menen baylanisli. Jazda uzaq waqit dawaminda suw qa`ddi
ba`lent boladi. Qista minimum qa`ddine tu`sedi. Bul rejim Hindistannin` da`r`yalarina tuwra keledi:
Narmada, Maxanada, Krishna, Shig`is ta`repke karay jer astinan aziqlaniw ko`beyedi, sonin` ushin
ag`imnin` maksimumi gu`zgi o`tedi. Bul rejim sirt Aziyanin` Arka shig`isina tiyisli (Lyaoxo,
Nuntszyan). Amur da`r`ya, Xokkayda atawinin` da`r`yalari ushin basim karli ag`im geypara
wakitlari jazg`i jazg`i jawinlar menen birge bolg`anda suwdin` tasiwi boladi. Uliwma karag`anda,
mussonli tiptegi da`r`yalag`a u`lken suw tasqinlar xarakterli: da`r`yalarda sarplaniwi (rasxodi)
terbelisi ju`zlegen ha`m min` ma`rtege ten`. A`sirese Hindistannin` da`r`yalari ayriqsha bolip turadi,
bul jerde u`sh ay dawaminda jil dawamindag`i ko`lemnin` 80 protsenti o`tedi.
Batis Aziyanin` da`r`yalainda (Qizil-Irmaq h.t.b.) qistag`i ag`im jilliq mug`dardin` 80-90
protsentine jetedi. Bul jerde rejimnin` jer orta ten`izlik tipi xarakterli, jazda qa`ddi pa`s, qista
ko`beyedi.
13
AZIYaNIN` TOPIRAQ O`SIMLIK QATLAMI, HAYWANAT DU`NYaSI
Reje:
1. Aziyanin` topiraq ha`m o`simlik qatlamlarinin` tarqaliw geografiyasina sipatlama.
2. Aziyanin` haywanat du`n`yasina sipatlama.
Aziyadag`i muzlaniw. Evropag`a salistirg`anda og`ada az bolg`an. Qaplap turg`an muzliqlar
tek arqa rayonlarda rawajlangan. Orayliq bo`limlerde tawli muzlaniw u`stem boldi. Tog`ay
floranin` saqlaniwina materiktin` shig`istag`i sharyatlar jag`imli boldi. Kotlovinalarda pleytootsen
aldi reliktli tu`rler saqlangan ja`nede Shig`is Qitay ha`m Yaponiyada tu`r payda boliwdin` jergilikli
oraylari qa`liplesedi.
Orayliq Aziyada muzliqlardin` ketiwinen soo` bul jerde sharayatlar payda bolg`an, olar
kserofitli o`simliklerdin` tarqaliwina jol ashti. Sirt Aziyada en` jas Tibettin` florasi esaplanadi. Bul
flora, Indokitay, Gimalay ha`m Shig`is Aziyanin` orta tawli ha`m ba`lent tawli ob`lastlardin`
tu`rleri esabinan payda boldi.
En` a`yiemgi flora ekvator boyindag`i ken`isliklerde jaylasqan. Bul jerde klimat sharayatlari
Mz akirinan o`zgergen. Sonin` ushin Tu`slik ha`m Tu`slik Shig`is Aziyada floranin` ha`r qiylilig`i
og`ada joqari.
Evraziya eki florastikaliq patshaliqtin` Goloarktikaliq ha`m Poleotropikaliq kuramina kiredi.
Goloarktikaliq patshaliqta Evraziyada to`mendegi obl ajiratadi: Tsirkumborealli, Jer orta ten`izli,
Shig`is Aziyaliq, Saxara Araviyaliq, Iran Turan. Evropanin` u`stem bo`limi Tsirkum Barsalli obl
jaylaskan. Bul jerde tog`ayli tiptegi formatsiyalar u`stem boadi. Orayliq Evropa ushin qon`ir
tog`ayli topiraqlarda ken` japiraqli ha`m tog`aydin` sur, shimli-ku`lren`li topiraqlarda ken` japiraqli
ha`m ken` japiraqli tog`aylar xarakterli.
Jumsaq ten`izlik klimat sharayatlarinda ken` japiraqli tog`aylar tu`rleri boyinsha bay
rayonlar menen pariqlanadi. Shig`is rayonlarda klimattin` kontenentallig`i ku`sheyiwi na`tyjesinde
ken` japiraqli o`simliklerge iyne japiraqli tu`rler kosiladi. Fennoskandiya u`stem bo`liminde
borealliq tiptegi iyne japiraqli tog`aylar ken` tarkalgan. Flora jas, tu`ri boyinsha bay emes bolip
keledi. Tog`ay formatsiyalardin` arasinda batpaqliqlar gezlesedi. Tsirkumborealliq Arka bo`liminde
tundrali lanshaft ken` rawajlangan. Tundranin` o`simlik Katlami kedey, Terek joq.
Tu`slik Evropa ha`mde Araviyanin` ha`m kishi Aziyanin` jer orta ten`izlikli jag`lawlari Jer
ora ten`izi flora oblastina kiredi. Bul oblastka ma`n`gi jasil kserofitli tog`aylar ha`m putaliqlar
formatsiyalai xarakterli. Ta`biyg`iy o`simlik qatlami tek tawli rayonlarda saklangan. Taw aldi ha`m
tegislik rayonlarinda ta`biyiy o`simlik qatlami ma`deniy o`simlikler menen almaskan. U`stem
bolatug`in topirak qon`ir topiraqlar, izvestnyaklarda qizil-qon`ir topirak.
Shig`is Aziya flora Oblasti ha`r qiyli tu`rdegi o`simliklerdin` payda boliwinin` tiykarg`i
oraylarinin` birewi ha`m rediktli o`simliklerge bay bolip keledi. Ken` japiraqli ha`m iyne japiraqli
aralas japiraqli tog`aylar xarakterli bolip keledi. Ortasha mussonli klimat sharayatlarinda tog`ayli
toyg`in-qon`ir topiraq ha`m shorlangan sur topiraq u`stem boladi.
Tog`aylar menen katar o`simlik qatlamin payda keltirip tog`ayli dala ha`m dala
gruppirovkalari u`lken rol` atkaradi. Olar Mongoliyanin` Arka-Shig`isinda ha`m Arka Shig`is
Qitaydin` orayliq bo`limlerinde ken` tarqalg`an.
Kashtan ha`m qara topiraq xarakterli bolip keledi, subtropik mussonli klimata ma`n`gi jasil
lavrojariraqli tog`aylar rawajlanadi. Og`ada u`lken territoriyada olar shabilg`an.
Orayliq Aziyanin` ha`m Aziya aldi tawliqlarinin` ko`pshilik bo`limi Iran-Turan floristikaliq
oblasta jaylaskan. Onin` florasi salistirmali kedey bolip keledi.
Ko`binese yarim sho`ller, sho`ller ha`m ba`lent tawli dala. Geypara uchastkalarda, tawlarda
shirshali-rix tali ha`m japiraqli tog`aylar ushirasadi. Ko`pshilik territoriyalarin kumliqlar iyelegen.
Saxara-Araviya flora oblasti Araviya yarim atawi ha`m to`mengi mesopotomiyanin`
tropikaliq emes bo`limin iyelep tur. O`simlik katlaminda yarimputaliqli, sho`ller ha`m yarim
sho`ller tarkalg`an. Topiraqlarinin` shirindisi az, tasli, qon`ir ha`m sur ren`li topiraqlar tarkalg`an.
Evraziyanin` tu`slik ha`m tu`slik shig`is shetleri Paleotropik flora patshalig`inin` quramina
kiredi. Bul jerde planetadag`i gu`lli o`simliklerdin` en` a`yiemgi florasi toplang`an. Endemikaliq
florag`a bay. Bul jerde en` kalin` tropikaliq musson tog`aylar o`sedi, terekler porodalarinin` sani bes
min`g`a shekem jetedi. Ba`rqulla ig`alli ha`m issi klimata ferralitli uniraw qabiqta qizil Sari
topiraqlar payda bolg`an.
Hind ha`m Hind Qitay oblastlariin` florasi bay ha`r qiyli bolip keledi. Hind oblastinin`
ta`biyiy o`simlikleri Adam ta`repinen qatti o`zgertilgen, geypara xaliq tig`iz jaylaskan jerlerde
saqlanbag`an. Eki oblastta da tog`ayli formatsiyalar tropikaliq ig`alli ha`m
yarim japirag`i
tu`setug`in mussonli tog`aylar tarkalgan. Hindistannin` ha`m Hindo-Qitaydin` ishki platolarinda
savanna ha`m siyrek tog`aylar ken` tarqalg`an. Topirag`i qizil ren`li.
Evraziya ko`plegen ma`deniy o`simliklerdin` Watani bolip keledi. Pay
da
boliwinin`
4
orayin ajiratadi.
Tu`slik Aziyaliq tropikaliq oray (uliwma ma`deniy o`simliklerdin` saninan 33 protsent)-sali,
qant la`bilebisinin` gvozdika ag`ashi, xjut, manila, konoplya, monto, baklajan h.t.b. Watani bolip
keledi.
Alding`i Aziya orayi-g`a`lle, ju`zim, bobovie granati, alsha h.t.b. jer orta ten`izlik oraymaslina. Bobi, gorchitsa, anjir h.t.b. Shig`is Aziyaliq oray xan, soya, xurma h.t.b.
Du`n`ya ju`zindegi 640 a`hmiyetli ma`deniy o`simliklerdin` 400 nin` Watani Aziya.
Haywanat du`n`yasi.
Evraziyanin` fawnasi, flora siyaqli uzin ha`m qiyin rawajlaniw jolin o`tti. Pleystotsenge
shekem joqari platsentarliq su`t emiziwshiler, qaltalilardi Tu`slikke ha`m Tu`slik Shig`isqa
shig`arip tasladi. Ha`zirgi Evropanin` territoriyasinda mamontlar, nosorog, arislanlar h.t.b. bolg`an.
Ha`zirgi waqitta bul haywanlar Afrikada jasaydi. Evraziyanin` klimatinin` suwiq boliwina
baylanisli Arka fawna ken` tarkaladi. OrayliqAziyada suwiqlaniw menen katar kurgaklaniu payda
bolip, ol aridli faunanin` rauajlaniuina alip keledi. Bul protsessler Gimalay taw sistemadan Tu`slikte
rawajlanbag`an, sonin` ushin Tu`slik Aziyada issiliqti su`yiwshi fawna saqlanip kalg`an. Shig`is
Aziyada keskin klimatliq o`zgerisler yag`niy shegaralar bolmag`an. Arka ha`m tu`slik fawnalardin`
arasinda ko`pir sipatinda bolg`an. Sonin` ushin fawnalar aralasip tur. Mis: tigr ha`m Arka olen` bir
arsalda jasaydi.
Joqarida ko`rsetilgen fawnanin` rawajlaniwinin` tariyxiy o`zgeshelikleri Evraziyanin`
ha`zirgi zoogeografiya rayonlastiriwinin` tiykarinda boladi.
Materik u`sh zoogeografiya oblastinda jaylaskan territoriyanin` basim ko`pshilik bo`limi,
Gimalay ha`m Iemen tawlarina shekem Goloarktika zoogeografiya oblasti kuramina kiredi.
Araviyanin` tu`sligi Efiopiya oblasti, Hindistan, Hindo-Qitay, Filippina ha`m Zond atawlari Hind
Malay oblastina kiredi.
14
AZIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI
Reje:
1. Aziyanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlarg`a bo`liniwi.
2. Aziyanin` arqa bo`limi batis Sibir` tegisligine sipatlama.
3. Orta Sibir`. Arqa Shig`is Sibir` tawli u`lkelerine sipatlama.
Evraziyanin` Aziya bo`limi. Evropag`a salistirg`anda geografiyaliq rawajlaniw tariyxi
og`ada qiyin bolip keledi. Ha`r qiyli regionlarda geologiyaliq strukturalardin` payda boliw
individualli boldi: Kaynozoydin` textonikaliq ha`reketleri morfostrukturaliq ayirmashiliqlarin
og`ada ku`sheytti. Ha`r bir region ja`nede klimattin` spetsifikasi menen pariqlanadi. Sirt Aziyada
to`mengi podkontinentlerdi ha`m fizgeografiyaliq ellerdi ajiratadi:
Shig`is Aziya: Shig`is Qitay, Arqa-Shig`is Qitay ha`m Koreya yarim atawi, Yaponiya atawi.
Orayliq Aziya: Orayliq Aziya, Tibet tawlig`i.
Batis Aziya: Aziya aldi tawliqlar, Kishi Aziya tawlig`i, Iran tawlig`i, Armyan tawlig`i.
Tu`slik-Batis Aziya: Araviya, Mesopotomiya, Levant.
Tu`slik Aziya: Gimalay, Hind-Ganga oypatlig`i, Hindistan ha`m Shri-Lanka.
Tu`slik Shig`is Aziya: Hind Qitay, Malayskiy arxipelag.
Ural taui Enisey der`yalarin`sh aral`shinda jaylasqan Maydani 2 mln kvlm. Jer beti
tegislikgen ibarat. Batie Sibir` Jas plita . Mezozoy erasinin` ortasinda teniz basip jatkan xam kalin`
sho`gindi kabat payda bolg`an. Paleogen deuirinin` akirinda teniz keyinge shegingen.
Tortlempsh muz basiw deuirinde arka tereplerin muz basip, ol erigensin kaytadan tegislikti
suw astsan sots kurgaqliqqa aynalg`an. Klimati tegislik subarktikalik hem ortasha klimat
poyaslarinda jaylasqan kista Sibir` antitsiklonin`shn` tesiride boladi. Sonliqtan qisi ayaz bolip
keledi arkada ortasha, 5 yanvarda-25 S kublada -18 S suw`q boladi. Jazda batistan tsiklonlar keledi
iyul` ayinits ortasha o` tsublada +22° S boladi. Jawin shash`shnin murdari arkada 200-250 mm
Oraylikgoraylar zonasinda o`00-u`00mm kublada dalalar zonasinda n`00 a`tirapinda. En, ulksn
der`yasi Ob`.
Batie Sibir` tegisliginde tomendegn tdbiyat zonalaritarkU`lgan tundra, togayli tundra, tayga,
aralas togaydorayli dala, dala zonalari.
Topiragi torfligleyli., kul rets., togaydin sur topiragidara topiraklar tarkalgan.
Osimligi; Tog`ay tundrada bal karag`ay, taygada qaragay, listvennitsa, kay`n`, togayli dala,
dala zonalarinda kayin`, sho`pli o`simlikler seleu, konirbas o`sedi Togaylari bahali terili
xaywanlarg`a bay.
Orta Sibir` jaz`q taulari; Enisey hem Lena der`yalari-n`n` aralarinda jaylasdan jaz q taudin
kubla-batisinda pes Enisey kryaji sozil`p jatir,al arka-batisinda Putorana ustir-ti boy koterip tur.
Geologiyal`q duzilisi jaginan Orta Sibir` jazik tauliri platforma bolip esaplanadi. Bunda sho`gindi
jinislar proterozoy, ortasinda qatparlanip ketken. Metemor-fozlik protsess natiyjesinde ol gneyske
krnstalga mramorg`a aynalgan.
Platforman`sh
kristalli
fundamenti
odan
jene
anabar
kolxanlarinda jer betine shig`ip jatir. Paleozoy erasinin` birinpsh yariminda platformanin katti fundamenti pyugip,teniz astinda kalgan. Paleozoydits akirindajene paleozoydits basinda Gertsin tau
keteriliu uaktinda jerbetinin, tekgonikal`sh doreketi kU`sheygen, jariliular bolganshegindi kabatka
jarikdar arkali magmalar otken xam biraz jerlerde k.atip kalip, bul trapp d.a. magmal`sh t`niz
kungarggau jinislarin payda etken. Klimati keskin kontinentalli kista arkasinda ortasha 5- 40o S
shekem,
kublasinda
jauin-shashinn`sh
-24o
murdari
S
shekem
batista
suuitidi,
500
mm,
jazi
jilli
shigista
boladi,
350
mmetirapinda Sibirdits arqa-shigisi Sibir` platformasinits sh`pista Oy-myakon, Vvrxoyan, Cher tau
kirlari sozil`sh jatir. Olar mezozoy erasinda tau keteriliu uaktinda ko`terilgen son, ugiliu
protsesslerin bastan keshirgen. Bul jerdits ha`zirgi ekinshi yariminda jer betishsh keterilnui
na`tiyjesinde qa`liplesken. Tertinshi deuirde arka tarepler shegshggeniz basqan. Klimati keskin
kontinental kisga Sibir` antidiklonin`sh te-sirinde boladi. Absolyut minimum -70o S shekem jetedi
(Oymyakonkazai shukirinda) yanvar` ayin`sh ortasha 5- 45oS ( etirapindaU`dyul` ayin`sh ortasha 5
+ 199o Sqjauin- shashinnin mugdari 300 mm etirapinda, bul jerlerde tiykarinan Arktikaliq shel,
tundra.,togayli tundra, tayga zonalari iyelep atir. Osimlikleri tiy-kar`shan iyne japirakli agashlar
Sibir karagay, bal Qaragay, sibir shirshasi, may karagay, listvennitsalar vsedi. Oypalikdarda shepli
otlakdar kvbirek ushirasadi. Tayga xayua-natlar dun`yas`sha bay baxali terili andardits 30 dan
aslamtu-ri bar.
Kamchatka yarim atawi ha`m Kuril` atawlari.
Kamchatka yarim ataui ha`m Kuril` ataular`sh bir fizike geog-rafiyali: el dep
esaplaydi: Kamchatka Kuril vulkanli el. Bulregion materikte Anadir`-Penje oypatlig`i zm Korek
gauli-gi Kamchatka yarim ataui dom Kuril ataularinan ibarat. Bul eldinozgesheligi, okeanga jakin
jaylasiui ha`m Anadir`. Tuslyujeuzakn` aralikda soziladi. Son`sh ushin tebiyati dor kiyli
bolipkeledi. Bul region jas katparli zona, son`sh ush`sh vulkanlar xam se-meslik protsesslerdin,
ulken aktivligi xarakterli. Territoriyan`sh por xam pyuginli xam effuzivlik jinielar menen kurilgan,
onnan ertedegn jatkizikdar Antiklinaliyalardin`ko`sherli yadrolarinda shigip tur.Progibleri
jumsak. Ng xam Ojatkiziklar menen toldirilgan. Hezirgi rel`ef payda etiupsh protsessler xam sonin
menen morfoskul`p kompleksler geostrukturasi menen xezirgi tektonikalik xereketleri menen
klimat
xam
kopjill`sh
tots
menen
sherti-shsh. Bas prodessler eroziyali -Akkumulntsiyal`sh jinislar toplan-gan. Taularda tiykarg`i
morfoskl`ptuurali xam muzlikli formalar. Por xam Kg effuziyalardagi unirau ustileri jaksi
saklang`an.
Oypatliklar
kelli,
allyuvial`,
suu
muzli
xamtenizln
tegaslikler temenlegen ( temen tuske katparli Kg`strukturada payda boladi). Klimat. Regionn`sh
klimati payda boliui jvkari kenis-liklerde jaylaskanligi xam Tinish okeanin`sh tesiri katili boladi.Kista jagalarda, tau arasindagi oypatliklarga Karaganda jil-li, jazda salkin. Territoriyanits ogada
bolimi kushli igal-lanran xam kdr jauiu menen xarakterli. Taularda jauin-sha-sh`sh mugdari 9001500 mm shekem, tau arasindagi oypatlikdarda ZOO mm xam onnan jokari. Koryak taulitin`sh xam
Kamchatkanin` hezirgi sh'zlaniui T`shish okeani tsikloninin` tesiri astinda payda boladi. Bul fizikogeografiyalik. Eki provindiyaga ajirata-digKoryak-Kamchatka xam Kuril` provintsiyasi KoryakKam-chatka
provintsiya
ush
fiziko
geografiyal`sh
oblastkN`a
bolnnedi. Anadir` -Penjina AkkumulyatsiyalikN` tundralik. tegaslikler g`. Tundrali Koryak tazshigi
q. Kamchatkan`sh vulkanlik oblasti Anadir`-Penjina Akkumulyaggiyalik tundral`shtegaslikler. Bul
oblaet tektonik depressiyada payda bol`sh, Anadir` buga-zinan Oxot tendzine shekem sozilmakta.
Shukdrliklar kontinen-talli allyuvial`, kelli xam teniz jatkiziklarinan kuralgan. Klimati salkin jaz
xam
ortasha
suu`sh
uzak. kis xarakterli yanvar ayi Anadir` -23o S .Markovo -25oS absolyut- 47-6OoS kajetedi. Kar
katlami oktyabr ay`gaan baslanadi. Markovoda kar katlaminin` qal`shlig`i a`a`0 sm shekem jetedi,
maydits akirina shekem Anadir`bugazin`sh jagalauinda iyun` ge shekem kar jatadi, jazi salkinjal`gn
shashinli maksimal iyul` xam avgustka tuura keledi tempe-ratura Markove + 13 S, Anadir + 10 oS
jil dauaminda jauin shashinin` 400-500 mm. Tegisliklerde tundra ken` tarkalgan akqayin`, mox,
lishaynik da`r`ya alaplarinda iva topoller ushirasadi.
Uzaq Shig`is ta`biyiy geografiyaliq u`lkesi.
Uzak. SHIG`ISTIN` jer beti tauli bol`sh keledi territoriya-sin`sh q/n` tauli ustirtlikler 2000 m
aspaytugin Chukotka, Koli-ma tau dizbega. Kamchatka, Djugjur tau kirlari Sixote-Alnn`taulari bar
oypatliklarda bar (Zeya-Bureya, Priamur` oypati) Kamchatka, Kuril`, Saxalin usi kunlerge shekem
sozilip kelejatkan Tinish okeaninin kaynozoy tau katparlaniui paydabolgan ets jas tau poyasi, bul
poyas arka-shig`istag`i
mezozoy tauirlarina kelip k.osilgan Koriya tauligi, Kamchatka yarim
atauiburin atau boltan, tek neogen deuiriiich axirinda olar mate-rikke K.OSILRZN. Tortinshi deuirde
Chukot yarim ataui Alyaska me-nen birignp turgan. Yushmati musson klimat. Uzak. Shigista
tundraU` tayga, aralas hem ken japirakli togaylar zonasi bar. Bunda karagay. kayichdpirsha, emen
arashlari esedi. Bahali terili andartra, suulari balikqa bay boladi.
Baykal tawli el Altay ha`m Sayan tawli u`lkesi.
Baykal tauli el dep ajiratiuin`sh tiykargi mezozoy deuirindegi kushli ozgerislerge
ushirarani. Usi uakitta gliballitaular xa`m taular payda boldi. Tea`stonshsal`sh hereketler 2000-3000
metr biyiklikke keteriliu 63 m teren oypatlar Baykaltiptegi turde kerinbekte. Bul territoriya ishki
kontinentallik. rift zona bolip keledi,seyemikalik xa`reketler 9-10 ballga shekem boladi. Rel`efi
boy`shsha bul territoriyani tert regionga beledi
1. Pribaykal`e (shigis x.em batisjagalarinan etetutin taular Primoro` Baykal kirlari xam Onot
ba`lentligi batista Dunkin grabennen Jokari Angara da`r`yasina shekem Xamar-daban, Ulan-Butrasi,
Ikate Vorguzin kirlari.
2. Zabaykal`e-Batie oraylik ha`m shig`is, Batis Zabaykal`e-Vitim jaz`sh tawliri, Orayl`sh
yagn`y Dauriya keteriliui-DaurChersk, Borsho Olekminsk, Stanovo X-T.b. Shig`is Zabaykal`e hem
Shilka ha`m Argun` da`r`yalarin`sh to`mengi ag`islari.
3. Stanovoy tauligi
4. Arka Baykal tauliklari;
1) Arka Baykal
2) Patom
3) Olekmo-Charsk Territoriyan`sh tiykargi katari Baykal Shig`istan kaledon Gertsin ha`m mezozoy
katarlaniwlard`sh
geostrukturalari
krsilran.
Bul
prodessler
jariliular
menen
bolek uchastkan`sh vertyusallikdereketleri menen vulkan xereketleri menen birgelikte boltan. Arxey
x.em proterozoyd`sh jinislari Stanovo tauliginda Vitimtaularinda ushirasadi. Kembriy
jatkiziklari
metamorfozlik slanetsler, pesch niklerdavestnyak, zffuzivler turinde ushira-sadi. Mezozoy
jatkizikdar`sh`sh kzramina shoginli xam vulkanli sho-pshdi kabatlar kiredi. Olardin kebisi
depressiyalarda to.aikrauajlanran xam tetsnzli kontenentalli shegindi vulkanlik jatkizikdarinan
kztilgan. Re-U` jatkiziklar Baykal tipdegn oypatlarda kets tarkalran.Olar kontenentallik jatkiziklar
menen xam bazal`tlar menen koriniste. Tertlemshi jatkizik,ta`ar muzli, flyuvial muzlaniu
arasindatikelli der`yali allyuvial` kelli, prolyuvizl`, delyuvial` xamjashiziklar tiyisli. Jatsa
tektonikalik. xereketler jer silkiniuler menen bir gelikte boladi olardin. kupsh ballra shekem jetedi.
Misali a`hu`g` jili Selenga der`yasin`sh del`tasinda Baykalda Proval degentsoltik. payda boltan._
Altay ha`m Sayan tawlari.
Bul elge Altay, Kuznets Alatau, Salair kryaji, Kuznets kotlo-vinasi (shukiri) Batie xam
SHIG`IS
Sayan, Shitis Tuva tauligi xa`m Tuva kotlovinasi a`siredi. Terrntoryyani ejiratiu ushin tiykarti
forma Rg` katparlaniudapayda boladi, olar jatsa tektonikaliqN` xzreketler menen tau sis-temas`sh
3000 metr tau arasindagi kotlovinalar 500-1000 metrgeshekem koterilgen. Biyiklikleri 2000-2500
metrge shekem ets biyiksh`sh Beluxa 4506 metr ajiratiuin`sh ekinshi formalari jil dauam
gadakontinentalli xaua massalari u`stem boladi ha`m klimat keskin kontinengalli.
15
AZIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI
Reje:
1. Qirim Kavkaz Ural tawli u`lkelerine sipatlama.
2. Araviya ha`m Messopotamiya u`lkelerine sipatlama.
3. Alding`i Aziya tawli u`lkelerine sipatlama.
Qirim tawlari, Qirim yarim atawdan Tu`slik jag`asi boyinsha sozilmaqta. Tik jarlardan
ibarat. Tawlar joqarig`a trias ha`m to`mengi jatqiziqlarinan quralg`an, gezeklesip turatug`in ilayli
jinislar ha`m qumliqlar qatlamlari menen xarakterli. Bul katlamga jer kattisinin` japriliwi
na`tiyjesminde magma engen. Olsol uakittagi intensiv ha`reketler xakkinda gu`wa boladi. Gey
jerlerde ol sho`gimndi jinislardin` jokargi katlamlarin ko`tergen, birak magma sho`gindi
jinislarinin` jokargi kabatlarin buza almaw olardin` arasinda a`ste katip kalgan. Usilay to`besi
jimirilgan taular lakkolitler payda bolgan. Ng de Kirim ko`terilip baslanadi. Polioten Qirim
tawlarinin` gu`mbez tu`rli ko`tenriliwi menen sipatlanadi. Muzlaniw da`wirinde tawli Qirim
klimatinin` og`ada ig`allaniwina ha`m suwiqlaniwinga ushiraydi, ol landshafttin` payda boliwina
ku`shli ta`sir etedi.
KLIMATI Qirimnin` klimatina Atlantika okeani ha`m Qara ten`iz ku`shli ta`sir etedi .En` jilli
bo`limi tu`slik jag`adla tar tegislik. Usi jerden jazda +240S dan joqari temperatura menen periodtin`
uzaqlig`i 190 ku`n. Yanvar` ayinin` temperaturasi 0 S
O`simlikler. o`simlik qatlamainin` xarakterli o`zgeshsheligi tu`slik janbawirlarda ko`plegen orta jer
ten`izli tu`rlerdin` ha`m indimik formalardin` ken` tarqaliwi. En` tipikaliq-terek qiyli jojjevel`nik,
Qirim karag`ayi, emen, dub, jabayi fistachaka h.t.b. Jag`alarinda kiparis. Lavr, magnolie. Grek
g`ozasi. Shabdal. Ju`zim h.t.b. o`simlikler o`sedi. 300 biyiklikke shekem dub mujevikler togaylari,
300-900 m ken japirakli togaylar dub ha`m Qirim karag`ayli togaylari, 900 m den jokarida Buk,
grav, klen.
Kavkaz tawli u`lkesi.
Kavkaz bir neshe taw qirlarinan ibarat. Bul u`lken tawli tawli sistemanin` eni ha`r qiyli,
Novorossisk meridianinda 32km shekem. Elbburs 180 km, Ordjenikidze 110 km, Dagestan 160 km,
Orayliq bo`liminde Bas Kavkaz suw ayirg`ish qiri Arqada Bas Kavkaz qirina paralell bolip,
bokovoy qiri jaylasqan. Usi taular en biyik bolip keledi, El`burs, Kazbek h.t.b. shin`lar biyikligi
5000 m den aslam. Ko`sher sizig`i boyinsha batistan shig`iska Kavkaz bes bo`limnen ibarat.
1). Anapa kirinan Fisht tauina shekem orta biyikliktegi taular.
2) Fisht tauinan El`burs tawi meridianina shekem (5642 m) Ha`zirgi muzliqlar ha`m Al`pliq
rel`ef formalari menen xarkte rli.
3). El`burs tawi meridiani Kazbek tauv meridianina shekem kar ha`m muzliqlar menen
kaplangan taw dizbegi.
4). Kazbekten Babadag tawina shekem (3629 m) en` uzin bo`limi.
5). Babatagdan Sungait da`r`yasina shekem, orta tawli klimati kontenentalliq bolgani ushin
tog`aysiz.
Devon ha`m to`mengi Karbon dawaminda geosinkl sho`ginler toplanadi. Joqarig`i ha`m orta
karvannin` jatqiziqlari keskin mu`yekshli duris emes jaylaskan, demek usi twakit iri tektonikaliq
ha`reketler menen xarakterli. Karvonnin` akiranda Perim da`wirinin` basinda iri gertsin orogenezi
payda bolip, ol inturiziyallar menen birgelikte boldi. To`mengi Perimde ko`lli tiptegi sayizli
basseynler bolg`an, qizil ren`li qabatlar toplang`an. Joqarg`i Perm ten`izli qabatlar tu`rinde
ko`rinbekte. Treyas ha`m Yura da`wirinin` shegarasinda u`lken Kavkaz a`yyemgi katparlaniw
menen u`lken biyiklerge ko`terildi. Soninan ku`shli peneplinizatsiyaga ushiradi. Por da`wirinde
Kavkazda ten`izli korbanatli jatqiziqlar toplandi. Rg de bul jerde atawli qurg`aklak payda boladi.
Tropikaliq o`simlikler menen xaraktenrli. Ng de u`lken Kavkaz ko`teriliw protsessi ja`nede
ushiragan. Ha`zirgi ko`rinisi Al`p taw ko`teriliw da`wirinde payda bolgan.
To`rtlemshi da`wirde jan`adan ko`teriliwler ha`m vulkan atiliwlar bolg`an. Muz basiw
da`wiri o`simlikler haywanatlar du`n`yasina ta`sir etti. Kavkazda ele tektonikaliq ha`reketler
ha`zirde dawam etpekte.
Klimati. Kavkazdin` klimati ha`r qiyli. Subtropik ha`m ortasha klimat poyaslari arasinda
jdaylasqan. Klimattin` arqa ha`m qublasinda, batis ha`m shig`isinda o`zgesheklikler bar. Iri
da`r`yalari Kura. Terek, Kuna, Arks, Rione, Kuban`, Inguri. Taw biyiklik poyasi ayqin seziledi
yarim sho`l dala togayli dala, tog`ay, subal`p ma`ngi kar muzlar zonalari ushirasadi. Tog`aylarda
qarag`ay, arsha, emen, qizil qayin`, shirsha ha`m basqada Al`p jaylawlarinda da`nli eginler o`sedi.
Ural tawi.
Ural tawi arqapdan tu`slikke 2000 km Ge sozilg`in. Geologiyaliq du`zilisi jag`inan jer
betinin` du`zilisi dag`inan quramali bolip keledi. Ortasinan suw ayirg`ish dizbegi o`tedi. Bul dizbek
proterorzoy quralg`an. Uraldin` katparli du`zilisi palezoy erasinin` ekinshi yariminda Gertsin taw
payda boliw da`wirinde qa`liplesken. Ko`p mln-g`an jillar dawaminda Ural tawlari tegislenip ja`ne
ko`teriliwdi bastan keshirgen.
Suw ayirg`ish dizbegi proterozoydin` kristalli jinislarinan ibarat.Sonday-aq metamolrfliq geyde
magmaliq jinislardan quralgan. Batisinda poleozoy erasinin` sho`gindi jinislari dolamait ha`k tasi,
qum tas. Shig`isinda qara ren`li magiyaliq jinislar dunit, gabrro, vulkanliq, tuf, granit, gneysler
bar. Ural paydali qazilmalarga bay-temir, ren`li metallar. En` biyik jeri Xaliq tawi 1894 m.
Klimati. Arqadan tu`slikke o`zgeredi. Arqasinda Aroktikaliq suwiq hawa ma`wisim ta`siri bar.
Orayliq Uraga batis tsiklonlarinin` ta`siri ku`shli. Qublasi kontenentalliq ortasha klimatqa
iye. Jawin shashin mug`dari arkasinda 1000 mm ge shekem qublada 700 mm ge shekem.
Da`r`yalari. Kama, Pichora, Ural ha`m t.b.
O`simligi. Arqa Ural shirshali, may qarag`ayli tog`aylar menen qaplang`an. Orta Uralda shirsha,
qarag`ay, emen o`sedi. Arqa Ural haywanat du`n`yasina bay-tiyin, tu`lki, ayiw, qasqir h.t.b.
Tuslik Batis Aziya bul shetlerin taular jiyeklep turgan jaziq taular menen taulikdar xam jata
boylarindari kiptgarimoypatlikdar oblasti. On`sh arka belimi subtropikal`sh poyastaal tuelik belimi
subtropikalik poyasta jatir. On`sh territori-yasin`sh yarmmesin derlik sadalar menen yarim sazfalar
iyelepatir. Tuslik batis yaem
ATSHINRI
Aziyan`sh basli bayliri-oradakep neft` zapaslari bolip, oni
etstsiriudin, kepshilik bedeshsirt el kapitayanstderinits k.odinda.
Araviya yarim atawi.
Jer sharindagi bul en` iri yarim ataudi Araviya jaziq taulig`i iyelep jatir. Ol shiriska jaralarivda
tolip
atirran
iri
neft`kenleri
jaylaskdn.
Persiya
krltir`sha karay kem-kemnen peseyipbara beredi yarim ataud`sh tuslik batisinda vyiemgi taular munarlan`sh turip, olar jata oypatliri polosasina bargan jerde birden kesilip kaladi. Yarim atawdin
barliq jerinde derlik qumliq hem tasliq sazfalar ( Rub-il`-Xa,ta t b.) kosilia ja-tadi. Sazfalardash
ishivdegi jer asti suwlari jer betine shig`atirgan jerlerdi dem sh-'yilardits etiraplarinda xurma, pal`malar osken oazisler jasil denip
turadi.
Tuslik-batisishaEBggaularda
jauin-shash`shlar
aytarlishay kep jauadi ( jilina a`000mm ge deyin). Bul jerlerde eavannali uchastkalar xam pu-tal`sh
togaylar ushirasadi,taulardits aralarindagi alaplardatoraylar jaylasqan.
Messopotamiya oypatlig`i
Messopotamiya (grek tilinen karakalpakshaga awdarg`anda «Da`r`ya aralig`i» degendi
an`latadi)-juda` eyiemgi medeniyateli. On`sh kepshilik belimi Messopotamiya oypatlirinan
ibaratbol`sh.bul oypatlik alip katparli taulari poyasinits etegindegishukirlikti iyelep atirran Tigr
ha`m Efrat dar`yalari taular-dan
SHIRIP
bul oypatlik. areali atil otedi. Olar bara-bar birigip, bir
de`r`ya bolip agip Persiyakoltir`sha kuyadi. Suu taskini da`wirinde bul dzr`yalar belimin alip ketedi;
olar kem-kemnen koltiqti kayirbasip, ezishsh del`tas`sh barran sayin k.oltikka ilgeriletip baraberedi.
Messopotamiyanin; arka terepinde; tarmaqlari kesiptip atirg`an dvnli tegislik jatir. Oypatlikt`sh arka
tarepinitsklyamati s\g btropikal`sh klimat bolipdsazi jawin-shashinli bol`sh keledi. Tuslik ta`repin
klimati tropikalikklimat bolip, jazi jude issi, kisi aytarliktay jilli (yanvar`da +a`g` graduska
shamalas, jauin-shash`sh az mugdarda keledi)._
Alding`i Aziya tawliqlari.
Araviya menen Messopotamiya oypatlirinai arkarakta, egeytetsnzinen Pamirge deyingi 4000
km aralikta taulikdar poyasisozilip atir. Bul poyaska Kishi Aziya, Armyan xam Iran taulikda-ri
kiredi. Taul`shlard`sh shetlerinde tau kirlari (3-5 km biyikliktegi) sozilip jatir.
Kishi Aziya tawlig`i.
Kishi Aziya yarim atauinits ha`mmesin Kiish Aziya tauligi iyelepatir. Yarim ataud`sh
shegiudi basinan -keshirgen ba.tis jagalzriogada talkimlengek. Kishi Aziyanits tuslik jagasinits
kaptalinda Kipr ataui jatir. Yarim ataw ortasinda qurg`an, yarim sazfanin jazik taul`q jaylasqan.
Subtropikalik, Jer Orta ten`izi klimati bar batis ha`m tuslik belimlerinde katti japirakdari md`tsijasil
togaylar menen putaliklar (makvis), al jokariraktari tawlarda aralas tog`aylar o`sedi. Yarim
atawd`n` arqasindag`i tawlardits Qara tenizge qarag`an ta`repindegi jan bauirlarinda jaralawlarinda
jau`sh-shashinlar pu`tkil jil dawaminda jaw`sh turadi.
Armyan tawlig`i
Shigista Kishi Aziya taul`pi kem-kemnen ezinen edewir biyigirek bolg`an Armyan tauligina
ulas`sh ketedi. Oni shim-shitirak. jarikdarkaplap ketken bolip, bul jarikdar arkali kushli liva
taskinlariarip
SHIR`SH,
olar tau betinits tegislenip kal`gu`sha alip kelgen.Bul jerlerde eshken
vulkanlar kep. Olard`sh ishindega ets biyigi u`lken Ararat bolip on`sh shinin mengi kdrlar basip
atir. Taulardin aralarindagi shukirlarda keller bar.Edeuir igalli jerle-rinde emen menen karagayli
toraylar ushirasadi 2000-3000 mbiynklikte tau shalrinlik uchastkalari jaylaskan.
Iran tawlig`i.
Shig`ista jaylaskan Iran tauligi Aldingi Aziya tauliginits ishinde en` ken` ha`m sazfalisi.
Shetki taularin`sh arka ha`m tu`slikdogalari bul jerlerde ken` jaziq bolip sozilip ketken. Taulardits
ishindegi Pendikush tau kirlari ezinits biyikligi menen ayriksha kozge tusedi. Tau dogalarinits
ishinde taular kesipvtip atirgan tuyik; jazits tauli jatir. Ko`plegen da`r`yalari tenizge siymay, tuyiq
kollerge kuyadi yamasa kumlarga kebir jerlerge sin`ip joq boladi. Iran taulirin`sh klimat. Taslandi
sahralar`shda zfemerler, ko`z o`sedi Kumlarinda seksewiller ushirasadi. Tawlardits jokarg`i
bo`limlerin tau dalalari iyelep atir. Taulardi Kaspiy ten`izine
karap
ta`repinde
arqa
janbauraylari o`z aldina ayriqsha bolip, bul jerlerge batis ha`m arka batis samallari alip keletug`in
jauin-shashinlar ko`p jawadi. (2000 mm) Sonliqtanda ol jerlerde kalits togay aeti o`simlikleri bar.
16
AZIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI
Reje:
1. Orayliq Aziya ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama
2. Shig`is Aziya ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama
3. Qubla Shig`is Aziya ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama
Orayl`q Aziya tabiyati boyinsha juda` o`zinsheligi bar, materiktin` basqa oblast`larinan
ayriqpa o`zgeshelenip turadi, Bul Evraziyan`sh jer sharindari en` bnyik tau qirlari menen
korshalg`an en` biyik belimi Onits territoriyasin`sh xa`mmesi derlik kurg`aqliqlar dalalar, yarim
sahralar, taslak xa`m kumliq sahralar iyelep atir. Klimatin`n` qurg`aq boliwi xam suuinin` az boliui
netiyjesinde ko`plegen der`yalari tenizge jete almay , tuyik ko`llerge kuyadi yamasa kumlarga sitsip
joq boladi, solay etip Orayliq Aziyan`sh ko`pshilik bo`limi suulari ishte agatug`in tuyik
basseyinlerge kiredi. Oraylik Aziyani ilimiy jaqgan sistemali tu`rde izertlew tek XIX- zsirde
baslanip, bul isti rus izertleushilerinin` orni ayr`shsha boladi. esirese Prejival`skiydin`
sayaxatshilarin`n` ilimiy ndtiyjeleri a`sirese ulli boldi. Ol o`zinin islegen 4 sayaxatinda da batistagi
Tyan`-Shan` taularinan shig`istagi Ulken Xingan taw kirina deyingi arkadag`i Zabaykal`eden
tuslikgegi Tibetgits jari ortasina deyinga og`ada ulken maydandi izzertlep shiqti. Kozlov P.K.
Yantszi ha`m Mekong da`r`yalarinits jokargi jaqlarinin` aralig`indag`i sol wakitlarga deyin belgisiz
bolip kelgen taw kirlarin tapti. Ol Gobi saharasinan kiyralgan o`li kala Kara-Xojani tawip, oni qazip
alip kol jazbalar, a`iyemgi su`wretlerdi tapti.
Shig`is Aziya
Shigis Aziya kuramina Arka shig`is (Dubay) ha`m Shig`is Qitay Koreya, Yaponiya,
Tayvan`, Tayvan` hem xingan tagi baska mayda ataular kiredi. Arka Shigis Qitay Dundeydin`
tiykarinda Qitay platformasi jaylaskan, son`g`i mezozoy ha`m kaynozoy da`uirlerindegi globalliq
ha`reketleri menen o`zgergen. Vertikalli ha`reketler netiyjesinde bir neshe iri jariqlar payda bolip,
olardin` jariliulari boyinsha lavalar atligip sh`pg`adi. Bazal`tli lavalar ha`m vulkanlar tegisliklerge
xa`m taularg`a da xarakterli. To`rtlemshi jatqiziqlar less xam allyuvial` jatqiziklar ko`rsetilgen.
Du'nbeydin` ishki bo`limin Sunlyao degen pa`s tegislnk iyeleydi Sungari da`r`ya basseyini. Ol
allyuvial xam ko`lli jatqiziqlardan quralg`an geypara uchastkalarinda kristall formalar shigip tur.
Tuslikte Lyaoxe der`yasi boyinsha Tuslik-Man`chjuriya tegisligi jaylaskan. Batis terepte Ulken
Xingan taulari tegisliklerdi korshap tur. Bul taular ortasha biyikli taular meridian boyinsha 1200
km sozilmakta. Taular assimmetriyalik duziliske iye. Batie janbawirlari jaypauit bolip, shigis
janbauiri tik jar bolip keledi. Rel`efte tegislik formalar basim bolip kelgen tegis shin`lar, ken`
terrassalangan alaplar iyeleydi. Arkada Ulken Xingan Kishi Xingan menen kosiladi. Kishi Xingan
pa`s taular granitler xa`m bazal`t katlami menen duzilgen ortasha biyikli-400-600 m. en` biyik
shin`i Du`ymyan`shan` tau -1150 m
U`lken Xing-Xuanganishan` 2034 m Tuslikte Ulken Xingan Inishan` kirina o`tip
ketedn, bul taularg`a tuslik shig`ista Lyaosi taulari kosiladi. Buya tau sistemalar Tyan`-shan`
katparlaniudin` ekn etapinda yura xam porda payda boladi.
Man`chjuro-Koreya tawlari.
Siniya qalqaninin` granitli-gneys bo`limi bolip keledi kaynozoy deuirinde gumbezli
ko`teriliu netiyjesinde payda boladi. Usi sistemanin` en` bnyik shin`i massiv Baytaushan` (Pektusan
t.) Arka shigis Kitay klimati keskin kontinentalli qista Aziya antitsikloni tasiri astinda boladi,
yanvar ayinin` ortasha temperaturasi arqa rayonda -20 o S. Absolyut minimum -40o S. Jazi jilli
ha`m ig`alli tu`slik shig`is musson jil dawaminda jawin shashin alip keledi. Mongoliya menen
shegaralas jerde jawin shashin mug`dari 250 mm teniz boyi rayoni- 1000 mm iyul` ayinin`
temperaturasi arqada + 23o S, arkada +28oS maksimum+39oS g`a ten`. Dur`ya tori tig`iz (gustaya)
xa`m ko`p suwli da`r`yalardin` ko`pshiligi Amurdin` basseyinine kiredi. Arka Shig`is Qitay
Man`chjuriya florasinin` payda boliu orayi basim bolatug`in formatsiyalar Man`chjur tipndegi
aralas tog`aylar bul togaylar Man`chjuriya, Koreya taularinda saklang`an. Koreya taularinda kedra, kara pixtag mongol emeni, man`chjuriya gozasi, Man`chjuriya yaseni, probkoviy dub.
Putaliqlar- jimolost`, amur sireni, rododendron x.t.b 1000m biyiklikten baslap kedr shirshali xa`m
shirshali pixga tayga jaylasqan. Ulken Xindstannin` arka janbauirinda daur tiptegi togaylar
tarkalgan daur listvennitsasi, mongoldubi, ak kara bereza, topol` il`m x.t.b. tuslik janbawirlar`gnda
togaylar, batis taygali togaylar tek alablarda ushirasadi. Sunlyao tegisligi ushin dalaliq osimlikler
xarakterli. ha`rkiyli sho`pler lichaynikler Arka
Amerikanin` preriyasina uksas. Manchjuriya
faunasina joqari endemik turlerinin baylanisliligi xarekterli.
Koreya yarim atawi.
Geografiyaliq jaylasiwi ha`m klimat o`zgeshelikleri boyinsha Koreya materikti Yaponiya
Amerika menen baylanistirip turgan a`yemgi kurgak ko`pirdin` kaldig`i bolip esaplanadi.
Textonikaliq katnasta Koreya yarim atawi Shan`dun-Koreya massivtin` bo`limi. Mezazoydakaynazoyda u`lken vertikal ha`reketlerge ushiragan. Kz da textonikaliq ha`reketler bazal`tlardin`
ku`shli atlig`ip shig`iwi menen bolgan Koreyanin` tawli bo`limi paydali kazilmalarga bay bolip
keledi. Koreya yarim atawinin` klimati mussonli jazi jilli, al qisi suwiq, jawin shashin mug`dari
1000 mm aslam. To`mengi pleytotsende arka oblastlarda less jatqiziqlari toplanip baslanadi, bul
less oblasti du`n`ya ju`zinde maydani ha`m kalin`lig`i boyinsha birinshi orinda less Yantszi
da`r`yasinin` alabina shekem takalgan.
Shig`is Kitay subtropikaliq poyasta jaylaskan tek en tu`sliktegi subekvator poska kiredi, al
arka sheti ortasha poyaska mussonli klimatka xarakterili hawa massasi ma`wsimli almasiwin aniq
ko`rsetedi turaqli ha`m ku`shli kiski kontenentalliq musson temperaturanin` keskin to`menlewine
alip keledi. Mis. Shanxay kalasinda (ol Kipr ken`isliginde jaylaskan) 10 S suuik boladi. Al arka
tropikte jaylaskan Guanchjouda, kar jawg`an jag`daylar bolg`an. Tsin`lin qir a`hmiyetli klimat
ayirg`ish bolip esaplanadi, sebebi tu`slikke suwiq hawag`a irkinish boladi. Jazg`i musson
okeannan ko`p ig`alliq alip keledi usi wakittin` arka bo`liminde jawin shashin ug`dari 60-70 O`.
Tu`slikte 75-90 O` shekem boladi. Yantszi da`r`yasinin` alabinda qug`ak ma`wsim jok, sebebi bul
jer kontenental ha`m Tinish okean hawa massasi arasinda fronttin` sizig`inda tsiklonlardin`
ha`reketine bolip sanaladi. Jazdin` ag`irinda ha`m gu`zde Shig`is Qitayg`a tayfunlar ha`reket
etedi. Shig`is qitay da`r`ya tori tig`iz ha`m ko`p shaqalangan da`r`yalar keme ju`riw ushin ken`
paydalanadi.
Hind-Gang oypatlig`i.
Gimalay tawlarinin` eteginde Aziyanin` en` u`lken allyuval tegisliklerinin` biri Hind-Gang
oypatlig`i jaylaskan. Uzinlig`i 3000 km. Eni 250-350 km jetedi. Ten`iz betinen 100 m biyiklikte
jaylaskan. Da`riya jatg`iziqlarinin` kalin`lig`i 2500 m jetedi.
Hind-Gang oypatlig`i Gang ha`m braxmaputranin` to`mengi ag`iminda Bengaliya dep
Braxmaputradan arkaga Assam dep ataladi. Panjnad da`r`yasi basseyini Panjad dep ataladi. Hind
da`r`si boylari sind delinedi. Klimati ig`alli musson klimatinda jaylaskan Shig`isinda Cherapunjada jilina 12000 ha`ttekei 20000 mm jawin jawadi. Batisqa barg`an sayin jawin-shashin
mug`dari azayadi. 1000-1500m shekem 80 % jawin jazg`i mussonda jawadi. Iyul` ayinin` ortasha
5+28+29 yanvar` ayinin` ortasha 5+20 S ten`.
O`simligi otli o`simlikler iyne pal`masi, paporotnikler, orxideya, Hindistan logosi o`sedi.
Shig`isinda Bentoliyada xaliq ko`p jasaydi chay kant kamisi, Balan. Kakos pal`masin egedi.
Qimbat bawali talshiqli jut o`siriledi. Hind oypatlig`i Gang oypatlig`ina salistirganda kurgak.
Jawin-shashinnin` mug`dari 500 mm den kem-Tar sho`linde 150 mm den kem.
Hindstan yarim atawi.
Hind Gang tegisliginin` kublasinda a`yyemgi Gondvana materiginin` kristalli jinislari jer
betine shig`ip kalgan. Hindstan yarim atawinin` tiykargi bo`legi usi jinislardan ibarat. Bul jinislardi
tek ayrim jerlerde jas kontenental ha`m vulkan jinislar kaplap atir. Gneys ha`m baska kristall
jinislardan ibarat a`hmiyetligi kristall fundament. Hindstan yarim atawinfin` ko`pshilik bo`leginde
jer betine shig`ip. Peneplenge ushirag`an platoni payda etedi. Shig`isi a`hmiyeti textonik
oypatliqlarda Gondvana seriyasi dep ataladi. Xaliq kontenental ha`m laguna katlamlari toplang`an.
Bular tas ko`mir Perm nen Por da`wirine shekem payda bolip. Tasko`mirge bay. Atawdin` arka
batisi mezazoy ha`m kaynazoy basinda ag`ip shiqqan bazal`t lavalardin` qalin` qatlami menen
qaplang`an. Yarim atawlardin` ba`lentligi 400- m den 1000 m Ge shekem, ayrim jerlerde 2000 m
ko`terilgen.
Batistan shig`iska karay qurg`akliq bo`lsheklenip geologik du`zilisi rel`efide quramalasip
baradi. Shig`is Aziyadag`idapy Qubla Aziyanin`da ta`biyatin u`ylestiriwshi faktorlar musson
tsirkuyatsiyasinin` u`stemligi ha`m de organikaliq du`n`yasinin` payda boliwi ha`m qraminin`
uliwmalig`i bolip esaplanadi.
Ortasha jilliq 5+20 artiq boliwi. u`lkenin` u`lken bo`liminde jil dawaminda temperatura
amplitudasinin` kishi boliwi pu`tkil u`lke ushin ta`n. Atawlarda ekvatorliq hawa massasi u`stem
bolip jil dawaminda ig`alli jawin-shashinli bolip turadi.
Bul u`lkede ig`alli tropik tog`aylar. qurgaklig`q da`wirde japirag`in tu`siretug`in tropik
siyrek tog`aylar. Savannalar iyelep otir. U`lke o`simlikler ha`m haywanatlar du`n`yasina bay.
Aziyanin` Tropik haywanlari ha`m Avstraliyanin` haywanlari da ushirasadi. Qubla shig`is
Aziyada xaliq tig`iz jaylaskanliqtan tegislik oypatliqlarda ta`biyiy landshaftlar o`zgerip ketken.
Tawli rayonlarda xaliq siyrek jasaydi. Qorshap turg`an ten`izdin` jilli suwli bolip jil dawaminda
suwdin temperaturasi +26+29 arkada +20 boladi. Okeannin` tropik ten`izi organikaliq du`n`yag`a
bay. Baliqtin` 2000 aslam tu`ri bar. Bul jerlerde marjanlar. Molyuskalar, iyne terililer. Baliqlar,
teniz jilanlari ha`m tasbaqalar ko`p. Qubla Aziya to`mendegi ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerge
bo`linedi. Gimalay tawlari, Hind-Gang oypati. Hindstan ha`m Hindo Qitay yarim atawlari, Zond
atawlari, ha`m de Fillipin atawlari.
Gimalay tawli u`lkesi.
Gimalay «Kerder ma`kani» degendi an`latadi. Gimalay du`n`yanin` en` ba`lent taw
sistemasi bolip Tibet tawlig`i menen Hind-Gang oypatlig`in bo`lip turadi. Uzinlig`i 2400 km
ken`ligi 20-300 km Gimalaydin` 10-g`an taw to`beleri 7000 m jetedi. 11-taw shin`i 8000 m asadi.
Gimalay tawinin` en` ba`lent shoqqisi Djomolungma (Everest) g`a birinshi ret 1953-jilda shiqqan.
Gimalay tawlari Qitay Hindstan, Nepal ha`m Pakistan territoriyalarinda jaylaskan. Gimaalay
tawlari son`g`i waqitqa shekem aytilip kelgen pikirlerge ko`re Getis Geosinkemkol basseyininde
Qubla Evropa ha`m Batis Aziya tawlari menen bir waqitta ko`terilgen. Ol orogenezdin` u`sh
tiykargi baskishinda payda bolg`an oligotsende, imotsenze ha`m antropogende.
Gimalay tawlari elede ko`terilmekte haqiyqatinda Gimalay Neogen-antropogen da`wirinde
aktivlesken textonik ha`reketler na`tiyjesinde payda bolg`an dep qarawg`a tiykan boladi. Gimalay
biyikligi boyinsha Kishi Gimalay ha`m U`lken Gimalay bolip bo`linedi. Gimalay paydali
kazilmaldarga bay mis, altin, xrom ka`nleri bar. Taw aldi zonalarinda nef`t, gaz, ko`mir, kaliy
duzi ha`m tas duzi ka`nleri bar. Klimati. Gimalay tiykarinan klimat ayirgish xizmetin atkaradi.
Arkasinda kontenentalli ortasha poyas hawasi, qublasinda tropiuk hawa massasi u`stem boladi.
Jawin shashinnin` mug`dari qublasinda 2000-3000 mm, arkasinda 1000 mm a`tirapinda jawadi.
Yanvar` aylari qublasinda jilli boladi. 2000 m ba`lentlikte yanvar`din` ortasha temperaturasi
+6+7 iyul` ayinin` ortasha temperaturasi +18+19. Da`r`yalarga bay Hind Satdlaj, Braxmatputra
da`r`yalari bar. Ko`llerge bay. Ta`biyat zonalari qubla ta`repinde jaksi seziledi tropik tog`aylardan
tundra zonasina shekem ta`biyat zonalari tarkalgan. Shig`isinda Janna da`r`yasina shekem
Geraylar dep atalatug`in, kara ilayli topirakli batpaqli poyas sozilg`an. Tog`aylarinda (1000-1200
m shekem) pal`ma, ag`ash siyaqli paporotnikler, shirmawiqlar. Sol ag`ash 1000 m joqari
tog`aylarda qarag`aylar. Dub. Magnoliya kashtan ag`ashlari 2000 m biyiklikte japirakli ha`m iyne
japirakli tog`aylar tarkalgan. Bul jerlerde gu`mis siyaqli pixta, archa o`sedi. 2500 m joqarida
putaliqlar Al`p jaylawlari iyeleydi . Bul jerlerde Nawriz gu`lleri, aq gu`ller, lala gu`ller ha`m t.b.
gu`lli o`simlikler o`sedi. Gimalaydin` batis ta`repi qurg`aq bolganliqtan geray togaylari joq
kserofit togaylar ha`m putaliqlar menen kaplangan bul jerlerde tasdub, zaytun, qarag`ay, Gimalay
kedri o`sedi. Haywanatlar du`n`yasinda piller. Maymillar, karkidonlar, buyvol, jabayi shokalar,
antilopalar, jolbarislar, arislanlar bar. Tibet faunasi arkada ushiraydi bunda Gimalay kara ayiwi,
jabayi eshki. Don`iz, kutoslar jasaydi.
Hindo Qitay yarim atawi
Hindo-Qitay yarim atawinin` rel`efi ogada ha`r kiyli. Arqadan tu`slikke karay meridian
bag`itta jas tawlar sozilip jatir.
Tawlardin` arasinda jaziq tawlar ha`m
oypat tegislikler jaylaskan, olardin` tiykarinda
a`hmiyetli kristalli massivler jatir. Paydali kazilmalardan vol`fram h.t.b. ren`li metallar tas ko`mir,
nef`t ka`nlerine bay.
Hindo Qitaydin` klimati subekvatoriyalliq klimat tu`sliginde ekpvatoriyalliq klimat. Jawin
shashinlardin` mug`dari mussonlardin` bag`itina ha`m rel`efke baylanisli boladi. Tu`slik batistan
esetugin musson ha`reketi ta`sirinde tawlardin` batis janbawirinda 5000 mm ge jetedi. Ishki
bo`limlerinde 1000 mm a`tirapinda boladi. En` iri da`r`yasi Mekong, Irovadiy da`r`yalari.
Tawlarda tikenek japirakli subtropik tog`aylar almasadi. Tog`aylarinda pal`malar, fikoslar ha`m
bambuklar o`sedi.
Malayziya arxipelagi
Malayziya Arxipelagi jer sharindag`i en` u`lken atawlar u`lkesi. U`lken ha`m kishi Zond,
Maluk, Seral, Filippin atawlari usi arxipelagka kiredi. Maydani 2 min` km. 10 min`day atawlardan
ibarat. Bul atawlar ekvatordin` eki ta`repinde 18 a.k. ha`m 11 aralig`inda jaylaskan Malay
arxipelagi ta`biyiy jag`dayina baylanisli jer sharinin` en` quramali u`shewinin` biri. Bunda jas
strukturalar menen birge a`yyemgi kurgakliqlardin` kaldiqlari birge ushirasadi.
Tektonik, vulkanliq ha`reketleer ku`shli. Arxipelakta geryin mezazoy. Al`p burmalawinda,
jaziq tawlar ko`terilgen tawlari ortasha biyikliktegi tawlar 3500-4000 a`tiapinda.
Kamchatka atawi paleozoydin` grakilli jinislarinan kuralgan. Sumatra neogennin`
ayag`indagi tektonikaliq ha`reketlerdin` na`tiyjesinde kuramallaskan kristalli jinislardan ibarat.
Oypatliqlar u`lken atawlarda bar. Yava atawi vulkanli jinislardan ibarat.
Yava ha`m sumatra atawlari araklig`inda vulkanli ataw krakat taw jaylaskan. Ol 1883 jili
atilgan atawdin` jartisi joq bolgan. Sumatra ha`m Yava atawlarinda 10 min`lagan adam nabit
bolg`an. Aqirg`i ret 1973 jili atilg`an 30 min` adam nabit bolg`an.
Kalimantan atawinda en` biyik shoqqisin (4101 m) Kinobolu jylaskan. Arxipelag pydali
kazilmalarga bay kolayli, vol`fram. Temir. Marganets bar. Sondayak vulkan ha`reketleri menen
baylanisli altin nef`t ka`nleri bar.
Klimati. Bul jerde ekvatorial ha`m ten`iz tropik hawasi u`stemlik etedi. Arka ha`m kubla
yarim sharda jaylaskanliqtan shetki bo`limlerinde bir birinen parq qiladi. Misali arqa yarim sharda
jazda ig`alli musson klimat ta`sirinde Indoneziyanin` batisi ha`m Fillippin atawlarinda jawin ko`p
jawadi. Qubla passat samallari ta`sirinde Yavanin` shig`isinda kishi Zond atawlarinda qurg`aq
boladi.
Arqa yarim sharda qis
bolg`anda Kalimantannin` arqa shig`isinda ha`m Sumatranin`
shig`isinda esip turiwi arqa shig`is passat samallari ko`p ig`alliliq alip keledi. (Tinish okean
u`stinen) Passat samalari tropik ten`iz hawasin alip keledi na`tiyjede qis aylarinda arqa yarim shar
atawlarinda jawin ko`p jawadi. Ekvatordan belgili araliqta ig`alli hawalar batistan esedi. Sonliqtan
tawlardin` batisinda jawin shashin 3000-4000 mm a`tirapinda. Temipiratura jil dawaminda birdey
boladi, ha`r bir aydin` ortasha tempiraturasi +270 c dan aspaydi, ku`ndizi +350s a`tirapinda, tu`nde
+230s a`tirapinda boladi.
Da`r`yalarg`a bay. Da`r`yalari tawlardan ko`p jatqiziqlardi alip kelip tegislik zonalarda
del`talardi payda etedi. En` u`lken da`r`yasi Kapuas da`r`yasi, maydani 1400 km. Da`r`yalar
joqartg`i ag`isina gidroenergiya resurslarina bay. To`mengi bo`limleri kishi qatnasinda
paydalaniladi.
Organikaliq du`n`yasi. Kaynazoy erasinan berli klimat sharayati o`zgermegenlikten
organikaliq du`n`yag`a bay. Qurg`aqliq arqali Aziya ha`m Avstraliya menen burin tutasqanliqtan
bul jerde eki qurg`aqliqtin` da organikaliuq du`n`yasi ushiraydi, ha`m erterekte materikten bo`linip
qalg`anliqtan endimik tu`rlergede bay. Arxipelagta ig`alli tropikaliq tog`aylarda ken` tarqalg`an
(1500m ge) 1500 m joqarida tropik taw tog`aylari tarqalg`an. Sondayaq atawldardin` ishki
bo`limlerinde musson tog`aylar savannalr tarqalg`an. Atawlarda xaliq tig`is jaylasqan biraq bir tegis
emes. Misali Yava atawinda xaliqtin` 2/3 jasaydi. 70 protsent tiritoriyasi antopogenlik landshaft
bolip esaplanadi.
Sali ko`p egiledi. Kalimantan atawlari tog`aylarg`a bay. Kalimantan atawlarinda na`l ag`ashi,
mango da`r`ya miywe ag`ashlari o`sedi.
1500 m den baslap iyne japiraqlari ma`n`gi jasil dub, rododeldronlar o`sedi. Haywanatlar
du`n`yasina bay. Olar ag`ashlarda jasawg`a u`yrengen. Orongutan, Gibbon ha`m ju`nli maymillar
jasaydi. Shala maymillar gruppasina kiriwshilerde bar. Jirtqishlardan jolbaris ko`p. Tapir haywan
bar, jilan tasbaqalar ko`p.
Filippin atawlapri.
Filippin atawlarlarin Malayyya arxipelagina qosadi. Ta`biyati jag`inan o`zgeshelikke iye.
Filippin atawlari 5-18 arqa ken`lik arasinda jaylasqan. Atawlardin` sani 7000nan asadi.
S=209,7 min` kv km. En` iri atawlar. Luson, Mindano Filippin atawlari Batis tinish okean
geosinklinal poyasinda bolip, rel`efin ju`da` quramali, bo`linip ketkuen. Atawlar boylap teren`
okean shuqirliqlar o`tken. En` teren` shuqir Filippin 10497 m.yu Atawlar meridiannin` bag`itqa
jaylasqan taw dizbekleri bar. Olar sho`kkende vulkanlaq jinislardane turadi. Jinislar arasinda
a`qimiyetli granit , gneys, kristall slanetsler jer betini shig`ip jatadi. Temir, ren`li metallarg`a bay.
Ha`zirgi rel`ef ha`m atawlar kaynozoy erasinda ju`zege kelgen. Luson atawinda oraylaq Kordiler
tawlari jaylasqan h=2928 m. En` u`lken da`r`yalari Kagayai, Agusan. Klimati. Jazda qubla-batis
samallari ekvatorliq hawa massalarin a`keldi. Qisqi-arqa shig`is passat samallarinda ko`p ig`alliq
alip keledi. 2000-4000 mm a`tirapinda tropik tog`aylar iyelep atir. Bunda pal`ma ma`ngi jasil
ag`ashlar 1000 m joqarida iyne japiraqli tog`aylar tarqalg`an.Fillipin qimbat baqali ag`ashlag`a bay
bolg`an. Haywanatlar du`n`yasi ha`r qiyli tishqan siyaqlilar, uzin tabanlilar, ju`n qanatlilar kem
tarqalg`an.
17
ARQA AMERIKANIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKASI
HA`M PAYDALI QAZILMALARI
Reje:
1. Arqa Amerikanin` geografiyaliq ornina sipatlama.
2. Arqa Amerikanin` tektonikaliq du`zilisi ha`m rel`efi.
3. Arqa Amerikanin` qazilma bayliqlari.
Arqa Amerika-jer sharinda tazmeri boyinsha u`shinshi bolip esaplanadi. Onin` maydani
24,25 mln km. Materiktin` shetki nuqtalari-arqada Butiya yarim atawinan sheti Merchison tun
ken`lik batista Shaxzada Ua`l`is tumsig`i Alyaskada Shig`ista Sentcharlza tum Labra-dorda qublada
matirik orayliq Amirika menen sshgaralasadi. Olardag`i shegerani aniq o`tkizsek Bal`sasqazan
shuqirlig`i Meksikada biraq ayrim waqitlari tu`slik shegarani Panama qisnag`inan (Mar`yatok)
o`tkizedi Matiriktin` bunday uzing`a soziliwi, zonanin` landshafiti tiplerinin` almasip keliwine
sebepshi boladi, tundra zonasinan baslap tropikaliq tog`aylar zonasigna shekem.Arqa Amirikag`a
ja`nede Grenlandiya atawi. Kanada Ariktikaliq arxipelpgi h.t.b. kiredi. Arqa Amirika ta`biyatin
analizlesen` oni Evraziya matirik ta`biyati menen salistirsaq boladi, sebebi eki matirikta bir
geografiyaliq ken`likte jaylasqan, geologiyaliq du`zilisinin` uliwma qa`siyetlerinin` uqsaslig`i palegeografiyaliq baylanislar bar.
Geologiyaliq ha`m fiz-geo kartalarda aniq ko`rinedi matiriktin` tiykarg`i bo`lekleri bir kiyli
emesligi Kordileraemes shig`is ha`m Kordilera. Kordilera emes shig`istin` tiykarg`i bo`legin Arqa
Amirika platformaschi payda etedi. Ol arqa yarim shardin` en` iri kembriyge shekemgi kristalli
Kanada qalxannin` ha`m plitasin o`z ishine aladi, palezoy ha`m mezazoy jastag`i sho`gindi
jinislardan payda bolg`an. Plitanin` strukturasi qabat qabat du`ziliske iye, tiykarinda plato,
tegislikler ha`m oypatliqlardi payda etedi. Tek qubla batis bo`legindegi Qubla Tasli tawlar rayoni
jinislar qatparlang`an bul strukturalarda taw relef payda bolg`an, jer kartisinin` jas ha`g`reketleri
tiykarinda Kordilera payda bolg`an.
Arqa Amerika platformasin qubladan shig`istan ha`m arqadan palezoy jastag`i geosinklinal`
struktwralar qorshap tur __0olardi kaledon ha`m gertsin dep ataydi. Bul qatparlang`an zonalar qubla
shig`ista ha`m Appalachininarqasinda ha`m Grenlandiyanin` shig`isinda a`vgeosinklinal` tip
tiykarinda jaqsi ko`ringen.
Materiktin` qubla shig`is iri oypatliqlardan ibarat. Kordilerdin` du`zilisinde Tinish okean
ha`reketshen` zonasinin` elementleride jaylasqan. Bul eki qatparlaniw zonasina bo`linedi kimmeriy
ha`m Larangeo grafik zonasina bo`linedi.
Kordil`er ushin tektonikaliq ha`rekettin` ku`shli boliwi xarakterli.
Paydali qazilmalar.Arqa Amerika paydali qazilmalarg`a bay a`sirese
tas ha`m qon`ir
ko`mirge, gaz, tsink ha`m molibdenge bay. Sonday-aq temir, mis, qorg`assin, nikelge aytarliqtay
bay. Nefit` ha`m qorg`assinnin` zapaslarida az. To`mendegi paydali qazilmalar poyasi bar. 1.
Kanada qalqani a`himiyetli metalogenlik provintsiya bolip esaplanadi. Bul jerde iri temir ka`nleri
bar. Mis, nikel, titan, uran, altin ka`nleri bar. 2.Arqa Ametika plat formasinin` plitalar rudali paydali
qazilmalarg`a bay. Plitalar otin ha`m ximiyaliq shiyki zatlarg`a bay. Ko`mir (Orayliq tegislikler
ha`m Appaalach u`stirtligi) qrn`ir ko`mir, (Ulli ko`ller zonasi) neft` gaz (Texas ha`m Oklaxomma
shtati) kalay duzi(Kanada) ka`nleri bar. 3. Appalach tawlari polimetal siyrek gezlesetug`in
metallarg`a qurilis ha`m ximiyaliq shiyki zatlarg`a bay. 4.Meksika qoltig`i a`tirapi neft` gazge bay.
Arqa Amerikanin` arqa zonalari neft` ren`li metallarg`a bay (mis, altin, qorg`assin, tsinik) Altin
S`yuard yamasa menen Yunon da`r`yasi basseyinde ushirasadi. Qorg`assin tsink Sollivin Kanada da
Korf-u Alen AQSh ta ka`nlerinde bar. Qorg`assin-mis-Bingen (AQSh) Mis-B`yutt, UranKoloradoplatossinda ushiraydi.Kordil`er ha`m Kaliforniyada otin-energetikaliq resurslar bar. Relefi.
Por da`wirinde shekem Ulli tegislikler zonasi ten`iz astinda bolip materikti ekige bo`lip
turadi.Orayliq tegislikler Appalach tawlar ha`m Kordil`er bo`linip turg`an. Shig`is Evropa menen
tutasip turg`an Por da`wirinen keyin tektonikaliq protsesler na`tiyjesinde polegen, neogen
da`wirinde Evropa Aziya menen tutasqan materik bo`limlerge bo`linip shiqqan. Batis ta`repinde
Tinish okeani seysmikaliq poyasi aktiv ha`reket etken Ulli tegislikler zonasi ko`terilgen. To`rtinshi
da`wirde materiktin` 605 teretoriyasin muz basqan. Muz1 mln jildan burin Grelandiya toplang`an
ha`m tu`slikke jiljig`an.
Uliwma 17,9mln kv/km maydandi iyelegen. Arqa Amerika morfostruk-turasi boyinsha 4-ke
bo`linedi. 1. tegislik platformali oblistlar.2. Palezoy qatparlarinda payda bolg`an tawlar.
(Appalch, Kanada, Ariktika arxipelagindag`i tawlar) 3. Platformali oblist tawlar. 4. Tawli
poyas (Kordil`er) tegislik platformalarina.
Orayliq Ulli tegislikler Jag`a boyindag`i oypatliqlar kiredi.
18
ARQA AMERIKANIN` KLIMATI HA`M IShKI SUWLARI
Reje:
1. Arqa Amerikanin` klimat payda etiwshi faktorlari.
2. Arqa Amerikanin` ishki suwlarina sipatlama.
3. Arqa Amerikanin` organikaliq du`n`yasi.
Arqa Amerika arktikaliq poyastan troaikaliq poyasqa shekem sozilip jatirg`anliqtan
radiatsiyaliq sharayati ha`m hawa tsirkulyatsyasi og`ada ha`r qiyli.
Jilliliq radiatsiya balanisi materiktin` arqasinda og`ada to`men bolsa qublisinda 336 min
dj/sm2 ten`.
Evraziyag`a salistirg`anda Arqa Amerikada hawanin` tsirkulyatsiyasi aytarliqtay ku`shli
o`zgeshelikke iye emes.
Bul materiktin` maydani, relefine baylanisli. Qista materiktin` ko`pshilik bo`limi
radiatsiyaliq balanis to`men boladi. Kanada ha`m Arqa Amerika maksimum arktikaliq ha`m
subtropikaliq ken`likler arasinda qa`liplesken. Qubla ta`replerde tropikaliq qurg`aq hawa u`stem
boladi. Jilli passat ag`islar Floridada ta`sir etedi. Yanvar` ayinda ortasha temperaturasi Kanada
arktika arxifelaginda -300S boladi. En` to`men temperatura -70oS (Grelandiya) -640S
Makkenzida`a`r`yasi basseyinide bayqalg`an.
Jazda Arqa Tinish okeani ha`m Azor maksimumlari qa`liplesedi. Qurg`aqliqtin` qiziwi
na`tiyjesinde ku`shli samallar payda boladi.
Jer tasli tawlardin` shig`is tegisliklerinde issi ku`nleritornado dawili tez-tez bolip turadi. 800
km. Saat tezlikte esedi qurilislardi qiyratip adamlar o`ledi. Jaz ayinda en` joqarg`i temperatura 570S
jetedi. (o`lim alabinda.) Iyul` ayinin` ortasha +10 a`tirapinda boladi.Jawin shashinnin` mug`dari
Tinish okean jag`alarinda arqada 2000-3000 mm ayrim jillari 1000-1500 mm a`tirapinda 100-200
mm jawadi.
+10 Joqari paydali temperatwranin` sutkasi arqada ulli ko`ller zonasinda 350=400 Kanada,
AQSh shegarasida 2000 Qublasinda 8000 jetedi.
Klimat poyasinda 1. Arktikaliq 2. Subarktikaliq 3. Ortasha 4. Subtropikaliq 5. Tropik
Ishki suwlari.Arqa Amerika ishki suwlarg`a bay. Jilliliq ag`is boyinsha Qubla Amerikada
331 mm to`men Suw resurslar bir tegis bo`linbegen sonliqtan ayrim teretoryalarda suw
resurslarinin` jetispew shiligi seziledi.
Arqa Amerikada Da`r`yalar suwlaniw rejimi boyinsha to`mendegishe bo`linedi. 1. Muzdan
aziqlanatug`in da`r`yalar Arktikaliq zonadag`i Grenlandiyadan da`r`yalar. Biyik tawdan
baslanatug`in da`r`yalarda muzliqlardan aziqlanadi. 2. Qar jawinnan aziqlanatug`in da`r`yalar. a)
qardan aziqlanatug`in da`r`yalar 48 0 arqa ken`likke shekemgi ha`r tawlardin` 2000 m biyiklikten
baslanatug`in dyr`yalar. Ba`ha`rde jazg`a taman tasip ag`adi. B) Qar jawinnan aziqlanatug`in
da`ryalar (420-480 arqa ken`lik) arasindag`i tegisliktegi da`r`yalar 1000-2000 m biyiklikten
baslanatug`in da`r`yalar ba`ha`rde gu`zde suwi tasip ag`adi, jazda qista azyadi. 3. Jawinnan
aziqlanatug`in dyr`yalar bug`an AQSh tin` qubla shig`isindag`i da`r`yalar. 4. Jer asti suwlarinan
aziqlanatug`in da`r`yalar. Taw eteginen baslanatug`in da`r`yalar. 1. Arqa muz okeani basseynine
kiretug`in da`ryalar.
Materiklik ag`istin` 40 tuwra keledi. a) Missisipi 1=5971km S bas=3268 kv km A`weli
Laverntiya 1=3058 km S bas =1269 kv km Rio-Grande 1=3034 km Sbas =570kv km
3. Tinish okeani basseynine kiretug`in da`r`yalar
Bug`an materiktegi jilliliq ag`istin` 40 % tuwra keledi.
Kolorado 1=3185 km S bas =885 km kv Kolumbiya 1=1950 km S bas =670 kv km Sneyik h.t.b.
Kolumbiya da`ryasinda gidro energiya resurslarinan 20O` zapastag`i ko`lleri. Ulli ko`ller
(joqarg`i Mechigan, grun, Sent-klereri. Ontario). Arqada ulken ka`siplik ko`l, U`lken Ayuli ko`li,
atapaska, venipek ko`lleri bar. Ishki tegisliklerde u`lken duzli ko`l Yuta ko`li bar. Vulkanliq
ko`llerge Meksikadag`i Chapala ko`li kiredi.
Arqa Amerikanin` topiraq o`simlik qatlami ha`m haywanat du`n`yasi.
Arqa Amerikanin` topiravq tipleri, Evraziya materigine xarektirli tiplerdin` barlig`i
ushirasadi. Materiklerdin` arqa bo`liminde tundrali gleyli tonli paydali ha`m podzal topiraqlari
tarqalg`an. Tu`slik ken`isliklerde tog`ay podzal ha`m qon`ir tog`ay kontinentalli qurg`aqlaw klimat
sharayatlarda sur qara kashtan qon`ir sur qon`ir topiraqlar iyeleydi.
Subtropikaliq poyasta a`himiyetli teretoryani sari ha`m qizil topiraq iyeleydi ha`m qon`ir
sur-qon`ir topiraqlar ushirapsadi. Evraziya Arqa Amerika materigine uqsaslig`ii o`simlik
qatlamindada ko`rinedi. Arqa bo`limlerinde tundara tog`ay tundara tayg`a farmatsiyalar ken`
tarqalg`an. Biraq to`slikte bulaq sazliq buziladi.
Ng-de Kordileranin` ba`lent tawliqta ha`m Aziyanin` arqa shig`isinda Al`p tundrali ha`m
iyne japiraqli tog`ay payda bola basladi. Klimat ha`zirgi jag`dayina izbe izlikke keliwine baslap
o`simlik tegisliklerge migratsiyalanadi. To`rtlemshi muzlaniw ken` teritoryada o`simlik ha`m
haywanat du`n`yasin joq qildi. Muzlar erigen son` flora ha`m fawna qaytadan tu`slik bo`liminde
qalg`an (ken` japiraqlitog`aylar) tu`slik batista (iyne japiraqli tog`ayli) ha`m sho`llerde floranin`
a`yemgi ha`m o`z betinshe payda bolg`an oraylardin` bar boliwi gu`rler u`lken ha`r qiylilig`i
sha`rtlegen (30 min` tu`riha`m reliktli endemik tu`rlerdin` a`himiyetli sanin.En` ko`p relipler
Kaliforniya florasi orayinda( sekvoya, psevdotegua, kiparisi) Appalach flora orayi (magnoliya,
tyulan ag`ashi) Materik aqimiyeti bo`limi Golarktikaliq faunistikaliq oblisti jaylasqan tek Meksika
tawlig`inin` tu`slik bo`limi neotriklerde jaylasqan.
Ariktikaliq atawlar ha`m arqa jag`alawlar-
arktika podoblisti tu`slikte Tsirkum bar podoblastinin` Kanada rovindiyasi. Onnan tu`slikte
Golarktikaliq Batis Amerika ha`m Shig`is Amerika podoblastilarina ajiratiladi. Meksika
tawlig`inin` tu`slik bo`limi nertropiktin` Gviana Braziliya podoblastinin` Orayliq Amerika
povintsiyasina kiredi. Adamnin` is-ha`reketi Arqa Amerika o`simlik ha`m haywanat du`nyasin
ku`shli o`zgertedi. Buring`i tog`aylardin` a`himiyetli bo`limi awil xojaliq jerlerine aylanadi. Awil
xojaliq jerlerin tiykarg`i massibleri dala tog`ay zonasinda ortasha poyastin` ken` japiraqli aralas
tog`ay zonasi subtropikaliq aralas tog`aylar ha`m jaylasqan. Suw taratatug`in diyqanshiliq AQSh
tin` batisinda ha`m Meksika tawlig`inda ken` rawajlang`ay. Arqa Amerikanin` xalqi awil xojaliq
jerleri menen jaqsi ta`minlengen misali, AQSh ta bir adamg`a 0,9 Kanadada 2 ge awil xojaliq jer
keledi, al du`nya ju`zinde 0,4 ga.
Geografiyaliq poyaslar ha`m zonalar.
1. Arktikaliq poyasta arktikaliq sho`l zonasi jaylasqan shig`isinda jawin shashin 700 800 mm
batisinda 300 mm a`tirapinda qar (3-5 %) taslaqli batpaqli topiraqlar ushirasadi. Haywanlar , qoy
o`giz, qasqir, aq-ayu, ha`m tag`i basqalar.
2. Sub arktikaliq. Bul poyasta tundar tog`ayli tundra zonasi jaylasqan.
Haywanlardan korubi qon`ir ayu, petsets, sari tu`lki, norka, ondator ha`m tag`i basqalar
jasaydi.
3. Ortasha poyas Bul poyasta tog`aylar zonasi u`lken maydandi iyeleydi. Tayga aralas tog`aylar
ha`m jalpaq japiraqli tog`aylar ken` tarqalg`an.
A) Taygada qara ha`m aq el`, bal`zam paqtasi, riklistvenitsasi paxta soska o`sedi. Bul
zonalarda mangi ku`l ren` topiraqlar tarqalg`an haywanatlari suwin qara plyudik razlar bar.
B) Aralas tog`aylar zonasinda balzam topali qayin h.t.b. bar.
V) Ken` japiraqli tog`aylarda dub kashtan, klen, bukag`ashlari ha`m relikt tu`rlerden tyulpan
ag`ashlar o`sedi.
Topirag`i tog`aydin` qon`ir topirag`i fawnasi vergin suwini bikabraz ushiwshi tishqanlar.
S) Tog`ayli dala zonasi. Bul zona tegislikler ha`m orayliq tegisliklerdin` batis bo`limlerin
iyeleydi. Bul zonasinda qayin ha`m sho`pler o`simlikler o`sedi. Topirag`i tog`aydin` sur topirag`i.
D) Preriy dalalar zonasi orayliq tegislikti iyeleydi. Topiorag`i qon`ir topiraq sho`pli
o`simlikler o`sedi.
E) Dalalar zonasi Ulli tegisliklerdin` ko`pshilik bo`legin orayliq tegisliklerdin` arqa batisin
iyelep atir. Jawin shashin 400-550mm a`tirapinda sho`pli o`simlikler o`sedi. Qobl` jitnyak, bizon
sho`bi zzezkigramma h.t.b topirag`i qara topiraq haywanatlar du`nyasi bizon qasqir, tishqanlar,
jilanlar h.t.b
J) Sho`l yarim sho`l zonasi kalumbiy platosinin` batisin u`lken basseyin iyelep otir.
O`simliklerdin` qara ha`lsiz ag`ash pktaliqlar o`sedi. Topirag`i sur qon`ir topiraq jer bawirlawshilar
ko`p.
Sub tropik poyasin batis ha`m shig`is okeanin jag`alarinda tog`aylar zonasi iyelep atir
tog`aylarinda ma`ngi jasil ha`m u`lken sekvolyar o`sedi. Jer orta ten`izi ta`biyat zonalari ushirasadi.
Topirag`i qon`ir ha`m sur qrn`ir topiraq. 5. Tropik poyasta sho`l ma`ngi jasil tropik tog`aydi iyelep
atir. Meksika sho`llerinde kaktus akatsiya. Dub ha`m sosna siyrek tog`aylari ushirasadi. Topirag`i
qon`ir qizil topioraq tog`aylarinda palma fikuslar o`sedi. Topirag`i forralipli topiraq.
19
ARQA AMERIKANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI
Rejesi:
1. Arqa Amerika sektori Grenlandiya Amerika, Kanada. Kordelerasi.
2. Shig`is ta`biyiya` geografiyaliq regionina sipatlama
3. Appalach tawlari ta`biyiy geografiyaliq u`lkesi.
Kordilera emes shig`is
Grelandiya. Bul atawdin` teretoryalarinin` 3/4 inen aslam min` qalin` muz qabati basip atir.
Ortasha qalin`lig`i 2000 m aslam al ayrim jerlerde 3000 m asip ketedi. Grellandiyanin` muz
astindag`i jer beti tegis orayliq bo`liminde bir qansha mayisqan bolip ayrim jerleri okeagn betinde
to`men tu`sip ketken. Muzdan bos uchaskalar u`zik u`zik polasa bolip jag`ani boylap sozilip
jatadi.Ol Grellandiyanin` tu`slik batis menen arqasinda ana g`urlim jer maydandi iyelep atir.
Grellandiyanin` muzlari a`sten oraydan jiyiklerge qaray jilislay beredi. Muz qalaqlar alaplari boylap
sipqanap barip okeang`a tu`sip sinip ketip atirg`anlig`in ko`riwge boladi. Ayzberigi uslayinsha ko`p
bolip Grelandiya Aysberiginin` suwinin` u`stindegi biyikligi geyde 100-130 m asip ketedi.
Ag`imlar Aysberklerdi Atlantika okeaninin` arqa bo`limine al geyde tu`sliginede ag`izip
barip ol jerlerde keme menen soqlig`isip qaliwi quwipi boladi. Arktikalik Kanada arqa pelaginin`
atawlari shig`ista tawli ko`pshilik bo`liminde muz basip atirg`an bolip jag`alawi tik bolip keledi.
Arkipelaktin` batistag`i atawlari onsha biyik bolmay muzlardan azat bolip keledi. Matiriktin` arqa
jag`alawlari pa`s bul jerlerde Arqa Amerika plat formasinin` kristal fondamenti ten`iz
sho`gindilerinen qalin` qatlamlari menen qaplanip atir. Bul jerlerdin` relefinde ha`mme jerde birdey
muzliqlardin` izi ko`rinip jatadi. Grelandiyanin` ha`m arktikaliq klimatqa iye arqipelaginin`
ko`pshilik ko`lmi muzliq ha`m taslaqli arktikaliq saqra zonasina jatadi. Grelandiyanin` tu`sliginde
ha`m matiriktin` jan bawirinda arktikaliq klimat ha`m sub arktikaliq klimit penen almasadi. Bul
jerde tundra zonasinda jaylasqan arqa ta`repte jerdin` tutas bu`rkib jatpaytin moq ha`m lechaynikler
basim emes. Jaziq tawliqqa uqsas bolip olardin` min` m ge deyin jetetin biyikleri siyrek ushirasadi.
Tu`slikte bolsa ayrim taw qirlari bolsa 2000 m ge shekem jetedi, al taw qirlarinn` araliqlarinda ken`
alaplar jatadi.
Appalach tawlarinda temir rudasi ha`m bir qatar ren`li metallar ko`p taw eteklerinde joqari
sapali tas ko`mir menen nefittin` ka`ni jaylasqan. Tawlardfin` to`men qaray ag`ip turg`an qisqa
biraq suw mol da`rya gidro elektir stantsiyasi saliw ushin ju`da` qolayli bolip keledi. Tawladin`
arqadan tu`slikke qaray uzaqqa sozilip jatiwi temperatuwranin` arasinda ana g`urlim o`zgeshelik
boliwina alip keledi. Arqada qis aytarliqtay suwiq bolip qar ko`p jawadi jazi salqin dumanli ha`m
jawinli boladi. Tu`slikte qisqi 50O` ten joqari bolip tek tawdin` u`stinde g`ana qar jatadi, jazi issi
ig`alli boladi. Arqada appalach tawlari aralas tog`aylar menen bu`rkelip o`sken joqari poyasta tiken
japiraqlbarg`a aylanip ketedi. Paqta menen qarag`aydan qantli ha`m qizil klennan ibarat bolg`an
aralas tog`ay tu`slik ta`repte qon`ir tog`ay topiraqlarinda o`setin jalpaq japiraqli tog`aylarg`a ulasip
ketedi. Jerge qulap to`selip jatatug`in qalin` tog`ay o`simlikleri bul jerlerde jaqsi kishireyedi sonin`
ushin da juwilip ketetug`inlig`ina qaramastagn tiken japiraqli tog`aylrdag`ig`a qarag`ayda
shirindiler topiraqta ko`birek qaladi sonliqtan ol qon`ir ren`de boladi. Jalpaq japiraqli tog`aylarinda
shiear bir qansha tu`rleri kashgtan g`oza ha`m lala ag`ashlari o`sedi olardin` ha`mmesi uzinlig`i
30m ge jetetin ha`m onnanda asip ketetin biyik ag`ashlar olardin` astinda pa`skeltek ag`ashlar
menen putalar almurt. Alma. qareli. Ag`ashlar ha`m b.o`sedi. Ag`ashlardin` o`releri menen
shaqalarinda shirmatilip turadi. Appalach tawlarindag`i tog`aylar ko`plep ta`biyiy tu`rinde saqlanip
qalg`an. Ko`plegen jerlerde park tog`aylari otirg`izilg`an appalach tawlarinda jabayi haywanlar
saqlanbag`an desede boladi.
Orayliq ha`m ulli tegislikler relefi shig`istag`i appalach tawlari menen batistag`i kordiler
tawlari arasinda ken` paytaq tegislikler tu`slikte Meksika qoltig`i jag`alawlari tegislikleri menen
florida yarim atawi tegisligine ulasip ketetug`in orayliq tegislikler (Messesipi basseyni) menen ulli
tegislikler jatir (Arqada orayliq tegislikler menen ulli tegislikler kanadanin` ishine kiredi)
Tegislikler gorizantal jaylasqan qalin` ten`iz sho`gigndiler menen kontinentalliq sho`gindilerden
quralg`an. Orayliq tegisliktin` jer beti to`beshik bolip keledi ulli tegisliklerdin` jer beti du`n`is ha`m
jaziq(500-1700m) teren` da`rya alaplari menen ha`m say jiralar menen a`bden tilkimlengen.
Tegisliklerdegi tas ko`mir(Appalach tawlarindag`i ka`nlerdin` dawami) Neft ha`m ga`z tu`slikte
fosforitler (Florit yarim atawinda) Ha`kleri sho`gindi jinislar menen baylanisli boladi. Tegislikler
ortasha ha`m sub tropikaliq klimat poyaslarinda jatir. Tu`slikke ha`m batisqa taman barg`an sayin
qon`ir topiraqlar qara topiraqlar menen almasa beredide al tog`ay o`simlikleri ko`k sho`plerge
basim ko`pshiliginde da`lili tog`aylar dalalarg`a preriylerge ulasip ketedi. Jer betinin` bu`rkep
jatatug`in o`simliklerdin` pa`s kelte sho`pler gizon sho`bi selew basim bolip keledi, tu`sliginde
putalar basim keledi. Ulli tegisliklerdin` pa`s kelte sho`pli dalalri tiykarinan alg`anda mal jayilmawi
ushin paydalaniladi. Dalalarda iri jabayi haywanlar saqlanbag`an, biraq onin` esesinen atizlarda
kemiriwshiler (balpaq tishqanlar) sondayaq ku`zenler menen porsiqlar ko`p klimatti ifg`alli sub
tropikaliq klimat florida yarim atawinin` tu`sliginde tropikaliq klimat bolip keledi.
Alyaska menen Kanadadag`i kardilera tawlari. Alyaska tawli el en` biyik jeri makkeli tawi
(6193 m) bolip ol pu`tkil arqa Amerikanin` en` biyik tawi bolip tawiladi. Releftin` qa`liplesiwinde
jer qabig`inin` vertikal qozg`aliwlari u`lken ro`l oynap bul qozg`aliwlar vulkanlardin` ataliwina alip
kelgen. Alyaskadan tu`slik tamanda kardiler tawlari tu`slik shig`isqa qaray burilip ketedi. Bul
jerlerde ol tawlar pa`sirek. Batis jag`alawlarinin` klimati tawlar menen jaziq tawlardin` ishki
rayonlardin` klimatinan keskin ajralip turadi. Ten`iz hawa massalarinin` okean boyindag`i bir
qansha jag`alardag`i jilli ag`is ha`m qara basim ko`pshiliginde batista esetug`in samallar qisqi ha`m
jazg`i temperatwralardi jumsartip turadi. Jag`alawlardin` barlig`inda da jawin shashinlar da ko`p
jawadi. Solardin` maksimal jawiwi gu`z benen qisqa tuwra keledi. Buljerlerdin` klimati ten`izge
ta`n.Jagalaularindagi taulardin jan bauirlari basim kopshiliginde shirshalari menentuyalaplardan
ibarat bolgan kalin tiken japrakli togaylar menen burkelgen togaylar taulardin janbawrlarin boylap
biyikligi a`000
a`o`00 m jerlerge jokari seyreklep tau tundrasinan ulasip ketedi. Ten`izlerinde
baliqlari ko`p boladi, atawlari t`en`iz orayliq ha`m shig`is rayonlarinin` ko`pshilik bo`limlerin arqa
Amerikak plat formasinin` bir bo`limin qurg`aqliq iyelep atir. Ol dog`a ta`rizli bolip raqa muz
okeaninan atlantika okeanna deyin sozilip atir labrador yarim atawinda ol kem kemnen pudzon
qoltig`i ta`repke qaray pa`seyip barip jag`a boyindag`i oypatliqqa ulasip ketedi, ol tu`slik batista ulli
tegislikler menen qosilip ketedi. Ha`mme jerlerge muzliqtin` salip ketken ilaysan`larinin` izi
ko`rinip jatadi. Orayliq ha`m shig`is Kanadanin` klimati ortasha ken`liklerdegi kontinentalliq
klimat. Atlantika okeannan batisqa qaray alislag`an sayin kontinentalliq artip bara beredi. Pu`tkil
oblist ushin qisqanina uzaq suw ha`m qarli suwli bir qansha jillilaw boliwi ha`reketli. Oblisttin`
ko`pshilik bo`limin tiken japiraqli tog`aylar iyelep aldi. Tog`ay menen mamiq teri taygani u`lken
ta`biyiy baylanisli. Ulli ko`llerinin` boylarinda ha`m karamatli boladi. Tu`slirekte ba`lenliliktegi
(arsha ag`ash ta`rizli puta) paportnikli galubika (arqali o`setin qara miq ta`rizli jemislenetin ha`m
qaramiq jen`isli pa`s keltek qiysiq qara tal ushirasadi.
Tu`slirekte tundrada kem kemnen ag`ash
o`simlikler jiyrek ushirasa beredi. Tundra da`slep tog`ayli tundarag`a al onnan keyin taygag`a ulasip
ketedi. Arqa Amerika tundiradan pesets, polyar qasqiri arqanin` karibu suwini aq klik ha`m ko`p
sanli jil quslari o`sedi. Okeanda ha`m jag`alawlarda tyulen`, morj ko`p ha`m az mug`darda saqlanip
qalg`an. Lavrador yarim atawi. Kanadanin` orayliq ha`m shig`is rayonlarinin` ko`pshilik bo`legi
Arqa Amerikanin` plat formanin` batis bo`limin quraytin to`beliklerdi iyelep jatir. Ol dog`a ta`rizli
bolip arqa muz okeani atlantika okeanina shekem soqlig`ip jatir. Lavrador yarim atawinda ol kem
kemnen Gudzon ta`repke qaray pa`seyip barip jag`a boyindag`i ken` orpatliqqa ulasip ketedi al
tu`slik batista ulli tegislikler menen qosilip ketedi. Ha`mme jer dede muzliqtin` salip ketken izleri
ko`rinip jatadi. Orayliq ha`m shig`is Kanadanin` klimati ortasha ken`liklerdegi kantinentalliq klimat
Atlantika okeannan arqa batisqa qaray alislag`an sayin kontinentalliq artip baradi. Oblislardin`
ko`pshilik bo`limin tiken japiraqli tog`aylar (tayga) iyelep atir. Ulli ko`llerdin` boylarinda ha`m
karamatli lavrentiya da`ryasinin` basseyninde klimat ortasha kontinentalli. Bul jerde jawin shashin
ko`birek jawip jazg`i ha`m qisqi temperatwranin` arasinda ayirmashiliq boladi. Bul jerde tayga
aralas tog`aylarg`a ulasip ketedi. Kanadanin` jawin shashinsiz bolatin ulli tegisliklerde dalanliqlar
menen tog`ayli dalanliqlar jaylasqan. Appalach tawlari arqa shig`istan tu`slik batisqa qaray 2000km
ge sozilip atir. Arqada ol Atlantika okeanina taqalip baradi. Karamatli lavrensiya da`ryasinin` alabi
appalach tawlarin materiktin` arqa bo`liminen bo`lip turadi. Tu`slik batistan okeandi jag`alap
atlantika boyi oypati jaylasqan bolip appalach tawlari okeannan awlaq raq sheginip jatadi. Appalach
tawlari ju`da` buzilg`an eski tawlar.
20
QUBLA AMERIKANIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKALIQ
DU`ZILISI HA`M RELEFI
Rejesi:
1. Qubla Amerikanin` geografiyaliq jaylasqan ornina sipatlama.
2. Materiktiimn` qurg`aqliq du`zilisi ha`m rel`efi.
3. Materiktin` tektonikaliq du`zilisi.
Qubla Amerika u`lken bo`limi qubla yarim sharda ekvatoryal ha`m sub ekvatoryal
poyaslarinda jaylasqan. Materiktin` subtropik ha`m ortasha ken`liklerine kirip baradi.
Qubla Amerika 50 qubla ken`liktin` en` u`lkeni. Materiktin` en` batis shetki noqati Parinyas
tumsig`i (810 201 batis uzinliq) en` shig`is shetki noqati bolsa Kabu-Branqu (370 461 batis uzinliq)
Materiktin` ken`ligi 400 shig`is ken`likten qublada 120 251 sh.k. ge shekem (Galinas tumsig`i)
Qublada bolsa 530 541 j.k.ge shekem (Froword tumsig`i) dawam etedi ha`m issiliq jer arqipelaginin`
shetki qubla issilig`i jer atawlarindag`i gorin tumsig`i bolip ol 550 991 j.k. Shig`is Amerika menen
bolg`an geografiya liq shegarasi karip ten`izi daren qoldig`inan tinish okeandag`i Bunavenatwra
qoltig`ina shekem dawam etedi. Panama moyini sha`rtli ra`wishte ha`r eki materik ortasindag`i
shegara dep qabil etildgen. Qubla Amerikanin` maydani og`an qarasli atawlar menen birge 17850
min` km kv bolsa sonnan 150 min` km kv bo`limi atawlarg`a tuwra keledi.
Atlantika okeaninda ekvator jaqininda qubla amerika qurg`aqlarina qubla passat ag`imlarina
jaqinlas keledi. Bul ag`in San-Roko jaqininda eki bo`limge bo`linedi, olardin` biri Gvinya ag`imi ati
menen materik qirg`aqlari boylap shig`is-batisqa antil atawlarina , ekinshisi bolsa Brazilya ag`imi
ati menen qubla
batis La-Plata da`ryasinin` quyar jerine ketedi. Materiktin` qubla shig`is
a`tiraplarinan suw Fol`klend ag`imi o`tedi.
Kontinental plat forma tinish okeanina qubla Amerika qurg`aqlari jaqininda jaylasqan.
Ju`da` ka`mbar ayrim jaylarinda uliwma joq. Materik jag`inda en` shuqir jaylari 7000 m den artatin
shuqir okean sho`kpeleri bar. Materiktin` shig`is batis shama menen 50 j.k. ga shekem u`lken
oylg`an. En` u`lken ha`m qolay buqta Glaqil` buqtasi. Qublada 300 j.k. g`a shekem qurg`aq diyerli
oyilmag`an, ba`lent ha`m keme kirip keliwi ushin qolaysiz. Biraq tinish okean qubla bo`limi
bo`linip bo`linip ketken boylap jaylasqan ko`plep mayda ha`m u`lken atawlar Chili ha`m de issi jer
arqipelaklarin payda qiladi , materik oyip kirgen qoltiqlar ha`m ayrim atawlari bir birinen ajratip
turiwshi bug`azlar oyli biyik ha`m tar dur. Qubla Amerikanin` u`lken bo`limin payda etiwshi Qubla
Amerika platformasi , Gondvananiq basqa bo`limleri menen proterazoy menen aqiri ha`m
kmbriydin` baslarinda qosilg`an. Perim` da`wiri aqirinda taw payda boliw ha`reketleri pu`tkel Ant
geosinplinali jayilg`an, platforma bolsa §ko`terilme ha`reketler orayina aylang`an. Bunin`
na`tiyjesinde qalqanlar g`ana emes qatlam qatlam ko`l-allyuvial jinisldari ko`plegen sinklizalarg`a
ha`m kontinental qarar tapti. Platformada bunday sharayat mezazoydin` birinshi yarimi dawaminda
saqlanip turadi. Qubla Amerikada ha`zirgige uqsas klimat sharayati payda bolg`an. Por da`wiri aqiri
ha`m polyogen dawaminda and zonasinda burmalaniw ko`teriliw ha`m de vulkanliq ha`reketler
boldi.
Qubla Amerika oblistinda klimatinin` suwip ketiwi ha`m Antarktidan qaplama
muzliqlarinin` payda boliwi mu`na`sebeti menen bul jerge antrak tika florasi kirip kele basladi. And
tawlari ko`terilgen sayin olardin` o`zine ta`n organik du`nyasi a`melge keldi, ol 3 flora elementinen.
Taw ta`biyati sharayatina maslasqan Neotropik elementten, antraktika elementinen ha`m and
tawlarinin` o`zine quram tapqan endemik tu`rlerinen ibarat.
And tawlarinin` ku`shli ko`teriliwi aqibetinde taw muzlaniwlari, olar ha`zirgige qarag`anda
a`dewir u`lken bolg`an, biraq shetki qublani esapqa almag`anda esh qa`erde tawlar shegarasinan
shetke shiqpag`an. Materiktin` qubla batisinda sho`giw ha`m muzliqlar ishi na`tiyjesinde cheliydin`
f`ordli a`melge kelgen.
Materiktin` tektonik du`zlisi ha`m relefi.
Qubla Amerika aragrafiyasi menen Arqa Amerika aragrafasi ortasinda bir qansha uqsasliqlar bar
shig`ista Atlantika okeani qurg`aqlari jaqininda Brazilya ha`m Gviana tawliqlar ha`m de Patagonya
platasi bar. Materiktin` shetki qubla ha`m shig`is qubladan onin` qurg`aqliqlarinda mas ra`wishte
du`nyadag`i uzin taw sistemasi and tawlari yamasi qubla Amerika kardiler tawlari 9000 min` km ge
sozilg`an. Tawliqlar menen and tawlari arasinda materiktin` shama menen 45O` iyelegnn, ju`da`
u`lken Amazonka, Orinoko, ha`m Paragvay
parana pa`s tegislikleri bar. Arqa Amerika menen
qubla Amerikanin` orografik ta`repten bir birine uqsalig`i ha`r eki materik rawajlaniwi ha`m
struktwrasinin` qubla shetki bo`limleri tinish okean poyaslirinin` tawlarina kiredi, olardin` u`lken
shig`is bo`limleri platforma du`zlisine iye. Biraq qubla Amerikanin` plat forma bo`limi du`zlisi
ha`m rawajlaniwina ko`re Arqa Amerikag`a qarag`anda Afrikag`a ko`birek uqsas. Joqarida aytip
o`tilgen qubla Amerika platformasi ju`da` u`lken Gviana-Brazilya menen panama-patagonya
plitasinan quralg`an. And zonasina qarag`an jan bawirlari perikraton batiqlarg`a barip tutasadi.Bul
batiqlar bolsa o`z na`wbetinde and tawlarinin` aldi bo`limlerine qosilip ketken. Qublada sub
meridyenal perikraton bu`gilme Chako-Panama senilizatsiyasina qosilip ketken. Platforma
teretoryasinda tu`rli paydali qazilmalar bar. Olardin` qubla Amerika kartasinda ha`zirgi geologik
du`zlisindegi ayirmashiqlari sa`wlelendiriwi bolsa, ekinshi ta`repten onin` geologik ta`repten tegis
emes u`yrenilgenligi ko`rsetiledi.
Qubla Amerika platformasi teretoryasinda relif Afrika relefine ju`da` uqsap ketedi. Olardin`
ayirmashiliqlari tiykarinan ol yamasa bul tipinin` o`z ara sa`wlelengen. Senik lizalardin`
qalqanlarina shetki bo`limleri sondayaq patagonya plitasi ba`llent tegislikler ha`m platolarin payda
qiladi. Batis Brazilya arqa ha`m gviana qalqanlarinin` arqa janbawirlari ushin en` tipik bolg`an relef
ba`lent tegislikler ha`m geyde ken`, geyde tar da`r`ya ta`repten kesip o`tken tawliqlar. Brazilya
tawinin` arqa batista parana havzasida ju`da` u`lken maydanlarin vulkanik platolar iyeleydi. And
tawlar iqlimi diyerli bastan aqirina sha parallel yamasa parallel taw dizimleri ha`m taw arasindag`i
vodiylardan payda bolg`an. Ha`zirgi and tawlari quraminda keyingi organik ha`reketler
na`tiyjesinde o`zgergen palezoy struktwralari kiredi. Olar taw sistemasinin` orayliq ha`m shig`is
bolimlerin o`z ishine alg`an.
21
QUBLA AMERIKANIN` KLIMATI HA`M IShKI SUwLARI
Reje:
1. Qu`la Amerikanin` klimatin payda etiwshi faktorlar.
2. Qubla Amerika materiginin` klimatina sipatlama.
3. Qubla Amerika materiginin` ishki suwlari.
Qubla Amerikada, arqa Amerika klimat payda qiliwshi faktor onin` arografasi. Kubla
Amerika matereginin` tiykarg`i bo`limi tropik klimat region arasinda jaylasqan bolip qubladag`i
baspa klimat regionlari materiktin` bo`limleri kesip o`tedi materiktin` geografiya liq orni jil
dawaminda quyashtan keletin radiatsiyanin` ko`p mug`darda aymaqlari jil dawaminda 120-160
k/kal sm2 jalpi radiatsiya aladi. Materik klimatinin` payda boliwinda tikarg`i payda etiwshi relef
bolip esaplanadi.Batis ha`m arqada and tawlari okean ha`m ten`izlerden kirip keliwshi hawa
massalarina tosiq qiladi. Sondayaq materik qurg`aqlarinan ag`iwshi Gviana ha`m Brazilya jilli
klimat peru ha`m folklend suwiq ag`imlarinin` materik klimatina ta`siri u`lken. Na`tiyjede Gviana
ha`m Brazilya tawlig`inda ig`alliqtin` bir bo`limin qaldiradi. Materiktin` shig`is shetinde yarim
sharlardag`i passatlar ha`r bir yarim shardin` jaz ma`wsimlerinde ko`brek musson samallari ta`sinde
samal keltiredi. Arqa Amerika maksimomi ta`sirinde materiktin` arqa teretoryalarinda arqa ha`m
batis passat shamallari kirip keledi ha`m Gviana tawlig`ina ha`m pa`s tegiosliklerine ishki
teretoryalarina ha`m arinoko pa`s tegislikleri bo`limine jawin ko`p jawmay bul teretoryalarg`a
tiykarinan ig`alliqti jog`altiw samallar esiwine sebep boladi. Qubla Amerika maksimuminin`
ta`sirinde Brazilya ha`m La-plata tegisliklerine musson samallari ta`sirinde ko`plep jawin kirip
keledi. Materiktin` batistan keletin ig`al ten`iz basseyni and tawlari tosip qalg`anlig`inan shig`ista
bolsa salqin ag`imlar hawa payda bolg`an orayg`a alip keledi.
Materik klimatina ta`sir etiwshi belgili faktorlardan biri bul atmosfera tserkulyatsyasi qubla
Amerikanin` u`lken bo`limi atmosfera tserkulchtsiyasinin` en` belgili tipi ha`r eki yarim sharda
passat tserkulyatsyasi. Atlantika basim maksimuminin` batis ta`repi bolip siyrek ig`al tropik hawa
massalari o`tedi. Materiktin` shetki qubla batistan ig`al hawa massalari kirip keledi. And tawlari
menen tosilip qalg`an ha`m shig`istan suwiq ag`imlar o`tetin patagonya ortasha ken`liklerdin`
qurg`aq kontinental hawa massalari orayg`a aylanadi. Sonin` na`tiyjesinde materiktin` barliq arqa
bo`limi iyul` da qubla batis musson keltiretin ig`al ekvatoryal hawa ta`sirinde boladi. Brazilya
tawlig`inda joqari basimli ha`m qurg`aq hawa rayi qarar tabadi. Tawlardin` qubla shig`is passatlar
ta`sirinde bolg`ani ushin bug`an a`dewir mug`darda jawin tu`sedi, biraq bul jawin mug`dari jazda
kem boladi.
Tinish okean orayliq bo`liminde iyul`da ha`m yaniardag`i 300 j.k. dan ekvatorg`asha qubla
batis arqalar u`stin turadi, olar suwiq peru ag`imi suwlari u`stinde qirg`aqqa parallel esip, sol
ken`liklerden tinish okeani payda hawa rayinin` a`dewir qurg`aq keliwine sebep boladi.
Materik klimat regioni ha`m oblastlari.
Qubla Amerikanin` tiykarg`i bo`limi ekvatoryal, sub ekvatoryal ha`m tropik klimat
regionlarinda jaylasqan. Bul shetki tropik ha`m regionlarina kirip baradi. Qubla Amerikada
ekvatoryal klimat regioni barliq Amazonka pa`s tegisligin Gavina tawlig`i menen orinako pa`s
tegisligi og`an tutas bo`limlerin o`z ishine aladi. Bul region jil boyi jawinlardin` ko`pligi ha`m
temperatwrasinin` birdey joqari (+240 +280) menen qarakterlenedi. Jilliq jawin mug`dari tu`rli
bo`limge 1500 mm den 2500 mm ge bolip tinish okean mug`dari jilina 5000-7000 mm ge jetedi.
Bul regiong`a jawinlardi jil boyi qubla ha`m qubla batis samallar keltiredi. Amazonka pa`s
tegisliginde
jawinlardin`
tiykarg`i
bo`limi
ekvatoryal
hawa
massalarindag`i
konvektiv
na`tiyjeesinde payda boladi.
Qubla Amerikanin` arinoko pa`s tegisligi, Karip ten`izi Gviana
pa`s tegisligin o`z ishine
alg`an barliq shig`is bo`limi sub ekvatoryal klimat regioninda jaylasqan. Sub ekvatoryal klimatinin`
o`zine ta`n belgileri jawinlardin` ma`wsimlik almasiniwi bul teretolryanin` barliq bo`liminde
sa`wlelengen. Qubla yarim sharda Brazilya tawi Amazonka da`ryasinin` ag`iminda ekvatoryal
mussonlar menen baylanisli jawin gershilik da`wiri dekabr ayinin` may ayina shekem dawam etedi,
bunda jawin jug`dari ekvator ta`rep arta baradi. Qista passat kirip kelgende jawin jawmaydi.
Brazilya tawi issi okeaninan passatlar kirip kelip tawlarg`a urilatin arqa bo`limindegi qista ha`m
jawin jawip turadi ortasha jilliq temperatwra +280 +300 shekem keledi.
Qubla Amerika qubla yarim sharinda tropik regioninna kirip baradi. Brazilya tawinin`
shig`is ha`m qubla shig`is bo`limleri passat klimati oblista jaylasqan bolip bul jerde atlantika
okeaninan esiwshi tropik hawa ag`imlari jil boyi hawa keltiredi. Bul klimat jawinlar rejimi ha`m
mug`darina ko`re amazonka pa`s tegisligi klimatqa usas biaraq en` issi ay menen en` suwiq ay
temperatwrasi parqinin` a`dewir u`lkenligi menen xarakterlenedi. Tropik regioninin` materik ishkeri
bo`limindegi klimat qurg`aqliqlari boylap jawinlar maksimumi jazda tuwri keledi ha`m qisqi
qurg`aq ma`wsim sa`wlelenedi. Bul klimat atakama sho`linde sa`wlelengen. Atakama sho`li tinish
okean maksimuminin` shig`is bo`limi ha`m temperatwra inversiyasi ta`sirinde joqari ken`liklerde
ha`mme waqit quwiq hawanin` ha`m ku`shli peru ag`iminin` suwiq suwlarinin` ag`ip kliwi
na`tiyjesinde payda boladi. Hawa ig`allig`i 80O` jetken halda jawinlar ju`da` az boladi. subtropik
klimat regioni 300 -400 qubla ken`likler arasinda jaylasqan bolip Brazilya ha`m onin` qubla
Panpanin` shig`is teretorya ig`al sub tropik esaplanadi.
Ayrim waqitlarda qubladan suwiq hawanin` kelip keliwi temperatwranin` o0 pa`seyip
keliwine alip keledi. Jawin mug`dari 500 mm den aspaydi sonin` ushin bul teretoryada qurg`aq sub
tropik oblist payda boladi.
Qubla Amerika matereginin` ishki suwlari.
Qubla Amerika materegi bo`limi da`rya bo`limi jaqsi rawajlang`an bunin` tiykarg`i sebebi
materiktin` klimati tariyxiy ha`m relif du`zlisi esaplanadi. Materektin` bas tiykarg`i suw ayirg`ishi
and tawlari esaplanadi. Tinish okeanina quyiwshi da`ryalar kem da`ryalardin` tiykarg`i jawin
suwlari esaplanadi qubladag`i bazi da`ryalardin` toyiniwinda muzlarinin` aqimiyeti u`lken.
Materik da`ryalarinin` o`zine ta`n belgileri olar ko`p sharsharalar payda qilip ag`adi.
Da`nyadag`i en` biyik shar shara arenoko da`ryasi cherin irmag`inda Anhel` sharsharasi 1054 m.
Parana da`ryasindag`i iguasou sharsharasinin` eni 4km ge jaqin 275 ten artiq payda qilip ag`adi.
Amazonka. Materiktin` en` iri da`ryasi esaplanadi. Basseynin` maydani 7mln kv km den artiq
uzinlig`i bas irmag`i mmenen 3800 km. Bul ko`rsetkish jer sharindag`i barliq da`rya ag`imlarin
15O` payda etedi tiykarg`i irmag`i Maranton esaplanadi ha`m 4900 m ba`lentlikten baslanadi. Bul
irma pa`ske tu`sken sayin ukayali irmag`i menen qosilip amazonka atin aladi. Da`ryanin` 500 den
artiq irmag`i bar. Ten`iz suw ko`teriliwinin` payda bolg`an tolqinlar da`rya ag`imina qarsi 1000 km
ishki bo`limine kirip baradi. Da`ryalarg`a jilina eki m§a`rte suw ko`teriledi.
Parana-da`rya ba`sseyninin` uliwma maydani 4 mln km kv. Parananin` uzinlig`i 4000 km
a`tirapinda. Da`ryanin` tiykarg`i irmaqlari esaplanadi. Riu-Grande ha`m paranayba Brazilya
tawliqlarinan baslanadi. Perana da`ryasinin` ja`ne bir tiykarg`i irmag`i paragvay da`ryasi
esaplanadi. Ekeu`i qosilip parana atin aladi.
Orinoko-da`ryanin` uzinlig`i 2730 km basseynin` maydani 1mln kv km. Da`rya Gviana tawlarinan
baslanadi. Da`ryanin` baslaniw bo`liminde o`zine ta`n kosigiyara da`rya menen birgelikte
Amazonkanin` Reyu-Negru irmag`i menen baylanisqan boladi. Atlantika okeanina quyiliwinda
uzinlig`i 200 km artiq delta payda boladi.
Ko`lleri.
Materik ko`llerine onsha bay bolmasada onda tektonik muzliqlar na`tiyjesinde a`melge
kelgen vulkanik ha`m laguana ko`lleri bar en` biyik ko`li Tiy tiykaka. Ol and tawlarinin` orta
bo`liminde ten`iz bo`limine 3800 ba`lentlikte jaylasqan bolip maydani 8300 km kv en` shuqir jayi
300-400 m bunnan tisqari atantika okeani qurg`aqliqlarda laguana tipi ko`lleri bar bolip olardan en`
biyik materik arqada marakay ko`li uzinlig`i 200 km ge jetedi suwi mazali. Ayrim ten`iz suwi
ko`terilgen paytlarda ko`l suwinin` ko`teriliwi gu`zetiledi. Materiktin` qubla shig`is a`tiraplarinda
Patus ha`m Lagamerin ko`lleri jaylasqan bolip olar okeanda anujaralib qalg`an.
Materiktin` topiraq ha`m o`simlikleri.
Qubla Amerika topiraq-o`simlik timpinin` a`dewir ha`r tu`rliligi ha`m onin` min`lap
o`simlik o`z ishine aliwshi florasinin` a`dewir baylig`i menen ajralip turadi. Bul belgili qubla
Amerikanin` arqa yarim sharindag`i sub ekvatoryal menen qubla yarim shardag`i o`zgeriwshen`
region arasindag`i sondayaq materiktin` rawajlaniw menen baylanisli. Materiktin` qubla bo`limin
antraktika florasi du`nyasina kiredi. Qubla Amerika florasinin` en` belgili endemik shan`araqlari
anannasdashlari kaktusdashlar ha`m b. kiredi. Qubla Amerika florasi insaniyatqa ko`plegen qimbat
baqa o`simlikler beredi, bul ma`deniy o`simlikler tek batis yarim sharda emes onnan tisqari ha`m
tarqalg`an. Olarpdin` en` birinshi kartoshka bolip ol da`slep peru ha`m boliviya and tawlarinda
chelida sondayaq cheloya atawinda jetistirilgen. Qubla Amerikada, Afrikada shuraytin barliq tu`r
topiraq o`simlik qatlami tipleri bar qubla Amerikanin` o`simlik qatlaminda tropik xarakterli.
Brazilyada qizil meterit topiraqlarindag`i tepik savannalar kompas delinedi Brazilyaliqlar
karnawbaniy o`mir teregi dep biykarg`a aytpag`an. Gran-chako tegisliginde qurg`aqshil
regionlarinda qon`ir ren` qizil topiraqlarda tikenli jazarlar ha`m siyrek tog`aylar tarqalg`an. Shala
sho`llerde bolsa boz ha`m qrn`ir topiraqlar tarqalg`an.
Materik haywanat du`n`yasi. Materikte adam.
Qubla Amerikanin` haywanat du`nyasi ha`m tu`rlerine baylig`i ta`repten o`simlik
qaplaminan qilinbaydi. Materiktn` 9a`zirgi fawnasi onin` florasi da`wrinin` aqirinan baslap aral
ta`rizde ajralip qalg`an ha`m klimat kem o`zgergen sharayatta qa`liplesken. Fawnasinin`
qa`dimliligi ha`m onin` quraminda indemik formalarinin` ko`pligi sonnan derek beredi.
Qubla Amerika tog`aylarinda ha`r tu`rli quslar ko`binese ren`i jarqira tawlaniwshi toti quslar
ko`p. Toti quslardin` en` u`lkeni ara en` tipik bul jerde ku`ndizgi ha`m tu`ngi gu`belekler ha`r tu`rli
don`izlar, qurmisqalar ko`p bazi bir don`izlar keshte sonday jaman nur tarqatadi. Qubla
Amerikadag`iqurg`aqshil savannalar tropik siyrek tog`aylar ha`m de sub tropik tog`aylar pawnasi
qalin` tog`aylar fawnasinan basqasha. Bul jerde jirtqish haywanlardan basqa pwma qubla
Amerikada ushiraydi ha`m arqa Amerikada ushirap turadi.
Savanna ha`m jaylawlarda jilan ha`m kesirtke ko`p and tawlar fawnasi o`zine ta`n belgileri
menen ajralip turadi bul fawna materiktin` batis bo`liminde ushiramaytin ko`plep indemik
haywanlardi o`z ishine aladi. Ilgeri kishkene indemik kemiriwshi haywan ken` tarqalg`an sol
sebepli ko`p awlana beri ha`zirgi waqitta ju`da` kem qalg`an.
Vulkanik jil menen payda bolg`an Galapogos atawlari fawnasi o`zine ta`n belgileri menen
ajralip turadi. Bul fawna quraminda jer bawirlawshilar haywanlardan qurg`aqliqta jasawshi
taspaqalar ha`m ten`iz kesirtkeleri aylirsha orin tutadi. Sondayaq tu`rli tuman quslari ha`m ko`p
bular arasindada tropiklerde antraktidag`a ta`n fawna tu`rleri ha`m suwiq ag`imlar menen birge
kelip tarqalg`an Pingvinler ha`m basqalar bar. Su`t emiziwshi haywanlardin` tu`ri onsha ko`p emes
olardan qulakg`i u`lken tyul`en bazi bir kemiriwshiler ha`m ko`r sha`pelekler aytip o`tiw mu`mkin.
22
QUBLA AMERIKANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI
Rejesi:
1. Qubla amerika materiginin` ta`biyiy geografiyaliq regionlarina sipatlama
2. Shig`is ta`biyiy geografiyaliq regionina sipatlama.
Arqa Amerikanin` qubla Amerikada ta`biyiy sharayatindag`i en` u`lken pariq shig`istan
qa`dimgi platforma bo`limi menen materiktin` arqa ha`m batistag`i jas ha`m quramali du`zimge iye
bolg`an and tawlari sistemasinda a`melge asirg`an.
Bul ha`r bir bo`lim ishinde olardin` kelip shig`iw ha`m tektonik du`zilisindegi klimat
sharayatindag`i ken`lik boylap o`zgeriwi o`zine ta`n boladi. Tawla regionlarda ba`lentlik regionlari
basqasha bolip ol organik du`nyasinin` qurami ha`m de a`ne sol materik eki u`lken bo`limge
ajratiladi.
Shig`is. Shig`is ta`biyiy geografiyaliq regioni tiykarg`i plat forma du`zlisine iye bolip
regionda tektonik teretorya shig`is sub ekvatoryal ha`m batis klimat regionlari atawlarin iyeleydi.
Bul regionda teretorya ta`biyiyi geografiyaliq parqlaniwinin` a`meliy keliwinde to`mendegi
faktorlar timykag`i ro`l oynaydi.
1. Platforma du`zlisi relef belgileri.
2. Ta`biyat zonallig`i
3. Materiktin` ko`rnisi ekvator a`tirapinin` qublag`a barg`an sayin tarayip bariwi.
4. Tinish okeani ta`repinen biyik dizimler menen oralang`anlig`i. Atlantika okeani ta`repinen
a`dewir teretoryanin` ashiqlig`i
Amazoniya.
Amazoniya u`lkesi
ta`biyatinin` tiykarg`i
belgileri
relef kontinental
rawajlang`anlig`i ha`m de ekvatorg`a jaqinlaw esaplanadi. U`lke shegarasi Brazilya ha`m Gviana
u`lkesi ha`m de arinoko u`lkesi menen bolg`an shegara bolsa gwa beri da`rya arqali o`tedi. And
eteklerinde ten`iz ba`lentligi 100 m den aspaydi. Sonin` ushin bul teretoryada da`rya tegislikti
a`dewir oyip turadi temperatwra joqari +24 +280 boladi. Salistirmali region ko`p. U`lkede tropik
tog`aylar quraminda tiykarinan da`ryalarg`a jaylasqan ornina qarap. Bir neshe gruppag`a ajralg`an.
1. Jilina bir neshe ma`rte suw basatin da`rya. tog`aylar «Igako»
2. Qisqi mu`ddeti suw basatug`in darya vodiylaridapi tog`aylar. Varziya
e.
Suw baspaytin tog`aylar «Ete»
Gvena tawlari ha`m pa`s tegisligi. Orenako tegisligi.
Gvena tawlig`inin` orayliq bo`limi en` ba`lent ko`terilgen ha`m ju`da` ko`p maydalang`an u`sti
polezoy erasinin` tu`rli ren`degi qum taslar ha`m kvartsitler menen qaplang`an ayrim taw missipleri
2000 m den asadi, tawliqtin` en` ba`lent massipleri 2772 ha`m 2950 m ge jetedi. Tawliqtan Gvena
pa`s tegisligine tutasatin da`ryalarda ha`m saqramalarda jawinlar rejimine baylanisli. Arqa shig`ista
tawliq jan bawirlarda jawinlar pu`tkil jil dawaminda jawadi. Tawlarg`a ko`terilgende temperatiwra
pa`seyedi, 2000 m ge jaqin ba`lentlikte hawa temperatwrasi +10+150 tan aspaydi. Atlantika okeani
boyinda mangra tog`aylar tarqalg`an bolip, okeannan uzaqlasqansayin olardin` ornin tropik
tog`aylar iyelep baradi.
Orinako tegisligi. U`lke atlantika okeani saqillarida qubla batista amazoniya u`lkesinin` tog`aylarina
shekem sozilg`an relefte bir neshe erozen polg`ana aniq ko`rsetilgen. En` pa`s pag`ana orinaka
da`ryasi ha`m onin` tarmaqlari bolip sozilg`an pa`s tegislik derlik ha`mme jerde ten`iz jag`asinin`
100 m den artiq ko`terilmegen. u`lke klimatinin` aqimiyetli qa`siyeti jawinlardin` fa`silge qarap
qarap bo`liniwge boladi. Jawinli da`wir ortaesapta aprelden oktiyabirg`a deyin qurg`aq da`wir bolsa
noyabirden martqadeyin dawam etedi. Pu`tin jil dawaminda hawanin` temparatwrasi +200 kem
bolmaydi orinako tegisligi ha`zirgi waqitqa shekem kem rawajlang`an ha`m xaliq siyrek jaylasqan
tek ayrim jerlerde g`ana aydalg`an jerler barn bul jerdin` haywanat du`nyasi ha`r qiyli ha`m jaqsi
saqlang`an.
Brazilya tawlig`i. Tropik tegislikleri.
U`lke ta`biyatinin` aqimiyetli qa`siyeti tawliqlar ha`m platolardin` ko`pligine ha`m de
subekvatoryal ha`m tropik klimatinin` jag`dayina tiyisli Brazilya tawlig`inin` shig`is ha`m qubla
shig`is shegaralari atlantika okeani ta`repinen qaralg`anda biyik ha`m ju`da` bo`leklenip ketken taw
sistemasina uqsap ko`rinedi shig`is Brazilya shegaralarinin` neogenda bo`lekleniwi ha`m ko`teriliwi
na`tiyjesinde biyikligi 2000 m den aslam dizbeler yag`niy serralar payda boladi. Brazilya tawlig`i
batis ha`m arqada pa`s tegislikler menen shegaralang`an Brazilya tawlig`a`i sub eekvatoryal ha`m
tropik jerlerde jaylasqani ushin jil dawaminda quyashtan ko`p mug`darda jilliliq aladi. Tawliqtin`
orayinda jilliq jawin mug`dari (1500-1200mm) Arqada ig`al da`wir onsha uzaq sozilmaydi ha`m
temperatwra bir tegis bolip jil boyi derlik o`zgermeydi. Shig`isqa qaray barilg`anda klimat biraz
o`zgeriliwi gu`zetiledi. Arqa batistin` en` u`lken da`ryasi Sanpransiskonin` ag`itsm rejimi tez
o`zgeriwshi biraq sog`an qaramastan onin` sarqiramalari joq. Brazilya tawlig`inda savannalar
menen tropik siyrek tog`aylar ko`pshiligin quraydi. Uniraw qabati u`stinde tawliqtin` ishki
bo`leginde qizil ha`m qon`ir topiraqlar payda bolg`an. Brazilya tawlarinda xaliq tegisemes
jaylasqan ha`m teretoryasi bir tegiste rawajlanbag`an sol sebepli ta`beg`iy lanshaftlar u`lkenin`
tu`rli bo`liminde tu`rli da`rejede rawajlang`an.
Tropik tegislikler. Bul u`lke arqada amazoniya men en tutasqan onin` qublasinda shegarasi shama
menen 300 qubla ken`lik boylap shig`ista Brazilya tawlig`inin` batis etegi batista and tawlarinin`
shig`is etegi arqali o`tedi. U`lke argentina baliviya paragvay Brazilya teretoryasinda jaylasqan.
U`lkenin` jaylasqan orni plat forma menen and tawlari aralig`inda meridyan boylap sozilg`an ha`m
proterazoy ha`m proterozoydan keyingi da`wir sho`gindi jinislari menen bolg`an. U`lke klimati
ig`al ha`m qurg`aq ma`wsimler almasip turatin tropik klimat. u`lkede jollar derlik bolmag`aninan
da`ryalar u`lken transport a`himiyetine iye parana ha`m paragvay da`ryalari tek jawinli da`wirlerde
g`ana kishi kemeler gran-chakonin` ishki rayonlarina kiretin jollar bolip qizmet etedi.
Arqa ha`m shig`is suw basatin jerlerde u`lken maydanlardi qalin` ha`m haywanlarg`a bay
bolg`an batpaqliqlar iyelegen da`ryalar jag`asindag`i batpaqliqlarda paka dep atalatin suwda
jasawshi du`nyadag`i en` u`lken kelisiwshiler bar Gran-Chakado kserofset tropik tog`ayliqlar ha`m
putalar bar.
Xaliq ko`birek jag`asindag`i kebrocha dakti kesip alinatin da`ryalarg`a jaqin jerde jasaydi biraq bul
jerlerde jilliliq xaliq pu`nkitleri joq shan`arag`i menen ag`ash kesiwshilerdin` u`yleri tez tez ushirap
turadi gran chakoda keyingi jillarda paxta ha`m qant qamis jetistiriledi.
La-Plato. Patagoniya.
Bul u`lke tropik tegisliklerden qubdlada jaylasqan u`lkege Brazilya teretoryasinin` bir bo`limi,
urgvay ha`m Argentinanin` arqa shig`isi kiredi ol laplata kurfazin u`sh ta`repten u`yrengen ha`m
arqa shig`ista atlantika okeani qurg`ag`ina tutasadi. Batista ko`p qana araliqta kordilera qirlari
shegara boladi. U`lken meridian jo`nelisindegi u`lken bu`gilmenin` qubla bo`limin iyelegen ha`m
derlik pu`tkil teretoryada relefi tegislikten ibarat. Tek qublada ha`m qubla shig`ista platformanin`
a`yemgi tiykarinin` bir bo`limi jer betine shig`ip serto`be qirlari pa`s tawlari. Pampa Atlantika
okeani ta`repinen esetin hawa massalari ta`sirinde boladi ha`m teretoryasinin` u`lken bo`liminde
ig`al sub tropik klimatqa iye biraq shig`istan batisqa mug`dari sezilerli da`rejede kemeyip baradi.
En` ko`p tarqalg`an sub tropik ha`m tog`ay dasht o`simlikleri ornin ma`deniy o`simlikleri alg`an,
sebebi pampa qubla Amerika matereginin` xalqi en` tig`iz ornasqan ha`m de o`zlestirgen rayonlari
qatarina kiredi. Laplata qublada pampanin` jaziq ju`zesinen ba`lentligi 1000 m dende asatin ha`m
kristal jinislardan du`zilgen tawlar ko`terilip turiladi. Bular uliwma uliwma ig`al menen pampa
sveralar dep ataliwshi S`erra-de-la ventan, S`erra de tantil tawlari dur. Barliq uliwma u`lke ushin
subtropik iqlim say lekin jawin mug`dari tu`rli jayda ha`r qiyli teretoryanin` u`lken bo`limi jawin
boyi bir tegiste bo`listirilgen ha`m derlik hesh qashan qurg`aqshiliq bolmaydi ja`ne qublaraqta
jawin jawadi. Ja`ne qublada bolsa jawinlar bo`listiriliwinde aktiv ju`zege keledi. Jil dawaminda
jawin mug`dari 500-300mm ge tu`sip qaladi. Usi menen birge qubla batis jawin ma`wsimlik ju`zege
keledi, jil dawaminda jawin mug`dari ju`da` tegis emes boladi ha`m jildan jilg`a keskin o`zgerip
baradi. Batisqa ta`rep barg`an sari jawin mug`dari ken`eyip qalmastan klimattin` uliwma
kontinentallig`ida asip baradi. Barliq u`lkede jaz ju`da` issi keledi. Arqa bo`limlerinde en` issi
aydin` ortasha tempera twrasi +270 qubla rayonlarda bolsa +23+240.
U`lkede shig`istan qublag`a qaray jilliq jawin mug`darinin` kemeyiwine ta`n ra`wishte
topiraq o`simlik qaplaniwi da o`zgeredi. Teriklerden ha`m bambukler ko`pshiligin o`zgertedi,
putalardan paragway shayi tarqalg`an. Haywanat du`nyasi az saqlanip qalg`an.
Patagoniya-dep qubla Amerikanin` Argentinanin` jaylasqan qubla-shig`is bo`limine aytiladi.
Bul 40 qubla ken`likten qublada jaylasqan du`n`yadag`i jalg`iz qurg`aqshil u`lke. Patagoniyada
qatti japiraqli otlaqlar tikenli putalar menen qaplang`an derli suw joq xalqi ju`da` siyrek bolg`an bir
qiyli plato ko`plep km lerge sozilg`an bul jinislar jer u`stine jaqin jaylasqan qa`dimgi fundamenti
qaplap jatadi patagoniya qurg`aqlari okeang`a ba`lentligi 100 m ge jetetin ha`m onnanda artiq
bolg`an tik jarlar payda etip tu`skennen kemeshilik ushin qolaysiz patagoniya tek qana shig`ista tik
tu`spesten batistada and tawlari eteginde jaylasqan and aldi batig`inda ha`m tik tu`sedi. Bul batiqta
muzliq ko`lleri ko`p ha`m jer ju`zinde maryana maqsulatlari u`yilip jatadi. And tawlarinin`
tarmaqlarinin` batiqti ayriqsha bo`limlerge bo`lip ju`rgen patogoni plotasinin` klimati qurg`aq bul
ken`liklerge jawindi batis samallar keltiredi. Lekin u`lkeni bul samallardan and samallari tosip
turadi. Jaz patagoniyanin` arqasinda issi, qublasinda bolsa salqin keledi. Yanvardin` ortasha
temperatwrasi +240 o`siliklerden betaga, chalov qubla moq lichaynikler o`sedi. U`lkede jabayi
haywanlar jaqsi saqlang`an ha`zirgi waqitta pumalar ushiraydi quslardan tu`ye qus u`lken kondorlar
ha`m kolibrilar ushirap turadi.
23
QUBLA AMERIKANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI
Rejesi:
1. Batis ta`biyiy geografiyaliq regionina sipatlama.
2. And tawli geografiyaliq u`lkesine sipatlama.
Batis. Karib. And.Arka And. Orayliq And.
Karib And tawlari tektonik terepten Kori`era burmalaniwi territoriyasinin` Antil`-Karib
ob`lastina kiredi ha`m du`ziliside rawajlaniwi qa`siyetlerine karay Arka Amerikanin` Kordilera
tawlarina o`zinende parq qiladi. Karib And tawlarina ha`mme bo`limi paloezoy ha`m mezozoydin`
burmalang`an jinislardan du`zilgen ha`mde olardin` tu`rli jastag`i intruziv jinislari kirgen. Pu`tkil
Karib And tawlari sistemasi seysmik lekin so`nbegen vulkanlar joq. Tawlar rel`efi palaksali ortasha
ba`lentlikke iye. en` ba`lent to`beleri 2500 m den asadi. Taw massivlerin eki ta`repten ashik
errozion ha`m tektonik batiklari bir-birinen ajiratip turadi. Jilliq jawin mug`dari 1000 mm den
aspaydi. Lekin ko`binshe 500 mm den kem jawadi. Tawlardin` jawin ko`birek jawin ko`birek
jawatug`in janbawirlari ha`m ten`iz ta`repine ashiq alaplar aralas togaylari menen kaplangan. Bul
togaylarda mudami jasil togaylar ha`m japiragin togetugin o`simlik tu`rleride ha`m ken` japirakli
tereklerde aralas o`sedi. Arka And tawlari degende And tawlarinin` Karib ten`izi boyinan kublada
ekvator menen Peru shegarasina shekem bolgan Arka bo`limi tu`siniledi. Tawlardin` to`mengi issi
regionlarinda jokarida Arka And Tawlarinin` turakli regionri jaylaskan ba`lentligi 2500-3000 m
shekem baradi. Jilliq ortasha temperatura +15 Sdan +20 S ka. Tawlardin` turakli regioni insan
o`miri ushin en` kolay. Arka And xalqinin` ko`p bo`limi sol regionda jaylaskan iri kalalar ha`m sol
regionda bolip diyxanshiliq rawajlangan. Jildin` barliq ma`wsimlerinde ha`m ku`ndizgi temperatura
salistirmali bolgan halda tu`nde boladi. Arka And tawlarinda 4500 m den jokarida temperatura kar
ha`m muzliqlar baslanadi. And tawlarinan ko`p to`belerinde Al`p tipindegi u`lken muzliqlapr bar.
Orayliq And tawlari Arkada ekvator ha`m Peru atawlarindag`i ma`mleket shegarasindagi
kublada 27 S kubla ken`likke shekem ju`da` u`lken araliqqa sozilgan. Orayliq And tawlari barliq
taw sistemasinin` en` ken`eygekn ko`lemi bolip ken`ligi Boliviyada 700-800 km ge jetedi. Orayliq
And tawlarinda sho`l ha`m shala sho`l landshaftlari ko`pshilikti kuraydi. Kublarakta klimat ha`m
kurgaklirak sho`lden ibarat Atakama batig`ina ha`m Tinish okean jag`asinin` Atakamaga kon`isi
bo`liminde jilina 100 mm kem. Bazi bir jaylarinda 25 mm den kem jawin tu`sedi. u`lkenin` shig`is
ha`m arkada jilliq jawin mugdari a`ste akirin asip baradi. Birak klimattin` baska territoriyalari
saklanip kaladi. Jawin mug`dari 800 mm ge shekem arkada bolsa 1000 mm ge shekem ko`beyiwi
o`simlik ko`birek ha`m ha`r kiyli bolip baradi ha`m de taw shala sho`lleri taw aldi u`lkeleri menen
almasadi. Bulardan tiskari tu`rli ko`pshik a`rizli putalar o`sedi. Punalar orayliq And tawlarinda
ju`da` u`lken mydandi yeleydi.
Chili Argentina Andi. Kubla And. Otli jer.
Subtroik rayonlarinda 27-42 S kubla ken`likler arasinda Chili ha`m Argentinada And tawlari
bazi jaylarda bolsa bir taw diziminen ibarat bolip kaladi. Birak bul jeode en` ba`lent ko`terilgen.
Tinish okean kugagi boylap onsha ba`lent bolmagan kurgak boyi kordelerasi platosi sozilgan. Ol
orrayliq And tawlari u`lksindegi kurgak boyi kordelerasinin` dawami. Onin` ortasha ba`lentligi 800
m ayrim to`beleri 2000 m geshekem ko`teriledi. Chili menen Argentina ortasindagi shegara sol
tawdin` shetinen o`tedi. Chili And tawlarinin` kurgak bolyi bo`limi klimat jazi qurg`aq ha`m qisi
ig`alli subtropik klimat bolip esaplanadi. Bunday klimat 29-37 C q.k arasinda jaylaskan orayliq
oypatliq bas kordelera tawlari batis janbawirlarinin` iri bo`limlerinde hu`kimran. Ol jerde kashtavn
topiraklar ko`p bolip Amerikaga ta`n g`alladoshlar bizon oti gram otlari ken` tarkalgan. Haywanat
du`n`yasinda jer bawirlawshilar, kemiriwshiler kuslar ko`p mug`darda payda boladi.
24
AFRIKA MATERIGININ` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKASI
RELEF O`ZGEShELIKLERI
Rejesi:
1. Afrika materiginin` geografiyaliq jaylasqan ornina sipatlama.
2.Afrika materiginin` tektonikaliq du`zilisi.
3. Afrika materiginin` jer betinin` rel`ef o`zgeshelikleri.
Materik arqadan qublag`a 8000 min` km ge shig`istan batisqa 7.5 min` km ge sozilg`an,
Materik maydani 30,3 mln. kv. km. jerdi iyelep atawlar maydani bolsa 1.1 mln km kv. Materiktin`
en` shetki tochkalari arqada Al-abiyad tumsig`i 370 20. a.k. qublada iyne tumsiq 340 52 q.k. shig`is
tochkasi Ras-Xafun tumsig`i. Batista ken`liginde, en` batis sheti Almadi tumsig`i 170 32 b.k. te
jaylasqan. Afrika qurg`aqlari jaqininda atawlar ju`ja` ko`p. en` u`lkeni madagaskar atawi. Bunnan
tisqari Hind okeani basseyninde Sakora, Pemba, Zanzibar, Kamor atawlari, Atlantika okeani
basseynindebolsa Madeyra Kanor jasil murin, San- Tome, Prinsipi usag`an atawlar kirgiziledi.
Afrika ekvatordin` eki ta`repinde jaylasqan, tiykarg`i bo`limi tropik ekvatorial ken`liklerde
jaylasqan. Sonin` ushin materikte ha`reket ju`da` u`lken. Materik shetlerin Atlantika ha`m Hind
okean suwlari juwip turadi. Afrika shetindegi en` u`lken qoltiq Gveneya qoltig`i jaylasmqan. Batis
shetleri boylap materik sayizlig`i sozilip ketken. Materiktin` shig`is bo`limi ha`m qubldadan orap
turg`an Hind okeaninin` arqa ha`m qubla bo`limi Gondvana bo`lsheklenip ketiwi na`t`iyjesinde por
da`wirinen keyin payda boldi.
Afrikanin` arqa batis tawli bo`limlerin esapqa almag`anda, derlik barliq aymag`i bir
platformada. Gondfana, Arxey ha`m proterozoy eralari dawaminda payda bolg`an. Proterozoy
erasinin` taslari Gondvana jer sharindag`i en` u`lken birlemshi qurg`aqliq bolip qalg`an, keyin ala
bo`leklenip ketiiwi na`tiyjesinde Afrika Aribstan platformasi, son`in ala Afrika ha`m Arabstan
platformalarina ajiratilg`an. Polezoy da`wirinin` aqirlarinda pu`tkil materik ko`terilgenn ha`m muz
basiw protsessleri ju`zege kelgen. Trias ha`m yura da`wirine kelip tektonik ha`reketler ku`sheygen,
Bul ha`reketler Afrikanin` qublasinda, shig`isinda ha`m arqa batis ku`shi vulkanizim menen
Afrikadag`i ha`zirgi forma sol da`wirde ju`zege kelgen.
Hind okeaninin` iyelegen maydani 75 mln km kv bolip, onin` u`lken bo`limi qubla yarim
sharg`a tuwri keledi. Okean to`rt materik- Evraziya, Afrika, Antarktida ha`m Avstaraliya aralig`inda
jkaylasqan. Fors ha`m Bengaliya qoltiqlari, Qizil, Arsbstan ten`izleri, bularjdan tyismqvari
Mozambik bug`az, U`lken Avstraliya ha`m Korpentariya qoltiqlari, Arafur ha`m Timor ten`izleride
okean quramina kirgizilgen. Okeannin` ortasha shuqirlig`i 3700 bolip en`q teren` jeri Yava atawi
jaqn`ininda 7729 m ge jetedi. Okean astinda arqadan qublag`a sozilg`an Arab Hind ha`m shig`is
Hind taw dizbekleri bar. Avstarliya ha`m Antraktida aralig`inda Avstraliya- Antarktida okean asti
ko`terilmeleri bar.
Afrika rel`fi.
Afrika jer betinin` du`zilisinin` xarakterli qa`setleri onin` rawajlaniw basqishi menen
baylanisli.
Materik relfi tegis boip onda tegisliklerdi palaqsali taw massivleri ha`m vulkanik
jag`daylari ta`sirinde ju`zege kelgen tawlardi ushratiw mu`mkin.
Afrikanin` arqasinda Saxroi-Kabir, Arabstan bo`limlerinde plita ha`m siniklizalar xarakterli.
Bular arasinda ko`terilip qalg`an Axangtor Tibesti usag`an tawlardi ushratiw mu`mkin. Materiktin`
ar qa batisinda Atlas tawlari jaylasqan bolip, bul tawliq u`lken Atlas, Saxroi-Kabir atlasi, Anti atlas
ha`m Tel` atlasi dizimleritne bo`linedi. En` ba`lent tochkasi Biyik atlas tawinda jaylasqan bolip,
4165 m Tubkal shoqqisi. Materiktin` ekvatordan arqadag`i bo`limin derlik Saxroi
Kabir iyelep
jatir. Sho`ldin` orayliq bo`limi Axaggar (taxat shoqqisi 2918 m) ha`m Tibesti (Enikusi shoqqisi
3415 m). Bul tawliqlardin` arqsinda Liviya sho`li bar Jer Orta ten`izi boylarinda Liviya sho`ldinin`
arqa bo`liminde materiktin` en` pa`s tochkasi 133 m Kattara batig`i bar. En` biyik tochkasi RassDashan shoqqisi bolip, biyikligi (4620 m). Afrikaniun` tiykarpg`i taw massivi esaplang`an shig`is
Afrika tawlig`i materiktin` shig`is bo`limin iyelegen.
Klimati. Afrika jer sharinda arqa ha`m qubla yarim sharalarda shama menen
bir qiyli
araliqqa sozilg`an materik bolip esaplanadi. Materiktiin` usi belgisi ha`r eki yarim sharda bir qiyli
ken`liklerde bir qiyli kliaat payda boliwi ushin xarakterli. Materiktin` tiykarg`i bo`limi tropikler
arasinda jaylaskan bolip pu`tkil jil dawaminda quyashtan ko`birek issiliq aladi. Jilina quyashtan
keletug`in japi radiatsiya 160 kkal sm kv dan, arkada 200 kkal sm kv ti kuraydi. Afrika klimatinin`
o`zine say kontenentall klimat. Afrikanin` eki yarim sharda subtropik antitsiklonlar ta`sirinde
boladi. Hind okeani ta`repinen kubla yarim shar passatlari matenrikutin` arka tochkasina kurg`ak
hawa massalarin kekltiredi. Materiktin` batis tochkalapri arka bo`liminde kubla yarim sharda ha`m
Atilantika antitsitklonlari ta`sirinde bolip olar ushin passat ag`imlari xaraktenrli. Olar jawin jawiwi
ushin kolaysiz sharayatlardi keltirip shigaradi. Afrikanin` batis boylari kun`bla Atlantika
antitsikuloni ta`sirindek bolip, kubladan esetug`g`in samallar ba`lent kenliklerden keletug`in suwiq
hawa massalarinin` issi materik u`stine keliwi na`tiytsjesinde batis kurgakliqtan ekvatorga shekem
bolgan bo`limlerde jawin paayda bolmaydi. Afrikanin` arka bo`limleri birdey bolganlig`inan kubla
bo`limine salistirganda tez isiydi ha`m ortasha ayliq temperatura +35-40 S ti quraydi. Jer
sharindag`i en` maksiimal temperatura +58 S. Materikte jawin ju`da` nategis bo`listirilgen. En` ko`p
jawin Kamerun taw massivine 10 min` mm a`tirapinda jawadi. Ekvatordan arka ha`m kublaga karay
10-30 S lar ortasinda pu`tin jil dawaminda jawin ju`da` kem tu`sedi.
Aorqa batis ha`m kubla batis bo`limlerinde jawinnin` en` ko`p bo`limi kista. Kubla shig`ista
jazda jawadi. Sonin` ushinda materik klimati ha`r kiyli.
25
AFRIKA MATERIGININ` KLIMATI HA`M IShKI SUWLARI
Rejesi:
1.QAfrika klimatin payda etiwshi faktorlar.
2. Afrika mateniginin` klimat poyaslarina sipatlama.
3. Afrika materiginin` ishki suwlari.
Klimat region, ob`laslarga sipatlama.
Ekvatoril klimat regioni: Bul region Kango basseyininin` bir kansha bo`limin sonday-aq
Gveniya kurgaklig`inin` 7-8 S arka ken`liklerge shekem bolgan territoriyani iyeleydi. Kango
basseyininde jer beti ku`shli kizip ketkenliginen hawu`a massalari jokariga ko`teriledi ha`m
pu`tkiml jil dawaminda kon`vektiv jawinlar jawadi. Gveniya kurgaklig`inda jawinlardi ko`birek
kubla batis samallar keltiredi ha`m bul jerde jil dawamiinda ju`da` ko`p jawin jawadi.
Temeperaturanin` jil boyi +24 +28 C tan jokari boliwi, puwlaniwg`a karaganda 1,5-2 ma`rte
jawinnin` ko`p jawiwi ha`m salistirmali ig`alliliqtin` joqari boliwina talip keledi.
Ekvatoria klimat region: Bul region ekvatordan arkada 17 S a.k shekem dawam etedi. Qubla
yarim sharda bolsa 20 C q.k. ke shekem dawam etedi. Bul regionda jaz aylarinda mussonlar
hu`kimran bolip ko`p jawin keltirse. qis aylarinda qurgak tropik hawka massasinin` passat samallari
ta`sirinde boladi. Arqa yarim shardin` subekvatorial regioninda ig`alliq jeterli bol`maya`tug`in en`
kurgakshil region Samaliy yarim atawi. Sebebi bul yarim atawdi ekvatorial mussonlar ta`siprinde
Efiopiya tawlig`i tosip kaladi. Sonwlayaq Sudan u`lkesinin` aoka bo`limlerinde de qurgak regionlar
bar. Ortasha temperatura 10 C. Tropik klimat regioni. Bul klimat region arka yarim sharda SahraiKabirdin` bir kansha bo`liimin. qubla yarim sharda Koloxariy ushin xarakterli. Arka yarim sharda
issi tropik klimat jaz aylarinda arka Afrikanin` jer betin ju`da` kizdiradi ha`m bul jerde kuraminda
15-20 protsentke salistirmali ig`alliq bolg`an arka shig`is passatlar. Bul aymaqta puwlaniw jawinga
salistairganda 20-25 ese joqari boladi. Materiktin` qubla yarim sharinda klimt regioni sho`l tropik
ha`m ig`al tropik klimat oblastina ajiratiladi. Afrikanin` Namib sho`linde jawin mug`dari kem.
Sebebi kubla Atlantika antitsiklonindag`i Bengal suwiq ag`iminin` bar boliwi.
Subtropik klimat regioni: Bul region Afrikani shetki arka ha`m kublasin o`z ishine aladi.
Materiktin` arka batisi ha`m kubla batisinin` jazi kurgak. Subtropik regionnin` Jer orta ten`izi
klimat ob`lastina ajiratadi. Qista bul jerde tsiklon iskerligi jokari boladi. Jer orta ten`izi boyinda
iyul`din` ortasha temperaturasi +27+28 S. En` issi ayinin` ortasha temperaturasi + 21, yanvar`
ayinin` ortasha temperaturasi +11+120 , en` salqin ayinin` temperaturasi +13+140 shekem boladi.
Qista batis samallar jetip kelmeydi, sebebi tawlar tosqinliqn` etedi, qista jawin mug`darinin`
kemeyiwine alip keledi.
Afrika materiginin` ishki suwlari.
Ishki suwlari. Materiktin` jilliq suwiq ag`imi 54003 km. Uliwma ko`lemine qaray Evropa ha`m
Qubla Amerikadan keyin 3-orinda turadi. Materiktin` bas suw ayirg`ishi onin` en` ba`lent
ko`terilgen shig`is bo`liminen o`tedi, ag`imnin` 1/3 bo`liminen ko`pregi Atlantika okeanina 1/6
bo`limi Hind okeanina onnan da kem bo`limi Jer Orta ten`izge tuwra keledi. Materik ag`iminin` 1/3
bo`limi okean ha`m ten`izlergen jetip kelmeydi. Materikte ag`in suwlar ju`da` nategis bo`listirilgen.
Nil da`r`yasi. Materikêe jer betinde ed uzin da`r`ya. Uzinlig`i 6371 km basseyninin`
maydani 2870Rkm kv. Bul u`erde 2000 m kv ba`lentlikten baslanadi. Tiykarinan Shig`is Afrika
tawlarinan ag`ip shig`adi. Tiykarg`i tarmag`i Kagera da`r`yasi. Nil Vektoriya ko`linen ag`ip
shig`adi ha`m Al`berto ko`oine quyiladi. Usi araliqta da`r`ya taw arasinan o`tedi ha`m ser ostona
sarqiramalar payda etedi. Sarqiramalardin` eu`lkeni 40 m ba`lentliktegi Merchison sarqiramasi.
Taw arasinan Bahril jabol ati menen shig`ip da`r`ya u`lken tarmaq Bahriy-g`azal ha`m Sobat
da`r`yasi quyiladi ha`m aq Nil atin aladi. Xartum qalasi jaqininda aq nil ko`k nil menen qosiladi
ha`m sol jerde Nil atin aladi. Ko`k nil Aq nilge qarag`anda bir qansha qisqa. Da`r`ya delta payda
etiwi menen tamamlanadi. ha`m deltanin` maydani 24000 km kv ti quraydi.
Kongo da`r`yasi. Materikler ishinde ekinshi orinda turadi. Basseyinnmn` maydani ha`m suwinin`
ko`pligi jag`inan birinshi orinda. Du`n`yada ekinshi orinda turadi. Lualove Kangonin` baslangish
bo`limi esaplanadi. Uzinlig`a`i 4320 km, basseyinnin` maydani 3,7 mln km kv. U`lken tarmaklari
Ubongi ha`m Kasan. Kangonin` orta ag`imindagi o`zegi 20 km ge jetedi. Da`r`yada 32 sarkirama
bar. Da`r`ya kurgakuliq boyi tegisliginde keneyedi ha`m
o`zeginin` shukirlig`i 70 m ge jetedi.
Niger da`r`yasi: maydani jaginan Kango ha`m Nil da`§r`yasinan ketsyin turadi. Uzinlgi 4060 km.
Basseyinnin` maydani 2 mln km kv. Ortasha jilliq suw qa`ddi 12 min` m kub. Da`r`ya arka
Gveneyadan baslanip da`sleo`p arka shig`isqa son Sahrai-Kabir shegarasinda kubla shig`iska karay
jilisadi. U`lken tarmagi Benue esaplanadi. Quyiliwinda u`lken del`ta payda etedi.
Zambezi da`r`yasi: Qubla afrikada en` u`lken ha`m Hind okeanina kuyatugin da`r`yalardin` en`
u`lkeni esaplandi. Uzinlig`i 2260 km. Basseyinnin` may
dani 1330 m km kv. Zambezt Kango-
Zambezi suw ayig`ishinda 1000 km ba`lentlikten baslandi. En` u`lken sarkiramasi Viktoriya,
ba`lentligi 120 m, eni 1800 m. Bul sarkirama Shire da`rn`yasi arkali Neyassa ko`linen Zambezige
suw kelip turadi. Materiktke ko`ller dizbegi jaksi rauajlangan. Arka Afrikada Chad`, Shig`isa
Afrikada bir neshshe ko`ller Viktoriya Tanganika, Niyassa siyakli u`lken ko`ller bar.
26
AFRIKA MATERIGININ` ORGANIKALIQ DU`NYaSI
Rejesi
1. Afrika materiginin` o`simlik du`n`yasinin` tarqaliwi
2. Afrika materiginin` xaywanat du`n`yasinin` tarqaliwi
3. Afrika organikaliq du`n`yasina insanlardin` ta`siri.
Materiktin` organik du`n`yasi o`zinin` ha`r tu`rliligi menen parqlanadi. Afrika u`sh floristlik
oblasta jaylasqan onin` arqa bo`limi saxroi kabir meneng birgelikte gallarktika oblastina materiktin`
ekvatordan arqada ha`m qubladag`i bo`limler pleotropik oblaksta materiktin` shetki qubla bo`limi
Kapp oblastlarina bo`linedi. Afrikanin` arqa bo`limi menen florasi (bir qabattan quralg`an) Qubla
Evropa ha`m batis Aziya florasi bir waqitta quralg`an. Paleotropik oblastta qalin` bolip onin`
quraminda Avstraliya menen bolg`an aa`riq sha o`z ko`rinisin tabadi. Jilina 1500-2000 mm
jawinjawatug`qin ekvatoriyal klimat poyaslarinda podzallasqan ha`m shirindige bay bolg`an
materik topraqlar tarqalg`an bul tog`aylardin` ba`lentligi 80 m ge jetedi. Fokus terekleri mayli plma
vino plmalari bahaybat seyba kola teregi joqari yarusti payda etedi.
Ma`wsimlik ig`alli tog`ayli zonasi ekvatoriyal tog`aylarda arqa ha`mde qubla bo`limleritnde
jaylasqan bolip florasinin` tu`rleri menen ajiraladi.Bul zonada o`simlik du`n`yasi bir qansha yarusti
payda etken ken` makydanni iyenlep jatadi. Materiktin` ken` mapytsdani savanna ha`m siyrek
tog`aylar zonasin payda etedi o`simliklerden ko`birek palma teregi ha`m ha`r tu`rli jerde o`setug`in
putalar ha`m ot o`simlikleri ken` tarqalg`an. Afrika shala sho`l ha`m sho`l zonasi basqa materiktin`
sonday zonalardan pariq qiladi. Zona ushin xarakterli o`simlikler indimik o`simlikler bolip
esaplanadi. Matreiktin` arqa batis ha`m sohillardan taw jan bawirlarindla barliq waqit jasil japraqli
putazarlar tarqalg`an. Toprag`i qon`ir topraq materik qubladag`i floristlik oblastlarda Afrikanin`
qalg`an bo`limindegi o`simlik to`rlerinin` baylig`i menen parq qiladi. Bul zona putazarlar vereska
gu`lleri semiyasina ta`n o`simlikler ko`p. Madagaskar atawi florasi Afrikadan parq qilapdi. Sebebi
bul ataw materiktegi a`dewir aldin ajralip ketedi. Atawda indimik tu`rli o`simliklerdin` 75 protsenti
tarqalg`an. Atawdag`i ig`alli tropik tog`aylar savanna ha`m siyrek tog`aylar ha`m dala o`simlikler
bar.
Afrikanin` haywanat du`n`yasi.
Materiktin` haywanat du`n`yasi ha`r tu`rli arqada arqa Afrika bug`isi, aqular, jirtqishlardan sirtlan,
sho`l qasqir, sho`l tu`lkisi, jabayi pishiqlar jasaydi. Atlas tawlarinda quyriqsiz makkok maymili,
kemiriwshiler, kesirtikeler, jer tbawirlap ju`riwshilerden bug`ma ha`m zaharli jilanlar ushiraydi.
Da`r`ya boylarinda krokadiller, u`lken tapsbaqalar,za`ha`rli jilanlar ushraydi. Sho`llerde tu`ye qus,
torg`aylar, kaklitler, savannalarda antilopalardin` 40 artiq tu`rleri bar. Tegislik ha`m dalalarda bir
neshe maymil tu`rleri, tog`aylarda jirafalarg`a uqsas akkapi haywani, buyvol koplon, qus tu`rlerinen
totinin` bir neshe tu`ri ushiraydi. bar Madagaskar atawi fawnasi o`zine ta`n indimik tu`rler ko`p.
Jirtqish za`ha`rli jilanlar maymillar ushraydi. Ataw ushin limur haywani ta`n.
27
AFRIKA MATERIGIN GEOGRAFIYaLIQ RAYONLASTIRIW
Rejesi:
1. Afrikanin` ta`biyiy geografiyaliq raayonlarina sipatlama.
2. Arqa Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayoni.
3. Orayliq Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayoni
Afrikanin` ta`biyiy geografik rawajlaniwi. Afrikanitsn` geoglogik du`ziliwi ha`m rel`fi bir
kiyli bolmaganliqtan materiktin` u`lken territoriyalarifnda bir kiyli landshaft saklanip kalganlig`inan
ha`m landshaftlarga klimat ta`siri sezilerli bolganlig`inan materiktin` ta`biyiy geografik rayonlarina
ha`m u`lkelerge ajiraliwin talap etedi. Materik to`rt ta`biyiy regionga ajiraladi.
1. Arqa Afrika ta`biyiy geografik rayoni: a) Atlas tawli u`lkesi, b) Sahrai-Kabir v) Sudan.
II. Orayliq Afrika ta`biyiy geogrpafik rayoni A) arqa Gveneya b) Kango
III. Shig`is afrika ta`biyiy geografik rayoni: A) Habashstan-Samali B) Shig`is Afrika
IV. Kubla Afrika ta`biyiy geografik rayoni: A) qubla Afrika jaziq tawlig`i B) Kap tawlig`i V)
Madagaskar tawlig`i.
Arka Afrika Arka Afrikanin` ha`mmesi Sahrai-Kabir plitasinda jaylaskan. Errotsion
ko`rinisler jetilisken regionnin` u`lken bo`legin subtropeik ha`m svubekvatorial klimkat regionda
jaylaskan. Sonin` ushin da region u`sh u`lkege ajiraladi.
1. Atlas u`lkesi: Bul u`lke materiktin` arka batis bo`limlerin o`z ishine aoladi. Arka shig`ista u`lkeni
Jer orta tenizi. Batista Atlantika okeani orap turadi. Jer orta tenizim kurgaklig`i boylap ba`lentligi
2000-2500 m bolgan burmali tawlar ko`terilgen. U`lkenin` kublasinda Atlantika okeaninan arka
shig`ista ba`lent atlas dizbegi sozilgan. Sahrayi Kabir atlasi Ba`lent atlastin` dawami. Bunnan
kublarakta antiatlas dizbegi jaylaskan. Atlantika okeaninan keletug`in batis samallar bul jerge jawin
alip keledi ha`m tawlardin` batis
arka janbawirlarindak ha`m de kurgakliqlarinda ko`birek
tu`siwine sebep boladi. Jawin batista 800 mm den Shig`ista 200-300 mmge shekem o`zgerip baradi.
Qistiin` ortasha temperaturasi +12+15 S . Jazda +24+27 S. Bul jerde ba`rha`
jasil otlaqlar
pal`malar, joqarida bolsa u`lken atlas kedriydan ibarat iyne japirakli togaylar ken` tarkalgan.
Sahrai-Kabir: afrikanin` arkasinda tropik sho`ller u`lken maydandi iyelkeydi. Bul landshaft
Atlantika okeaninan Kizifl
tenizge shekem Atlas ttawlari tutas ha`m Jer orta tenizi
kurgakliqlarifnda Sinegal da`r`yasinin` Chad` ko`li arkali Nil da`r`yasi botsyinsha Xartum
kalasinam baratugin siziqqa shekem bolgan maydandi iyeleydi. Maydani 7 mln km kv bolgan bul
aymaq uliwma ig`al bolgan Svahrai Kabir dep ataladi. Klimati keskin kontenentall jilliq jawin
mug`dari 50 mm den kem. Hawanin` salistirmali ig`allig`i 25 protsentten kem. U`lkede jaz aylarida
issiliq 30-50 S. Qista salkin antitsiklon u`stemlik etedi. U`lkede 1200 den artik o`simlikler bar. Bul
o`simlikler tykarinan kserofik ha`m efemirerden ibarat.
Sudan u`lkesi: bul u`lke derlik pu`tkil matenrik boytslap batistan shig`iska Atlavntika okeaninan
Efepoya tawlig`ina shekem ken palass boylap jaylaskan. U`lkenin` kubla shegarasi Gveneya ha`m
Kamerun kirlarinin` arka jaknbawirlarinan o`tekdi, son` Chad` ko`li menen Nil da`r`yasinin` Arka
tarmaqlari suw ayirg`ishinan o`tedi. Jawin mug`dari kubladan 2000 mm den shig`ista 1000 mm ge
shekem o`zgerip baradi. U`lkede jilliq temperatura +20 tan tu`speydi. Maksimal temperatura 40 S.
Chad` ko`li kurgakliqlari samisliqlar ha`m satirus otlaqliqlaprdi ushiratamiz. Bul jerde haywanat
du`n`yasi saklanip kalgan.
Orayliq Afrika.
Orayliq afrika ta`bityiy sharayatinin` payda boliwi onin` ekvatorial regionda ha`m sub
ekvatorial regionlarinin` kubla ha`m arka shetlerinde jaylaskan. Bul jerde eki ta`biya`iy geografik
u`lke: Gveneya kurg`aqlig`i ha`m Kango katlavinasi menen ajiralip turadi.
Arka Gveneya u`lkesi: Bul u`lke Gveneya koltig`inin` pa`s tegisliklerinen ibarat arka kurg`aqlig`i
ken` palasasin sonday aq arka Gveneya kirlarin o`z ishine aladi. Gveneya kurgaklig`inin` Neger
da`r`yasinan keyingi en` u`lken da`r`yasi Volga. Bul u`lkede ko`pshilik kishi atawlar bar. Shig`ista
Neger da`r`yasi to`mengi ag`iminin` alabi Kamerun tawlari menen shegaraldangan. Bul massivtin`
Fako shoqqisi ba`lentligi 4070 m bolip pu`tin baktis Afrikanin` en` ba`lent tochkasi. Kamerun
massivinin` okeanga karagan janbawirinda 9000 mm den artiq jawin jawadi. U`lke florasi
kuraminda Boramiliy aynasinan bolgan ot siyaqli o`simlik tabildi. Nil del`talarinda mongrie
otlaqlari bar. U`lkenin` haywanat du`n`yasinda maymillar shimpanze jasaydi. Afrika pilleri
jirtkishlar ha`r kiyli jer bawirlawshilar ushiraydi.
Kango oypatlig`i: Bul u`lke ekvatordin` ha`r eki ta`repinde jaylaskan bolip Atlantika okeani
kurgaklarinda Shig`is afrika tawlig`ina shekem sozilgan. Arkada onin` shegarasi 5 S a.k. boylap
Kublada 10 S q.k. ten o`tedi. U`lke jawinli ha`m bir kiyli jokari ha`reketli bolip turadi. U`lkede
jawin rejimi Kango basseyininin` tekgislik bo`liminde 1500 m ge jetedi. Jawin shagshinlardin` bul
u`lkede bo`listiriliwi ko`plep da`r`ya alaplarinn` barlifg`i ha`m olardin` jaylaskan ornina karap
topirak ha`m o`simlik kompleksi ha`r kiyoi. Togaylarda pal`ma kauchikli kizil terek o`sedi soll
togaylarda piller maymillar da`r`ya boylarinda bolsa begamotlar ken` tarkalg
28
AFRIKA MATERIGIN GEOGRAFIYaLIQ RAYONLASTIRIW
Reje:
1. Shig`is Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayonina sipatlama.
2. Qubla Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayonina sipatlama.
Shig`is Afrika. Bul region materiktin` basqa bo`limlerinde taw rel`finin` u`stin turiwi ha`m olardin`
ha`r qiylig`i menen ajralip turadi. Shig`is Afrika rel`finin` maydalang`anlig`i jer qabig`i jariqlarinin`
tarraqqiy etiw, a`yyemgi ha`m ha`zirgi jag`daylarinin` ku`shligi menen basqa u`lkelerden parqn`
qiladi. Region materiktin` ha`r eki bo`liminde jaylasqan.Region rel`efinin` ha`r qiylilig`i ha`m
tawlardio`n` pa`s ba`lentliligi atmosfera tsirkulyatsiyasinin` tu`rli ta`sirlerge alip keledi. ha`m ha`r
qiyli landshaftlardi a`melge keledi. Shig`is Afrikada materiktin` tiyakarg`i suw ayirg`ishi
jaylasmqan bolip materik quramali da`r`yalarinin` tiykarg`i bo`limi mine sol territoyadan baslanadi.
Afrikanin` sol territoriyada Efeopiya tawlig`i samali platosi ha`m shig`is Afrika tawlig`i ajralip
turadi.
Efiopiya-Samali u`lkesi. Bul u`lke batismta Aq Nil menen shegaralanadi. Arqa-shig`is, shig`is,
qubla-shig`is bo`limleri bolsa ten`iz Adam qoltig`i ha`m Hind okeani boyinan o`tedi. Somali
platosina jdawindi tiykarinan Hind okeaninan mussonlar keltiredi. Tawli rayonlar esapqa
alinbag`anda jilliq tempiratura bir qiyli ortasha +200 dan tu`speydi. Maksimal tempiratura +40+50s
qa jetedi. Efiopiya tawlig`inan shwqir alaplar payda etken ser ostana da`r`yalar aa`ip o`tedi. U`lkede
haywanlardin` jirtqish tu`rleri ko`p mug`darnda payda etedi. Shig`is Afrika. U`lke ekvatoriyani ha`r
eki ta`repte jaylasqan Afrika platformasinin` en` ha`reketshen` tektonik ta`repten en` aktiv bo`limi
esaplanadi. Bul u`lkenin` bo`limi qubla yarim sharda jaylasqan. Klimatinin` payda boliwinda
ekvator jaqininda bolg`qanliqtan sirtqa salistirg`anda u`lken, rel`eftin` ba`lentligi ha`mide Hind
okeaninin` ta`siri sezilerli boladi. Tawliq territoryalarda 2000 mden qar jawiwi ha`m 3500 m
ba`lentlikte muzliqlardin` bar bolg`anlig`i menen ajiraladi. Savanna ha`m siyrek tag`aylar 1200 m
ba`lentlikte ju`da` ig`alli tog`aylar, 3000 m ba`lentlikte otlaqlar tarqalg`an haywanlardan piller,
maymillar, jirafalar, karkidonlar, zebralar tarqalg`an. Da`r`ya basseyinlerinde krakadiller ha`m
bigomotlar ushraydi.
Qubla Afrika. Materiktin` suw ayirg`ish platolardan qublada Kongo ha`m Zambezi da`g`r`yalari
baseyinleri arasinda jaylasqan, ha`mde Atlantika ha`m Hind okeanlari menen qorshap turg`an qubla
bo`limi rel`efi klimatinin` a`dewir qurg`aqlig`i tropik zonall laendshaftlar.
Materik qubla bo`liminin` derlik ha`mmesinin` Qubla Afrika jaziq tawlig`i ta`biyiy geografiya
u`lkesi iyelegen. Qublada batistan og`an ko`p u`lkeler baylanisqan. Qubla Afrika qurg`aqliqlari
qasindag`i u`lken Madagaskar atawi ayriqsha ta`biyiy geografik u`lkesi payda boladi.
Qubla Afrika jaziq tawlig`i. Bul u`lke regionlarinin` derlik ha`mmesin payda etedi. U`lke
rel`efinde siypek lizolar ha`m bul siypek lizolardi orap turiwshi qurilmalar sistemasi bar.
U`lkenin` barliq shig`is sheti Hind okeani ta`repinen esetug`in muzambik issi ag`im
ta`sirinde boladi. Tawlardin` shig`is bo`liminde jawin mug`dari ko`p boladi. U`lkenin` en`
qurg`aqshil bo`limi sohilidan Nolib chumdir. Biraq Bengal suwiq ag`iminin` ta`siri barliq ra`wishte
boladi. U`lkenin` u`lken bo`liminde jawinnin` azlig`i ag`in suwlar belgilerinde o`z ko`rinisin tabadi.
U`lkenin` jawin ko`p tu`setug`in arqa ha`m shig`is shetlerinde tropik ha`m subtropik tog`ay
o`simlikleri tiykarg`i orin iyeleydi. Tog`ayda akatsiya, pl`sha kibi tikenli putalar ushraydi.
Fawneada materikler bar bolg`an haywanlardi ushratiw mu`mki.
Kap tawlig`i. Maydani ta`renpten Afrikanin` en` kishi u`lkesi esaplang`an bul territoriya okean
sohilida jazi qurg`aq subtropik u`lkesinde jaylasqanlig`i rel`efi pa`s ba`lentligi menen
ha`reketlenedi. Kap taw sistemasi Afrikanin` qubla batis ha`m qubla sohili boylap bir birine paralel
sozilg`an ortasha ba`lentliktegi dizimnen ibarat. Kap tas o`simlik du`n`yasinda ha`r qiyli seziledi.
Bul jerde mayda japiraqli putaliqlar siyrek tog`aylar ha`m quramali gu`lliler ken` tarqalg`an.
Madagaskar. Bul ataw Afrika qurg`aqliqlari jaqinindag`i u`lken materik ataw bolip
maydani 590 mln km kv ti quraydi. Ataw materikten mezazoy a`sirinde ajralip shiqqan sonin` ushin
ataw struturasi rel`efi ha`m klimat sharayati materiktin` to`men bo`limlerine uqsaydi.
29
AVSTRALIYaNIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, KLIMATI HA`m
ORGANIKALIQ DU`NYaSI
Rejesi:
1. Avstraliyanin` geografiyaliq orni ha`m izertleniw tariyxi.
2. Avstraliyanin` klimati ha`m ta`biyat zonalari.
3. Avastraliyanin` organikaliq du`n`yasi.
Geografiyaliq orni. Ashiliwi ha`m izertlerniw tariyxi.
Geografyiyaliq orni; Avstraliya jer sharinin` en` kishkene materigi. Onin` jer maydani 7,6 mln kv
km . Sonliqtan ol geyde materik ataw dep te ataladi.
Afrikanin` jag`alari siyaqli Avstraliya jag`alari tilkimlengen emes. Karpentariya qoltig`i
ishine kirip u`lken Koyn-York yarim atawi sirtka shig`ip turatug`in arka jagalaulari jag`a boyi
ko`birek tilkimlenip keledi. Avstraliyanin` tu`slik jag`alarin u`lken Avstraliya qoltig`i qorshap tur.
Afrikadag`i siyaqli Avstraliyada qolayli buqtalar az.
Avstraliyani Hind ha`m Tinish okeanlarinin` jilli suwlari qorshap tur. +20 S ka shamalas
booliwi Karup ten`izi rayoninda bayqaldi.
Avstraliyanin` ashiliwi ha`m izertlew tariyxinan o`zi bir shette uzaq turg`anliqtan Avstraliya
Evropalilar ta`repinen adamlar jasaytug`in materikulleridin` ha`mmesinde son`iraq ashildi. Bul
jerde gollandlar ashti. XVII a`sirdin` birinshi yariminda olarg`a bul materiktin` arka batis ha`m
tu`slik batis jag`alawlarin ha`mmesi derlik ma`pli boldi.
XVII a`sirdin` ortasinda kaloniyada teniz sayaxatshisi A. Tomson Avstraliyanin`
tu`sligin ha`m arka ta`replerinen aylanip shiqti. Birak ashkan bul janaliqlarina barligin gollandlar
uzaq waqit dawaminda jasirip keldi. XVII a`sirdin` akirinda Angliyanin` en` iri ten`iz sayaxatshisi
J. Kuk Avstraliyani ekinshi ma`retebe ashti.
1770-jili Evropalilar ishinde birinshi bolip ol o`zinin` komandasi menen Avstraliyanin`
jerinin` u`stinen shiqti. XVII a`sirdin akirinan baslap Avstraliya o`zlestire basladi.
Rel`efi ha`m paydali qazilmalar.
Rel`efi; Avstraliyanin` rel`efinde Afrikadag`i siyaqli a`piwayi shig`is bo`legin esapqa
almaganda Avstraliyanin` negizi bolip tiykarinan ju`da` a`yyemgi kristalldan kalgan bolip bul tirnak
Afrika materiginin` ko`pshilik bo`legi siyaqli. Gondvalag`a kirgen. Shig`isqa bargan svayin jerdin`
beti pa`seyip jaziq tarwliq arkasindagi Kornenteriya bug`azi menen tu`sliginde Hind okeani
aralig`inda jaylaskan oypatliqqa ulasip ketedi. Oypatliqtin` betine sho`gindi katlamlardin` qalin`
qatlami menen kaplangan. Materiktin` shig`is shetindegi jag`alawlardin` boyinda a`bden kayrilip
kalgan onsha biyik emes a`yyemgi tawlar ulli suw ko`ller (sari) qirlari sozilip jatir.
Paydali qazilmalar; Avstraliyada paydali qazilmalarldin` rudalari basim keledi. Buni
materiktin` tiykarinan alganda kristall ijinislardin` kurngaklig`i menen tu`sindiriwwge boladi. degen
meenen Avstraliya tas ko`mirge de bay bolip onin` ka`nleri tiykarinan alganda materiktin` tu`slik
shig`isindag`i sho`gindi jinislarinda ushirasadi.
Klimati; Avstraliya ekvatorg`a jaqin jerde jatir. Sonliqtan ol issi jerde klimat basim bolip
keledi. Avstraliya 3 klimat poyasinda jaylaskan.
Subekvatoriyalli-tropik, subtropik.
Jawin shashinlar menen temperaturalar klimat poyasinda jil ma`wsimleri boyinsha da birdey
bo`leklenbeydi. Tu`slik yarim shardan jazinda-dekabr`den fevral`g`a deyin materik ju`da` qizip
ketedi. Batisvinda ha`m araliq bo`liminde hawanin` ortasha temperaturasi 25 S+30 S ten` ha`m
onnanda jokari ko`teriledi. Qisqi ma`wsimde suwiydi. Iyul`din` ortasha temperaturasi tu`slikte +30
S qa deyin +20 qa deyin to`menleydi. Solay etip arkadagi subekvatoriyalliq poyasta jawinli qisi jazi
qurg`aq ha`m olda a`dewir issi bolip ketetug`in qis ma`wsimi menen awmasadi. Tropikaliq poyasta
klimattin` eu`ki tipi; Baptis penen orayliq bo`liminde tropikaliq sahra klimati ha`m shig`isinda
tropikaliq ig`alli klimat qa`liplesedi. Subtropikaliq poyasmta klimattin` 3 tipi bar. Tu`slik batista
jazi qurg`aq bolip keletug`in subtropikaliq klimat. Tu`slik shig`ista subtropikaliq issi klimat,
ortan`g`i bo`liminde pu`tkil jil dawaminda jawin shashain mug`dari az bolip keletug`in ha`m jilliq
ja`ne sutkaliq temperaturalari keskin o`zgerip turatugin subtropikaliq, kontenentadlliq klimat payda
bolgan.
.Ta`biyat zonalari. ha`m organikaliq du`n`yasinin` o`zgeshelikleri
Da`r`yalari ha`m ko`lleri; Avstraliyada da`r`yalar menen ko`ller az, onin` jer maydaninin`
yariminan ko`biregi okeang`a barip quyatug`in suwlari joq. Avstraliyanin` en` u`lken da`r`yasi
bolgan Murrey u`lken suwli bolip taw qirlarin sig`alap o`tedi. Qurg`aqshilik bolgan waqitlari onin`
en` u`lken salasi Darlingtin` suwi tartilip, sag`asi kesilip qaladi, bo`lek-bo`lek ag`imsiz tuyiq
suwlardi payda etedi. Da`r`yalari siyaqli ko`llerinin` de ig`alli ma`wsiminde tolisip. qugak
ma`wsimde kewip kaladi. Olardin` ishindegi en` u`lkeni Eir ko`li ten`iz betinen 12 m terende jatir.
Jer asti suwlari. Jer beti suwlarinin` jetkiliksizliginen ornin arteziyan basseyinlerinde
jiynalip turatug`in jer asti suwlarinin` u`lken zapaslari menen bir kansha toliqtirpiladi.
Avstraliyanin` organikaliq du`n`yasinin` o`zgeshelikleri. O`simlikleri. Avstraliya
o`simlikke a`dewir jarli. Degen menen o`simlikleri o`zgeshe bolip keledi. O`simliklerinin`
tu`rlerinin` 75 prortsenke deyingisi tek Avstraliyada ushiraydi. Avstraliya ushin ekvatorlardin`
akatsleptordin` ha`m kazoirillerdin` baska materiklerde jok ko`plegen tu`rlerin ushiratiwga boladi.
Avstraliyada jewge bolatug`in jemisler, efer maylarin bahali ag`ashlar tu`ri iyelegende
qollanilatug`in zatlar beretug`in paydali o`simlikler ko`p.
Haywanatlar du`n`yasi; Avstraliyada baska materiklerde elle kashshanak sap bolgan
haywanlar o`sedi. Bir ilimpazlardin` so`zi menen aytkanda Avstraliya o`tken zamanlardin` tiri
qazbalilari saklanip kalgan kashkinlarga pana el. Exidna u`yrek tumsiqlilar dep atalatug`in
maqluqlar tek usi materik penen Tasmaniya atawinda ushirasadi. Olardin` bir tamasha jeri balalarin
quslar qusap ma`yekten shig`aradida, su`t emiziwshiler kusap olardi emizip asiraydi.
Sumkalilardin` ishindegi a`sirese xarakterlisi kengrular semestvasi. Kengrulardin` en` irilerinin`
uzin boyi eki metrge shekem jetedi. Arqa dug`ijim ayaqlarina ku`sh salip sekirgende olar 8-10 m
shekem sekiredi. U`lkenligi tishkannin` turpatinday gana kishkene kengrularda bar. Koala degen
sumkali ayiw ekvalipt japiraklari menen aziqlanadi. Ol ag`ashlardin` u`stinde jasap az qiymildap,
ko`p jatip turmis keshiredi, sonliqtan oni Avstraliya erinshegi dep ataydi. Kuslar du`n`yasina bay
ha`m ha`r qiyli, a`sirese toti kuslar ko`p.
Haywanatlar du`n`yasi iri atawlarinda ha`r qiyli quslar; leroxvestlar, kaktular, jabayi tawiqlar
beyish quslari ko`p boladi. Jan`a Gvineyada exidnalar ag`ash kengrulari, quslar kem tarqalg`an.
Da`r`yalarinda krokodiller bar. Jan`a Zenlandiyada ushpay, juwirip ju`retug`in quslar kiviyler
jasaydi. O`simlikler ha`m haywanatlar du`n`yasi okeannan batis bo`limindegi tek Avstraliyag`a
jakkin jaylaskan atawlarinda g`ana a`dewir bay ha`r tu`rli bolip keledi.
30
AVSTRALIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI
Rejesi
1. Avstraliyanin` ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine uliwma sipatlama
2. Avstraliyanin` ta`biyiy u`lkelerinin` klimati.
3. Avstraliyanin` ta`biyiy geografiyaliq u`lkeleri organikaliq du`zilisi.
Avstarliya to`mendegi
ta`biyiy u`lkeler ajiratiladi. Jazda jawin jawatug`in tegislik
platformalari issi shig`is Avstraliya issi ig`allig`i bir tegis bolg`an shig`is Avstraliya tawli tegisli
qurg`aq sub tropik qubla shig`is orayliq tegislik subtropik arqa batis batis Avstraliya tropik yassi
tawlari ha`m tawlar.
Arqa Avstraliya bul ta`biyiy geografiyaliq u`lke arqadag`i u`sh yarim atawlardin` Kimberli
Arnemlind ha`m bir bo`limi York yarim atawlarinin` sonin`day materiktin` bul yarim atawlarina
tutas bo`limlerin o`z ishine aladi onin` qubla shegarasi shama menen 18-200 aralig`inan o`tedi.
U`lke uliwma flatformada jaylasqan relifte platolar pa`s tegislikler ha`m pa`s tawlar ko`pshilikti
payda etedi. Arqa batista ba`lentligi 600-700 m bolg`an Kimberli plotasi ko`terilgen. Shig`ista
Arnemlnd ha`m Keyp-York atawlarinda jer ju`zesi 300 m pa`seyedi. Arqa Avstraliya qara ren`li
metallarg`a bay u`lke klimatinin` tiykarg`i belgisi jawinnin` ma`wsiler boyinsha almasiniwi. Qubla
yarim shardin` jazda arqa batis musson samallari ta`sirinde jawin qo`p jawadi.Qista bolsa uliwma
jawmaydi. U`lkede temperatwra joqari boladi, en` joqari temperatwra noyabrde gu`zetiledi. Bul
ayda bazi jaylarda temperatiwra 300
boladi. Ortasha jilliq temperatiwra +20s boladi.
U`lkedegi da`ryalardin` en` irileri Fitsroy, Viktorya, Flinbres, Mitchel, da`ryalarinin` olardin`
uzinlig`i 600-800 km olar ha`mme waqit ag`img`a iye. U`lkede soqil boylap chakkalak zorlar
sozilip jatadi. Qirg`aqtag`i ayrim rayonlarda ko`bnese shig`ista ig`alli tropik tog`aylar ushirap
turadi. Bul tog`aylarda ba`lent biyik palmalar fokuslar margula ha`m evkolitler o`sedi. Arqa
Avstraliya o`simliklerinin` tiykarin savannalar payda etedi. U`lke haywanat du`nyasi a`dewir bay.
Savannalarda emu tu`ye qusi kegru vomvatlar ushiraydi. En` qurg`aq jerlerinde exidna jasaydi.
Tog`ayda kolala jasaydi, lerodin ha`m toti da`r`yalarda krakadiller ko`p.
Shig`is Avstraliya bul u`lke u`lken suw ayirg`ish dishimi ha`m materiktin` shig`is boyina
kiredi. U`lkede tektonik jariqlar ha`m errozon jariqlar tawlardi massiplerge bo`lip jiberedi. Bul
tawlar shig`is boyinda en` ba`lent1600 m ge jetedi.
Tawlardin` shig`is etegi ken`ligi 50 km ge jetetin ser tepa sozilg`an. Qublaraqta tawlardi Xandlar
da`ryasinin` ku`ndalan` tektonik batig`i kesip o`tken. Qubla shig`ista tawlardin` en` ba`lent bo`limi
Avstraliya al`p tawlari qarli tawlar bar. Bul tawlardin` ortasha ba`lentligi 1500 m bolg`an gorstjdan
ibarat. Bul massipler pu`tkil materik boyinda en` ba`lent ko`terilen bolip haqiyqiy taw ko`rinisine
iye. Olar en` ba`lent kosushka tawi 2230 m ge ko`terilgen. Shig`ista ha`m soqilnin` o`zinde
temperatiwra jil dawaminda onsha ko`p o`zgermeydi iyuldin` ortasha temperatiwrasi +18s qa jaqin
yanvardin` ortasha temperatichwrasi bolsa +20s. Shig`is Avstraliyanin` temperatura sharayati
u`lkenin` arqadan qublag`a qarata uzaq sozilg`anlig`ina baylanisli ha`m `aw relefine baylanisli.
Tawlarda suwiq aydin` ortasha temperatwrasi 10 s tu`sedi. Shig`is Avstraliyadan materiktin` bas
suw ayirg`ishi o`tedi. Olardin` en` u`lkeleri Berdekin, Klorens, Fitroy da`ryalari. Qubla
Avstraliyanin` en` u`lkeleri Murroy da`rlindur shig`is Avstraliya materiklerinin` en` az tog`ay
u`o`lkesi biraq sol menen birge adam ta`siride en` ko`p o`zgergen. Tawlarda tu`rli qapshiqlilar
almaqan. Kus kus terekte jasawshi kingru xarakterli. Tu`rli qus tu`rleri ha`m bar.
Qubla shig`is Avstraliya. Materiktin` qubla shig`is Avstraliya tiykarg`i taw sistemasi
ken`lik boylap sozilip Viktorya atawlari dep ataladi. Qubla taw bo`limleri Fort Fillip Qoltig`i arqa
ta`repten orap turadi qubla shig`is Avstraliya subtropik klimat ig`allig`i jaylasqanliqtan ta`biyiy
sharayatqa ko`re sanaat ha`m awil xojalig`in rawajlandiriw ushin en` qolayli. Bul jaylar
ma`mlekettin` xalqi en` tig`iz jaylasqan u`lkesi. Jawinlar shig`istan ha`m batistan da keledi. En`
ko`p jawin batista qis aylarinda shig`ista jaz ha`m gu`z aylarinda tuwra keledi temperatwranin`
keskin bir tegis bariwi iyul`da 15-10 C yanvarda 15-20 C qubladan suwiq hawa massalarinin` tu`sip
keliwi menen buziladi, qubladan keletin samallar qista temperatiwranin` 0 den pa`s tu`siwine sebep
boladi. Biyday ren` ha`m sur biyday ren` topiraqlarda bir waqitlar o`sken qurg`as siyrek tog`aylar
putazarlar ornin biydayzarlar zaytunlar iyelegen. Da`r`ya oypatliqlarina alyuvial topiraqlar sali egiw
rawajlang`an.
Orayliq tegislik Avstraliya matereginin` bul en` pa`s bo`limi ju`da` u`lken poleazoy
senklizasina ha`m onin` tutasip turg`an u`lken palezoy sinplizasi ha`m de kembriy da`wirine
shekem bolg`an struktwralarinin` sho`kken bo`limine tuwra keledi. U`lke Avstraliyanin` jaz ha`m
qa`dimgi platformalari shegarasinda jaylasqan bolip ten`iz transgressiyadan son` materiktin` basqa
bo`limlerinen keyin bosag`an ha`m antropogen da`wirlerinin` jinislari qaplamlari menen
qaplang`an. Jer ko`li maslig`i Avstraliyanin` en` pa`s jeri bolip ol 12 m ge jetedi. Orayliq tegislik
klimati kntinental ha`m qurg`aq batisqa qaray artip baradi. Jer ko`li a`tirapinan jawin ko`binese az
jawadi ol jerde jilliq jawin mug`dari 120 m den aspaydi, qurg`aqshil da`wir 220 ku`nnen ha`m ko`p
dawam etilgen jaylar bar. Shig`is ha`m qublag`a qaray jawin mug`dari 500 mm ge artadi. Arqada
jawin jazda qubladi ba`ha`r ha`m gu`zde jawadi. Qista arqada temperatira +18 +20 C qubladi
+8+10 C bolg`anhalda jazda ha`mme jerde birdey 28-29 C boladi. Arqadag`i dawinislardin` batis
jan bawirlarindag`i subtropik topiraqlarda siyrek tog`aylar o`sedi. Olar tipik savannalar menen
almasip keledi . Qublag`a qaray bul o`simlikler tu`rli tiptegi skreb chakalak zorlar ha`m shala
sho`llerdin` qizil qon`ir topiraqlardag`i spifeks menen qaplang`an. Eyr ko`li qirlari ha`m onin` arqa
ha`m batis jerler dyuna sho`llerden ibarat. U`lkede ko`bnese onin` en` kem o`zlestirilgen arqa
bo`liminde jabayi haywanlar saqlang`an. Bunnan tisqari tegisliklerde vombat ha`m exidna jasaydi
Evkalipt chakalak zorlarda quslar ushiraydi ha` ju`da` ko`p.
Batis Avstraliya jaziq tawlari. Bul u`lke Avstraliyanin` en` u`lken bo`limi. Ol arqada arqa
Avstraliya shig`ista orayliq tegislik penen egaralang`an arqa batis ha`m qublada hind okeanlari
qurg`aqlarina tu`sedi. U`lkenin` u`lken bo`limi batis Avstraliya bo`limi iyelegen. Yassiy tawliq
batista hind okeani ta`repinde kambar pa`s tegislik menen qublada nolimbo tegisligi menen
shegaralang`an. Nollinbor tegislik jer ju`zinde oqak taslardan du`zilgen bolip ten`izdegi ba`lentligi
100-150 m keletin jarliq payda bolip tu`sedi. Biyiklikte karst ha`diysesi ken` tarqalg`an, onin` taslaq
shuqirliqlari oyli biyik qilip jibergen betinin` barlig`i ko`p qurg`aq sho`lden ibarat. Batis Avstraliya
yassi ju`da` ken` maydandi iyelegen. U`lkenin` pu`tin batis yariminda altin kolibor u`lke
teretoryasinin` en na`ha`n bo`limin iqlim keskin kontinental, tek batista, qirg`ag`inda okeannin`
jaqinlig`i tuwrali kontinentalliq biraz jumsaydi. Qista u`lkenin` markaziy bo`limlerinde ortasha
temperatwra +12+18 C bolg`ani halda temperatwra sudkaliq alplidudasi -30-40 C ke jetiw
mu`mkin.Jaz issi +50 C. Orayliq bo`limde jawin derli jawmaydi teretoryanin` u`lken bo`liminde
150 m den kem ha`m u`lkenin` shetki bo`limlerinde jawin suwi menen toyinatin uzanlar ko`p.
U`lkenin` u`lken bo`limi ayniqsa shetki bo`limi chakalak zorlari ha`m spinifena otlaqlari bolg`an
shala sho`l lanshafitina iye u`lkede ekolitler bar.
Qubla batis bul u`lkeni u`sh ta`repten hind okeani qorshap turadi ol batis Avstraliya platosi
menen shegaralang`an u`lke subtropik lintazoda jinislang`an klimat sharayatina ko`re bul u`lke
adamlar turmisi ha`m awil xojalig`i ushin qolay. Qirda ha`m taw massiplerinin` okeang`a qarag`an
jan bawirlarinda jawin mug`dari 1000 mm ge jetedi. Arqag`a ha`m u`lken ishkerisine ta`rep
kemeyip 800 mm ge jetedi. Jazi issi qurg`aq qis issi ha`m ser jawin. Da`ryalari suw ba`lentligi
keskin o`zgerip baradi. Jazda ko`p puwlaniwg`a qaramay qurip qalmaydi. U`lke tag`aylari
ba`lentligi 50-100 m keletin u`lken evkalitelr o`sedi ba`lentligi 10 m bolg`an qatti japiraqli
o`simlikler bar. Qubla batis Avstraliyada ju`zim zarliq ha`m miywe zarliq rawajlang`an tiykarinan
taw massiplerinin` okeang`a qarag`an jan bawirlarinin` ha`zirgi lanshafitlardin` birewi.
Antraktika suwlarinin` shorlig`i aysberiklerdin` shorshiniwi ta`sir esh jerde
35 O` ke jetpeydi jerdin` u`stingi bo`limi 34 O` ten`. Joqari geografiyaliq ken`liklerinde batis hawa
ag`imlari bar bolg`anlig`i saepli. Antraktida suw batistan shig`isqa qaray keskin xarakterlenip
turadi.
31
ANTARKTIDA GEOGRAFIYaLIQ ORNI,RELEFI, KLIMATI HA`M
ORGANIKALIQ DU`NYaSI
Rejesi
1.Antarktida materigi geografiyaliq orni xaqqinda sipatlama
2..Materiktin` jer betinin` du`zilisi
3. Anraktida materiginin` klimiti ha`m orgpanikliq du`n`yasi.
Antraktidada jerdin` qubla u`lkesi onin` ati grekshe G`anti qarsi ha`m artikuls) arqa
so`zlerinen jasalg`an. Antraktika quraminda muz menen qaplang`an ju`da` u`lken qubla suwlar
ha`m onda shashilip jatirg`an arallar kiredi. Onin` bazi bir atawlarin esapqa alg`anda onda barliq
turdegi xaliq joq. Antarktida qurg`aqlardi ha`m antarktikag`a tiyisli ko`p atawlarin rus ten`izshiler
F. Bellensgawzen ha`m M.P. Lazerev basshilig`inda 1819-1821 jillarda belgili payda etilgen
ekspeditsa waqtinda birinshi bolip ko`redi.
1911-1912 jillarda Norvegiyaliq qutib izertlewshisi R.Amondsen ha`m ingiliz alimi R. Skod
birn waqitta qubla qutbga jetip bardi. Antarktikanin` o`zine mas sharayati ju`da` u`lken qurg`aqliq
ha`m suw basseyninde hu`kimlik etken. Antarktikadag`i qurg`aqliqta Antarktida qurg`aqliqtan
tisqari atawlar arqipelaklari o`z aldina atawlari Aleksandr 1 Jeri. Qubla Shotlandiya , Qubla Orkney
Qubla Santvik qubla Georgiya ballen ha`m basqa atawlardi o`z ishine aladi. Antarktida qurg`aqlardi
Arqa muz okeani suwlari juwip turadi. Okean materik qurg`aqlarin juwip kirip weddel
Bellensgawzen Amutsen, Ros, jamiyat, kosmonavtlar ten`izlerin payda etedi.
Maydani 52 mln km kv Antarktida
arqa yarim sharindag`i basqa materikten min`lam km
uzaqliqta jaylasqan onin` jalg`iz yarim atawi Antarktika yarim atawinin` shetki toshkasi arqa
Amerikag`a shekem bolg`an en` jaqin jer 1000 km den aslam. Antarktidanin` tiykarg`i belgisi oni
qalin` materik muzlig`i qaplag`an materik muzi ha`m shelif muzi tawdag`i qurg`aqliq maydani
tawlar menen birge 13,975 mln kv km ga ten`. Bunin` shama menen 10O` shelf muzliqlarg`a tuwra
keledi muz baspag`an maydan 2500 km kv yaki materik maydani 0,2O` ke iten`. Antarktidadag`i
muz qaplag`an qalin`lig`i orta esapta 1720 m lekin ayrim rayonlarda 4000 m ge jetedi. Ayrim
mag`lumatlarg`a qarag`anda materik muzdin` uliwma bo`limi 24 mln km kv yag`niy jerdegi
ha`zirgi zaman muzliqlarinin` 90 O` payda etedi.
Materektin` batis bo`limin Antarktika And tawlari du`zlisi ha`m geomarfologik Amerika
And tawlarinin` dawami bolg`an sistemasi iyelegen. Bul taw sistemasi Antarktika yarim atawi
ha`m og`an jaqin jaylasqan meri Berd jeri arqali sozilip Edvard 7 yarim atawinda tamam boladi.
Bul taw sistemasinin` u`lken bo`limin materik muzliq qaplag`an lekin ba`lentligi 3000-4000 m den
artiq bolg`an en` ba`lent shoqqilar u`stinde muz ko`terilip turadi. Olarda u`lken taw muzliqlari bar.
Elsuerd jerinde tawlar en` ba`lent ko`teriledi bul jerde Antarktidani en` ba`lent shoqqisi Vinson tawi
(5140 m) bar.
Antarktika and tawlari tinish okean suwlari astinda jan`a Zellandiya suw asti marzasi
sipatinda dawam etip son` jan`a zellandiya tawlari menen tutasadi. Antarktika and tawlarinin`
ekinshi jag`indag`i dawami antil atawlar jayi boylap ondag`i atawlar suw asti boylari menen tutasip
ketken.
Yanvar tempiraturasi 20 C tan kem bolatiug`in jaylarda bar. Bazi bir materikte tempiraturanin` 0 C
tan 3-4C g`a shekem joqari boliwi hawanin` ashiq boliwi menen baylanisli sebebi hawa
ashiqlig`inda insolyatsiya ju`da` ku`shli boladi. Eger jazda materiktin` shetki bo`limlerine tsiklon
iskerligi ta`sir etetug`in bolsa, ha`mme waqit suwiq tu`sip qar jawadi..
Klimat ha`m organik du`n`yasi. Jerdin` hesh bir jayinda antraktida materigindegi barliq jil
boyi hawa tempiraturasi keskin pa`s bolmaydi ha`m bunshaliq pa`s tempiratura bolmag`an. Qista
materiktin` itshki bo`liminde bir neshe ay dawaminda qutb tu`ni boladi.
Bulardin` ha`mmesi
materik radiatsiyasi balanisinin` keskin manfiy janlilig`ina sebep boladi.
Arktida materiginin` ishki bo`limlerine ko`bnese onin` shig`is Aktorida ha`m hawa
temipiraturasi ju`da` pa`s bolg`an ashiq ha`m quyashli hawarayi ko`p boladi. Sovet izertlewshileri
Vastok stantsiyasinda qista -88.3C
tempiraturani qayd qiling`an
Materikte iyul`din` olrtasha
tempiraturasi 50 C ortasha avgust ktempiraturasi 52 C qa ten`. Ortasha iyul tempiraturasi 60-70C.
Uliwma alg`anda materikti orap turg`an okean halqasi materiktin` shetki bo`limlerine jazda suwiq,
qista jilli boladi. Samallardin` qaytalangip turiwi ha`m tezligi materikti shetki bo`limlerde ha`m
okean u`stinde u`lken.
Ag`im samallardin` tezligi ko`binse sekundina 30-50 m ge ayrim uqtin samallarda 90 m ge
jetedi. Anraktidada sohilning bazi bir jderlerinde buronlaor ta`rizinde samallar tez tez esip turadi.
Antraktidanin` u`lken bo`limi o`simlikleri ha`m haywanat du`n`yasinda bolmag`an suwiq
saxradan ibarat. Materikte o`simlikler tek shetki bo`limlerinde ha`m subarktika atawlarinda
ushraydi, bay ha`m o`zine ta`n haywanat du`n`yasi bolsa tiykarinan antrapktika suw basseyinleri
ha`m materiktin` shetki bo`limi menen baylanisli.
Antarpktida ha`m basqa materiktin` og`an jaqin bo`limleri arnawli floristlik u`lke sipatinda
ajratiladi.Antarktida o`simliklerden tek moqlar lichaynikler, tuban suw otlari, zamariqlar ha`m
bakteriyalilar ushraydi. Lishaynikler tu`rlerine en` bay olardin` 300 ge jaqin tu`ri bar. Olardin`
muzdan hali bolg`an ha`mme jerde ushiratiw mu`mkin. Antraktikada ha`mmesi bolip 75 tu`rge
jaqin moq bar. Materikte gu`lli o`simlikler joq.
Antraktika qurg`aqliqta jasaytug`in haywanlarg`a jarli. Su`t emiziwshiler ol jerde joq. Biraq
bazi bir jerlenrde ja`nlikler, tuban qisqishbaqalar ha`m qanatsiz ja`nlikler ushiraydi. Qanatlildardin`
joqlig`ina sebep sol u`lkede doim qatti samal esip turadi ha`m ja`nlikler hawag`a ko`terile
almaydi.Atawlarda qon`izlar o`rgimshekler suw malyuskalari bar. Uzin qulaq tyulenler
wa`killerinen antraktikanin` shetki bo`limlerinde ten`iz sherleri ushiraydi. Antraktika suwlarinda
ha`zirgi waqitta en` iri su`t emiziwshiler-kitsimoenlar jasaydi. Olar ekige moylovli ha`m tisli
kitlerge bo`linedi.
En` u`lken kit-kuk kit esaplanadi. Onin` un`zinlig`i ortasha 26 m ge jetedi, awirlig`i 160 t
shekem jetedi. g`0 tonna taza may beredi.
Antraktika quslari ha`m o`zine ta`n olar quramina ten`iz mal`yuskalari ha`m baliqlari mayda
ten`iz haywanlari qisqishbaqalarin jep awqatlanadi.