ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: SÖZ SANATLARI

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2366
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1363
ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi:
SÖZ SANATLARI
Yazar
Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-4)
Editör
Prof.Dr. Abdülkadir GÜRER
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Prof.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. ‹lker Usta
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›
ISBN
978-975-06-1040-0
3. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Kas›m 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
v
1. ÜN‹TE
Eski Türk Edebiyat›nda ‹fade fiekilleri ve Anlam
Sanatlar›na Girifl.......................................................................
2
G‹R‹fi .............................................................................................................
ÎCÂZ VE ‹TNÂB.............................................................................................
Îcâz.................................................................................................................
‹tnâb ...............................................................................................................
HAfi‹V.............................................................................................................
BEYÂN ...........................................................................................................
Delâlet............................................................................................................
Laf›z-Mana ‹liflkisinde Hakikat ve Mecâz.....................................................
Hakîkat.....................................................................................................
Mecâz .............................................................................................................
Teflbîh ............................................................................................................
‹stiâre..............................................................................................................
Teflhîs ve ‹ntâk ..............................................................................................
Kinaye ............................................................................................................
Ta’rîz ..............................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
3
5
6
9
9
11
11
13
16
24
26
28
29
30
32
33
33
33
Anlam Sanatlar›........................................................................ 34
G‹R‹fi .............................................................................................................
Bedî’ ...............................................................................................................
ANLAM YAKINLI⁄I VE KARfiITLI⁄INA DAYALI SANATLAR ....................
Anlam Yak›nl›¤›na Dayanan Sanatlar...........................................................
Tenâsüb ...................................................................................................
Îhâm-› Tenâsüb ......................................................................................
Leff ü Neflr ...............................................................................................
Anlam Karfl›tl›¤›na Dayanan Sanatlar ..........................................................
Tezâd .......................................................................................................
Îhâm-› Tezâd ..........................................................................................
Di¤er Anlam Sanatlar› ..................................................................................
Mukabele ................................................................................................
Cem’-Tefrîk-Taksîm ................................................................................
Tensîkü’s-S›fât (=sürekli niteleme) .........................................................
Rücû’ .......................................................................................................
Tecrîd .......................................................................................................
‹ltifât ........................................................................................................
Tevriye .....................................................................................................
Müflâkele ................................................................................................
Mübâla¤a ................................................................................................
‹dmâc .......................................................................................................
35
35
36
36
36
37
37
38
38
40
40
40
41
42
43
44
44
45
46
47
48
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Tecâhül-i Ârif (=bilmezlikten gelme) .....................................................
Hüsn-i Ta’lîl ............................................................................................
Te’kîdü’l-medh Bimâ Yüflbihü’z-zemm ve Te’kîdü’z-zemm Bimâ
Yüflbihü’l-medh ......................................................................................
Mezheb-i Kelâmî ....................................................................................
Tekrîr (=yineleme) .................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ...................................................
3. ÜN‹TE
51
53
54
56
58
59
59
59
Ses ve Kelime Tekrar›na Dayal› Söz Sanatlar›..................... 60
G‹R‹fi ..............................................................................................................
SES TEKRARINA DAYALI SÖZ SANATLARI ...............................................
Cinâs...............................................................................................................
‹fltikak.............................................................................................................
Seci .................................................................................................................
‹rsâd ...............................................................................................................
KEL‹ME TEKRARINA DAYALI SANATLAR...................................................
Reddü’l-acüz ale’s-sadr..................................................................................
‹’âde ...............................................................................................................
Akis ................................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................
4. ÜN‹TE
49
50
61
61
61
67
69
71
73
73
73
76
78
79
80
80
80
Müflterek Malzemeyi Kullanmaya Dayal› Sanatlar ve
Belâgate Dahil Edilen Hünerler....................................... ...... 82
G‹R‹fi .............................................................................................................
SER‹KAT-‹ fi‹’R‹YYE .....................................................................................
Nazîre ve Nakîza ..........................................................................................
MÜfiTEREK MALZEMEY‹ KULLANMAYA DAYALI SANATLAR .................
‹ktibâs ...........................................................................................................
Îrâd-› mesel ..................................................................................................
Tazmîn ..........................................................................................................
Telmîh ...........................................................................................................
BELÂGATE DAH‹L ED‹LEN HÜNERLER ....................................................
Muammâ .......................................................................................................
Lügaz .............................................................................................................
Telmî’ ............................................................................................................
Sihr-i helâl ....................................................................................................
TAR‹H DÜfiÜRME ........................................................................................
Özet ..............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
83
83
84
85
85
87
88
89
93
93
94
96
97
98
102
103
104
104
104
Önsöz
Önsöz
“Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› ders kitab›n›z›n “önsöz”ünde, Türk edebiyat›n›n, baz› edebiyat tarihlerinde “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›ld›¤›n›; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› ürünlerinin VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinler
oldu¤unu; ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›n ise, XI. yüzy›lda “‹slâmî dönem ‹ran
edebiyat›”n› örnek alarak do¤up geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.; hatta,
XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönem oldu¤unu belirtmifl ve
bugün “eski Türk edebiyat›” olarak adland›rd›¤›m›z dönemin “‹slâmî dönem Türk
edebiyat›”n›n, “‹slâmî dönem Do¤u Türk Edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat› Türk
edebiyat›” fleklinde ikiye ay›rabilece¤imiz “‹slâmî dönem Türk edebiyat›”n›n Bat›
kolunu oluflturdu¤unu söylemifltik. Yine bu “önsöz”de “‹slâmî dönem Bat› Türk
edebiyat›” metinlerinin O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤an ve “Bat› Türkçesi”,
“Bat› O¤uzcas›” ve “Türkiye Türkçesi” gibi adlar verilen bir yaz› diliyle meydana
getirildi¤ini ve bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl›ca” ya da “Osmanl› Türkçesi” gibi adlar verildi¤ini; zaman olarak bu ilk dönemin Anadolu Selçuklular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortalar›na; yani, ‹stanbul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönemin de XV. yüzy›l ortalar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›k uzun bir zaman
dilimini içine ald›¤›n› belirtmifltik. Bu “önsöz”de üzerinde önemle durdu¤umuz
bir baflka önemli nokta da gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türk
edebiyat›n›n naz›mda ve nesirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getirilmifl edebiyatlar oldu¤u ve bu dönem ‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap
edebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve kafiye sisteminin kullan›ld›¤› ve bu edebiyatlar›n di¤er estetik esaslar›n›n da yine Arap belâgatince belirlendi¤idir.
Bir önceki yar›y›lda okudu¤unuz “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü”
adl› ders kitab›n›zda, eski Türk edebiyat›nda kullan›lan naz›m biçimleri ve bu
edebiyat›n vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde ayr›nt›l› olarak durmufl; bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski Türk Edebiyat›na
Girifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusunun ise, klasik dönem naz›m ve nesrinin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren söz ve anlam sanatlar› olaca¤›n› ifade
etmifltik. Söz ve anlam sanatlar›n›n klasik dönem fliir ve nesrindeki ifllevleri üzerinde ilgili ünitelerde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Söz konusu ifade biçimleri hakk›nda bu ünitelerde verilecek bilgileri iyice ö¤renerek ve örnek metinleri yeterince inceleyerek, bafllang›ç aflamas›nda eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlayacak ve bu metinler üzerinde s›n›rl› da olsa birtak›m de¤erlendirmeler yapabilecek bilgi birikimine sahip olabilirsiniz. Ancak “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” ve “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adlar›n› tafl›yan ve biri di¤erinin devam› olan bu iki kitapta verilen bilgilerin bir önceki kitab›n›z›n “önsöz”ünde de belirtti¤im gibi, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak ve
bu metinler üzerinde baz› de¤erlendirmeler yapabilmek amac›na ulaflmak için tek
bafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zdaki di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›ldaki dersleriniz aras›nda yer alan Osmanl› Türkçesi derslerine verece¤iniz önemin
ve gösterece¤iniz ilginin bu amaca ulaflabilmekteki en büyük yard›mc›n›z olaca¤›n› tekrar hat›rlat›r, baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmenizi dilerim.
Editör
Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER
v
SÖZ SANATLARI
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Îcâz ve itnâb›n edebî dildeki ifllevlerini belirleyebilecek,
Sözle anlam aras›ndaki iliflkinin s›n›rlar›n› çizebilecek,
Gerçek anlamla mecâzî anlam›n ayr›m›na varabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Îcâz
‹tnâb
Delâlet
Hakîkat
Mecâz
•
•
•
•
•
Mecâz-› mürsel
Teflbîh
‹stiâre
Kinâye
Ta’rîz
‹çerik Haritas›
Eski Türk Edebiyat›na
Girifl: Söz Sanatlar›
Eski Türk
Edebiyat›nda ‹fade
fiekilleri ve Anlam
Sanatlar›na Girifl
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
ÎCÂZ VE ‹TNÂB
BEYÂN
DELÂLET
LAFIZ MANA ‹L‹fiK‹S‹NDE
HAK‹KAT
• MECÂZ
• K‹NÂYE
• TA’RÎZ
Eski Türk Edebiyat›nda ‹fade
fiekilleri ve Anlam
Sanatlar›na Girifl
G‹R‹fi
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü kitab›n›z›n birinci ünitesinde belâgatin
me’ânî, beyân ve bedî’ olmak üzere üç ana bölümden meydana geldi¤ini belirtmifl ve her bölümün içeri¤i hakk›nda k›saca bilgi vermifltik. Söz konusu ünitede
de belirtti¤imiz gibi Divan fliirinde “anlam sanatlar›” ve “söz sanatlar›” bafll›klar› alt›nda ikiye ayr›lan edebî sanatlar bu üç bölümden bedî’in alan›na girer. Beyan›n
konusu ise en k›sa ifadeyle “sözle anlam aras›ndaki iliflki ve bu iliflkiden do¤an ifade flekilleri” olarak özetlenebilir. Teflbîh, mecâz ve kinâye adlar› verilen ve günlük
dilde de önemli bir yer tutan bu ifade flekilleri edebî amaçla kullan›ld›klar› zaman
birer anlam sanat›na dönüflür ve edebî eserlerin üslûbu üzerinde büyük etki yaparlar. Bu ünitede ele al›nacak konular teflbîh, mecâz ve kinâye adlar› verilen ifade
flekilleriyle ilgilidir. Ancak bu ifade flekillerinin iyice anlafl›labilmesi için “îcâz ve itnâb” konusunun bilinmesinde büyük yarar vard›r. Bu nedenle elinizdeki ünitede
önce asl›nda me’ânîye ait bir konu olan “îcâz ve itnâb” üzerinde durulacak, daha
sonra söz ve anlam aras›ndaki iliflki, bu iliflkiden do¤an ifade flekilleri ya da anlam
sanatlar› ele al›nacakt›r.
ÎCÂZ VE ‹TNÂB
Îcâz
Belâgatte bir cümlede kullan›lan sözcüklerin ifade edilmek istenen maksada göre
azl›k ya da çoklu¤unu veya cümlenin uzunluk ya da k›sal›¤›n› belirlemek için üç
ölçüt vard›r: Îcâz, itnâb ve müsâvât. “Îcâz”›n as›l anlam› “sözü k›saltmak”, “itnâb”›nki ise “sözü uzatmak”t›r. Bir maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar› ifadelere göre daha az sözle ifade etmeye ya da onu ifade için yeterli en
az sözle söylemeye “îcâz”, daha çok sözle ifade etmeye de “itnâb” denir. Sözü güzel ve maksada uygun olarak ifade edebilen biri, muhatab›n›n durumunu göz
önünde bulundurarak maksad›n› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar›
sözlerle ifade ederse buna da “müsâvât” denir. Îcâz ya da itnâb oldu¤unda belirsizlik bulunan sözler genellikle “müsâvât” olarak de¤erlendirilir. Ancak bir sözün
uzunlu¤undan ya da k›sal›¤›ndan söz edebilmek mümkün oldu¤u hâlde, bu konuda üçüncü bir boyut belirlemenin güç oldu¤unu ileri sürenler de vard›r. Belâgatte
îcâza büyük önem verilmifltir. Îcaza verilen bu önemi onun özellikle ayr› bir bilim
dal› hâline gelmeye bafllad›¤› ilk dönemlerde belâgat ile özdefl tutulmufl olmas›ndan da anlamak mümkündür. Îcâz bazen bir kusur olabilece¤i gibi itnâb da bir
meziyet olabilir. Nitekim Nef’î,
4
Du’âyile sözü hatm idelüm zîrâ hakîkatde
Sözün gevher olursa yegdür itnâb›ndan îcâz›
beytinde söz inci gibi de¤erli olursa, yani ifadede bu baflar›lm›flsa “îcâz”›n “itnâb”dan daha iyi oldu¤unu söylemektedir.
Bir ibarenin uzunluk ve k›sal›¤›n› belirlemenin ölçütü, ortalama kültür düzeyine sahip s›radan insanlar›n genellikle dilde haz›r malzeme olarak bulunan sanatl›,
mecazl› ifadeler de dahil olmak üzere hakikat düzleminde iletiflim kurduklar› günlük dildir. Sözün “muktezâ-y› hâl(=sözün gere¤i)”e uygun olarak ifade edilmifl
olup olmamas› da bu konuda esas al›nan ikinci derecede baflka bir ölçüttür. Bundan dolay› îcâz “az sözle çok anlam ifade etme”nin yan› s›ra, “ifadesi amaçlanan
anlam›n gere¤i ne ise o kadar sözle ifade etmek” diye de tan›mlanabilir.
fiiir dilinin en önemli özelliklerinden biri, k›sa ve eksiltili anlat›md›r. Bu, fliirde
gereksiz kelimeleri kullanmamak, ifadede anlamlar› ve ça¤r›fl›mlar› zengin sözcükleri seçmek ve cümlenin unsurlar›nda eksiltmeye gitmekle sa¤lan›r. K›sa ve eksiltili anlat›m ayn› zamanda metnin kal›c›l›¤›n› da sa¤layan önemli bir etkendir. Ancak k›sa fliir ve m›sralarla îcâz› birbirine kar›flt›rmamak gerekir; çünkü, îcâz biçimde de¤il, ancak ifadede olabilir. E¤er îcâz biçimde olsayd› her k›sa cümle ya da
m›sra îcâz olarak nitelenebilir, bu vasf› alabilirdi. Bu yüzden îcâz niteli¤i kazanmaya en uygun ifadeler kelimelerin temel anlamlar›n›n de¤il, daha çok ça¤r›fl›mlar›,
yan anlamlar› zengin olan mecazî anlamlar›n›n kullan›ld›¤› ifadelerdir. Bir düflünceyi ifade etmek için kullan›lan az say›da kelime ya da k›sa bir ibare as›l söylenmek isteneni ifadeye yetiyorsa bu îcâz söze güzellik katar; yetmiyorsa, îcâz-› muhill (=anlam› bozan îcâz) ya da ihtisâr-› muhill (=anlam› bozan k›saltma) ad›n›
al›r ve bir meziyet de¤il kusur say›l›r.
Îcâz her ne kadar söze de¤er katan bir özellik olsa da bunu belirleyen ölçü, îcâz›n yerinde ve durumun gere¤ine uygun olarak yap›lm›fl olmas›d›r. Bu nedenle
îcâz, her durum ve zamanda makbul say›lan bir fley de¤ildir. Îcâz, îcâz-› hazif ve
îcâz-› k›sar olmak üzere ikiye ayr›l›r:
1. Îcâz-› hazif (=eksiltmeyle yap›lan îcâz): Sözden kelime ya da cümle ç›karma
ile yap›lan îcâzd›r. Bu tür îcâzda, ibarede eksiltme yap›ld›¤›n›n belli olmas›, anlafl›lmas› gerekir. Eksiltme ile yap›lan îcâz›n baz› örnekleri dilbilgisindeki k›saltma
gruplar›na girer. Bu yolla yap›lan îcâza genellikle bilinen ya da tahmini kolay hususlar› söyleyerek ibareyi uzatmamak, dikkati as›l önemli olan noktaya çekmek ya
da karine(=ipucu)yle anlafl›labilecek fleyleri dile getirmeden bunlar›n anlafl›lmas›n›
muhatab›n yorumuna b›rakarak anlam zenginli¤i kazand›rmak amac›yla baflvurulur. Bu yolla meydana gelen îcâzlar, estetik kayg›lar ve benzeri nedenlerle yap›labilece¤i gibi, vezin gere¤i de yap›lm›fl olabilir. Cümle yap›s›nda genellikle mant›ksal s›ralaman›n egemen oldu¤u darb-› mesel(=atasözü)ler, îcâz›n bu türünün en iyi
örnekleridir. Örnek olarak “Kâh nal›na, kâh m›h›na, sonunda becerdi.” cümlesinde “vurarak” gibi bir zarf-fiil ya da “vurdu” gibi bir fiil, “Hay›rl› ifller!” dile¤inde de
“dilerim” ya da “olsun” gibi bir fiil hazfedilmifltir.
Seviyorum... Goncalar senin on befl yafl›nd›r.
Faruk Nafiz
m›sra›nda da estetik amaçlarla böyle bir ifadenin kullan›lm›fl oldu¤unu görüyoruz.
Bir sözde hazif yap›ld›¤›n›n anlafl›lmas›n› sa¤layan üç fley vard›r: “Ak›l”, “cümlenin kendisi” ve “geleneksel üslûp”.
5
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda ‹fade fiekilleri ve Anlam Sanatlar›na Girifl
Okutmad›lar ortadan sonra
Tahsilim de kald› yar›m
Behçet Necatigil
dizelerindeki “orta” kelimesi “orta okul” ibaresinin k›salt›lm›fl›d›r. Burada hazfin oldu¤unu gösteren “geleneksel üslûp”tur.
2. Îcâz-› k›sar: Az ve öz söz söyleyerek yap›lan îcâzd›r. Cümlede bir eksiltme
yapmadan k›sa bir söze çok anlam s›¤d›rmak; herkesçe kullan›lan yayg›n tan›m›na göre de “sözün az, anlam›n çok olmas›”d›r. Buna Nam›k Kemal’in,
Bârika-i hakîkat müsâdeme-i efkârdan ç›kar
sözünü örnek olarak gösterebiliriz. Burada gerçek dünyada bulutlar›n çarp›flmas›yla meydana gelen flimflek ve bu flimfle¤in etraf› ayd›nlatmas›, teflbih ve mecazl›
bir üslûpla soyut bir alana tafl›nm›fl; fikirlerin çarp›flmas›yla gerçe¤in ortaya ç›kmas› birtak›m ça¤r›fl›mlarla zihinde canland›r›larak “gerçe¤in karanl›klar› ayd›nlatan
bir flimfle¤e benzedi¤i ve bu flimfle¤in farkl› görüfllerin çarp›flmas›ndan meydana
geldi¤i, böylece insanlar›n zihinlerini ayd›nlatt›¤›...” söylenmifltir.
Güli yok gülsitanda n’eylersin
Emrî
m›sra›nda da bu tür bir îcâz vard›r.
fiartlar›na uygun olarak yap›lan îcâz›n her türünde belâgat vard›r. Fakat bunlar›n en de¤erlisi “îcâz-› k›sar”d›r. “Îcâz-› hazif” derece itibar›yla “îcâz-› k›sar”dan sonra gelir; veciz söz nitelemesi de genellikle “îcâz-› k›sar” için kullan›l›r.
Îcâz konusu Türkçe belâgat kitaplar›nda Arapça belâgat eserlerinin çizdi¤i çerçeve içinde ele al›nm›flt›r. Recaizade Mahmud Ekrem (öl. 1913) ise bu konuda
farkl› bir yol izleyerek îcâz› “münakkahiyyet (=özlü söz söyleme)” konusu içinde
ele alm›fl ve sadece “îcâz-› k›sar” üzerinde durmufltur. Ona göre îcâz en çok f›k›h
ya da kanun ile ilgili hükümlere, atasözlerine ve hikmetli (=felsefî) sözlere yak›fl›r.
Îcâz, belâgatte söz ve anlam iliflkisinin konu edildi¤i i’tilâf ve haflvin yan› s›ra
sanatl› ifade yollar› olan mecâz ve kinâye ile de ilgilidir.
‹tnâb
Îcâz her zaman olumlu bir durumu nitelemedi¤i gibi, itnâb da mutlaka olumsuz bir
durumu ve kullan›m› ifade etmez. Maksad› ifadede al›fl›lagelen ibareden fazla kelime kullan›ld›¤›nda, e¤er bu kelimelerin cümledeki anlama katk›s› varsa ya da
muhatab›n durumu bunu gerektiriyorsa, bu itnâb kusur de¤ildir; söze güzellik katar. Fakat bu fazlal›k bir yarar sa¤lam›yorsa tatvîl (=sözü uzatma) kabul edilerek
itnâb-› mümill (=b›kt›r›c› uzatma) ad›n› al›r ve bir kusur say›l›r. Anlama olumlu
bir katk›s› olmayan tekrîr (=yineleme)ler de bu aç›dan tatvîl say›l›r.
‹tnâb›n bafll›ca türleri flunlard›r:
a) Geneli ifade eden sözden sonra özeli ifade eden bir söz söylemek:
“Bu sözüme herkes dikkat etsin; Ahmet sen de dikkat et!” cümlesinde
“herkes” kavram›n›n kapsam›na Ahmet de girdi¤i hâlde onun özellikle
dikkatini çekmek için ismini ayr›ca belirtmek bu tür itnâb için bir örnektir.
b) Özeli ifade eden bir sözden sonra geneli ifade eden bir söz söylemek:
“Okullar, bakanl›klar bütün resmî daireler kutlamalara kat›ld›.” cümlesinde
F›k›h (<f›kh), ‹slam
hukukunda ana
kaynaklardan yararlan›larak
konulmufl olan din ve dünya
iflleriyle ilgili kurallar›n
bütünüdür.
‹’tilaf sözün sözle, sözün
anlamla, sözün vezinle ve
anlam›n anlamla uyumlu
olmas› anlam›nda bir edebî
terimdir.
Tekrîr hakk›nda 7. ünitede
bilgi verilecektir.
6
“okullar” ve “bakanl›klar” “bütün resmî daireler”in kapsam›na girdi¤i hâlde
bunlar› ayr›ca belirtmek bu ifade türüne örnek olarak gösterilebilir.
c) Kapal› bir ifadeden sonra söylenene aç›kl›k getirmek: “‹nsan›n iki fleyin de¤erini elinden kaçmadan bilmesi laz›md›r. Biri s›hhat, di¤eri gençlik.”
örne¤indeki ikinci cümle, ilk cümledeki kapal›l›¤› ortadan kald›rmakta ve
önceki cümlede kapal› olarak söylenen iki fleyden birinin “s›hhat”, ikincisinin de “gençlik” oldu¤u aç›kl›k kazanmaktad›r.
d) Tekrîr-tekrâr: Bir kelime veya kelime grubunu anlam› güçlendirmek, ona
dikkat çekmek gibi bir amaçla tekrarlamakt›r.
e) Cümle-i mu’terize kullanmak: Bir cümle içinde ara cümle kullanmakt›r.
“Kültürlü bir insan›n hâl ve makama -bunun yerine k›saca duruma da diyebiliriz- en uygun sözü seçip kullanmas› gerekir.” cümlesindeki ara cümle gibi.
f) Ekleme: Cümle tamamland›ktan sonra onunla ilgili ayr› bir cümle daha söylemektir: “Ahmet istedi¤i fakülteye girdi. ‹nsan elbette çal›flmas›n›n karfl›l›¤›n›
al›r.” örne¤inde oldu¤u gibi. Bu ibarede ikinci cümle “tezyîl”dir.
‹tnâbda muhatab›n durumu ve vurgulanmak istenen husus rol oynar. Bu ihtiyac› karfl›layan itnâb, üslûba güzellik katan bir özelliktir. Bir söze itnâb niteli¤i veren söz ya da sözlere hafliv (<haflv) denir.
HAfi‹V
As›l anlam› “yast›k ve yorgan içine t›k›lan yün, pamuk gibi fleyler”dir. Cümlenin
temel ögelerinden olmayan, ifade edilmek istenen as›l anlama da katk›s› bulunmayan kelimelere denir. Baflka bir ifadeyle hafliv, cümlenin kendisi olmadan da
anlam yönünden tamamland›¤› sözcüklerdir. Mutlak anlamda, yani bir flarta ba¤l› olmaks›z›n bir kusuru ifade eden haflvin belli durumlarda söze güzellik kazand›rd›¤› da olur. Bu nedenle hafliv, biri haflv-i müfsid (=anlam› bozan fazlal›k) ve
di¤eri haflv-i gayr-i müfsid (=anlam› bozmayan fazlal›k) olmak üzere iki k›sma
ayr›l›r.
Örnekler
Olmay›nca hasta kadrin bilmez âdem s›hhatin
F›tnat Han›m
***
fiâne-i zülf-i sühand›r i’tirâz
Cevdet Pafla
Bu iki m›sra; sözün az, anlam›n çok oldu¤u, bununla birlikte herhangi bir kelimenin eksiltilmesi ya da düflürülmesi yoluna gidilmeden söylenmifl ifadeler olduklar› için “îcâz-› k›sar”a örnek olarak gösterilebilir. ‹lk örnekte, “insan›n sa¤l›¤›n›n
k›ymetini hasta olmadan bilemedi¤i”; ikinci örnekte de “saç›n tarand›kça güzelleflti¤i gibi, sözün de itirazla kusursuz hâle geldi¤i” ifade edilmektedir.
Ölümlerden ölüm be¤en, be¤endim
Yük olmadan, b›kt›rmadan kimseyi
Behçet Necatigil
‹kinci m›sradaki “Yük olmadan, kimseyi b›kt›rmadan” ifadesinde “ölmeyi” düflürülerek cümlede bir eksiltmeye gidilmifltir.
7
“Bu fliirin dikkat edilecek di¤er bir hususili¤i de -ayn› fley nesirde de vard›r- dil
hünerlerine verdi¤i yerdir.”
Ahmet H. Tanp›nar
Yazar›n Divan fliirinden söz etti¤i bu cümlede ana cümlenin hükmü tamamlanmadan ayr› bir hüküm daha ilâve edilmifltir: “Ayn› fley nesirde de vard›r.” bu bir
ara cümle(=cümle-i mu’terize)dir. Ana cümlenin tamamlanmas›n› geciktirmekle
birlikte bu ara cümlenin konu ile dolayl› da olsa bir iliflkisi vard›r ve bu nedenle
söz konusu ara cümle makbul bir itnâb örne¤i olarak de¤erlendirilebilir.
Nerede kasd-› flikâr eyledi¤im
Dili bî-sabr u karâr eyledi¤im
Recaizâde M. Ekrem
Beytinde her iki m›sra›n sonunda da “günler, zamanlar” gibi bir söz eksiltilmifltir. Bu eksiltme kapal› de¤ildir; cümlenin gelifli bu m›sralarda bir hazfin oldu¤unu
aç›kça göstermektedir.
Bir paraya bini âferînin
Pabuc› at›ld› Gevherî’nin
Ziya Pafla
Burada eksiltme yolu ile yap›lan bir îcâz vard›r, cümledeki “dama” sözü ibareden ç›kar›lm›flt›r.
Ac›yan har meseldir at› geçer.
Atasözü
Bu örnekteki îcâz eksiltme ile yap›lm›flt›r. “Ac›yan har (=eflek)” sözü asl›nda
“can› ac›yan eflek” anlam›nda oldu¤undan “can›” sözcü¤ü cümleden ç›kar›lm›flt›r.
“Âdet muhakkemdir.”
Mecelle kural›
Îcâz-› k›sar yolu ile yap›lm›fl bir îcâzd›r. Cümlede az söze çok anlam s›¤d›r›lm›flt›r. Söz “toplumda yerleflik örf ve âdetlerin temel esaslarla çeliflmemek flart›yla, yasama ve yarg›ya dayanak oluflturabilece¤i”ne iflaret etmektedir.
Sokaktay›m, kimsesiz bir sokak ortas›nda
Yürüyorum, arkama bakmadan yürüyorum
Necip Faz›l
Her iki m›srada da as›l anlam ilk kelimelerde verilmektedir. Bununla birlikte
“sokakta” olma hâli ile “yürüme” hâli kapal› ifadelerdir, aç›klanmaya ihtiyaçlar›
vard›r. Bu iki kelimeden sonra gelen ifadeler bu anlamlar› aç›klamaktad›r. fiairin
önce kapal› bir söz söyleyip daha sonra buna aç›kl›k getirmesi (=îzâh ba’de’l-ibhâm) ise m›sralara etkileyicilik kazand›rmaktad›r. Dolay›s›yla her iki m›srada da
makbul bir itnâb›n oldu¤u söylenebilir.
Var m› hele söylenilmedik söz
Kalm›fl m› me¤er denilmedik söz
fieyh Galib
Beyitte tatvîl türünden bir itnâb vard›r. ‹lk m›sra amac› ifade için yeterli oldu¤u
hâlde flair bu m›sra› yaln›z b›rakmamak için olsa gerek ayn› anlamda bir m›sra daha söylemifltir. Burada ikinci m›sra›n anlam aç›s›ndan ilk m›sraya bir katk›s›ndan
söz etmek mümkün de¤ildir.
Mecelle, Osmanl›
dönemindeki ilk medeni
kanunun ad›d›r.
8
Ey dil ey dil niye bu rütbede pür-gams›n sen
Gerçi vîrâne isen genc-i mutalsams›n sen
...
fieyh Galib
“Ey gönül! Ey gönül! Niye bu kadar gamla dolusun sen? Gerçi virâne isen de t›ls›ml› bir definesin sen.” anlam›ndaki beyitte geçen “Ey dil” ve “sen” sözlerinde anlam› kuvvetlendiren ve flairin içinde bulundu¤u ruh hâlini yans›tan ve itnâb› “tatvîl” flekline koymayan bir söz tekrar› (=tekrîr) vard›r.
Âfl›k›m âfl›k-› hayret-zede-i dîdâr›m
Sûfîyim sôfî-i beytü’l-harem-i esrâr›m
Öyle bir âfl›k›m ey dil ki hemân ma’flûkum
‹kimizin aras›nda beni sanma var›m
Esrar Dede
Yukar›daki m›sralarda itnâb vard›r. Ancak bu itnâb, sözü de¤erinden düflürmeyen, hatta onun edebî de¤erine katk›da bulunan bir itnâbd›r. Bu dörtlükte söylenmek istenen flairin, âfl›k ve sofi oldu¤udur. “Âfl›k›m” ve “Sûfîyim”le asl›nda cümle
tamamlanm›flt›r. Fakat bunlar kapal› ifadelerdir. Bu nedenle flair bu iki hükmü verdikten sonra, nas›l bir “âfl›k” ve nas›l bir “sûfî” oldu¤unu aç›klamaktad›r. Burada itnâb›n bir ifade tekni¤i olarak cümleye de¤er katt›¤› görülmektedir.
Sâz u söze kalmad› evvelki gibi meylümüz
Ya’ni dilden ârzû bafldan hevâ eksilmede
Rûhî-i Ba¤dadî
fiair ilk m›srada söyledi¤ine ikinci m›srada aç›kl›k getirmektedir. Bu ilâve edilen k›s›m anlama katk›da bulunmakta, hatta edebî bir dille söylendi¤i için estetik
de¤er de tafl›maktad›r. Bundan dolay› bu itnâb, kusur olmay›p makbul bir itnabd›r.
Düfldüm belâ-y› aflka h›red-mend-i asr iken
El flimdi benden aldu¤› pendi bana virür
Fuzûlî
Beyit, “Zaman›n insanlara ak›l veren ak›ll› kiflisi ben iken aflk belâs›na düfltüm.
Eller flimdi benden ald›¤› ö¤üdü bana veriyor.” anlam›ndad›r. Beyitte anlamla ilgisiz hiçbir sözcük kullan›lmad›¤› için bu ifade “müsâvât” olarak de¤erlendirilebilir.
Dilâ âfl›klar ölmez ölmedi Ferhâd ile Mecnûn
Günün târ idicek gam her biri flebdür diyü yatd›
Emrî
“Ey gönül! Âfl›klar ölmez, Ferhad ile Mecnûn da ölmedi! Onlar gam, gündüzlerini karartt›¤› için, gece oldu san›p uykuya dald›lar.” anlam›ndaki bu beyitte “âfl›klar ölmez” denildikten sonra bu hüküm “Ferhâd” ve “Mecnûn” gibi örneklerle pekifltirilmifltir. Bu beyitte itnâb›n türlerinden “geneli ifade eden sözden sonra özeli
ifade eden bir söz söylemek (=zikrü’l-hâss ba’de’1-âmm)” vard›r.
SIRA S‹ZDE
1
“Îcâz”, “itnâb”
“müsâvât”› tan›mlayarak türleri hakk›nda bilgi veriniz.
SIRAveS‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
9
BEYÂN
Beyân›n as›l anlam› “ortaya ç›kmak, görünmek, zâhir olmak, aç›klamak,
maksad› ortaya koymak”t›r. Belâgatin ikinci bölümü olarak ise bir maksad› de¤iflik yollarla ifade etmenin yöntem ve kurallar›ndan bahseden bir bilim
dal›n›n ad›d›r. Yazan ya da konuflan›n dile getirmek istedi¤i bir anlam› çeflitli yollarla ifade etmesi mümkündür. Bir amaç, gerçek anlam›nda kullan›lan sözcüklerle
ifade edilebilece¤i gibi, benzetmelerle ya da gerçek anlamlar›nda kullan›lmayan
sözcüklerle de ifade edilebilir. Bunlar “manaya delâletlerinin vuzuhu (=gösterdikleri anlam›n aç›kl›¤›)” bak›m›ndan birbirlerinden farkl› ifade biçimleridir. Beyan, bu
farkl› ifade biçimleri aras›nda sözü söyleyenin ve söze muhatap olan›n durumu ile
dile getirilen konu ve sözün ba¤lam›n›n gere¤i gözetilerek seçim yap›lmas›n› sa¤lar. Di¤er bir ifade ile beyan söz ile anlam aras›ndaki ilginin niteliklerini ele al›r ve
araflt›r›r. Söz ile anlam aras›ndaki bu ilgiye delâlet denir ve delâlet beyan›n özüdür.
Kullan›lan sözlerin anlafl›labilir olmas› gerekti¤i, beyan›n tan›m›nda özellikle
vurgulan›r. Bunun nedeni beyân›n, lafzî-aklî delâlet(=sözel aklî delâlet)in sözle
anlam aras›ndaki iliflkisini konu edinmesidir. Lafzî türdeki delâlet-i akliyye(=aklî
delâlet)de gerçekten ayr›lma söz konusu oldu¤u için do¤al olarak k›smî bir kapal›l›k vard›r. Amaç bu kapal›l›¤›n, kelimelerin anlamlar›n› belirsizlefltirmemesi, anlam›n bütünüyle kapal› ve anlafl›lmaz olmamas›n› sa¤lamakt›r. Fakat bu, belâgatin
bütünüyle vuzuh(=aç›kl›k)u hedefledi¤i fleklinde anlafl›lmamal›d›r. Beyanda birçok
ifade özelli¤i ve söz sanat›nda anlafl›l›r mübhemiyyet (=kapal›l›k) bulunmas›, gerekli bir flart olarak görülmüfltür.
Delâlet
Delâlet, herhangi bir söz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hükümle ba¤lant›s›n› ifade eden bir kavramd›r. Klâsik eserlerdeki tan›m› ise flöyledir: Bir fleyin anlafl›lmas›n›n baflka bir fleyin daha anlafl›lmas›n› gerektirmesi durumudur. fiu hâlde burada iki unsur söz konusudur: Biri herhangi bir
söz, durum veya hareket gibi var olan bir fley; di¤eri de onun gösterdi¤i, iflaret
etti¤i anlam, kavram, hüküm gibi baflka bir fleydir. Bu iki unsurdan ilkine dâll
(=delâlet eden, gösteren, iflaret eden), ikincisine de medlûl (=delâlet edilen,
gösterilen, iflaret edilen) denir.
Delâletin türleri: Dâll anlaml› bir söz olabilece¤i gibi, söz d›fl› bir fley de olabilir. Bu nedenle delâleti biri lafzî delâlet (=sözlü delâlet) ve di¤eri gayr-i lafzî
delâlet (=söz d›fl› delâlet) olmak üzere ikiye ay›r›yoruz:
1. Lafzî delâlet: Kendi içinde üçe ayr›l›r:
a) Aklî delâlet (=akla dayal› delâlet): Zihnin gösteren/iflaret eden ile gösterilen/iflaret edilen aras›nda var olan zorunlu ve do¤rudan bir iliflki arac›l›¤›yla bir
bilgiye ulaflt›¤› akla dayal› delâlettir: Kendisini görmedi¤imiz hâlde insan sesinin onun varl›¤›n› göstermesi gibi.
b) Tabî’î delâlet (=do¤al delâlet) : Zihnin gösteren/iflaret eden ile gösterilen/iflaret edilen aras›ndaki psikolojik, fizyolojik bir iliflki arac›l›¤›yla bir bilgiye
ulaflmas›d›r: Bir insan›n “Off!” demesinin onun s›k›ld›¤›n›, “Ah!” demesinin
ac› çekti¤ini göstermesi gibi.
c) Vaz’î delâlet (=uzlafl›ya dayal› delâlet): Gösteren/iflaret eden ile gösterilen/iflaret edilen aras›ndaki -yukar›da belirtilen iliflkiler d›fl›nda- örf, müflterek kültür, ortak ve kabul görmüfl bir iletiflim, kullan›m ve bir uzlafl›ya dayal› iliflki ile zihnin bir bilgiye ulaflmas›d›r: “Kalem” sözünün yaz› yazan aleti göstermesi gibi.
Delâlet “yol gösterme,
k›lavuzluk, delil ve alamet
olma, iflaret etme”
anlamlar›na gelen bir
sözdür.
10
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2. Gayr-› lafzî delâlet: Bu da kendi içinde üçe ayr›l›r:
a) Aklî delâlet: Tüten bir duman›n ateflin varl›¤›n› göstermesi gibi.
SIRA S‹ZDE
b) Tabî’î
delâlet: K›zaran veya solan bir yüzün utanmay› ve korkuyu, h›zl›
atan nabz›n heyecan› ya da bir rahats›zl›¤› göstermesi gibi.
c) Vaz’î
D Ü fidelâlet:
Ü N E L ‹ M Bafl› afla¤› sallaman›n kabul anlam›n›, harfler de dahil olmak
üzere belli iflaretlerin belli sembolik de¤er ve hükümleri göstermesi gibi.
Görüldü¤ü gibi delâlet, birtak›m iflaretlerden yola ç›karak kavramlara ulaflmay›
S O R U
ifade etmektedir.
Bu s›n›fland›rmada
D ‹ K K A T “lafzî” ve “gayr-› lafzî delâlet” olmak üzere iki gruba ayr›lan delâlet
türlerinin her ikisinin de alt gruplar›nda ayn› terimler kullan›lm›flt›r. Bu yüzden alt gruplardaki delâlet
hangi ana gruba ait oldu¤unu göstermek için burada “lafzîSIRA türlerinin
S‹ZDE
vaz’î”, “lafzî-tabî’î” ya da “gayr-› lafzî-vaz’î”, “gayr-› lafzî-tabî’î” gibi hem ana gruplar› hem
de alt gruplar› birlikte gösteren terimler kullan›lm›flt›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
Beyan›n as›l konusu de¤iflmez (=sâbit) anlam tafl›yan, bir fikir veya duyguyu en
iyi, tutarl› ve do¤ru flekilde ifade etmeye yarayan, ak›l, idrak ve duygu alan›na gi‹ T objelerini
A P
ren bütün Kbilgi
ifade edebilen lafzî-vaz’î delâlettir: Örnek olarak “kalem” sözcü¤ünün yaz› yazma aleti olma durumu ile ilgisi; örf, kültür ve müflterek
bir iletiflim karar›na, k›sacas› uzlafl›ya dayanan bir alâkad›r.
L E V ‹ Z Y O N daha iyi anlafl›lmas› için konu ile ilgili mevcut yaklafl›ma da
DelâletT Eiliflkisinin
k›saca de¤inmekte yarar vard›r. Göstergebilimde de ayn› konuda çeflitli s›n›fland›rmalar yap›lm›flt›r. Bunlardan yayg›n olan› flu üçlü tasniftir:
1. Belirti: D›fl gerçeklikle ilgili olan ve bir fleyi aktarma ya da iletiflim amac› ta‹NTERNET
fl›mayan, do¤al, istemd›fl› ve sebep-sonuç iliflkisi tafl›yan özellikteki bir iflarettir: Ateflin dumana, baz› belirtilerin de bir hastal›¤a delâlet etmesi, göstermesi gibi.
2. Görüntüye dayal› gösterge-ikon: Gösteren ile gösterilen aras›ndaki gerçek bir benzerli¤e dayan›r. ‹letiflim amaçl› oldu¤u için bir bilgi aktarma görevi vard›r. Bir kiflinin foto¤raf›, karakalem ya da ya¤l›boya resmi bu tür göstergelerdendir.
3. Simge-sembol: Anlam› sebep-sonuç iliflkisine de¤il anlaflmaya, uzlaflmaya
dayal›, iletiflim ve bilgi aktar›m› de¤erine sahip bir iflaret biçimidir. Güvercin
(resmi de¤il) bar›fl›n sembolüdür, bar›fl› simgeler. Bir dili oluflturan sözcükler de bu s›n›fa girer.
Dilbilim de belâgat gibi bütün bu iflaretleri de¤il; dille ilgili olanlar› konu edinir
ve inceler. Dil-d›fl› olanlar da dahil olmak üzere bütün bu sistemi ise göstergebilim
(=semiyoloji) ad› verilen özel bir bilim dal› inceler.
“Dâll” kendi d›fl›nda bir fleyden haber veren, onun varl›¤›na iflaret eden onu
gösteren bir unsurdur. Belâgat bu unsurun söz olan› ile ilgilenir. “Medlûl” bu sözün gösterdi¤i fley, yani gösterilendir. Bu ikisi aras›ndaki iliflkiye “delâlet” denir.
Beyan lafzî-vaz’î delâleti mutâbakat, tazammun ve iltizâm olmak üzere üç
k›sma ay›rarak inceler:
a) Mutâbakat: Bir nesneyi ya da kavram› ifade etmek üzere kullan›lan lafz›n o
nesnenin bütününü göstermesine denir: “Arslan” sözcü¤ünün bilinen y›rt›c›
hayvan› göstermesi gibi. Bu durumda söz sadece o anlam için konulmufltur.
b) Tazammun: Bir sözün, gösterdi¤i nesnenin unsurlar›ndan ya da özelliklerinden bir k›sm›na iflaret etmesine denir: Bir insan için kullan›lan “arslan”
lafz› ile o hayvan›n yaln›zca cesaretinin ve gücünün kastedilmesi gibi.
c) ‹ltizâm: Bir lafz›n, o lafz›n “mutâbakat” yoluyla gösterdi¤i nesne veya anlam› de¤il, zihnin o nesne ile ilgili ya da ilgili oldu¤unu varsayd›¤› bir baflka
nesne veya anlam› göstermesidir: “Dövmek” kavram›n› gösteren kelimenin
insan zihninde bu fiili yapan›, yani döven ve bu fiilin üzerinde gerçekleflti¤i dövüleni ça¤r›flt›rmas› ya da göstermesi iltizamd›r.
Beyanda mutabakata hususî anlamda vaz’î delâlet, tazammun ve iltizâma ise
bu delâletlerde laf›zlar temel anlamlar›n›n d›fl›nda kullan›ld›¤› için yine hususî anlamda aklî delâlet denir.
Beyan bu üç delâlet yolundan hangisinin edebiyat dili aç›s›ndan daha de¤erli
oldu¤unu da inceler. Genellikle iltizam ve tazammun, mutabakattan daha beli¤ ve
de¤erli kabul edilir. Bu yaklafl›m, belâgatte aç›kl›k(=vuzûh) esas olmakla birlikte,
bu aç›kl›¤›n maksad›n ç›plak gerçekle de¤il, anlafl›lmazl›¤a düflmemek flart›yla belli ölçüde kapal› olarak ifadesine verilen önemi de gösterir.
Delâlet
Lafzî (=sözel) delâlet
Aklî
(Akla
dayal›)
Mutabakat /
vaz’î
Vaz’î
(Uzlafl›ya
dayal›)
‹ltizam /
aklî
Gayr-i lafzî (=söz d›fl›) delâlet
Tabiî
Aklî
(Akla
dayal›)
Vaz’î
(Uzlafl›ya
dayal›)
Tabiî
Tazammun/
aklî
Laf›z-Mana ‹liflkisinde Hakikat ve Mecâz
Hakîkat
‹nsan d›fl dünyada alg›lad›¤› soyut ve somut kavramlar› önce zihninde tasarlamakta, sonra da onu söz(=laf›z)lerle simgelefltirilip ifade etmektedir. Bu nedenle sözler, temel ve gerekli bir flart olmakla birlikte as›l maksat olmad›klar› gibi, tek bafllar›na da var de¤ildirler. Anlamlar da ancak sözlerle ba¤lant›l› olduklar› sürece var
olurlar. Dolay›s›yla bunlar›n varl›klar› birbirine ba¤l›d›r ve bir kâ¤›d›n iki yüzü gibidirler. Söz ile anlam aras›ndaki bu ba¤; dil kurallar›, sözün ba¤lam›, kullan›m alan› gibi sözlü ya da zaman, ortam gibi söz d›fl› “karîne(=ipucu)”ler ile aç›klanabilir.
Mant›kta sözün konuldu¤u anlam› ifade edip etmemesi konusunda hakikat,
mecaz, kinaye ve galat olmak üzere dört durumdan söz edilmektedir: Sözün konuldu¤u gerçek anlamda kullan›lmas› “hakikat”, bir ilgi dolay›s›yla bu anlam›n d›fl›nda kullan›lmas› “mecâz”, sözün gerçek anlam›nda kullan›lm›fl olmas› da mümkün olmakla birlikte onun zihinde ça¤r›flt›rd›¤› di¤er anlam› da göstermesi “kinâye” ve hiçbir ilgi bulunmaks›z›n bir baflka anlamda kullan›lmas› ise “galat(=yanl›fl)”t›r.
“Lafzî-vaz’î” delâletin “mutabakat”, “tazammun” ve “iltizâm” olmak üzere üç
k›sma ayr›larak incelendi¤ini daha önce söylemifltik. Söz ve anlam aras›ndaki mutabakat iliflkisi hakikat, tazammun iliflkisi mecâz, iltizâm iliflkisi ise kinâye ad›n›
11
12
‹bdâ “yeni, güzel ve benzeri
olmayan bir eser meydana
getirme” anlam›nda bir
edebî terimdir.
al›r. Her üç durum da anlam›n de¤il sözün nitelikleridir ve bu nitelik kullan›mda
ortaya ç›kar. Hakikat, bir lafz›n kendisi için konulmufl olan anlamda kullan›lmas›d›r. Bu anlam onun “lügavî (=temel, gerçek) anlam›”d›r. Sözün iflaret etti¤i ya da
gösterdi¤i bu ilk anlama ya da kavrama temel anlam diyebiliriz. Lafz›n bu temel
anlam› d›fl›nda düflüncenin her alandaki geliflimine ba¤l› olarak bazen anlam› genifller, bazen de eski anlam› unutularak yeni anlamlar kazan›r.
‹kinci anlam-yan anlam: Sözlerin sonradan kazand›¤› anlamlar yan anlam
ya da anlamlard›r ve bunlar beyan›n da ilgi alan›na girer. Bu yan anlamlar, sözlerin gösterdikleri temel anlamlar›yla aralar›nda herhangi bir ilgi veya benzerlik bulunan ya da kurulan di¤er anlamlar›d›r. Bu, asl›nda do¤ufl an›nda, bir ibdâ eseridir
ve sanat de¤eri tafl›r. Belâgatte sözlerin sonradan kazand›¤› bu anlamlara me’ânî-i
sevânî (=ikinci anlamlar) ad› verilmifltir. Baz› klâsik kaynaklarda me’ânî-i sevânî
karfl›l›¤› olarak ma’ne’l-ma’nâ (=anlam›n anlam›) teriminin kullan›lm›fl oldu¤u da
görülmektedir.
Bütünüyle karfl›lamamakla birlikte gerek “me’ânî-i sevânî” gerekse “ma’ne’lma’nâ” terimlerinin iflaret etti¤i mecazî anlamlar dilbilimdeki yan anlam kavram›n›n kapsam›na girmektedir. Yan anlam, kelimenin temel anlam› d›fl›nda yüklendi¤i, bazen muhatab›n kültürel birikiminin, toplumsal de¤erlerin belirleyici oldu¤u
bazen de mecaz ve kinayenin yan› s›ra metnin kendi üretti¤i, laf›zlar›n ve cümlelerin ça¤r›fl›mlar› ile daha da geniflleyen anlamlar›d›r.
Laf›zlar›n temel anlam›nda kullan›ld›¤› metinler okur için daha kurudur. Çünkü
bu metinler okurun hayal gücünü kullanarak metni yorumlamas›na, baflka bir ifade ile metni yeniden üretmesine gerek b›rakmaz. Bilgi verici metinler daha çok bu
tarzda yaz›l›rlar. Bundaki bafll›ca amaç okur için yan›lma pay› b›rakmamakt›r. Yan
anlamlar›n yo¤un olarak kullan›ld›¤› metinlerde ise okur üreticidir, metni zenginlefltirme imkân›na sahiptir. Bundan dolay› edebî metinler genellikle yan anlamlar›n zengin oldu¤u metinlerdir. Bu ayn› zamanda metnin kal›c›l›¤›n› da sa¤layan
önemli bir etkendir.
Sözde as›l olan gerçek anlamd›r; mecazî anlam ise âr›zî(=geçici)dir. Dolay›s›yla
bir sözün yorumu gerçek ve mecaza ayn› oranda yak›nsa o söz -özellikle edebî
metinler d›fl›nda- gerçek anlam›na yorulur. Bir sözün gerçek anlam› kendisinde
bizzat sâbittir. Konuflan›n niyetiyle ya da mecazî kullan›mla gerçek anlam›n bir
sözden bütünüyle kald›r›lmas› mümkün de¤ildir. Hakikatle mecaz aras›ndaki fark,
hakikatin gösterdi¤i anlam için bir karine (=ipucu)ye ihtiyaç göstermemesi, mecaz›n ise bu karineye ihtiyaç duymas›yla ortaya ç›kar. Bir laf›z ayn› anda hem hakikat hem de mecazî anlama yorulmaz.
Örnekler
Renkli, kokulu, güzel bir bitkiyi gösteren “çiçek”, malûm a¤aç “serv (=selvi)”,
bir gök cismi olan “ay”, içecek kab› olan “bardak” sözcüklerinin kendileri için konulmufl olan anlamlarda kullan›lmalar›:
“Çiçek”, “serv”, “ay”, “bardak” kendileri için konulmufl olan anlamlar›nda kullan›ld›klar›nda sözle anlam aras›ndaki delâletin türü, uzlafl›ya dayal› sözlü delâlet
olur. Bu örneklerde söz ile anlam aras›ndaki iliflki hakikattir.
Bir güzel k›z için kullan›lan “çiçek”, Divan fliirinde sevgilinin boyunu nitelemek
için kullan›lan “serv”, onun güzel yüzü için kullan›lan “ay”, “Barda¤› sonuna kadar
içti.” cümlesindeki “bardak” laf›zlar›n›n delâletlerinin türü:
Önceki örneklerde gerçek anlamlar›nda kullan›lan bu sözcükler bu maddedeki anlamlar› gösterirlerse durum de¤iflir. Art›k çiçe¤in bir bitki, servinin bir a¤aç,
13
ay›n bir gök cismi, barda¤›n bir kap ad› olmalar› de¤il, bunlar›n özellikleri olan güzellik, düzgün bir boy, parlakl›k kastedilmektedir. Yani bu laf›zlar›n mecazî anlamlar› söz konusudur. Bu tür bir delâlet iliflkisi tazammun ad›n› al›r. “Barda¤› sonuna
kadar içti.”, cümlesinde de bardak cisminin içme eylemine konu olamayaca¤› bellidir. O takdirde burada “bardak” ile gösterilenin bir baflka fley olmas› gerekmektedir ki, o da barda¤›n içindeki “s›v›”d›r. Yani burada söz kendisine ayr›lan anlamda kullan›lmam›fl, onunla ilgili bir baflka nesne kastedilmifltir. Burada da söz ile anlam aras›ndaki delâlet iliflkisi tazammun yolu ile olmufltur.
“K›skançl›ktan benzi sarard›.” cümlesindeki delâletin türü:
‹fade sahibinin “K›skançl›ktan benzi sarard›.” cümlesiyle, söylemek istedi¤i fley
bahsetti¤i flahs›n benzinin sarard›¤›n› de¤il de zihnin bu durumla ilgili kabul etti¤i
bir baflka durumu, yani kederli ve üzüntülü oldu¤unu söylemek istedi¤i düflünülürse burada bir mecazî anlat›m›n bulundu¤u ve bu söz ile ifadesi kastedilen düflünce aras›ndaki iliflkinin “iltizâm” ad› verilen bir delâlet türü oldu¤u anlafl›l›r.
SIRA S‹ZDE
“Mutabakat”, “tazammun” ve “iltizâm” terimlerini tan›mlayarak bunlar›n
“hakikat”, “mecâz” ve “kinaye”yle olan iliflkilerini aç›klamaya çal›fl›n›z.
Mecâz
2
SIRA S‹ZDE
Mecâz, bir kelimenin gerçek(=temel) anlam› d›fl›nda baflka bir anlamda kullan›lmas›S O R U
d›r. Mecâzda kelimenin temel anlam› ile karfl›lad›¤› yeni anlam aras›ndaki
iliflki gerçek d›fl›d›r. Bir kelimenin hakiki(=gerçek, temel) anlam› de¤il de mecazî anlam›n›n
kastedilmesi için bu iki anlam aras›nda bir iliflki bulunmas› gerekir.
Kelimenin hakiki
D‹KKAT
anlam›n›n anlafl›lmas›na karîne-i mâni’a(=engelleyici ipucu) ad› verilen akla dayal›(=aklî) bir engel vard›r. Bu, sözü söyleyenin, sözü gerçek anlamda kullanmad›¤›n›n
SIRA S‹ZDE
delilidir. Bu delîl(=karine) bazen ibarenin içinde yer al›r; bazen de
ibare içinde yer almamakla birlikte sözün öncesi ve sonras›ndan, yani ibarenin kendisinden anlafl›l›r.
Baz› durumlarda da bu karine söz de¤il; hisse, akla dayal› bir AMAÇLARIMIZ
olgu ya da bizzat hayattan kaynaklanan, ortak kültüre dayanan bir husus olabilir.
O hâlde mecaz k›saca bir sözün gerçek anlam›nda kullan›lmamas›d›r. Mecazda
bu anlam›n gerçek anlam olmad›¤›n› gösteren ve sözü gerçekKanlam›n›n
‹ T A P d›fl›na ç›karan bir ilgi vard›r.
Mecâz›n hükmü, kastedilen anlam›n anlafl›lmas›d›r. Hukuk dilinde bir sözün
gerçek anlam›n›n anlafl›lmas›na engel bulunmad›kça mecazîT Eanlam
L E V ‹ Z Y kullan›lmaz.
ON
Edebî dilde ise durum farkl›d›r. Bu dilde gerçek anlam yerini büyük ölçüde mecaza b›rakm›flt›r. Bundan dolay› zihnin edebî metinlerde kavrad›¤› ilk anlam gerçek
anlam oldu¤u hâlde mecaz› arar. Her ikisi de ihtimal dahilindeyse daha çok mecaT E R N E T anlafl›lmaz.
za yönelir. Ayn› anda bir sözcükten hem gerçek hem de mecâzî‹ Nanlam
Mecâz, mecâz-› aklî (=aklî mecâz) ve mecâz-› lügavî (=lügavî mecâz) olmak üzere ikiye ayr›l›r:
1. Aklî mecâz (akla dayal› mecâz): Bir fiili as›l failinden, aralar›ndaki bir iliflki nedeniyle bir baflka faile isnat etmektir. Aklî mecâzda sözcükler temel anlamlar›nda kullan›l›r. “Geçen sene Ö¤retmen Mehmet Bey, baflar›l›yd›.” cümlesinde ö¤rencilerin baflar›s› ö¤retmenlerine mal edilmifltir. “Size duydu¤um sevgi beni buraya kadar getirtti.” cümlesinde de o flahs› oraya kadar götüren fleyin fiziksel olarak sevgi olamayaca¤› belli iken sevginin bundaki pay›ndan dolay› hareket sevgiye isnat edilmifltir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
14
Mecâz-› hazfî: Baz› eserlerde aklî mecaz ad› alt›nda de¤erlendirilen bir mecaz
türü de mecâz-› hazfîdir. ‹fadesi kastedilen as›l anlam› gösteren sözcük düflürülerek yap›lan mecazd›r. ‹barede haziften sonra kalan kelimelerden birinin anlam de¤iflmesine u¤ramas› gerekir. “Bu adresi bir de kahveye sor.” cümlesinin as›l de¤eri “...kahvedeki insanlara sor.”dur. Bu cümlede “kahve” kelimesinin anlam› de¤iflmifltir. Mecaz›n bu türüyle hazif yoluyla yap›lan icaz aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Ayr›ca bu tür mecaz için verilen örnekler mecâz-› mürseli de hat›rlatmaktad›r. Burada dikkat edilecek husus her hazfin mecâz-› hazfî olmad›¤›d›r. “Ahmet baflar›l›d›r; Mehmet de.” cümlesinde hazif vard›r ama mecaz yoktur. Çünkü haziften
sonra kalan kelimelerde bir anlam de¤iflmesi olmam›flt›r.
2. Lügavî mecâz (dile dayal› mecâz): Bir kelimenin bir ilgi sebebiyle as›l anlam›n›n d›fl›nda kulan›lmas›d›r. Mecâz-› lügavînin biri mecâz-› mürsel, di¤eri de isti’âre ad› verilmifl olan iki türü vard›r:
Bir sözcü¤ün gerçek anlam› d›fl›nda kullan›lmas›n› sa¤layan alâka, yani zihnin
gerçek anlamdan mecazî anlama geçiflini sa¤layan iliflki benzerlikse o mecaz, isti’âre; benzerlik d›fl›nda bir alakaysa mecâz-› mürsel ad›n› al›r. Mutlak anlamda
mecazdan mecâz-› mürsel anlafl›l›r.
Mecâz-› mürsel: Mecâz-› mürsel flu üç flartla gerçekleflir: 1. kelimenin gerçek
anlam› d›fl›nda bir anlam kastedilmeli; 2. gerçek anlam ile mecâzî anlam aras›nda
benzerlik d›fl›nda bir ilgi olmal›; 3. gerçek anlam›n anlafl›lmas›na bir engel (=karîne-i mâni’a) bulunmal›d›r.
Mecâz-› mürselde gerçek anlamdan mecazî anlama geçifli sa¤layan alakalar›n
bafll›calar› flunlard›r:
a. Parça-bütün (=cüz’iyyet-külliyyet) iliflkisi: Bir lafz›n gerçek anlam›yla mecazî anlam›ndan birinin di¤erinin cüz’(=parça)ü olmas›d›r. Yani, bütünü
söyleyerek o bütüne dahil olan cüz’ü ya da cüz’ü söyleyerek cüz’ün dahil
oldu¤u küll(=bütün)ü kastetmektir: “Saç›m› kestirdim.” cümlesiyle “saç”›n
bütününün de¤il bir k›sm›n›n kestirildi¤ini söylemek gibi.
b. Mahal ilgisi: Bir lafz›n gerçek anlam› ile mecazî anlam›ndan birinin di¤erine mahal olmas›d›r. Bir baflka ifadeyle bir mahall(=yer)i söyleyerek o
mahalde bulunan› ya da bir mahalde bulunan› söyleyerek o mahalli kastetmektir: “Ahmet dersten ç›kt›.” cümlesinde “ders”le dersin yap›ld›¤› “s›n›f”›; “Barda¤› sonuna kadar içti.” cümlesinde de “bardak”la içindeki “s›v›”y› kastetmek gibi.
c. Sebep-sonuç iliflkisi: Bir lafz›n gerçek anlam›yla mecazî anlam›ndan birinin di¤erine sebep olmas›d›r: “Bereket ya¤›yor.” cümlesindeki “bereket”le
berekete sebep olan “ya¤mur”un; “Saç›m›z› bofluna a¤artmad›k.” cümlesinde de “saç› bofluna a¤artmamak”la “tecrübe”nin kastedilmesi gibi.
d. Genel-özel(=umum-husus) anlam iliflkisi: Genel(=umum)i ifade eden bir
kelimeye ona dahil olan bir hususun anlam›n› vermek ya da özel(=husus)i
ifade eden bir sözcü¤e dahil oldu¤u genelin anlam›n› vermektir: At›n› arayan bir kifliye söylenen “Hayvan›n› gördüm.” cümlesindeki “hayvan” lafz›yla “at”›n; “Bu akflam çorbay› bizde içelim.” cümlesinde de “çorba”yla “yemek”in kastedilmesi gibi.
e. Mazhariyet iliflkisi: Bir kelimenin gerçek anlam›n›n mecazî anlam›n ortaya ç›k›fl›na zemin oluflturmas›: “Bütün aile onun eline bak›yor.” cümlesinde
“el” kelimesine “el ile ortaya konan nimet, ihsan, yard›m” gibi anlamlar›n
yüklenmesi gibi.
f. Âlet olma ilgisi: Bir kelimenin gerçek anlam›n›n mecazî anlam›na âlet olmas›; yani bir lafza kendisinin âlet oldu¤u anlam›n verilmesi: “Türk dili”
tamlamas›nda “dil” kelimesiyle “lügat”in “O, kalemiyle hayat›n› sürdürüyor.”
cümlesinde de “kalem”le “yazarl›k”›n kastedilmesi gibi.
g. Öncelik-sonral›k iliflkisi: Bir fleyi geçmiflteki hâliyle ya da gelecekte alaca¤› hâl ile anmakt›r. Bir annenin “bizim çocuk” sözüyle yetiflkin evlad›n›
kastetmesi, “bir fleyi geçmiflteki hâliyle anma”ya; “Atefli yak!” cümlesindeki
“atefl” sözüyle “atefl alacak ve yanacak nesne”yi kastetmek de bir fleyi gelecekte alaca¤› hâl ile anmaya örnek gösterilebilir.
Mecâz-› mürselde dikkat edilmesi gereken nokta, lügat (=hakikî, gerçek, temel)
anlam› d›fl›nda kullan›lan kelimenin lügat anlam› ile bu yeni mecazî anlam› aras›nda benzerlik d›fl›nda bir iliflki olmas› gerekti¤idir. Yoksa yukar›da bir ilgiye verilen
örnek, di¤er bir ilgiye örnek ve konu olabilecek flekilde yorumlanabilir. Mesela
“el”in lügat anlam› ile mecazî anlam› olan “kuvvet” aras›ndaki ilgi, “mazhariyet”
iliflkisine ba¤lanabilece¤i gibi “sebep-sonuç” iliflkisiyle de aç›klanabilir.
Mecaz-› aklî, cümlede, mecaz-› lügavî (=mecaz-› mürsel ve istiare) ise hem kelimede (=mecaz-› müfred) hem de cümlede (=mecâz-› mürekkeb) olabilir. Mürekkeb mecazlar asl›nda birer isti’âre-i temsiliyyedir. Bu tür mecazlara istiare konusunda de¤inilecektir.
Mecazlar dilin bünyesinde tabiî bir flekilde bulunurlar. Bunlar› günlük dilde fark›na varmadan kullan›r›z. Bu durumdaki mecazlar dilin o dili kullanan herkesçe
paylafl›lan ortak malzemeleridir. Bir mecaz›n sanat olarak kabul edilebilmesi için o
mecaz›n dildeki haz›r malzeme olmamas›, flair ya da yazar taraf›ndan bilinçli olarak kullan›lm›fl olmas› laz›md›r. “Lambay› yak!”, “Bu s›k›nt› beni öldürecek.”, “Bu
yolda saç›m›z› bafl›m›z› a¤artt›k.” gibi cümleler fleklen mecaz olsalar bile bunlar dildeki haz›r malzemeler olduklar› için “sanat” vasf›na sahip de¤illerdir. Dolay›s›yla
bir ibarede bu tür mecazlar›n kullan›lm›fl olmas› o ibareye edebî de¤er kazand›rmaz. Bunlar ancak ifllenifl tarz› ve üslup meziyeti ile edebî de¤er ve sanat olma niteli¤i kazanabilirler. Bu ölçü, di¤er sanatlar ve ifade özellikleri için de geçerlidir.
Mecazl› ifadeleri kullanmakta usta olmak, kiflinin edebiyat alan›ndaki dehas›n› gösterir. Çünkü bu bir baflkas›ndan ö¤renilemez; kiflideki ibdâ’ yetene¤ini ifade eder.
Örnekler
Ya¤mur bitkilere hayat verdi.
Bu cümledeki “hayat” sözcü¤ünde mecâz-› lügavî vard›r. Çünkü “hayat”la “bitkilerin yeflerip büyümesi” kastedilmifltir. Bu fiilin ya¤mura isnat edilmesi ise “mecâz-› aklî”dir.
fiark iflinden ferâceler, flallar
Ak›yor dalga dalga flimdi k›ra
F. N. Çaml›bel
“Ferâceler” ve “flallar” bu m›sralarda lügat anlamlar›yla kullan›lmam›fllard›r. Zira “ferâce ve flallar›n dalga dalga k›ra akmas›” düflünülemez. Bu bir karîne-i mâni’ad›r. Her ikisi de bunlar› giyen, örtünen kad›nlar› göstermektedir. Bu sözcüklerin gerçek anlamlar› ile yeni kazand›klar› anlamlar aras›nda benzerlik d›fl›nda bir
ilgi bulunmaktad›r. Dolay›s›yla burada mecâz-› mürsel vard›r.
15
16
Tekbîrlerle halka ›yân oldu tû¤lar
Sahrâ-y› Üsküdâr’a revân oldu tû¤lar
Yahya Kemal
Beyitte I. Selim’in ordusu tasvir edilmektedir. Burada uzaktan bak›ld›¤›nda bu
ordunun en belirgin unsurlar›ndan biri olan “tu¤” (cüz’) zikredilerek bu ordunun
bütünü (küll) kastedilmifl ve beyitte bir mecâz-› mürsel meydana gelmifltir.
Dalgalanan sen de flafaklar gibi ey nazl› hilâl!
Olsun art›k dökülen kanlar›m›n hepsi helâl
Mehmet Âkif
‹lk m›srada Türk bayra¤›n›n bir cüzü olan “hilâl” zikredilerek onun ait oldu¤u
bütün, yani ay y›ld›zl› bayrak kastedilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
“Mecâz”, “aklî
SIRAmecâz”,
S‹ZDE “lügavî mecâz”, “isti’âre” ve “mecâz-› mürsel” terimlerini aç›klayarak mecâz-› mürselde gerçek anlam ile kastedilen anlam aras›ndaki ilgileri belirtiniz.
Teflbîh
Aralar›nda bir ya da birden fazla benzerlik bulunan iki fleyin birini di¤erine benzetmektir. Teflbîhin
S O R U taraflar› olarak adland›r›lan bu iki unsurdan biri müflebbeh
(=benzeyen), di¤eri müflebbehün bih(=kendisine bir fley benzetilen)tir. Teflbihte
iki unsurun ortak olduklar› niteliklere ya da özelliklere vech-i flebeh(=benzetme
D‹KKAT
yönü) denir. Baz› durumlarda bu benzetme edât-› teflbîh(=benzetme edat›) kullan›larak yap›l›r. O hâlde teflbihte,
SIRA S‹ZDE
1. Müflebbeh
(=benzeyen),
2. Müflebbehün bih (=kendisine benzetilen),
3. Vech-i flebeh (=benzetme yönü),
AMAÇLARIMIZ
4. Edât-› teflbîh (=benzetme edat›)
olmak üzere dört unsur bulunur. “‹nsanlar eflitlik aç›s›ndan tara¤›n diflleri gibidir.”
cümlesindeK “insanlar”
‹ T A P müflebbeh, “tara¤›n diflleri” müflebbehün bih, “eflitlik” vechi flebeh, “gibi” de teflbîh edat›d›r. Bu cümleye göre “insanlar” ve “tarak diflleri”nin,
birbirine eflit olma, birbirlerine üstünlükleri olmama bak›m›ndan ortak yönleri vard›r. Asl›nda
benzetilen unsurlar aras›nda bir karfl›laflt›rma yap›lm›fl
T Eburada
L E V ‹ Z Y Obirbirine
N
ve hüküm bu karfl›laflt›rman›n sonucuna göre verilmifltir. Mecazlar›n en önemlisi
olan istiare teflbihe dayand›¤› için teflbihi anlamadan istiareyi kavramak mümkün
de¤ildir.
N N
‹NTERNET
Benzetmelere yaz› dilinin yan› s›ra konuflma dilinde de s›kça rastlan›r. Teflbihin
temel amac› anlat›m› somutlaflt›rmak ve güçlendirmektir. Asl›nda teflbih günlük
dilde de kullan›lan do¤al bir anlat›m yoludur. Dolay›s›yla teflbihler her zaman sanat amac›yla yap›lmaz, mutlaka bir beceriyi ya da hüneri yans›tmazlar. Ancak flahsî bir tasarrufu yans›tan etkileyici ve do¤ru benzetmeler orijinal olmak flart›yla sanat de¤eri tafl›yabilirler:
Örnekler
Ben ki yaral›y›m, ben ki haytay›m
Bakkallara düflmüfl okul defterleri gibiyim.
‹lhan Berk
dizelerinin ikincisi, bir teflbih arac›l›¤›yla okuyucunun zihnine birçok hayal ve düflünce getirmektedir. Bakkallar›n eski okul defterlerini alacak verecek kaydetmek
için kullanmalar›, fliiri duygusal ve ça¤r›fl›m› zengin bir zemine oturtmaktad›r.
Yâr, yâr
Seni kara sapl› b›çak gibi sineme saplad›lar
B. Rahmi Eyübo¤lu
dizelerinde de ayn› durum söz konusudur. Bu dizelerde sevgiliye duyulan aflk, sineye saplanan kara sapl› bir b›ça¤a benzetilmektedir. Bu, bir sevgiyi dile getirmenin birden fazla yolu oldu¤unu göstermekte; flair, yakalad›¤› bir imgeyle bu duyguyu orijinal ve etkileyici bir yolla ifade etmektedir. Art›k bu imgeyle flair, aflk›n
kendisinde b›rakt›¤› izlenimi okuyucuya anlatmamakta, onun görüntüsünü bize
sunmaktad›r. Saplanan bir b›ça¤›n ac› vermesi, aniden saplan›fl›, günlük dilde kullan›lan “kara sevda”y› ça¤r›flt›rmas› hep bu görüntünün bize sundu¤u anlam zenginlikleri ve ça¤r›fl›mlard›r.
Teflbîhte birden fazla unsur tek bir unsura benzetilebilece¤i gibi, bunun tersi de
olabilir. Örnek olarak Tevfik Fikret’in,
Mâzî, o bir mu’allim, o bir pîr, o bir peder
m›sra›nda “mâzî”; “muallim”, “pîr” ve “peder”e, yani birden fazla unsura benzetilmifltir. Bu teflbihte müflebbeh olan “mâzî” tek, müflebbehün bihler olan “muallim”,
“pîr” ve “peder” ise birden fazlad›r. Bu teflbihlerde genellikle kendisine benzetilen,
benzeyen ile benzerlik yönünde daha güçlü olan taraft›r. Bir teflbihin baflar›l› kabul edilebilmesi için kendisine benzetilenin benzeyenden daha fazla bilinen ya da
tan›nan bir fley olmas› da gerekir.
Teflbihin iki taraf›n›n birbirine benzetildikleri yön (=vech-i flebeh) gerçek (=tahkikî) olabilece¤i gibi, hayalî (=tahyilî) de olabilir. “Kar gibi beyaz bir elbise” ibaresinde “elbise” ve “kar”›n beyazl›ktaki benzerlikleri gerçek bir benzerliktir. Buna
karfl›l›k “Ahmet Hoca ilimde ummand›r.” cümlesinde ise “umman (=çok büyük deniz, okyanus)” için gerçek bir özellik olan “derinlik”, Ahmet Hoca için hayalîdir.
Hatta bu benzeyifl yönünün kavranmas› baz› durumlarda oldukça güçtür.
Kald›r›mlar içimde yaflam›fl bir insand›r
Necip Faz›l
m›sra›nda “kald›r›mlar”›n “içte yaflam›fl bir insan”a benzetilmesindeki benzetme
yönünü kavramakta oldu¤u gibi. Burada “vech-i flebeh”in tespitini güçlefltiren hayalî durum, müflebbehün bih olan “insan›n içinde yaflam›fl bir insan” için de geçerlidir. Böyle benzetmeler flairlerin karmafl›k ve çözümü zor duygular›n› ifade etmek
için s›kl›kla baflvurduklar› bir anlat›m yoludur.
Teflbîh edatlar›, “gibi, gûyâ, sanki, t›pk›, nitekim, vefl, tek, vâr, s›fat, misâl” gibi
benzerlik ifade eden edatlar; “dönmek, benzemek, sanmak, and›rmak” gibi benzerlik ifade eden fiil mastarlar›n›n farkl› çekimleri ve benzetme ifllevindeki “-cas›na/-cesine” ve “ -c›lay›n/-cileyin” gibi eklerdir. Ancak her teflbihte benzetme edat›
aranmamal›d›r.
Teflbihte benzeyen ve kendisine benzetilen olmak üzere iki as›l unsur vard›r.
Bu iki unsurdan biri kald›r›l›rsa teflbih mecaza dönüflür ve istiare ad›n› al›r. Burada dikkat edilmesi gereken husus, bu iki unsurun bir arada bulunmas›n›n onlar›n
bizzat söylenilmeleri ya da metinde do¤rudan yer almalar› demek olmad›¤›d›r.
17
18
Cümlede özne, kim ve ne oldu¤u belli olma flart› ve bir sebep dolay›s›yla kald›r›lm›fl olabilir ve kald›r›lan bu unsur müflebbeh (=benzeyen) olabilir. Bunun istiarenin tan›m›ndaki teflbihin iki unsurundan birinin kald›r›lmas› ile bir ilgisi yoktur. Örnek olarak “Ali nas›l biridir?” sorusuna “Arslan.” cevab› verildi¤inde burada benzeyen; yani, Ali söylenmedi¤i için bir istiarenin varl›¤›ndan söz edilemez. ‹stiarede
müflebbehün bihin müflebbeh oldu¤u iddias› olmak zorundad›r. Oysa verilen örnekte böyle bir iddia yoktur; dolay›s›yla bu bir istiare de¤il, teflbihtir.
Bir teflbîhte vech-i flebeh söylenirse, o teflbîh mufassal; söylenmezse mücmel;
teflbîh edat› söylenirse mürsel; söylenmezse mü’ekked olarak adland›r›l›r. Mücmel teflbih mufassaldan, mü’ekked teflbih de mürsel teflbihten daha beli¤; yani, belâgat aç›s›ndan daha de¤erli kabul edilir.
1. Mufassal ve mürsel teflbih: Ali cesarette arslan gibidir.
2. Mücmel ve mürsel teflbih: Ali arslan gibidir.
3. Mufassal ve mü’ekked teflbih: Ali cesarette arsland›r.
Îrâd-› mesel ya da irsâl-i
mesel hakk›nda 9. ünitede
bilgi verilecektir.
Teflbihin türleri flunlard›r:
1. Belî¤ teflbih: Yaln›zca müflebbeh ve müflebbehün bihle (benzeyen ile
kendisine benzetilen) yap›lan, bir baflka deyiflle vech-i flebeh ve teflbîh edat› bulunmayan teflbîhlere teflbîh-i belî¤ denir: “Ali arsland›r.” cümlesinde oldu¤u gibi.
Bununla birlikte bir teflbîhin beli¤ olarak nitelenebilmesi için -Türkçe belâgat kitaplar›nda an›lmayan- bir flart daha vard›r. Bu da teflbîhin vech-i flebeh yönünden
“ba’îd-i garîb” olmas›; yani vech-i flebehin kolayca anlafl›lamamas›d›r. Bu ayn› zamanda teflbihin orijinal oldu¤unu da gösterir. O hâlde “Ali arsland›r.” cümlesi biçim olarak teflbîh-i belî¤ gibi görünse de, teflbîhin iki unsuru aras›ndaki benzetme
yönü olan “cesaret” çok aç›k oldu¤u için bu teflbih gerçekte bir teflbîh-i belî¤ de¤ildir.
2. Temsilî teflbîh: Teflbîhte, vech-i flebeh ayr›flt›r›lamayacak flekilde birden fazla
unsurdan meydana gelen bir tasavvur (=mürekkeb) ise böyle teflbîhlere temsîlî teflbîh denir. Bu tür teflbîhleri, vech-i flebehi birden fazla olan teflbîhlerle kar›flt›rmamak
gerekir. Temsîlî teflbîhlerde vech-i flebeh hissî ve somut de¤il, aklî ve hayalî bir tasavvurdur. Bu aç›dan bak›ld›¤› zaman îrâd-› mesel ya da irsâl-i mesel ad› verilen
anlat›m biçiminin asl›nda birer temsilî teflbih oldu¤u ortaya ç›kar.
Temsilî teflbihlerde benzeyifl yönü vehmî olarak adland›r›lan yoruma dayal› bir
özellik tafl›r. Baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda bu tür teflbihlerde benzeyen ve kendisine benzetilenin ço¤unlukla birden fazla unsurdan olufltu¤u görülür. Dolay›s›yla
temsilî teflbihlerin ayn› zamanda mürekkep teflbihler olduklar›n› söylemek mümkündür. Ancak iki taraf› birden fazla unsurdan oluflan her teflbih temsilî teflbih de¤ildir. K›sacas› burada belirleyici olan vech-i flebehtir. Genellikle vech-i flebeh “fludur” denilecek kadar aç›k ve basit ise, orada temsilî teflbihten söz etmek mümkün
de¤ildir. Fakat bu teflbih iç içe girmifl, karmafl›k bir yap›daysa ve vech-i flebeh kesin bir hükümle de¤il de ancak yorumla gösterilebiliyorsa o ibarede temsilî teflbih
oldu¤u söylenebilir.
Temsilî teflbihlerde bir düflünce ya da duygu di¤er bir ibare ile desteklenir, bir
iddiaya delil getirilir. Bu düflünce ya da duyguyu destekleyen ibare bazen bir darb› mesel (=atasözü) de olabilir. Bu durumda teflbih temsilî teflbihtir. Ancak her darb› meselin oldu¤u ibarede temsilî teflbih bulundu¤u söylenemez.
3. Teflâbüh (=benzeflme): Teflbîhin taraflar›ndan biri di¤erine, müflterek olduklar› özellik veya nitelikte üstünlük tafl›m›yorsa, yani maksat sadece iki taraf› bir
özellikte, nitelikte birlefltirmek ise bu tür benzetmelere teflâbüh ad› verilir.
4. Teflbîh-i tehekkümî: Buna teflbîh-i temlîhî de denir. Aralar›nda bir vechi flebeh olmad›¤› hâlde müflebbehin mizah, yergi ya da latife amac›yla müflebbehün bihe benzetilmesidir: Cimri birini, cömertlik timsali Hâtem’e benzetmek gibi.
Aç›klama: Hâtem ya da Hâtem-i Tâî eski bir Arap kabilesinin reisidir. Çok
cömert bir kifli oldu¤undan edebiyatta cömertlik sembolü olarak geçer.
Osmanl› Türkçesinde yayg›n olarak kullan›lan Farsça tamlamalar›n bir k›sm› ayn›
zamanda birer teflbihtir. Örnek olarak “tî¤-i gamze (=gamze k›l›c›)” asl›nda kendisine
benzetilenin benzeyene izafeti ile meydana gelmifl bir teflbihtir. Anlam› “k›l›ç gibi bak›fl”t›r. Bu tür teflbihler yaln›zca Farsçaya özgü de¤ildir. Örnek olarak bu tamlaman›n
Türkçeye aktar›lm›fl hâli olan “gamze k›l›c›”nda da böyle bir teflbih vard›r.
Teflbîhte maksat, as›l olarak müflebbeh ile ilgilidir. Müflebbehin durumu aç›klanmak, ona ait oldu¤u varsay›lan niteliklerin imkân dâhilinde bulundu¤u iddias›na delil getirilmek, onun üstün ve eksik taraflar› ifade edilmek istenir. Bazen müflebbehün bih olarak bilinen fleyler, mübâla¤a amac›yla müflebbeh olabilir. Cesur
bir insan› arslana de¤il, arslan› insana benzetmek gibi. Asl›nda burada iddia edilen
fley, iflaret edilen insan›n çok cesur oldu¤udur. Yani müflebbehün bih olan insan›n
bu ortak özellikte daha üstün oldu¤u kabul edilmektedir. Bu tarz teflbîhlere teflbîh-i maklûb ad› verilir.
Teflbîh, vech-i flebeh uzun uzun düflünmeye gerek kalmadan kolayca anlafl›lacak kadar aç›ksa ve estetik bir de¤ere sahip de¤ilse s›radan teflbih, vech-i flebehin
anlafl›lmas› özel bir dikkati gerektiriyorsa veya müflebbehün bih al›fl›lagelenin d›fl›nda bir unsur ise orijinal teflbih olarak kabul edilir. Orijinal olarak nitelenen teflbihler; yüzün günefle, yana¤›n güle, boyun serve benzetildi¤i defalarca tekrarlanm›fl teflbihlere göre daha beli¤ ve üstündür. Bununla birlikte s›radan bir teflbih, flairane bir kullan›mla bu olumsuz niteli¤inden kurtulabilir. Asl›nda gelene¤in hakim
oldu¤u Divan fliirinde orijinalli¤in aranmas› gereken yer de budur.
Teflbih ve istiare kullan›m› flairin edebî kiflili¤ini belirlemede hareket noktas›
kabul edilebilecek hususlardand›r. fiair ve yazarlar›n bunlar› kullanmadaki durumlar› farkl› olabildi¤i gibi, baz›lar›n›n bunlar›n birine di¤erinden daha fazla önem
verdikleri de görülmektedir. Örnek olarak baz› araflt›rmac›lar Nam›k Kemal’in eserlerinin teflbihte oldu¤u kadar istiare bak›m›ndan zengin olmad›¤›n› ileri sürerler.
Asl›nda birçok söz sanat› teflbihle iliflkilidir. Bu da onun edebî dildeki önemini gösteren baflka bir özelli¤idir.
Örnekler
Ölümdür bekleriz hükmü/dünya bir duruflmad›r sürer
Ellerimizde yüreklerimiz/ vurulmufl kumrular gibi
Attila ‹lhan
fiairin yaflad›¤› s›k›nt›l› günlerin dile getirildi¤i “Bulut Günleri” isimli fliirin bu
son dizelerinde dünya bir duruflmaya, bu duruflmay› bekleyenler ise vurulmufl
kumrulara benzetilmektedir. Bu duruflmada hüküm bellidir: “Ölüm!”. ‹nsanlar ellerinde yürekleri bu hükmü beklemektedirler. Dünyan›n süregiden bir duruflmaya,
bu duruflmay› bekleyenlerin ellerindeki yüreklerinin de vurulmufl kumrulara benzetilmesi orijinal benzetmelerdir.
Ölüm
Kapanmas› bir evin.
Behçet Necatigil
19
20
fiair, ölüm gibi elle tutulmayan soyut bir kavram›, “bir evin kapanmas›”na benzetmektedir. Bu benzetme ile “ölüm”, duygu yüklü sonucuyla gözle görülen bir
olay hâline gelmifltir. Teflbihte benzetme edat› ve yönü kullan›lmam›flt›r. Bu teflbihte vech-i flebeh hayalî ve müphemdir.
Genifl, siyah gölgesi hayat›m› kaplayan
Tepemde kanat germifl bir kartald›r yaln›zl›k.
Kalp çarp›nt›lar›yla günleri hesaplayan
Bir benim, benim olan bir masald›r yaln›zl›k.
Cahit S›tk› Taranc›
Bu dizelerde “yaln›zl›k” bir benzetmeyle ifade edilmifl; bu soyut kavram bir
“kartal”a benzetilerek somutlaflt›r›lm›flt›r. Bu teflbihte müflebbeh “yaln›zl›k”, müflebbehün bih de “genifl, siyah gölgesi hayat› kaplayan bir kartal”d›r.
Ayn› sâhilde durup dald›¤›m›z ayn› gurup
Sana bir saks› çiçektir bana bir kan çana¤›
Faruk N. Çaml›bel
Gurup (=güneflin bat›fl›) iki unsura benzetilmektedir: biri “bir saks› çiçek”, di¤eri
“bir kan çana¤›”. Bu benzetmede benzeyen tek, kendisine benzetilen birden fazlad›r.
Rabbim, Rabbim bu iflin bildim neymifl Türkçesi
Senin aflk›n atefltir, ateflin gül bahçesi
Necip Faz›l K›sakürek
fiair bu iki m›srada Rabbine karfl› duydu¤u aflk› önce atefle, sonra da bu atefli
gül bahçesine benzetmektedir. Her iki benzetme de teflbîhin sadece iki as›l unsuru ile yap›ld›¤› için buradaki teflbihler beli¤ teflbîhlerdir.
Uyku katillerin bile çeflmesi
Yorgan Allahs›za kadar s›¤›nak
‹ki m›srada da birer teflbîh yap›lm›flt›r. Uyku katillerin çeflmesine, yorgan da
“Allahs›za kadar s›¤›nak”a benzetilmifltir. Bunlar›n vech-i flebehi; yani, ortak noktalar› hayalîdir.
Ellerim bir kanat gibi titrekti
Tutmasam gözümden yafl inecekti
fiair ellerini bir kanada benzetmekte, bu benzetmeyi yaparken teflbîh edat› ile
benzeyifl yönünü de belirtmektedir. Mufassal ve mürsel bir teflbîhtir.
Dörtnala gelip uzak Asya’dan
Akdeniz’e bir k›srak bafl› gibi uzanan
bu memleket bizim
Bilekler kan içinde, difller kenetli, ayaklar ç›plak
ve ipek bir hal›ya benziyen toprak
bu cehennem, bu cennet bizim
...
Yaflamak bir a¤aç gibi tek ve hür
ve bir orman gibi kardeflçesine
bu hasret benim ...
Naz›m Hikmet
Yukar›daki dizelerde flairin, Anadolu’yu, Uzak Asya’dan dörtnala gelip Akdeniz’e uzanan bir k›sra¤›n bafl›na benzetmesi bütünüyle orijinal bir benzetmedir. Bu
teflbihte kendisine benzetilen mürekkeptir. Daha sonra Anadolu topra¤› ipek bir
hal›ya benzetilmektedir. Daha sonra da tek ve hür olarak yaflamakla a¤aç aras›nda, kardeflçesine yaflamakla da orman aras›nda benzerlik kurulmufltur. Bu benzetmelerin her biri güçlü ve ça¤r›fl›m alan› zengin benzetmelerdir.
Sand›m ki güzelli¤in cihânda
Bir saltanat›n güzelli¤iydi
Yahya Kemal
Muhatab›n güzelli¤i bir saltanat›n güzelli¤ine benzetilmektedir. Bu benzetme,
benzetme edat› ile de¤il “sand›m” fiili ile gerçeklefltirilmifltir. Bununla birlikte benzeyifl yönü metinle muhatap olan›n hayal gücüne b›rak›lmaktad›r. Dolay›s›yla
mücmel teflbihtir.
Dîdâr-› Kibriyây› kemâliyle gösteren
fieydâ gönülden özge bir âyîne bilmedik
Yahya Kemal
“Allah’›n ‹lâhî s›fatlar›n› en güzel flekilde gösteren ç›lg›n gönülden baflka bir ayna bilmedik, tan›mad›k.” anlam›ndaki beyitte “fleydâ gönül” “özge bir ayna” ya
benzetilmektedir. Benzeyifl yönü “gösterme” zikredildi¤inden bu teflbih mufassal
bir teflbîh, benzetme edat› olmad›¤›ndan da mü’ekked teflbîhtir.
Sürekli sevgiyi duydukça anne topraktan
‹çimde korku nedir kalm›yor yok olmaktan
Yahya Kemal
fiair bu beyitte topra¤› anneye benzetmektedir. Bu iki unsur aras›ndaki ortak
yön ise sevgidir. Teflbîh edat› zikredilmedi¤inden mü’ekked teflbîhtir.
Yârin duda¤›ndan getirilmifl
Bir katre alevdir bu karanfil
Ahmet Haflim
fiair bu iki m›srada “karanfil”i “yârin duda¤›ndan getirilmifl bir katre alev”e benzetmektedir. Bu teflbihte benzetme edat› ve yönü yoktur. fiair bu benzetme ile somut bir varl›¤›n kendisinde b›rakt›¤› izlenimi d›fla vurmaktad›r.
“Mâzî nedir? Bir mevt-i ebedî”
Nam›k Kemal
Bu cümlede mazî ebedî bir ölüme benzetilmektedir. Bu teflbîh yaln›zca müflebbeh ile müflebbehün bihten olufltu¤u için beli¤ teflbîh olarak adland›r›labilir.
Hakîr olduysa millet flân›na noksan gelir sanma
Yere düflmekle cevher sâk›t olmaz kadr ü k›ymetten
Nam›k Kemal
Bu beyitte flair, milletin -belli bir dönemde, geçici olarak- hakir olsa bile flan›na
noksan gelmeyiflini, cevherin yere düflmesi sebebiyle kadr ü k›ymetini kaybetmeyifline benzetmektedir. Yani, müflebbeh ve müflebbehün bih müfred de¤il mürekkep olup bu teflbîh, temsilî bir teflbîhtir. Vech-i flebeh, “budur”, denilebilecek kadar aç›k de¤ildir. Kendi özünde de¤er bulunan bir varl›¤›n geçici olumsuz durum-
21
22
larla karfl›laflmas›n›n onun cevherindeki bu de¤eri yok edemeyece¤i fleklinde ancak yoruma dayal› bir vech-i flebeh gösterebiliriz. Ayr›ca müflebbeh olarak ifadesini bulan ilk hükmün do¤rulu¤una müflebbehün bih delil olarak gösterilmifl oldu¤u için beyitte bir de irsal-i mesel vard›r.
Kûh u deryâ iki cânibden der-âgûfl eylemifl
Sanki deryâ dâyesi kûhsâr ise lâlâs›d›r
Kûh sak›nmakda ruhsâr›n do¤an günden an›n
Bahr ise âyinedâr-› tal’at-i zîbâs›d›r
Nedîm
fiair, burada da¤ ete¤inde ve deniz k›y›s›nda bulunan bir köflkü tasvir etmektedir. Köflkü da¤ ve denizin kuca¤›na ald›¤› bir çocuk, da¤ ve denizi de dad› ve lala olarak hayal etmektedir. Da¤ onun parlak ve güzel yana¤›n› güneflten sak›nmakta, deniz ise güzel yüzüne ayna tutmaktad›r. Yani burada deniz “dâye(=dad›)”ye,
“kuhsâr(=da¤)” da lâlâya benzetilmektedir. Da¤ onun parlak ve güzel yana¤›n› güneflten sak›nmakta, deniz ise güzel yüzüne ayna tutmaktad›r. Benzeyifl yönleri zikredilmifltir, fakat bu benzeyifl hayalîdir.
Aç›klama: Lâlâ eskiden büyük ailelerde çocu¤un bak›m›, e¤itimi ve terbiyesiyle görevli kifliye denirdi.
Bir flu’lesi var ki flem’-i cân›n
Fânûsuna s›¤maz âsumân›n
fieyh Galib
“Can mumunun öyle bir alevi var ki, bu alev semâ fanusuna s›¤maz.” anlam›ndaki beyitte “âsumân” bir “fânûs”a, “cân” da muma benzetilmektedir. Teflbîh edat›n›n ve yönünün bulunmamas›n›n yan› s›ra hayâlin ve bu hayâlin ifadesinin de
orijinal olmas› ile bu teflbîh, beli¤ bir teflbihtir.
Fikr-i zülfün dilde tâb-› sûz-› aflkun sînede
Nârdur külhanda gûyâ mârdur gencînede
Nef’î
Beyitte iki temsilî teflbîh vard›r. Gönüldeki sevgilinin zülfünün düflüncesi, hazineyi bekleyen y›lana; gönüldeki aflk ateflinin harareti de külhandaki atefle benzetilmektedir. Her iki benzetmede de teflbîhin as›l unsurlar› mürekkeptir. ‹kinci m›sradaki benzetme edat› olan “gûyâ”, iki benzetmeyi de içine alacak flekilde baflar›yla kullan›lm›flt›r.
Reng ü bûda zülf-i cânâna müflâbih olmasa
Kim bakar gülzâr-› dehrün sünbül ü fleb-bûs›na
F›tnat Han›m
“Renk ve kokuda sevgilinin zülfüne benzemese gül bahçesini and›ran bu dünyan›n sünbül ve flebboyuna kim bakar!” anlam›ndaki beyitte iki müflebbeh olan
“sünbül” ve “flebboy” bir müflebbehün bihe, yani sevgilinin zülfüne benzetilmektedir. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi bir cümlede teflbîhin iki yönünden biri, birden
fazla olabilir. Burada dikkati çeken di¤er husus ise fludur: Zülfün, flebboy ve sünbüle benzetilmesi al›fl›lagelen bir benzetme olup müflterek vas›fta flebboy ve sünbül daha güçlü iken yukar›daki ibarede bunlar›n de¤il zülfün daha bask›n oldu¤unun gizli olarak ve mübâla¤a yoluyla iddia edildi¤ini anl›yoruz. Bundan dolay› bu-
rada maklûb teflbîh oldu¤unu söyleyebiliriz. Ayr›ca “gülzâr-› dehr” terkibinde de
dünya bir çiçek bahçesine benzetilmektedir.
Yanaflsa gabgab-› hûrî-i cennet gabgab-› yâra
San›rs›n sun’-› Mevlâ ortadan bölmüfl bir elmay›
Lebîb
Beyitte, “Cennetteki hûrî ile sevgilinin çeneleri yan yana gelse, Mevlâ’n›n bir elmay› ortadan ikiye bölmüfl oldu¤unu san›rs›n.” denilmektedir. ‹kinci m›sra, ilk m›sradaki sevgilinin çenesinin güzelli¤i ile hurininkinin birbirinin ayn›s› oldu¤u ve
aralar›ndaki müfltereklikte birinin di¤erine bask›n olmad›¤›n› ifade etmektedir.
Maksat asl›nda bir fleyi di¤erine benzetmek de¤il iki fleyi bir vas›fta toplamakt›r.
Dolay›s›yla teflabüh vard›r.
Serv dirdüm boyuna servde reftâr olsa
Gonca dirdüm femüne goncada güftâr olsa
Benzedürdüm kad-i bâlân› nihâl-i güle ger
Gonca-i sürh dehen gül ana ruhsâr olsa
Mihr okurdum ruhuna zerre dehân olsa idi
La’l dirdüm lebüne la’l güher-bâr olsa
Öykinürdi gözüne nergis eger olsa siyâh
Benzedürdüm güli ruhsâruna bî-hâr olsa
fiöyle vasf itdi diflün vasf›n› Emrî sanemâ
Yaraflur ›kd-› Süreyyâ ana îsâr olsa
Emrî
Yukar›daki gazelin her beytinde teflbîh vard›r, fakat bu teflbîhler benzetme
edatlar› veya benzetme ifade eden fiillerle yap›lmam›flt›r. Bununla birlikte beyitte
s›ras›yla; “serv” ile “boy”, “gonca” ile “fem(=a¤›z)”, “kad(=boy)” ile “nihal-i gül(=gül
fidan›)”, “gonca” ile “dehen(=a¤›z)”, “gül” ile “ruhsâr(=yanak)”, “mihr(=günefl)” ile
“ruh(=yanak)”, “zerre” ile “dehen”, “la’l” ile “leb(=dudak)”, “göz” ile “nergis”, “gül”
ile “ruhsâr”, “difl” ile “›kd-› Süreyyâ” aras›nda benzetme vard›r. fiair her ne kadar
boy, fem, kad, dehen, ruhsar, ruh, leb, göz, difl ögelerini, di¤er ögelere do¤rudan
benzetmese de zihnimizde bunlar› ikinci ögelerle efllefltirmeyi baflar›yor.
Aç›klama: Süreyyâ gökyüzünün kuzey yar›m küresindeki Bo¤a burcunda yer
alan ve yedi y›ld›zdan oluflan parlak bir tak›my›ld›zd›r. Ikd ise gerdanl›k demektir. fiairler Süreyyâ’y› parlakl›k ve dizilifl benzerli¤i nedeniyle gerdanl›¤a benzetmifllerdir.
Dem-i vaslun iriflse çeflm-i âfl›kda bükâ artar
Sular tu¤yân ider evvel-bahâr oldukda mâ artar
Bakî
Bu beyit birinci m›sra› müflebbeh, ikinci m›sra› da müflebbehün bih olan bir
temsilî teflbihtir. Beyitte vuslat zaman› gelince âfl›¤›n gözyafl›n›n artmas› ilkbaharda
sular›n coflmas›na benzetilmifltir. Burada benzetme yönü vuslat zaman›n›n âfl›k için
ilkbahara benzemesi olmal›d›r.
Hac yollar›nda mefl’ale-i kârbân gibi
Erbâb-› aflk içinde nümâyâns›n ey gönül
Nedîm
23
24
Bu beyitte teflbîhin bütün unsurlar› mevcuttur. fiair, gönlünün; yani kendinin
âfl›klar aras›ndaki durumunu hac yolundaki bir kervan›n önündeki meflaleye benzetmifltir. Benzetme yönü nümâyân olma(=görünme ve göze çarpma)d›r. Teflbîh
edat› ise “gibi”dir. Dolay›s›yla bu teflbîh mufassal ve mürsel bir teflbîhtir. Burada
dikkat edilmesi gereken husus, bu teflbîhin her iki aslî unsuru da mürekkep oldu¤u hâlde teflbîhin bir temsilî teflbîh olmad›¤›d›r. Çünkü nümâyân olma akla dayal›
ve yorum gerektirici bir yap›da de¤ildir. Bu teflbihte benzetme yönü belirtilmeyerek
bu, okuyucunun yorumuna b›rak›lsayd› teflbih temsilî teflbih olarak nitelenebilirdi.
“Kurulu yaya benzer çatma kafll›m; güz almas›na benzer al yanakl›m”
Dede Korkut
Dirse Han, hatununa hitap ederken onun çatma kafl›n› kurulu yaya; al yana¤›n› da güz elmas›na benzetmektedir. Kafl, kurulu yaya, flekil; yanak da elmaya renk
bak›m›ndan benzetilmifltir.
‹stiâre
As›l anlam› birinden bir fleyi ödünç isteyip almak olan istiâre, bir kelimeye
aralar›ndaki benzerlik sebebiyle temel anlam›n›n d›fl›nda yeni bir anlam
vermektir. ‹stiarenin temelinde teflbîh vard›r. Teflbîhin iki temel unsurundan müflebbeh ve müflebbehün bihten birinin do¤rudan ya da dolayl› olarak söylenerek
kald›r›lan k›sm›n›n kastedilmesiyle istiare meydana gelir. Di¤er bir deyiflle istiâre,
k›salt›lm›fl bir teflbîhtir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda istiare hem bir mecaz hem de bir
teflbihtir. ‹stiareye konu olan kelimenin ya da cümlenin gerçek anlam›n›n veya bu
kelime veya cümlenin gösterdi¤i ilk anlam›n anlafl›lmas›n› engelleyen bir karîne
bulunur. ‹stiareyi aralar›ndaki iliflki dolay›s›yla teflbihi esas alarak anlatmak daha
yerinde olur.
Teflbih ile istiarede iki unsur aras›nda bir iliflki kurulur. Hatta bu bazen gizli bir
karfl›laflt›rma gibidir. Fakat bu iliflki teflbihte aç›kça bellidir; istiarede ise söylenmemifl sezdirilmifltir. Bunun sa¤lad›¤› bir yarar da metni çözenin hayaline ve onun yorumlama gücüne bir fleyler b›rakmakt›r. ‹stiarede ad› an›lan›n tüm yan anlamlar›ndan, ça¤r›fl›mlar›ndan, bütün anlam de¤erlerinden yararlan›lmaya çal›fl›l›r. Bu aç›dan istiare, bir unsurun zihnimizde uyand›rd›¤› baflka bir unsur ile olan benzeyiflinin yakalan›p verilmesidir. ‹stiare, kelimelerin temel anlamlar›n›n s›n›rlar›n› aflma
çabas› olup kiflinin iç âleminin derinli¤ini, sezgisinin s›n›rlar›n›, hayal gücünün geniflli¤ini yans›t›r. Ayr›ca teflbih ve istiarenin amaçlar›ndan biri de somutlaflt›rma, yani anlat›lmak istenilen duygu ve düflüncenin daha etkili ve belirgin tarzda dile getirilmesidir. Baflar› ihtimali az veya çok zor olan bir ifl için u¤raflmay› “i¤neyle kuyu kazmaya” benzetmek ve bu ibare ile anlam› ifade etmek gibi. ‹stiare ile soyut
fleyler, duygu ve düflünceler somutlaflt›r›l›r. Cans›z varl›klar kiflilefltirilir ve konuflturulur. Laf›zlar›n anlamlar› zenginleflir, konuflana az sözle çok anlam ifade etme
imkân› sa¤lan›r ve söze îcâz özelli¤i kazand›r›l›r.
‹stiare, aralar›nda anlam aç›s›ndan iliflki bulunan ya da öyle kabul edilen iki kelime veya cümlenin birini di¤eri yerine kullanmakla meydana gelen bir dil olay›d›r. ‹stiarenin haz›r malzeme olarak günlük dilde birçok örne¤ine rastlar›z. Bunlar›n bir k›sm›nda insan vücudundaki organlar›n adlar›, d›fl dünyada benzetildikleri, ifllev aç›s›ndan yak›n olduklar› nesnelere verilirler. “Masa(n›n) aya¤›”, “da¤(›n)
ete¤i” gibi. Bunlar asl›nda birer kiflilefltirmedir. Bu istiareler dilin bünyesinde tabiî
olarak yer al›rlar. Böyle istiareleri fark›na varmadan günlük dilde s›kça kullan›r›z.
Ayr›ca bu kullan›mlarda laf›zlar›n yan anlamlar› büyük ölçüde kaybolmufl durum-
dad›r. “Yüre¤ime atefl düfltü” cümlesinde bir istiare vard›r. Bu istiare flöyle meydana gelmifltir: “Ist›rap” ya da “dert” “atefl”e benzetilmifltir. Aralar›nda var oldu¤u kabul edilen benzerlik dolay›s›yla bu iki unsurdan biri olan “atefl” zikredilerek “›st›rap” kastedilmifltir. Yani “atefl” lafz› “medlûl” de¤ifltirmifltir. Burada “atefl” bir tutuflma sonucunda meydana gelen ›s› ve ›fl›k de¤il, “›st›rap”t›r. Cümlede karîne-i mâni’a
bulundu¤undan “atefl”i lugat anlam›yla anlamam›z mümkün de¤ildir. Çünkü
“atefl”in gönle düflmüfl olmas› bunu gerektirmektedir.
‹stiare ikiye ayr›l›r: Tek bir sözcükte meydana gelmiflse müfred, birden fazla
sözcükten oluflmuflsa mürekkeb istiare ad›n› al›r. Mürekkeb istiarenin bir ad› da
mürekkeb mecâzd›r. Mürekkeb istiare, müflebbehün bihin dile getirilen ve iflaret
edilen fikir ve tasavvurlar›yla söylenmeyen bir düflünce ya da tasavvur yerine kullan›lmas›d›r. Mürekkeb istiareye temsilî istiare de denir.
1. Müfred isti’âre: Tek bir kelimede meydana gelen istiarelerdir. ‹kiye ayr›l›r:
a) ‹stiâre-i musarraha (=aç›k istiare): Benzeyeni düflürülen teflbihtir. Bu istiareye “aç›k” denmesi kendisine benzetilenin aç›kça ifade edilmesindendir. Teflbîh
unsurlar›ndan müflebbehün bih(=kendisine benzetilen)in söylenmesiyle yap›l›r.
“Ak›yor nûr gördü¤üm dereden”
Muallim Nâcî
cümlesinde su “nûr”a benzetilmifl fakat kendisi söylenmeyerek onun yerine benzetildi¤i unsura yer verilmifltir.
“Bir tane idi o mâh gitti”
Abdülhak Hâmid
Bu m›srada da sevgili “mâh(=ay)”a benzetilmifltir. Aç›k istiarede söylenilmeyen
unsurun, yani benzeyenin anlafl›labilmesinin mümkün olmas› gerekir. Aksi takdirde zihin ona intikal edemez ve istiareden umulan yarar da gerçekleflmemifl olur.
b) ‹stiâre-i mekniyye (=kapal› istiâre): Kendisine benzetilenin aç›kça söylenmedi¤i, sadece onu hat›rlatan, onunla ilgili bir unsurun bulundu¤u istiaredir. Yani
ibarede teflbihin iki taraf›ndan yaln›zca müflebbeh bulunur, fakat müflebbehün bih
aç›kça yer almaz.
Uçtukça hayâl-i yâr gözden
Muallim Nâcî
cümlesinde sevgilinin hayâli bir “kufl”a benzetilmifl, ama müflebbehün bih, yani
kendisine benzetilen söylenmeyerek onun uçma özelli¤inin belirtilmesiyle yetinilmifltir. ‹stiare-i mekniyyede lafz›n gerçek anlam›nda kullan›lmad›¤›n› gösteren “karine” istiare-i tahyîliyye olarak adland›r›l›r. Yani kapal› istiarenin oldu¤u yerde
bir de isti’âre-i tahyîliyye vard›r. Bu örnekte “uçma” özelli¤inin sevgilinin hayaline
isnad› da “hâyâl-i yâr” sözünün kendi anlam›nda kullan›lmad›¤›n› göstermekle birlikte kuflu da hayâl ettirmekte oldu¤undan buradaki isti’âre-i tahyîliyyedir. Kapal›
istiareler iki fley aras›ndaki benzerlik üzerine kurulan teflbihin s›n›rlar›n› aflar. Di¤er bir ifadeyle bu istiareleri birer teflbihe döndürmek bu istiarelerin çekicili¤ini ve
etkileyicili¤ini yok eder.
‹sim ve isim hükmündeki kelimelerle yap›lan istiarelere isti’âre-i asliyye, fiillerle yap›lan istiarelere de isti’âre-i tebe’iyye denir. Yukar›da verilen örneklerdeki istiareler isimlerle yap›lan istiareler olduklar› için “isti’âre-i asliyye”dirler. “Temiz yüzü güzel ahlâk›n› söylüyor” cümlesinde ise “söylüyor” fiili “delâlet ediyor,
gösteriyor” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Bu tür istiareler de “isti’âre-i tebe’iyye” olarak adland›r›l›rlar.
25
26
2. Mürekkeb istiare: Mürekkeb istiare birden fazla kelime ile ifade edilen bir
durumu, onun benzeri ya da baz› yönlerden onu and›ran bir surete benzetme ve
bunlardan ilkinin yerine ikincisini kullanma ile meydana gelir. Di¤er bir ifade ile
bu benzetmede unsurlar birer cümledir. Mürekkeb istiareye temsîlî istiare de denir. Bir adam›n karars›zl›¤›n› ifade eden “Bir ileri bir geri gidiyor.” cümlesi bu türden bir istiaredir. Temsîlî istiareler yayg›nl›k kazan›rsa mesel ad›n› al›rlar. “Aya¤›n› yorgan›na göre uzat.” cümlesi art›k ayak ve yorgan ile ilgili bir durumu de¤il,
kiflinin kendi imkân›na göre davranmas› gerekti¤ini söyleyen bir cümledir. “Çarfl›ya pirince giderken evdeki bulgurdan oldu.” cümlesinde de böyle bir istiare vard›r.
‹stiarenin güzelli¤i ve de¤eri teflbihi hemen hat›rlatmamas›na, ayr›ca vech-i flebehin ne bilmece gibi kapal›, ne de ilk bak›flta hemen anlafl›lacak kadar basit ve
s›radan olmamas›na ba¤l›d›r. ‹stiare belâgat aç›s›ndan teflbihten daha üstün ve de¤erli kabul edilir. Bununla birlikte vech-i flebehin çok kapal› oldu¤u yerlerde istiare yerine teflbihin, çok aç›k oldu¤u yerlerde de teflbih yerine istiarenin kullan›lmas›na dikkat edilir. Ayr›ca istiare bir ibarenin bir maksat dolay›s›yla kendi anlam›ndan baflka bir anlam› göstermesidir. Yani istiarenin bir hedefi olmal›d›r. Aksi takdirde kelimenin kendi anlam›nda kullan›lmas› daha uygundur. ‹stiarenin özü teflbihtir. Ancak istiare, iki fley aras›ndaki benzetmede müflebbehin müflebbehün bihle ayn› oldu¤unu iddia eder. Bu da her istiarede bir mübala¤an›n mevcut olmas›
demektir. ‹stiare iki varl›¤›n anlam bak›m›ndan teke indirilmesidir. Bu iddian›n olmad›¤› yerde istiare yoktur.
Teflhîs ve ‹ntâk
Teflhîs “kiflilefltirme”, intâk da “konuflturma” demektir. ‹nsan d›fl›ndaki canl› ve
cans›z varl›klar ile soyut duygu ve düflüncelere insana özgü özellikler ile duygu
vermeye teflhîs, konuflma özelli¤i olmayan bu varl›klar› konuflturmaya da intâk
denir. Aralar›ndaki umum-husus iliflkisinden dolay› her intâkta teflhîs olmas› gerekir. Buna karfl›l›k her teflhîs intâk de¤ildir. Asl›nda bu ikili¤i kiflilefltirme terimi
ortadan kald›rmaktad›r. Ta’lîm-i Edebiyat’tan önceki edebiyat nazariyesiyle ilgili
eserlerde ve klâsik belâgat kitaplar›nda böyle bir terime rastlamad›¤›m›z gibi, baflka bir ad alt›nda da bu duruma yer verildi¤ini görmüyoruz. Bu sanatlara verilen örnekler incelendi¤inde bu iki sanat›n asl›nda birer lügavi mecaz oldu¤u görülmektedir. Dolay›s›yla teflhîs ve intâk› bu sanatlar alt›nda ele almak yanl›fl olmaz.
Uyuyor mâ’î deniz
Tevfik Fikret
Bu m›srada “mavi denizin uyudu¤u” ifade edilmektedir. Uyumak canl› varl›klara özgü bir durumdur. Deniz flairin hayal dünyas›nda uyuyan bir canl› imaj› uyand›rm›flt›r. Burada kapal› istiare yoluyla yap›lan bir kiflilefltirme vard›r.
Örnekler
haliçte bir vapuru vurdular dört kifli
demirlemiflti eli kolu ba¤l›yd› a¤l›yordu
dört b›çak çekip vurdular dört kifli
yemyeflil bir ay gökte da¤›l›yordu
cinayeti kör bir kay›kç› gördü
ben gördüm kulaklar›m gördü
27
vapur kudurdu kuduz gibi bö¤ürdü
hiçbiriniz orada yoktunuz
Attila ‹lhan
fiair, gece karanl›¤›nda demirlemifl, eli kolu ba¤l› bir vapuru, dört kiflinin b›çaklayarak öldürdü¤ünü söylemektedir. Gece karanl›¤›nda demirlemifl, arada bir bö¤ürmeye benzeyen bir sesle düdü¤ünü öttüren bir vapuru, sokak serserileri aras›nda rastlanan bir dö¤üfl ve b›çaklama olay›n›n kurban› olarak alg›lamakta ve bize
bu olay›n kendi iç dünyas›nda ald›¤› görüntüyü sunmaktad›r. Burada dile getirilen
hayal daha önce bilinen, kullan›lan bir hayal olmay›p orijinaldir. fiair içinde bulundu¤u psikolojik durum ile al›fl›lmad›k, duyulmad›k, akl›n kabul etmeyece¤i bir hadiseyi etkileyici bir flekilde dile getirmektedir. Bunu yaparken ifade tekni¤i bak›m›ndan istiâreye baflvurmaktad›r. Gemiye verilen “dört kifli taraf›ndan vurulma”,
“elin kolun ba¤l› olmas›”, “a¤lama” ve “bö¤ürme” bir canl› varl›¤a ait özelliklerdir.
Bu özelliklerin vapurda olmas› düflünülemez. Gecenin bir vakti, iskeleye ba¤l› bir
vapur, flairin hayal dünyas›nda de¤iflik bir flekilde alg›lanarak bir canl›ya benzetilmifltir. Gemi kelimesinde kapal› istiare vard›r. Dolay›s›yla bu m›sralarda kapal› istiâre yoluyla yap›lm›fl bir teflhisin varl›¤›n› görüyoruz.
Gökten bir inci
Seçemeyen gemici
Yol bulamad› gemisine
A. Nihat Asya
Burada bir aç›k istiare vard›r. fiair “y›ld›z”› bir “inci”ye benzetmifl, fakat benzeyeni söylememifltir.
Yuva yapm›fl gibi memnûn ikimiz bir dalda
Zevki rûhunda yaratm›fl iki genç âfl›kt›k
F. Nâfiz Çaml›bel
Birinci m›srada bir kapal› istiare vard›r. Bu istiarede benzeyen “iki sevgili”, benzetilense “kufl”tur. Ancak istiarede benzeyenler (=ikimiz) söylenmifl, benzetilenler söylenmemifl, yaln›zca benzetilene ait “yuva yapmak” özelli¤i belirtilmifltir. ‹stiaredeki
engelleyici ipucu ise “iki insan›n bir dalda yuva yapmas›n›n mümkün olmamas›”d›r.
Bu gece ç›lg›nl›¤› üstünde denizin de!
Kayalar dalgalarla pençelefliyor sand›k
‹kinci m›srada iki kapal› istiare vard›r. Burada kayalar ve dalgalar pençeleri olan
iki varl›¤a benzetilmifl; fakat bu varl›klar›n adlar› yerine onlar›n her ikisinde de ortak
olarak bulunan bir unsur söylenmifltir. ‹lk m›sradaki “denizin ç›lg›nl›¤›” ibaresinde de
ikinci m›sradaki kapal› istiarelerle ilgili baflka bir kapal› istiare vard›r.
‹sti’âreyi tan›mlayarak teflbîh ve teflhîsle olan iliflkisini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
28
Mecâz
Mecâz-› Aklî
Mecâz-› Lügavî
‹stiâre
Mecâz-› Mürsel
Teflbih
Teflbih-i
Müekked
Teflbih-i
Mücmel
Teflbih-i
Mufassal
Teflbih-i
Mürsel
Kinaye
Lügat anlam› “gizlemek” olan kinâye, bir sözü temel (=gerçek, hakiki) anlam›n›n kastedilmifl olmas› da mümkün olmakla birlikte temel anlam› d›fl›nda kullanmakt›r. Yani kinayeli söz bir aç›dan hakikat, bir aç›dan mecazd›r. Kinâyenin mecazdan fark› fludur: Mecazda sözün temel anlam›yla anlafl›lmas›n›n
aklen mümkün olmad›¤›n› gösteren bir ipucu (=karîne-i mâni’a) vard›r; kinâyede ise böyle bir unsur bulunmaz.
Kinaye “sarâhat(=aç›kl›k)”in z›dd›d›r. “Sarîh(=anlam› aç›k)” laf›z hakikat ya da
mecaz olabilir. Kinayede ise bir kapal›l›k ve örtülü bir anlat›m vard›r. Bu anlat›m
hakikat ve mecaz d›fl›nda bir anlat›m yolu olmakla birlikte onlardan ayr› bir fley de
de¤ildir. Kinaye, hakikat ve mecaz aras›ndaki bir köprü gibidir. Bir aç›dan cümlenin ya da ifadenin d›fl anlam›n› de¤il iç anlam›n› kastetmektir. O hâlde kinaye iki
anlama da gelebilen söz söylemektir. Bundan dolay› günlük dilde kulland›¤›m›z
“Kinayeli konuflma!” sözü, kinayenin ayn› zamanda güzel bir aç›klamas›d›r.
Kinaye ile istiare aras›nda aç›k bir benzerlik vard›r. ‹stiarede nas›l gizlenmifl ya
da düflürülmüfl bir unsur varsa, kinayede de anlam›n lâz›m(=zihinde ça¤r›flt›rd›¤›
di¤er anlam)› gizlenmifltir. Dolay›s›yla aralar›ndaki iliflki umum-husus iliflkisidir. ‹stiare, kinayenin aksine sarîh olmas› ve sadece mecazî anlam›n anlafl›lmas›na müsait olmas› ile kinayeden ayr›l›r.
Kinaye, zihnin gerçek anlamdan o anlam›n uyand›rd›¤› yeni hükme, o anlam›n
neticesi veya onunla ilgili yeni bir anlama geçifl yapmas›d›r. Mesela biri hakk›nda söylenen “Gözü aç›kt›r.” sözü, onun “gözünün kapal› olmad›¤›”n› gösterebilece¤i gibi,
bunun bizde uyand›rd›¤› bir baflka tasavvura -ki as›l maksat da budur- onun “dikkatli, uyan›k, f›rsatlar› kollayan ve de¤erlendiren” birisi oldu¤u anlam›na götürmektedir.
Bir reklam metninde söylenen “Bu hal› üzerinde durun.” cümlesi, hakikî ve mecazî olmak üzere iki anlama gelebilir. Bunlardan ilki gerçek anlamda “hal›n›n üzerinde durmak”; ikincisi de “üzerinde durmak” deyiminin hat›rlatt›¤› anlamd›r. Kinayede as›l kastedilen anlam mecazî anlamd›r; bu reklam metninde hal›ya “önem
verme” üzerinde durulmaktad›r.
Kendisinde kinayenin meydana geldi¤i lafza meknî bih; kastedilen anlama da
meknî anh denir. Kinayede meknî anh (=sözün do¤rudan gösterdi¤i anlam) de¤il de iflaret etti¤i anlam ya da anlamlar üç k›sma ayr›l›r:
1. Mevsûf (=nitelenen varl›k) olabilir: “Haset olan yerde huzur bulunmaz.”
cümlesinde “haset olan yer”le “kalp” ya da “gönül”ün kastedilmesi gibi.
2. Bir s›fat olabilir: “Mustafa’n›n evinin kap›s› herkese aç›kt›r.” cümlesi ile onun
misafirperver olmas›n›n kastedilmesi gibi.
3. Nispet olabilir: S›fat ve bu s›fatla nitelenen varl›k aç›kça söylendi¤i hâlde aralar›ndaki nispetin aç›kça de¤il, kinaye yoluyla ifade edilmesidir. Bu durumda bir
s›fat, durum mevsufa isnat edilir veya o s›fat ondan kald›r›l›r; yani, o s›fat›n durumun onda bulunmad›¤› söylenir. “Hatas›n› anlay›nca Ahmet’in yüzü k›zard›
ya da k›zarmad›.” ifadesinde yüzü k›zarman›n utanmaya delâletinin Ahmed’e
isnad› ya da onda bu durumun bulunmad›¤›n›n ifadesi gibi.
Burada verilen üç örnekte de cümleler gerçek anlamlar›nda anlafl›labilir. Bu
özellik kinayeyi mecazdan ay›r›r. Bununla birlikte kinayede as›l maksat mecazî anlam üzerine kuruludur.
Türkçedeki “gözü aç›k”, “kula¤› delik”, “ete¤i kirli”, “ete¤i temiz”, “kal›n kafal›”, “eli uzun”, “diflli insan”, “yürekli insan”, “eli aç›k”, “aln› aç›k”, “burnu büyük”,
“benzi sararmak”, “yüzü k›zarmak” gibi deyimler kinâyeye örnek olarak gösterilebilir. Bu da göstermektedir ki günlük dilde çok say›da kinayeli ifade vard›r. Dolay›s›yla kinaye tek bafl›na söze de¤er katan bir özellik de¤ildir.
Ta’rîz
Kinayeyle ilgili bir anlat›m tekni¤i de ta’rîzdir. Ta’rîzi kinayeden ayr› düflünmemek
gerekir. Ta’rîz; tenkit, alay, do¤ruyu gösterme maksatlar›yla söylenmifl sözlerdir. Söze konu olan›n tepkisinden korunma veya tenkitte ölçülü olma, kibarl›¤› elden b›rakmama yahut söze muhatap olan› k›rmama gibi amaçlara hizmet eder. Hakikat veya
mecaz yoluyla de¤il, ifadenin bütününün anlam› arac›l›¤›yla bir baflka anlama iflaret
eder. Kinaye tek bir kelimede olabildi¤i hâlde ta’rîz ancak bir cümlede olur. ‹nsanlara zarar› dokunan bir kiflinin yan›nda söylenen “‹nsanlar›n iyi olan› onlara yararl› olan›d›r.” sözünü söylemenin amac›, o insan› uyarmakt›r. Yani, baflka bir ifadeyle tarizde kastedilen anlam bir s›fat ya da durumdur; ama bu s›fata konu olan belirtilmez.
Örnekler
Duyarsa öldü¤ünü alacakl›lar
Haklar›n› helal ederler elbette
Alaca¤›na gelince
Alaca¤› yoktu zaten rahmetlinin
Orhan Veli
Son dizede ifade edilen ölen kiflinin alaca¤›n›n olmamas› ile -ki bu da gerçek
olabilecek bir durumdur- onun çok fakir biri oldu¤u kastedilmektedir.
De¤irmeni döndürmek zor
Tek bafl›na
B. Necatigil
Bu dizelerdeki, “tek bafl›na de¤irmeni döndürmenin zor oldu¤u” ifadesi gerçek
anlam›nda da anlafl›labilecek bir ifadedir. Ancak burada anlafl›lmas› gereken, yani
“meknî anh” olan “tek bafl›na geçimini temin etmenin zorlu¤u”dur. Burada da kinayeli bir anlat›m vard›r.
29
30
Özet
N
A M A Ç
1
Îcâz ve itnâb›n edebî dildeki ifllevlerini belirleyebilmek.
Îcâz ve itnâb belâgatin me’ânî k›sm›yla ilgili iki
terimdir. Maksad›, onu ifadeye yeterli en az sözle söylemeye îcâz; gere¤inden daha uzun sözle
ifade etmeye de itnâb denir. fiiir dilinin en önemli özelliklerinden biri k›sa ve eksiltili anlat›md›r.
Bu anlat›m anlamlar› ve ça¤r›fl›mlar› zengin sözcükleri seçmek, bunlar› en etkili biçimde kullanmak, cümlenin unsurlar›nda eksiltmeye gitmek
ve metinde gereksiz kelimeleri kullanmamakla
sa¤lan›r. Bu yüzden îcâz niteli¤i kazanmaya daha müsait ifadeler kelimelerin temel anlamlar›n›n
de¤il, ça¤r›fl›mlar›, yan anlamlar› zengin olan
mecazî anlamlar›n›n kullan›ld›¤› ifadelerdir. Kullan›lan az say›da kelime ya da k›sa bir ibare söylenmek isteneni ifade için yetiyorsa bu îcâz söze
güzellik katar. Fakat bunlar maksad› ifade için
yeterli olmuyorsa bu îcâz bir meziyet de¤il kusur
say›l›r. Îcâz›n îcâz-› hazif ve îcâz-› k›sar olmak
üzere iki türü vard›r. Îcâz-› hazif sözden kelime
ya da cümle ç›kararak, îcâz-› k›sar da az ve öz
söz söyleyerek yap›lan îcâza denir. Îcâz-› hazfe
genellikle bilinen ya da kolayca tahmin edilecek
fleyleri söyleyerek sözü uzatmamak amac›yla bafl
vurulur. Bu tür îcâzda sözde eksiltmenin bulundu¤unun anlafl›lmas› gerekir. Îcâz-› k›sar cümlede herhangi bir eksiltme yapmadan az söze çok
anlam s›¤d›rmakt›r. Îcaz›n bu türü yayg›n tan›m›na göre “lafz›n az, anlam›n çok olmas›”d›r. Îcâz
her zaman olumlu, itnâb da mutlaka olumsuz bir
durumu ifade etmez. Bir sözde maksad› ifade için
al›fl›lagelenden fazla kelime kullan›lm›flsa ve kullan›lan bu kelimelerin anlama katk›s› da varsa bu
itnâb kusur de¤il, meziyet say›l›r. Fakat bu fazlal›k
bir yarar sa¤lam›yorsa kusurdur. Bir söze itnâb
niteli¤i veren laf›z ya da laf›zlara hafliv denir. Îcâz,
belâgatte söz ve anlam iliflkisinin konu edildi¤i
i’tilâf ve haflvin yan› s›ra sanatl› ifade yollar› olan
mecâz ve kinaye ile de ilgilidir.
N
A M A Ç
2
Sözle anlam aras›ndaki iliflkinin s›n›rlar›n› çizebilmek.
Kelimeler temel anlamlar›n› ifade edip etmedikleri dikkate al›narak hakikat, mecaz, kinaye ve
galat olmak üzere dört gruba ayr›l›rlar. Sözün
gerçek anlam›nda kullan›lmas›na “hakikat”, bir
ilgi dolay›s›yla konuldu¤u anlam›n d›fl›nda kullan›lmas›na “mecaz”, sözün “hakikat” anlam›nda
kullan›lmas› da mümkün olmakla birlikte bu anlam›n ça¤r›flt›rd›¤›, onun “lâz›m”› olan anlam›
göstermesine “kinaye” ve hiçbir ilgi bulunmaks›z›n bir baflka anlamda kullan›lmas›na ise “galat”
denir. Hakîkat, mecâz ve kinâyede sözle anlam
aras›nda bir ba¤lant› vard›r. Beyanda sözle anlam aras›ndaki ilgiye ya da ba¤lant›ya delâlet
denir. Delâlet bir söz, durum, iflaret ve hareketin
belli bir anlam ve hükümle ba¤lant›s›n› kuran
kavram olarak tan›mlanabilir. Delâlette dâll (gösteren/iflaret eden) ve medlûl (gösterilen/iflaret
edilen) denen iki unsur vard›r. Dâll anlaml› bir
söz olabilece¤i gibi söz d›fl›nda bir fley de olabilir. Bu iki terimin kavram alan›n› yaln›zca dille s›n›rlayacak olursak dâll söz ya da sözcük, medlûl
de bu söz ya da sözcü¤ün ifade etti¤i gerçek,
mecâzî ya da kinayeli anlamd›r. Dâll söz d›fl› bir
fley de olabilece¤i için delâlet biri lafzî, di¤eri
de gayr-i lafzî olmak üzere iki gruba ayr›lm›flt›r.
Lafzî delâletin aklî, tabî’î ve vaz’î olarak nitelenen üç türü vard›r. Gayr-i lafzî delâlet de lafzî
delâlet gibi aklî, tabî’î ve vaz’î olmak üzere üçe
ayr›l›r. Beyan›n as›l u¤rafl alan› bu türler içinde
hem lafzî hem de vaz’î olan delâletle ilgilidir. Buna lafzî-vaz’î delâlet denir. Lafzî-vaz’î delâletin
mutabakat, tazammun ve iltizâm ad› verilen
üç yolu vard›r. Sözle anlam aras›ndaki iliflki mutabakatsa anlam “hakîkat”, tazammunsa “mecâz”,
iltizâmsa “kinaye” ad›n› al›r.
N
A M A Ç
3
Gerçek anlamla mecâzî anlam›n ayr›m›na varabilmek.
Hakikat bir sözcü¤ün temel anlam›na denir.
Mecâz ise kelimenin benzerlik ya da benzerlik
d›fl›ndaki bir ilgi ile temel anlam› d›fl›ndaki anlam›na verilmifl olan add›r. Mecâzda kelimenin temel anlam› ile karfl›lad›¤› yeni anlam aras›ndaki
iliflki gerçek d›fl›d›r; çünkü, mecazda kelimenin
temel anlamda kullan›lmad›¤›n› gösteren bir
karîne-i mâni’a vard›r. Mecâzlar önce mecâz-›
aklî ve mecâz-› lügavî olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Mecâz-› aklî bir fiili as›l failinden, aralar›ndaki
bir iliflki nedeniyle bir baflka faile mal etmektir.
Aklî mecâzda sözcükler temel anlamlar›nda kullan›l›rlar. Mecâz-› lügavî ise kelimenin herhangi
bir ilgi sebebiyle as›l anlam›n›n d›fl›nda kullan›lmas›d›r. Bu ilgi bir benzerlik olabilece¤i gibi baflka bir fley de olabilir. Mecazdaki ilgi benzerlik
ise bu mecaz istiâre, benzerlik d›fl›nda bir iliflkiyse mecâz-› mürsel ad›n› al›r. ‹sti’âre teflbîhten do¤an bir mecâz türüdür. Bir kelimenin aralar›ndaki benzerlik nedeniyle temel anlam›n›n
d›fl›nda yeni bir anlamda kullan›lmas› olarak
31
tan›mlanabilir. Teflbîhin iki temel unsuru olan
müflebbeh ve müflebbehün bihten birinin söylenerek, söylenmeyen unsurun kastedilmesiyle
meydana gelir. ‹stiarede kelimenin temel anlam›nda anlafl›lmas›n› engelleyen bir karîne-i
mâni’a bulunur. ‹stiarede müflebbeh ve müflebbehün bih aras›ndaki ilgi, teflbîhte oldu¤u gibi
aç›kça belirtilmez. ‹stiarede ilgi, unsurun zihinde
oluflturdu¤u ça¤r›fl›mlar sonucunda sezilir, ortaya ç›kar. ‹stiârenin biri istiâre-i musarraha, di¤eri de istiâre-i mekniyye ad› verilen iki türü
vard›r. ‹stiâre-i musarraha, teflbîhin iki aslî unsurundan yaln›zca müflebbehün bihin söylenmesiyle yap›l›r. ‹stiâre-i mekniyye ise, müflebbehün bihe ait bir özelli¤in söylenmesiyle yap›lan
istiâredir. Bu tür istiârelerde müflebbeh bulunur;
ancak müflebbehün bih aç›kça yer almaz. Lügavî
mecâz›n di¤er türü mecâz-› mürseldir. Mecâz-›
mürseller benzerlik d›fl›ndaki bir ilgi ile meydana
gelirler. Bu mecaz türünde gerçek anlamla kastedilen anlam aras›nda birçok ilgi vard›r.
32
Kendimizi S›nayal›m
1. “Maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar› ifadelere göre daha k›sa ifade etmeye ya da onu
ifade için yeterli en az sözle söylemeye” ne ad verilir?
a. müsâvât
b. itnâb
c. îcâz
d. tatvîl
e. haflv
2. Hangisi itnâb›n türlerinden biri de¤ildir?
a. tatvîl
b. tekrîr
c. cümle-i mu’terize
d. hazf
e. tezyîl
3. Hangisi mecâzla ilgili bir terim de¤ildir?
a. isti’âre
b. karîne-i mâni’a
c. müste’ârün leh
d. câmi’
e. mutabakat
4. Sal›nd› bahçeye girdi
Çiçekler selâma durdu
Mor menekfle boyun e¤di
Gül k›zard› hicab›ndan
dörtlü¤ünde afla¤›daki anlat›m biçimlerinden hangisi
vard›r?
a. kapal› istiare
b. aç›k istiare
c. kinaye
d. teflbîh
e. mecâz-› mürsel
5. “Ankara kollar›n› açm›fl onu bekliyordu.” cümlesinde afla¤›daki anlat›m biçimlerinden hangisi vard›r?
a. teflbih
b. kinâye
c. aç›k istiare
d. mecâz-› mürsel
e. kapal› istiare
6. “Bir sözü temel (=gerçek, hakiki) anlam›n›n da kastedilmifl olmas› mümkün olmakla birlikte temel anlam›
d›fl›nda kullanmak” olarak tan›mlanan anlat›m biçimi
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. mecâz
b. mecâz-› mürsel
c. teflbîh-i mü’ekked
d. isti’âre
e. kinâye
7. Art›k demir almak günü gelmiflse zamandan
Mechûle giden bir gemi kalkar bu limandan
dizelerinde “zaman” sözcü¤ünün gerçek anlam›nda anlafl›lmas›na engel olan söz (=karîne-i mâni’a) afla¤›dakilerden hangisidir?
a. liman
b. gemi
c. mechûl
d. demir almak
e. art›k
8. “Arslana¤z›”, “devetaban›”, “kuzukula¤›”, “han›meli”
gibi bitki ve çiçek adlar›n› meydana getiren anlat›m yolu afla¤›dakilerden hangisi olabilir?
a. kapal› istiare
b. kinaye
c. aç›k istiâre
d. teflhîs
e. teflbîh-i belî¤
9. “Kitab› yalay›p yuttu.” cümlesindeki anlat›m biçimi
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. isti’âre-i asliyye
b. isti’âre-i tebe’iyye
c. mecâz-› mürsel
d. kinâye
e. teflbîh-i mü’ekked
10. Bir aslan miyav dedi
Minik fare kükredi
Fareden korktu kedi
Kedi p›rr uçuverdi
m›sralar›yla ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan hangisi
yanl›flt›r?
a. Kedi fareye benzetilmifltir.
b. Aslan kediye benzetilmifltir.
c. Fare aslana benzetilmifltir.
d. Kedi kufla benzetilmifltir.
e. Kapal› istiare vard›r.
33
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c
2. d
3. e
4. a
5. d
6. e
7. d
8. c
9. b
10. a
Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Îcâz”
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Îtnâb”
Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Mecâz” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “‹sti’âre” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kinâye” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Teflbih” ve “‹stiâre” bafll›kl› bölümleri yeniden
okuyunuz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Îcâz maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar› ifadelere göre daha k›sa ifade etmek ya da
bir maksad› onu ifadeye yeterli en az sözle söylemektir. Îcâz-› hazif ve îcâz-› k›sar denen iki türü vard›r.
Îcâz-› hazif sözden kelime ya da cümle ç›karma yoluyla yap›lan îcâza denir. Îcâz-› k›sar da sözde herhangi bir eksiltme yoluna gitmeden az ve öz söz söyleyerek yap›lan îcâza denir. Îtnâb ise îcâz›n z›dd›d›r.
Maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar› ifadelere göre daha uzun ifade etmeye denir. Müsâvât ise düflüncesini düzgün ve güzel ifade edebilen
birinin muhatab›n durumunu gözeterek s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar› sözlerle maksad›n› ifade etmesidir. Îcâz yahut itnâb oldu¤u belirlenemeyen sözler genellikle müsâvât olarak de¤erlendirilir.
S›ra Sizde 2
Mutabakat bir nesneyi veya bir kavram› ifade etmek
üzere kullan›lan lafz›n o nesnenin bütününü iflaret etmesine denir. Tazammun ise bir lafz›n gösterdi¤i nesnenin unsurlar›ndan, özelliklerinden yaln›zca bir k›sm›na iflaret etmesidir. Bir lafz›n, o lafz›n mutabakat yoluyla gösterdi¤i nesne veya anlama de¤il de zihnin o nesne
ile ilgili veya ilgili oldu¤unu varsayd›¤› bir baflka nesne
veya anlam› göstermesine iltizâm denir. Söz ve anlam
aras›ndaki mutabakat iliflkisi “hakîkat”, tazammun iliflkisi
“mecâz”, “iltizâm” iliflkisi ise “kinâye” ad›n› al›r.
S›ra Sizde 3
Mecâz, bir kelimenin temel anlam› d›fl›nda iliflkili oldu¤u
baflka bir anlam yerine kullan›lmas›d›r. Bir fiili as›l failinden, aralar›ndaki iliflki sebebiyle bir baflka faile mal etmeye aklî mecaz; bir kelimenin bir ilgi sebebiyle lügat anlam›n›n d›fl›nda kullan›lmas›na ise lügavî mecâz ad› verilir. Bu ilgi bir benzerlikse bu mecaz istiâre; benzerlik
d›fl›nda bir fleyse mecâz-› mürsel ad›n› al›r. Mecâz-›
mürselde gerçek anlamla kastedilen anlam aras›nda birçok ilgi olmakla birlikte bu ilgilerden en yayg›n olanlar›,
parça-bütün (=cüz’iyyet-külliyet), iç-d›fl (=mahal), sebepsonuç, genel-özel (=umum-husus) ilgisidir.
S›ra Sizde 4
‹stiâre, bir kelimeye aralar›ndaki benzerlik sebebiyle,
temel anlam›n›n d›fl›nda yeni bir anlam vermektir. Mecâz›n bir türüdür. Teflbîhin iki temel unsurundan müflebbeh ve müflebbehün bihten birinin söylenerek,
söylenmeyen unsurun kastedilmesidir. Di¤er bir ifadeyle istiâre, k›salt›lm›fl bir teflbîhtir. ‹nsan d›fl›ndaki canl›
ve cans›z varl›klara insana özgü özellikler ile duygu
vermeye teflhîs, konuflma özelli¤i olmayan bu varl›klar› konuflturmaya ise intâk denir. Bunlar klasik edebiyat›n terimleri de¤ildir. Asl›nda bunlar mecazd›r. Teflhîs
ve intâk, ço¤u zaman kapal› istiâre yoluyla yap›l›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynak
Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.
SÖZ SANATLARI
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
Söz ve anlam sanatlar›n›n ayr›m›na varabilecek,
Anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar› tan›yacak ve tan›mlayabilecek,
Anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar ile di¤er anlam sanatlar› hakk›nda fikir
sahibi olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Tenâsüb
Îhâm-› tenâsüb
Leff ü neflr
Tezâd
Îhâm-› tezâd
Mukābele
Cem’
Tefrîk
Taksîm
Tensîkü’s-s›fât
Rücû’
Tecrîd
‹ltifât
•
•
•
•
•
•
•
•
Tevriye
Îhâm
Müflâkele
Mübâla¤a
‹dmâc
Tecâhül-i ârif
Hüsn-i ta’lîl
Te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’zzemm
• Te’kîdü’z-zemm bimâ yüflbihü’lmedh
• Mezheb-i kelâmî
• Tekrîr
Anlam Sanatlar›
• ANLAM YAKINLI⁄INA VE
KARfiITLI⁄INA DAYANAN
SANATLAR
• ANLAM YAKINLI⁄INA DAYANAN
SANATLAR
• ANLAM KARfiITLI⁄INA DAYANAN
SANATLAR
• D‹⁄ER ANLAM SANATLARI
Anlam Sanatlar›
G‹R‹fi
Bir önceki ünitede beyan›n bafll›ca konular›ndan olan hakîkat, mecâz ve kinâye
üzerinde durmufl ve bu ifade biçimleriyle Divan edebiyat›nda kullan›lm›fl olan edebî sanatlar›n önemli bir bölümünü oluflturan anlam sanatlar› aras›ndaki yak›n iliflkiden söz etmifltik.
Divan fliirinin dilini söz ve anlam yönünden süsleyen edebî sanatlar, belâgatin
son bölümü olan bedî’in konusunu meydana getiren ifade biçimleridir. Bu ifade
biçimleri “söz sanatlar› (=sanâyi’-i lafziyye)” ve “anlam sanatlar› (=sanâyi’-i ma’neviyye)” olmak üzere ikiye ayr›l›r. Anlam sanatlar›, fliirde ya da nesirde sözcüklerin
ya da sözcük gruplar›n›n anlamlar› aras›ndaki yak›nl›k, karfl›tl›k ve benzeri iliflkilerden yararlan›larak farkl› hayal ve ça¤r›fl›mlar meydana getirmek; söz sanatlar› da
çeflitli ses tekrarlar›yla sözde âhenk yaratmak amac›yla kullan›lm›flt›r.
Bu ünitede önce bedî’ hakk›nda k›saca bilgi verilecek, sonra da anlam sanatlar› ve söz sanatlar› olmak üzere ikiye ayr›lan edebî sanatlardan anlam sanatlar›n›
“anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar”, “anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar” ve “di¤er anlam sanatlar›” olmak üzere üç bafll›k alt›nda ele al›nacakt›r. Söz sanatlar› ise
bir sonraki ünitenin konusudur.
Bedî’
As›l anlam› “örneksiz ve modelsiz bir fley icat etmek” olan bedî’, bir belâgat terimi olarak “me’ânî” ve “beyan” k›s›mlar›ndan sonra gelen, manaya delâleti aç›k
ve durumun gere¤ine uygun olan sözü laf›z (=söz) ve mana (=anlam) yönlerinden güzellefltiren usûl ve maharetler(=muhassinât)i konu alan bir bilim
dal›n›n ad›d›r. Bedî’in edebî dildeki söz ve anlam sanatlar›n›n henüz ele al›n›p incelenmeye, yani belâgatin henüz bir bilim dal› hâline gelmeye bafllad›¤› y›llarda
bugünkünden daha genifl bir anlama sahip oldu¤u, fliire estetik de¤er kazand›ran
her tür edebî sanat ve ifade özelli¤ine, hatta flairler aras›ndaki üslup farkl›l›klar›na
bile bu ad›n verildi¤i bilinmektedir. Ancak uzun y›llar süren araflt›rma ve çal›flmalar sonucunda bedî’ bugünkü anlam›n› kazanm›fl ve ilgi alan› “sözü laf›z ve mana
yönlerinden güzellefltiren usûl ve maharetler” olarak s›n›rland›r›lm›flt›r. Sözü laf›z
ve mana yönlerinden güzellefltiren usûl ve maharetler bugün “edebî sanatlar” bafll›¤› alt›nda ele al›nan ifade biçimleridir. Bu ifade biçimleri “anlam sanatlar› (=sanâyi’-i ma’neviyye)” ve “söz sanatlar› (=sanâyi’-i lafziyye)” olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Anlam sanatlar› tenâsüb, ihâm-› tenâsüb, tezâd, îhâm-› tezâd, mukābele, cem’, tef-
36
rîk, taksîm, leff ü neflr, tensîkü’s-s›fât, rücû’, tecrîd, iltifât, tevriye, müflâkele, mübâla¤a, tecâhül-i ârif, hüsn-i ta’lîl ve mezheb-i kelâmî gibi ifade biçimleridir. Söz sanatlar› ise cinâs, ifltikāk, seci, irsâd, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve akis gibi ifade biçimleri ya da edebî sanatlard›r. Her iki grubun da d›fl›nda tutulmufl olan tekrîr, hem
anlam hem de söz sanatlar› içinde de¤erlendirilebilecek bir ifade biçimidir. Anlam
sanatlar› sözcükler aras›ndaki anlam yak›nl›¤›, karfl›tl›¤› gibi iliflkilere dayanan sanatlard›r. Söz sanatlar› ise ses ve kelime tekrar›ndan do¤an, dolay›s›yla fliirde ya da
nesirde âhenk yaratmak amac›yla kullan›lm›fl olan, ancak anlamdan da ba¤›ms›z
olmayan ifade biçimleridir.
ANLAM YAKINLI⁄I VE KARfiITLI⁄INA DAYALI
SANATLAR
Anlam Yak›nl›¤›na Dayanan Sanatlar
Tenâsüb
Tenâsübün as›l anlam›
“aralar›nda uygunluk
bulunma, birbirine uyma,
yak›flma, uygun ve güzel
oranda olma”d›r.
Tenâsüb, aralar›nda anlam bak›m›ndan tezad (=karfl›tl›k) d›fl›nda bir iliflki
bulunan iki ya da daha fazla sözcü¤ü bir ibarede toplamakt›r: “Gül”, “bülbül”
ve “gül bahçesi” sözcüklerinin ayn› ibare içinde toplanmas› gibi. Bu ifade özelli¤inin birbiriyle iliflkili sözcüklerin kavram alanlar›n› belirginlefltirmek, söylenmeyen
di¤er ögeleri de hat›rlatmak ve metnin ana fikrini hissettirmek, yazar›n ya da flairin üslubunu belirlemek gibi ifllevleri vard›r.
Örnekler
Tenâsüb
Aramazd›k gece mehtâb› yüzün parlarken
Bir uzak y›ld›za benzerdi günefl sen varken
Bu dizelerdeki “mehtâb (=ay ayd›nl›¤›)”, “y›ld›z” ve “günefl” birbirleriyle iliflkili
sözcükler olduklar› için bu üç sözcü¤ün bir arada kullan›lmas›yla beyitte bir tenâsüb meydana gelmifltir.
Sanma kim bâd-› hevâdan saç›lur hâk üzre âb
Nâr-› âhumdan arak-rîz olur ey meh-rû sehâb
Emrî
“Ey ay yüzlü güzel! Ya¤murun toprak üzerine kendili¤inden döküldü¤ünü sanma, çekti¤im ah›n ateflinden bulut terlemifltir, senin ya¤mur sand›¤›n onun ter damlalar›d›r.” anlam›ndaki bu beyitte de “anâs›r-› erba’a” denilen “havâ”, “hâk (=toprak)”,
“âb (=su)” ve “nâr (=atefl)” bir arada zikredilerek bir tenâsüb meydana getirilmifltir.
Aç›klama: Anâs›r-› erba’a “dört unsur” demektir. Bunlar “atefl”, “hava”, “su” ve
“toprak” olup eskiden varl›k âleminin bunlardan meydana geldi¤ine inan›l›rd›.
Din kebûter gönlümi alma¤a zülfin salmasun
Mür¤-i dest-âmûzdur ana n’ider flâhîn salup
Ahmed Pafla
Beyit “O sevgiliye söyleyin bir güvercine benzeyen gönlümü almak için saç›n›
salmas›n. Gönlüm zaten onun evcil kufludur, onu avlamak için flahin sal›p da ne
yapacak.” anlam›ndad›r.
2. Ünite - Anlam Sanatlar›
Beyitte “kebûter (=güvercin)”, “mür¤ (=kufl)”, “dest-âmûz (=evcil)” ve “flâhîn”
sözcükleri beytin anlam bütünlü¤ü içinde kullan›larak bir tenasüp meydana getirilmifltir (bk. leff ü neflr).
Îhâm-› Tenâsüb
Bir ibaredeki kelimelerden birinin ya da birden fazlas›n›n kastedilmeyen
anlam›yla o ibaredeki tenasüp iliflkisi içinde yer almas›d›r. Bu sanat›, “iki anlam› olan bir sözcü¤ün cümlede kastedilmeyen anlam›yla aralar›nda tenasüp bulunan di¤er sözcüklerin anlamlar› aras›nda tezad d›fl›nda bir iliflki bulunmas›” olarak
tan›mlamak da mümkündür: “Bülbül”le “gülmek” fiilinin emir kipi olan “gül”ü ayn› ibare içinde kullanarak bu sözcü¤ün yaratt›¤› ça¤r›fl›mla bir çiçek ad› olan “gül”ü
hat›rlatmak gibi (bk. tevriye).
Örnek
Titrerdi o bûsenle açan gonca gülünce
“Gülmek” fiilinin kökü ile bir çiçek ad› olan “gül” efl sesli iki sözcüktür. M›srada “gonca” ile “gülünce” bir arada kullan›larak “gül” ile “gonca” aras›nda bir ça¤r›fl›m yarat›lm›fl ve bu yolla bir îhâm-› tenâsübün meydana gelmesi sa¤lanm›flt›r.
Her tezervün nice bir sayd› hevâs›nda yilüp
Dâ’imâ h›rs u tama’ çeflmini bâz eyleyelüm
Bakî
Farsçada biri “do¤an”, di¤eri de “aç›k” anlam›nda iki “bâz” vard›r. Beyit “Her
sülünü avlama arzusuyla ç›rp›n›p daha nereye kadar h›rs gözünü ‘bâz (=aç›k)’ tutal›m.” anlam›ndad›r. Ancak beyitte bu sözcük “tezerv (=sülün)” ve “sayd (=av, avlama)” ile birlikte kullan›larak bu iki sözcü¤ün yaratt›¤› ça¤r›fl›mla “bâz”›n “do¤an”
anlam› da hat›rlat›lm›fl ve bu yolla bir îhâm-› tenâsüb meydana getirilmifltir.
Leff ü Neflr
Sözlük anlam› “dürme, toplama ve yayma” olan leff ü neflr, bir ibarede iki ya da
daha fazla sözcü¤ü veya hükmü zikrettikten sonra bunlarla iliflkili sözcük
ya da hükümleri s›ralamak yoluyla meydana getirilen bir ifade biçimidir.
Bu sanat, “bir ibarede önce birtak›m unsurlar› söylemek, sonra da bunlar›n her biriyle ilgili baflka unsurlar› s›ralamak” fleklinde de tan›mlanabilir. Bu anlat›m tekni¤inde önce söylenenler leff(=toplama)i, sonrakiler de neflr(=yayma)i meydana
getirirler. Leff ü neflrde kullan›lan unsurlardan hangisinin hangisiyle iliflkili oldu¤u
belirtilmez; bunu belirlemek okuyucu ya da dinleyiciye b›rak›l›r. Leff ü neflr, müretteb ve gayr-i müretteb olmak üzere ikiye ayr›l›r:
1. Mürettep (=düzenli, s›ral›) leff ü neflr: ‹lk s›rada söylenen kelime ya da
hükümlerle bunlar›n karfl›l›¤› olan unsurlar›n ayn› s›rayla verilmifl oldu¤u
leff ü neflrlerdir.
2. Gayr-i mürettep (=düzensiz ve s›ral› olamayan) leff ü neflr: Buna müflevvefl leff ü neflr de denir. ‹lk s›rada söylenen kelime ya da hükümlerle
bunlar›n karfl›l›¤› olan unsurlar›n belli bir düzen içinde olmad›¤› leff ü
neflrlerdir (bk. taksîm).
37
38
Örnekler
Sak›n bir söz söyleme... Yüzüme bakma sak›n
Sesini duyan olur, sana göz koyan olur
‹lk m›sradaki “söz söyleme” ve “bakma” ile ikinci m›sradaki “sesini duyan” ve
“göz” kelimeleri aras›nda leff ü neflr vard›r. Bu leff ü neflr birbiriyle ilgili unsurlar
ayn› düzen içinde s›raland›¤› için mürettep bir leff ü neflrdir.
Mürdeye cânlar virür bîmâra s›hhat leblerün
Hikmet-i Lokmân u i’câz-› Mesîhâ bundadur
Bakî
fiair beytin ilk m›sra›nda sevgilisinin dudaklar›n›n iki özelli¤inden söz etmektedir: “Ölülere can verme” ve “hastalar› iyilefltirme”. Bunlar›n ilki Hz. ‹sa’ya ait bir
mucize, ikincisi de Lokman Hekim’in bir özelli¤idir. Unsurlar ayn› s›rada karfl›l›kl›
olarak verilmedi¤i için bu beyitteki leff ü neflr, mürettep olmayan (=gayr-i müretteb, müflevvefl) bir leff ü neflrdir.
Fikr-i zülfün dilde tâb-› sûz-› ›flkun sînede
Nârdur külhanda gûyâ mârdur gencînede
Nef î
“Saç›n›n gönüldeki düflüncesi sanki hazineyi bekleyen bir y›lan, aflk›n›n sinedeki yak›c› harareti de külhandaki atefltir.” anlam›ndaki bu beyitte ilk m›sradaki “zülf
(=saç)”, “dil (=gönül)”, “tâb-› sûz-› ›flk (=aflk›n yak›c› harareti)” ve “sîne” ile ikinci
m›sradaki “nâr (=atefl)”, “külhan”, “mâr (=y›lan)” ve “gencîne (=defîne)” birbirleriyle benzerlik iliflkisi olan sözcüklerdir. Beyitte “zülf”, “mâr”a; “dil”, “gencîne”ye; “tâb› sûz-› aflk”, “nâr”a; “sîne” de “külhan”a benzetilmifl ve müflebbehler ilk m›srada müflebbehün bihler de ikinci m›srada zikredilerek bir leff ü neflr meydana getirilmifltir.
Ancak, bu leff ü neflrde müflebbehlerle müflebbehün bihler ayn› düzen içerisinde
verilmedikleri, kar›fl›k bir flekilde s›raland›klar› için meydana gelen leff ü neflr, gayri müretteb (=müflevvefl) bir leff ü neflr olmufltur. Leff ü neflri oluflturan sözcükler ayn› zamanda aralar›nda tenâsüb iliflkisi de olan sözcüklerdir (bk. tenasüb).
Anlam Karfl›tl›¤›na Dayanan Sanatlar
Tezâd
Tezâd, z›t (=karfl›t) anlaml› sözcükleri bir ibarede toplamakt›r. Burada kastedilen karfl›tl›k, “siyah” ve “beyaz” gibi bir renk karfl›tl›¤› olabilece¤i gibi, “bilmek”
ve “bilmemek” gibi olumlu ve olumsuz fiiller aras›ndaki bir karfl›tl›k da olabilir. Ayr›ca “baba” ve “o¤ul” gibi aralar›nda yak›nl›k bulunan ve birinin anlafl›lmas› di¤erine ba¤l› olan sözcükler aras›ndaki iliflki de tezat kapsam›na girer.
Tezatta karfl›t anlaml› sözcüklerin her ikisi de isim ya da her ikisi de fiil olabilece¤i gibi, bu sözcüklerin biri isim di¤eri fiil de olabilir. Fiiller aras›ndaki tezâd ikiye ayr›l›r:
a. Olumlu fiiller aras›ndaki z›tl›k. “A¤lad›” ve “güldü” fiillerinin ayn› ibare içinde yer almas› gibi.
b. Biri olumlu di¤eri olumsuz olmak üzere ayn› kökten türemifl iki fiili bir arada kullanmaktan do¤an tezâd. “A¤lad›” ve “a¤lamad›” ile “a¤la” ile “a¤lama”
fiillerinin ayn› ibare içinde yer almas› gibi.
Tezatta karfl›tl›k sözcüklerin gerçek anlamlar› aras›nda olabilece¤i gibi mecazî
anlamlar› aras›nda da olabilir. Ayr›ca “büyük-küçük”, “beyaz-siyah”, “geldi-gelmedi” türünden tezatlar d›fl›nda insan zihninde karfl›tl›k oluflturan ifadeler de tezat
olarak de¤erlendirilebilir. Asl›nda bu tür tezatlar ifadenin ve hayalin daha da belirgin bir hâle gelmesini sa¤lar.
Cinayeti kör bir bal›kç› gördü
Attila ‹lhan
Çiçeksiz bir çiçekçi dükkân›nda durmufl
Ece Ayhan
dizeleri bu tür tezatl› ifadelerin oldu¤u örneklerdendir.
Olaylar› ve eflyay› farkl› yönleriyle görmeyi, görülen ve duyulan› daha etkileyici bir flekilde ifade etmeyi sa¤layan bu sanat, sanatkâr›n iç dünyas›n› ve heyecanlar›n› ortaya koymada önemli bir ifade arac›d›r. F. N. Çaml›bel’in,
ak aln›mda kara duran yaz›m›
***
ard›nda bir beflik b›rak›r her giden tabut
***
taçlar bile cihanda e¤ilen bafllar›nd›r
m›sralar› bu ifade biçiminin baflar›l› bir flekilde kullan›ld›¤›nda okuyucu ya da dinleyici üzerinde b›rakt›¤› etkinin derecesini göstermektedir. Asl›nda tezat, dilde etkileyicili¤i sa¤layan kimi ögeleri öne ç›karmakt›r. Örnek olarak Mehmed Âkif, bülbüle hitaben söyledi¤i,
Niçin bir damlac›k gö¤sünde bir umman hurûfland›r
m›sra›nda “bir damlac›k gö¤üs”ün içine bir “umman”› s›¤d›rarak tezad›n yaratt›¤›
bu etkileyicili¤in son derece baflar›l› bir örne¤ini vermifltir.
Örnekler
Ya gezen bir ölü yahut gömülen bir diriyim
Mumyad›r canl› da cans›z da bu kabristanda
Faruk N.Çaml›bel
Birinci m›srada “ölü” ile “diri”nin, ikinci m›srada da “canl›” ile “cans›z”›n bir arada kullan›lm›fl olmas›ndan meydana gelen bir tezâd vard›r.
Ne efsunkâr imiflsin âh ey dîdâr-› hürriyyet
Esîr-i aflk›n olduk gerçi kurtulduk esâretten
Nam›k Kemal
Beyitte “hürriyyet” ve “esâret” kavramlar› aras›nda tezat vard›r. Bu iki z›t kavramdan biri “esir olmak”, di¤eri de “hürriyyet” ile “esaretten kurtulmak”t›r. Z›t anlaml› sözcüklerden “hürriyet” isim, “esir olmak” ve “esaretten kurtulmak” da fiildir.
39
40
Zevki kederde mihneti râhatda görmüflüz
Âyînedir biri birine subh u flâm›m›z
fieyh Galib
Mutasavv›f flair bu beyitte benimsedi¤i dünya görüflü çerçevesinde “zevki kederde”, “mihneti rahatta” gördü¤ünü söylemektedir. Buradaki etkileyicilik “zevk”
ile “keder” ve “mihnet” ile “râhat” aras›ndaki karfl›tl›kla de¤il, “zevki kederde”,
“mihneti rahatta görme” aras›ndaki tezatla sa¤lanm›flt›r. Ayr›ca beyitteki “subh
(=sabah)” ile “flâm (=gece)” aras›nda da ayr› bir tezat vard›r.
Îhâm-› Tezâd
‹ki anlam› olan bir sözcü¤ün cümlede kastedilmeyen uzak anlam› ile bir
baflka sözcük aras›nda z›tl›k olmas›d›r. Örnek olarak fieyh Gâlib’in,
Eyyâm-› heremde tutal›m genc bulunmufl
Tutal›m, yafll›l›k günlerinde hazine/gençlik bulunmufl anlam›na gelen m›srada
Arapça “herem (=yafll›l›k)” ile Farsça “genc (=hazine)” aras›nda, “genc” Türkçe
“genç”le efl sesli bir sözcük oldu¤u için bir îhâm-› tezâd vard›r.
Örnek
Yani ne mi diyorum. Çok kurak tarla
Çünkü as›l fliirler bekler baz› yafllar›
Behcet Necatigil
Bu iki dizede birinci dizedeki “kurak” ile ikinci dizedeki “yafl” sözcükleri aras›nda bir îhâm-› tezâd vard›r. “Yafl” biri “insan yafl›”, di¤eri de “nemli, ›slak” anlam›nda olan efl sesli iki ayr› sözcüktür. ‹kinci m›sradaki “yafl”, “insan yafl›” anlam›ndad›r. Ancak birinci dizedeki “kurak” “›slak” ya da “nemli” anlam›ndaki di¤er
“yafl”› hat›rlatmakta ve bu sözcü¤ün yaratt›¤› ça¤r›fl›m dizelerde bir îhâm-› tezâd›
meydana getirmektedir.
Di¤er Anlam Sanatlar›
Mukābele
Bir ibarede iki ya da daha fazla sözcü¤ü söyledikten sonra ayn› s›ray› koruyarak bunlar›n anlamca mukabil(=karfl›l›k)i ya da z›dd› olan kelimeleri s›ralamakt›r.
Örnek
“‹lâhî! Her ne kadar cehd idüp zâhirüm ma’mûr idersem bât›num vîrân...”
Sinan Pafla
Yazar›n “Allah›m! Her ne kadar çal›fl›p d›fl›m› mamur etsem de iç dünyam y›k›k
hâlde.” dedi¤i bu cümlede “zâhir (=d›fl)” ile “bât›n (=iç)” ve ma’mûr ile virân
aras›nda bu sözcükler karfl›t anlaml› olduklar› için tezat, bunlar bir düzen içerisinde s›ralanm›fl olduklar› için de mukābele vard›r.
Dilde safâ-y› aflkun dîde gamunla pür-nem
Bir evde ayfl u flâdî bir evde ye’s ü mâtem
Beytin ikinci m›sra›nda önce birbiriyle yak›n anlaml› iki sözcük olan “ayfl u flâdî”, sonra da bunlar›n z›t anlaml›lar› olan “ye’s ü mâtem” zikredilmifl ve m›srada bir
mukabele meydana getirilmifltir.
Cem’-Tefrîk-Taksîm
Cem’: Sözlük anlam›, “toplamak, birlefltirmek” olan cem’, bir belâgat terimi olarak
iki ya da ikiden fazla anlam› bir hüküm alt›nda toplamakt›r. ‹ki fley cem’ edildikten sonra aralar›n› tefrîk (=ay›rma) etmeye cem’ ma’a’t-tefrîk (=tefrikle yap›lan cem’) denir. Tefrîk, cem’ edilen iki fleyin farkl› olduklar› yönler ayr› ayr› belirtilerek yap›labilece¤i gibi bu farkl› yönler söylenmeden sadece ikisinin ayr› fleyler
oldu¤u ifade edilerek de yap›labilir. Cem’den sonra cem’i meydana getiren fleylerin özelliklerini söylemeye de cem’ ma’a’t-taksîm (=taksimle yap›lan cem’) denir.
Örnekler
1. Cem’
Bu gece yar›s›nda iki yoldafl uyan›k
Biri benim biri de serseri kald›r›mlar
fiair, bu iki dizede kendisiyle kald›r›mlar› gece yar›s›nda uyan›k olma hususunda cem’ etmifltir.
2. Cem’ ma’a’t-taksîm
Ayn› sâhilde durup dald›¤›m›z ayn› gurûb
Sana bir saks› çiçektir bana bir kan çana¤›
Faruk Nafiz Çaml›bel
Gurûb (=güneflin bat›fl›), önce iki kiflinin bir sahilde durup kendisine bak›larak
düflüncelere dalma hususunda cem’, sonra da iki kiflide b›rakt›¤› iki ayr› izlenim
göz önünde bulundurularak taksîm edilmifltir. Dolay›s›yla bu m›sralarda cem’
ma’a’t-taksîm vard›r.
S›fat-› Hazret-i Hüseyn ü Hasen
Cümle-i kâ’inâtadur rûflen
Ol biri nakd-i pâk-i Mustafavî
Bu biri nûr-› çeflm-i Murtazavî
Fuzulî
fiair ilk beyitte Hz. Muhammed’in iki torunu olan Hz. Hasan ve Hüseyin’in özelliklerinin bütün âlemce bilindi¤ini söyleyerek bunlar›n ikisini cem’, ikinci beyitte
de birinin Hz. Muhammed’in can› gibi de¤erli varl›¤›, di¤erinin Hz. Ali’nin gözünün nuru oldu¤unu söyleyerek de aralar›n› tefrîk etmifltir. Fuzulî’nin bu iki beyti
belâgat kitaplar›nda her ne kadar taksîm için örnek olarak gösterilmifl olsa da beyitte yaln›z taksîm de¤il, taksimle birlikte cem’ (=cem’ ma’a’t-taksîm) de vard›r.
Tefrîk: Birbirinin ayn› olan ya da ayn› oldu¤u kabul edilen iki fley aras›nda fark oldu¤unu söylemektir. Bu ifade biçimi ile ilgili örnekler, tefrîkte her
zaman bir karfl›laflt›rman›n bulundu¤unu göstermektedir.
Örnekler
Seni Kisrâ’ya adâletde mu’âdil dutsam
Fazladur sende olan devlet-i dîn ü îmân
Bâkî
fiair bu beyitte övdü¤ü kifli(=memdûh)ye hitaben “Seni âdalette Kisrâ ile eflit
tutmak istesem de sendeki din ve iman Kisrâ’dan daha fazla oldu¤u için böyle bir
41
42
eflitlikten söz etmek mümkün de¤ildir.” diyerek memduhu ile Divan fliirinde adalet sembolü olan Kisrâ’n›n aras›n› kendi memduhu lehine tefrik etmifltir.
Mende Mecnûn’dan füzûn âfl›kl›k isti’dâd› var
Âfl›k-› sâd›k menem Mecnûn’un ancak ad› var
Fuzûlî
Beyit, “Bendeki âfl›kl›k yetene¤i Mecnun’dan fazlad›r; çünkü, sad›k âfl›k benim,
Mecnun’un yaln›zca ad› var.” anlam›ndad›r. fiair bu beyitte kendisinin Divan fliirinde aflk yolundaki her türlü eziyete, ac›ya tahammül etmekle bir âfl›k sembolü hâline gelmifl olan Mecnun’dan daha yetenekli, daha sad›k bir âfl›k oldu¤unu iddia
ederek kendisi ile Mecnun’un aras›n› kendi lehine tefrik etmifltir.
Taksîm: Bir ibarede birden fazla unsuru and›ktan sonra bunlara ait özellikleri, her birinin hangisine ait oldu¤unu belirterek söylemektir. Taksîm ile
leff ü neflr aras›nda benzer yönler varsa da taksîmde ilgili kelimeler ya aç›kça ya
da iflaret yoluyla belirtilir. Leff ü neflrde ise bu sözcükler aras›ndaki iliflki belirtilmez; bunun tespiti okuyucu ya da dinleyiciye b›rak›l›r.
Örnekler
Nigârâ ald› hattundan beneffle reng ü sünbül bû
Ki bâ¤› hurrem eyler o dimâ¤› hurrem eyler bu
Nizamî
Beyit “Ey güzel! Menekfle rengini, sümbül de kokusunu senin hatt(=ergenlik
tüyleri)›ndan alm›flt›r. O (menekfle ve sümbül) ba¤›, bu (hatt) da dimâ¤(=beyin)›
flenlendirir.” anlam›ndad›r. Beyitte “menekfle” ve “sünbül” “ba¤”›, “hatt” da “dimâ¤”› flenlendirdi¤i için aralar› tefrik edilmifltir.
Saç› yana¤ üstinde kim vardur
Birisi bulut biri gülzârdur
Bedr-i Dilflâd
fiair ilk m›srada “saç” ve “yanak”›, ikinci m›srada da “saç”a karfl›l›k “bulut”u,
“yanak”a karfl›l›k da “gülzâr(=gülbahçesi)”› anarak bir taksîm yapm›flt›r. Burada
taksimi leff ü neflrden ay›ran “birisi” ve “biri” sözcükleridir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
1
Leff ü neflr ile
taksîmi
SIRA
S‹ZDE tan›mlayarak bu tan›mlardan hareketle iki ifade biçimi aras›ndaki
fark› belirlemeye çal›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L (=sürekli
‹M
Tensîkü’s-S›fât
niteleme)
As›l anlam› “bir varl›¤›n niteliklerini s›ralamak” olan tensîkü’s-s›fât bir belâgat terimi olarak manzum
ya da mensur bir metinde bir flahs› ya da nesneyi art arS O R U
da s›ralanan s›fatlar ile nitelemektir.
Tensîkü’s-s›fâtta her beyit kendi içinde bir bütün olmal›, cümle söz ve anlam
D‹KKAT
yönünden tamamlanmal›d›r.
N N
Karadutum,
çatalkaram, çingenem
SIRA S‹ZDE
Nar tanem, nur tanem, bir tanem
A¤aç isem dal›ms›n, salk›m saçak
AMAÇLARIMIZ
Petek
isem bal›ms›n, a¤ulum
Günâh›ms›n, vebâlimsin
Bedri R. Eyübo¤lu
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fiair bu m›sralarda sevgilisini kendi hayal dünyas›nda ona yak›flt›rd›¤› birtak›m
s›fatlar ile nitelemektedir. Her dizede niteleme ve hüküm tamamlanmaktad›r.
Celîs-i halvetüm varum habîbüm mâh-› tâbânum
Enîsüm mahremüm varum güzeller içre sultânum
Hayâtum hâs›lum ömrüm flarâb-› kevserüm adnüm
Bahârum behcetüm rûzum gülüm ey verd-i handânum
Muhibbî
Kanunî Sultan Süleyman’›n tamam› ayn› üslupta yaz›lm›fl bir fliirinden al›nan bu
iki beyit, “Yaln›zl›¤›m› paylaflt›¤›m arkadafl›m, her fleyim, sevgilim, benim parlayan
ay›m, arkadafl›m, mahremim, güzeller içinde sultân›m; hayat›m, elimdeki her fleyim, ömrüm, Kevser flarab›m, Adn cennetim, bahar›m, sevincim, gündüzüm, gülüm, ey aç›lm›fl gülüm!” anlam›ndad›r.
Aç›klama: Adn cennet demektir. Bir inan›fla göre de cennetin sekiz tabakas›ndan biri ve derece olarak en üstünüdür.
Rücû’
Sözlük anlam› “dönme” olan rücû’, söylenen sözden bir nükteye dayal› olarak
geri dönme anlam›nda bir edebî terimdir. Rücû’ daha önce söylenen söze dönüfl
olabilece¤i gibi söylenen sözü iptal edip farkl› bir düflünceye yönelifl de olabilir.
Yerinde yap›ld›¤› takdirde flaire heyecan›n› d›fla yans›tma imkân› verir ve ifade
edilmek istenen düflünceyi güçlendirir.
Örnekler
Makber mi, nedir flu gördü¤üm yer?
Ya böyle revâ m› cây-› dilber?
Bir tecrübedir bu, hîledir bu
Yok, mahv›ma bir vesîledir bu
Abdülhak Hâmid
‹çinde bulundu¤u heyecan› baflar›l› bir flekilde okuyucu ya da dinleyiciye yans›tan flair, uzun bir manzumeden al›nan bu dört m›sra›n üçüncüsünde, durumu
kendisi için bir tecrübe ya da kendisine karfl› yap›lan bir hile olarak tespit etmifl;
fakat hemen alt m›sradaki “yok” sözüyle bu tespitten vazgeçerek hükmünü de¤ifltirmifltir. Dikkat edilirse ikinci tespit ve hüküm ilkinden daha güçlüdür; bu ileri
hükmün etkisini ise ilk tespit haz›rlamaktad›r.
“Makber, makber de¤il bir türbe, türbe de¤il bir ma’bed, ma’bed de¤il bir kürre,
kürre de¤il bir fezâ-y› bî-intihâ olmal›.”
Abdülhak Hâmid
fieklen tam bir rücu örne¤i olan bu cümle ifade aç›s›ndan elefltirilmifltir.
Zamân gelir ki cihân içre ins ü cân kalmaz
Degil degil yal›n›z ins ü cân cihân kalmaz
Yeniflehirli Avni
fiair ilk m›srada “Öyle bir dönem gelir ki dünyada insanlar ve cinler kalmaz.”
dedikten sonra söyledi¤inin eksik oldu¤unun fark›na var›p ikinci m›srada bu sözünden dönerek “Dünya da kalmaz.” demektedir.
43
44
Ol mihr ü mâh-rûyum bir serv-kāmet ancak
Yok yok ne serv-kāmet ol kad k›yâmet ancak
‹bni Kemâl
fiair ilk m›srada sevgilisinin boyunu önce “serv”e benzetmifl; ikinci m›srada
“yok yok” sözüyle bu düflüncesinden tamamen dönerek onun boyunu “k›yâmet”
ile nitelemifltir.
Tecrîd
Sözlük anlam› “bir fleyin elbisesini ç›karmak ya da kabu¤unu soymak” olan tecrîd,
bir belâgat terimi olarak insan d›fl›ndaki herhangi bir canl›ya, eflyaya, nesneye insanm›fl gibi hitap etmektir. Bir insan›n kendini bir baflka insan ya da varl›k yerine koyarak gönlüne veya kendine hitap etmesine de tecrîd denir. fiairin heyecan›n› ve ruh hâlini en iyi yans›tan sanatlardand›r. Konuflma yetene¤i olmayan
bir canl›ya, eflyaya ya da nesneye seslenme yoluyla yap›lm›fl olan tecridler genellikle teflbih ve kapal› istiare ile ilgili ifade biçimleridir.
Örnekler
Gel girme âhum ile sipihrün aras›na
Od ile penbenün oyun› yokdur ey sehâb
Emrî
fiair beyitte tecrîd yoluyla bulut(=sehâb)a seslenerek “ah› ile fele¤in aras›na
girmemesini” tavsiye etmekte ve “atefl ile pamu¤un oyunu olmaz” diye de bir
uyar›da bulunmaktad›r. Beyitteki tecrîd cans›z bir nesneye seslenme yoluyla yap›lm›fl bir tecriddir.
Ahmed içün cevrüni çekmez dir imifl müdde’î
Ol seni candan sever yaraflmaz ol bühtân ana
Ahmed Pafla
fiair bu beyitte tecrîd yoluyla kendisini üçüncü bir kifli yerine koyarak sevgilisine, “Müdde’î, Ahmed senin cefan›, sitemini çekmez diyormufl; o seni candan sever böyle bir iftira ona yak›flmaz.” demektedir.
Aç›klama: Divan fliirinde sevgiliden gelecek her türlü kötü davran›fl, eziyet,
iflkence âfl›k için bir lütuf, bir ihsand›r. Sevgilinin bu eziyetlerine katlanmamak
ya da katlanamamak ise âfl›¤›n aflk›ndaki eksikli¤in en önemli belirtisidir. Müdde’î “Divan fliirinde as›ls›z yalanlar›yla âfl›k ile onun sevgilisinin aras›n› bozmak
isteyen kifli” anlam›nda kullan›l›r.
Hac yollar›nda mefl’ale-i kârbân gibi
Erbâb-› aflk içinde nümâyans›n ey gönül
Nedîm
Bu beyitte flair kendini baflka birinin yerine koyarak tecrîd yoluyla gönlüne, dolay›s›yla da kendine hitap etmifltir.
‹ltifât
Sözlük anlam› “dönmek, yüzünü çevirmek” olan iltifât, bir belâgat terimi olarak
manzum ya da mensur bir sözü birinci, ikinci veya üçüncü flah›s kiplerinden biri ile ifade ederken di¤er bir kipe aktarmakt›r. ‹ltifat içinde de¤erlendirilecek di¤er bir anlat›m biçimi de ayn› ifade içinde sözü, fiil kiplerinin birinden di¤erine çevirmektir.
‹ltifat, söz bir düzen içinde devam ederken onu birdenbire, beklenmedik flekilde ve akla gelmeyen bir yöne çevirmek oldu¤u için bu ifade biçiminin en etkili
olan› heyecan hâlinde söylenenidir. ‹ltifat›n rücû’ ve tekrîrde oldu¤u gibi zihni
uyarma, dikkati çekme gibi önemli ifllevleri vard›r.
Örnekler
Korkma sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak
O benim milletimin y›ld›z›d›r parlayacak
O benimdir o benim milletimindir ancak
Çatma kurbân olay›m çehreni ey nazl› hilâl
Kahramân ›rk›ma bir gül ne bu fliddet bu celâl
Sana olmaz dökülen kanlar›m›z sonra helâl
Hakk›d›r Hakk’a tapan milletimin istiklâl
Ben ezelden beridir hür yaflad›m hür yaflar›m
Hangi ç›lg›n bana zincir vuracakm›fl flaflar›m
Kükremifl sel gibiyim bendimi çi¤ner aflar›m
Y›rtar›m da¤lar› enginlere s›¤mam taflar›m
Mehmed Akif
Bu üç k›t’an›n ilkinde muhataba hitap vard›r. Bu hitab›n amac› milletin sancak ve bayrak ile somutlaflm›fl olan istiklâl inanc›n› pekifltirmektir. ‹kinci k›t’ada
muhatap de¤iflmifltir; bu k›t’adaki muhatap “hilâl”dir. fiair üçüncü k›tada kendisine döner ve hitab› terk ederek bir hikâyeye ve tasvire bafllar. Bu k›tada fiil kipleri de¤iflmifltir. fiair birinci tekil kifli zamirleri ile ifadesini sürdürür. Buna ek olarak bu son k›tan›n ilk iki m›sra›nda da bir iltifât vard›r. Birinci m›srada geçmifl zaman kipi kullan›ld›ktan hemen sonra genifl zaman kipine geçilmifltir. Alt m›sra›nda da gelecek zaman›n rivayetinden yine genifl zamana geçifl vard›r. Bu özgürlü¤ün geçmiflten gelece¤e yönelik süreklili¤ini vurgulamaktad›r. Asl›nda bu fliir
bafltan sona kadar bir üslûp özelli¤i olan iltifât›n usta bir flair elinde nas›l bir sanata dönüflebilece¤ini gösteren örneklerle doludur.
Kapuna yüz sürdügiyçün buld› bu kadri günefl
Ey günefl hofl südde-i âlîye itdün ilticâ
Lâmi’î
Beyit “Günefl bu de¤eri senin kap›na yüz sürdü¤ü için buldu. Ey günefl! Hofl,
yüce bir efli¤e s›¤›nd›n.” anlam›ndad›r. Bir kasideden al›nm›fl olan bu beyitte flair
birinci m›srada memduhu olan I. Selim’e, ikinci m›srada da iltifat yoluyla muhatab›n› de¤ifltirerek “günefl”e hitap etmektedir.
Tevriye
Sözlük anlam› “bir haberi gizleyerek bir baflka söz ve haberi öne ç›karmak” olan
tevriye, fliir ve nesirde yak›n ve uzak iki anlam› olan bir sözün zihne hemen gelen yak›n anlam›n› de¤il, uzak anlam›n› kastetmektir. Bu ifade özelli¤ini “iki anlam› olan bir sözcü¤ün kastedilen anlam›n› yak›n anlam ile gizlemek”
fleklinde de tan›mlamak mümkündür. Tevriyede her iki anlam da sözcü¤ün gerçek
anlamlar› olabilece¤i gibi, bu anlamlardan biri gerçek di¤eri mecazî de olabilir.
Tevriyede sözün yak›n anlam› aç›k, uzak anlam› ise gizlidir. Söze muhatap olan ilk
anda sözü yak›n anlam›yla anlar. Tevriyeli sözcü¤ün her iki anlam› da tan›n›yor ve
kullan›l›yor olmal›d›r. Tevriyeye îhâm da denir.
45
46
Tevriye, sözcü¤ün uzak ya da yak›n anlam›yla ilgili hiçbir ipucu verilmeden de
verilerek de yap›lm›fl olabilir.
Tevriyede cümlenin yap›s› ve unsurlar›n›n s›ralan›fl› ikinci anlama göre de sa¤lam olmal› ve dil kurallar›n› zorlamamal›d›r.
Örnekler
Sordum nigâr› didiler ahbâb
Semt-i Vefâ’da To¤ru yoldadur
Hüsnî
Beyitte “Sevgiliyi sordum, dostlar ‘Vefa semtinde, do¤ru yoldad›r’, dediler.” deniliyor. Bu beyitteki “vefâ” ilk anda ‹stanbul’daki “Vefa semti”ni ve “Do¤ru yol” da
o zamanlar bu semtte olmas› muhtemel bir soka¤›n ad›n› akla getirmektedir. Bununla birlikte flairin as›l söylemek istedi¤i bunlar de¤ildir. fiair “Vefâ” ile kelimenin
gerçek anlam›n›, “do¤ru yol” ile de “istikamet sahibi olma”y› kastetmektedir.
fiemîm-i kâkülün alm›fl nesîm gülflende
Dimifl ki sünbüle sende emânet olsun bu
Figânî
“Rüzgâr sen gül bahçesinde dolafl›rken saç›n›n o güzel kokusunu alm›fl ve sümbüle götürüp ‘bu’ sende emanet kals›n demifl.” anlam›ndaki beyitte bir tevriye vard›r. Bu tevriye beytin sonundaki “bu”nun Farsça “koku” anlam›ndaki “bû” sözcü¤ünü hat›rlatmas›yla meydana gelmektedir.
Rûzgârum buld› devrân-› felekden ink›lâb
Kan içer oldum aya¤›n çekdi bezmümden flerâb
Fuzulî
Beyitte “Fele¤in dönmesinden, yani olaylardan hayat›m de¤iflti. fiarap iflret
meclisinden aya¤›n› çekti, art›k gelmiyor. Ben bundan dolay› kan içer oldum.”
denmektedir. “Ayak”›n uzak anlam› kadehtir. Buna göre beytin anlam› “fiarap art›k kadehini iflret meclisinden çekti, bu mecliste kadeh sunulmuyor, bundan dolay› art›k kan içiyorum.” demek olur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
2
Tevriyeyi tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Müflâkele
D Ü fi Ü“birden
NEL‹M
Sözlük anlam›
fazla unsurun birbirine benzemesi” olan müflâkele, bir sözü ikinci defa hem ilk kullan›ld›¤› anlam d›fl›nda hem de gerçek anlam› d›fl›nda kullanmakt›r:
“Hat›ra gelmeyen fley vukua geldi.”, “Baflkas›na ö¤üt verip
S O R U
dururken gönül verdim mi diyeceksin?” cümlelerinde oldu¤u gibi.
Müflâkelede mutlaka tekrar edilen bir sözcük vard›r. Bu sözcük ikinci kullan›D‹KKAT
m›nda ilkinden farkl› bir anlamda kullan›l›r. Müflâkelenin amac› söze incelik ve
nükte katmak, ifade edilmek istenen anlama dikkat çekmektir.
N N
SIRA S‹ZDE
Örnekler
AMAÇLARIMIZ
Kadeh
k›rarsa da erbâb-› dil gönül k›rmaz
AMAÇLARIMIZ
Muallim Naci
Bu m›srada “k›rmak” fiili ilkinde gerçek, ikincide de mecazî anlam›yla kullan›lm›flt›r.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
47
Zâhidâ sâgar› çekmek eger old›ysa günâh
Sen sevâb içre bulun biz bu günâh› çekelim
Hayâlî
Beyitteki “çekmek” fiili, kadeh ile birlikte “içmek”; günah ile birlikte ise “yüklenmek” anlam›n› ifade etmektedir.
Gözün tîr atd› bu câna ana cân atd› bu gönlüm
Niçün at›fld› ol kâfir bu birkaç müslümân ile
Emrî
fiair beytin ilk m›sra›nda “Gözün bu cana ok att›, bu gönlüm de ona can att›.”
derken ikinci “atma” fiilini ilk kullan›fl›ndaki anlam›nda de¤il, “can”la birlikte “flevk
ve arzu duyma” anlam›nda kullanmaktad›r.
Girer ol kal’a-i pûlâda s›yup gam ceyflin
Emrî her kim ki dil-i dilber-i çâlâke girer
Emrî
Gam askerini yenilgiye u¤ratarak; gama, derde, tasaya yenik düflmeden sevgilinin gönlüne girmeyi, “demirden kaleye girme”ye benzeten flair, ikinci “girme” fiilini “gönül kazanmak” anlam›nda kullanm›flt›r.
Mübâla¤a
Mübâla¤a, bir niteli¤in, fiilin veya durumun gerçekleflmesi zor hatta imkâns›z dereceye ç›kar›larak, abart›larak ifade edilmesidir. “Bir durumu olumlu ya da olumsuz olarak nitelemede afl›r›l›¤a kaçmak” fleklinde de tan›mlanabilecek olan mübala¤a bazen bir gerçe¤in ifadesi de olabilir.
Bedî’de mübala¤a, mübâla¤a-i makbûle (=makbul mübala¤a) olarak da adland›r›l›r. Böyle bir adland›rma mübala¤an›n makbul olmayan bir türünün de oldu¤unu gösterir. Bir mübala¤an›n makbul olup olmad›¤› ise tamamen göreceli bir
durumdur ve bunun belirlenmesi “zevk-i selîm”e b›rak›l›l›r. Mübala¤an›n teblî¤,
i¤râk ve gulüvv olmak üzere üç derecesi vard›r:
1. Teblî¤: Mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun akl›n kabul edece¤i
bir derecede ya da geçmiflte görülmüfl olmas›d›r.
2. ‹¤râk: Mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun hiç görülmemifl olmas›, fakat bunun gerçekleflmesinin aklen mümkün olmas›d›r.
3. Gulüvv: Mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun geçmiflte gerçekleflmemifl, gelecekte de gerçekleflmesinin aklen mümkün olmamas›d›r.
Örnekler
Ses verir çi¤nedi¤in tafllara seslensen e¤er
Nûr olur gözlerinin de¤di¤i bir vâha bile
Bu m›sralarda ifade edilen her iki hüküm de olmufl ya da olabilecek bir durum
de¤ildir. Ancak buradaki mübala¤a, teflbîh amac›yla yap›ld›¤› ve etkileyici bir hayali
içerdi¤i için makbul; yani, de¤erli bir mübala¤a olarak kabul edilebilir.
...
Öteden sâ’ikalar parçal›yor âfâk›,
Beriden zelzeleler kald›r›yor a’mâk›;
Zevk-i selîm “insan›n
do¤ufltan sahip oldu¤u
güzeli çirkinden ay›rma
yetene¤i”dir.
48
Bomba flimflekleri beyninde inip her siperin
Sönüyor gö¤sünün üstünde o arslan neferin.
Yerin alt›nda cehennem gibi binlerce la¤am
At›lan her la¤am›n yakt›¤› yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer
O ne müdhifl tipidir, savrulur enkāz-› befler...
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak
Boflan›r s›rtlara, vadilere sa¤nak sa¤nak.
Saç›yor z›rha bürünmüfl de o nâmerd eller,
Y›ld›r›m yayl›m› tufanlar, alevden seller
Mehmed Akif
Bu m›sralarda flair, birtak›m teflbîh ve istiârelerle yak›n tarihimizde meydana
gelmifl olan Çanakkale Savafl›’n› tasvir etmektedir. Çanakkale savunmas›nda yaflanan dehfleti etkileyici benzetmelerle tablolaflt›ran bu m›sralarda mübala¤al›
bir anlat›m olmakla birlikte, bu mübala¤alar›n gerçekle örtüflen yönleri de vard›r. Dolay›s›yla bu m›sralarda yap›lan mübala¤alar “i¤râk” olarak de¤erlendirilebilecek türden mübala¤alard›r.
‹rdi bir gāyete te’sîr-i hevâ kim bir mûr
Bir dem-i germ ile eyler yedi deryây› serâb
Nef’î
fiair bu beyitte havan›n s›cakl›¤›n› anlatmak için “bir kar›ncan›n s›cak nefesiyle
yedi denizi kuruttu¤unu” ifade etmektedir. Burada var oldu¤u iddia edilen durum
geçmiflte gerçekleflmemifl; gelecekte de gerçekleflmesi aklen mümkün olamayacak
bir durumdur. Dolay›s›yla beyitteki mübala¤a “gulüvv” cinsinden, makbul olmayan bir mübala¤ad›r. Ancak bu tür mübala¤alar›n beytin flairinin üslup özelliklerinden biri oldu¤u da unutulmamal›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
SIRA S‹ZDE
Mübala¤ay› tan›mlayarak
dereceleri hakk›nda bilgi veriniz.
‹dmâc
Sözlük anlam› “bir fleyi di¤er fleyin içine s›k›flt›rmak” olan idmâc, bir belâgat terimi olarak belli bir maksad› dile getiren söze bir baflka anlam daha ilâve etS O R ilâve
U
mektir. ‹dmâcda
edilen anlam, ilk anlam ile olumlu ya da olumsuz, ayn› yönde olur. Bununla birlikte bu anlamlardan biri as›l maksatt›r ve aç›k(=sarîh)t›r, di¤eri ikinci planda
D ‹ K Kkal›r
A T ve üzerinde özel olarak durulmaz (z›mnî). Di¤er bir ifade ile
de sözde, bir anlam› di¤er bir anlam ile iliflkilendirmektir. Birinin cömertli¤ini
överken laf aras›nda onun cesur oldu¤unu da söylemek buna bir örnek olabilir. Bu
SIRA S‹ZDE
aç›dan bak›ld›¤›nda birleflik cümlelerin bir k›sm› idmâc olarak kabul edilebilir. Baz› “haflv-i melîh” ve “haflv-i mütevass›t” örnekleri de idmâca girer.
‹stitrâd: ‹dmâcla
ilgili bir ifade biçimidir. ‹stitrâdda ifade edilmek istenen anlam
AMAÇLARIMIZ
bütünüyle tamamlanmadan o söz ile ilgili di¤er bir anlam›n ifadesine geçilir. Bu iki
anlam aras›nda do¤rudan de¤il dolayl› bir iliflki vard›r. Söylenilmifl olanla ilgili bir
hususun aç›klamas›
K ‹ T A P yap›l›r. ‹lk söylenilen sözde ikinci bir anlama geçilece¤i belirtilmez. ‹kinci anlam söylendikten sonra da tekrar söze devam edilir. Mensur eserlerde buna s›kça rastlan›r. Bu ifade yönteminin anlamla ilgili ifllevinin yan› s›ra din-
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
leyenin da¤›lan dikkatini toplamak ve ifadeyi tekdüzelikten kurtarmak gibi amaçlar› da vard›r.
Örnekler
Cihan y›k›lsa, emin ol, bu cephe sars›lmaz!
Mehmed Akif
Bu m›srada biri birleflik iki cümle vard›r. Kastedilen anlam, “cihan y›k›lsa bile bu cephenin sars›lmayaca¤›”d›r. Di¤er cümle, bu cümlenin bildirdi¤i hükmü
güçlendirmeyi, okuyan›n ya da dinleyenin bu hükme inanc›n› pekifltirmeyi amaçlayan bir istitrâd(=ara söz)d›r.
Çatma, kurbân olay›m, çehreni ey nazl› hilâl
Mehmed Akif
Bu m›srada da “Ey nazl› hilal, çehreni çatma!” cümlesindeki “kurban olay›m”
sözü cümlenin anlam›yla iliflkili olmakla birlikte as›l maksad›n d›fl›nda kullan›lm›fl bir istitrâdd›r.
Tecâhül-i Ârif (=bilmezlikten gelme)
Tecâhül-i ârif, naz›mda ve nesirde bilinen bir hususun bir nükteye ba¤l›
olarak bilinmiyormufl gibi ifade edilmesidir. Bu ifade flekline tecâhül ya da
tecâhül-i ârifâne de denir. fieyh Galib’in,
Gel ârif ol ki ma’rifet olsun tecâhülün
m›sra›nda asl›nda bu sanat›n tan›m› yap›lmaktad›r. Tecâhül-i ârif, bazen hayranl›¤›
ve kendinden geçme hâlini ifade etmek, bazen nefle ve sevinç esnas›nda duyulan
heyecan› yans›tmak, bazen de övgü ve yergide mübala¤a yapmak gibi özel amaçlar› olan bir ifade biçimidir.
‹stifhâm: Tecâhül-i ârif genellikle istifhâm (=sorma) yolu ile yap›l›r. Belâgatin konusuna giren istifhamda sorulan soruya cevap beklenmez.
Tecâhül-i ârifin oldu¤u yerde ço¤u zaman teflbîh ve mübâla¤a da vard›r. Bu
sanat› teflbih ve mübala¤adan ay›ran ve bir sanat hâline getiren fley, onun flairin
heyecan›yla ilgili olmas›d›r.
Örnekler
fiakaklar›ma kar m› ya¤d›, ne var?
Benim mi Allah›m, bu çizgili yüz?
Ya gözler alt›ndaki mor halkalar?
Neden böyle düflman görünürsünüz
Y›llar y›l› dost bildi¤im aynalar.
Cahit S. Taranc›
fiair, “Otuz Befl Yafl fiiiri” adl› fliirinin bu dizelerinde delikanl›l›k ça¤›n›n art›k
geçti¤ini, zamanla her fleyin de¤iflti¤i gibi kendisinin de de¤iflti¤ini ve art›k
ölüm gerçe¤i ile yüz yüze geldi¤ini art arda sordu¤u sorularla ifade etmektedir.
Bu sorular cevap almak için sorulmufl sorular de¤ildir. Elbette flair bakt›¤› aynadaki yüzün kendisine ait olup olmad›¤›n›, ayr›ca aynalar›n insana düflman olamayaca¤›n› bilmektedir. Fakat gerçe¤i aksettirmeleri onlar›n flair taraf›ndan düflman olarak alg›lanmalar›na yol açm›flt›r. Dizelerdeki sorular bir bilgi edinme is-
49
50
te¤inin ifadesi de¤il, bir korkunun, endiflenin, kayg›n›n d›fla vurumudur. fiiirdeki üslup do¤al ve etkileyicidir. Bu üslup fliirin bütününe hâkimdir ve fliir doruk
noktas›nda sona ermektedir.
Örnekler
Her yer karanl›k pür nûr o mevki!
Ma¤rib mi yoksa makber mi yâ Rab?
Ya hâb-gâh-› dilber mi yâ Rab?
Rü’yâ de¤il bu ayniyle vâki’
Bir gülflen olmufl bak flu harâbe.
Ebr-i seher mi düflmüfl türâbe?
Abdülhak Hamid
fiair bu beyitleri, gece vakti matem elbisesi giymifl bir k›za, bir mezar›n bafl›na giderken söyletmektedir. Bu k›z elbette bakt›¤› yerin “ma¤rib (=bat›)” mi yoksa “makber (=mezar)” mi oldu¤unu, topra¤a seher bulutunun düflüp düflmedi¤ini bilmektedir; ama içinde bulundu¤u durumun verdi¤i heyecan ve üzüntü ile ruh âleminde geçirdi¤i de¤iflim ve f›rt›nalar› bize do¤al ve samimi bir ifade ile yans›tmaktad›r. Dolay›s›yla manzumenin ikinci ve son m›sra›nda iki baflar›l› tecâhül-i ârif vard›r.
Öyle ser-mestem ki idrâk itmezem dünyâ nedür
Ben kimem sâkî olan kimdür mey ü sahbâ nedür
Gerçi cânândan dil-i fleydâ içün kâm isterem
Sorsa cânân bilmezem kâm-› dil-i fleydâ nedür
Fuzulî
fiair aflk flarab› ile öyle sarhofl olmufltur ki dünya nedir, kendisi kimdir, o içkiyi
sunan kimdir, flarap nedir, bunlar›n hiçbirinin fark›nda de¤ildir. Gerçi sevgilisinden ç›lg›n gönlünün arzusunu yerine getirmesini ister, ama sevgilisi “Ç›lg›n gönlünün arzusu nedir?” diye sorsa bunu da bilemez. Bu m›sralarda istifhâm vard›r. Ama
bu sorular cevap aranmak için sorulmufl sorular de¤ildir. Bu sorular› dile getiren
flair bu yol ile içinde bulundu¤u ruh hâlinin fark›nda olmad›¤›n›, kendisini tahlil
edemedi¤ini, tam anlam› ile tan›yamad›¤›n› ifade etmektedir.
Hüsn-i Ta’lîl
Hüsn-i ta’lîl, bir olaya ya da duruma, ifadeye güzellik katacak tarzda, kendi
sebebi d›fl›nda bir sebep göstermektir. Bu ifade özelli¤i “olup bitenin, ak›l ve
bilgiye dayanan bir aç›klamas›n›n yap›lmas› yerine, içinde bulunulan ruh hâlinin
etkisi alt›nda hayalî bir nedenle aç›klanmas›” olarak da tan›mlanabilir. Bir hüsn-i
ta’lîlin baflar›s› o hüsn-i ta’lîldeki hayâlî nedenin yaratt›¤› heyecan ve duygu ortam›na flairi ya da yazar› sürükledi¤i kadar, okuyan› ya da dinleyeni de sürükleyebilmesiyle ölçülür. Gösterilen sebepte kuflku duyuldu¤unu gösteren “gûyâ”, “sanki”,
“aceb” gibi sözcükler, yap›lan sanat› hüsn-i ta’lîl olmaktan ç›kar›r ve onu flibh-i
hüsn-i ta’lîl(=hüsn-i ta’lîl benzeri)e dönüfltürerek sanat de¤erini düflürür. Hüsn-i
ta’lîl, ço¤u zaman bir benzetme olgusunu da içinde bulundurur.
Hüsn-i ta’lîl örnekleri incelendi¤i zaman bu sanat› içeren bir metinde flu iki ihtimalin bulundu¤u görülür:
1. Dile getirilen olay ya da durum gerçekleflmifl bir olay veya var olan bir durumdur. fiair bu olaya ya da duruma gerçek nedeni d›fl›nda hayalî bir neden
bulup gösterir.
2. Dile getirilen olay ya da durum asl›nda gerçekleflmesi mümkün olmayan
bir olay veya var olmayan bir durumdur. fiair bunu gerçekleflmifl bir olay
ya da var olan bir durum gibi kabul ederek ona bir de hayalî bir neden
bulup gösterir.
Örnekler
Ey çoban b›çaktan keskin sesinle
Delinmifl, deflilmifl çald›¤›n kaval
Kaval kam›fltan yap›lan, genellikle çobanlar›n çald›¤› ve üzerinde delikler
olan uzun bir çalg› aletidir. fiair bu m›sralarda kaval›n üzerindeki delikleri çoban›n b›çaktan keskin sesiyle aç›lm›fl olmak gibi hayalî bir nedene ba¤lamaktad›r.
Bir duruma gerçek sebebi d›fl›nda bir sebep gösterildi¤i için bu iki m›srada bir
hüsn-i ta’lîl vard›r.
Fikr itmededür heybetini beyt-i Hudâ’nun
Bîhûde degil titredügi k›ble-nümânun
Rüfldî Ahmed Efendi
fiair, bu beyitte do¤al bir durum olan k›ble-nümâ(=pusula)n›n ibresinin titremesini, bir hüsn-i ta’lîlle onun Kabe’nin ululu¤unu ve heybetini düflünerek dehflete
kap›lm›fl olmas› gibi tamamen hayalî bir nedene ba¤lamaktad›r.
Seni gelür iflidüb bâ¤a yâsemen cânâ
Ç›kup o flevk ile dîvâra reh-güzâra bakar
fieyhülislâm Yahyâ
Beyit “Ey sevgili, yasemin senin bahçeye gelece¤ini duymufl, o flevkle duvar›n
üstüne ç›km›fl yola bak›yor.” anlam›ndad›r. Beyitte baflar›l› bir hüsn-i ta’lîl vard›r.
Yaseminin duvar üzerinde görünmesi do¤al bir durumdur. fiair bu do¤al durumu
yaseminin sevgilinin geldi¤ini ifliterek flevkle duvara ç›k›p bakmas› gibi bir hayalî
nedene ba¤lamaktad›r.
Te’kîdü’l-medh Bimâ Yüflbihü’z-zemm ve Te’kîdü’z-zemm Bimâ
Yüflbihü’l-medh
Yeriyor gibi görünüp övgüyü, övüyor gibi görünüp yergiyi pekifltirmektir.
Asl›nda zekâya dayanan iki ifade biçimidir. Bu ifade biçimlerinde cümle, kurulufluyla okuyan›n ya da dinleyenin dikkatini dile getirilen düflünceye çeker ve
muhatab›n beklemedi¤i bir flekilde son bulur. Kendilerine özgü yap›lar› olan bu
ifade biçimleri ço¤u zaman övgü ve yergide mübala¤a ifade ederler. Bundan
dolay› “övüyor gibi yerme” ve “yeriyor gibi övme” karfl›l›klar› bu iki terimi tam
olarak karfl›lamaz.
Te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm: Yergi ifade eden sözlerle övgüyü
pekifltirmektir. Bu ifade biçiminin karmafl›k bir yap›s› vard›r. Amaç övmedir. Ancak bu övgü do¤rudan de¤il, dolayl› bir yolla yap›l›r.
Önce övülecek varl›ktan bir kusur kald›r›l›r, arkas›ndan; “fakat”, “flu kadar var
ki”, “ancak”, “ama” gibi bir istisna edat›yla okuyan›n ya da dinleyenin o varl›kla ilgili bir ay›p veya kusurun dile getirilece¤ini düflünmesi sa¤lan›r. Ancak ifadede dile getirilen o varl›k için bir ay›p ya da kusur de¤il, yeni bir övgü olur. Örnek olarak “‹stedi¤iniz kitab›n hiçbir kusuru yok, flu kadar var ki üzerinde yazar›na ait baz› düzeltmeler bulunmaktad›r.” cümlesinde ilk olarak kitab›n hiçbir kusuru ya da
51
52
de¤erini düflürecek bir özelli¤i olmad›¤› söylenmekte, arkas›ndan da “flu kadar var
ki...” gibi bir istisna edat›yla muhatab›n bu kitab›n bir kusurunun dile getirilece¤ini sanmas› sa¤lanmakta, fakat sözün devam›nda söylenen sözle övgü daha da güçlendirilmektedir. Bu övgü türü bir baflka biçimde de görülebilir. ‹lk önce varl›k bir
özelli¤iyle ya da niteli¤iyle övülür, arkas›ndan söz konusu istisna edatlar›ndan biri kullan›larak muhatab›n o varl›¤›n bir baflka özellik ya da niteli¤i ile ilgili bir ay›p
veya kusurun dile getirilece¤ini düflünmesi sa¤lan›r. Ancak sözün devam›nda dile
getirilen o varl›¤›n herhangi bir özellik ya da niteli¤i ile ilgili bir ay›p ya da kusur
de¤il, bir baflka özelli¤i ya da niteli¤iyle ilgili yeni bir övgü olur: “‹ngilizce bilir;
ama Frans›zcas› ‹ngilizcesinden daha iyidir.” örne¤inde oldu¤u gibi.
Te’kîdü’z-zem bimâ yüflbihü’l-medh: Övüyor gibi görünerek yergiyi pekifltirmektir. Bir önceki ifade biçimi için aç›klad›¤›m›z yap› bu ifade biçiminde
de geçerlidir. Önce yerilecek varl›ktan övgü ifade eden bir s›fat kald›r›l›r, hemen
ard›ndan; “fakat”, “flu kadar var ki”, “ancak”, “ama” gibi bir istisna edat›yla muhatab›n söz konusu varl›kta baz› kusurlar bulunmakla birlikte bir güzel, do¤ru
yan›n›n da oldu¤unu düflünmesi sa¤lan›r. Ancak ifadede dile getirilen o varl›k
için bir övgü de¤il, yeni bir yergi olur. Bu ilk yoldur. Di¤eri ise varl›¤›n önce bir
vas›fla yerilmesi, daha sonra hemen bir istisnas› oldu¤unun söylenilmesi, sözü
dinleyen, “Herhâlde güzel bir özelli¤i de varm›fl.” derken onun baflka bir olumsuz özelli¤inin dile getirilmesidir.
Burada sözü edilen her iki ifade biçiminde de istisna vard›r ve bunlar cümle kurulufluyla ilgili ifade biçimleridirler. Cümle kuruluflundan kaynaklanmamakla birlikte anlam yönünden ayn› ifllevi gören bir ifade biçimi daha vard›r. Bu yap›da överken
yerme ve yererken övme cümle içinde zekâdan do¤an bir nükte olarak bulunur.
Özellikle hiciv(=yergi)ler ço¤u zaman övercesine yermeye güzel örnekler sunarlar.
Kinayede maksad›n bazen do¤rudan ve aç›k, bazen de üstü kapal› bir biçimde
ifade edildi¤inden daha önce söz etmifltik. Maksad›n üstü kapal› olarak ifade edildi¤i kinayelerde gerek mecazî gerekse gerçek anlam›nda kullan›lan sözcükler bir
taraf› gösterirken o cümlenin üretti¤i bir baflka anlam katman› da asl›nda ifade
edilmek istenen maksad›n bu olmad›¤›n› ve o cümleyle bir baflka düflüncenin dile
getirilmek istendi¤ini bize hissettirir. Övüyor gibi görünüp yerme ve yeriyor gibi
görünüp övmede de böyle kinayeli bir ifade tarz› vard›r.
Örnekler
Hüsnüne hiç diyecek yok ammâ
Nigehi ok gibi ifller câna
Beyit “Onun güzelli¤ine diyecek yok ama, bak›fl› cana ok gibi ifller.” anlam›ndad›r. Beyitte önce sevgilinin güzelli¤inin hiçbir kusuru olmad›¤› söylenmifl; hemen ard›ndan bir “ammâ” edat›yla muhatab›n onun bir kusurunun dile getirilece¤i beklentisi içine girmesi sa¤lanm›fl, ancak dile getirilen bir kusur de¤il yeni bir
övgü olmufltur. Bu ifade biçimi “te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm”dir.
Sen adâlet-pîflesin lâkin sehâ vü cûd ile
Destün eyler zulmi erzânî hazâ’in üstine
Hüsnî
Beyit “Sen her fleyde adaleti gözetirsin; ancak, cömert oldu¤un için elin hazinelere çok zulmeder.” anlam›ndad›r. Beyitte önce memduh övülmüfl, ard›ndan “lâkin” edat›yla muhatap söz konusu kifli hakk›nda bir yerginin ifade edilece¤i gibi
bir beklenti içine sokulmufl, ama ifade edilen onun hakk›nda yeni bir övgü olmufltur. Beyitteki ifade biçimi “te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm”dir.
Ne evâmir ne nevâhî ne namâz u ne niyâz
Asr›m›z sâye-i flâhânede cennet gibidür
Nâ’ilî-i Cedîd
fiair beyitte sözünü etti¤i flahs›n dönemini cennete benzetmektedir; çünkü, cennette emir, yasak, ibadet gibi fleyler olmad›¤› gibi, onun devrinde de böyle fleyler
kalmam›flt›r. Beyitte cümle kurulufluyla ilgili olmayan ince bir espri ile yap›lm›fl bir
över gibi yerme vard›r.
Böyle ifl görmeli ibkā ise maksad nâm›
Ne revâ flöhret için Zemzem’e olmak bevvâl
Kendinin gayret-i milliyyesi koymaz yoksa
Çekilir yük mü bu mihnet kifli olsa hammâl
Nazar it sûret-i zîbâs›na mâflâ’allah
Nedir ol vech-i mübârek nedir ol hüsn ü cemâl
Kad de¤il kāmet-i matbû’as› bir serv-i sehî
Göz de¤il çeflm-i dilârâs› yenâbi’-i zülâl
Ziya Pafla
Bu dört beyit Ziya Pafla(öl.1880)’n›n, Girit baflar›s›zl›¤› nedeniyle Âlî Pafla
(öl.1871)’y› hicvetti¤i bir manzumesinden al›nm›flt›r. fiair bu dört m›srada k›saca
flöyle demektedir: “Meflhur olmak için Zemzem kuyusuna iflemeye ne gerek var.
Maksat nam b›rakmak ise böyle bir ifl yapmal›. Kendisinde bulunan vatan millet
gayreti b›rakmaz, yoksa insan hamal bile olsa bu çekilecek yük mü? Onun güzel
surat›na bir bak! Maflallah o ne mübarek yüz! O ne güzellik! Düzgün boyu boy de¤il de bir düzgün servi, gönül kapan gözleri göz de¤il de tatl› su p›narlar›.”
Laf›zlar›n düz anlamlar› dikkate al›nd›¤›nda bir övgü gibi görünen bu beyitlerde Âli Pafla kinâyeli bir üslûpla ve fliddetle yerilmektedir.
Aç›klama: Bevvâl-i çeh-i Zemzem “Zemzem kuyusuna ifleyen” demektir.
Ad›n› duyurmak, flöhret kazanmak için olmayacak ifller yapanlar için kullan›l›r.
Mezheb-i Kelâmî
Bir tür temsilî teflbihtir. Kelam bilginlerinin önermelerini ispat yöntemini hat›rlatt›¤› için mezheb-i kelâmî ad› verilen bu ifade biçiminde önce ispat› yap›lmam›fl, tart›fl›labilir nitelikte bir düflünce ileri sürülür, sonra da bu düflünceyi desteklemek ya
da önermenin do¤rulu¤unu ispat amac›yla kan›t niteli¤inde bir örnek verilir. Mezheb-i kelâmîde ileri sürülen düflünce müflebbeh, bu düflünceyi desteklemek üzere
verilen örnek ya da kan›t da müflebbehün bihtir. Ancak her mezheb-i kelâmî ifade
biçimi olarak bir temsilî teflbih olsa da her temsilî teflbih bir mezheb-i kelâmî de¤ildir.
Aç›klama: Kelâm ‹slam düflünürlerinin dinin temel do¤rular›n› savunmak için
sistemlefltirdikleri akl› ve mant›k kurallar›n› esas alan bir bilim dal›n›n ad›d›r.
Örnek
Âtefl-i ›flka düflende yüz suy› n’eyler gönül
Bir mahal hîç iki z›dd ile olur m› muttas›f
‹bn Kemâl
53
54
Bu beytin ilk m›sra›nda “aflk atefline düflüldü¤ünde yüz suyu (=utanma) kalmayaca¤›” gibi bir düflünce ileri sürülmüfl; ikinci m›srada da bu düflüncenin do¤rulu¤unu ispat için ilk m›sradaki “atefl”le “su” aras›ndaki tezattan da yararlan›larak “ayn› yerin iki z›tla nitelenemeyece¤i” gibi bir kesin do¤ru, bu görüfle kan›t olarak
gösterilmifltir. Bir mezheb-i kelâmî örne¤i olan beyit ayn› zamanda birinci m›sra›
müflebbeh, ikinci m›sra› da müflebbehün bih olan bir temsilî teflbihtir.
Tekrîr (=yineleme)
Reddü’l-acüz ale’s-sadr,
i’âde ve akis sanatlar›
üzerinde 8. ünitede
durulacakt›r.
Tekrîr, bir ibarede sözcüklerin ayn› anlamda tekrar›d›r. Buna tekrâr da denir.
Tekrîrin amac› ifadeyi güçlendirmek ve pekifltirmektir. Bu ifade biçiminde ifadeye
aç›kl›k getirme iste¤inin yan› s›ra okuyan›n ya da dinleyenin dikkatini çekme ve
bu yolla sözün etkisini art›rma amac› da vard›r. Söz tekrarlar›n›n bir amac› da naz›m ya da nesirde âhenk yaratmakt›r. ‹leride üzerinde durulacak olan reddü’lacüz ale’s-sadr, i’âde ve akis gibi ifade biçimleri de tekrîr içinde de¤erlendirilmesi gereken söz sanatlar›ndand›r.
Örnekler
Çocuklar›n Dedikleri
Eiko diyordu ki analar›n babalar›n yar›s› öldü iflte
Çocuklar flimdi ne yapacak?
Bu bomba çocuklara karfl›
fiintara diyordu ki ö¤rencilerin yar›s› öldü iflte
Analar babalar flimdi ne yapacak?
Bu bomba analara babalara karfl›
Kenyi diyordu ki analar babalar çocuklar öldü iflte
Dün gece dua etmemifl miydik göklere karfl› biz
Bu bomba Tanr›ya karfl›
Faz›l H. Da¤larca
fiair üçer dizelik bu fliirin son dizelerinde “Bu bomba ....a karfl›” söz kal›b›n›
tekrarlamaktad›r. fiiirde tekrarlanan bu dizeler kendilerinden önce söylenen ilk iki
dizedeki düflüncenin bir sonucu gibidir. Bununla birlikte as›l flafl›rt›c› husus sona
b›rak›lm›fl ve analar›, babalar› ve çocuklar› öldüren bu atom bombas›n›n asl›nda
Tanr›’ya karfl› oldu¤u gibi bir çarp›c› ifade ile fliir sona erdirilmifltir. Bu fliir etkileyicili¤ini büyük ölçüde tekrarlanan ibareye ve tekrarlanan ibarelerin kendi içinde
artan gerilimine borçludur.
Kald›r›mlar çilekefl yaln›zlar›n annesi;
Kald›r›mlar içimde yaflam›fl bir insand›r.
Kald›r›mlar, duyulur ses kesilince sesi;
Kald›r›mlar, içimde k›vr›lan bir lisând›r.
fiairin içinde bulundu¤u ruh hâli ile fliirinin her m›sra›nda bize hissettirdi¤i kasvetli, ürkütücü, insan› s›kan ve bo¤an “kald›r›mlar” aras›nda bir iliflki söz konusudur. Bu yo¤un iliflki bize her m›sra›n bafl›nda tekrarlanan “kald›r›mlar” sözü ile
yans›t›lmaktad›r. Bu m›sralarda tekrarlarla sa¤lanan ifade gücü her m›srada “kald›r›mlar”›n müflebbehi oldu¤u farkl› birer teflbîhle daha da güçlü hâle getirilmifltir.
55
Akflam, yine akflam, yine akflam,
Bir s›rma kemerdir suya baksam;
Üstümde semâ kavs-i mutalsam!
Akflam, yine akflam, yine akflam
Göllerde bu dem bir kam›fl olsam!
Ahmed Haflim
Ahmet Haflim’in hayat›nda “akflam”›n özel bir yeri vard›r. Akflam›n, onun çocuklu¤unun geçti¤i çöl s›caklar› için ifade etti¤i de¤erin yan› s›ra, annesi ile birlikte oldu¤u zaman dilimi de olmas› onun, fliirlerinde “akflam”a s›kça yer vermesine
sebep olmufltur. Dolay›s›yla burada tekrar edilen laf›z onun geçmifline ve ruh hâline aç›lan küçük ama önemli bir kap›d›r.
Bütün boflluk: Zemîn bofl, âsumân bofl, kalb ü vicdan bofl;
Tutunmak isterim, bir nokta yok pîfl-i hisâr›mda.
...
Karanl›k: Her taraf, her fley karanl›k, bir hazîn yeldâ!
Karanl›k: Fehm ü dânifl, akl ü istihrâc hep muzlim
Tevfik Fikret
fiair bu m›sralarda içinde bulundu¤u ruh hâlini dile getirmektedir. Yeryüzü,
gökyüzü, kalp ve vicdanlar hep “bofl”tur. Etraf›nda tutunabilece¤i hiçbir nokta
yoktur. Bir iki m›sra sonras›nda ise içinde bocalad›¤› bu düflünceleri “karanl›k”
sözcü¤ünü tekrarlayarak d›fla vurmaktad›r: Her yer ve her fley karanl›kt›r. Hatta bu
karanl›¤› yenebilecek olan ak›l ve bilgi bile karanl›kt›r. Bu m›sralarda birbiriyle ilgili iki duygu olan boflluk ve karanl›k duygusu samimi ve karfl›s›ndakini de etkisi
alt›na alacak biçimde baflar›yla ifade edilmifltir. Bu baflar›l› ifadede, tekrarlanan
“boflluk” ve “karanl›k” sözcüklerinin pay› büyüktür.
‹ncecikten bir kar ya¤ar
Tozar Elif Elif diye
Deli gönül abdal olmufl
Gezer Elif Elif diye
Karacao¤lan
Karacao¤lan’›n bir sema’îsinden al›nm›fl olan bu dörtlükte naz›m flekli ve tekni¤i ile olan ba¤lant›s› ne olursa olsun ikinci ve dördüncü m›sralardaki tekrarlar
anlam ve âhenk itibar›yla fliire katk›s› olan ibarelerdir ve bunlar tekrîr için güzel bir
örneklerdir.
Kadem kadem gece teflrîfi Nâ’ilî o mehün
Cihan cihan elem-i intizâra degmez mi
Söz ile anlam uyumunun en güzel örneklerinden biri olan bu beyitte, “kadem
kadem” ile “cihan cihan” sözleri tekrîrdir.
Semâ’î, halk fliirinde bir
naz›m biçiminin ad›d›r.
Semâ’înin biri hece di¤eri de
aruzla yaz›lan iki türü vard›r.
56
Özet
N
A M A Ç
1
Söz ve anlam sanatlar›n›n ayr›m›na varabilmek.
Sözde ve anlamda Divan fliirinin dilini süsleyen
edebî sanatlar, belâgatin son bölümü olan bedî’in konusunu meydana getiren ifade biçimleridir. Bu ifade biçimleri “söz sanatlar› (=sanâyi’-i
lafziyye)” ve “anlam sanatlar› (=sanâyi’-i ma’neviyye)” olmak üzere ikiye ayr›l›r. Anlam sanatlar›n›n bafll›ca ifllevi sözcüklerin anlamlar› aras›ndaki yak›nl›k, karfl›tl›k veya benzeri iliflkilerden
yararlanarak fliir ya da nesirde farkl› hayal ve ça¤r›fl›mlar meydana getirmek; söz sanatlar›n›n ifllevi de çeflitli ses tekrarlar›yla âhenk yaratmakt›r.
Ancak söz sanatlar›n› anlamdan ba¤›ms›z ifade
biçimleri olarak de¤erlendirmemek, bunlar›n ayn› zamanda anlamla ilgili ifade biçimleri olduklar›n› unutmamak gerekir. Anlam sanatlar› tenâsüb, îhâm-› tenâsüb, tezâd, îhâm-› tezâd, mukābele, cem’, tefrîk, taksîm, leff ü neflr, tensîkü’s-s›fât,
rücû’, tecrîd, iltifât, tevriye, îhâm, tevcîh, istihdâm, müflâkele, mübâla¤a, tecâhül-i ârif, hüsn-i
ta’lîl, te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm, te’kîdü’z-zemm bimâ yüflbihü’l-medh ve mezheb-i
kelâmî gibi ifade biçimleridir. Söz sanatlar› ise cinâs, ifltikāk, seci, irsâd, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve
akis gibi ses ya da sözcük tekrar›na dayanan ifade biçimleri ya da edebî sanatlard›r. Tekrîr ise
hem anlam hem de söz sanatlar› içinde de¤erlendirilebilecek bir ifade biçimidir.
N
A M A Ç
2
Anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar› tan›mak
ve tan›mlayabilmek.
Anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar tenâsüb,
îhâm-› tenâsüb, teflâbüh-i etrâf ve leff ü neflrdir. Tenâsüb aralar›nda tezad (=karfl›tl›k) d›fl›nda bir anlam iliflkisi bulunan iki ya da daha fazla
sözcü¤ü bir ibarede toplamakt›r. Îhâm-› tenâsüb bir ibaredeki kelimelerden birinin ya da birden fazlas›n›n kastedilmeyen anlam›yla o ibaredeki tenasüp iliflkisi içinde yer almas›d›r. Bu sanat›, “iki anlam› olan bir sözcü¤ün cümlede kastedilmeyen anlam›yla aralar›nda tenasüp bulunan di¤er sözcüklerin anlamlar› aras›nda tezad
d›fl›nda bir iliflki bulunmas›” olarak tan›mlamak
da mümkündür. Leff ü neflr, “bir ibarede iki ya
da daha fazla kelime ya da hüküm zikredildikten
sonra bunlarla aralar›nda iliflki olan kelime veya
hükümlerin s›ralanmas›”d›r. Bu ifade özelli¤i “bir
ibarede önce birtak›m unsurlar› söylemek, sonra
da bunlar›n her biriyle ilgili baflka unsurlar› s›ralamak” fleklinde de tan›mlanabilir. Leff ü neflr,
mürettep ve gayr-i mürettep olmak üzere ikiye ayr›l›r: Mürettep leff ü neflr, söylenilen ilk
kelime veya hükümler ile bunlara karfl›l›k gelen,
bunlarla iliflkili unsurlar›n ayn› s›ray› izledi¤i leff
ü neflrdir. Gayr-i mürettep leff ü neflr ise, söylenilen ilk kelime ya da hükümler ile bunlara
karfl›l›k gelen unsurlar›n bir düzen içinde verilmedi¤i leff ü neflrdir. Buna müflevvefl leff ü neflr
de denir.
N
A M A Ç
3
Anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar ile di¤er
anlam sanatlar›n› tan›mak ve tan›mlayabilmek.
Anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar tezâd ve
îhâm-› tezâdd›r. Tezâd (=mutâbakat, t›bâk, tatbîk, mütezâd), “z›t anlaml› sözcükleri bir ibarede
toplamak”t›r. Tezatta karfl›t anlaml› sözcüklerin
her ikisi de isim, her ikisi de fiil ya da biri isim
di¤eri fiil olabilir. Fiiller aras›ndaki tezâd (=t›bâk)
t›bâk-› îcâb ve t›bâk-› selb olmak üzere ikiye
ayr›l›r. T›bâk-› îcâb, olumlu fiiller aras›ndaki, t›bâk-› selb ise ayn› kökten türemifl biri olumlu
di¤eri olumsuz olan iki fiil aras›ndaki tezatt›r.
Îhâm-› tezâd “iki anlam› olan bir sözcü¤ün cümlede kastedilmeyen uzak anlam› ile bir baflka sözcük aras›nda z›tl›k olmas›”d›r. Di¤er anlam sanatlar› mukābele, cem’, tefrîk, taksîm, tensîkü’ss›fât, rücû’, tecrîd, tekrîr, iltifât, tevriye,
müflâkele, mübâla¤a, idmâc, tecâhül-i ârif,
hüsn-i ta’lîl, te’kîdüm’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm, te’kîdü’z-zemm bimâ yüflbihü’lmedh ve mezheb-i kelâmîdir. Bir ibarede “iki
ya da daha fazla sözcü¤ü söyledikten sonra ayn›
s›ray› koruyarak bunlarla yak›n anlaml› ya da z›t
anlaml› olan sözcükleri s›ralama”ya mukābele;
“iki ya da ikiden fazla anlam› bir hüküm alt›nda
toplama”ya cem’, iki fley cem’ edildikten sonra
aralar›n› tefrîk etmeye cem’ maa’t-tefrîk;
cem’den sonra cem’i meydana getiren fleylerin
özelliklerini söylemeye de cem’ ma’a’t-taksîm
denir. Tefrîk, “birbirinin ayn› olan ya da ayn› oldu¤u kabul edilen iki fley aras›nda fark oldu¤unu söylemek”; taksîm de “bir ibarede birden fazla unsuru and›ktan sonra bunlara ait özellikleri,
her birinin hangisine ait oldu¤unu belirterek s›ralamak”t›r. Tensîkü’s-s›fât “manzum ya da
mensur bir metinde bir flahs› ya da nesneyi art
arda s›fatlar s›ralayarak nitelemek”tir. “Söylenen
57
sözden bir nükteye dayal› olarak geri dönme”ye
rücû’; “insan d›fl›ndaki herhangi bir canl›ya, eflyaya, nesneye insanm›fl gibi hitap etme”ye de
tecrîd denir. “Manzum ya da mensur bir sözü
birinci, ikinci veya üçüncü flah›s kiplerinden biri
ile ifade ederken di¤er bir kipe aktarma”ya iltifât; “yak›n ve uzak iki anlam› olan bir sözün akla hemen gelen yak›n anlam›n› de¤il, uzak anlam›n› kastetme”ye de tevriye (=îhâm) denir. Müflâkele “bir sözü ikinci defa hem ilk kullan›ld›¤›
anlam d›fl›nda hem de gerçek anlam› d›fl›nda kullanmak”t›r. “Bir niteli¤in, fiilin veya durumun gerçekleflmesi zor hatta imkâns›z dereceye ç›kar›larak, abart›larak ifade edilmesi”ne mübâla¤a denir. Mübala¤an›n teblî¤, i¤râk ve gulüvv ad› verilen üç derecesi vard›r. ‹dmâc (=müzâ’afe), “belli bir maksad› dile getiren söze bir baflka anlam
daha ilâve etmek”tir. ‹dmâcla ilgili bir ifade biçimi de istitrâdd›r. “Naz›mda ve nesirde bilinen
bir hususun bir nükteye ba¤l› olarak bilinmiyormufl gibi ifade edilmesi”ne tecâhül-i ârif (=tecâhül, tecâhül-i ârifâne) denir. Hüsn-i ta’lîl, “bir
olaya ya da duruma, ifadeye güzellik katacak flekilde, as›l sebebi d›fl›nda baflka bir sebep göstermek”tir. “Yeriyor görünüp övgüyü pekifltirme”ye
te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm, “övüyor görünüp yergiyi pekifltirme”ye de te’kîdü’zzemm bimâ yüflbihü’l-medh denir. Mezheb-i
kelâmî (=ihticâc), müflebbehi bir önerme, müflebbehün bihi de bu önermeyi destekleyici kan›t
niteli¤inde bir örnek olan bir tür temsilî teflbihtir.
“Bir ibarede kelimelerin ayn› anlamda tekrar›”na
tekrîr (=tekrâr) denir. Tekrîr, hem söz hem de
anlam ya da yaln›zca anlam tekrar›yla yap›lm›fl
olabilir. Bu nedenle tekrîr hem anlam hem de
söz sanatlar›yla yak›ndan ilgili bir ifade biçimidir.
58
1. Hangisi tezatla ilgili bir terim de¤ildir?
a. Mutâbakat
b. Tefrîk
c. T›bâk
d. Tatbîk
e. Mütezâd
2. Vâ’iz ç›karsa kürsîye her cum’a gam degül
Ammâ bolay ki lutf ide bayrama ç›kmaya
Bakî
Yukar›daki beyitte iki kez kullan›lm›fl olan “ç›kmak” fiili, ikinci kullan›l›fl›nda hem ilk kullan›ld›¤› anlam›n
hem de gerçek anlam›n›n d›fl›nda kullan›lm›flt›r. Beyitteki ifade biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tevriye
b. ‹hâm
c. ‹stihdâm
d. Müflâkele
e. Tezât
3. Serkefl ü tünd idi gerçi tevsen-i çerh-i felek
Emrüne râm oldu¤› bu kim içinde mihri var
Sürurî
Beytinde biri “günefl”, di¤eri de “sevgi” olmak üzere iki
anlam› olan “mihr” sözcü¤ünün her iki anlam›ndan da
yararlan›larak yap›lm›fl ve yak›n ve uzak iki anlam›
olan bir sözün zihne hemen gelen yak›n anlam›n›
de¤il, uzak anlam›n› kastetmek olarak tan›mlanan
bir edebî sanat vard›r. Beyitteki edebî sanat afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tevriye
b. Îhâm-› tezâd
c. ‹stihdâm
d. Müflâkele
e. Tenâsüb
4. “Hasretinden çiçekler boynunu büktü.” cümlesinde
afla¤›daki anlam sanatlar›ndan hangisi vard›r?
a. Hüsn-i ta’lîl
b. ‹ntâk
c. Mübâla¤a
d. Tecâhül-i ârif
e. Kinâye
5. Afla¤›dakilerden hangisi ayn› zamanda bir tür temsilî teflbihtir?
a. Tevriye
b. Tecrîd
c. Mezheb-i kelâmî
d. Leff ü neflr
e. Tecâhül-i ârif
6. Afla¤›dakilerden hangisi söylenilen sözden bir
nükteye dayal› olarak vazgeçip onun yerine baflka
bir söz söyleme olarak tan›mlanan ifade özelli¤idir?
a. Tekrar
b. Rücû’
c. Tefrîk
d. Tevcîh
e. ‹ltifat
7. “fiimdi sobadaki odunlar›n alevleri yavafl yavafl sönüyor; bu köfleyi karanl›klar›n kuca¤›nda yapayaln›z
b›rakmak için sürekli çekiliyor, çekiliyordu.” cümlesindeki edebî sanat afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tefrîk
b. Müflâkele
c. Tevriye
d. ‹stifhâm
e. Hüsn-i ta’lîl
8. Âr›z u ruhsâr u zülfün ey letâfet gülfleni
Biri gül biri karanfül biri sünbüldür bana
Necatî
Yukar›daki beyitte “birden fazla unsuru zikrettikten sonra
bunlara ait özellikleri, her birinin kime ait oldu¤unu
belirterek söylemek” olarak tan›mlanan bir ifade özelli¤i
vard›r. Beyitteki ifade özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Leff ü neflr
b. Cem’
c. Tefrîk
d. Taksîm
e. Müflâkele
9. Bir lebi gonca yüzi gülzâr dirsen iflte sen
Hâr-› gamda andelîb-i zâr dirsen iflte ben
Bakî
Beytinde gonca, gülzâr (=gül bahçesi), hâr (=diken) ve
andelîb (=bülbül) aralar›nda anlam iliflkisi bulunan sözcüklerdir. Beyitteki edebî sanat afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Leff ü neflr
b. Îhâm-› tenâsüb
c. Tenâsüb
d. Cem’
e. Taksîm
10. ‹stitrâd hangi anlam sanat›yla ilgili üç terimdir?
a. ‹dmâc
b. Tevcih
c. Taksim
d. Mukabele
e. Mübâla¤a
59
1. b
2. d
3. a
4. a
5. c
6. b
7. e
8. d
9. c
10.a
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tezâd” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Müflâkele” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tevriye” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Hüsn-i Ta’lîl” bafll›kl›
bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mezheb-i Kelâmî” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rücû” bafll›kl› bölümü
yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Hüsn-i Ta’lîl” bafll›kl›
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Cem’-Tefrîk-Taksîm”
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tenâsüb” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹dmâc” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 1
Leff ü neflr, “bir ibarede iki ya da daha fazla kelime ya
da hüküm zikredildikten sonra bunlarla aralar›nda iliflki olan kelime veya hükümlerin s›ralanmas›”d›r. Bu
ifade özelli¤i “bir ibarede önce birtak›m unsurlar› söylemek, sonra da bunlar›n her biriyle ilgili baflka unsurlar› s›ralamak” fleklinde de tan›mlanabilir. Taksîm ise
bir ibarede birden fazla unsuru and›ktan sonra bunlara ait özellikleri, her birinin hangisine ait oldu¤unu
belirterek söylemektir. Bu tan›mlara göre leff ü neflr
ile taksîm aras›ndaki fark fludur: Leff ü neflrde birbiriyle ilgili sözcükler aras›ndaki iliflki belirtilmez, bunun tespiti okuyucu ya da dinleyiciye b›rak›l›r. Taksîmde ise bu sözcükler aras›ndaki iliflki ya aç›kça ya
da iflaret yoluyla belirtilir.
S›ra Sizde 2
Tevriye, “fliir ve nesirde yak›n ve uzak iki anlam› olan
bir sözün zihne hemen gelen yak›n anlam›n› de¤il, uzak
anlam›n› kastetmek”tir. Bu ifade özelli¤ini “iki anlam›
olan bir sözcü¤ün kastedilen anlam›n› yak›n anlam ile
gizlemek” fleklinde tan›mlamak da mümkündür. Tevriye, sözcü¤ün uzak ya da yak›n anlam›yla ilgili hiçbir
ipucu verilmeden de, bu anlamlarla ilgili baz› ipuçlar›
verilerek de yap›lm›fl olabilir.
S›ra Sizde 3
Mübâla¤a, “bir niteli¤in, fiilin veya durumun gerçekleflmesi zor hatta imkâns›z dereceye ç›kart›larak, abart›larak ifade edilmesi”dir. Mübâla¤an›n teblî¤, i¤râk
ve gulüvv olmak üzere üç derecesi vard›r: Teblî¤,
mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun akl›n
kabul edece¤i bir derecede ya da geçmiflte görülmüfl
olmas›; i¤râk, mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen
durumun gerçekleflmesi aklen mümkün olmakla birlikte hiç görülmemifl olmas›; gulüvv ise mübala¤ayla
var oldu¤u iddia edilen durumun geçmiflte gerçekleflmemifl olmas›, gelecekte de gerçekleflmesinin aklen
mümkün olmamas›d›r.
Kaynak
SÖZ SANATLARI
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;
Ses tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› ve türlerini tan›yacak ve tan›mlayabilecek,
Kelime tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› ve türlerini tan›yacak ve tan›mlayabilecek,
Seciin ifllevini ve türlerini tan›yacak ve aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Cinâs
‹fltikak
Seci
Tarsî’
Müvâzene
•
•
•
•
•
‹ltizâm
‹rsâd
Reddü’l-acüz ale’s-sadr
‹’âde
Akis
Ses ve Kelime
Tekrar›na Dayal›
Söz Sanatlar›
• SES TEKRARINA DAYALI SÖZ
SANATLARI
• KEL‹ME TEKRARINA DAYALI SÖZ
SANATLARI
Ses ve Kelime Tekrar›na
Dayal› Söz Sanatlar›
G‹R‹fi
Bir önceki ünitede belâgatin bedî’ k›sm›na ait edebî sanatlar›, “sözü ses ve anlam
yönünden süsleyen sanatlar” bafll›¤› alt›nda toplam›fl; bunlar› “anlam sanatlar›” ve
“söz sanatlar›” olmak üzere ikiye ay›rm›fl ve “anlam sanatlar›” üzerinde durmufltuk.
Bu ünitede de “söz sanatlar›”n› “ses tekrar›na dayal› söz sanatlar›” ve “kelime tekrar›na dayal› ses sanatlar›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele alacak ve bu sanatlar› çeflitli metinlerden seçilmifl örneklerle tan›tmaya çal›flaca¤›z. Ses tekrar›na daya- seci, tarsî’, müvâzene, iltizâm ve irsâd; kelime
l› söz sanatlar› cinâs, ifltikak,
tekrar›na dayal› ses sanatlar› ise, reddü’l-acüz ale’s-sadr, i’âde ve akistir.
SES TEKRARINA DAYALI SÖZ SANATLARI
Cinâs
As›l anlam› iki veya daha fazla fleyin birbirine benzemesi olan cinas, bir edebî terim olarak manzum veya mensur (=düz yaz›) bir metinde anlamlar› farkl› sözcükler aras›ndaki yaz›l›fl ve söyleyifl benzerli¤i anlam›na gelir. Bir ibarede cinas bulunmas› için o ibarede en az iki söz aras›nda k›smen ya da tamamen
yaz›m ve ses benzerli¤i bulunmas› gerekir. Bu sözlerin isim veya fiil olmas› ya da
kelime köküne getirilen birtak›m eklerle meydana getirilmifl olmas› durumu de¤ifltirmez. Cinasta ses benzerli¤i dört yönde olur. Bu dört yön, seslerin; 1. türü, 2. say›s›, 3. harekesi, 4. s›ras› ile ilgilidir.
Cinas, önce cinâs-› tâm ve cinâs-› gayr-› tâm olmak üzere ikiye ayr›l›r. Cinas› meydana getiren sözcükler aras›nda dört bak›mdan da tam bir uyum varsa bu cinaslara cinâs-› tâm (=tam cinâs ), böyle bir uyum yoksa cinâs-› gayr-› tâm (=tam
olmayan cinâs) ad› verilir.
1. Tam cinas: Tam cinas da kendi içinde basît (=birleflik olmayan) ve mürekkeb (=birleflik) olmak üzere ikiye ayr›l›r.
a) Basit cinas: Birleflik olmayan kelimelerin oluflturdu¤u cinast›r. Say› s›fat›
olan “yüz”le insan yüzü anlam›ndaki “yüz” sözcü¤ünün ayn› ibare içinde kullan›lm›fl olmas› gibi. Sünbülzâde Vehbî’nin,
Eyleme vaktini zâyi’ deme k›fl yaz oku yaz
m›sra›ndaki “yaz” sözcükleri aras›nda bu tür bir cinas vard›r.
b) Mürekkeb cinas: Cinas› meydana getiren sözlerin en az birinin iki tam sözcükten ya da iki ayr› sözcü¤ün birleflen hecelerinden meydana gelmesidir:
62
Bülbül eder güle naz
A¤layan çok gülen az
örne¤inde cinas› meydana getiren taraflar›n her ikisi de iki sözcükten oluflmaktad›r.
Mürekkeb cinasta birbirini izleyen iki söz aras›ndaki s›n›rlar›n de¤iflmesi ve duraklar›n kald›r›lmas› ile ortaya ç›kan farkl› anlam, okuyanda ya da dinleyende
olumlu bir etki b›rak›r. Mürekkeb cinasta benzer kelimelerin hem söyleyiflleri hem
de yaz›l›fllar› ayn› olabilece¤i gibi, söyleyiflleri ayn›, yaz›l›fllar› farkl›, yahut benzer
sözcüklerin her ikisi de ba¤›ms›z sözcükler olabilir. Mürekkeb cinas›n türlerine “dü
zen (=iki kad›n)” ile “düzen”, “cân ans›z (=can onsuz)” ile “cânâns›z (=sevgilisiz)”
ve “semâda (=gökte)” ve “flemse mâda (=günefle suda)” sözcükleri aras›ndaki cinaslar örnek verilebilir.
2. Tam olmayan cinas: Cinas› meydana getiren sözcükler aras›nda tam cinas›
meydana getiren dört benzerlik yönünden biri bile eksik olursa; bu tür cinaslar, cinâs-› gayr-› tâm ad›n› al›rlar. Bu cinaslar›n türleri afla¤›da gösterilmifltir:
a) Cinas› meydana getiren kelimelerde baz› seslerin farkl› olmas›: Farkl›l›k yaln›zca tek seste olur. Bu cinas türü de cinas› meydana getiren kelimelerdeki seslerin farkl› olmakla birlikte mahreç (=sesin a¤›zdan ç›k›fl yeri) bak›m›ndan
birbirine yak›n oldu¤u cinaslar ve mahreçleri uzak olan cinaslar olmak üzere iki
k›sma ayr›l›r: “Safer” ve “sefer” ile “mestûr” ve “mestûr” kelimelerindeki “sad” ve
“sin” ile “t›” ve “te” sesleri, farkl› sesler olmakla birlikte ç›k›fl yerleri, dolay›s›yla da
söyleniflleri birbirine yak›n harflerdir. Dolay›s›yla bu sözcükler aras›ndaki cinas,
ilkine “sâlik” ile “mâlik”, “flâ’ir” ile “flâkir”, “sâ’ir” ile “sâ’il” sözcüklerindeki farkl›
sesler ise, mahreçleri birbirinden uzak sesler olduklar› için bu sözcükler aras›ndaki cinas da ikincisine örnektir. Cinasta esas olan ses benzeflmesidir. Benzeflmeden
ne kadar uzaklafl›l›rsa cinastan da o kadar uzaklafl›lm›fl olur.
b) Cinas› meydana getiren kelimelerdeki harf say›s›n›n farkl› olmas› (cinâs-› nâk›s): Sözcüklerden birinin harf say›s› di¤erine göre daha az ya da eksikse
bu tür cinaslar “nâk›s (=eksik)” cinas olarak adland›r›l›r. Fazla olan harf “dem” ile
“âdem”de oldu¤u gibi kelime bafl›nda, “cem” ile “câm”daki gibi kelime ortas›nda,
“divân” ile “divâne”de oldu¤u gibi kelime sonunda olabilir. Fazla olan harf birden
fazla ve kelime sonunda olursa buna cinâs-› müzeyyel ad› verilir.
c) Cinas› meydana getiren kelimelerin hareke ve sükûnda farkl›l›k göstermesi. “Verd” ile “vird”, “cennet” ile “cinnet”, “devr” ile “dûr” aras›ndaki cinaslar bu türden cinaslard›r. Cinasta fleddeli harf fleddesiz kabul edilir. Örnek olarak
“müfrit” ile “müferrit” sözcüklerinin oluflturaca¤› bir cinasta ikinci sözcükteki “r”
harfi tek ses olarak de¤erlendirilir.
d) Cinas› meydana getiren sözcüklerde noktal› harfler olmas› ve bu sözcükler aras›nda nokta farkl›l›¤› bulunmas›: Yaz›l›fllar› ayn›, noktalar› farkl› harflerin bulundu¤u “âkil” ile “gâfil” ve “hâ’iz” ile “câ’iz” kelimelerinde oldu¤u gibi.
e) Cinas› meydana getiren sözcüklerdeki harflerin s›ralan›fllar›n›n farkl› olmas› (cinâs-› kalb): Bu cinas› oluflturan sözcükler s›ralan›fllar› farkl› olmakla
birlikte ayn› harflerden oluflurlar. Bu harfler “felek” ile “kelef”te oldu¤u gibi sondan bafla do¤ru s›raland›¤›nda baflka bir kelimeyi oluflturuyorlarsa, bu tam bir
kalbdir. E¤er “ihmâl” ile “imhâl”de oldu¤u gibi harflerin s›ralan›fl› böyle bir s›ra gözetmiyor ve di¤er kelime ile sadece ayn› harflerden olufluyorsa bu eksik bir kalbdir.
Cinas belâgatin bedî bölümüne ait sanatlardand›r. Söz güzel olmad›kça cinas o
söze de¤er katmaz. Fakat do¤al ifadeye sahip cinaslar asl›nda güzel olan bir sözü
daha da de¤erli k›lar. Cinas bir söz sanat›d›r; ancak, anlama da katk›s› vard›r. Gerek manzum gerekse mensur metinlerde okuyan› ya da dinleyeni etkilemeye yö-
3. Ünite - Ses ve Kelime Tekrar›na Dayal› Söz Sanatlar›
63
SIRA S‹ZDE
nelik farkl› bir imkân sunar. Çünkü cinas ayn› zamanda fliir dilinin
etkileyicilik ve
kal›c›l›k sa¤layan özelliklerinden biridir. Bu nedenle de cinas yaln›z Divan edebiyat›nda de¤il, halk edebiyat›nda da ilgi görmüfltür.
Cinasl› sözcüklerin kafiye olarak kullan›lmas› cinasl› kafiyeyi meydana getirir.
Ancak klâsik dönem Türk fliirinin kafiye sisteminden söz eden eserlerde böyle bir
S O R U
kafiye türüne yer verilmemifltir.
SIRA S‹ZDE
Cinas› oluflturan sözcüklerin yeni harflerle yaz›ld›klar› biçimler de¤il,D eski
yaz›‹ K K Aharflerle
T
l›fllar› göz önünde bulundurulmal› ve bu konudaki de¤erlendirilmeler sözcüklerin eski
yaz›daki özgün yaz›l›fllar› dikkate al›narak yap›lmal›d›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Örnekler
AMAÇLARIMIZ
Beklerim k›fl yaz ayaz
Kuyruklarda
‹stanbul’u yafl›yorum
K ‹ T A P
Yaflamaksa
Behçet Necatigil
fiair, bu fliirin ilk dizesinde z›t anlaml› iki sözcük olan “k›fl” ve “yaz”› birlikte
L E V ‹ Z Y Obir
N sözcü¤ü
kulland›ktan sonra mevsimi ya da hava durumunu ça¤r›flt›ranT Eüçüncü
daha zikretmektedir: “ayaz”. Bu sözcü¤ün ses yap›s› kendisinden bir önceki sözcük ile k›smî bir benzerli¤e sahiptir. fiairin bu iki sözcü¤ü ayn› m›srada yan yana
kullanm›fl olmas› söz konusu etkiyi daha da vurgulu hâle getirmektedir. Burada ci‹NTERNET
nas› oluflturan sözcükler birleflik de¤il, tek kelime oldu¤u için bu cinas basit, sözcüklerden birinin harf say›s› di¤erine göre daha azd›r. Bu cinas Sünbülzâde Vehbî’nin,
“Eyleme vaktini zâyi’ deme k›fl yaz oku yaz”
m›sra›n› hat›rlamaktad›r.
Yaz geçer, sonbahar olur ve dere
Dalar esrâr içinde bir kedere
M›sra sonlar›ndaki cinasta kula¤› okflayan, söylenmesi ve dinlenmesi rahat, ince, genifl, düz bir ünlü olan “e” sesi hâkimdir. Burada ses tekrar›ndan do¤acak
ahengi tam anlam›yla duyabilmek için “dere”yi “ve” ba¤lac› ile birlikte, yani “ve
dere” olarak de¤erlendirmek gerekmektedir.
Dönülmez akflam›n ufkunday›z vakit çok geç
Bu son fas›ld›r ey ömrüm nas›l geçersen geç
Yahya Kemal
Bu beyitte cinas› m›sra sonlar›ndaki iki “geç” sözcü¤ü meydana getirmektedir.
Buradaki cinas, cinas› meydana getiren “geç” sözcüklerinde hem yaz›l›fl hem de
söyleyiflte tam bir benzerlik oldu¤u için tam cinast›r. Ayr›ca bu cinasta sözcükler
birleflik (mürekkeb) olmad›¤›; yani tek kelimeden ibaret olduklar› için de cinas basit bir cinast›r.
Vicdanlar›n azâb›y›z onlar tan›r bizi
Ta’zîb için ziyârete gelmifl san›r bizi
Yahya Kemal
Birinci m›sradaki “tan›r” ile ikinci m›sradaki “san›r” aras›nda ilk ses d›fl›nda bir
ses uyumu vard›r. Bu iki sözcük aras›ndaki tek benzemeyen yön ilk seslerinin birbirinden farkl› olmas›d›r. Dolay›s›yla burada cinas vard›r. Bu kelimelerdeki “s” ile
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
64
“t seslerinin ç›k›fl yerleri yak›n olmasa da di¤er ünlü ve ünsüzler aras›ndaki ses
benzerli¤i cinastan beklenen ahengi sa¤lamaktad›r.
Cem bezm-i câm› kurdu¤u gün flâd olun dedi
Ey dil-harâblar için âbâd olun dedi
Yahya Kemal
Beyitteki “Cem” ile “câm” sözcükleri aras›nda harf say›s› bak›m›ndan farkl›l›k
vard›r. Eski yaz›da “câm” kelimesinde “cim”den sonra bir de “elif” vard›r. “Cem”de
ise “e” sesini harf de¤il hareke karfl›lamaktad›r. Buradaki cinas tam olmayan cinas
türlerinden biri olan nâk›s cinast›r.
Derler: ‹nsanda derin bir yarad›r köksüzlük
Budur âlemde hudutsuz ve hazîn öksüzlük
Yahya Kemal
“Köksüzlük” ve “öksüzlük” aras›nda bir harf fazlal›¤› oldu¤u için beyitte eksik
cinas vard›r.
Benim için her bir sözün k›ymetlidir bir inciden
Gözyafllar›m ak›tma gel, odur bu gönlüm inciden
‹hsan Raif Han›m
M›sra sonlar›ndaki iki “inciden” sözcü¤ünden ilki bir tür mücevher, ikincisi ise
incitmek mastar›ndan s›fat-fiildir. Fakat ses yap›lar› ayn›d›r. Bu nedenle beyitte bir
tam cinâs vard›r.
Ben ak›ldan isterim delâlet
Akl›m bana gösterir dalâlet
Abdülhak Hamid
Cinas› meydana getiren “dalâlet ve “delâlet”in ilk harfleri eski yaz›da farkl›d›r.
Dolay›s›yla burada tam olmayan bir cinas vard›r. Bununla birlikte cinasta esas olan
ses benzeflmesidir ve bu iki kelimenin ilk harfleri Arapçada her ne kadar farkl› sesler olsalar da Türkçede bu farkl›l›k söyleyifle yans›mamaktad›r.
Gelince va’d-i visâle bahâneler söyler
O flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler
fieyh Gâlib
“Sevgili, s›ra vuslat (=kavuflma) sözü vermeye gelince bahaneler söyler. O güzellik ülkesinin flah› neler söyler.” anlam›ndaki beytin ilk m›sra›ndaki “bahâneler”
kelimesi ile “bahâ (=güzellik) neler” kelimeleri s›n›rlar›n ve duraklar›n de¤iflmesi
ile cinas› meydana getirmektedir. Beyitteki cinas tam ve mürekkep bir cinast›r.
Bir evde dü zen olsa düzen olmaz o evde
Keçecizâde Fuad Pafla
“Bir evde ‘dü zen (=iki kad›n)’ olursa o evde ‘düzen’ olmaz.” anlam›ndaki bu
m›srada bir cinas›n meydana gelmesi için gerekli bütün flartlar oluflmufltur. Ayr›ca
cinas› meydana getiren taraflardan biri olan ilk sözcük iki kelimeden meydana gelmektedir. Dolay›s›yla m›srada tam ve mürekkeb bir cinas vard›r.
Yokken güneflin efli semâda
Bir efl görünürdü flemse mâda
‹smail Safa
“fiemse (=günefle)” sözcü¤ünün son hecesi kendisinden sonraki sözcük olan
“mâda (=suda)”ya bitifltirildi¤inde üst m›sradaki “semâda (=gökte)” sözcü¤ü ile cinas olufltururlar. Dolay›s›yla bu iki m›srada da tam ve mürekkeb bir cinas vard›r.
Mûr gibi emrine k›lm›flt› itâ’at halk-› Rûm
Râm oluptur nitekim Mûsâ’ya ey fleyh sihr-i mâr
Sürûrî-i Kadîm
Her iki m›srada da bir “kalb-i kül” örne¤i vard›r. Birinci m›sradaki “mûr” ile
“Rûm” ve ikinci m›sradaki “râm” ile “mâr” sözcükleri ayn› harflerden oluflmaktad›r.
Cinas›n mant›¤› gere¤i beyitte “Rûm”, “mûr”un; “mâr” ise “râm”›n harflerinin tersten dizilmifl flekli olarak kabul edilmektedir.
Ey Fuzûlî öldün efgân itmedün rahmet sana
Rahm k›ldun halka efgânunla zahmet virmedün
Fuzulî
Beyitteki “rahmet” ile “zahmet” sözcükleri aras›nda harf say›s›, harflerin ünlü
(=hareke)leri ve s›ralan›fllar›nda benzerlik vard›r. Ancak bu iki sözcü¤ün ilk harfleri farkl›d›r. Bu farkl›l›k eski yaz›da “zahmet”in ilk harfinin noktal›, “rahmet”in ilk
harfinin de noktas›z olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Dolay›s›yla beyitte tam
olmayan cinas vard›r.
Gerçi ey dil yâr içün yüz virdi yüz mihnet sana
Zerrece kat’-› mahabbet itmedün rahmet sana
Fuzulî
“Ey gönül! Gerçi sevgili için sana yüz mihnet ve dert teveccüh etti, yöneldi; sen
yine de ona duydu¤un sevgiyi kesmedin. Aflk olsun sana!” anlam›ndaki beyitte yer
alan “yüz” kelimeleri farkl› anlamlardad›r. Dolay›s›yla beyitte hem tam hem de basit cinas vard›r.
Pây-mâl etme bizi mûr görüp ey gafil
Mûr iken mâr oluruz mâr iken ejderhây›z
Hayâlî
“Ey gafil! Bizi kar›nca görüp ayak alt›na al›p ezme! Biz kar›nca iken y›lan
oluruz, y›lan iken ejderha kesiliriz.” anlam›ndaki bu beyitte cinas› meydana getiren “mûr” ile “mâr” sözcüklerinin ikinci harfleri farkl›d›r. ‹lk sözcükte ortadaki
harf “vav”, di¤erinde “elif”tir. Dolay›s›yla beyitte tam olmayan cinas vard›r.
K›smetündür gezdüren yer yer seni
Göge ç›ksan âkibet yer yer seni
‹bni Kemal
‹lk m›sradaki “yer yer” ile ikinci m›sradaki ilki “toprak”, ikincisi “yemek”mastar›n›n genifl zaman üçüncü tekil kifli çekimi olan “yer yer” aras›nda mürekkep cinas
vard›r.
Kimün geçsen öninden sanma ardunca baka kalmaz
Baka kalur gözi ammâ vücûd›ndan bekā kalmaz
Emrî
“Önünden geçti¤in insan senin ard›nca bakakalmaz sanma! Gözü bakakal›r
ama varl›¤›ndan eser kalmaz.” anlam›ndaki beytin m›sra sonlar›ndaki “baka kalmaz” ve “bekā kalmaz” sözcükleri aras›nda, iki sözcükten olufltuklar› için mürekkeb, aralar›nda her bak›mdan ses benzerli¤i mevcut olmad›¤› için de tam olmayan
cinas vard›r.
Çeflm ü hâlüni idüp zülf-i izârunda nihân
Dâr-› dünyây› bu miskînüne dar eylersin
Emrî
“Gözünü ve benini yana¤›na inen saçlar›nda gizleyip dünya evini bu miskine
dar eylersin.” anlam›ndaki bu beytin ikinci m›sra›ndaki “dâr” ve “dar” sözcükleri
aras›nda basit ve tam cinas vard›r.
65
66
Ter tutup safha-i haddüm yaz›cak kâtib-i ›flk
Sanmanuz katre kod› üstine yer yer nokta
Emrî
Eski yaz›da ilk m›sradaki “ter”in “t”si ile ikinci m›sradaki “yer yer”in “y”lerinde
noktalar farkl› yerlerdedir. Dolay›s›yla burada tam olmayan cinas vard›r.
Benzedi âbileye âb ile pür didelerüm
Nâle döndi bedenüm de dün ü gün nâle ile
Emrî
Beytin ilk m›sra›ndaki “âbile (=su kabarc›¤›)” ile “âb ile (=göz yafl› ile)” aras›nda mürekkeb cinas, ikinci m›sra›nda da “nâle (=kam›fla)” ile “nâle (=inilti)” kelimeleri aras›nda da tam ve basit cinas vard›r.
Bin cefâ görsem ey sanem senden
Bu ne sözdür ki usanam senden
Tâli’imdir seni vefâs›z eden
Ben onu sanma kim sanam senden
fiem’î
Bu fliir cinas için oldukça güzel bir örnektir. ‹lk m›sradaki “sanem (=put gibi güzel)” ile alt beyitteki sanmak fiilinden türeyen “sanam” kelimeleri tam bir cinas›
meydana getirirken, ilk beyitteki “usanam” sözü ile bu kelimeler aras›ndaki ses
benzerli¤i de tam olmayan bir cinas› oluflturmaktad›r.
Hey ala gözlüm bizümle nice bir bu mekr ü al
Cevr ise pâyâna irdi cân ise maksûdun al
Ahmed Pafla
“Hey ala gözlü sevgilim! Bizi ne zamana kadar aldatacak, kand›racaks›n! Maksat zulüm ise can›m›za tak etti. Maksad›n can›m›z ise al onu.” anlam›ndaki bu
beytin ilk m›sra›ndaki “al”, “hile” anlam›nda bir sözcük, ikinci m›sra›ndaki “al” ise
“al-”›n emir kipidir. Dolay›s›yla bu iki sözcük aras›nda tam ve basit cinas vard›r.
Âh kim ömrüm cihan mülkinde cânânsuz geçer
Ben cihan mülkin n’iderem çünki cân ansuz geçer
Ahmed Pafla
Beyitteki “cânânsuz” kelimesi ile “cân ansuz” kelimeleri aras›nda tam bir yaz›l›fl ve söyleyifl benzerli¤i vard›r. Bundan dolay› beyitteki cinas tam bir cinast›r. Bu
cinasta ikinci m›sradaki “cân ansuz” iki sözcükten olufltu¤u için bu cinas ayn› zamanda mürekkep cinas örne¤idir.
Sînesin itse kaçan kân-› me’ârif ârif
K›lsa her harfe nazar bir nice ma’nâ görinür
Bâkî
“Ârif olan kifli sinesini bilgi madeni k›ld›¤›nda her harfe bir kez baksa nice manalar görünür.” anlam›ndaki beyitte “me’ârif” ile “ârif” sözcükleri aras›nda bir cinas
vard›r. Fakat “me’ârif”te “ârif”e göre hem farkl› hem de fazla harf vard›r. Dolay›s›yla beyitte eksik cinas meydana gelmifltir.
Bize Tâhir Efendi kelb dimifl
‹ltifât› bu sözde zâhirdür.
Mâlikî mezhebim benüm zîrâ
‹’tikâdumca kelb tâhirdür
Nef’î
67
Eski yaz›da “tâhir” ile “zâhir”in ilk harfleri olan “t›” ile “z›” aras›nda sadece bir
nokta fark› vard›r. Bundan dolay› buradaki cinas, tam olmayan cinast›r.
Yar yüre¤im yar gör ki neler var
Bu halk içinde bize güler var
Yunus Emre
‹lk m›sradaki “yar”lar ile “var” aras›nda tam olmayan cinas vard›r.
Sana eydürem ey pafla neler geliserdür bafla
Kim isiden ba¤r› pifle kim flarâba kan›fl›cak
Yunus Emre
‹lk m›sradaki “pafla” kelimesi ile “bafla” kelimeleri aras›nda mütekarib cinas vard›r. “Pafla” kelimesi ile “pifle” kelimesi aras›nda ise yaln›zca hareke farkl›l›¤› oldu¤u için burada tam olmayan cinas vard›r.
Var› yo¤u var iden ol durur
Dünyede her olan› ol oldurur
Süleyman Çelebi
‹lk m›sra sonundaki “ol durur (=odur)” ile ikinci m›sra sonundaki “oldurur
(=yapar)” aras›nda cinas vard›r.
“Kalb”i tan›mlayarak türleri hakk›nda bilgi veriniz.
‹fltikak
SIRA S‹ZDE
1
‹fltikak, ayn› kökten türemifl iki veya daha fazla sözcü¤ün ayn› ibare içinde
bulunmas›na denir. Bir metinde “ilm” kökünden türemifl “âlim”, “ma’lûm”, “ta’lîm”
O R U
gibi ayn› kökün türev(=müfltak)leri olan sözcüklerin bir arada Skullan›lmas›
bu sanat› oluflturur. Burada sözü edilen metin, bir m›sra ya da beyit olabilece¤i gibi, bir
cümle yahut bir paragraf da olabilir. Muallim Nacî yaz›l›fl ve söyleyiflteki
benzerD‹KKAT
lik nedeniyle ayn› kökten türemifl sözcükler olmad›klar› hâlde bu izlenimi veren
sözcüklerin bir ibarede toplanmas›na flibh-i ifltikak (=ifltikak benzeri) ad›n›
SIRA S‹ZDE
vermektedir.
Baz› belâgat kaynaklar› ifltikak›n da cinas konusu içinde de¤erlendirilmesinin
daha do¤ru olaca¤›n› yazar. Gerçekten de bu sanat›n örnekleri
incelendi¤inde
AMAÇLARIMIZ
bunlar›n bir k›sm›n›n cinas bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilmesinin daha uygun olabilebilece¤i görülmektedir.
Di¤er söz sanatlar›nda oldu¤u gibi ifltikak›n bir sanat niteli¤i
için sözK ‹ tafl›mas›
T A P
de do¤al olarak bulunmas› ve özellikle kullan›lm›fl oldu¤u izlenimi vermemesi
gerekir.
N N
TELEV‹ZYON
Örnekler
Hâl ü müstakbeli ne olsa gerek
Sevmedi, sevmemifldi, sevmeyecek
‹NTERNET
Muallim Nacî
Beytin ikinci m›sra›nda Türkçe ayn› kökten türemifl üç sözcük vard›r. Dolay›s›yla bu beyitte ifltikak vard›r.
Sâfî-dil isen it lebinün zikrini sûfî
Gel gör ne safâ-bahfl olur câm-› musaffâ
‹bni Kemâl
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
68
“Sofi! E¤er gönlü temiz biri isen -içki içerken- onun duda¤›n› an da saf, billûr gibi
olan kadeh ne mutluluk verirmifl, gör!” anlam›ndaki beyitte baflar›l› bir ifltikak örne¤i
verilmifltir. Burada “safâ” ile ayn› kökten türemifl iki kelime olan “sâfî” ve “musaffâ”
tek beyitte toplanm›flt›r. “Sûfi” ise ayn› kökten türemifl bir sözcük olmad›¤› hâlde ses
benzerli¤i yüzünden di¤er üç sözcük ile ayn› kökten türemifl bir sözcük izlenimi vermektedir. Dolay›s›yla beyitte “ifltikak” yan›nda bir de “flibh-i ifltikak” vard›r.
Ol kad-i bâlâ belâs›ndan nice olam halâs
Çün nasîb olan ezelde mübtelâl›kdur bana
‹bni Kemal
“Elest Bezmi”ne yap›lm›fl bir telmihin de yer ald›¤› bu beyitte Arapça “belâ” ile
“mübtelâ” aras›nda, ayn› kökten türemifl sözcükler olduklar› için bir “ifltikak” vard›r. Beyitteki Farsça “bâlâ” kelimesi ile söz konusu iki kelime aras›nda ise “flibh-i
ifltikak” vard›r.
Gül âr›z›nla olsa mu’âr›z aceb de¤il
Bir berk yüzlü ne edeb ü ne hayâs› var
Emrî
“Gül senin o de¤erli yana¤›n ile çat›flsa bunda flafl›lacak ne var. Gül as›k yüzlüdür; ne edebi ne de utanmas› vard›r.” anlam›ndaki beytin ilk m›sra›nda yer alan
“âr›z” ile “mu’âr›z” kelimeleri aras›nda “ifltikak” vard›r.
Dermiflsin irem kûy›na ol serve iriflem
Sa¤l›kla rakibâ sen ana irme iriflme
Emrî
‹lk m›sradaki “iriflem” ile “irem” sözcükleri ve ikinci m›sradaki “irme”, “iriflme”
sözcükleri aras›nda ifltikak vard›r. Birinci m›sradaki “‹rem (=‹rem Ba¤›)” isim olarak kabul edildi¤inde ise, bu sözcük ile di¤er iki sözcük aras›nda bir “flibh-i ifltikak” oldu¤u söylenebilir.
Gördüler ki rûyun› görmek nasîb olmaz ebed
Gözlerün ey flûh bu derd ile bîmâr old›lar
Emrî
Beyitteki “görmek”, “gördüler” ve “göz” aras›nda ifltikak vard›r.
Ey dost nazar eyle ki uflflâk aras›nda
Ahmed gibi bir âfl›k-› gam-hâr› kimün var
Ahmed Pafla
Âfl›kl›¤›yla övünen flair, bu beytinde “aflk” kökünden türemifl iki sözcük kullanmaktad›r; “uflflâk” ve bu sözcü¤ün tekil flekli olan “âfl›k”.
Çün çeflme vü p›nar perîler dura¤›dur
Çeflmümden ey nigâr-› perî-vâr kaçma gel
Ahmed Pafla
fiair, “Madem ki çeflme ve p›nar bafllar› perilerin meskenidir, o hâlde ey peri gibi olan güzel; su gibi gözyafl› döken gözümden kaçma gel, ona görün.” demektedir. Beyitte geçen “çeflm (=göz)” ile “çeflme” kelimeleri aras›nda ifltikak vard›r.
Âkil ü ma’kûl ü akl u âfl›k u ma’flûk u ›flk
Cümle sensin pes nereden geldi bunca kil ü kâl
Ahmedî
69
Tasavvufun “vahdet-i vücud (=varl›k birli¤i)” anlay›fl›n› yans›tan bu beyitte flair, Tanr›’ya seslenerek flöyle diyor: Madem akleden, bu akledilmeye konu olan ve
bizzat ak›l, âfl›k olan, âfl›k olunan ve bizzat aflk›n kendisi olan sensin; o hâlde bunca laf söz nereden geldi. “Âkil”, “makûl” ve “akl” sözcüklerinin üçü de ayn› Arapça kökten türemifl kelimelerdir. Yine “âfl›k”, “ma’flûk” ve “aflk” sözcükleri de ayn›
Arapça kökten türemifllerdir. Ayr›ca beyitteki “k il” ve “kāl” sözcükleri de ayn›
kökten türemifl kelimelerdir. fiair bu beyitte ayn› kökten türemifl sözcükleri kullan›rken bir zorlamaya düflmemifl; dile getirmek istedi¤i tasavvufî düflünceyi etkileyici bir tarzda ifade etmifltir.
Atan anan hak› yitirdün ise
Yeflil tonlar geyesin tonanas›n
Yunus Emre
Yunus’un “Anne baba hakk›n› yerine getirdin ise cennette yeflil elbiseler giyer
süslenirsin.” dedi¤i bu beyitte “ton” ismi ile “tonanas›n” fiili aras›nda ifltikak vard›r.
Seci
As›l anlam› kumru, güvercin gibi kufllar›n ayn› sesleri tekrarlayarak ötmeleri demek olan seci (<secc), nesirde fâs›la sonlar›n›n ayn› sesle bitmesidir. Fâs›la, cümle sonuna denildi¤i gibi, birbirine edatla ba¤lanm›fl f›kra (=tamlama, ibare ve paragraf) sonlar›na da denir. Fâs›la fliirde kafiyenin bulundu¤u m›sra sonu gibidir. NiSIRA S‹ZDE
tekim seci de nesrin (=düz yaz›n›n) kafiyesidir. Hatta kafiyede oldu¤u gibi secide
de revî harfinden sonra gelen ve fliirde “redîf” ad› verilmifl olan sesler sec’e dahil
edilmez. Meselâ “irfân›m›z” ile “iz’ân›m›z”daki seci, sözcü¤ün
D Ü fison
Ü N E Laslî
‹ M sesi olan
“n”nin tekrar› ile oluflur.
Seci, sözcüklerdeki ses tekrar› yan› s›ra kelimelerin vezinlerinin de dikkate al›nS O R U
mas› ile bafll›ca flu üç s›n›fa ayr›l›r:
D‹KKAT
Burada sözü edilen vezin, aruz vezni de¤il, bir Arapça gramer terimidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
1. Mutarraf seci: Vezinleri farkl› sözcüklerin revî görevindeki
seslerinin ayn›
SIRA S‹ZDE
olmas›d›r. ‹ki f›kra sonundaki “elmâs” ile “iltimâs” kelimeleri aras›nda bu tür bir
seci vard›r. Her iki kelimenin de “s” sesi ile bitmesi mutarraf secii meydana getirir.
AMAÇLARIMIZ
2. Mütevâzî seci: Fâs›lalardaki sözcüklerde hem revî seslerinin
hem de secii
meydana getiren sözcüklerin vezninin ayn› olmas›d›r. Osmanl› döneminde yaz›lm›fl birçok kitap mukaddimesinde geçen “hamd-i nâ-ma’dûd ve senâ-y› nâ-mahK ‹ T A P revî sesleri
dûd ol Hazret’e sezâdur ki...” ibaresindeki “ma’dûd” ile “mahdûd”un
yan›nda vezinlerinin de ayn› olmas› mütevâzî seci meydana getirir.
3. Murassa’ seci: Fâs›lalardaki sözcükler d›fl›nda bir önceki sözcüklerin de karT E L E “Ahmed
V ‹ Z Y O N zübde-i
fl›l›klar› olan sözcükler ile secili ve ayn› vezinde olmas›na denir.
emâsil ü akrând›r ve birâder-i ser-bülendi umde-i efâdil ü a’yând›r.” cümlesinde “akrân” ile “a’yân” sözcükleri fâs›lad›r. Bu iki sözcü¤ün aslî son sesi olan “n”nin
her iki fas›lan›n sonunda tekrarlanmas› secii do¤urur. Ayr›ca‹ Nfâs›lalardaki
bu iki
TERNET
sözcükten önce gelen “emâsil” ile “efâdil” ve “zübde” ile “umde” kelimeleri aras›nda da bir seci vard›r. Bu secileri oluflturan kelimelerin gramer vezinleri de ayn›d›r.
Dolay›s›yla ibarede bir murassa’ seci vard›r. Murassa’ secie tarsî’ de denir.
Tarsî’: Mutarraf seci ve mütevâzî seci yaln›z nesirde kullan›lan seci türleridir.
Murassa’ seci ise hem naz›mda hem de nesirde kullan›lm›flt›r. Bu seci türü fliirde
tarsî’ ad›n› al›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
Örnek
Bekā
Yezdâna
flâyândur
fenâ
ekvâna evlâdur
Vefâ
insâna
çesbândur
cefâ
hayvâna ahrâdur
beytinde ilk m›sradaki her sözcü¤ün ikinci m›srada hem revî hem de vezin uygunlu¤u olan bir karfl›l›¤› vard›r.
Müvâzene: Naz›mda ya da nesirde fâs›la kabul edilen kelimelerin ayn› gramer
vezninde olmas›na denir. Müvâzenede ses benzeflmesi aranmaz. “Her tarz› latîf,
her hulk› kerîm olan ...” ibaresinde fâs›la olan “latîf” ile “kerîm” sözcüklerinin son
harfleri, yani revîleri ayn› de¤ildir, fakat kelimeler ayn› vezindedirler. Dolay›s›yla
burada seci de¤il, müvâzene sanat› vard›r.
‹ltizâm: Seci bulunan sözlerde revî yan›nda revîden önceki ses ya da seslerin
de ayn› olmas›d›r. Örnek olarak “haseb” ile “neseb” sözcüklerinin revî yan›nda revîden hemen önceki sesleri de ayn›d›r. Bu iki sözcü¤ün bir ibarenin fâs›lalar›nda
kullan›lm›fl oldu¤unu kabul edersek, iltizâm meydana gelmifl olur.
Seci sözde ahengi sa¤layan, ona musikî cihetinden katk›da bulunan bir sanatt›r. Fakat onu sadece fâs›la denilen yerlerdeki ses tekrar› olarak kabul etmek yanl›flt›r. Çünkü böyle kabul edilirse, söz sanatlar›ndan biri olmakla birlikte, söze anlam yönünden katk›s› göz ard› edilmifl olur. Secili sözlerde ve ibarede seçilen kelimelerin yerinde kullan›lm›fl olmas›, orada seci için bulunduklar› ve söz sahibinin
dikkatinin secilerde yo¤unlaflm›fl oldu¤u hissini vermemeleri lâz›md›r. Dikkat edilmesi gereken bir husus da eski tabir ile “manan›n lafza de¤il, lafz›n manaya tabi
olmas› (=anlam›n söze de¤il, sözün anlama tabi olmas›)”na dikkat etmektir. Di¤er
bir ifade ile fâs›lalar›nda seci bulunan her iki ibarenin de anlama katk›da bulunmas› lâz›md›r. Bu sözlerden biri e¤er ibarede itnâb kabilinden yer al›yor ve anlama
bir katk›s› bulunmuyor; yani, her iki söz veya söz öbe¤i de ayn› fleyi ifade ediyorsa o sözde seciin de kald›ramayaca¤› bir kusur var demektir.
Sonunda seci bulunan ibarelerin birbirine yak›n mesafede olmas›, e¤er birisi di¤erinden uzun ise bunun ikinci ibare olmas› gerekti¤i söylenilmektedir. ‹barelerin
k›sal›¤› ve fâs›lalar›n birbirine yak›nl›¤› elde edilmek istenen ahengin daha etkili
olmas›n› sa¤lar.
Örnekler
“Iflk bir zevktir, onun da baflka bir dili var, ›flk bir flevktir, onun da ayr› ehli
var, ›flk bir cûfltur, onun da fleydâlar› var, ›flk bir hurûfltur onun da deryâlar› var.”
Sinan Pafla
‹lk cümlede “zevk” ile “flevk”in son sesleri ayn› oldu¤u için burada bir seci vard›r. Bu iki kelimenin vezinleri de ayn›d›r. Dolay›s›yla burada bir mütevâzi seci vard›r. Ayr›ca “revî sesinden önceki ses de ayn›d›r ve bu ses benzeflmesi iltizâm› meydana getirmektedir. “Dil” ile “ehl” sözcüklerinde ise sadece fâs›la sonlar›n›n ayn›
olmas› dolay›s›yla mutarraf seci vard›r. ‹kinci cümlede ise bunun aksi olarak “cûfl”
ile “hurûfl”ta ve “fleydâ” ile “deryâ”da seci vard›r.
“‹lâhî! Her ne kadar cehd idüp zâhirüm ma’mûr idersem, bât›num vîrân. Zâhirde her ne kadar sana kul isem içimde hevâ sultân.”
Sinan Pafla
“Vîrân” ile “sultân” aras›nda revi benzerli¤i oldu¤u için seci vard›r. “Zâhir” ile
“bât›n” aras›nda ise son ses (=revî)ler aras›nda ses benzerli¤i olmasa bile bu iki
sözcü¤ün vezinleri ayn› oldu¤u için müvâzene vard›r.
“‹lâhî! Gönül gözini hikmet ravzas›nun envâr-› ezhâr› ile münevver k›l ve
cân dimâg›n› ma’rifet bostanlar›nun nesîm-i eshâr› ile mu’attar k›l.”
Sinan Pafla
71
‹lk cümledeki “hikmet” ile “ma’rifet” aras›nda seci vard›r. Yine ilk cümledeki
“ezhâr” ve “münevver” ile alt cümledeki karfl›l›klar› olan “eshâr’ ve “mu’attar” kelimeleri aras›nda ise hem revî hem vezin uyumu oldu¤undan murassa seci vard›r.
“Envâr”›n bu ibaredeki secili sözcükler içinde gösterilmemesi fâs›lada yer almam›fl
olmas›ndand›r.
“‹lâhî! ‹man binas›n› flöyle muhkem eyle ki sarsar-› vesvese-i fleytândan mütezelzil olmaya ve ‹slâm kā’idesini flöyle müstahkem eyle ki manc›nîk-i ‹blîs-i fettândan bir zerre mütehalhil olmaya.”
Sinan Pafla
Bu ibarede “muhkem” yerine “müstahdem”, yahut “müstahkem” yerine “mülhem, münzam” gibi ayn› vezinde sözcükler kullan›lm›fl olsayd› di¤er secileri de
göz önünde tutarak buradaki secilerin hepsini birden murassa seci ad› alt›nda toplayabilirdik. “Muhkem” ile “müstahkem” aras›nda mutarraf seci, “fleytân” ile “fettân” ve “mütezelzil” ile “mütehalhil” sözleri aras›nda son sesleri ve vezinleri ayn›
oldu¤u için murassa seci vard›r.
Zülfün mu’attar hâlün mu’anber
La’lün mukarrer flehd-i mükerrer
‹bni Kemal
‹lk m›sradaki “mu’attar” ve “mu’anber” kelimeleri ile bunlar›n karfl›l›klar› olan
alt m›sradaki “mukarrer” ve “mükerrer” kelimelerinin son harfleri ve vezinleri ayn›
oldu¤u için beyitte tarsî’ bulundu¤unu söyleyebiliriz.
Her gün hayâl-i çihre-i dil-berden a¤lar›n
Her dün melâl-i turre-i dil-berden a¤lar›n
Emrî
Bu beyitteki tarsî, yukar›daki örnektekinden daha baflar›l›d›r. “Her gün hayal-i
çihre . . .” ile “Her dün melâl-i turre . . .” ibarelerindeki sözcükler aras›nda hem revî hem de vezin uyumu vard›r.
Yûsuf’daki hüsn ü cemâl Ya’kub’daki hüzn ü melâl
Geh bedr olam gâhî hilâl gökde mâh-› tâbân benem
Yunus Emre
‹lk m›sradaki “hüsn” ile “hüzn” ve ayn› m›sradaki “cemâl” ile “melâl” aras›nda
revî ve vezin uyumu vard›r. Buradaki seci karfl›l›kl› kelimeler aras›nda oldu¤u için
beyitte tarsî’ vard›r.
Secii tan›mlayarak türleri hakk›nda bilgi veriniz.
SIRA S‹ZDE
‹rsâd
2
‹rsâd, secili ya da kafiyeli bir sözde seci ya da kafiyenin nas›l
devam edece¤ine sözün içinde kullan›lan bir kelime ile iflaret etmektir. Sözün sonunun
O R U yol göstenas›l gelece¤ine bu kelimenin ço¤u zaman ses yap›s› bazen deS anlam›
rir. Anlam›n yol göstermesi hâlinde tekrar ögesi kaybolur ve sanat, söz merkezli olma özelli¤ini yitirir; hatta, böyle bir durumda irsâd, anlam sanatlar›na dahil olur. ‹rD‹KKAT
sâdda ço¤u zaman ifltikak sanat›ndan yararlan›l›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
72
Örnekler
Nice bir hidmet-i mahlûk ile mahzûl olalum
Sâ’il-i Hak olal›m nâ’il-i mes’ûl olalum
Akalum pây›na bir bahr-i hamiyyet bulalum
S›la-i himmetine mâ’ gibi mevsûl olalum
Biz de sûret virelüm kendümüze kābil ise
Girelüm ehl-i safâ bezmine makbûl olalum
Getür ey sâkî yeter eyledün iflgā¯ l bizi
Bir zamân da mey-i bî-g›flfl ile meflgūl olalum
Kalmadan hâk-i mezelletde hemân ey Âs›m
Âzim-i sûy-› semâ-sâ-y› Sitanbul olalum
Âs›m Efendi
fiair k›saca flöyle demektedir: “Ne zamana dek insanlara hizmet ile hor ve hakir
olaca¤›z. Gel, dileyece¤imizi Tanr›’dan dileyelim de dile¤imize kavuflal›m. Hamiyet deryas› bir flah›s bulal›m da onun aya¤›na bir nehir gibi akal›m. Onun himmetine su gibi ulaflal›m. Biz de kendimize mümkün ise yeni bafltan bir suret verelim.
Gönlü temiz olanlar›n meclisine girelim de makbul insan olal›m. Ey içki sunan! Yeterince bizi meflgul ettin; art›k içkiyi getir. Bir müddet de saf ve ar› olan flarap ile
meflgul olal›m. Ey Âs›m! Zillet topra¤›nda kalmay›p ‹stanbul’un semâ gibi yüce
olan taraf›na do¤ru yola koyulal›m.”
‹lk beytin ikinci m›sra›nda “sâ’il” ile “mes’ûl” kafiyesi aras›ndaki iliflkiyi gören
okuyucu, bundan sonraki beyitlerde de “s›la” kelimesi geçince kafiyenin “mevsûl”,
“k-abil” kelimesi geçince “makbûl”, “iflg-al” kelimesi geçince de “meflgul” olaca¤›n›
tahmin eder.
Kābiliyet eserin mahv edelim kābil ise
Biz dahi câhil-i mukbil gibi makbûl olal›m
Sünbülzâde Vehbî
“E¤er mümkün ise kabiliyet eserini ortadan kald›ral›m da biz de ikbal sahibi cahiller gibi toplumda sayg› gören insanlar olal›m.” anlam›nda bir tariz içeren bu beyitte de ayn› durum söz konusudur. Söze muhatap olan kifli “kābil” kelimesi geçince kafiyenin “makbûl” olaca¤›n› tahmin eder.
‹lm-i nâz ile virdügün fetvâ
Katl-i uflflâka old› hep ma’lûm
Zulm-i gamzenle dil helâk old›
Öldi zâlim elinde ol mazlûm
Adem iken lebi o gonce-femün
Beni k›ld› hayâl ile ma’dûm
Rahm idüp Emrî’yi çün öldüresin
Yâd idersin âflinâ diyü merhûm
Emrî
fiiirde k›saca flöyle denilmektedir: “Naz ilmi ile âfl›klar›n katli için verdi¤in fetva
malûm oldu. O yan bak›fl›n›n zulmü ile gönül helâk oldu. Mazlûm âfl›k zalim elinde öldü. O gonca dudakl› sevgilinin duda¤›n›n kendisi (hiç görünmeyecek kadar
küçük oldu¤undan) adem, yani yokluk iken beni hayal ile yok etti. Emrî’yi öldürdü¤ünde ac›y›p merhum tan›d›kt›, diye hat›rlars›n.”
Bu fliirde ilk beytin “ilm” ile bafllay›p “ma’lûm” ile bitti¤ini gören okuyucu, di¤er beyitlerin de ilk sözcüklerinden hareketle hangi sözcükle bitece¤ini tahmin
edebilir. Bu fliir irsâd›n Divan fliirindeki en baflar›l› örneklerinden biridir.
KEL‹ME TEKRARINA DAYALI SANATLAR
Reddü’l-acüz ale’s-sadr
fiiirde beytin, düz yaz›da da bir cümlenin veya ibarenin sonunda yer alan
sözcü¤ü kendisinden önce tekrarlamakt›r. As›l anlam›, “sonu bafla çevirmek”tir.
Çünkü acüz, nesirde ibarenin sonu (=fâs›la), naz›mda beytin son k›sm›; sadr nesirde cümlenin bafl›, naz›mda da beytin ilk bafl› demektir. Yine fliirde birinci m›sra›n
son kelimesine arûz, ikinci m›sran›n ilk kelimesine ibtidâ, her iki m›srada arada
kalan kelimelere de hafliv ad› verilir. Bu sözcükler benzerlikte üçe ayr›l›rlar:
a. Söylenifli, yaz›l›fl› ve anlam› ayn› olan sözcükler,
b. “Cinas”ta oldu¤u gibi söylenifl ve yaz›l›lar› ayn›, anlamlar› farkl› olan sözcükler,
c. “‹fltikak”ta oldu¤u gibi ayn› kökten türemifl ya da “flibh-i ifltikāk”ta oldu¤u gibi
kök sesleri aras›nda ses benzerli¤i oldu¤u için bu duyguyu veren sözcükler.
Nesirde bir ibare ya da f›kran›n bafl›nda ve sonunda bulunurlar. Naz›mda ise
dört biçimde karfl›m›za ç›karlar: Kelimelerden biri beyit sonunda, di¤eri ise; a) ilk
m›sra›n bafl›nda, b) ilk m›sra›n ortas›nda, c) ilk m›sra›n sonunda, d) ikinci m›sra›n
bafl›nda yer al›r.
‹’âde
Beytin son sözcü¤ünü bir sonraki beytin ilk sözcü¤ü olarak kullanmakt›r.
Gerek “reddü’l-acüz ale’s-sadr”da gerekse “i’âde”de tekrarlanan kelimelerde ek
varsa bu ekler kald›r›labilir, yoksa eklenebilir; bu gibi küçük de¤iflikliklere müsamaha ile bak›l›r. Ayr›ca tekrarlanan kelimelerin aynen tekrarlanmadan ayn› kökten
- veya bu izlenimi verecek kelimelerden (=flibh-i ifltikāk) olmas› ile
olmas› (=ifltikak)
de yetinilebilir.
Örnekler
“Bir kahhârdur ki celâl-i satvetiyle her mevcûd makhûr. . .”
Sinan Pafla
Bu nesir cümlesinde baflta ve sonda tekrarlanan “kahhâr” ve “makhûr” sözde
ve anlamda birbirinin ayn› olmasa da ayn› kökten türemifl sözcüklerdir. Dolay›s›yla burada “ifltikak”la birlikte bir “reddü’l-acüz ale’s-sadr” da vard›r.
Çekerek halka-i tevhîde perî-rûlar› fleyh
Âk›bet öyle za’îf old› ki bir hû çekemez
Belî¤
Beyitte “fieyh, peri yüzlü güzelleri zikir halkas›na çeke çeke sonunda öyle zay›flad› ki bir ‘hû’ çekemez oldu.” denmektedir. Biri ilk m›sra›n bafl›nda di¤eri de
ikinci m›sran›n sonunda tekrarlanan “çekerek” ile “çekemez” sözcükleri ayn› kökten geldi¤i için beyitte bir “reddü’l-acüz ale’s-sadr” vard›r. Beyitte ayr›ca müflâkele de vard›r.
Suya virsün bâ¤bân gül-zâr› zahmet çekmesün
Bir gül aç›lmaz yüzün tek virse bin gül-zâra su
Fuzulî
73
74
Bu beyitte flair kasidenin hâkim motifini iflaret eden “su” sözcü¤ünü beytin ilk
ve son kelimesi olarak kullanmakta ve tekrarlamaktad›r.
Râz-› ›flkun saklaram ilden nihân ey serv-i nâz
Gitse baflum flem’ tek mümkin degül ifflâ-y› râz
Fuzulî
“Ey nazla sal›nan sevgili! Sana duydu¤um aflk›n s›rr›n› baflkalar›ndan gizlerim.
Bafl›m mumun ucu gibi kesilse bile bu s›r aç›klanmaz.” fleklinde düz yaz›ya çevirebilece¤imiz bu beyitteki “râz (=s›r)” sözcü¤ünü flair, ilk m›sra›n bafl›nda kullanm›fl ve beytin sonunda da hiçbir de¤ifliklik yapmadan aynen tekrarlam›flt›r.
K›yâmetde hisâb› olmayanlardandur ol gâfil
Ki fark eyler firâkun flâm›n› subh-› k›yâmetden
Fuzulî
Burada reddü’l-acüz ale’s-sadr› oluflturan kelimelere gelen ekler farkl›d›r. Yine
de buna müsamaha ile bak›labilir ve bu farkl›l›k, sanat› ortadan kald›rmaz.
Geçile bâdeden ey Emrî velî
Sanma kim câm-› lebinden geçile
Emrî
Beyit sonunda bulunan “geçile” kelimesi beytin ilk kelimesi olarak da kullan›lm›flt›r. Dolay›s›yla beyitte tam bir reddü’l-acüz ale’s-sadr vard›r.
Berâber olal› rûyuna yârin zülf-i fleb-gûn›
Giceyle gündüzi nevrûzun ey Emrî berâberdür
Emrî
Beytin bafl›ndaki “berâber”, beytin sonunda ek alm›fl olarak “beraberdür” biçiminde tekrarlanmaktad›r. Beyitte “reddü’l-acüz ale’s-sadr” vard›r.
Ey vücûd-› kâmilün esrâr-› hikmet masdar›
Masdar› zâtun olan eflyâ s›fâtun mazhar›
Mazhar› her hikmetün sensin ki kilk-i kudretün
Safha-i eflâke nakfl itmifl hutût-› ahteri
Ahteri mes’ûd olan oldur ki tab’-› pâkinün
Kābil-i feyz ola lutfunda safâ-y› cevheri
Cevheri ma’yûb olan nâk›s benem kim muttas›l
Sâdedür hattun hayâlinden zamîrüm defteri
Defter-i a’mâlümün hatt› hatâdandur siyâh
Kan töker çeflmüm hayâl itdükçe hevl-i mahfleri
Mahfleri eflküm virür seyl-âba ger rûz-› cezâ
Olmasa makbûl-i dergâhun siriflküm gevheri
Gevheridür ›flk bahrinün Fuzûlî âb-› çeflm
Lîk bir gevher ki lutf-› Hak anadur müflterî
Fuzulî
Fuzulî’nin bu gazeli bir “tevhîd”dir. fiair Tanr›’ya k›saca flöyle yakarmaktad›r:
“Ey kemal hâlindeki varl›¤›n hikmet s›rlar›n›n meydana ç›kt›¤› yer olan sen! Zat›nda vücuda gelen eflya senin s›fatlar›n›n zuhur etti¤i yerdir. Her hikmetin zuhur etti¤i yer sensin. Kudret kalemin felekler sahifesine y›ld›z çizgilerini resmetmifl. Y›ld›z›, yani tâlii mesut olan, her sahifesine y›ld›z çizgilerini resmetmifl. Y›ld›z›, yani
tâlii mesut olan, temiz yarat›l›fl› ile onun cevherinin ar›l›¤› senin lütfundan feyiz
alacak kabiliyette oland›r. Cevheri, tabiati kusurlu olan benim. Zira daima gönlümün defteri senin hatt›n›n, yaz›n›n hayalinden mahrumdur. Amellerimin yaz›ld›¤›
defter, günahlar›m›n kay›tlar›ndan dolay› kapkarad›r. Mahflerin korkunçlu¤unu düflündükçe gözyafl›m›n incisi dergâh-› ‹lâhîde kabul olmaz ise gözyafl›m, mahfleri sele bo¤ar, o kadar çok gözyafl› dökerim. Ey Fuzûlî! Gözyafl› aflk denizinin incisidir.
Fakat bu öyle bir incidir ki onun müflterisi Allah’›n lütfudur”.
Muallim Nacî “i’âde” sanat›na bulabildi¤i en güzel örne¤in Fuzûlî’nin yukar›ya
ald›¤›m›z bu gazeli oldu¤unu söylemektedir. fiair her m›sra›n sonundaki sözcü¤ü
bir sonraki beytin ilk kelimesi olarak kullanm›flt›r.
Gizlendi kald› ebr-i siyâh içre mîm ü hâ
Meh safhas›nda müflk ile yazdun çü hâ vü tâ
Hatt-› siyâh haddini kuflatdu¤›n görüp
Y›lan kufland› reflkden ol zâ vü lâm u fâ
Zülf ü ruhuna sünbül ü gülzâr benzemez
Ey gül-izâr goncada yokdur bu lâm u bâ
Leb açd› kāmet ü dehen ü kafllarun gönül
Vasf eyledi didi elif ü mîm ü râ vü yâ
Emrî n’ider zemâneyi sensüz fedâ ider
Çeflm-i dehân u kaflun içün ‘ayn u mîm ü râ
Emrî
“Ay(=meh)› and›ran yana¤›nda misk ile hâ ( ) ve tâ ( ) harflerini (yaz›m›
”hatt” sözcü¤ünü verir) yazd›¤›n için mim ( ) ve hâ ( ) harfleri (yaz›m› “meh”
sözcü¤ünü verir) siyah bulut içinde gizlendi.
Siyah ayva tüyünün (hatt) yana¤›n› çevreledi¤ini görünce y›lan da k›skançl›ktan zâ ( ), lâm ( ) fâ ( ) harflerini ( yaz›m› “zülf” sözcü¤ünü verir) kufland›.
Ey gül yanakl› güzel! Sümbül zülfüne, gül bahçesi yana¤›na benzemez. Bu lâm
( ) ve bu bâ ( ) harfi ( yaz›m› “leb”, yani dudak sözcü¤ünü verir) goncada bile
yoktur.
Gönlüm senin boyunu, kafllar›n› ve a¤z›n› görünce dile geldi de onlar› elif ( ),
mim ( ), râ ( ), yâ ( ) harflerine (yaz›m› Emrî sözcü¤ünü verir) benzetti.
Sevgilim, Emrî sensiz dünyây› ne yaps›n! O senin kafl›n için râ ( ) harfini, a¤z›n için mîm ( ) harfini ve gözün için ayn ( ) harfini feda eder.
Burada da klâsik edebiyat›m›zdaki göz-ay›n harfi, a¤›z-mim harfi, kafl-ra harfi aras›ndaki flekil benzerli¤ine dayal› tekrarlanan hayale göndermede bulunulmaktad›r.
Bu harflerin birleflmesinden ise ilk m›srada flairin sözünü etti¤i feda edece¤i fleyin
kendisinin en de¤erli varl›¤› oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r: ömr.
Orijinal bir üslûpla yaz›lm›fl olan bu fliirde her beytin sonundaki harfler sonraki beytin bafllayaca¤› kelimeyi vermektedir. Dolay›s›yla bu gazel yukar›da Fuzûlî’nin fliirinden al›nan örnek kadar etkileyici olmasa bile yap› bak›m›ndan ondan
daha orijinaldir.
75
76
Akis
Akis (<aks), bir m›sra veya cümlenin yahut cümle içinde bir ibarenin sonunu bafla, bafl›n› sona alarak yeni bir ibare ve tamlama meydana getirmektir.
Bazen bu yolla yeni bir m›sra ya da cümle meydana getirilir. Bu sanatta yer de¤ifltiren bölümler anlaml› parçalar olmal›d›r. “Kelâm›n kibar› kibar›n kelâm›d›r.”, “Her
kemalin bir zevali her zevalin bir kemali vard›r.” cümlelerinde oldu¤u gibi. Günlük dilde de bunun örneklerine rastlan›r.
Yer de¤ifltirerek tekrarlanan ibarelerde hiçbir de¤iflikli¤in, eksiltme ve ç›karman›n olmamas› her ne kadar as›l ya da tam aksi verirse de baz› eklerin eklenmesi ve
ç›kar›lmas› veya kelimelerin takdim ve tehir(=önceye ve sonraya almak)i gibi küçük de¤iflikliklere müsamaha ile bak›lmaktad›r.
Akis, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve i’âde birbirine yak›n sanatlard›r. Her birinde
tekrarlanan kelimeler vard›r. Aralar›ndaki fark fludur: Akiste tekrarlanan bir kelime
de¤il bir ibare ya da kelime grubudur. Ayr›ca akiste tekrarlanan ibaredeki kelimeler aksine, yani ters yönde yer de¤ifltirirler. Reddü’l-acüz ale’s-sadr’da ise tekrarlanan ibare de¤il bir kelime veya birleflik kelimedir. Dolay›s›yla kelimelerin kendi
içinde tersine s›ralanmas›, yer de¤ifltirmesi söz konusu de¤ildir. ‹’âdede ise beytin
son kelimesi bir sonraki beytin ilk kelimesi olur.
Bu sanat mant›k ilminin belâgat üzerindeki etkisini do¤rudan yans›tan sanatlardand›r. Mant›kta “akis”, önermenin niteli¤ini bozmadan öznesini yüklem, yüklemini özne yaparak yeni bir önerme elde etmeye denir.
Örnekler
Bütün sevgileri at›p içimden,
Varl›¤›m› yaln›z ona verdim ben.
Elverir ki bir gün bana derinden
Tâ derinden bir gün bana: “Gel” desin.
Ahmet K. Tecer
Üçüncü dizedeki “bir gün bana derinden” ibaresi tersine çevrilerek alt dizede
“derinden bir gün bana” biçiminde tekrarlanmaktad›r. Bu hâliyle de klâsik edebiyat›m›zda akis sanat›ndan umulan faydaya denk bir fayda sa¤lanmaktad›r.
Islâhum eylemem te’emmül
Kim gül tiken olmaz u tiken gül
Fuzulî
fiair, benim hâlimi düzeltmeye, ›slah etmeye bofluna çal›flmay›n, diyor ve bu
u¤rafl›n bofluna oldu¤una dair bir de misal getiriyor: “Gül diken olmaz, diken de
gül”, yani her birinin özü farkl›d›r, bunlar birbirinin mahiyetine dönüflemez. “Gül”
ile “diken” kelimelerinin yer de¤ifltirmelerinde anlam söze de¤il, söz anlama tabidir. Dolay›s›yla baflar›l› bir söyleyifltir.
Veh ne sâhirsin ki oddan su ç›kardun sudan od
Derledüp ruhsâr›n› gül gül k›landa tâb-› mül
Fuzulî
‹çkinin hararetiyle sevgilinin yana¤›n›n al al olmas›n› ve terlemesini ateflten su,
sudan atefl ç›kmas›na benzeten flair, “oddan su” ibaresindeki kelimelerin yerlerini
de¤ifltirerek yeni bir ibare meydana getirmifltir.
Kabz u bast› bu yolun der-pey olur birbirine
Her düzün bir yokuflu her yokuflun bir düzü var
Pertev Pafla
77
“Bu yolun s›k›nt›s› ile ferahl›¤› birbirini izler.” anlam›ndaki ilk m›sradan sonra
flair, beytin ikinci m›sra›ndaki isim tamlamas›n›n tamlayan ile tamamlanan k›s›mlar›n›n yerlerini de¤ifltirmifl ve bu flekilde akis sanat› yapm›flt›r.
fiems-i asr idi as›rda flemsin
Z›ll› memdûd olur zamân› kasîr
‹bni Kemal
fiair Sultan Selim için ikindi günefli benzetmesi yapmaktad›r. ‹kindi güneflinin
gölgesi nas›l uzun, fakat müddeti k›sa olur ise Sultan Selim’in de saltanat müddeti
k›sa olmufl fakat bu k›sa müddete pek çok fetihler s›¤d›rm›flt›r. ‹lk m›sradaki “flemsi asr” tamlamas›n›n unsurlar›n›n yerleri ve ekleri de¤iflerek “as›rda flemsin” ibaresi
hâlini alm›flt›r. fiair k›sa bir m›sraa bunu s›k›flt›rmay› baflar›l› bir flekilde gerçeklefltirmifl, ayr›ca buradaki “akis” anlam ile de tam bir uygunluk göstermifltir.
Fikrim tebeddül eylemez âlem tebeddül eylese
Âlem tebeddül eylese fikrim tebeddül eylemez
Muallim Naci
SIRA S‹ZDE
Burada ilk m›sra›n ilk yar›s› ikinci m›sra›n ikinci, ikinci yar›s› da ikinci m›sra›n
ilk yar›s›n› meydana getirmifltir.
SIRA S‹ZDE
Hem âr›z›n öp hem lebin em vech degüldür
Gül sohbeti mülsüz ola mül sohbeti gülsüz
S O R U
Emrî
fiair âfl›¤a sevgilinin hem duda¤›n› hem de yana¤›n› öpmesini söylüyor. Zira
D ‹ K K A T dudaklar›
sevgilinin yana¤› ile iliflkilendirilen gül sohbeti flaraps›z, yine sevgilinin
ile iliflkilendirilen flarap sohbeti meclisi de gülsüz olmaz. ‹kinci m›srada akis sanat› yap›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
“Akis”i tan›mlayarak bu sanat ile “i’âde” ve “reddü’l-acüz ale’s-sadr”
aras›ndaki fark›
AMAÇLARIMIZ
belirtiniz.
S O R U
3
Ses ve kelime tekrar›na dayal› sanatlar hakk›nda daha genifl bilgi için M.
K A.
‹ Yekta
T A P Saraç’›n Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›, 2010) adl› kitab›na baflvurabiS O R U
lirsiniz.
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
78
Özet
N
A M A Ç
1
Ses tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› ve türlerini
tan›mak ve tan›mlayabilmek
Ses tekrar›na dayal› söz sanatlar› cinâs, ifltikak,
seci, tarsî’, müvâzene, iltizâm ve irsâdd›r. Cinas bir edebî terim olarak manzum veya mensur bir metinde anlamlar› farkl› sözcükler
aras›ndaki yaz›l›fl ve söyleyifl benzerli¤i anlam›na gelir. Cinas, önce cinâs-› tâm ve cinâs-›
gayr-› tâm olmak üzere ikiye ayr›l›r. Cinas› meydana getiren sözcükler aras›nda tam bir yaz›l›fl
ve söyleyifl benzerli¤i varsa, bu cinâsa cinâs-›
tâm, bu benzerlikte herhangi bir eksiklik varsa
cinâs-› gayr-› tâm ad› verilir. Cinâs-› tâm da
kendi içinde basît ve mürekkeb olmak üzere
ikiye ayr›l›r. Cinâs-› basît birleflik olmayan kelimelerden oluflan cinast›r. Cinâs-› mürekkeb ise
cinas› meydana getiren sözcüklerin en az birinin
iki tam sözcükten ya da iki ayr› sözcü¤ün birleflen hecelerinden meydana gelmesidir. Cinâs-›
gayr-› tâm: Cinas› meydana getiren sözcükler
aras›nda gerek yaz›l›fl gerekse söyleyiflte fark varsa bu tür cinaslara cinâs-› gayr-› tâm denir. Cinâs-› mütekāribde farkl›l›k yaln›zca tek seste
olur. Bu cinas türü de iki k›sma ayr›l›r: Cinas›
meydana getiren kelimelerdeki seslerin farkl› olmakla birlikte mahreç bak›m›ndan birbirine yak›n olan ve mahreçleri uzak olan cinaslar. Cinâs-› nâk›s cinas› meydana getiren kelimelerdeki harf say›s›n›n farkl› olmas›d›r. Kalb de cinas›n
bir türüdür. Cinas› meydana getiren sözcüklerdeki harflerin ayn› olmakla birlikte s›ralan›fllar›n›n
- ayn› kökten türemifl iki
farkl› olmas›d›r. ‹fltikak
veya daha fazla sözcü¤ün ayn› ibarede bulunmas›d›r. Yaz›l›fl ve söyleyiflteki benzerlik nedeniyle
ayn› kökten türemifl sözcükler olmad›klar› hâlde
bu izlenimi veren sözcüklerin bir ibarede toplanmas›na da flibh-i ifltikak denir. Seci, k›saca nesirdeki kafiye olarak tan›mlanabilir. Seciin mutarraf, mütevâzî, murassa’ olarak nitelenen üç
türü vard›r. Murassa secie tarsî’ ad› da verilir.
Tarsî’ fliirde de kullan›lm›fl bir edebî sanatt›r. Müvâzene naz›mda veya nesirde fâs›la kabul edilen
kelimelerin ayn› gramer vezninde olmas›na denir. Bu sanatta ses benzeflmesi aranmaz. ‹ltizâm
seci bulunan sözlerde revî yan›nda, revîden önceki ses ya da seslerin de ayn› olmas›d›r. ‹rsâd
secili ya da kafiyeli bir sözde seci veya kafiyenin
nas›l devam edece¤ine sözün içinde kullan›lan
bir kelime ile iflaret etmektir. ‹rsâdda ço¤u zaman ifltikak sanat›ndan yararlan›l›r.
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Kelime tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› tan›mak
ve tan›mlayabilmek.
Kelime tekrar›na dayal› söz sanatlar› reddü’lacüz ale’s-sadr, i’âde ve akistir. Reddü’l-acüz
ale’s-sadr, “fliirde beytin, düz yaz›da da bir cümlenin veya ibarenin sonunda yer alan kelimeyi
kendisinden önce tekrarlamak”t›r. ‹barenin as›l
anlam›, “sonu bafla çevirmek”tir. ‹’âde beytin son
kelimesini bir sonraki beytin ilk kelimesi olarak
kullanmakt›r. Akis bir m›sra veya cümlenin yahut cümle içinde bir ibarenin sonunu bafla, bafl›n› sona alarak yeni bir ibare ve tamlama meydana getirmektir. Bu sanata tebdîl ad› da verilir.
Seciin ifllevi ile türlerini tan›mak ve tan›mlamak.
Seci, k›saca nesirdeki kafiye olarak tan›mlanabilir. Dolay›s›yla ifllevi nesirde ahenk yaratmakt›r.
Seci nesirde fâs›la sonlar›n›n ayn› sesle bitmesidir. Fâs›la fliirde kafiyenin bulundu¤u yer olan
m›sra sonu gibidir. Kafiyede oldu¤u gibi secide
de revî harfinden sonra tekrarlanan harfler secie
dahil edilmez. Seci, kelimelerdeki ses tekrarlar›n›n yan› s›ra kelimelerin vezinlerinin de dikkate
al›nmas› ile bafll›ca flu k›s›mlara ayr›l›r: 1. mutarraf seci: Farkl› vezinlerdeki kelimelerin revîlerinin ayn› olmas›d›r; 2. mütevâzî seci: Fâs›lalardaki sözcüklerde hem revî sesinin hem de secii
meydana getiren sözcüklerin ayn› gramer vezninde olmas›na denir; 3. murassa’ seci: Fâs›lalarda oldu¤u gibi onlardan önceki kelimelerin
de karfl›l›klar› olan kelimeler ile secili ve ayn› vezinde olmas›na denir. Murassa secie tarsî’ ad› da
verilir. Tarsî’ fliirde de kullan›lm›fl bir edebî sanatt›r.
79
1. Bir cinas› oluflturan kelimelerden en az biri iki kelimeden olufluyorsa bu cinasa ne ad verilir?
a. basit cinas
b. birleflik cinas
c. nak›s cinas
d. tam cinas
e. tam olmayan cinas
7. Secide revî sesi yan›nda revîden önceki ses ya da
seslerin de ayn› olmas›na ne ad verilir?
a. müvâzene
b. tarsî’
c. reddü’l-acüz ale’s-sadr
d. iltizâm
e. irsad
2. Ayn› kökten türemifl iki ya da daha fazla sözcü¤ün
bir ibare içinde yer almas›na ne ad verilir?
a. kalb-i kül
b. ifltikak
c. tam cinas
d. tam olmayan cinas
e. flibh-i ifltikak
8. “Secili ya da kafiyeli bir sözde seci ya da kafiyenin
nas›l devam edece¤ine söz içinde bir kelimeyle iflaret
etmek” fleklinde tan›mlanan edebî sanat afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. akis
b. irsâd
c. iltizâm
d. kalb
e. ifltikak
3. Murassa seci fliirde hangi ad› al›r?
a. i’âde
b. müvâzene
c. tarsî’
d. akis
e. irsâd
4. Afla¤›dakilerden hangisi “bir beytin son sözcü¤ünü
sonraki beytin ilk sözcü¤ü olarak kullanmak” fleklinde
tan›mlanan edebî sanatt›r?
a. ifltikak
b. i’âde
c. tebdîl
d. akis
e. iltizâm
5. “Semen” ile “çemen” sözcükleri ayn› beyit içinde
kullan›ld›¤›nda ne tür bir söz sanat› oluflur?
a. cinas
b. seci
c. iâde
d. irsâd
e. ifltikak
6. fiiirde ilk m›sra›n son sözcü¤üne ne ad verilir?
a. acüz
b. ibtidâ
c. arûz
d. haflv
e. sadr
9. Afla¤›dakilerden hangisi cinas›n türlerindendir?
a. kalb
b. müvazene
c. iltizam
d. murassa
e. haflv
10. Aflk, âfl›k, mafluk sözcüklerini bir arada kullanmaya
ne denir?
a. cinas
b. seci
c. iltizam
d. kalb
e. ifltikak
80
1. b
2. b
3. c
4. b
5. a
6. c
7. d
8. b
9. a
10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Cinas” bafll›kl› bölümü
yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹fltikak” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Seci” bafll›kl› bölümü
yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹’âde” bafll›kl› bölümü
yeniden okuyunuz.
yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Reddü’l-acüz ale’ssadr” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹ltizâm” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹rsâd” bafll›kl› bölümü
yeniden okuyunuz.
yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹fltikak” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 3
Akis (<aks), bir m›sra veya cümlenin yahut cümle içinde bir ibarenin sonunu bafla, bafl›n› sona alarak yeni bir
ibare ve tamlama meydana getirmek fleklinde tan›mlanabilir. Bazen bu yolla yeni bir m›sra ya da cümle meydana getirilir. Bu sanatta yer de¤ifltiren bölümler anlaml› parçalar olmal›d›r. Yer de¤ifltirerek tekrarlanan ibarelerde hiçbir de¤iflikli¤in, eksiltme ve ç›karman›n olmamas› gerekir. Ancak bu ibarelere baz› ekler getirilmesi
ve kald›r›lmas› ya da kelimelerin önceye ve sonraya
al›nmas› gibi küçük de¤iflikliklere müsamaha ile bak›lmaktad›r. Akis, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve i’âde birbirine yak›n sanatlard›r. Bu üç sanat›n üçü de sözcük tekrar›na dayan›r. Aralar›ndaki fark fludur: Akiste tekrarlanan bir kelime de¤il, bir ibare ya da kelime grubudur.
Ayr›ca akiste tekrarlanan ibaredeki kelimeler ters yönde yer de¤ifltirirler. Reddü’l-acüz ale’s-sadr’da ise tekrarlanan ibare de¤il bir kelime ya da birleflik kelimedir.
Dolay›s›yla kelimelerin kendi içinde tersine s›ralanmas›, yer de¤ifltirmesi söz konusu de¤ildir. ‹’âdede ise beytin son kelimesi bir sonraki beytin ilk kelimesi olur.
S›ra Sizde 1
Bir cinas türüdür. Cinas› meydana getiren sözcüklerdeki harflerin ayn›, s›ralan›fllar›n›n farkl› olmas›d›r. Kalb
(=cinâs-› kalb) tam kalb ve eksik kalb olmak üzere
ikiye ayr›l›r. Tam kalb “Felek” ile “kelef”te oldu¤u gibi
cinas› oluflturan sözcüklerden birinin s›ralan›fl›n›n di¤erinin tam tersi yönünde olmas›d›r. Eksik kalb ise “ihmâl” ile “imhâl”de oldu¤u gibi harflerin s›ralan›fl›nda bir
s›ra gözetilmemesi, yaln›zca ayn› harflerden oluflmas›d›r.
S›ra Sizde 2
Seci (<Secc) k›saca nesirdeki kafiye olarak tan›mlanabilir. Dolay›s›yla ifllevi düz yaz›da ahengi sa¤lamakt›r.
Seci “mutarraf” , “mütevâzî” ve “murassa” olmak üzere
üçe ayr›l›r: Mutarraf seci farkl› vezinlerdeki kelimelerin revîlerinin ayn› olmas›na; mütevâzî seci fâs›lalardaki sözcüklerde hem revî sesinin hem de secii meydana
getiren sözcüklerin ayn› gramer vezninde olmas›na;
murassa’ seci de fâs›lalardaki sözcükler d›fl›nda bir
önceki sözcüklerin de karfl›l›klar› olan sözcükler ile
secili ve ayn› vezinde olmas›na denir. Murassa’ seci fliirde yap›lm›flsa buna tarsî’ denir.
Kaynak
SÖZ SANATLARI
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
Müflterek malzemeyi kullanmaya ba¤l› sanatlar› tan›yacak ve tan›mlayabilecek,
Sonradan belâgate dahil edilen hünerlerin neler oldu¤unu belirleyebilecek,
Ebcedle tarih düflürme yöntemlerini tan›yacak ve bu yöntemlerle düflürülmüfl
tarihler üzerinde çözümleme yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
Serikat-i fii’riyye
‹ntihâl
Akd ü Hall
Nazîre
Nakîza
‹ktibâs
Îrâd-› Mesel
Tazmîn
•
•
•
•
•
•
•
Telmîh
Muammâ
Lügaz
Telmî’
Sihr-i Helâl
Ebced
Tarih Düflürme
Müflterek
Malzemeyi
Kullanmaya Dayal›
Sanatlar ve Belâgate
Dahil Edilen
Hünerler
• G‹R‹fi
• MÜfiTEREK MALZEMEY‹
KULLANMAYA DAYALI SANATLAR
• BELÂGATE DAH‹L ED‹LEN
HÜNERLER
Müflterek Malzemeyi
Kullanmaya Dayal› Sanatlar
ve Belâgate Dahil Edilen
Hünerler
G‹R‹fi
Bir fliirin fikrî kaynaklar› genel bir niteli¤e sahip oldu¤u zaman bu kaynaklar›n
farkl› flairler taraf›ndan ortak olarak kullan›lmas› yad›rganamaz. Meflhur bir aflk hikâyesi ya da dinî kaynakl› bir söz veya ister gerçek olsun isterse gerçek d›fl› herkesçe kabul görmüfl bir düflünce, bilimsel bir gerçek, bir atasözü, bir deyim farkl›
flairlerce farkl› ya da ayn› zemin ve zamanlarda dile getirilmifl olabilir. Böyle bir zeminde iki veya daha fazla flairin ayn› düflünce veya hayali dile getirmesi son derece do¤al bir durumdur ve bunda flafl›lacak bir taraf da yoktur. Çünkü özellikle
klâsik edebiyat›m›z için olmas› gereken farkl›l›k düflünce ya da hayalde de¤il, ifade ve üsluptad›r. Ancak bir flairin kendisinden önce söylenmifl bir düflünceyi ya da
hayali ayn› üslupla ifade etmesi önemli bir kusurdur ve bu tür kusurlar klâsik edebiyatta serikat-i fli’riyye (=fliir h›rs›zl›¤›) ya da ahz ve serikat (=alma ve çalma)
olarak adland›r›l›r. Serikat-i fli’riyye her ne kadar “fliir h›rs›zl›¤›” anlam›nda bir terim olsa da bu, söz konusu terim için eksik ve yanl›fl bir karfl›l›kt›r. Çünkü serikatin çeflitleri, bu çeflitler içinde de baz› serikat türlerinin edebî yetenek olarak kabul
edilmifl dereceleri vard›r. Bu nedenle konuyla ilgili Türkçe kaynaklar›n serikat-i
fli’riyyenin kavram alan›n› mutlak anlamda intihâlle s›n›rland›rmalar› do¤ru de¤ildir. Afla¤›da da görülece¤i gibi intihâl, serikatin derecelerinden yaln›zca biri ve en
kötüsüdür.
Belâgat kitaplar› serikat konusunu bedî’ bölümünün sonunda ayr› bir bafll›k alt›nda ele alm›fllard›r. Biz de belâgat ile ilgili bilgileri bu eserlerdeki sistemi bozmadan ve ayr› bir s›n›fland›rma yapmadan vermeyi amaçlad›¤›m›z için bu ünitede söz
konusu eserlerle ayn› yolu izleyerek önce serikat-i fli’riyye konusunu ele alacak,
daha sonra da iktibâs, îrâd-› mesel, tazmîn, telmîh ve belâgate sonradan dahil
edilen hünerler üzerinde duraca¤›z.
SER‹KAT-‹ fi‹’R‹YYE
Belâgatin erken dönemlerinden itibaren taklit bir fliirle özgün ifadeye sahip bir fliir aras›ndaki farka dikkat edildi¤ini ve bu farkl› nitelikteki sanat eserlerini ay›rt
edebilmek için birtak›m kurallar konuldu¤unu biliyoruz. Belâgat ve dil konusunda
eser veren yazarlar bu konuyu önceleri “bir metnin lafz(=söz)›yla m›, mana(=anlam)s›yla m›, yoksa hem lafz› hem manas›yla m› de¤erli oldu¤u” sorular› etraf›nda
tart›flm›fllard›r. Konunun belâgat kitaplar›na burada ele alaca¤›m›z flekliyle girifli ise
Kazvinî (öl. 739H.=1338-9M.)’nin Telhis adl› eseriyle olmufltur. Telhis’te yazar be-
‹ntihâl “kaynak göstermeden
ve yazar›n›n ad›n›
belirtmeden bir eserden
al›nt› yapma, kendininmifl
gibi gösterme ya da eserin
bütününü kendine mal
etme” anlamlar›nda bir
terimdir.
84
dî’ bahsinin sonundaki “Hâtime” bafll›¤› alt›nda bu konuya yer verir. Kazvinî’den
önceki belagat bilginleri de her ne kadar eserlerinde bu konudan söz etmifllerse de
serikat-i fli’riyyeyi bedî’in s›n›rlar› içine ilk kez Kazvinî alm›flt›r. Kazvinî serikat-i
fli’riyyeyi bedî’ ilmine mülhak (=ek) sayar; iktibâs, telmîh ve tazmîni de serikat-i
fli’riyye konusu içinde, konuyla iliflkilendirerek ele al›r.
Kazvinî’den sonra art›k bedî’ ilmine ait di¤er sanatlarda oldu¤u gibi, serikat-i
fli’riyye kapsam›na sonradan al›nan bu ifade özelliklerinde de söz ve ifade güzellikleri (=muhassinât) bulunabilece¤i kabul edilir olmufltur. Kazvinî Telhis’te kendisinden önceki bilginlerden farkl› olarak de¤iflik flairlerin ayn› anlamlar› fliirlerinde
kullanm›fl olmalar›n›n onlar›n serikatle suçlanmas› için tek bafl›na yeterli olmayaca¤›n› söyler.
Telhis’ten hareketle Kazvinî’nin konu hakk›ndaki görüfllerini flu flekilde özetlemek mümkündür:
Telhis’te serikat-i fli’riyye “bir flairin baflka bir flaire ait fliiri ya oldu¤u gibi ya
da üzerinde birtak›m de¤ifliklikler yaparak al›p kendine mal etmesi” olarak tan›mSIRA
S‹ZDE
lanmakta ve
ikiye
ayr›lmaktad›r:
1. Serikatin aç›k oldu¤u durumlar: Bu, bir flair ya da yazar›n kendinden önceki bir flair ya da yazar taraf›ndan ifade edilmifl bir manay› lafz›yla birlikte
almas›d›r. Kendi içinde üçe ayr›l›r:
a) Laf›z ve manan›n hiçbir de¤ifliklik yap›lmadan al›nmas›: Buna intihâl
S O R U
denir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Buradan da anlafl›laca¤›
üzere intihali mutlak anlamda serikat-i fli’riyye karfl›l›¤› olarak
D‹KKAT
kullanmak do¤ru de¤ildir. Daha önce de ifade edildi¤i gibi intihal serikatin derecelerinden yaln›zca biri ve en kötüsüdür.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Akd ü hall fliir olarak
söylenmifl bir sözü düz yaz›,
düz yaz› ile söylenmifl bir
sözü de fliirle ifade etmek
anlam›nda bir terimdir.
SIRA S‹ZDE
b) Laf›zlarda küçük de¤ifliklikler yap›lmas›, sözlerin yerlerinin de¤ifltirilmesi,
ama manan›n aynen al›nmas›: ‹kinci söz daha de¤erliyse bu makbul,
AMAÇLARIMIZ
de¤ilse kötü bir durumdur.
c) Serikatin laf›zda de¤il manada olmas›: Bu üç flekilde yap›labilir: 1. SadeK mana
‹ T A Pal›n›r; 2. manayla birlikte fliirden çok az bir laf›z da al›n›r; 3. mace
nan›n tamam› de¤il, bir k›sm› al›n›r. Yeni fliir öncekinden daha de¤erli
ise bu makbûl, de¤ilse kötü bir durumdur.
2. Serikatin
T E L E V ‹ Z Yaç›k
O N olmad›¤› durumlar: Bu, iki fliir aras›nda manada benzerlik
olmas›, bir fliirdeki anlam› baflka bir aç›dan ele alarak tamamlama ya da tenkit etme ve ilk fliirde k›saca geçilerek üzerinde durulmayan bir düflünceyi
daha genifl flekilde ele alma gibi yollarla olabilir. Bunlar tenkide konu ol‹NTERNET
mazlar ve ifade güzel oldu¤u sürece hepsi makbuldür. Daha önce dile getirilmifl olan güzel bir manan›n daha güzel bir üslûpla ifadesi ayr› bir meziyet
olarak kabul edilir.
Belâgat kitaplar›nda “serikat-i fli’riyye’nin bedî’; “iktibâs”, “telmîh”, “tazmîn” ve
akd ü hallin de serikat-i fli’riyye konusuna ba¤l› olarak ele al›nmas›, san›lan›n aksine “serikat”in fliir elefltirisinde her zaman olumsuz bir anlam ifade etmedi¤ini ve
bu yolla meydana getirilmifl eserlerde de birtak›m güzellikler (=muhassinât) bulunabilece¤inin kabul edildi¤ini aç›kça göstermektedir.
Nazîre ve Nakîza
Serikat-i fli’riyye konusuyla da ilgili iki edebî terimdir. Nazîre bir flairin baflka bir
flairin fliirini örnek alarak onunla ayn› vezin ve kafiyede yazd›¤› fliire denir. Nazîre-
85
4. Ünite - Müflterek Malzemeyi Kullanmaya Dayal› Sanatlar ve Belâgate Dahil Edilen Hünerler
ye cevap da denir. Bu teknikle fliir yazmaya “tanzîr etme”, “nazîre söyleme”, “nazîre deme”, “cevap verme”, “cevap yazma” adlar› verilmifltir. Nazîre, en çok gazelde yap›lm›flt›r. Çeflitli kaynaklarda nazîrenin her ne kadar örnek al›nan fliiri geçmek amac›yla yaz›ld›¤› ileri sürülse de bafll›ca amac›n›n bu olmad›¤›, fliire yeni bafllam›fl flairlerin de ünlü flairlerin be¤enilmifl fliirlerini örnek alarak bunlara benzer fliirler yazmaya ve bu yolla kendilerini yetifltirmeye çal›flt›klar› bilinmektedir. Divan
edebiyat›nda tan›nm›fl fliirlere yaz›lm›fl olan nazîrelerin say›s› o kadar çoktur ki, bu
nazireler mecmû’atü’n-nezâ’ir (=nazireler mecmuas›) ad› verilen oldukça hacimli
fliir kitaplar›nda toplanm›flt›r. Bu edebiyatta flairler, örnek al›nan fliire yaklaflmak ya
da bu fliirin ulaflt›¤› edebî de¤erde fliirler yazabilmek amac›yla birbirleriyle as›rlar
boyu süren bir yar›fl içindeymifl izlenimi verirler. Bir fliire çok say›da nazîre yaz›lmas› o fliirin be¤enildi¤ini gösteren önemli bir ölçüttür. Nazîreleri incelemek, edebiyat tarihinde fliirin geliflim çizgisinin belirlenmesi için son derece önemlidir.
Fuzulî’nin,
Hayret ey büt sûretün gördükde lâl eyler beni
Sûret-i hâlüm gören sûret hayâl eyler beni
matla beytiyle bafllayan gazeline as›rlar sonra Nedîm,
Bûs-i la’lün flöyle sîr-âb-› zülâl eyler beni
Kim gören âb-› hayât içmifl hayâl eyler beni
matla›yla bafllayan bir nazîre söylemifltir.
Nazire örnek al›nan fliirle ayn› düflünceler etraf›nda yaz›l›r. E¤er nazîrede örnek
al›nan fliirin aksi yönde bir anlam ifade edilirse bu nazîre nakîza ad›n› al›r. Örnek
olarak,
Niyazî-i M›srî (öl. 1693-94)’nin,
Gönül tesbîh çek seccâdeden hiç ayagun ›rma
Namâz ehlinden özgeyle sak›n sen turma oturma
matlal› gazeli, Fuzulî’nin,
Gönül tâ var elinde câm-› mey tesbîhe el urma
Namâz ehline uyma anlar ile turma oturma
matlal› gazeline yaz›lm›fl bir nakîzad›r. Niyâzî-i M›srî’nin bu matla›nda Fuzulî’nin
beytindeki düflüncelerle tam aksi yönde düflünceler dile getirilmifltir.
Nazireyi tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
MÜfiTEREK MALZEMEY‹ KULLANMAYA DAYALI
SANATLAR
‹ktibâs
1
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
As›l anlam› atefl yakmak için kor almak olan iktibâs, bir terim olarak manzum
ya da mensur herhangi bir metinde bir ayetin ya da hadisin tamam›n› ya da
D‹KKAT
bir k›sm›n› al›nt› yoluyla kullanmak fleklinde tan›mlanabilir. Hadislerden yap›lan iktibâslara tenvîr de denir. ‹ktibâsta genellikle yap›lan al›nt›n›n kayna¤› belirSIRAkafiye
S‹ZDE gere¤i yer
tilmez. fiiirde iktibâs edilen ibarelerdeki sözcüklerin vezin ve
de¤ifltirmesinde ve baz› sözcüklerin ibareden ç›kar›lmas›nda fazla bir sak›nca görülmemifltir. Bununla birlikte iktibâsta as›l amaç sözü güzellefltirme
ve anlam› peAMAÇLARIMIZ
kifltirme oldu¤undan mizahî bir üslûp içeren ifadelerde iktibâslara yer verilmemesi; dinî de¤erlere ters düflen hususlar›n dile getirildi¤i sözlerde iktibâs yap›lmama-
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
86
s› gerekir. Ayr›ca iktibâsta iktibâs edilen ayet ve hadislerin anlamlar›nda de¤ifliklik
yap›lmamas›; ayetler ve hadisler hangi anlamda kullan›lm›flsa, bunlar›n iktibâs edilen metinlerde de ayn› anlamda kullan›lm›fl olmas› gerekir.
Örnekler
Gonce-i bâg-› sabâvet solmadan
Eyle tahsîl-i kemâlâta flitâb
Bî-hüner tazyî’-i evkāt etme kim
Kad temürrü’l-fürsatü merre’s-sehâb
Ömer N. Bilmen
Yukar›daki m›sralarda “Gençlik ba¤›n›n gülü solmadan ilim ve irfan elde etmeye çal›fl, vaktini bofl u¤rafllarla geçirme ki ele geçen f›rsat, bulutun gitti¤i gibi geçer.” denmektedir. Bu fliirin son m›sra›nda Neml Sûresi’nin 87. ayetindeki “ve hiye
temürrü merre’s-sehâb (=o da¤lar bulut geçifli gibi geçerler.)” ibaresi küçük de¤iflikliklerle iktibâs edilmifltir.
Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ
Tallâhi le-kad âserek Allâhü aleynâ
Ziya Pafla
Bu beyitte de Yûsuf Sûresi’nin “Yemin ederiz Allah’a ki Allah seni bizden üstün
tutmufltur.” meâlindeki 91. ayeti k›smen iktibâs edilmifltir.
Terâne-i her leb-i cûybâr fa’tebirû
Zebân-› bülbülün evrâd› yâ üli’l-ebsâr
Cevdet Pafla
Beyit “Her ›rma¤›n duda¤›ndan ç›kan söz ‘‹bret al›n!’d›r. Bülbülün dilinde tekrarlanan ise ‘Ey ak›l sahipleri!’ sözüdür.” fleklinde düz yaz›ya aktar›labilir. fiair burada “Ey ak›l sahipleri! Bundan ibret al›n!” ayetindeki son cümleyi ikiye bölerek ilk
yar›s›n› birinci m›sra›n, ikinci yar›s›n› da ikinci m›sra›n sonunda zikretmektedir
(Kur’ân, Haflir Suresi, 2. ayet).
Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler
Yevme lâ-yenfa’uda kalb-i selîm isterler
Ruhî-i Ba¤dadî
fiair, zenginlik peflinde koflanlara hitap ederek, “K›yamet gününde sizden alt›n,
gümüfl isteyeceklerini sanmay›n, ‘hiçbir fleyin faydas› olmayacak o k›yamet gününde kalb-i selîm (=temiz yürek)’ isterler.” demektedir. Beyitte “O gün ki ne mal fayda verir ne de o¤ullar. Ancak kalb-i selîm ile gelenler müstesna.” ayetinden iktibâs
vard›r (Kur’ân, fiu’arâ Suresi, 88-89. ayetler).
Okudum gördüm yaz›lm›fl câm-› la’lün üstine
K›l kalemle hâzihi aynün tüsemmâ Selsebîl
‹bni Kemal
fiair bu beyitte sevgilisinin dudaklar›n› rengi dolay›s›yla önce “la’l”e benzetmifl;
sonra da bu benzetmeyi bir derece daha da ileri götürerek onun dudaklar›n›n “la’l”
ile benzer de¤il, ayn› oldu¤u iddias› ile ona do¤rudan “la’l” demifltir. Bunu da daha sonra bir “kadeh (=câm)”e benzetiyor. Bu kadehin üstünde k›l kalemle “Bu bir
p›nard›r ki ona Selsebîl denir.” yaz›lm›fl oldu¤unu gördü¤ünü ve okudu¤unu söylüyor. ‹kinci m›sra›n sonunda yer alan bu ibare Kur’ân’da ‹nsan Suresi’nin 18. ayetinde flu flekilde geçmektedir: “Aynen fihâ tüsemmâ Selsebîlâ (=Cennette bir p›nard›r ki ona Selsebîl denir.).”
Bir ayet iktibâs edilirken vezin gere¤i sözde baz› de¤ifliklikler yap›lmas›nda bir
sak›nca görülmedi¤ini ve bunun dînen bir sak›ncas› olmad›¤›n› flair bir fleyhülislâm›n bu beytinden de anlamak mümkündür.
Çün gün yüzüne ahseni takvîm didi Hak
Ahmed severse ahseni yâ Rab hatâ m›dur
Ahmed Pafla
fiair “Mademki Allah senin günefl gibi yüzüne ‘en güzel sûret’ demifltir; Ahmed
en güzeli severse ya Rab, hata m›d›r?” demektedir. Beyitte Tîn Suresi’nin 4. ayeti
olan “Elbette ki Biz insan› en güzel sûrette yaratt›k.” ayetinin “en güzel sûret” k›sm› iktibâs edilmifltir.
Men arefe nefsehu- fe-kad arefe RabbehuBildüm bun› buldum an› inkâr iden gelsün berü
Yunus Emre
fiair hadis oldu¤u ileri sürülen ve edebiyatta da çok kullan›lan “Kendini tan›yan
Rabbini de bilmifl olur.” sözünü iktibâs yoluyla beytinin ilk m›sra›na aynen alm›flt›r.
Îrâd-› mesel
Îrâd-› mesel, bir önermeyi desteklemek ya da ispat etmek için bir atasözünü ya da hikmetli bir sözü delil olarak kullanmakt›r. Bu sanata irsâl-i mesel
de denir. “‹rsâl-i mesel” ya da “îrâd-› mesel” ço¤u zaman bir temsîlî teflbîhten ibarettir. Ancak bu teflbihte mürekkep bir müflebbehün bih ilk m›srada ileri sürülen
düflünceyi desteklemek ve bu yolla okuyan› ya da dinleyeni ikna etmek amac›yla
kullan›l›r. Atasözü olmamakla birlikte atasözü de¤erinde olan ya da atasözü gibi
ifade edilmifl hikmetli düflünceler de bu sanat›n s›n›rlar› içine girer. fiiirin içinde
zikredilen darb-› meseller üzerinde bu darb-› meselleri vezinle uyumlu hâle getirebilmek için birtak›m ifade de¤ifliklikleri de yap›lm›fl olabilir; hatta bu darb-› mesellerle söylenmek istenen düflünceler farkl› sözcüklerle de ifade edilebilir. Îrâd-›
mesel ile mezheb-i kelâmî ifade tarz› yönünden benzeflirler. Bu iki anlat›m tekni¤i aras›ndaki fark, mezheb-i kelâmîde dile getirilen düflünceyi desteklemek için bir
tür mant›ksal önermelerin kan›t gösterilmesi, îrâd-› meselde ise bir atasözü veya
hikmetli bir sözün ayn› amaçla kullan›lmas›d›r.
Örnekler
Ziyâretten murâd olan du’âd›r
Bu gün bana ise yar›n sanad›r
Subiceli Mehmed Efendi
87
88
fiair ilk m›srada ileri sürdü¤ü bir düflünceyi ikinci m›srada halk aras›nda dolaflan
bir söyleyiflle desteklemektedir. Asl›nda “bugün banaysa yar›n sana” olumsuz anlamda kullan›lmakla birlikte flair, burada bu sözü farkl› bir ba¤lamda kullanm›flt›r.
Tahammül eylemez zûr-› hevâya perde-i ismet
Girîban-çâkî-i gül dest-i bî-dâd-› sabâdand›r
Nam›k Kemal
Bu beyti “Hevâ”n›n zorlamas› ve gücüne namus perdesi dayanamaz, y›rt›l›r. Nitekim gülün yakas›n›n y›rt›lmas› saba rüzgâr›n›n ac›mas›z elindendir.” fleklinde düz
yaz›ya çevirebiliriz.
Beytin ilk m›sra›nda ileri sürülen görüflü desteklemek için ikinci m›sra delil olarak gösterilmektedir.
Aç›klama: Hevâ, “arzu ve istek” anlam›ndad›r.
Tazmîn
As›l anlam› bir fleyi bir fleyin içine koymak ve gizlemek olan tazmînin terim
anlam›, bir flairin baflka bir flaire ait fliirden bir m›sra›, bir beyti ya da iki
beyti kendi fliirine almas›d›r. Edebiyatta tazmîn yoluyla al›nan ibarelerde birtak›m de¤ifliklikler yap›lmas›nda sak›nca görülmemifltir. Tazmînin iktibâstan fark›,
iktibâsta al›nt› yap›lan sözün ayet ya da hadis, tazmînde ise fliir olmas›d›r. Tazmînle îrâd-› mesel aras›nda da irâd-› meselde yap›lan al›nt›n›n atasözü ya da deyim olmas› nedeniyle buna benzer bir fark vard›r. Tazmînin meflhur bir fliirden yap›lm›fl
olmas›, böyle bir fliirden yap›lmam›flsa flairin ad›n›n mutlaka belirtilmesi gerekir.
Örnekler
H›rslar da bofluna
Paralar da kavgalar da bofluna.
Bir hastaya vard›n ise
Bir yudum su verdin ise
Yûnus, Yûnus
Behçet Necatigil
Burada Yunus’un,
Bir hastaya vardun ise bir yudum su virdün ise
Yar›n anda karfl› gele Hak flarâb›n içmifl gibi
beytinin ilk m›sra› tazmîn yoluyla fliire al›nm›fl; tazmîn edilen meflhur bir m›sra oldu¤u hâlde yine de flairinin ad› belirtilmifltir.
‹çimize kapand›kça gül
Bir gül aç›lmaz yüzün tek
Behçet Necatigil
fiair, Fuzûlî’nin meflhur “Su Kasidesi”ndeki,
Suya virsün bâ¤bân gülzâr› zahmet çekmesün
Bir gül aç›lmaz yüzün tek virse bin gülzâra su
beytinin ikinci m›sra›n› k›smen tazmîn etmifltir.
89
Aflk›n irflâd›yla girdik ma’nevî bir gülflene
Dolmas›n bîhûde sâger açmas›n bîhûde gül
Câm-› Cem bir lahza devretmez bu zevk-âbâdda
Hem kadeh hem bâde hem bir flûh sâkîdir gönül
Yahya Kemal
fiair son m›srada Nef’î’nin bir m›sra›n› tazmîn etmifl; m›sra meflhur oldu¤u için
Nef’î’nin ad›n› zikretmeye gerek görmemifltir.
fiâh-› devrâna dimez mi rûh-› Osmân-› flehîd
Bir gazâ itdün ki hoflnûd eyledün Peygamber’i
Han Murâd ol kahramâna böyle itmez mi hitâb
Âferîn ey rûzgârun fleh-süvâr-› saf-deri
‹zzet Molla
Bu iki beyit XIX. yüzy›l flairlerinden Keçecizâde ‹zzet Molla (öl.1245H.=182930M.)’n›n II. Mahmud’un Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndaki baflar›s›n› övmek ve
onu kutlamak için yazd›¤› bir kasidesinden al›nm›flt›r. Her iki beytin de ikinci
m›sra› Nef’î’ye aittir. Bu beyitlerin Nef’î’ye ait oldu¤u meflhur oldu¤undan flair buna ayr›ca iflaret etmeye gerek görmemifltir.
Leblerinden geçmedügi cân bu kim
Külli sirrin câveze’l-isneyni flâ’
‹bni Kemal
fiair, beytin ikinci m›sra›nda Kays b. Hutaym’in bir fliirinden al›nt› yapm›flt›r. Bu
m›sra “‹kiyi aflan s›r yay›l›r.” anlam›ndad›r. ‹kiden maksat “kifli” olabilece¤i gibi iki
dudak da olabilir ki burada ilk m›sradaki “leblerinden” ipucu, bu “iki”nin “iki dudak” oldu¤una iflaret etmektedir.
S‹ZDE aras›ndaki
“‹ktibâs” ile “tazmîn”i tan›mlayarak bu iki terimin ifade ettikleri SIRA
kavramlar
benzer ve farkl› yönleri belirtiniz.
Telmîh
2
As›l anlam› bir fleye bir an göz ucuyla bakmak olan telmîh, bir söz içerisinde
bir k›ssaya, bir efsaneye, tarihî bir olaya veya bir ayete ya
S Oda
R Uhadise, meflhur bir darb-› mesele, bir inan›fla iflaret etmek anlam›nda bir edebî terimdir.
Telmîh do¤al bir üslûp içerisinde yap›lmal›, sözün kayna¤› söylenmemekle birlikD‹KKAT
te telmîh yap›ld›¤›, hatta neye telmîhte bulunuldu¤u anlafl›labilir olmal›d›r. Telmîhle iktibâs ve îrâd-› mesel aras›ndaki fark fludur: ‹ktibâs do¤rudan ayet ve haSIRAbazen
S‹ZDE aynen badisin ibaresinden yap›l›r, îrâd-› meselde bir atasözü ya da deyim
zen de üzerinde az ya da çok birtak›m de¤ifliklikler yap›larak al›n›r. Telmîhte ise
bunlara yaln›zca iflaret edilir, ibareler söylenmez.
AMAÇLARIMIZ
Telmîhte bir düflünce veya bir hayal do¤rudan o düflünce ya da hayali ifade
eden sözcüklerle de¤il, uzaktan bunlar› gösteren ya da ça¤r›flt›ran sözcüklerle ifade edilmeye çal›fl›l›r. Bu durumda okuyucu ya da dinleyici metnin
kavraK ‹ T anlam›n›
A P
maya çal›fl›rken bu çaba, baflka ça¤r›fl›mlar›, hatta bazen telmîhi yapan›n kastetmedi¤i ça¤r›fl›mlar› da beraberinde getirir; metin bu yolla zenginleflir ve çok anlaml›
bir nitelik kazan›r. Bu anlam zenginli¤i metni yorumlayan›n zihninde
yeni ve farkTELEV‹ZYON
l› duygu ve düflüncelerin uyanmas›na neden olur.
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
90
Baz› kifli, topluluk, millet ve yer adlar› insan zihninde o insan›n ve o insan›n
mensubu oldu¤u toplumun tarihî ve kültürel geçmifline, sosyal ve psikolojik özelliklerine göre belli hayallere ve ça¤r›fl›mlara yol açar. Örnek olarak bir metinde geçen Sar›kam›fl ya da Yemen adlar›n›n Türk okuyucu için yapt›¤› ça¤r›fl›mlar› bu
yerleri gezmifl, görmüfl olsa bile bir yabanc› için yapmas› mümkün de¤ildir.
Örnekler
Kara toprak ayaklar›m›z alt›nda
Mavi gök yukarda
Ne bulduysak orada bulduk
Behçet Necatigil
fiiirde Orhun Âbideleri’ndeki “Üstte mavi gök, altta ya¤›z (=kara) yer k›l›nd›kta ikisi aras›nda insano¤lu k›l›nm›fl.” cümlesine telmîh vard›r.
Akflam oldu Tanr› dünyas›na bakt›
Yorulmufl, bitkin dinlenmesi için
Uykular› sald›.
Behçet Necatigil
fiair bu üç m›srada “Uykunuzu dinlenme vakti k›ld›k.” ve “Geceyi örtü yapt›k.”
(Kur’ân, Nebe Suresi, 9-10. ayetler) ayetlerine telmîhte bulunmaktad›r.
Gece zindanda Yusuflar s›ralanm›fl yat›yor;
Yüzlerinde okurum sapsar› rü’yâlar›n›
Kimi sehpâda görür kendini, çarm›hta kimi
Ve ararlar yine zindandaki dünyâlar›n›
fiair bu iki beyitte Kur’ân’daki Yusuf k›ssas›na telmîh yapmakta; telmîhi k›ssadaki
anahtar sözcükler olan “zindan” ve “rü’yâ”n›n yapt›¤› ça¤r›fl›mlardan yararlanarak
daha da belirginlefltirmektedir.
Biliriz Rabbini yâd etti¤i ân ‹brâhim
Nâr› Nemrûd’un, o hâlile, gülistân oldu
fiair Hz. ‹brahim k›ssas›na telmîhte bulunmakta ve atefle at›ld›¤› zaman ateflin onu
yakmad›¤›n› haber veren ayete iflaret etmektedir (Kur’ân, Enbiyâ Suresi, 68-69.
ayetler.).
Nûr olursan nâr-› ›flk ile yanup
Gül-flen-i vasl ola her külhan sana
‹bni Kemal
fiair bu beytinde muhatab›na “aflk atefli ile yan›p nur olursa her külhan›n kendisi
için vuslat gülfleni olaca¤›n›” söylerken bir önceki beyitte oldu¤u gibi Hz. ‹brahim
k›ssas›na telmîhte bulunmaktad›r. Fakat bu telmîh bir önceki beyitte oldu¤u kadar
aç›k de¤ildir. Bu ölçülü kapal›l›k (=mübhemiyet) telmîhle sa¤lanmak istenen ça¤r›fl›m› daha da güçlü hâle getirmektedir.
Söyleyin, söyleyin ben miyim yoksa,
Arz› boynuzunda tafl›yan öküz
Necip Faz›l
fiair bu iki m›srada “dünyan›n bir öküzün boynuzlar› üstünde durdu¤u”na dair as›ls›z inanca telmîhte bulunmaktad›r.
Düflme ümîd-i sît ile dünyâda mihnete
Âfet olur mürâdif-i terkîbi flöhretin
Celâl Pafla
‹kinci m›srada “fiöhret afettir.” sözüne telmîh vard›r.
Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-y› Kelîmüz
Tûfân ise dünyâ gam› biz kefltî-i Nûhuz
Rûhî-i Ba¤dâdî
fiair ayn› beyitte hem Hz. Musa hem de Hz. Nuh k›ssalar›na telmîhte bulunarak
flöyle demektedir: “Düflmanlar y›lan ise biz de Firavun’un ipleri y›lan yapan büyücüleri karfl›s›ndaki Hz. Musa’n›n “yed-i beyzâ”s›; yani, koynuna sokup ç›kard›¤›nda mucize olarak ›fl›k saçan beyaz eliyiz. O y›lanlar nas›l Hz. Musa’ya bir zarar veremediyse ve Hz. Musa’n›n mucizesi karfl›s›nda yok oldularsa, düflmanlar›m›z da
öyle yok olacakt›r. Dünya gam› tufan ise biz de o tufan›n zarar veremedi¤i Nuh’un
gemisiyiz, gam ne kadar çok olursa olsun biz yine de selâmet sahiline ç›kar›z”.
Âr›z›ndan hat ç›kup dutd› sevâd-› zülfini
Rûm’dan leflker varupdur sanki A’râb üstine
‹bni Kemal
Bu beyitte telmîhin baflka bir türünü görüyoruz. Ayet, hadis ve darb-› mesellerin
yan›s›ra fliirde baz› olaylara da telmîh yap›ld›¤›n› daha önce söylemifltik. Bu beyitte de böyle bir telmîh vard›r. ‹bni Kemal’in bu beyti, yaz›ld›¤› dönem göz önünde
bulundurularak anlafl›lmaya çal›fl›lmal›d›r. Beyitte parlak, beyaz ve berrak olarak
nitelendirilen yanaktan ç›k›p siyah saç›n ülkesine do¤ru ilerlemekte olan ince tüyler, Yavuz Sultan Selim’in Rûm (=Anadolu)’dan Arap ülkelerine do¤ru sefere ç›kan
ordular›na benzetilmekte, dolay›s›yla söz konusu tarihî olaya telmîhte bulunulmaktad›r.
Kanda bir gül yüzlü varsa hâr elinde dâmeni
Hârsuz gül bulmadum gezdüm cihân bünyâd›n›
‹bni Kemal
Beyitte düz anlam› “Nerede gül yüzlü bir güzel varsa ete¤i dikene tak›lm›fl.” olan
ilk m›sradan sonra ikinci m›srada “Dünyay› gezdim, dikensiz gül bulmad›m.” denilerek “Dikensiz gül olmaz.” atasözüne telmîhte bulunulmufltur.
91
92
Gönül tolaflsa zülf-i nigâra aceb degül
Gark old› el sunar ise mâra aceb degül
‹bni Kemal
“Gönül sevgilinin saç›na dolaflsa bunda flafl›lacak bir fley yok. Zira o (gözyafl› denizine) batt›; y›lan› tutsa flafl›lmaz.” denilen beyitte “Denize düflen y›lana sar›l›r.”
atasözüne telmîh vard›r.
Aç›klama: Divan fliirinde güzelin saç› siyah y›lana benzetilir.
Kûyunda hâne yapmaga isterse ankebût
Cism-i nizâr-› Emrî’yi itsün sütûn ana
Emrî
fiair sevgiliye hitap ederek, “E¤er örümcek senin mahallende bir ev yapmak (a¤
kurmak) isterse Emrî’nin zay›f bedenini o eve sütun yaps›n.” diyor. Beyitteki “hâne (=ev)” ve “ankebût (=örümcek)” sözcükleriyle “Evlerin en çürü¤ü herhâlde
örümcek yuvas› (=beytü’l-ankebut)d›r.” ayetine telmîhte bulunuluyor (Kur’ân, Ankebut Suresi, 41. ayet).
fiöyle zerd old› tenüm derd ile kim altun sanup
Hey begüm yer yuda yazd› bendeni Kârûn sanup
Emrî
fiair aflk derdiyle öyle sararm›flt›r ki yer onu rengi dolay›s›yla alt›n san›p nerede ise
Karûn’u yuttu¤u gibi yutacakt›r. Burada Kur’ân’daki Karûn k›ssas›na (Kasas Suresi, 76-81. ayetler) telmîh vard›r. K›ssada s›nanmak için kendisine verilen hazineleri sebebiyle gurur ve kibre kap›lan Karûn’un, sonunda saraylar› ile birlikte yerin dibine geçti¤i anlat›lmaktad›r.
Aflk ola anlara dutd›lar idüp da’vâ-y› ›flk
Biri sahrâ yakas›n birisi kuhsâr etegin
Emrî
Beyitte “Aflk davas› ile biri kendisini sahralara atan, di¤eri de da¤lara ç›kan iki
kifliye aflk olsun!” denmekte ve kinayeli bir üslûpla Mecnun ve Ferhad hikâyelerine telmîhte bulunulmaktad›r. “Sahrâ yakas›” ve “kuhsâr ete¤i” bizi bu iki telmîhe
götüren ipuçlar›d›r.
“Aflkun flehîdlerini sen yu.”
Sinan Pafla
Sinan Pafla bu k›sa cümlesine iki telmîh s›¤d›rm›flt›r. Tanr›’ya hitaben “aflk›n yolunda flehit olanlar› sen y›ka”, derken önce hadis oldu¤u ileri sürülen “Âfl›k olan,
bu aflk›n› gizleyen, iffetini koruyan ve bu hâlde ölen kifli flehit olarak ölmüfltür.”
anlam›ndaki söze; “bu ölenleri sen y›ka”, derken de “flehit olarak ölenlerin y›kanmayaca¤›na” dair dinî hükme telmîhte bulunmaktad›r.
93
BELÂGATE DAH‹L ED‹LEN HÜNERLER
Muammâ
As›l anlam› gizlenen ve kar›fl›k gösterilen fley olan muammâ, remiz ve îmâ
yoluyla; yani, do¤rudan de¤il dolayl› olarak iflaret ile bir isme delâlet eden
sözdür. Muammâda bir ismin gizlenmesinin edebî zevke ters düflmemesi ve zihnin
o gizlenen ismi anlamas›n›n mümkün olmas› gerekir. Muammâ genellikle fliirde
olur. Düz yaz›yla da muammâ söylemek mümkün olmakla birlikte yayg›n de¤ildir.
Muammâ içeren beyitlerde ço¤unlukla tek isim gizlenmekle birlikte birden fazla ismin bir beyitte gizlendi¤i de olur. Genellikle bir beyitle yaz›lmakla beraber birden
fazla beyitle yaz›lan muammâlar da vard›r. Tek beyitle yaz›lan muammâlarda ta’miye olunan, yani gizlenen isim genellikle ikinci m›srada olur.
fiiirde bir isim gizleme ta’miye, gizlenen isim de muammâ olarak adland›r›l›r.
Muammâ çözmek muammâ yazmak kadar zordur. Bundan dolay› genellikle muammâlar›n bafl›na ta’miye olunan ismin ne oldu¤u da yaz›l›r. Kaynaklarda muammâ-gûy (=muammâ söyleyen)lar›n yan› s›ra muammâ-küflâ (=muammâ çözücü)
olarak nitelenenlerden de söz edilmesi bu güçlük dolay›s›ylad›r. Baflka bir ifade ile
muammâ söyleme nas›l bir yetenek isterse, muammâ çözme de ayr› bir yetenek ister. Muammâ yazma ve çözme Arapça ve Farsça bilmenin yan›nda ebced, gerçek
ve gerçek d›fl› inançlar hakk›nda bilgi, çok genifl bir klâsik edebiyat kültürü ve
bunlara ek olarak güçlü bir zekâ da gerektirir. Muammâ çözmeye muammâ halletme denir.
Muammâlar›n çözümünde edinilmesi gerekli bilgiler ve baflvurulan yollar k›saca flunlard›r:
SIRA S‹ZDE
• Harflerin sembolik de¤erleri
• Ebced hesab›ndaki harflerle bunlar›n say›sal de¤erleri aras›ndaki iliflkiden
yararlanma: Bu, say›y› söyleyip iflaret etti¤i harfi kastetme
D Ü fiya
Ü N Eda
L ‹ Mharfi söyleyip say›sal de¤erine iflaret etme fleklinde olur. “Üç”ü söyleyip “cîm” harfine
veya “lâm”› söyleyip “otuz” say›s›na iflaret etmek gibi. Bu dolayl› flekilde de
S O R U
olabilir. “Mâh(=ay)”›n “otuz”u, “otuz”un da “lâm”› göstermesi
gibi.
Harflerin ebced hesab›ndaki say›sal de¤erleri bu ünitede “Tarih Düflürme”
alt›nda
D ‹ K K A bafll›¤›
T
verilmifltir.
SIRA S‹ZDE
N N
• “Elif” harfi haftan›n ilk (=yekflenbih, pazar) gününe, “bâ” harfi ikinci (=düflenbih, pazartesi) gününe, “cîm” üçüncü (=seflenbih, sal›) gününe, “dâl”
dördüncü (=çehârflenbih, çarflamba) gününe, “he” beflinci
(=pençflenbih,
AMAÇLARIMIZ
perflembe) gününe, “vav” alt›nc› (=âzîne, cuma) gününe, “ze” yedinci (=flenbih, cumartesi) gününe iflaret eder.
‹ T Aüçüncü
P
• Ayn› flekilde “elif” ay›n ilk gününe, “bâ” ikinci gününe K“cîm”
gününe... iflaret eder. Y›l›n karfl›l›¤› “üç yüz altm›fl=fl›n, sin”, ay›n karfl›l›¤› da
“otuz=lâm”d›r.
T E L E V ‹ Z YHamel=s›f›r;
ON
• On iki burcun harf ve say› olarak karfl›l›klar› flunlard›r:
Sevr=elif, 1; Cevzâ (‹kizler)=bâ, 2; Seretân (Yengeç)=cîm, 3; Esed (Arslan)=dâl, 4; Sünbüle (Baflak)=he, 5; Mîzân (Terazi)=vav, 6; Akreb (Akrep)=ze, 7; Kavs (Yay)=ha, 8; Cedy (O¤lak)=t›, 9, Delv (Kova)=ye, 10; Hût
‹NTERNET
(Bal›k)=yâ, 11.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
94
• Yedi gezegenin harf olarak karfl›l›klar› flunlard›r*: Kamer (Ay)=r›, Utarid
(Merkür)=dâl, Zühre (Venüs)=he, fiems (Günefl)=sîn, Mirrîh (Merih)=h›,
Müflterî (Jüpiter)=ye, Zühâl (Satürn)=lâm.
Aç›klama: Gezegenleri sembolize eden harfler bu gezegenlerin Arapça yaz›l›fllar›ndaki son harflerdir.
• Aralar›nda insan vücudundaki organlarla iliflki kurulan harfler: Boy, kad=elif;
dehân= mîm; zülf =dâl, cîm, lâm; göz, çeflm=sad; iki göz=he; kafl, ebrû=nûn; difl, sin= fl›n; parmak, burun=elif.
Muammâya ilk olarak Arap edebiyat›nda rastlanmakla beraber bu edebiyatta
fazla ilgi görmedi¤i, ancak ‹ranl›lara geçti¤inde ayr› bir ilim olarak ele al›n›p kurallar›n›n tespit edildi¤i görülmektedir. Türk edebiyat›na ise ‹ran edebiyat› yoluyla girmifltir. Bilindi¤i kadar› ile Türk edebiyat›nda ilk muammâ söyleyenler XIV. yüzy›lda
Ahmedî (öl. 1411) ve XV. yüzy›lda Mu’înî (öl. ?)’dir. Muammân›n Anadolu’da ilgi
görmesinde ve yayg›nl›k kazanmas›nda ‹ran ve Azerbaycan’dan gelen flairlerin yan› s›ra konu ile ilgili eserlerin Türkçeye tercüme edilmesi de önemli rol oynam›flt›r.
Muammâda kelime ve cümlelerin yüzeysel anlamlar› ile bunlarla kastedilen as›l
anlamlar aras›ndaki iliflkiler, bilinen teflbih ve mecaz iliflkilerinden çok farkl›d›r. Bu
nedenle muammâlar, ancak baflka araçlarla ve birtak›m özel bilgilerle çözülüp anlafl›lacak nitelikte karmafl›k fliirlerdir. Bu da zihnin o manaya geçiflini zorlaflt›r›r. Bu
aç›dan bak›ld›¤›nda muammâlardaki ifadenin fasîh (=aç›k) bir ifade tarz› olmad›¤›n› söylemek mümkündür. Muammâlar›n dilindeki bu özellikler bu fliirlerde bir tür
anlam kapal›l›¤›n›n ortaya ç›kmas›na neden olabilir. Fakat muammâlar bu kusurdan muammâ olgusunun beytin ilk anlam katman›nda olmamas› ve genellikle muammâ içeren beyitlerin do¤al ifadeye sahip fliirler olmas›yla kurtulurlar.
Muammâ söyleme, Divan edebiyat›n›n belli bir döneminde yayg›n olarak kullan›lm›fl bir edebî teknik, flekil ve maharettir. Hatta onu bir tür edebî moda olarak
kabul etmek de mümkündür. Ancak bu, muammâlar› sanat de¤eri olmayan fliirler
olarak de¤erlendirmeyi gerektirmez. Çünkü muammâlar ço¤u zaman âfl›kâne beyitler içine gizlenmifl, bu da onlar› zengin teflbih ve mecaz unsurlar› içeren beyitler hâline getirmifltir.
Lügaz
‹nsan ismi d›fl›nda, bir fleyin özelliklerinin s›ralanarak okuyucu ya da dinleyiciden
bunun ne oldu¤unun soruldu¤u bir tür manzum bilmecelerdir. Bu manzum bilmecelerde kastedilen fley kapal› ifadelerle anlat›l›r ve muhataptan ak›l yürütme yoluyla neden bahsedildi¤inin bilinmesi istenir. Gazel ve k›t’a fleklinde olanlar oldu¤u
gibi mesnevi tarz›nda tertip edilenler de vard›r. Halk edebiyat›yla iliflkisi muammâya göre daha fazlad›r. Baz› lügazlar dili sade oldu¤u için halk bilmecelerine kar›flm›fl, vezin ve kafiyesi bozularak varl›¤›n› sürdürmeye devam etmifltir.
Muammâ ile lügaz aras›ndaki bafll›ca farklar flunlard›r:
a) Muammâda sadece “esmâü’l-hüsnâ (=Allah’›n isimleri)” ve insan ismi gizlenir. Lügaza ise bunlar›n d›fl›nda her fley konu olabilir.
b) Üslûplar› farkl›d›r. Muammâda soru sorulmaz. Lügazlar ise “nedir ol kim...”
gibi ifadelerle bafllar. Di¤er bir ifade ile muammâ âfl›kane, hikemî, tasvirî ve
benzeri nitelikte fliirler ile yaz›l›r, bu tarz fliirler içine gizlenir. Muammân›n
bafl›nda bir isim yaz›lmam›flsa ço¤u zaman orada bir muammâ bulundu¤unun fark›na varmak mümkün de¤ildir. Ama lügazda fliirin bir bilmece
içerdi¤i aç›kt›r.
c) Muammalâra göre lügazlar daha uzun metinlerde bulunur.
d) Muammây› çözmek lügaza göre çok daha zordur. Çünkü muammây› çözme
yukar›da iflaret edildi¤i gibi derin bir dikkat, keskin bir zekân›n yan› s›ra üç
dil ile ilgili bilgi, genifl ve derin bir kültür gerektirir. Lügazlar›n çözümü ise
ço¤u zaman pratik zekâya ba¤l›d›r.
Örnekler
Bir katre mâ düflünce gülün kalb-i pâkine
Nâm›m yaz›ld› her varak-› tâbnâkine
Nam›k Kemal
Gül (kef ve lâm) kelimesinin “kalb (=orta)”ine “mâ (=mim ve elif)” düflmesi; yani
konulmas› ile “Kemâl” ismi elde edilir.
Dile künc-i ademi k›ld› vatan
Çarh iflin iflledi âhir o dehen
Emrî
“Çarh (=felek)” sözcü¤ünün “iflini ifllemesi” dönmesidir. Eski yaz›da “çerh”in
harflerinin dönmesi; yani, tersine s›ralanmas› ile “çarh”, “harc” olur. “Âhir (=son)”
ile “harc”›n son harfi olan “cîm”e iflaret edilmektedir. Bu harfin “dehen” olmas› ile
“dehen”in harflerden “mîm”i iflaret etti¤i bilindi¤inden “harc”›n sonundaki “cîm”,
“mîm” harfine dönüfltürülür ve ortaya “Hurrem” ismi ç›kar.
Nergisin doldu¤içün uyku gözi
Gül izârundan olur mahrûm özi
Emrî
“Gül izâr› (=gülün yana¤›)”, “gül” sözcü¤ünün ilk harfi demektir. Gül kelimesinin
Arapça efl anlaml›s› “verd”dir. “Verd”in ilk harfi ise “vav”d›r. Bu harf “mîm”, “ha”,
“re”, “vav” ve “mîm”le yaz›lan “mahrûm”dan düflürülürse, “mîm”, “ha”, “re” ve
“mîm”den oluflan “Muharrem” ad› ç›kar.
O zîbâ t›fl içün mâh› se pâre eyleyüp kâtib
Yazup zülfi sevâd›n anda gayre olmam›fl tâlib
Emrî
“Mâh (=ay)”›n say›sal de¤eri otuzdur. Otuz “se pâre (üç parça)”ye bölündü¤ünde on say›s› ç›kar; bu da “ye” harfinin ebceddeki karfl›l›¤›d›r. Bu durumda elimizde üç “ye” harfi var demektir. “Zülf (=saç)” harflerden “cîm”e benzetilir. “Sevâd”la
bu harfin benzeri ile yer de¤ifltirmesi gerekti¤ine iflaret edilmektedir ki bu da
“cîm”in noktas›z› olan “hâ”d›r. “Hâ” üç “ye” harfinin içinde yaz›ld›¤›nda eski yaz›da “ye”, “ha”, “ye” ve “ye” harfleriyle yaz›lan “Yahyâ” ad› ç›kar.
Bu örneklerden anlafl›lmaktad›r ki muammâlar› çözmek birikim ve çok özel bir
yetenek ister. Kald› ki verilen bu örnekler çözümü oldukça basit olan muammâlardan seçilmifltir. Bunlardan çok daha karmafl›k ve zihnin ço¤u zaman ba¤lant›lar› ve
intikalleri aç›klayamad›¤› pek çok muammâ örne¤i vard›r.
Ol nedür kim nâm› dört harf idi hazf itsen birin
Heflt olur gerçi kim anun cümle harfi idi çâr
Sürûrî
95
96
Lügaz bahsinde söyledi¤imiz gibi lügazda bir soru sorulur. Bu beyit de bize “Ol
nedür ...?” sorusuyla kendisinde bir bilmece gizli oldu¤unu dile getiriyor. Bu durum muammâda görülmez. Beyitte dört harfinden biri kald›r›ld›¤›nda kalan lafz›n
“heflt” oldu¤u kelime sorulmaktad›r ki bunun cevab› “behiflt”tir.
Bende yok sabr u sükûn sende vefâdan zerre
‹ki yokdan ne ç›kar fikr idelüm bir kerre
Nâbî
‹çinde “Nâbî” ad› gizlenmifl olan bu beyti, gizli de olsa bir soru içerdi¤i için lügaz; bir ad gizlenmifl oldu¤u için de muammâ olarak adland›rmak mümkündür
(“Nâ-” ile “bî-” ön ekleri yok anlam›n› verir.). Di¤er bir ifade ile genellikle muammâya örnek olarak verilen bu beyitteki ifade özelli¤i onu “muammâ ber-tarîk-i lügaz (=lügaz yolu ile yaz›lm›fl muammâ)” olarak adland›rmay› gerekli k›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
“Muammâ” ve
“lügaz”›
SIRA
S‹ZDE tan›mlayarak bu iki edebî tür aras›ndaki farklar› maddeler hâlinde
s›ralay›n›z.
Telmî’
Telmî’, bir flairin Türkçe fliirinin baz› m›sralar›n› ya da m›sralar›n bir k›sS O veya
R U Farsça olarak söylemesidir. fiiirde bulunan Arapça veya
m›n› Arapça
Farsça m›sralar bir baflka flaire ait olmamal›d›r. Aksi taktirde yap›lan ifllem telmî’
de¤il tazmîn olur.
D‹KKAT
Telmî’e ilk önce ‹ranl›lar yazd›klar› Farsça fliirlere Arapça m›sra ve beyitler ekleyerek bafllam›fllar, daha sonra Türk flairleri de onlara uyarak Türkçe fliirlerinin
S‹ZDE
içinde yineSIRA
kendilerine
ait Arapça, Farsça m›sra, m›sra parças› ya da beyitlere yer
vermifllerdir. Bu fliirlere mülemma’ denir.
Telmî’ flairin
bir baflka dili fliir söyleyebilecek derecede iyi bildi¤inin ifadesi olaAMAÇLARIMIZ
bilece¤i gibi ayn› zamanda fliire etkileyicilik kazand›rma, söze muhatap olan›n dikkatini çekme gibi ifllevleri de vard›r.
N N
K ‹ T A P
Örnekler
Dânî ki men be-âlem yalguz seni sever men
Çün
T E der-berem
L E V ‹ Z Y O N neyâyî ender gamet öler men
Mevlânâ
Bu beyit Mevlânâ’n›n Divan’›ndaki Farsça-Türkçe kar›fl›k yazd›¤› mülemma gazellerinden al›nm›fl
beytidir. fiair mülemma fliirlerde yayg›n üslûp olan m›sra ve‹ N T Ebir
R N Ematla
T
ya beytin tamam›n›n farkl› bir dilden yaz›lmas› yerine ayn› cümlede farkl› iki dilden
iki ibareyi birlefltirmifltir. Beytin anlam›: “Bilirsin ki ben âlemde yaln›z seni severim.
Yan›ma gelmeyecek olursan senden ayr› kalman›n verdi¤i üzüntü ile ölürüm.”
Kad enâre’l-›flku li’l-uflflâka minhâce’l-hüdâ
Sâlik-i râh-› hakîkat ›flka eyler iktidâ
Fuzulî
Fuzulî beytin ilk m›sra›nda Arapça olarak “aflk›n, hidayet yolunu âfl›klar için ayd›nlatt›¤›n›”, ikinci m›sra›nda da Türkçe olarak “hakikat yoluna girenin baflka fleyi
de¤il aflk› k›lavuz kabul etti¤ini ya da etmesi gerekti¤ini” söylüyor. ‹kinci m›sra ilk
m›sra› aç›klay›c› bir niteli¤e sahiptir.
Sihr-i helâl
Sihr-i helâl, beyit aras›nda hem kendisinden önceki sözlerin sonu hem de
kendisinden sonraki sözlerin bafl› olabilecek flekilde söz söylemektir. Bu
söz tek sözcük olabilece¤i gibi birden fazla sözcük de olabilir. Sihr-i helâlin do¤ru
bir flekilde yap›lm›fl olmas› için her iki ihtimalde de beytin anlafl›labilir ve aç›k bir
anlat›ma sahip olmas› lâz›md›r. Sihr-i helâlin bir baflka anlam› da “güzel ve veciz
söz”dür.
Örnekler
Açma bâb-› dî¤ere Kâz›m yed-i hâcât›n›
Geh cenâb-› Mustafâ’ya geh fieh-i Merdân’a aç
Kâz›m Pafla
Bu beyit iki flekilde düz yaz›ya aktar›labilir: “Ey Kâz›m! ‹htiyaç dilenen elini baflkas›n›n kap›s›na açma; bazen Hz.Peygamber’e bazen de fleh-i merdan olan Hz.Ali’ye
aç.” Veya “Ey Kâz›m! Baflkas›n›n kap›s›na açma, ihtiyaç dilenen elini bazen Hz.Peygambere bazen Hz. Ali’ye aç.”
Bîgâne-i mahabbetün olmaz gam-âflinâ
Ey dâ¤-› derdin eylemeyen merhem-âflinâ
Nâilî
Birinci m›sra “gam-âflinâ olmaz” ve “bîgâne-i mahabbetin olmaz” fleklinde iki türlü de¤elendirilerek beyit flu flekillerde nesre çevrilebilir: “Ey sebep oldu¤u derdinin yaras›na merhem sürmeyen sevgili! Aflk›n›n yabanc›s› olan gam› tan›maz”. “Ey
sebep oldu¤u derdinin yaras›na merhem sürmeyen sevgili! Gama âflinâ olan; yani,
gam çekmesini bilen, senin aflk›n›n yabanc›s› olmaz.”
Rehâ bulmaz dil-i rûflen-zamîrân seng-i mihnetden
Demâdem inkisâr›n âleme teflhîr ider mir’ât
Nâ’ilî
‹lk m›sra›n sonundaki “seng-i mihnetden” terkibi hem kendisinden önceki cümlenin sonu hem de kendisinden sonra gelen cümlenin bafl› olabilir. Bu iki takdire
göre beytin düz yaz›ya aktar›lmas› da biri “‹çi p›r›l p›r›l olan insanlar›n gönlü mihnet tafl›ndan kurtulamaz. Nitekim ayna her zaman k›r›ld›¤›n› âleme teflhir eder.”;
di¤eri de “‹çi p›r›l p›r›l olan insanlar›n gönlü rahat yüzü görmez. Ayna her zaman
mihnet tafl›ndan k›r›ld›¤›n› âleme teflhir eder.” olmak üzere iki flekilde olur.
fiâh-› ›flkuz her ne emr itsek müsahhardur felek
Old› mâh-› nevle hizmet-kâr-› hançerdârumuz
Nef’î
Bu beyit de biri “Aflk ülkesinin flah›y›z. Her ne emretsek felek yerine getirir.
(Felek) hançere benzeyen yeni ay ile hizmetkâr›m›z ve muhaf›z›m›z oldu.”; di¤eri
de “Aflk ülkesinin flah›y›z. Her ne emr etsek o ifl bize râm olmufltur. Felek hançere benzeyen yeni ay ile hizmetkâr›m›z ve muhaf›z›m›z oldu.” olmak üzere iki flekilde düz yaz›ya aktar›labilir.
97
98
Âkil isen vahfl u tayrun flâh› ol Mecnûn gibi
Bafluna mürg âfliyân›ndan külâh-› devlet al
Hayâlî
“Ak›ll› isen Mecnun gibi vahfli hayvanlar›n ve kufllar›n flah› ol. Bafl›na kufl yuvas›ndan bir devlet külâh› koy.” fleklinde nesre çevirebilece¤imiz beyit, ayn› zamanda
“Ak›ll› isen vahfli hayvanlar›n ve kufllar›n flah› ol. Mecnun gibi sen de bafl›na kufl
yuvas›ndan devlet külâh› koy.” fleklinde de düz yaz›ya aktar›labilir.
Resm itmiflem gözümde hayâlini gûyiyâ
Nakfl-› nigâr› sâ¤er-i mercâna yazm›flam
Ahmed Pafla
fiair, sevgilisinin hayalini sanki gözünde resmetmifl ve bu hâliyle o güzelli¤i mercan kadehe çizmifl gibidir. Veya: Sevgilisinin hayalini gözünde resmetmifltir. Sanki
onun güzelli¤ini mercan kadehe çizmifltir. ‹lk m›sra sonundaki “gûyiyâ (=sanki)”,
kelimesini hem kendisinden önceki hem de sonraki cümlenin bir unsuru olarak
de¤erlendirmek mümkündür.
TAR‹H DÜfiÜRME
Arap alfabesindeki her harfin bir say› de¤eri vard›r. Bu nedenle Arap alfabesinin
bilinen s›ras› d›fl›nda say›sal de¤erleri esas al›narak yap›lm›fl bir baflka s›ralamas›
daha vard›r. Ebced elifbâs› ad› verilmifl olan bu s›ralamada günümüzde kullan›lan
Arap alfabesinde oldu¤u gibi harflerin flekil benzerlikleri de¤il, say›sal de¤erleri
esas al›nm›flt›r. Söz konusu alfabedeki harflerin bu s›ralan›fl›ndan sekiz anlams›z
sözcük do¤mufltur. Bu sözcükler ebced, hevvez, huttî, kelemen, sa’fes, karaflat, sehaz ve daz›¤d›r. Bu sözcüklerin alfabenin ve bunlar›n say›sal karfl›l›klar›n›n
ak›lda kalmas›n› kolaylaflt›rmak amac›yla uydurulmufl sözcükler oldu¤u anlafl›lmaktad›r. ‹flte Arap alfabesindeki harflerin say› de¤erlerini esas alarak bir olay›n tarihini veren bir kelime, bir cümle, bir m›sra ya da bir beyit söylemeye ya da yazmaya tarih düflürme; yap›lan hesaplamaya da ebced hesab›, hesab-› cümel ya
da hisâbü’l-cümel denir. Söz konusu alfabeye ebced elifbâs›, bu elifbadaki
harflerin say›sal karfl›l›klar›yla hesap yapmaya da ebced hesâb› denilmesi “ebced”in s›ralamadaki ilk sözcük olmas›ndand›r.
Her harfin küçükten büyü¤e do¤ru s›raland›¤› sekiz sözcük ve bu sözcüklerdeki harflerin say›sal olarak karfl›l›klar› flunlard›r:
99
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Ebcedle yaz›lm›fl olan tarihler Hicrî y›llar› gösterir. Bu tarihlerin Miladî
bulD ‹ Kkarfl›l›klar›n›
KAT
mak için Faik Reflit Unat’›n Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme K›lavuzu (Ankara: TTK
Yay›nlar›, 1988)’na baflvurabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
N N
Bir tarihteki harflerin hepsinin hesaba dahil edildi¤i târîh-i tâm (=tam tarih),
sadece noktal› harflerin hesapland›¤› mu’cem (=menkūt, cevher,
cevherîn), sadeAMAÇLARIMIZ
ce noktas›z harflerin hesaba kat›ld›¤› mühmel ya da sade tarih, m›sradan tarihin
iki kat›n›n ç›kt›¤› dü-tâ tarih, harflerin say›sal karfl›l›¤› olay›n meydana geldi¤i y›‹ T A hâle
P
l› göstermeyen eksik veya fazla gelip ekleme ve ç›karma ile Kuygun
getirilen
tamiyeli tarih gibi ebcedle tarih söylemenin pek çok türü vard›r.
Padiflahlar›n tahta ç›kmalar›na, devlet adamlar›n›n, yüksek bürokratlar›n önemT E Lgibi
E V ‹ Zbüyük
YON
li mevkilere tayinlerine, do¤umlara ve ölümlere, zafer ve fetih
hâdiselere, cami, mescid, medrese, han, hamam gibi eserlerin bitirilifl tarihlerine, zelzele,
yang›n gibi afetlere tarih düflürüldü¤ü gibi, s›rf hüner göstermek için önemsiz olaylara da tarih düflürülmüfltür.
‹NTERNET
Örnekler
1. Tam tarih: Afla¤›daki örneklerde tarihi m›sra›n tamam› vermektedir. Böyle
tarihlere tam tarih ya da târîh-i tâm denir.
Fevt-i monlâya didiler târîh:
Vây gitdi kemâli bu asrun
Zatî
Ahmed Cevdet Pafla vefât eyledi
Sürûrî
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
100
101
3. Mu’cem tarih: Afla¤›daki örnekte tarihi, m›sradaki noktal› harflerin toplam› vermektedir. Bu gibi tarihlere mu’cem, cevher, cevherîn târîh ad› da
verilir. Bu tarihlerde, tarihin nas›l bir tarih oldu¤una dürr-i yektâ, ›kd-i güher, leâlî gibi sözlerle de iflaret edilebilir.
Bir sabî-i reflîd mektebde
‹tdi hatm-i tilâvet-i Furkan
fiu hadîs old› cevherîn târîh
Hayruküm men te’alleme’l-Kur’ân
Sürûrî
4. Mühmel tarih: Afla¤›daki ilk örnekte tarihi, m›sra›n noktas›z harfleri vermektedir. ‹kinci örnekte ise, tarihi veren m›sra›n bütün kelimeleri noktas›zd›r. Tarihin noktas›z harflerde aranmas› gerekti¤ine fliirde geçen mühmel,
sâde, bî-nukat, bî-mu’cem gibi kelimelerle iflaret edilir:
Hurûf-i sâdelerle eyledüm tahrîr târîhin
Bekir A¤a kurup sûr-i tezevvüc ber-murâd old›
Sürûrî
Her sâlde mesrûr ola dâd-âver-i âlem
Sürûrî
4. Dü-tâ târîh: M›sradaki harflerin say› de¤erlerinin toplam› istenen tarihin iki
kat›n› verir. Dolay›s›yla elde edilen say›y› ikiye bölmek gerekir. fiair bazen
tarihin bu flekilde hesaplanmas› gerekti¤ine iflaret eder. Bu tarihlere dü-tâ
târîh denir.
Bir cum’a güni flevket ile Sultân Osmân old› flâh
Sürûrî
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
karfl›l›klar›n› bulunuz.
N N
sözcüklerinin ebced
hesab›yla say›sal
AMAÇLARIMIZ
Bu ünitede ifllenen konularla ilgili daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n
EdebiK ‹ T A Klâsik
P
yat Bilgisi: Belâgat (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›, 2010) adl› kitab›na
baflvurabilirsiniz.
S O R U
4
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
102
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Müflterek malzemeyi kullanmaya dayal› sanatlar› tan›mak ve tan›mlayabilmek.
Müflterek malzemeyi kullanmaya dayal› sanatlar
iktibâs, îrâd-› mesel, tazmîn ve telmîhtir. ‹ktibâs “manzum ya da mensur bir metinde bir
ayetin ya da hadisin tamam›n› ya da bir k›sm›n›
al›nt› yoluyla kullanmak”t›r. Hadislerden yap›lan
iktibâslara tenvîr de denir. Îrâd-› mesel, “bir
önermeyi desteklemek ya da ispat için bir atasözünü ya da hikmetli bir sözü delil getirmek”tir.
Bu sanata irsâl-i mesel de denir. Tazmîn, “bir
flairin baflka bir flaire ait fliirden bir m›sra›, bir
beyti ya da iki beyti kendi fliirine almas›”na denir. Telmîh, “bir söz içerisinde bir k›ssaya, bir
efsaneye, tarihî bir olaya veya bir ayete ya da hadise, meflhur bir darb-› mesele, bir inan›fla iflaret
etmek” anlam›nda bir edebî terimdir.
Sonradan belâgate dahil edilen hünerleri belirleyebilmek.
Sonradan belâgate dahil edilen hünerler muammâ, lügaz, telmî’, sihr-i helâl ve tarih düflürmedir. Muammâ, “remiz ve îmâ yoluyla; yani,
do¤rudan de¤il dolayl› olarak iflaret ile bir ismi
gösteren söz”dür. Muammâ genellikle fliirde olur.
Lügaz “insan ismi d›fl›nda, bir fleyin özelliklerinin s›ralanarak muhataptan bunun ne oldu¤unun soruldu¤u bir tür bilmece”dir. Telmî’, “bir
flairin Türkçe yazm›fl oldu¤u fliirinin baz› m›sralar›n› Arapça veya Farsçayla söylemesi”dir. Bu tür
fliirlere mülemma’ denir. Sihr-i helâl, “beyit aras›nda hem kendinden önceki sözlerin sonu hem
de kendinden sonraki sözlerin bafl› olabilecek
flekilde söz söylemek”tir. Arap alfabesinde her
harfin bir say› de¤eri vard›r. Harflerin say› de¤erlerini esas alarak ebcedle bir olay›n tarihini
gösteren bir kelime, bir cümle, bir m›sra ya da
bir beyit söylemeye ya da yazmaya tarih düflürme denir.
N
A M A Ç
3
Tarih düflürme yöntemlerini tan›yabilmek ve bu
yöntemlerle düflülmüfl tarihler üzerinde çözümleme yapabilmek.
Arap alfabesindeki her harfin bir say› de¤eri vard›r. Bu nedenle Arap alfabesinin bilinen s›ras› d›fl›nda say›sal de¤erleri esas al›narak yap›lm›fl bir
baflka s›ralamas› daha vard›r. Ebced elifbâs› ad›
verilmifl olan bu s›ralamada harflerin say›sal
de¤erleri esas al›nm›flt›r. Söz konusu alfabedeki
harflerin bu s›ralan›fl›ndan sekiz anlams›z sözcük do¤mufltur. Bu sözcükler ebced, hevvez,
huttî, kelemen, sa’fes, karaflat, sehaz ve daz›¤d›r. Arap alfabesindeki harflerin say› de¤erlerini esas alarak bir olay›n tarihini veren bir kelime, bir cümle, bir m›sra ya da bir beyit söylemeye ya da yazmaya tarih düflürme denir. Yap›lan
hesaplamaya da ebced hesab›, hesâb-› cümel
ya da hisâbü’l-cümel ad› verilmifltir. Tarihlerin
tam, ta’miyeli, mu’cem, mühmel ve dü-tâ adlar› verilmifl çeflitleri vard›r.
103
1. Afla¤›dakilerden hangisi nazire ile efl anlaml›d›r?
a. nakîza
b. intihal
c. cevâb
d. akd
e. hall
2. Bir önermeyi desteklemek ya da ispat etmek için bir
atasözünü ya da hikmetli sözü delil olarak kullanmaya
ne ad verilir?
a. îrâd-› mesel
b. tazmîn
c. telmîh
d. iktibâs
e. ta’miye
3. “Manzum ya da mensur metinde bir ayetin ya da hadisin tamam›n› ya da bir k›sm›n› al›nt› yoluyla kullanmak” fleklinde tan›mlanan terim afla¤›dakilerden hangisidir?
a. irsâl-i mesel
b. iktibâs
c. telmî’
d. telmîh
e. tazmîn
4. Ta’miye afla¤›dakilerden hangisiyle iliflkili bir terimdir?
a. mülemma’
b. telmî’
c. muammâ
d. lügaz
e. tazmîn
5. “Sünbüle burcu”nun Türkçe karfl›l›¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Arslan burcu
b. Yay burcu
c. O¤lak burcu
d. Baflak burcu
e. Bal›k burcu
6.
7. Sa’y idüp isyâna destümde o kald› âkibet
Zâhir old› leyse li’l-insâni illâ mâ-se’â
‹zzet Molla
Yukar›daki beyitte koyu dizilmifl olan k›s›m Kur’ân’dan
al›nm›fl bir ayet parças›d›r. Beyitteki anlat›m tekni¤i afla¤›dakilerden hangisidir?
a. irsâl-i mesel
b. telmîh
c. iktibâs
d. tazmîn
e. sihr-i helâl
8. Yaln›zca noktal› harflerin hesapland›¤› tarihe ne ad
verilir?
a. dü-tâ
b. mu’cem
c. mühmel
d. tâm
e. ta’miyeli
9. An dil ki be-aflk üfted âtefllere yanmaz m›
V’ân kes ki be-gam hufted korkuyla uyanmaz m›
fieyh Gâlib
Yukar›daki beytin koyu harflerle dizilmifl olan k›s›mlar›
ayn› flair taraf›ndan Farsça, di¤er k›s›mlar› da Türkçe
olarak yaz›lm›flt›r. Divan fliirinde bu tür manzumelere
ne ad verilir?
a. mülemma’
b. mücevher
c. musammat
d. mu’cem
e. muammâ
10. Leblerin yâd eyledi yârun lisân-› hâl ile
K›ld› bir flîrîn hikâyet gonce-i rengîn-edâ
Bakî
Birinci m›sra›n sonunda koyu harflerle dizilmifl olan k›s›m beyitte hem kendisinden önceki sözlerin sonu hem
de sonraki sözlerin bafl› olacak biçimde kullan›lm›flt›r.
Divan fliirinde bu anlat›m tekni¤ine ne ad verilir?
a. irsâl-i mesel
b. mezheb-i kelâmî
c. sihr-i helâl
d. hisâb-› cümel
e. temsîlî teflbîh
104
1. c
2. a
3. b
4. c
5. d
6. c
7. c
8. b
9. a
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Nazîre ve Nakîza” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Îrâd-› Mesel” bafll›kl›
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹ktibâs” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Muammâ” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Muammâ” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarih Düflürme” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹ktibâs” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarih Düflürme” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Telmî’” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Sihr-i Helâl” bafll›kl›
S›ra Sizde 3
Muammâ, “remiz ve îmâ yoluyla; yani, do¤rudan de¤il
dolayl› olarak iflaret ile bir isme delâlet eden söz”dür.
Lügaz ise, insan ismi d›fl›nda, bir fleyin özelliklerinin s›ralanarak bunun ne oldu¤unun soruldu¤u bir tür bilmecedir. Muammâ ile lügaz aras›ndaki bafll›ca farklar
flunlard›r: a) Muammâda sadece “esmâü’l-hüsnâ (=Allah’›n isimleri)” ve insan ismi gizlenir. Lügaza ise bunlar›n d›fl›nda her fley konu olabilir; b) Üslûplar› farkl›d›r. Muammâda soru olmaz. Lügaz ise “nedir ol kim ?...”
gibi ifadelerle bafllar. Di¤er bir ifade ile muammâ âfl›kâne, hikemî, tasvirî ve benzeri nitelikte fliirler ile yaz›l›r,
bu tarzda yaz›lm›fl fliirler içine gizlenir. E¤er gizlenen
isim muammân›n bafl›na yaz›lmam›flsa ço¤u zaman orada bir muammâ oldu¤unu fark etmek mümkün de¤ildir. Ama lügaz›n bir bilmece oldu¤u aç›kt›r; c) Muammâlara göre lügazlar›n yaz›ld›klar› metinler daha uzundur; d) Muammây› çözmek lügaza göre çok daha zordur. Çünkü muammây› çözme yukar›da iflaret edildi¤i
gibi derin bir dikkat, keskin bir zekân›n yan› s›ra üç dil
ile ilgili bilgi, genifl ve derin bir kültür birikimi gerektirir. Lügazlar›n çözümü ise ço¤u zaman pratik zekâya
ba¤l›d›r.
S›ra Sizde 4
S›ra Sizde 1
Nazîre bir flairin baflka bir flairin fliirini örnek olarak
onunla ayn› vezin ve kafiyede yazd›¤› fliire denir.
Nazireye cevap da denir.
S›ra Sizde 2
‹ktibâs, bir terim olarak “manzum ya da mensur metinde bir ayetin ya da hadisin tamam›n› ya da bir k›sm›n›
al›nt› yoluyla kullanmak” fleklinde tan›mlanabilir. Tazmîn ise “bir flairin di¤er bir flairin fliirinden bir bölümü
kendi fliirine almas›”d›r. “Tazmîn” ile “iktibâs”›n benzer
yönü her ikisinin de al›nt› olmas›; bu iki terimin ifade
ettikleri kavramlar aras›ndaki fark, al›nt›n›n “iktibâs”ta
ayet ve hadis, “tazmîn”de ise fliir olmas›d›r.
Kaynak
Saraç, M. A. Y. (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: SÖZ SANATLARI

Transkript

Benzer belgeler

Odyofil`in Uzun ‹nce Bir Yolu

Askerlik Anıları

1940 sonları-1960 başları (5)

Wowereit: Sadece başörtüsü olmazdı

AÇ - ekolojikmim.com