birleşik eylemler

1
EYLEMLER
Aşağıdaki tümceleri incele. Tümcede iş bildiren sözcük hangisidir? Bu sözcük diğer
tümcelerde nasıl kullanılmıştır?
Annem
Annem
Annem
Annem
Annem
Annem
Annem
antrenman
antrenman
antrenman
antrenman
antrenman
antrenman
antrenman
yaptı.
yapmış.
yapıyor.
yapacak.
yapar.
yapmalı.
yapsa.
Gördüğünüz gibi, tümcede ”iş” bildiren sözcük ”yapmak” tır. Bu sözcük eylemdir.
Tümcede iş, oluş, hareket bildiren sözcüklere eylem denir.
Yukarıdaki örneklenen eylemin kökü ”yap” tır. Sonuna ”-mak” mastar eki alarak
”yapmak” biçimini alınca ”mastar” denir.
EYLEM ÇEKİMİ NEDİR?
Eylemler, tümcenin özelliğine göre çeşitli zamanlar ve değişik dilekleri bildirmek
üzere kullanılır. Ayraca, işi yapan kişi, eklerle belli edilir ki, buna eylem çekimi denir.
HABER KİPLERİ
Hepsinde zaman kavramı vardır.
- di`li geçmiş zaman
(- di ekini alır.) Görülen geçmiş zamanı anlatır.
- miş`li geçmiş zaman
(- miş ekini alır.) Duyulan geçmiş zamanı anlatır.
şimdiki zaman
(- yor ekini alır.)
gelecek zaman
(- ecek ekini alır.)
geniş zaman
(- r ekini alır.) Devamlı yapılan işler için kullanılır.
DİLEK KİPLERİ
Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
dilek – şart
(- se ekini alır.)
gereklilik
(- meli ekini alır.)
istek
(- e ekini alır.)
emir
(Belli bir eki yoktur.)
2
1. Aşağıdaki eylem çekimini incele. Eylem kökü, zaman eki ve işi yapan kişiyi
anladığın (her eylemin sonundaki) kişi eklerine dikkat et.
bil – di – m
bil – di – k
bil – di – n
bil – di – niz
bil – di
bil – di – ler
Gördüğün gibi, her eylemin sonunda sırasıyla - m, - n, - k, - iz ve - ler ekleri
var. Bunlar kişi ekleridir.
1. tekil: - m
2. tekil: - n
3. tekil: …..
1. çoğul: - k ve – iz
2. çoğul: - niz
3. çoğul: - ler
OLUMSUZLUK EKİ (- me)
Aşağıdaki eylemleri karşılaştırarak incele.
bil – di – m
bil – me – di - m
bil – di – n
bil – me – di – n
bil – di
bil – me – di
bil – di – k
bil – me – di – k
bil – di – niz
bil – me – di – niz
bil – di – ler
bil – me – di – ler
kal – dı – nız
gel – di – niz
yüz – dü – nüz
gül – dü – nüz
sor – du – nuz
koş – tu – nuz
dök – tü – nüz
yap – tı – nız
kal – ma – dı – nız
gel – me – di – niz
yüz – me – di – niz
gül – me – di – niz
sor – ma – dı – nız
koş – ma – dı – nız
dök – me – di – niz
yap – ma – dı – nız
 Gördüğün gibi olumsuzluk eki “- me” eylem kökünden hemen sonra gelmekte ve
eylemi olumsuz duruma getirmektedir.
SORU EKİ (- mi)
“-mi” soru eki, bazı eylem çekimlerinde kişi eklerinden sonra gelir. Eylemden ayrı
yazılır. Bazı eylem çekimlerinde kişi eklerinden önce gelir. Bu durumda da kişi ekleri
eylemden ayrı yazılır.
3
ÖRNEKLER:
gittim mi?
gittin mi?
gitti mi?
gittik mi?
gittiniz mi?
gittiler mi?
üzüldüm mü?
üzüldün mü?
üzüldü mü?
üzüldük mü?
üzüldünüz mü?
üzüldüler mi?
OLUMSUZ SORU
Aşağıdaki eylemleri incele. Olumsuzluk ekinin ve soru ekinin nasıl kullanıldığına
dikkat et.
bil – me – di – m – mi
bil – me – miş – mi – (y) m
bil – mi – yor – mu – yum
bil – me – (y) ecek – mi – yim
bil – me – z – mi – yim
bil – me – se – m – mi
bil – me – meli – mi – (y) im
bil – me - (y) e – (y) im – mi
Koyu yazılarak gösterilen olumsuzluk ekinin (-me) her zaman eylem kökünden
sonra geldiğini; yine koyu yazılan soru ekinin (mi), bazı eylemlerde kişi eklerinden
sonra, bazı eylemlerde ise kişi eklerinden önce geldiğine dikkat ettin mi?
Soru eki, kişi eklerinden önce geldiğinde, kişi ekleri de eylemden ayrı yazılır.
Örnekleri yeniden incele.
ÇÖZÜMLEME
Eylem kök ve eklerini ayrı ayrı göstermeye “çözümleme” denir.
Örnekleri incele.
) git
- mi
- yor
- mu
eylem kökü
) var
eylem kökü
) uyu
eylem kökü
) gül
eylem kökü
olumsuzluk eki
- ma
olumsuzluk eki
- ma
olumsuzluk eki
- me
olumsuzluk eki
zaman eki
- dı
zaman eki
-(y) acak
soru eki
- lar
kişi eki
- lar
- sun
kişi eki
- mı
soru eki
- mı
zaman eki
kişi eki
soru eki
- (y) ecek
- mi
- sin
zaman eki
soru eki
kişi eki
4
Aşağıdaki eylemleri örneklere uygun olarak çözümle ve karşılarına yaz.
durmadınız mı
_________________________________________________
koşmuyor muydunuz _________________________________________________
çalmamışlar mı
_________________________________________________
yatmamalıyım
_________________________________________________
göndermesek mi
_________________________________________________
yazmazlar
_________________________________________________
yemez misiniz
_________________________________________________
sulamayacaklar mı
_________________________________________________
dövüşmemişler
_________________________________________________
yenilmeyelim
_________________________________________________
EYLEMLERDE BİRLEŞİK ZAMANLAR
Eylemlerde üç birleşik zaman vardır:
1. HİKÂYE BİRLEŞİK ZAMAN
Örnekleri incele. Eylem çekim ekinden sonra gelen ve koyu yazılan eklere dikkat et.
Yüz – er – di – m
Yaz – ar – dı – m
Gör – ür – dü – m
Kaç – ar – dı – m
Ver – ir – di – m
Sür – ecek – ti – k
Sor – acak – tı – k
Dur – muş – tu – k
Gir – miş – ti – k
Üşü – müş – tü – k
5
Bu ekler, basit zamanlı eylem çekimlerinin hepsine, yeni bir “geçmiş zaman” anlamı
katıyor. Buna “hikâye geçmiş zaman kavramı” demek daha doğru olur. Eylem çekim
ekinden sonra – di eki getirilerek yapılır.
Eylemlerin bu biçimde kullanılmasına “hikâye birleşik zaman” denir. (Bu kullanım
biçimini, birleşik yapılı eylemler ve yardımcı birleşik eylemler ile karıştırma.)
Aşağıda birinci tekil kişi çekimleri verilen “hikâye birleşik zamanlı” eylemlerin tüm
kişilerde çekimini yaparak yaz.
1. tekil
koştuydum
gelmiştim
yazıyordum
yiyecektim
sorardım
vursaydım
gitmeliydim
kaldıraydım
2. tekil
_________
_________
_________
_________
_________
_________
_________
_________
3. tekil
___________
___________
___________
___________
___________
___________
___________
___________
1. çoğul
___________
___________
___________
___________
___________
___________
___________
___________
2. çogul
_________
_________
_________
_________
_________
_________
_________
_________
3. çoğul
_________
_________
_________
_________
_________
_________
_________
_________
RİVAYET BİRLEŞİK ZAMAN
Eylem çekim ekinden sonra – miş eki getirilerek yapılır. Eyleme “uzak geçmiş
zaman” anlamı katılmış olur.
Örnekler: (Koyu renkle yazılan eklere dikkat et.)
koş – acak – mış – ım
koş – (a)r – mış – sın
koş – (u)yor – muş – sun
koş – malı – (y) mış - sın
koş – muş – muş
koş – sa (y) – mış
koş – ay – mış
Aşağıda ikinci tekil kişi çekimleri verilen “rivayet birleşik zamanlı” eylemlerin, tüm
kişilerde çekimini yaparak yaz.
1. tekil
2. tekil
gitmişmişim
_________
siliyormuşum _________
yazacakmışım _________
yermiyim
_________
sorsaymışım _________
vurmalıymışım _________
3. tekil
___________
___________
___________
___________
___________
___________
1. çoğul
___________
___________
___________
___________
___________
___________
2. çogul
_________
_________
_________
_________
_________
_________
3. çoğul
___________
___________
___________
___________
___________
___________
6
KOŞULLU BİRLEŞİK ZAMAN
Haber kiplerinde eylem çekim ekinden sonra “-se” eki getirilerek yapılır ve böylece
haber kiplerine koşul anlamı katılmış olur.
Örnekleri incele:
koş – tu – y – sa – m
gel – di – y – se – m
vur – du – y – sa – m
bil – di – y – se – n
kaç – tı – y – sa –n
yak – tı – y – sa - n
bak – ı - yor – sa
sus – u - yor – sa
del – i - yor – sa
düşle – (y) ecek – se – k
vur – du - y – sa – k
düş – tü – y – se – k
ye – r – se – niz
çalış – acak – sa – nız
sür – ecek – se - niz
yıka – r – lar – sa
aç – a – r – lar – sa
göç – e – r – ler – se
Aşağıda ikinci tekil kişi çekimleri verilen “koşullu birleşik zamanlı” eylemlerin,
tüm kişilerde çekimini yaparak yaz.
1. tekil
2. tekil
3. tekil
1. çoğul
2. çogul
3. çoğul
duymuşsam
_________ ___________ ___________ _________ ___________
koşmuşsan
_________ ___________ ___________ _________ ___________
yazmışsa
_________ ___________ ___________ _________ ___________
yemişsem
_________ ___________ ___________ _________ ___________
sormuşsan
_________ ___________ ___________ _________ ___________
vurmuşsa
_________ ___________ ___________ _________ ___________
KİPLERLE İLGİLİ UYARI: Haber kipleri eylemin yapıldığını ve yapılacağını bildiren,
haber veren kiplerdir ve hepsi de ZAMAN anlamlıdır.
Dilek kipleri: eylemin yapılmasına dilek anlamı katan kiplerdir. Bu kiplerde özel bir
zaman anlamı yoktur. Ancak hepsinde de pek dikkati çekmeyen bir gelecek zaman
ayırtısı sezilir.
Örneğin: bilsem, bilmeliyim, bil, bile … eylemlerinde geçmiş zaman anlamı yoktur. Bu
eylemler sözün söylenmesinden sonra gerçekleşeceği (yada gerçekleşmeyeceği) için
“gelecek zaman” la bağlantısı vardır. Bu nedenle dilek kiplerindeki “zaman” la
bağlantılı demekle yanılmış olmayız.
7
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki çizelgede verilen eylemlerin zamanını ve kişisini örneklerdeki
gibi kısaltarak karşısına yaz.
eylem
kipi, zamanı
kişisi eylem
kipi, zamanı ve kişisi
gülüyorlar haber k. şimdiki z. 3.ç.k. almıyor musun haber k. şimdiki z. 2. tekil
koşunuz
biliyor mu
yapmışsınız
yemiyor
gezeyim
yanıyor
geçeceğiz
aralıyorlar
alıyorum
söndürelim
görmelisin
geçecekler
izlersin
yazacak
kıracaksınız
uyuyacak
ağlarız
hatırlamaz
çözelim
emretmiş
erimiş
seyrediyor
aldık
yazıldın
kırsam
pişirivermiş
unutsanız
bakıverdim
gelir
alıvermiş
itmelisiniz
yıkandı
kırıyoruz
kalkmaz
ezdik
yer
yemelisin
güneşleniyor
uyumalısın
çevirdik
konuşunuz
İçmeliyim
dilek k. gereklilik k. 1.t.k.
gelseniz
katsak
yakarsınız
ılınmış
baksan
kırılıyor
yürüdüm
geçtiniz
girdik
topladınız
yürüdünüz
kaçtılar
taktınız
şişirdiler
boyadı
cilaladınız
kaydı
sürüdünüz
horluyorlar
süründüler
8
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki eylem çekim çizelgesini incele. Gelmek, yazmak, gitmek ve düşünmek eylemlerinin çekimini,
çizelgeden yararlanarak defterine yaz.
DİLEK KİPLERİ
-miş`li geçmiş
zaman
Şimdiki
zaman
Gelecek
zaman
Geniş
zaman
Dilek
şart
Gereklilik
İstek
Emir
EKİ
- di
- miş
-(i) yor
- ecek
-r
- se
- meli
-e
-
-dı,-di,-du,-dü
-mış, - miş
- ecek
- se
- meli
-e
- acak
- ır, - ir
- ur, - ür
- ar, - er
- sa
- malı
-a
- di
-yor
___
-tı,-ti,-tu,-tü
-muş, - muş
bil-di-m
bil-miş-im
bil-iyor-um
bil-eceği-m
bil-ir-im
bil-se-m
bil-meli-y-im
bil-e-y-im
bil
al-dı-m
al-mış-ım
al-ıyor-um
al-acağı-m
al-ır-ım
al-sa-m
al-malı-y-ım
al-a-y-ım
al
bil-di-y-di-m
bil-miş-ti-m
bil-iyor-du-m
ail-ecek-ti-m
bil-ir-di-m
bil-se-y-di-m
bil-meli-y-di-m
bil-e-y-di-m
al-dı-y-dı-m
al-mış-tı-m
al-ıyor-du-m
al-acak-tı-m
al-ır-dı-m
al-sa-y-dı-m
al-malı-y-dı-m
al-a-y-dı-m
bil-miş-miş-im
bil-iyor-muş-um
bil-ecek-miş-im
bil-ir-miş-im
bil-se-y-miş-im
bil-meli-y-miş-im
bil-miş-im
al-mış-mış-ım
al-ıyor-muş-um
al-acak-mış-ım
al-ır-mış-ım
al-sa-y-mış-ım
al-malı-y-mış-ım
al-mış-ım
bil-di-y-se-m
bil-miş-se-m
bil-iyor-sa-m
bil-ecek-se-m
bil-ir-se-m
al-dı-y-sa-m
al-mış-sa-m
al-acak-sa-m
al-ır-sa-m
___
___
___
al-ıyor-sa-m
- miş
- se
RİVAYET
ŞART
BİRLEŞİK ZAMANLAR
HİKÂYE
BASİT ZAMAN
Di`li geçmiş
zaman
Ekin aldığı
biçimler
HABER KİPLERİ
___
___
___
ÇEKİMLİ EYLEMLERİN ÇÖZÜMLENMESİ
koş - ar - ız
eylem kökü
kip eki
yat - mış - mı
kişi eki
eylem kökü
sevin - me - di - n -
iz
eylem kökü
kişi eki
olumsuzluk
eki
kip eki
kaynaştırma
harfi
kip eki
soru eki
konuş - tu - n - uz - mu
eylem kökü
kip eki
kaynaştırma
harfi
kişi eki
tanış - tı - lar - mı
uyu - muş - mu
gel - miş - ler - mi
dön - müş - ler - mi
eylem kökü
eylem eki
kip eki
kip eki
gül - eceğ
eylem kökü
kip eki
çoğul eki
çoğul eki
- im
kişi eki
soru eki
soru eki
eylem kökü
eylem eki
kip eki
kip eki
soru eki
çoğul eki
soru eki
kır - mış - lar - mı
eylem kökü
kip eki
çoğul eki
soru eki
soru eki
9
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki eylemleri incele ve örnekteki gibi kip, zaman ve kişisini belit.
EYLEM
bildik
gelsem
KİPİ
haber
ZAMAN
- di`li g. Z.
KİŞİ
1. çoğul
EYLEM
görüyorum
seslenecekler
KİPİ
Haber
ZAMAN
şimdiki z.
KİŞİ
1. tekil
Di`li g.
1. tekil
alayım
tamamladık
başlayacaklar
izliyoruz
alsak
olacak
uymayacak
düşünüyor
gitsin
dikeceğiz
yürüdük
yazarsınız
görseniz
düzeltirim
anlarsın
bekleyeceğim
koşarım
almalıyım
alırsınız
yazdım
haber
çalışmışlar mı
gitsek
dilek
gidiniz
yeneceğiz
kalkalım
konuştunuz
itmeyiniz
yaparım
gezdik
düşünür müsün
yatmış
düşünüyor musun
severim
yürüyemiyorum
konuşamam
düşünürsün
gördüm
kazansam
gezmediniz
Kapattın mı
koşalım
konuşmayacaksın
yarılsın
okuyunuz
gülsen
uyuyacak
koşacak
içsen
izleyiniz
gülsün
gülelim
içmeyeceksin
Açtın mı
görmediniz
koşsam
kurdum
değişirsin
yüzemem
onarın
yapamıyorum
ezilmiş
yıkıyor musun
koştuk
parlatırım
okumayınız
giydiniz
uyuyalım
oturacağız
çekiniz
çevirdim
1. çoğul
10
YAPILARINA GÖRE EYLEMLER
Aşağıdaki üç bölümde verilen eylemleri incele.
Basit eylemler
aramak
uyumak
sevmek
çözmek
durmak
bakmak
sormak
gülmek
ölmek
gitmek
satmak
kurmak
yutmak
koşmak
yatmak
türemiş eylemler
araştırmak
uyandırmak
sevilmek
çözülmek
durdurmak
bakınmak
soruşturmak
gülüşmek
öldürmek
seslenmek
yetiştirmek
haşlamak
tuzlamak
başlamak
haberleşmek
birleşik eylemler
araştırabilmek
uyuyakalmak
sevebilmek
çözebilmek
duruvermek
bakakalmak
sorabilmek
gülüvermek
öleyazmak
teşekkür etmek
razı olmak
mutlu kılmak
telefon etmek
mutlu olmak
haber etmek
Diğer bütün sözcükler gibi, eylemler de yapılarına göre üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar:
1. Basit eylemler
2. Türemiş eylemler
3. Birleşik eylemler
Basit eylemler: Kök durumunda olan, yapım eki almamış, başka sözcüklerle birleşmemiş
eylemlerdir.
Örneğin: çalışmak, bilmek, yazmak, aramak, yemek, sormak, sevmek, durmak, bakmak, gitmek …
Türemiş eylemler:
1. eylem kök yada gövdelerine, eylem türeten yapım ekleri getirilerek türetilirler.
Örnekler:
- il:
- in:
- iş:
- t:
- ır:
- dir:
- ele:
- e:
- iştir:
2. Ad soylu sözcüklerin sonuna
eylemler türetilir.
ser – il – mek,
dur – ul – mak
sev – in – mek
soy – un – mak
gül – üş – mek
bak – ış – mak
dinle – t – mek
ak – ıt – mak
iç – ir – mek
kaç – ır – mak
çalış – tır – mak
uyan – dır – mak
dur – ala – mak
it – ele – mek
tık – a – mak
at – a – mak
yet – iştir – mek
at – ıştır – mak
–e, -le, -len, -leş, -n, -er, -ik … ekleri getirilerek yeni
11
ÖRNEKLER:
- e:
yaş-a-mak, kan-a-mak, at-a-mak, sın-a-mak, den-e-mek, bun-a-mak, kın-a-mak
- le:
baş-la-mak, av-la-mak, iş-le-mek, ter-le-mek, bes-le-mek, su-la-mak, bel-le-mek
- len:
ev-len-mek, ses-len- mek, süs-len-mek, us-lan-mak, yol-lan-mak, kul-lan-mak
- leş:
kel-leş-mek, kambur-laş-mak, tembel-leş-mek, kör-leş-mek, bir-leş-mek, sert-leş-mek
- er:
baş-ar-mak, mor-ar-mak, sar(ı)-ar-mak, kar-ar-mak, kop-ar-mak, kır-ar-mak
- ik:
bir-ik-mek, gec-ik-mek, ac-ık-mak,
- il:
vız-ıl-da-mak, fıs-ıl-da-mak, tık-ıl-da-mak, dır-ıl-da-mak
- kir:
hay-kır-mak, hıç-kır-mak, püs-kür-mek, süm-kür-mek,
- se:
benim-se-mek, küçüm-se-mek, su-sa-mak, iyim-se-mek, kötüm-se-mek, yadım-sa-mak
BİRLEŞİK EYLEMLER
Aşağıdaki birleşik eylemleri incele ve farklı biçimde yapıldıklarına dikkat et.
çalışabilmek
öleyazmak
alıvermek
affetmek
şaşakalmak
kulak vermek
söylene gelmek
minnettar olmak
süregelmek
yapabilmek
teşekkür etmek
söyleyivermek
yardımcı olmak
yazadurmak
göz gezdirmek
kaçıvermek
izleyebilmek
düşeyazmak
bakıvermek
hissetmek
bakakalmak
kulak asmamak
yatıvermek
tanışıvermek
İki yada daha çok sözcüğün birleşmesiyle oluşan eylemlere birleşik eylem denir. Birleşik eylemler üç
grupta incelenir:
1. Yardımcı eylemle türetilen birleşik eylemler: Bir adla bir yardımcı eylemden oluşan
eylemlerdir.
 Bir ses değişikliğine uğramışsa ayrı yazılır.
Örnek: O bölgede deprem oldu. Dayım bana telefon etti. Bu olay beni mutlu kıldı.
 Bir ses düşmesi yada ses türemesine uğramışsa bitişik yazılır.
Örnek:
kayıp ettim
hapis oldu
ret ettim
his ettim
kaybettim (ses düşmesi)
hapsoldu
reddettim (ses türemesi)
hissettim
2. Kurallı birleşik eylemler: Bir eylemin kaynaşmasıyla oluşan ve birleşik yazılan eylem türleridir.
Gelivermek
(gelmek + vermek)
olabilmek
(olmak + bilmek)
alabilmek
(almak + bilmek)
duruvermek
(durmak + vermek)
şaşakalmak
(şaşmak + kalmak)
bakadurmak
(bakmak + durmak)
süregelmek
(sürmek + gelmek)
öleyazmak
(ölmek + yazmak)
çıkagelmek
(çıkmak + gelmek)
12
3. Deyim durumundaki birleşik eylemler: Tümce yükleminin deyim durumundaki eylemlerdir. Bu
tür eylemler ayrı yazılır.
Örnek: Babamın karnı zil çalıyordu.
O, sizin konuşmanıza kulak kabartmıştı.
birleşik eylem
birleşik eylem
EYLEMSİLER
Aşağıdaki sözcükleri incele.
çalışıp
vuruşup
çalışınca
uyuyunca
çalıştığı
gördüğü
çalışarak
görüşerek
çalışmak
tartışmak
çalışan
görüşen
çalışa…çalışa
güle…güle
bakışıp
gelince
geldiği
vuruşarak
okumak
tartışan
tarta…tarta
kırılıp
gidince
daldığı
giderek
tartmak
kırışan
dura…dura
üzülüp
vurunca
kırdığı
uçuşarak
kalkmak
karışan
vere…vere
kararıp
terleyince
yediği
delerek
durmak
buluşan
döve…döve
 Bu sözcükler iş bildiriyor mu? Evet
 Bu sözcüklerin kökü eylem mi? Evet
 Bu sözcüklerin kipi, kişisi ve zamanı var mı? Hayır
Yüklem kökünden türetilen, iş ve hareket bildiren, yerine göre sıfat, zamir, ad ve zarf gibi
kullanılabilen sözcüklere eylemsiler denir. Eylem köklerine – ip, - ince, - diği, - erek,
- mek, - en… ekleri getirilerek eylemsiler türetilir.
Örnekler:
- ip: gidip, koşup, kaçıp, çalışıp, arayıp, yatıp, kalkıp, yorulup, yazıp, silip, okuyup
- ince: gidince, koşunca, çalışınca, arayınca, tepince, kırılınca, yaralayınca, gidince
- diği: gittiği, koştuğu, çalıştığı, acıktığı, aradığı, bulduğu, avladığı, uçtuğu, içtiği
- erek: giderek, koşarak, çalışarak, bularak, kırarak, kazarak. yüzerek, kemirerek
- mek: gitmek, gelmek, taşmak, koşmak, anmak, gülmek, taşımak, devrilmek
- en: gelen giden, gülen, kalkan, yürüyen, sırıtan, yatan, oturan, tartan, kurtulan
- e… - e: yürüye yürüye, yata yata, yaza yaza, okuya okuya, sata sata, ala ala
Eylemsiler eylem gibi çekimlenemez. Kişi ve zaman anlamı taşımaz. Tümce içinde kullanılan
mastarlar eylemsi kabul edilir.
Aşağıdaki eylem köklerine – ip, - ince, - erek, - mek, - en eklerini getirerek eylemsiler türet ve
tümce içinde kullan.
sev
sev - en
Kızı çok seven oğlan, öldürme planından vazgeçti.
bul
______________
___________________________________________________
kaç
______________
___________________________________________________
ver
______________
___________________________________________________
gül
______________
___________________________________________________
sor
______________
___________________________________________________
yat
______________
___________________________________________________
tut
______________
___________________________________________________
yap
______________
___________________________________________________
13
EK EYLEMLER
Aşağıdaki örnekleri incele. Bu sözcüklerin kökleri ayrı, ekleri ayrı yazılmıştır. Köklerin ad yada ad
soylu sözcükler olduğuna dikkat et.
kök
ek- eylem
akıllı
güzel
akıllı-(y) dı
güzel-di
di`li
geçmiş z.
çalışkan
hasta
çalışkan-mış
hasta-(y)mış
miş`li
geçmiş z.
öğrenci
genç
öğrenci-dir
genç-tir
geniş
zaman
temiz
çocuk
temiz-se
çocuk-sa
şart
kipi
 Bu sözcüklerin kökü ad yada ad soylu mu? Evet
 Bu sözcüklerin tümcede yüklem olarak kullanılabilir mi? Evet
Ben çok başarılı bir oyuncuyum.
yüklem
Babam o zamanlarda geç bir oğlandı.
yüklem
Annem o yıllarda hem genç hem de güzeldi.
yüklem
Türkiye eskiden zengin ormanlara sahip olan bir ülkeymiş.
yüklem

Bu sözcükler eylem mi? Hayır
Ad yada ad soylu sözcüklere eklenerek bu sözcüklerin yüklem olmasını sağlayan eklere ek-eylem denir.
Ek-eylemin mastarı “imek” tir. Bu gün kullanılmayan bu “imek” mastarından şu kipler çekimleniyor.
Ek-eylemlerin dört kipi vardır:
- di`li
geçmiş kipi
- miş`li
geçmiş kipi
geniş
zaman kipi
şart kipi
(-se eki alır.)
(-di eki alır.)
(-miş eki alır.)
(-dir eki alır.)
(Yüklem olmaz.)
“Çalışmak” sözcüğünü dört zamanda çekelim:
di`li geçmiş kipi
miş`li geçmiş kipi
geniş z. Kipi
şart kipi
(- di yada idi)
(- miş yada imiş)
(- dir)
(- se yada ise)
çalışkan-dı-m
çalışkan-dı-n
çalışkan-dı
çalışkan-mış-ım
çalışkan-mış-sın
çalışkan-mış
çalışkan-ım
çalışkan-sın
çalışkan-dır
çalışkan-sa-m
çalışkan-sa-n
çalışkan-sa
çalışkan-dı-k
çalışkan-dı-nız
çalışkan-dı-lar
(çalışkanlardı)
çalışkan-mış-ız
çalışkan-mış-sınız
çalışkan-dırlar
(çalışkanlarmış)
çalışkan-ız
çalışkan-sınız
çalışkan-dırlar
(çalışkanlardır)
çalışkan-sa-k
çalışkan-sa-nız
çalışkan-sa-lar
(çalışkanlarsa)
14
 Ek-eylemin olumsuzu “değil” sözcüğüyle yapılır.
Ben, Ali gibi pek başarılı bir oyuncu değilim.
Ninem o yıllarda hasta değildi.
İsveç tavşanı diğer ülke tavşanları gibi ürkek değilmiş.
Bu gün hava öyle sanıldığı gibi soğuk değildir.
 Ek-eylemlerin diğer görevi, basit zamanlı eylemleri birleşik zamanlı yapmaktır.
yazmışım:
yaz – mış – tı – m (yazmış idim)
biliyorsan
bil – iyor – sa – n (biliyor isen)
çalıştın
çalış – tı – (y) dı – n (çalıştı idin)
yapardık
yap – ar – dı – k (yapar idik)
EYLEM, EYLEMSİ ve EK – EYLEMLERİ TANIMA YÖNTEMLERİ
İş, oluş ve hareket
- mek eki alırsa eylem
Çekimli durumdaysa (kipi ve kişisi varsa) EYLEMDİR.
bildiren sözcüklerin kökü
yada eylemsidir.
Çekimli durumda değilse (kipi ve kişisi yoksa) EYLEMSİDİR.
- mek eki almaz ise
ek – eylemdir.
Örnekler:
 “temizdi”
 “koparak”
 “uyudu”
kökü “temiz” “temizmek”
kökü “kop” “koparak”
anlamsız. O halde “temizdi” ek-eylemdir.
amlamlı. “koparak” eylem yada eylemsidir. Kipi ve kişisi olmadığından eylemsidir.
kökü “uyu” “uyu-mak”
anlamlı. “uyudu” eylem yada eylemsidir, kipi ve kişisi olduğundan eylemdir.
YÜKLEMİNE GÖRE TÜMCE ÇEŞİTLERİ
Aşağıdaki tümcelerin yüklemlerini incele. Yüklemin eylem mi yada ek-eylem mi olduğunu söyle.
 Sizin dersliğiniz büyüktür.
(“Büyüktür” ek-eylemdir.)
 Bütün öğrenciler topluca dersliğe girdik.
(“Girdik” eylemdir.)
Yüklemi, ek-yüklem olan tümceye ad tümce, yüklemi eylem olan tümceye eylem tümcesi denir.
15
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki tümceleri yüklemlerine göre incele ve hangi tür tümce olduklarını, uygun
boşluklara örnekteki gibi çarpı koyarak belirt.
TÜMCELER
Bütün işçiler fabrika bahçesinde bekliyordu.
Onun söylediklerinin hepsi de yalandı.
Bana hep doğruyu söylemelisin.
Dersliğin en arkasında oturan öğrenci çok sessizdi.
Bakışından çok sevinçli olduğu hemencecik anlaşılıyordu.
Bakkalda hiç ekmek yoktu.
En büyük zevkim sabahları erken kalkıp koşmaktır.
Herkesin bence bir mesleği vardır.
Küçük kardeşim o uzun boylu adamdan çok korktu.
Babam uykusunda durmadan hep annemi sayıklamış.
Pastadan kardeşime bırakılan pay çok küçüktü.
Anneannem eşyalarını toplayıp kapının önüne koydu.
Babaannem hatasını anlayınca çok üzüldü.
Güz gelince ağaçların yaprakları hepten sarardı.
Dün benim sana tarif ettiğim güzel ev o değil.
Ormandaki ağaçlıklı yollardan yıldırım gibi geçiyorduk.
Dün bana verdiğin elmalar hem tatlı hem de kırmızıydı.
Belirttiğin bu konuyu tekrar düşüneceğim.
Her zaman olduğu gibi, bu sabah yine otobüsü kaçırdım.
ad tümcesi eylem tümcesi
X
16
ALIŞTIRMALAR
çalışıyor
kısaltıp
düzdür
uyuyan
çalışmam
kaldırıp
giderek
dinleyip
yükselterek
verip
bakarak
güzeldir
koşmalısın
emretti
uyanır
küçüktü
emredince
binerek
oturuyor
emreden
uçan
gelse
kaçıyoruz
insanlardır
yıkasın
zevkliymiş
çıkıp
yıkadığı
kısaymış
yoktur
iyileşerek
hafifti
getirir
iyiymiş
engebelidir
yorulduk
iyileşti
bulsun
yorulan
kaybeder
uçsunlar
bırakmayı
kaybedip
konuşup
vermeye
kuvvetliydi
sertleşmiş
okuyorum
düşünüp
dönmüyor mu
indirger
düşünecek
kalmaz mı
birleşir
düşündüğü
dalgındı
sayılamaz
düşünen
temizmiş
bitmiş
yürürler
geçtiği
bildiği
çalışmazsın
söylemez mi
kapatınca
bilseler
düşmedi mi
döndürmeyi
açacaklar
gitmiyor musun
götüreyim
kirletip
yıkasan
dikkatliydi
içti
içmeli
öper
yıkılmış
sevinirler
yetmedi
kapatınca
bilseler
temizmiş
soğukmuş
x
x
Ek-eylem
Eylemsi
Eylem
Ek-eylem
Eylemsi
yedi
çalışıp
x
Eylem
Ek-eylem
Eylemsi
Eylem
Aşağıdaki çizelgede verilen sözcüklerin türünü örneklerdeki gibi göster.
17
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki çizelgede verilen sözcüklerin türünü örnekteki gibi göster.
Sözcük
yazan
Eylem Eylemsi Ek-eylem Sözcük
X
kaygılıydı
biliyor
düşerek
koşarak
bilerek
görmüş
baktı
sevinçliydi
sorardı
topladılar
tutuştu
arıyoruz
konuşan
güzeldi
toplayarak
insandır
başarısızdır
yarışan
yıkayıp
gülen
konuşarak
sevimliydi
aldatınca
dökülen
söylerler
soyulmuş
kardeşimdir
toplanmış
onundu
akan
akşamdı
kurtulduk
bulutluydu
bitirdi
varınca
anlayışlıydı
kovaladı
kaçıp
saklandı
yaşlıydı
kötüdür
belliydi
yapan
durup
yürüdük
yüzer
bozdular
tükettiği
karmaşıktı
kazanırken
yorgunlarmış
öğrenmiş
dinlenerek
Eylem Eylemsi Ek-eylem
X
18
Konu: Eylem, eylemsi, ek-eylem
Değerlendirme
Doğru: _________
YanlıĢ: _________
BoĢ : _________
ANKARA ÇĠĞDEMĠ
……………..
Biraz ilerliyor ve yamaçta yükseliyorum. İşte yine ak bir çiğdem. Bir daha bir daha… Az
solda ve yukarıda, sarı çakılların arasından mor bir leke parıldıyor. O tarafa yöneliyorum,
akıyorum. İşte, mor bir çiğdem! Onunla da selâmlaşıyor, kısa bir sohbetten sonra
vedalaşıyorum. Bu taşlı ve çakıllı yamaca sahiden bahar gelmiş.
Nihayet parlak, koyu, sarı çiçeklerini güneşe karşı çevirmiş olan Ankara çiğdemini
buluyorum. Hemen yanıbaşına çömeliyor, hoşbeşe başlıyorum:
- Bu yamaçlarda bir buçuk saatten beri seni arıyorum. Sizinkilerin hepsiyle
görüştüm. Seninle konuşacağım şeyler pek çok. Bana hikâyeni anlatır mısın?
- Buyurun, bir cigara yakın, biraz dinlenin de rahat rahat konuşalım.
- Senin adın Ankara çiğdemidir. Sana bu adı kim verdi? Ankara`dan başka yerlerde
yetişmez misin?
- Biz Ankara`nın yerlisiyiz. Daha Ankara kurulmadan, hatta buralara insan ayağı
bile basmadan biz bu yamaçlara yerleştik. Oldum olası buralıyız. Fakat yalnız
Ankara`ya yerleşip kalmadık, bütün Anadolu`ya yayıldık. İstanbul`a kadar
gidenlerimiz bile var.
Hikmet Birand
(Anadolu Manzaraları`ndan)
Ġlk 8 soruyu yulardaki metne göre yanıtla.
1. Yazar, çakılların arasında ne görüyor?
a) mor bir çiğdem
b) beyaz bir lâle
c) küçük bir kuş
d) yağlı bir sincap
2. Yazar, baharın geldiğini nasıl anlıyor?
a) kuşların ötüşünden
b) havaların ısınmasından
c) çiğdemlerin açmasından
d) kelebeklerin çiçeklere konmasından
4. Yazar, “sizinkilerin hepsiyle görüĢtüm.” derken kimi yada kimleri anlatmaktadır?
a) meyve ağaçlarını
b) yeşermiş ovaları
c) Ankara çiğdemini
d) göçmen kuşları
19
5. Yazar, Ankara çiğdeminden neyi öğrenmek istiyor?
a) hayatından memnun olup olmadığını b) Ona adını kimin koyduğunu
c) baharın gelip gelmediğini
d) renginin nasıl olduğunu
6. Metinde, çiğdemde de görülen yalnız insana ait olan bir özellik nedir?
a) çiğdemin yüzünü güneşe dönüşü
b) çiğdemlerin yamaçlara yerleşmesi
c) çiğdemin konuşması
d) hiçbiri
7. Ankara çiğdemi bulunduğu yere ne zaman yerleĢmiĢtir?
a) Ankara kurulduktan sonra
b) iki yıl önce
c) Ankara kurulmadan önce
c) bir ay önce
8. Metnin türü aĢağıdakilerden hangisi olabilir?
a) biyografi
b) makale
c) fabl
d) fıkra
9. AĢağıdakilerden hangisi eylem tümcesidir?
a) Bahçemiz çok güzeldir.
b) Bu çiçeklerin yerinde daha önce taşlar vardı.
c) Burasını bahçe yapmakta zorlanacağımız belliydi. b) O taşların yerinde şimdi rengarenk güller açıyor.
10. “AĢağıdan ona bağırıyorlar.” Tümcesindeki yüklemin zamanı ve kiĢisi
aĢağıdakilerden hangisidir?
a) şimdiki zaman-2. çoğul kişi
b) şimdiki zaman- 3. çoğul kişi
c) geniş zaman- 3. çoğul kişi
d) geniş zaman- 3. tekil kişi
11. “Kapıdan içeri girince hemen sofraya oturdu.” tümcesindeki yüklemin özellikleri
hangi seçenekte doğru olarak verilmiĢtir.
a) Yüklemdir. – di`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
b) Yüklemdir. – di`li geçmiş zaman – 1. tekil kişi
c) Addır. – miĢ`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
d) Eylemdir. – di`li geçmiş zaman – 3. çoğul kişi
12. “Geç-” eyleminin geniĢ zaman ikinci çoğul kiĢisi aĢağıdakilerden hangisidir?
a) geçeriz
b) geçersiniz
c) geçerim
d) geçerler
13. Bir iĢin sürekli yapıldığını belirten eylem aĢağıdakilerden hangisidir?
a) kopmuş
b) yürür
c) düştü
d) yazıyor
14. miĢ`li geçmiĢ zamanın 3. tekil kiĢisiyle çekimlenmiĢ olan eylem aĢağıdakilerden
hangisidir?
a) yürürler
b) düşündü
c) toplamış
d) kavuşur
1. Okula geç kalmış.
3. Çöpleri topladılar.
2. Bu kitabı okudum.
4. Bu ay tatile gideceğim.
15. Yukarıdaki tümcelerde kullanılan eylemlerden hangileri söz söyleyen kiĢiye göre çekimlenmiĢtir?
a) 1 ile 3
b) 2 ile 4
c) 3 ile 4
d) 1 ile 4
20
16. “Bu akĢam, sofranın baĢına çökünce ĢaĢırdı.” Tümcesindeki eylemin özellikleri hangi
seçenekte doğru açıklanmıĢtır?
a) Eylemdir. – di`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
b) Addır. – di`li geçmiş zaman – 3. çoğul kişi
c) Addır. – miĢ`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
d) Eylemdir. – geniş zaman – 2. tekil kişi
17. “Görüyorsunuz.” çekimli eyleminin zaman ve kiĢisi aĢağıdaki seçeneklerin
hangisinde verilmiĢtir?
a) şimdiki zaman – çoğul 2. kişi
b) geniş zaman – çoğul 2. kişi
c) şimdiki zaman – çoğul 1. kişi
d) şimdiki zaman – tekil 2. kişi
18. AĢağıdaki tümcelerin hangisinin yüklemi, “gelmedi” yüklemiyle aynı zamanda
çekimlenmiĢ bir eylemdir?
a) Deniz ve güneş çok güzeldi.
b) Balık tutmayı düşündüğünden oltayı aldı.
c) Kalabalık yerleri pek sevmeyiz.
d) Yürüyüş yapmak sağlık için çok yararlıdır.
19. AĢağıdaki atasözlerinden hangisi bazı olayların kaçınılmaz olduğunu belirtir?
a) Bir elle verdiğini öbür elle almak.
b) Akar su pislik tutmaz.
c) Akacak kan damarda durmaz.
D) Sükût ikrardan gelir.
20. “mi” soru eki, seçeneklerdeki çekimli eylemlerin hangisinde kiĢi ekinden önce
getirilmelidir?
a) yaşıyor
b) korkarsınız
c) çökecek
d) gitsem
21. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde bir iĢin karĢılıklı yapıldığı anlaĢılır?
a) Okula doğru yürüdük.
b) Birkaç gün daha bekledik.
c) Birçok arkadaşımla mektuplaşıyoruz. d) Bu filmi daha önce izlemiştik.
22. “Çek-” eylemi, aĢağıdaki tümcelerin hangisinde farklı anlamda kullanılmıĢtır?
a) Bir zamanlar diş ağrısından çok çekmiş.
b) Sehpayı televizyonun önüne doğru çekti.
c) Bozulan arabayı vinçle çektiler.
d) Televizyon fişini çektin mi?
23. AĢağıdaki deyimlerden hangisi bir kimseyi tanır gibi olmak anlamındadır?
a) göz boyamak
b) gözü ısırmak
c) hatır sormak
d) tadını çıkarmak
24. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde eylem geniĢ zamanlıdır?
a) Bu yaz belki tatile gitmeyiz.
b) Yorucu ve gergin bir yıl geçirdik.
c) Nedense bu yıl güller geç açtı.
d) Köyümüzü asıl şimdi görmelisin.
25. AĢağıdaki tümcelerden hangisi oluĢ bildirmektedir?
a) Saatlerce kapının önünde bekledi.
b) Bağımsız olmak için çok çalıştı.
c) Güzün ağaçların yaprakları sarardı.
d) Yaramazın biri bu camı kırmış.
21
26. “GüneĢi görürler.” Tümcesindeki eylem zamanını ve kiĢisini doğru gösteren seçenek
aĢağıdakilerden hangisidir?
a) şimdiki zaman – 1. çoğul
b) gelecek zaman – 3. çoğul
c) geniş zaman – 3. çoğul
d) geniş zaman – 2. çoğul
27. AĢağıdaki tümcelerden hangisinde yüklemin bildirdiği eylem henüz
gerçekleĢmemiĢtir.
a) Tatilden yeni döndük.
b) Daha önce de okul değiştirmiş.
c) Gelecek yıl okulu bitireceğiz.
d) Zor bir işi başardık doğrusu.
28. AĢağıdakilerden hangisi eylem tümcesidir?
a) Eviniz ne kadar genişmiş.
b) İş hanının girişi yeni boyanmıştı.
c) Orman ve hava çok güzeldi.
d) Okulumuz eski ama sağlam bir binaydı.
29. “ De- “ eyleminin, gereklilik kipi, 2. tekil kiĢi olarak çekimleniĢi hangi seçenekte
verilmiĢtir?
a) demelisin
b) demeliler
c) deseniz
d) dediler
30. AĢağıdaki eylemlerden hangisinin zamanı diğerlerinden farklıdır?
a) bilir
b) gideceğiz
c) gelmeyiz
d) yazarım
Konu: Eylem, eylemsi, ek-eylem
Değerlendirme
Doğru: _________
YanlıĢ: _________
BoĢ : _________
GERÇEK MUSTAFA KEMAL
……………
Ben Mustafa Kemal`i, herkesin anladığı gibi anlamam. Herkese göre Mustafa Kemal
Türkiye`yi ölümden kurtaran, yüceltmeye yaraşır bir kahraman ve kurtarıcıdır. Bu büyüklük,
şimdiye kadar hiçbir ferde nasip olmamıştır.Bu büyüklüğü anlamak için esir memleketlerde
yaşamak gerekir. Ben 1904 – 1909`da eski Mısır`da boynu büküklerle yaşadım, onlarla
beraber ağladım; gülmedim çünkü sahta medeniyetçiler gülmeye izin vermezler. Programları,
medeniyet adına esir ettikleri milletleri, hakkında vazgeçilmeye sevk etmeyi ve kara cahil
bırakmayı amaçlar. Sahte medeniyetçilerin zulmünden bıkmış olan bütün Asya ve Afrika
memleketlerinin durumları, Mısır`ın durumuna benzer.
Bir milyar halk, umutsuz bir halde sıkıntı içinde yaşarken, tarih yapraklarındaki büyüklerle
kahramanları geride bırakan ve cihanda şimdiye kadar dengi olmayan Mustafa Kemal, yedi
devlet tarafından öldürülmüş Türkiye`yi pek eksik araçlarla ve pek az bir zaman içinde
kurtardı.
Avram GALANTĠ
(Türk`ün Altın Kitabı`ndan)
22
Ġlk 6 soruyu yukarıdaki metne göre yanıtla.
1. Herkese göre Mustafa Kemal kimdir?
a) büyük bir komutan
b) dünyaya hükmeden adam
c) yüceltmeye yaraşır bir kahraman ve kurtarıcı d) ünlü bir devlet adamı
2. Metne göre, yazarın 1904 – 1909 yılları arasında yaĢadığı Mısır`ın özelliği neydi?
a) Özgür ve rahat bir ülkeydi.
b) “Esir bir memleket” idi ve halkının “boynu büküktü.”
c) Özgürlük için savaşmakta olan bir ülke. d) Sömürgeydi ama halk bundan memnundu.
3. Yazarın “sahte medeniyetçiler” dediği kimlerdir?
a) O zamanki Mısır halkı
b) O tarihteki Türk halkı
c)O zamanki sömürgeciler
d) Yurdumuzu işgal edenler
4. Yazar, Mısır`da bulunduğu zaman niçin mutlu değilmiĢ?
a) istemediği için
b) sömürgeciler halka çok kötü davrandıkları için
c) çok üzgün olduğu için
d) somurtkan olduğu için
5. Sahte medeniyetçilerin programı nedir?
a) esir aldıkları milletlerin kültür seviyelerini yükseltmek
b) güçsüz devletlere uygarlığın kapılarını açmak
c) medeniyet adına esir ettikleri milletleri haklarından vazgeçirmek
d) durmadan savaşmak
6. AĢağıdakilerden hangisi bu metinden çıkarabileceğimiz düĢüncelerden biri değildir.
a) Avrupalılar, sömürge durumuna getirdikleri yerleri kalkındırırlar.
b) Mustafa Kemal, çok zor koşullarda Kurtuluş Savaşı`na başladı.
c) Sömürgeciler halkı cahil bırakır.
d) Yazar, Mısır`ın sömürge olduğu dönemde orada bulunmuştur.
7. “Genç” sözcüğü aĢağıdaki tümcelerin hangisinde diğerlerinden değiĢik bir görevde
kullanılmıĢtır?
a) Genç kız çılgın gibi koşuyordu.
b) Genç ağaçlar kesilmemelidir.
c) Ortağım benden daha gençti.
d) Genç yolcu ayaktaki kadına yer verdi.
8. “Kendi eliyle, bu askere kalenin her tarafını gezdirdi. “tümcesindeki yüklemin
özellikleri hangi seçenekte doğru açıklanmıĢtır?
a) ad – gelecek zaman - 3. tekil kişi
b) eylem – miĢ`li geçmiş zaman – 2. tekil kişi
c) eylem – di`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
d) ek – eylem – şimdiki zaman – 2. tekil kişi
9. AĢağıdakilerden hangisi anlamı yönünden diğerlerinden farklıdır?
a) bilmek
b) atlamak
c) görmek
d) ağlamak
10. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde eylemsi yoktur?
a) Çalışan ve sabreden insan mutlaka başarır.
b) Ne olduğunu kimse anlayamadı.
c) Onun kadar kendini beğenmiş insan az görülür.d) Saatlerdir sizden haber bekliyoruz.
23
11. “BaĢlayacağız” ve “açılırsa” çekimli eylemlerin zamanı hangi seçenekte
gösterilmiĢtir?
a) gelecek zaman – dilek şart
b) şimdiki zaman – gereklilik
c) geniş zaman – dilek şart
d) – di`li geçmiş zaman – gelecek zaman
12. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde eylem oluĢ bildirmektedir?
a) Bahçemizden meyve topladık
b) Bu yıl havalar erken ısındı.
c) Okula doğru yürüdük.
d) Birkaç leylek, çiftçiyi izleyerek yürüyordu.
13. “Yürüyen merdivene binmek hepimizin hoĢuna gitmiĢti.” Tümcesindeki “yürüyen” ,
“binmek” ve “gitmiĢti” sözcüklerinin türü hangi seçenekte sırasıyla ve doğru
gösterilmiĢtir?
a) eylemsi – ek eylem – eylem
b) eylemsi – eylem – eylem
c) eylemsi – eylemsi – eylem
d) ek eylem – eylemsi – eylemsi
14. “Dün çok çalıĢtık.” Tümcesindeki eylemin zamanı ve kiĢisi aĢağıdakilerden
hangisidir?
a) “- di`li geçmiş” zaman – çoğul 2. kişi b) “ – di`li geçmiş” zaman – çoğul 1. kişi
c) “ –di`li geçmiş” zaman – tekil 2. kişi d) gelecek zaman – çoğul 1. kişi
15. AĢağıdaki eylemlerden hangisinin mastarı yanlıĢ verilmiĢtir?
a) yoruldum – yormak
geliriz – gelmek
c) geçiyoruz – geçmek
d) yazmışsınız – yazmak
16. AĢağıdaki tümcelerden hangisi ek eylem almamıĢtır?
a) Sabahleyin hava biraz soğuktu.
b) Bayram sabahı büyüklerimizin ellerini öptük.
c) Yakaladığım balık çok küçüktü.
d) Bu resimde beni çeken bir giz var.
17. “Bağ sahibi de kendisini istememiĢ.” Tümcesinde yükleminin kipi, zamanı ve kiĢisi hangi seçenekte
doğru gösterilmiĢtir?
a) dilek kipi – di`li geçmiş zaman – 2. tekil kişi
b) haber kipi – miĢ`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
c) haber kipi – gelecek zaman – 1. tekil kişi
d) dilek kipi – şimdiki zaman – 1. tekil kişi
SĠVAS YOLLARINDA
Sivas yollarında geceleri
Katar katar kağnılar gider
Tekerleri meşeden.
Ağız dil vermeyen köylüler
Odun mu, tuz mu, hasta mı götürürler
Ağır ağır kağnılar gider
Sivas yollarında geceleri
Ne yıldızlar kaynaşır gökyüzünde
Ne sevdayla dolar taşar gönüller,
Bir rüzgâr eser ki bıçak gibi
El ayak şişer.
Ağır ağır kağnılar gider.
Cahit KÜLEBĠ
24
(18. 19.20.21.22. ve 23. soruları yukarıdaki Ģiire göre yanıtla.)
18. Sivas yollarında geceleri giden nedir?
a) arabalar
b) atlılar
c) katar katar kağnılar
d) yayalar
19. Ġnsanları, yıldızları göremeyecek ve sevgiyi unutacak denli etkileyen nedir?
a) Hastalık
b) Aşırı soğuk ve ağır yaşam koşulları
c) Yolculuğun verdiği heyecan
d) İlkel araçlarla yapılan yolculuk
20. Metinde geçen “ağız dil vermemek” deyiminin anlamı aĢağıdakilerden hangisidir?
a) cimri olmak
b) konuşmaya fırsat bulamamak
c) sessiz durmak, konuşmamak
d) çevresinden çekinmek
21. ġiirde anlatılan gök yüzü nasıldır?
a) Yıldızsızdır.
c) Ay yeni çıkmıştır.
b) Yıldızla doludur.
d) Kuyruklu yıldız görünmektedir.
22. AĢağıdakilerden hangisi bu metinden çıkarabileceğimiz düĢüncelerden biri değildir?
a) Sivas yöresinde kışlar çok soğuk geçer.
b) Anadolu çok geri kalmıştır.
c) Kağnı, Anadolu`da halen kullanılmaktadır.
d) Türk köylüsü, az konuşur, sabırlı ve içine kapanıktır.
23. ġiirin ikinci bölümünde kaç tane çekimli eylem vardır?
a) 4
b) 6
c) 3
d) 7
24. AĢağıdakilerden hangisi ek eylemdir?
a) küçüktü
b) geçmişti
c) bakacaksın
d) görürsün
1. Onu nerede bulabilirim?
2. Tunç yarın okula gelmeyecekmiĢ.
3. Çok yoruldunuz mu?
4. Tatile gidiyoruz.
25. Yukarıdaki tümcelerden hangilerinin eylemleri söz söyleyen kiĢilere göre
çekimlenmiĢtir?
a) 1 ve 2
b) 2 ve 3
c) 1 ve 4
d) 2 ve 4
26. “KoĢsan – bekliyorum – düĢünse” eylemlerinin zamanı sırasıyla hangi seçenekte doğru
gösterilmiĢtir?
a) gereklilik – gelecek zaman – geniş zaman
b) şimdiki zaman – gereklilik – dilek şart
c) dilek şart – şimdiki zaman – dilek şart
d) – miĢ`li geçmiş zaman – dilek şart – gereklilik
25
27. “Yapmak eyleminin kim tarafından yapıldığı bilinmiyorsa aĢağıdaki eylemlerin
hangisi kullanılabilir?
a) yaptı
b) yapıldı
c) yaptım
d) yaptın
“Ah ne beyazdı yelkenim,
Ne güzeldi evlerim benim!
Ne ufaktı potinlerim,
Ne minikti ellerim benim.”
28. Yukarıdaki dörtlükte kullanılan ek eylemler hangi seçenekte eksiksiz olarak
gösterilmiĢtir?
a) beyazdı – ufaktı
b) ufaktı – minikti
c) beyazdı – güzeldi – ufaktı – minikti
d) ufaktı – minikti – güzeldi
29. “Bileceksin” ve “ dönüyorlar” çekimli eylemlerinin zamanı, hangi seçenekte doğru
olarak verilmiĢtir?
a) şimdiki zaman – geniş zaman
b) gelecek zaman – şimdiki zaman
c) – di`li geçmiş zaman – şimdiki zaman
d) gelecek zaman – geniş zaman
30. “Tokat atacakmıĢ gibi elini yukarı kaldırdı. “ tümcesinin yükleminin zamanı ve kiĢisi
hangi seçenekte gösterilmiĢtir?
a) – di`li geçmiş zaman – 2. tekil kişi
b) – di`li geçmiş zaman – 3. tekil kişi
c) geniş zaman – 1. tekil kişi
d) gelecek zaman – 2. çoğul kişi
ĠLGEÇLER
KÜLTÜR DĠLĠ
Kültür dili deyişini, günlük konuşma ve ilim dili dışında geniş anlamda yazılı ve sözlü yazın
dili karşılığı olarak kullanıyorum. Günlük konuşma dilinin başlıca özelliği, günlük
gereksinimlere yanıt vermesidir. İçine bazı öğeler karışsa bile o bilimsel ve yazınsal bir amaç
gütmez. Sözlü halk yazını, biçimi ve içeriği bakımından günlük dilden ayrıdır. Bundan dolayı o
kültür diline girer.
Okuma-yazmasız nice halk öykücüsü ve ozanları vardır ki, günlük dili estetik bir amaçla
kullanırlar ve böylece toprağı altın yaparlar. Halk kültürü ile beslenmiş bir köylünün dilinde
onlar pırıl pırıl parlar.
Yazılı edebiyat, kültür dilinin en büyük hazinesini oluşturur. Yazılı edebiyat, günlük dilden
ve sözlü edebiyattan yüzlerce kez daha zengindir. Bunun nedeni, yazının binlerce yıllık sözler
saklaması ve biriktirmesidir. Kültür denilince özellikle yazılı eserler anlaşılır. Bunların arasında
katkısız edebiyatın dışında, eski çağlara ait inanç ve bilim kitapları da vardır. Bunlarda yazılı
olan inançlar ve düşünceler, bugüne uymasalar bile, kültür tarihi bakımından değer taşırlar.
Çünkü onlar bize eski çağda yaşamış olan insanları tanıtırlar.
Eski Mısır, eski Çin, eski Hint, eski Türk uygarlıkları, tıpkı Avrupalıların değer verdikleri
eski Yunan ve eski Roma uygarlıkları gibi insanî değer taşır. Hayran olunan Avrupa kültürü
kendi tarihsel eserlerinin yorumlanmasından ve işlenmesinden çıkmıştır.
Mehmet KAPLAN
Kültür ve Dil (kısaltılarak alınmıştır.)
26
Yukarıdaki metinde geçen “ dolayı, bile, ile, gibi” sözcükleri incelediğimizde tek başlarına
bir anlam taşımadıklarını görürüz. Tümceye, sözcük gruplarına girdiklerinde anlamları sezilen
bu sözcükler, sözcükler arasında anlam ilgisi kurmaya yararlar.
Tek başlarına anlamları olmayan, kendi başlarına kullanılmayan, tümcede başka sözcüklerle
“eşitlik, benzerlik, araç, neden, başlangıç…” anlam ilgisi kuran sözcüklere ilgeç (edat) denir.
BaĢlıca ilgeçler: için, kadar, üzere, ile, gibi, halde, baĢka, sanki, yalnız, ancak,
dolayı, ötürü, bile, karĢı, sonra, önce, diye…
KADAR: Sözcükler arasında eşitlik kurar ilişkisi kurar.
Cennet kadar güzel yurdumuz var.
Bacak kadar çocuğun sözüne inanıyor da benim sözüme inanmıyor.
Onun kadar başarılı oyuncuyu görmedim.
Ben de annem kadar başarılıyım.
GĠBĠ: Sözcükler arasında benzerlik ilişkisi kurar.
Annemin saçları ipek gibi yumuşaktı.
İstediğim gibi turnuvayı başarıyla bitirdik.
Bizim komşunun genç kızı, çocuk gibi davranışıyla herkesin dikkatini çekiyor.
Sen de bu işi baban gibi değil, annen gibi yaparsan daha başarılı olursun.
Kedi eti, köpek de kemiği kaptıkları gibi kaçtılar.
ĠLE: Bir işin bir araç yardımıyla yapıldığını belirtir. Yada sözcükler arasında nitelik, sebep
vb. ilgisi kurar.
Ödünç olarak aldığımız bir kayak ile karşıya geçtik.
Okula servis otobüsü ile gidiyorum.
Konuşulanları büyük bir dikkat ile dinlediğim için söylenenleri aynen anneme ilettim.
Öğrenciler, öğretmenlerini telaşla bekliyorlardı.
Verdiğiniz bu parayla bir şeylerin alınabileceğini mi sanıyorsunuz?
UYARI: Ġle ilgeci ile bağlacını tanımanın yöntemi: Bir tümcede kullanılan “ile” nin
ilgeç mi bağlaç mı olduğunu anlamak için, “ile` nin yerine “ve” yazarız . Anlamlı
oluyorsa, ile bağlaçtır. (Yerine bağlaç geçebiliyor.) Anlamsız olursa, ile ilgeçtir. (Yerine
bağlaç geçemez.)
Örnekler: Gazeteciden, okuldan eve dönerken gazete ile dergi aldım. (anlamlı, “ile” burada
bağlaçtır, “ve” yerine kullanılmıştır.)
Ankara`dan İstanbul`a uçak ile gittik. Burada ile yerine “ve” kullanılmaz ve onun için de
ilgeçtir.
ĠÇĠN: Neden sonuç ilişkisi kurar.
Örnekler: Yağmur yağdığı için kır gezisine gitmedik.
Kardeşim yaramazlık yaptığı için annem onu cezalandırdı.
Babam yorgun olduğu için erkenden yattı.
Herkes yurdunu kalkındırmak için elinden gelen her şeyi yapar.
27
… den dolayı: “için” gibi neden sonuç ilişkisi kurar.
Örnekler: Ali, öğretmenine biraz kızgın olmasından dolayı konuşmasını rahat yapamadı.
Aşırı yağmurdan dolayı batı Anadolu`yu felâket sel bastı.
İyi hazırlanmadıklarından dolayı maçı kaybettiler.
Aşırı kar yağışından dolayı doğu bölgesindeki birçok okul kapatıldı.
… den beri, –den dolayı, -den baĢka: Bir olayın başlangıç yeri yada başlangıç saati
anlatılırken kullanılır.
Örnekler: Aylardan beri bu mutlu anı bekliyordum.
İki günden beri aralıksız telefon bekliyorum.
Akşamdan beri bu korkunç yağmur hep yağdı.
Annem, ağabeyimi uysallığından dolayı sever.
Komşunun oğlu kız kaçırma olayından dolayı aranıyormuş.
Başarıyı yakalayana kadar durmadan hep çalıştık.
Ölene kadar hep onu sevgiyle anacağımıza söz verdik.
Akşamın karanlığı düşene kadar ormanda annemizi bekledik.
Dört aya kadar köyümüz yeni otobüsüne kavuşur.
Bunların dıĢında Ģu ilgeçleri de sayabiliriz:
Acaba, ancak, bakalım, bari, belki, demek, diye, eğer, hani, hele, hiç, değilse, peki,
sanki, sadece, yani, ta, üzere, yoksa…
Acaba, o gördüğümüz kedi bizim miydi?
Sana hak vermiyor değilim, ancak benim de söyleyeceklerim var.
Bu yıl izine gidemedik, belki önümüzdeki yıl gideriz.
İnan ki babamın tıraş olmaya bile vakti yok.
Demek onlar bu yıl da okul yarışmasına katılmıyorlar?
Peki, onlar bu konuyu nasıl düşünürler?
Neden telefona çıkmıyorsun, yoksa hasta mısın?
AĢağıdaki tümcelerde geçen ilgeçleri bul ve yaz.
O bir yıldan fazla yaşamaz.________________ Aslan kadar güçlüydü.
___________
Kedi gibi çevik bir kaleci. ________________ Fidan gibi ince bir kızdı.
___________
Onun kadar başarılıyım. _________________ Sabaha kadar durmadan çalıştı. ___________
Okula kadar yürüyelim. _________________ Kar yağdığı için yollar kapandı. ___________
Fırtınadan dolayı çatı uçtu. ________________ Annem ile yürüyüşe gideceğim. ___________
Senin gibi çalışan yok. ________________ Kardeşimi dünya kadar severim. __________
Bunu annem için aldım. _________________ Londra`ya uçakla gideceğiz. ___________
Ağrı çektiği için suskun. _________________ Kitapları için bir dolap aldı. ___________
Gol atmak için çabaladı. _________________ Kendini bu kadar yorma.
___________
Ona o kadar alıştık ki… _________________ Hasta olduğu için gelmedi.
___________
Posta gelene kadar bekle. _________________ Akşama dek seni bekledik.
___________
Ateşi olduğu için yatıyor. _________________ Demek, bugün de gelmiyor? ___________
Acaba hasta mı, dersin? _________________ Gelirim, yalnız o da gelirse. ___________
Sen bile bunu yapamazsın. ________________ Belki o yapabilir bunu.
___________
Bari annem gelseydi.
________________ Hani sen de gelecektin.
___________
28
BAĞLAÇLAR
Tek başlarına anlamları olmayan, ancak tümcede aynı görevdeki sözcükleri yada birbirini
tamamlayan tümceleri bağlayan sözcüklerdir. Bağlaçlar tümcenin öğelerinden değillerdir.
En çok kullanılanlar: ile, ve, de, ki; diğerleri de: ya, ya da, veya, ama, da, fakat, zira, yoksa,
yeter ki, yani, yahut, çünkü, lakin, oysa, meğer, hatta…
Örnekler: Armut ile elmayı birbirinden ayıramayanlar çokmuş.
Ablan ve sen bu akşam sinemaya gideceksiniz, değil mi?
Her ikisinin de haklı olduğunu sanıyorum.
Bir de gördüm ki annem gelivermiş.
Ya bu dediğimi yaparsın, ya da bu odadan çıkar gidersin.
Akşam veya sabah benim için hiç de değişmez.
Kaseti size gönderecektim ama annem razı olmadı.
Proteinler vücuda yararlıdır, çünkü onlar vücudun yapı taşıdırlar.
Türkçe’de üç ayrı “ki” vardır. 1. Bağlaç olan ve ayrı yazılan ki, 2. sıfat yapım eki ki, 3. ilgi
adılı ki.
Örnekler: Öyle heyecanlandım ki nerdeyse kalbim duracaktı. (Bağlaç görevinde)
Derslikteki bütün öğrenciler çok sessizdiler. (-ki, sıfat türeten ektir ve bitişik yazılır.)
Onunki benimkinden daha sağlam olmuş. (-ki, burada ilgi adılıdır ve birleşik yazılır.)
ÜNLEMLER
Çeşitli duyguların etkisiyle içten kopup gelen; sevinç, korku, üzüntü, acı, şaşkınlık, kızma,
anımsama… gibi duyguların canlılığını belirten sözcüklere ünlem denir.
BaĢlıcaları: Aaa, ay, ha, hey, ey, of, vay, aman, ah, oh, yahu, uf, eyvah, aferin…
Örnekler: Aaa, o gelen de kim!
Aaa, adam bizi ayakta uyutacak!
Ah, ne kadar üzüldüm!
Ah, keşke o günlerin değerini bilseydim!
Ah, başımıza gelenler!
Oh, deniz ne kadar güzel bugün!
Eyvah, annem geri dönmüş!
Aferin, sonunda golü atabildin!
Aman, şimdi bu da söylenir mi!
Ay, yaktın beni!
Ay, bu ne güzel bebek!
Deme be!
Yaşamak güzel şey be kardeşim!
E, anlat bakalım!
E, yeter artık!
Eh, işte orta halli bir öğrenci!
Eh, sen de çok oluyorsun artık!
Ey uçarken düşüp ölen pilot!
29
Ey Türk gençliği!
Yaman oyuncudur ha!
Aman ha beni unutma!
Sözümü kesersen bozulurum ha!
Yaş günüme gelmezsen kızarım ha!
Uf, canım yandı!
Uf, bıktırdın artık!
Vah zavallı, bu günleri de mi görecekti!
Vah anacığım vah!
Vah vah, çok üzüldüm!
Ya, demek beni tanımadın!
Yetiş ya Hızır!
Yahu nedir bu suskunluk!
Yahu gözümüz yollarda kaldı!
KAVUKLU ĠLE PĠġEKÂR
PiĢekâr - Aman!
Kavuklu - Amanı zamanı yok! Bir aralık vücudumda bir hafiflik duydum. Dikkat ettim ki,
ben Fatih Camii`nin üstü ile bir hizaya gelmişim. Kurşunlar bana doğru.
PiĢekâr - Ne diyorsun? Yat aşağı!... Maazallah bir tanesi isabet etti mi…
Kavuklu - Tosun sen bunamışsın… Tüfek kurşunu değil, kubbe kurşunları.
PiĢekâr - Hay Allah müstahakkını versin! Yüreğim hop etti.
Kavuklu - Benimkini sorma, neler etti! Ben halâ yürüyorum zannediyorum. Bir de göz
ucuyla bakayım ki ayaklarım yerden kesilmemiş, on beş arşın yükselmiş değil miyim!
PiĢekâr - E…y sonra?
Kavuklu - Sonrası… büyük kubbe… derken şerefesi… alemleri…
PiĢekâr - Ya düşseydin?
Kavuklu - Kabil mi? Şemsiyenin sağlam olduğunu biliyordum. Artık aşağılara
bakamıyordum. Gözlerim kararır diye korkuyordum. Uç babam uç!
PiĢekâr - O…h! Ben senin yerinde olsam çaylak maylak, akbaba kovalar, yakalardım.
Kavuklu - O havada rast gelirsen…
PiĢekâr - Aman Hamdi`ciğim… Bir şeyi merak ettim. Yolu nasıl buluyordun? Pusulan var
mıydı?
Kavuklu - Pusulam yoktu, ama cebimde kâğıdının üzeri haritalı ciğara kâğıdı vardı; çıkarıp
bakıyordum.
PiĢekâr - Acaba nerelere kadar gittin?
Kavuklu - Düz gitseydim, muhakkak Şam`ı bulmuştum. Fakat dik gittiğim için haritadan
30
bulunduğum noktayı tayin ettim ki, Çukurbostan üzerindeyim…
PiĢekâr - Eh, ne ise! Pek o kadar uzun değil…
Kavuklu - Evet… Ne diyordum?
PiĢekâr - Çukurbostan üzerindeydim, diyordun.
Kavuklu - Ha… Bir de rüzgâr birdenbire kesilmesin mi? Başladım inmeye…
PiĢekâr - Aman!
Kavuklu - Aman ki aman! Tam yarı yola kadar indim. Güneş de çıktı… Çıkar çıkmaz
gözlerim kamaştı… Ne oluyorum demeye kalmadı, şemsiye “pap” dedi, delindi.
PiĢekâr - Eyvah!
Seyit Kemal KARAALĠOĞLU
(Resimli-Motifli Türk El Tarihi, 1, 1979)
AĢağıdaki Ģiiri dikkatle oku ve soruları yanıtla.
SERÇE KUġU
Bu sabah bahçede karşıma
Küçük bir serçe kuşu geldi;
Havuzun başına kondu,
Bir içti, bir doğruldu,
Nasıl da korkuyordu?
- Sen hiç korkma Serçe kuşu,
Suyunu rahat rahat iç,
Sıhhat, afiyetle uç.
İnsanoğlu çeşit çeşit;
Beş parmağın beşi bir mi?
Necati CUMALI
1. Şair serçe kuşuyla nerede karşılaşıyor?
2. Serçe kuşunun özellikleri nelerdir?
3. Serçe kuşu neler yapıyor?
4. Minik serçe niçin korkmaktadır?
5. Şair, kuşa nasıl sesleniyor?
6. “Beş parmağın beşi bir mi?”
demekle şair neyi vurgulamak istiyor?
7. “İnsanoğlunun çeşit çeşit olması”
sözünden ne anlıyorsun?
______________________________________
______________________________________
______________________________________
______________________________________
______________________________________
______________________________________
______________________________________
______________________________________
______________________________________
31
ZARFLAR
Eylemlerin, sıfatların ve zarfların anlamlarını tamamlayan sözcüklerdir. Eylemlerin anlamlarını
yer, durum ve zaman yönünden; sıfatların anlamlarını azlık-çokluk yönünden; zarfların
anlamlarını azlık-çokluk yönünden tamamlarlar.
GÖREVLERĠNE GÖRE ZARFLAR
güzel kitap
düzgün yürüyüş
yanlıĢ soru
Adları niteleyen yada belirten
sözcükler sıfattır.
Güzel koşmuştu.
Düzgün yürüsene!
YanlıĢ okudu.
KonuĢarak yürüdük.
Üzülerek gördüm.
Örtüler çok temiz yıkandı.
Böyle pek iyi olmamış.
Doğrusu pek düzgün değildi.
Yanından çok hızlı geçtik.
Duruma alışması çok zor oldu.
En iyi oyuncu gelmemişti.
Çok güzel bir çocuk getirdiler.
En iyi kitabı da ona verdim.
Pek uzun bir etek giymişti.
En kirli arabayı seçtiler.
Eylemlerin anlamını tamamamlayan zarflar
Zarfların anlamını tamamlayan zarflar
Sıfatların anlamını tamamlayan zarflar
32
VERĠLEN SÖZÜ TUTMAK
“Ne zeki gençler vardır ki, zamanında işlerinin başında bulunmadıklarından çok
zarar görmüşlerdir. Devamsızlıkları onların bütün yeteneklerini sıfıra indirmiştir.
Sizlere en büyük öğüdüm şudur:
Üzerinize aldığınız bir işi tam vaktinde yapınız. Bu günün işini yarına değil, biraz
sonraya bile bırakmayınız. Biliniz ki, zamanında işini yapmayan bir insan, başarı
yolunu kaybetmiş demektir.
İşlerinde başarı kazanmış olanlara bakınız. Bu adamların kronometre gibi hareket
ettiklerini görürsünüz. Her şeyi zamanında yapacağınıza dair kendi kendinize söz
veriniz. Sonra da verilen sözü tutmanın, dürüstlüğün başlıca şartı olduğunu
aklınızdan çıkarmayınız. Sözünü tutanlara karakterli insan derler. Göreyim sizi,
karakter sahibi olunuz.”
Selim Sırrı TARCAN
1. Yazara göre, zeki olmalarına karşın başarılı olamayan insanlarda görülen eksiklik nedir?
__________________________________________________________________________
2. Yazarın, gençlere verdiği en önemli öğüt nedir?
__________________________________________________________________________
3. Bu öğüde uygun bir atasözünü aşağıya yaz.
__________________________________________________________________________
4. İşlerinde başarılı olanların nedenlerini yazar neye bağlıyor?
__________________________________________________________________________
5. “kronometre gibi hareket etmek” sözünden ne anlıyorsun?
__________________________________________________________________________
6. Zamanlamanın dışında başka nelere dikkat etmek gerekir?
__________________________________________________________________________
7. “Karakter sahibi olmanın ilkeleri” ni yazar nasıl sıralamış?
__________________________________________________________________________
8. Bu metinde geçen zarfları göster ve türlerini belirt.
__________________________________________________________________________
Aşağıdaki atasözlerini incele ve bu atasözlerinde yer alan zarfları göstererek görevine göre
hangi tür zarf olduğunu belirt.
 Öfkeyle kalkan, zararla oturur.
 Erken kalkan yol alır.
_______________________________
_______________________________________
 Erteye kalan arkaya kalır.
 Bugünün işini yarına bırakma.
_______________________________
________________________________________
 Üzüm üzüme baka baka kararır.
 Sabah ola, hayır ola.
_______________________________
________________________________________
 Ağaç yaş iken eğilir.
 Ağır kazan geç kaynar.
_______________________________
________________________________________
33
ANLAMLARINA GÖRE ZARFLAR
Anlamlarına göre zarfları, aĢağıdaki gibi gruplayabiliriz.
Azlık-çokluk zarfı
çok
pek çok
az
pek
en çok
fazla
en
Durum zarfı
yavaş
hızlı
koşarak
güzel
çirkin
kötü
atlayarak
Yer zarfı
içeri
dışarı
aşağı
sağı
solu
önü
arkası
Zaman zarfı
sabah
öğlen
akşam
erken
gündüz
dün
yarın
Soru zarfı
nasıl
ne
niçin
neden
nerede
Nereye
ne kadar
AĢağıdaki tümcelerde geçen zarfların altını çiz ve hangi tür zarf olduğunu karĢısına yaz.
Otobüs çok hızlı gidiyordu.
_______________________________________
Ananaslı sütü çok severim.
_______________________________________
Annem bana çok güzel bir kazak örmüş.
_______________________________________
Aldığınız mobilyalar evimize fazla geldi.
_______________________________________
Bildiğin gibi, en iyi dost kitaptır.
_______________________________________
Kardeşim eve çok güzel çiçekler getirdi.
_______________________________________
Babam bisikleti çok hızlı sürüyordu.
_______________________________________
Programı çok güzel uyguladınız.
_______________________________________
Bu kitabı daha çok beğendim.
_______________________________________
Biraz önce kardeşiyle aşağıya indi.
_______________________________________
Dün maça neden gelmedin?
_______________________________________
Yol ona çok uzun geldi.
Azlık-çokluk zarfı/eylemi tamamlıyor.
Merdivenleri koşarak çıktı.
Durum zarfı/eylemi tamamlıyor.
İşini çabuk bitirdi.
_______________________________________
Arkadaşlarım geride kaldı.
_______________________________________
Oyuncular hep birlikte yukarı çıktılar.
_______________________________________
Annem toplantıya geç gidecek.
_______________________________________
Bu akşam antrenmanımız erken başladı.
_______________________________________
Teyzem Malmö`den dün gelmiş.
_______________________________________
Bu denli uzun yolu nasıl yürüdün?
_______________________________________
Maçım istediğim gibi biraz önce bitti.
_______________________________________
Çok sevimli bir çocukla tanıştık.
Azlık-çokluk zarfı/sıfatı tamamlıyor.
Tatile ailecek yarın çıkıyoruz.
______________________________________________
Tren o anda çok hızlı gidiyordu.
_______________________________________
Özlediği başarıya çok yaklaşıyordu.
_______________________________________
Bu konuyu hep üzülerek anlatırdı.
_______________________________________
Durmadan dönüp arkasına bakıyordu.
_______________________________________
Bu sorular bana çok zor geldi.
_______________________________________
Çok zor bir yarışı bitirdim.
_______________________________________
Bütün sevdiklerim gurbete gitti.
_______________________________________
34
Konu: Zarf, ilgeç, bağlaç ve ünlem
Değerlendirme
Doğru: _________
YanlıĢ: _________
BoĢ : _________
DÜġÜNCE HAYATI
Atatürk`ün düşünce hayatı akıl ve bilime dayanır. Büyük kişiler belki büyük yeteneklerle
doğarlar, ama orada kalmazlar,bilgi ve kültürün engin kanatlarında daha da yükseklere çıkarlar.
Atatürk, öğrencilik günlerinden başlayarak çok okuyan, araştıran, okuduğunu, öğrendiğini de
benliğine sindiren bir kişiydi. Öğrencilik yıllarından başlayarak milletinin tarihini çok iyi
araştırmıştır. Türk milletinin vatanı ve özgürlüğü için seve seve canını vereceğini biliyordu.
Bu yüzden milletinin başına geçerek lider oldu. Savaştan bıkmış Anadolu`yu kurtuluş yolunda
birleştirmiş, canlandırmış, içlerine bir bağımsızlık ateşi vermiştir. Atatürk yıllar yılı bir millet
olma inancına ve bilincine varamamış yığınları, perişan ve tükenmiş bir durumdayken,
bezginlikten kurtarmış millî bir amaç etrafında toplamıştır. Bu amaç milletin bağımsızlığını
sağlamak, ülkeyi sömürge olmaktan kurtarmaktır. Türk halkı, belki de tarihinde ilk defa olarak
haklı bir savaşa sokulmuş, kendi varlığını, benliğini kurtarmak için savaşmıştır. Bu ruhu yaratan
Atatürk olmuştur.
Atatürk için memleketi kurtarmak yeterli değildir. Olması gereken demokrasiye inkılâpları ile
ulaşmak istedi. İnkılâplarını, halkın isteklerine ve ihtiyaçlarına dayandırdı. Her alanda geri
kalmış Türk toplumu, çağdaşlaşmak için her alanda yenileşmek mecburiyetindeydi. Bu da bilim
sayesinde olacaktı. Atatürk`ün, bu yüzden bilime ve bilim adamlarına saygısı sonsuzdu.
ġenol KALAYCI
(Ġlkokullarda Atatürkçülük, 1984)
(Ġlk 9 soruyu yulardaki metne göre yanıtla.)
1. Metne göre büyük yetenekler nasıl daha da yükseklere çıkar?
a) geçmişe dayanarak
b) kendi aklını beğenerek
c) bilgi ve kültüre dayanarak
d) hayal kurarak
2. AĢağıdakilerden hangisi Atatürk`ün metinde anlatılan özelliklerinden değildir?
a) çok gezen
b) çok okuyan
c) araştıran
d) okuduğunu sindiren
3. Atatürk`ü milletinin baĢına lider yapan özelliği aĢağıdakilerden hangisidir?
a) Savaşları kazanmış olması
b) Lider olacak başkasının bulunmaması
c) İnsanlara vaatlerde bulunmaması
d) Milletinin tarihini çok iyi araştırmış olması
4. AĢağıdakilerin hangisi metinde belirtilmemektedir?
a) Atatürk`ün düşünce hayatının akıl ve bilime dayandığı
b) Anadolu`yu Kurtuluş Savaşı için birleştirmesi
c) Sakarya Savaşı`nı yönetmesi
d) Halkın ihtiyacı olan inkılâpları yapmış olması
35
5. AĢağıdakilerden hangisi Atatürk`ün yaptığı iĢlerden değildir?
a) Türk halkını millî bir amaç etrafında toplamıştır.
b) Milleti bezginlikten kurtarmıştır.
c) Padişahla anlaşma imzalamıştır.
d) Anadolu`yu kurtuluş yolunda birleştirmiştir.
6. Metinde sözü edilen millî amaç aĢağıdakilerden hangisidir?
a) milletin bağımsızlığını sağlamak,
b) harf devrimi yapmak
ülkeyi sömürge olmaktan kurtarmak
c) komşu ülkelerle iyi geçinmek
d) kıyafet devrimi yapmak
7. Atatürk demokrasiye nasıl ulaĢmak istemiĢtir?
a) nutukları ile
b) seçimler ile
c) inkılâpları ile
d) bekleyerek
8. Türk toplumunun çağdaĢlaĢması, metne göre aĢağıdakilerden hangisiyle olacak?
a) sınırlarımızı genişleterek
b) bilime dayalı yeniliklerle
c) Batı`yı taklitle
c) eskiyi yıkarak
9. Bu metinden aĢağıdaki sonuçlardan hangisi çıkarılamaz?
a) Atatürk, çok okuyan ve araştıran bir liderdi.
b) Türk milleti, özgürlüğü için canını verir.
c) Türk milleti, Kurtuluş Savaşı`nı yaparak kendini kurtardı.
d) Atatürk bir bilim adamıdır.
10. AĢağıdaki sözcüklerin hangisi bağlaç olarak kullanılamaz?
a) ki
b) de
c) gibi
d) ile
11. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde “ile” ilgeç olarak kullanılmıĢtır?
a) İbiş ile annesi çok sevinmişti.
b) Önündeki dosyayı dikkatle inceledi.
c) Mavi ile kırmızıyı çok severim.
d) Çarşıda Sevgi ile Tolga`yı gördük.
12. “Meydandaki bütün çocuklar yıldırım gibi gözden kayboldular.” Tümcesinde ilgeç
olan sözcük aĢağıdakilerden hangisidir?
a) gözden
b) bütün çocuklar
c) gibi
d) yıldırım
13. “ile” hangi tümcede bağlaç değildir?
a) Televizyon ile radyo birbirini tamamlar.
b) Bu olta ile balık tutmak çok zor.
c) Portakal ile mandalina vitamin yönünden çok zengindir.
d) Manavdan domates ile biber aldım.
14. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde, “ki” bağlaç değildir?
a) Erken yat ki erken kalkasın.
b) Yanındakine gülerek yanıt verdi.
c) Atatürk diyor ki…
d) Tut ki gökyüzü yıldızlarla donatılsın.
36
15. “Ġmdat! Ġmdat,diye uzaktan sesleniyordu.” Tümcesinde ünlem olan sözcük
aĢağıdakilerden hangisidir?
a) diye
b) sesleniyordu
c) imdat
d) uzaktan
16. “ile” , aĢağıdaki tümcelerin hangisinde bağlaç değildir?
a) Ablam ile kardeşim alışverişe gittiler.
b) Bu yıl tatile yeni arabamız ile gideceğiz.
c) Türkçe ile matematik bütün derslerin temelidir.
d) İlkbahar ve yaz en sevdiğim mevsimlerdir.
17. AĢağıdaki deyimlerden hangisi boyun eğdirmek anlamındadır?
a) aman dedirtmek
b) başını sokmak
c) günahını çekmek
d) gözüne ilişmek
18. “Sürüden ayrılanı kurt kapar.” Atasözünü en iyi açıklayan seçenek hangisidir?
a) Bir topluluktan ayrılan kimse yalnız kalır.
b) Aç insan sevgi duymaz.
c) İnsana kendi işi ağır gelmez.
d) Varlıklı kimse rahat davranır.
19. “Trenden inen yüzlerce yolcu hızla dağıldı.” Tümcesinde altı çizili sözcüklerin türü
hangi seçenekte sırasıyla gösterilmiĢtir?
a) sıfat – zarf – zarf
b) ad – zarf – sıfat
c) sıfat – ad – zarf
d) zarf – sıfat – sıfat
20. “Özellikle keçi sürüsüne iyi bakıyordum.” Tümcesinde zarf olan sözcük
aĢağıdakilerden hangisidir?
a) iyi
b) özellikle
c) bakıyordum
d) keçi
21. “Tir tir titriyordu ve yüzü ölü gibi bembeyazdı.” Tümcesindeki ilgeç ve bağlaçlar
hangi seçenekte verilmiĢtir?
a) yüzü – ölü
b) tir – tir
c) ve – gibi
d) bembeyazdı – titriyordu
22. “ġu karpuzların birkaçını da ben alayım.” Tümcesinde altı çizili sözcüklerin türü
sırasıyla hangi tümcede gösterilmiĢtir?
a) adıl – adıl – adıl
b) sıfat – adıl – adıl
c) sıfat – sıfat – adıl
d) sıfat – sıfat – sıfat
23. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde ilgeç yoktur?
a) Saat 3`e kadar seni bekledik.
b) Kartal Gölü`nün, Yağlı Pınar`ı geçip köye yöneldiler.
c) İstediğim gibi bir arsa bulamadım.
d) İyi hazırlanmadığı için başarısız oldu.
24. “Lütfen derslerine iyi çalıĢ.” Tümcesinde zarf olan sözcük aĢağıdakilerden hangisidir?
a) lütfen
b) çalış
c) iyi
d) derslerine
37
25. “Bu sabah seni çok bekledik.” tümcesindeki altı çizili sözcüklerin türü hangi seçenekte
sırasıyla gösterilmiĢtir?
a) sıfat – adıl – zarf
b) adıl – sıfat – sıfat
c) sıfat – sıfat – sıfat
d) adıl – adıl – zarf
26. “Ne duruyorsun kaçsana” Tümcesinin sonuna, aĢağıdaki noktalama imlerinden
hangisi gelmelidir?
a) ünlem
b) soru imi
c) tırnak imi
d) virgül
27. “Hava kapalı olduğu için pencereyi açamamıĢlardı.” Tümcesinde geçen “için” sözcüğü
nedir?
a) ilgeç
b) bağlaç
c) zarf
d) ünlem
28. “Dere boyunca, dalları suya değen söğütler vardı.” tümcesindeki altı çizili
tamlamaların türü sırasıyla hangi seçenekte gösterilmiĢtir?
a) ad tamlaması – ad tamlaması
b) ad – ad tamlamasa
c) ad tamlaması – sıfat tamlaması
d) sıfat tamlaması – ad tamlaması
29. “yaĢa, de, kadar, gibi, zor, ve, ey, için, dıĢarı, çok” sözcüklerinden kaç tanesi ilgeçtir?
a) 4
b) 3
c) 5
d) 2
30. AĢağıdaki tümcelerin hangisinde bağlaç yoktur?
a) Bir gün ben de balık tutmayı öğreneceğim.
b) Annemle birlikte okula gittiğim günü hiç unutmam.
c) Beni anlamıyorsun ki yanıt veresin.
d) Bunu yada şunu seçtim diyemem doğrusu.
38
Adlardan ve sıfatlardan türetilmiĢ eylemler
AĢağıdaki tümcelerin yüklerini bulunuz. Bu eylemlerin hangi ad ve sıfatlardan türediğini
örneğe bakarak belirtiniz.
1. Sakatlanan kayakçının durumu ciddileşti.
Yanıt: Ciddi sıfatından türemiştir.
2. Hastanın durumu birden kötüleşti.
_________________________________________________________________________
3. Bu kadın bizi her yerde kötülüyor.
_________________________________________________________________________
4. Evraklar okul müdürümüz tarafından imzalandı.
_________________________________________________________________________
5. Sınıf öğretmenimiz aniden hastalandı.
_________________________________________________________________________
6. İzlediğimiz bu planlar hiçbir zaman gerçekleşmeyecektir.
_________________________________________________________________________
7. Bu çocuk giderek tembelleşiyor.
_________________________________________________________________________
8. Küçük kardeşim Merve`nin matematikteki başarısı durmadan iyileşiyor.
_________________________________________________________________________
9. Antrenörümüz maçı kazanmamızın nedenlerini bize açıkladı.
_________________________________________________________________________
10. Yaşlı ninem karnemdeki iyi notlarımı görünce hayli duygulandı.
_________________________________________________________________________
11. Bizi limana getiren gemi yavaş yavaş kıyıdan uzaklaşıyor.
_________________________________________________________________________
12. İlkbaharda bütün bahçeler ve kırlar yeşerdi.
_________________________________________________________________________
13. Takımın işi mağlubiyetten sonra daha da zorlaştı.
_________________________________________________________________________
14. benim getirdiğim öneri karşı takımın temsilcisi tarafından da desteledi.
_________________________________________________________________________
15. Çamurlu ayakkabılarla içeri girdiğimi gören annem bana öfkelendi.
_________________________________________________________________________
16. Söylediklerinin asılsız olduğunun anlaşılması üzerine, konuşmacının yüzü kızardı.
_________________________________________________________________________
17. Akşama doğru hava birdenbire karardı.
_________________________________________________________________________
18. Kardeşim Ayşe ve ağabeyim İbrahim hep iyi bir pilot olmayı düşlediler.
_________________________________________________________________________
19. Uçağın hızı, belli bir süreden sonra giderek yavaşladı.
_________________________________________________________________________
20. Babamın saçı her geçen gün daha da ağarıyor.
_________________________________________________________________________
39
AĢağıda kare içinde verilen sözcüklerle anlamlı
edilgen tümceler kurunuz.
Kalem
Fotoğraf makinesi
Ütü
Dürbün
Çamaşır makinesi
Silah
Matkap
Makas
Mikrofon
Silgi
Futbol topu
Kaşık
Anahtar
Testere
Çapa
hatalar
insan
giysiler
delik
çamaşır
uzak
yazı
kağıt
sesli
resim
futbol
çorba
kilit
tahta
toprak
konuşmak
yıkamak
ütülemek
görmek
ölmek
yazmak
delmek
kesmek
çekmek
silmek
oynamak
içmek
açmak
biçmek
çapalamak
Örnek: 1.Çapa ile toprak çapalanır.
2. _______________________________________________________________________
3. _______________________________________________________________________
3. _______________________________________________________________________
4. _______________________________________________________________________
5. _______________________________________________________________________
6. _______________________________________________________________________
7. _______________________________________________________________________
8. _______________________________________________________________________
9. _______________________________________________________________________
10. ______________________________________________________________________
11. ______________________________________________________________________
12. ______________________________________________________________________
13. ______________________________________________________________________
14. ______________________________________________________________________
15. ______________________________________________________________________
40
AĢağıda her tümcede bir deyimin açıklaması var. Doğru
deyimi yuvarlak içine al.
Bir yerde kimsenin olmaması
- tamtakır olmak
- o yerde farelerin cirit atması
- karanlık olmak
- kaygan olmak
Birini sabırsızlıkla beklemek
- gözden düşmek
- göz kulak olmak
- dört gözle beklemek
- gözü pek olmak
Hırsızlık yapmak
- çelme takmak
- ayakta uyutmak
- göz koymak
- eli uzun olmak
Bir işte çok titiz davranmak
- bir vurup on dökmek
- bulup buluşturmak
- ince eleyip sık dokumak
- kılı kırk yarmak
Zihince yorulmak
Üzerine düşmeyen bir işe karışmak
Çok fazla konuşmak
Bir kimseyi tatlı sözlerle oyalamak
Çok üzülerek ağlamak
- başı darda olmak
- başı dumanlı olmak
- başı dönmek
- başı kazan olmak
- burun kıvırmak
- göz kırpmak
- büyük söylemek
- burnunu sokmak
- çene dökmek
- çene tutmak
- çenesi düşük olmak
- çene çalmak
- ağzına bir kemik atmak
- ağzına bir parmak bal çalmak
- çok güzel konuşmak
- dedi kodu yapmak
- göz boyamak
- iki gözü iki çeşme ağlamak
- gözü akmak
- sulu gözlü olmak
Bir kimseyi yola getirmek
- haddini bildirmek
- haddini bilmek
- karnı zil çalmak
- kancayı takmak
Koşmak
- tabanları yağlamak
- tabanları kaydırmak
- tabanvayla gitmek
- taban tepmek
Birinin gözüne girmek için yaltaklanmak
- gününü gün etmek
- etek öpmek
- kendi havasına girmek
- oyun oynamak