Training on Coast-Trans macrofauna analysis

Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye
Cumhuriyeti tarafından ortaklaşa
finanse edilmektedir
Su Kalitesi İzleme
Konusunda Kapasite
Geliştirme Teknik
Yardım Projesi
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında
Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
Bu doküman 23 Mayıs 2014 tarihinde verilecek biyolojik kalite unsurları analizi konulu
laboratuvar eğitiminde eğitim materyali olarak sunulacaktır.
This publication has been produced with the financial assistance of the European Union
Bu yayın Avrupa Birliği’nin mali desteğiyle hazırlanmıştır
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Training schedule per day
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
Nikolaos Katsiaras
Kaliopi Sigala
Denizlerdeki Biyolojik Kaynaklar ve Kıta içi Sular Enstitüsü,
Yunanistan
2014, Versiyon 1.0
p.i
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Training schedule per day
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
İçindekiler
1
2
3
Ayrıştırma ............................................................................................................................................. 1
1.1
Cihaz ve Malzemeler..................................................................................................................... 1
1.2
Ayrıştırma Prosedürü .................................................................................................................... 1
1.3
İpuçları ve Sorun Giderme: ........................................................................................................... 3
Türlerin Teşhisi ve Veri Toplama .......................................................................................................... 4
2.1
Cihaz ve Malzemeler..................................................................................................................... 4
2.2
Teşhis Prosedürü .......................................................................................................................... 4
2.3
İpuçları ve Sorun Giderme: ........................................................................................................... 7
Kaynakça: .............................................................................................................................................. 8
This publication has been produced with the financial assistance of the European Union
Bu yayın Avrupa Birliği’nin mali desteğiyle hazırlanmıştır
p.ii
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
1 Ayrıştırma
Ayrıştırma esnasında yerine getirilmesi gereken ana görev, örnekleri yıkayarak bağlayıcı
çözeltiyi (formalin) çıkarmak ve tortu kalıntılardaki makrofauna bireylerini toplamaktır.
1.1 Cihaz ve Malzemeler
Gerekli malzemeler şunlardır:
 Lavabolu havalandırma davlumbazı
 Eldiven
 Kaşıklar
 Pens
 Küçük elekler (0.1mm)
 İkincil elek (0.5mm)
 Yıkama şişesi (musluk suyu içermeli)
 Ayrıştırıcı diskleri
 Masa lambaları
 Plastik viyaller
 Pirinç kağıttan etiketler ve kalem
 70% Etanol çözeltisi
1.2 Ayrıştırma Prosedürü
1. Adım: Kaşığı kullanarak konteynırda kalan örneğin küçük parçalarını alın ve bu parçaları
küçük eleğe yerleştirin. Daha sonra eleği lavaboya koyun ve yaklaşık 2-3 dakika boyunca
dikkatlice yıkayın. Tüm parçaları tam olarak yıkamak için materyalleri kaşıkla karıştırın.
Bağlayıcı çözeltiyi çıkarmak için iki dakika yeterli olacaktır. Fakat bazı ince taneli
rusubatların (sediment) sahada tam olarak temizlenemediği durumlarda bu işlemi sonraki
adımlarda su berraklığı sağlanması için bu aşamada yapmak gerekir. Bu tür durumlarda
elekten akan su şeffaf hale gelene kadar yıkama işlemine devam edilmesi gerekir.
2. Adım: Yıkanan materyali elekten ayrıştırıcı diske aktarın. Eleği diskin tam üstüne getirip
ters çevirirseniz bunu kolayca yapabilirsiniz. Daha sonra yıkama şişesi kullanarak tüm
materyali temizleyin. Ayrıştırma için diskin üstünü ince bir su tabakası kaplamalıdır. Fakat
aşırı miktarda su belli bir türe ait bireylerin fark edilmesini ve seçilmesini çok zor hale
getirir. Materyalin elekten elenmesi için çok az miktarda su kullanılması ve daha sonra da
gerekirse ince bir tabaka su eklenmesi tavsiye edilir.
3. Adım: Diski ayrıştırma tezgâhına getirin. Tezgâhta çalıştığınız alan masa lambasıyla
yeterince aydınlatılmış olmalıdır. Mümkün olduğu durumlarda, kendi ışık kaynağı olan
tezgâh büyüteci kullanmak daha iyidir. Pensleri kullanarak tüm materyali diskin bir
p.1
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
tarafında toplayın. Öncelikle, boş kalan kısımda su üstünde kalan makrofauna bireylerini
toplayın. Daha sonra, bir tarafa yığdığınız materyalden az bir miktar alıp bunu diskin
ortasında yayın. Materyali taşırken ve yayarken fark ettiğiniz tüm bireyleri alın. Bunu
yaparken hayvanlara zarar vermemek veya parçalamamak için yumuşak bir tutacak
kullanmaya özen gösterin. Hayvanlar zarar görürse, bu durum daha sonradan yapılacak
teşhisi imkânsız kılabilir. Bu az miktardaki materyal içerisindeki tüm bireyleri ayırdıktan
sonra, ayrıştırılan materyali diğer tarafa aktarın ve yığın. Bu şekilde bir tarafta
ayrıştırılmamış materyal yığını elde edilirken diğer tarafta da ayrıştırılmış materyal yığını
toplanmış olur (Şekil 1). Tüm materyali ayrıştırılmış kısma taşıyana kadar yukarıdaki
prosedürü tekrarlayın.
Şekil. 1 Ayrıştırma aşamalarında materyalin ayrıştırma diskinde nasıl yerleştirilmesi gerektiği.
Yumuşak dokulu hayvanlar (örn. Su kurtları/ polychaete, kabuklular) Rose Bengal testiyle
kırmızıya boyanmalıdır ve renk kontrastı bu hayvanların fark edilmesini kolaylaştırır.
Yumuşakçaların kabukları sadece kabuğun içinde hayvan varsa (yani örnekleme anında
canlıysa) toplanmalıdır. Bunu kontrol etmek çift kabuklular söz konusu olduğunda kolaydır;
çünkü daha büyük bireylerde pens kullanılarak kabuklar açılabilir ve daha küçük bireylerse
çoğunlukla kabuğun içindeki canlıyı doğrudan gösterecek kadar şeffaf olur. Karından
bacaklılarınsa örnekleme anında canlı olduğunu gösteren göstergeler şunlardır: a)
solungaç kapağının olması, b) kabuğun bütün halinde olması ve üzerinde küçük deliklerin
olmaması (yırtıcılığın olmadığına dair açık bir işaret) ve c) kabuğun canlı bir renk ve
dokusunun olması.
Toplanan hayvanlar genel taksonlara göre bölünerek plastik viyallerde taşınmalı ve
saklanmalıdır. Genelde şu taksonlar kullanılır: Polychaetes/Deniz halkalı solucanları,
Yumuşakçalar, Kabuklular ve Diğerleri/Varia (önceki taksonlara ait olmayan daha az
bulunan şubeler). Bu bölümleme, tüm analiz aşamalarında örneklerinize daha hızlı
erişmenizi sağlar. Fakat genelde her takson farklı bir uzman tarafından teşhis edilir. Plastik
viyaller örnek kodunun (örn. İstasyon 1A), örnekleme mevsiminin (örn. İlkbahar 2014) ve
viyal içindeki taksonların (örn. Polychaetes) belirtildiği etiketlerle düzgün biçimde
p.2
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
etiketlenmelidir. Viyaller makrofaunanın korunması için yüzde 70 etanol içeren çözeltiyle
doldurulmalıdır.
Şekil 2 Ayrıştırmada bulunan taksonların genel görünüşü: a) Yumuşakçalar b) Deniz
solucanları, c) Kabuklular
4. Adım: Suyu ikincil elekten geçirerek diskten lavaboya boşaltın. Ayrıştırılmış materyali
(diskten ve ikincil elekten) ayırın ve bir torbaya alın. Tüm örnek ayrıştırılana kadar
yukarıdaki adımları tekrar edin.
Güvenlik Tedbirleri: Formalin toksik ve aşındırıcıdır ve kanserojenik bir madde olduğundan
şüphelenilmektedir. Kullanılan su çözeltisi (%5) bile deriyle temas ettiğinde yaralanmalara
sebep verebilir. Buharın solunması ise uzun dönemli maruziyette (yıllarca, on yıllarca) ciddi
sağlık sorunlarına yol açabilir. Bu nedenle formalin çözeltisinde bağlanmış örnekleri analiz
ederken eldiven ve laboratuvar önlüğü kullanılmalıdır. Bir havalandırma davlumbazı içinde
örnekler tutulmalı ve durulanmalıdır ve formalin gibi organik buharları engelleyen
solunum maskesi takılmalıdır. Güvenlik her şeyden önce gelir.
1.3 İpuçları ve Sorun Giderme:
Suyun üstünde yüzen küçük bireyler için pens yerine pipet kullanılabilir. Fakat ayrıştırma
sonrasında %70’lik etanol çözeltiyi değiştirin, çünkü pipetten damlayan su etanol oranını
değiştirecektir.
Elemeden sonra kalıntıların içinde kın, sürgünler veya rizomlar gibi deniz yosunları
parçaları varsa, 2 pens kullanarak bu yapıları birbirinden ayırmak ve diskin üzerine
parçaları yayarak koyun. Birçok tür bu mikro-habitatta gizlenir. Genelde bu yapılar
p.3
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
ayrıştırma esnasında suyun berraklığını azaltan ince sedimentleri içinde barındırır. Bu
nedenle, bu yapılar en ince detayına kadar yıkanmalıdır.
Her zaman sedimentin ve kalkerli tüplerin iç kısımlarını kontrol edin.
Eğer kalan ayrıştırılması gereken örnek formalin düzeyinden çok daha azsa, artan formalin
her zaman elekten geçirilerek atılmalıdır. Bu sayede, kaşık kullanarak materyali daha kolay
dışarıya alabilirsiniz. Ayrıca bu şekilde derinin formalinle temas etme ihtimalini düşürmüş
olursunuz. Formalini ayırdıktan sonra daha fazla materyal eklemeden eleğin üzerinde
kalanları ayrıştırmak daha iyidir. Önemli oranda toplam bolluk formalinin üzerinde yüzer
ve bu durumda ayrıştırıcı diskin toplanacak hayvanlarla dolu olması beklenir.
2 Türlerin Teşhisi ve Veri Toplama
Teşhis işlemi sırasında yerine getirilecek ana görev, göreceli bolluklarına göre bir tür listesi
oluşturmaktır. Bu liste incelenen topluluğun yapısı ve ekolojik durumu hakkında bilgi
verir.
2.1 Cihaz ve Malzemeler
Gerekli malzemeler şunlardır:







Stereoskop ve mikroskop
Pens
Petri kapları
Yıkama şişeleri (içinde musluk suyu olmalıdır)
Mikroskop lamı ve koruyucu gözlükler
Teşhis anahtarları
Defter ve kalem
2.2 Teşhis Prosedürü
1. Adım: Viyalin içindekileri petri kabına boşaltın. Yıkama şişesi kullanarak türe ait
bireylerin üstünü kaplayacak şekilde ince tabaka bir su ekleyin. Böylece bireyler
stereoskop ışığında kurumamış olur. Bu durum yumuşak dokulu hayvanların teşhisini
imkansız hale getirecektir. Petri kabını stereoskobun altına koyun (stereoskobu kendi
gözünüze ve görüş açınıza uygun mesafeye ayarlamak için biraz zaman harcayabilirsiniz).
2. Adım: Hayvan olmayan tüm materyali ayrı bir yere koyun (örn. Deniz solucanı gibi
görünen yosun kökleri, ayrıştırma esnasında bu tür hatalar yaygın yapılır). Yumuşakçaları
teşhis ederken içinde hayvan olmayan tüm kabuklar da alınmalıdır (daha fazla bilgi için
p.4
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
bkz. Ayrıştırma kısmı, Adım 3). Deniz solucanları (polychaet) genelde parçalar halinde
bulunur, fakat sadece ön parçalardaki (kafa kısmının olduğu parçalar) teşhis dikkate alınır.
Viyalin içine tüm orta ve arka parçaların da konulması (Maldanidae gibi spesifik familyalar
haricinde) teşhis edilmesi gereken miktarı önemli ölçüde azaltacaktır (bu parçalar sadece
burada uygulanmayacak olan biyokütle ölçümlerinde kullanılır).
3. Adım: Teşhis anahtarlarına göre tüm hayvanların tür düzeyinde teşhis edilmesi gerekir.
Eğer teşhis anahtarları şart koşuyorsa, sadece mikroskop altında görülebilen karakterleri
teşhis etmek amacıyla mikroskop lamına bu bireyleri koyun. Lamın üzerine bir damla su
koyun ve bireyi lamın üzerine koyduktan sonra lamı cam kapağıyla kapatın. Eğer bireyin
büyüklüğü doğrudan lamın üzerine koymaya izin vermiyorsa, pens kullanarak vücudun
belli parçalarını parçalara ayırıp inceleyin. Belli bir birey için türler düzeyine ulaştıktan
sonra bunu kaydetmeniz (örn. Deftere) gerekir (örn. Marphysa fallax: 1) ve sonra da viyale
geri koyun.
Aynı karakteristik özelliklere sahip biyolojik organizmalar gruplara ayrılır (tür veya daha üst
düzey takson olup olmadıklarına göre). Teşhis anahtarları türleri ayırt etmek açısından
önemli görülen spesifik karakteristik özellikleri listeler. Önceden ayrıştırılmış olan tüm
makrofauna bireyleri bu spesifik karakteristik özelliklerin yeri saptanarak, gözlem yapılarak
ve teşhis koyularak türlere bölünmelidir. Anahtarlarda yer alan bu bilgi sabit kesitlerden
oluşan teşhis adımlarını da açıklar. Bu adımların her birinin iki veya daha fazla alternatifi
vardır. Hangi alternatifin seçildiğine göre bir sonraki adım belirlenir. Bu durum belli bir tür
teşhisi konulana kadar devam eder. Bu adımlar aslında bilinmeyen bir organizmanın
karakteristik özellikleriyle ilgili bir dizi basit sorudan oluşur. Bu soruların her birine cevap
vererek organizmaya doğru tür teşhisini koyabilirsiniz. Örneğin, Eunicidae of Polychaetes
(Cantone, 1993; değiştirilmesi) familyası için anahtar şu şekildedir:
1. 1 anten…………………………………….………Nematonereis unicornis
3 anten………………………………………………………..…………2
5 anten (Şekil 3A) …………………………………………..……………3
2. Solungaç (branchiae) varsa……………………….……Lysibranchia paucibranchiata
Solungaç (branchiae) yoksa…………………………...(Lysidice)…….…..…………..8
3. Tentacular(Dokunaç) cirri yoksa (Şekil 3B)……..……(Marphysa)……..…………… .4
Tentacular (Dokunaç) cirri varsa (Şekil 3A) ……….………................………………9
4. Kompozit falciger (Şekil 3C2) ve spiniger (Fig. 3C1) varsa……………5
Sadece kompozit spiniger varsa…………………………………………...6
5. 1-2 iplikli (Filament) Branchiae (Şekil. 3D2) ……………………Marphysa fallax
Çok sayıda iplikli (filament) taraksı (pectinant) Branchiae (Şekil. 3D1) …Marphysa
beillii
p.5
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
6. Arkanın uç kısımlarına kadar Branchiae varsa………………Marphysa sanguinea
Branchiae sadece ön tarafta varsa…...…………..…………………….7
7. Kompozit spiniger düzse…………………………..…..Marphysa kinbergi
Kompozit spiniger dişli/tırtıklıysa………………………….….Marphysa disjuncta
(……)
Anahtarın arkasındaki fikrin basit ve hızlı sonuçlar sunduğu açıktır: Eğer sadece tek bir
anten varsa, o zaman bilinmeyen türün Nematonereis unicornis olduğundan emin
olabilirsiniz. Fakat birden fazla anten varsa o zaman teşhisi sonlandırana kadar diğer
karakteristik özelliklere de bakmanız gerekir (örn. Solungaç/branchiae varsa,
tentacular/dokunaç varsa, cirri vs. varsa). Fakat, teşhis anahtarlarının gerektirdiği
özelliklerin ve bu özelliklerin nerede olduğunun bilinmesi vücut anatomisini iyi bilmek ve
deneyimli olmak gerekir. Bu bilgi ve deneyim de uygulamayla kazanılır. Şekil 3’te bu
anahtarda bahsi geçen özellikler açıklanmaktadır.
Bir teşhis anahtarının nasıl kullanılacağını başkalarına göstermek için size eğitimde verilen
Eunicidae familyasından türleri teşhis etmek için yukarıdaki anahtarı kullanabilirsiniz.
Yukarıda verilen parantez içerisindeki teşhis anahtarı var olan tek tip anahtar değildir.
Fakat Polychaetes ve Kabuklular için en sık kullanılan anahtardır ve çok doğru sonuçlar
verir. Yumuşakçalar içinse, kabukların fotoğraflarının olduğu resimli anahtarlar çok
popülerdir ve kullanımı çok kolaydır.
p.6
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
Şekil. a) Eunicidae vücudunun genel karakteristik özellikleri, b) Tentacular cirri olmayan Eunicid, c)
Maprhysa cinsinin arka sert kıl (setae) tipleri : c1) sırttaki kıl demetindeki kapiler/kılcal setae (basit
seta), c2) karın bölgesindeki kompozit falciger , c3) karın bölgesindeki kompozit spiniger, c4)
pektinat (taraksı) setae (deste başına birkaç tane), d1) pektinat branchiae (solungaç), d2) 1 filamanlı
branchiae
4. Adım: Makrofaunadaki tüm bireyleri teşhis ettikten sonra, mevcut türler ve örnek
başına düşen göreceli bolluğu içeren bir veri tabanı oluşturulabilir. Bu veri tabanlarında ilk
sütunda türlerin isimleri yer alır ve örnek başına düşen göreceli bolluk sonraki sütunlarda
belirtilir (tür yoksa 0 değeri yazılacaktır). Tekrarlı örnekler (İstasyon 1A veya İstasyon 1B)
genelde her bir istasyon (İstasyon 1) için toplulaştırılmış (agrege) haldedir ve daha sonra
bu ham veriler istatistiksel analiz için kullanılır. Örneğin, Bentiks indeksi her bir türün
kirliliğe hassas veya toleranslı (yayınlanmış referanslardan anlaşılır) olarak puanlanmasını
gerektirir ve bu iki kategorinin toplam bolluğun yüzde kaçı olduğuna dayalı olarak istasyon
ekolojik kalite durumuna göre sınıflandırılır.
2.3 İpuçları ve Sorun Giderme:
Bazı durumlarda kötü muhafaza, eleme sırasında zarar verme veya bireyin yavru olması
bile teşhiste güvenilir sonuçlara ulaşılmasını imkansız hale getirebilir. Böyle bir durumla
karşılaşıldığında bu tür bireyler tanınmış taksondan daha üst bir sonraki taksona
p.7
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
kaydedilmelidir. Böyle kaydedilen bireylerin yanına “sp” yazılır (örn. Marphysa sp.). Böyle
bir kayıt istatiksel analiz için yine de faydalıdır; çünkü türlerin toplam sayısının ve bunların
göreceli bolluğunun bilinmesi önemlidir (bazıları için türün kesin adını belirleyememiş
olsanız bile). Aynı durum iyi bir durumda olan ama teşhis açısından emin olamadığınız
türler için de geçerlidir. Böyle bir türü çok az benzerlik gösterdiği bir tür olarak
kaydetmektense önerdiğimiz yöntem uygulanmalıdır.
3 Kaynakça:
Cantone, G. 1993. Censimento dei Policheti dei Mari Italiani: Eunicidae Berthold, 1827.
Atti. Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B, 100: 229-243.
p.8
Technical Assistance for Capacity Building on Water Quality Monitoring
Kıyı Suları ve Geçiş Sularında Bentik Makrofauna
Laboratuvar Analizi
This project is co-financed by the
European Union and the
Republic of Turkey
The contents of this publication is the sole responsibility of ENVECO S.A. and can in no way be taken
to reflect the views of the European Union
Yayının içeriğinden yalnız ENVECO S.A. Konsorsiyumu sorumlu olup, hiçbir şekilde Avrupa Birliği’nin
görüşlerini yansıtmamaktadır.