Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi

Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
ABDÜLHAK ŞİNASİ HİSAR’IN ROMANCILIĞINDA AVANGART,
MODERNİST EDEBİYAT İLE YENİ ROMAN VE POSTMODERN
ROMAN ANLAYIŞLARININ İZLERİ1
Yrd. Doç. Dr. Mahfuz ZARİÇ*
Öz
Yazıları 1921’den itibaren edebî dergilerde görülmeye başlanan
Abdülhak Şinasi Hisar, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı’nın önemli
isimlerindendir. Abdülhak Şinasi Hisar, çok yönlü, estet, öncü, mükemmeliyetçi ve
üslûpçu bir yazardır. Onun romanları çok katmanlı, çoklu okumalara elverişli,
zengin metinlerdir. O, roman türü, roman yazma sanatı, tenkit sanatı ve romancı
konularında da öncü fikirleri ile dikkat çekmiştir. Onun romanları ile avangart,
modernist ve deneysel edebiyatın; Yeni Roman ve postmodern roman
anlayışlarının roman, zaman ve insan konularına yaklaşımı arasında pek çok
ortak nokta bulunmaktadır.
Abdülhak Şinasi romanlarının Türk romanının köşe taşlarından Ahmet
Hamdi Tanpınar, Oğuz Atay, Orhan Pamuk gibi romancıların eserleri üzerinde
hem üslûp hem roman tekniği hem de kurgu bakımından etkileri bulunmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Abdülhak Şinasi Romanı, Avangart Roman,
Modernist Roman, Yeni Roman, Postmodern Roman.
* Batman Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı,
[email protected]
1
Bu yazı Başkent Üniversitesi’nde 12 Nisan 2013’te düzenlenen Abdülhak Şinasi
Hisar’ı Anma Sempozyumu’nda sunulan “Abdülhak Şinasi Hisar’ın Roman Anlayışı ve
Romancılığı” başlıklı bildirinin genişletilmiş şeklidir.
161
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Abstract
Footprints of Avant-Gardist - Modernist Literature, Nouveau Roman and
Postmodern Novel at the Novel Art of Abdülhak Şinasi Hisar
Abdülhak Şinasi’s articles had been seen from 1921 at literary journals.
He is an important name of Turkish literature in republican era. Abdülhak Şinasi
Hisar is a multi-faceted, pioneer, esthete, stylist and perfectionist author of the
Turkish Literature. His novels are multi-layered, suitable for multiple reading and
rich texts. Hisar has been pointed out with his leading ideas in the field of novel
type, the art of writing novel, the art of criticism and novelist as well. There are a
lot of common points between Hisar’s novels and modernist and experimental
literature; New Roman, and the postmodern novel insights with regard to the
approach of novel, time and human issues.
There are high effects of his novels on most out standings novelist of
Turkish literature such as Ahmet Hamdi Tanpınar, Oğuz Atay and Orhan Pamuk
regarding to his stylistic, novel technique and fiction.
Key Words: Novel of Abdülhak Şinasi, Avant-gardist Novel, Modernist
Novel, Nouveau Roman, Postmodern Novel.
GİRİŞ
Abdülhak
Şinasi,
yazı
hayatına
şiirle
başlamış,
inceleme
ve
anı/denemelerinden sonra romanla devam etmiştir. Hisar, yazılarında sanat,
edebiyat, dil, tenkit konularının yanısıra roman türü, roman tekniği, roman yazarı
konuları hakkındaki düşüncelerine de yer vermiştir.
162
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Hisar’a göre sanat, hudutsuz ve sonsuz bir güzelliğe sahip, gönüllerin
dilini açan, herkese şamil bir lisan; güzellikleri ölümsüzleştirmenin bir yolu ve
kutsî bir davettir. Sanat eserleri varlıklarını sanatçının duyduğu ihtiyaca
borçludurlar. Sanatçı, bir yönü ile delilikleri ehlileştirmeyi, onlardan istifade
etmeyi bilen insandır. Edebiyat bir seçme, ayıklama, sıralama, tasnif etme ve
üslûp işidir. Edebiyat temelde şiir ve roman olmak üzere iki türe ayrılır. Dünya
dilleri şekilsel farklılıklarına rağmen aynı hisleri ifade ederler.
Hisar’a göre tenkit, muharriri anlamaya çalışmaktır. Türk Edebiyatının
en büyük noksanı büyük tenkitçilere sahip olamamasıdır. Türk romanının
gelişmesi için sınırlayıcı yaklaşımlar terkedilmeli ve eleştirmenler edebî eserleri
ciddiliğe, itinaya, düşünceye ve sanata teşvik etmelidir. Hisar, inceleme
yazılarında sanatçı/estetik eleştiri anlayışını benimseyip uygulamaya çalışmıştır.
Edebî eleştirilerinde sistematik olmamakla birlikte tenkitin nesnel ve öznel
türlerini; esere, metne, topluma ve okura dönük kısacası ihtiyacını hissettiği bütün
yöntemlerini kullanmıştır. İnceleme yazılarında sanat, edebiyat, tenkit, felsefe ve
tarih alanlarında pek çok farklı konuya yer vermiştir.
Yazılarını klasik olabilme düşüncesi ve endişesiyle kaleme alan
Abdülhak Şinasi, nitelikli okura hitap etmektedir. Hisar’a göre klasisizm,
duyguların klasik bir kültür ile düşünülüp ifade edildiği zaman erişilebilecek bir
seviyedir. Sanat kurumunun bizzat kendisini gözeten Hisar, sanatı ile maddî
kazanç ve popülist yaklaşımlar arasında tercih yapması gerektiğinde seçimini
tereddütsüz daima sanatın üstünlüğünden yana kullanmıştır. O, yazdığı her kitabı
geleceğe gönderilmiş bir mektup olarak görmüş; ölümsüzlüğü, geçmiş ile gelecek
arasındaki kopmaz bağlar olmalarından ötürü edebiyatta aramıştır.
Romanlarının anı/romanlar, biyografik romanlar olarak ele alınıp
değerlendirilmesi veya hikâye/uzun hikâye olarak görülmesi roman türünün
sınırlarının genişliğinden ve araştırmacıların tasnif, sınırlandırma çabaları ve
metni bir tek edebî türe ait gösterme eğilimlerinden kaynaklanmaktadır. Hisar,
hatıraların etrafında edebiyatı, sanatı ve estetiği ölümsüzleştirmek çabası içine
163
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
girmiştir. Bu durum yüzeyde hatıraları oluşturan insanî değerlerin, korkuların,
özlemlerin, endişelerin, kültürün, medeniyetin, yaşantıların, hâllerin, hayallerin,
hülyaların, ukdelerin özetle zamanların yazı, edebiyat ve sanat ile ölümsüzlüğe
eriştirilmesi olarak görülmektedir.
Hisar’ın vaktiyle, edebiyat dünyasında yeterince anlaşılmayıp hak
ettiğince önemsenmemesinde, yazdıklarının anıya dayalı metinler izlenimi
uyandırmasının önemli bir etkisi olmuştur. Hisar’ın anı gibi aktardığı pek çok
duygu ve düşünceleri, salt hatıra metinleri olarak görülmemelidir. Hisar’ın
eserlerinde tespit edilebilen otobiyografik izlere, tür tespiti sorununa ve
metinlerindeki anı niteliğine en doğru yaklaşım yazarın, zamanın hazineleri olarak
nitelediği hatırayı bir edebî tarz, üslûp özelliği, anlatım yolu ve hareket noktası
olarak kullanmış olduğunu görmektir. Hisar’ın başarısı da geçmişi hissetmesinde
veya anlatmasında değil; onu kelimelerle hissettirebilmesinde ve yaşatabilme
gücündedir.
Roman anlatıcıları, hem kendilerinde hem de anlattıkları kişilerde
meydana gelen değişimleri, insanın ancak tüm zamanları dikkate alınarak
kavranabileceğini göstermek adına okurla paylaşmaktadır. Bu yönüyle Abdülhak
Şinasi, romanlarında kişi oluşturmada realist2 bir tutum izlemiş olmaktır.
Abdülhak Şinasi’nin roman anlayışında üzerinde durulması gereken
noktalardan birisi üslûp konusudur. Bir mektubunda “Ben esasen bütün mevzulara
min-taraf-illâh düşmanım. Fakat düşünüyorum: İyi yazıldıktan sonra mevzu iyidir,
pekâlâdır hatta âlâdır, iş yazılıştadır diyeceğim (…) Vakadan ziyade his, fikir,
eşhas olarak hatırlansa!” diyen Abdülhak Şinasi, tahkiyeli anlatılardaki “olay, kişi,
üslûp” gibi unsurlar arasından genel olarak tercihini üslûptan yana kullanır.
(Mektubu yay. Solok 22)
2
“Gerçekçi romancı, insan hayatını olduğu gibi ve olması gerektiği gibi vermekte (…)
Gerçekçi roman, insan gerçeğini geçmişte, hâlde ve gelecekte bulmuştur.” (Kantarcıoğlu 157)
164
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Roman Hakkında Düşünceleri
Abdülhak Şinasi, “Edebiyatta Roman” başlıklı 1943’te Ulus gazetesinin
Güzel Sanatlar Sayfası Özel Sayısı’nda yayımlanmış yazısında roman türünü
tanımlamaya çalışırken bir yandan da müstakbel romancı ve münekkitlere
önerilerde bulunur.
Hisar’a göre roman, bütün güzel sanat eserleri gibi sanatkârının yaratma
ihtiyacının mahsulüdür. “Roman toprakta biten bir ağaç gibi, içeriden dışarıya bir
fışkırma eseridir. Kendi hususi usaresiyle doğar, köklerini toprağa salarak ışığa
doğru yükselir, yere titrek dantelli gölgelerini döker ve üstünde çiçekler açar.
Onun usulü ve nizamı mühendisliklerinkiler gibi değil, tabiatınkiler gibidir...”
Romanın genel bir kuralı ve sınırlı bir tekniği, farklı türleri arasında bir gaye
birliği yoktur. Roman, pek çok ilim ve sanattan faydalanır. Her yeni deha ile
romanın sınırları genişler. Romanı bütün kapsamıyla anlatan bir tek tanım bulmak
imkânsızdır. Roman, insana insanı duyuran, insanın iç barışını sağlayan, insanı
geçmiş zamana kavuşturan; hakikatlerin yanında hülyalarımızı, hayatımızın
yanında rüyalarımızı da sunan eserlerdir.
Bu yazı, Hisar’ın roman dünyasına girmek, onun avangart yönünü
görmek; nesrinin üslûp dehasını tatmak, sanat, edebiyat, roman hakkındaki
düşüncelerini ve Fahim Bey ve Biz romanı ile Boğaziçi Mehtapları adlı
anı/denemelerini
anlamak
üzere,
merak
edilebilecek
sorulara
cevaplar
niteliğindeki derinlikli ve kapsamlı bir manifestodur.
Ahmet Haşim’in Piyale Önsözü ile pek çok noktada buluşan “Edebiyatta
Roman”, bir savunma yazısıdır. Hisar’ın Fahim Bey ve Biz romanı üzerine yapılan
değerlendirmeler ve romanın türü üzerinde yapılan tartışmalar sonrasında
yayımlanmış cevaplardır. Hisar’ın teorik incelemesinde “romanda sınır ve üslûp”
konuları tartışılmıştır. Yazar, tartışmanın sanat cephesinde yer almış; eserlerinde
telkinden ziyade sanatının hissettirme, okuyucuya yakalama gücüne yaslanmıştır.
Eserinin ne olmadığını, bazı edebî türleri tek tek sayarak anlatmıştır. Vakasızlığı
165
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
kendi roman anlayışlının merkezine oturtmuş, gelenekten kopmamayı önererek
roman sanatında her türlü yeniliğe kapı aralamıştır. Popüler ucuzluklara sırt
çevirmiştir. Hisar, roman türüne kendilerince sınırlar çizen ve romanı başı, ortası
ve sonu olan hikâye etmek olarak sınırlayanların tavrını, leyleğin gagasını ve
ayaklarını kesip, “Hah, işte şimdi kuşa benzedin” diyen Nasrettin Hoca’nın
davranışına benzetmiştir. Nitelikli okura seslenmiş, edebî eserlerde üslûbun
yanında bir de dil güzelliğinin önemine vurgu yapmıştır. (KM III 41)
Hisar, romanları “istikşaf, tahlil, düşünce romanları” bir de “vaka,
tesadüf, tefrika romanı” olmak üzere başlıca iki gruba ayırır. Birinci gruptakileri
“edebiyata dahil” romanlar, ikinci gruptakileri “hikâye ticareti” malzemesi
romanlar hükmünde görür. Kıymetlerini yalnız tesadüften almak isteyen ticaret
malzemesi romanların görüş darlığını ve zevk iptidailiğini, tahammül edilmez bir
şey olarak niteler. Tevazulu ve ihtiyatlı olması gereken vaka unsuru, romanı
okutmaya dönük olmamalı; roman sanatına hizmet etmelidir. Hisar’ın “Romanda
esas vaka değil, şahıs, muhit, cemiyet, hayat, his ve fikirdir.” sözü hem Hisar’ın
romanlarında en çok nelere önem verdiğini göstermekte hem de araştırmacılara
onun eserlerinde nelere dikkat etmeleri gerektiği konusunda yol göstermektedir.
Hisar’ın burada sıraladığı unsurlar aynı zamanda modern/çağdaş romanın
yöneldiği alanlardır. (KM III 43-47)
Hisar’a göre eski Yunan ve Latin’de de roman mevcuttu ve Şark’ın
Binbir Gece Masalları da roman sayılmalıdır. Geçen yüzyıllar içinde de roman
hep var olmuştur. Netice itibariyle “cinsleri sayılmakla bitmez” olan romanlar,
mahiyet itibariyle de “pek melez ve karışık bir edebiyat nevi” olarak kabul
edilmelidir. Roman türüne sınırlar, kaideler tayin etmeye çalışan münekkitleri de
eleştiren Hisar, Fransızların realist roman anlayışının dışında “klasik olmuş” nice
romanların yazılmış olduğunu; sanat nazariyelerinin bile sürekli yeni ve kıymetli
eserler tarafından tekzip edildiğini ileri sürer.
Hisar, eski zevkimiz dediği Karagöz ve orta oyununun vaka yönüyle
idealindeki roman anlayışına daha yakın olduğunu; bu millî an’anenin zorla
166
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
aşılanmak
istenen
macera
merakına
üstün
bulunduğunu
söyler.
Türk
romancılığının masallardan, Karagözden, orta oyunundan doğmamış ve fena
tercümelerden uzak kalmamış olmasına üzülen Hisar, bu yüzden an’anelerle
birçok rabıtaların kesilmiş olacağına inanır. (KM III 43)
Hisar, anı/denemelerinde kendi roman zevkinden de söz eder; vukuat
romanlarını hiç sevmediğini; onları zihnine konan sinekler gibi kovduğunu söyler.
Vukuat romanlarındaki şahısları kendisine ve sevdiklerine romandaki mekânları
ise mazisindeki ve bildiği yerlere yabancı hissettiğini, kendisini bir macera romanı
içine düşmüş gibi hissettiğini anlatır. (TM 166)
Romancı Hakkında Düşünceleri
Hisar’a göre romancı sadece bir mütefekkir değil, aynı zamanda bir
sanatkâr da olmalıdır. Romanın sanattaki yerini anlaması ve bu türün
yeniliklerinden haberdar olması gereken romancı, sanat eserinin canını kurtaran
meziyetin üslubu olduğunu bilmelidir. Romancı, dikkatleri üslûp, şive ve cümle
hususiyetleri üzerine çekmeli; bir romanda zevk alınacak cihetlerden birinin de
lisan güzellikleri olduğunu dikkate almalıdır.
Romancıya kendi bulacağı sanat kaidelerinin dışında buyruklar tayin
edilemez.
Her romancının kendi nev’ine ve dehasına göre uyacağı hususî
kaideleri ve nizamları vardır. Sanatkârın görevi, kendi gönlünden gelen nasihatleri
dinlemektir. Romancı, “romanlarını indi bir roman tipine uydurmaya”
çalışmamalıdır. Kendi olduğu ile iktifa ederek, ancak cinsinin en iyisi olmayı
dilemelidir. Duyduğu romanı yazmalı, özentiden kaçınmalıdır. Romancıların
diledikleri ve muhtaç oldukları gibi yazma hakları vardır. Her romancı kendi
tabiatını söylemeli, kendi sesini duyurmalıdır. Romanın gücü özgürlüğünde ve
herkese hitap edebilmesindedir. (KM III 44-47)
167
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Hisar Romanı ve Avangart-Modernist Roman
Sanat ve edebiyatta yenilik; bir yol açmak, iz bırakmak, çağını iyi
okumak ve yansıtmaktır. Bir buluş, unutulmuş bir hakikate dokunmaktır. Bir
eksikliği
hissettirmek,
bilinmeyen
bir
boşluğu
doldurmak
anlamlarına
gelmektedir. (Tosun 295) Çoğu zaman bir “geçmiş zaman anlatıcısı” olarak
nitelenen Hisar’ın eserlerinde hakikatte edebiyat bilimi açısından pek çok yenilik
mevcuttur. Yenilik için yapılan tanımda işaret edildiği gibi eski-yeni karmaşası
biraz da yenilik olgusuna yükleyeceğimiz anlamlar ile ilişkilidir. Bu noktada
Abdülhak Şinasi’nin bütün yazdıkları ile avangart edebiyat için söz konusu edilen
yol açmak, iz bırakmak, unutulmuş nice hakikatlerimize dokunmak, nice
eksikliklerimizi hissettirmek, artık bilmediğimiz nice boşlukları doldurmak
ilkelerini uygulamış olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Öncü kol, muhalefet,
başkaldır, önde, uçta ve dışarıda anlamlarına gelen avangart tutum bünyesinde
protest, eleştirel, yeni, hâlihazırı eleştiri ve geleceğe vurgu gibi olguları
taşımaktadır. (Tosun 291) Hisar’ın 1941 yılında bölümler hâlinde yayımlanan ilk
romanı Fahim Bey ve Biz -her ne kadar yazar bu eseriyle avangart eserler için söz
konusu edilen “yerleşik kurallara başkaldırı, muhalif tutum ve yeni bir yazınsal
tavır” sergilemek iddiasıyla ortaya çıkmamışsa da- tam anlamıyla bir öncü eserdir.
Modernist roman anlayışı için söylenegelen duyguya önem verme, iç
gerçekliğe yönelme; sanata, tekniğe, kurguya, dilin kullanımına, çoklu bakışlara
ve insafa önem verme; bireyselleşmiş ve yabancılaşmış karakteri öne çıkarma
bakımından da Hisar’ın romanları Türk modernist romanın öncü örnekleri olarak
görülmelidirler.
Hisar’ın başvurduğu anlatım teknikleri, anlatıcıyı konumlaması, çoklu
bakış açılarına yer vermesi ve eserinin türünün adlandırılmasında ortaya çıkan
kafa karışıklığı ise Fahim Bey ve Biz’i kısmen bile olsa deneysel yapan
unsurlardandır.
168
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Abdülhak Şinasi’nin romanlarını deneysel ürünler olarak kabul etmemize
yarayacak bir başka husus da roman konusunda tür sorununa yaklaşım biçimidir.
Öncelikle çıkış noktası ve gelişim süreci ne olursa olsun deneysel edebiyatta
türden daha önemli olan şey anlam ve metnin kendisidir:
Deneysellik, yaratıcı yazarlığın en şiddetli
tezahürüdür. Melez türler, ara türler, herhangi bir türe
girmeyen yazınsal oluşlar onun eseridir… Yazar bir
edebî türe yaklaşsa bile açıkça bir tür içerisinde yer
almak istemez. Ya da bir edebî tür içerisinde, değişik,
farklı, onun kurallarının dışında hareket eder. Bu sınırları
zorlar, değiştirir, kendi kurallarını kendi koyar. Yani ille
de şiir, roman, öykü sınırları içinde kalmaz. Bu nedenle
yazar hangi türde yazarsa yazsın, yazar için yazma
ânında türün kuralları birincil önem arz etmez. Çünkü
türün imkânlarından hız alarak bir anlam yaratma
peşindedir. (Tosun 293, 294)
Hisar Romanı ve Yeni Roman
Hisar, roman hakkında dile getirdiği düşünceleri ve 1941’de ortaya
koyduğu Fahim Bey ve Biz romanı ile, romanının yayımlanmasından on yıl kadar
sonra Batı’da teşekkül edecek olan Yeni
Roman anlayışının
aşağıda
sıralayacağımız ilkelerinin hemen hepsini önceden uygulamıştır.
Flaubert’den etkilendiği belirtilen ve Proust’un akımın en önemli öncüsü
sayıldığı Yeni Roman ekolü, Fransa’da 1950’lerden sonra görülmeye başlar.
Akımın hareket noktası geleneksel kalıpları atıp anlatım dilini araştırma isteğiyle
değiştirmek, geleneksel romanı yolundan saptırmaktır. Onlara göre romanın
169
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
herkesçe kabul edilmiş kuralları, modası geçmiş kavramlardan başka bir şey
değildir. Geleceğin romanı için yeni bir anlatım tarzıyla ortaya çıkılmalıdır. Yeni
Romancılar bir olayın anlatımında genellikle nötr, tarafsız betimlemelere
başvurur; Flaubert’den hareketle nesnel gerçeklik fikrinden uzaklaşırlar. Onlar
için sadece farklı bakışlar ve kişisel gerçekler söz konusudur. Proust’un zaman
anlayışını benimserler. Nesneden hareketle içinde düş, anı ve hayal kurmanın ağır
basacağı yeni bir yola girerler. Çok tekrarlı bir anlatım tekniğine yönelirler.
Romanlarında nesnenin varlığı ve yayılması gözlemlenir. Nesne betimlemeleri bir
yandan da olumsuzlukları sergilemek için kullanılır. Düş kurma ve düşsel nesneler
saplantı fikri doğurur. Karakter ve tiplerin yerini basitleşmiş kişiler veya siluetler
alır. Edilgen ve anonim kahraman gözden düşer; (anti-heros) kavramı ortaya
çıkar. Aynı kişinin başka başka görüntüleri ortaya çıkar. Kişilerin psikolojik ve
fiziksel betimlemeleri, yerini okura bırakılan yorumlara terk eder. Öznel bir
zaman algılayışı oluşturulmak istenir. (Baldıran 7-18)
Oluştuğu Fransa’da M. Brutor, R. Pinget, N. Serraute, Claude Simone
gibi isimler tarafından temsil edilen Yeni Roman’da geleneksel anlamda konu,
figür ve tutarlılığa önem verilmez. Henüz psikanaliz ve sosyolojinin egemenliğine
girmemiş bir gerçeklik alanını, sezgiler yoluyla fethetmek eğilimi gösterilir.
(Aytaç 489)
Hisar Romanı ve Postmodern Roman
Günümüzde
niteleyebileceğimiz
kazandığı
bir
romancı
anlamları
ile
postmodern
olmamakla
birlikte,
modernist
olarak
Türk
romancılığının öncü isimlerinden olan Abdülhak Şinasi Hisar’ın romanlarında,
Batı edebiyatında 1960’lardan itibaren görülecek olan postmodernist romanın bazı
tutumlarını bulmak da mümkündür.
Postmodern roman, modern romandan farklı olarak türlerin ayrımı
ilkesine sıkı sıkıya bağlanmaz. Postmodern edebiyatta tür ayrımı belirsizdir.
(Yamaner 46-49) Hatta postmodern sanatçılar, türlerin geçerliğini yitirdiğini
170
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
savunurlar. (Tosun 294) Postmodern yazarlar, insan gerçeğine ontolojik bir tavırla
yaklaşır; geçmişi hâlde bulup, geçmişi şimdiki zaman içinde yeniden yorumlar;
böylece daha kapsamlı bir gerçeği ifade etmeğe çalışırlar. Mutlak gerçeğin
erişilmez olduğuna inanırlar. Romanlarında ebedî bir şimdiki zaman anlayışıyla
insanın kendisini daha iyi tanımasına, yeniden keşfetmesine odaklanırlar.
(Kantarcıoğlu 174, 276, 279)
Abdülhak Şinasi, edebî türlerinin sınırlarının geçerliliği sorununa hem
roman türüne dair inceleme yazılarında yer vermiştir hem de yazdıklarıyla roman
türünün belirli kurallarla sınırlanmış olmadığını göstermiştir. Hisar’ın romanları o, bu tutumunu her ne kadar postmodernist bir biçim oyunu olarak ortaya
koymamışsa da- türlerinin belirsizliği noktasında bir kafa karışıklığı yaratmıştır.
Onun romanları; uzun hikâye, hikâye, hatıra, deneme, biyografik roman, eser gibi
pek çok farklı adlarla anılmıştır. Bu itibarla türlerin belirsizleşmesi yönüyle
Hisar’ın romanlarının Türk postmodern roman anlayışının öncü eserlerinden
olduğu görülür.
Onun romanları, ideolojik kaygı taşımamaları, belirsiz ve çelişkili
durumları sorgulamakla birlikte sorulara kesin yanıtlar vermemesi yönleriyle de
postmodern edebiyat anlayışıyla ortaklık gösterirler.
Hisar’ın insan ve zaman konularına yaklaşımı da postmodern yaklaşım
ile paralellik göstermektedir. O, hem romanlarında hem de anı/denemelerinde
zamanı bir bütünlük olarak göstermeye çalışıp insanın kendisini daha iyi
tanımasına, yeniden keşfetmesine odaklanmıştır. İnsan tecrübesini, Bergsoncu
yaklaşımla ebedî bir şimdiki zamanda ele almıştır.
Çoğulcu bütünlüğün içindeki birbirine zıt unsurları her üç romanında da
ele almış ve bir geçmiş zaman yazarı olarak nitelendirilmesine sebep olacak kadar
geçmişi
hâlde
bulmuş,
geçmiş
zamanı
anlatırken
takındığı
tutumu
belirginleştirmiştir. Çocuk bakış açısıyla yaptığı tasvirlerde yaşayabileceği
çocuksu yanılgıları ve ön kabulleri anlatıcılarına söyletmiş, değerleri ve
171
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
yaşantılarıyla geçmiş zamanı yücelttiği veya tenkit ettiği durumlarda ise olgun
yaşlardaki bakış açısıyla yazdığını vurgulamıştır. Bu yönüyle de Hisar, Bergson’a
dayandırılan “bugünün ışığında maziyi görme keyfiyeti” (Tanpınar 23)
ile
hareket etmiş; geçmişe hâlden bakmıştır.
Hisar’ın mutlak gerçeğin erişilmez olduğu görüşü de postmodern
yazarların düşünceleri ile aynıdır. Onun romanlarının postmodern romancılık
anlayışından en belirgin farkları ise okuyucu yorumları, kurgu oyunları, dil
oyunları ve postmodern mantık dokusuna postmodern bir bilinç ve tutumla yer
verilmeyişidir.
Çoklu Bakış Açıları
Çoklu bakışlar, postmodern edebiyatın çoğulculuk ve çok katmanlılık
ilkelerinin zeminini teşkil etmektedir. Çoğulculuk, postmodern anlayışta, gerçeğin
açıklanması için birden çok ilkenin varlığını kabul etmek, farklılığı çoğaltmak;
yüksek-popüler kültür ayrımı yerine çoğulcu ve karmaşık bir tutumdan yana
olmak; akıl ve hayal gibi zıtlıkların birlikteliği; tek kültür ve bakış açısı yerine çok
katmanlı bir yapıya yaslanma; farklı yöntemler ve anlatımlar deneyerek asıl
gerçeklik
olan
değişkenliği
yakalayabilmenin
temel
yolu
olarak
tanımlanagelmektedir. (Yalçın 50-52)
Çoklu bakış açılarının sağladığı olanaklardan birisi de bir tek kişi olsa da
anlatıcıya yerine göre hem hâkim, hem müşahit, hem de kahraman bakış açısını
kullandırabilmesidir. (Çetişli 88)
Hisar’ın üç romanında da anlatıcılar akraba ve yakın çevrelerinden
seçtikleri kişileri, olabildiğince farklı bakış açılarıyla ve insaf dairesinde anlatırlar.
Öyküleme
genellikle
anlatıcıların
çocukluk,
anlatılanların
ise
gençlik
dönemleriyle başlatılır ve romanlara yoğun olarak anlatıcıların çocukluk dönemi
duyguları ve bakış açıları hâkim olur.
172
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Fahim Bey ve Biz romanında yazarın farklı bakış açılarına verdiği önem
romanın adından başlamakla hemen her noktasında görülmektedir.
Ali Nizamî Beyin Alafrangalığı ve Şeyhliği romanında önceki romanlarda
olduğu gibi anlatıcı, merkezî kişiyi farklı bakış açılarıyla pek çok yönden ve pek
çok kişinin rivayetlerinden yararlanarak anlatır. Merkezî kişisini anlama çabası
içindeki anlatıcı, Ali Nizamî Bey’in hırsızlık yapmasını, kendisine verilmemiş bir
yadigârı alması olarak nitelemekle hem empati kurmakta hem de sempati
geliştirmektedir:
Belki de, böylelikle, hem kendisini isteme ezâ
ve zahmetinden, hem de onları acımak külfetinden ve,
vermek mecburiyetinden kurtarmak için, bunu aralarında
sır gibi örtülecek ve saklanacak bir şey ad ile, bunları
almak müsaadesini istemeyi abes sayıyordu.
Esasen bu gibi şeylere vaktiyle de hiçbir kıymet
atfetmiş değil ki! Bunları, iki eliyle, etrafındakilere
senelerle dağıtmış değil miydi? Yabancılar belki bu
yaptıklarına, bu
müsaadesiz
tesahüplere ‘aşırmak’
diyeceklerdi. Fakat onun yorgun zihni bu ağır tâbiri
duysa hiç kabul eder miydi? O, sadece alıp cebine
koyduğu bu ehemmiyetsiz şeylerle bir yol, bir vapur, bir
tramvay, bir kahve, bir çay, bir simit ve salep parası
ediniyor ve kısmen bundan dolayıdır ki buna hiçbir
ehemmiyet vermiyordu. (ANB 50)
Anlatıcı, aynı üslûpla ilerleyen sayfalarda Ali Nizamî Bey’in, eşini
aldatmak anlamına gelen gönül maceralarını, giysilerini, eşyalarını ve ailesinin
173
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
tükettiği servetini de hem kendi adına hem Ali Nizamî Bey adına özlemle ve
hayıflanarak aktarmaktadır:
Birer mısra zarafetiyle şaklayan kamçılar altında
şahlanan bir hırsla daha büyük lezzetlere doğru yol alır
gibi coşan atlar, arabalar nerede? Akraba hanımlardan
gizlenerek İstanbul'un ücra semtlerinde gezdirilen,
dolaştırılan, kapattırılan o güzel gözdeler, o sevdalı
metresler, o şuh kapatmalar nerede? Dünyanın bütün
güzel yollarında dayanmak için o kıymetli maddelerden
oyulmuş ince saplı, altın başlı bastonlar nerede? Ve bu
yollarda bol bol gezinmek, gittikçe ilerlemek için
hazırlanmış, sıralanmış, o koskoca esvap dolabının alt
katını doldurmuş sıra bekleyen bütün o sağlam ve süslü,
rahat ve cicili bicili iskarpinler, potinler, çizmeler
nerede? (ANB 53)
Roman Anlatıcıları
Roman tekniği açısından karakterleri anlatıcı olarak kullanmak, hikâyeyi
en etkili anlatma biçimi olarak görülür. (Kantarcıoğlu, 2009: 45) Anlatıcı veya
yazarların
duyularla
algılanabilen,
hislerle
tepkide
bulunulabilen,
akılla
izlenebilen karakterleri hakkındaki doğrudan açıklamaları, bir amatörün
kaleminden sıkıcı olarak algılanabilirken; bu tekniğin üslûbu olgun, gözlemleri
keskin yazarlar tarafından kullanıldığında ise etkili bir metoda dönüşebildiği kabul
edilir. (Hogrefe 7-11)
Üç romanında da anlatıcılarını roman kişilerinden seçen yazarın
anlatıcılarına yüklediği işlevlere bu açıdan baktığımızda karakter romancısı
Hisar’ın, kişi oluşturmada en çok anlatıcıların ve merkezî kişilerinin etrafındaki
insanların düşüncelerinden faydalandığını söyleyebiliriz. Onun bir tek kişi olarak
174
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
kabul edilebilecek olan anlatıcıları, her üç romanda da yakın çevrelerine ait
gözlemlerini aktarmakta; ele aldıkları merkezî roman kişilerini bütünüyle
tanımaya ve anlamaya yarayacak şekilde farklı bakış açılarına yer vermektedirler.
Roman kişilerine derinlik kazandırabilmek için de yeri geldikçe kendilerinin ve
etraflarındaki insanların duygu ve düşüncelerini tahlil etmekte; kanaatlerini
belirtip bazen de yargılarda bulunmaktadırlar. Kendilerini merkezî kişilerle
karşılaştırıp, aralarında benzerlikler bulan, bu kişilerle empati kuran veya onlara
sempati ile yaklaşan anlatıcılar, bazen de onları veya diğer insanları yargılarlar.
Fahim Bey ve Biz romanında anlatıcı, esrarı hayatta değil de bakışlarda
bulur. (FBB 9) Ali Nizamî Beyin Alafrangalığı ve Şeyhliği romanının anlatıcısı ise
güzelliği, eşyanın tabiatı kadar eşyaya bakan objede arar, bulur. (ANB 50)
Ali Nizamî Beyin Alafrangalığı ve Şeyhliği romanının yeri geldiğinde
alaycı, merhametli veya küçümseyici bir tavır takınan; bilmezden gelen, hayra
yoran, insafa davet eden anlatıcısı bir yandan “biz” denilen çevreyi temsil eder;
bir yandan da Ali Nizamî Bey ve müridi Hüseyin Ağa hakkında yaptığı gibi
gerçekçi teşhislerde bulunur:
Ali Nizamî Bey okumak, düşünmek meraklısı
olmadığı gibi, ne Bektaşilik ruhunu iyice anlayacak ve ne
de, tabiî olarak, nakledecek bir seviyede değildi. Hüseyin
Ağa ise tamamıyla ümmî ve başkasının ruhuna teselli
verebilemeyecek kadar kaba bir adam kalmıştı. Ümmî
olanların
ancak
birkaç
can
kurtaran
itikatlarıyla
yaşayabiliyordu. (ANB 60, 61)
Anlatıcı, muhataplarını da kendisinin yaptığı gibi Ali Nizamî Bey’e
benzeyen ve “kendisine fazla güvenen, fazla bir kıymet veren, gösteriş meraklısı,
175
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
ötekine berikine kızan ve çatan, bütün tabiat ve mâneviyatında birbirine karışık
olarak, bir hayli sathilik biraz da acayiplik bulunan” (ANB 54) insanları anlamaya
davet eder. Arkadaşıyla vapura oturur oturmaz yanlarına gelip cebinden çıkardığı,
imlâ yanlışlarıyla dolu ve divanlardan kopya edilmiş bir takım şiirler çıkaran Ali
Nizamî Bey’in bu şiirleri kendisinin şiirleriymiş gibi onlara okutmasına da
sempati ile yaklaşılmasını önerir. “Ali Nizamî Bey’in intihap ettiği şiirlerle, bizi
gönlündeki râz âlemine davet etmek, bize bu âlemi açmak istediğini ileri sürer:
İlk zamanlarda, arkadaşımla ben bu noktalara
geldik mi, ‘Eyvah! Hilesi meydana çıktı! Şimdi ne
yapacak?’ diye birbirimize bakardık. Zira, buralarda,
Nabî, Nahifî ve Avnî şairlerin isimleri söylenmiş
oluyordu. Fakat o ‘Erbabı irfanın malûmu’ olan bu râz
haricinde kalır, yine müsterih ve memnun, bize gülümseyerek bakmakla iktifa ederdi. Biz de bilirdik ki bu
hilesinin saiki boş yere bir gösteriş merakı değildi. Zaten
bütün yazarların ve şairlerin yaptıkları da çocukluktur
denilebilir. Lâkin onunki ancak iyi bir kalbin duyduğu
bir nevi tasvip edilme, beğenilme, bir muhabbet havası
duyma, bir râz âlemine girip orada başkalarıyla
dertleşme, bağdaşma ihtiyacıydı. (ANB 64)
Abdülhak Şinasi Hisar’ın Türk Romancılığına Etkileri
Hisar’ın modernist Türk romancılığı üzerindeki yol açıcı etkileri ve Türk
romancılarının üslûp sahibi olmaya önem vermeleri yönündeki katkıları, aradan
geçen zaman ile daha iyi anlaşılabilmektedir.
176
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Fahim Bey ve Biz romanında, Fahim Bey’in Galata’daki iş hanında hayalî
bir ticaret âlemi kurup, kafasında ve evrak üstünde o dünyayı yaşatması durumu,
Tanpınar’ın 1962’de yayımlanacak olan Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanının
omurgasını oluşturacaktır. Aynı romanda anlatıcı, bir antikacıdan ucuza
kapattığını düşünerek bir eski zaman kapısı satın alır. Hisar’da da talihli oldukları
düşünüldüğü için binaları yıkıldıktan sonra müzelerde, camekânlar içinde asılmış
duran mutena kıymetli kapılardan söz edilmiştir. (TM 136-155)
Fahim Bey karakteri, Hayri İrdal ve Turgut Özben gibi roman kişileri ile
tutunamayan, anlaşılamayan insan tipine dönüştüğü de söylenebilir.
Hisar, 1933’te yayımlanmış “Tarihi ve Milli Abidelerimiz” başlıklı
yazısında Osmanlı’dan Cumhuriyet’e tarihî eserlere ve müzecilik düşüncesine
verilen önemi gözler önüne sermektedir. “İnhitat devri” olarak adlandırdığı o
zamanlarda pek çok tarihî eser Avrupa başkentlerine nakledilmekte, “satılması
caiz olmayan” eserler ise parasız, yurt dışına kaçırtılıp, yabancılara verilmektedir;
bununla da yetinilmeyip yabancıların nice masraflarla çıkardığı harabeler sahipsiz
ve bekçisiz bırakılmakta; “bunların taş ve mermer ocağı hizmetini görerek
ötekinin
berikinin
keyfine
veya
istifadesine
göre
tahrip
edilmelerine,
mahvolmalarına” müsamaha edilmektedir. (TM 34, 35) Hisar’ın bu yazısında
çizdiği, tarihî eserlerin taş olarak kullanılması tablosu, Oğuz Atay’ın
Tutunamayanlar adlı romanında mizahî yönüyle yer almıştır.
Abdülhak Şinasi, “hayal âleminde ikinci bir şahsiyetle yaşamak”3 hissine
anılarında sıklıkla yer vermiştir. İkinci bir kişilik veya hayal âleminde bedeninden
3
“Hatırlıyorum, kendimi hülyalarımın âleminde kaybederdim veya bulurdum. Derhal
mutadım olan bir hülyaya dalar, yaşadığım hayatın içinde ikinci bir şahsiyetle mahrem kalan ve
asıl benim olan bir hayat daha yaşamakta, olduğumu duyardım. Güya yetmeyen bir hakikatin
perdesi yırtılarak asıl hakikat ayan olurdu. Ben akrabalarının yanında oynayan veya oynamayan bir
çocuk değil, bütün müfrit bir his hayatı yaşayan, bin bir iktidar ve zevk, salahiyet ve kabiliyetiyle
dolu bir şah, yahut, ondan daha büyük bir şey, bir ilahtım. Böyle bir kahraman şahsiyeti ve
hayatını yaşıyordum.” (BY 57)
177
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
ayrılmak duygusu ileride, kurmacada başta Beyaz Kale olmak üzere Orhan
Pamuk’un romanlarında kendisine geniş yer bulacaktır.
Hisar’da bedenin kalıbından kurtulması hissi, Boğaziçi Mehtapları’nda
bir rüya âleminde gerçekleşir. (BM 82) Yazar, çocuk benliğinin hayal âleminde
bedeninden ayrılması durumundan Geçmiş Zaman Köşkleri’nde de söz eder.
(GZK 25)
“Siyah süt” imgesini de Hisar, Geçmiş Zaman Köşkleri’nde kullanmıştır.
(GZK 25)
Ali Nizamî Beyin Alafrangalığı ve Şeyhliği romanının merkezî kişisi,
misafirliğe gittiği akraba ve tanıdıklarının evlerinden “konsolun üstünde duran bir
saat, (…) etajerin üstünde bir gümüş sigara kutusu, arkası gümüş kaplı küçük bir
el aynası…” cinsinden “kendisine verilmemiş bir hâtıra, bir yadigâr, bir hediye
alıp” götürmeye başlar. Anlatıcının, “müzelik bir baston koleksiyonu varmış”
dediği Ali Nizamî bey, daha öncesinde de evini çeşit çeşit merakları sayesinde
âdeta küçük bir müzeye çevirmiştir. Abdülhak Şinasi’nin bu romanının, Orhan
Pamuk’un Masumiyet Müzesi adlı romanına tesiri de apaçıktır.
SONUÇ
Hisar’ın orijinallikleri ve farklılıklarıyla dikkat çekmiş olan romanları
hakkında eleştirmenlerce “izlenimci roman, durum romanları, otobiyografik anıromanlar, anılara dayalı biyografik eserler, uzun portre, olaydan çok durum ve
duygu yönü ağır basan eser, mizah romanı zannı veren eser, şaheser, hikâye,
hakiki kıymet taşıyan bir eser, uzun hikâye kitabı, hikâye veya roman, zeki ve
düşünen eser” türünden nitelendirmelerde bulunulmuştur.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Oğuz Atay ve Orhan Pamuk gibi önemli
romancılar üzerinde üslûp, konu ve yazım teknikleri yönlerinden etkileri bulunan
Hisar yol açıcı olmak, iz bırakmak, unutulmuş hakikatlere ışık tutmak yönleri ile
modernist ve postmodern Türk romancılığının avangart/öncü isimlerindendir.
178
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Hisar, romanları ve denemeleriyle edebî anlamda en önemli şeyin eser olduğunu
göstermesi ve metinlerini bir türden ziyade edebiyata ait kılması ile deneysel
edebiyata yaklaşır.
1950’lerden itibaren Yeni Roman anlayışıyla dile getirilecek olan
geleneksel romanı yolundan saptırmak, nötr ve tarafsız betimlemeler yapmak,
nesnel gerçeklik fikrinden uzaklaşmak ve farklı bakışlara, kişisel gerçeklere önem
vermek, Proust’un zaman anlayışını benimsemek, nesneden hareketle içinde düş,
anı ve hayal kurmanın ağır basacağı yeni bir yola girmek, çok tekrarlı bir anlatım
tekniğine yönelmek, düş kurmak, antikahramana dikkat çekmek, aynı kişinin
başka başka görüntülerini ortaya çıkarmak, okur yorumlarına fırsat vermek, öznel
bir zaman algılayışı oluşturmak gibi ilkeler, Abdülhak Şinasi tarafından, Yeni
Roman anlayışının şekillenmesinden on yol önce Fahim Bey ve Biz romanı ile
uygulanmıştır.
Abdülhak Şinasi, bugünkü anlamı ile postmodern bir romancı olmamakla
birlikte, onun eserlerinde postmodern olarak niteleyebileceğimiz pek çok nitelik
de bulunmaktadır. Hisar, 1960’larda postmodernizmle dile getirilecek olan
türlerin belirsizliği ve geçerliliğini yitirdiği düşüncesine 1940’larda hem teorik
yazılarında dikkat çekmiş hem de eserleriyle bunu göstermiştir. O, postmodern bir
yaklaşımla çoğulcu bütünlüğün içindeki birbirine zıt unsurları her üç romanında
da ele almış; böylece postmodern roman anlayışının öncü eserlerini vermiştir.
Romanları ideolojik kaygı ve tutum taşımaz. Romanlarında belirsiz ve çelişkili
durumları sorgulamakla birlikte sorulara kesin yanıtlar vermez. Çoğu kez, mutlak
hakikatin erişilmez olduğu görüşünü öne çıkarır. İnsanın kendisini daha iyi
tanımasına ve yeniden keşfetmesine odaklanır. Gerçeğin açıklanması için birden
çok ilkenin varlığını kabul eder ve bunları gösterir. Farklı yöntemler deneyip asıl
gerçeklik olan değişkenliği yakalamaya çabalar.
Bir karakter romancısı olarak niteleyebileceğimiz Hisar, romanlarında
alışılmış psikolojik tahlillere, teşhis veya tespitlere yaslanmaz. Dikkatleri tek bir
düşünce üzerine çekmez; psikolojinin ipuçlarından faydalanarak çoklu bakışlarla
179
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
insanın anlaşılmasının güçlüğüne dikkat çeker. Hisar’ın romanlarında genel olarak
tek bir şahısta, kendilerine dışarıdan bakan nazarlar gibi farklı karakterler çizilir.
Vukuat romanlarını sevmediğini ve olaya dayalı romanlardaki şahısları kendisine
yabancı hissettiğini belirten Hisar, romanlarında tercihini genel olarak üslûp ve
kişi oluşturmaktan yana kullanmıştır.
Romanlarında semtleri ve yaşantılarıyla İstanbul, dekor ve mekân unsuru
olmanın ötesinde bir öneme sahiptir. Hisar’ın romanları, anıları, denemeleri,
inceleme yazıları ve biyografileri aynı zamanda birer İstanbul romanı gibidir.
Romanlarında kişi oluşturmada realisttir ve daha çok iç gerçekliğe eğilir.
Dış dünya tasvirlerinde ise izlenimci gerçekçi bir yazar kişiliği gösterir.
Yalnızlıkları hissedilen ve tek bir kişi olarak kabul edilebilecek olan roman
anlatıcıları, yazarlığı, geçmiş ile gelecek arasında gösterilen bir tür çaba olarak
görürler. Birer roman kişisi olan anlatıcılar, olabildiğince yansız, yargılamasız ve
insaflı gözlemler, tespitler ve tahlillerde bulunurlar; bazen de alaycı, merhametli
veya küçümseyici bir tavır takınırlar.
Hisar’a göre romanlar istikşaf, tahlil, düşünce romanları ile vaka ve
tesadüfe dayanan tefrika romanları olmak üzere başlıca iki gruba ayırılır. Birinci
gruptakiler edebiyata dâhil romanlar, ikinci gruptakiler ise hikâye ticareti
malzemesi romanlar hükmündedir. Roman, hususî usaresiyle doğar. Romanın
genel bir kuralı, sınırlı bir tekniği ve farklı türleri arasında gaye birliği yoktur.
Roman, pek çok ilim ve sanattan faydalanır. Her yeni deha ile romanın sınırları
genişler. Romanı bütün kapsamıyla anlatan bir tek tanım bulmak imkânsızdır.
Romanlar, mahiyet itibariyle de melez ve karışık bir edebiyat türü olarak kabul
edilmelidir.
Romancı, sadece bir mütefekkir değil; aynı zamanda bir sanatkâr da
olmalı; romanın sanattaki yerini anlamalı ve bu türün yeniliklerinden haberdar
olmalıdır. Duyduğu romanı yazmalı, özentiden kaçınmalı, kendi tabiatını
söylemeli ve kendi sesini duyurmalıdır.
180
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Eski Yunan ve Latin’de de romanın mevcut olduğuna, Şark’ın Bin Bir
Gece Masalları'nın da roman sayılması gerektiğini inanan Hisar, vaka yönüyle
idealindeki roman anlayışına yakın ve millî ananemiz olarak gördüğü Karagöz ve
orta oyununu, zorla aşılanmak istenen macera merakından üstün kabul eder. Türk
romancılığının masallardan, Karagöz ve orta oyunundan doğmamış olmasını ve
fena tercümelerden uzak kalınamamış olmasını bir talihsizlik olarak görür.
An’anelerle arada olması gereken birçok rabıtaların kesilmiş olduğunu düşünür.
181
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
KAYNAKÇA
Aytaç, Gürsel. Çağdaş Türk Romanları Üzerine İncelemeler, Gündoğan
Yayınları, Ankara: 1990.
Baldıran, Galip. Alain Robbe-Grillet ve Yeni Roman, İzmir: Çizgi Kitapevi, 2002.
Card, Orson Scott. “Kişileştirmede Daha İnce Ayar Noktaları”, Öykü Sanatı,
Yayına hzl. Hasan Çakır. Konya: Çizgi Yayınları, 2000.
Çetişli, İsmail. Metin Tahlillerine Giriş/2, Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
Hisar, Abdülhak Şinasi. Fahim Bey ve Biz, 3. Baskı, İstanbul: YKY, 2008.
___________________. Çamlıca’daki Eniştemiz, 2. Baskı, İstanbul: YKY, 2008.
___________________. Ali Nizamî Beyin Alafrangalığı ve Şeyhliği, İstanbul:
YKY, 2005.
___________________. Boğaziçi Yalıları, 2. Baskı, İstanbul: YKY, 2010.
___________________. Geçmiş Zaman Köşkleri, İstanbul: YKY, 2006.
___________________. Kitaplar ve Muharrirler III, Yayına hzl. Necmettin
Turinay. İstanbul: YKY, 2009.
___________________. Türk Müzeciliği, Yayına hzl. Necmettin Turinay.
İstanbul: YKY, 2010.
Hogrefe, Pearl. “Kişileri Hayatın İçine Çekmek”, Öykü Sanatı, Yayına hzl. Hasan
Çakır. Konya: Çizgi Yayınları, 2000.
Kantarcıoğlu, Sevim. Edebiyat Akımları, Platon’dan Derrida’ya, İstanbul:
Paradigma Yayınları, 2009.
182
Geçmiş Zaman Medeniyeti ve Daüssıla Anlatıcısı Abdülhak Şinasi Hisar’ı
(1888-1963) Anma Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Başkent Üniversitesi,
Ankara, 2016.
Kudret, İhsan, ve Handan İnci. Cevdet Kudret’e Mektuplar, Ankara: Ümit
Yayıncılık, 1995.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19’uncu Asır Türk Edebiyatı, İstanbul: Çağlayan
Kitabevi, 1997.
Tekin, Mehmet. Roman Sanatı 1, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2001.
Tosun, Necip. Modern Öykü Kuramı, Ankara: Hece Yayınları, 2011.
Wellek, Rene, ve Austin Warren. Edebiyat Teorisi, Çev. Ömer Faruk Huyugüzel.
İzmir: Akademi Kitabevi, 2001.
Yalçın, Alemdar. Siyasal ve Sosyal Değişmeler Açısından Cumhuriyet Dönemi
Çağdaş Türk Romanı 1946-2000, Ankara: Akçağ Yayınları,
2005.
Yamaner, Güzin. Postmodernizm ve Sanat, Ankara: Algıyayın, 2007.
183