Kaysı Polinasyonu

Kaysı (Prunus armeniaca L.)’da Bal Arısı (Apis mellifera L.) Polinasyonunun Önemi
Dr. Ayla YILDIZ 1
1
Ali KORKMAZ1
Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Erdemli/İçel
Giriş
Ülkemiz 11000’e ulaşan bitkisel türe sahip olan ender ülkelerden birisidir
(Yılmaz, 1996). Bunların içerisinde özellikle meyve türlerinin varlığı ve yaygınlığı
ekonomik anlamda önem arz etmektedir. Dünya üzerinde yetiştirilen meyve türlerinin
sayısı 138’i bulmakta ve bu meyve türlerinden 75’inden fazlası da ülkemizde
yetiştirilmektedir (Özbek, 1977).
Gittikçe globalleşen dünyamızda geleneksellikten kurtularak daha çağdaş,
ekonomik ve yaygın boyutlarda üretim yapmak ülkemiz tarım sektöründe de gündeme
gelmiştir. Bu bağlamda yeni çeşitlerin geliştirilmesi, denenmesi veya yeni bir ürünün
farklı bir yörede denemeye alınması yanında var olan potansiyeli daha verimli kullanma
yönünde çalışmalar da ülkemizde gündemdeki yerini almıştır. Her ne kadar dış ülkeler
bu konuda bizlerden yıllarca önde olsa da ülkemizde de bu tip gelişmelerin başlamış
olması sevindiricidir. Özellikle Tarım ve Köyişleri Bakanlığının başlatmış olduğu ve
ülkemizin çeşitli yerlerinde de çiftçilerden kabul gören Türkiye Polinasyon Projesinden
bir ilk olması açısından başarılı sonuç alınacağa benzemektedir (Anonymous, 1995 a).
Dış ülkelerde polinasyon hizmeti için arı kolonilerinin kiralanması bir sektör halini
almışken ülkemizde de böyle uygulamalara temel oluşturacak çalışmaların başlamış
olmasının gerek bitki gerekse arı yetiştiricilerine olumlu maddi katkılar sağlayacağı da
ortadadır.
Bu bağlamda meyve bahçelerinde de bal arısı kolonilerinin verimi artırıcı yönde
çok önemli katkılar sağladığı ve etkin kullanımı sağlandığı takdirde mevcut bahçelerden
verim artışı elde edilebileceğini belirtmekte fayda vardır. Zira çiftçiler tüm kültürel
işlemleri tam yapsa fakat polinasyon işlemini önemsemeyip ihmal etse bereketli bir
hasat elde etmede başarısız olacaktır (McGregor, 1971).
Ülkemizde 3.916.038 adet bal arısı kolonisi bulunmakta ve arıcılarımız
genellikle bal üretimi için çalışmaktadırlar (Anonymous, 1995 b). Oysa polinasyon
2
konusunda bilinçlenmeye paralel olarak arıcılık örgütlerinin sağlıklı ve işler bir yapıya
kavuşturulmasıyla birlikte polinasyon hizmetlerinin para karşılığı yapılması gündeme
gelecek ve arı-bitki ilişkisi dolayısıyla arıcı ve bitki yetiştiricisi arasında organik ve
zorunlu bir bağ kurulacaktır. Dolayısıyla bitki üreticisinin ürünündeki artışa paralel
olarak polinasyon hizmetine katkısından dolayı alacağı ücret de arıcıların gelir ve refah
düzeyini artıracak ve ulusal ekonomiye önemli katkılar sağlanacaktır.
Bitki Yapısı
Kaysı ağacının meyvesi ve çiçeğinin büyüklüğü şeftali ve erik büyüklüğünün
ortasındadır. Kaysı ağacı erikten daha geniş olabileceği gibi şeftali gibi de uzayabilir.
Çiçekleri genelde beyaz ve teksel olmakla birlikte çiftli olanları da vardır. Bu çiçekler
küçük iki yıllık sürgünler üzerinde oluşur ve saf tomurcuk yapısına sahiptirler. Beşli
çiçek yapısına sahip olan çiçekler 5 çanak, 5 taç, 25-30 erkek organ ve basit yapılı bir
pistil içerirler. Dişi organ bir karpelden oluşmuş, uzunca bir stil ve küçük bir stigmaya
sahiptir. Kaysı kendine verimli olup bunun yanında yabancı tozlaşmaya gereksinim
duyan çeşitler de vardır. Meyvesi gerçek meyvedir ve ekzokarp ile mezokarp kısmı
yenir. Çiçekleri hem nektar hem de polen açısından arılara çekici gelmektedir
(McGregor, 1976).
3500 türe sahip olan Rosaceae familyası her bir çiçekte stigmanın yanında
stamenlerle birlikte açılan bir çiçeğe sahiptir. Her bir çiçek genellikle böceklerle
tozlanır. Çiçeklenme çok yoğun olup 2-3 haftalık periyotta tamamlanır. Polinasyon
olayı genellikle çiçeklenmenin ilk gününde olur. Erken ilkbaharda önce bademler sonra
kaysı çiçeklenir (Macfarlane, 1995). Hemen hemen tüm kaysı varyeteleri yabancı
tozlaşmaya gereksinim duymamakta ve kendine verimlidir. Kendine verimsiz olan kaysı
varyeteleri bulunmakla birlikte bunlar diğer kaysı varyeteleri ile tozlaşarak meyve
bağlayabilirler (Warmund, 1997).
Kaysı Polinasyonunda Bal Arılarının Rolü
Dünya üzerinde yaşamın sürekliliğinin sağlanmasında pek çok etkenin bir araya
gelmesi gerekmektedir. Su, hava gibi pek çok temel faktörün yanında, bu sistemin
sürekliliğini sağlayan temel koşullardan biri de milyonlarca yıl süren evrim aşaması
sonucu ortaya çıkan bitki-polinatör ilişkisidir. Bu iki nesneden birinin varlığı tek başına
3
bir olgu yaratmamakta, ancak ikisi birlikte yaşam üzerinde önemli rol oynamaktadır. Bu
nedenle polinasyon olgusu ve polinasyonda böceklerin, özellikle arıların doğada yeri
çok önemlidir (Kumova ve Korkmaz, 1998). Çünkü etkin bir polinasyon işlemi ile
ürünlerin nitelik ve niceliğinde önemli miktarda artış olmakta böylece gerek pazar
değerinde gerekse üreticilerin gelirlerinde artış olmaktadır (Free, 1992).
Yeryüzünde değişik familyalara ait 20000’den fazla arı türü mevcut olmakta ve
Apidae familyasındaki Apis cinsine giren türlere bal arısı adı verilmektedir. Bal arıları
bal ve balmumu yaparak insanlara yararlar sağlamasının yanında kültür bitkilerinin
tozlaşmasında çok önemli rol oynamaktadırlar (Özbek, 1979). Arılarla yapılan
tozlaşmanın % 80’den fazlası da bal arıları tarafından yapılmaktadır (Özbilgin, 1999).
Bu sebepten bal arılarının gerek yetiştirilmesi ve çoğaltılmasının gerekse polinasyonda
etkin bir şekilde kullanımının bilinç ve alt yapısının oluşturulması bir zorunluluktur.
Kaysı polinasyonunda rüzgar tozlayıcı olarak etkili değildir. Bu sebepten
yapışkanımsı bir yapıya sahip kaysı polenlerini stigmanın tepesine taşıyacak olan
böceklerin yardımına gereksinim duyulmaktadır. Kaysının başlıca tozlayıcıları arılardır.
Diğer böcekler uygun olduğu durumlarda bir kısım çiçekleri tozlayabilir fakat bu olay
meyvelerin ticari değer kazanması için yeterli değildir. Yapılan gözlemler göstermiştir
ki kendine verimli çeşitlerde de iyi bir üretim için böcek polinasyonuna gereksinim
vardır. Bu durumu sağlayacak olan asıl tozlayıcı ajanlar da bal arılarıdır (FAO, 1986).
Bal arılarının polinasyon etkinliğini belirlemek için yapılan bir çalışmada en iyi
meyve tutumunun içerisinde bal arısı bulunan keselerdeki çiçeklerden elde edildiği,
açıktaki çiçeklerde ise daha az meyve tutumu sağlandığı saptanmıştır. Eldeki tüm
literatürler göstermektedir ki kaysıların tüm çeşitlerinde ticari değeri olan ürün elde
etmek için tozlayıcı böceklere bağımlılık vardır.
Günümüz tarımında yapılan yoğun kültürel işlemler özellikle pestisidlerin
kullanımı sonucunda yabani polinatörlerin sayısı önemli ölçüde azaldığından bu
eksikliği giderecek olan yegane tozlayıcı ajan bal arılarıdır (Free, 1992). Bu gerçekten
hareketle bal arılarının polinasyonda kullanımı ve etkinliği konusunda pek çok
araştırma yapılmış ve pek çok öneri geliştirilmiştir. Kaysıda polinasyon için bal arısı
kolonilerine gereksinim olduğunda bir dönümlük alana 1 adet bal arısı kolonisi
yerleştirmek yeterli olup kolonilerin meyve bahçesi içerisine küçük gruplar halinde
dağıtılması önerilmektedir (McGregor, 1976). Ayrıca kaysıda tarlacılık yapan bal
4
arılarından polen için tarlacılık yapanların (5.3 çiçek/dakika) nektar için tarlacılık
yapanlardan (2.7 çiçek/dakika) daha hızlı hareket etmekte bu da polinasyon etkinliğini
artırmaktadır (Austin ve ark., 1996).
Corbet ve ark., (1991) Avrupa Topluluğu ülkelerinde kaysı üretimi yapılan
63000 hektarlık alanda yıllık üretimin 599000 ton olduğunu bildirmekte, asıl
tozlayıcılarının bal arıları olduğunu ve hektara 2.5 koloninin yeterli olduğunu
belirtilmektedirler. Ayrıca Levin (1986) kaysıda iyi bir verim elde etmek için arı
polinasyonunun şart olduğunu bildirmektedir.
Kaysı, bal arıları için diğer bitkilerle karşılaştırıldığında erken ilkbahar
mevsiminde orta düzeyde nektar, düşük düzeyde polen kaynağı olmaktadır (FAO,
1986). Ayrıca kaysı nektarında şeker yoğunluğu %7.5-63.9 arasında değişmekte ve bir
çiçeğin nektar verimi 0.3-11.9 mg/çiçek/gün olarak saptanmıştır. Her bir anter başına
polen taneciği sayısı 500-5900, bir çiçekte ise 14000-16600 adet arasındadır. Yapılan
bir çalışmada 10 dakikalık gözlem periyodu esnasında açık olan 100 çiçekte 2-4 arı
gözlenmiştir. Ayrıca kaysı çiçeğine tarlacılık yapan arıların çoğunluğu sadece polen
toplama eğilimi gösterirken % 40-60 civarındaki arı da polen ve nektarın her ikisi için
tarlacılık yapmaktadır (Benedek ve ark., 1995).
Yine ABD’de bal arısı ile tozlanan ürünlerde bal arısının ekonomiye olan
katkısını saptamak için yapılan bir çalışmada 1985 yılı içerisinde ABD’de 28.1 milyon
dolarlık kaysı üretimi yapıldığı bildirilmektedir. Yapılan hesaplamaya göre kaysının
böcek tozlanmasına olan bağımlılığı % 70, bu tozlamanın % 80’inin de bal arıları
tarafından yapıldığı dikkate alındığında 15.7 milyon dolarlık kaysı üretiminin sadece bal
arılarının aktivitelerinden elde edildiği belirtilmektedir (Robinson ve ark, 1989).
Ülkemizde de 1994 yılı toplam kaysı üretimi 459000 ton olduğu (FAO, 1995) dikkate
alındığında ve aynı katsayı ile bu miktar çarpıldığında 257000 tonluk kısmına ait gelirin
sadece bal arısı tarafından yapılan tozlaşma ile elde edildiği ortaya çıkmaktadır.
Sonuç
Ülkemiz için önemli bir gelir kaynağı olan gerek kaysı gerekse arı
yetiştiriciliğinin organik olarak birbirine bağımlı ve birbirinden ayrılmaz bir yapıda
olduğu ortadadır. Özellikle kaysıların erken ilkbaharda çiçek açması ve bu mevsimde
arıların gereksinimi olan polen ve nektarı salgılaması dolayısıyla kaysı, bal arısı
5
kolonileri için daha bir önem kazanmaktadır. Erkenci kaysı yetiştiriciliğinin Akdeniz
sahil şeridinde her geçen gün artması ve yörenin de arıcıların kışlama yeri olması
sebebiyle birbirinin tamamlayıcısı olarak her iki tarım kolunun da önemi artmaktadır.
Erkenciliğin yanında meyve verim ve kalitesinin de artması arı polinasyonunun yeterli
düzeyde yapılıp yapılmamasına bağlı olduğundan bal arısı polinasyonu verim ve
kaliteyi olumlu yönde etkileyerek ürünün pazardaki payını da belirleyecektir. Ayrıca
böcekler için nektar kompozisyonu ve konsantrasyonu salgılanan nektar miktarından
daha önemlidir. Bu özellikten dolayı kaysı bahçesi kurulurken çeşit seçimi sırasında
tüm bu özelliklerin hepsi dikkate alınmalıdır.
Dünya sofralık kaysı ticaretinin % 80'den fazlası turfanda olarak yapılmakta, bu
ticaretin % 95'den fazlası da üretici Akdeniz ülkeleri ile dış alımcı Avrupa ülkeler
arasında gerçekleşmektedir. Ülkemizde her yıl artan turfanda kaysı gereksinimimizin
karşılanması ve dış pazarlara taze kaysı satımımızın geliştirilmesi, Akdeniz kıyı
kesimine uygun kaysı çeşitlerinin seçilmesi ile bunların yetiştirme tekniği ve diğer
sorunların çözümlenmesine bağlıdır (Anonymous, 1974).
Bu sebepten olayın her iki tarafında bulunan üreticilerin bu bilinçle hareket
etmeleri ve ülkemiz teknik elemanlarının bu öneme işaret ederek bu iki tarımsal sektörü
bir araya getirmeleri gerek çiftçilerimiz için gerekse ülke ekonomisi için önemli
kazançlara sebep olacaktır.
Kaynaklar
Anonymous, 1974. Sofralık (taze) ve Kuru Kaysı İhracatının Geliştirilmesi Hakkında
Rapor. İGEME Yayınları. No: 42.
Anonymous, 1995 a. Bitkisel Üretimde Daha Fazla Verim İçin Polinasyon. Tarım ve
Köy Dergisi. Sayı 104. s 65.
Anonymous, 1995 b. Tarımsal Yapı. TC. Başbakanlık DİE. No:2031. Ankara.
Austin, P. T., Hewett, E. W., Noiton, D. A., Plummer, J. A., 1996. Cross Pollination of
'Sundrop' Apricot (Prunus armeniaca L.) by Honeybees. New Zealand Journal
of Crop and Horticultural Science. 24:3, 287-294.
Benedek, P., Nyeki, J., Szabo, Z., 1995. Bee Pollination of Apricot: Variety Features
Affecting Bee. (R. Gülcan, U. Aksoy, Editors). Acta Horticulturae. 10th Int.
Symposium on Apricot Culture. 20-24 September 1993. İzmir-Turkey.
6
Corbet, S. A., Williams, I. H., Osborne, J. L., 1991. Bees and the Pollination of Crops
and Wild Flowers in the European Community. IBRA. Bee World 72(2):47-59
FAO, 1986. Tropical and Subtropical Apiculture Food and Agriculture Organization of
the United Nations. Rome. Apicultural Services Bulletin. No : 68.
FAO, 1995. Production Yearbook. Vol:49. Food and Agriculture Organization of the
United Nations. Rome.
Free, J. B., 1992. Insect Pollination of Crops. Academic Press Harcourt Brace.
Kumova, U., Korkmaz, A., 1998. Polinasyonda Bal Arılarının (Apis mellifera L.) Yeri
ve Önemi. Tarım ve Köy Dergisi. Sayı 121. s 53-56.
Levin, M. D., 1986. Using Honey Bees to Pollinate Crops. USDA. No: 549.
Macfarlane, R. P., 1995. Applied Pollination in Temperature. (D. W. Roubik Editor).
Pollination of Cultivated Plants in the Tropics. FAO. Agr. Serv. Bull.. No:118.
McGregor, S., E. 1971. Pollination of Crops. Beekeeping in the United States. USDA.
Agriculture Handbook. No: 335. p.107-117
McGregor, S., E. 1976. Insect Pollination of Cultivated Crop Plants. USDA.
Agricultural Handbook No: 496.
Özbek, H., 1979. Kültür Bitkilerinin Tozlaşmasında Balarısı (Apis mellifera L.). Atatürk
Üniversitesi Ziraat Dergisi. Cilt 10. Sayı 1-2.
Özbek, S., 1977. Genel Meyvecilik. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları.
Yayın No : 111. s 386.
Özbilgin, N., 1999. Bitkisel Üretimde Tozlaşma ve Tozlaşmada Arıların Rolü ve
Önemi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı. Ege TAE. Polinasyon Projesi. Hizmetiçi
Eğitim Semineri. Menemen-İzmir. 16-18 Şubat 1999.
Robinson, W. S., Nowogrodzki, R., Morse R. A. 1989. Pollination Parameters.
Gleanings in Bee Culture. 117(3):148-152.
Warmund, M. R., 1997. Pollinating Fruit Crops. Agricultural Publication G6001.
University of Missouri. Columbia.
Yılmaz, K. T., 1996. Akdeniz Doğal Bitki Örtüsü. Çukurova Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Genel Yayın No : 141. s 179.
Yıldız, A., Korkmaz, A., 1999. Kaysı (Prunus armeniaca L.) 'da Bal Arısı (Apis
mellifera L.) Polinasyonunun Önemi. Derim. 16(2):59-65.