the Paper

Tiranlığısonaerdirmekiçinkontrollistesi
PeterAckermanveHardyMerriman
Günümüzdebirçokölümcülçatışkı,devletlerarasındadeğilaksinedevletleriçinde;
despot liderlerin baskıladıkları toplumlarla karşı karşıya gelmesi şeklinde yaşanıyor.
Baskılanan bu toplumların iki seçeneği olduğuna dair yaygın bir inanış var: tiranlığa
boyun eğerek daha ılımlı bir şeye dönüşmesini ummak veya özgürlüğünü geri
kazanmak için şiddetli bir ayaklanma başlatmak. Bu sınırlı bir bakış açısıdır ve
sanılandan çok daha sık gerçekleşen (bazen “halk gücü” hareketleri veya şiddetsiz
çatışkı olarak da adlandırılan) sivil direniş kampanyaları tarafından çürütülmüştür.
1900'lü yılların başlarında, her yıl yönetici güce meydan okuyan ortalama bir tane
büyük sivil direniş kampanyası vardı.1 Yurttaşların öncü olduğu bu hareketler
1972'denberibirçokdemokratikgeçişsürecinivejeopolitikaçıdanönemliçatışkıların
sonuçlarını giderek daha fazla belirlemektedir. Buna rağmen karar alıcılar,
akademisyenler, gazeteciler ve diğer ilgili gözlemciler, ısrarla sıradan insanların
tiranlığı zayıflatma ve haklarını şiddet kullanmadan geri kazanma kapasitesini
küçümsüyorlar.
Biranalitikkörnokta
2011'de Mısır, Tunus ve daha yakın zamanda 2014'te Ukrayna'daki ayaklanmalar,
tabandanörgütlenensivildirenişleringücüylevedönüştürmepotansiyeliyleherkesi
şaşkına çeviren örneklerdir. Bu ayaklanmalar benzersizdir çünkü kimse bu
ayaklanmaların yaklaşmakta olduğunu fark etmemiştir. Sırbistan (2000), Gürcistan
(2003) ve Ukrayna'daki (2004) “Renkli Devrimler”in geleceğini gören belki çok az
insanMısırveUkrayna'yıtahminedebilmişti.YıllarönceörgütlüsivildirenişinFilipinli
diktatör Ferdinand Marcos (1986), Şilili diktatör Augusto Pinochet (1988),
Polonya'daki Sovyet rejimi veya Günay Afrika'daki apartheid rejiminin (1992)
düşmesindebelirleyicibirroloynayabileceğinikimseöngörmemişti.
Uluslararası ve bölgesel uzmanlar bu ve diğer şiddetsiz çatışkıları tarif etmekte
zorlanıyorlar; sıklıkla sivil direnişin başarılı olanlarının, belli bir ülkede, belli bir
zamanda,bellikoşullaradayanantarihselaykırılıklarolduğusonucunavarıyorlar.Sivil
direnişlerin dinamikleri olaya özgü görüldüğü için bu dinamikler, toplumların farklı
çeşitlilikteki baskıcı rejimlere karşı, tahakküm kurabileceklerine dair genel bir
stratejininkanıtıolarakkabuledilmiyor.Yinededünyadakitiranlarbukörnoktadan
rahatsızlık duymuyor. Halk gücü hareketlerinin, süre giden iktidarlarına karşı en
büyüktehditolduğukanısınavarmışbulunuyorlar.
Sononyıldırşiddetsizçatışkılarınsayısınınartmasıylabirlikte,demokratikdeğişimi
destekleyenlerin,halkgücühareketlerininbaşarınedenlerineilişkinbilgilerini
güncellemelerikritikbirönemtaşımaktadır.Şiddetsizçatışkılarfarklıbirçokolguyla
birlikteişlerçünküikitemelgerçekliktenyararlanır:otoriterrejimlerin,kontrollerini
süreklikılmakiçinbaskıladıklarıtoplumlardagenişbirkitleninitaatineihtiyaç
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
duymalarıvebutürrejimlerde,herkesin(rejime)eşitbiçimdesadıkolmayışı.
Sivildirenişnasılişler?2
Sivil direnişçiler bu iki gerçekliğe dayanarak, sistematik şekilde kitleleri itaatten
uzaklaştırırveşiddetsizbaskıuygular–bunugrevler,boykotlar,kitleseleylemlerve
diğereylemlergibitaktiklerle,baskıcıbirsistemisekteyeuğratmak,haklaraerişmek,
özgürlük ve adalet için yaparlar. Sivil direnişe katılım çeşitlenir ve büyürse
direnişçilereuygulananbaskı,sükunetiyenideninşaetmeyeyeterliolmaz,aksinebir
geritepmeyaratmasıdahamuhtemelolur.
Sekteye uğratma hali devam ettiğinde, hükümet ve diğer kurumlar (örneğin polis,
ordu, medya, politik, bürokratik ve ekonomik birimler) içinde çatlaklar görülmeye
başlar. Bu çatlaklar sıklıkla saf değiştirmeye doğru gider ve saf değiştirmeler
katlanarakarttığındaotoriteninyönetmekiçinihtiyacıolduğuesaskapasite–maddi
kaynakların,insankaynağının,kişilerinbecerilerivebilgisinin,enformasyonalanının
kontrolü ve yaptırım uygulama kapasitesi- yıkıma uğramış olur. Talimatları yerine
getirecek bir emir komuta zincirinin yokluğunda tiranların seçeneği kalmaz ve
sürdürülen şiddetsiz basınç sonucu, bulundukları pozisyonu terk etmek zorunda
kalırlar.Sıklıklayaşanandaköklübirdeğişimdir.
Koşullarmı,Becerilermi?
Sivildirenişlerinsayıveetkilerininartmasıylabirlikte,budirenişlerinsonuçlarını
belirleyenfaktörlerinelealınmasıönemlibirhalegelmiştir.Hareketinmi,yoksa
otoriter(rejimin)mikazanacağını,çatışkınınbaşlamasındanöncekikoşullarmı
belirler?Veyataraflardanbirininzaferini,çatışkıyıderinleştirirkenyapılanstratejik
seçimlervebecerilermibelirler?
(Parçasıolduğumuz)UluslararasıŞiddetsizÇatışkıMerkezi'nin(InternationalCenter
onNonviolentConflict)misyonununönemlibirbölümü,bir(sosyal)hareketin
gidişatınınvesonuçlarının,koşullardanziyadeherşeyihesabakatmabecerisiyle
belirlenebileceğiniönesürmektir.Karşıttarafınşiddetkullanmaeğilimineözellikle
odaklanıldığında(herşeyihesabakatmabecerisi)genelliklekaydadeğerbirgeriitmeyenedenolur.“Şiddetsizdirenişsadecetehlikesizveyaılımlıkarşıtlarkarşısında
işeyarar”argümanısıklıklatekrarlanıramaGüneyAfrika'daapartheidrejiminin,
Şili'dekiPinochet'in,Filipinler'deMarcos'unveyaPolonya'dakikomünistrejimin
yenilgisikolaylıklaunutulmaktadır.DahayakınzamandanörnekleriseMısır'daHüsnü
MübarekveTunus'taBenAli'dir.Burejimlerdenhiçbirininılımlı,tehlikesizveya
şiddetlibaskıaraçlarınıkullanmayaisteksizolduklarısöylenemez.
Bunitelikselörneklersayısalanalizlededesteklenmiştir.2008'teFreedomHouse
örgütü,1975-2006yıllarıarasındaki64örnekteotoriterhükümetlerindönüşümü
sırasındakiyapısalfaktörlerivebunlarınsivildirenişeetkileriniinceleyenbir
araştırmaçalışmasıyayımladı.Buaraştırmadançıkanbazıtemelsonuçlarşunlardı:
... araştırmada incelenen politik veya çevresel faktörlerin
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
hiçbirinin sivil direniş hareketlerinin kazanmasına veya
kaybetmesine herhangi bir etkisi yoktu... Yurttaş
hareketlerininbaşarıolasılığıgelişmiş,refahtoplumlarında
olduğu kadar daha az gelişmiş, ekonomik olarak yoksul
ülkelerde de aynıdır. Araştırma ayrıca etnik veya dini
kutuplaşmanın, birleşik bir sivil muhalefeti ortaya
çıkartacak olanaklar üzerinde büyük bir etkisi olmadığını
bulmuştur.Rejimtürünündesivildirenişindahagenişçaplı
destek bulmasında önemli bir etkisinin olmadığı
bulunmuştur.3
Araştırmadaincelenenfaktörlerarasında,sivildirenişhareketlerininçıkışlarındave
sonuçlarındaistatikselolarakbellibiretkiyesahipolantekfaktör,hükümetin
merkezileşmesidir.Yazarlarşöyleifadeediyor:
Araştırma, yüksek seviyeli bir merkezileşme ile otorite
rejiminemeydanokuyansağlambirsivilhareketinoluşması
arasındabirilişkiolduğunuönesürüyor.Bununzıddınında
olabileceği doğru olarak kabul ediliyor: hükümetin ademi
merkeziyetçiliği ne kadar yüksek seviyedeyse, başarılı bir
sivilhareketlenmeninoluşmaolasılığıokadardüşüktür.4
Nitekim,sivildirenişhareketleriningidişatınıetkileyençevreselbirfaktörünvarlığını
araştırmabulmuşolsadagenelbulgular,çatışkılarınsonuçlarınıbelirleyeninkoşullar
olduğusavınıgüçlübirşekildeçürütüyor.
Üçyılsonra2011'deödülkazanmışbirkitapolanSivilDirenişNedenİşler:Şiddetsiz
ÇatışkınınStratejikMantığı'ndaakademisyenEricaChenowethveMariaStephan
titizce,1900ve2006yıllarıarasındagörevdeolanhükümetleremeydanokuyan323
şiddetliveşiddetsizkampanyayıanalizettiler.5Çığıraçanbulguları,şiddetsiz
kampanyalarınbaşarıoranının%53ikenşiddetlidirenişlerinbaşarıoranının%26
olduğunugösterdi.6Ayrıcadevletbaskısınınvediğeryapısalfaktörlerinsivildireniş
kampanyasınınbaşarıresminibelirlediğini(çoğunluklavarsayılanınaksine–şiddetli
devletbaskısıdurumlarındabaşarıoranısadece%35'egeriliyor),yapısalkoşulların
hareketinsonuçlarındabelirleyiciolmadığınıbuldular.7Verileriderinlemesine
değerlendiktensonra“verilergösteriyorkiçoğuinsanınşiddetsizkampanyaların
başarısızlığıylailişkilendirdikleriçevreselkoşullardanbağımsızolarak,sivildirenişler
çoğunluklabaşarılıolabiliyor”sonucunavardılar.8
Busonuçlar,sivildirenişindayandığıbilgilerhakkındakiyanlışkanılarıortaya
çıkarmıştır.Becerilervestratejikseçimler,çatışkılarınulaşabileceğisonuçları
belirlemedekoşullardançokdahafazlaönemesahiptir.Tiranlıkkarşıtlarınınaldığıilk
stratejitemellikararın,mücadeleninnasılyapılacağıolduğudüşünülürsebuaslında
şaşırtıcıdeğildir.Eğerdışkoşullar,sonucuetkileyentemelfaktörolsaydıtiranlıkla
mücadeleedeninsanlarınnasılmücadeleedeceklerinedairverdikleristratejik
seçiminönemikalmazdı;şiddetliveşiddetsizçatışkılarınbaşarıoranlarıvebirçok
vakaaynıolurdu.
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
Amaverilerbunugöstermiyor.1900–2006arasındahalkgücühareketleriikikat
fazlabaşarılıolmuşlarveyakıngeçmiştekivakaaraştırmalarıdabubaşarıoranları
arasındakifarkındeğişmediğinigösteriyor.9Bazılarıbunasivildirenişçilerin
kazanmasıkolaymücadelelerseçtiklerinisöyleyerekkarşıçıkabiliramaChenoweth
veStephanbuargümanıgözeterekşunugöstermişlerdir:”...şiddetsizkampanyaların
büyükçoğunluğuotoriterrejimlerdeortayaçıkmıştır...hattahükümetekarşıyapılan
barışçılmuhalefetinbileölümcülsonuçlarıolabileceğiotoriterrejimlerde.”10
NobelödüllüekonomistThomasSchelling,50yılönceyazdığı“UlusalBirSavunma
OlarakSivilDireniş:SaldırıyaKarşıŞiddetsizEylem”adlıkitabındayazdığıbirbölümde
şöylebağlamıştır:
Tiranlar ve ona boyun eğenler bir şekilde simetrik
pozisyondadırlar.İstediğibirçokşeydendolayıhalkı,tiranı
kabul etmeyebilir – bunu yapabilirler; eğer işbirliğini
reddedecek disiplinli örgütlenmeleri varsa. O da halkını
istediği tüm şeylerden dolayı tanımayabilir – bunu da
emrindekigüçlerikullanarakyapar...Buherikitarafiçinde
birpazarlıkdurumudur;eğerbirtarafyeterincedisiplinlive
örgütlüyse diğer tarafın istediği çoğu şeyi reddedebilir ve
geriyekiminkazanacağınıgörmekkalır.11
Schelling'egöresivildirenişçilerinseçtikleritaktiklerinbedelivekazanımlarıvardır;
aynışeyotoriterkarşıtınkullandığıtaktikleriçindegeçerlidir.Kazanan,bubedelleri
vefaydalarıkenditarafıiçinenetkilibiçimdedağıtantarafolur.Beceriklisivildireniş
lideri,tarafdeğiştirmeyiçoğaltacakaksatmalaryaratmayıisterveidealolarakküçük
aksatmalarınbüyükyerdeğiştirmelerenedenolabileceğitaktiklerikullanmakister.
Becerikliotoriteisedahagüçlüitaateihtiyaçduyar,sıklıklaşiddetyoluylabunu
yapar;idealolarakazşiddetkullanıpmaksimumitaatister.Otoritekarşısındaartarak
çoğalanyerdeğiştirmeler,kiminkazanacağınıbelirler.
Kontrollistesi
Sivildirenişhareketlerininsonuçlarınaençoketkiyiyapanstratejikseçimlerse,o
zamanfarklıhareketlerdegörülen,başarıyıtanımlayanbecerilerveseçenekleri
saptayabilmekgerekir.Hareketinbirçokyönüanalizedilebiliramadeğişkenleri
özlerinedoğruayrıştırdığımızda,başarılısivildirenişhareketlerininüçtemelözelliği
olduğuortayaçıkıyor:
1. İnsanlarıbirleştirebilmemarifeti
2. Operasyonelplanlama
3. Şiddetsizdisiplin
Buözelliklerbirsivildirenişhareketindebulunduğundahareketinbaşarısındaönemli
etkiyesahipüçgüçlüeğiliminortayaçıkmasınazeminhazırlıyor.Bueğilimler;
1. Sivildirenişesivillerinkatılımınınartması
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
2. Baskınıntesirininazalmasıvegeritepmeninartması
3. Hareketinkarşıtındatarafdeğiştirmelerinartması
Buüçözellikveeğilimibirlikte“KontrolListesi”olarakelealıyoruz.Buözelliklereve
eğilimlereulaşmanın,birhareketinbaşarıyaulaşmaolasılığınıgüçlübirşekilde
arttırdığınainanıyoruz.Bubağlamdakontrollistesibellibirsonucugarantileyenbir
formüldeğil,bununyerinekişilerindüşünüşleriniörgütlemekveetkisiniarttırmak
içinyardımcıolanbirçerçevedir.
Buamaçlakontrollistesininbirfonksiyonudabirçatışkısırasındayerleşebilecek
dağılmaduygusunukesmektir.Karmaşıklıkherhangibirsivildirenişhareketinin
karşılaştığıenbüyükzorluklardanbiridirveçatışkınınsisleriarasındahangi
faktörlerinkararalırkenönemtaşıdığınıayırtetmeyizorlaştırabilir.Biraktivistveya
dışarıdanbirgözlemci,birhareketinilerleyişinideğerlendirmekistediğinde,kontrol
listesindekiüçözellikveeğiliminvarlığınısorgulamak;hareketinoankidurumu,
güçleri,zayıflıklarıvebaşarısıiçingerekenlerideğerlendirmeyegüçlübirtemel
sağlayacaktır.
Kontrollistesiniaşağıdadetaylandırdık:
1.İnsanlarıbirleştirebilmemarifeti
Otoriteler,bölveyönetinustauygulayıcılarıdırveonlarameydanokuyanlar,birliği
yaratmakonusundaçokdahaustaolmalıdırlar.Birsivildirenişhareketiiçin,
birlikteliğininşasıvekorunmasıçokyönlüdüramaenöndegelenyön,kapsayıcıve
paylaşılanbirvizyonungeliştirilmesidir.Bunubaşarmak,hareketörgütleyicilerinin
mobilizeetmekistedikleritoplumdayaşananrahatsızlıkları,arzuları,kültürüve
değerlerihakkındaderinbirbilgiyesahipolmalarınıgerektirir.Bubilgi,insanları
mobilizeedecek,genişçaplıdesteğisağlayacakvizyonungeliştirilmesiveiletilmesi
içingereklitemelioluşturur.Etkilivizyonlar,sıradaninsanlarınkişiseldeneyimlerive
duygularındayankıbularakonlarıkolektifsivildirenişekatılımaçağırır.
Birliğininşasındadiğerbirönemlinoktaisebirlidervemeşruolanbirörgütsel
yapınınbulunmasıdır.Hareketlerekatılımgönüllüdürvebunabağlıolarakliderlerin
mobilizeolantoplumüzerinderesmibiremirvekontrolotoritesiyoktur.Budabir
harekettekararlarınalınmasıgerektiği,mobilizeolmasıbekleneninsanlarınmeşru
olduğunuhissettiğişekildebukararlarınuygulanmasıgerektiğianlamına
gelmektedir.Herhareketbunukendineözgübirşekildeyapar–bazılarıdaha
hiyerarşik,bazılarıdahamerkeziolmayanbirşekildevebazılarıdaherikisiniaynı
andakullanarakyapar.Birhareketinöneçıkanlideriveörgütselyapısındanbağımsız
olarak,sosyalhareketlerdefarklıliderlikvebirarayagelmebiçimleribulunur.Her
bireyselveyaulusalçaptakarizmatiklideriçin,koalisyonyaratmada,müzakeredeve
farklıgruplarıbirarayagetirmedeçokyeteneklibirçokyerelliderbulunmasıgerekir.
Ülkeninfarklıbölgelerinde,farklıgruplarıtemsileden,farklıdüzlemlerde(ulusalveya
yerel)çalışançeşitliliderlerinhünerleri,uzunvadelibirbirlikteliğikalıcıkılanşeydir.
Sivildireniştekibirlikteliğedairbahsedilenbuhususların1980'lerdeGünayAfrika'da
anti-Apartheidhareketindekullanıldığınadairkanıtlarıgörebiliriz.Yüzlercesivilyerel
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
grup,oyıllardaortayaçıkaraktemizsu,hizmetlereerişimgibikentseltalepleri
savunmuşlardı.Aynızamandaapartheidasonvermekveulusaluzlaşmayaerişmek
içinortakbirvizyonaltındabirarayagelmişlerdi.BirleşikDemokratCephe(United
DemocraticFront)içindebirleşenbusivilgrupların,yerelsorunlariçinmerkezi
olmayantaktikleri(ör.Tüketiciboykotları)etkilibiçimdeuygulayanyerelliderleri
vardı.Buyerelliderleraynızamandadahagenişörgütlenmeyapısıylaveulusal
hareketliderliğiyleiletişimhalindeolupişbirliğiyapmaktaydılar.
2.Operasyonelplanlama
Etkilisivildirenişmücadelesi,geneldefarzedilendençokdahakarmaşıktır.İnsanlar
sivildirenişidüşündüklerindeakıllarınagelenresim,protestodur.Amaprotesto,
kelimenintamanlamıylavarolanyüzlercetaktiktensadecebirisidir.Enetkili
hareketlerhangitaktiğinseçileceğini,nezaman,nerede,nasıl,kimtarafından
uygulanabileceğini,arkasındanneyinkullanılabileceğinianlamışhareketlerdir.
Busorularıdoğrubiçimdecevaplayabilmekiçin;hareketin,karşıtıngücünün,
zayıflıklarının,imkanlarınınvetehditlerin,çatışkınınbulunduğuçevrenin,çatışkıyı
etkileyebileceknötrveyabağımsıztarafların(Uluslararasıkamuoyununüyeleride
dahilolmaküzere)detaylıbiranalizinedayalıplanlamayapılmalıdır.Bubilgilerden
yolaçıkarakhareket;etkilikısa,ortaveuzunvadelihedeflerileilgilioperasyonel
planlargeliştirebilir.Buplanlarzamaniçerisindetabandakiolaylarayönelikyanıtlara
evrilecektir(planlarıntümündeolduğugibi).Buyüzdenbirhareketinkatılımcılarıiçin
planlamasürecivezihniyet,bellibirplanıngeliştirilmesindençokdahakritiktir.
Buaradabirçatışkıdabecerilerinvekoşullarınnetbirşekildekesiştiğinigördüğümüz
yeroperasyonelplanlamadır.Operasyonelplanlamanıntemeli,hareketinkarşılaştığı
-lehineveyaaleyhine–koşullarındeğerlendirilmesidir.Dahasonrahareket,lehine
olankoşullardanfaydalanır;aleyhinekoşullarıbecerilervestratejikseçimlerleaşar,
dönüştürürveyaatlatır.
Operasyonelplanlamayadairiyibirörnek1980lerdePolonya'dakiDayanışma
Hareketi'ndegörülebilir.Güçlüyanlarınıveolanaklarınıbilerekişçiler,bağımsızişçi
sendikalarıiçingüçlüvepolitikolarakgerçekçibirtalepyarattılar(komünistrejimin
bitirilmesigibiulaşılamayacakbiramaççağrısıyapmaktanimtinaettiler).Karşıtın
ekonomikzayıfnoktalarıvemeşruiyetsorunlarınakarşıişçiörgütlenmelerineve
farklıişçigruplarıarasındadayanışmagibigüçlüyönlerinekonsantreoldular;iş
yerleriniişgaltürügrevlergibi(ilkyıllardadenedikleriveonlarıbaskıyakarşızayıf
kılanişyerleridışarısındaeylemyapmakyerine)etkilitaktiklerseçtiler.Bu,işçilerin
alternatifkurumlaraolaninancıile–onyılönceşehirlerarasındailetişimi
kolaylaştırmakiçingeliştirilmişolan-özellikleyayınbasmakvebağımsızgazeteler
çıkarmayoluylabüyütüldü.Birstratejikamaç,uygunbirhedef(karşıt),olanakları
dahilindekiuyguntaktikler(birişgalgrevivealternatifkurumlarıkullanma)seçerek
DayanışmaHareketiçatışkıçevresinietkilibiçimdeidareetti,karşıtkoşullarıaştıve
demokratikbirPolonyadevletinihaiamacınadoğruilerledikibu1989'daelde
edildi.12
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
3.ŞiddetsizDisiplin
Şiddetsizdisiplinikorumak–direnişçilerinprovokasyonarağmenşiddetsizkalabilme
becerisi–sivildirenişinişlevseldinamikleriiçinmerkezidir.Şiddetsizdisiplinle
hareketlersivilkatılımımaksimumseviyeyeçıkarabilir,karşıtınbaskısınınmaliyetini
arttırabilir,baskınıngeritepmeolasılığınıyükseltebilir.Ayrıcakarşıtınana
destekçilerindentarafdeğiştirmelerisağlamakçokdahamümkündür.Chenowethve
Stephan'nınaraştırmasıgösteriyorkibufaydalar,şiddetlivesivildireniş
kampanyalarıarasındakibaşarıoranıfarkınabelirginbiçimdeetkiediyor.13
Şiddetsizdisiplinieldeetmekiçinhareketlerin,çatışkıyakarşımücadeledesivil
direnişinetkilibiraraçolduğunagüvenmelerigerekmektedir.Sivildirenişinnasıl
işlediğihakkındabilgivetarihselkayıtlar,etkilistratejilerinkazandırdığızaferler,sivil
direnişinişeyaradığınıgösterenörneklerbuanlamdayardımcıolabilir.Hareketler
ayrıcabirkültürvemodelkurarakşiddetsizdisiplinigüçlendirirvebusayedebu
disipliniidameettirebilirler.ÖrneğinSırbistan'daSlobodanMiloşeviç'idevirenOtpor
hareketisistematikolarakyeniüyelerleçalışıpsivildirenişinnasılişlediğiniveneden
şiddetsizkalmanınönemliolduğunuaktardılar.
Butürçabalarbirhareketinşiddetsizkalmakonusundaetiktartışmalaryapmasını
gerektirmezamainsanlar,geçmişvakalarıdahatırlayarak(meselasontrajikörnek
olanSuriye)şiddetsizdisiplininpratikfaydalarınıpekiştirmelidirler.Sabırsızlıkveya
sivildirenişeolangüvensizlik,şiddetlitaktiklerekaymayanedenolurkibudafeci
sonuçlarayolaçar.
4.Sivildirenişesivilkatılımınarttırılması
Sivildirenişeyükseksayıdasivilkatılım,hareketinbaşarısıiçinmuhtemelenenfazla
öngörülenunsurdur.14Birotoriteyekarşırızasındanveitaatindennekadarçokinsan
vazgeçerse,otoriteokadarçokzayıflayacağındanvekontroldekalmaçabalarının
maliyetiokadarartacağından,buaklayatkındır.Bunaekolarakinanıyoruzkisivil
katılımınartmasıbaskınıngeritepmeolasılığınıarttırır.Sayısalkanıtlarıngösterdiğine
göredeyükseksivilkatılım,karşıtındestekçileriarasındantarafdeğiştirmelerin
yaşanmasıolasılığınıdaartmaktadır.15
Yükseksayılardasivilkatılımınöneminedair;MısırveTunus'ta2011devrimlerifarklı
demografikgrupların–kadınveerkek,dinivelaikgruplar,gençveortayaşlılarile
yaşlılar,altveortasınıfişçiler,kentliveköylünüfus-genişdesteğiyleyaşandı.
Tersine1989'dakiÇinöğrencihareketive2009'daYeşilHareketmilyonlarımobilize
ettivemanşetlerikapladıamaikisidekoyduklarıamaçlaraerişemediçünkühiçbiri
ilkbaştakidemografiktabanındanfarklıolanbirgenişçaplısivilkatılımıdahiledecek
biçimdebüyümedi.
Sivildirenişteyüksekseviyelerdekatılımısağlama,kontrollistesindekiilküç
maddeninuygulamasınındoğalsonucuolarakgelişir.Birleştiricibirvizyonkohezyon
(bağlılık,uyum)inşasınayardımcıolurvemobilizasyonuarttırır.Operasyonel
planlama,güveniyavaşyavaşarttırırkeninsanlarınfarklırisktoleransı,uygun
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
zamanları,hareketiçinfedaetmekapasitelerinealansağlayanbirtaktikdizisisağlar.
Etkilibirstrateji;fakirler,zenginler,gençler,yaşlılar,birşeyyaparkenaradaolan
herkesiçinküçükveyabüyükseviyedehareketidestekleyebilecekleriopsiyonlar
sunar.Şiddetsizdisiplin,herkesinkatılabileceğinigüvencealtınaalır(silahlı
direnişlerdesadecebedenengüçlülerinkatılımınıntersine)veşiddetsizaraçlar,
toplumunherkesimineçokdahafazlahitapeder.
5.Baskınınetkisiniazaltmavegeritepmeyiarttırma
Otoriteninengüçlüaraçlarındanbiribaskıyıuygulamakapasitesidir.Etkilihareketler,
baskınıntesirininasılazaltacaklarınıvemaliyetininasılarttıracaklarınıöğrenirler.
Bunuyaptıklarıyollardanbirikesinriskdeğerlendirmesivetaktikselseçimdirçünkü
hertaktikaynıbaskıriskinitaşımaz.Büyüksokakgösterilerigibimerkezileşmiş
eylemlerdahaçokbaskıyamaruzkalabilir,tüketiciboykotları,evdekalmagrevleri,
okulahastalıkbahanesiylegitmemelerveyakamusalalandaküçüksembolleri
anonimolarakyazılamagibimerkeziolmayaneylemlerbirrejiminbaskı
uygulayabileceğiçokdahazoreylemlerdir.Çünkübazıtaktiklerinkatılımcıları(ör.
Tüketiciboykotları)çokbelirgindeğildir(birkişiyebakarakbirürünüboykotedip
etmediğinisöyleyemezsiniz)veyasuçuişleyenlerdağınıktırlarveinkaredebilirler(ör.
Evdekalmagrevlerinde*polisinevziyaretleriyaparakherişçininvekatılımcınınhasta
olupolmadığınıkontroletmesigerekirkikatılımcıogüngerçektenhastaolduğunu
iddiaedebilir).
Şili'de1983'teAugustoPinochetdiktatörlüğünekarşıçıkanpolitikmuhalifler,
baskıylabaşetmeyolunubulmakzorundaydılar.Toplututuklamalar,infazlar,işkence
vekaybetmelerinsanlarınörgütlenmeyekorkmasıveyabirarayagelmemesi
anlamınageliyordu.NisanayındabakırmadencileriSantiagodışındabirgrevçağrısı
yaptılaramaPinochetgrevinbaşlamadanöncemadenlerinçevresineordusunu
göndererekkanakıtmayla/öldürmeyletehditetti.Butürbirbaskıyla
karşılaştıklarındaişçiliderlerigrevçağrısınıiptalettiveonunyerineulusalprotesto
çağrısıyaptı.Buprotestodarejimekarşıçıkanveprotestoyakatılanherkesyavaş
çalışacak,yavaşyürüyecek,yavaşsürecekveakşamsaat8'detenceretava
çalacaktı.16Bueylemlereeşibenzerigörülmemişgenişbirkatılımolduvebukatılım
sayesindebueylemleriçinherayçağrıyapılabildi.Pinochet'inyönetimininmihenk
taşıolanpüskürtmevekorkukatmanınıkırmayolundaatılanilkbüyükadımdı.Bu
eylemlerkatılımcılariçinkabuledilebilirbirdüşükriskesahiptilervezapt
olunamazlardı–Pinochet'ingüvenlikgüçlerininbutürgenişkatılımlımerkezi
olmayantaktiklereverecekbiryanıtıyoktu.
Baskınıntesiriniazaltmaveyamaliyetiniarttırmavegeritepmeolasılığınıarttırma
konusunundiğerbirboyutu;apolitikkavramlarlaşikayetkonularınınetşekildeifade
etmeyi(göstericiler,birrejimindüşmesinekarşıolaraktemizsuvegüvenlimahaller
taleplerindebulunurlar),arkaarkasınagelenliderlerarasındabelirginhatlarçizmeyi,
birhareketinkatılımcılarıileyerliveuluslararasıgruplararasındakisosyalmesafeiçin
köprüolmayıiçerir.Busayedehareketekarşıyapılanbaskınıngeritepmesiçokdaha
*Ç.N.Evdekalmagrevibirişteçalışanlarıntopluveyabireyselolarakhastalıkbahanesiyleişegitmeyip
grevyaptığıgrevtürüdür.
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
muhtemelolur.
6.Birhareketinkarşıtındantarafdeğiştirmeleriarttırma
Sivildirenişzamanlailerlemegösterirkensıklıkla,karşıtınaktifvepasifdestekçileri
arasındantarafdeğiştirmelerevebağlılıklarınbozulmasınanedenolur.Örneğin
hükümettekiyasayapıcılarvemuhafazakarlarbirbirlerinisosyalortamlardakontrol
etmedezorlanmayabaşlayabilirler.Ekonomikçıkarlarıolanlaryaniişdünyası
devlete,hareketintaleplerinikarşılayıpişedevametmekonusundabaskı
uygulayabilir.Asker,polis,bürokratgibirejimuygulayıcılarınbağlılıklarında
bozulmalaryaşanmayabaşlayabilir.Muhtemelenhareketintalepleriyleakılları
çelinmiş,rejimdenbıkmışveyasivildirenişekatılanaileüyelerivearkadaşlarıolduğu
içintarafdeğiştirmişlerdir.Rejimesempatikyaklaşanelitlerbilerejimin
sürdürülebilirliğindenşüpheetmeyebaşlayıpsivildirenişbaşarılıolursatarihinyanlış
tarafındabulunmariskinekarşıtarafsızbirkonumagelebilir.
2004'teUkraynaTuruncuDevrimindemuhaliflergüvenlikgüçleriarasındakiiletişim
kanallarınıemekliordusubayınınaracılığısayesindearayıpbuldular.17Muhalifler,
eylemleriilezamanlaşiddetsizvemakulolduklarınıkanıtladılar;güvenlikgüçlerini
halkiçinvehalkıniyiliğinehizmetetmeyeçağırdılar;arkadaşlıketme,sloganlarve
eylemler(eylempolisinegülvermekgibi)ilesosyalmesafeyikapattılar;rejimin
yolsuzluklarınıortayaçıkardılarvesonolarakgüvenlikgüçleriarasındantaraf
değiştirmelerenedenoldular.BaskıyıuygulamazamanıgeldiğindebirçokUkraynalı
askervepolistarafsızbirpozisyondadurdular.BubenzerşekildeMiloşeviç
kontrolündekiSırbistan'dadaoldu.Güvenlikgüçleri,açıkçabelirtmedenrejimin
emirlerinişevkleyerinegetirmeyebirsonverdiler.Otporhareketinin5Ekimzirve
günündeBelgradkalabalığıüstünekimyasaldağıtıcımaddeatmaklasorumlubir
helikopterdekipolisgörevlisi;kalabalığınetşekildegörenbiraçısıolmadığını,-
güneşlibirgünolmasınarağmen-havagörüşününnetolmadığınısöyleyerekbunu
yapmayıreddetti.Dahasonrakonuştuğundaogünoyerdekalabalığınarasında
ailesindenkişilerinolabileceğinivebuyüzdenemirleriyapamayacağınıhissettiğini
söyledi.18
İsteriknayoluylaisterkişiselçıkarnedeniyleolsunbunabenzertarafdeğiştirmeler
çoğunluklabirsivildirenişhareketiylekatalizeedilenuzunsoluklubirsürecin
sonucudur.Dahaöncekiikikontrollistesieğilimindeolduğugibibueğilimbir
hareketinbirlikteliği,planlamaveşiddetsizdisiplinisomutlaştırmasındançıkar.
Verilergösteriyorkifarklıkesimlerinyükseksayıdakatılımı,tarafdeğiştirmelerin
artmasınadoğrudanetkieder.Birlik,planlamaveşiddetsizdisiplingenişveyüksek
sayıdakatılımısağlar.Özellikleşiddetsizdisiplin,tarafdeğiştirmelereteşvikiçin
önemlidir.Hareket,şiddetsizkaldığıveşiddetlibaşkaldırıyadönüşmeyi(2011yılında
Suriye'detrajikvaka)önlediğisürecebirgündahamücadeleiçinyaşarvetaraf
değiştirmeolasılığıiçinkapılarıaçıktutar.Rejimiçerisindesadakatdeğişimi
yaşayabilecekler,şiddetlibirbaşkaldırıylatehditedilmiyorlarsatarafdeğiştirme
potansiyelleri,otoriterrejimingüçyapısındakibütünlükiçinbirtehditolmayadevam
eder.
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
Dışetkenleriçinçıkarımlar
Bukontrollistesisadecemuhalifleriçinkullanışlıdeğildir.Diğerpolitikdestekgrupları
dabutürçatışkılarlailişkiliperformanslarınıgeliştirmekiçinuygulayabilirler.
Örneğinkontrollistesigazetecileresivildirenişidahakapsamlıhaberyapmaları
konusundayardımcıolabilir.Eğergazetecilerbirçatışkıyanüfuzedenanalizler
yapmakistiyorsakontrollistesibudurumdaonlara,2014'teKiev'demolotof
kokteylindenyananbirhedefinönüneşiddetindahadakötüleşebileceğigibi
spekülasyonlaryapacakbirmuhabirkoymanın,çatışkıyıyönlendirengüçleriaydınlığa
kavuşturamayacağınıişareteder.Amabirhareketinbirliğiveplanlaması,şiddetsiz
disiplininyıkılmasınınkaynakları,sivilkatılımınartması,hareketüzerindekibaskının
azalanetkisi,güvenlikgüçlerininemirlereuyupuymaması,hatayapmakşöyle
dursunüstünbiranalizsağlayacaktır.İşdünyasındakidestekkaybınınkavrayışınıda
bunaeklersek,UkraynacumhurbaşkanıYanukovych'inbuyıl21Şubat'tarejim
tarafındanuygulananenkötüşiddetingeritepmesindenbirkaçsaatsonraneden
kaçtığıkonusunetleşir.Doğruipuçlarınaöncedenbakılırsabutürgelişmelerdahaiyi
öngörülebilir.
Kontrollistesi2011'insonyarısındasiyasetçilertarafındandikkatealınsaydı,
Suriye'deAsadrejiminekarşıkazanabilecekbirsivildirenişedairönemliolanakları
gösterebilirdi.Ordudarejimdenuzaklaşan,devamedensadakatdeğişiklikleri,
(sadeceSünniaskerlerindeğil)zaferiçineniyiumutolarakgörülebilirdi.İş
dünyasındakiüyelerindestekleriniçekmeleridiğerbirgöstergeydi.Bunlarınışığında
2012başlarındaÖzgürSuriyeOrdusu'nunAsad'ınkalanAleviordusunakarşısavaşma
cesaretiterstepmeveyaöyledeğilsedebirtrajediningelişiolarakgörülebilirdi.
Kontrollistesiözellikleyerlihalkgücühareketlerine,dışyardımınyöntemiileilgili
kurallargeliştirmekonusundayardımcıolabilir.Örneğinkontrollistesindekiilküç
özellikbeceritemellidirvegüçlübilgideğiştokuşuylabüyütülebilir.Uluslararasıİnsan
HaklarıBeyannamesi’nin19.maddesialtındatiranlar,sınırlararasındabilgiakışını
yasaklayamazlarveyabilgilerinimuhaliflerlepaylaşaninsanlarıcezalandıramazlar.Bu
kontrollistesindekitümaltımadde,üçbecerininveüçeğiliminişlenmesini
kolaylaştırmakiçinteknolojikyeniliklerinnasılkullanılabileceğinedairdüşünceleri
yeşertebilir.
GeleceğimiziŞekillendirecekÇatışkılarVeKontrolListesi
Şiddetsizçatışkılarıncereyanettiğiçevrelerçokkarmaşıktır;sivildirenişçiler–
kazanmakiçinstratejidahilindebirtakımtaktiklerisıralamakiçintabanörgütlenmesi
koordinasyonugerekli–sıklıklabirdezoriyantasyonhissideneyimlerler.Sözkonusu
olaninsanlarınhayatlarıylaveözgürlükleriyleilgiliisedoğalolarakyanlışkararverme
korkusubirtiranınaradığıpasifliğeişaretedebilirvetiranınzarargörmezlik
illüzyonunusağlamlaştırır.
Kontrollistesi,muhaliflerinbudezoriyantasyonhissindenkurtulmalarınaveileri
doğrugitmelerineyardımcıolabilir.Birileri,çokfazladeğişkeninolduğubiroyunda
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
tiranlığasonvermekiçinkontrollistesininçokbasitkaldığını;gelecekçatışkılar
esnasındakritikkararalışlarındeğerlendirilmesi,ozamanaveyereözgüfaktörlerin
dikkatliceincelenmesigerektiğiniönesürebilir.
Lakinkontrollistesibirdurumdakispesifikfaktörlerinyoksayılmasınıönermiyor
bununyerinebufaktörlerin,hareketlerinnasılvenedenkazanabileceğiniaçığa
çıkarandahagenişstratejikçerçeveninbağlamıiçindeanlamayıöneriyor.Çeşitli
bağlamlariçindekontrollistesininöneminiaraştıranAtulGawandeşöyleyazıyor:
Kontrollistesiherkesi,hattadeneyimliolanları,idrakettiğimizden
çok daha fazla görevde başarısızlığa karşı savunabilir gibi
görünüyor.Birtürkavramsalaçılımsunuyorlar.Hepimizinözünde
olan zihinsel akışı yakalıyorlar – anıların akışı ve dikkat ve
bütünlük...19
Bilginin herhangi bir bireyi aşması gerektiği ve öngörülemezliğin
hüküm sürdüğü - gerçek karmaşanın koşulları altında... [etkili
kontrol listesi] aptal ama kritik şeylerin gözden kaçırılmamasını
sağlar ve... insanların konuşması ve koordine olmasını güvence
altınaalır...nüanslarıveöngörülemezlikleribildiklerieniyişekilde
yönetmeyisağlar.20
Kiminüstüngeleceğikonusundakontrollistesi,songöstergeolmayabilir:tiranmı
sivildirenişçimi?Yinedekontrollistesi,yurttaşlarınözgürlüktaleplerinin,otoriterbir
sisteminsiperlerininasılaşabileceğinianlamakiçinkritikvedevamedenbirdizi
göstergeolarakhizmetedebilir.
Sonnotlar
1
Erica Chenoweth ve Maria Stephan'ın araştırmasına dayanarak. Bu araştırmada 1900-2006
yılları arasında dünyada ülkelerinde hükümet değişimi arayan 105 sivil direniş kampanyası
tanımlanmıştır.
Chenoweth, Erica ve Maria Stephan. 2011. Why Civil Resistance Works: The Strategic Loic of
Nonviolent Conflict. New York: Colombia University Press. s.6
NAVCO1.1verilerişulinktemevcut
http://www.du.edu/korbel/sie/research/chenow_navco_data.html
2
How Freedom is Won: From Civic Resistance to Durable Democracy araştırmasındaki
1972-2005 arasında analiz edilen 67 demokrasiye geçiş vakasına dayalıdır. Yazarlar şunu
bulmuştur:
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
“Sivil direnişlerin gücü, 67 geçişin 50'sinde veya geçişin, bir diktatörlüğün düşmesiyle
ve/veya çok uluslu devletlerin dağılmasıyla yeni devletlerin çıkması durumlarında yüzde 70'in
üzerinde yönlendirici temel faktördü, Sivil direnişin temel strateji olduğu 50 ülkenin (ör. ya
sivil güçlerle yürütülen geçişlerin olduğu ülkeler ya da hem sivil güçlerin hem gücü elinde
tutanların belirli ölçüde girdi sağladığı karışık geçişlerin bulunduğu ülkelerde) hiçbiri özgür
ülkde değildi: 25'i kismen özgürdü, 25'i özgür değildi. Bugün (2005'te) geçişten yıllar sonra
bu ülkelerin 32'si özgür, 14'ü kismen özgür ve sadece 4 tanesi özgür değil.”
Ackerman,Peter,veAdrianKaratnycky.2005.HowFreedomisWon:FromCivic
ResistancetoDurableDemocracy.Washinhton,DC:FreedomHouse.Sayfa6-7.
3
Marchant, Eleanor, Adrian Karatnycky, Arch Puddington, ve Christopher Walter. 2008.
Enabling Environments for Civic Movements and the Dynamics of Democratic Transition.
Freedom House özel rapor. 18 Temmuz. s. 1
4A.g.e.sf.1
5
Chenoweth, Erica ve Maria Stephan. 2011. Why Civil Resistance Works: The Strategic Loic
of Nonviolent Conflict. New York: Colombia University Press. sf.6
6A.g.e.sf.9
7A.g.e.sf.68
8A.g.e.s.f62
9Chenoweth,Erica.2014TrendsinCivilResistanceandAuthoritarianResponses.The
AtlanticCouncilFutureofAuthoritarianismProject.Nisan15.
10Chenoweth,EricaveMariaStephan.2011.WhyCivilResistanceWorks:TheStrategic
LoicofNonviolentConflict.NewYork:ColombiaUniversityPress.sf.66
11
Thomas C. Schelling. 1968. “Some Questions on Civilian Defence,” in Adam Roberts, ed.,
Civilian Resistance as a National Defence: Non-Violent Action Against
Aggression.Harrisburg, PA: Stackpole Books. sf. 304
12
Ackerman, Peter ve Jack DuVall. 2000. A Force More Powerful: A Century of Nonviolent
Conflict. London: St. Martin's Press/Palgrave Macmillan. s. 113-174
13Chenoweth,EricaveMariaStephan.2011.WhyCivilResistanceWorks:TheStrategic
LoicofNonviolentConflict.NewYork:ColombiaUniversityPress.sf.30-61
14A.g.e.sf.30-61
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.
15A.g.e.sf.46-49
16
A Force More Powerful. Dir. Steve York. York Zimmerman. 2000. Film
17
Binnendijk, Anika Locke, ve Ivan Marovic. 2006. Power and Persuasion: Nonviolent
Strategies to Influence State Security Forces in Serbia (2000) and Ukraine (2004). Communist
and Post-Communist Studies 39, no. 3 (Eylül). s. 411-429
18NebojsaCovicileröportaj,VecernjeNovosti,2Ekim,2010.
19Gawande,Atul.2009.TheChecklistManifesto:HowtoGetThingsRight.NewYork:
Picador.sf.47
20A.g.e.sf.79
Bu makale şurada yer almıştır: Mathew Burrows ve Maria J. Stephan (eds.), Is Authoritarianism
Staging a Comeback?, Washington, DC: The Atlantic Council, 2015.