اﻟﻜﺸﻒ - Uluslararası Sempozyum

Uluslararası Sempozyum
Kâtip Çelebi: İslam Medeniyeti'nde Bibliyografya ve İlimler Tasnifi
(Geçmişi ve Geleceği)
Arap Yazma Eserler Enstitüsü (Kahire)
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM)
İstanbul Araştırma ve Eğitim Vakfı (İSAR)
***
‫المؤتمر الدولي‬
‫ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ وﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﻓﻲ اﻟﺤﻀﺎرة اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‬:‫ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬
(‫ )اﻟﺮؤﻳﺔ اﻟﺘﺎرﻳﺨﻴﺔ وأﺳﺌﻠﺔ اﻟﻌﺼﺮ‬ ‫ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
‫ﻣﺮﻛﺰ اﻟﺒﺤﻮث اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ إﺳﻄﻨﺒﻮل ﻟﻠﺘﻌﻠﻴﻢ واﻷﲝﺎث‬
***
International Symposium
Kātip Chalabi: Bibliography and the Classification of Knowledge in Islamic Civilization
(Past and Future)
Institute of Arabic Manuscripts in Cairo
Center for Islamic Studies (ISAM)
Istanbul Foundation for Research and Education (ISAR)
İSAM Konferans Salonu
Üsküdar | İstanbul |6- 8 Mart / March 2015
٢٠١۵ ‫ آذار‬٨- ٦
1. Gün | ‫ | اﻟﻴﻮم اﻷول‬First Day
6 Mart (Cuma) | (‫ آذار )اﻟﺠﻤﻌﺔ‬٦ | 6 March (Friday)
***
13.00- 14.00
Kayıt ve Yemek | ‫ | اﻟﺘﺴﺠﻴﻞ واﻟﻐﺬاء‬Registration and Lunch
***
14.00-14.45
Selamlama Konuşmaları | ‫ | اﻟﻜﻠﻤﺎت اﻻﻓﺘﺘﺎﺣﻴﺔ‬Welcome Speeches
Raşit Küçük | Türkiye | İSAM
(‫ﻓﻴﺼﻞ اﻟﺤﻔﻴﺎن | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ )ﻓﻜﺮة اﳌﺆﲤﺮ‬
Recep Şentürk | Türkiye | İSAR
Sinevizyon Gösterimi: Kâtip Çelebi | "‫| ﻋﺮض ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺑـ "ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬
Introductory Video: Kātip Chalabi
2
14.45- 16.30
I. Oturum (Açılış) | (‫ )اﻟﺘﻤﻬﻴﺪﻳﺔ‬1 ‫ | اﳉﻠﺴﺔ‬Session I (Opening)
Kâtip Çelebi: Bibliyografya ve Tasnif İlimleri Felsefesi
(‫ | ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ وﻓﻠﺴﻔﺔ اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ واﻟﺘﺼﻨﻴﻒ‬Kātip Chalabi: Philosophy of the Sciences of
Bibliography and Classification)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: İbrahim Kâfi Dönmez | Türkiye | İstanbul 29 Mayıs
Üniversitesi
‫أﺣﻤﺪ ﺷﻮﻗﻲ ﺑﻨﺒﻴﻦ | اﳌﻐﺮب | اﳋﺰاﻧﺔ اﳌﻠﻜﻴﺔ اﳊﺴﻨﻴﺔ‬
‫"اﻟﻜﺸﻒ" واﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﻌﺎﳌﻴﺔ‬
(Keşfü’z- Zünûn ve Uluslararası Bibliyografya | Kashf al- Zunūn and International
Bibliography)
Tahsin Görgün | Türkiye | İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
Batı Dünyasında Keşfü’z- Zünûn’a Yönelik İlginin Mahiyeti ve İlim Tasnifi Gayretleri ile
Muhtemel Alakası Üzerine
(‫ | ﻣﺎﻫﻴﺔ ﻋﻼﻗﺔ ﻋﺎﱂ اﻟﻐﺮب ﺑـ"ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‬The Nature of the Western World’s Interest in Kashf al- Zunūn
and its Possible Relation to the Efforts of the Classification of Sciences )
3
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﺟﻼل | ﻣﺼﺮ | اﳉﺎﻣﻌﺔ اﻟﻔﺮﻧﺴﻴﺔ‬
‫ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﳕﻮذﺟﺎ‬:‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻟﻌﻠﻢ ﰲ اﻟﻌﺼﺮ اﻟﻌﺜﻤﺎﱐ‬
(Osmanlı Dönemi Bilim Felsefesi: Kâtip Çelebi Örneği | Philosophy of Science in the Ottoman
Time: The Case of Kātip Chalabi)
Recep Şentürk | Türkiye | Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi & İSAR
Keşfü’z- Zünûn’a Göre Merâtibü’l- Vücûd ve Merâtibü’l- Ulûm İlişkisi
("‫ | اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﲔ ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻮﺟﻮد وﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻌﻠﻮم ﰲ"اﻟﻜﺸﻒ‬The Relationship between the Levels of Existence and
the Levels of Knowledge in Kashf al- Zunūn)
4
16.30-17.00
Ara | ‫ | اﺳﱰاﺣﺔ‬Break
Birinci Bölüm: İslam Bibliyografyası ve İlimler Tasnifi
| ‫ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ واﻟﺘﺼﻨﻴﻒ اﻹﺳﻼﻣﻲ ﻟﻠﻌﻠﻢ‬:‫ | اﶈﻮر اﻷول‬First Section: Islamic Bibliography and the
Classification of Sciences
17.00- 18.30
II. Oturum | 2 ‫ | ﺟﻠﺴﺔ‬Session II
İslam Bibliografyası: Tarih, Vizyon ve Karşılaştırma
(‫ اﻟﺘﺎرﻳﺦ واﻟﺮؤﻳﺔ واﻟﻤﻘﺎرﻧﺔ‬:‫ | اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‬Islamic Bibliography: History, Vision and
Comparison)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: ‫ﻓﻴﺼﻞ اﻟﺤﻔﻴﺎن | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
‫أﻳﻤﻦ ﻓﺆاد ﺳﻴﺪ | ﻣﺼﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻷزﻫﺮ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺔ اﻟﺮؤﻳﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ‬
(Bibliyografik Telifte İslami Perspektifin Özelliği | The Characteristics of the Islamic
Perspective in Bibliographical Composition)
Cumhur Ersin Adıgüzel | Türkiye | İstanbul Üniversitesi
Endülüs İlim Geleneği Hakkında Önemli Bir Kaynak: İbn Hayr el-İşbîlî (ö. 575/1179) ve elFehrese'si
(‫ ﺑﻴﺒﻴﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ أﻧﺪﻟﺴﻴﺔ‬:‫ | ﻓﻬﺮﺳﺔ اﺑﻦ ﺧﲑ اﻹﺷﺒﻴﻠﻲ‬An Important Source for the Andalusian Scholarly
Tradition: Ibn Hayr al- Ishbīlī and his Work al- Fahrasah)
5
Steven J. Livesey | USA | University of Oklahoma
Books, Scholars and Libraries in the Monastic World: Saint-Bertin in the Late Middle Ages
(‫ |اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻌﻠﻤﺎء واﳌﻜﺘﺒﺎت ﰲ ﻋﺎﱂ اﻷدﻳﺮة‬Manastır Dünyasında Kitaplar, Alimler ve Kütüphaneler: Geç
Dönem Orta Çağda Saint- Bertin)
‫ﻫﺎﺷﻢ ﻓﺮﺣﺎت | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﳌﻠﻚ ﺳﻌﻮد‬
‫ دراﺳﺔ ﻻﲡﺎﻫﺎت ﺣﺼﺮ اﻹﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي‬:"‫ﺑﲔ "اﻟﻜﺸﻒ" و"اﻟﻜﺸﺎف اﻹﺳﻼﻣﻲ" ﻟـ "ﺑﲑﺳﻮن‬
(Kâtip Çelebi ile Pearson’un Index Islamicus’u Arasında: Bilgi Üretiminin Sınırlarının
Yönelimleri Üzerine Bir Araştırma | From Kātip Chalabi to Pearson: A Study on the
Orientations of the Limits of the Production of Knowledge)
6
2. Gün | ‫ | اﻟﻴﻮم اﻟﺜﺎﻧﻲ‬Second Day
7 Mart (Cumartesi) | (‫ آذار )اﻟﺴﺒﺖ‬٧ | 7 March (Saturday)
09.00- 11.00
III. Oturum | 3 ‫ | ﺟﻠﺴﺔ‬Session III
İslam Bibliyografyası ve İlimler Tasnifi: Çağdaş Gayretler
(‫ ﺟﻬﻮد ﻋﺼﺮﻳﺔ‬:‫ | اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ وﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم‬Islamic Bibliography and the Classification of
Sciences: Contemporary Efforts)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: Suat Mertoğlu | Türkiye | İSAM
‫| جامعة القاھرة‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺎﻟﻢ اﻷﻋﻈﻤﻲ اﻟﻨﺪوي | اﻟﻘﺎﻫﺮة‬
‫ ﺑﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻦ اﳍﻨﺪ‬:"‫"ﻣﻌﺎرف اﻟﻌﻮارف ﰲ أﻧﻮاع اﻟﻌﻠﻮم واﳌﻌﺎرف‬
(“Me’arifü’l-‘Avarif fi Envai’l-Ulum ve’l-Me’arif”: Hindistan’dan Bir Bibliyografya Çalışması|
“Me’arifü’l- ‘Avarif fi Envai’l-Ulum ve’l- Me’arif”: A Work on Bibliography in India)
‫| جامعة تلمسان‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر ﺑﻮﺷﻴﺒﺔ | اﳉﺰاﺋﺮ‬
‫ ﳕﻮذج ﻟﻠﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﳌﺘﺨﺼﺼﺔ‬:‫"ﻣﻌﺠﻢ اﳌﻌﺎﺟﻢ" ﻷﲪﺪ ﺷﺮﻗﺎوي إﻗﺒﺎل‬
(Ahmed Şerkavi İkbal’in “Mu’cemu’l- Me’acim” Adlı Eseri: Bir Mütehassıs Bibliyografya
Örneği | Ahmad Sharqawi Iqbal’s “Mu’jam al- Ma’ajim”: An Example of Specialized
Bibliography)
7
Muhammed Haron | South Africa | University of Botswana/University of Johannesburg
Towards an Annotated Bibliography of Sub-Saharan (Southern) Africa’s Muslims
(‫ | ﳓﻮ ﺑﻴﺒﻠﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﺗﻔﺼﻴﻠﻴﺔ ﻟﻺﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي ﰲ إﻓﺮﻳﻘﻴﺎ ﺟﻨﻮب اﻟﺼﺤﺮاء اﻟﻜﱪى‬Sahra Altı Güney Afrika
Müslümanlarının Açıklamalı Bibliyografisine Doğru)
Seyfullah Korkmaz| Türkiye | Erciyes Üniversitesi
İslam İlimler Tasnifi ve Bibliyografya Geleneğinin Çağdaş Önemli Bir Müellifi Ali Rıza
Karabulut'un “Dünya Kütüphanelerinde Mevcut İslam Kültür Tarihi ile İlgili Eserler
Ansiklopedisi” İsimli Eseri
(‫ | ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﻋﻠﻲ رﺿﺎ ﻗﺮﻩ ﺑﻠﻮط ﺣﻮل اﻟﻜﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ ﻣﻜﺘﺒﺎت اﻟﻌﺎﱂ‬Ali Rıza Karabulut as an Important
Contemporary Author in the Tradition of the Classifications of Sciences and Bibliography: His
Work of “The Encyclopedia of Extant Works in Libraries All Around the World Regarding the
History of Islamic Culture” )
‫ﺑﻦ ﻋﻠﻮ ﻫﻮاري ﻋﺪﻧﺎن واﻟﻌﺮﺑﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺎر ﻣﻴﻠﻮد | اﳉﺰاﺋﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ وﻫﺮان‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﻣﻦ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ إﱃ اﻟﻮﻳﺐ دﻳﻮي وأﺛﺮﻩ ﰲ ﲣﺼﺺ ﻋﻠﻢ اﳌﻜﺘﺒﺎت ﺑﺎﳉﺰاﺋﺮ‬
(Kâtip Çelebi’den Web Dewey’e İlimler Tasnifi ve Cezayir’de Kütüphanecilik Biliminin
İhtisaslaşmasına Etkisi | The Classification of Sciences from Kātip Chalabi to Web Dewey: His
Influence on the Specialization of Library Science in Algeria)
8
11.00-11.30
Ara | ‫ | اﺳﱰاﺣﺔ‬Break
11.30-13.30
IV. Oturum | 4 ‫ |ﺟﻠﺴﺔ‬Session III
(‫ﻣﻌﺮﻓﻴﺔ‬
İslam İlim Tasnifi: Epistemolojik Başlangıçlar
‫ ﻣﺪاﺧﻞ‬:‫ | اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ اﻹﺳﻼﻣﻲ ﻟﻠﻌﻠﻢ‬Islamic Classification of Sciences: Epistemological
Beginnings)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: Himmet Taşkömür | USA | Harvard University
Tuncay Başoğlu | Türkiye | İSAM
Fârâbi ve İbn Hazm’da İlimler Tasnifi
(‫ | ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﲔ اﻟﻔﺎراﰊ واﺑﻦ ﺣﺰم‬The Classification of Sciences in al- Fārābi and Ibn Hazm)
Eyüp Şahin | Türkiye | Ankara Üniversitesi
Fârâbî'nin İlimler Tasnifinin Latin Dünyasına Geçişi ve Kabulü
( ‫ |اﻧﺘﻘﺎل "ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﻟﻠﻔﺎراﰊ"إﱃ اﻟﻌﺎﱂ اﻟﻼﺗﻴﲏ واﻧﺘﺸﺎرﻩ‬The Transmission of al- Fārābi’s Classification of
Sciences to the Latin World and its Reception)
9
Didar Ayşe Akbulut | USA | Harvard University
Nev'i Efendi'nin Netâyic'ül Fünûn Adlı Eserinde İlimler Tasnifi
("‫ | ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﰲ ﻛﺘﺎب "ﻧﺘﺎﺋﺞ اﻟﻔﻨﻮن" ﻟـ "ﻧﻮﻋﻲ أﻓﻨﺪي‬The Classification of Sciences in Nev’i Efendi’s
Work of Natāyij al- Funūn)
Şükran Fazlıoğlu | Türkiye | Marmara Üniversitesi
Genel ile Özel arasında Osmanlı Tasnifu'l- Ulum Literatürüne Giriş
(‫ | اﳌﺪﺧﻞ ﳌﺼﺎدر ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﰲ اﻟﺪوﻟﺔ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﺔ‬Introduction to Ottoman Literature on the Classification
of Sciences)
Ahmet Ayhan Çitil | Türkiye | İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
İslam Düşüncesi Geleneğinde Ele Alınış Biçimlerine Karşıtlığı İtibarıyla Kant ve Sonrasında
Bilimlerin Birliği ve Tasnifi Sorunları
(‫ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺻﻮر اﻟﺘﻄﺮق ﻋﻨﺪ ﻛﺎﻧﻂ و ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻩ‬:‫ | ﻣﺸﻜﻠﺔ وﺣﺪة اﻟﻌﻠﻮم وﺗﺼﻨﻴﻔﻬﺎ ﰲ ﻓﻜﺮ اﻟﱰاث اﻹﺳﻼﻣﻲ‬The Issues of the
Unity of Sciences and their Classification in Islamic Thought with respect to Kant and After)
10
13.30-14.30
Öğle Yemeği | ‫ | اﺳﺘﺮاﺣﺔ اﻟﻐﺪاء‬Lunch
İkinci Bölüm: Keşfü’z- Zünûn’da Bibliyografya Çalışması ve İlimler Tasnifi
( "‫ اﻟﺪرس اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻲ وﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ‬:‫ | اﻟﻤﺤﻮر اﻟﺜﺎﻧﻲ‬Second Section: Bibliographical Work
and the Classification of Sciences in Kashf al- Zunūn)
14.30- 16.30
V. Oturum | 5 ‫ |ﺟﻠﺴﺔ‬Session V
Keşfü’z- Zünûn’da Bibliyografya Çalışması ve Karşılaştırma
( "‫ | اﻟﺪرس اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻲ واﻟﻤﻘﺎرن ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ‬Bibliographical Work in Kashf al- Zunūn and
Comparison)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: ‫ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺼﺪﻳﻘﻲ | ﻗﻄﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻗﻄﺮ‬
‫ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﺮﺷﺪي | اﳌﻐﺮب | دار اﳊﺪﻳﺚ اﳊﺴﻨﻴﺔ‬
‫ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ‬:‫اﻟﻜﺸﻒ واﳌﻨﻬﺞ‬
(Keşfü’z- Zünûn ve Yöntem: Bibliyografik Telifin Özellikleri | Kashf al- Zunūn and Method: The
Characteristics of Bibliographical Composition)
11
‫أﺳﺎﻣﺔ ﻏﺮﻳﺐ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻄﻲ | ﻣﺼﺮ | ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺰاوﻳﺔ اﳊﻤﺮاء‬
"‫اﻟﻌﻼﻗﺎت اﻟﻨﺼﻴﺔ ﻋﱪ اﳌﻜﺎن واﻟﺰﻣﺎن ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü’z- Zünûn'da Zaman ve Mekan Aracılığıyla Metinsel İlişkiler | extual Relations Through
Time and Place in Kashf al- Zunūn)
Virginia Vázquez Hernández | Spain | Spanish National Research Council (CSIC) & Humboldt
Foundation
Local scholars in a Global Work: Andalusi and Maghrebi tabaqat works in the Kashf al- Zunūn
("‫ اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻷﻧﺪﻟﺴﻴﺔ واﳌﻐﺮﺑﻴﺔ ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ‬:‫ |اﻟﻌﻠﻤﺎء اﶈﻠﻴﻮن ﰲ اﻟﻌﻤﻞ اﻟﻌﺎﳌﻲ‬Beynelminel bir Eserde Yerel Âlimler:
Keşfü’z- Zünûn’da Endülüs ve Magrib Tabakat Eserleri)
Onur Kurukaya | Türkiye | Kafkas Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmalarında Keşfü'z-Zünûn'un Önemi
(‫ | أﳘﻴﺔ ﻛﺘﺎب "اﻟﻜﺸﻒ" ﰲ أﲝﺎث اﻟﻠﻐﺔ واﻷدب اﻟﱰﻛﻴﲔ‬The Importance of Kashf al- Zunūn in Turkish
Language and Literature Studies)
‫ﻣﺮاد ﺗﺪﻏﻮت | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
"‫ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü'z-Zünûn'un Meşihat Kitapları | Mashīkhāt Books in Kashf al- Zunūn)
12
16.30-17.00
Ara | ‫ | اﺳﱰاﺣﺔ‬Break
17.00- 18.30
VI. Oturum | 6 ‫ | ﺟﻠﺴﺔ‬Session VI
Keşfü’z- Zünûn’da Genel Tasnif Çalışmaları
(
" ‫ |اﻟﺪرس اﻟﺘﺼﻨﻴﻔﻲ اﻟﻌﺎم ﻓﻲ " اﻟﻜﺸﻒ‬Work on General Classification in Kashf al- Zunūn)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: ‫ﳏﻤﺪ ﺣﺮب |ﺗﺮﻛﻴﺎ | ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺻﺒﺎح اﻟﺪﻳﻦ زﻋﻴﻢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ آﻳﺪن | ﻗﻄﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻗﻄﺮ‬
"‫ﻋﺒﻘﺮﻳﺔ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ واﻟﺘﺒﻮﻳﺐ ﻣﻦ ﺧﻼل ﻣﻘﺪﻣﺔ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Kâtip Çelebi’nin İlimler Tasnifindeki Dehası: Keşfü’z- Zünûn’un Giriş Bölümü | The Genius of
Kātip Chalabi in the Classification: The Introduction of Kashf al- Zunūn)
13
Walid Ahmad Saleh | Canada | University of Toronto
The Hashiyah (Gloss) and the Matn (Text): Kātip Chalabi and the Classification of Sciences in
the Post Classical Period
(‫ ﻛﺎﺗﺐ ﺟﻠﱯ وﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﰲ ﻓﱰة ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﻜﻼﺳﻴﻜﻴﺔ‬:‫ | اﳊﺎﺷﻴﺔ واﳌﱳ‬Haşiye ve Metin: Kâtip Çelebi ve Klasik
Sonrası Dönemde İlimler Tasnifi)
İrfan Görkaş | Türkiye | Artvin Çoruh Üniversitesi
19. Yüzyıl Osmanlı Düşünürlerinin İlim Tasnifi ve Katip Çelebi'yle İlgisi/zliği
‫ | اﻟﻜﺸﻒ وﺗﺼﻨﻴﻒ اﳌﻔﻜﺮﻳﻦ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﲔ ﻟﻠﻌﻠﻮم ﰲ اﻟﻘﺮن اﻟﺘﺎﺳﻊ ﻋﺸﺮ‬The Classification of Sciences by Nineteenth
Century Ottoman Intellectuals and their (lack of) Interest in Kātip Chalabi)
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻤﺎم | اﳌﻐﺮب |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺑﻦ زﻫﺮ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﲔ ﻫﺎﺟﺲ اﻟﺘﺨﺼﺺ وﺗﻜﺎﻣﻠﻴﺔ اﳌﻌﺮﻓﺔ‬
(İhtisaslaşma Endişesi ile Bilginin Tekamülü Arasında İlimlerin Tasnifi | The Classification of
Sciences between the Anxiety of Specialization and the Perfection of Knowledge)
14
3. Gün | ‫ | اﻟﻴﻮم اﻟﺜﺎﻟﺚ‬Third Day
8 Mart (Pazar) | (‫ آذار )اﻷﺣﺪ‬٨ | 8 March (Sunday)
09.00-11.00
VII. Oturum | 7 ‫ |ﺟﻠﺴﺔ‬Session VII
Keşfü’z- Zünûn’da İlimler
("‫ | اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺪرس اﻟﺘﺼﻨﻴﻔﻲ ﻟﻬﺎ ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ‬Sciences in Kashf al- Zunūn)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: ‫ ﻣﺎﻳﻮ‬29 ‫أﲪﺪ ﺻﻨﻮﺑﺮ | ﺗﺮﻛﻴﺎ | ﺟﺎﻣﻌﺔ إﺳﻄﻨﺒﻮل‬
‫إدﻫﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻨﺶ | اﻷردن | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻌﻠﻮم اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ اﻟﻌﺎﳌﻴﺔ‬
‫ اﻟﺮؤﻳﺔ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ واﳌﻨﻬﺞ اﻟﺘﺼﻨﻴﻔﻲ ﻟﻌﻠﻢ اﳋﻂ‬:‫اﻟﻮراﺛﺔ واﻹﺿﺎﻓﺔ‬
(Miras ve Ekleme: Hat Sanatında Bibliyografik Vizyon ve Tasnif Yöntemi | Heritage and
Addition: Bibliographical Vision and the Method of Classification in Calligraphy)
‫ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ ﺧﻀﻴﺮ | ﻓﻠﺴﻄﲔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﲑزﻳﺖ‬
"‫ﺗﺼﻨﻴﻒ ﻋﻠﻮم اﻟﻠﻐﺔ وأﻋﻼﻣﻬﺎ ﻣﻦ ﺧﻼل "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Kâtip Çelebi’nin Keşfü'z-Zünûn'da Dil İlimleri ve Âlimlerinin Tasnifi| Kātip Chalabi’s Method
of Classifying Language Sciences and Scholars in Kashf al- Zunūn)
15
‫ﻣﺸﻌﻞ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﺪاري | اﻟﻜﻮﻳﺖ |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻜﻮﻳﺖ‬
‫ دراﺳﺔ ﺗﻘﻮﳝﻴﺔ‬:"‫ﺗﺼﻨﻴﻔﺎت وﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ﻋﻠﻮم اﳊﺪﻳﺚ ﰲ ﻛﺘﺎب "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Kâtip Çelebi'nin Keşfü’z- Zünûn’da Hadis İlimlerinin Tasnifleri ve Tarifleri: Bir
Değerlendirme| The Significance of Classifying and Defining the Sciences of the Prophet’s
Traditions in Kashf al- Zunūn)
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺤﺎوي | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﳌﻠﻚ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ ﻋﺮض وﻧﻘﺪ‬:"‫اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﻴﻤﻨﻴﺔ ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü'z-Zünûn'da Yemen Ulemasının Eserleri: Eleştiriler ve Öneriler| Works Produced by
Scholars in Yemen in Kashf al- Zunūn : Critics and Suggestions)
Abdullah Haris Toprak & Hasan Umut | Türkiye | İstanbul Üniversitesi & İSAR- McGill
University & İSAR
Keşfü’z- Zünûn’da Astronomi
("‫ | ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻠﻚ ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ‬Astronomy in Kashf al- Zunūn )
16
11.00-11.30
Ara | ‫ | اﺳﱰاﺣﺔ‬Break
Üçüncü Bölüm: Kâtip Çelebi Mirasının İhyası | ‫ إﺣﻴﺎء ﺗﺮاث ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬:‫| اﶈﻮر اﻟﺜﺎﻟﺚ‬
Third Section: The Revival of the Legacy of Kātip Chalabi
11.30-13.30
VIII. Oturum | 8 ‫ | ﺟﻠﺴﺔ‬Session VIII
İslam Bibliyografyacılığın Geliştirilmesine Yönelik Meseleler: Fıkıh Örneği
(‫ | أﺳﺌﻠﺔ ﺗﻄﻮﻳﺮ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ وﻧﻤﻮذج اﻟﻔﻘﻪ اﻹﺳﻼﻣﻲ‬The Issues Regarding the Development of
Islamic Bibliography: The Case of Fıqh)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: | Ali Hakan Çavuşoğlu | Türkiye | İSAM
Murat Çelik | Türkiye | Uludağ Üniversitesi
Kâtip Çelebi Bir Rönesans Efendisi miydi? Edward Bernard ile Bir Mukayese
(‫ | ﻫﻞ ﻛﺎن ﻛﺎﺗﺐ ﺟﻠﱯ ﺳﻴﺪ ﻀﺔ ﺛﻘﺎﻓﻴﺔ؟ ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﻣﻊ أدوارد ﺑﺎرﻧﺎرد‬Was Kātip Chalabi a Renaissance Master? A
Comparison with Edward Bernard)
17
Ömer Türker | Türkiye | Marmara Üniversitesi
Kâtip Çelebi'nin Bilimler Tasnifinde Dini Bilimlerin Yeri ve Dinî Bilimlerin Günümüzdeki
Konumuyla Karşılaştırılması
(‫ دراﺳﺔ ﻣﻘﺎرﻧﺔ‬:"‫ | ﻣﻜﺎﻧﺔ اﻟﻌﻠﻮم اﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﰲ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ ﻣﻦ ﺧﻼل "اﻟﻜﺸﻒ‬The Place of Religious Sciences in Kātip
Chalabi’s Classification and that of Today: A Comparative Study )
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻜﻴﻢ اﻷﻧﻴﺲ | اﻹﻣﺎرات | دار اﻟﺸﺆون اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺑﺪﰊ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺘﺎب ﰲ ﺿﻮء اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü’z- Zünûn Işığında Kitabın Tarihi | The History of the Book in the Light of Kashf alZunūn)
Murat Şimşek | Türkiye | Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi
Kâtip Çelebi'nin Dönemi Fukahasını Eleştirisi Bağlamında Fıkhın İlimler Tasnifindeki Yeri
(‫ | ﻣﻜﺎﻧﺔ اﻟﻔﻘﻪ ﰲ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ ﰲ ﺳﻴﺎق ﻧﻘﺪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬The Place of Fiqh in the Classification of Sciences in
the Context of Kātip Chalabi’s Criticisms Towards the Scholars of Fiqh in his Time)
‫ﺣﻤﺰة ﻋﺒﺪ اﻟﻜﺮﻳﻢ ﺣﻤﺎد | اﻹﻣﺎرات | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﻣﺎرات اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﳌﺘﺤﺪة‬
‫رؤى ﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﰲ ﺣﻘﻮل اﻟﺪراﺳﺎت اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ‬
(Fıkıh Araştırmalarında Keşfü’z- Zünûn’un Geliştirilmesine Yönelik Fikirler | Some Thoughts
for Improving Kashf al- Zunūn in Studies of Fiqh)
18
13.30-14.30
Öğle Yemeği | ‫ | اﻟﻐﺪاء‬Lunch
14.30- 16.00
IX. Oturum | 9 ‫ | ﺟﻠﺴﺔ‬Session IX
Keşfü’z- Zünûn’un Metodolojik Yapısının Geliştirilmesine Dair Meseleler
("‫"اﻟﻜﺸﻒ‬
‫ |أﺳﺌﻠﺔ ﺗﻄﻮﻳﺮ اﻟﺒﻨﺎء اﻟﻤﻨﻬﺠﻲ ﻟ ـ‬Issues on Developing the Methodological Structure of
Kashf al- Zunūn)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: | Murteza Bedir | Türkiye | İstanbul Üniversitesi
‫ﻋﺎﺑﺪ اﻟﻤﺸﻮﺧﻲ | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﳌﻠﻚ ﺳﻌﻮد‬
"‫ﻣﻮارد ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü’z- Zünûn’un Kaynakları | Sources of Kashf al-Zunūn)
19
‫زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ | اﳉﺰاﺋﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﺧﻮة ﻣﻨﺘﻮري‬
‫ دور اﻟﺬﻳﻮل ﰲ اﺳﺘﻜﻤﺎل اﳉﻬﻮد اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ‬:"‫ﺗﻄﻮﻳﺮ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü’z- Zünûn Zeylleri ve Bibliyografya Çalışmalarının Geliştirilmesindeki Rolü |
Supplementaries to Kashf al- Zunūn and its Role in Developing Bibliographical Work)
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺎر ﻣﻴﻠﻮد | اﳉﺰاﺋﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ وﻫﺮان‬
‫ إﻳﻀﺎح اﳌﻜﻨﻮن ﳕﻮذﺟﺎ‬:"‫ﺗﻄﻮﻳﺮ "اﻟﻜﺸﻒ‬
(Keşfü’z- Zünûn’un Geliştirilmesi: Keşfü’z- Zünûn Zeylinde “İzahü’l- Meknun” Örneği |
Improving Kashf al- Zunūn: The Case of “Izah al- Maknun”)
‫ﺣﺴﻦ اﻟﻌﺜﻤﺎن | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ أم اﻟﻘﺮى‬
‫ اﻟﻄﺒﻌﺎت واﻟﱰﲨﺎت‬:‫اﻟﻜﺸﻒ واﻟﻨﺺ‬
(Keşfü’z- Zünûn ve Metin: Basılı Kitaplar, Tercümeler ve Araştırmalar | Kashf al- Zunūn and
the Text: Printed Books, Translations and Studies)
20
16.00-16.30
Ara | ‫ | اﺳﱰاﺣﺔ‬Break
16.30- 18.00
X. Oturum (Kapanış) | (‫ اﻟﺨﺘﺎﻣﻴﺔ )اﻻﺳﺘﺸﺮاﻓﻴﺔ‬10 ‫ | اﻟﺠﻠﺴﺔ‬Session X (Closing)
Oturum Başkanı | ‫ | رﺋﻴﺲ اﳉﻠﺴﺔ‬Chair: ‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺮي | ﺗﺮﻛﻴﺎ |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﳏﻤﺪ اﻟﻔﺎﺗﺢ اﻟﻮﻗﻔﻴﺔ‬
‫ﻓﻴﺼﻞ اﻟﺤﻔﻴﺎن | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
‫رؤﻳﺔ ﻣﺴﺘﻘﺒﻠﻴﺔ ﻋﺎﻣﺔ‬
(Geleceğe Dair Genel Bir Vizyon | A Broad Vision for Future)
Tuncay Başoğlu | Türkiye | İSAM
Sempozyumun Genel Değerlendirmesi
(‫ | رؤﻳﺔ ﺗﻘﻮﳝﻴﺔ ﻟﻠﻤﺆﲤﺮ‬A General Evaluation of the Symposium)
Recep Şentürk | Türkiye | Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi & İSAR
Kâtip Çelebi Websitesinin Oluşturulması Üzerine
("‫ | رؤﻳﺔ ﻟﺒﻨﺎء ﻣﻮﻗﻊ إﻟﻜﱰوﱐ ﻟـ "ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬Setting up a Website for Kātip Chalabi )
21
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﺟﻼل | ﻣﺼﺮ | اﳉﺎﻣﻌﺔ اﻟﻔﺮﻧﺴﻴﺔ‬
‫رؤﻳﺔ ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻵﻓﺎق اﳌﺆﲤﺮ‬
(Sempozyumun İlmi Ufkuna Dair |On the Scholarly Horizon of the Symposium)
‫| ﺗﺮﻛﻴﺎ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﳏﻤﺪ اﻟﻔﺎﺗﺢ اﻟﻮﻗﻔﻴﺔ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺮي‬
‫رؤﻳﺔ ﺣﻮل إﺣﻴﺎء ﺗﺮاث ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬
(Kâtip Çelebi Mirasının Yeniden İhyası | On the Revival of the Kātip Chalabi’s Legacy)
22
Bilim Kurulu | ‫ | اﻟﻬﻴﺌﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‬Academic Board
‫ﻓﻴﺼﻞ اﻟﺤﻔﻴﺎن | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
Recep Şentürk | Türkiye | Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi & İSAR
Tahsin Görgün | Türkiye | İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
İhsan Fazlıoğlu | Türkiye | İstanbul Medeniyet Üniversitesi
M. Suat Mertoğlu | Türkiye | İSAM
Tuncay Başoğlu | Türkiye | İSAM
Ömer Türker | Türkiye | Marmara Üniversitesi
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺮي | ﺗﺮﻛﻴﺎ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﳏﻤﺪ اﻟﻔﺎﺗﺢ اﻟﻮﻗﻔﻴﺔ‬
Ali Hakan Çavuşoğlu | Türkiye | İSAM
Düzenleme Kurulu | ‫ | اﻟﻬﻴﺌﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‬Organization Committee
Abdullah Taha Orhan | Türkiye | Marmara Üniversitesi & İSAM
Abdullah Haris Toprak | Türkiye | İstanbul Üniversitesi & İSAR
Hasan Umut | Türkiye | McGill University & İSAR
‫ﻣﺮاد ﺗﺪﻏﻮت | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
23
ÖZETLER
ABSTRACTS
‫ﻣﻠﺨﺼﺎت‬
24
‫أﺣﻤﺪ ﺷﻮﻗﻲ ﺑﻨﺒﻴﻦ | اﳌﻐﺮب | اﳋﺰاﻧﺔ اﳌﻠﻜﻴﺔ اﳊﺴﻨﻴﺔ‬
‫"اﻟﻜﺸﻒ" واﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﺔ‬
‫ﺗﺮﺟﻊ ﻧﺸﺄة ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﰲ أورﺑﺎ إﱃ ﺑﺪاﻳﺎت اﻟﻌﺼﺮ اﳊﺪﻳﺚ‪ ،‬وإذا ﻛﺎن اﻟﻌﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ اﻟﻌﻬﺪ ﻓﺈن اﳌﺼﻄﻠﺢ ﻗﺪﱘ‪ .‬ﻓﻘﺪ ﻛﺎﻧﺖ‬
‫اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﰲ اﻟﻌﺼﺮ اﻟﻘﺪﱘ ﺗﻌﲏ ﻛﺘﺎﺑﺔ اﻟﻜﺘﺐ‪ ،‬وأﺻﺒﺤﺖ ﺑﻌﺪ اﻟﺘﻄﻮر اﻟﱵ ﻋﺮﻓﺘﻪ اﻟﻌﻠﻮم ﰲ اﻟﻐﺮب ﰲ اﻟﻘﺮن اﻟﺘﺎﺳﻊ ﻋﺸﺮ ﺗﻌﲏ اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ‬
‫ﻋﻦ اﻟﻜﺘﺐ‪ .‬وﻣﻨﺬ اﻟﻘﺮن اﻟﺴﺎدس ﻋﺸﺮ ﻟﻠﻤﻴﻼد ﺑﺪات ﺗﻈﻬﺮ ﻣﺆﻟﻔﺎت ﰲ اﳌﻮﺿﻮع ﺑﺎﺳﺘﻌﻤﺎل اﻟﻠﻔﻆ او ﺑﺪوﻧﻪ ﻛﻜﺘﺎب اﳌﻜﺘﺒﺔ اﻟﺪوﻟﻴﺔ‬
‫اﳌﺘﻮﰱ ﻋﺎم ‪1565‬م اﻟﺬي ﻧﺸﺄ ﻋﻠﻰ ﻳﺪﻳﻪ ‪ Gessner C.‬اﻟﱵ وﺿﻌﻬﺎ اﻟﻌﺎﱂ واﻟﻄﺒﻴﺐ اﻟﺴﻮﻳﺴﺮي )‪(Bibliothéca Universalis‬‬
‫واﻟﺬي أﻃﻠﻖ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﺪوﻟﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ وﺗﻌﲏ ﺑﺎﺧﺘﺼﺎر ﺳﺮد اﻟﻜﺘﺐ اﳋﺎﺻﺔ ﺑﻜﻞ ﻣﻦ اﻟﻔﻨﻮن ﰲ ﻋﺪد ﻣﻦ اﻟﻠﻐﺎت وﰲ ﻛﻞ أﻧﻮاع‬
‫‪.‬اﳌﻌﺮﻓﺔ‬
‫ﻓﺈذا ﻛﺎن أول ﻛﺘﺎب ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ ﻋﺮﰊ ﺻﺮف وﺻﻠﻨﺎ وﻫﻮ "اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ" ﶈﻤﺪ ﺑﻦ إﺳﺤﺎق اﻟﻨﺪﱘ )ت ‪ 380‬ﻫـ( اﺳﺘﻌﻤﻞ ﺻﺎﺣﺒﻪ ﻟﻔﻆ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻟﻔﺎرﺳﻲ ﻟﻠﺘﻌﺒﲑ ﻋﻦ ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﻓﺈن اول ﻛﺘﺎب ﰲ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﺪوﻟﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﰲ اﻟﱰاث اﻹﺳﻼﻣﻲ ﻫﻮ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ‬
‫أﺳﺎﻣﻲ اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن ﳊﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ اﻟﺬي ﱂ ﳛﻤﻞ ﻟﻔﻆ ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ وﻟﻜﻦ ﳏﺘﻮاﻩ وﻣﻀﻤﻮﻧﻪ ﰲ ﺻﻤﻴﻢ ﻫﺬا اﻟﻌﻠﻢ‪ .‬وﻛﻤﺎ ﺿﻢ ﻛﺘﺎب‬
‫اﻟﻜﺘﺐ اﻟﱵ وﺿﻌﺖ ﰲ اﻟﻠﻐﺎت اﻹﻏﺮﻳﻘﻴﺔ واﻟﻼﺗﻴﻨﻴﺔ واﻟﻌﱪﻳﺔ ﻓﺈن ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺿﻤﻦ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﱵ وﺿﻌﺖ ‪"" Gessner‬ﺟﺴﻨﺮ‬
‫ﰲ اﻟﻠﻐﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﱰﻛﻴﺔ واﻟﻔﺎرﺳﻴﺔ وﻫﻲ ﻟﻐﺎت اﻟﻌﻠﻢ ﰲ اﻟﺸﺮق ﰲ اﻟﻘﺮن اﳊﺎدي ﻋﺸﺮ ﻟﻠﻬﺠﺮة‪ .‬واﻟﻐﺎﻳﺔ اﻟﻘﺼﻮى ﻣﻦ وﺿﻊ ﻫﺬا اﻟﻨﻮع‬
‫ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﺳﻮاء ﰲ اﻟﻐﺮب او ﰲ اﻟﺸﺮق ﻫﻮ ﺗﺴﺠﻴﻞ ﻣﺎ ﺑﻘﻲ ﻣﻦ اﻟﱰاث اﻹﻧﺴﺎﱐ اﻟﺬي أﺑﺎدﺗﻪ اﳊﺮوب وأﻧﻮاع أﺧﺮى ﻣﻦ‬
‫‪.‬اﻹﺑﺎدة ﻛﺎﻹﺣﺮاق واﻟﺴﻴﻮل واﻟﺴﺮﻗﺔ وﺣﻔﻈﻪ ﻟﻸﺟﻴﺎل اﳌﻘﺒﻠﺔ‬
‫ﺳﺘﺤﺎول ﻫﺬﻩ اﻟﻮرﻗﺔ اﳊﺪﻳﺚ ﻋﻦ ﻫﺬا اﻟﻨﻮع ﻣﻦ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﰲ اﻟﱰاث اﻹﺳﻼﻣﻲ وإﺑﺮاز ﻣﺎ أﺿﺎﻓﻪ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب إﱃ اﻟﺒﺤﺚ اﻟﻌﻠﻤﻲ‬
‫اﳊﺪﻳﺚ ﻣﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ﻟﻠﻌﻠﻮم اﻟﱵ ﻳﻜﺎد ﻳﻨﻔﺮد ﺎ ﻣﻦ ﺑﲔ ﻣﺎ ﺑﻘﻲ ﻣﻦ ﻛﺘﺐ اﻟﱰاث‪ .‬وﺗﺘﺤﺪث اﻟﻮرﻗﺔ ﻛﺬﻟﻚ ﻋﻦ اﻟﻮﺻﻒ اﻟﻔﻬﺮﺳﻲ‬
‫واﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ وﻋﻦ اﻟﻐﺎﻳﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﻟﱵ دﻋﺖ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ إﱃ وﺿﻊ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب وﻋﻦ ﺿﺮورﺗﻪ ﻟﻜﻞ اﳌﺸﺘﻐﻠﲔ ﺑﺎﻟﱰاث ﻣﻦ ﻣﻔﻬﺮﺳﲔ‬
‫‪.‬وﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﲔ وﻓﻴﻠﻮﻟﻮﺟﻴﲔ وﳏﻘﻘﲔ‬
‫‪25‬‬
Tahsin Görgün | Türkiye | İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
Batı Dünyasında Keşfü’z- Zünûn’a Yönelik İlginin Mahiyeti ve İlim Tasnifi Gayretleri ile
Muhtemel Alakası Üzerine
Batı Avrupa’da Kâtip Çelebi’ye (1609-1657) yönelik ilgi, neredeyse daha o hayatta iken başlamıştır; ilk
baskısı 1697 yılında yapılan D’Herbelot’nun Bibliotheque Orientale ou Dictionnaire Universel isimli
ansiklopedisi, Batı Avrupa’nın ilk ansiklopedilerindendir ve temel kaynaklarından birisi Kâtip Çelebi’nin
Keşfüzzünun’udur. Bibliotheque Orientale’in Almanca’ya tercüme edilmesinin (Orientalische Bibliothek,
4 cilt, 1785-1790) ötesinde Keşfüzzünun’un temel kaynaklardan birisi olarak kullanıldığı, aynı zamanda
bir ilimler tasnifi eseri olan Enzyklopaedische Übersicht der Wissenschaften des Orients, (2 cilt, Leipzig
1804) başlı başına bir önem arz etmektedir. Keşfüzzünun’un Latince tercümesi ile birlikte neşredilmesi
(Flügel, 1835-1852) de, 19. Yüzyılın ilk yarısında gerçekleşmiştir. Hemen aynı dönemlerde ilim tasnifleri
ile ilgili çalışmaların yürütülmesi dikkat çektiği gibi, dönemin en önemli düşünürü olan Hegel’in temel
eserlerinden birisinin benzer bir şekilde Enzyklopaedie philosophischer Wissenschaften (EA 1817, ZA
1827) başlığını taşıması, en azından ilk bakışta bir açıklama talep eden, bir benzerlik olarak karşımıza
çıkmaktadır. 19. yüzyıl Avrupa’sında yapılan ilim tasnifleri çalışmalarının bununla bir irtibatının bulunup
bulunmadığı, düşünce tarihinin sorması gereken sorulardan birisi olarak durmaktadır. Bu çalışmada
kısaca zikredilen veriler ışığında Keşfüzzünün’un Batı Avrupa fikir hayatındaki tesir tarihi ile ilgili bazı
hususlar müzakare edilecektir. 26
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﺟﻼل | ﻣﺼﺮ | اﳉﺎﻣﻌﺔ اﻟﻔﺮﻧﺴﻴﺔ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﻲ اﻟﻌﺼﺮ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻲ‪ :‬ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻧﻤﻮذﺟﺎ‬
‫درج اﳌﺆرﺧﻮن ﻋﻠﻰ اﺧﺘﺰال ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ "ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن" ﰲ ﻛﻮ ﺎ ﺛﺒﺘًﺎ ﺑﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴًّﺎ وﺣﺴﺐ‪ ،‬وﻟﺮﲟﺎ ﻛﺎن اﳉﻬﻞ ﺑﺎﻫﺘﻤﺎﻣﺎت ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ وﺑﻌﺼﺮﻩ‬
‫ﻫﻮ اﻟﺒﺎﻋﺚ ﻋﻠﻰ ﻫﺬا اﳊﺼﺮ‪ .‬ﻓﺤﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻛﺎن ﺷﺎﻫﺪا ﻳﻘﻈﺎ ﻋﻠﻰ اﻻﻧﻘﻼب اﳊﻀﺎري اﻟﺬي ﻛﺎن ﻳﺘﺸﻜﻞ ﰲ اﻟﻘﺮن اﻟﺴﺎﺑﻊ ﻋﺸﺮ‪ .‬وآﻳﺔ‬
‫ذﻟﻚ أﻧﻪ وﺿﻊ ﺗﻘﺮﻳﺮ "دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞ ﻹﺻﻼح اﳋﻠﻞ" اﳍﺎدف إﱃ ﺗﻘﺪﱘ ﺣﻠﻮل ﻟﻠﻤﺸﻜﻼت اﳌﺘﻔﺎﻗﻤﺔ اﻟﱵ أﺿﻌﻔﺖ اﻟﺴﻠﻄﻨﺔ‪ .‬وﻟﻌﻞ اﻃﻼﻋﻪ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻮم ﺣﻀﺎرة اﻹﺳﻼم‪ ،‬اﻟﻌﻘﻠﻴﺔ واﻟﻨﻘﻠﻴﺔ‪ ،‬وﻋﻤﻠﻪ ﻛﺎﺗﺒﺎ ﰲ اﳉﻴﺶ اﻟﻌﺜﻤﺎﱐ وﲡﻮاﻟﻪ ﰲ اﻟﺒﻼد ﻣﻊ اﳉﻴﺶ وﻓﺮا ﻟﻪ اﻷدوات اﳌﻌﺮﻓﻴﺔ واﳋﱪات‬
‫اﻟﻼزﻣﺔ ﻟﺮﺻﺪ اﻧﻌﻄﺎف اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ .‬واﻟﺮأي ﻋﻨﺪي أن ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ "ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن" ﻫﻲ ﻛﺘﺎب ﰲ ﻓﻠﺴﻔﺔ وﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬وإن ﺧﺎﻟﻒ اﻟﺸﻜﻞ اﳌﺄﻟﻮف‬
‫ﰲ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ ﰲ ﻣﺜﻞ ﺗﻠﻚ اﳌﻮﺿﻮﻋﺎت‪ .‬وﻟﻌﻠﻪ واﺣﺪ ﻣﻦ أﻫﻢ اﻟﻜﺘﺐ أو ﻋﻠﻰ اﻷﻗﻞ ﻫﻮ اﻷﺧﲑ اﻟﺬي ﻳﺘﻨﺎول اﻟﻌﻠﻮم اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺷﺎﻣﻞ‪ .‬ﻓﻘﺪ أدى اﻧﻔﺮاط ﻋﻘﺪ اﳉﺎﻣﻌﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ وﻗﻴﺎم ﻣﺎ ﻳﻮﺻﻒ اﻋﺘﺴﺎﻓﺎ ﺑﺄﻧﻪ دول ﻗﻮﻣﻴﺔ‪ ،‬إﱃ ﺗﻘﻄﻴﻊ أوﺻﺎل اﻟﻔﻜﺮ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻞ ﺗﺰﻳﻴﻔﻪ‪.‬‬
‫وذﻟﻚ ﺑﺴﻌﻲ ﻛﻞ ﻃﺮف إﱃ اﺧﺘﻼق ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮﻣﻲ ﺧﺎص ﻋﻠﻰ ﺧﻼف ﻣﺎ ﻛﺎن ﻋﻠﻴﻪ اﻷﻣﺮ ﰲ اﻟﻮاﻗﻊ‪ ،‬ﻓﻐﺎﺑﺖ ﻋﻦ ﺗﻠﻚ اﻟﺘﻮارﻳﺦ اﻷواﺻﺮ اﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ‬
‫اﻟﱵ ﻛﺎﻧﺖ ﻗﺎﺋﻤﺔ ﺑﲔ أﻗﺎﻟﻴﻢ اﻟﻌﺎﱂ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻓﻈﻬﺮ اﳊﺪﻳﺚ ﻋﻦ ﻋﺮوﺑﺔ اﻟﻜﻨﺪي وﺗﺮﻛﻴﺔ اﻟﻔﺎراﰊ وأﻓﻐﺎﻧﻴﺔ اﻟﺒﲑوﱐ وإﻳﺮاﻧﻴﺔ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬وﺿﺎع‬
‫اﳌﻨﻈﻮر اﻟﺸﺎﻣﻞ ﻟﻠﻔﻜﺮ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ .‬وﻛﻞ ذﻟﻚ ﳏﺾ أوﻫﺎم ﻣﻌﺎﺻﺮة وﻣﻐﺎﻟﻄﺎت ﺗﺎرﳜﻴﺔ أﻃﻠﻖ ﻋﻠﻴﻬﺎ اﳌﺆرخ اﻟﱰﻛﻲ ﻓﺆاد ﻛﻮﺑﺮﻳﻠﻠﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‬
‫اﻟﻌﺎﻃﻔﻲ‪ .‬أﻣﺎ إذا ﻧﻈﺮﻧﺎ إﱃ "ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن" ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﻠﻢ ﻓﺴﻨﺴﺘﻌﻴﺪ ﺑﺎدئ ذي ﺑﺪء اﳌﻨﻈﻮر اﻟﺸﺎﻣﻞ ﻟﻠﻌﻠﻢ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬وﻋﻠﻰ‬
‫ﺧﺎرﻃﺔ ﺷﺒﻪ ﻛﺎﻣﻠﺔ ﻟﻪ ﺣﱴ ﻣﻨﺘﺼﻒ اﻟﻘﺮن اﻟﺴﺎﺑﻊ ﻋﺸﺮ‪ .‬وﻣﻦ وﺟﻪ آﺧﺮ ﳝﻜﻨﻨﺎ ﻋﻤﻞ ﳐﻄﻂ أوﱃ ﻟﻠﻌﻘﻞ اﻟﻌﺜﻤﺎﱐ أو ﻟﻔﻠﺴﻔﺘﻪ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﰲ ﻋﺼﺮ‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪.‬‬
‫‪27‬‬
Recep Şentürk | Türkiye | Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi & İSAR
Keşfü’z- Zünûn’a Göre Merâtibü’l- Vücûd ve Merâtibü’l- Ulûm İlişkisi
İslam ve Batı tarihinde ilimlerin tasnifinde çok farklı yollar ve yaklaşımlar benimsenmiştir. Bu yollardan
bir tanesi de varlık ve bilgi arasında parallellik olduğunu iddia eden ontolojik yaklaşımdır. Osmanlı
geleneğinde de bu yaklaşım çok kabul görmüş ve Taşköprüzâde tarafından Mevzûat’ul-ûlum (Miftahu’sSaâde) adlı eserinde benimsenmiştir. Kâtip Çelebi Keşfu’z-Zunûn’un mukaddimesinde ilimlerin
tasnifinde kullanılan ve muteber sayılan muhtelif yaklaşımları karşılaştırmalı bir şekilde ele alırken,
beşinci yaklaşım olarak Taşköprülüzade’nin kullandığı ontolojik bakışı tanıtır ve bu yaklaşımın mevcut
ilim tasnifi metotları içerisinde en iyisi olduğunu belirtir. İlimler tasnifine ontolojik yaklaşıma göre,
varlığın mertebeleri (Merâtib’ul-‘Vucûd ) vardır, dolayısıyla, kaçınılmaz olarak, varlığı konu edinen
ilimlerin de mertebeleri (Merâtib’ul-‘Vucûd ) vardır. Bu tebliğ Osmanlı ilim dünyasında kabul gören,
Merâtib’ul-‘Vucûd ve Merâtib’ul-‘Ûlûm arasındaki ilişkiyi tanıtarak, bu yaklaşımın günümüze nasıl
taşınabileceğini tartışacaktır.
28
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫أﻳﻤﻦ ﻓﺆاد ﺳﻴﺪ | ﻣﺼﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻷزﻫﺮ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺔ اﻟﺮؤﻳﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻲ‬
‫ﺑﺪأ اﻟﺘﺪوﻳﻦ ﰲ اﳊﻀﺎرة اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻊ ﺎﻳﺔ اﻟﻘﺮن اﳍﺠﺮي اﻷول ﰲ ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻒ ﻣﺸﺘﻤﻠﺔ ﻋﻠﻰ ﺑﻌﺾ ﺣﺪﻳﺚ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ .‬وﻟﻜﻦ اﻟﺘﺪوﻳﻦ اﳊﻘﻴﻘﻲ ﻟﻠﺤﺪﻳﺚ وﺗﺼﻨﻴﻔﻪ وﻛﺬﻟﻚ اﳌﺪوﻧﺎت اﻷوﱃ ﰲ اﳌﻐﺎزي واﻟﺴﲑ ﱂ ﺗﺒﺪأ إﻻ ﰲ اﻟﻌﻘﻮد اﻷوﱃ ﻟﻠﻘﺮن‬
‫اﻟﺜﺎﱐ‪ ،‬وﻣﻊ إﻧﺸﺎء "ﺑﻴﺖ اﳊﻜﻤﺔ" ﰲ ﺑﻐﺪاد اﻟﺬي ﺻﺎﺣﺒﻪ اﻧﺘﻌﺎش ﺣﺮﻛﺔ اﻟﱰﲨﺔ واﻟﻨﻘﻞ ﻋﻦ اﻟﻠﻐﺎت اﻟﻴﻮﻧﺎﻧﻴﺔ واﻟﻔﺎرﺳﻴﺔ واﻟﺴﻨﺴﻜﺮﻳﺘﻴﺔ ﰲ‬
‫اﻟﺸﺮق واﻟﻼﺗﻴﺘﻴﺔ ﰲ اﻷﻧﺪﻟﺲ‪ .‬ﰒ ﺗﻄﻮر اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﻌﺮﰊ ﰲ اﻟﻘﺮﻧﲔ اﻟﺜﺎﻟﺚ واﻟﺮاﺑﻊ اﳍﺠﺮﻳﲔ‪ ،‬واﺳﺘﻮت اﳌﺬاﻫﺐ اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ واﻟﻜﻼﻣﻴﺔ واﻟﻨﻘﺪﻳﺔ‪،‬‬
‫واﻛﺘﻤﻠﺖ ﻓﻴﻬﺎ اﳌﺪارس اﻟﻨﺤﻮﻳﺔ واﻟﻠﻐﻮﻳﺔ واﻟﺘﺎرﳜﻴﺔ اﻟﱵ أﺛﺮت ﰲ ﺗﻄﻮر ﺣﺮﻛﺔ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻹﺳﻼﻣﻲ ﰲ اﻟﻌﺼﻮر اﻟﺘﺎﻟﻴﺔ‪ .‬وأﻣﺎم ﻫﺬا اﻟﻜﻢ اﳍﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﻦ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وﻧﺸﺄة وازدﻫﺎر اﳌﻜﺘﺒﺎت اﻟﻌﺎﻣﺔ واﻟﻮﻗﻔﻴﺔ‪ ،‬وﻣﻊ ﻇﻬﻮر ﻣﻬﻨﺔ اﻟﻮراﻗﺔ واﻧﺘﺸﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎن ﻻﺑﺪ ﻣﻦ إﳚﺎد ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻟﺘﺴﺠﻴﻞ‬
‫ﻫﺬا اﻟﱰاث وﺗﺼﻨﻴﻔﻪ ﰲ ﻓﻬﺎرس ﻧﻮﻋﻴﺔ ﺑﺪأت ﺑﻔﻬﺎرس ﻣﺆﻟﻔﺎت ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻌﲔ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻓﻬﺮس ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣﻴﺎن‪ ،‬وﺟﺎﻟﻴﻨﻮس‪،‬‬
‫وأرﺳﻄﻄﺎﻟﻴﺲ‪ ،‬وﳏﻤﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎ اﻟﺮازي ‪ ،‬إﱃ أن ﻛﺘﺐ اﻟﻮراق اﻟﺒﻐﺪادي اﻟﺸﻬﲑ أﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﺳﺤﺎق اﻟﻨﺪﱘ ﻛﺘﺎﺑﻪ "اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﰲ‬
‫أﺧﺒﺎر اﻟﻌﻠﻤﺎء واﳌﺼﻨﻔﲔ ﻣﻦ اﻟﻘﺪﻣﺎء واﶈﺪﺛﲔ وأﲰﺎء ﻣﺎ ﺻﻨﻔﻮﻩ ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺐ" واﻟﺬي ﺳﺠﻞ ﻓﻴﻪ ﺑﺎﻗﺘﺪار اﻹﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي ﻟﻠﻌﺮب‬
‫واﳌﺴﻠﻤﲔ ﰲ ﳐﺘﻠﻒ ﻓﻨﻮن اﳌﻌﺮﻓﺔ وﻣﻮﺿﻮﻋﺎ ﺎ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎ وﺗﺮﲨﺔ ﺣﱴ ﺗﺄرﻳﺦ ﺗﺪوﻳﻦ اﻟﻜﺘﺎب‪.‬‬
‫‪29‬‬
Cumhur Ersin Adıgüzel | Türkiye | İstanbul Üniversitesi
Endülüs İlim Geleneği Hakkında Önemli Bir Kaynak: İbn Hayr el-İşbîlî (ö. 575/1179) ve
el-Fehrese'si
İslam ilim geleneğinde bir âlimin hocalarını ve onlardan okuduğu kitapları kaydettiği telif tarzını ifade
etmek üzerek kullanılan “fehrese”, bu isimle özellikle Mağrib ve Endülüs’te yaygınlık kazanmıştır.
Fehrese türünün Endülüs’teki en meşhur örneklerinden biri, İbn Hayr el-İşbîlî olarak tanınan Ebû Bekir
Muhammed b. Hayr’ın (ö. 575/1179) Fehrese mâ ravâhu min şüyûhihî adlı eseridir. XII. yüzyılda
yaşamış olan İbn Hayr ilimlere göre tertip ettiği eserinde, yaşadığı dönemde Endülüs ilim meclislerinde
okutulan kitapları ve bu kitapların kendisinde kadar hangi hoca-talebe silsileleriyle ulaştığını
kaydetmektedir. Fehrese, aynı zamanda bir öğrencinin ilim tahsili boyunca okuduğu eserleri hangi sırayla
okuduğunu göstermekte olup bu yönüyle Endülüs’te bir ilim adamının yetişme süreci hakkında değerli
bilgiler ihtiva eden bir kaynak durumundadır. Fehrese’de bu bilgilerin yanı sıra, İslam dünyasının
Doğu’sunda telif edilen bir eserin Endülüs’e hangi tarihte ve kimler vasıtasıyla getirildiği veya Doğu’dan
ayrılarak Endülüs’e yerleşen yahut bir süre Endülüs şehirlerinde bulunan âlimlerin hangi tarihte
Endülüs’e geldikleri gibi başka kaynaklarda kimi zaman bulunmayan bazı önemli bilgiler de yer
almaktadır. Bu çalışmada fehrese tarzının Endülüs’teki en meşhur örneklerinden biri olan İbn Hayr’ın
Fehrese adlı eseri ve bu eserin Endülüs ilim geleneği açısından öneminin ele alınması hedeflenmektedir.
30
Steven J. Livesey | USA | University of Oklahoma
Books, Scholars and Libraries in the Monastic World: Saint-Bertin in the Late Middle
Ages
More than eighty years ago, Aleksander Birkenmajer pointed to the early European transmission of
Aristotle’s works not in the intellectual centers of university communities, but rather among the
wandering physicians and naturalists of 12th-century Europe. More recently, Marie-Thérèse d’Alverny
has observed that the diffusion and impact of these translations on learning is incomplete and
inadequately appreciated. In the years since Birkenmajer and d’Alverny, one of the often-repeated
tendencies of modern scholarship has been to focus on university centers, but ignore the secondary
markets for textual diffusion. While some efforts have been made in England – the studies of Alan Piper
and Joan Greatrex have helped illuminate the transmission of texts from Oxford to the Benedictine
libraries of Durham and Worcester – elsewhere the later medieval movement of natural philosophical
texts to regional markets is still incompletely understood. In this paper, I propose to look specifically at
the case study of the Benedictine community of Saint-Bertin, whose library contained one of the larger
collections of books in the late Middle Ages. By looking closely at the surviving manuscripts of the
Saint-Bertin collection, examining their structure and the ways by which diagrams and illustrations in the
manuscripts were used to explain the contents, and connecting those books to the collectors who brought
them to Northern France, we may begin to see how the new knowledge received in Paris and the Low
Countries was classified and reordered and how the library itself proposed to aid readers interested in
accessing and using the new materials.
31
‫ﻫﺎﺷﻢ ﻓﺮﺣﺎت | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﳌﻠﻚ ﺳﻌﻮد‬
‫ﺑﻴﻦ "اﻟﻜﺸﻒ" و"اﻟﻜﺸﺎف اﻹﺳﻼﻣﻲ" ﻟـ "ﺑﻴﺮﺳﻮن"‪ :‬دراﺳﺔ ﻻﺗﺠﺎﻫﺎت ﺣﺼﺮ اﻹﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي‬
‫ﺪف اﻟﺪراﺳﺔ إﱃ اﻟﺘﻌﺮف ﻋﻠﻰ اﻻﲡﺎﻫﺎت اﻟﱵ ﺳﻠﻜﻬﺎ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﰲ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم وﺣﺼﺮ اﻹﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي اﳌﺆﻟﻒ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬وذﻟﻚ‬
‫ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ اﻟﺸﻬﲑ " ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن"‪ ،‬ﻫﺬا ﻣﻦ ﺟﻬﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﺟﻬﺔ أﺧﺮى اﻻﲡﺎﻫﺎت اﻟﱵ ﺳﻠﻜﻬﺎ ج‪ .‬د‪ .‬ﺑﲑﺳﻮن ‪ ، J. D. Pearson‬ﰲ‬
‫ﺣﺼﺮ اﻹﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي اﳌﻨﺸﻮر ﺑﺎﻟﻠﻐﺎت اﻷورﺑﻴﺔ ﻋﻦ اﻹﺳﻼم واﳌﺴﻠﻤﲔ ﻣﻨﺬ ﺑﺪاﻳﺔ اﻟﻘﺮن اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ اﳌﻴﻼدي‪ ،‬واﻟﱵ ﲡﺴﺪت ﰲ‬
‫ﺑﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺘﻪ اﳌﺸﻬﻮرة اﻟﱵ ﺻﺪرت ﰲ ﻋﺎم ‪1956‬م ﺑﻌﻨﻮان " ‪ ،"Index islamicus‬واﻟﱵ ﻻﺗﺰال ﺗﺼﺪر ﺣﱴ اﻵن ﺑﻌﺪ ﲢﻮﳍﺎ إﱃ‬
‫ﻗﺎﻋﺪة ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﺗﺼﺪر ﰲ ﻋﺪة أﺷﻜﺎل ﺗﻘﻠﻴﺪﻳﺔ وإﻟﻜﱰوﻧﻴﺔ وﺗﺘﺎح ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻮﻳﺐ‪ .‬وﳏﺎوﻟﺔ اﺳﺘﻜﺸﺎف أﺑﻌﺎد اﳌﻔﺎرﻗﺔ واﳌﻘﺎرﺑﺔ‬
‫ﺑﲔ اﻻﲡﺎﻫﲔ‪ ،‬ﻫﺬا ﻓﻀﻼ ﻋﻦ اﻟﻘﺎء اﻟﻀﻮء ﻋﻠﻰ ﺣﺪود اﻟﺘﻐﻄﻴﺔ اﳌﻮﺿﻮﻋﻴﺔ ﻟﻺﻧﺘﺎج اﻟﻔﻜﺮي اﳌﺘﻀﻤﻦ ﰲ اﳉﻬﺪﻳﻦ‪ ،‬وﻣﺎ ﻫﻲ اﻻﲡﺎﻫﺎت‬
‫اﳊﺪﻳﺜﺔ اﻟﱵ ﺳﻠﻜﻬﺎ اﻟﻌﻤﻞ اﻷﺧﲑ وﻛﻴﻒ ﳝﻜﻦ اﺳﺘﺜﻤﺎرﻫﺎ ﰲ ﺗﻄﻮﻳﺮ اﻟﻌﻤﻞ اﻷول وﻧﺸﺮﻩ ﺑﺸﻜﻞ إﻟﻜﱰوﱐ‪.‬‬
‫‪32‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺎﻟﻢ اﻷﻋﻈﻤﻲ اﻟﻨﺪوي | اﻟﻘﺎﻫﺮة‬
‫| جامعة القاھرة‬
‫"ﻣﻌﺎرف اﻟﻌﻮارف ﻓﻲ أﻧﻮاع اﻟﻌﻠﻮم واﻟﻤﻌﺎرف"‪ :‬ﺑﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻦ اﻟﻬﻨﺪ‬
‫ﻧﺸﻄﺖ ﺣﺮﻛﺔ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ واﻟﺘﺪوﻳﻦ ﰲ ﺷﺒﻪ اﻟﻘﺎرة اﳍﻨﺪﻳﺔ ﻣﻨﺬ ﺑﺪاﻳﺔ اﻟﻔﺘﺢ اﻹﺳﻼﻣﻲ ﳍﺎ‪ .‬وﻧﺒﻎ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﺆﻟﻔﻮن‪ ،‬وﻣﺆرﺧﻮن ﻳﻌﺪون ﺑﺎﳌﺌﺎت‪،‬‬
‫وﻣﻨﻬﻢ اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻌﻼﻣﺔ ﻋﺒﺪ اﳊﻲ ﺑﻦ ﻓﺨﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻠﻲ‪ ،‬اﻟﺬي ﻳﻌﺘﱪ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻤﺎء اﻟﻜﺒﺎر ﰲ ﺷﺒﻪ اﻟﻘﺎرة اﳍﻨﺪﻳﺔ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻀﻠﻌﺎ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻮم اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬راﺳﺦ اﻟﻘﺪم ﰲ آداب اﻟﻠﻐﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﻔﺎرﺳﻴﺔ واﻷردﻳﺔ‪ ،‬وﻛﺎن ﻗﺪ ﻧﺸﺄ ﻋﻠﻰ اﻻﻃﻼع واﳉﻤﻊ‪،‬‬
‫ﻛﺎن‬
‫ً‬
‫وﻋﻠﻰ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺮﺟﺎل‪ .‬وﻣﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎﺗﻪ اﻟﻌﻈﻴﻤﺔ‪" ،‬اﻹﻋﻼم ﲟﻦ ﰲ ﺗﺎرﻳﺦ اﳍﻨﺪ ﻣﻦ اﻷﻋﻼم"‪ .‬ذﻛﺮ ﻓﻴﻬﺎ ﺗﺮاﺟﻢ أﻋﻴﺎن اﳍﻨﺪ اﳌﺴﻠﻤﲔ‪،‬‬
‫ورﲟﺎ ﲪﻠﻪ ﻫﺬا اﻟﻌﻤﻞ اﳌﻮﺳﻮﻋﻲ ﻋﻠﻰ أن ﻳﻌﺪ ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﻷﻋﻤﺎﳍﻢ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ "ﻣﻌﺎرف اﻟﻌﻮارف ﰲ أﻧﻮاع اﻟﻌﻠﻮم واﳌﻌﺎرف"‪.‬‬
‫وﺳﻮف ﻳﺘﻀﻤﻦ اﻟﺒﺤﺚ اﻟﻨﻘﺎط اﻟﺘﺎﻟﻴﺔ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﰲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻬﺮﺳﺔ وأﳘﻴﺘﻬﺎ ﻋﻨﺪ اﳌﺴﻠﻤﲔ‪ ،‬ﺗﺮﲨﺔ اﻟﺸﻴﺦ ﻋﺒﺪ اﳊﻲ اﳊﺴﲏ ﺑﺎﻟﺘﻔﺼﻴﻞ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺘﺎﺑﻪ "ﻣﻌﺎرف اﻟﻌﻮارف ﰲ أﻧﻮاع اﻟﻌﻠﻮم واﳌﻌﺎرف"‪ ،‬وﻣﻨﻬﺠﻪ ﰲ اﻟﻜﺘﺎب‪ ،‬وﳑﻴﺰات اﻟﻜﺘﺎب وﺧﺼﺎﺋﺼﻪ ﰲ ﻓﻦ اﻟﻔﻬﺮﺳﺔ‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر ﺑﻮﺷﻴﺒﺔ | اﳉﺰاﺋﺮ | جامعة تلمسان‬
‫"ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻤﻌﺎﺟﻢ" ﻷﺣﻤﺪ ﺷﺮﻗﺎوي إﻗﺒﺎل‪ :‬ﻧﻤﻮذج ﻟﻠﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﻤﺘﺨﺼﺼﺔ‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‪ ،‬واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﻠﻰ رﺳﻮﻟﻪ اﻟﻜﺮﱘ وﻋﻠﻰ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ اﻟﻄﻴﺒﲔ اﻟﻄﺎﻫﺮﻳﻦ؛ وﺑﻌﺪ‪ :‬ﱂ ﳒﺪ ﻋﻠﻰ ﻣﺮ اﻟﻌﺼﻮر ﻣﻦ‬
‫ﺗﺼﺪى ﻟﻌﻤﻞ ﻓﻬﺮﺳﺔ ﻣﺘﺨﺼﺼﺔ ﻟﻠﻤﻌﺎﺟﻢ ﰲ اﳊﻀﺎرة اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬وﱂ ﻳﻠﺒﺚ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ ﰲ ﻓﻬﺮﺳﺔ اﳌﻌﺎﺟﻢ أن ﻳﺒﻘﻰ ﻋﻠﻰ ﺗﻠﻚ اﳊﺎل‪،‬‬
‫ﺣﱴ ﺗﺼﺪى ﳍﺎ أﺣﺪ اﻷﻋﻼم اﻟﺒﺎرزﻳﻦ ﰲ اﻟﻌﺼﺮ اﳊﺪﻳﺚ‪ ،‬وﻫﻮ "أﲪﺪ اﻟﺸﺮﻗﺎوي إﻗﺒﺎل"‪ .‬اﻟﺬي أﺻﺪر ﻓﻬﺮﺳﺘﻪ اﻟﻌﻈﻴﻤﺔ ﻋﻦ اﳌﻌﺎﺟﻢ‪،‬‬
‫ﻓﺴﻤﺎﻫﺎ "ﻣﻌﺠﻢ اﳌﻌﺎﺟﻢ"‪ ،‬ﻓﺠﻤﻊ ﻓﻴﻬﺎ ﻛﻞ ﻣﺎ ﺗﻨﺎﻫﻰ إﻟﻴﻪ ﻋﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺣﱴ ﻛﺎدت ﺗﺒﻠﻎ اﻷﻟﻒ وﻧﺼﻒ اﻷﻟﻒ ﻣﻨﻬﺎ‪ .‬ﺳﻮف ﻧﻘﺪم ﰲ اﻟﺒﺤﺚ‬
‫ﻋﺮﺿﺎ ﻟﻜﺘﺎب "ﻣﻌﺠﻢ اﳌﻌﺎﺟﻢ"‪ ،‬وﺗﺒﻴﺎﻧﺎ ﻷﳘﻴﺘﻪ ﺿﻤﻦ ﺑﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﱰاث اﻟﻌﺮﰊ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﰒ ﻧﻌﺮض ﳌﻨﻬﺞ "أﲪﺪ اﻟﺸﺮﻗﺎوي إﻗﺒﺎل" ﰲ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻔﻪ ﳌﻮاﺿﻴﻊ ﻓﻬﺮﺳﺘﻪ‪ ،‬وﻣﺼﺎدرﻩ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺘﺤﲔ ﲟﻘﺪﻣﺔ ﻧﻀﻊ ﻓﻴﻬﺎ اﻹﻃﺎر اﳌﻔﻬﻮﻣﻲ ﻟﻠﺒﺤﺚ‪ ،‬وﳐﺘﺘﻤﲔ ﺑﺄﻫﻢ اﻟﻨﺘﺎﺋﺞ واﻟﺘﻮﺻﻴﺎت‪.‬‬
‫‪34‬‬
Muhammed Haron | South Africa | University of Botswana/University of Johannesburg
Towards an Annotated Bibliography of Sub-Saharan (Southern) Africa’s Muslims
Africa’s Muslims have been the subject of many popular and academic works during the past three
decades (and more). Research seems to have intensified towards the end of the 1990s and this has
continued apace to this day. General African studies bibliographies have made commendable attempts to
record the publications that focus on Africa’s Muslims. Thus far only three special bibliographies devoted
themselves to Africa’s Muslims; whilst two of them appeared more than 20 years ago [i.e. Patrick E.
Ofori’s Islam in Africa South of the Sahara: A Select Bibliographic Guide (Nendeln: KTO Press, 1977) &
Samir M. Zoghby’s Islam in Sub-Saharan Africa: Partially Annotated Guide (Washington: Library of
Congress, 1978)], the most recent compilation appeared in 2006 [i.e. Paul Schrijver’s Bibliography on
Islam in Contemporary Sub-Saharan Africa (Leiden: African Studies Centre)]. The latter undoubtedly
filled a bibliographical gap that was long overdue; but despite its appearance, the absence of an annotated
bibliography that covers this subject is still glaringly absent.
The focus of this paper, which re-visits the mentioned bibliographies and highlights their strengths and
weaknesses, wants to demonstrate how they have contributed substantively towards ‘the accumulation of
knowledge’ in the field of ‘Islamic studies’. It argues for a more comprehensive compilation that does
more than merely record the past of Africa’s Muslims; it requests for an assemblage of an annotated
bibliography that would assist in constructing African Muslims’ future and more effectively contribute to
the sector of ‘knowledge management’. Whilst it ambitiously aims to cover Sub-Saharan Africa, it
confines itself to Southern Africa for the purpose of this paper.
35
Seyfullah Korkmaz| Türkiye | Erciyes Üniversitesi
İslam İlimler Tasnifi ve Bibliyografya Geleneğinin Çağdaş Önemli Bir Müellifi Ali Rıza
Karabulut'un “Dünya Kütüphanelerinde Mevcut İslam Kültür Tarihi ile İlgili Eserler
Ansiklopedisi” İsimli Eseri
Bu esere, Keşfü’z-zünûn’un yeni çalışmalarla güncellenmiş hali de diyebiliriz. Bilimsel araştırma
yapmak, çeşitli alanlarda bilgi edinmek, kaynakları ve müelliflerini ayrıntılı bir şekilde tanımak
isteyenlere kılavuzluk edebilecek değerli bir eserdir. Eserin kolayca kullanılabilmesini sağlamak için,
alfabetik sıraya konan müelliflerden herbirine önce bir kod numarası verilmiş ardından da, müellifin
gerçek adı, baba adı, dedesinin ve ecdadının isimleri, kavim ve kabilesi, künyesi, nispeti, mahlası,
şairliği, meşrebi, mezhebi, tarikatı, nereli olduğu, nerede tahsil gördüğü, aldığı görevler, hangi ilim
dallarında meşhur olduğu, nerede öldüğü ve ölüm tarihi -hicri ve miladi olarak- yazılmıştır. Bir müellife
ait birden fazla eser varsa bu eser adları da alfabetik olarak sıralanmıştır. Kitap adından sonra kitabın
konusu (ilimler tasnifine göre), Tefsir, Hadis, Tarih, Tercüme-i Hal, Menakıp, Tasavvuf, Coğrafya,
Askerlik, Matematik, Astronomi, Fizik, Kimya, Tıp, Tıp Tarihi, Tabip Ahlakı, Eczacılık, Botanik,
Musiki, Hukuk, Kelam vb. şekilde belirtilmiştir. İsminden de anlaşıldığı gibi bu eser, sadece Türkiye
değil, tüm dünya kütüphanelerindeki el-yazma ve matbu kitaplar ile bunların müellifleri hakkında
ayrıntılı bilgiler sunmaktadır. Özellikle İslami ilimlerde araştırma yapmak isteyenlerin ilk başvuracağı
önemli eserlerden birisidir.
36
‫ﺑﻦ ﻋﻠﻮ ﻫﻮاري ﻋﺪﻧﺎن واﻟﻌﺮﺑﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺎر ﻣﻴﻠﻮد | اﳉﺰاﺋﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ وﻫﺮان‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﻣﻦ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ إﻟﻰ اﻟﻮﻳﺐ دﻳﻮي وأﺛﺮﻩ ﻓﻲ ﺗﺨﺼﺺ ﻋﻠﻢ اﻟﻤﻜﺘﺒﺎت ﺑﺎﻟﺠﺰاﺋﺮ‬
‫إن اﻟﺘﻄﻮر اﻟﺬي ﳊﻖ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ ﰲ اﻟﻌﺼﺮ اﳊﺪﻳﺚ ﻫﻮ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺟﻬﻮد ﻣﻀﻨﻴﺔ ﻣﻦ ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎء اﻟﻌﺎﱂ اﻹﺳﻼﻣﻲ اﻟﺬﻳﻦ ﺣﺎوﻟﻮا ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫اﳌﻌﺮﻓﺔ اﻟﺒﺸﺮﻳﺔ‪ ،‬واﻟﻮﺻﻮل إﱃ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﳏﺪدة ﻣﻘﺒﻮﻟﺔ ﻟﻨﺘﺎج اﻟﻌﻘﻞ اﻟﺒﺸﺮي‪ .‬وﻛﺎن ﻛﺘﺎب "ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن" أﻫﻢ اﻟﻜﺘﺐ اﳌﺼﻨﻔﺔ وأوﺳﻌﻬﺎ‬
‫ﰲ ﺑﻴﺎن أﺣﻮال اﻟﻜﺘﺐ‪ ،‬إذ اﻧﺘﻈﻤﺖ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﻜﺘﺎب ﰲ ﲨﻴﻊ ﻓﺮو‬
‫ع اﻟﻌﻠﻮم اﳌﻌﺮوﻓﺔ‪ ،‬وﻛﺎن ﳏﻄﺔ اﻧﻄﻼق ﻟﻌﻤﻠﻴﺔ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ ﳌﻦ‬
‫ﺑﻌﺪﻩ‪ ،‬ﻛﻮﻧﻪ ﻗﺎﻋﺪة أﺳﺎﺳﻴﺔ ﻟﺪى اﻟﻐﺮب وﻣﻦ أﻫﻢ اﻷﻋﻤﺎل اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﺣﻴﺚ ﻳﻌﺮف ﻋﻨﺪﻫﻢ ﺑﺎﻟﻌﻨﻮان اﻟﻼﺗﻴﲏ‬
‫»‪ ،«lexiconbibliographicum‬وﻣﺎ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﺸﺮي ﻟﺪﻳﻮي واﻟﺬي أﺻﺒﺢ ﻣﻊ ﺗﻜﻨﻮﻟﻮﺟﻴﺎت اﳌﻌﻠﻮﻣﺎت واﻻﺗﺼﺎﻻت‬
‫ﺑﺎﻟﻮﻳﺐ دﻳﻮي ‪ ،2.0‬إﻻ ﻧﺘﺎج ﻷﻓﻜﺎر ﻋﻠﻤﺎء ﺳﺒﻘﻮﻩ‪ ،‬ﻓﺄﻓﻜﺎرﻩ اﻧﺒﺜﻘﺖ ﻣﻦ وﻟﻴﺎم ﻫﺎرﻳﺲ وﻫﺬا اﻷﺧﲑ أﺧﺬ ﻋﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﺑﻴﻜﻮن اﻟﺬي‬
‫اﻫﺘﻢ ﺑﺎﻟﻌﻠﻢ وﻻ ﻧﻨﺴﻰ أن اﻟﻌﻠﻢ ﳒﺪﻩ ﳎﺴﺪا واﺳﺘﻬﻞ ﺑﻪ اﻟﻜﺎﺗﺐ ﺷﻠﱯ ﻣﻮﺳﻮﻋﺘﻪ‪ .‬ﺳﻮف ﳓﺎول ﰲ ﻫﺬﻩ اﻟﻮرﻗﺔ ﺗﺒﻴﺎن اﻟﺪور اﻟﺬي ﻟﻌﺒﻪ‬
‫اﻟﻜﺎﺗﺐ ﺷﻠﱯ ﰲ ﺗﻘﺴﻴﻤﻪ ﻟﻠﻌﻠﻮم وﲡﺴﻴﺪ ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬وﻛﻴﻒ أن ﻋﻠﻤﺎء اﻟﻐﺮب اﺳﺘﻘﻮا ﻫﺬﻩ اﳌﻌﺎرف وﺣﺎوﻟﻮا إﳚﺎد ﺧﻄﻂ ﺗﺼﺎﻧﻴﻒ‬
‫ﺟﺪﻳﺪة وﺗﻄﻮﻳﺮ ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﳌﺴﺎﻳﺮة اﻟﺘﻄﻮرات اﳊﺎﺻﻠﺔ ﰲ ﻣﻴﺪان اﳌﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬وﻛﻴﻒ أن ﻋﻠﻢ اﳌﻜﺘﺒﺎت ﺑﺎﳉﺰاﺋﺮ اﺳﺘﻘﻰ ﻣﻌﻈﻢ ﻣﻮادﻩ ﻣﻦ‬
‫ﻗﺎﻋﺪة ﺗﻠﻚ اﻟﻔﻬﺎرس‪.‬‬
‫‪37‬‬
Tuncay Başoğlu | Türkiye | İSAM
Fârâbi ve İbn Hazm’da İlimler Tasnifi
İslam tarihinin mütekaddim dönemlerinde kuşatıcı bir varlık, bilgi ve bilim anlayışı ortaya koyan Fârâbî
ve İbn Hazm’ın ilimler tasnifine dair görüşlerini konu edinen tebliğde bu iki tasnif arasında bir
karşılaştırmaya gidilecektir. Grek felsefî mirasına yaklaşımları ve tasnif konusunda aralarında bir takım
benzerlik ve süreklilikler bulunmasına rağmen, birbirinden iki farklı kelamî/felsefî mevkıfa sahip olan bu
düşünürlerin ilimler tasnifine dair görüşleri de İslam ilimler tarihinde etkili olan iki ana tasnif geleneğinin
hususiyetlerini yansıtmaktadır. Bilgi ve nübüvvet teorileri konusundaki görüşleri temelinde okunması
gereken Fârâbî’nin tasnifinde tüm muteber ilimler “felsefe” başlığı altında toplanır ve felsefe de insanı
saadete ve yetkinliğe ulaştırması hedefine matuf olarak ele alınır. Tarihî/sosyal şartlara bağlı olanla
genelgeçer olanı birbirinden ayıran İbn Hazm’da ise ilimler bu dünyada ve âhirette faydaları açısından
değerlendirilir ve özellikle ahiret saadetine matuf olarak hiyerarşik bir sıralamaya tabi tutulur. Bu iki
yaklaşım arasında İbn Hazm’ın tarihî/sosyolojik olana vurgu yapması onun tasnifinin en özgün
yönlerinden biridir. Vahyî bilgiyi ve şer’î ilimleri öncelemesi de onu, İslam ilimler tarihinde Gazâlî ile
daha da belirginleşecek olan yeni bir tasnifin öncüsü kılmaktadır.
38
Eyüp Şahin | Türkiye | Ankara Üniversitesi
Fârâbî'nin İlimler Tasnifinin Latin Dünyasına Geçişi ve Kabulü
Bilindiği gibi Fârâbî, ilimler tasnifine devraldığı felsefi mirasın etkisiyle olduğu kadar İslâm düşüncesinin
kendi iç dinamiklerinin de etkisiyle ayrı bir önem vermiş ve ilimler tasnifi için müstakil ve oldukça
değerli bir eser yazmıştır. Grek felsefesinin bir devamı olarak ilimler tasnifinin Aristo ve Porphyrius’tan
intikal eden mirası Fârâbî’de dikkate değer bir değişime uğramıştır. İslâm düşüncesinde ardılları
tarafından da önemli ölçüde benimsenen Fârâbî ilimler tasnifi, XII. Yüzyılda İbranice ve Latince olmak
üzere Batı dünyasına üç ayrı çeviri ile intikal etmiştir. Dominic Gundisalvi 1140’larda eserin önemli bir
kısmını “De Scientiis” adı altında felsefenin kısımları (De Divisionephilosophiae) olarak, Gerard of
Cremona ise “De Divisione Scientarum” adıyla 1175’lerde çevirmiştir. Üçüncü çeviri ise Avendauth
(Ebu Davut)’a ithaf edilmiştir.
Bu bildiride Fârâbî’den Latin dünyasına intikal eden eserin yukarıda zikredilen iki çeviri yoluyla etkileri
üzerinde durulacaktır. Elverdiği ölçüde Gundisalvi’nin kendi ilimler tasnifi ile bir karşılaştırma
yapılacaktır.
39
Didar Ayşe Akbulut | USA | Harvard University
Nev'i Efendi'nin Netâyic'ül Fünûn Adlı Eserinde İlimler Tasnifi
16. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Nev’i Efendi’nin Netâyic’ül Fünûn adlı eseri ansiklopedik bir eser
olarak tanınsa da mevcut literatürde sistematik bir ilim tasnifi olarak değerlendirilmemiştir. On iki ilim
dalının (tarih, hikmet, hey’et, usul-i din usul-i fıkıh, tefsir, tasavvuf, tabir-i rüya, ruky ve tıp, felâhat,
nücum, fal ve zecr) ele alındığı Netâyic’ül Fünûn’da her ilmin tanımının yanı sıra kısa bir bibliyografya
ve söz konusu ilmin konusuna örnek teşkil eden üç mesele de kısaca tartışılmıştır. Bu çalışmada oldukça
sistematik bu metnin bir ilimler tasnifi metni olarak değerlendirilmesi gerektiği savunulmaktadır.
Buradan hareketle gerek seçilen ilimler gerekse ilimlerin sıralanması bakımından klasik tasniflerden
önemli farklılıklar gösteren bu tasnifin Nev’i Efendi tarafından nasıl gerekçelendirildiği ortaya
konulacaktır. Nev’i Efendi’nin bilhassa tasnifin en dikkat çekici kısmını oluşturan ilk üç ilmin (tarih,
hikmet ve hey’et) ne şekilde birbiriyle ilişkilendirilebileceği ve sıralamaya neden bu üç ilimle başladığı
hususunda getirdiği açıklamalar tasnifin geri kalanı için de geçerli olabilecek esasları ortaya koymaktadır.
Ayrıca tasnife temel teşkil eden bu esaslar Nev’i Efendi’nin varlık hiyerarşisi ve ilim hakkındaki
görüşlerine de işaret etmektedir. Netâyic’ül Fünûn İslam ilim tasnifi geleneğinin 16. Yüzyıldaki en
orijinal yorumlarından birini teşkil etmektedir ve metnin analizi bu geleneğe bilhassa da Nev’i Efendi
tarafından açıkça kaynak olarak zikredilen eserlere atıf ve bunlarla karşılaştırma yoluyla yapılacaktır.
40
Şükran Fazlıoğlu | Türkiye | Marmara Üniversitesi
Genel ile Özel arasında Osmanlı Tasnifu'l- Ulum Literatürüne Giriş
Taşköprülüzade Miftahu’s-saâde ve misbahu’s-siyâde adlı eserinde ilmü tekâsimi’l-ulûm başlığı altında,
bu ilim dalının “en genel konudan en özel konuya tedrici inişi” araştırdığını belirterek, bu araştırmayla,
herhangi bir ilim dalının altında sınıflandırıldığı daha genelin tespit edilebileceğini belirtir. Bu ilke
çerçevesinde konusu bakımından en genel ilim “el-ilmu’l-ilâhî” olduğundan tüm diğer ilimler onun furû
olarak taksîm edilir; ancak bu hareket noktası açısından sıra düzeni (tederrüc) “en özelden en genele” ya
da “en genelden en özele” şeklinde iki farklı biçimde yapılabilir... İşte bu bildiride Taşköprülüzade’nin
tasnifu’l-ulûm ilim dalı için koyduğu bu ilkeye bağlı kalınarak, Osmanlı tarihi boyunca geneli ve özeli
konu alan ilim sınıflandırmalarına ilişkin eserler tespit edilecek, incelenecek ve çözümlenecektir.
41
Ahmet Ayhan Çitil | Türkiye | İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
İslam Düşüncesi Geleneğinde Ele Alınış Biçimlerine Karşıtlığı İtibarıyla Kant ve
Sonrasında Bilimlerin Birliği ve Tasnifi Sorunları
Kâtip Çelebi’nin Keşfü’z-Zunûn ’an Esâmi’l- Kütüb ve’l-Fünûn adlı eserinin mukaddimesinde bilginin
mahiyeti ve bilimlerin tasnifi konusunda yürüttüğü tartışmalar, Batı Fikriyatında bu tartışmalar
bakımından bir dönüm noktası oluşturan Immanuel Kant’ın görüşlerini anlamak ve konumlandırmak
bakımından fikri bir zemin sağlamaktadır. Kant’ın bu görüşleri Kâtip Çelebi’nin ve kendisinden önceki
Müslüman mütefekkirlerin konuyu ele aldıkları nazarî çerçevenin daraltılmasını içermektedir. Kant kendi
felsefi projesini belirli bir yapılış biçimiyle metafiziğin elenmesi olarak ortaya koymuş, aklın sınırları
içerisinde yeni bir metafizik çerçeve önermiştir. Kant’ın kendi metafizik anlayışı da 19. Yüzyılda yoğun
bir biçimde eleştirilmiş ve özellikle bilimlerin birliği ve tasnifi konusunda pozitivist ve pragmatist bakış
açılarının egemen olduğu bir döneme girilmiştir.
Kant sonrası dönemde bilimlerin mahiyeti ve sınıflandırılması konusunda iki nazarî tartışma göze
çarpmaktadır. Bunların birisi 19. Yüzyılda Auguste Comte’un sınıflandırma anlayışının Herbert Spencer
tarafından, bir diğeri ise 20. Yüzyılda Rudolf Carnap’ın bilimlerin birliğine ilişkin olarak öne sürdüğü
görüşlerin Otto Neurath tarafından eleştirilmesi ile çıkmıştır. Bildiri, Kâtip Çelebi’nin bilginin mahiyeti
ve bilimlerin sınıflandırılması ile ilgili görüşlerini arka planda tutarak, Kant ve sonrasında yürütülen bu
çalışmaların ve tartışmaların eleştirel bir sunumunu yapmayı hedeflemektedir.
42
‫ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﺮﺷﺪي | اﳌﻐﺮب | دار اﳊﺪﻳﺚ اﳊﺴﻨﻴﺔ‬
‫اﻟﻜﺸﻒ واﻟﻤﻨﻬﺞ‪ :‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻲ‬
‫ﻻ ﺷﻚ أن ﻛﺘﺎب )ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ أﺳﺎﻣﻲ اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن( ﻳﻌ ّﺪ اﻟﻴﻮم أﲨﻊ وأﴰﻞ ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﻋﺎﻣﺔ ﰲ اﻟﱰاث اﻟﻌﺮﰊ‪ .‬وﻫﺬا اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ‬
‫اﻣﺘﺪاد ﻟﺘﺂﻟﻴﻒ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﰲ اﳌﻮﺿﻮع‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎد ﻣﻨﻬﺎ اﳌﺼﻨﻒ‪ .‬وإن اﺧﺘﻴﺎرﻧﺎ ﻫﺬا اﳌﻮﺿﻮع ﻳﻨﺒﻊ ﻣﻦ ﻗﻨﺎﻋﺔ ﻋﻠﻤﻴﺔ راﺳﺨﺔ‪ ،‬ﻣﺆداﻫﺎ أن اﻟﻘﻴﻤﺔ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﳍﺬا اﻟﻜﺘﺎب ﺗﺮﺗﺒﻂ ﰲ اﳌﻘﺎم اﻷول ﲟﻨﻬﺞ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ‪ .‬ﻳﺮوم ﻋﻤﻞ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ اﻟﻨﺒﺶ ﰲ اﻟﺬاﻛﺮة‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻟﻌﺎﳌﺔ‪ ،‬وﻳﺮﺻﺪ اﳌﻨﺠﺰ اﻟﻌﻠﻤﻲ ﳍﺬﻩ اﻟﻌﻘﻠﻴﺔ ﰲ ﺷﱴ ﺻﻨﻮف اﻟﻌﻠﻢ واﳌﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬وﻳﻐﻄﻲ ﻗﺮوﻧﺎ ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻨﺸﺎط‪ .‬وﳝﻜﻦ ﺑﻠﻮرة إﺷﻜﺎل‬
‫اﻟﺒﺤﺚ ﰲ ﻫﺬا اﻟﺴﺆال‪ :‬ﻣﺎ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ اﳌﻨﻬﺠﻴﺔ ﰲ )"اﻟﻜﺸﻒ"؟ وﳝﻜﻦ رﺻﺪ ﺟﻬﺪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ"‬
‫ﺑﺪاﻳﺔ ﰲ اﳌﺴﺘﻮﻳﺎت اﻵﺗﻴﺔ‪ :‬أ‪ /‬اﳉﻤﻊ واﻟﺘﻘﻤﻴﺶ‪ ،‬ب‪ /‬اﻟﻮﺻﻒ اﻟﻌﺎﱂ‪ ،‬ج‪ /‬ﺗﻮﺛﻴﻖ اﳌﺎدة اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‪ ،‬د‪ /‬اﻟﱰﺗﻴﺐ واﻟﺘﺒﻮﻳﺐ‪ .‬وﺗﺘﺼﻞ ﺑﻜﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﻮى ﻣﻦ ﻫﺬﻩ اﳌﺴﺘﻮﻳﺎت ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ وﺟﺰﺋﻴﺎت ﻛﺜﲑة‪ ،‬ﻧﺄﻣﻞ أن ﺗﺘﺸﻜﻞ ﺑﺒﺤﺜﻬﺎ ودراﺳﺘﻬﺎ ﺻﻮرة اﳌﻨﻬﺞ وﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ ﰲ‬
‫"اﻟﻜﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن"‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫أﺳﺎﻣﺔ ﻏﺮﻳﺐ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻄﻲ | ﻣﺼﺮ | ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺰاوﻳﺔ اﳊﻤﺮاء‬
‫اﻟﻌﻼﻗﺎت اﻟﻨﺼﻴﺔ ﻋﺒﺮ اﻟﻤﻜﺎن واﻟﺰﻣﺎن ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ"‬
‫ﻟﻌﻞ دور ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﱂ ﻳﻨﻘﻄﻊ ﻣﻨﺬ ﺗﺄﻟﻴﻔﻪ ﻛﺘﺎﺑﻪ اﳌﺸﻬﻮر ﺑﺎﻟﻜﺸﻒ‪ ،‬ﺑﻞ ﻫﻮ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﰲ اﻹﻳﻐﺎل واﻟﺘﻮﺳﻊ ﰲ اﳌﻜﺎن واﻟﺰﻣﺎن‪ ،‬ﻓﻬﻮ ﳝﺘﺪ‬
‫ﻟﻴﻨﺘﻘﻞ ﻣﻦ ﻣﻜﺎن إﱃ أﺧﺮ ﻣﻦ أﻗﺼﻰ اﻟﺸﺮق إﱃ أﻗﺼﻰ اﻟﻐﺮب‪ ،‬وﻫﻮ ﻛﺬﻟﻚ ﳑﺘﺪ ﻋﱪ اﻟﺰﻣﺎن ﻳﻨﺘﻘﻞ ﻣﻦ ﻗﺮن إﱃ ﻗﺮن‪ ،‬ﻳﻮﻏﻞ ﻛﻞ ﻋﺎﱂ وﻛﻞ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ ﰲ ﻣﺆﻟﻔﺎﺗﻪ اﻟﻨﻈﺮ ﻟﻴﺨﺮج ﻟﻨﺎ ﻣﻜﻨﻮﻧﺎ ﺎ ودررﻫﺎ وﻵﻟﺌﻬﺎ‪.‬‬
‫إن اﻟﺴﺒﻖ ﰲ ﳎﺎل اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﺬي ﻫﻮ اﻟﺘﻮﺻﻞ إﱃ ﻗﻮاﻋﺪ ‪ RDA‬ﻫﻮ ﺳﺒﻖ ﻋﺮﰊ إﺳﻼﻣﻲ ﻗﺎم ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ اﳌﻘﺎم اﻷول‪ ،‬ﰒ‬
‫اﻟﺘﻘﻂ ﻣﻨﻪ اﳋﻴﻂ دﻛﺘﻮر ﻛﻤﺎل ﻋﺮﻓﺎت ﻧﺒﻬﺎن ﺣﻴﺚ إﻧﻪ اﺳﺘﻨﺘﺞ ﻣﻦ ﲝﺜﻪ ﰲ ﻛﺘﺎب ) ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ( ‪ 60‬ﻋﻼﻗﺔ ﻳﺘﻮاﻟﺪ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﺣﻮل‬
‫ﻧﺺ ﻣﺆﺛﺮ؛ ﻟﺘﻨﺸﺎ ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ ﻣﻌﺮﻓﻴﺔ ﲤﺜﻞ ﻋﺎﺋﻠﺔ اﻟﻨﺺ‪ .‬ﻓﻌﺒﻘﺮﻳﺔ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﻌﺮﰊ اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ ﻟﻠﻮﻇﺎﺋﻒ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ؛ ﻟﺘﻈﻬﺮ أﻧﻮاﻋﺎ ﳐﺘﻠﻔﺔ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫اﳌﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬واﻟﻌﺮﺿﺎت‪ ،‬واﳍﻴﺌﺎت‪ ،‬واﳌﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬واﻟﺘﺨﺮﻳﺞ‪ ،‬واﻟﺘﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬واﳌﻔﺎﺗﻴﺢ‪ ،‬واﻟﻨﻈﻢ‪ ،‬وﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﻌﻼﻗﺎت اﻷﺧﺮى‪.‬‬
‫وﻗﺪ اﺑﺘﻜﺮ دﻛﺘﻮر ﻛﻤﺎل ﻋﺮﻓﺎت ﻧﺒﻬﺎن ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﺟﺮام اﻟﺬي ﻳﻘﺼﺪ ﺑﻪ ﻋﻼﻗﺔ اﻟﻨﺺ اﶈﻮري ﺑﻐﲑﻩ ﻣﻦ اﻟﻨﺼﻮص اﻷﺧﺮى‪ ،‬أﻣﺎ‬
‫اﻟﻜﺮوﻧﻮﺟﺮام ﻓﻬﻮ ﻳﻘﻴﺲ ﻣﺪى اﺳﺘﻤﺮار اﻟﻨﺺ ﰲ ﲢﺮﻳﻜﻪ ﻟﻨﺼﻮص أﺧﺮى ﻋﱪ أزﻣﺎن ﳐﺘﻠﻔﺔ‪ .‬وﻟﻮ أﻧﻨﺎ ﺳﻠﻜﻨﺎ ﻫﺬا اﳌﺴﻠﻚ ﻟﻮﺟﺪﻧﺎ أن‬
‫ﻛﺘﺎب ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن اﻟﺬي ﰎ ﺗﺄﻟﻴﻔﻪ ﻣﻨﺬ ﻣﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﻋﻦ ﺛﻼﲦﺎﺋﺔ ﻋﺎم ﻣﺎ زال ﻧﺼﺎ ﳏﻮرﻳﺎ ﺗﺮﺑﻄﻪ ﻋﻼﻗﺎت ﺑﺒﻠﻴﻮﺟﺮاﻣﻴﺔ ﺑﻨﺼﻮص وﻣﺆﻟﻔﺎت‬
‫أﺧﺮى ﻗﺎﻣﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﻣﺎ زال ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﺗﺮﺑﻄﻪ ﻋﻼﻗﺎت ﻛﺮوﳒﺮاﻣﻴﺔ ﺑﻨﺼﻮص أﺧﺮى ﳑﺘﺪة ﻋﱪ اﻟﺰﻣﺎن‪.‬‬
‫‪44‬‬
Virginia Vázquez Hernández | Spain | Spanish National Research Council (CSIC) & Humboldt
Foundation
Local scholars in a Global Work: Andalusi and Maghrebi tabaqat works in the Kashf alZunūn
As part of a project to assess why, how and when works from the Islamic West (al-Andalus and the
Maghrib, understood here as covering the whole of North Africa west of Egypt) found a way out of their
place of origin and arose interest in other regions of the Islamic world, in this paper I will focus on the
tabaqat genre. The spread of works belonging to this genre outside the area for which they were written
implies an interest for the world of scholarship that produced them. The first part will establish which
Andalusi and Maghrebi biographical dictionaries were included in one of the most famous Islamic
bibliographical repertoires, Katib Chalabi’s (d. 1067/1657) Kashf al-zunun. In the second part, such
information will be discussed and assessed with the aim of shedding light not only on the specific
Western Islamic case but also in order to discuss more generally ‘local/global’ dynamics of knowledge
transfer in the pre-modern Islamic world.
45
Onur Kurukaya | Türkiye | Kafkas Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmalarında Keşfü'z-Zünûn'un Önemi
Türk dili ve edebiyatı çalışmalarında tezkireler önemli yer tutmaktadır. O dönemdeki ilmî ve edebî
eserler hakkında önemli bilgiler içeren tezkireler birinci elden ve en sağlam kaynaklar olarak
değerlendirilir. Yalnızca eserin kendisi değil müellif hakkında da önemli bilgiler içeren tezkireler Türk
dili ve edebiyatı araştırmacıları için de önemli kaynaklardır. 17. yüzyılda yazılmış olan Keşfü’z-Zünûn,
on beş bin eser ve dokuz bin müellif ismi içermektedir. Bu bakımdan Kâtip Çelebi’nin en önemli eseridir.
Eserde bahsedilen eserler daha çok Arapçadır. Fakat bunların yanında Farsça ve Türkçe eserlerin de ismi
geçmektedir. Arapça eserlerin yanında çok fazla sayıda olmasa da Türkçe eserler de önemli yer
tutmaktadır. Yaklaşık olarak iki yüz Türkçe eserden bahsedilmektedir. Bu eserlerin isimleri, konuları,
müellifleri hakkında önemli bilgiler içeren Keşfü’z-Zünûn Türkçe eserler açısından incelenecektir. Türk
dili ve edebiyatı çalışmaları açısından önemi ortaya konulacaktır. Ayrıca çalışmamız bir nevi Türkçe
eserler dizini olacağı için Keşfü’z-Zünûn’da yer alıp da daha önce çalışılmamış eserlerin toplu olarak
görülmesi açısından faydalı olacaktır.
46
‫ﻣﺮاد ﺗﺪﻏﻮت | ﻣﺼﺮ | ﻣﻌﻬﺪ اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‬
‫ﻛﺘﺐ اﻟﻤﺸﻴﺨﺎت ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ"‬
‫ﱠ‬
‫ﻣﻈﻬﺮا ﻣﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻄﻮر اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ ﻋﻨﺪ اﳌﺴﻠﻤﲔ‪ ،‬اﻫﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﻮ ﻛﺘﺐ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻫﺬا اﻟﻨﻮع ﻣﻦ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ )ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت( ً‬
‫اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ‪ ،‬ﺳﻮاء ﺑﺈﻓﺎدة اﻟﻌﻨﺎوﻳﻦ ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬أو ﺑﺬﻛﺮﻫﺎ وﺗﻮﺛﻴﻘﻬﺎ‪ .‬ﻓﻜﺎن ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﻦ أﻛﱪ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﲔ اﻟﺬﻳﻦ اﻫﺘﻤﻮا‬
‫ﺑﺎﳌﺸﻴﺨﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬واﻋﺘﻨﻮا ﺑﺬﻛﺮﻫﺎ أو اﻹﻓﺎدة ﻣﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺳﻮف ﻳﺮﻛﺰ اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻠﻰ أﻧﻮاع اﳌﺸﻴﺨﺎت ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪ ،‬واﻟﻌﻼﻗﺎت ﺑﲔ ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪ ،‬وﻃﺮق إﻓﺎدة ﺣﺎﺟﻲ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﻦ ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت‪ ،‬وﻣﻨﺎﻫﺞ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ ﰲ ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت ﲝﺴﺐ اﻟﻌﻨﺎوﻳﻦ اﻟﱵ ذﻛﺮﻫﺎ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪ ،‬وﻣﻈﺎﻫﺮ اﻟﺘﻄﻮر ﰲ‬
‫اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ ﻣﻦ ﺧﻼل ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت‪ .‬ﻓﻀﻼ ﻋﻦ اﻹﺷﺎرة إﱃ اﳌﻄﺒﻮع‪ ،‬واﳌﺨﻄﻮط‪ ،‬واﳌﻔﻘﻮد ﻣﻦ ﻛﺘﺐ اﳌﺸﻴﺨﺎت واﳌﻌﺎﺟﻢ‬
‫واﻟﻔﻬﺎرس واﻷﺛﺒﺎت اﻟﻮاردة ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪.‬‬
‫‪47‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ آﻳﺪن | ﻗﻄﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻗﻄﺮ‬
‫ﻋﺒﻘﺮﻳﺔ اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ واﻟﺘﺒﻮﻳﺐ ﻣﻦ ﺧﻼل ﻣﻘﺪﻣﺔ "اﻟﻜﺸﻒ"‬
‫ﺗﻄﺮق ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ ﻣﻘﺪﻣﺔ "اﻟﻜﺸﻒ" إﱃ ﺗﻌﺮﻳﻔﺎت اﻟﻌﻠﻢ وﻣﺎﻫﻴﺘﻪ وﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﺎﻋﺘﺒﺎرات ﳐﺘﻠﻔﺔ وﻋﻨﺪ ﻋﺪد ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻤﺎء‪.‬‬
‫وﺳﻮف ﻳﺘﻀﻤﻦ ﲝﺜﻲ رؤﻳﺔ ﺣﻮل ﻓﻬﻢ اﻟﻌﻠﻮم ﻋﻨﺪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﻦ ﺧﻼل ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻟﻌﻠﻢ وﻣﺎﻫﻴﺘﻪ‪ ،‬وﻣﻮﺿﻮع اﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬وﻣﺒﺎدئ اﻟﻌﻠﻮم‪،‬‬
‫وﻣﺴﺎﺋﻞ اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬وﺗﻘﻮﱘ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﳌﻦ ﺳﺒﻘﻪ ﰲ ﳎﺎل ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم‪ .‬ﰒ ﺳﺘﻮف ﺗﻜﻮن ﱄ وﻗﻔﺎت ﺣﻮل ﻣﻨﻬﺠﻴﺔ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﺎﻋﺘﺒﺎرات ﳐﺘﻠﻔﺔ‪ .‬وذﻟﻚ ﻣﻦ ﺟﻬﺔ ﻛﻮ ﺎ ﺷﺮﻋﻴﺔ وﻏﲑ ﺷﺮﻋﻴﺔ‪ ،‬وﻧﻈﺮﻳﺔ وﻋﻤﻠﻴﺔ‪ ،‬وﺣﻜﻤﻴﺔ وﻏﲑ ﺣﻜﻤﻴﺔ‪ ،‬وﻣﻘﺼﻮدة ﻟﺬا ﺎ‬
‫وﻏﲑ ﻣﻘﺼﻮدة ﻟﺬا ﺎ‪ ،‬وﺗﺼﻨﻴﻔﻬﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﻣﺮاﺗﺐ اﻟﻮﺟﻮد‪ .‬ﰒ أﺗﻄﺮق إﱃ ﻣﺪى ﺗﺄﺛﺮ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﲟﻨﻬﺞ ﻃﺎش ﻛﻮﺑﺮي زادﻩ ﰲ ﺗﺼﻨﻴﻒ‬
‫اﻟﻌﻠﻮم‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪48‬‬
Walid Ahmad Saleh | Canada | University of Toronto
The Hashiyah (Gloss) and the Matn (Text): Kātip Chalabi and the Classification of
Sciences in the Post Classical Period
This paper will argue that Kashf al-Ẓunūn was the first instance of a classification of Islamic sciences that
admitted the ḥāshiyah, gloss, as an independent and legitimate category of knowledge in the conception
of scholarship in medieval Isalm. Kashf al-Zunun, did not invent the category in as much as gave it
proper place in the narrative of Islamic sciences. This is a far more significant development than first
appears. First it shows a full awareness on the part of intellectual historians, and Kâtip Chalabi, is first
and foremost an intellectual historian, that the hashiyah is both a genre and a mode of intellectual
scholarship that is at the heart of the scholastic post-classical Islamic scholarly production. Second, it
documents a hierarchy that is now impossible to retrieve of the significance of the hashiyahs in the
madrasa scholarly circles. Third, this positioning of the hashiyah as an essential element of the scholarly
production of medieval Islam forces us to rethink our own Enlightenment prejudice against the hashiyah
and its role in the medieval Islamic intellectual history. As an example of the treatment of the hashiyah in
Kash al-Zunun I will use the two entries on al-Kashshaf of al-Zamakhshari and Anwar al-Tanzil of alBaydawi. These two entries have extensive bibliographical information about the glosses written on both
works, and is an illustrative example of how Katip Chalabi dealt with the hashiyah and its place in the
hierarchy of knowledge. The main conclusion of the paper is that we have to rethink how we understand
the libraries of the Ottoman madrasa system, and conceive of them as research libraries that have a
rigorous intellectual history behind their program of title acquisition.
49
İrfan Görkaş | Türkiye | Artvin Çoruh Üniversitesi
19. Yüzyıl Osmanlı Düşünürlerinin İlim Tasnifi ve Kâtip Çelebi'yle İlgisi/zliği
Bildiri, 19.yüzyıl ‘ilim tasnifi’ne odaklanacak, yüzyılın farklı tarihine ait üç Osmanlı düşünürünün ilim
tasnifine yer verecektir. Birincisi Rufaa Bey (Tahtavi)’in ilim tasnifi (Frengistan Seyahatnamesi
Tercümesi, müt. Rüstem Besim, 1255/1839). Tahtavi, Mısır merkezli Batı’ya/Fransa’ya gönderilen ilk
Osmanlı öğrencilerindendir. İkincisi Münif Paşa’dır (Mahiyet ve Aksam-ı Ulum, Mecmua-i fünun, 1280).
Almanya’da eğitimini yapmıştır. Üçüncüsü Yusuf Kemal’dir (İlm-i Ahval-i Ruh, Mihran Matbaası
İstanbul 1295). Düşünürlerin tasnifleri ele alınarak Kâtip Çelebi’yle ilgisi/zliği ortaya konacaktır. Özetle
onların, yeniye (Batı’ya) ulaşma anlamında Kâtip Çelebi’yle ilgili, onun tasnifini bir bütün olarak
tekrarlamama anlamında ilgisiz oldukları ortaya konacaktır. İslam ilim geleneğini anlama ve tespit etme
açısından ilim tasnifi önemlidir, ama 19.yüzyıl ilim tasniflerinin tespiti yapılmadan onları anlamak
mümkün değildir. Çünkü İslam ilim geleneğinin klasik dönemi, ‘vahiy’, ve ‘tercümeler’le başladığı,
19.yüzyılla sonlandığı kabul edilmektedir. O nedenle 19.Yüzyıl, İslam ilim geleneği açısından hem bir
sonu, hem bir başlangıcı ifade etmektedir. Klasik İslam düşüncesi açısından bir son, Modern İslam
düşüncesi açısından ilki/başlangıcı ifade etmektedir. Son ve başlangıç düalizminin temelinde ise
felsefenin Herakleitos’la birlikte daha ilk çağdan itibaren işaret ettiği değişim/terakki ilkesi vardır. Onu
önemli kılan da budur.
50
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻤﺎم | اﳌﻐﺮب |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺑﻦ زﻫﺮ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﻴﻦ ﻫﺎﺟﺲ اﻟﺘﺨﺼﺺ وﺗﻜﺎﻣﻠﻴﺔ اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‬
‫إن ﺗﺎرﻳﺦ اﳊﺮﻛﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﰲ اﻹﺳﻼم ﻻ ﳝﻜﻦ ﻓﻬﻤﻪ ﲟﻌﺰل ﻋﻦ ﺗﻮﺟﻪ اﻟﻌﻠﻢ ﳓﻮ اﻹﳍﻴﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ؛ ﻫﺬﻩ اﻷﺧﲑة اﻟﱵ ﺻﻨﻌﺖ اﳌﻼﻣﺢ‬
‫اﳋﺎﺻﺔ ﻟﻠﻄﺒﻴﻌﻴﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ اﻟﻌﺼﺮ اﻟﻮﺳﻴﻂ؛ ﻓﻼﻫﻲ اﻧﺴﺎﻗﺖ ﻣﻊ اﳌﺎدﻳﺔ اﳌﺘﻄﺮﻓﺔ ﻟﻠﻔﻼﺳﻔﺔ اﻟﺴﺎﺑﻘﲔ ﻋﻠﻰ ﺳﻘﺮاط‪ ،‬وﻻ ﻣﻊ ﻣﺎدﻳﺔ‬
‫أرﺳﻄﻮ اﳌﻌﺘﺪﻟﺔ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﺮﻏﻢ ﻣﻦ اﺳﺘﻔﺎد ﺎ ﻣﻦ اﻟﻔﻴﺘﺎﻏﻮرﻳﺔ واﻷﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺔ واﻷﻓﻠﻮﻃﻴﻨﻴﺔ‪ ،‬إﻻ أن اﳌﻌﺮﻓﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﲡﻨﺐ ﺗﻀﺨﻢ‬
‫اﳌﻨﺤﻰ اﳌﺜﺎﱄ ﳍﺬﻩ اﻷﻧﺴﺎق اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ واﻟﻔﻠﺴﻔﻴﺔ اﻷﺧﲑة‪ ،‬ﲟﺎ ﳝﺤﻮ اﻟﻌﺎﱂ اﻟﻄﺒﻴﻌﻲ وﳝﻨﻌﻪ ﻣﻦ اﻟﻮﺟﻮد اﳌﻮﺿﻮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻞ رﺳﺦ ﻣﻨﻬﺞ اﳌﻌﺮﻓﺔ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ارﺗﺒﺎط اﻟﻌﺎﱂ اﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﻟﻘﺪرة اﻹﳍﻴﺔ اﻟﱵ ﻫﻲ ﻣﻜﻮن رﺋﻴﺲ ﰲ اﺠﻤﻟﺎل اﻟﺘﺪاوﱄ اﻹﺳﻼﻣﻲ ﻣﻦ اﻟﻮﺟﻬﺔ اﻟﻌﻘﺪﻳﺔ واﳌﻌﺮﻓﻴﺔ‪ .‬وﻋﻠﻰ‬
‫ﻫﺬا اﻷﺳﺎس ﺗﻄﻮر )ﻣﺒﺤﺚ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم( ‪-‬ﻣﻮﺿﻮع ﲝﺜﻨﺎ‪ -‬ﰲ اﲡﺎﻩ ﺗﻌﻤﻴﻖ اﻟﱰاﺑﻂ واﻟﺘﻜﺎﻣﻞ ﺑﲔ اﳊﻘﻮل اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﳌﺘﻌﺪدة‪ ،‬ورﺻﺪ‬
‫أﺷﻜﺎل ﻫﺬا اﻟﱰاﺑﻂ ﺑﲔ اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻼل ﻋﻤﻞ ﺗﺼﻨﻴﻔﻲ‪ ،‬ﲟﺎ ﻫﻮ ﻗﺪرة ذﻫﻨﻴﺔ ﺗﻨﺒﲏ ﻋﻠﻰ إدراك اﻟﺘﺸﺎﺑﻪ أو اﻟﻮﺣﺪة ﺑﲔ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻌﻨﺎﺻﺮ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ ﻓﱰﺑﻂ ﺑﻴﻨﻬﺎ ﰲ ﺻﻌﻴﺪ واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎء ﻋﻠﻰ ﻣﻮاﺿﻌﺎت ﻣﻌﺮﻓﻴﺔ وﻣﻨﻬﺠﻴﺔ‪ .‬وﻋﻠﻴﻪ ﺳﻴﺤﺮص اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻠﻰ اﺳﺘﺨﻼص‬
‫اﻟﻨﻤﻮذج اﳌﻌﺮﰲ اﻟﻜﺎﻣﻦ وراء ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﻦ اﶈﺎوﻻت اﻟﺘﺼﻨﻴﻔﻴﺔ؛ ﻛﻤﺎ ﻋﻨﺪ اﻟﻜﻨﺪي واﻟﻔﺎراﰊ واﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ واﺑﻦ ﺧﻠﺪون وﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺧﻼل اﻟﺘﻤﻴﻴﺰ ﺑﲔ ﳕﻮذﺟﲔ ﺗﺼﻨﻴﻔﻴﲔ؛ ﳕﻮذج ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﺄرﺳﻄﻮ وﻣﻨﻬﺞ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﻋﻨﺪ اﻟﻴﻮﻧﺎن‪ :‬اﻟﻜﻨﺪي واﻟﻔﺎراﰊ واﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬اﻟﺬي‬
‫ﻳﺼﻨﻒ اﻟﻌﻠﻮم ﺑﻨﺎء ﻋﻠﻰ ﺗﺼﻮر ﻓﻜﺮاﱐ )أﻳﺪﻳﻮﻟﻮﺟﻲ( ﻣﺴﺒﻖ‪ ،‬وﳕﻮذج ﻣﺮﺗﺒﻂ أﺷﺪ اﻻرﺗﺒﺎط ﺑﺎﻹﻃﺎر اﻟﺘﺎرﳜﻲ اﻟﻌﺎم ﻟﻠﻤﺠﺘﻤﻊ اﻹﺳﻼﻣﻲ‬
‫اﻟﺬي ﻧﺸﺄ ﻓﻴﻪ اﻟﻌﻠﻢ‪ :‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون وﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫إدﻫﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻨﺶ | اﻷردن | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻌﻠﻮم اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ اﻟﻌﺎﳌﻴﺔ‬
‫اﻟﻮراﺛﺔ واﻹﺿﺎﻓﺔ‪ :‬اﻟﺮؤﻳﺔ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ واﻟﻤﻨﻬﺞ اﻟﺘﺼﻨﻴﻔﻲ ﻟﻌﻠﻢ اﻟﺨﻂ‬
‫ﺣﻈﻲ ﻋﻠﻢ اﳋﻂ ﺑﺎﻫﺘﻤﺎم ﻣﺒﺎﺷﺮ وأﺳﺎس وواﺳﻊ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ أﻏﻠﺐ اﳌﺸﺘﻐﻠﲔ ﺑﺎﻟﺘﺄﻟﻴﻒ ﰲ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم وﺗﺮﺗﻴﺒﻬﺎ‪ ،‬وﰲ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻌﻠﻤﺎء‬
‫وﻣﺮاﺗﺒﻬﻢ‪ ،‬وﰲ ﻛﺸﺎﻓﺎت اﻟﻜﺘﺐ وﻓﻬﺎرﺳﻬﺎ‪ ..‬وﻳﺒﺪو أن ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻛﺎن ﻣﻠﺘﺰﻣﺎ ﺬا اﻟﺘﻘﻠﻴﺪ اﳌﻌﺮﰲ اﻹﺳﻼﻣﻲ اﳌﺘﻌﻠﻖ ﺑﺄﳘﻴﺔ ﻋﻠﻢ اﳋﻂ‬
‫وﻣﻜﺎﻧﺘﻪ ﰲ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻌﻜﺲ ذﻟﻚ واﺿﺤﺎ ﰲ "اﻟﻜﺸﻒ" اﻟﺬي ﳝﻜﻦ أن ﻧﻘﺮأ ﻓﻴﻪ رؤﻳﺘﻪ اﳌﻌﺮﻓﻴﺔ وﻣﻨﻬﺠﻪ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﰲ ﻟﻌﻠﻢ‬
‫اﳋﻂ ﻣﻦ ﺧﻼل أﻣﺮﻳﻦ‪ :‬اﻷول‪ :‬اﻟﻮراﺛﺔ اﳌﻌﺮﻓﻴﺔ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﻟﻌﻠﻢ اﳋﻂ ﻋﻦ أﻏﻠﺐ ﻣﺼﻨﻔﻲ اﳌﻌﺮﻓﺔ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ اﳌﺘﻘﺪﻣﲔ؛ ﺑﺪءا ﻣﻦ ﺑﻦ اﻟﻨﺪﱘ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ )اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ( اﻟﺮاﺋﺪ ﰲ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬واﻧﺘﻬﺎءً ﻋﻨﺪ ﻃﺎش ﻛﻮﺑﺮي زادة ـ ﻣﺆﻟﻒ )ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺴﻌﺎدة وﻣﺼﺒﺎح اﻟﺴﻴﺎدة( اﳌﺒﺪع‬
‫ﰲ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ﺑﻌﺎﻣﺔ وﰲ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﳌﻌﺮﻓﺔ اﳌﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﻌﻠﻢ اﳋﻂ ﲞﺎﺻﺔ‪ .‬اﻟﺜﺎﱐ‪ :‬اﻹﺿﺎﻓﺔ اﻟﺘﺄﻟﻴﻔﻴﺔ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﻟﻌﻠﻢ اﳋﻂ؛‬
‫اﻟﻘﺎﺋﻤﺔ ﻋﻠﻰ اﳌﺮاﺟﻌﺔ واﳌﻘﺎرﻧﺔ واﻟﻨﻘﺪ واﻻﺳﺘﺪراك ﻋﻠﻰ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎت اﻟﺘﺎرﳜﻴﺔ اﳌﺘﻌﺎﻗﺒﺔ ﻟﻌﻠﻢ اﳋﻂ ﻋﻨﺪ أوﻟﺌﻚ اﳌﺼﻨﻔﲔ اﳌﺘﻘﺪﻣﲔ‪ .‬وﻗﺪ‬
‫ﺗﺘﻤﺜﻞ ﻫﺬﻩ اﻹﺿﺎﻓﺔ اﻟﺘﺄﻟﻴﻔﻴﺔ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﻌﺮﺿﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﻦ أﺣﻮال ﻋﻠﻢ اﳋﻂ وﺗﻄﻮراﺗﻪ اﳌﻌﺮﻓﻴﺔ ﰲ ﲬﺲ ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎت ﻣﺘﻜﺎﻣﻠﺔ ـ ﻓﻴﻤﺎ‬
‫ﺑﻴﻨﻬﺎ ـ ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺤﻮ اﳌﺘﺴﻠﺴﻞ اﻵﰐ‪ :‬اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ اﳌﻌﺮﻓﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻌﻠﻢ اﳋﻂ وأﺑﻮاﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ اﻟﻌﻠﻮم اﳋﻄﻴﺔ‪ ،‬ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ أﻧﻮاع اﳋﻂ‪،‬‬
‫ﺑﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ أﻋﻼم اﳋﻂ وﻃﺒﻘﺎﺗﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﻛﺘﺐ اﳋﻂ وﻣﺆﻟﻔﺎﺗﻪ‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ ﺧﻀﻴﺮ | ﻓﻠﺴﻄﲔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﲑزﻳﺖ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻒ ﻋﻠﻮم اﻟﻠﻐﺔ وأﻋﻼﻣﻬﺎ ﻣﻦ ﺧﻼل "اﻟﻜﺸﻒ"‬
‫ﺗﺄﰐ أﳘﻴﺔ ﻛﺘﺎب "ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن" ﳊﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪ ،‬رﻏﻢ ﺗﺄﺧﺮ ﻋﺼﺮﻩ‪ ،‬ﰲ أﻧﻪ أوﻋﺐ ﰲ ﺛﻨﺎﻳﺎﻩ ﻣﺆ ٍ‬
‫ﻟﻔﺎت وﻣﺆﻟﻔﲔ ﻣﻦ اﻟﻜﺜﺮة ﲟﻜﺎن ﻗﻠّﻤﺎ‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫ﻟﻴﻞ ﰲ ﻣﺼﻨﻔﺔ‪ ،‬ﺑﻞ ﻧَـﻬﺞ ﻣْﻨﻬﺠﺎ‪ ،‬ﻧﺮاﻩ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎ‪ ،‬وﻗﺪ ﺟﺎء ِ‬
‫ﺟﺎﻣ ًﻌﺎ ﻟﻨﻮاد ِر‬
‫ﻣﺼﺎدر أﺧﺮى‪ .‬وﱂ ﻳﻜﻦ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‬
‫ﻧﻌﺜﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﰲ‬
‫َ َ ً‬
‫ﺣﺎﻃﺐ ٍ ُ‬
‫َ‬
‫َ‬
‫اﻟﺼﺮﻓﻴّﺔ‪ ،‬وﳘﺎ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻜﺘﺐ اﳌﺆﻟّﻔﺔ ﰲ ﻋﻠﻮم ﻋﺪﻳﺪة‪ .‬ﺳﲑﻛﺰ ﻫﺬا اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻠﻰ إﻇﻬﺎر ﻣﻨﻬﺞ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ ﺳﺮد اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﻨّﺤﻮﻳّﺔ و ّ‬
‫اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ رؤﻳﺘﻪ ِﻣﻦ وراء ﺗﺼﻨﻴﻔﻪ ﻟﻠﻤﺎدة اﻟﻨﺤﻮﻳﺔ واﻟﺼﺮﻓﻴﺔ‪ .‬وﻣﺎ اﳌﺼﺎدر اﻟﱵ اﺳﺘﻘﻰ ﻣﻨﻬﺎ ﻣﺎدﺗﻪ؟‬
‫اﻟﺒﺤﺚ‬
‫أﻫﻢ ﻋﻠﻮم اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬وﺳﻴﺤﺎول‬
‫ُ‬
‫َ‬
‫ّ‬
‫وﻣﺎ اﳌﻌﺎﻳﲑ اﻟﱵ ﻳﻀﻌﻬﺎ ﰲ اﳊﻜﻢ ﻋﻠﻰ ﻣﻀﺎﻣﲔ اﳌﺆﻟﻔﺎت؟ وﻣﺼﻄﻠﺤﺎﺗﻪ اﻟﻔﻨﻴﺔ اﳌﺴﺘﻌﻤﻠﺔ ﰲ وﺻﻔﻬﺎ‪ ،‬وﻫﻞ اﻟﺘﺰم ﺑﺎﳌﻨﻬﺞ اﻟﺬي أﻋﻠﻨﻪ ﰲ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻤﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﺑﱰﺗﻴﺐ اﳌﺆﻟﻔﺎت؟‬
‫‪53‬‬
‫ﻣﺸﻌﻞ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﺪاري | اﻟﻜﻮﻳﺖ |ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻜﻮﻳﺖ‬
‫ﺗﺼﻨﻴﻔﺎت وﺗﻌﺮﻳﻔﺎت ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﻳﺚ ﻓﻲ ﻛﺘﺎب "اﻟﻜﺸﻒ"‪ :‬دراﺳﺔ ﺗﻘﻮﻳﻤﻴﺔ‬
‫ﺗﻘﻮم اﻟﺪراﺳﺔ ﻋﻠﻰ اﺳﺘﻘﺮاء ﺗﺼﻨﻴﻔﺎت ﻛﺎﺗﺐ ﺷﻠﱯ ﻟﻌﻠﻢ اﳊﺪﻳﺚ اﻟﻨﺒﻮي اﻟﺸﺮﻳﻒ‪ ،‬وﲢﻠﻴﻞ اﻟﺘﻌﺎرﻳﻒ اﻟﱵ أوردﻫﺎ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‬
‫ﻋﻦ أﺳﺎﻣﻲ اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن واﻟﱵ ﲡﺎوزت اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ ﺗﺼﻨﻴ ًﻔﺎ وﺗﻌﺮﻳ ًﻔﺎ ﻋﱪ ﻣﻘﺎرﻧﺘﻬﺎ ﲜﻬﻮد ﻏﲑﻩ ﳑﻦ ﺳﺒﻘﻪ أو ﺗﺄﺧﺮ ﻋﻨﻪ زﻣﻨﻴًﺎ‪ .‬و ﺪف اﻟﻮرﻗﺔ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎ‪ ،‬ﻋﱪ دراﺳﺔ ﺷﺨﺼﻴﺔ ﺑﺎرزة ﰲ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ‪ ،‬وﻋﻠﻰ ﻋﻠﻢ اﳊﺪﻳﺚ اﻟﻨﺒﻮي اﻟﺸﺮﻳﻒ‬
‫ً‬
‫إﱃ ﺗﺴﻠﻴﻂ اﻟﻀﻮء ﻋﻠﻰ ﺗﺼﻨﻴﻒ اﻟﻌﻠﻮم اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ً‬
‫اﻟﺘﺼﻨﻴﻒ اﻹﺳﻼﻣﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮم واﻟﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ ﻛﻜﺎﺗﺐ ﺷﻠﱯ‪ ،‬وﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﻣﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﻤﺎ ﰲ اﳊﻀﺎرة اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ اﳌﺴﺘﻘﺒﻠﻴﺔ‪ .‬وﻛﻨﺘﻴﺠﺔ ﻣﺘﻮﻗﻌﺔ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻮرﻗﺔ أن ﺗﺮﺳﻢ ﺧﻄﺔ ﻣﻘﱰﺣﺔ ﻟﺘﺤﻘﻴﻖ وإﻋﺎدة ﻧﺸﺮ ﻫﺬا اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﻈﻴﻢ اﻟﻔﺎﺋﺪة‪ .‬وﺳﻮف ﻳﻨﻘﺴﻢ اﳌﻮﺿﻮع ﰲ اﻟﻮرﻗﺔ إﱃ ﻣﺒﺤﺜﲔ‪ ،‬اﻷول‬
‫ﻣﻨﻬﻤﺎ ﰲ ﺑﻴﺎن ﺗﺮﲨﺔ ﻣﻮﺟﺰة ﻟﻜﺎﺗﺐ ﺷﻠﱯ وﺟﻬﻮدﻩ ﰲ ﻧﻄﺎق اﻟﻮرﻗﺔ‪ ،‬واﻟﺜﺎﱐ ﰲ دراﺳﺔ ﺗﺼﻨﻴﻔﺎﺗﻪ وﺗﻌﺮﻳﻔﺎﺗﻪ اﳌﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﻌﻠﻢ اﳊﺪﻳﺚ‪.‬‬
‫‪54‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺤﺎوي | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﳌﻠﻚ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫اﻟﻤﺆﻟﻔﺎت اﻟﻴﻤﻨﻴﺔ ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ"‪ :‬ﻋﺮض وﻧﻘﺪ‬
‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺆﻟﻔﺎت ﻋﻠﻤﺎء اﻟﻴﻤﻦ ﰲ ﲨﻴﻊ أﺿﺮب اﳌﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬وﻋﱪ ﻋﺼﻮر اﻟﺘﺎرﻳﺦ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻦ ﺿﻤﻦ اﻫﺘﻤﺎﻣﺎ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪ ،‬وﻗﺪ أورد ﻗﺪرا‬
‫ﻻ ﺑﺄس ﺑﻪ ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻓﺼﻞ ﰲ ﺑﻴﺎﻧﺎ ﺎ وﳏﺘﻮﻳﺎ ﺎ ﻛﻮﻧﻪ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻳﺒﺪو ﻗﺪ اﻃﻠﻊ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬وأُﺧﺮى ﺳﺎﻗﻬﺎ ﺑﺎﻗﺘﻀﺎب واﳚﺎز ﻣﻘﺘﺼﺮا ﻋﻠﻰ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺼﻰ‬
‫ﻋﺮض‬
‫اﳌﺴﻤﻴﺎت ﻓﻘﻂ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻘﻠﻬﺎ ﻣﻦ ﻣﻈﺎن أﺧﺮى ﻳﻈﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ ﻋﺪم اﻟﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ .‬وﻣﻦ ﰒ ﺳﺘﻜﻮن ﻫﺬﻩ اﻟﻮرﻗﺔ أو اﻟﺒﺤﺚ ٌ‬
‫ً‬
‫ﻟﻜﻞ ﻣﺎ ورد ﰲ ﻛﺘﺎب ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻣﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎت ﻋﻠﻤﺎء اﻟﺒﻼد اﻟﻴﻤﻨﻴﺔ‪ ،‬وﻧﻘ ٌﺪ ﻳﻘﻮم ﻋﻠﻰ ﺗﺘﺒﻊ اﻷﺧﻄﺎء اﻟﻮاردة ﰲ ﺗﻮارﻳﺦ وﻓﻴﺎت ﺑﻌﺾ‬
‫ّ‬
‫اﳌﺆﻟﻔﲔ‪ ،‬واﻟﺘﻌﺮﻳﻒ اﳌﻘﺘﻀﺐ ﻢ‪ .‬وﻛﺬﻟﻚ اﺳﺘﻜﻤﺎل اﳌﻌﻠﻮﻣﺎت اﻟﻨﺎﻗﺼﺔ واﳌﻘﺘﻀﺒﺔ‪ ،‬وإﺿﺎﻓﺔ ﻣﺆﻟﻔﺎت أﺧﺮى ﳌﻦ ذﻛﺮﻫﻢ ﻣﻦ اﳌﺆﻟﻔﲔ وﻓﺎﺗﻪ‬
‫أن ﻳﻀﻤﻨﻬﺎ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ‪ .‬ﻣﻌﺘﻤﺪا ﰲ ذﻟﻚ ﻋﻠﻰ ﻓﻬﺎرس اﳌﺨﻄﻮﻃﺎت واﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﻴﻤﻨﻴﺔ اﳌﻄﺒﻮع ﻣﻨﻬﺎ واﳌﺨﻄﻮط‪ .‬ﻛﻲ ﺗﻜﻮن إﺿﺎﻓﺔً ﻳُﺴﺘﻔﺎد‬
‫ﻣﻨﻬﺎ ﺣﲔ اﻟﻘﻴﺎم ﺑﺈﻋﺎدة ﲢﻘﻴﻖ ﻛﺘﺎب‪ :‬ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﲢﻘﻴﻘﺎ ﻋﻠﻤﻴﺎ رﺻﻴﻨﺎ‪ .‬ﻓﻬﻮ ﻋﻠﻰ رﻏﻢ ﻣﺎ ﺻﺪر ﻣﻦ ﻧﺸﺮات ﻟﻪ ﻣﺎ ﻳﺰال ﰲ ﺣﺎﺟﺔ‬
‫ﻣﺎﺳﺔ ﻹﻋﺎدة اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ واﻻﺧﺮاج وﻓﻖ اﻻﺻﻮل اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﳌﻌﺮوﻓﺔ‪.‬‬
‫‪55‬‬
Abdullah Haris Toprak & Hasan Umut | Türkiye | İstanbul Üniversitesi & İSAR- McGill
University & İSAR
Keşfü’z- Zünûn’da Astronomi
17. yüzyılın en ilginç figürlerinden birisi hiç kuşkusuz Katıp Çelebi’dir. Özellikle bibliyografik
anlamda yaptığı katkılar, İslam entelektüel birikiminin, kendi dönemine kadarki serüvenini
ortaya koyması bakımından kayda değerdir. Bu açıdan Keşfü’z- Zünun adlı eserinin oldukça
büyük önemi haizdir. Döneminin hemen hemen bütün bilim dallarından eserlerin dökümünü
çıkaran Kâtip Çelebi, erken modern dönem Osmanlı’sının entelektüel birikimi, ilgileri ve de
tedavülde olan eserler hakkında, üzerinde detaylı bir biçimde durmayı hak edecek zengin bir
malzeme sunmaktadır. Bu tebliğde, Kâtip Çelebi’nin astronomi sahasında listelediği eserler
dikkate alınacak ve bu eserlerin, 17. yüzyıl Osmanlı’sında bilime dair tespit yapmamıza imkân
verip vermediği tartışılacaktır. Ayrıca, Kâtip Çelebi’nin listelediği bu eserlerin, kendisinin
entelektüel ilgileri olan ilişkisi de tebliğ çerçevesinde mevzu bahis edilecektir.
56
Murat Çelik | Türkiye | Uludağ Üniversitesi
Kâtip Çelebi Bir Rönesans Efendisi miydi? Edward Bernard ile Bir Mukayese
Kâtip Çelebi, Osmanlı İmparatorluğu tarihi üzerinde çalışanlar için fazlasıyla bilindik bir figürdür.
Özellikle gerileme edebiyatı söz konusu olduğunda görüşlerine sıklıkla başvurulup, tespitlerine çok defa
atıf yapılmaktadır. Bunlara karşın uzun süreden beri hakkında tartışmaların yapıldığı Kâtip Çelebi iki
alanda üzerinde yeterince durulmadığı anlaşılmaktadır. Bunların ilki metodolojinin ve kaynakları, diğeri
ise Avrupalı bir çağdaşı ile mukayesesidir. Kâtip Çelebi’nin döneminde ve sonrasında skolastisizmin
kullanımı devam ederken Avrupa’daki metodolojik devrim bekli de Kâtip Çelebi ile sınırlı kalmış
olmalıdır. Zaten, Kâtip Çelebi’yi de pek çok kişi için özgün kılan durum, onun bu metodolojik
farklılığıdır. Avrupa’daki kutsal metinlere sıradan kimselerin doğrudan teması meselesiyle başlayan
Rönesansın aslında bir metod değişikliği olduğunu anlamak gerekir. Avrupa’daki skolastik metodun
Reform ile değişime tabi tutulması genel kabullerin değil ama gözlem sonucunda elde edilen bilginin
önünü açmıştır. Bu husus, Kâtip Çelebi üzerinden siyasi olmaksızın tartışılmamıştır. Kâtip Çelebi’nin
mukayese edilmesi gereken diğer alan ise ilgili dönemde gelişen bibliyografist akımdır. Seferler
esnasında gördüğü ve künyelerini kaydettiği eserlerle neredeyse doğunun tüm yazmalarını listelemiştir.
Enteresan bir biçimde aynı zaman diliminde benzer bir bibliyografyayı Edward Bernard adında bir
astronomi profesörü hazırlamıştır. Her ikisinin de bu türlü çalışmaları hem ilgi çekici hem de eş
zamanlılığı bakımlarından önemlidir. Avrupa’daki merak zamanla gelişerek ilk ansiklopedi ve
ansiklopedistlerin ortaya çıkmasına yol açmış olmalıdır. Osmanlı İmparatorluğu’nda ise benzerleri bir
dönem sonrasında ortaya çıkmıştır.
57
Ömer Türker | Türkiye | Marmara Üniversitesi
Kâtip Çelebi'nin Bilimler Tasnifinde Dini Bilimlerin Yeri ve Dinî Bilimlerin Günümüzdeki
Konumuyla Karşılaştırılması
Kâtip Çelebi'nin yaşadığı on yedinci yüzyıla gelindiğinde İslam dünyasında bilimleri tasnif gelenekleri,
dinî ilimlerin en azından kelam ve tasavvuf gibi bir kısmının hakiki ilimler olduğuna ve hakikat
araştırması yaptığına dair genel bir kabul oluşmuştu. Her ne kadar Fârâbî gibi bir kısım İslam filozofları
dinî ilimlerin tamamını birer yorum faaliyeti icra ettiğini ve hakikat araştırması yapmadığını iddia etseler
de, hem Fârâbî geleneğine mensup düşünür ve yazarlar bu teoride ciddi değişiklikler yapmışlar hem de
dinî ilimler geleneğine mensup tasnif yazarları dinî ilimlerin hakikat araştırması yaptığını iddia
etmişlerdir. Özellikle de Osmanlı’da hâkim tasnif geleneği, dinî ilimlerin hakikat araştırması yaptığını
iddia etmiş ve Taşköprîzâde'de hakiki ilimler kavrayışı dinî ve felsefesî ilim ayrımı olmaksızın tamamıyla
bilimin konusu ve yöntemine göre belirlenir hale gelmiştir. Kâtip Çelebi de temelde bu tavrı temsil eder.
Lakin modern dönemde metafiziğin klasik dünyadaki konumunu kaybetmesi ve metafizik bilginin
bilimsel olarak temellendirilemeyeceğine ilişkin neredeyse bir uzlaşının oluşması, dinî bilimleri de eski
konumundan uzaklaştırdı. Zira din, bütün olarak mitolojiye en yakın insani ürün olarak değerlendirildi.
Tebliğe bu iki tutum karşılaştırılarak her ikisinin de temellerini oluşturan teorik öncüller analiz
edilecektir.
58
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻜﻴﻢ اﻷﻧﻴﺲ | اﻹﻣﺎرات | دار اﻟﺸﺆون اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﺑﺪﰊ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺘﺎب ﻓﻲ ﺿﻮء اﻟﻜﺸﻒ‬
‫اﳊﺎج ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﻠﻢ ﻣﻦ أﻋﻼم اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﻳﱰدد اﲰﻪ ﰲ ﻣﺮاﻛﺰ اﻟﺒﺤﻮث‪ ،‬وأروﻗﺔ اﳉﺎﻣﻌﺎت‪ ،‬وﻗﺎﻋﺔ اﻟﺪرس‪ ،‬وﻣﻜﺎﺗﺐ اﻟﺒﺎﺣﺜﲔ‪ .‬ﺗﺮك‬
‫ﺛﺮوة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻣﻘﺪرة ﰲ ﳎﺎﻻت ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻣﺘﻌﺪدة‪ ،‬دﻟﺖ ﻋﻠﻰ ﻧﺒﻮغ ﻛﺒﲑ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﺮﻏﻢ ﻣﻦ ﻗﺼﺮ ﻋﻤﺮﻩ‪ .‬وﻋﻨﻮان ﲝﺜﻲ‪ " :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺘﺎب ﰲ ﺿﻮء‬
‫ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن "‪ ،‬وﻫﻮ ﻳﺘﻨﺎول ﻣﺎ أوردﻩ اﳊﺎج ﺧﻠﻴﻔﺔ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﻫﺬا ﳑﺎ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﲞﻄﺔ اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ‪ ،‬وزﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬وﻣﻜﺎﻧﻪ‪ ،‬وﻣﺪﺗﻪ‪ ،‬وﺗﻘﻮﳝﻪ‪ ،‬وأﳘﻴﺘﻪ‪،‬‬
‫وﻣﺪﺗﻪ‪ ،‬وإﳒﺎزﻩ ﻣﻦ ﻋﺪﻣﻪ‪ ،‬واﻟﺪاﻓﻊ إﻟﻴﻪ‪ ،‬ووﺻﻮﻟﻪ أو ﻓﻘﺪاﻧﻪ‪ ،‬وأﺻﺎﻟﺘﻪ أو ﺗﻘﻠﻴﺪﻩ‪ ،‬وﻣﺎ ﺳﻮد وﻣﺎ ﺑﻴﺾ‪ ،‬وﻣﺎ ﻣﺪح وﻣﺎ ﻧﻘﺪ‪ ،‬واﻟﺘﺄﻟﻴﻒ‬
‫اﳉﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬وﺗﺄﻟﻴﻒ اﳉﻤﺎﻋﺔ‪ ،‬واﻟﻌﻨﻮان‪ ،‬وﻣﺎ إﱃ ذﻟﻚ‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﻠﻴﺎت وﺟﺰﺋﻴﺎت‪ ،‬ﳑﺎ ﻳﻨﺪرج ﰲ ﻓﻨﻮن اﻟﺘﺄﻟﻴﻒ‪ ،‬وﺷﺆوﻧﻪ‪ ،‬وﺷﺠﻮﻧﻪ‪.‬‬
‫‪59‬‬
Murat Şimşek | Türkiye | Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi
Kâtip Çelebi'nin Dönemi Fukahasını Eleştirisi Bağlamında Fıkhın İlimler Tasnifindeki
Yeri
Meslekten bir âlim özelliği taşımayan Kâtip Çelebi (ö. 1067/1657), örgün klasik medrese eğitimi almamış
olmasını avantaja çevirerek bu eğitim ve uygulamalardan ilk şüphelenen kişi olma özelliğini elde
etmiştir. Bu tavır ona, zirvede olan nakli ilimleri tenkit etme imkânı vermiştir. Kendisiyle aynı dönemi
paylaşmış olup ondan yarım asır sonra vefat eden Müneccimbaşı Ahmed Dede (ö. 1113/1702) tarafından
da mevcut kriz fark edilip klasik Osmanlı düşüncesini tekrar formüle ederek yeniden yaklaşık bir asır
devam edecek olan entelektüel bir faaliyeti tetiklememesi Kâtip Çelebi’yi haklı çıkaran bir durum olarak
görülebilir.
İlhâmü’l-mukaddes min feyzi’l-akdes adlı eserinde, dönemin şeyhülislamı Bahayî Efendi’nin (ö.
1064/1653) bazı görüşlerini, akli ilimleri elde etmeden fıkhın yeterli olmayacağı ve bu eksikliğin fakihi
gülünç duruma düşüreceği iddiasına delil göstererek sert bir dille eleştirmiştir. Bu durum, benzer
tavırlarını diğer islam ilimleri hakkında da gösteren Katib Çelebi’yi tarihten kendi zamanına ilimlerin
sınıflandırılması ve varlık merâtibindeki yeri konusunu tespite yöneltmiştir. Neticede o, meselenin
çözümünün naklî ve aklî ilimler dengesi perspektifine bağlı olduğu düşüncesine varmıştır. Bu dengeyi
kurarken kendinden önce yapılan bilim tasniflerini kullanmış ve bu tasnifler içinde fıkhın yerine de işaret
etmiştir. Teknik yönü ile çok müdakkik olmamakla tenkit edilse de tarihi kurgusu ve önerisi bakımından
bu tasnifi kayda değerdir. Bu çalışmada Kâtip Çelebi’nin muhtelif eserlerinde yer verdiği bilimin tarihi
çerçevesinde ilimler tasnifi ve bu tasnif içerisinde fıkha verilen yer ve ayrıca kendi dönemindeki fukahayı
eleştirileri incelenecektir.
60
‫ﺣﻤﺰة ﻋﺒﺪ اﻟﻜﺮﻳﻢ ﺣﻤﺎد | اﻹﻣﺎرات | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﻣﺎرات اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﳌﺘﺤﺪة‬
‫رؤى ﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻓﻲ ﺣﻘﻮل اﻟﺪراﺳﺎت اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ‬
‫ﻳﺮوم ﻫﺬا اﻟﺒﺤﺚ اﳊﺪﻳﺚ ﻋﻦ رؤى ﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﰲ ﺣﻘﻮل اﻟﺪراﺳﺎت اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ‪ .‬وﻳﻘﻮم ﻫﺬا اﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﻋﻠﻰ ﻋﺪة ﻣﻘﱰﺣﺎت ﰲ‬
‫ﻋﺪة ﳏﺎور؛ ﻫﻲ‪ :‬اﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﰲ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻷﺻﻮﻟﻴﺔ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻷﺻﻮﻟﻴﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن وﻣﺎ ﰎ‬
‫إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪ ،‬واﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﰲ ﳎﺎل اﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﺆﻟﻔﺎت اﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‬
‫وﻣﺎ ﰎ إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪ .‬واﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﰲ ﳎﺎل اﻟﺪارﺳﺎت اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‬
‫وﻣﺎ ﰎ إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪ ،‬وﻣﻌﺠﻢ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﳌﺎﻟﻴﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن وﻣﺎ ﰎ إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪،‬‬
‫وﻣﻌﺠﻢ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ اﻟﺸﺮﻋﻴﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن وﻣﺎ ﰎ إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪ ،‬وﻣﻌﺠﻢ اﳌﺆﻟﻔﺎت اﻟﻔﻘﻬﻴﺔ‬
‫اﳉﻨﺎﺋﻴﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن وﻣﺎ ﰎ إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪ ،‬واﻟﺘﻄﻮﻳﺮ ﰲ ﳎﺎل اﻟﺪراﺳﺎت اﳌﻘﺎﺻﺪﻳﺔ )اﳌﻄﺒﻮﻋﺔ‬
‫واﳌﺨﻄﻮﻃﺔ( اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن وﻣﺎ ﰎ إﻧﺘﺎﺟﻪ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫ﻋﺎﺑﺪ اﻟﻤﺸﻮﺧﻲ | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﳌﻠﻚ ﺳﻌﻮد‬
‫ﻣﻮارد ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻓﻲ "اﻟﻜﺸﻒ"‬
‫ﻳﻌﺪ "ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ أﺳﺎﻣﻲ اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن" ﳊﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﻦ أﺷﻬﺮ اﻟﺒﻴﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻟﱵ رﺻﺪت ﻛﺘﺐ اﻟﱰاث ﰲ اﳊﻀﺎرة‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﻣﻨﺬ ﺑﺪاﻳﺔ اﻟﺘﺪوﻳﻦ وﺣﱴ اﻟﻘﺮن اﳊﺎدي ﻋﺸﺮ اﳍﺠﺮي‪ /‬اﻟﺴﺎﺑﻊ ﻋﺸﺮ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬واﺳﺘﻐﺮق ﺗﺼﻨﻴﻔﻪ ﳓﻮ ﻋﻘﺪﻳﻦ ﻣﻦ ﻋﻤﺮﻩ ﲤﻜﻦ‬
‫ف ﳓﻮ ‪ 300‬ﻋﻠﻢ وﻓﻦ‪ ،‬وﺳﺠﻞ ﻣﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﻋﻠﻰ ‪ 9500‬ﻣﻦ اﳌﺆﻟﻔﲔ‪ ،‬وذﻛﺮ‬
‫وﻋﱠﺮ َ‬
‫ﺧﻼﳍﺎ ﻣﻦ رﺻﺪ ﳓﻮ )‪ (15000‬أﻟﻒ ﻛﺘﺎب ورﺳﺎﻟﺔ‪َ ،‬‬
‫ﺷﺮوح اﻟﻜﺘﺎب أو ﳐﺘﺼﺮاﺗﻪ‪ ،‬أو ﺣﻮاﺷﻴﻪ ﻣﻊ اﻟﻜﺘﺎب ﻧﻔﺴﻪ‪ .‬وإذا ﱂ ﻳﻜﻦ اﻟﻜﺘﺎب ﻋﺮﺑﻴﺎ ذﻛﺮ أﻧﻪ ﺗﺮﻛﻲ أو ﻓﺎرﺳﻲ أو ﻣﱰﺟﻢ‪ .‬وﻗﺪ ﺗﻨﺎول‬
‫ﻫﺬا اﻟﺒﺤﺚ ﺟﺬور ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ‪ ،‬وﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﺳﲑة ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ وﺣﻴﺎﺗﻪ اﻟﻌﻤﻠﻴﺔ واﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﻟﱵ أﻫﻠﺘﻪ ﻟﻮﺿﻊ ﻣﻮﺳﻮﻋﺘﻪ اﻟﱰاﺛﻴﺔ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ إﱃ ﺗﺴﻠﻴﻂ اﻟﻀﻮء ﻋﻠﻰ أﳘﻴﺔ ﻛﺘﺎﺑﻪ‪ ،‬واﳌﺼﺎدر اﻟﱵ اﻋﺘﻤﺪ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﰲ ﲨﻊ ﻣﺎدﺗﻪ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﳋﺎﺻﺔ ﺑﺘﻌﺮﻳﻔﺎت اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ووﺻﻒ‬
‫اﻟﻜﺘﺐ اﻟﱵ ﻗﺎم ﺑﺮﺻﺪﻫﺎ‪.‬‬
‫‪62‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ | اﳉﺰاﺋﺮ | ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﺧﻮة ﻣﻨﺘﻮري‬
‫ﺗﻄﻮﻳﺮ "اﻟﻜﺸﻒ"‪ :‬دور اﻟﺬﻳﻮل ﻓﻲ اﺳﺘﻜﻤﺎل اﻟﺠﻬﻮد اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ‬
‫ﻣﻬﺪ اﻟﻄﺮﻳﻖ ﳌﻦ ﺑﻌﺪﻩ ﻳﻨﻬﻠﻮن ﻣﻦ ﻣﻌﻴﻨﻪ وﳚﺘﻬﺪون ﰲ اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻣﺎ ﻗﺪ ﺑﺪأﻩ وﺷﺮع ﰲ اﻹﺣﺎﻃﺔ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫إن ﳑﺎ زاد ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻗﻴﻤﺔ أﻧﻪ ّ‬
‫أﻫﻢ ﺗﻠﻚ اﳌﺼﻨّﻔﺎت اﻟﱵ اﻗﺘﻔﺖ أﺛﺮ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن وأﺿﺎﻓﺖ إﱃ ﺣﺼﻴﻠﺘﻪ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ رﺻﻴﺪا‬
‫ﳐﺘﻠﻒ أوﻋﻴﺔ اﻟﻔﻜﺮ ﰲ اﳊﻀﺎرة اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬و ّ‬
‫ﻋﻤﺎ أرادﻩ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﳌﺎ أﻟّﻒ َﻣ ْﻌﻠَ َﻤﺘَﻪُ ﻫﺬﻩ‪ :‬آﺛﺎرﺗﻮ ﻟﻠﻌﻼﻣﺔ أﲪﺪ ﻃﺎﻫﺮ أﻓﻨﺪي اﻟﺸﻬﲑ ﲝﻨﻔﻲ زادﻩ‬
‫ﻳﻘﻞ ﺷﺄﻧﺎ ﰲ ﻗﻴﻤﺘﻪ ّ‬
‫آﺧﺮ ﻻ ّ‬
‫ّ‬
‫)ت‪1217‬ﻫـ(‪ ،‬وذﻳﻞ اﻟﻌﻼﻣﺔ ﳏﻤﺪ أﻓﻨﺪي اﻷرض روﻣﻲ‪ ،‬واﳌﺴﻤﻰ ﺑـ »ﻋﺜﻤﺎﻧﻠﻲ ﻣﺆﻟﻔﺮي«‪ ،‬ذوﻳﻞ اﻟﻌﻼﻣﺔ ﻋﺎرف ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻚ )ت‪،‬‬
‫‪1275‬ﻫـ(‪ ،‬وإﻳﻀﺎح اﳌﻜﻨﻮن ﰲ اﻟﺬﻳﻞ ﻋﻠﻰ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪ ،‬ﻟﻠﻌﻼﻣﺔ اﲰﺎﻋﻴﻞ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ أﻣﲔ أﻓﻨﺪي ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻢ اﻟﺒﺎﺑﺎﱐ اﻟﺒﻐﺪادي‬
‫)ت ‪1339‬ﻫـ(‪ ،‬وﻫﺪﻳﺔ اﻟﻌﺎرﻓﲔ ﻋﻦ أﲰﺎء اﳌﺆﻟﻔﲔ وآﺛﺎر اﳌﺼﻨّﻔﲔ‪ :‬ﻹﲰﺎﻋﻴﻞ ﺑﺎﺷﺎ اﻟﺒﻐﺪادي‪ ،‬واﻟﺴﱡﺮ اﳌﺼﻮن )ذﻳﻞ ﻋﻠﻰ ﻛﺸﻒ‬
‫اﻟﻈﻨﻮن( ﳉﻤﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺣﺎﻓﻆ اﳌﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻦ اﻟﻌﻈﻢ‪ .‬وﻫﻨﺎك ذﻳﻮل أﺧﺮى ﻏﲑ ﻫﺬﻩ ﻻ ﺗﺰال ﳐﻄﻮﻃﺔ أو أ ّ ﺎ أﳊﻘﺖ ﺑﻐﲑﻫﺎ‬
‫ﻣﻦ اﻟﻔﻬﺎرس؛ ﺣﻴﺚ ﱂ ﺗﻨﺸﺮ ﻣﺴﺘﻘﻠﺔ‪ ،‬وﻣﺎ ﻳﻼﺣﻆ ﻋﻠﻰ ﻫﺬﻩ اﻟﺬﻳﻮل أ ّ ﺎ ﺿﻤﻨﺖ اﻻﺳﺘﻤﺮارﻳﺔ ﰲ اﳉﻤﻊ واﻟﺘﺼﻨﻴﻒ وﺣﺎﻓﻈﺖ ﻋﻠﻰ‬
‫اﻟﻌﻼﻣﺔ ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪ .‬وﺳﻨﺤﺎول ﻣﻦ ﺧﻼل ﻫﺬﻩ اﻟﻮرﻗﺔ اﻟﺒﺤﺜﻴﺔ أن ﻧﺴﺘﻘﺼﻲ ﲨﻴﻊ اﻟﺬﻳﻮل اﻟﱵ أﻋﻘﺒﺖ ﻛﺸﻒ‬
‫اﳌﻨﻬﺞ اﻟﻌﺎم اﻟﺬي ﺳﻨّﻪ ّ‬
‫اﻟﻈﻨﻮن وﺗﻌ ّﻘﺒﺘﻪ‪ ،‬ﰒّ ﺳﻨﻌﻤﻞ ﻋﻠﻰ دراﺳﺔ ﻣﻨﻬﺠﻬﺎ وإﺑﺮاز ﺟﻬﻮد أﺻﺤﺎ ﺎ ﰲ ﻓﻦ اﻟﺒﺒﻠﻴﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ واﻟﻔﻬﺮﺳﺔ‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺎر ﻣﻴﻠﻮد | اﳉﺰاﺋﺮ | جامعة وھران‬
‫ﺗﻄﻮﻳﺮ "اﻟﻜﺸﻒ"‪ :‬إﻳﻀﺎح اﻟﻤﻜﻨﻮن ﻧﻤﻮذﺟﺎ‬
‫ﻧﻈﺮا ﻟﻠﻘﻴﻤﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ واﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﳌﻌﺠﻢ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ أوﱄ ﻋﻨﺎﻳﺔ ﻛﱪى ﻣﻦ ﻃﺮف اﻟﺒﺎﺣﺜﲔ واﳌﺆﻟﻔﲔ واﻟﻨﺎﺷﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺬ ﺗﺄﻟﻴﻔﻪ ﺣﱴ‬
‫اﻟﻌﺼﺮ اﳊﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻓﻘﺪ ﻋﻤﻠﻮا ﺟﺎﻫﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺗﻄﻮﻳﺮ اﻟﻜﺘﺎب ﻣﻦ ﻧﺎﺣﻴﺔ اﶈﺘﻮى ﻣﻦ ﺧﻼل إﺿﺎﻓﺔ أﻋﻤﺎل أﻧﺘﺠﺖ ﺑﻌﺪ اﳌﻮﺳﻮﻋﻲ اﻟﺮاﺣﻞ‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﻴﻔﺔ‪ ،‬وأﺷﻬﺮﻫﺎ "إﻳﻀﺎح اﳌﻜﻨﻮن ﰲ اﻟﺬﻳﻞ ﻋﻠﻰ ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ أﺳﺎﻣﻲ اﻟﻜﺘﺐ واﻟﻔﻨﻮن"‪ ،‬ﻟﺼﺎﺣﺒﻪ اﻟﺴﻴﺪ إﲰﺎﻋﻴﻞ ﺑﺎﺷﺎ‬
‫اﻟﺒﻐﺪادي اﳌﺘﻮﰱ ﺳﻨﺔ )‪1339‬ﻫـ‪1920 /‬م( ﳎﻠﺪان‪ ،‬ﻷﻧﻪ ﻋﲏ ﺑﻜﺘﺎب ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻓﻘﺎم ﺑﺈﺿﺎﻓﺔ أﲰﺎء اﻟﻜﺘﺐ اﻟﱵ ﻓﺎﺗﺖ اﳌﻮﺳﻮﻋﻲ‬
‫ﺷﻠﱯ أو ﳑﺎ أﻟﻒ ﺑﻌﺪ زﻣﺎﻧﻪ أو ﺗﺼﺤﻴﺢ أﺳﺎﻣﻴﻬﺎ‪ .‬ﺳﻨﻌﻤﻞ ﰲ ﻫﺬﻩ اﻟﻮرﻗﺔ ﻋﻠﻰ ﺗﻮﺿﻴﺢ أﳘﻴﺔ ﻫﺬا اﻟﺬﻳﻞ ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﺑﺎﻟﺬﻳﻮل اﻷﺧﺮى‪ ،‬وﻛﻴﻒ‬
‫أﻧﻪ ﲤﻴﺰ ﺑﺎﻟﺪﻗﺔ واﳌﻮﺳﻮﻋﻴﺔ وﺳﺎﻋﺪ ﰲ اﻟﻌﺜﻮر ﻋﻠﻰ اﻟﱰاث اﳌﺨﻄﻮط‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺣﺴﻦ اﻟﻌﺜﻤﺎن | اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ | ﺟﺎﻣﻌﺔ أم اﻟﻘﺮى‬
‫اﻟﻜﺸﻒ واﻟﻨﺺ‪ :‬اﻟﻄﺒﻌﺎت واﻟﺘﺮﺟﻤﺎت‬
‫ِ‬
‫ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ‪ ،‬أو ُ‬
‫أﺷﻴﻊ اﻟﺘﺼﺎﻧﻴﻒ اﻟﺒﻴﺒﻠﻮﻏﺮاﻓﻴﺔ ﰲ اﻟﱰاث اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﺮ ﻟﻪ‪ ،‬وﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﱂ َْﳛ َﻆ ﺑﻪ ٌ‬
‫إن ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ُ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻦ ﻣﺜﻠﻪ ﻣﻦ ُ‬
‫وﻛﺎن أول ﻣﻦ ﺗﺼﺪى ﳌﻬﻤﺔ ﲢﻘﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻫﻮ اﳌﺴﺘﺸﺮق اﻷﳌﺎﱐ ﻏﻮﺳﺘﺎف ﻓﻠﻮﺟﻞ‪ ،‬اﳌﺘﻮﰱ ﺳﻨﺔ ‪1287‬ﻫـ‪ ،‬وﻣﺎ إن اﻛﺘﻤﻞ ﺣﱴ اﻟﺘﻘﻄﻪ ﳏﻤﺪ‬
‫اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻷدﻛﺎوي وأﺧﺮج ﺑﺎﻻﺗﻜﺎل ﻋﻠﻴﻪ ﻃﺒﻌﺔ دار اﻟﻄﺒﺎﻋﺔ اﳌﺼﺮﻳﺔ ﺳﻨﺔ ‪1274‬ﻫـ‪ ،‬وﻫﻲ اﻟﻄﺒﻌﺔ اﳌﺸﻬﻮرة ﺑﻄﺒﻌﺔ ﺑﻮﻻق‪ ،‬وﻋﻠﻰ ﻃﺒﻌﺔ‬
‫ﺑﻮﻻق اﺗﻜﻠﺖ دار ﺳﻌﺎدت اﻻﺳﺘﺎﻧﺒﻮﻟﻴﺔ ﻓﺄﺧﺮﺟﺖ اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ﺳﻨﺔ ‪1311‬ﻫـ‪ ،‬ﰒ ﺟﺎء اﻟﺴﻴﺪان ﳏﻤﺪ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻳﺎﻟﺘﻘﺎﻳﺎ ورﻓﻌﺖ‬
‫ﺑﻴﻠﻜﻪ اﻟﻜﻠﻴﺴﻰ ﻓﺎﻋﺘﻤﺪا ﻋﻠﻰ ﻧﺴﺨﺘﲔ ﻧﻔﻴﺴﺘﲔ وﻋﺪد ﻣﻦ ذﻳﻮﻟﻪ وأﺻﻮﻟﻪ‪ ،‬وأﻓﺎدا ﻣﻦ اﻟﻄﺒﻌﺎت اﻟﺴﺎﺑﻘﺔ‪ ،‬وأﺧﺮﺟﺎ اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺮاﺑﻌﺔ أﻓﻀﻞ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮا ﺑﺎﻷوﻓﺴﺖ‪ ،‬إذ ﺻﺪرت ﻟﻪ ﻃﺒﻌﺔ ﻋﻦ ﻣﻜﺘﺒﺔ اﳌﺜﲎ اﻟﺒﻐﺪادﻳﺔ‪،‬‬
‫ﻃﺒﻌﺎﺗﻪ وأﻋﻼﻫﺎ‪ .‬وﻋﻦ ﻫﺬﻩ اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺮاﺑﻌﺔ اﻧﺘﺸﺮ اﻟﻜﺘﺎب ﰲ اﻟﺪﻧﻴﺎ‪،‬‬
‫ً‬
‫وﻋﺪد ﻣﻦ اﻟﻄﺒﻌﺎت اﻹﻳﺮاﻧﻴﺔ واﻟﻠﺒﻨﺎﻧﻴﺔ واﳌﺼﺮﻳﺔ واﻟﱰﻛﻴﺔ‪ .‬وأﻣﺎ ﻣﻦ أﻋﺎد ﻃﺒﺎﻋﺘﻪ ﻓﻘﺪ ﺳﺮق اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺮاﺑﻌﺔ ﺑﻨﺼﻬﺎ‪ ،‬وإﺳﺎءﺗُﻪ أﻛﺜﺮ ﻣﻦ‬
‫إﺣﺴﺎﻧﻪ‪ .‬وأﻣﺎ ﺗﺮﲨﺎﺗﻪ ﻓﻜﺎﻧﺖ أول ﺗﺮﲨﺔ ﻟﻪ ﻛﺎﻧﺖ إﱃ اﻟﻔﺮﻧﺴﻴﺔ ﺑﻌﻨﺎﻳﺔ ‪ petisdfla croix‬ﻣﻌﻠﻢ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﰲ ﻛﻠﻴﺔ ﺑﺎرﻳﺲ ﺳﻨﺔ‬
‫‪1110‬ﻫـ‪ ،‬ﺗﻠﻴﻬﺎ ﺗﺮﲨﺔ ﻓﻠﻮﺟﻞ ﺑﺎﻟﻼﺗﻴﻨﻴﺔ ‪ ،‬واﳌﺮﻓﻘﺔ أﺳﻔﻞ ﻃﺒﻌﺘﻪ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬ﰒ ﺗﻮاﻟﺖ اﻟﱰﲨﺎت إﱃ اﻷﳌﺎﻧﻴﺔ واﳍﻮﻟﻨﺪﻳﺔ واﻹﻧﻜﻠﻴﺰﻳﺔ واﻟﱰﻛﻴﺔ‪.‬‬
‫ﻓﺨﱪت ﻣﺎ ﻟﻜﻞ ﻃﺒﻌﺔ ﻣﻦ ﻓﻀﻞ‬
‫ﺑﻌﻀﻬﺎ ﺑﺒﻌﺾ‪ ،‬وﻋﺮﺿﺘﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﻣﺴﻮدة ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻜﺸﻒ‪،‬‬
‫وﻗﺪ ﲨﻌﺖ ﲨﻴﻊ ﻃﺒﻌﺎت اﻟﻜﺸﻒ‪ ،‬وﻗﺎﺑﻠﺘﻬﺎ َ‬
‫ُ‬
‫أو ﻧﻘﺺ‪ ،‬وﻣﺎ اﻋﺘﻤﺪت ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﻣﻨﻬﺠﻬﺎ ﰲ اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬وﻣﺪى ﺳﻼﻣﺔ ﻧﺼﻬﺎ‪ ،‬واﻟﺘﺰاﻣﻪ ﲟﻘﺼﻮد وﻣﺮاد ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻜﺸﻒ‪.‬‬
‫‪65‬‬
NOTLAR
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
66
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
67
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
68
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
69
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
70
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
71
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
72