Nevşehir İli ve İlçeleri Miyosen Dönem Fosil yatakları Yüzey

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH KURUMU YÜZEY
ARAŞTIRMASI PROJELERİ
PROJE RAPORU
PROJE KODU
----------
PROJE ADI
NEVŞEHIR İLİ MIYOSEN DÖNEM
FOSIL YATAKLARI YÜZEY
ARAŞTIRMASI
PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ
DOÇ.DR. OKŞAN BAŞOĞLU
PROJE EKİBİ
Prof. Dr. Uğur Doğan
Doç. Dr. Pınar Gözlük Kırmızıoğlu
Yrd. Doç. Dr. Mustafa Karabıyıkoğlu
Öğr. Gör. Ayhan Yiğit
Araş. Gör. Simge Gökkoyun
Ant. Özge Kahya
FAKÜLTE/ENSTİTÜ/YÜKSEK OKUL
EDEBİYAT FAKÜLTESİ
BÖLÜM/ANABİLİM/BİLİM DALI
ARKEOLOJİ
RAPOR TARİHİ
15. 01. 2014
PROJE RAPORU
PROJENİN AMACI, ÖNEMİ, KAPSAMI VE YAPILAN ÇALIŞMALARIN
BELİRTİLMESİ
Planladığımız yüzey araştırmasında Miyosen dönem fosil yataklarının araştırılması ve tespiti,
bunun yani sira fosil yataklarindan elde edilen fosil buluntulardan yola çikarak bölgenin miyosen
dönem faunasının belirlenmesi amaçlanmaktadir. Bu nedenle bölgenin jeolojik yapılanması ve bunu
takip eden coğrafi özellikler göz önünde bulundurularak Nevşehir ili bütünüyle ele alınmıştır. İl olarak
Nevşehir birçok arkeolojik zenginliğinin yanı sıra çok önemli fosil yataklarına sahiptir. 2003 MTA
raporunda belirtildiği gibi Orta Anadolu’nun önemli fosil yataklarından olan Nevşehir Ürgüp
formasyonu Kızılırmak havzasının güney bölümünü oluşturur. Kızılırmak havzası Anadolu’da hem
arkeolojik hem de paleontolojik açıdan oldukça önemlidir. İnsanlık tarihi boyunca bu bölgede çeşitli
uygarlıklar doğmuş çok önemli yerleşim yerleri kurulmuştur. Bunun yanı sıra sahip olduğu coğrafi ve
jeolojik özelliklerden dolayı da paleontoloji açısından bir fosil deposu halindedir. Bu havzanın batı
kenarında yapılan kazılarda bulunmuş fosiller 14 milyon yıl öncesine, Orta Miyosen döneme
tarihlendirilmiştir. Yine aynı bölgede Çorakyerler kazısından 8 milyon yıl öncesine tarihlendirilen çok
önemli bir hominoid fosilinin yanı sıra çok sayıda hayvan fosilleri bulunmuştur. Bu kadar önemli fosil
buluntularının ele geçtiği Kızılırmak havzasının güney bölümünü oluşturan Nevşehir bölgesi de
ivedilikle araştırılmalıdır. Çünkü bu bölgeler birbirinin devamı ve birbirini tamamlar niteliktedir.
Asya ve Avrupa arasında bir kara köprüsü görevi üstlenen Anadolu’nun geçirdiği bu tektonik
hareketler fosilleşme ortamları yaratmış ve ele geçen fosiller Anadolu’nun doğa tarihine ve biyolojik
kültür miraslarına ışık tutmuştur. Günümüzde devam eden birçok omurgalı fosil kazısı Dünya
üzerinde görülmüş canlı çeşitliliği açısından önemli buluntular vermektedir. Özellikle Kızılırmak
Havzası üzerinde yapılan yüzey araştırmaları sonucunda Miyosen çökellerinde birçok fosil içeren
tabaka tespit edilmiştir.
Çalışmanın merkezindeki Nevşehir İli, doğudan batıya doğru çukurluğu artan Kızılırmak
Vadisi’nin ikiye ayırdığı, güney ve kuzey bölgelerine gidildikçe yükselen bir kara konumundadır.
Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nün Nevşehir İli’nde daha önce yapmış olduğu yüzey araştırmasında
Karain, Taşkınpaşa, Yüksekli bölgelerinde Miyosen çökellerine ait memeli fosil tabakaları tespit
edilmiştir. Karain memeli fosil bulgu yeri, Ürgüp-Karain’in ortalama 1 km batı-kuzeybatısında yer
alan Ören mevkiinde olup (Şenyürek, 1954), yaşı son Saraç’ın (2001) gerçekleştirdiği son
çalışmalarda Turoliyen (MN 11-12) olarak değerlendirilmektedir. Taşkınpaşa memeli fosil bulgu yeri,
Nevşehir-Ürgüp’ün yaklaşık 16 km güneydoğusunda bulunan Taşkınpaşa köyü yanındaki tüf
tabakaları içerisinde yer almaktadır. Şenyürek (1954) faunayı Ponsiyen’e (Alt Pliyosen)
tarihlendirirken, Sickenberg ve ark. (1975) bulgularındaki Hipparion’ların Kınık fauna grubununkilere
benzemesi esasına dayanarak, burayı Alt Turoliyen olarak değerlendirmiştir. Son araştırmalara göre
(Saraç, 2001) ise, Taşkınpaşa memeli fosil bulgu yerinin yaşı Turoliyen (MN 13) olarak
belirlenmiştir.Yüksekli Köyü memeli fosil bulgu yeri, Nevşehir-Gülpınar’da Yüksekli köyünün
Mahmutlar Deresi mevkiinde olup (Tekkaya, 1974b), lokalitenin yaşı son çalışmalarda (Saraç, 2001)
Vallesiyen ve Turoliyen (MN 9-12) katları arasına tarihlendirilmiştir.
Bütün bu bilgiler ışığında, Orta Kızılırmak Havza’sını içeren Nevşehir Neojen Dönem Fosil
tabakaları yüzey araştırması ile doğa tarihine ışık tutacak önemli fosillerin bulunması amaçlanmıştır.
Böylece yapılan araştırmalarla Anadolu’nun doğa tarihi açısından önemi ve bu fosillerin birbiri ile
olan bağlantısı saptanmaya çalışılmış ve bu tür kültürel miraslar kayıt altına alınmaya çalışılacaktır.
PROJENİN YÖNTEMİ
Amaçlanan sonuca ulaşmak için izlenecek teknik yol öncelikle arazi taramasıdır. Araştırma
ekibi ile eşzamanlı yürütülen taramada yönetmeliğe göre yüzeye çıkmış olan materyal örnek olarak
toplanabilmekte, sedimana gömülü halde olan materyal ise alınamamaktadır. Bu durumda, yüzeyden
alınabilecek durumda olan örnekler alındıkları yer, tarih ve özellik açısından kayıt altına alınarak
paketlenmektedir. Sedimana gömülü halde tespit edilenler ise fotoğraflanmakta ve koordinatları
kaydedilmektedir. Yüzey araştırması süresi bitiminde, toplanan fosil örneklerin listesi Nevşehir
Müzesi’ne teslim edilip; yine müzeden alınan resmi izinle üniversitedeki çalışma merkezine
taşınmaktadır. Bu, çalışmanın arazi çalışması süresince uygulanan yöntemini oluşturmaktadır.
Merkeze getirilen fosillerden ilk aşamada radyoaktif yaşlandırma (ESR ve C14) için örnekler
alınmaktadır. Daha sonra laboratuvar ortamında temizlenmekte ve onarılmaktadır. Ardından gerekli
görüldüğü durumda çizimi yapılmakta ve her birinin fotoğrafı çekilmek suretiyle kayıt altına
alınmaktadır. İkinci aşamada onarılan kemiklerden tanımlanabilir durumda olanlar için cins \ tür
bazında saptamalar yapılmaya çalışılmaktadır (Schmid 1972, Hesse ve Wapnish 1985, Hillson 1992,
Hillson 2005, Davis 1995). Daha sonra toplanan materyal ile ilgili iki farklı literatür taraması
yapılmaktadır:
-Materyalin ele geçtiği bölgenin baz alındığı literatür taraması,
-Materyalin cins/türünün baz alındığı literatür taraması.
Yapılan bu çalışmaların sonucunda elde edilen relativ (Bir materyali diğerine göre ya da bir
referans noktasına göre yerleştirip, bir şeyin ötekine göre eski ya da eski ya da yeni olduğunu saptar)
ve kronometrik sonuçlar karşılaştırılarak bulgularımızın dünya ve Anadolu’da yeri ve önemi belirlenir.
Tanımlanabilen yeni cins/türler faunaya eklenmektedir.
PROJENİN BULGULARI
Nevşehir İli ve İlçelerinde gerçekleştirmiş olduğumuz Miyosen Dönem fosil yatakları yüzey
araştırmasının en önemli sonucu Ürgüp- Sofular’da yoğun buluntu veren yeni bir lokalite tespit
edilmiş olmasıdır. İlk bulgularımıza göre çeşitli hayvan türlerinden örnekler içermesi de oldukça
dikkat çekicidir. Bunun yanı sıra Ürgüp- Taşkınpaşa, Gülşehir-Yüksekli ve Ürgüp-Cemil Köy zengin
fosil yatakları içermektedir. Tespit edilen lokalitelerin ve elde edilen buluntuların analiz çalışmaları yıl
boyunca devam edecektir. Tanımlanabilen yeni cins/türler faunaya eklenecektir. Belirlenen fauna
listesi aşağıda verilmiştir.
Ancak en önemli nokta bölgenin Miyosen Dönem fosil yatakları açısından oldukça zengin
göründüğüdür. Bölgenin paleontolojik ve paleocoğrafik açıdan önemini ortaya koyma amacımızı
gerçekleştirmek ancak böyle zengin lokalitelerin tespiti ile mümkün olabilecektir. Çünkü Miyosen
Dönem büyük memelilerin ve primat ailesinin gelişimi açısından oldukça önemlidir. Anadolu,
miyosen dönemde Asya-Afrika-Avrupa kıtaları arasında bir köprü oluşturduğundan canlıların özellikle
de büyük memelilerin göçlerinin iz sürdüğü bir yarımada olarak önemini korumaktadır. Yapılan
araştırmalar Nevşehir bölgesinin oldukça önemli olduğunu ortaya koymuştur. Nevşehir formasyonu
Kızılırmak havzasının güney bölümünü oluşturur. Bu bölge sahip olduğu coğrafi ve jeolojik
özelliklerden dolayı paleontoloji açısından bir fosil deposu halindedir. Bu havzanın batı kenarında yer
alan ve paleontoloji açısından dünya literatüründe yer alan Çandır ve Çorakyerler’ in devamı
niteliğindedir.
1. Tespit edilen miyosen dönem fosil yatakları
Yüzey araştırmaları sonunda Nevşehir’de paleontolojik bir kazı çalışmasının başlatılması
gerektiği sonucuna varılmış ve girişimler başlatılmıştır. Ayrıca bulunan tüm lokalitelerin koordinatları
alınarak harita üzerinde yerleri belirlenmiştir. Araştırmamız süresince bulunan bütün lokaliteler bu
şekilde koordinatlanarak Nevşehir İli’nin ve Kızılırmak havzasının fosil yatakları açısından genel bir
görüntüsünün elde edilmesi amaçlanmaktadır.
Nevşehir İli ve İlçeleri Miyosen Dönem Fosil Yatakları Yüzey
Araştırması Buluntu Noktalarını Gösterir Harita
2. Tanımlaması yapılan fauna listesi ve fotoğraflar
ÜRGÜP / TAŞKINPAŞA:
Örnek olarak tek toynaklılar takımından at ailesine ait alt çene fosil parçaları tespit edilmiş ve
fotoğraflanmıştır. ( Fotoğraf 1-2 ) Fosil yatağı, derin ve peri bacalarıyla çevrili vadi yamaçlarının üst
kısımlarında yer yüksek platolarda bulunmuştur. Fotoğraflama ve koordinat alma çalışmaları yapılmış,
fosillerin bulunduğu yer haritada işaretlenmiştir. Tanımlanan fauna aşağıda sıralanmıştır:
Takım: Artiodactyla ( Çift Toynaklılar )
Bovidae (inek, koyun, geyik vb.)
Giraffidae (zürafa)
Takım: Perissodactyla ( Tek Toynaklılar )
Equidae (at)
Hipparion sp.
Takım: Proboscidea ( Hortumlular ).
Gomphotheriidae (fil)
Ürgüp / Taşkınpaşa’dan Görüntüler
Fotoğraf 1: Taşkınpaşa’dan Hipparion sp. ye Ait alt Çene ve Diş Parçaları
Fotoğraf 2: Taşkınpaşa’dan Hipparion sp. ye Ait Alt Çene ve Diş Parçaları
ÜRGÜP / CEMİL KÖY:
Araştırdığımız alanlar içinde bulunan Cemil Köy de yeniden gözden geçirilmiş, fakat in situ
olarak bir buluntu ele geçmemiştir. Sürüklenmiş ve yüzeyden elde edilen fosillerin incelenmesi sonucu
belirlene fauna aşağıda sıralanmıştır.
Takım: Artiodactyla ( Çift Toynaklılar )
Bovidae (inek, koyun, geyik vb.)
Giraffidae (zürafa)
Takım: Perissodactyla ( Tek Toynaklılar )
Equidae (at)
Hipparion sp.
Rhinocerotidae (gergedan)
Takım: Carnivora ( Etoburlar)
Mustelidae ( kedigiller )
Takım: Proboscidea ( Hortumlular )
Gomphotheriidae (fil)
Ürgüp / Cemil Köy’den Görüntüler
ÜRGÜP / SOFULAR:
Buluntular Geç Miyosen yeşil killi tabakadan elde edilmiş, in situ olmayanlardan örnekler
toplanmıştır ( fotoğraf 3,4,5 ). Fosil lokalitesinin az kalınlıklı sediman içinde çok geniş alanlara
yayıldığı ve oldukça verimli olduğu saptanmıştır. Bulunan fosil kemiklerin ilk incelemesine göre
tanımlanan fauna aşağıda sıralanmıştır:
Takım: Artiodactyla ( Çift Toynaklılar )
Bovidae (inek, koyun, geyik vb.)
Giraffidae (zürafa)
Suidae (domuz)
Takım: Perissodactyla ( Tek Toynaklılar )
Equidae (at)
Hipparion sp.
Rhinocerotidae (gergedan)
Takım: Carnivora ( Etoburlar)
Hyaenidae ( sırtlan)
Takım: Proboscidea ( Hortumlular )
Gomphotheriidae (fil)
Fotoğraf 3: Sofular’dan Genel Görünüm ve Buluntu Yeri
Fotoğraf 4: Gergedana Ait Alt Çene Örneği
Fotoğraf 5: Sofular’dan Fosil Örnekleri
GÜLŞEHİR / YENİYAYLACIK:
Gülşehir ilçesinde yer alan Yeniyaylacık köyü daha önceki yıllarda olduğu gibi tekrar
incelenmiştir. İnsitu olarak fosil bulgusuna rastlanmamıştır.
Yeniyaylacık Köyü Miyosen Tabakaları
Gülşehir – Yeniyaylacık Köyü Devkemiği Mevkii Görüntüleri
BİLİME SAĞLANAN KATKILAR
Yapılan araştırmalar Nevşehir bölgesinin oldukça önemli olduğunu ortaya koymuştur. Nevşehir
formasyonu Kızılırmak havzasının güney bölümünü oluşturur. Bu bölge sahip olduğu coğrafi ve
jeolojik özelliklerden dolayı paleontoloji açısından bir fosil deposu halindedir. Bu havzanın batı
kenarında yer alan ve paleontoloji açısından dünya literatüründe yer alan Çandır ve Çorakyerler’ in
devamı niteliğindedir. Yüzey araştırmaları sonunda Nevşehir’de paleontolojik bir kazı çalışmasının
başlatılması gerektiği sonucuna varılmış ve girişimler başlatılmıştır. Bu çalışmalar sonucu Nevşehir
bölgesi sahip olduğu zengin yataklar sayesinde dünya literatürüne girecek ve bölgenin doğa tarihi
tespit edilip korunacaktır.
Doç. Dr. Okşan BAŞOĞLU