8. ÜN‹TE YER KABU⁄U NELERDEN OLUfiUR?

8.
ÜN‹TE
YER KABU⁄U
NELERDEN OLUfiUR?
1. TAfi KÜREN‹N YAPISINDA NELER VAR?
2. TAfi KÜREY‹ OLUfiTURAN MADDELERDEN B‹R‹ DE TOPRAKTIR.
3. YER KABU⁄UNDA BOL SU BULUNUR
4. YER KABU⁄UNUN HAR‹KALARI; DO⁄AL ANITLAR
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Ünite – 8
1. TAfi KÜREN‹N YAPISINDA NELER VAR?
Yerküre
Yerküre kutuplardan hafifçe bas›k bir küre biçimindedir. Yerkürenin ekseni etraf›nda sürekli dönmesi, kutuplardan bas›k bir küre fleklini almas›na neden olmufltur.
Yerkürenin Katmanlar›
Yerkürenin yap›s›nda bulunan çeflitli maddeler öz kütlelerine göre dizilmifltir.
En yo¤un maddeler yerin merkezinde, en az yo¤un maddeler ise en d›flta bulunur. Ayn› zamanda d›fltan yerin merkezine do¤ru gidildikçe s›cakl›k artar. Bunu
flu olaylar kan›tlar:
hava küre
1. Volkanlardan ç›kan lavlar›n s›cak olmas›
(atmosfer)
2. Derinlere inildikçe s›cakl›¤›n artmas› (s›cakl›k ortalama her 33 metrede 1°C artar.)
200
3. S›cak su kaynaklar›n›n oluflu
300 0°C
0
Yerküre d›fl›ndan merkeze do¤ru, iç içe geçmifl küreler
400 °C
0°C
500
biçiminde befl katmandan oluflmufltur.
0°C
600
0°C
1. Hava küre (Atmosfer)
2. Su küre (Hidrosfer)
a¤›r küre
tafl küre
3. Tafl küre (Litosfer)
(Barisfer)
(Litosfer)
4. Atefl küre (Pirosfer)
5. A¤›r küre (Barisfer)
su küre
(hidrosfer)
atefl küre
(Pirosfer)
Yer Kabu¤unu Oluflturan Kayaçlar
Yer kabu¤u, (külte) kayaç ad› verilen tafl ve kayalardan oluflmufltur. Kayaçlar,
do¤ada sürekli olarak birbirlerine dönüflürler. Dönüflüm uzun y›llar sürdü¤ü için
biz farkedemeyiz. Çeflitli kimyasal maddelerden oluflan bu kayaçlar›n tümüne mineral denir. Canl›lar›n d›fl›ndaki kimyasal maddeler mineraldir.
Yer kabu¤unu oluflturan kayaçlar
1. C›va ve petrol d›fl›ndaki tüm mineraller kat› hâldedir.
2. Belli bir kimyasal yap›lar› ve kristal flekilleri vard›r.
3. Baz› minerallere element ad› verilir (alt›n, krom, ni- Püskürük kayaçlar
Baflkalafl›m kayaçlar›
kel, demir, alüminyum gibi.).
(Magmatik kayaçlar)
(Metamorfik kayaçlar)
4. Baz› mineraller de elementlerin oluflturdu¤u bilefliklerden oluflur. Örne¤in, kaya tuzu, sodyum ve klor elementTortul kayaçlar
lerinden, kuvars ise silisyum ve oksijen elementlerinden
oluflan bilefliklerdir.
Mekanik
Kimyasal
Organik
Ekonomik de¤eri olan ve endüstride kullan›lan mineralkayaçlar
kayaçlar
kayaçlar
lere cevher (maden) denir.
Yer kabu¤unu oluflturan kayaçlar olufl flekillerine göre 3 gruba ayr›l›r.
1) Püskürük (Magmatik) Kayaçlar
Magman›n, tafl küre içindeki çatlaklarda ya da yüzeye ç›karak so¤uyup kat›laflmas›yla oluflur.
189
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Magma tafl kürenin çatlaklar›nda so¤uyup kat›lafl›rsa derinlik kayaçlar› oluflur.
Derinlik kayaçlar› yavafl so¤udu¤u için kat›laflt›¤›nda iri kristalli olurlar. Örne¤in, granit bir derinlik kayac›d›r.
Bazen magma tafl kürenin herhangi bir yerinden yeryüzüne ç›karak birdenbire so¤ur. Cam gibi flekilsiz kayalar oluflur. Örne¤in, volkan cam› (obsidiyen) böyle oluflur.
Bazen de magma yeryüzüne ç›karken biraz so¤ur. Yeryüzüne ç›k›nca da birdenbire so¤uyarak kat›lafl›r. Bu durumda bazalt ve trakit gibi hem flekilsiz cams›
yap›, hem de kristal yap› içerir.
Püskürük Kayaçlar›n Özellikleri
● Genellikle kristallidirler (Cams› yap›da olan› da vard›r.).
● Magman›n so¤umas›yla oluflurlar.
● Büyük y›¤›naklar hâlinde bulunurlar.
● ‹çlerinde canl› izlerine (fosil) rastlanmaz.
2) Tortul Kayaçlar
Yeryüzündeki tüm kayaçlar, hava, su gibi d›fl etkilerle parçalan›p, rüzgâr ve
sularla sürüklenerek çukurlarda birikip çökelirler. Bu çökelmeler tortul kayaçlar›
oluflturur.
Tortul kayaçlar olufl flekillerine göre üç gruba ayr›l›rlar:
a) Fiziksel (Mekanik) Tortul Kayaçlar
Da¤›n›k tafl parçac›klar›n›n birikmesi ve bas›nç alt›nda birbirine yap›flmas› ile
oluflurlar.
Akarsular, rüzgârlar ve buzullar›n öteki kayalardan kopard›klar› parçac›klar
çökelip birikirler. Fiziksel tortul kayaçlar, elemanlar›n›n ortalama boyutlar›na göre
s›n›fland›r›l›rlar. Her bir grup çimentolu veya gevflek olufluna göre de¤iflik isimler
al›r. Kil boyutundaki çok küçük parçac›klar›n çökelmesi ile kil tafllar›; kum boyutundaki maddelerin çökelmesi ile kum tafllar›; çak›llar›n çökelmesi ile de kanglomera ad› verilen tortul kayaçlar medyana gelir.
b) Kimyasal Tortul Kayaçlar
Genellikle suda erimifl olan madensel tuzlar›n, su buharlaflt›kça tortulaflmas›ndan meydana gelen tortul kayaçlara kimyasal tortul kayaçlar denir. Zaman›m›zda da oluflan
bu kayaçlar›n bafll›calar› kalker tüfü, travertenler, sark›t ve
dikitler, de¤irmen ve çakmak tafllar›, kalsit, gayzerit, kaya
tuzu ve jips gibi tuzlard›r.
Karbon dioksitli sular›n içinde erimifl bulunan kireç, karbon dioksidin uçmas› ile çökelir ve traverten denilen kayalar meydana gelir (Pamukkale ve Antalya travertenleri gibi).
190
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Çok tuzlu göllerde ve körfezlerde meydana gelen buharlaflma sonucu bunlar›n diplerinde kaya tuzu ve jips tortulafl›r. Kapal› havza niteli¤indeki bu sahalarda
artan tuz hacmi, fliddetli buharlaflman›n etkisiyle de göl diplerinde depolan›r (‹ç
Anadolu Bölgesindeki Tuz Gölü gibi).
Jips ise sular›n etkisiyle kolayca eriyebilen bir özelli¤e sahiptir.
c) Organik Tortul Kayaçlar (külteler)
Çeflitli büyüklükteki organizmalar›n kal›nt›lar›n›n birikmesi ve sert tabakalaflmalar› sonucu oluflurlar. Bitkisel ve hayvansal canl› art›klar›ndan oluflan kültelerdir.
Kalker kabuklu hayvan art›klar›n›n deniz diplerinde birikmesinden kalkerli kayalar oluflur. Teflebir kalkeri bu gruptand›r. Tebeflir, karbonatl› organik tortul bir
kayaçt›r. Çok ince tanelerden meydana gelmifltir. Bu taneleri mikroskobik canl›lar›n kabuk ve kal›nt›lar› ile baz› kalker k›r›nt›lar› ile baz› kalker k›r›nt›lar› teflkil
eder.
S›cak ve az derin denizlerde oluflan resifler, mercan iskeletinin birikimi ile oluflurlar. Maden kömürü ve linyit ise bitkinin, hava ile temas etmeden baz› mikroskobik canl›lar›n da yard›m›yla kömürleflmesi sonucunda oluflmufllard›r. Yani kömürler ve petrol de organik kültelerden say›lmaktad›r. Kömür ve petrol nas›l oluflur? Araflt›r›n›z.
Tortul Kayaçlar›n Özellikleri
● Çökelmeler belli zaman aral›klar›yla olufltu¤u için tabakal› yap›ya sahiptirler.
● Çok çeflitli mineraller içerirler.
● Olufltuklar› devre ait hayvan ve bitki kal›nt›s› (fosil) içerirler.
3) Baflkalafl›m (Metamorfik) Kayaçlar›
Püskürük ve tortul kayaçlar›n (kültelerin), bas›nç, s›cakl›k ve su buhar› etkisiyle de¤iflikli¤e u¤ramas›ndan oluflan kayaçlard›r. Magma yeryüzüne ç›karken
geçti¤i yerlerdeki di¤er tafllar› s›cakl›k etkisiyle de¤iflikli¤e u¤rat›r.
Tafl kürenin alt katmanlar›n› oluflturan kayaçlar, yüksek bas›nç ve s›cakl›k etkisiyle de¤iflikli¤e u¤rarlar. De¤iflikli¤e u¤ram›fl olan bu kayaçlara baflkalafl›m
kayaçlar› denir.
Bu tür kayaçlar›n içinde fosil bulunmaz. Çünkü baflkalafl›m kayaçlar›n›n temeli, fosil içermeyen kat›lafl›m kayalar›d›r. Tortul kayaçlar›n içindeki fosillerin izleri baflkalafl›m olay› esnas›nda silinerek ortadan kaybolmufltur. Baflkalafl›m kayaçlar›n›n yap›s› kristallidir. ‹çlerinde silikatl› mineraller bol olarak bulunur. Bafll›ca örneklerini mermer, flist, gnays teflkil eder.
Kalkerin baflkalaflmas›yla mermer oluflur.
fiistler kayalar›n bas›nç alt›nda yapraklanm›fl bir görünüm almas› sonucunda
meydana gelirler.
Gnays ise püskürük bir kaya olan granitin baflkalaflmas›yla oluflmufltur.
191
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Baflkalafl›m Kayaçlar›n Özellikleri
● Tortul kayaçlar gibi tabakal›
● Püskürük kayaçlar gibi kristalli olurlar.
GEÇM‹fi HAKKINDA B‹ZE
REHBERL‹K EDEN FOS‹LLER
Afla¤›daki sorular› tart›flarak cevaplamaya çal›fl›n.
1. Yerkürenin oluflumu ile yer kabu¤u üzerinde canl›lar›n yaflamaya bafllamas› aras›nda zaman bak›m›ndan fark
var m›d›r?
2. Yeryüzünde yüzlerce y›l önce canl›lar›n yaflam›fl oldu¤unu nas›l anlars›n›z?
3. Zaman›m›zda yaflayan canl›larla yüzlerce y›l önce
yaflayanlar aras›nda farkl›l›klar var m›d›r?
4. Çok eskiden yaflayan omurgal› hayvanlar bugün yaflayanlara göre nas›ld›r?
5. Fosil deyince ne anl›yorsunuz? Hiç merak ettiniz mi?
Eskiden yaflam›fl canl› kal›nt› ve izlerine fosil denir. Tortul kayaçlar aras›na
s›k›flan canl›lar›n kemik, difl, kabuk gibi sert k›s›mlar› çeflitli minerallerle kaplanarak fosilleri oluflturur. Fosilleflme en güzel deniz diplerinde, batakl›klarda ve buzullarda oluflur.
Fosilleri inceleyen bilim dal›na paleontoloji ad› verilir.
Fosil, Latince “yerden ç›kart›lan” anlam›na gelmektedir.
Tortul kültelerden söz ederken, bu külteler içinde canl›lara
ait kal›nt›lar oldu¤unu söylemifltik. Canl›lar öldükten sonra,
deri, et gibi yumuflak k›s›mlar› çürüyerek yok olur. Kemik,
kabuk, difl gibi sert yap›lar tortul tabakalar aras›nda gömülerek üstleri minerallerle kaplan›r. Yani tafllaflarak fosil hâline geçerler. Fosiller, içinde gömülü olduklar› kültelerle ayn›
yafltad›rlar. Bir hayvan iskeleti kal›nt›s› fosilleflti¤i gibi canl›lar›n killi külteler üzerinde b›rakt›klar› izler de fosilleflir.
Bilim insanlar›n›n yapt›klar› araflt›rmalar, en iyi fosilleflmenin denizlerde oldu¤unu göstermektedir. Karalarda, buzullar ve batakl›klarda
da fosilleflme olmaktad›r. Fosiller batakl›k, okyanus, göl, akarslar›n tabanlar›nda
buzul, kumul ve a¤açlar›n özsuyu gibi yerlerde oluflur.
Fosil, eski canl›lar›n jeolojik birikinti ve tortulanma yerleri içinde, havas›zl›k,
›s›, bas›nç gibi etkilerle tafllaflm›fl flekilleri veya izleridir. Deniz hayvanlar›n›n fosilleri daha çok kireç tafl›nda, kara hayvanlar›n›n fosilleri ise kumtafl›nda bulunur.
Fosiller sayesinde çok eski devirlerde yaflam›fl bitki ve hayvanlar hakk›nda
bilgi sahibi oldu¤umuz gibi, onlar›n yaflay›fllar›n›, yaflad›klar› bölgeleri de ö¤renebilmekteyiz. Fosil araflt›rmalar› yap›l›rken, topra¤›n en derin tabakas›nda rastlanan fosiller çok eski zamanlarda yaflam›fl canl›lar›; daha yüksek tabakalar›nda
rastlananlar ise yak›n zamanlarda yaflam›fl olanlar› gösterir. Fosiller, ayn› za192
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
manda üst üste y›¤›lm›fl toprak tabakalar›nda bulundu¤undan, s›rayla bunlar›n
incelenmesi, bitki ve hayvanlar›n zamanla ne gibi geliflmeler geçirdi¤ini de aç›kça gösterir.
Fosiller, canl›lar›n geliflmeleri, evrimleri hakk›nda bilgi edinmemizi sa¤lar. Fosiller sayesinde o yerin geçmiflteki yeryüzü flekli ve iklimi hakk›nda da bilgi sahibi oluruz. Yine geçmiflte yaflayan canl›lar›n günümüze kadar bir soyunun gelip
gelmedi¤ini, gelmiflse ne gibi de¤iflmelere u¤rad›¤›n› fosiller sayesinde ö¤reniriz.
Bilim insanlar›, kal›p hâlindeki izleri inceleyerek Dünya’m›z›n (yerkürenin) yafl›n›
hesaplam›fllard›r. Demek ki fosiller, Dünya’n›n yafl› hakk›nda da bilgi verirler. Fosillerin incelenmesiyle, Dünya’da bir milyar y›ldan beri hayat›n var oldu¤u anlafl›lm›flt›r.
Bu aç›klamalardan sonra fosili flöyle tarif mümkündür: Dünya’m›z›n tarihi boyunca, yaflam›fl olan varl›klar›n toprak alt›nda kalarak et ve deri gibi yumuflak
olan k›s›mlar›n›n çürüyerek yok olmas›yla, geriye kalan kemik, difl ve t›rnak gibi
k›s›mlar›n›n tafllaflarak günümüze kadar gelmifl hâline fosil denir.
Fosiller üzerinde yap›lan incelemeler, ilk bitkilerin bundan 350 milyon y›l önce yaflamaya bafllad›¤›n› göstermektedir. Dev e¤relti otu ormanlar›n›n jeolojik
ça¤lar boyunca toprak alt›nda kalmas›, bugünkü maden kömürü yataklar›n› meydana getirmifltir.
Kömür, do¤al gaz ve petrol gibi fosil yak›tlar fosilleflmenin özel bir hâlidir.
Kömür, afla¤› yukar› 250 - 400 milyon y›l öncesinin s›cak nemli iklimlerinde
yetiflen büyük orman bitkilerinin fosillerinden meydana gelmifltir. Bu bitkiler, ölerek çürümüfl ve zamanla, karalar› kaplayan, denizlerin biriktirdi¤i tortular alt›na
gömülüp kat›laflm›flt›r.
Petrol, milyonlarca sene evvel toprak alt›nda kalan bitki ve hayvanlar›n organik maddelerinden meydana gelmifltir. Kömür, petrol ve do¤al gaz gibi yak›tlara
fosil yak›t ad› verilir.
Fosillerin Yararlar›
• Fosiller içinde bulunduklar› tortul kayaçlar›n hangi ça¤a ait oldu¤unu anlamam›z› sa¤lar.
• Fosiller o yerin geçmiflteki yeryüzü flekli ve iklimi hakk›nda bilgi verir.
• Bugün yaflamayan soylar› tükenmifl canl›lar› tan›mam›z› sa¤lar.
• Canl›lar›n geliflimleri ve evrimleri hakk›nda bilgi edinmemizi sa¤lar.
2. TAfi KÜREY‹ OLUfiTURAN MADDELERDEN B‹R‹ DE TOPRAKTIR
‹nsan karada yaflayan bir canl›d›r. Bar›nacak bir yeri, bir topra¤› bulunmal›d›r. Bu toprak onu beslemeli, uygarl›¤›n›n gerektirdi¤i ihtiyaçlar›n› karfl›laflmak
için bir kazanç ve zenginlik kayna¤› olmal›d›r.
Yedi¤imiz ekmek, meyve ve sebzeleri toprakta yetifltirdi¤imiz bitkilerden elde
ederiz. Et, süt, peynir gibi hayvansal ürünlerin de kayna¤› toprakt›r. ‹ne¤in süt
vermesi, kümes hayvanlar›n›n yumurtlamas› için gerekli ot ve yem topraktan elde edilir.
Bilim insanlar›n›n araflt›rmalar›na göre, do¤an›n 1 cm kal›nl›¤›ndaki tar›m
topra¤›n› yapabilmesi için 1.000 y›l geçmesi gerekmektedir. Topra¤›n miktar›n›
193
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
art›ramay›z. Bu nedenle, bu kadar güç oluflan bereketli topraklar korunmazsa bir
anda yok olabilir. Yapaca¤›m›z tek fley, topra¤›n afl›nmas›n› engellemek, ak›ll›ca
kullanmak ve verimini modern tar›m metotlar› ile art›rmakt›r. Acaba toprak nedir?
Nas›l oluflur? Topra¤›n içinde neler vard›r? Bunlar› biliyor muyuz?
Toprak çeflitli kayalar›n binlerce y›l içinde parçalan›p da¤›lmas›ndan, yuvarlanarak birbirine sürtünmesinden meydana gelir.
Kayalar›n parçalanmas›nda ya¤mur, rüzgâr, günefl, suyun donmas›, buzun
erimesi, gece gündüz aras›ndaki s›cakl›k fark› gibi etkenler rol oynar. Bu etkenlerle kayalar›n ufalan›p toprak hâline gelmesi çok uzun zaman ister. ‹nsanlar da
toprak oluflumuna yard›m ederler. Çeflitli araçlarla kayalar› ufalarlar.
Topra¤›n ‹çinde Neler Var?
Çevremizdeki topra¤a dikkatle bakarsak her yerde ayn› olmad›¤›n› görürüz.
Bunan sebebi, topraklar›n yap›lar›n›n farkl› olufludur. Toprak, ana maddesine göre çeflitlere ayr›l›r.
Hemen hemen bütün topraklarda kum, kil, kireç ve humus ad› verilen dört
ana madde çeflidi bulunur. Bir toprakta bu dört ana maddeden hangisi daha belirgin ise toprak ona göre adland›r›l›r; kumlu toprak, killi toprak, kireçli toprak, humuslu toprak ... gibi.
Kumlu toprak; sert ve iri tanelidir. Suyu tutamaz, hemen geçirir. Bu nedenle içinde besin maddesi çok azd›r. Tar›m için elveriflli de¤ildir. Gübrelenirse tar›m
topra¤› olur.
Killi toprak; toz gibi çok ince tanelidir. Hacminin yar›s›ndan fazla su emer.
Bunun için, alt k›s›mlar›na havay› ve suyu geçirmez. Bitki kökleri, killi toprakta iyi
geliflemez. Bundan dolay› afl›r› killi toprak, tar›ma elveriflli de¤ildir. Kil, dokunuldu¤u zaman sabuna dokunmufl gibi bir his verir. Killi toprak çanak ve çömlek yap›m›nda kullan›l›r.
Kireçli toprak; beyaz veya aç›k renkli, kireç maddesi fazla olan topraklard›r.
Kireç, topraktaki bitki ve hayvan art›klar›n›n çürüyüp parçalanmas›n› kolaylaflt›r›r.
Böyle kireçli topraklara kum ve kil kar›flt›r›l›rsa, tar›ma elveriflli hâle getirilir.
Humuslu toprak; bitki ve hayvan art›klar›n›n çürümesiyle oluflan, siyah veya kahverengi renkli küf kokan topraklard›r.
Humuslu topraklar, tar›m için en uygun ve verimli olan topraklard›r.
Çak›llar: Akarsu ve dalgalarla k›y›lardan kopar›lan, parçalanan irili ufakl› tafllara çak›l ad› verilir. Çak›llar bafllang›çta köfleli olurlarsa da sonra akarsu ve dalgalar›n etkisiyle yuvarlak veya yass› çak›llar hâline gelirler. Çak›llar iri taneli olduklar›ndan suyu hemen geçirirler.
Erozyon Topraklar› Bitirir
Su ve rüzgâr gibi do¤al etkiler nedeniyle topra¤›n afl›narak sürüklenip kaybolmas› olay›na erozyon denir. Verimli topraklar›n kayb›n› azaltmak için her fleyden
önce topra¤›n su ile sürüklenip gitmesi önlenmelidir. Ya¤mur ve akarsular bereketli tar›m topra¤›n› devaml› olarak sürükleyip götürür. Topra¤a fliddetle çarpan
194
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
ya¤mur damlalar›, toprakta küçük yar›klar hâlinde sel çukurlar› açar. Yine ya¤murun etkisiyle, toprak tanecikleri bu çukurlara sürüklenir. Çukurlarda çamur hâline
gelen toprak, e¤imin etkisiyle derelere, derelerden nehirlere, nehirlerden de denizlere akarak kaybolur.
Tüm canl›lar›n besin kayna¤› olan bu toprak katman›, ne yaz›k ki Dünya’n›n
her yerinde toprak erozyonu nedeniyle giderek incelmekterdir. Afl›r› otlatma, yetersiz ya da fazla sulama, yo¤un tar›m ve a¤aç kesimi gibi nedenlerle topra¤›n
verimli üst katman›, rüzgâr ve ya¤murun afl›nd›r›c› etkilerine karfl› korumas›z kalmaktad›r. Böylece yeryüzündeki verimli topraklar›n büyük bölümü yok olup gitmektedir. Türkiye topraklar›n›n % 73’ü su ve rüzgâr erozyonunun etkisi alt›ndad›r. Her y›l 1 cm kal›nl›¤›nda ve K›br›s Adas› büyüklü¤ünde topra¤›m›z erozyonla yok olmaktad›r.
Y›ll›k toprak kayb›n›n 1 milyar 400 milyon ton oldu¤u tahmin edilmektedir.
Önlem al›nmazsa 2050 y›l›nda ülkemizin % 73’ü çöl olacakt›r. Sonuçta tar›m
alanlar› azalacak, g›da maddeleri pahal›laflacakt›r. Erozyonla mücadele etmenin
asla ertelenmeyecek bir görev oldu¤u bilincinde olmal›y›z.
Al›flt›rma
Erozyonun su kaynaklar›m›z üzerindeki etkisini araflt›r›n›z.
3. YER KABU⁄UNDA BOL SU BULUNUR
Yeryüzüne ya¤an ya¤mur ve eriyen kar sular›n›n hemen hemen 1/3 ü su geçirici tabakalar taraf›ndan emilir. Ya¤›fl miktar›, yüzeyin e¤imi, bitki örtüsü, tafllar›n geçirimlilik derecesi yer alt› sular›n›n oluflumunu etkiler. Alüvyonlu ve karstik
arazilerde taban suyu zengindir. Sular kayaçlar›n çatlak ve yar›klar›ndan, kum,
kum tafl›, delikli bazalt, volkan tüfleri ve sünger tafl› gibi geçirimli tafllardan yer alt›na s›zarlar. Yer alt›na s›zan sular, kil, flist, granit, linyit gibi su geçirmez tabakaya var›ncaya kadar yol al›r. Geçirimsiz tafllar›n ve tabakalar›n üzerinde birikerek
taban sular›n› olufltururlar. Taban sular›n›n bulundu¤u yerlerde kuyular aç›larak
sulardan yararlan›l›r. Yer alt›na s›zarak, çeflitli derinliklerde ve belirli flekillerde
bulunan bu sulara yer alt› sular›, yer alt› sular›n›n topland›¤› yata¤a da yer alt› su
yata¤› ad› verilir.
Yer alt› sular›n›n vadilerin yamaçlar›ndan, da¤lar›n eteklerinden yeryüzüne
ç›kt›¤› yerlere kaynak, böyle sulara da kaynak sular› ad› verilir.
Yer alt›, sular› (taban sular›) su yata¤›n›n meyline ba¤l› olarak genifl bir yüzey hâlinde yavafl yavafl akar. Ço¤u zaman vadilerin yamaçlar›ndan ve da¤lar›n
eteklerinden yeryüzüne ç›karlar. E¤er yer alt› su yata¤› az meyilli veya düz olursa kaynak görülmez. Yer alt› göl veya dereleri meydana gelir. Böyle hâllerde kuyular açmak suretiyle yer alt› sular› d›flar› ç›kar›labilir.
Yer alt› su yata¤›ndan ayn› seviyede birçok kaynak meydana gelebilir. Kaynaklar özelliklerine göre üç ayr›l›rlar.
1. Gerçek kaynaklar: Sular›, kum ve greben gibi su geçirici topraklar aras›ndan gelen kaynaklara gerçek kaynak ad› verilir. Bu kaynaklar›n sular› sürekli kurakl›klar hariç, hemen hemen hiç azalmaz. Bu sular temiz oldu¤undan içmeye en
elveriflli sulard›r.
195
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
2. Yalanc› kaynaklar: Kalkerlerin yar›k, çatlak ve oyuklar›ndan giren sular›n
teflkil etti¤i kaynaklara yalanc› kaynak (voklüz) ad› verilir. Bu kaynaklar› sular›,
genellikle ya¤mur mevsimlerinde bol ise de, az ya¤murlu veya kurak mevsimlerde azal›r ve hatta kurur. Burada gerçek kaynaklarda oldu¤u gibi sular tabakalar›n aras›dan s›zma ile de¤il kalkerlerin yar›k, çatlak ve oyuklar›ndan afla¤›lara
do¤ru adeta akar ve kaynak hâlinde d›flar› ç›karlar. Kalkerli olan yerlerde ya¤mur
ve sel sular› kalkerlerin çatlaklar›ndan, oyuklar›ndan afla¤›lara do¤ru inerken bitkisel, hayvansal art›klar›, mikroplar› da beraberinde sürükledi¤inden bu kaynaklar›n sular› genellikle kirli olur, içme¤e elveriflli de¤ildir.
3. S›cak su kaynaklar›: Sular› y›ll›k ortalama s›cakl›k derecesinden yüksek
olan sulara s›cak su kaynaklar› veya kapl›ca ad› verilir. Kapl›ca sular›n›n s›cakl›¤› 100°C ye kadar ç›kabilir. Sular›n s›cakl›¤›, s›zd›klar› tabakalar›n jeotermik s›cakl›¤›ndan ileri gelir. Bunun içindir ki bir kapl›ca suyu ne kadar derinden geliyorsa o kadar s›cak olur. Bununla beraber s›cak su kaynaklar›n›n hepsini, sular›
afla¤›dan gelen kaynaklardan kabul etmek do¤ru de¤ildir. Sular› yukar›dan gelen
kaynaklar da kapl›ca hâlinde ç›kabilirler. Bunun için, yukar›dan s›zan sular›n, derinli¤e do¤ru durmadan s›cakl›¤› artan tabakalardan geçmesi gerekir. S›cak su
kaynaklar› her yerde ve her yükseklikte bulunur.
Kapl›ca en çok sönmüfl veya sönmemifl volkanlar civar›nda bulunur. Kaynak
sular›n›n önemli olan özelliklerinden biri de tabakalar aras›nda süzülürken baz›
maden tuzlar›n› eritmifl olmalar›d›r. Memleketimizin her taraf›nda kapl›calar bulunur.
Jeotermal Enerji
Yerkürenin katmanlar›ndan yer kabu¤u alt›nda kalan atefl küre, yüksek s›cakl›k sebebiyle s›v› halde bulunur. Yer kabu¤unun derinlerine inildikçe s›cakl›¤›n
her 33 metrede 1°C artmas›n›n nedeni budur. Yer kabu¤unu oluflturan kayaçlar
aras›ndaki yer alt› sular› bu s›cakl›ktan dolay› ›s›n›r. Is›nan bu sular›n s›cakl›¤›
yaklafl›k 30°C ile 300°C aras›nda de¤iflir.
Yer alt›nda gayzerler veya s›cak su kaynaklar› fleklinde yeryüzüne ç›kan bu
sulara jeotermal kaynak (sular) denir.
Jeotermal sular yer kabu¤unun yaklafl›k 2000 metre derinliklerinden ç›kmaktad›r. Sular›n s›cakl›klar›na göre farkl› gruplara ayr›l›r. S›cakl›¤› 150 - 300°C olanlara yüksek enerjili jeotermi, s›cakl›¤› 80 - 150°C olanlara orta enerjili jeotermi,
s›cakl›¤› 30-100°C olanlara ise düflük enerjili jeotermi kayna¤› denir.
Jeotermal sular›n çok derinlerden ç›kar›lmas›, sular›n tafl›d›¤› mineraller nedeniyle son derece afl›nd›r›c› olmas›, günümüzde yayg›n olarak kullan›lmas›n›
engellemektedir. Ancak kulland›¤›m›z enerji kaynaklar›n›n gittikçe azalmas› jeotermal enerjiye yönlenmemize neden olmaktad›r.
S›cakl›¤› 150-300°C aras›nda olan kaynaklardan yararlanarak elektrik enerjisi üretilebilmektedir. Günümüzde ‹talya’da California’da, Japonya’da ve Yeni Zelanda’da baz› gayzerlerin yak›nlar›nda kurulan santrallerde elektrik enerjisi üretimi yap›labilmektedir.
196
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
S›cakl›¤› 30-100°C aras›nda s›cak su kaynaklar›ndan konutlar›n ›s›t›lmas›nda yararlan›lmaktad›r. Bugün Macaristan ve Fransa’da bu flekilde ›s›t›lan yerleflim merkezleri bulunmaktad›r.
Jeotermal enerji temiz ve yenilenebilir bir enerji türüdür. Jeotermal enerjiden,
konutlar›n ›s›t›lmas›nda, serac›l›kta, s›cak su gereksiniminin karfl›lanmas›nda ve
elektrik enerjisi elde edilmesinde yararlan›l›r. Ayr›ca jeotermal bölgelerdeki kapl›calar ülke turizmine katk›da bulunur. Jeotermal enerji di¤er enerjilerle k›yasland›¤›nda en ucuz ve temiz olan›d›r.
Yurdumuz jeotermal kaynaklar bak›m›ndan Dünya’n›n zengin ülkeleri aras›ndad›r. Ancak bu kaynaklar›m›zdan yeterince yararlan›ld›¤› söylenemez. Yurdumuzda elektrik üretilen ilk jeotermik santral, Ayd›n’›n Buharkent ilçesinde 1984 y›l›nda kurulmufltur. Konutlar›n ›s›t›lmas›nda ve s›cak su gereksiniminin karfl›lanmas›nda da kullan›lmaktad›r. Kütahya - Simav ilçesinde de konutlar jeotermal
enerji ile ›s›t›lmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda Ayd›n - Germencik, Denizli - Sarayköy,
‹zmir - Seferihisar, Ankara - K›z›lcahamam, Afyon, Çanakkale, Bal›kesir, Van - Zilan gibi bölgelerde de jeotermal enerjiden yararlan›lmakt›r.
Türkiye’deki bafll›ca jeotermik alanlar flunlard›r;
a. K›z›ldere – Denizli Jeotermik Alan›:
Büyük Menderes havzas›nda bulunan ve elektrik üretimine uygun jeotermik
aland›r. ‹lk elektrik üreten jeotermik santral burada kurulmufltur.
b. Germencik – Ayd›n Jeotermik Alan›
K›z›ldere jeotermik alan› gibi Büyük Menderes havzas›nda yer al›r. S›cakl›¤›
200 - 240°C aras›ndad›r. Elektrik üretiminde yararlan›l›r.
c. Tuzla - Çanakkale Jeotermik Alan›
Çanakkale’nin güneyinde, Ege Denizine yak›n bir alanda bulunur. S›cakl›¤›
120- 200°C aras›ndad›r.
Bunlar›n d›fl›nda ‹zmir – Seferihisar’da, Nemrut, Süphan ve Tendürek Da¤›
çevrelerinde, Nevflehir – Ac›göl’de jeotermik alanlar yer al›r.
Kuyular
Kaynaklar›n bulunmad›¤› yerlerde kuyular açmak suretiyle yer alt› sular›ndan
faydalan›l›r. Su geçirici tabakalar›n içinde aç›lan geniflçe çukurlara kuyu ad› verilir. Adi kuyalar ve artezyen kuyular› olmak üzere iki çeflit kuyu vard›r.
197
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Adi kuyular: Adi kuyularda yer alt› su yata¤›na kadar
inildikten sonra su geçirmez tabakay› biraz kazmak, bu yolla suyun birikmesini temin etmek gerekir. Kuyu sular›n›n temiz olmas› için kuyu çevresinin kirlenmemesi, köy ve flehirlerden biraz d›flarda aç›lmas› önemlidir.
Kaynak ve kuyu sular›n›n birikim sahalar›nda yerleflim
alan› kurmak baz› yönlerden çok sak›ncal›d›r. Bu sahalar
göçme depremlerin çok yo¤un oldu¤u alanlard›r. Yer alt›nda
sular›n eriterek oluflturdu¤u büyük boflluklar çökebilir. Büyük can ve mal kayb›na
neden olur, evler y›k›labilir.
Artezyenler
Ya¤mur ve eriyen kar sular› geçirimli tabakalardan
s›zarak yerin derinliklerinde geçirimsiz tabakalar aras›nda birikirler. Bas›nçl› sular üstlerindeki tabaka delindi¤inde bileflik kaplar sistemine göre yükselerek tazyikli
bir flekilde f›flk›r›r. Bu flekildeki sulara artezyen kuyusu
veya kayna¤› denir.
Artezyen kuyular› dard›r. Bu tür kuyular daha çok kuru, kurak topraklarda aç›l›r. Örne¤in, geçen yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra Büyük Sahra’da say›s›z artezyen kuyusu aç›lm›fl, bu sayede o zamana kadar hiç su yüzü görmemifl bölgeler
suya kavuflmufltur.
fiehir Sular›n›n Ar›t›lmas› ‹çin Yap›lan ‹fllemler
Her su içilir mi? Her su ile yemek piflirilir, temizlik yap›l›r m›? ‹çilecek ve kullan›lacak sular›n temiz olmas› gerekir. Kalabal›k ve büyük flehirlere temiz su sa¤lamak önemli bir sorundur. Büyük flehirlerde herhangi bir su, temizlenerek içilir
ve kullan›l›r hâle getirilir. Bunun için, akarsular, göl ve nehir suyu ya barajlarda ya
da do¤al göllerde toplan›r. Toplanan bu su evinize gelip hizmete sunulmadan önce baz› ifllemlerden geçirilerek temizlenir. Bu temizleme iflleminin safhalar› flunlard›r:
a) Dinlendirme: Önce su, büyük depolara dinlendirme havuzlar›na al›narak
bir süre bekletilir. Buna dinlendirme denir. Dinlendirme s›ras›nda suyun içindeki
as›l› kalm›fl iri taneli maddeler ve tortular, çökerek sudan ayr›l›r. Bu maddeler çökerken baz› mikroplar› da birlikte çökeltir. Barajlar ve göller bir çeflit dinlendirme
havuzudur.
b) Havaland›rma: Dinlendirme havuzlar›ndaki su ya flelâle gibi bir setten
ak›t›l›r ya da f›skiye fleklinde havaya püskürtülerek, havaland›r›l›r. Bu suretle su,
hava ve günefl ›fl›¤› ile daha çok karfl›lafl›r. Gerek günefl ›fl›¤› gerek havan›n oksijeni, sudaki mikroplar›n bir k›sm›n› öldürür. Bu arada suyun içinde bulunarak
koku veren gazlar da giderilir. Baraj görenleriniz var m›d›r? Baraj›n üst kapaklar›ndan afla¤› do¤ru flelâle gibi su ak›t›l›r. Akan su, böylece havaland›r›lm›fl olur.
198
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
c) Çöktürme: Dinlenme havuzundan gelen, havaland›r›lm›fl su çöktürme havuzuna al›n›r. Burada suya flap vb. gibi kimyasal maddeler at›l›r. Bu maddeler su
içindeki çok küçük parçac›klar› da alarak k›sa zamanda çökmesini sa¤lar. Böylece ço¤u yabanc› maddelerden temizlenmifl olan su, süzgeçlere gelir.
d) Süzme: Su, üst üste s›ralanm›fl çak›l, kum, ince kum katmanlar›ndan geçirilerek süzülür. Bu yolla, suyun bulan›kl›¤› da giderilir. Fakat henüz mikroplardan ar›nd›r›lm›fl de¤ildir. Suyun içilecek hâle gelebilmesi için mikroplardan da ar›t›lmal›d›r.
e) Mikroplardan ar›tma (klorlama): Süzülmüfl suya belli oranda klor kat›l›r.
Klor çok zehirli bir gazd›r. Çok az klor, sudaki mikroplar› öldürür. Sonradan suya
giren mikroplar da klorlanm›fl suda yaflayamaz. Klorun fazlas› suyun tad›n› bozar. Bunu önlemek için baz› flehirlerde klor yerine ozon kullan›l›r. Ozon gaz›n›n
fazlas› oksijene dönüflür.
Su Kaynaklar› Azal›r ve Kurur
Ormanl›k alanlara daha çok ya¤mur ya¤d›¤›n› ve bunun sonucunda ormanl›k alanlarda yer alt› kaynak sular›n›n olufltu¤unu biliriz. Ormanlar›n; bilinçsizce
yap›lan a¤aç kesimi, yang›nlar ve asit ya¤murlar›n›n etkisi ile azalt›lmas› ya da
yok edilmesi, bu alanlara yeterince ya¤mur ya¤mas›n› engeller. Dolay›s›yla do¤adaki su döngüsünü de bozar.
Düzenli ya¤›fl almayan yerlerde su havzalar› beslenemez. Dolay›s›yla su
kaynaklar› oluflmaz. Dereler, nehirler ve göller kurur. Toprak susuzluktan çatlar
ve çölleflir. ‹çme suyu s›k›nt›s› bafllar.
‹nsanlar›n bozduklar› en önemli madde devri; hayat›n temellerinden biri olan
suyun devridir. Günümüzde; sanayi art›klar›, kanalizasyon ve tar›m ilâçlar› akarsu kaynaklar›m›z› kirletmektedir. Deterjanlar, plastik fabrikalar›n›n, deri fabrikalar›n›n ve daha birçok sanayi kuruluflunun att›¤› zehirli at›klar (c›va ve kurflun gibi
a¤›r metaller) göl ve denizlerimize tafl›nmaktad›r. Petro kimya tesislerinin ve petrol tankerlerinin at›klar›; özellikle son 30 y›ld›r sular›m›z› afl›r› derecede kirletmifltir. Sonuç olarak kullan›labilecek temiz su kayna¤› s›k›nt›s› art›k kendini göstermektedir. Çünkü yer alt› sular›nda bile zehirli maddelere rastlanmaya bafllanm›flt›r.
Deniz ve göllerdeki afl›r› kirlenmeye ba¤l› olarak a¤›r metaller, bal›k gibi deniz ürünlerinde biriktikten sonra besin zinciri yoluyla da insan dahil bütün canl›larda birikerek yo¤unlaflmaktad›r. Bunun sonucu olarak da birçok hastal›klar
(kanser gibi) son y›llarda daha fazla görülmektedir. Ayr›ca kirli sularda canl› türü
gittikçe azalmakta hatta yok olmaktad›r.
ALIfiTIRMA
Göçlerin do¤a ile ilgili olan nedenlerini araflt›r›n›z.
199
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
4. YER KABU⁄UNUN HAR‹KALARI; DO⁄AL ANITLAR
Yer Kabu¤unun Hareketleri
Yer kabu¤unun de¤iflimi devam eden bir süreçtir.
Yer kabu¤unda görülen hareketler iki bölümde incelenir.
1. Birdenbire ve fliddetli olan hareketler,
2. Yavafl sürekli olan hareketler.
Birdenbire ve fliddetli olan yer kabu¤u hareketlerine deprem ya da yer sars›nt›s› denir. Depremler k›sa sürerler; fakat fliddetli olduklar›ndan mal ve can kayb›na neden olurlar. Volkan püskürmeleri de yer sars›nt›s› yapar.
Yer kabu¤unun yavafl ve sürekli olan hareketleri; alçalma, yükselme ve k›vr›lma hareketleridir. Yeryüzünün baz› yerlerinde, özellikle denizlerle karalar›n birleflti¤i yerlerde görülen baz› olaylar ilginçtir. Bu olaylar›n sonucunda neler oldu¤unu, k›vr›lma ve k›r›lmalarla da¤lar›n nas›l olufltu¤unu, volkanik püskürmelerin
nelere etki etti¤ini, depremlerin nas›l meydana geldi¤ini ve depremlerin zararlar›ndan korunma yollar›n› araflt›r›n›z.
Sark›t ve Dikitler
Yer alt›nda ve bilhassa kalkerli tabakalar aras›nda ço¤unlukla geniflçe oyuklar, yani do¤al ma¤aralar bulunur.
Ya¤mur sular›, topra¤a s›zarken kalkeri eriterek s›v› bir hamur hâline dönüfltürür. Sonra bu sular yer alt› ma¤aras›na ulafl›r. Ma¤aralar›n tavan›ndan s›zan ve
kalsiyum karbonat içeren yer alt› sular› damlalar hâlinde tavandan düflerken,
damlalar›n karbon dioksidi uçar. Damlalardaki bir k›s›m kalsiyum karbonat oldu¤u yerde tortulafl›r. Yani kalker kat›laflarak sertleflir. Su damlas› da bu noktadan
yere düfler. Düflen damlan›n karbon dioksidi uçmaya devam etti¤inden bir k›s›m
kalsiyum karbonat da yerde tortulafl›r. Bu olay birbiri ard›na devam eder. Sonunda yukar›dan afla¤› ve afla¤›dan yukar› do¤ru uzanan bir tak›m sütunlar meydana gelir. Bu sütunlardan yukar›dan afla¤› do¤ru olanlara (ma¤aran›n tavan›ndan
sarkan sütün) sark›t, afla¤›dan yukar› do¤ru olanlara da (yerden yükselen) dikit
ad› verilir. Bazen sark›t ve dikitler birbirleriyle birleflerek ma¤aran›n tavan›ndan
taban›na kadar uzanan gerçek sütunlar da meydana getirirler.
Sark›t ve dikitler yer alt› dünyas› do¤al mimarisinin en güzel örnekleridir; ma¤ara bilimine bir peri masal› çekicili¤i kazand›r›rlar. Ma¤aralar› gezenler; bazen
yerden tavana kadar birleflen yer yer sar› veya k›rm›z› (toprak killi ise) renkli flekillerle karfl›lafl›rlar. Bazen de tek beyaz bir sütun (saf kalker) meydana getiren
bu de¤iflik biçimlerin garip manzaras›na hayran kal›rlar. Bu tür sark›t ve dikit ma¤aralar› çok say›da turist çeker. Yurdumuzdaki bafll›ca örneklerine Antalya – Karain, Alanya – Damlatafl, Burdur – ‹nsu ma¤alar›nda rastlan›r.
Travertenler
Kalsiyum bikarbonatl› beyaz yer alt› sular›, kaynak hâlinde d›flar› ç›karlar.
‹çinde bulunan karbon dioksit, uçar. Karbon dioksidin uçmas›yla geride b›rakt›klar› kalsiyum karbonattan oluflan çökeleklere kalker tüfü ad› verilir. Kalker tüfleri
sünger gibi delikli, hafif, dayan›kl› kültelerdir. Kalker tüflerinin daha yo¤unlar›na
200
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
traverten ad› verilir.
Travertenleri, yer alt›ndaki kireçli kayalar› eriterek bol kireçle yüklenen karbon dioksitli s›cak sular oluflturur. Bu sular yeryüzüne ç›k›p yüksek bir yerden
afla¤›ya akarken içindeki erimifl kireç (kalker) çökelmifl, kat kat basamakl› büyük
külteler meydana gelmifltir. ‹flte bu büyüleyici basamak hâlindeki külteler travertenlerdir. Ülkemizde Denizli Pamukkale ve Antalya travertenleri hepimizin bildi¤i
travertenlerdir.
Pamukkale travertenler
Pamukkale’de turizmin üç kayna¤› bir aradad›r: do¤a, tarih ve flifal› su. Uzaktan bak›ld›¤› zaman pamuk y›¤›nlar›n› and›ran bu kalker külteleri her göreni büyüler. Son y›llarda yap›lan turistik tesisler (kapl›ca, motel vb) buray› uluslar aras›
bir turizm merkezi hâline getirmifltir. Yak›n›nda Roma dönemine ait Hieropolis
kentinin harabeleri vard›r. Hieropolis’in suyu bugün de içme ve banyo yoluyla tedavi bak›m›ndan yararl› bir kaynakt›r ve çok say›da ziyaretçi çekmektedir.
Obruklar
Yer alt› sular› ve kaynaklar›n yeryüzünde ve yer alt›nda erime ile oluflturdu¤u
flekillere karst flekilleri denir. Erimenin oluflabilmesi arazinin yap›s›na (kaya tuzu,
kalker çabuk erir) ve iklime ba¤l›d›r. Bunun için de s›cak ve nemli bir iklimin olmas› gerekir. Karstik bölgelerde, eriyen tafllar›n kal›n tabakalar hâlinde bulundu¤u yerlerdeki derin kuyulara obruk denir.
Ma¤aralar
Do¤an›n, bir yamaca ya da kaya içine do¤ru oyarak açt›¤› genifl kovuklara ma¤ara denir. Yeryüzündeki ma¤aralar›n ço¤u kireç tafl› gibi suyun kolayca afl›nd›rabilece¤i yumuflak kayalarda aç›lm›flt›r. Ayr›ca deniz, lâv ve buzlar›n oluflturdu¤u
ma¤aralar da vard›r:
Deniz ma¤aralar›: Dik bir k›y›ya vuran dalgalar›n hareketiyle afl›nan kayal›klar›n alt›nda deniz ya da k›y› ma¤aralar› olarak adland›r›lan oyuklar ortaya ç›kar.
Dalgalar›n gücü en sert kayalarda bile böyle oyuklar›n oluflmas›na neden olabilir.
201
Ünite – 8
Fen Bilgisi
Yer Kabu¤u Nelerden Oluflur?
Ünite – 8
Lav ma¤aralar›: Volkanik bölgelerde yanar da¤ lavlar›n›n yeryüzüne ç›kan
parçalar›n›n kat›laflmas›, yer alt›nda kalan s›v› maddelerin de ak›p gitmesi sonucu yer alt› ma¤aralar› oluflur.
Buz ma¤aralar›: Kireç tafl›n›n donmas› sonucu buz görünümünde olan bu
ma¤aralar buzlar›n bazen eriyip, bazen de donmas› ile oluflurlar.
Eski ça¤alardan beri ma¤aralar insanlar ve hayvanlar için s›¤›nak yerleri olmufllard›r. Jeologlar, kaya tabakalar›n›n oluflumlar›n› incelerken, arkeologlar da
ilk insanlar›n yaflay›fllar›, erifltikleri uygarl›k seviyesi, düflünüflleri üzerinde bilgi
edinmek üzere girifltikleri çal›flmalar için ma¤aralarda genifl bir alan ve çok zengin malzeme bulurlar.
Özellikle sanayi ülkelerinde, ma¤aralar turist çektikleri için önemlidirler. Öncelikle ›fl›kland›rma sa¤lanm›fl, rahatça dolaflabilmek için yollardaki tafllar ve di¤er engeller temizlenmifltir. Ziyaretçi gruplar yer alt› ›rmaklar›nda ya da göllerinde tekneyle gezdirilir.
ALIfiTIRMA
Afla¤›daki kutucuklar›n
alt›nda yer alan sorular›, kutucuk numaralar›n› kullanarak yan›tlay›n›z.
a) ‹çinde kayaç çeflitleri ve gruplar›n›n yaz›l› oldu¤u kutucuklar›n numaralar›: ................................
b) ‹çinde toprak çeflitlerinin yaz›l› oldu¤u kutucuklar›n numaralar›: ..................................................
c) ‹çinde yer alt› sular›yla ilgili kavramlar›n yaz›l› oldu¤u kutucuklar›n numaralar›: ............................
ç) ‹çinde do¤al an›t çeflitlerinin yaz›l› oldu¤u kutucuklar›n numaralar›: .............................................
ALIfiTIRMA
Yandaki kavramlardan birbiriyle iliflkili gördüklerinizi bir çizgiyle birlefltiriniz. Daha sonra birlefltirdi¤iniz kavramlar›n her ikisini de kullanarak do¤ru ve dil kurallar›na uygun birer cümle kurunuz.
202
Artezyen
Erozyon
Tortul kayaç
Küresel ›s›nma
Çölleflme
Yer alt› suyu
Granit
Fosil
Mermer
Magmatik kayaç
Fosil yak›t
Baflkalafl›m
kayac›