Raporun tamamına ulaşmak için tıklayınız.

Dicle Bölgesi
Ulaştırma Raporu
T.C. Dicle Kalkınma Ajansı
Araştırma Strateji Geliştirme ve
Programlama Birimi
2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
TÜRKİYE ve DİCLE
DİCLE BÖLGESİ
BÖLGESİ ULAŞTIRMA
ULAŞTIRMA RAPORU
RAPORU
İçindekiler
İçindekiler
A. ŞEKİLLER ..............................................................................................................................................................5
B. TABLOLAR ............................................................................................................................................................6
C. HARİTALAR...........................................................................................................................................................7
D. FOTOĞRAFLAR .................................................................................................................................................7
GİRİŞ ..............................................................................................................................................................................9
1. TÜRKİYE’DE GENEL DURUM .................................................................................................................10
2. ERİŞEBİLİRLİK .................................................................................................................................................12
3. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ KAMU YATIRIMLARI ...............................................................................14
4. KARAYOLU ULAŞIMI ...................................................................................................................................16
a. Türkiye’de Genel Durum .......................................................................................................................16
b. Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısı ....................................................................................................20
i. Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı .................................................................21
ii. Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı ........................................................................................................28
5. DEMİRYOLU ULAŞIMI ................................................................................................................................33
a. Türkiye’de Genel Durum .......................................................................................................................35
b. Dicle Bölgesi Demiryolu Ağı ..............................................................................................................39
6. HAVAYOLU ULAŞIMI ...................................................................................................................................43
a. Türkiye’de Genel Durum .......................................................................................................................43
b. Dicle Bölgesi ...............................................................................................................................................46
i. Mardin Havaalanı..................................................................................................................................47
ii. Siirt Havaalanı .......................................................................................................................................49
iii. Batman Havaalanı .............................................................................................................................50
iv. Şırnak Havalimanı...............................................................................................................................53
7. DENİZ YOLU ULAŞIMI................................................................................................................................54
a. Türkiye’de Genel Durum .......................................................................................................................54
b. Dicle Bölgesi..............................................................................................................................................55
7.2.1. Mersin Limanı ....................................................................................................................................55
7.2.2. İskenderun Limanı ...........................................................................................................................57
8.BORU HATTI ......................................................................................................................................................58
a. Ham Petrol Boru Hatları .......................................................................................................................60
b. Doğalgaz Boru Hatları ..........................................................................................................................61
9. BİLGİ VE İLETİŞİM ........................................................................................................................................62
a.Türkiye’de Genel Durum.........................................................................................................................65
i.Sabit ve Mobil Telefon Pazarı .........................................................................................................65
ii.İnternet ve Genişbant .........................................................................................................................66
b.Dicle Bölgesi ...............................................................................................................................................67
i.Sabit ve Mobil Telefon Pazarı .........................................................................................................67
ii.İnternet ........................................................................................................................................................71
GENEL DEĞERLENDİRME .............................................................................................................................72
KISALTMALAR.......................................................................................................................................................73
KAYNAKLAR............................................................................................................................................................74
03
3
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şekil Listesi
Şekil 1
Şekil 2
Şekil 3
Şekil 4
: Türkiye’deki Yurtdışı Yük Taşımacılığı Faaliyetlerinin Sınıflara Göre Dağılımı (2010) .................. 10
: 1950-2008 Türkiye Yurtiçi Yük Taşımacılığı (%) ................................................................................................ 11
: 1950-2008 Türkiye Yuriçi Yolcu Taşımacılığı (%) .............................................................................................. 11
: Şekil: 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Ulaştırma Sektörü Kamu
Yatırımları (1.000.000 TL) ................................................................................................................................................... 14
Şekil 5 : 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Dicle Bölgesi
Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000 TL).................................................................................................... 15
Şekil 6 : Türkiye ve AB (27) Ülkeleri Bin Kişi Başına Düşen Otomobil ve Otobüs Sayıları (2008) .......... 16
Şekil 7 : TR Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunlukları ve Satıh Cinsi Bazında Dağılımları 19
Şekil 8 : Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının İller Bazında Dağılımı (2010) .......................... 21
Şekil 9 : Dicle Bölgesi İlleri Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının Satıh Cinsi Bazında Dağılımı (2010) 21
Şekil 10 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan
Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009 ........................................................................................................... 23
Şekil 11 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının
Nüfus Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009 ........................................................................................... 23
Şekil 12 : Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Araç Sayıları ve Nüfus Verileri ................... 24
Şekil 13 : Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları ....... 24
Şekil 14 : Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) ................................... 28
Şekil 15 : Mardin Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) ................................................. 29
Şekil 16 : Batman Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) ............................................... 30
Şekil 17 : Şırnak Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) ................................................... 31
Şekil 18 : Siirt Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) ........................................................ 32
Şekil 19 : AB (27) Ülkeleri ve Türkiye’de Demiryolu Yolcu Taşımacılığı (2008)...................................................... 36
Şekil 20 : Türkiye Demiryolları Ağı ve Yolcu Trafiği ................................................................................................................ 37
Şekil 21 : Dicle Bölgesi Demiryolu Yük Taşımacılığı Verileri .............................................................................................. 41
Şekil 22 : Avrupa Birliği ve Türkiye Havayolu Yolcu Trafiği Verilerinin Toplam Nüfusla Karşılaştırması 45
Şekil 23 : Türkiye Denizyolu Yük ve Yolcu Taşımacılığı Verileri 2005-2009 ............................................................. 54
Şekil 24 : Yıllar İtibariyle Taşınan Ham Petrol Miktarları (Bin Varil) ............................................................................. 59
Şekil 25 : Dünya Sabit Telefon Aboneleri Verileri .................................................................................................................... 62
Şekil 26 : Dünya Cep Telefonu Aboneleri Verileri ..................................................................................................................... 63
Şekil 27 : Dünya’da Tahmini İnternet Kullanıcı Sayıları ve Yüzdeleri ............................................................................ 64
Şekil 28 : Dünya’da Sabit Genişbant Abonelikleri .................................................................................................................... 64
Şekil 29 : Dünya’da Mobil Genişbant Abone Sayıları ............................................................................................................. 65
Şekil 30 : Türkiye Telefon Abone Sayıları (2001-2009) ....................................................................................................... 66
Şekil 31 : Türkiye İnternet Abone Sayıları (2001-2008) ...................................................................................................... 67
Şekil 32 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyonu..................................................... 68
Şekil 33 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyonu .............................................................. 69
Şekil 34 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Sabit İnternet Abone Sayıları ve Penetrasyonu ........................................... 71
05
Tablo Listesi
Tablo 1 : Dicle Bölgesi İlleri Erişebilrilik Endeksleri 2007-2009 ...............................................................................13
Tablo 2 : Karayolları Sınıfları ve Bağlı Bulundukları Kurumlar....................................................................................17
Tablo 3 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağının Nüfus ve Alan
Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri ................................................................................................................22
Tablo 4 : Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında
Yer Alan Eylemler .............................................................................................................................................................27
Tablo 5 : GAP Eylem Planında Yer Alan Karayolları Dicle Bölgesi Proje Listesi..............................................28
Tablo 6 : Mardin İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010) .......................................................................................................29
Tablo 7 : Batman İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010) .....................................................................................................30
Tablo 8 : Şırnak İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010) .........................................................................................................31
Tablo 9 : Siirt İli Köy Yolları Verileri ............................................................................................................................................32
Tablo 10 : Dünya Demiryolu Sektörü Yolcu ve Yük Verileri (2008-2009) ...............................................................33
Tablo 11: Dicle Bölgesi Demiryolu Ağı Verileri (2009) .....................................................................................................39
Tablo 12: Dicle Bölgesi Demiryolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem
Planında Yer Alan Eylemler.........................................................................................................................................39
Tablo 13: Hamton-Kilometre Bazında Dicle Bölgesi Demiryolu Yük ve Yolcu Verileri ..................................40
Tablo 14: Mardin, Batman ve Siirt İlleri Demiryolu Yük Taşımacılığı Verileri ......................................................40
Tablo 15: Tren-Kilometre Bazında Dicle Bölgesi Demiryolu Yük ve Yolcu Verileri ...........................................41
Tablo 16: Türkiye Havacılık Sektörü Yük ve Yolcu Taşımacılığı Verileri ..................................................................43
Tablo 17: Dicle Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri ....................................................................................................46
Tablo 18: Mardin Havaalanı Genel Bilgiler ..............................................................................................................................47
Tablo 19: Mardin Havaalanı Direkt Uçuş Bilgileri ...............................................................................................................48
Tablo 20: Siirt Havaalanı Genel Bilgiler ....................................................................................................................................49
Tablo 21: Siirt Havaalanı Uçuş Bilgileri.....................................................................................................................................50
Tablo 22: Batman Havaalanı Genel Bilgiler............................................................................................................................51
Tablo 23: Dicle Bölgesi Havayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem
Planında Yer Alan Eylemler ........................................................................................................................................52
Tablo 24: Batman Havaalanı Fiziksel Özellikler ...................................................................................................................52
Tablo 25: Batman Havaalanı Direkt Uçuş Bilgileri .............................................................................................................53
Tablo 26: Şırnak Havaalanı Projesi Detayları ........................................................................................................................53
Tablo 27: Yıllar İtibariyle Kruvaziyer Gemi ve Yolcu Sayıları .........................................................................................55
Tablo 28: Mersin Limanı Genel Özellikleri ...............................................................................................................................55
Tablo 29: Mersin Limanı’nın Dicle Bölgesi’ndeki Önemli Noktalara Uzaklığı .....................................................56
Tablo 30: Mersin Limanı İhracat ve İthalat Verileri............................................................................................................56
Tablo 31: İskenderun Limanı İhracat ve İthalat Verileri...................................................................................................57
Tablo 32: İskenderun Limanı’nın Dicle Bölgesi’ndeki Önemli Noktalara Uzaklığı............................................57
Tablo 33: Türkiye Ham Petrol Boru Hatları Uzunluk ve Kapasiteleri .......................................................................59
Tablo 34: Dicle Bölgesi ve Türkiye Baz İstasyonu Sayısı ................................................................................................70
Tablo 35: Dicle Bölgesiİlleri Mobil Kapsama Oranları, 2010 Mart ...........................................................................70
Tablo 36: 2010 Yılı İlk Çeyreğinde Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt İllerine Ait Toplam
Hizmet Kalitesi Değerleri .............................................................................................................................................70
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Harita Listesi
Harita 1: 2008-2009 Endeks Puanı Bazında Türkiye Erişebilirlik Haritası ..........................................................12
Harita 2: Türkiye Karayolları Haritası (2010) ........................................................................................................................18
Harita 3: Dicle Bölgesi Karayolları Haritası (2010) ...........................................................................................................20
Harita 4: Karayolları 9. Bölge Otoyollar, İl Yolları ve Devlet Yollarının
Yıl Boyu Günlük Ortalama Trafik Değerleri (2009) .......................................................................................26
Harita 5: Türkiye Demiryolu Ağı (2009) ....................................................................................................................................35
Harita 6: Türkiye Demiryolu Ağının ve Uluslararası Bağlantılarınıın
Planlanan Yakın Gelecekteki Görünümü ..............................................................................................................38
Harita 7: Türkiye Ham Petrol Boru Hatları ..............................................................................................................................58
Harita 8: Türkiye Doğalgaz Arzı .....................................................................................................................................................61
Harita 9: Türkiye Yurtiçi Doğal Gaz Boru Hattı.....................................................................................................................61
Fotoğraf Listesi
Fotoğraf 1: Mardin Havaalanı ......................................................................................................................................................47
Fotoğraf 2: Siirt Havaalanı .............................................................................................................................................................49
Fotoğraf 3: Batman Havaalanı ....................................................................................................................................................51
07
7
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Giriş
Üretim yapabilmenin başlı başına katma değer oluşturmaya yetmediği küresel ekonomik
yapıda ucuz iş gücü, enerji fiyatları, coğrafi konum ve ulaştırma altyapısı gibi faktörlerin önemi
giderek artmaktadır. Bu bağlamda ulaştırma altyapısı küresel ve ulusal düzeydeki yatırım
kararlarında belirleyici unsurlardan birisi olarak ele alınmaktadır. Ulaştırma altyapısı bölgelerin
yaşanabilirlik kriterinin belirlenmesinde önemli bir role sahip olduğundan bölgelerin cazibe
merkezi haline gelmesi sürecini önemli ölçüde etkileyen unsurlardan biridir.
Kaliteli ve kapsamlı altyapı ağları ekonomik büyümeyi büyük ölçüde etkilerken gelir eşitsizlikleri
ve yoksulluğu çeşitli yollarla azaltmaktadır. Bu bakımdan, kaliteli bir ulaştırma altyapısı az
gelişmiş toplumların ana ekonomik faaliyetlere ve temel hizmetlere ulaşmasını sağlayan
önemli bir faktördür. 1
1 The Global Competitiveness Report 2009-2010, 2010
09
1. TÜRKİYE’DE
GENEL DURUM
Türkiye genel altyapı kalitesi itibari ile 2008-2009 yılları ortalaması baz alındığında dünyanın önde gelen 133
ülkesi arasında Uruguay’ın ardından 62. sırada yer almaktadır.2 Türkiye’nin rekabet edebilirlik sıralamasında 61.
sırada yer alması altyapı kalitesinin (62.sıra) ekonomik kalkınmadaki önemine işaret etmektedir.3
Şekil 1: Türkiye’deki Yurtdışı Yük Taşımacılığı Faaliyetlerinin Sınıflara Göre Dağılımı (2010)
Kaynak: T.C. Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı, 2010
Türkiye’de yurtdışı yük taşımacılığı faaliyetleri karayolu ağırlıklı bir yapıya sahiptir. Karayolu’nu %45’lik pay ile
deniz yolu izlemektedir.
1, 3 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Yurt içi yük taşımacılığı değerlerinin yıllara göre değişimi aşağıdaki gibidir:
Şekil 2 : 1950-2008 Türkiye Yurtiçi Yük Taşımacılığı (%)
Kaynak: TCDD, 2010
Yurt içi yük taşımacılığı verilerinde karayolunun payı 1950-2008 periyodunda yaklaşık %266 oranındaki artışla
%91,7 seviyesine ulaşmıştır.4
Yurt içi yolcu taşımacılığı değerlerinin 1950-2008 yılları arasındaki değişimi aşağıdaki gibidir:
Şekil 3: 1950-2008 Türkiye Yurtiçi Yolcu Taşımacılığı (%)
Kaynak: TCDD, 2010
Yukarıdaki şekil incelendiğinde karayolu taşımacılığının demiryolu taşımacılığını ikame etmesi yolcu
taşımacılığında da yaşanmıştır. Nitekim 1950 yılında %50,3 olan karayolu payı 2008 yılında yaklaşık %97,9
seviyesine çıkmıştır.
4 TCDD, 2010
11
2. ERİŞEBİLİRLİK
URAK (Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu) tarafından hazırlanan erişebilirlik endeksi oluşturulurken bir
ildeki kişi başına düşen telefon ve internet abonesi sayısı, ulaştırma ve haberleşme alanında kamu yatırımları,
otoyol ve bölünmüş yol uzunluğu, havaalanı varlığı, deniz limanı ve demiryolu ağına bağlı olup olmaması gibi
kriterler pozitif olarak, kilometrekare başına düşen araç sayısı ise negatif olarak ele alınmıştır. Türkiye’deki
illerin 2008-2009 endeksine göre gösterimi aşağıdaki gibidir:
Harita 1: 2008-2009 Endeks Puanı Bazında Türkiye Erişebilirlik Haritası
Kaynak: URAK, 2010
Türkiye Erişebilirlik Haritası incelendiğinde erişebilirlik puanı yüksek illerin genel anlamda Marmara Bölgesi,
Ege ve Akdeniz Bölgelerinin kıyı kesimlerinde yer aldıkları görülmektedir. Ankara, Eskişehir, Trabzon, Samsun
ve Zonguldak yukarıdaki genellemeye istisna sayılabilecek illerdir. Dicle Bölgesi (TRC3 Düzey 2 Bölesi) İllerinin
(Mardin, Batman, Siirt, Şırnak) genel anlamda düşük puanlara sahip olduğu gözlemlenmektedir.
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Dicle Bölgesi İlleri 2007- 2008 ve 2008-2009 endekslerine göre puan ve Türkiye sıralamaları aşağıdaki gibidir:
Tablo 1: Dicle Bölgesi İlleri Erişebilirlik Endeksleri 2007-2009
Kaynak: URAK, 2010
Yukarıdaki tablo incelendiğinde erişebilirlik sırası ve puanı bakımından en dezavantajlı Dicle Bölgesi İli
Şırnak’tır. 2007-2008 endeksine göre son sıradaki Hakkari’nin önünde 80. sırada yer alan Şırnak’ın 20082009 sıralamasında da yerinin değişmediği görülmektedir. Türkiye içerisindeki sırası bakımından yükselen
tek Dicle Bölesi İli Mardin’dir. Diğer taraftan en büyük düşüş 2007-2008 sıralamasında 29,17 puanla 52.
sırada bulunurken 2008-2009 sıralamasında 16,38 puanla 72. sıraya gerileyen Siirt’te yaşanmıştır. Tarifeli
uçak seferlerinin kalkması, haberleşme ve ulaşım kamu yatırımında azalma ve negatif etkiye sahip olan
kilometrekareye düşen araç sayısındaki artış söz konusu düşüşün temel sebepleridir. 2007- 2008 ve 20082009 endeksleri karşılaştırıldığında erişebilirlik endeks puanı en az değişen ve sıralamada istikrarlı bir eğilime
sahip Dicle Bölesi İli Batman’dır. Gelişen karayolu altyapısı ve yenilenen havaalanı terminal binası sayesinde
Batman’ın genel erişebilirlik sıralamasında yükseleceği tahmin edilmektedir.
13
3. ULAŞTIRMA
SEKTÖRÜ KAMU
YATIRIMLARI
1999 yılında yaklaşık 6,699 Milyar TL olan Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları 2010 yılında 11,077 Milyar
TL seviyesine çıkmıştır. Bunun yanı sıra 1999-2010 yılları aralığında Ulaştırma Sektörü alanındaki kamu
yatırımlarının tüm kamu yatırımları içindeki payının arttığı gözlemlenmektedir. 1999-2010 dönemi Ulaştırma
Sektörü kamu yatırımları aşağıdaki gibidir:
Şekil 4: 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000.000 TL)
Kaynak: TCDD, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Birden fazla ili kapsayan projeler kapsamında yapılan harcamaların toplamını ifade eden “Muhtelif İller”
kaleminin toplam içindeki payı yıllar itibariyle azalmaktadır. Bu durum il içi ulaştırma problemlerinin çözümü
için daha fazla kaynak ayrılması şeklinde yorumlanabilir.
Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları il bazında dağılımı ve toplam ulaştırma sektörü kamu
yatırımları ile karşılaştırması aşağıdaki gibidir:
Şekil 5: 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000 TL)
Kaynak: DPT, 2010 Not (*): Muhtelif İller Haricinde Alınan Pay Esas Alınmıştır.
1999 yılında 4,3 Milyon TL olan Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü kamu yatırımları 2009 yılında 108,6 Milyon TL
ve 2010 yılında 71,3 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Buna bağlı olarak Dicle Bölgesi’nin Türkiye içindeki 1999
yılında %0,3 olan payı artarak 2009 yılında %2,3 ve 2010 yılında %1,5 seviyesini görmüştür. Dicle Bölgesi İlleri
bazında Şırnak’ın son beş yıl itibariyle en yüksek paya sahip olduğu görülmektedir.
15
4. KARAYOLU
ULAŞIMI
a. Türkiye’de Genel Durum
Daha önceki kısımda da belirtildiği gibi Türkiye yurtiçi yük ve yolcu taşımacılığı karayolu ağırlıklı bir yapıya
sahiptir. Nüfusu AB (27) ülkelerini toplamının yaklaşık %14’ü olan Türkiye’de, AB (27) ülkelerinin sahip olduğu
minibüs ve otobüs sayısı toplamının yaklaşık %67’ si kadar otobüs ve minibüs bulunmaktadır. Türkiye ve AB
(27) Ülkeleri bin kişi başına düşen otobüs ve minibüs sayıları Türkiye’de yurtiçi yolcu taşımacılığının farklı
yapısını daha net ortaya koymaktadır. Bin kişi başına düşen otomobil, minibüs ve otobüs sayıları aşağıdaki
gibidir:
Şekil 6: Türkiye ve AB (27) Ülkeleri Bin Kişi Başına Düşen Otomobil ve Otobüs Sayıları (2008)
Kaynak: Eurostat, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şekil 6 da belirtildiği gibi Türkiye AB (27) ülkeleriyle karşılaştırıldığında bin kişi başına düşen otobüs ve minibüs
sayısı toplamı bakımında ilk, bin kişi başına düşen otomobil sayısı sıralamasında son sırada yer almaktadır.
2008 yılı itibariyle AB (27) Ülkeleri’nde sadece 1,27 olan bin kişi başına düşen otobüs ve minibüs sayısı toplamı
Türkiye’de 8,26 ’dır. Demiryolu ve havayolu ulaşımının AB (27) ülkeleriyle karşılaştırıldığında gelişmemiş olması
ve bin kişi başına düşen otomobil sayısının çok az olması, toplam otobüs ve minibüs sayısının yüksek olmasını
açıklayan etmenlerden en önemlileridir (Demiryolu ve havayolu yolcu verileri daha sonraki kısımlarda açıklanarak
bu ifade desteklenecektir). Türkiye yurtiçi yolcu taşımacılığın ulaşım yolları arasındaki dağılımı daha sonraki
bölümlerde daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
Ülkemizde işlevlerine göre otoyollar, devlet yolları, il yolları, şehir içi yolları, köy yolları, turistik yollar ve orman
yolları şeklinde adlandırılmış olan karayollarının bağlı bulundukları kurumlara göre dağılımı aşağıdaki gibidir:
Tablo 2: Karayolları Sınıfları ve Bağlı Bulundukları Kurumlar
Sınıf
Sorumlu Kurum
Otoyol
Devlet Yolu
Karayolları Genel Müdürlüğü
İl Yolu
Köy Yolları
İl Özel İdare Müdürlükleri
Turistik Yollar
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Orman Yolları
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Şehiriçi Yolları
Belediyeler
Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü
Türkiye karayolu altyapısı kalitesi itibariyle dünyada 48. sırada yer almaktadır.5 Ülkemizde otoyollar, devlet
yolları ve il yolları ağı haritası aşağıdaki gibidir:
5 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010
17
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
Kaynak: KGM, 2010
Harita 2: Türkiye Karayolları Haritası (2010)
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Türkiye’de otoyollar, devlet yolları ve il yolları ağının satıh cinsi bazında uzunlukları aşağıdaki gibidir:
Şekil 7: TR Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunlukları ve Satıh Cinsi Bazında Dağılımları
Kaynak: KGM, 2010
Şekilde de görüldüğü gibi Türki’ye de Otoyol, Devlet Yolu ve il Yolu yol türlerinin toplam içindeki payları
sırasıyla %3,1, %48,7 ve %48,2‘dir. Türkiye otoyol ağının tamamı kaliteli bir yapıya sahip olan asfalt betonu
yol cinsindendir. Diğer yandan Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı’nın sadece %17‘lik bir kısmı asfalt betonudur.
Geriye kalan yol ağının büyük kısmı (toplamın %78’i) sathi kaplamalıdır. Asfalt betonu ve sathi kaplama yol
cinslerine göre daha düşük kaliteye sahip diğer yol cinslerinin toplamının toplam Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol
Ağı içindeki oranı sadece %5 civarındadır.
19
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
Kaynak: KGM, 2010
Harita 3: Dicle Bölgesi Karayolları Haritası (2010)
Dicle Bölgesi İlleri karayolu ağı bakımından merkezi Diyarbakır’da olan KGM 9. Bölge Müdürlüğü’ne bağlıdır. KGM 9. Bölge haritası aşağıdaki gibidir:
b. Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısı
DİCLE BÖLGESİ TARIM SEKTÖR RAPORU
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı genel anlamda doğu-batı doğrultusunda yapılanmıştır. Güney’de
Suriye ve Irak’a komşu olan Dicle Bölgesi batıda Şanlıurfa, kuzeybatıda Diyarbakır ve kuzeydoğuda Bitlis
üzerinden Türkiye’nin diğer bölgelerine bağlanmaktadır. Dicle Bölgesi bölge içi yol ağı incelendiğinde Midyat
İlçesi merkez konumdadır.
i. Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı
Otoyol ağının mevcut olmadığı Dicle Bölgesi’nde toplam devlet yolu ağı 1054 km, toplam il yolu ağı ise 1245
km‘dir. Devlet ve İl Yolu uzunluklarının Dicle Bölgesi İlleri’ne göre dağılımı aşağıdaki gibidir.
Şekil 8: Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının İller Bazında Dağılımı (2010)
Kaynak: KGM, 2010
Yukarıdaki tablodan da görülebileceği gibi Mardin İli Bölgedeki en uzun toplam devlet yolu ve il yolu ağına
sahiptir. Mardin İli’ni sırası ile Şırnak, Siirt ve Baman illeri izlemektedir.
21
Şekil 9: Dicle Bölgesi İlleri Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının Satıh Cinsi Bazında Dağılımı (2010)
Kaynak: KGM, 2010
Yüksek kalite değerine sahip olan asfalt betonu yol cinsi bakımından en fazla karayolu ağına sahip olan Dicle
Bölgesi Düzey 2 illeri toplam asfalt betonu yol ağının yaklaşık %91’ine sahip olan Şırnak (102 km.) ve Mardin
(65 km.)’ dir. Mardin ve Şırnak İlleri’nin sahip olduğu asfalt betonu yol ağının tamamına yakını E90 karayolunun
Kızıltepe-Nusaybin-Cizre-Silopi güzergahındadır. KGM tarafından sürdürülmekte olan yol çalışmaları sonucu
yoğun olarak dış ticaret amaçlı faaliyetlerde kullanılan E90 karayolunun asfalt betonu yol uzunluğu artacaktır.
Dicle Bölgesi İlleri ve Türkiye’nin devlet yolu, il yolu ve otoyol ağının nüfus ve alan verileriyle karşılaştırmalı
göstergeleri aşağıdaki gibidir:
Tablo 3: Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağının Nüfus ve Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri
Kaynak: * KGM, **TÜİK , ***2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şekil 10: Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009
Kaynak: * KGM(2010), ***TÜİK
Şırnak ve Siirt İlleri’nin sahip olduğu görece yüksek değerlerin coğrafi yapılarının engebeli olması ve nüfusun
dağınık yerleşim sergilemesi nedeniyle yerleşim merkezlerini birbirine bağlayan yolların düz arazi yapısına sahip
bölgelere göre daha uzun olmasından kaynaklandığı düşünülebilir. Diğer taraftan Mardin ve Batman’ın Şırnak
ve Siirt’e göre Türkiye ortalamasına daha yakın değerlere sahip olduğu görülmektedir.
Şekil 11: Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Nüfus Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009
Kaynak: *TÜİK , **KGM(2010)
23
Bin kişi başına düşen toplam otoyol, devlet yolu ve il yolu uzunluğu göstergeleri, km² başına düşen yol uzunluğu
göstergeleriyle büyük ölçüde paralellik göstermektedir. Bin kişi başına düşen toplam otoyol, devlet yolu ve il
yolu uzunluğu göstergelerinde Siirt ve Şırnak ile tablodaki diğer bölgeler arasındaki fark km² başına düşen
yol uzunluğu verilerine göre artmıştır. Siirt ve Şırnak’ın nüfus yoğunluğu rakamlarının daha düşük olması bu
duruma neden olarak gösterilebilir. Batman’ın bin kişi başına düşen toplam otoyol, devlet yolu ve il yolu
uzunluğu bakımından 0,71 km ile en düşük değere sahip olması nüfus yoğunluğunun yüksek olması ve km²
başına düşen yol uzunluğu bakımından düşük bir değere sahip olması ile açıklanabilir.
Türkiye’de ve Dicle Bölgesi’nde kayıtlı araç sayıları aşağıdaki tablodaki gibidir.
Şekil 12: Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Araç Sayıları ve Nüfus Verileri
Kaynak: * KGM, **TÜİK , ***2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı
Şekil 13: Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları
Kaynak: TÜİK, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Yukarıdaki şekilden de görülebileceği gibi bin kişi başına düşen otomobil sayısında Türkiye ile Dicle Bölgesi İlleri
arasıda önemli bir fark vardır. Türkiye genelinde 97,38 olan bin kişi başına düşen otomobil sayısı Dicle Bölgesi
ortalaması baz alındığında 16,7’dir. Dicle Bölgesi’nin Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu tek kategori bin
kişi başına düşen kamyon sayısıdır. Bu durumun en önemli nedeni dış ticaret amaçlı taşımalardır. Dicle Bölgesi
İlleri’nden sınırda yer alan Mardin ve Şırnak ile iç kesimlerde yer alan Batman ve Siirt arasındaki önemli fark
bahsedilen çıkarımı destekler niteliktedir.
Batman bin kişi başına düşen kamyonet sayısı bakımından Dicle Bölgesi içinde ilk sırada yer almaktadır.
Batman’ın merkez nüfusunun toplam nüfusa oranı sıralamasında diğer Dicle Bölgesi İlleri’nden yukarıda yer
almasının ve ticari faaliyetlerin bölge içinde yoğunlaşmasının söz konusu farkın oluşmasına neden olduğu
söylenebilir.6 Şırnak’ta yüksek olan kamyon sayısının otomobil ihtiyacını olumsuz yönde etkilemesi bin kişi
başına düşen otomobil sayısı bakımından Şırnak’ın Dicle Bölgesi içinde son sırada yer almasının nedenlerinden
biri olarak gösterilebilir.
6 TÜİK, 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, 2010
25
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
Kaynak: Trafik ve Ulaşım Bilgileri, (KGM Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı Ulaşım ve Maliyet Etütleri Şubesi Müdürlüğü, 2009)
Harita 4: Karayolları 9. Bölge Otoyollar, İl Yolları ve Devlet Yollarının Yıl Boyu Günlük Ortalama Trafik Değerleri (2009)
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Dicle Bölgesi 2009 yılı günlük trafik değerleri haritasına bakıldığında E90 (Kızıltepe-Nusaybin-Cizre-Silopi)
Karayolunun Habur ve Nusaybin Sınır Kapılarına bağlantıyı sağlaması nedeniyle dış ticaret amaçlı taşımacılık
faaliyetleri için yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun sonucunda noktalar bazında değişiklik
göstermekle beraber günlük ortalama 1000-1500 adet kamyon geçişine maruz kalmaktadır. Otomobil trafiği
açısından Mardin –Yeşilli (12684 otomobil /gün), Mardin-Kızıltepe (7112 otomobil /gün), Batman-Beşiri (5010
otomobil /gün) ve Silopi-Habur Sınır Kapısı (4595 otomobil /gün) yolları en yoğun güzergahlardır.
GAP Eylem Planı (2008-2012)’nında yer alan Dicle Bölgesi Devlet Yolu ve İl Yolu ağını geliştirme amaçlı projeler
aşağıdaki gibidir:
Tablo 4: Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler
Kaynak: GAP Eylem Planı, (T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2008)
Dicle Bölgesi Karayolu Ağı altyapısını geliştirmek amacıyla GAP Eylem Planı (2008-2012)’na dâhil edilen
faaliyetlerin önemli bir kısmının E90 karayolu altyapısını geliştirmeye yönelik olduğu görülmektedir.
27
Tablo 5: GAP Eylem Planında Yer Alan Karayolları Dicle Bölgesi Proje Listesi
Yer
Sorumlu
Kuruluş
Başlama
Bitiş Tarihi
Yapılacak İşlem ve
Açıklama
Kızıltepe-Nusaybin
Mardin
KGM
2005-2011
BY 56 Km.
Nusaybin Ayr.-Oyalı Ayr.
Mardin
KGM
2005-2011
BY 45 Km.
Şehvelet Grubu Köprüleri
Mardin
KGM
2005-2009
315 metre
Batman-(Silvan-Kozluk)Ayr.
Batman
KGM
2006-2011
BY 28 Km.
Siirt
KGM
1985-2011
1A 53 Km.
Cizre-Şırnak (GAP)
Şırnak
KGM
1994-2011
1A 43 Km., BY 10 Km.
(Cizre-Silopi)A.-Irak H.(Hezil K.D.) (GAP)
Şırnak
KGM
1997-2011
1A 15 Km.
Oyalı Ayr.-Cizre
Şırnak
KGM
2005-2011
BY 55 Km.
Cizre-Silopi
Şırnak
KGM
2005-2011
BY 32 Km.
Saklan Grubu Köprüleri
Şırnak
KGM
2005-2009
265 metre
Dicle Grubu Köprüleri
Şırnak
KGM
2005-2010
600 metre
D.Bakır,Mardin
KGM
2003-2011
BY 91 Km.
Silvan-Malabadi-H.Köprü-11. Böl. Hd.(GAP)
Siirt,D.Bakır,Batman
KGM
1972-2011
1A 78 Km., BY 20 Km.
(D.Bakır-Mardin)Ayr.-Bismil-Batman(Kal.İşl.)
Diyarbakır, Batman
KGM
2006-2011
BY 72 Km.
Midyat-Cizre (GAP)
Mardin,Şırnak
KGM
1984-2011
1A 91 Km.
Viranşehir-Kızıltepe
Şanlıurfa, Mardin
KGM
2005-2011
BY 72 Km.
Eylem Adı
Siirt-Eruh (GAP)
D.Bakır-Mardin
Kaynak: GAP Eylem Planı, (T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2008)
ii. Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı
Yaklaşık 730 bin kişi belde ve köy nüfusunu barındıran Dicle Bölgesi’nde 01/01/2010 tarihi itibariyle 9997 km.
uzunluğunda köy yolu mevcuttur. Dicle Bölgesi’nde 1000 kişilik Belde ve Köy nüfusu başına düşen köy yolu ağı
uzunluğu yaklaşık olarak 13,69 km’dir. Km² başına düşen yol uzunluğu ise yaklaşık olarak 0,38 km’dir. Dicle
Bölgesi Köy Yollarının satıh cinsi bazında uzunluk ve yüzdeleri aşağıdaki gibidir:
Şekil 14: Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)
Kaynak: Dicle Bölgesi İlleri İl Özel İdareleri, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Yukarıdaki şekilden de görüldüğü gibi Dicle Bölgesi Köy Yolları’nın yaklaşık %39 asfalt kaplamadır. Geriye kalan
asfalt olmayan yolların büyük bir kısmı stabilize (%37) ve tesviye (%19) yollardan oluşmaktadır.
Köy yolları ağı içerisinde %40 oranında asfalt yol oranına sahip Mardin Genel Köy yolu kalitesi itibariyle Dicle
Bölgesi ortalamasına en yakın ildir.
Şekil 15: Mardin Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)
Kaynak: Mardin İl Özel İdaresi, 2010
Mardin İli Köy Yollarının nüfus ve alan verileriyle beraber ilçeler bazında dağılımları aşağıdaki gibidir:
Tablo 6: Mardin İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010)
Kaynak: Mardin İl Özel İdaresi, 2010
29
Mardin’de belde ve köy nüfusu ölçü alındığında bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 12,48 km’dir. Mardin’de
km² başına düşen yol uzunluğu ise yaklaşık olarak 0,45 km’dir.
Batman köy yolları ağı kalitesi itibariyle Dicle Bölgesi ortalamasının altında yer almaktadır. Dicle Bölgesi’nde
yaklaşık %39 olan asfalt yol oranı Batman’da %31 civarındadır.
Şekil 16: Batman Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)
Kaynak: Batman İl Özel İdaresi, 2010T
Batman İli sınırları içinde yer alan köy yollarının nüfus ve alan verileriyle birlikte ilçeler bazında dağılımları
aşağıdaki gibidir:
Tablo 7: Batman İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010)
Kaynak: Dicle Bölgesi İlleri İl Özel İdareleri, 2010
Batman köy yolları ağı uzunluğu belde ve köy nüfusuyla karşılaştırıldığında bin kişi başına düşen köy yolu
uzunluğu 16,78 km olarak hesaplanmıştır. Batman’da km² başına düşen köy yolu uzunluğu yaklaşık olarak 0,49
km’dir. Bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu söz konusu olduğunda Batman’ın Dicle Bölgesi ortalamasından
yüksek değere sahip olmasının temel nedeni Batman’da kırsal nüfusun toplam nüfusa oranının az olmasıdır. 7
7 TÜİK , 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şırnak %36 olan asfalt köy yolu oranı ile Dicle Bölgesi ortalamasının altında kalan Dicle Bölgesi İlleri’nden
biridir.
Şekil 17: Şırnak Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)
Kaynak: Şırnak İl Özel İdaresi, 2010
Tablo 8: Şırnak İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010)
Kaynak: Şırnak İl Özel İdaresi, 2010
Şırnak’ta belde ve köylere kayıtlı nüfus için bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 11,84 km’dir. Şırnak’ta km²
başına düşen yol uzunluğu ise yaklaşık olarak 0,26 km’dir. Engebeli arazi yapısı nedeniyle köy ve beldelerin
toplam arazi içine homojen dağılmaması ve genel itibariyle yerleşime uygun il ve ilçe merkezlerine yakın
konumlanması km² başına düşen köy yolu uzunluğu açısından Şırnak’ın Dicle Bölgesi içinde son sırada yer
almasına neden olmuştur.
31
Siirt stabilize yol uzunluğu oranının en yüksek olduğu Dicle Bölgesi ilidir.
Şekil 18: Siirt Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)
Kaynak: Siirt İl Özel İdaresi, 2010
Tablo 9: Siirt İli Köy Yolları Verileri
Kaynak: Siirt İl Özel İdaresi, 2010
Siirt’te belde ve köy nüfusu için bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 15,85 km ve km² başına düşen köy
yolu uzunluğu 0,35 km’dir.
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
5. DEMİRYOLU
ULAŞIMI
İki nokta arasında başka bir ulaşım türüne gerek duyulmadan kullanılabilen karayolu ulaşımı, otomotiv sanayisinde
meydana gelen gelişmeler sonucu önem kazanmış ve bu gelişmeler demiryolu sektörünü olumsuz yönde
etkilemiştir. Bu duruma karşın hızlı tren teknolojisinin gelişmesi, enerji fiyatlarındaki artış, zaman yönetiminin
öneminin artması ve karbondioksit salımının çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin insan yaşamını tehdit eden
boyutlara ulaşması sonucu demiryolu ulaşımının cazibesi artmıştır. Japonya, Fransa, İtalya, Almanya, İspanya
ve Güney Kore demiryolu teknolojilerine yatırım yapan başlıca ülkeler olarak adlandırılabilir. 8 Dünya demiryolu
sektörü yolcu ve yük taşımacılığı verileri aşağıdaki gibidir:
Tablo 10: Dünya Demiryolu Sektörü Yolcu ve Yük Verileri (2008-2009)
8 TCDD, Demiryolu Sektör Raporu, 2009
33
rlanda
CIE
44.647
38.858
1.975
1.683
talya
FNM
53.502
52.356
1.231
1.187
talya
FS
583.955
587.361
45.025
Letonya
LG
5.063
4.374
398
Lüksemburg
CFL
17.676
17.039
Litvanya
LDZ
...
Moldova
CFM
Hollanda
Polonya
717
632
12
103
79
44.404
65.888
44.471
12
19.918
13.569
357
54.970
42.669
12
14.748
11.888
345
333
2.201
1.441
3
71
51
308
...
75
56.061
53.679
12
17.704
14.648
5.763
5.187
486
423
11.006
4.415
12
2.873
1.017
NS
344.505
328.299
16.180
16.315
PKP
223.279
210.721
17.958
16.453
141.867
110.062
12
39.200
29.941
Portekiz
CP
135.516
131.278
3.814
3.766
4.889
7
1.177
Portekiz
CP CARGA
CFR
Calatori
3.660
5
872
Romanya
75.343
65.538
6.877
5.975
Romanya
CFR Marfa
44.439
29.464
12
8.992
5.386
Romanya
GFR
6.821
7.758
12
1.662
1.952
Romanya
SERVTRANS
5.101
4.303
12
1.276
1.019
Romanya
UNIFERTR
ANS
2.615
1.937
12
989
873
sveç
SJ
40.100
Slovenya
SZ
16.661
16.355
834
840
17.271
13.097
12
3.520
2.668
Slovakya
ZSSK
47.184
45.135
2.279
2.247
Slovakya
ZSSK
Cargo
44.525
33.789
12
8.912
6.485
Ukrayna
UZ
518.831
Avusturalya
QR
62.662
Azerbaycan
AZ
6.375
Çin
CR
...
Gürcistan
GR
3.416
3.120
675
626
21.202
17.104
12
6.529
5.417
Japonya
JR
8.304.710
8.139.660
236.652
226.193
31.551
27.421
11
21.089
18.294
Kazakistan
KTZ
16.649
18.797
14.450
14.859
268.890
247.678
12
214.907
197.302
Tayvan
TRA
178.660
179.369
8.718
8.387
11.106
9.578
12
925
770
Vietnam
DSVN
11.333
11.072
4.492
4.139
8.380
8.160
12
4.106
3.807
Kongo
SNCC
169
61
89
35
921
441
12
309
167
Faz
ONCFM
27.527
29.600
3.820
4.190
31.623
25.000
12
4.959
4.111
2.566
2.054
12
449
353
831
825
252
243
2.586
2.735
9
1.272
1.332
79.314
80.092
5.164
5.374
22.772
21.270
12
10.480
10.163
22.210
23.275
759
840
27.478
25.492
12
4.296
4.032
...
...
36.300
7.156
7.038
490.029
53.056
48.323
498.536
391.524
12
257.006
196.189
65.964
1.526
1.546
244.488
247.712
12
61.019
62.083
6.390
1.047
1.025
27.433
20.790
12
10.021
7.592
1.524.510
...
787.889
...
2.712.400
12
...
2.523.917
Asya &
Avusturalya
Ortado u
Ürdün
ARC
Suudi Arabistan
SRO
Türkiye
TCDD
ili
Amerika
TOTAL
CHILE
ABD
AAR
ABD
AMTRAK
28.685
27.281
9.900
Kaynak: UIC (Uluslararası Demiryolu Şirketleri Birliği), 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
2.869.732 2.431.181
9.476
Not (M*): 2009 Yılı Ay Sayısı
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
a. Türkiye’de Genel Durum
Türkiye demiryolu ağı kalitesi itibariyle dünyada 63. ve toplam altyapı kalitesi itibari ile 62. sırada yer almaktadır.9
Bu durum demiryolu ağı kalitesinin toplam altyapı kalitesinin belirlenmesindeki önemine işaret etmektedir.
Harita 5 : Türkiye Demiryolu Ağı (2009)
Kaynak: TCDD, 2010
Türkiye demiryolu yolcu taşımacılığı verilerine göre Avrupa Birliği Ülkeleri’nin çok gerisindedir. Türkiye nüfus
başına düşen yıllık demiryolu yolcu-km’si bazında 72,21 yolcu-km ile son sırada (demiryolu ağı mevcut olmayan
Malta ve Kıbrıs sıralamanın dışında tutulmuştur) yer almaktadır. Diğer yandan Fransa (1.352 yolcu-km/nüfus),
Avusturya (1.246 yolcu-km/nüfus) ve İsveç (1.199 yolcu-km/nüfus) sırasıyla ilk üç sırada yer almaktadır. Avrupa
Birliği ve Türkiye karşılaştırmalı nüfus ve demiryolu yolcu taşımacılığı verileri aşağıdaki gibidir:
35
Kaynak: Eurostat, 2010
Not (*): 2008 yılı verileri mevcut olmadığından 2007 yılı verileri baz alınarak hesaplanmıştır.
Şekil 19: AB (27) Ülkeleri ve Türkiye’de Demiryolu Yolcu Taşımacılığı (2008)
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
TCCD 1993-2003 yılları aralığı için yıllık ortalama 1.170 milyon TL zarar etmiş, 2004-2008 periyodundaki
%36 oranındaki gelir artışı ve yaklaşık olarak değişmeyen (%2) toplam giderlere rağmen yıllık ortalama 676
milyon TL. zarar etmekten kurtulamamıştır. 10 Mevcut zarar edilen yapıdan kurtulmanın yolunun ek yatırımlar
olacağına işaret edilmektedir. 11
Ülkemiz 2.670 km’si elektrikli olmak üzere 2009 yılı sonu itibariyle toplamda 11.405 km. demiryolu ağına
sahiptir. 12 1923-1950 yılları arasında yıllık ortalama 134 km., 1951-2002 periyodunda yıllık ortalama 17 km.,
2003 yılı ve sonrasında ise yıllık ortalama 107 km. demiryolu yapılmıştır. 13
Şekil 20: Türkiye Demiryolları Ağı ve Yolcu Trafiği
Kaynak: TCDD, 2010
2000 yılı ve sonrasında yapılan çalışmalar sonucu demiryolu şebekesinde yer alan elektrikli hat uzunluğu ve
yüzdesi artmıştır.
12 , 11 TCDD, T.C.Devlet Demiryolları İstatistik Yıllığı, 2009
37
Harita 6 : Türkiye Demiryolu Ağının ve Uluslararası Bağlantılarının Planlanan Yakın Gelecekteki GörünümüA
Kaynak: TCDD, 2010
Kurtalan-Irak Projesi Türkiye ayağı, günümüzde Nusaybin (Mardin) ve Kurtalan’da(Siirt) bulunan Dicle Bölgesi
demiryolu ağı son noktalarının Cizre’de birleştirildikten sonra Irak’a bağlanmasını kapsamaktadır.14 Türkiye
Demiryolu Ağı’nın Habur’a Bağlanması projesi ancak Irak Demiryolu Ağı’nın da Habur’a kadar uzatılması
durumunda anlam kazanacaktır.
Söz konusu projenin sadece Nusaybin-Cizre-Habur güzergahı DLH (T.C. Demiryolu, Limanlar ve Hava Meydanları
İnşaatı Genel Müdürlüğü) tarafından projelendirilmiştir.15 Kurtalan-Habur Demiryolu Projesi henüz bu konudaki
yetkili kuruluş olan DLH’ın gündemine girmiş değildir.16 Toprakkale- Karkamış istikametinde elektrikli-sinyalli
yeni bir çift yönlü demiryolu hattının yapılması ve Karkamış-Nusaybin kesiminin de çift yönlü elektrikli-sinyalli
olacak şekilde yenilenmesi Türkiye Demiryolu Ağı’nın Habur üzerinden Irak Demiryolu Ağı’na bağlanması
projesi dahilinde planlanan diğer faaliyetlerdir.17 Karkamış-Nusaybin kesiminin yenilenmesi çalışması arazinin
uygunluğu nedeniyle düşük maliyetle yapılabilir. Diğer yandan söz konusu kesimin yenilenme çalışmalarının
sürdürülmesi için mayın temizleme çalışmalarının yapılması gerekmektedir.
14 TCDD, 2010
15,16,17 DLH, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
b. Dicle Bölgesi Demiryolu Ağı
Dicle Bölgesi demiryolu ağı elektriksiz ve sinyalli olmayan bir yapıya sahiptir. TCDD Kurumu tarafından 18-052010 tarihinde yapılan açıklamada 6.Bölge Müdürlüğü sınırları içinde yer alan ve 58 km’lik Şenyurt-Nusaybin
istasyonları arasının 2006 -2007 yıllarında içerisinde tamamlandığı ve toplam 326 km uzunluğundaki
Karkamış-Nusaybin hattın kalan 268 km kısmının 120 km‘lik bölümünün de 2010 yılı sonuna kadar yenileneceği
belirtilmiştir. Dicle Bölgesi İlleri demiryolu ağı uzunluk bilgileri aşağıdaki gibidir:
Tablo 11: Dicle Bölgesi Demiryolu Ağı Verileri (2009)
Kaynak: TCDD, 2010
Akdeniz Bölgesinin Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Suriye ile bağlantısını sağlayan demiryolu olma özelliğine
sahip Karkamış-Nusaybin demiryolu hattının fiziksel altyapısının geliştirilmesi için GAP Eylem Planı (20082012)’nda yer alan projeler ve detayları aşağıdaki gibidir.
Tablo 12: Dicle Bölgesi Demiryolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler
Kaynak: GAP Eylem Planı, (T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2008)
Dicle Bölgesi demiryolu ulaşımı Kurtalan-Batman-Diyarbakır ve Hudut (Nusaybin)=Mardin-Şenyurt-Karkamış
hat kesimlerinde gerçekleştirilmektedir. Dicle Bölgesi’ni diğer bölgelere bağlayan söz konusu 2 güzergahla
ilgili yük ve yolcu verileri aşağıdaki gibidir.
39
Tablo 13: Hamton-Kilometre Bazında Dicle Bölgesi Demiryolu Yük ve Yolcu Verileri
Kaynak: TCDD İstatistik Yıllığı (2005-2009), 2010
Yukarıda Tablo’da belirtilen Maden-Batman ve Karkamış–Hudut hat kesimleri verileri söz konusu hat kesimlerini
oluşturan istasyonlar arasında Dicle Bölgesi’nde yer almayan istasyonları da içerdiğinden %100 oranında Dicle
Bölgesi’ne ait değildir.
TCDD Hareket Dairesi Başkanlığı’nın yayımlamış olduğu verilere göre Dicle Bölgesi Demiryolu İstasyonları’ndan
Batman İstasyon’u genel itibariyle Dicle Bölge’si dışına yapılan petrol ürünleri taşımacılığında kullanılmaktadır.
Kurtalan İstasyonu muhtelif yük cinslerine aracılık yapmaktadır. Nusaybin İstasyonu çoğunlukla Dicle Bölgesi
dışından yurtiçinden gelen ihracat amaçlı yüklere aktarma bölgesi olarak hizmet vermektedir. Çimento ve diğer
ihracat amaçlı muhtelif yükler Nusaybin İstasyonu’nun yoğun olarak ev sahipliği yaptığı yük cinsleridir. Mardin
İstasyonu’na gelen ağırlıklı yük türü is kömürdür. 18
Tablo 14: Mardin, Batman ve Siirt İlleri Demiryolu Yük Taşımacılığı Verileri
Kaynak: TCDD, 2010
18 TCDD Hareket Dairesi Başkanlığı, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şekil 21: Dicle Bölgesi Demiryolu Yük Taşımacılığı Verileri
Kaynak: TCDD, 2010
Dicle Bölgesi toplam demiryolu yük taşımacılığı 2007-2009 yılları arasındaki 3 yıllık dönemde yaklaşık 3 kat
artmıştır. Mardin’in toplamda %60 gibi yüksek paya sahip olmasının en önemli nedeni dış ticaret amaçlı
taşımalardır. Bu bakımdan Mardin’de bulunan Hudut (Nusaybin) istasyonu transit bölge görevi görmektedir.
Tablo 15: Tren-Kilometre Bazında Dicle Bölgesi Demiryolu Yük ve Yolcu Verileri
Kaynak: TCDD İstatistik Yıllığı (2005-2009), 2010
41
Dicle Bölgesi yolcu taşımacılığı Bölgesel Trenler, Karma Trenler ve Güney Ekspresi aracılığı ile yapılmaktadır.
Bölgesel Trenler her gün Diyarbakır-Batman ve Kurtalan-Diyarbakır güzergahlarında yapılan karşılıklı toplam
4 seferden oluşmaktadır. Dicle Bölgesi’nin Doğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu Bölgesi ve Marmara Bölgesi
ile demiryolu ağı üzerinden bağlantısını sağlayan Güney Ekspresi Haydarpaşa (İstanbul) – Kurtalan (Siirt)
seferlerini Salı, Cuma ve Pazar günleri gerçekleştirmektedir. Kurtalan (Siirt) – Haydarpaşa (İstanbul) seferleri
ise Pazartesi, Çarşamba ve Cuma günleri yapılmaktadır. TCDD tarafından yapılan açıklamaya göre 18/06/2010
tarihi itibariyle başlayan yaz uygulamasında Güney Ekspresi’nin Haydarpaşa (İstanbul) – Kurtalan (Siirt)–
Haydarpaşa olan güzergahı Haydarpaşa (İstanbul) – Elazığ – Haydarpaşa (İstanbul) olarak değiştirilmiştir.
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
6. HAVAYOLU
ULAŞIMI
a. Türkiye’de Genel Durum
Türkiye Havayolu Ağı kalitesi itibariyle dünyada 54. sırada yer almaktadır.19 Aşağıdaki tabloda da görülebileceği
gibi Türkiye Havacılık Sektörü 2002-2009 yılları aralığında büyük bir gelişme sergileyerek kargo taşımacılığında
yaklaşık %96, toplam yolcu taşımacılığında ise %153 oranında büyümüştür. 2002-2008 periyodunda
gerçekleşen % 66 oranındaki koltuk kapasitesi artışına karşılık toplam yolcu sayısındaki %120 oranındaki artış
havacılık sektöründe verimlilik artışı olduğuna işaret etmektedir.
Tablo 16: Türkiye Havacılık Sektörü Yük ve Yolcu Taşımacılığı Verileri
Kaynak: TÜİK, 2010
Not (*): DHMİ, Tüm Uçak Trafiği (2009) , 2010
19 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010
43
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
Kaynak: Eurostat, 2010
Not (*): 2008 yılı verileri mevcut olmadığından 2007 yılı verileri baz alınarak hesaplanmıştır.
Şekil 22: Avrupa Birliği ve Türkiye Havayolu Yolcu Trafiği Verilerinin Toplam Nüfusla Karşılaştırması
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
45
b. Dicle Bölgesi
Dicle Bölgesi’nde 2010 yılı Temmuz ayı itibariyle 3 havaalanı faal durumdadır. Bunlar yolcu kapasitelerine
göre sırasıyla Mardin, Batman ve Siirt Havaalanlarıdır. Dicle Bölgesi havaalanlarının tümü sadece iç hat
seferlerine ev sahipliği yapmaktadır. Dicle Bölgesi’nde havayolu taşımacılığı 2004-2009 yılları aralığında hızla
gelişerek 2004 yılında 22.050 olan yolcu sayısı 2009 yılı sonu itibariyle 398.770 sayısına ulaşmıştır. Taşınan
yük verilerindeki artış yaklaşık %99 oranında yolcu bagajları kaynaklıdır.21
Tablo 17: Dicle Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri
Kaynak: TÜİK, 2010
Not(*): DHMİ, 2010
Dicle Bölgesi’nde yer alan havaalanlarından Mardin ve Siirt Havaalanları sivil nitelikte olup DHMİ sorumluluğunda
faaliyet göstermektedirler. Dicle Bölgesi’nde yer alan askeri-sivil nitelikteki Batman Havaalanı askeri amaçlarla
kullanılmakla beraber sivil uçuşlara da ev sahipliği yapmaktadır. 22
22 TÜİK, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Hava Meydanlarında İniş-Kalkış Yapan Uçak Sayısı İle İç Ve Dış Hatlarda Taşıma,1., 2., 3. Düzey, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
İ. Mardin Havaalanı
Sivil kategoride yer alan Mardin Havaalanı 1999 yılında hizmete girmiştir. Şehir Merkezini Kızıltepe İlçesine
bağlayan karayolu üzerinde bulunan havaalanı şehir merkezine 15 km Kızıltepe İlçesi’ne yaklaşık 8 km
mesafededir. 03x21 pisti 2500x36 boyutlarında olup beton kaplamadır. Yolcuya açık alanlar 736 m2 olup
54 araçlık park kapasitesine sahiptir.23 Sadece iç hat seferlerine açık olan Mardin Havaalanı yıllık 400.000
kapasite ile Dicle Bölgesi’nin en büyük havaalanıdır. 24
Fotoğraf 1: Mardin Havaalanı
Kaynak: DHMİ, 2010
Tablo 18: Mardin Havaalanı Genel Bilgiler
Kaynak: DHMİ, 2010
23 DHMİ, 2010
24 DHMİ, Meydan Bilgileri, 2010
47
Tablo 19: Mardin Havaalanı Direkt Uçuş Bilgileri
Kaynak: DHMİ Mardin Havaalanı Müdürlüğü, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
ii. Siirt Havaalanı
1998 yılında hizmete giren ve sivil kategoride değerlendirilen Siirt Havaalanı’nın şehir merkezine uzaklığı 14
km’dir. 06/24 pisti 2000x30 boyutunda olup beton kaplamadır. Yolcuya açık alanlar 356 m2 olup otopark
kapasitesi 20’dir. 25 Siirt havaalanı yıllık 100.000 kişi yolcu kapasitesi ve ortalama yolcu trafiği rakamı ile Dicle
Bölgesi havaalanları arasında son sırada yer almaktadır. 26
Fotoğraf 2: Siirt Havaalanı
Kaynak: DHMİ, 2010
Tablo 20: Siirt Havaalanı Genel Bilgiler
Kaynak: DHMİ, 2010
25 DHMİ, 2010
26 DHMİ, Meydan Bilgileri, 2010
49
30 Temmuz 2010 tarihi itibari ile Siirt Havaalanı uçak seferleri verileri aşağıdaki gibidir. 12.07.2010 tarihinde
başlayan özel sektör kuruluşlarına ait seferlerle haftanın 1 günü İstanbul, 2 günü Ankara’ya seferler yapılmaktadır.
Tablo 21: Siirt Havaalanı Uçuş Bilgileri
Kaynak: Bora Jet Havacılık Taşımacılık Uçak Bakım Onarım ve Ticaret Anonim Şirketi, 2010
iii. Batman Havaalanı
Sivil-Askeri kategorisinde değerlendirilen Batman Havaalanı yolcu trafiği açısından Mardin Havaalanından
sonra Dicle Bölgesi’nde ikinci sırada yer almaktadır. 27
27 DHMİ, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Fotoğraf 3: Batman Havaalanı
Kaynak: DHMİ, 2010
Tablo 22: Batman Havaalanı Genel Bilgiler
Kaynak: DHMİ, 2010
Son 3 yılda yolcu trafiğinde yaklaşık %70 oranında artış olan Batman Havaalanı’nın artan ihtiyaca cevap
verebilmesi amacıyla “Batman Havaalanı Terminal Binası Tamamlanması Projesi”ne 2008-2012 GAP Eylem
Planı’nda yer verilmiştir. Projenin detayları aşağıdaki gibidir:
51
Tablo 23: Dicle Bölgesi Havayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler
Kaynak: GAP Eylem Planı, (T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2008)
Söz konusu proje 2010 yılı içinde sonuçlandırılarak yeni terminal binasının açılışı 29/08/2010 tarihinde
gerçekleştirilmiştir. Batman Havaalanı 30/08/2010 tarihinden itibaren DHMİ Genel Müdürlüğü tarafından
işletilmektedir. 28
Batman Havaalanı şehir merkezine uzaklığı 7 km.’dir. Batman havaalanının fiziksel özellikleri aşağıdaki gibidir:
Tablo 24: Batman Havaalanı Fiziksel Özellikler
Kaynak: DHMİ, 2010
İki şirketin faaliyet gösterdiği Batman Havaalanı haftanın tüm günleri İstanbul ve Ankara’ya yapılan direkt
seferlere ev sahipliği yapmaktadır.
Batman Havaalanına ait uçuş bilgileri aşağıdaki gibidir:
28 DHMİ, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Tablo 25: Batman Havaalanı Direkt Uçuş Bilgileri
Kaynak: THY, 2010
iv. Şırnak Havaalanı
09/09/2009 tarihinde yapılan ihale ile 26.115.047,11 TL bedel üzerinden Doğusan Doğu Demir Sanayi İnşaat ve
Tic. A.Ş.’ ne ihale edilen Şırnak Havalimanı Projesi’nin sözleşmesi 05.02.2010 tarihinde imzalanmıştır. Projenin
yer teslimi, İş alanınında mevsimsel şartların uygun olmaması nedeniyle 26.04 2010 tarihinde yapılmıştır.
Şırnak Havalimanı’nın Şırnak il merkezine 60 km, Cizre ilçe merkezine 13 km uzaklıkta olması planlanmıştır. 29
Bitiş tarihi 24 Nisan 2012 olan projenin detayları aşağıdaki gibidir:
Tablo 26: Şırnak Havaalanı Projesi Detayları
Kaynak : DLH, 2010
29 DLH, 2010
53
7. DENİZ YOLU
ULAŞIMI
a. Türkiye’de Genel Durum
Türkiye liman altyapısı kalitesi itibariyle dünyada 78. sırada yer almaktadır.30 Toplam rekabet edebilirlik
sıralamasında 61. sırada yer alan ve 3 tarafı denizlerle çevrili olan Türkiye’nin denizcilik konusunda yeterli
gelişmeyi sağlayamadığı ve doğru politikalarla denizcilik konusunda kısa zamanda önemli gelişmeler
katedebileceği düşünülebilir.31
Şekil 23: Türkiye Denizyolu Yük ve Yolcu Taşımacılığı Verileri 2005-2009
Kaynak: Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, 2010
Not: Yolcu sayıları sadece kruvaziyer gemi yolcu sayılarını içermektedir.
30, 31 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
b. Dicle Bölgesi
Mersin ve İskenderun Limanları Dicle Bölgesi’nin denizyoluna bağlantısını sağlayan en önemli limanlardır. Her
iki liman da ithalat ağırlıklı bir yapıya sahip olmakla beraber 2009 yılı verilerine göre Mersin Limanı’ndan
yapılan ihracat miktarı İskenderun Limanı ihracat miktarının yaklaşık iki katı olarak gerçekleşmiştir. 32
2008 yılı öncesine kadar Kruvaziyer Gemilere ev sahipliği yapmamış Mersin ve İskenderun Limanlarının 2008
ve 2009 yılları toplam kruvaziyer gemi ve yolcu trafiği aşağıdaki gibidir:
Tablo 27: Yıllar İtibariyle Kruvaziyer Gemi ve Yolcu Sayıları
Kaynak: Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, 2010
Not (*) : Bir veya daha fazla limanda tarifeli geçici turistik ziyaret yapmak amacıyla, bir grup programına katılan yolcuları taşıyan
ve sefer boyunca normal olarak, diğer herhangi bir yolcuyu almayan veya indirmeyen, herhangi bir yükü yüklemeyen veya tahliye
etmeyen uluslararası sefer yapan gemilere verilen addır.
7.2.1. Mersin Limanı
T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından 2005 yılında ihalesi yapılan ve 2007 yılında MIPMersin Uluslararası Liman İşletmeciliği A.Ş.’ye devredilen Mersin Limanı Dicle Bölgesi’nin dış ticaretteki önemli
ayaklarından biridir.
Tablo 28: Mersin Limanı Genel Özellikleri
Kaynak: MIP (Mersin Uluslararası Limanı İşletmeciliği A.Ş.), 2010
Not (*): 20’lik konteyner
32
Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, 2010
55
MIP-Mersin Uluslararası Liman İşletmeciliği A.Ş.’ye devredildikten sonra Mersin Limanı ek yatırımlarla daha
cazip hale gelmiştir. Bu bakımdan Dicle Bölgesi için öneminin artarak devam edeceği söylenebilir.
Liman Dicle Bölgesi İlleri’nin tümüne karayolu ağı ile Mardin, Batman ve Siirt (Kurtalan) İllerine ise demiryolu
ağıyla da bağlıdır.
Tablo 29: Mersin Limanı’nın Dicle Bölgesi’ndeki Önemli Noktalara Uzaklığı
Kaynak: KGM, 2010
Mersin Limanı dış ticaret verileri aşağıdaki gibidir:
Tablo 30: Mersin Limanı İhracat ve İthalat Verileri
Kaynak: Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
7.2.2. İskenderun Limanı
T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından 2005 yılında ihalesi yapılan ve sonuçlandırılan
fakat ihale sonucunun ÖYK’nın 06.02.2007 tarih ve 2007/09 sayılı Kararı ile iptal edilen İskenderun Limanının
özelleştirme ihalesinin yenilenmesi ve 2010 yılı içinde sonuçlandırılması planlanmaktadır.33 Dicle Bölgesi’ne
en yakın liman olma özelliği ile ön plana çıkan İskenderun Limanı Ortadoğu ülkelerine olan aktarma trafiğine
ev sahipliği yapmakla beraber, Güneydoğu Anadolu Bölgesine de dış ticaret konusunda hizmet vermektedir.
Bu açıdan, aktarma limanı olarak önemli bir role sahiptir. Özelleştirme sonrası yapılması olası verimlilik artışı
amaçlı faaliyetler de düşünüldüğünde Dicle Bölgesi için dış ticaret konusunda global ekonomiye bağlantı
sağlaması anlamında öneminin artacağı düşünülebilir.
İskenderun Limanı dış ticaret verileri aşağıdaki gibidir:
Tablo 31: İskenderun Limanı İhracat ve İthalat Verileri
Kaynak: Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı, 2010
Liman Dicle Bölgesi İlleri’nin tümüne karayolu ağı ile Mardin, Batman ve Siirt (Kurtalan) İllerine ise demiryolu
ağıyla da bağlıdır.
Tablo 32: İskenderun Limanı’nın Dicle Bölgesi’ndeki Önemli Noktalara Uzaklığı
Kaynak: KGM, 2010
33 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, 2010
57
8. BORU HATTI
a. Ham Petrol Boru Hattı
Türkiye’de 4 adet ulusal ve 2 adet uluslararası niteliğe sahip toplam 6 adet ham petrol boru hattı mevcuttur.
Türkiye petrol boru hatları haritası aşağıdaki gibidir:
Harita 7: Türkiye Ham Petrol Boru Hatları
Kaynak: BOTAŞ, 2010
30, 31 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Türkiye yerli petrol üretiminin büyük bir bölümünün gerçekleştirildiği Batman İli’nin içinde yer aldığı Dicle
Bölgesi’nde 4 adet petrol iletim hattı mevcuttur.34 Bunlardan I. ve II. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hatları
uluslararası, Batman – Dörtyol ve Şelmo - Batman Ham Petrol Boru Hatları ulusal özelliktedir. Ham petrol boru
hatlarımıza ait bilgileri gösteren tablo aşağıda gösterilmiştir:
Tablo 33: Türkiye Ham Petrol Boru Hatları Uzunluk ve Kapasiteleri
Kaynak: BOTAŞ, 2010
Türkiye ham petrol boru hattı toplam yıllık kapasitesi yaklaşık 133,5 Milyon Ton civarındadır. 1990-2010
periyodunda boru hatları aracılığı ile taşına ham petrol miktarları aşağıdaki gibidir:
Şekil 24: Yıllar İtibariyle Taşınan Ham Petrol Miktarları (Bin Varil)
Kaynak: BOTAŞ, 2010
Not (*): Temmuz 2010 itibariyle gerçekleşme miktarlarıdır.
34
TPAO, 2010
59
1990- 1991 yılları arasındaki düşüşün nedeni Körfez Krizi nedeniyle Birleşmiş Milletler (BM) tarafından Irak’a
uygulanan ambargodur. Yaklaşık 385 Milyon varil/yıl seviyelerinden 47 Milyon varil/yıl seviyesine inen ham
petrol iletimi 1996 yılına kadar bu çizgide seyretmiştir. 1996 yılı sonrasında tekrar yükselen taşınan petrol
miktarı 2003 Amerika-Irak Savaşı nedeniyle tekrar düşmüştür. Bakü-Tiflis-Ceyhan Hattı’nın faaliyete geçmesi
nedeniyle tekrar yükselen toplam boru hatları aracılığı ile taşınan ham petrol miktarı 2009 yılı itibariyle 485.475
bin varil / yıl rakamını görmüştür.
b. Doğalgaz Boru Hatları
Rusya, Azerbaycan, Türkmenistan ve İran Türkiye’nin doğalgaz ithal ettiği başlıca ülkelerdir. Türkiye doğalgaz
arzını gösteren harita aşağıdaki gibidir:
Harita 8: Türkiye Doğalgaz Arzı
Kaynak: BOTAŞ, 2010
BOTAŞ tarafından yapılan açıklamaya göre; 07.08.2007 tarihinde Türkiye ve Irak arasında imzalanan
Mutabakat Zaptı neticesinde Irak Petrol Bakanlığı ile TPAO ve BOTAŞ temsilcilerinin Dicle Bölgesi’nden de
geçmesi planlanan Irak-Türkiye Doğal Gaz Hattı için fizibilite çalışmalarına başlanmasına karar verilmiştir.
Türkiye’de 2008 yılı itibariyle 11.483 km uzunluğunda doğal gaz hattı mevcuttur. Aynı yıl içinde taşınan doğalgaz
miktarı 37.642 Milyon m3 olarak gerçekleşmiştir.35 Yurtiçi doğalgaz boru hattı haritası aşağıdaki gibidir.
35 TÜİK, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Harita 9: Türkiye Yurtiçi Doğal Gaz Boru Hattı
Kaynak: BOTAŞ, 2010
Yapım ihalesi sonucu 17.07.2009 tarihinde MAKRO-TEL İL. İNŞ. NAKL. ENER. DANŞ. SAN. ve TİC. LTD. ŞTİ.
ile sözleşmesi imzalanan Diyarbakır-Batman-Siirt Doğalgaz Hattı Projesi’nin gerçekleşme durumu üstlenici
firmadan alınan bilgiye göre yaklaşık olarak %50 oranındadır. Yine üstlenici firmanın verdiği bilgiye göre
projenin planlanan zamanda (2011) biteceği tahmin edilmektedir.
61
9. BİLGİ VE
İLETİŞİM
Dünyada bilgi ve iletişim harcamaları 2008 yılında %8 artışla toplamda 2,4 trilyon $ seviyesine ulaşmıştır.36
Bilgi ve iletişim yatırımları genel anlamda tamamlayıcı ve destekleyici nitelikte olup diğer alanlarda yapılan
özel sektör ve kamu yatırımlarının verimliliğini artırıcı etkiye sahiptir.37
Dünya Sabit Telefon Pazarı’na bakıldığında toplam abone sayısı bakımından 2006 yıllından başlayan bir düşüş
gözlemlenmektedir. Dünya Sabit Telefon Pazarı verileri aşağıdaki gibidir:
Şekil 25: Dünya Sabit Telefon Aboneleri Verileri
Kaynak: ITU, 2010
36
37
T.C. Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı. (2010), Türkiye Bilgi ve Telekomünikasyon Teknolojileri Endüstrisi. İstanbul, Türkiye
Reynolds, T.(2009), The Role Of Communıcatıon Infrastructure Investment In Economıc Recovery.
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Dünya cep telefonu aboneleri verileri incelendiğinde sabit telefon abone sayısından farklı olarak istikrarlı bir
artış göze çarpmaktadır. 2005 yılında yaklaşık %34 olan toplam cep telefonu aboneliği penetrasyon oranı
2009 yılında %68,2 seviyesine ulaşmıştır. 2005-2009 yılları aralığında cep telefonu abone istatistikleri
Şekil’ deki gibidir.
Şekil 26: Dünya Cep Telefonu Aboneleri Verileri
Kaynak: ITU, 2010
63
Şekil 27: Dünya’da Tahmini İnternet Kullanıcı Sayıları ve Yüzdeleri
Kaynak: ITU, 2010
Geniş bant abone sayısı 2005-2009 yılları aralığında %121 artarak 479 milyon kişiye ulaşmıştır. Bu sayının
büyük kısmı veri akış hızı bakımından daha ileride olan gelişmiş ülkelere aittir.
Şekil 28: Dünya’da Sabit Genişbant Abonelikleri
Kaynak: ITU, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Dünya’da mobil geniş bant üyelikleri sabit geniş bant üyeliklerine göre daha hızlı bir artış sergileyerek 2009 yılı
sonunda 667 milyon seviyesine ulaşmıştır. Bu rakam aynı yıl 479 milyon olan sabit genişbant abone sayısını
da geride bırakmıştır.
Şekil 29: Dünya’da Mobil Genişbant Abone Sayıları
Kaynak: ITU, 2010
a. Türkiye’de Genel Durum
Türkiye sahip olduğu genç nüfus nedeniyle Bilgi ve iletişim Sektörü açısından gelişmeye açık bir pazardır. 2009
yılı toplam değeri 29 Milyar $ olarak hesaplanan Türkiye Bilgi ve İletişim Sektörü’nün aynı yıla ait cirosu 13,3
Milyar $ seviyesinde gerçekleşmiştir.38
i. Sabit ve Mobil Telefon Pazarı
Sabit telefon abone sayısı 2002-2007 yılları arasında küçük iniş-çıkışlar sergilemekle beraber aynı düzeyde
seyretmiştir. 2007 yılı sonrasında ise yıllık ortalama %3,5 düzeyinde bir azalış görülmektedir. Sabit hatlarda
numara taşınabilirliği uygulamasının başlatıldığı 10 Eylül 2009 tarihinden itibaren sabit hat abone sayısının
daha hızlı azalacağı tahmin edilmektedir. 2002-2008 periyodunda %237 büyüyen cep telefonu abone sayısı
9 Kasım 2008 tarihinde yürürlüğe giren mobil numara taşınabilirliği uygulamasının da etkisiyle %3,5 azalışla
63,6 milyon kişiye düşmüştür.
38 T.C. Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı. (2010), Türkiye Bilgi ve Telekomünikasyon Teknolojileri Endüstrisi. İstanbul, Türkiye
65
Şekil 30: Türkiye Telefon Abone Sayıları (2001-2009)
Kaynak: BTK,2009
ii. İnternet ve Genişbant
Türkiye internet abone sayıları grafiği incelendiğinde toplam abone sayılarında 2003
yılında başlayan hızlı bir artış olduğu görülmektedir.
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şekil 31: Türkiye İnternet Abone Sayıları (2001-2008)
Kaynak: BTK,2009
Kurumsal internet abone sayısı 2003-2005 yılları arasında hızlı artış sergileyerek 382,2 bin rakamını görmüştür.
2005 yılı sonrasında yaşanan küçük düşüşlere rağmen aynı çizgide seyretmesi kurumsal internet pazarının
doygunluğa erişmesi şeklinde yorumlanabilir.
b. Dicle Bölgesi
i. Sabit ve Mobil Telefon Pazarı
Sabit telefon hattı aboneliğinde Türkiye genelinde yaşanan düşüş Dicle Bölgesi’nde de yaşanmıştır. Dicle
Bölgesi sabit hat abone sayısındaki söz konusu düşüş 2008-2009 zaman diliminde yaklaşık %11 olarak
gerçekleşmiştir. Dicle Bölgesi sabit hat abone sayısı Aralık 2009 tarihinden itibaren de düşmeye devam ederek
Mart 2010 tarihinde 122.813 kişiye gerilemiştir. Aralık 2008 – Mart 2010 aralığını kapsayan Dicle Bölgesi ve
Türkiye sabit hat abone sayıları ve penetrasyonu grafiği aşağıdaki gibidir:
67
Şekil 32: Dicle Bölgesi ve Türkiye Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyonu
Kaynak: BTK, 2010
100 kişi başına düşen abonelik sayısını ifade eden penetrasyon oranı rakamlarına bakıldığında Dicle Bölgesi
sabit hat penetrasyonunun Türkiye ortalamasının çok altında olduğu görülmektedir. 2009 Aralık itibariyle Dicle
Bölgesi sabit hat penetrasyonu 6,48 iken, Türkiye geneli sabit hat penetrasyonu 22,79 olarak hesaplanmıştır.
9 Kasım 2008 tarihinde yürürlüğe giren mobil numara taşınabilirliği uygulaması Dicle Bölgesi mobil abone
sayısına da Türkiye genelinde olduğu gibi olumsuz yansımıştır. Aralık 2008 – Mart 2010 aralığını kapsayan
Dicle Bölgesi ve Türkiye mobil abone sayıları ve penetrasyonu grafiği aşağıdaki gibidir:
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
Şekil 33: Dicle Bölgesi ve Türkiye Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyonu
Kaynak: BTK, 2010
Dicle Bölgesi ve Türkiye mobil abone penetrasyonu oranları göz önüne alındığında sabit telefon abone
penetrasyonu tablosundaki gibi Dicle Bölgesi’nin Türkiye ortalamasının gerisindedir. Türkiye geneli için 86,52
olan rakam Dicle Bölgesi için 60,07’dir. Mobil abone penetrasyonu bakımından Batman 65,88 ile Dicle Bölgesi
İlleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Batman’ı sırası ile Mardin (61,07), Siirt (61,07) ve Şırnak (61,07)
izlemektedir.
Türkiye içinde alan bakımından yaklaşık %3,4 ve nüfus açısından %2,7 oranında bir paya sahip olan Dicle
Bölgesi Mart 2010 itibariyle 2G baz istasyonu sayısı bakımından %1,94 , 3G baz istasyonu sayısı bakımından
%0,89’luk bir paya sahiptir.39 Bu durumun coğrafi yapı ve nüfus dağılımı özellikleri kaynaklı olduğu söylenebilir.
Aralık 2008 – Mart 2010 dönemi Dicle Bölgesi ve Türkiye baz istasyonu sayısı tablosu aşağıdaki gibidir:
39 TÜİK, 2010
69
Tablo 34: Dicle Bölgesi ve Türkiye Baz İstasyonu Sayısı
Kaynak: BTK, 2010
Mobil kapsama alanı bakımından tüm Dicle Bölgesi İlleri erişebilir durumdadır. Bina dışı nüfus kapsama oranı
açısından tüm Dicle Bölgesi İlleri %96 seviyesinin üzerindedir. Coğrafi alan kapsama oranı bakımından Şırnak
ve Siirt’in düşük değerlere sahip olması yeryüzü şekillerinin engebeli olması yerleşim yapısının farklılığı ile
açıklanabilir. Mart 2010 tarihine ait Dicle Bölgesi İlleri mobil kapsama oranları tablosu aşağıdaki gibidir:
Tablo 35: Dicle Bölgesi İlleri Mobil Kapsama Oranları, 2010 Mart
Kaynak: BTK, 2010
Dicle Bölgesinin 2010 ilk çeyreğindeki hizmet kalitesi değerleri tablosu aşağıdaki gibidir:
Tablo 36: 2010 Yılı İlk Çeyreğinde Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt İllerine Ait Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri
Kaynak: BTK, 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
ii. İnternet
İnternet abone sayısı Türkiye genelinde 2008-2009 döneminde %13 oranında artmış, Aralık 2009 - Mart
2010 döneminde ise yaklaşık %3 oranında azalmıştır. 2009 yılı 3. çeyreğinde uygulamaya geçen 3G mobil
hizmetlerinin söz konusu azalışta önemli rol oynadığı düşünülmektedir.40Dicle Bölgesi sabit internet abonesi
rakamları 2008-2009 döneminde Türkiye geneli ile paralel bir davranış sergileyerek %13 oranında artmıştır.
3G mobil uygulamasının etkileri Dicle Bölgesin’de daha az hissedilmiştir. Sabit internet abonesi sayısı Aralık
2009 - Mart 2010 döneminde de %6 oranında artmıştır. Aralık 2008 – Mart 2010 aralığını kapsayan Dicle
Bölgesi ve Türkiye sabit internet abone sayıları ve penetrasyonu grafiği aşağıda yer almaktadır:
Şekil 34: Dicle Bölgesi ve Türkiye Sabit İnternet Abone Sayıları ve Penetrasyonu
Kaynak: BTK, 2010
Dicle Bölgesi sabit internet abone penetrasyonu Aralık 2009 dönemi için 2,22 olarak gerçekleşmiştir. Aynı
dönem Türkiye ortalamasının 9,35 olduğunu göz önüne aldığımızda Dicle Bölgesi’nin bu konuda Türkiye
ortalamasının çok gerisinde olduğu söylenebilir. 2000 yılına ait Dicle Bölgesi ortalama hane halkı sayısı
7,74 iken aynı yıla ait Türkiye ortalama hane halkı sayısı yaklaşık 4,49 civarındadır. Şekil 34‘te verilmiş olan
penetrasyon rakamları ortalama hane halkı sayısı ile birlikte düşünüldüğünde sabit internet hizmetlerinin Dicle
Bölgesi’nde nüfusun yaklaşık %17’sine, Türkiye genelinde ise nüfusun %42’sine hitap ettiği söylenebilir. (20002009) yılları arasında hane halkı büyüklüğünün önemli derecede değişmediği varsayılmış ve kurumsal internet
abone sayısı etkisi göz ardı edilmiştir.)
40 BTK, 2010
71
Genel Değerlendirme
Türkiye’de, sosyal ve ekonomik hayat kalitesini birçok yönden önemli ölçüde etkileyen ulaştırma altyapısı
alanında son yıllarda önemli mesafeler katedilmiştir. Hızlı tren projeleri, yeni otoyol projeleri, karayolları
kalitesinin arttırılması çalışmaları, mevcut havaalanlarının modernizasyonu ve yeni havaalanları projeleri,
mevcut limanların özelleştirilerek verimliliğin arttırılması, bilgi ve iletişim hizmetlerinin geliştirilmesi ulaştırma
alanındaki başlıca gelişmelerdir.
Türkiye genelinde yaşanan gelişmelere paralel Dicle Bölgesi’nde de ulaştırma alanında önemli mesafeler
katedilmiştir. Bölünmüş yol çalışmaları, demiryolu altyapısını geliştirmeye yönelik projeler, Batman Havaalanı
yeni terminal binasının hizmete girmesi, Mardin Havaalanı yeni terminal binası projesi, Şırnak Havalimanı
projesi bu konudaki önemli adımlardır.
Yukarıda bahsedilen gelişmelere rağmen 2010 yılı ulaştırma altyapısı istatistikleri bu konuya verilen önemin
artarak devam etmesi gerektiğini göstermektedir. Türkiye genelinde devlet yolu, il yolu ve otoyol ağının sadece
%17’lik bir kısmının asfalt betonu olması ve AB27 ülkelerinden farklı olarak yurtiçi yolcu ve yük taşımacılığında
karayolunun aşırı yoğunlukta kullanılması bu konudaki başlıca göstergelerdir.
Dicle Bölgesi için toplam devlet yolu ve il yolunun sadece %7’sinin asfalt beton yol türünde olması, köy yollarının
%39’unun asfalt olması, internet kullanıcı sayısının Türkiye ortalamasının çok gerisinde olması ve demiryolu
ağının önemli bir oranda elektriksiz ve sinyalsiz bir yapıda olması ulaştırma alanında ek yatırımlara ihtiyaç
duyulduğuna işaret eden başlıca verilerdir.
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu. İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2007-2008. İstanbul:2009.
Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu. İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2008-2009. İstanbul:2010.
T.C. Ulaştırma Bakanlığı. Dicle Bölgesi Coğrafi Bilgi Sistemleri Veritabanı. Ankara:2010.
T.C. Karayolları Genel Müdürlüğü .Karayolları 9. Bölge Haritası. Ankara:2010.
Türkiye İstatistik Kurumu. İller ve İlçeler Bazında Alan Verileri. Ankara :2010.
T.C. Karayolları Genel Müdürlüğü . Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunlukları. Ankara:2010.
Türkiye İstatistik Kurumu. İllere Kayırlı Araç Sayıları. Ankara :2010.
Türkiye İstatistik Kurumu. 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı. Ankara :2010.
T.C. Karayolları Genel Müdürlüğü. Trafik ve Ulaşım Bilgileri. Ankara: KGM Strateji Geliştirme
Daire Başkanlığı Ulaşım ve Maliyet Etütleri Şubesi Müdürlüğü, 2009.
Mardin İl Özel İdaresi. Mardin Köy Yolları Ağı Uzunluğu ve Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı. Mardin:2010.
Batman İl Özel İdaresi. Batman Köy Yolları Ağı Uzunluğu ve Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı. Batman:2010.
Şırnak İl Özel İdaresi. Şırnak Köy Yolları Ağı Uzunluğu ve Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı. Şırnak:2010.
Siirt İl Özel İdaresi. Siirt Köy Yolları Ağı Uzunluğu ve Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı. Siirt:2010.
T.C.Devlet Demiryolları. TCDD İstatistik Yıllığı (2005-2009). Ankara:2010.
T.C.Devlet Demiryolları. Yük Taşıma Veritabanı. Ankara: TCDD Hareket Dairesi Başkanlığı, 2010.
DLH. Devam Eden Havaalanı Projeleri. Ankara : 2010
T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. Mersin ve İskenderun Limanları Özelleştirmeleri.
Ankara: 2010.
T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı. Limanlar İhracat ve İthalat Verileri. Ankara: 2010.
BOTAŞ. Türkiye Ham Petrol Boru Hatları. Ankara: 2010
BOTAŞ. Nabucco Projesi ve Irak-Türkiye Doğalgaz Boru Hattı Planı. Ankara: 2010
BOTAŞ. Türkiye Yurtiçi Doğal Gaz Boru Hattı. Ankara: 2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyonu. Ankara:2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyonu. Ankara:2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Baz İstasyonu Sayıları. Ankara:2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Mobil Kapsama Oranları. Ankara:2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri. Ankara:2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Sabit İnternet Abone Sayıları ve Penetrasyonu. Ankara:2010
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu. Sabit İnternet Abone Sayıları ve Penetrasyonu. Ankara:2010
73
KISALTMALAR
UIC
ITU
KGM
DHMİ
DLH
TPAO
BOTAŞ
BTK
Urak
YBBO
: Uluslararası Demiryolları Birliği
: Uluslararası Telekomünikasyon Birliği
: Karayolları Genel Müdürlüğü
: Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü
: T.C. Demiryolu, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü
: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
: Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş.
: T.C. Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu
: Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu
: Yıllık Bileşik Büyüme Oranı
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU
75
Tasarım:
ANKARA
Cinnah Caddesi Güneş Sokak 17/2 Çankaya
T| +90 312 466 20 10 F| +90 312 466 20 01
İSTANBUL
Akatlar Mah. Hare Sokak No: 16 Beşiktaş
T| +90 212 284 84 20 F| +90 212 279 91 67
www.fikri-alem.com.tr