E1a. - Library

Bu yaymm 5846 Saylh Fikir ve Sanat Eserleri
Kanununa gore her hakkl Ba~bakanhk Devlet
istatistik Enstiti.isu Ba~kanllgma aittir. Ger~ek veya
ti.izel ki~iler tarafmdan izinsiz ~ogaltllamaz ve
dagltllamaz.
State Institute of Statistics, Prime Ministry
reserves all the rights of this publication. Unauthorised
duplication or distribution of this publication is prohibited
under Law No: 5846.
Yaym i~inde yer alan
yazarma aittir.
Opinions and interpretations in this publication
belong to author.
goru~
ve yorumlar
ISBN 975 - 19 - 3503 - 2
Yaym Numarasl
Publication Number
2878
.E1a. iLGlLi !?UBELER - RELATED DIVISIONS
Yaym istekleri i~in(')
For publication order
Doner Sermaye 1~letmesi MudurlUgu
Revolving Fund Administration
+ (312) 4253423
+ (312) 417 64 40/319 - 323
+ (312) 417 58 86
+ (312) 4185027
+ (312) 417 64 40/213 - 244
+ (312) 417 0432
+ (312) 425 68 41
Istatistiki veri ve bilgi istekleri i~in
For requests of statistical data and information
Bilgi Dagltlm !?ubesi MlidurlUgu
Data Dissemination Division
(") Genel Bilt-rell Kamu Kurumlan, Ulusal Istatlstik Enstltilleri ve Uluslararasl Organlzasyonlar, yaym Isteklerlni ilcretsiz olarak
karljulamasl l-rln Bilgi Dagltlm ~ubesl MildilrlOgil'ne resmi yazi ile ba;;vurabillr.
Domestic General Budgeted State Institutions. National Statistical Institutions and International Organizations should apply officially to Data
Dissemination Division to obtain publications without paying dissemination and/or production costs.
T.C. Ba~bakanhk
Devlet istatistik Enstitlisu
E-posta - E-mail: [email protected]
internet ­ Internet: http://www.die.gov.tr
Necatibey Cad. No: 114
06100 ANKARA / TORKiYE
Oevlet istatistlk EnstitiisO Matbaasl - Ankara, EylOi 2003 - State Institute of Statistics, Printing Division - Ankara, September 2003 DOner Sermaye 1,letmes! MOdOrlOgO - Revolving Fund Administration MTB: 2003 - 1468 - 100 Adet - Copies ONSOZ
nistry
)rised
libited
Devlet istatistik EnstitOsU, Ulkemizin ekonomik, sosyal ve kUltOrel alanlardaki
faaliyetlerini dUzenli olarak izleyen, Urettigi istatistiklerle bilgiye dayah politikalara yon veren,
iilkenin istatistik bilgi altyaplsml olu~turmadan sorumlu bir kurulu~tur.
Uretilen gUncel bilgilerin yam slra, tarihi sUrey iyerisinde yapllan istatistik faaliyetlerini
gUn yUzUne ylkarmak ve kullamcmm istifadesine sunmak da kurumumuzun bUyUk onem verdigi bir
konudur. Bu kapsamda Tarihi istatistikler Dizisi 1994 ile 2001 ytllan arasmda Prof. Dr. Sevket
PAMUK' un koordinasyonunda tamamlanml~tlr.
Tarihi istatistikler Dizisi iyerisinde Osmanh Donemi Tanm istatistikleri, 1909,1913 ve
1914 ile Osmanh Devleti'nin ilk istatistik ytlltgl, 1897 adlt eserlere de sahip olan Prof. Dr. Tevfik
OURAN'm hazlrladlgl Osmanlt Mali istatistikleri kapsam itibariyle Tarihi istatistik niteligi
nedeniyle Kurumumuz tarafmdan basllmasl uygun goriilmU~tOr. Tarihsel kaYltlan gUn l~lgma
ylkarmaya yonelik bu tOr yabalar ovgUye laylktlr. Kurumumuzun bu tOr yah~malara katklsl devam
edecektir.
Bu yah~ma ile Tanzimat'I izleyen ytllardan ba~layarak 1918 Yllma kadar Osmanlt mali
idare sistemi ele ahnmaktadlr. Eserde, Tanzimat donemine ait 29, II. AbdUlhamit donemine ait 28
ve ittihat Terakki donemine ait 9 olmak Uzere toplam 66 mali ytla ait bUtye verileri orijinal yaplslna
bagh kalmarak sunulmaktadtr.
TUm emegi geyenlere te~ekkUrlerimi iletmek isterim.
IS
D04;. Dr. Orner DEMiR
Ba~kan
Devlet istatistik Enstitiisii
olarak
:0 Data
III
I
CONTENTS
i<;iNDEKiLER
Page
Sayfa
Ons6z............................................................. .
III Preface ...................................................... .
III
Tablo Listesi. ................................................. .
VII List of Tables ........................................... .
VII
Introduction
Sunu~lar
Prof. Dr. Orhan GOVENEN..........................
XI Professor Orhan GOVENEN ................. ..
XI
Prof. Dr. Halil tNALCIK...............................
XIII Professor Halil iNALCIK ....................... ..
XIII
Prof. Dr. $evket PAMUK..............................
XV Professor $evket PAMVK........................
XV
Ons6z.............................................................
XIX Preface ...................................................... .
XIX
ingilizce Ozet.................................................
XXI Summary in English ................................. .
XXI
B<Hilm I Osmanh Kamu Maliyesi, 1839-1918 ........... .. Part I
Ottoman Public Finance, 1839-1918 .........
B61ilm II
Tanzimat D6nemi BUt~eleri,
Part II
Budgets of the Tanzimat Era,
(1257) 1841/'42- (1291) 18751'76............... .
B61Um III
II. Abdtllhamit DOnemi
17
17
Part III
Budgets of the AbdUlhamit II Era,
BUt~eleri,
(l292) 18761'77- (1324) 19081'09 .............. ..
93
BolilmIV ittihat ve Terakki D6nemi BUt~eleri, (1292) 1876/'77- (1324) 1908/'09 ............ .
93
Part IV
Budgets of the Young Turk Era,
(1325) 1909/' 10- (1334) 1918/' 19............... ..
153 Ekler
Kuru~un
(1257) 18411'42 -(1291) 1875/'76 ........... ..
(1325) 1909110- (1334) 19181'19).............
153
Appendix
1841-1918....................................... .
TUrk Liras! Olarak E~degerleri,
179 Monetary Magnitudes ofKuru~ Expressed
in Turkish Liras, 1841-1918............... ..
179
S6zIUk........................................................... .
181 Glossary .................................................... .
181
Kaynaklarm Listesi. ............................... ..
187 List of Sources ......................................... ..
187
BibJiyografya............................................... .
191 Bibliography............................................. .
191
DIE, OSMANLI MALi ISTATlsTIKLERi, SOTt;ELER. 1841-1918
v
TABLO LisTESi
Sayfa
LIST OF TABLES Page
BOLUMI
PART I OSMANLI KAMU MALiYESi
1839 - 1918
OTTOMAN PUBLIC FINANCE, 1839 - 1918 1.1 Biitgelere gore devlet gelirleri,
giderleri ve bUtge a91klan,
1841/' 42-1918/' 19 ..........................
1.1 Government revenues, expenditures and deficits in the budgets, 1841/' 42-1918/' 19....
8
8
1.2 Gelirlerin tUrlerine gore dagillml,
1849/'50,1861/'62 ve 1875/'76 ......
12 1.2 Distribution of revenues by types, 1849/' 50 1861/'62 and 1875/'76 ..................................
12 1.3 Gelirlerin tiirlerine gore dagillml ,
1887/'88, 1905/'06ve 1916/'17 .......
13 1.3 Distribution of revenues by types, 1887/'88,1905/'06 and 1916/'17 ..................
13 1.4 Giderlerin tUrlerine gore dagillml,
1846/'47,1861/'62 ve 1875/'76 .......
14 1.4 Distribution of expenditures by types 1846/'47,1861/'62 and 1875/'76 ................
14 1.5 Giderlerin tUrlerine gore dagillml,
1887/'88,1905/'06 ve 1916/'17 .......
15 1.5 Distribution of expenditures by types 1887/'88,1905/'06 and 1916/'17 ..................
15 BOLUMII
PART II TANZiMAT DONEMi BUT<;:ELERi
(1257)18411'42 - (1291)1875/'76
BUDGETS OF THE T ANZIMAT ERA
(1257)18411'42 - (1291)1875/'76
2.1 (1257) 1841/42 mali yill bUtgesi... ...
19 2.1 Budget for the fiscal year (1257) 1841/'42 ....
19 2.2 (1262) 1846/'47 mali yill bUtgesi .....
20 2.2 Budget for the fiscal year (1262) 1846/'47 ....
20 2.3 (1262) 1846/'47 mali yill giderleri ...
21 2.4 (1263) 1847/'48 mali yill bUtgesi... ..
22 2.3 Expenditures for the fiscal year (1262) 1846/'47 ....................................
2.4 Budget for the fiscal year (1263) 1847/'48.
21 22 2.5 (1263) 1847/'48 mali Ylh giderleri...
2.6 (1264) 1848/' 49 mali yill bUtgesi .....
24 2.5 Expenditures for the fiscal year (1263) 1847/'48 .......................................
25 2.6 Budget for the fiscal year (1264) 1848/'49.
24 25 2.7 (1264) 1848/' 49 mali yill giderleri ...
27 2.8 (1265) 1849/' 50 mali yill gelirleri ...
2.8 Revenues for the fiscal year
(1265) 1849/' 50 .............................................
30 2.9 Expenditures for the fiscal year (1265) 1849/' 50 .............................................
31 2.10 Budget for the fiscal year (1266) 1850/'51
2.9 (1265) 1849/' 50 mali yill giderleri ...
2.1 0 (1266) 1850/' 51 mali Ylh bUtgesi ...
2.11 (1266) 1850/' 51 mali Ylh giderleri.
2.7 Expenditures for the fiscal year
(1264) 1848/'49 .............................................
2.13 (1268)1852/'53 maliyill bUtgesi....
34 2.11 Expenditures for the fiscal year (1266)1850/'51 ............................................
35 2.12 Expenditures for the fiscal year (1267)1851/'52 ............................................
36 2.13 Budget for the fiscal year (1268) 1852/' 53 2.14 (1269) 1853/'54 mali yill bUtgesi...
38 2.15 (1270) 1854/' 55 mali yill giderleri.
40 2.15 Expenditures for the fiscal year (1270) 1854/'55 ............................................
41 2.16 Budget for the fiscal year (1272) 1856/'57 ..
2.12 (1267) 1851/'52 maliyill giderleri.
2.16 (1272) 1856/'57 maliyill bUtgesi ...
27 28 2.14 Budget for the fiscal year (1269) 1853/' 54 DiE, OSMANLI MALi iSTATisTiKLERi, eOTCELER, 1841-1918 VII 28 30 31 34 35 36 38 40 41 Sayfa
Tablo
2.17 (1273) 1857/'58 mali yill gelirleri ..
42
2.18 (1274) 1858/'59 mall Ylh bUtyesi ..
Table Page
44
2.17 Revenues for the fiscal year (1273)1857/'58 .............................................
2.18 Budget for the fiscal year (1274) 18581'59..
42 44 2.19 (1275) 1859/'60 mali Ylh bUtyesi ..
47
2.19 Budget for the fiscal year (1275) 1859/'60 ..
47 2.20 (1275) 18591'60 mali Ylh biltyesi ..
50
2.20 Budget for the fiscal year (1275) 1859/'60 ..
50 2.21 (1276) 1860/'61 mall Yilt biltyesi ..
52
2.21 Budget for the fiscal year (1276) 1860/'61 ..
52 2.22 (1277) 1861/'62 mali Yilt biltyesi ..
54
2.22 Budget for the fiscal year (1277) 1861/'62 ..
54 2.23 (1278) 1862/'63 maliYlh btityesi ..
56
2.23 Budget for the fiscal year (1278) 1862/'63 ..
56 2.24 (1279) 1863/'64 mali Ylh
btit~esi
..
58
2.24 Budget for the fiscal year (1279) 1863/'64 ..
58 2.25 (1280) 1864/'65 mali Yilt
bUt~esi
..
60
2.25 Budget for the fiscal year (1280)18641'65 ...
60 62
2.26 Revenues for the fiscal year
(1281)1865/'66 ....................
2.26 (1281) 1865/'66 mall ylh gelirleri.. ...................
2.27 (1282) 1866/'67 mali Ylh btityesi...
63
2.27 Budget for the fiscal year (1282)1866/'67 ...
62
63 2.28 (1283) 18671'68 mali Ylh
btit~esi...
65
2.28 Budget for the fiscal year (1283)1867/'68 ...
65 2.29 (1284) 1868/'69 mall Ylh
btit~esi ...
68
2.29 Budget for the fiscal year (12~4) 1868/'69...
68 2.30 (1285) 1869/'70 mall Ylh
btit~esi...
71
2.30 Budget for the fiscal year (1285) 1869/'70 ...
71 2.31 (1286) 1870/'71 mali ylh
bUt~esi ...
74
2.31 Budget for the fiscal year (1286) 1870171.. ..
74 2.32 (1287) 1871/'72 mali Ylh
btit~esi...
77
2.32 Budget for the fiscal year (1287)18711'72 ...
77 2.33 (1288) 1872/'73 mali ydl
bUt~esi...
80
2.33 Budget for the fiscal year (1288) 1872/'73 ...
80 2.34 (1289) 1873/'74 mali Ylh
bilt~esi...
83
2.34 Budget for the fiscal year (1289)1873/,74 ...
83 2.35 (l290) 18741'75 mali Ylh bUtyesi...
86
2.35 Budget for the fiscal year {l290)1874/'75 ...
86 2.36 (l291) 1875/'76 mall Ylh biltyesi...
89
2.36 Budget for the fiscal year (1291)18751'76 ...
89 BOLUMIII II. ABDULHAMiT DONEMi
BUT(:ELERi
~
PART III BUDGETS OF THE ABDULHAMIT II ERA
(1292)1876/'77 - (1324)1908/'09
(1292)18761'77 - (1324)1908/'09
3.1 (1292) 1876/,77 mali Ylh biltyesi. ....
95
3.1 Budget for the fiscal year (1292) 1876/'77 .....
95 3.2 (1293) 1877/'78 mall Ylh bUtyesi.. ...
97
3.2 Budget forthe fiscal year (1293)1877/'78 .....
97 3.3 (1295) 1879/'80 mali Ylh bilt~esi.. ...
99
3.3 Budget for the fiscal year (1295)1879/'80 .....
99 3.4 (l296) 1880/'81 mali Ylh
bUt~esi .....
101
3.4 Budget for the fiscal year (1296) 1880/' 81 .....
101 3.5 (1297) 18811' 82 mali' yJlJ
bUt~esi .....
103
3.5 Budget for the fiscal year (1297)18811'82 .....
103 3.6 (1298) 1882/'83 mali Ylh bUtyesi.....
105
3.6 Budget for the fiscal year (1298) 1882/' 83 .....
105 bUt~esi .....
107
3.7 Budget for the fiscal year (1299)1883/'84 .....
107 3.8 (1300) 1884/' 85 mali yIlt gelirleri....
109
3.8 Revenues for the fiscal year (1300)18841'85.
109 bi.it~esi ......
III
3.9 Budget for the fiscal year (1303) 18871' 88 ....
111 3.7 (1299) 1883/'84 mall Yilt
3.9 (1303)1887/'88 mali Yilt
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, BOTCELER, 1841·1918 VIII Page
rablo
Sayfa
Page
Table
3,10 (1304) 1888/'89 mall Ylh bUtyesi ...
113
3.1 0 Budget for the fiscal year (1304) 1888/'89 ...
113
3.11 (1305) 1889/'90 mali Ylh bUtyesi...
115
3.11 Budget for the fiscal year (1305)1889/'90 ...
115
;9..
42
44
;0..
47
3.12 (1306) 1890/'91 mali Ylh bUtyesi...
117
3.12 Budget for the fiscal year (1306) 1890/'91...
117
iO..
50
3.13 (1307) 1891/'92 mall yIll bUtyesi...
119
3.13 Budget for the fiscal year (1307) 1891/'92 ...
119
,1..
52
3.14 (1308) 1892/'93 mall Ylh bUtyesi ...
121
3.14 Budget for the fiscal year (1308)1892/'93 ...
121
2..
54
3.15 (1309) 1893/'94 mall Ylh bUtyesi...
123
3.15 Budget for the fiscal year (1309)1893/'94 ...
123
3..
56
3.16 (1310) 1894/'95 maliYlh bUtyesi...
125
3,16 Budget for the fiscal year (1310) 18941'95 ...
125
4..
58
3.17 (1311) 1895/'96 mali ylh bUtyesi. ..
127
3.17 Budget for the fiscal year (1311) 1895/'96 ...
127
....
60
3.18 (1312) 1896/'97 mall Ylh biityesi...
129
3.18 Budget for the fiscal year (1312) 18961'97 ...
129
3.19 (1313) 18971'98 mallYlh bUtyesi ...
131
3.19 Budget for the fiscal year (1313) 1897/'98 ...
131
3.20 (1314) 1898/'99 mall Ylh biityesi. ..
133
3.20 Budget for the fiscal year (1314)1898/'99 ...
133
3.21 (1315) 1899/' 190 mall Ylh bUtyesi
135
3.21 Budget for the fiscal year (1315)1899/1900.
135
3.22 (1316) 19001'01 mallYlh bUtyesi...
137
3.22 Budget for the fiscal year (1316)1900/'01...
137
3.23 (1317) 19011'02 maliYlh bUtyesi...
139
3.23 Budget for the fiscal year (1317)1901/'02 ...
139
3.24 (13 18) 19021' 03 mali Ylh bUtyesi...
141
3.24 Budget for the fiscal year (1318) 19021'03...
141
3.25 (1320) 1904/'05 mall Ylh bUtyesi ...
143
3.25 Budget for the fiscal year (1320)1904/'05 ...
143
3.26 (1321) 19051'06 mali yill biityesi...
146
3.26 Budget for the fiscal year (1321 )1905/'06 ...
146
3.27 (1322) 19061'07 mali Ylh bUtyesi...
149
3.27 Budget for the fiscal year (1322) 19061'07...
149
3.28 (1324) 19081'09 mali Ylh bUtyesi...
152
3.28 Budget for the fiscal year (1324)19081'09 ...
152
62
63
65
68
71
74
77
80
83
86 89 BOLUMIV
ITTiHAT VE TERAKKi DONEMi
BUT<;ELERi
PART IV
BUDGETS OF THE YOUNG TURK ERA
(1325)1909/'10 - (1334)1918/'19
(1325)1909/'10 - (1334)19181'19
4.1 (1325) 19091' 10 mali Ylh bUtyesi .....
155
4.1 Budget for the fiscal year (1325) 1909/' 10.....
155
4.2 (1326) 19101' 11 mall Ylh biityesi .....
157
4.2 Budget for the fiscal year (1326) 191 01' 11.. ...
157
95
4.3 (1327) 19111' 12 mali Ylh bUtyesi.. ...
159
4.3 Budget for the fiscal year (1327) 19111' 12.....
159
97
4.4 (1328) 19121' 13 mali Ylh bUtyesi.....
161
4.4 Budget for the fiscal year (1328) 1912/' 13 .....
161
99
4.5 (1330) 19141' 15 mali Ylh bUtyesi... ..
163
4.5 Budget for the fiscal year (1330)19141'15 .....
163
101
4.6 (1331) 19151'16maliYlh bUtyesi .....
166
4.6 Budget for the fiscal year (1331) 19151' 16.....
166
103
4,7 (1332) 1916/,17 maliYlh bUtyesi.. ...
168
4.7 Budget for the fiscal year (1332) 1916/' 17.....
168
105
4.8 (1333) 19171'18 mallYlh bUtyesi.. ...
171
4.8 Budget for the fiscal year (1333)19171' 18.....
171
107
4.9 (1334) 19181'19 mali Ylh bUtyesi .....
174
4.9 Budget for the fiscal year (1334)19181' 19.....
174
109
111
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, BOTCELER, 1841-1918
IX
SUNUS
" Sorsan gunlere adlmm
Ne oldugunu bilmezler.
Ve bilmezler yerim yurdum neresi? "
Anadolu Sel<;uklularl
XII YY
-Anonim -
Sozlerin dUnyasl insanlara binlerce ytl bilgi ve duygu ta~ldl. Saytlann dUnyasml
algtlamakta zorlamyoruz. SaYllar, matematik anlamda kaotik, kanna~lk ve belirsizligin yiiksek
oldugu yaptlarda sozlerin tamamlaYlclsl oldu hep. Sozlerin dUnyasml saytlarm dUnyasl He
tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insanm oykUsU de Kendi goreceklerinde daha tutarlt bir
algtlamaYI ve anlatlml getirirler.
istatistik, uygulamasl bilgi mUhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik Uretmek
karanltga I~lk gotUnnek Kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dinamiginde tarihler, bUyUk
olasIilkla, yeniden yazllacak ve ~ok farkll boyutlar, degerlendinneler olacaktlL Olaylarm tarihinde
zihniyetlerin tarihine ve ~ogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yommlamasma yonelmek,
kUItUr ve uygarlIklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en
bUyUk katklsl, ge~mi~i daha iyi anlamaya ~ah~lrken, bugUnU daha saglikh yorumlamak, gelecegi
daha az hatalt dU~Unmek ve bilin~ uygarltgma getirecegi katma deger olacakhr.
Bu dU~Unce ve hasretle, Devlet istatistik EnstitUsU ~alt~maiannm 1988 Yllmda, oncelik
projesi: U~ ayhk milli gelir hesaplan, ~evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi
istatistikler olmu~tur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk UrUnii Cumhuriyet
donemini kapsayan ve 400 sayfaYI a~an "istatistik Gostergeler: 1923-1990 " yaymmm matbu ve
elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger~ekle~ti. Bu ~alI~ma, her YII giincelle~tirilerek ve
yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yUzyil TUrkiye
istatistikleri i Ie ba~layan bu ~alI~malarm devaml 19. yiizytl ve diger yiizytllan kapsayan istatistik
ve nicel bilgi te~kil eden ara~tlnnalarm yaymlanmasl ~eklinde tasarlanml~tIr.
t~lyan U~
TUrkiye'de kaYlt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da
doneminde, Osmanii imparatorlugunda kaYlt sistemlerinin, ozellikle niifus ve ziraatta
olu~turuldugunu ve bUyiik onem ta~ldlglm biliyoruz. Osmanh "Niifus ve Arazi Tahrir Defterleri"
~ok degerli kaYlt ve bilgiler vennektedir. Macaristan'm yada Musul'un kU9Uk bir koyUnde ka9
hane oldugu, ne Kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve Ulkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden
ogreniyomz. DiE'nin bu kapsamda da yaptlacak ara~t1nnalara ve yaymlanmalanna gosterecegi
katkl bUyiik bir hizmet olacaktlr.
Sel~uk
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, SOTCELER, 1841-1918
XI
Devlet istatistik Enstitilsil'niln zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389'da
kurulmu~tur. Bu nedenle Enstitil giri~inde, "Devlet istatistik Enstitilsli Kurulu~ Tarihi 1926",
Defterhane Kurulu~ Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in armaganl ve emaneti olan Devlet
istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve on un zaman is;inde kaynagl olan Defterhane'nin
mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE "Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi
Sistemi Merkezi", "Ulug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlannlO kaynagl bu dil~ilnce, bilgi ve
tarih bilinci hasretidir.
<;ok degerli tavsiyeleriyle s;ah~malanmlza gUS; veren, hocamlz Saym Prof. Dr. Halil
iNALCIK'a, IUtfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm s;ah~mada bUyUk
emegi ges;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, ara~tlrmalanyla projeye katIian Saym Prof. Dr.
Cem BEHAR., Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu ara~tlrmalann devammda kurumsal destegini
esirgemeyen Devlet istatistik EnstitUsli Ba~kaOl Saym DoS;. Dr. Omer DEMiR'e aynca Teknik
i~ler Dairesi Ba~kaOl, Yaym inceleme Subesi MUdilrU ve ~ube elemanlan ile emegi ges;en tUm
EnstitU mensuplanna sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim.
Prof. Dr. Orban GUVENEN
DiE, OSMANLI MALi iSTATisTiKLERi, BUTCELER, 1841·1918
XII
da
i",
let
IIII
Igi
ve Iii
Uk
)r.
ni
.ik
m
II
SUNUS
insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyim ler birikimidir. Bir toplumun temel
yaplslnt ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl, yani Uzerinde
ya~adlgl belli toprak par~aSl, nUfusu ve etnik yaplsl, belli bir tarih siireei iryinde meydana gelmi~tir.
<;evrenin toplum iizerinde ve toplumun ~evre iizerinde etkileri baklmlOdan her toplum belli bir
yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr. Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kUltiir yaplsl
da bir tarihi stireein iiriinUdtir. Yani bir milletin payla~ageldigi inanry sistemi, ortak davrant~
biryimleri onun nereye yoneleeegini belirler. Keza her toplum, sUrekli degi~im i9indedir, fakat
genel degi~im i~inde degi~meyen, direnry gosteren, yava~ degi~en belli bi9imde yaptlar ve kahplar
vardlr. Degi~imi bilinryle yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda gerymi~teki biirnn bu
faktorleri, kahp ve yapllan, rakama donii~tiiriilen objektif ol9iilerle saptamak hayati onem ta~lr.
Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkit), toplum yaplsl Osmanh
imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tanmlOa dayanan ~ift hane sistemi dedigimiz belli bir
tanm sisteminin sonueudur. BugUn Tiirkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme
politikalannda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bitindigi zaman isabetIi kararlar almabilir. Kisaea
soylemek gerekirse, bugUn tarih i1mi, toplum hayatml bir bUtiin olarak ete almakta ve toplum
hayattyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr. Bugtinti anlamak, tarihi siireci
anlamakla miimklindiir. Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr. Toplumumuzun
ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi arylktlr. Bilinmeyene eri~ebilmenin
en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle
miimkiindlir. Dogal olarak sorun, Tiirk toplumunun ge~mi~i Uzerinde rakamlara dayanan arylk ve
objektif bir bilgiye varmanlO olaslltk dereeesidir.
Gerryekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yaYllml~ imparatorluklanm slkt bir merkezi idare ve
kontrol altlOda tutabilmek iyin olduk~a karma~lk saylm usul\eri geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin
gorev yaptlgl yeri, maa~101 ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek iryin merkez ar~ivlerinde
saklanan ayrlOttil listeler ve defterler dlizenlemi~lerdir. Binleree t1marilOm durumunu saptayan
Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir omegidir. Obtir yandan
klrsal bollimde, vergi yiikiimllileri i~in de Mufassal Defter-i Hakani' ler meydana getirilmi~tir. Bu
defterlerde her vergi yiiktimllislinlin tasarrufu altlOdaki toprak miktannt saptayan ve ~e~itli vergi
oranlannt belirleyen bilgiler sistematik bir biyimde verilmi~tir. Mufassal defterler aym donemde
Avrupa'da ve <;in'de vergi ve askerlik iyin diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan
daha iteri ve aynntthdlr. Bugiin ar~ivlerimizde saytSI li~bine yakla~an sancak mufassal defterleri
nlifus ve ekonomi baklmtndan en ayrlOtlh, gtivenilir kaynaklanmlzdlr. Bize kadar eri~ebilen en
eski omekleri 15. ytizytl ortalarlOa kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu ~e~it defterlerin 14.
yiizytl sonlarlOda Y Ildtnm Beyazid (1389-1402) doneminde dtizenlendigine dair belgesel kanttlar
vardlr. Bu defterleri meydana getirmek iyin her saneakta yerinde saylmlar yaptlmakta idi. Her
saneak iyin atanan bir yazici veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yiikUmllilerini ve
gorevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yanmdaki
katip belli bir sistem i~inde defter haline getirirdi. SaYlmdan kaymalan onlemek, vergi miktanm en
saghkh bi~imde saptamak i~in belli yontemler izlenmekteydi; omegin, bir UrUntin ytlltk miktannt
belirlemek iyin lis: Ylltn ortalamasl altmrdl. Koylliniin saYlmdan kaymaSlOa sebep olan sipahinin
timan elinden altntrdl.
Boyleee en kapsamh ve gtivenilir sonuylara varmaya ~ah~lhrdt ki, bu kapsamhhk ve
dogruluk prensipleri bugUn de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saYlmlan, geryek
DiE, OSMANLI MALi iSTATisTiKLERi, BOTCELER, 1841-1918
XIII
anlamda bugUnkU istatistiklerle ozde!? saymak yanlt!?tlr. C;:UnkU 0 donemlerde, diinyanm obUr
bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh imparatorlugu'nda da bu gibi saYlmlar belli amayla, ozellikle
vergileme amaCI ile yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saYlmlardan bugiinkii istatistik verilerine
en yakm sonuylar elde etmek iyin baZI yontemleri uygulamak olasldlr.
Osmanh say 1m defterlerinde en onemli problemlerden biri !?udur: Burada, genellikle, ki~i
yerine hane, yani geni!? aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yUkiimlUsU esas olarak
hanedir. Vergi yUkUmlUsU olarak evlenmemi!? erkekler ve dul kadmlar da saylm iyine aiIOIr.
Modem demografi biliminin metod Ian kullaOllarak bu saYlmlardan geryek niifusu hesaplama
giri!?imleri yapllml!?tlr. Vine nufus i9in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalOlz belli ya!?a
eri~mi~ erkekler listeye altnml~tlr; kadlOlar, 90cuklar. hiy kazancl olmayan ya!?hlar ve ozel vergi
bagl!?lkltgi olanlar saylma almmaml!?tlr. NUfus i9in oldugu gibi, ekonomik veriler i9in de ozellikle
mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr.
Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda, ozellikle gumruk ruznam~e
defterleri, en ayrmtlh istatistik kaynaklanmlz arasmdadlr. Bu defterlerde gtimrUge tabi e!?yaYl
getiren gemi kaptanlan, tUccarlar, getirdikleri mallann men!?ei, miktar ve degerled kaYltltdlr. En
altta, alman giimrlik miktan belirtidir. Ku!?kusuz, kayakyliIgm geni~ boyutlara eri!?tigi 0 donemler
iyin bu istatistik verilerinin de hayti noksan oldugu meydandadlr. Diikkanlardan alman ihtisab
resmini saptamak i9in ~ehir ve kasabalarda yapJlan dUkkan saYlmlanda ekonomi tarihi i9in
kapsamh ve onemli kaynaklanmlz arasmdadlr. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnaflO
diikkan saYlsml 0lduk9a dogru biyimde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir
idari ihtiyacl kar!?r1amak iyin ozel saYlmlar da yapml!?tlr. Mesela, 1640 tarihinde ak9adaki
enflasyon ve a~tn fiyat artt~lan kar!?lsmda, pazardaki bUtiin maHan kalite ve ol9iileriyle
fiyatlandlran narh defteri yok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada yok onemli ba!?ka bir dizi,
Temettuat defterleri istatistik ara!?tlrmalan iyin olaganiistli bir onem ta~lmaktadlr. SaYlsl
onbinleri a~an bu defterler, Tanzimat sonraSl donemde imparatorlugun biiyUk bir boliimiinde vergi
matrahl olarak koyliinUn elindeki biitiin mallann saylmml igermektedir.
Devlet istatistik Enstitlisii olaganiistli bir onem ta!?lyan bu tarihi verilerin sistematik
biyimde yaymlanmasml ete almakla, yalOlz sosyo - ekonomik tarihimiz iizerinde birinci elden
kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta. aym zamanda bu verileri bugiinkU
istatistik verileri ile kar!?da!?tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir sUre9 iyin geli~im yizgisini ara!?tlrma
imkanml saglamaktadlr.
1988-l994 ydlan arasmda Devlet istatistik EnstittisU Ba~kam o(arak gorev yapan degerli
bilim adaml Saym Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik alamO! a9tlgl i9in i9tenlikle
tebrik etmek odevimizdir. Enstitii Ba!?kam Saym Doy. Dr. Orner DEMiR destekleriyle yah~malann
devamlOt ve geli~mesini saglaml!?ttr. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat
tarihyisi Saym Prof. Dr. ~evket PAMUK'un se9i1mi!? olmaslOlO bu etkinligin ba!?anya ula!?maSI
i9in bir garanti saYllmasl gerektigini de ozeHikle belirtmek isterim.
Prof. Dr. Halil iNALCIK
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, BUTCELER, 1841·1918
XIV
6bilr
likle
~rine
SUNUS
ki~i
arak
mlr.
arna
ya~a
'ergi
likle
m~e
VaYl
En
nler
[sab
ic;:in
afm
bir
laki
iyle
iizi,
ylSl
~rgi
ltik
ien
Ikil
Yaplsal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler
Tiirkiye ic;:inde bulundugumuz ytizydda c;:ok hlZh demografik, iktisadi ve toplumsal
sahne olmu~tur. Birkac;: temel gosterge ile omekleyecek olursak, iilke ntifusu
1920'lerin ortalannda yakla~lk 13 milyondan 60 milyona ula~ml~tIr. NMus artl~lan yiiZYlhn ikinci
yansmda hlzh bir ic;: goc;: ve kent1e~meyi de beraberinde getirmi~tir. Kentli ntifusun top lam ic;:indeki
pay I yiizde 20'lerden ytizde 60'jara C;:lkml~tlr. Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle
dogurganhk oranillda gortilen dii~ti~ler, TUrkiye'nin demografik gec;:i~ sUrecini de yine hlZh
bic;:imde ya~adlgllll gostermektedir.
geli~melere
Ttirkiye ekonomisi de yUzytl boyunca klrsal alanlarda tanmlll aglr bastlgl yapIlardan
kentlerde sanayi ve hizmetlerin one gec;:tigi yap tiara gec;:i~i ya~aml~, tanmlll ekonomi ic;:indeki payl
yUZYlhn ba~larillda ytizde 50'lerden 1990'larda yUzde 15'e kadar gerilemi~tir. 1930'lann Dtinya
Bunahml ko~ullannda devlet destegiyle ba~layan ve 1960'larda karma ekonomi c;:erc;:evesinde yeni
bir hamle yapan sanayile~me siireci, iktisadi biiytimeyi hlzlandlrml~, ancak hlzla artan kentli
niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tJr.
Tiirkiye'nin dtinya ekonomisi ic;:indeki yeri de ylizyd boyunca onemli degi~iklikler
YlizyIlIll ba~larmda serbest ticaret ko~ullannda tanmsal mallar ihrac;: eden ve mamul
mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930' lard an itibaren yerini ic;: pazara yonelik sanayile~me
stratejisine terk etmi~tir. 1960' II ve 1970' Ii yillarda sanayi tiretimi hlzla artarken, Tlirkiye bu
tiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir. 1980'lerden itibaren sanayi Urtinleri
ihracatl on plana C;:lkarken, Avrupa'dan Ortadogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar
bOlgesel pazarlarla daha fazla blittinle~me hedetlenmektedir. Ttirkiye 21. YtiZYIla i~te bu hlzh
donii~iimlerin derin sancilanyia ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar araYl~lan ic;:inde girmektedir.
gostermi~tir.
rna
Demografik ve iktisadi doni.i~timler toplumsal yapllarda da onemli geli~meleri beraberinde
YiiZYlhn ba~mda ni.ifusun yiizde 80'inin klrlarda ya~ad@, tanm aglrhkh bir
topiumdan, bugiintin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapilanna gec;:i~ stireci, toplumsal ve siyasal
yapllarda da onemli degi~ikliklere yol ac;:ml~tJr. Devletin ic;:eriginden toplumsal yapllara, egitimden
saghk hizmetlerine, sosyal gtivenlikten klilti.irel etkinliklere kadar pek c;:ok alanda hem nitel hem de
nicel olarak onemli geli~meler, c;:e~itlilikler ve zenginlikler gortilmektedir. Bu geli~melerin onemli
bir boliimiinti istatistiksel diziler araclliglyla izlemek ve olc;:mek mtimktindtir.
getirmi~tir.
~rli
de
nn
iat
lSI
K
Cumhuriyetin ilk yillarlllda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstittisii, 0 tarihten bu yana
soztinti ettigimiz donii~limleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~
kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiytik onem vermi~tir. Bir nesil oncesiyle
kar~lla~tlrlldlglllda bugtin ntifus, tanm, i~giici.i, ekonomi gibi temel konulann yam slra egitim,
saghk, kiiltiir, c;:evre, adalet, sosyal giivenlik, enerji ve turizm gibi pek c;:ok alanlarda toplanan ve
yaymlanan istatistikler kapsam, c;:e~itlilik ve giivenilirlik baklmmdan onemli geli~meler
gostermi~tir.
Buna kar~lhk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Ttirkiye'sinin
devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara i1i~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri
tabammlz son derece slmrli kalmaktadlr. Bu konularda yaymlanml~ verilerin de c;:e~itli sorunlan
bulunmaktadlr. Bugtin ara~tIrmacilar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve
sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu
DIE, OSMANLI MALi iSTATisTiKLERi, SOTCELER, 1841·1918 xv
I
nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerinde ve 20. Ytizytl oncesine
degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr.
ili~kin
Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan i~inde stirekliligi vardlr. Dtinkti yapllar
bugtinktileri belirlemektedir. Gtintimiize 1~lk tutabilmek, 19. Ytizytlm ve hatta daha oncesinin
yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlan daha geni~ bir ~er~evede tartl~abilmekle miimkiin
olacakttr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek i~in,
19. Yiizytlda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalannm sonu~lanm ve ula~ttgl noktaYl, ekonomide,
toplumda ve devlet yapIsmda ortaya ~lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi Ol~ebilmek ve
anlayabilmek gerekmektedir.
Boylece hem tarihi sUreklilikler hem de kmlma ya da dontim noktalan daha saghkh bir
biyimde yorumlanabilecektir. Aynca Ttirkiye'nin uzun d5nemli geli~me ~izgisini ba~ka iilkelerle
birlikte kar~tla~tlrmah bir ~er~evede incelemek mUmktin olacakttr.
Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve bOylece hem gUniimtiziln donii~timlerinin
daha iyi anla~llabilmesi hem de uluslar arasl kar~lla~ttrmah yah~malara zemin hazlrlamasl yalmzca
Tilrkiye'ye ozgU bir gereksinim degildir. Ozellikle son 30 Yll iyinde Batt Avrupa ve Kuzey
Amerika'dan Latin Amerika ve Asya'ya kadar pek ~ok Ulkede, hem resmi istatistik kurumlannm
hem de ozel ara~tlrmactlann giri~imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya
ba~laml~t1r.
Bu yaymlar Amerika BirIe~ik Devletlerinde, Kanada'da, Avrupa ve Latin Amerika'mn
iilkelerinde resmi istatistik kurumlannm yaymladlklan ~ah~malarla ba~laml~tlr. Daha sonra,
1960'lardan itibaren, ingiliz tarih~i B. R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet
Afrika ve Asya tilkelerinin tarihi istatistikleri tizerine yaymladlgl ciltler, bilim dUnyasmda bUyUk
yankllar uyandlrml~ ve kar~t1a~ttrmah tarihi ~ah~malar iyin yok onemli bir olanak yaratm!~ttr.
ye~itli
TUrkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malann
hem gUntimUzdeki hem de yakm geymi~teki geli~meleri anlamaya yah~an bilimsel
~abalara yeni bir soluk kazandlracakttr. Kaldl ki, 20. ytiZYII oncesinde ye~itli konularda veri
dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl silrecinde Osmanlt Devletinin ~ok istisnai bir yeri vardtr.
Ytizytllar boyu geni~ bir cografyaYt yoneten merkeziyet~i Osmanh btirokrasisinin, 16. yiizytldan ve
hatta daha oncesinden ba~layarak kay!t tutmaya ve saymaya btiytik onem verdigi bilinmektedir.
Toplanan verilerin bir bOlUmUnti bugUn Osmanh ar~ivlerinden saglamak mUmkUndUr. Aynca, 19.
ytiZYllda yapllan saytmlann ve derlenen istatistiklerin bir boliimti de eski harflerle yaymlanml~
olarak ~e~itli ktittiphanelerde bulunmaktadtr. Bu verilerin gozden geyirildikten sonra Osmanh
uzmanlan dl~mdaki ara~ttrmacllann kullammma sunulmasl btiytik yararlar saglayacakttr.
ba~lattlmas!,
i~te bu nedenlerIe Devlet istatistik EnstitUsti, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl altmda yeni
bir yaym dizisi ba~latarak, yakm ge~mi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~t1rmactlarm ve genel
okurlann kullammma sunmaya karar vermi~tir.
Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Ttirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara
istatistiksel tabIonun daha ayrmtth ve yeterli bir bi~imde ortaya konulmasl
hedeflenmektedir. Bu ama~la 19. ytiZYlldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel
ta~larml olu~turan nUfus, tanm, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri, hem genel okurlann hem de
ara~ttrmacllarm yararlanabilecekleri biyimde derlenmektedir. Her biri kendi konusunun uzmam bir
ara~tIrmacmm yonetiminde ve disiplinler araSI bir yakla~lmla ytirUttilmekte olan bu ~ah~malar,
ayn ciltler halinde yaymlanacakttr.
ili~kin
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi. SOTCELER. 1841-1918
XVI
Tarihi Verilerin Sorunlarl
apJiar
~sinin
mkiln
: i~in,
mide,
ekve
II bir
~lerle
:rinin
mzca
.uzey
nnm
naya
i'mn
:mra,
layet
ilyilk
lann
msel
yen
.rdlr.
n ve
edir.
. 19.
lml~
tanh
yeni
enel
lara
nasI
mel
t de
bir
dar,
XVI
Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl, ne yazlk
ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullanabilecekleri anlamma gelmiyor. B. R. Mitchell'in
lsrarla vurgulad1!~;I gibi, devletlerin 20. yiiZYII oncesinde topladlklan veriler yagda~ anlaYI~ ve
yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma amaylanyla toplanmaktaydl. Bu dar
yakla~tm, hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri top lama tekniklerini kaymllmaz olarak
etkilemi~tir.
Aynca, 20. yiiZYII oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok smlrh oldugunu, devletlerin
veri top lama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~1 kar~lya kaldlklanm da hatlrlamak
gerekmektedir. Bunlann yam SIra, siyasal kaygtlar da 20. yiizyIi oncesinde yaymlanan resmi
istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarm giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Smlrlt amaylar
ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri yagda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek
miimkiin degildir.
Osmanh Devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin dl~mda
kaldlgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son Yillarda yaymlanan pek yok ara~tlrma ve monografta
niifus saymlanndan biityelere, tanmsal iiretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki
Osmanh verilerinin ye~itli sorunlan, eksiklikleri ve sakmcalarl aynntth olarak tartl~tlmaktadlr.
Osmanh verilerini kullamrken ortaya ylkan bir diger sorun da hem iilke slmrlanmn hem de Ulke
iyindeki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir.
Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini bir araya getirerek bas it diziler olu~turmanm
zorluklanna i~aret etmektedir.
C;agda~ amaylarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~Ila~ttrlldlgmda, eldeki tarihi
verilerin yetersiz kaldlgl gOriilmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez
yaymlandlktan soma zaman iyinde nasll kahclhk kazandlklan ve daha soma tamiri yok zor ve hatta
imkanslz bazl yanh~hklara yol ayabildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi
ele~tirel bir sUzgeyten geyirmeden yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr.
Bu nedenle, "Tarihi tstatistikler Dizisi" yeryevesinde yaymlanacak yah~malarda, eldeki
verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel ayldan daha saghkh goriilen
bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye miimkiin oldugu kadar ele~tirel
yakla~arak, bu malzeme, kendi iy tutarslzhklan miimkiin oldugu olyiide aYlklandlktan sonra,
verilerin kapsamlan, toplanma yontemleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartl~llarak
yaymlanacaktlr.
Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle siizgeyten
geyirdikten soma, yagda~ anlaYI§a en yakm ve yagda~ istatistiklerle kar~lla~ttrllabilecek diziler
olu§turmaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tUm titizlik ve ozene kar§m, daha farkh amaylarla ve
anlaYI§larla toplanan bu verileri, yiiZYlhmlzm yagda~ anlayt§ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle
kar~lla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz
tarihi verileri kullanacak ara~ttmlacllann, uzun donemli kar~lla§tlrmalar yaparken, iki tiir veri
arasmdaki amay, kapsam ve teknik farklarmt dikkate almalan gerekecektir.
Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim.
Bu ciltlerdeki malzemenin otesine geyerek daha farkh veya daha ayrmttlt diziler olu~turmak
miimkUndiir. Omegin; daha kiiyiik idari birimler diizeyinde verilere ula~mak isteyen ara~ttrmactlar,
yaymlanmamt~
ar~iv
malzemelerini
veya eski
harflerle
yaymlanml§ yah~malan
kullanabileceklerdir. Daha aynntlIt yalt~malar yapmak isteyen ara~tlrmactlar iyin, her cildin
sonunda bir kaynakya yer almaktadlr.
DIE, OSMANLI MALi iSTATlsTIKLERi, eUTCELER. 1841-1918
XVII
1988-1994 ytllan arasmda Devlet istatistik Enstitilsii Ba~kant olarak gorev yapan Saym
Prof. Dr. Orhan GUVENEN bu dizinin en erken a~amalanndan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve
destekledi. Enstitil Ba~kant Saym D09.Dr. Orner DEMiR de yardlmlannt esirgemeyerek dizinin
devamml sagladl. 1994 Yllmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde diizenlenen Tarihi
istatistikler Semineri'ne katJlan Saym Prof. Dr. Tuncer BULUTA Y, Saym Mehmet GENC, Saym
Prof. Dr. Halil INALCIK, Saym Prof. Dr. tIber ORTAYLI, Saym Prof. Dr. Halil SAlllLLIoGLU,
Saym Prof. Dr. Yal9m TUNCER He DIE 9ah~anlan degerli gorii~ ve ele~tirHeriyle bu diziye
onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazJlI~1 slfasmda, Tarihi istatistikler Dizisi i9in ayn ayn
ciltIer hazlrlamakta olan 9ah~ma arkada~lanm Saym Prof. Dr. Cern BEHAR, SaYIll Prof. Dr.
Yavuz CEZAR ve Saym Prof. Dr. Tevfik GURAN'1ll g6rii~lerinden de yararlandlm. Kendilerine
te~ekkiir ederim.
"Tarihi istatistikler Dizisi" gergevesinde yaymlanan/yaYllllanacak ciltIerin bugilnkil
TUrkiye'nin yapllarmm ve d6nU~Umlerinin daha iyi anla~llmasma katklda bulunacagml umuyor,
tUm okurlara ve ara~tlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz.
Prof. Dr. Sevket PAMUK
Tarihi istatistikler Dizisi
Yoneticisi
DiE, OSMANLI MALi ISTATisTiKLERi. SOTCELER. 1841·1918
XVIII
:aym
ii ve
linin
arihi
:aym
}LU,
IZlye
ayn
Dr.
~rine
~nkii
1yor,
[UK
lizisi
ticisi
ONSOZ
Ondokuzuneu yiizyd, gerek mali sistemde genrekle$en refomllarla yepyeni bir mall yapl
getinnesi ve gerekse onee h;: ve daha sonra da dl$ borylanmalann yol aytlgl sonu91ar itibariyle
Osman It mall tarihi iyinde istisna! olyiide onemli bir donemdir. BiitUn bu onemine ve oldukcya
gilnilmUze yakm bir geyl11i$i te~kil etmesine ragmen, donemin mall tarihi hakkmdaki bilgilerimiz
oldukya sllmltdlr. Yakm zamanlarda imparatorlugun son donem mall tarihi hakkmda onemli
yaYllllar yapilml~ olmakla birlikte bunlarm bilyUk b6lilmilnde kantitatifveri yetersizligi gibi onemli
bir eksiklik g6zlenmektedir. Bu yetersizlik ozellikle de mali tarihin temel verilerini te$kil eden ve
hilkilmetlerin mall politika ve uygulamalannm istatistik ifadesi olan biitcyeler ve biitcye
uygulamalanyla ilgilidir.
Biltyeler, temelde. devletlerin beklenen gelir ve planlanan giderlerinin seyrini ve bile~imini
izlememize imkan veren belgelerdir. Ancak ilretim, tiearet haemi, milli gelirin dilzeyi ve bile~imi
gibi ekonominin genel performansmdaki geli~me ve degi$melerin izlenmesine imkan verecek
istatistik verilerin yetersiz oldugu ondokuzuneu ytizytl Osman It ekonomisi gibi sanayi 6ncesi
donem ekonomilerde devlet gelir ve giderleri, ekonomideki makro degi~meleri tespit
edebilecegimiz en onemli, hatta belki de yegane gostergelerdir. Aynca bu ekonomilerde devlet
sektorilntin gilcti ve geni~ligi bu verilerin onemini daha da artlmlaktadlr.
Saglam bir bilrokratik temele sahip olan Osmanh mali idaresinin Tanzimat'la birlikte
kazandlgl yeni egilim ve araYI~larm en belirgin sonw;larmdan birisi de mall sistemin temelini
olu~turan modem bir biitge geleneginin dogmu~ olmaslydI. Nitekim bu geli~menin bir sonueu
olarak imparatorlugun son donemine kadar birkay Yllltk istisna dl~lllda diizgiin bir seri
olu~turabilecek bir biltye koleksiyonu ortaya 9Ikml$tlr. Ancak farklt alt donemlere air biitgelerin
baztlannll1 verileri yaYll1lanml$ ve degerlendirilmi$ olmakla birlikte biitiin bir donemi kapsayan bir
yall$ma yaptlmaml~tlr.
Bu 9all~manll1 temel amaci Tanzimat'l izleyen ytllardan ba$layarak 1918 ytlma kadar bir
boliimU ar$ivlerde bulunan ve bir bolilmU de 0 donemde eski TUrkge harflerle yaymlanml$ olan
ula$tlabilen tUm bUtye verilerini tek bir eser halinde ve orijinal $ekline baglt kalmakla birlikte
miimkUn oldugu ol9tide aynl sistematik iyinde gUniimtiz ara$tlnnaCISll1l11 hizmetine sunmakttr.
Aynca modem kavram ve yakla~lmlar yergevesinde bu biitye verilerinin ozet bir teknik ve mali
analizi yapdarak yakll1 donem kamu tinans tarihimize 1~lk tutulmaya da gayret edilmi$tir.
(alt$mada Tanzimat donemine ait 29, II. AbdUlhamit donemine ait 28 ve ittihat ve Terakki
donemine ait 9 olmak Uzere top lam 66 mali yda ait bUtye verileri yer almaktadlr. Donem icyinde ilk
bUtge benzed veriler (1257) 1841/' 42 mall ytlma aittir. Bu veriler devletin top lam gelir ve
giderleriyle ilgili bir on tahmin niteliginde olup bir bi.itye taslagl olarak degerlendirilebilir. BUt~e
yergevesinde ongoriiien gelirierin toplanmasma ve belirlenen tahsisatlara gore hareamalann
yaptlmasll1a onceden tasdik yolu ile izin veren bir dokilman anlamtnda ilk modem biitge
(1262) 1846/'47 mali ylll i9in hazlrlanml~t1r. Bu tarihten sonra Ktrlm sava~1 donemine rastlayan
(1270) 1854/' 5 5 mali YIIJ gelir bUtgesi ve (1271)\ 855/' 56 mali Yilt biltgesi ile (1281) 1865/'66 mali
Yilt gider bUtyesi dl$mda Tanzimat doneminin tUm biitgeleri yal!$mada yer almaktadlr.
II. AbdUlhamit doneminde, Osmanlt-Rus sava~lI1l11 hemen sonrasma rastlayan
(1294)18781'79 mali Yilma ek olarak (1300)1884/'85 mall Yilt gider biitgesi ile (l301)1885/'86,
(1302)18861' 87, (1319)1903/' 04 ve (1323)1907/' 08 mall ydlarma ait btityeler bultmamaml$tlr.
II. Abdiilhamit doneminde (1303)-(1318)/1897-1902 ydlan arasll1da dilzenli olarak yapllan
yaymlarda bUtge uygulamalanmn sOl1uylanna da yer verilmi$tir.
XVIII
DiE, OSMANLI MALi iSTATisTiKLERi, SOrc;ELER, 1841·1918
XIX
I
ittihat ve Terakki doneminde ise (1329) 1913/' 14 mali ytl! iyin ayn bir biltye
haztrlanmayarak bir onceki mali ytl biltgesinin bu Yll iyin de geyerli otmasma karar verj[mi~tir. Bu
nedenle yal!~mada 1329 yilt i9in ayn bir biltye yer almamaktadtr.
Son olarak bu eserin ortaya ylkmasma yapttklan ye~itli ~ekillerdeki katktlar nedeniyle
ozellikle minnettarhgtml ifade etmek istedigim ki~iler bulunmaktadtr. Tarihi istatistikler dizisini
ba~latan Devlet istatistik EnstitilsU eski Ba~kant Saym Prof. Dr. Orhan OUVENEN'e, dizinin bu
eserinin yaymlanmasma bilyilk destek olan EnstitUsil Ba~kant Saym Day. Dr. Omer DEMiR'e, bu
dizinin onsozUnU yazan hocam Saym Prof. Dr. Halil iNALCIK'a, bu diziyi yoneten Saym Prof. Dr.
~evket PAMUK'a ve yaym yalt~malanna yardlmCt alan Teknik i~ler Dairesi Ba~kant, Yaym
inceleme ~ubesi Mildilril ve ~ube elemanlan ile emegi geyen tUm Enstitil mensuplarma
te~ekkUrierimi ifade ederim.
Prof. Dr. Tevfik OURAN
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, SOTCELER, 1841·1918
xx
biitge
itir. Bu
SUMMARY L~ ENGLISH
ieniyle
iizisini
nin bu
t'e, bu
of. Dr.
Yaym
planna ~N
OTTOMAN FINANCIAL STATISTICS, BUDGETS, 1841-1918
Very radical changes in the field of public finance make the nineteenth century the most
significant period of the Ottoman financial history. Despite its importance, however, our
knowledge of the late Ottoman public finance is very limited. Perhaps the most important reason of
this deficiency has been the unavailability of satisfactory financial statistics, mainly the budget
data. The study of nineteenth century public finance is greatly impeded by the reliable budget
figures. The aim of the present volume is to compile the late Ottoman budget figures. So this
volume covers data on expected revenues and planned expenditures of the central government for
66 fiscal years in the period between 1841 and 1918. The budgets were obtained from the
published or unpublished documents, most of them from the Ottoman archives.
Tax system inherited by the nineteenth century was basically developed during the
sixteenth century. Taxes on agriculture were the mainstay of government revenues. The urban
population's burden was much lighter, consisting of market dues as well as customs duties. In
addition, non-muslims paid a head tax in return for exemption from military service. An important
part of these revenues was granted to religious foundations or private persons. Treasury's own
revenues were assigned in financial units to collect by the means of tax-farming. Revenues
accruing to the central government formed only a fraction of the total raised from taxes. State
treasury was also supplemented by additional excise taxes, levied on households or land plots
regardless of ability to pay and granted many exemptions to various groups.
Nineteenth century reforms radically transformed this traditional financial system. The
main financial goal of nineteenth century statesmen was to increase the taxing power of the
government and to appropriate a larger share of economic resources by imposing tax burden
directly on income and wealth and by collecting state revenues by salaried agents of the state.
Effective reforms began at the Tanzimat era. The head tax was simplified and replaced by
the military exemption tax in 1856. A new tax supplanted all excise taxes. Censuses and cadastral
surveys of property values and income were taken to levy this new tax entirely according to the
ability to pay. In the cities a profit tax replaced market and excise taxes. But it was delayed till
\860, when it was appl ied at the rate of 3 percent, raised to 4 in 1878 and 5 in 1886, at which date
it was extended to salaries and wages, thus making it a true income tax. Besides, on the basis of
cadastre an entirely new property tax imposed in 1861 at the rate of 0.4 per cent of the value of all
cultivated land, urban plots, and buildings and of additional 0.4 per cent of rental income
therefrom. More complicated rates, depending on the type of income, were introduced during the
Young Turk period. These income and property taxes, levied and largely collected by salaried
agents of the governments, raised a considerable amount of revenue and shifted the tax burden to
the towns and cities.
As for agriculture, following the Tanzimat Edict in 1839, all land was subjected to a 10
percent tax and decided to collect the revenues by salaried state agents. But the sharp decrease of
revenues forced the Treasury to reimpose the tax-farm system in 1842. Various methods of tax
farming were tried to halt the over-taxation and abuses of short term tax-farming. Even in the early
twentieth century, tax-farming accounted for more than 90 percent of all tithe revenues collected.
Until 1859 the sheep tax was levied in kind one animal in ten being taken for the needs of the
palace and the army. After that a tax of 1.5 to 4 piastres, depending on the locality, was imposed.
xx
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, eOTCELER, 1841-1918 XXI
Revenues deriving from customs duties imposed on goods passing into and out of the
Empire were another major source of government. The Commercial Convention of 1838 imposed
duties of 3 percent on imports, 12 percent on exports, .3 percent on transit and another 2 percent in
lieu of other internal duties paid by importers. In 186 II' 62 new convention raised import duties
from 3 to 8 percent, lowered export duties from 12 to 8 percent and provided the reduction of the
latter by 1 percent a year until such time as they should fall to 1 percent, which took place in 1869.
In 1914 import duty was raised to 15 percent.
Some of the traditional taxes were standardized. so that they provided considerably more
revenue than before. Salt, tobacco and spirits taxes were quite significant in the 1860s and 1870's.
But these lucrative sources ot government revenues were handed over to Public Debt
Administration in 1881. There were also other source of revenues such as stamp tax, property
registration and court fees and mining tax.
The central government benefited from all these financial refornls and its revenues rose
rapidly. In the fiscal year 1841/'42, the government revenue was 563 million piastres, in 1861/'62
1.2 billion piastres and in 18751'762.4 billion piastres. But expenditures increased even faster. In
the fiscal year 184/i'42, it was 567 million piastres, in 18611'62 nearly 1.4 billion piastres and in
1875/'76 2.9 billion piastres. The imbalance between government revenues and expenditures
caused gradually increasing public deficits at first met by issuing Treasury bonds and. after 1854.
by contracting foreign loans, a process that led to the accumulation of a debt of more than 20
billion piastres, a declaration of bankruptcy in 1875, and the setting up of the Public Debt
Administration.
Tithes and taxes on livestock and other agricu ltural produce fornled one-thirds of
government revenues in 1850s. Because of the increases in agricultural output. the receipts from
tithes and animal taxes were at their peak in the early 1870s. They supplied about 45 percent of
central government revenues. In 1850s the income and property taxes formed two-fifths of
revenues. But their share fell to under one-fifths of revenues in 1870s. Customs duties accounted
for a sixth of central government.
Even in peacetime, the bulk of expenditure was absorbed by arnled forces. the bureaucracy,
the court, and, increasingly, by debt servicing. Military expenditure fOlmed nearly half of the
government expenditures in 1840s. Beginning from 18605, dept servicing constantly rose and
began to form half of the pianned government expenditures in 1870s.
At the end of 1870s, government revenues and expenditures severely decreased because of
profound crisis of 18761' 78 and the catastrophic Russo-Turkish War. Before 1850, the European
lands contained nearly one-half of all Ottoman popUlation; by 1906, this share had fallen to one­
fifth. The most direct tlnancial result of these losses was that the government revenues fell from
nearly 2.5 to under 1.5 billion piastres. Government expenditures did not decrease in the same
proportion, and therefore the budget deficit greatly increased.
In the reign of AbdUlhamit II and the Young Turk leadership, the government revenues
continued to rise rapidly, after adjustment for territorial losses. In the fiscal year 1880/ '81, it was
1.6 billion piastres, in 19031'04 2 billion piastres, in 1908/'09 nearly 2.4 billion piastres and 4
billion piastres in 1916/' 17. But expenditures increased faster because of large debt payments. In
the fiscal year 18801'81, it was 2.2 billion piastres, in 1903/'04 2.4 billion piastres, in 19081'09 2.9
billion piastres and nearly 4 billion piastres in 19161' 17.
As a result of the losses of wealthy provinces in 1878, receipts from tithes and animal tax
fell from nearly 1.2 billion piastres in 18751'76 to 0.6 billion piastres in 18871'88. The growth of
customs and other revenues brought down the share of tithes and animal tax from 30.5 percent in
1887/' 88 to 27.6 percent in 1916/' 17 financial year.
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, BUTI;ELER, 1841-1918
XXII
of the
lposed
:ent in
duties
of the
1869.
The period between 1878 and 1911 was peaceful and, with the scaling down of the debt in
1881, matters gradually improved. The share of dept servicing feU from half of the total
government expenditures in 1875/'76 to one-forth in the fiscal year 1887/'88. While the share of
military expenditures also declined, expenditures on hospitals, quarantine centers, schools, model
farms and fields and agricultural schools, highways, telegraph lines and railroads considerably
increased.
, more
870's.
Debt
::>perty
s rose
ii/'62
ter. In
md in
itures
1854,
an 20
Debt
ds of
from
:nt of
hs of
unted
:racy,
f the
: and
se of
pean
one­
from
;arne
Ilues
was
ld 4
5. In
12.9
tax
l10f
It in
(XII
DiE, OSMANLI MAli iSTATisTiKLERi, eOTQELER, 1841·1918
XXIII