drois aRqma da istoriis koncefcia Sua saukuneebis qarTul kulturaSi
Transkript
drois aRqma da istoriis koncefcia Sua saukuneebis qarTul kulturaSi
avtoris stili daculia ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti istoria (kulturis mecnierebebi) malxaz Toria drois aRqma da istoriis koncefcia Sua saukuneebis qarTul kulturaSi ("qarTlis cxovrebis" istoriografiuli tradiciis mixedviT) ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis filosofiis doqtoris (PhD) akademiuri xarisxis (istoriis mimarTulebiT) mosapoveblad warmodgenili d i s e r t a c i a mecnier-xelmZRvaneli: nino Ciqovani istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori 2008 Sinaarsi Sesavali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Tavi I Sua saukuneebis qarTuli kultura: drois aRqmisa da istoriis gaazrebis anTropologiuri kvlevis perspeqtivebi . . . . . . . . . . . . . . . . 25 § 1. ZiriTadi cnebebi da terminebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..30 Tavi II droisadmi damokidebuleba da istoriis gaazreba antikur epoqaSi . . . .35 Tavi III droisa da istoriis gageba Sua saukuneebSi: qarTuli kultura qristianuli samyaros konteqstSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 I. drois da istoriis gageba da Sua saukuneebis saistorio mwerlobis Janrobrivi Taviseburebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..50 § 1. Sua saukuneebis evropa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 § 2. bizantia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 § 3. Sua saukuneebis saqarTvelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 II. warsulis aRqmis, mowesrigebis da reprezentaciis formebi istoriul teqstebSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 71 § 1. qronologia da periodizacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 § 2. Sua saukuneebis qristianuli samyaros mnemoteqnika da istorikosis roli sazogadoebis koleqtiuri mexsierebis CamoyalibebaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 III. momavlis aRqma da esqatologiuri gancda Sua saukuneebis qristianul samyaroSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Tavi IV droTa mravalgvaroba Sua saukuneebSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 daskvna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 damowmebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 2 Sesavali sakiTxis dasma, sakvlevi problemis aqtualoba. drois aRqma da, masTan erTad, istoriis gageba kulturis fundamenturi maxasiaTebelia. a. gureviCis (А. Гуревич) TqmiT, “naklebad moiZebneba kulturis iseTi maxasiaTebeli, romelic mis arss ise gamoxatavdes, rogorc es drois gagebaSi vlindeba (gureviCi 1972b: 19). o. Spengleri (O. Spengler) wignSi “evropis daisi” (1918 w.) xazgsmiT aRniSnavda, rom TiToeuli kultura, rogorc unikaluri da TviTkmari erToba, specifikurad aRiqvams drois mdinarebas da Taviseburad gaizrebs istoriul process. ufro metic, XX saukuneSi anTropologiuri kvlevebis farglebSi Camoyalibebuli diqotomiis “dasavleTi da aradasavleTi” erT-erT safuZvlad swored droisa aRqmisa da istoriis gaazrebis Tavisebureba igulisxmeba. am diqotomiis mixedviT, dasavleTi “drois kulturaa”. misi mTavari maxasiaTebelia sworxazovani dro da istorizmi, romelic gulisxmobs dinamikurobas, mudmiv cvalebadobas da winsvlas. aradasavleTi, umTavresad aRmosavleTi, “sivrcis kulturaa”. drois kategoria misTvis ucxo ar aris, magram igi pricipulad gansxvavebulad aRiqmeba. es aris cikluri, aistoriuli, dinamikurobisagan, maradiulad ganmeorebadi cikluri drois daclili, dro. gagebas ukavSireben, kerZod, cnobiereba. magaliTad, igive antikurobaSi da, kerZod, im cvlilebebsagan etaps, konkretuli rodesac epoqis gabatonebuli dasavleTisTvis, zogadad, msoflaRqmas iyo miTosuri konkretul periodSi, winaqristianul xanaSi damaxasiaTebeli iyo cikluri drois gageba da istoriuli procesic Sesabamisad gaizreboda. stereotipuli msazRvreli aRsaniSnavia SexedulebiT, qristianobaa isic, dasavluri (da ara rom miRebuli, civilizaciis antikuri lamis tipologiuri memkvidreoba). Sua saukuneebSi, rodesac qristianuli religia gansazRvravda maSindeli evropis msoflmxedvelobas da socialuri realobis yvela mxares, Seiqmna is ZiriTadi maxasiaTeblebi, romlebmac ganapirobes Tanamedrove dasavluri civilizaciis saxis Camoyalibeba. 3 amgvarad, erTi midgomis mixedviT, cikluri dro damaxasiaTebelia aradasavluri kulturebisaTvis, meoris Tanaxmad, is miTosur cnobierebas ukavSirdeba da, SesaZloa, es etapi yvela kulturam gaiara. magram, aRsaniSnavia is faqti, rom, orive SemTxvevaSi, cikluri drois Secvla, umTavresad, qristianobis gavrcelebasTan aris dakavSirebuli, romelmac sworxazovani droisa da istoriis koncefcia daakanona. qarTuli kultura yalibdeboda iseT arealSi, sadac tradiciulad gadioda (da axlac gadis) sazRvari qristianul da aRmosavlur muslimur samyaroebs Soris. es garemoeba misi tipologiuri raobis da civilizaciuri kuTvnilebis, dasavleTTan da aRmosavleTTan mimarTebis problemas aqtualurs xdis. erTi SexedviT, TiTqos, naTelia, rom saqarTvelo, rogorc mkafiod gamokveTili qristianuli qveyana, axlos unda iyos dasavleTTan – aseve qristianul samyarosTan. magram problema ase martivi ar ganmsazRvreli aris. magaliTad, mniSvneloba mxolod dasavluri qristianobas civilizaciis ar hqonda CamoyalibebaSi. amis dasturia is, rom qristianuli samyaros erT-erT mZlavr centrs, bizantiis imperias, xSir SemTxvevaSi, tipurad aradasavlur erTobad gaiazreben. irkveva, rom Sua saukuneebis evropas da bizantias Soris gansxvaveba iyo droisa da istoriis gaazrebaSic. warmodgenili naSromi Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis koncefciis sakiTxs eZRvneba. vfiqrobT, rom qarTuli kulturis maxasiaTeblebis kvlevisaTvis Sua saukuneebi erTerT yvelaze saintereso periodia. saqarTveloSic, dasavleTis msgavsad, am epoqaSi eyreba safuZveli im realobas, romelic didi xnis ganmavlobaSi gansazRvravda, da axlac ganxazRvravs, qarTuli kulturis Taviseburebebs. xazi problema unda gaesvas istoriis mravalaspeqtiania da, im garemoebas, gaazrebasTan SesaZloa, rom naSromSi kavSirSia misi aRqmis drois aRqmis ganxiluli. dro sakiTxi mravali TvalsazrisiT iyos dasmuli. magaliTad, drois gageba sabunebismetyvelo mecnierebebSi, filosofiaSi, mxatvrul literaturaSi, kinoSi da a.S. es sia SeiZleba kidev ufro gagrZeldes. istoriis gagebis erTad moazreba, Cvens mier drois aRqmisa da garkveulwilad, Semofarglavs kvlevis areals da Tavidan agvacilebs SesaZlo aRrevebs, romelic 4 ukavSirdeba iseTi rTuli da fundamenturi problemis kvlevas, rogoricaa drois aRqma. aqedan gamomdinare, kvlevis obieqtad aRebulia Sua saukuneebis qarTuli saistorio tradicia _ “qarTlis cxovreba”. saistorio tipis teqstebSi ki, rogorc cnobilia, movlenebis warmoCena swored warsulis perspeqtivaSi xdeba. garda amisa, da rac mTavaria, warsulis/istoriis gagebam SeiZleba ufro mkafiod gamoavlinos, zogadad, sazogadebaSi drois aRqmis specifika. iaponeli istorikosi masaiuki sato aRniSnavs, rom warsulze warmodgenis mixedviT SesaZlebelia vimsjeloT drois aRqmis Taviseburebazec. homo sapiens-i erTadeTi saxeobaa, romelsac warsulisaken gaxedvis unari aqvs. warsuli qaoturia, magram adamianis, rogorc homo historicus-is Taviseburi unaria, garkveulwilad moawesrigos es qaosi, gaxados is ufro gasagebi (sato 2000: 1). Sua istoriis saukuneebis qristianul iudeur-qristianuli mniSvnelovania momavlis samyaroSi koncefciis gageba. miRebuli konteqstSi momavlis aRqma droisa aseve da Zalian dakavSirebuli iyo meored mosvlis, samyaros aRsasrulis esqatologiur molodinTan. Sua saukuneebis teqstebSi, apokalipsze saubari saerTod rom ar iyos, isini mainc gamsWvalulia im providencialuri rwmeniT, rom istoria RvTiuri Canafiqris droSi gaxnorcielebis procesia, romelic samyaros Seqmnidan daiwyo da gankiTxvis dRes dasruldeba. iudeur-qristianuli dro, misTvis damaxasiaTebeli gansakuTrebuli aqcentiT dasawyissa da dasasrulze, ra Tqma unda, gamjdari iyo Sua saukuneebis sazogadoebaSi. momavalze arsebul es vlindeboda, koleqtiur zogadad, SexdeulebebSi. Sua warsulsa da saukuneebSi specifikurad xdeboda warsulis aRqma da reprezentacia, Taviseburi iyo mnemoteqnika. garda amisa, Sua saukuneeebSi arsebobda drois mravali, “lokalur konteqstze” damokidebuli gageba, romlebic, aseve, qristianuli religiis konteqstSi Tavsdeboda. magram, xandaxan, drois es lokaluri gagebebi bolomde ar Seesabameboda “oficialuri” drois gagebas da ar akmayofilebda socialuri drois “meufis”, anu eklesiis interesebs. kvlevis mizani da mosalodneli Sedegebi. naSromis mizania drois aRqmisa da istoriis gaazrebis, rogorc kulturis tipologizaciis erT 5 erTi mniSvnelovani saukuneeebis kriteriumis qarTuli safuZvlianobis kulturis magaliTze. dasabuTeba ZiriTad Sua amocanas warmoadgens Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois aRqmis da masze dafuZnebuli istoriis istoriografiuli analizis gagebis tradiciis safuZvelze. am Taviseburebebis _ “qarTlis Cveneba cxovrebis” umniSvnelovanesi qarTuli teqstebis maxasiaTeblis _ kvlevam, SesaZloa, xeli Seuwyos zogadad qarTul kulturaSi drois gancdis Taviseburebebis gamovlenas. es ki wingadadgmuli nabiji iqneba qarTuli kulturis raobis, misi civilizaciuri mikuTvnebulobis dadgenis gzaze. dasaxuli miznis miRweva, konkretuli mimarTulebiT aucilebili iyo winaswari muSaobas qristianul varaudebis iTvaliswinebda. samyaros _ rogorc Sesabamisad, pirvel rigSi, bizantiis, aseve medievaluri evropis _ realobis gaTvaliswineba qarTuli kulturis kvlevis dros. Sua saukuneebis qarTuli kultura, tradiciulad, bizantiuri sivrcis Semadgenel nawilad moiazreba. aqedan gamomdinare, qarTuli saistorio tradiciasTan gakeTebis mwerlobis SedarebiTi perspeqtivas analizi qmnida. Sua bizantiur Tavidanve saukuneebis istoriografiul garkveuli daskvnis evropasTan qarTul kulturas uSualo Sexeba ar hqonda, Tumca masTan, rogorc qristianul sivrcesTan, SeiZleboda, bevri saerTo niSani hqonoda, maT Soris, drois aRqmisa da istoriis gaazrebis TvalsazrisiTac. Cvens mier arCeuli periodi (Sua saukuneebi XIV saukunemde) is epoqaa, roca dasavlur da aRmosavlur qristianul samyaros Soris gansxvavebebi, muxedavad XI saukuneSi momxdari sqizmisa, jer kidev Camoyalibebis stadiaSia. am dros jer kidev ar arsebobs dasavleTis is gageba, romelic reformaciis Semdgom Camoyalibda. aqamde qristianul samyaros kidev ramdenime saukune unda gaevlo. amitom Cvens mier sakvlev periodSi Sua saukuneebis evropa da bizantia, mTeli rig sferoebSi maT Soris arsebuli gansxvavebebis miuxedavad, jer kidev SeiZleba erT qristianul sivrced gaviazroT. rogorc aRvniSneT, istoriis aRqmis Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois da Taviseburebis kvlevisaTvis saWiroa am problemis ganxilva anTopologiur WrilSi, misi kulturuli/socialuri aspeqtis 6 warmoCena, kerZod, drosa da istoriul procesze koleqtiuri Sexedulebebis gamovlena saistorio mwerlobaze dayrdnobiT. gaweulma muSaobam aCvena, rom Cveni winaswari varaudebi, garkveuli TvalsazrisiT, dadasturda, zogierT konkretul SemTxvevaSi ki gansxavebuli suraTi miviReT. magaliTad, rogorc mosalodneli iyo, erTi mxriv, qarTuli teqstebi avlenen zogad qristianul maxasiaTeblebs droisa da istoriis gagebasTan mimarTebaSi. es Cans drois qrisitinuli koncefciis primatSi, istoriul narativTa tipebSi da sxv. magram, meore mxriv, kvlevis procesSi gamovlinda mTeli rigi gansxvavebebi qarTul saistorioo mwerlobasa da qristianuli samyaros sxva istoriografiul tradiciebs Soris. magaliTad, es exeba saistorio mwerlobis Janrobriv Taviseburebebs. am sakiTxebs warmodgenil naSromSi dawvrilebiT ganvixilavT da ZiriTad debulebebs mis dakvnaSi avsaxavT. mecnieruli siaxle. kulturaTa tipologiuri kvleva kulturis mecnierebebis, rogorc holisturi, integraluri da komparativistuli disciplinis, erT-erTi ZiriTadi da yvelaze aqtualuri problemaa. qarTul samecniero realobaSi msgavsi tipis kvlevebi didi xani ar aris, rac daiwyo da, amdenad, CvenTvis saintereso sakiTxisadmi sagangebod miZRvnili naSromi TiTo-orola Tu moiZebneba. es garemoeba arTulebs qarTuli kulturis raobis mkafiod gamovlenas. wamodgenili naSromi qarTuli kulturis tipologiuri raobis kvlevis axlad damkvidrebuli tradiciis gagrZelebaa. amasTan erTad, naSromi Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis gaazrebis, rogorc tipologiuri maxasiaTeblis kvlevis pirveli cdaa. es ki saSualebas gvaZlevs, Sua saukuneebis qarTul kulturas gansxvavebuli rakursiT SevxedoT. kvlevis mecnierebebSi meTodologiuri SemuSavebulia da Teoriuli mravali safuZvlebi. Teoriuli modeli, kulturis romlebic kulturis rTuli da mravalmxrivi fenomenis asaxsnelad gamoiyeneba. naSromSi formulirebuli problemis kvleva adekvatur meTodologiur da Teoriul safuZvels unda emyarebodes. erT-erT aseT Teoriul modelad gvesaxeba lokalur-civilizaciuri koncefcia, ramdenadac misi mTavari Tavisebureba, swored, garkveuli maxasiaTeblebis safuZvelze kulturaTa tipologizaciaa. droisa da istoriis gaazrebis specifika mxolod erT-erTia im mraval maxasiaTebels Soris, romlebic avlenen 7 kulturis xasiaTs da misi tipologiuri raobis gansazRvris SesaZleblobas iZlevian. lokalur-civilizaciuri Teoriis Tanaxmad, kacobrioba mravali, erTmaneTisgan TiToeuli gansxvavebuli, kultura kulturis unikaluri da erTobliobas TviTkmari (Tumca warmoadgens. ara Caketili) erTobaa, romelic ganviTarebis sakuTar gzas gadis. es midgoma XIX saukuneSi Camoyalibebuli gabatonebuli gvevlineba, da dasavleTis evolucionisturi romlis mixedviT, Teoriis arsebobs samecniero wreebSi alternatiul erTiani xedvad kacobrioba, saerTo istoriiT da ganviTarebis erTgvarovani gziT. evolucionistebis azriT, msoflioSi arsebuli kulturuli mrvalferovneba im garemoebiT aixsneba, rom e.w. “civilizebuli” da “CamorCenili” xalxebi saerTo sakacobrio istoriis sxvadasxva safexurze dganan. magaliTad, isini miiCnevdnen, rom dasavleTma ukve miaRwia civilizaciis dones, sxva xalxebi ki am gzas mogvinebiT gaivlidnen. e.b. tailoris, (E.B. Tylor), j. frezeris (J. Frazer), l. h. morganis (L. H. Morgan) da sxva adreuli periodis anTropologebis mier Seqmnili es Teoriuli modeli Semdgomi periodis koncefciebzec axdenda gavlenas. magaliTad, es gavlena Cans XX saukunis ganmavlobaSi aradasavluri kulturebis mimarT arsebul SefasebiT damokidebulebaSi. msoflio istoriis evropocentristuli xedva arc TanamedroveobisTvis adanaSauleben ZaldatanebiT aris imaSi, rom Tavsmoxvevas ucxo. is dRes dasavleTs Zveleburad cdilobs Tavisi aRmosavleTisa kvlav Riad Rirebulebebis da, saerTod, aradasavleTisaTvis. kulturaTa safuZvelze, xeli tiplogizaciam Seuwyo am konkretuli maxasiaTebelTa Camoyalibebas. xangrZlivi tradiciis mqone maxasiaTeblebis diqotomiuri xedvis “dasavleT-aRmosavleTis” diqotomia kulturaTa da civilizciaTa tipologiuri maxasiaTeblebis safuZvelzea agebuli. dasavleTisa da aRmosavleTis maxasiTeblebad miCneuli niSan-Tvisebebis CamonaTvali jgufdeba socialur-ekonomikuri, politikuri, istoriuli, kulturul-istoriuli niSniT. aRmosavleTi erTmaneTisagan gansxvavdeba adamianis adgilis gansazRvriT; samyaros “dasavleTi da xedviTa da masSi bunebis aRqmiTa da masze zemoqmedebis (misi Semecnebis) xerxebiT _ magiuri, racionaluri, teqnikuri Tu sxv; 8 individisa da Sromisadmi; koleqtivis urTierTmimarTebiT; damokidebulebiT urTierTobaTa regulatorisadmi; urTierTmimarTebiT... urbanistul, samarTlis, (Ciqovani industriul, damokidebulebiT rogorc amqveyniuris 2005: 84); demokratiul, socialur da imqveyniuris dasavleTi ganixileba sekularul, pluralur, racionalur, dinamiur civilizaciad. aRmosavleTi ki, amis sapirispirod, miCneulia sasoflo, agrarul, avtoritarul, religiur, monistur, intuiciur, statikur erTobad. amgvari diqotomiebis arsebobas bevri mowinaaRmdege yavs. marTlac, tradiciuli gagebiT, dasavleTisa da aRmosavleTis diqotomias yovelTvis iyenebdnen xarisxobrivi da SefasebiTi mniSvnelobiT. xSirad, es modeli xels maxasiaTeblebis uSlis rigi gamovlenas, msgavsi, TiTqos, dasavleTsa da aRmosavleTs Soris. saerTo Tu radikalurad universaluri dapirispirebul Sesabamisad, bevrs miaCnia, rom es Zalian mkacri modelia dasavleTsa da aRmosavleTs Soris sxvaobis aRsaniSnavad. magram, amasTan erTad, Cven ver ugulebelvyofT realur, fundamentur da tipur gansxvavebebs maT Soris. es srulebiTac ar niSnavs, rom romelime sazogadoebis maxasiaTeblebi SevafasoT da maT “ganviTarebuli” an “primitiuli” kulturebi vuwodoT. zemoTac aRiniSna, rom qarTuli kulturis tipologiuri raobis problema gansakuTrebiT aqtualuria civlizaciaTa gzajvaredinze saqarTvelos arsebobis gamo. amitomac dasavleTisa da aRmosavleTis urTierTmimarTebis konteqstSi qarTuli kulturis ganxilva gansakuTrebul mniSvnelobas iZens da, SeiZleba, saintereso dakvnebamde migviyvanos. Tumca gasaTvaliswibebelia is garemoebac, rom garkveuli maxasiaTebeli, SeiZleba, erT civilizaciasTan _ magaliTad, dasavleTTan _ gvakavSirebdes,. sxva niSniT ki aRmosavlur sivrcesTan viyoT ufro axlos. amitom, romelime erTi maxasiaTeblis safuZvelze kulturuli da civilizaciuri raobis Sesaxeb daskvnis gakeTeba marTebuli ar iqneboda. Sua saukunebis qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis koncefciis kvleva, Cveni azriT, kulturuli anTropologiis perpeqtivaSi unda moxdes, radgan naSromSi sakvlevi problema dasmulia koleqtiur, sazogadoebriv aspeqtSi. aq yuradReba unda mieqces im 9 garemoebasac, rom kulturuli ZiriTadad, “cocxali sakiTxi Sua ki istoriuli anTropologiis sazogadoebebi” saukuneebis perspeqtivis kvlevis (living societies) qarTul Sedis. sazogadoebas gaTvaliswinebiT, arealSi, sakvlevi ukavSirdeba. msgavsi tipis am kvleva, garkveuli Tvalsazrisis Tanaxmad, SeiZleba istoriul anTropologiis sferosac mivakuTvnoT. Tumca, vfiqrobT, rom kulturul- anTropologiuri da istoriul-anTropologiuri midgomebi pricipulad ar gansxvavdeba erTmaneTisgan, radgan, orive SemTxvevaSi, kvlevis mTavari obieqti sazogadoebaa. Tumca, Tanamedrove anTropologebisagan gansxvavebiT, Cven ver SevZlebT sakvlev sazogadoebaSi cxovrebas da “CarTuli dakvirvebis” meTodiT mis “Signidan” Seswavlas. naSromSi “informantebis” rols asruleben Sua saukuneebis istoriuli teqstebi da ara cocxali adamianebi. es wyaroebi pirdapir ar gagvcemen pasuxs CvenTvis saintereso kiTxvebze, Tumca, rogorc “analebis” saistorio skolis warmomadgenlebi miiCnevdnen, mTavaria sworad davusvaT kiTxvebi wyaroebs da isini aucileblad gvipasuxeben. am Tvalsazrisidan gamomdinare, naSromSi qarTuli saistorio teqstebi danaxulia specifikuri rakursiT, romelic mimarTulia Sua saukuneebis qarTul sazogadoebaSi drois aRqmisa da istoriis gaazrebis Taviseburebebis gamovlenisaken. sakvlevi sakiTxebic am rakursis Sesabamisad aris formurilebuli. magaliTad, vlindeba Tu ara “qarTlis cxovrebis” teqstebSi Sua saukuneebis qarTul sazogadoebaSi arsebuli koleqtiuri warmodgenebi drosa da istoriaze? Tu vlindeba _ ra formiT? da a.S. msgavsi tipis kiTxvebze uSualo pasuxi, rogorc wesi, ar arsebobs, radgan avtori am sakiTxebze sagangebod ar msjelobs. Tumca misi teqsti SeiZleba Seicavdes cnobebs im “temporalur ritmebze”, romliTac cxovrobda es avtori da misi Tanamedrove sazogadoeba. kvlevis meTodebi. naSromSi dasaxuli miznis (Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis gaazrebis maxasiaTeblis kvleva, masTan realizacia) miRweva gamoyenebiT. ra davinaxavT, ver moviazrebdeT dakavSirebuli Tqma SesaZleblad unda, gavigebT, mas. Teoriul-meTodologiuri magram, Tu qarTul romeli aseve gvesaxeba SedarebiTi kulturas civilizaciis SeiZleba iTqvas, midgomis meTodis “Signidan” konteqstSi rom Tu ar unda sxva 10 kulturebTan ar gavavlebT paralelebs, sakuTari kulturis Secnobis gzaze bevri dabrkoleba Segvxdeba. aRsaniSnavia, rom saqarTvelosa da qarTuli kulturis istoriis problemebis msgavsi meTodebiT kvlevis, tradiciis ararseboba, mniSvnelovanwilad, ganapirobebs imas, rom Zalian gviWirs saqarTvelos moazreba romelime didi erTobis konteqstSi, msjeloba Tanamedrove etapze Zalian aqtualur sakiTxze _ dasavleTTan Cveni mimarTebis Taobaze. ufro myari da racionaluri iqneboda, Tu Cvens samecniero wreebSi meti yuradReba mieqceoda kros-kulturul da SedarebiT kvlevebs. qarTuli kulturis konkretuli maxasiaTeblebis ganxilva komparativistul WrilSi ,misi ufro srulyofilad interpretaciis da tipologizaciis saSualebas mogvcems. kros-kulturuli SedarebiTi meTodi aseve iTvaliswinebs sakvlevi problemisTvis Sesabamisi sivrciTi da droiTi konteqstis moZebnas. sxvagvarad rom vTqvaT, problema unda ganixilebodes horizontalur da diaqronul WrilSi. warmodgenili naSromis farglebSi qarTuli kultura ganixileba medievaluri qristianuli samyaros konteqsti. Sua saukuneebi qarTuli kulturis SedarebiTi kvlevisaTvis erTerTi mniSvnelovani periodia. gansakuTrebiT saintereso paralelebis moZebna SeiZleba maSindeli qristianuli samyaros sazogadoebebTan. zemoT ukve aRiniSna, rom am periodis evropaSic da saqarTveloSic qristianobis maxasiaTeblebi, damkvidrebis Sedegad yalibdeba romlebic SemdgomSic is gansazRvrvdenen kulturuli kulturul Taviseburebebs. Tumca saWiroa drois ufro dakonkreteba, radgan Sua saukuneebi sakmaod did periods moicavs. arsebobs misi periodizaciis gansxvavebuli sqemebi. magaliTad, erT SemTxvevaSi Sua saukuneebis dasasruls ukavSreben evropaSi momxdar samrewvelo revouluciebs, sxva SemTxvevaSi _ konstantinepolis dacemas. arsebobs sxva mosazrebebic. warmodgenil naSromSi, ZiriTadad, vexebiT XIV saukunemde periodis qarTvel avtorTa teqstebs. swored am periodamde TariRdeba “qarTlis cxovrebis” e.w. Zveli saqarTveloSic da epoqaSi, cvlilebebi, teqstebi. garda amisa, es periodi evropaSic ueWvelad iTvleba Sua saukuneebad. am saqarTveloSic qristianoba ciklis da eropaSic, msoflmxedvelobas, gansazRvravda. evropul cnobierebaSi romlebic renesanss da ZiriTadad, momxdari reformacias didi ukavSirdeba, 11 umTavresad, XIII saukunis Semdeg iwyeba. manamde ki, evropa gamsWvalulia qristianul-providencialuri SegnebiT. miuxedavad imisa, rom Cvens mier SerCeul periodSi (Sua saukuneebi XIV saukunemde) eqceva kaTolicizmisa da marTmadideblobis gayofa, dasavlur da aRmosavlur qristianul samyaros jer kidev ar mijnavs reformaciis mier mkafiod gavlebuli sazRvari. rac mTavaria, am periodSi bizantia isev arsebobs. saqarTvelos da maSindel evropas Soris jer kidev ar yofs absoluturad ucxo osmaleTis imperia, aramed maT Soris gamaSualebeli rgolia mZlavri qristianuli kultura (Tu civilizacia?) _ bizantia, romelic didi xnis ganmavlobaSi kulturuli evropasac. amitom maSindeli qristianuli nakadebiT vfiqrobT, rom samyaro, asazrdoebda Sua saqarTvelosac saukuneebis evropis da saqarTvelo bizantiis da da CaTvliT, tipologiuri TvalsazrisiT, Tanazomadi sidideebia. amis Tqma swored drois aRqmisa da istoriis gaazrebis magaliTze SeiZleba, radgan es kulturuli maxasiaTebeli am periodSi, ZiriTadad, qrisitianuli religiiT iyo gansazRvruli. rodesac konkretul maxasiaTebels vikvlevT, unda vecadoT, rom davadginoT msgavsebebi da gansxvavebebi Sedarebad nimuSebs Soris. magram aseve unda aRiniSnos isic, rom SedarebiTi meTodiT kvleva miznad ar isaxavs identuri da ganmeorebadi faqtebis, movlenebis da fenomenebis gamovlenas. am tipis kvleva, umTavresad, fokusirebuli unda iyos imaze, Tu ratom da rogor Cndeba es msgavsebebi da gansxvavebebi kulturaTa Soris. Cvenc am TvalsazrsiT mivudgebiT Sua saukuneebis saqarTvelosa da danarCeni qrisitanuli samyaros SedarebiT analizs CvenTvis saintereso sakiTxTan mimarTebaSi. sakvlevi sakiTxis Seswavlis mdgomareoba. didi xani ar aris, rac qarTul samecniero sivrceSi qarTuli kulturis raobis, misi civilizaciuri kuTvnilebis sakiTxi kvlevis sagani gaxda. konkretuli tipologiuri maxasiTeblebis kvlevis safuZvelze, qarTuli kulturis rig sakiTxebze mkvlevarTa ganmazogadebel mxolod mcire daskvnebs, nawilTan jerjerobiT, vxdebiT. arsebobs qarTvel ramdenime monografia da statia, romlebic msgavs problematikas eZRvneba. saqarTvelos kulturul-civilizaciuri ganviTarebis problemebs, maTi kvlevis meTodologiur safuZvlebs exeba nino Ciqovanis naSromi 12 “saqarTvelos kulturuli civilizaciaTa Teoriis Suqze pirvelad saqarTvelos raoba da konteqstSi”. ganixilavs civilizaciuri avtori civilizaciaTa aqtualur civilizaciaTa kuTvnileba problemebs, gzajvarednze Teoriis romlebic arsebobas, kavkasiis kulturul sivrces, kulturul da civilizaciur identobas exeba. konkretuli maxasiaTeblis tipologizaciis “sivrciTi cda safuZvelze ekuTvnis orientacia – qeTevan kulturaTa qarTuli kulturis kakitelaSvils. tipologiis naSromSi safuZveli” aseT maxasiaTeblad aRebulia adamianis mier sivrcis aRqma da sivrcisadmi damokidebuleba, romelic kulturuli Semoqmedebis sxvadasxva sferoSi vlindeba. igive avtori statiaSi “kulturuli procesebis marTva V-XI saukuneebSi qarTuli sakiTxebTan erTad, agiografiuli exeba teqstebis istoriuli mixedviT”, mexsierebis problemas sxva Sua saukuneebis agiografebsa da sasuliero moRvaweebTan. qarTuli monografia mentalitetis “codva da SiSi Seswavlas Sua eZRvneba saukuneebSi rusudan (qarTuli labaZis mentaluri modelis ori aspeqti)”, sadac, franguli “axali istoriuli mecnierebis” gamocdilebis gaTvaliswinebiT, Seswavlili da gaanalizebulia codvisa da esqatologiuri SiSis problema Sua saukuneebis qarTul sazogadoebaSi. garda am gamokvlevebisa, arsebobs kidev sxva naSromebic, magram umravleosoba Jurnal-gazeTebSi gamoqveynebuli statiebia, romlebic qarTuli kulturis ama Tu im aspeqtebs eZRvneba. maT Soris aRsaniSnavia g.niJaraZis, k. kacitaZis, e.jgerenaias da sxva qarTveli avtorebis da istoriis gaazrebis teqstebis gaazrebis publikaciebi. warmodgenili kuTxiT Sua naSromi saukuneebis drois aRqmisa qarTuli saistorio pirveli cdaa. manamde, qarTul kulturaSi droisa da istoriis gageba, rogorc kulturuli maxasiaTebeli, qarTveli (da ucxoeli) mkvlevrebis sagangebo Seswavlis sagani ar yofila. saerTod, Sua saukuneebis qarTuli saistorio mwerlobis, “qarTlis cxovrebis” krebulSi Semavali teqstebis wyaroTmcodneobiT Sewavlas CvenSi didi tradicia aqvs. magram sawyis stadiazea am Zeglebis Seswavla kvlevis axali meTodebis moSveliebiT. im mcirericxovan 13 mkvlevarTa Soris, romlebic cdiloben, gansxvavebulad Sexedon Sua saukuneebis qarTul istoriul teqstebs, pirvel rigSi davasaxelebdiT kaxa kacitaZes. statiaSi “snori sturlusonis “qveynierebis wre” da arqauli teqstebis tipologia” igi aRniSnavs, rom “qarTuli humanitaruli mecnierebebis erT-erT prioritetul mimarTulebas unda warmoadgendes miyeneba dasavleTSi qarTuli Tvisebrivad aprobirebuli kulturis ganaxlebuli meTodebis Zeglebisadmi... wardgebian axali qarTuli da nou-hauebis midgomebis teqstebi, maT Suqze Soris iseTebic, romlebSic Sesaswavli TiTqos aRarc araferi iyo” (kacitaZe 2001: 64). am saintereso mosazrebas iqneboda mTlianad veTanxmebiT. skandinavistebis da k. kacitaZis TqmiT, keltologebis mier aprobirebuli paradigmebis gamoyeneba qarTuli teqstebis kvlevis dros. kerZod, axali tipologiuri meTodebis gamoyeneba gulisxmobs garkveuli parametrebis gamoyofas. magaliTad, aqtantebi, dro, sivrce, teqstis xasiaTi, teqstis gaerTianebis principi da a.S. “qarTlis cxovrebis” teqstebSi tipologiuri sakiTxebis garSemo saintereso kvlevebi aqvT sxva qarTvel mkvlevrebsac. magaliTad, mariam CxartiSvili exeba identobis problemebs Zvel qarTul teqstebSi; l. patariZes ekuTvnis mefobis ideis kvleva “vaxtang gorgaslis cxovrebaSi” da sxv. dasavleTSi drois aRqmisa da istoriis koncefciis Seswavlis mdidari gamocdileba dagrovda. naSromis sakvlevi sakiTxidan gamomdinare, ZiriTadad, ganvixilavT kulturuli anTropologiis da saistorio mecnierebis farglebSi SemuSavebul paradigmebs. anTropologiur kvlevebSi didi yuradReba eTmoboda ama Tu im sazogadoebaSi farglebi drosTan Semqnili damoikdebulebis “modernuli” da sakiTxs. am “tradiciuli” disciplinis sazogadoebebis diqotomiis erT-erT msazRvrelad swored droisa da istoriis aRqma gvevlineba. am diqotomiis Tanaxmad, “tradiciul” kulturebSi drois aRqma ganixileba, rogorc dasavluri drois opozicia. es dro ufro “cikluria, vidre xazovani, raodenobrivi, vidre xarisxobrivi, Seqcevadi, vidre Seuqcevadi, Semofarglulia tradiciiT da Tavad ar warmoadgens istoriis wesrigiT mamoZravebels; da praqtikuli igi organizebulia amocanebiT, vidre ufro saaTiT, yoveldRiuri orientirebulia 14 ufro stabilurobaze, vidre cvlilebebze, damokidebuli, vidre kalendris ritmze, ritmis, vidre abstraqtuli sqemebis ufro bunebazea aRiricxeba ufro bunebrivi safuZvelze. dasavluri drois gancda daxasiaTebulia rogorc erTmimarTulebiani, uwyveti mdinareba, movlenaTa rigi, romlebic warsulidan momavlisken mimarTul xazzea gamwkrivebuli. drois dasavluri gageba daxasiaTebulia rogorc abstraqtuli, sworxazovani da moZraobasTan dakavSirebuli” (adami 2005: 99-101). es diqtomia wiTel zolad gasdevs e. evans-priCardis (E. EvansPritchard) b. uorfis ( B. Whorf), k. levi strosis (C.Levi-Strauss) da sxva cnobili anTropologebis Sromebs. zemoT aRniSnuli kulturebs ikvlevdnen. anTropologebi, warsulis ZiriTadad, sazogadoebebis maT Tanamedrove anTropologiuri kvleva ki dakaSvirebulia “analebis” saistorio skolis wamomadgenlebis m. blokis (M. Bloch), l. fevris (L. Febvre), f. brodelis (F. Braudel), J. legofis (J. Le Gof) da sxvebis saxelebTan. “analebis” skolam warsulis Sewavlis procesSi mTavar miznad daisaxa maSindeli adamianis da mniSvnelovani da sazogadoebis mentalitetis kvleva. “analebis” novatoruli istoriis skolis kvleva gagebis warmomadgenlebma miuZRvnes Sua problematikas. araerTi saukuneebSi f. drois brodels aRqmisa ekuTvnis da “didi xangrlivobis drois” anu istoriis sami ritmis koncefcia; m. bloki da J. le gofi sagangebod ikvlevdnen Sua saukunebis sazogadoebaSi droisa da istoriis aRqmis sxvadasxva aspeqts. J. le gofma Rrma kvlevebi miuZRvna Sua saukuneebis “droTa mravalgvarobis”, anu sxvadasxva socialuri jgufis drois gagebas, magaliTad, eklesiur, vaWrebis, glexebis, feodalebis da sxva droebs. droisa da istoriis aRqmis kvlevis dros gverds ver avuvliT koleqtiuri mexsierebis sakiTxs. dasavlur samecniero tradiciaSi am problemis Seswavlis mdidari tradicia Camoyalibda. am sakiTxs ikvlevdnen cnobili inteleqtualebi m. halbvaqsi (M. Halbwachs), p. nora (P. Nora), e. zerubaveli (E. Zerubavel) da sxv. rogorc am mokle ganxilvidan vxedavT, dasavleTSi kulturis tipologiuri maxasiaTeblebis kvlevasa da analizs araerTi 15 mniSvnelovani naSromi mieZRvna. es Cans, Tundac, drois aRqmisa da istoriis gaazrebis problemaze refleqsiis mdidari gamocdilebidan. amitom, dasavleTSi Seqmnili kvlevis Teoriuli da meTodologiuri modelebis qarTul samecniero sinamdvileSi gadmotana bevrad waswevda win qarTuli kulturis tipologiuri raobis kvlevis saqmes, romelic jer kidev sawyis stadiazea. sakiTxTan dakavSirebuli wyaroebisa da literaturis mimoxilva a) wyaroebi Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis koncefciis sakiTxs imdroindeli qarTuli saistorio tradiciis, “qarTlis cxovrebis” mixedviT ganvixilavT. mkvlevarTa azriT, “qarTlis cxovreba” Sedgeba ori ciklis Txzulebebisgan. Zveli cikli moicavs XIV saukunemde periodis teqstebs, axali cikli ki XIV-XVII saukuneebis amsaxvel Txzulebebs. Cvens mier arCeuli teqstebi “qarTlis cxovrebis” e.w. Zvel ciklSi Sedis. kerZod, naSromSi gamoyenebulia krebulSi Sesuli Semdegi teqstebi: XI saukunis avtoris leonti mrovelis nawarmoebad miCneuli “cxovreba qarTvelTa mefeTa”, romliTac ixsneba “qarTlis cxovrebis” krebuli. misi ZiriTadi nawili saqarTvelos istoriis uZveles periods exeba, masSi Txroba V saukunemde modis. XI saukunis avtoris juanSeris saistorio Txzuleba “cxovreba vaxtang gorgasalisa”. cxovrebas” wlebidan da VIII igi mogviTxrobs saukunis agrZelebs leonti saqarTvelos 40-50-ian wlebamde. mrovelis istorias aq unda V “mefeTa saukunis Sua aRiniSnos, rom “qarTlis cxovrebis” am nawilis avtoris vinaobis da sakuTriv teqstis daTariRebis sakiTxebze qarTvel mecnierebs Soris erTgvarovani mosazreba ar arsebobs. Tumca, umTavresad, miRebulia Tvalsazrisi, rom juanSeris saxeliT cnobili avtori XI saukuneSi cxovrobda. ucnobi avtoris “matiane qarTlisa”, romelic juanSeris Txzulebis gagrZelebad gvevlineba. masSi moTxrobilia saqarTvelos istoriis ambebi VIII saukunis Sua wlebidan XI sukunis 70-ian wlebamde. 16 anonimi “matiane avtoris qarTlisas” “cxovreba mefeT-mefisa gagrelebaa. mkvlevarTa daviTisi”. azriT, es teqsti avtori daviT aRmaSeneblis Tanamedrove da masTan daaxloebuli piri iyo. XI saukunis istirikosis, bagrationebis sagvareulo mematianis sumbat daviTisZis Txzuleba “cxovreba da uwyeba bagratonianTa”. es teqsti calke Txzulebis saxiT “qarTlis cxovrebis” mxolod zog nusxaSia Sesuli (magaliTad, XVIII saukuniT daTariRebul mariamiseul nusxaSi). “qarTlis cxovrebis” danarCen redaqciebSi ki igi sxva teqstebTanaa Serwymuli,. sumbatis qronika bagrationebis sagvareulos genealogias exeba. teqstSi Txroba adamidan iwyeba da XI saukunis 30-ian wlebamde modis. laSa giorgis droindeli mematianis teqsti, romelic XII saukunisa da XIII saukunis pirvel meoTxedis movlenebs aRwers. ucnobi avtoris “istoriani da azmani SaravandedTani” da basili ezosmoZRvris Txzulebad miCneuli “cxovreba mefeT-mefisa Tamarisi”. orive teqsti Tamar mefis Tanamedrove istorikosTa Txzulebebia. Cveni interesis sferoSi ar Sedis “qarTlis cxovrebis” krebulis Sedgenilobis, avtorTa wyaroTmcodneobisTvis vinaobis, tipuri teqstebis sakiTxebis daTariRebis kvleva. Sua da sxva, saukuneebis qarTuli istoriuli teqstebisgan gvinda gavigoT pasuxebi im kiTxvaze, romelic maTTvis jer aravis dausvmas. kiTxva mdgomareobs imaSi, Tu rogor aRiqvamda drosa da istorias Sua saukuneebis avtori da misi Tanamedrove sazogadoeba. b) literatura Tanamedrove etapze warsulis kvlevaSi, tradiciulTan erTad, axali paradigmebi gamoiyeneba. erT-erT aseT paradigmas warmoadgens istoriis adamianuri kvlevis yofis anTropologiuri da perspeqtiva, kulturuli romelic realobis yvela warsulSi aspeqtis rekonstruirebas gulisxmobs. anTropologiuri kvlevis midgomebis da xerxebis, maT safuZvelze drois aRqmisa da istoriis gaazrebis kvlevis principebis ganxilvis dros veyrdnobiT b. adamis (B. Adam), a. barnardis (A. Barnard), j. gudmenis ( J. Goodman), p. memotis (P. Memmott), p. berkis (P. Burke), a. gureviCisa da sxv. Sromebs. 17 istoriisa da anTropologiis urTierTmimarTebis, istoriul kvlevebSi kulturis cnebis mniSvnelobis zrdaze saubrobs p. berki Tavis wignSi “ra aris kulturis istoria?”. igi detalurad ganixilavs pozitivisturi istoriografiis kvlevis arealis siviwroves, romelic, ZiriTadad, politikis sferos miiCnevs im faqts, rom xedva “zemodan” danergviT. aq berki mniSvnelovan mijnad tradiciuli istoriisaTvis damaxasiaTebeli qvemoT ukve moicavda. Seicvla “qvemodan”, axali masebis istoriuli TvalebiT paradigmebis danaxul istorias eniWeba upiratesoba. sxva naSromSi momavali” berki kulturis cnebis “uvertiura: exeba im axali faqts, farTo, rom istoria, XX anTropologiuri misi saukunis warsuli da istorikosebma mniSvnelobiT gamoyeneba daiwyes. Tanamedrove mkvlevrebis mier istoriuli movlenebis axsnasa da gaazrebaSi sul faseulobaTa ufro sistemas, da ufro romelic didi mniSvneloba konkretuli eniWeba im jgufebis cxovrebas “analebis” franguli gansazRvravda konkretul drosa da adgilas. istoriuli anTropologiis saistorio skolis “istoriis rogorc ganviTarebaSi mniSvnelobaze adamianis wers Sesaxeb a. gureviCi mecnierebis Tavis gageba. naSromSi istoriuli mecniereba saukuneebis gasayarze”. swored am skolis warmomadgenlebi iyvnen pirvelebi, vinc anTropologiuri problematikiT dainteresda da saTave daudo warsulis kvlevis axal gzebs. yuradRebis centSi moeqca warsuli periodis adamiani da sazogadoeba, nacvlad mxolod politikuri faqtebisa da procesebisa. igive sakiTxebs exeba j. gudmeni wignSi “istoria da anTropologia”. avtori aRwers, Tu rogor gaxda “analebis” skolis pirveli warmomadgenlebis Semdeg “istoriuli mecniereba ufro istoriuli _ anTropologiad gardaqmnis procesSi, anTropologia ki ufro anTropologiuri _ istoriad garadqmnis dros”. b. adami Tavis “drois aRqmaSi” yuradRebas amaxvilebs drois gancdis mravlgvarobaze. dro adamianuri arsebobis ganuyofeli nawilia, romelic adamianur mocemulia fizikur urTierTobebSi, procesebSi, maTematikis socialur abstraqtul tradiciebSi, gaTvlebsa da, 18 saerTod, yvela aspeqtSi. dro aris CarCo, romlis farglebSi adamianebi aregulireben TavianT cxovrebas. p. memoti naSromSi “tangkikis drois wesrigi: drois Sewavlis anTropologiuri garemos gavlenas. aborigenebis drois dakavSirebuli drois perspeqtiva” magaliTad, gageba sxva gagebaze ganixilavs bunebis zRvasTan zRvis movlenebiT gavlena drois mcxovrebi miqceviT aris aRqmaze da avstralieli moqceviT gansazRvruli. universaluri bunebrivi da masTan sazogadoebaSi movlenaa da yvela kulturaSi, maT Soris dasavlurSic, vlindeba. antikuri periodis saistorio mwerlobaSi drois aRqmisa da istoriis gaazrebis sakiTxze msjelobisas veyrdnobodiT g. viTrous naSroms (G. Whitrow) “dro da istoria. drosTan damokidebuleba preistoriidan Tamedroveobamde”, .h. baterfildis (H.Butterfield) “istoriis warmoSobas”, m. komberis (M. Comber) “romaeli istorikosebis gadakiTxvas” da sxv. am avtorebis kvlevebSi antikuri xanis berZnebis mier drois aRqma daxasiaTebulia, rogorc cikluri wrebrunva. am dros ar aqvs Seuqcevadobis Tviseba. garkveuli gagebiT, arsebobs mxolod awmyo da swored am awmyoSi igulisxmeba warsulic gagebiT, samyaro iyo wesrigi, kosmosi, moazreboda. daiWras, es iyo materialuri mowesrigdes gansazRvravda da warsulis da momavalic. antikuri da droc ki sivrciT kategoriaSi ram, romelic klasificirdes. perspeqtivis SeiZleba drois simokles gaizomos, amgvari da gageba istoriuli mexsierebis deficits. Tanamedrove mkvlevrebis azriT, berZnebma ver miaRwies istoriuli cnobierebas, radgan mcdari Sexeduleba hqondaT droze da drois dinebaze. Sua saukuneebSi qristianobam droisa da istoriis axali, iudeurqristianuli koncefcia daamkvidra. Sua saukuneebis qristiani avtorebis Semoqmedeba gansazRvruli iyo providencialisturi istoriisa da xazovani drois SegnebiT. maSindeli gagebiT, istoria RmerTisgan aris winaswargansazRruli. kacobriobis xsnis RvTaebrivi gegmis ganxorcielebis procesi macxovris movlinebiT daiwyo da am miznis miRwevis Semdeg istoria Tavis sasrul wertils miaRwevda. istoriis 19 providencialisturi idea miuTiTebs, rom drois perspeqtiva gaizarda da igi sworxazovani da Seuqcevadi gaxda. naSromSi Sua saukuneebis saistorio mwerlobis Janrobrivi klasifikaciis problemas vexebiT. Cveni azriT, droisa da istoriis aRqmasa da saistorio mwerlobis Janrobriv Taviseburebebs Soris mWidro kavSiria. Cven cal-calke vixilavT Sua saukuneebis evropuli, bizantiuri da qarTuli istoiografiis magaliTebs. Sua saukuneebis evropaSi saistorio mwerlobaze da, masTan erTad, mis Janrobriv Taviseburebebze Zalian saintereso gamokvlevebi aqvT b. genes (B. Guenèe), J. le gofs, m. bloks, f. brodels da sxva cnobil evropel medievistebs. istoria da b. genes istoriuli istorikosis ZiriTadi wignSi kultura” mizani “Sua saubaria, movlenebis saukuneebis rom droSi dasavleTis Sua saukuneebis warmoCena iyo. Sua saukuneebis istoriografia, antikurisgan gansxvavebiT, cudad axerxebda sivrceSi orientirebas. samagierod, is Tavis arss droSi xedavda da mas qronologiis “tiraniis” qveS uxdeboda arseboba. es vlindeba Sua saukuneebis evropaSi “qronikis” da “analebis” Janrebis popularobaSi, romlebSic Txroba Txrobis adamis wamyvani droidan faqtoria iwyeboda dro. da magaliTad, istorikosis qronikaSi Tanamedrove periodamde modioda. bizantiuri saistorio mwerlobis Janrebze da TiToeul maTganSi drosTan damokidebulebaze saintereso kvlevebi aqvT a. lebedevs (А. Лебедев.), b. dostalovas (Б. Досталова), z. udalcovas (З. Удальцова), i. lubarskis (Я..Любарский) da sxv. am avtorTa naSromebSi xazgasmulia Janrobrivi ganxvaveba “istoriebs”, “saeklesio istoriebsa” da “qronografiebs” Soris. es gansxvavebebi, xSir SemTxvevaSi, warmoSobs sxvaobas drosTan damokidebulebis TvalsazrisiTac. bizantiur “istoriebSi” sworxazovani drois gageba ar Cans. adreuli periodis saero istorikosebTan da aseve mogviano xanis avtorebTanac cikluri drois gavlena igrZnoba. bizantieli istorikosebic, antikuri epoqis avtorTa msgavsad, qronologiuri sakiTxebisadmi indiferentulad arian ganwyobili da maT teqstebSi win iwevs teritoriuli, Tematuri da problemuri faqtorebi. “qronografiebSi” da “saeklesio istoriebSi” ki drois qristianuli koncefciis primatia. 20 Sua saukuneebis kuTvnilebis qarTuli sakiTxi jer saistorio kidev mwerlobis Sesaswavl Janrobrivi problemebaTa rigs ganekuTvneba. am sakiTxisadmi miZRvnil mcirericxovan naSromTagan Cveni yuradReba miiqcia g. alasanias, g. axvledianis, l. patariZis, e. kvaWantiraZis da sxvebis gamoklvevebma. g. alasania naSromSi “qarTuli werilobiTi wyaroebis klasifikacia” sagangebod exeba Sua saukuneebis saqarTveloSi saistorio mwerlobis Janrobivi klasifikaciis problemebs. igi aCvenebs, Tu rogor gadafaraven erTmaneTs istoriuli, liturgiuli, agiografiuli Janrebi Sua saukuneebis qarTul mwerlobaSi, rac imaze miuTiTebs, rom Janrobrivi sazRvrebi mkafiod gamokveTili ar iyo. avtori ganixilavs terminebs, romlebic aRniSnavdnen mwerlobis ama Tu im saxes. magaliTad, “cxovreba”, “matiane”, yuradRebas uTmobs “qebani” da a.S. folkloruli da g. alasania epikuri aseve sagangebo motivebis gavlenas “qarTlis cxovrebis” teqstebze. saistorio mwerlobaSi arsebul folklorul maxasiaTeblebs eZRvneba g. axvledianis sadoqtoro disertacia “qarTuli saistorio mwerloba da folklori (XI-XIX ss)”. mkvlevari gamoyofs mTel rig momentebs, romlebic mkafiod akavSirebs “qarTlis cxovrebis” teqstebs folklorul da epikur tradiciebTan. es exeba uSualod fokloruli da epikuri siuJetebis (igavebi, orTabrZolebis scenebi da sxv.) CarTvas da specifikuri stiluri xerxebis arsebobas teqstebSi. l. patariZe SedarebiTi saukuneebis da e. kvaWantiraZe tipologia bizantiur statiaSi “qarTlis cxovrebis” (sakiTxis da dasmisaTvis)” somxur cdiloben, istoriografiasTan Sua SedarebiTi analizis safuZvelze, gamoyon “qarTlis cxovrebisTvis” damaxasiaTebeli tipuri niSnebi. magaliTad is, rom Zveli qarTuli saistorio tradicia ar miyveba parametrebs qarTuli maSindel da garkveuli saistorio gamomdinareobs qristianul is, TaviseburebiT mwerlobis rom samyaroSi gamoirCeva. Janrobrivi teqstebis arsebul nawilSi Janrobriv Cveni azriT, araerTgvarovnebidan Txrobis ZiriTadi maorganizebeli Zalaa dro. meore nawilSi ki drois faqtori SedarebiT neitralizebulia da teqstSi wina planze sxva faqtorebi gamodian. 21 Sua saukuneebSi warsulTan. istoria, gansakuTrebuli rogorc ukve damokidebuleba aRiniSna, hqondaT iudeur-qritianuli koncefciis konteqstSi giazreboda. am koncefcias Seesabameboda Sua saukuneebSi arsebuli sxvadasxva saxis periodizaciis sqemebi da qronologiiis wesi. drois mowesrigebis am xerxebs sagangebo yuradRebas uTmoben TavianT kvlevebSi J. le-gofi, b. gene, a. lebedevi da sxvebi. Sua saukuneebis saqarTveloSi qronologiis sakiTxebs exeba g. mWedliZis naSromi “qronologiis ZiriTadi sakiTxebi” da misive statia “qronologia Zvel qarTul saistorio mwerlobaSi”. Sua saukuneebSi mexsierebis gansakuTrebuli fenomenTanac. m. damokidebuleba (M. Carruthers) karutersi hqondaT Tavis Zalian saintereso naSromSi “mexsierebis wigni. mexsierebis kvleva medievalur kulturaSi” aRniSnavs, rom Sua saukuneebis adamianebisTvis mTavari avtoritetebi iyvnen gansakuTrebuli mexsierebiT gamorCeuli pirovnebebi. mexsiereba yvelaze maRali moraluri Tvisebebis, iseve rogorc inteleqtis, niSnad miaCndaT. am garemoebis gansakuTrebuli kulturaSi istorikosis gaTvaliswinebiT, yuradReba koleqtiuri rolTan sadisertacio gavamaxvileT mexsierebis Sua saukuneebis formirebisa dakavSirebul naSromSi da am problemebze. qarTul procesSi koleqtiuri mexsierebis Camoyalibebis, misi individualur mexsierebasTan mimarTebis, warsulidan informaciis SerCevis da damaxsovrebis, damaxsovrebis xerxebis/mnemoteqnikis, mexsierebis gadacemis formebisa da saSualebebis, koleqtiuri mexsierebis formirebaSi istorikosis wvlilis da sxva sakiTxebze dasavlur samecniero tradiciaSi kvlevis xangrZlivi da mdidari tradicia arsebobs. naSromSi gamoTqmuli mosazrebebi eyrdnoba am sferoSi iseTi aRiarebuli mkvlevrebis naSromebs, rogorebicaa m. halbvaqsi, p. nora, e. zerubaveli, k. uaikemi (C. Wickham), j. fentresi (J. Fentress), p. berki da sxv. Sua saukuneebis qarTul saistorio mwerlobaSi aisaxa maSindel qarTul sazogadoebaSi miRebuli istoriuli narativebis dadgenis TvalsazrisiT, narativebis ZiriTadad, saxeebi. veyrdnobiT am e. zerubavelis mier Tavis naSromSi “drois ruqebi: koleqtiuri mexsiereba da warsulis socialuri saxe” agebul modelebs. 22 zerubaveli gamoyofs istoriul narativebis ZiriTad saxeebs, romelTa saSualebiT mnemonikuri erToba axdens warsulis organizebas. “aRmasvlis/progresis”, istoriuli “daRmasvlis” procesis mimarTulebas da “zigzagis” gamoxataven. es narativebi narativebi aseve asaxavs imas, Tu rogor afasebs warsuls sazogadoeba _ dadebiTad Tu uaryofiTad. zerubaveli xazs usvams im garemoebasac, rom mnemonikuri erToba erTmaneTisagan ganarCevs movlenebiT datvirTul da movlenebiT Rarib istoriul periodebs. amiT, drois Tanabari monakveTebi, socialuri TvalsazrisiT, araTanabari xarisxiT aRiqmeba. istoria, xSir SemTxvevaSi, uwyvet an wyvetil procesad moiazreba. zerubaveli am or xedvas “legato” da “stakato” narativebs uwodebs. warsulTan awmyos warmosadgenad dasakavSireblad da mis uwyvet procesad sxvadasxva saSualebas iyeneben. magaliTad, teritorias. garda amisa, am mizniT, mnemonikuri erTobebi xazs usvamen warsulSi arsebul jgufTan pirdapiri genealogiuri kavSirebis arsebobas da a.S. iseve rogorc wyvetilobis uwyveti dasanaxadac magaliTad, sxvadasxva wyalgamyofi, saetapo istoriuli xdeba sxvadasxva “periodebi” movlenebiT. narativis, es istoriuli xerxebis gamoyeneba. erTmaneTisagan calke gamijnulia periodebi erTmaneTis sapirispirod aRiqmeba, radgan saetapo movlenidan iwyeba axali istoria. unda aRiniSnos, modelebis rom safuZvelze “qarTlis saintereso cxovrebis” kuTxiT teqstebis dagvanaxa kvlevam Sua am saukunebis qarTuli sazogadoeba. droisa da istoriis iudeur-qristianul koncefciaSi, warsulTan erTad, ZiriTadi iyo momavlis gageba. qristianuli istoria, warsulTan erTad, Tavis TavSi moiazrebda momavali gankiTxvis dRis molodins. yovelgvari istoriis saboloo mizani mainc es momavali iyo. Tumca mkvlevarTa nawili Sua saukuneebis evropasa da bizantias Soris momavlis gaazrebaSi tipologiur sxvaobas xedavs. s. averincevi Tavis wignSi “adrebizantiuri literaturis poetika” asabuTebs, rom evropisgan gansxvavebiT, momavlis bizantiaSi, garkveulwilad, moxsnili iyo eqsatologiuri molodini an, yovel SemTxvevaSi, imdenad mZafrad ar ganicdeboda, rogorc evropaSi. amis mizezad is asaxelebs im faqts, rom konstantines imperia, faqtobrivad, “ciuri ierusalimis” gansaxierebad 23 aRiqmeboda. sxvagvarad rom vTqvaT, bizantiaSi ukve awmyoSi hqondaT “aRTqmuli qveyana”. Sua saukuneebis saqarTveloSic, rogorc qristianul kulturaSi, ucxo ar iyo momavlis esqatologiuri molodini. qarTul sinamdvileSi momavlis esqtologiur gancdas eZRvneba r. labaZis naSromi “codva da SiSi Sua saukuneebSi (qarTuli mentaluri modelis ori aspeqti)”. Sua saukuneebSi sayovelTao ar iyo. qristianuli am drois periodisTvis koncefcia erTaderTi damaxasiaTebelia da sxvadasxva temporaluri modelis arseboba. naSromis farglebSi ganvixilavT Sua saukuneebis qarTul teqstebSi dafiqsirebul winareqristianul, miTosur plastebs; bunebis drois da sxva, konkretul, lokalur konteqstze damokidebuli drois gagebebebs; adamianis mier droze zemoqmedebis mcdelobebs. yvela es momenti Sua saukuneebis qarTul sazogadoebaSi arsebuli “droTa mravalgvarobaze” garkveul miniSnebebs gvaZlevs. am kuTxiT, saintereso mosazrebebs vxvdebiT m. xidaSelis naSromSi “samyaros suraTi arqaul saqarTveloSi”, sadac ganxilulia juanSeris teqstSi asaxul saukuneebi” miTosuri saubrobs siuJeti; bunebis droze, J. le gofi agrarul da wignSi “sxva soflis Sua droze, seniorul droze da sxva lokaluri mniSvnelobis drois gagebebze. adamianis mier droze zemoqmedebis mcdelobebze islandiuri sagebis magaliTze saintereso dakvirvebebi aqvs a. gureviCs wignSi “istoria da saga”. zemoT gaxiluli avtorebis kvlevebma mniSvnelovani gzamkvlevis roli Seasrules Cvens naSromze muSaobis procesSi. maT mier mowodebulma Teoriulma, meTodologiurma da praqtikulma informaciam didi daxmareba gagviwia imaSi, rom dagvenaxa saqarTvelos, rogorc le gofi uwodebs, “sxva Sua saukuneebi”. 24 Tavi I Sua saukuneebis qarTuli kultura: drois aRqmisa da istoriis gaazrebis anTropologiuri kvlevis perspeqtivebi Tanamedrove warsulis etapze suraTis saistorio rac SeiZleba mecnierebis sruli kvlevis mizani rekonstruirebaa, rac adamianuri yofis, sazogadoebrivi cxovrebisa da, saerTod, kulturuli realobis yvela mxares moicavs. es ki istorias, rogorc samecniero disciplinas, anTropologiur ganzomilebas sZens. tradiciuli, interesis pozitivisturi umTavresi ZiriTadad sagani warsulSi paradigmis politika momxdar iyo mixedviT, da politikur istoriis amitom istorikosebi movlenaTa Tanmidevrul gadmocemiT da maT Soris pirdapiri mizez-Sedegobrivi kavSiris ZiebiT iyvnen dakavebuli. p. berkis TqmiT, politika umTavresad saxelmwifosTan iyo asocirebuli, anu is ufro nacionaluri da internacionaluri iyo, vidre lokaluri. marTalia, tradiciuli istoria Seicavda eklesiis, aseve samxedro rogoricaa, istorias, magaliTad, marginalizebuli iyvnen magram istoriis xelovnebis da sxva an “WeSmariti” mimarTulebebi, mecnierebis istorikosis istoria, interesebis periferiaze moiazrebodnen (berki 2004: 2). pirvelebi, vinc dainteresdnen anTropologiuri problematikiT da saTave daudes istoriuli kvlevis axal gzebs, e.w. “axali saistorio mimdinareobis”, “analebis” franguli skolis warmomadgenlebi iyvnen. am skolis damaarseblebma, mark blokma da lusien fevrma pirvelebma scades gaerRviaT tradiciuli, pozitivisturi istoriografiis kvlevis mkacrad Semofargluli areali, romelic, rogorc aRiniSna, ZiriTadad, politikur istorias moicavda. magaliTad, blokma Sua saukuneebis safrangeTSi da inglisSi arsebuli crurwmenis kvlevis dros, romelic exeboda mefis unars, SexebiT ganekurna kanis zogierTi daavadeba, aRmoaCina kavSiri, erTi mxriv, primitiul rwmenebsa da magiur ritualebs da, meore mxriv, monarqiuli ideologiis ganviTarebas Soris (“mefe mkurnalebi”). im mizniT, rom ufro Rrmad Seeswavla feodaluri sazogadoebis funqciobis sistema, blokma aucileblad miiCnia, ganexila 25 Sua saukuneebis adamianis msoflmxedvelobis iseTi mxareebi, rogoricaa damokidebuleba drois mimarT, istoriis gaazreba, urTierToba bunebasTan da sxva sakiTxebi (gureviCi 2001: 171-72). blokis da fevris Semdeg istoriisa da anTropologiis urTerTmimarTebis sakiTxi kidev ufro aqtualuri gaxda. Bb. koenis (B. Cohn) TqmiT, istoriuli anTropologiad mecniereba gardaqmnis ufro procesSi, istoriuli anTropologia ki xdeba ufro anTropologiuri istoriad gardaqmnis dros (gudmeni 2006: 784). d. ruTmani Rutman) (D. istoriisa da anTropologiis urTierTmimarTebis Sesaxeb saintereso metaforas gvTavazobs: klio _ es aris sayvareli, romelic erTdroulad ajadoebs Tayvanismcemlebs _ sxvadasxva disciplinas _ da TviTonac ixibleba maTiT. anTropologia ki yvelaze gvian gaxda misi siyvarulis sagani. es zusti metaforaa, romelsac sicxade Seaqvs sakiTxSi. am metaforis saSualebiT, rom klio qarafSuta figuraa, romelic flirtiT erToba, mkvlevarTa nawili mniSvnelovan daskvnamde midis. maTi azriT, istorikosebma, romelTac surT, gamijvnisa da dapirispirebis nacvlad, dakavdnen anTropologiiT, unda Seiswavlon am sferos safuZvlebi. es yvelaferi ki unda aisaxos istoriul kvlevaze (gudmeni 2006: 787-88). XX saukunis mecnierebebis, fsiqologiisa 60-iani wlebidan politikis da sxva humanitaruli mecnierebis, samecniero da ekonomikis, sferoebSi socialuri geografiis, gaizarda interesi kulturis fenomenis da, Sesabamisad, kulturis anTropologiis mimarT. mkveTrad gamoxatuli interesi TvalsaCino gaxda saistorio mecnierebis sferoSic. istorikosebi kulturis cnebas farTo anTropologiuri mniSvnelobiT iyenebdnen, istoriuli movlenebis axsnasa da gaazrebaSi sul ufro da ufro kompleqss, romelic konkretul drosa safrangeTSi, didi mniSvneloba konkretuli da adgilas. britaneTsa da eniWeboda jgufebis im faseulobaTa cxovrebas istorikosTa amerikis nawili, gansazRvravda gansakuTrebiT SeerTebul StatebSi, kulturanTropologebisagan sesxulobda koncefciebsa da ideebs. maT SeimuSaves midgoma, romelic cnobili gaxda rogorc “istoriuli anTropologia”, Tumca, britaneli kulturis istorikosis piter berkis 26 azriT, “anTropologiuri istoria” ufro Sesabamisi saxelwodeba iqneboda (berki 1992: 30). kulturuli anTropologiis Teoriuli modelebi da kvlevis meTodebi, romlebic aradasavlur, e.w. primitiul sazogadoebebSi savele muSaobis dros iqmneboda, saintereso iyo sakuTriv kulturebis kvlevaSi gamosayeneblad. rasakvirvelia, dasavluri ar SeiZleboda am meTodebis meqanikurad gadmotana, magaliTad, Sua saukuneebis evropis istoriis SeswavlisTvis; saWiro iyo maTi axleburad gaazreba. analebis aTwleulebis gamoyeneba skoliT manZilze dawyebuli, aqtiurad saistorio istoriografiisTvis romelTac, rogorc gansakuTrebiT, daiwyo mecnierebis ucxo adre aratradiciuli iseTi problemebis miiCneoda, mtkiceba ar sWirdeba im faqts, rom ar ukanaskneli axali, meTodebis tradiciuli da sakiTxebis hqonda istoria. kvlevaSi, axla ukve “yvelafers aqvs istoria, yvelafers aqvs warsuli, romelic SeiZleba aRdges da daukavSirdes warsulis sxva sferoebs” (berki 2004: 2). istorikosebis kvlevis sferoSi moeqca iseTi sakiTxebi, rogorebicaa bunebasTan damokidebuleba; droisa da sivrcis gageba; saiqiosa da sikvdilis aRqma; bavSvoba da sibere; SeSliloba; adamianis sxeulis da misi funqciis, avadmyofobis mimarT damokidebuleba; yoveldRiuri yofis, sacxovrisisa da kvebis organizeba; xelisuflebis, samarTlis, Tavisuflebis da damokidebulebis Sefaseba; siRaribisa da simdidris gageba; Jestebi, sxeuli, es da klimati, sibinZure da sisufTave, kiTxva, laparaki, siCume da a.S. sxva sakiTxebi avlens adamianis Tu sazogadoebis mentalobas. saerTod, “mentalobis istoria istoriuli anTropologiis ganuyofeli nawilia da yuradRebas amaxvilebs afeqturi cxovrebis sferoze. is Seiswavlis grZnobebs _ SiSsa da iumors, simkacres da gulsxmierebas, siZunwes da siuxves, piradi Rirsebis, samarTlianobis gancdas da sxv. (gureviCi 2001: 174). berkis azriT, “rac adre ucvlelad miiCneoda, axali istoriis farglebSi drosa ganixileba da sivrceSi damaxasiaTebelia filosofiuri rogorc “kulturuli ganicdis kulturuli safuZvelia idea, konstruqcia”, cvlilebas. aseTi relativizmi. rom realoba romelic midgomisaTvis axali istoriis socialurad da 27 kulturulad aris gansazRvruli. istorikosebisa da kulturuli anTropologebis mier am ideis gaziarebam ganapiroba am ori disciplinis daaxloeba da maTi interesebis gadakveTa. relativisturma midgomam aseve gaafermkrTala tradiciulad arsebuli zRvari istoriis centralur da periferiul problemebs Soris. tradiciuli istoriisaTvis damaxasiaTebelia xedva “zemodan qvemoT”. is fokusirebulia didi adamianebis did saqmeebze. kacobriobis danarCen nawils gacilebiT umniSvnelo roli hqonda miniWebuli. axali istoriis warmomadgenlebi ki “qvemodan” danaxul istorias aniWeben upiratesobas. maTTvis sainteresoa Cveulebrivi, rigiTi adamianebi da maTi socialuri gamocdileba. popularuli kulturis istorias udidesi mniSvneloba mieniWa” (berki 2004: 2). istoriuli warsulis kvlevis am axal paradigmebze gadasvlas xSirad kopernikiseul gadatrialebas adareben. gaCnda axali kiTxvebi, romlebsac istorikosebi usvamdnen wyaroebs. daiwyo Zveli wyaroebis axleburad gaazreba. Seicvala sakuTriv istoriuli wyaros gageba. pozitivisturi istoriografiis erT-erTi didi miRweva iyo istoriis safuZvlad dokumentebis, werilobiTi wyaroebis gamocxadeba. magram am miRwevis wyaroebi sruliad kvlevis sferos safasuri ignorirebuli aRmoCnda iyo. is, SemdegSi rom sxva saxis istorikosis gamravalferovnebam wyaroebis gamravalferovnebis sakiTxic aqtualuri gaxada; werilobiTi vizualur, zepir wyaroebis wyaroebs, gverdiT, statistikur didi mniSneloba monacemebs, mieniWa yoveldRiuri moxmarebis sagnebs da a.S. sxvagvarad rom vTqvaT,, wyarod ganixileboda ara marto werilobiT dokumentebi, aramed yvelaferi is, rasac adamianis xeli etyoboda da, rasac, pirdapir Tu iribad, SeeZlo warsulis Sesaxeb informaciis mowodeba. drois gancda mravalaspeqtiania, adamianuri mocemulia arsebobis fizikur ganuyofeli procesebsa nawilia. da dro socialur tradiciebSi, maTematikis abstraqtul gaTvlebsa da adamianebs Soris urTierTobebSi. mas zomaven saaTis erTeulebis, ciuri sxeulebis moZraobis, ganmeorebadi movlenebis da sakuTari sxeulis cvlilebebis safuZvelze. dro gamoiyeneba rogorc saqonlis gacvlis da momsaxurebis saSualeba, an rogorc gadaxdis forma; dro aRiqmeba rogorc bunebis, 28 sazogadoebis, adamianebis da maTi institutebis organizebis resursi. wuTi, saaTi, kvira, dResaswaulebi, dRe, mTvaris sawarmoo faza, cikli da weli, zrdis Sobisa da periodi, aRdgomis Taobebi da adamianis sicocxlis xangrZlivoba _ yvelaferi es qmnis droiT CarCoebs. maT farglebSi adamianebi aregulireben yoveldRiur cxovrebas. drois standartizirebuli sistema ar gamoricxavs drois lokalur, konteqstze damokidebul gagebaTa arsebobas (adami 2006: 103-114). drois aRqmis calkeul gamovlinebas, zog SemTxvevaSi, universaluri faqtori udevs safuZvlad, sxva SemTxvevaSi _kulturuli TvalsazrisiT unikaluri piroba. SesaZloa, e.w. arqauli sazogadoebebis” droisadmi damokidebuleba universalur kulturul maxasiaTeblebs efuZnebodes. magaliTad, avstralieli aborigenebis rwmena-warmodgenebi ukavSirdeba zRvisa da masTan dakavSirebuli garemos codnas. es garemoeba, Tavis mxriv, drois gagebazec moqmedebs (memoti). magram mzis da mTvaris moZraobis, dRisa da Ramis, sezonuri ciklebis, klimatis, floris, faunis, zRvis miqcevisa da moqcevis da sxva garemo pirobebis cvlilebebis aRqmas mxolod avstraliel aborigenebis drois gageba ar ukavSirdeba. es e.w. “bunebrivi dro”, garemo pirobebTan damokidebuleba damaxasiaTebelia nebismieri sazogadoebisTvis. drois aRqmis aseTi mravalgvaroba yvela kulturaSi socialuri cxovrebis kategoriebs da ritmebs asaxavs. anTropologebi ama Tu im sazogadoebaSi drois aseT gagebaTa dafiqsirebas dakvirvebis” uSualo meTodi dakvirvebis kulturul saSualebiT axerxeben. anTropologiaSi “CarTuli “damyarebulia im martiv ideaze, rom ama Tu im xalxis gamosakvlevad, saukeTeso gzaa am xalxis warmomadgenlebze xangrZlivi periodis ganmavlobaSi dakvirveba, maTTan uSualo urTierTobis gziT” (monahani 2000: 13). CarTuli dakvirvebis meTodis gamoyeneba Sua saukuneebis sazogadoebis kvlevis dros SeuZlebelia, warsulis “qarTlis TavisTavad, kvlevaSic magram anTropologiuri gamoviyenoT. cxovrebis” gamoxataven am perspeqtiva naSromisTvis krebulSi Semavali maSindeli sazogadoebis SeiZleba ZiriTadi teqstebia, wyaro romlebic, msoflmxedvelobas. mTavaria, am wyaroebs garkveuli kuTxiT SevxedoT da kiTxvebi davusvaT. 29 am SemTxvevaSi, saubaria Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drosTan damokidebulebis nebismier gamovlinebebze. warmodgenil naSromSi mTavar sakvlev problemasTan dakavSirebiT Cvens mier formulirebuli sxvadasxva sakiTxi, vfiqrobT, Sua saukuneebis qarTuli sazogadoebis anTopologiur WrilSi ganxilvis saSualebas mogvcems. es, pirvel rigSi, exeba koleqtiuri mexsierebis Camoyalibebis, warsulis damaxsovrebis xerxebis/mnemoteqnikis, istoriuli narativebis tipebis, droTa mravalgvarobis da sxv. sakiTxebs. Cveni azriT, es aris is sakiTxebi, romlebic SeiZleba socialur aspeqtSi ganvixiloT. sxva, ufro specifikuri problemebi, rogoricaa, magaliTad, Sua saukuneebis saistorio mwerlobis Janrobrivi Taviseburebebi da misi mimarTeba drois da istoriis gagebasTan, pirdapir ar gamoxatavs socialur tendenciebs, magram garkveul informacias iZleva amis Sesaxeb. § 1. ZiriTadi cnebebi da terminebi kulturis mecnierebebis sferoSi moRvawe mkvlevarTaTvis sakvlev sakiTxTan dakavSirebuli cnebebis da terminebis gansazRvra erT-erTi yvelaze rTuli problemaa. am disciplinis kvlevis arealSi Semavali uaRresad mravalferovani da kompleqsuri problematikis gamo, Znelia mis farglebSi gansazRvrebebis cnebebis da mocema. es, terminebis pirvel amomwuravi rigSi, da exeba zusti kulturis mecnierebebisTvis iseT fundamentur cnebebs, rogoricaa kultura da civilizacia. maTi mkafiod gansazRvris sirTule am fenomenebis kompleqsurobiT da mravlmxrivobiT aris gamowveuli. kulturac da civilizaciac mravali disciplinis interesis sferoSi Sedis da yvela maTgani sakuTari rakursiT udgeba am cnebebs. warmodgenili naSromic ar aris gamonaklisi; Cvenc aucileblad CavTvaleT kulturisa da civilizaciis, iseve rogorc sxva mniSvnelovani cnebebis samuSao definiciebis SemoTavazeba, romlebic orientiris rols Seasruleben naSromSi dasmuli sakvlevi problemis adekvaturad aRsaqmelad. es gansazRvrebebi Seesabameba im Teoriul- meTodologiur safuZvels, romelsac kvlevis procesSi veyrdnobodiT. 30 “kultura” mravali erT-erT mniSvnelobis yvelaze gavrcelebuli matarebelia da sityvaa, uamravi romelic interpretaciis SesaZleblobas gvaZlevs. misi “univerasluroba da yovlismomcveloba saSualebas iZleva, sazogadoebrivi ganviTarebis normebis ganvixiloT cxovrebis donis sistema; sfero; fenomeni mraval socialuri maxasiTebeli; socialuri TviTidentifikaciis igi instituti; sazogadoebis gamocdilebis da aspeqtSi: a.S. pirovnebis maregulirebeli gadacemis (Ciqovani rogorc 2005: meqanizmi; 23-24). farTo mniSvnelobiT, kulturis cneba aRniSnavs adamianis gansxvavebas yvela biologiuri arsebisgan, mis meore bunebas. sxvagvarad, britaneli samxedro moRvawe lord raglani (Lord Raglan) rogorc aRniSnavs, kultura aris yvelaferi is, rasac Cven vakeTebT, da rasac maimunebi ar akeTeben. TiToeuli samecniero disciplina Tavisi specifikidan udgeba am cnebas. Cvens SemTxvevaSi, kulturas lokalur-civilizaciuri midgomis farglebSi ganvixilavT. am gagebiT, msoflio Sedgeba mravali, erTmaneTisagan damoukidebeli kulturisgan/sazogadoebisgan, romlebsac aqvT warmoSobisa da ganviTarebis sakuTari, unikaluri gza. kultura _ es aris TviTkmari faseulobebiT da erToba, tradiciebiT, mxolod misTvis TviTregulaciis damaxasiaTebeli da kvlavwarmoebis meqanizmebiT da sxva tipologiuri maxasiaTeblebiT, romlebic qmnian mis saxes. kultura biologiuri ar aris arsebebisgan, marto aramed is, rac is, ganarCevs rac adamians ganarCevs sxva adamianTa sazogadoebebs erTmaneTisgan. kulturaTa lokaluri xedva mas Semdeg gaCnda, rac dasavleli anTropologebis xelSi didZali informacia dagrovda sxvadaxva xalxebis Sesaxeb. aman ki kulturuli mravalferovnebis aRiarebamde miiyvana dasavleTis samecniero wreebi. realurad, kacobriobis istoriis erTian, evolucionistur xedvas seriozuli alternativa gamouCnda. amis Semdeg, saubari daiwyes ara erTian sakacobrio kulturaze, aramed kulturebze da sazogadoebebze. naSromSi “kulturas” da “sazogadoebas” sinonimuri mniSvnelobiT viyenebT. TavisTavad, es ori cneba identuri ar aris, magram, xSir SemTxvevaSi, gadafaravs erTmaneTs, radgan Znelia Tavis maxasiaTeblebiT kultura da sazogadoeba erTmaneTisgan gavmijnoT. 31 saerTod, cnebebis unda aRiniSnos, Taviseburi rom kulturisa interpretacia da kulturuli sazogadoebis damaxasiaTebeli anTropologiuri skolebisTvis. magaliTad, britanuli da iyo socialuri anTropologiis anTropologiis amerikuli skolebis warmomadgenlebi sxvadasxvagvarad gansazRvraven Tanafardobas terminebs kultura sazogadoeba da Soris. amerikeli kulturanTropologebi kulturas ufro farTo cnebad miiCneven, xolo sociums ganixilaven rogorc mis qvesistemas. britanuli skolisaTvis "sazogadoeba" yovlismomcveli terminia, kultura ki ganixileba rogorc sociumis erTerTi funqcia. Cveni naSromis amocana ar aris britanuli da amerikuli anTropologiis farglebSi kulturisa da sazogadoebis cnebaTa Soris aqcentebis gadanawilebis mizezebis kvleva. is, rasac eyrdnoba Cveni xedva, am ori cnebis erTi mniSvnelobiT gamoyenebis SesaZleblobas iZleva. kulturisa da sazogadoebis cnebebi, xSir SemTxvevaSi, identur fenomenebs aRniSnaven. sazogadoeba, sociumi, romelic sociologiis ZiriTadi cnebaa, kulturis cnebis msgavsad, mravalgvari intepretaciis sagania. am cnebis qveS SeiZleba vigulisxmoT im adamianebis erToba, romlebic dakavSirebuli gamocdilebiT, SigniT saerTo wamoSobiT, Tanaarsebobis mdgomareobiT, interesebiT da miznebiT. sazogadoebis individebi dakavSirebuli, socialuri arian Tu sxvadasxva erTmaneTze realobis tipis jgufebi damokidebuli yvela aspeqtSi erTmaneTTan da arian urTierTqmedeben (ekonomikur, politikur, msoflmexedvelobriv da a.S.), rac sazogadoebas rTul sistemad aqcevs. sazogadoeba warmoudgenelia kulturuli maxasiaTeblebis gareSe, kultura ki ar arsebobs misi matarebeli sazogadoebis gareSe. naSromSi gamoyenebuli “civilizaciis” cnebis qveS igulisxmeba garkveuli niSniT kulturuli erTmaneTis identobis intepretaciac, yvelaze rogorc msgavs kulturaTa farTo Tavidanve done. iTqva, erToblioba. civilizaciis esaa amgvari lokalur-civilizaciuri midgomidan gamomdinareobs. am midgomis warmomadgenlebi (n.danilevski (Н. Данилевский), o. Spengleri, a.j. toinbi (A.J. Toynbee), s. hanTingtoni (S. Huntington) sxvadasxva raodenobisa da saxelwodebis civilizaciebs 32 asaxelebdnen da maT Soris urTierTobac gansxvavebulad warmoedgenaT, magram maT aerTianebT civilizaciis erTgvarovani gageba. drois aRqma da istoriis gageba, rogorc aRiniSna, kulturis fundamenturi maxasiaTebelia, romelic misi raobisa da civilizaciuri kuTvnilebis Sesaxeb msjelobis saSualebas iZleva. xazi unda gavusvaT im garemoebas, rom naSromis mizania drois rogorc ara damoukidebeli kategoriis, aramed rogorc adamianis da mTlianad sazogadoebis mier aRqmuli fenomenis kvleva. am SemTxvevaSi, dro arsebobs imdenad, ramdenadac mas ganicdis, saxels arqmevs da awesrigebs adamiani da sazogadoeba. Cveni mTavari mizani swored droisa da istoriis aRqmis anTropologiur aspeqtSi ganxilvaa. Sua saukuneebis qristianul samyaroSi droisa da istoriis gagebas iudeur-qristianuli, xazovani drois koncefcias ukavSireben. es koncefcia, ZiriTadad, winaqristnianuli cikluri drois alternativad ganixileba. ciklur da xazovan droze naSromis Sesaval nawilSi ukve iyo saubari da amitom masze sagangebod ar SevCerdebiT. Tumca drois da istoriis aRqmasTan dakavSrebuli iseTi termini, rogoricaa “koleqtiuri mexsiereba”, aucileblad moiTxovs ganmartebas. koleqtiuri mexsiereba uzarmazari problemaa, romelsac ikvlevs fsiqologia saistorio da sociologia. mecnierebis, es problema kulturuli aseve mniSvnelovania anTropologiis, da saerTod, kulturis mecnierebebisTvis, radgan igi ukavSirdeba kulturis erT-erT fundamentur maxasiaTebels _ droisa da istoriis/warsulis aRqmas. termini koleqtiuri mexsiereba, romelic frang sociolog moris halbvaqss ekuTvnis, aRniSnavs mexsierebas, romelic saerToa, gadaicema da yalibdeba konkretuli jgufis mier mikro Tu makro doneze (socialuri, jgufi, eTnosi, nacia, kultura). koleqtiuri mexsierebis matarebel jgufs Tu sazogadoebas “mnemonikur erTobasac” uwodeben. “mnemonika” is erToba, warsulis damaxsovrebisa teqnikaa. mnemonikuri erToba ki _ romelic specifikuri, misTvis damaxasiTebeli xerxebiT imaxsovrebs da awesrigebs warsuls. kolqtiur dakavSirebuli ganmarteba, mexsierebasTan termini magram Cven da narativic. isev da warsulis arsebobs isev am aRqmasTan terminis anTropologiuri aris uamravi perspeqtiviT 33 vudgebiT mas. narativSi vgulisxmobT sazogadoebaSi warsulis Sesaxeb arsebul sqematur TanmimdevrobiT da TxrobiT modelebs, kanonzomierebiT asaxaven romlebic warsuls. garkveuli warsulis es modelebi yvelaze mkafiod vlindeba istoriul teqstebSi. 34 Tavi II droisadmi damokidebuleba da istoriis gaazreba antikur epoqaSi Sua saukuneebamdeli aRqmaze saubari, periodis umTavresad, saistorio antikuri mwerlobaSi avtorebis drois Semoqmedebis safuZvelze SegviZlia. swored Zveli berZeni da romaeli avtorebis mier SemuSavebuli xerxebi, Txrobis stili da sxva maxasiaTeblebi, bevr SemTvevaSi, saxelZRvanelo iyo Sua saukuneebis qristianuli samyaros avtorebisTvis. antikuri xanis berZnebis drois aRqma cikluri, miTosuri iyo. cikluri dro warmoidgineboda maradiuli wrebrunvis saxiT. ciklur da mudmivad ganmeorebad dros warTmeuli aqvs Seuqcevadobis Tviseba (Tanamedrove gagebiT), rac ganapirobebs imas, rom arsebobs mxolod awmyo da swored am awmyoSi igulisxmeba warsulic da momavalic. qristianuli, sworxazovani, istoriuli drois perspeqtiva warsulisaken da momavlisaken absoluturad gaugebari iyo Zveli berZenisaTvis. drois amgvari gageba Seesabameboda maSindel msoflaRqmas. samyaro iyo wesrigi, kosmosi, garkveuli simetriuli, sivrciTi struqtura, romelSic droc ki sivrciT modusSia mocemuli. rogorc g. viTrou aRniSnavs, homerosis eposSi, iliadas olimpiur Teologiasa da moralSi ganmsazRvreli iyo ufro sivrcesTan, vidre drosTan dakavSirebuli cnebebi. yvelaze did codvaSi _ “qedmaRlobaSi” _ igulisxmeboda dadgenili sivrcidan gasvla. yvelafers aqvs Tavisi sazRvrebi, romlebic ar unda dairRves. homeross ar ainteresebda sagnebis warmoSobis problema da araferi dauweria kosmogoniaze. masTan mxolod is idea Cans, rom wyali aris yvelafris sawyisi. es gamoxatulia miTologiurad, roca okeanusi, mdinare, romelic gars ertymis samyaros sferos da yvelafris sawyisad aris dasaxelebuli. rogorc aRniSnaven, yvelafris sawyisad wylis miCneva ionuri ideaa, radgan is Cans ionur filosofiaSi da, aseve, aRmosavleTis im xalxebSi, romelTa gavlena adreuli periodis ioniaze aSkaraa. Talesi, pirveli berZeni filofosi, ionieli 35 iyo, romelic miiCnevda, rom yvela sagnis pirveli principi (arqe) aris wyali (viTrou 1988: 37-38). drois sivrciT kategoriad gaazrebaze yuradRebas amaxvilebs h. baterfildic. mas mohyavs amonaridi T. draiveris (T. Driver) wignidan “istoriis gageba berZnul da Seqspiris dramaSi”, sadac saubaria drosTan da istoriasTan antikuri dramis rTul mimarTebaze. draiveris azriT, homerosTan dro, ubralod, literaturuli xerxia... aq movlenebi ar viTardeba warsulidan momavlisaken. esqiles istoriul dramaSi “sparselebi” dro gayinulia. aq ar aris gadmocemuli droSi cxovrebis gamocdileba. berZnuli tragediis mizania drois faqtoris minimizacia da kosmiuri kanonisa da Zalebis moqmedebis gamovlena. berZnebTan dro kosmosis nawilia realobis da is gansxvavebuli damaxasiaTebeli formaa, ufro kosmiuri sivrcis wesrigi. sivrce rogorc, magaliTad, funqciaa, elinuri dro vidre azrovnebisTvis ebraelebisTvis. berZnuli sintaqsi gamoxatavs mentalobas, romelic dros gaiazrebs ara rogorc gamocdilebis formas, aramed rogorc materialur mocemulobas, romelic platoni SeiZleba da gaizomos, aristotele daiWras, droze amdens mowesrigdes, imitom klasificirdes. fiqrobdnen, rom am problemisadmi interesi damaxasiaTebeli iyo sivrceze orienetirebuli cnobierebisTvis (baterfildi 1981: 119). antikuri xanis berZnebi warsulsac sxvanairad gaiazrebdnen, vidre es Tanamedrove gagebiT gvesmis. “warsuli iyo is momenti, rodesac ganxorcielda kosmogoniis aqti, roca uformo qaosisgan Seiqmna mowesrigebuli kosmosi, adamianebis samyaro. miTi yvelaze Zlier iyo dakavSirebuli swored am pirvelsagnebisa da pirvelqmnadobis epoqasTan. am dros aRsrulebuli movlenebi qmnidnen im mudmiv struqturebs, romlebic awmyoSic moqmedebdnen da momavalzec vrceldebodnen. amitom dro diaqronulicaa da sinqronulic, Seuqcevadic da Seqcevadic. es kargad Cans perioduli dResaswaulebis ritualebSi. maTSi monawileobiT adamians SeeZlo gadaelaxa profanuli dro da gadasuliyo sakralur droSi, im warsulSi, rodesac Seiqmna samyaro. ritualur procesSi adamiani periodulad acocxlebda sakralur dros da axerxebda kosmogoniuri aqtis ganxorcielebas, romlis uSualo monawile TviTon iyo. es maradiuli ganmeorebadoba, drois cikluroba gansazRvravda 36 adamianis Sexedulebas samyaroze. swored drois cikluroba udevs safuZvlad kalendarul dResaswaulebsa da miTebs, rwmenas mokvdavi da aRdgenadi RvTaebebis Sesaxeb” (xidaSeli 2001: 28-30). homerosis epoqis berZnebi adidebdnen da mokrZalebiT ekidebodnen maT RmerTebs, winaprebsa da warsuli droebis gmirebs, romlebic eposSi iyvnen aRwerili. baterfildis azriT, imis gamo, rom eposi istoriis funqcias asrulebda da, nawilobriv, imitom, rom adamianebi ase Zlier iyvnen masze damokidebuli, istoriis da istoriuli cnobierebis ganviTareba homerosis epoqis berZnebSi Seferxebuli iyo (baterfildi 1981: 119-125). iliadasa da odiseas garda, arsebobda sxva eposebi, romlebic exeboda troas omTan dakavSirebul rig sakiTxebs. maTi Seqmnis procesi homerosis merec grZeldeboda, rac imaze miuTiTebs, rom troas omis mimarT interesi Zalian didi iyo. magaliTad, tragikosebi uxvad iyenebdnen Temebs am eposebidan. maTTan aris dakavSirebuli genealogiis sakiTxis aqtualizacia cdilobdnen, TavinTi Zvel saberZneTSi. genealogiuri xazi aristokratiuli daekavSirebinaT ojaxebi homerosis gmirebTan da RmerTebTan da qmnidnen sakuTar eposebs am kuTxiT. am survilSi, rogorc baterfildi aRniSnavs, SeiZleba davafiqsiroT legendisa da istoriis Tanxvedris momenti (baterfildi 1981: 128-129). hesiode Tavis “samuSaoni da dRenSi” saubrobs adamianebis degradirebaze oqros saukunis mere. misi poema impliciturad drois gagebazea dafuZnebuli, magram sityva dro iq ar moixsenieba. poemis mTavari mizania rCevebis micema wlis ganmavlobaSi saqmianobis regulirebis kuTxiT, magaliTad, Sesasrulebeli romeli dRea kargi Tu cudi, Sesabamisi Tu Seusabamo ama Tu im saqmianobisaTvis. mokled, hesiodesTan dro samyaros moraluri wesrigis aspeqtia (viTrou 1988: 3738). mTeli misi arsebobis manZilze, Zveli berZnuli kulturisTvis, damaxasiaTebeli perspeqtivis erT-erTi simokle da, Zalze xSir mniSvnelovani SemTxvevaSi, momentia istoriuli warsulis mexsierebis deficiti. es, rogorc qvemoT vnaxavT, berZeni istorikosebis teqstebSic kargad vlindeba. 37 ax.w.aR. I saukuneSi, ebraeli istorikosi ioseb flaviusi mwvaved akritikebda berZnebs swored istoriisadmi maTi indiferentuli damokidebulebis gamo. misi azriT, Zveli drois istoriis momavali TaobisTvis gadacemis wesi ukeT iyo daculi im xalxebSi, romlebsac barbarosebs rogor uwodebdnen, inaxavdnen vidre uZvelesi sakuTriv da berZnebSi. xangrZlivi is aRwerda, tradiciebis Tu xsovnas egviptelebi, babilonelebi da finikielebi. rogorc igi aRniSnavs, es xalxebi cxovrobdnen teritoriaze, romelic araCveulebrivad daculi damangreveli kataklizmebisagan. garda amisa, yvelafers. maTi istoria, adamianebis mier rogorc sakraluri da iyo isini iwerdnen yvelaze brZeni dawerili, asaxuli iyo saxalxo adgilas dafebze. aseTi xalxebis rigSi ganixilavda igi ebraelebsac da werda: “Cven viciT Cveni didi mRvdelmsaxurebis saxelebi, romlebic ori aTasi wlis ganmavlobaSi mamidan Svilze TanmimdevrobiT gadadioda da iwereboda”. berZnebTan mimarTebaSi ki is aRniSnavda: “yvelaferi, rac Tavs gadaxdaT berZnebs, ar momxdara didi xnis winaT, ufro metic, es moxda guSin”. misi azriT, im adgilebSi, sadac berZnebi cxovroben, aTi aTasi katastrofa moxda, ramac waSala warsuli movlenebis maxsovroba; amgvarad, isini yovelTvis Tavidan iwyebdnen cxovrebas da egonaT, rom isini iyvnen axali saxelmwifos damaarseblebi (baterfildi 1981: 119). homerosamde, klasikur saberZneTamde am teritoriaze arsebobda sxva _ mikenis araferi civilizacia, romlis Sesaxeb berZnebma, faqtobrivad, icodnen. romliTac maT mofenili ar iyo SeeZloT es “b xazovani” adgilebi. TiTqos teqstebis rkinis kiTxva, farda iyo Camofarebuli klasikur saberZneTsa da mikenur civilizacias Soris. bnel saukuneebad wodebuli Sua saukuneebisgan gansxvavebiT, romelic, mniSvnelovanwilad, sazrdoobda antikuri tradiciiT, klasikur saberZneTs, praqtikulad, warmodgena ar hqonda rkinis fardis miRma arsebul civilizaciaze. es kargad miuTiTebs istoriuli mexsierebis arqonaze. am garemoebT aixsneba is araordinaruli situacia, romelic iyo Zv.w. me-5 saukunis saberZneTSi. am dros berZnebma mxolod SedarebiT mokle warsulis Sesaxeb icodnen. isini fiqrobdnen, rom istoriuli warsuli mxolod ramdenime saukunes moicavda, manamde ki iyo dro, roca 38 RmerTebi dadiodnen dedamiwaze. mileteli imyofeboda egvipteSi am da saukunis mouyva dasawyisSi egviptelebs, hekateos Tu rogor SeeZlo mas CamoeTvala winaprebis 16 Taoba, romlis saTaveSi romelime RmerTi idga. egviptelma ki mas miuTiTa im mRvdelmsaxurTa qandakebebze, romlebic erTmaneTs cvlidnen aTaswleulebis manZilze. es iyo drois Zalin didi monakveTi, romelic SeiZleba istoriul drod miCneuliyo. ufro mogvianebiT, herodotec saubrobda msgavs situaciaze, romelmac masze Zalian didi STabeWdileba moaxdina. yvelaferi amis Sedegi is iyo, CamouyalibdaT rom berZnebs egviptelebisa da mowiwebisa maTi da pativiscemis mRvdelmsaxurebis grZnoba naTqvamis mimarT. egvipte iyo is adgili, sadac berZnebi eZebdnen pasuxebs yvelaze rTuli istoriuli problemebis asaxsnelad. magaliTad, es sakiTxebi exeboda elenes, pariss, troas oms, herakles da adreul RmerTebs. Zveli berZnebi nel-nela acnobierebdnen, rom raRac katastrofulma movlenam isini ase Zlierad mokveTa sakuTar warsuls (baterfildi 1981: 120-123). ioseb flaviusis, hekateos miletelis da herodotes gamocdilebis gamoZaxilia platonis “timeosSi” moTxrobili ambavi, romelic egvipteSi solonis mogzaurobas exeba. soloni egviptel qurums istoriaze esaubreba da aRmoaCens, rom is da danarCeni berZnebi srulad uvicni arian am sakiTxebSi: “erTxelac solons ganuzraxavs Zvel Tqmulebebze Camoegdo sityva da ucdia maTTvis moeTxro is miTebi, romlebic uZvelesadaa miCneuli... Tanac mouwadinebia gamoeyvana maT STamomavalTa megvartomeobis nusxa da gardasul TaobaTa ricxvis mixedviT gamoeangariSebina maT Semdeg ganvlili dro. maSin erT mxcovan qurums wamouZaxia: “o, solon, solon, Tqven berZnebi, maradiuli bavSvebi xarT, da ar aris moxuci berZenTa Soris... Tqven yvelani yrmebi xarT suliT... vinaidan arc erTis suli ar imarxavs odiTganve momdinare ZvelisZvel gadmocemebs da arc droiT gaWaRaravebul raime swavlas”. egvipteli qurumic amis mizezad berZnebis Tavs mravaljer datexil bunebriv kataklizmebs asaxelebs (platoni 1994: 282). platoni saubrobs sxva Zvel msgavs miniSnebebs Tqmulebaze, romlis akeTebs Tavis mixedviT, “kanonebSi”. adamianTa is modgmas warRvnis, avadmyofobebis da sxva saxis bevri katastofa daatyda Tavs. 39 Sedegad, mxolod kacTa modgmis mciredi nawili gadarCa. eseni iyvnen mTian adgilebs Sefarebuli mwemsebi ramodenime Txisa da xaris amara, yovelgvari samuSao iaraRisa an saSualebebis gareSe. “metafizikaSi” acxadebs, rom, yvela aristotele Tavis SemTxvevaSi, sxvadasxva saxis xelovnebisa da filosofiis aRmoCena periodulad Tavidan xdeba, magram aseve periodulad qreba am ganmeorebadi katastrofebis gamo (baterfildi 1981: 125). droisa da ganapirobebda istoriuli Zveli warsulisadmi berZnuli aseTi istoriografiis damokidebuleba xasiaTs, romelic warmoiSva ioniaSi _- mcire aziis dasavleT sanapiroze da maxlobel kunZulebze, sadac berZeni kolonistebi damkvidrdnen. ioniaSi eposma ganviTarebis mwvervalebs miaRwia; aq gaCnda prozauli mwerloba; aqedan iyvnen pirveli filosofosebi da eladis am nawilSi gadaidga pirveli nabijebi mecnieruli kvlevis ganviTarebisaken. sayovelTao Sexedulebis Tanaxmad, “istoriis mamad” berZeni avtori herodotea miCneuli da berZnebi iyvnen pirvelebi, romlebic warsulis movlenebs mecnieruli meTodebiT miudgnen. miuxedavad amisa, arsebobs aseve myari mosazreba, rom berZnebma ver miaRwies istoriul cnobierebas da verc verasdros miaRwevdnen, radgan mcdari Sexeduleba hqondaT drosa da drois dinebaze. r. kolingvudi (R. Collingwood) saubrobda berZnuli azrovnebis antiistoriul tendenciaze. inteleqtualur doneze saerTod, Tvlian, rom daiwyes, istoria SeiZleba iTqvas, istorizmis, finli yvelaferi (M.Finley) istoriis ideis werda, rom winaaRmdeg iyo. yvela im gamokvlevas Soris, romelic berZnebma yvelaze rom drois m. warumatebeli Zvel pricipi, berZnul aramed iyo (baterfildi “istorias” sxvadasxva 1981: 118). ganazRvravda ara xalxis gamokvlevis, aRweris interesi. erT-erTi mosazrebis mixedviT, es interesi uZveles egviptur da Suamdinarul civilizaciebTan arsebulma kontaqtebma da sparselebis mier mcire aziis dapyrobam ganapiroba. Zvel berZnul istoriografiaSi, sivrcesTan SedarebiT, drois faqtoris minimalur mniSvnelobaze miuTiTebs is faqti, rom teqstebSi qronologiuri monacemebi da Soreul warsulTan dakavSirebuli faqtebi mwirad moipoveba. rac ufro Soria droiTi distancia, antikur avtorebTan miT ufro metad igrZnoba zepiri tradiciis gavlena. o. 40 Spengleris azriT, imis mexsierebas istoriuli gamo, rom gagebiT antikuri da kultura ar flobda moculi iyo ”wminda samyaro aqarsobiT”, romelic, faqtobrivad, drois uaryofas niSnavda, elinis cnobierebaSi yvelaferi, rac warsulTan iyo dakavSirebuli, maSinve drois gareSe, amitomac dgas dasaxelebuli istoria uZrav, eWvqveS miTiurad antikuri faqtebis, sparseTis tradiciuli gaformebul periodis TariRebis, omebamde da konstruqciac ki, sinamdviled avtorebis saxelebis iqceoda. SemoqmedebaSi realuroba. “antikuri gacilebiT gviandeli periodebis arsebiTad, miTosuri azrovnebis produqtia” (Spengleri 1993: 137). berZnebi, mikenel romlebmac winamorbedebze, totalurad kidev ufro ar axsovdaT ususurebi araferi iyvenen TavinT troas omis Semdgomi 4-5 saukunis sakuTariis damaxsovrebaSi. mkvelvrebs dResac uWirT monacemebis imisaTvis, rom mopoveba Seivsos am TeTri periodis laqa Sesaxeb. mexuTe ar saukunis aris im cnobebi periodTan dakavSirebiTac, romelic sparselebTan omsa (romelic aRwera herodotem zepiri tradiciis safuZvelze) da peloponesis oms Soris modis (romlis Sesaxeb werda Tukidide msgavs wyaroebze dayrdnobiT). berZnuli polisebis arqontebs, aRmosavleli monarqebisagan gansxvavebiT, ar SeuqmniaT araferi, msgavsi analebisa. saerTod Zalian iSviaTia berZnuli TariRebi. yvelaze cnobili, aTenis arqontebis sia (romelic Zv.w. 683/2 wlamde adis), instrumenti qronologiis sia SeiZleboda gamxdariyo sando SeqmnisaTvis, romelic aqamde bevrad damokidebuli iyo genealogiaze da im Sexedulebaze, rom sami Taoba Seadgens erT saukunes. magram, amiT ver mogvarda, zogadad, berZnuli qronologiis problema, radgan sxva qalaqebi sakuTari siiT iTvlidnen dros. ufro gvian daiwyes infromaciis fiqsireba, sabWos gadawyvetilebeis Senxva, magram aTenis konstituciis reformis Sesaxeb dokumentebci ar asaxavdnen warsulisadmi raime damokidebulebas an istoriul cnobierebas. am dokumentebiT naklebad SesaZlebelia, magaliTad, klisTenes winare periodis ambebis gageba. magram “istoriaSi”, romelic ioniaSi warmoiSva, rogorc aRiniSna, drois faqtori ar iyo ganmsazRvreli. mis maorganizebeli Zalad sivrce gamodioda da is sxvadasxva xalxebis gamokvlevaze iyo orientirebuli. 41 baterfldis TqmiT, sanam sparselebi daipyrobdnen ioniis qalaqebs, maT kulturuli kontaqtebi hqondaT egviptesTan da dasavleT aziasTan, ramac mTel rigi sferoebis ganviTarebas Seuwyo xeli. maSinac ki, roca ionielebi sparselebs daemorCilnen, maTi horizonti gafarTovda, radgan isini im imperiis nawili gaxdnen, romelic indoeTis sazRvrebamde iyo gadaWimuli. ZvelaRmosavlur civilizaciebSi sakmaod ganviTarebuli iyo movlenaTa dafiqsirebis tradicia garkveuli interesic arsebobda. civilizaciebma warmoSobaze, gavlena Tumca manam, daipyrobda. iyo es is ioniaSi faqtiuri sanam maT istoriuli SeiZleba moaxdines maTi ionielebisTvis da gamocdileba, gvefiqra, naklebis lidia da romelmac, mimarT rom istoriuli gavlena jer warsulis am cnobierebis momcemi Semdeg iyo sparseTi safiqrebelia, rom istoriuli Segneba gaaRviZa. amis naTeli magaliTia is, rom ionielebi SeeCvivnen am xalxebis mezoblobas da maT, gansakuTrebiT egviptelebis, mimarT interesi gamoavlines. ionielebma gadawyvites, SeeswavlaT ucxoelTa manerebi, wes-Cveulebebi, ideebi da, agreTve, gaegoT maTi teritoriebis Sesaxeb. amitom, eTnografiis produqti unda ioniaSi yofiliyo. istoria geografiisa berZnuli istoriis da erTi damaxasiaTebli niSani iyo is, rom sawyis etapze ionelebi sxva xalxebis warsuliT ufro iyvnen dakavebulebi, vidre sakuTariT. axalma tendenciebma ar gaaqro ionielTa interesi berZnebis mimarT. meSvide saukunemde eposis mudmivi wera Tu sakuTriv gadaxedva miuTiTebs imaze, rom isini gmirebis xaniT arian dakavebuli. magram amis mere maT Sewyvites msgavsi tipis literaturis Seqmna. am regionis dampyroblebs (da tiranebs) ar WirdebodaT iseTi mwerloba, romelic gaaRvivebda berZnul suls da Seaxsenebda ionielebs maT warsul didebas da Tavisuflebas. politikurma da ekonomikurma ganviTarebam socialuri cvlilebebi gamoiwvia, ramac gavlena moaxdina ganaTlebuli adamianebis auditoriaze. poezia ufro lirikuli da piraduli gaxda. axla gacilebiT meti interesi iyo informaciis mimarT da, albaT, amasTan dakavSirebiT, gaCnda prozauli mwerloba. arsebobs mosazreba, rom, istoriografiam am TvalsazrisiT Caanacvla eposi. es azri SeiZleba imiTac iyos gamyarebuli, rom istoriografiam gadmoiRo eposisTvis niSandoblivi da homerosTan ase aSkara pan-elinuri koncefcia, is 42 specifikuri funqcia, romelic hqonda homerosis Semdgom Seqmnil eposs. sxvagvarad, man aiRo genealogiebis sistematizaciis dasrulebis, miTebis gasworebisa da qronologiuri problemebis mogvarebis funcqia. mcdeloba, rom wesrigSi moeyvanaT RmerTebis rigi, ganemartaT maTi damokidebuleba gmirebTan da sxvadasxva gvarebTan imaze mianiSnebs, rom berZnebisaTvis “istoria” Tavidanve wamodgenili iyo, rogorc erTgvari “gamokvleva”. iman, rom warsulis aRdgena poetebis xelSi iyo, romlebmac uamravi gaurkveveli momenti da pasuxgaucemeli kiTxva datoves, stimuli misca istoriisadmi kritikuli midgomis Camoyalibebas. kritika, pirvel rigSi, mimarTuli iyo poemebis mimarT. istorikosebi _ prozis mwerlebi _ istorias xedavdnen, rogorc gamokvlevas. maT unda gamoekvliaT sxva qveynebis warsuli da amisTvis homerosi ar gamoadgebodaT. ucxo qveynebSi isini eZebdnen problemebis gadaWris gzebs da amiT ganaviTares istoriuli kvlevis meTodebi. kerZod, saubaria adgilobrivi xalxebis gamokiTxvaze da monacemTa Sedarebaze. ionielebi ucxo xalxebs sakuTar Tavs adarebdnen. is, rom am Sedarebebis Sedegad maT SeeZloT daenaxaT msgavsebebi da gansxvavebebi,zrdida maTi azrovnebis SesaZleblobebs. magaliTad, aseTi Sedarebebis Sedegad maT daaskvnes, rom swored egviptelebi flobdnen siZvelis sibrZnes. Zv.w. me-5 saukunis ionieli avtorebisTvis, epikuri poetebisagan gansxvavebiT, damaxasiaTebeli iyo bevrad ufro Tanamedrove istoriiT daintereseba. ioniel istorikosebs ainteresebdaT uaxloesi warsuli. raRacam _ SesaZloa, saerTaSoriso situaciis SegrZnebam da sakuTari Tavis sxvasTan warsuli mimarTebaSi movlenebis gaazrebis Seswavla, saWiroebam romlebic uSualod _ ganapiroba im ukavSirdebodnen Tanamedrove situacias. mezobel xalxebze codnis dagrovebis survili nakarnaxevi iyo realuri moTxovnebiT. swored uaxloesi warsuli iyo is, rac gamoiyeneboda Tanamedrove problemebis gadawyvetisTvis. Zv.w.aR. me-5 saukuneSi istoriis wera, TiTqos, kavSirSi iyo maSin mimdinare did movlenebTan. saukunis dasawyisSi moxda ionielTa warumatebeli ajanyeba sparselebis winaaRmdeg. Semdeg modis sparselebis didi Seteva saberZneTze, qserqses meTaurobiT, roca aTenma wamyvani roli Seasrula damyroblebis winaaRmdeg brZolaSi da gabatonebuli pozicia daimkvidra berZnul qalaqebs Soris. hekateos mileteli am movlenebidan pirvelis 43 uSualo momswre iyo. herodotem ki ionielTa ajanyeba Tavisi istoriis erT-erT Temad gaxada imisaTvis, rom berZen-sparselTa omi aRewera (baterfildi 1981: 131-136). antikuri gamoklveva, istoriografia, drois gagebaze rogorc sxva ucxo, “barbarosi” TvalsazrsiTac xalxebis axdenda gavlenas. berZeni avtorebis kvlevis sferoSi Semavali xalxebi ar ganixilebodnen saerTo istoriul konteqstSi. erTi sazogadoebis dro ar miesadageboda meoris dros. es avtonomiuri da gaxleCili periodebi iyo (gavixsenoT isic, rom TiToeul berZnul polisSi sakuTari sazomiT iTvlidnen dros). sxva viTareba iyo Sua saukuneebis qristianul samyaroSi. qristianuli gagebiT, mTeli kacobrioba erTian istoriul procesSi miazreboda. berZnuli istoriografia, romelic realurad saTaves Zv.w.aR. me-5 saukuneSi iRebs, uecrad wydeba me-4 saukuneSi. es xdeba maSin, roca filosofiam Tavis simaRleebs miaRwia da arafrad agdebda istorikosTa naSromebs. m. finli aRniSnavs, rom yvela berZeni filosofosi, neoplatonikosebis CaTvliT, erTnairad indiferentulad iyo ganwyobili istoriis mimarT. filosofiisTvis mTavaria ara cvalebadoba da warmavloba, aramed ucvleloba da maradiuloba (baterfildi 1981: 118). romauli istoria, ZiriTadad, politikuri da samxedro istoria iyo da yvelaze metad axlo warsulis movlenebs asaxavda. xSir SemTxvevaSi, am movlenebSi Tavad avtorebi monawileobdnen. amgvarad, aqcenti keTdeboda procesebze. TiTqos, Tanamedroveobasa aseTive da damokidebuleba mimdinare SeimCneva politikur polibiosTan, magram is ar iwonebda im gayalbebebs, romlebsac Cadiodnen valerius antiasi (Valerius Antias) da licinius maceri (Licinius Macer) sakuTari gentes-is istoriis gandidebis mizniT. arc Tukidide miCnevda, rom istorikoss SeeZlo ramenairi gavlena moexdina awmyoze. Tukididec da herodotec werdnen momavali, iseve rogorc sakuTari TaobebisTvis da amas isini xazgasmiT aRniSnavdnen. msgavsi ram, saerTod, Zalian iSviaTia romaul istoriaSi. romaeli istorikosebs survili hqondTan movlenebze gavlena moexdinaT swore axla, maT Tanamedrove dros (komberi 2006: 47). Tumca, warsuls amasTan sakmaod erTad, grZel unda aRiniSnos perspeqtivaSi isic, aRiqvamdnen. rom romaelebi maTTvis istoria 44 romis daarsebis legendaruli TariRidan iwyeboda. magram, qristianuli drois gagebisgan gansxvavebiT, romaelebisTvis dros dasasruli ar hqonda. es ar iyo esqatologiuri dro. aRsaniSnavia avtorebisaTvis isic, rom STagonebis istoriis wyaro weris iyo dros winaprebis romaeli kulti da aristokratuli ojaxebis survili, daviwyebas ar miscemoda maTi sagmiro saqmeebi. berZeni istorikosebisagan gansxvavebiT, maT, patriotebma, amocanad daisaxes sakuTari qveynis warsulis rogorc yovelmxrivi kvleva (viTrou 1988: 58). amgvarad, umTavresad arsebuli Zvel dominirebda, Sexedulebis berZnul rac Tanaxmad, kulturaSi, ganapirobebda antikur drois cikluri istoriisadmi xanaSi, aRqma indiferentul damokidebulebas. Tumca italieli mkvlevris a. momilianos (A. Momigliano) azriT, gavrcelebuli Sexeduleba, rom berZnuli drois cikluri gageba gansxvavdeba ebrauli da qristianuli aracikluri da arasivrcobrivi gagebisagan, avgustines avgustines am qristianul mier Sexedulebis aris damkvidrebuli. gavrcoba istoriografiaze mTel mizanSewonili misi berZnul ar aris. mtkicebiT, da ebraul- Cveulebrivi ebraeli iseve icnobda ciklur dros, rogorc rigiTi berZeni. sxvagvarad rom vTqvaT, es universaluri fenomenia. sxva sakiTxia, Tu ra wamodgena hqondaT drois Sesaxeb berZen filosofosebs. platonis azri droze sayovelTao ar iyo. filosofosebi unda SevadaroT filosofosebs. Tu vinmes surs, rom raime gaigos berZeni istorikosebis Sesaxeb, pirvel rigSi, man Tavi unda daaRwios drois ciklur gagebaze saubars (momiliano 1977: 184-186). SesaZloa, antikuri xanis cikluri da Sua saukunebis qristianuli, xazovani drois diqotomiis marTebulobaSi eWvi SevitanoT, magram, Cveni azriT, ar SeiZleba im mniSvnelovani gansxvavebebis ugulebelyofa, romelic arsebobda drois am or gagebas Soris. es gansxvavebebi mkafiod vlindeba antikur SeiZleba iTqvas, da rom Sua saukuneebis antikuri qristianul istoria, drosTan istoriografiaSi. damokidebulebis TvalsazrisiT, kardinalurad gansxvavdeba Sua saukuneebis qristianuli istoriisgan. warsulis antikuri perspeqtivis periodis simokle, istoiografiisTvis qronologiuri damaxasiaTebelia monacemebis simwire; 45 amasTan, ZiriTadi aqcenti keTdeba awmyoze da momavalis gagebac naklebad mniSvnelovania; Txrobis maorganizebeli Zalaa sivrce. mTavaria sxvadasxva xalxebis gamokvleva; Tumca es ar niSnavs, rom Zvel berZnebi droisa da istoriis mimarT absoluturad indiferentulebi iyvnen. magaliTad, baterfildis TqmiT, warsulis didi adamianebis Tayvaniscema elini xalxis religiuri Sexedelebebis nawili iyo. winaprebis (tomis, klanis an ojaxis saberZneTSi scemdnen damfuZneblebis) Tayvaniscemis zogierTi forma uZveles periodSi SeiZleboda gaCeniliyo. berZnebi Tayvans epikur gmirebs, romlebic, maTi Rra rwmeniT, odesRac realurad cxovrobdnen. isini aRmerTebdnen gansakuTrebuli damaxurebis mqone wianprebs. magaliTad, axali qalaqis damaarsebeli sikvdilis Semdeg Tayvaniscemis obieqti xdeboda (baterfildi 1981: 119). Tumca es mainc ar unda gavaTanabroT droisa da istoriis iseT SegrZnebasTan, rogoric iyo, magaliTad, Sua saukuneebis qristianul samyaroSi. Zveli berZnebis rwmeniT, is adamiani, romelsac Tayvans scemdnen, kvlav aqtiurad ganagrZobda awmyoSi arsebobas. Tanac, rogorc zemoT iyo aRniSnuli, warsulTan amitomac saberZneTSi gadaweuli da damokidebuleba eposiT iyo gaSualebuli. istorizmis principi, ZiriTadad, ukana planze iyo istoriuli mexsierebac drois mokle perspeqtivas moicavda. amis sapirispirod, Sua sakuneebis qristianul istoriografiaSi istorizmis principi gazrdilia da yuradReba eqceva ZiriTadia. samyaros Seqmnis qronologiur warsulisken momentamde perspqtiva aRwevs; monacemebs. gansakuTrebuli gazrdilia perpqtiva, romelic meored mosvlamde greldeba; ukiduresad momavalis TxrobaSi dominanti faqtoria dro da ara sivrce. ra Tqma unda, arc antikur xanaSi da arc Sua saukuneebSi dro ar iyo unificirebuli da arsebobda mraval “lokalur konteqstze” damokidebuli drois gagebebi. maSindel sazogadoebebSi arsebuli drois gagebaTa mravalgvaroba istoriul mwerlobaSic aisaxa (am problemas ufro dawvrilebiT Sua saukuneebis teqstebis safuZvelze ganvixilavT). magram aq unda aRiniSnos erTi garemoeba: antikuri da Sua saukuneebis istoriuli teqstebi, ZiriTadad, gamoxataven im msoflmxedvelobriv tendenciebs, romlebic maTi Seqmnis periodSi arsebobda. es exeba drois 46 aRqmisa da istoriis gaazrebis priblemasac. antikur istoriografiaSi drois gageba miTosuri msoflmxedvelobiT iyo gansaRvruli, Sua saukunebSi ki _ qritianuli religiiT. 47 Tavi III droisa da istoriis gageba Sua saukuneebSi: qarTuli kultura qristianuli samyaros konteqstSi droisa da istoriis gageba, kulturuli mravalgvarobisa da epoqebis Sesabamisad, gansxvavebulad vlindeba. Sua saukuneebi swored is epoqaa, rodesac, qristianobis SemosvlasTan erTad, mkvidrdeba droisa da istoriis axali iudeur-qristianuli koncefcia. drois am gagebaze saubrobs s. averincevi Tavis wignSi “adrebizantiuri literaturis poetika”. misi TqmiT, dro absoluturad sxvanairad gaizreba bibliur samyaroSi, vidre antikur-miTosur realobaSi. aq samyaro aris ara “kosmosi”, aramed “olami”, anu samyaro rogorc istoria, radgan olamis SigniT sivrcec ki drois dinamikis modusSia mocemuli. is aris adgili, sadac movlenebi TanmimdevrobiT enacvleba erTmaneTs; berZnuli RmerTi zevsi sivrcis meufea da “rezidenciac” sivrcis garkveul lokalur arealSi _ olimpze aqvs. bibliurma RmerTma ki Seqmna ca da miwa, e.i. is aris ufali im momentisa, saidanac daiwyo kacobriobis istoria. igi RmerTia warsulis da awmyosi, magram misi nafiqri ganxorcieldeba momavalSi, im daTqmul dRes, romelzec miuTiTeben bibliuri winaswarmetyvelebi. Sesabamisad, bibliaSi dro aris ara cikluri, aramed sworxazovani, istoriuli. drois perspeqtiva warsulisaken grZeldeba samyaros dasabamamde, xolo momavlis istoria RmerTis CanafiqrSi ukve mocemulia da is saboloo mizans aucileblad miaRwevs (averincevi 1977: 90). wminda werilSi movlenebic ki xdeba ebraeli xalxis istoriis legendaruli periodis ara miTologiur, aramed konkretul-istoriul drosa da sivrceSi. sakuTriv RvTis gamocxadeba istoriis saxiT aris mocemuli. adamiani nabij-nabij mivida im daskvnamde, rom RmerTi Tavis Tavs drois da movlenebis TanmimdevrobaSi avlens. Toras religiaSi SeuZlebelia istoriidan gaqcevis warmodgenac ki. is Riaa istoriisadmi, bolomde gamsWvalulia da savsea istoriiT (xazanovi 2002: 121). Sua saukuneebis qristianuli samyaros msoflmxedveloba emyareboda droisa da istoriis bibliur gagebas. qristiani avtorebis 48 Semoqmedeba nakarnaxevi iyo RvTiuri winaswargansazRvrulobisa da sworxazovani drois SegnebiT. maT mier istoria gaiazreboda, rogorc kacobriobis xsnis RvTaebrivi gegmis ganxorcielebis procesi, romelic am miznis miRwevisTanave dasruldeboda. istoriis, rogorc droSi gangebis nebis ganxorcielebis providencialisturi idea miuTiTebs, rom drois perspeqtiva gaizarda da igi sworxazovani da Seuqcevadi gaxda. istoria uwyvetad miemarTeba dasawyisidan dasasrulisken. xazovani drois struqturaSi TiToeuli movlena unikaluria. RvTiuri gegmis droSi ganxorcielebis Sesaxeb warmodgenam, Tavis mxriv, ganviTarebis idea warmoSva. am ideis Tanaxmad, TiToeuli epoqa wina epoqisagan Tavisi miznebiTa da amocanebiT gansxvavdeba, magram dakavSirebulia masTan, radgan axali periodi mxolod wina periodis dasrulebis Semdeg SeiZleba daiwyos. Tu berZnebisTvis damokidebulebis da miuxedavad, romaelebisTvis, drois drois dominaturi ciklurobisadmi aspeqti awmyo da warsuli iyo, qristianobam adamianis yuradReba momavlisaken mimarTa. drois amgvari qristianuli gageba, rogorc avgustinesTan fiqsirdeba, gansxvavdeboda antikuri xanis drois gagebisgan imiT, rom is ar iyo arc cikluri da arc ganusazRvrelad, siaxlis motanis gareSe, mdinari (viTrou 1988: 65). 49 I. droisa da istoriis gageba da Sua saukuneebis saistorio mwerlobis Janrobrivi Taviseburebebi § 1. Sua saukuneebis evropa Sua saukuneebSi miRebuli SexedulebiT, dro istoria iyo, romelsac gansazRvruli mimarTuleba hqonda. antikuri periodis istorikosisTvis mTavar mizans kargad dawerili mwyobri moTxrobis Seqmna warmoadgenda, romelSic movlenebs Soris mizezobrivi kavSiri iqneboda danaxuli, Sua saukuneebis istorikosis ZiriTadi mizani ki movlenebis droSi warmoCena iyo (gene 2002: 174). hiponis episkoposi mniSvnelovanwilad netari avgustine gansazRvra (354-430 Suasaukuneebis azrovnebis ganviTareba, miCnevda, rom ww.), evropis samyaro, romelmac istoriuli upirveles yovlisa, istoriaa, sakuTriv istoria ki _ RmerTis mier winaswarganzraxuli, erTi safexuridan romelic meoreze macxovris amavali, meored sworxazovani, movlinebiT Seuqcevadi da procesi, kacobriobis xsniT dasruldeba. igi istoriis arss “RvTis qalaqis” da “miwieri qalaqis” brZolaSi xedavda. “RvTis qalaqis” gamarjveba kacobriobis saboloo mizania. amqveynad ki misi gamovlinebaa eklesia, empiriuli sinamdvilis erTaderTi naTeli wertili. avgustinesTvis amqveynad yovelive warmavalia, maT Soris, saxelmwifoc, gansxvavebiT evsevi kesarielisagan, romlisTvisac konstantine didis imperia RmerTis nebis gamovlineba iyo. amitom avgustinesTan ukiduresad gamZafrebulia drois warmavlobis gancda da momavlis esqatologiuri molodini. avgustines traqtatSi Sexeduleba “RvTis istoriul qalaqisaTvis”. procesze masSi kargad kacobriobis Cans mis istoria warmodgenilia, rogorc ori urTierTsapirispiro sawyisis _ sikeTis da borotebis _ brZola. pirvel sawyiss Seesabameba “RvTis qalaqi”, meores _ “miwieri qalaqi”. RvTis qalaqi, miwierisagan gansxvavebiT, fizikurad ar arsebobs. is ufro idealia, kacobriobis saboloo mizani, romelic amqveyniuri samyaros aRsasrulis Semdeg gaxdeba realuri. amqveynad misi gamovlinebaa eklesia, qristianuli sazogadoeba, empiriuli sinamdvilis 50 erTaderTi naTeli wertili. marTalia, am moxetiale da devnili zeciuri qalaqis pirvelsaxed jer kidev abeli Seiqmna, magram is miwaze mxolod qristianuli eklesiis saxiT arsebobs. RvTis qalaqi dafuZnebulia RmerTis siyvarulsa da sakuTari Tavis uaryofaze da amitom misTvis damaxasiaTebelia sikeTe, samarTlianoba, Tavmdabloba, morCileba; miwieri qalaqi _ es aris amqveyniuri samyaro, codvilTa samefo. igi Zmis mkvlelma kaenma daaarsa. mas romis damfuZnebeli _ romulusi Seesabameba. miwieri qalaqi yvelaze ukeT, SeiZleba, swored saxelmwifos RmerTis saxiT uaryofasa warmovidginoT, da sakuTari romelic Tavis sisxlze, siyvarulzea danaSaulze, damkvidrebuli. adamianebi fizikurad miwaze cxovroben, magram isini an RvTis qalaqs, an miwis qalaqs gansxvavebiT, warmavalia, ekuTvnian. amqveyniur maT avgustinesTvis, samyaroSi Soris, evsevi progresi saxelmwifoc. ar verc kesarielisagan arsebobs. erTi yovelive saxelmwifo ver Seedreba RvTis qalaqs, acxadebs igi. aq misi da evsevis gza iyreba, radgan es ukanaskneli sul sxva funqcias akisrebda saxelmwifos. igi konstantines imperias romis memkvidred aRiarebda, avgustine ki romis maradiulobas gadaWriT uaryofda. misi azriT, Tu sabolood ca da miwa Camoiqceva, maSin ratom ar unda damdgariyo romis aRsasruli? aseTi Sexeduleba ukiduresad amZafrebs drois warmavlobis gancdas da momavlis esqatologiur molodins. istoriuli procesis amgvari xedva, ra Tqma unda, ver iguebda antikuri azrovnebisaTvis tipuri cikluri drois gagebas. amitom avgustinem, pirvel rigSi, drois cikluroba uaryo. misi azriT, platoni cdeboda, roca Tavis mowafeebs umtkicebda, rom uxsovar warsulSi da, aseve, ganusazRvrel momavalSi, kvlav iqnebian igive platoni, igive akademia, igive misi mowafeebi, igive aTeni. qriste erTxel mokvda da erTxel aRdga... amdenad, wreSi trialeben mxolod eSmakiseulni. drois ganmeorebadoba ewinaaRmdegeba qristianobas, radgan amiT gamoiricxeba uflis erTxel movlineba, miaCnda mas. avgustines istoriis filosofiam didi xniT gansazRvra Sua saukuneebis istoriografiis principebi. amgvarad, qristes movlineba, winaswarmetyvelebis aRsruleba istoriul masStabs, an, ukeT rom vTqvaT, centrs sZens dros. amieridan samyaros Seqmnidan qristemde Zvel aRTqmaSi aRwerili warsulis mTeli 51 istoria xsnis istoriis nawils warmoadgens. amdenad, istorias Tavisi mizani aqvs. unda aRiniSnos processa da isic, drois rom Sua mdinarebaze saukuneebis mxolod evropaSi erTi istoriul Tvalsazrisi ar arsebobda. le gofis TqmiT, qristiani moazrovneebis nawili istorizmis sawinaaRmdego mosazrebebsac aviTarebda. maTi azriT, istoriuloba moCvenebiTia da saSiSi, WeSmaritad Rirebuli ki drois miRma arsebuli maradisobaa. XI saukuneSi erTmaneTs ori pozicia daupirispirda. pirvelis Tanaxmad, WeSmariteba TandaTanobiT vlindeba droSi (bernar Sartrelis azriT, WeSmariteba drois Svilia); meore poziciis momxreebi ucvleli WeSmaritebis arsebobis ideas icavdnen. hugo sen-viqtoreli abeliaris winaaRmdeg gamodioda, romelic qristes movlinebaze utyuar codnas Zveli aRTqmis wmindanebTanac eZebda. is amtkicebda, rom istoria RvTis gangebis droSi gamovlinebaa. Tumca Toma aqvineli saukuneebis mere ityvis, rom amaoa moZRvrebis istoriiT dakaveba, mniSvnelovania mxolod WeSmariteba, romelsac SeiZleba es moZRvreba Seicavdes. saqme gvaqvs ucvleli WeSmaritebis Ziebis da istoriuli drois uaryofis miswrafebasTan (le gofi 2005: 211) drois qristianuli koncefcia aisaxa Sua saukuneebis istoriul mwerlobaSi, gansxvavebuli Tumca, konkretuli xarisxiT Janris gamovlinda. specifikidan zogierT gamomdinare, JanrSi, magaliTad, “qronikaSi” wamyvani faqtoria dro da movlenebi danaxulia xangrZliv droiT perspeqtivaSi, romelic, Cveulebriv, bibliuri “dabadebis” personaJebs wvdeba. xolo “istoriaSi” (maSindeli gagebiT) wina planze sxva faqtorebic gamodis da drois principi TxrobaSi SedarebiT neitralizebulia. Sua saukuneebis evropaSi istoriuli mwerlobis arsi, mizani da Janrobrivi kuTvnileba xSirad iqceoda gansjis sagnad. bernar genes TqmiT, aq Zalian mwvaved aRiqvamdnen warsuli drois erTianobas. maSin miRebuli SexdeulebiT, istorikosis movaleoba iyo: am warsulis ardaviwyeba (memoria temporum); masTan dakavSirebuli faqtebis moyola (gesta temporum); am drois aRwera (temporum descriptio); droTa Tanmimdevrobis zustad warmoCena dadgena (temporum (series temporum); certitudo). Sua movlenebis saukuneebis qronologiis zustad istoriografia cudad 52 axerxebda sivrceSi orientirebas, is Tavis arss droSi xedavda. mas qronologiis tiraniis qveS uxdeboda arseboba (gene 2002: 25). hugo sen-viqtorelis mixedviT, istoriuli codna sam mniSvnelovan momentamde daiyvaneba. es momentebia: adamianebi, romelTa wyalobiT movlenebi xdeba; adgili, sadac es movlenebi viTardeba da dro, rodesac es movlenebi xdeba (le gofi 2005: 202). Sua saukuneebSi “analebiT”, evropuli “qronikebiTa” da istoriografia “istoriebiT”. warmodgenili maT xSirad iyo sinonimuri mniSvneloba hqonda, Tumca erTmaneTisgan mainc gansxvavebodnen. rogorc zemoT aRiniSna, drois principis gamoyenebis xarisxi yvela JanrSi erTnairi ar iyo. dasavleT evropis SemTxvevaSi, analebSi da qronikebSi droiTi principis primati aSkaraa, istoriebSi ki sxva faqtorebic gamodis wina planze. analebs uwodebdnen mokle iyo da movlenaTa TariRebi tabulebis mindvrebze wlidan movlenebis aRmniSvneli Canawerebi mSral mocemuli. wliur Tavidan wlamde iyo. Canawerebs, analebi gakeTebuli sadac saaRdgomo mniSvnelovani TandaTanobiT am Canawerebis moculoba gaizarda. maTi aRniSvna calke furcelze daiwyes da analebma damoukidebeli teqstis saxe miiRo. qronikaSi Txroba ufro gavrcobili da Tanmimdevruli iyo. masSi didi mniSvneloba eniWeboda qronologias, drois aTvla samyaros Seqmnidan an adamidan iwyeboda. unda aRiniSnos, rom am or Janrs Soris zRvari mkacrad gamijnuli ar iyo. xSirad istorikosi sakuTar naSromSi Tavs uyrida erTdroulad analebis cnobebs da Tan ufro Soreul warsulSic ixedeboda. amiT analebi qronikis saxes iRebda. zogjer istorikosi jer Soreuli warsulis rekonstruirebas iwyebda, xolo Semdeg ubrundeboda axlo warsuls (analebis sferos). sxvagvarad, qronika analebis saxiT grZeldeboda. analebs da qronikas TanmimdevrobiT, kenterberielis aerTianebs wlebis (daaxl. is, mixedviT 1200 rom aris ax.w.aR.) orive JanrSi gadmocemuli. TqmiT, qronika movlenebi ukve analebis gervasi meore saxelwodebaa. istoriaSi, movlenebs Soris qronologiuri kavSirebis garda, naCvenebi da axsnili iyo maTi mizezebi da Sedegebi. aq prioriteti Txrobas eniWeboda. miuxedavad imisa, rom istorikosic cdilobda 53 qronologiuri dasaxelebas Tanmimdevrobis aravin eloda dacvas, da, misgan praqtikulad, zusti is amgvar TariRebis cnobebs ar iZleoda. samagierod, istorikosis Txroba ritorikis yvela wesis dacviT viTardeboda. istoria aucileblad “grZeli” moTxroba unda yofiliyo, gansxvavebiT qronikisagan, romlis aucilebeli maxasiaTebeli iyo simokle. oton fraizingeli zusti TariRebis dasaxelebiT cdilobda, drois mdinarebas mihyoloda. amitom misi naSromi, pirvel rigSi, qronika iyo. amave dros, igi naSromis agebulebazec zrunavda, e. i. es Txzuleba istoriadac iyo Cafiqrebuli. amaze naSromis saTauric miuTiTebs: “qronika, anu istoria ori qalaqisa” (Chronica cive historia de duabus civitatibus); ioane sen-viqtoreli aRniSnavda, rom misi survili iyo Sereuli Janris (istoriisa da qronikis) arCeva (le gofi 2002: 236-39). garda amisa, bevri Txzuleba amgvarad aris dasaTaurebuli: “qronika, anu istoria”, “qronika, anu analebi”, “analebi, anu istoria”. § 2. bizantia bizantia Sua saukunebis qristianuli sivrcis nawili iyo. Tumca mecnierebi xazs usvamen mxolod misTvis damaxasiaTebel Taviseburebebs, rac ganasxvavebda mas Sua saukuneebis qristianuli evropisagan. esenia: antikuri tradiciis xangrZlivad SenarCuneba; aRmosavluri kulturebis intensiuri zemoqmedeba; qristianuli moZRvrebis gansakuTrebuli formis _ marTlmadideblobis arseboba; bizantiur sazogadoebaSi imperiuli doqtrinis primati (udalcova 1982a: 4). rogorc a. gureviCi aRniSnavs, qristes cxovrebis scenebis aRwerisas bizantielebi arasodes upirvelesad, simbolur icavdnen istoriul datvirTvas Tanmimdevrobas aZlevdnen. es da maSin, maT, roca dasavleTSi Tanmimdevrobis principi yovelTvis daculi iyo (gureviCi 1972: 54) istoriuli gansxvebulad procesi Canda da, bizantiur masTan erTad, saistorio droiTi tradiciaSi. perspeqtiva saeklesio istorikos evsevi kesarielis (265-340 ww.). TxzulebebSic ki, romelic 54 istoriul process, principSi, bibliuri perspeqtiviT ganixilavda, drois da istoriis koncefcia gansxvebulad Cans, vidre dasavleTSi. evsevi kesarielma, avgustines msgavsad, istoriaSi sami ZiriTadi momenti gamoyo. Tumca masTan, faqtobrivad, qristianul-apokalifsuri dro neitralizdeba, risi mizezic gaxlavT evsevis politikuri doqtrina eklesiasa da imperias romelsac maSindel Soris haramoniuli bizantiaSi Seqmnili urTierTobis realoba udevs Sesaxeb, safuZvlad. bizantielebisTvis ucxo iyo avgustineseuli antinomia civitas terrena-sa da civitas Dei-s Soris, radgan maTTvis swored bizantiis imperia iyo ciuri ierusalimis gansaxiereba (dostalova 1982: 31) konkretulad TvalsazisiT, bizantiur sxvadasxva saistorio tendencia TaviseburebebiT aixsneba. saerTod, mwerlobaSi, SeiniSneba, drois rac aRqmis Janrobrivi bizantiur saistorio mwerlobaSi sami Janri arsebobda: “istoriebi”, “saeklesio istoria” da “qronografia” (qronika). drosTan damokidebulebis TvalsazrisiT, Janrebs Soris mniSvnelovani sxvaobaa. bizantiur “istoriebSi” sworxazovani drois gageba ar Cans (samyaros Seqmna, qristes dabadeba, meored mosvla da kacobriobis xsna). adreuli periodis saero istorikosebTan (amiane marceline, evnapi, priske panioneli, prokofi kesarieli, agaTia sqolastikosi, Teofilaqte simokatta), mogviano xanis avtorebTanac (magaliTad, im istorikosebTan, romlebic bizantiis imperiis dacemas aRwerdnen) cikluri drois gavlena igrZnoba. bizantieli istorikosebic, antikuri epoqis avtorTa msgavsad, qronologiuri sakiTxebisadmi indiferentulad arian ganwyobili. maTi azriT, radgan yvelaferi meordeba, azri ara aqvs imis codnas, Tu rodis moxda esa Tu is movlena. amitom arazustia TariRebi prokofisTan, saerTod ar gvxvdeba qronologiuri monacemebi laonike qalkedonelTan da a.S. bizantieli saero istorikosebi, iseve rogorc Zveli berZeni avtorebi, drois SedarebiT mokle periods aSuqebdnen. isini aRwerdnen an uSualod sakuTari TvaliT nanax movlenebs, an uaxloes warsulSi momxdar faqtebs. warsulisken perspeqtiva saSualod 63 weliwads iqiT ar midioda. es istorikosebi, TiTqos, moklebuli arian im aucilebel droiT distancias, romelic maT saSualebas miscems, amaRldnen Tanamedrove koniunqturaze, romelime partiis politikur interesebze, 55 sasaxlis intrigebze da movlenebs obieqturi Sefaseba miscen. amitomac fiqsirdeba bizantiur istoriografiaSi avtoris pozicia ase mkafiod. bizantieli istorikosebis TxzulebebSi Txroba mimdinareobs ufro teritoriuli, Tematuri da problemuri faqtorebis gaTvaliswinebiT, vidre qronologiuri principis mixedviT. xSiria geografiuli, miTologiuri, eTnografiuli eqskursebi. prokopi kesarielis “omebis istoriaSi” movlenebis gadaadgilebis aRwera kvaldakval, xan xdeba xan istoriuli omebis Teatrebis personaJebis Secvlis mixedviT, SeiZleba iTqvas, rom aq qronologiuri principi ukana planze gadadis (dostalova 1982: 22-31). qronografiebSi, dasavluri qronikebis msgavsad, Txroba samyaros Seqmnis an adamis droidan iwyeba da droc qristianul esqatologiasTan kavSirSi gaigeba. istoriuli movlenebi CamoTvlilia qronologiuri TanmimdevrobiT da xSirad meqanikuradaa erTmaneTTan dakavSirebuli. sakuTriv bizantieli avtorebi afiqsirebdnen gansxvavebas istoriasa da qronografias Soris. magaliTad, istorikosebs akritikebdnen swored imis gamo, rom isini movlenebs Zalian dawvrilebiT aRwerdnen da mxolod maTi Tanamedrove droisa da uaxloesi warsulis movlenebs exebodnen. istoria imiTac ganxvavdeboda qronografiisgan, rom igi uSualod antikuri tradiciiT sazrdoobda. Tu qronikebi eyrdnoboda qristianul tradicias, bizantiuri istoriografia Tavidanve herodotesa da Tukidides mixedviT viTardeboda. istoriis romelic Teorias istoriografiis yuradRebas da simarTlis saxelmZRvanelod romelTa specialistebi didaqtikur weris iyenebdnen mixedviT, erTi swavlobdnen, mniSvnelobaze aucileblobaze dionise istorikosma polibiosisgan saubrobda. halikarnaselis periodi da amaxvilebda erTi aseve, principebs, Tema unda airCios. man unda weros mxolod uSualod nanax da gancdil movlenebze, autofsiis an TviTmxilvelTa cnobebis safuZvelze (dostalova 1982: 2224). qristianobis mxriv, eklesiis damkvidrebam istoriisadmi da azrovnebis sazogadoebis Teokratizaciam, yuradReba Tavis gamoiwvia. amgvarad, Camoyalibda calke Janri _ saeklesio istoria. saeklesio 56 istoriebSi (evsevi kesarieli, Teodorite kvireli, evagre) sokrate da sqolastikosi, qronografiebSi sozomene, mkafiod fiqsirdeba drois qristianuli koncefciis primati. evsevi kesarielma erT-erTma pirvelma warmoaCina msoflio principis safuZvelze. igi istoria Tavis bibliuri “qronikaSi” qronologiuri cdilobs, kacobriobis istoria aCvenos samyaros Seqmnidan 325 wlis nikeis saeklesio krebamde. evsevis koncefciis mixedviT, yvelaferi, rac iyo macxovris movlinebamde, saxarebis Semamzadebel periods warmoadgenda. qristes Semdgomi epoqa ki axali aRTqmis istoriaa, romelic, Tavis mxriv, meored mosvlamde grZeldeba (dostalova 1982: 31). saeklesio istoriaSi, iseve rogorc qronikaSi, dro kesarielTan sxvagvarad iudeur-qristianuli drois aris mdinareba gagebuli, da gagebiT gaizreba. istoriuli vidre Tumca procesi dasavleTSi, evsevi Tvisobrivad netari avgustines SexedulebebSi. saeklesio istoriebSi gansxvavebiT, prioritets avtorebi, saero aniWebdnen iseTi istorikosebisagan movlenebis aRweras, rogoricaa saeklesio krebebi, warmarTebTan da eretikosebTan dogmaturi kamaTi da a.S. amitom, eklesiis istoria ar erwymis saero istoriografias. piriqiT, faqtebi bizantiis imperiis saero cxovrebidan eklesiis interesebis Sesabamisad aris warmoCenili. uaryofdnen ra warmarTul ideologias, saeklesio istorikosebi cdilobdnen, ukuegdoT antikuri istoriografiis tradicia da minimumamde SeemcirebinaT saero xasiaTis movlenebis aRwera (udalcova 182b: 4). evsevis “saeklesio istoria” gamiznuli iyo rogorc, mxolod, eklesiis istoria. evsevis gamgrZelebelma sokrate sqolastikosma ki SeimuSava eklesiisa da imperiis politikuri istoriis Txrobis principi, anu Sereuli narativi, roca erTdroulad aris mocemuli saeklesio da saero-politikuri sakiTxebi (patariZe, kvaWantiraZe 2005: 22). saerTod, magaliTad, Janrobrivi amaze diferencicia miuTiTebs miqael bizantiaSic pselosis pirobiTia. Txzuleba, TiTqos upretenzio “mokle istoria”, romelic adamidan Tu ara, romulusidan mainc iwyeba, “qronografia”, avtoris azriT, romelic, istoriaa; ZiriTadad, xolo mwerlis vrceli da Tanamedrove mdidari movlenebs exeba, qronografiaa. avtorisTvis aseve ucxoa terminologiuri simkacre 57 sakuTriv “qronografiaSi”, romelsac is xan “qronografias”, xan “istorias” uwodebs (lubarski 1978: 185). § 3. Sua saukuneebis saqarTvelo Sua saukuneebis samyaros qarTuli organuli istoriul process, nawili kulturaSic, iyo, da qarTul romelic qristianuli saistorio mwerlobaSi droisa da istoriis koncefcia, mniSvnelovanwilad, qristianuli religiiT iyo gansazRvruli. Tumca, am SemTxvevaSic, drois gageba, an, Tu SeiZleba ase iTqvas, droisadmi midgoma gansxvavdeba “qarTlis cxovrebaSi” teqstebis Semaval Janrobrivi teqstebSi, TaviseburebiT rac, garkveulwilad, SeiZleba aixsnas. am amis sailustraciod kargi iqneboda, erTi mxriv, leonti mrovelis “cxovreba qarTvelTa mefeTa”-s, juanSeris “cxovreba vaxtang gorgasalisa”-s da, meore mxriv, sumbat daviTis Zis “cxovreba da uwyeba bagratonianTa”-s erTmaneTTan Sedareba. teqstebs vexebiT magram ar migvaCnia, Txzulebebis rom, marTalia, da sxva avtorebis ZiriTadad, SedarebiTi naSromis Txzulebebsac mrovelis, ganxilva farglebSi kargad juanSeris mxolod am ganvixilavT, da warmoaCens sumbatis “qarTlis cxovrebis” krebulSi Semavali teqstebis Janrobrivi araerTgvarovnebisa da maTSi drois aRqmis Taviseburebebis zogad suraTs. mrovelis da juanSeris teqstebSi drois principi mTlianad ar gansazRvravs Txrobas da sxva momentebis gavlena mZlavrad igrZnoba. magaliTad, teritoriuli Tu Tematuri faqtorebi xSirad gadafaravs TxrobaSi drois faqtors. sumbat daviTis Zis TxzulebaSi ki, piriqiT, Txrobis maorganizebeli erTaderTi da wamyvani Zala droa _ misi qristianuli gagebiT. Sua saukuneebis saqarTveloSi Janrobrivi diferenciacia mkafio ar iyo, xSirad erTi terminiT sxvadaxva saxis, Sinaarsisa da struqturis mqone teqstebi aRiniSneboda. aRsaniSnavia isic, rom, mkvlevarTa nawilis azriT, qarTuli saistorio mwerloba ar gavs sxva qristianuli kulturebis istoriografiul tradicias. argumentad saxeldeba is, rom “qarTlis cxovreba” principulad saero Txzulebaa da saeklesio istoriis amsaxveli CanarTebi masSi vaxtang VI dros iqna Setanili. 58 bizantiuri da somxuri istoriografiisgan gansxvavebiT, “qarTlis cxovrebaSi” ar aris Sesavali, Tematuri Tavebi da qveTavebi. aseve, gacilebiT naklebia avtoriseuli “Carevis” kvali “qarTlis cxovrebis” teqstSi, is “qarTlis anonimuri cxovrebis” istoriaa. amaze miuTiTebs avtorTa vinaobis Tundac garSemo is, dava rom dResac mimdinareobs. am mosazrebis avtorebi Tvlian, rom “qarTlis cxovrebis” saxiT, SesaZloa, saqme gvqondes Tavisebur da erTian istoriografiul tradiciasTan, tipologiur miuxedavad imisa, araerTgvarovnebaze rom bevri masSi Semavali mosazreba teqstebis arsebobs. rogorc miiCneven, ufro advilia, magaliTad, somxuri istoriografiis Janrobriv Taviseburebebze saubari. aRniSnaven, rom somxuri saistorio mwerlobis Camoyalibebaze istoriis gavlena Janrebma. iqonia msoflio magaliTad, qronikisa sokrates da saeklesio Txzulebis msgavsad, agaTangelosis da favstos buzandis teqstebSi saero-politikuri da saeklesio somxur ambebis teqstebSi, Txroba iseve erTmaneTis rogorc paralelurad bizantiur mimdinareobs. saeklesio istoriebSi, Txroba iwyeba SesavliT, sadac avtori Tavis miznebsa da amocanebze laparakobs. aseTi Sesavali aqvs wamZRvarebuli movses xorenacis, lazar farpecis Txzulebebs; somxur gamovlenis niSania is, rom dasaTaureba; rac Seexeba istoriografiaSi avtoris poziciis teqstSi xdeba Tavebis gamoyofa da maTi somxur qronologiur Txzulebebs, aqac TxrobaSi movlenebi dalagebulia qronologiuri principis mixedviT da ara Tematuri an logikuri kavSirebis safuZvelze; teqsts ara aqvs Sesavali da calke Tavebi. Txroba iwyeba bibliuri SesaqmiT. bizantielebis msgavsad, somexi avtorebi (maTeos urhaeci, samuel aneci, mxiTar aneci, mxiTar airivaneci) sakuTari naSromebis Janrs saTaurSive asaxeleben. es aris qronografia (patariZe, kvaWantiraZe 2005: 21-25). ZiriTadi termini, romelic Sua saukuneebis saqarTveloSi istoriuli Janris teqstebis aRsaniSnavad gamoiyeneboda, iyo “cxovreba”. miuxedavad imisa, rom arsebobda mcire masStabis “cxovrebebic” (konkretuli pirebis Sesaxeb), rogorc wesi, es termini ufro qveynebis istorias aRniSnavda (“cxovreba sparsTa”, “cxovreba somexTa”). Tumca, termini “cxovreba” ufro farTo mniSvnelobis matarebeli iyo da sxva 59 saxis teqstebis mimarTac gamoiyeneboda. magaliTad, Cveulebriv, “cxovreba” erqva agiografiul teqstebsac. saistorio xasiaTis teqstis aRsaniSnavad gamoiyeneboda agreTve termini “matiane”. iv. javaxiSvilis azriT, “matiane” erqva Txzulebas, sadac mokled da qronologiurad iyo gadmocemuli movlenebi. amgvar lakonur da mokle Txrobad miiCnevda “matianes” k. kekeliZec. Jordania Tvlida, TanmimdevrobiT rom “matiane” gadmocema ar faqtebis aris, is ubralo ufro Tumca T. qronologiuri dawvrilebiTi da informaciiT mdidari Txrobaa; aRsaniSnavia, rom “matianis” qveS mxolod saistorio Txzuleba garkveuli saxis ar igulixmeboda. dokumentur “matianes” wyaroebsac, uwodebdnen magaliTad, aseve mosaxseniebel wignebs da sinodikebs. “qarTlis sakuTriv cxovrebaSi” termini mxolod “istoria”. Tamaris Tumca, misi istorikosTan gvxvdeba mniSvneloba mkafiod gansazRvruli ar aris. rogorc mkvlevrebi aRniSnaven, es teqsti axlos dgas liturgiul JanrebTan, kerZod, himnografiasa da agiografiasTan (alasania 1986: 75-76). sxva saxis tipologiuri da daniSnulebis niSnis qonis gamo, mqone Sua teqstebTan bevri saukuneebis saerTo saqarTveloSi saistorio mwerlobis Janrobrivi sazRvrebi mkafiod gamokveTili ar iyo. magaliTad, “qebani”-s stilSi daweril nawarmoebTa jgufSi mecnierebi aerTianeben sxvadaxva saxisa da struqturis mqone teqstebs. kerZod, termini “qebani”, garkveuli gagebiT, SeiZleba miesadagos, erTi mxriv, himnebs _ rogorc araliturgiuls, aseve liturgiuls da, meore mxriv, “qarTlis cxovrebaSi” Semaval iseTi teqstebs, rogorebicaa daviT aRmaSeneblis istorikosis, giorgi IV droindeli mematianis, Tamaris istorikosebis Txzulebebi. k. kekeliZis azriT, es Txzulebebi, Tavisi formiT, warmoadgenen mxurvale odas, nadvil qebas, romelic mxatvruli literaturis sferoSi gadadis. moqmedi pirebi Zalian idelizebulad da Selamazebulad gamoiyurebian. am teqstebis mizani konkretuli piris samagaliTo “Sesxma” da saxis Seqmna “xotba”, iyo. Tumca “qebis” maT sinonimad sakuTari gamodioda niuansebi agreTve axasiaTebda, magaliTad is, rom xotba gadametebuli qebaa (alasania 1986: 52-56). 60 mrovelis vaxtang “cxovreba gorgasalisa” qarTvelTa da sumbat mefeTa”, daviTis juanSeris Zis “cxovreba “cxovreba da uwyeba bagratonianTa”-s erTi saxeli – “cxovreba” aerTianebs. Tumca, rogorc iTqva, pirvel or teqstsa da sumbatis Txzulebas Soris, Janrobrivi kuTvnilebisa da drosTan damokidebulebis TvalsazrisiT, pricipuli gansxvaveba arsebobs. mecnierTa umTavresad, nawili leonti literaturul mrovelis Zeglebad da juanSeris ganixilavda. xazi Txzulebebs, esmeboda am teqstebis mxatvrul Rirebulebas da xalxur tradiciasTan kavSirs. iv. javaxiSvilis azriT, “cxovreba vaxtang gorgasalisa” “iseTi kiloTi aris ganmsWvaluli da imgvari daujerebeli cnobebiT aris aRsavse, rom zRapars ufro miagavs, vidre namdvil istorias” (javaxiSvili 1977: 19). igi am wyaros sruliad gamousadegarad Tvlida imdroindeli istoriis suraTis aRdgenisaTvis. p. ingoroyvam am teqstebs istoriul-epikuri nawarmoebi uwoda da Seecada, maTi saxiT gamoeyo calke istoriuli Janri _ e. w. “hambavi”. amis safuZvlad aRebulia teqstebis dasaxelebis erT-erTi varianti: “hambavi qarTvuelTa mefeTa da pirveliTganTa mamaTa da naTesavTa; “hambavi vaxtang gorgasarisa mSobelTa da Semdgomad TviT misi, didisa mefis, romeli umetesad sxvaTa ganTqmulad gamoCnda yovelTa mefeTa qarTlisaTa” (ingoroyva 1978: 409-410). Tumca es Txzulebebi, ZiriTadad, sxva saTaurebiTaa cnobili da Tan termini “hambavic” zogadi mniSvnelobis matarebelia Sua saukuneebis saqarTveloSi. g. axvledianis azriT, mrovelis teqstis pirveli Tavis saxelwodebaa “ambavi”, romelic folkloruli Janris aRmniSvnelia. “ambavi” specifikuri literaturuli terminia da is Tqmulebis mniSvnelobiT ixmareba. Tumca Zvel qarTul mwelobaSi igi epikuri nawarmoebis calkeul Tavs, karsac aRniSnavda (axvlediani 1992: 33-34). mkvlevrebi xazs usvamen im garemoebas, rom “cxovreba qarTvelTa mefeTa” da “cxovreba vaxtang gorgasalisa”-SiMbevri iseTi maxasiaTebelia, romelic mas xalxur eposTan akavSirebs. magaliTad, aviRoT mrovelis teqstSi moTxrobili farnavazis sizmari (farnavazis sizmars Cven qvemoTac SevexebiT, roca saubari iqneba qarTul teqstebSi miTosuri drois gagebaze). axvlediani aRniSnavs, rom mrovelTan 61 farnavazis sizmari TxzulebaSi CarTuli garkveuli siuJetis mqone erTi mTliani, damoukidebeli farnavazis sizmari. 2. moTxrobaa. farnavazis igi ori nadiroba. nawilisgan orive Sedgeba: nawils 1. xalxuri sityvierebisa da uZveles miTosur rwmenaTa aSkara kvali amCnevia. folkloruli motivebi, rogorebicaa sizmris naxva mosalodneli didi movlenis win, saswaulebrivi mzis sxivis gamoCena, mzis pirisnabaniT – cvriT _ mokvdavis dapkureba, nadiris gadevneba, RamiT gamoqvabulSi darCena da ganZis aRmoCena moaruli siuJetebia da sxva xalxebis zepirsityvierebaSic gvxvdeba. mecnieris azriT, farnavazis Tavgdasavlis gadmocemisas mrovelis wyaro uSualod nadirobis da zepirsitierebaa, ganZis povnis radgan, rogorc epizodebi iTqva, folkoruli sizmris, xasiaTisaa. farnavazis Tavgadasavali mTlian TxrobaSi Sesulia, rogorc erT-erTi komponenti, elementi. garda amisa, mrovelis Txzulebis bevri epizodi dawerilia xalxuri eposisTvis damaxasiaTebeli stiluri xerxebiT (tipuri ganmeorebani, arqaulobiT aRbeWdili riTmuli wyoba, saxeebis paralelizmi da sxv.) (axvlediani 1992: 58-74). msgavsi viTarebaa gorgasalisa”. juaneris magaliTad, rogorc TxzulebaSi igive “cxovreba avtori miiCnevs, vaxtang indoeTze laSqrobis amsaxvel epizodSi avtorma CarTo folkloruli wamoSobis ucxouri igavebi “yvavisa da qoris” da “mTxunveli Tagvis” Sesaxeb. folkloruli warmoSobisaa agreTve sindTa saxelwifoSi vaxtangis laSqrobis epizodebi da omis win vaxtangisa da sindTa mefis vrceli igavuri saubris motivebi. juanSeris Txrobis stilsac axasiaTebs xalxuri sityvierebisaTvis niSandoblivi hipeboluroba, mematianis mier daxatuli suraTebi, pasaJebi da gmirTa saxeebi fantastikuri ieris mqonea. motivebs da Sedarebebs igi ueWvelad xalxuri eposidan iRebs (axvlediani 1992: 127-137). kidev erTi niSani, romelic mrovelis da juanSeris Txzulebebis eposTan kavSirze miuTiTebs, aris orTabrZolebis da, saerTod, bataluri scenebis siWarbe. traciebidan mgavsi momdinareobs. scenebi g. Zveli alasanias qarTuli TqmiT, am xalxuri teqstebSi epikuri aisaxa folkloris is adreuli maxasiaTebeli, romelic SemdegSi mkvidrdeba 62 mxatvrul literaturaSic _ esaa gmiris fizikuri Zalis gaidealeba (alasania 1986: 141). “mefeTa cxovreba” gajerebulia amgvari heroikuli tipis scenebiT, esaa mefeTa gmirobebi, bumberazTa Serkineba da a.S. aRsaniSnavia, rom ramdenime aseT batalur scenaSi konkretulad droze keTdeba miniSneba, Tumca, Cveni azriT, aq neitralizeba xdeba. prioriteti siuJets da ara drois, dros, is rogorc damoukidebeli miniWebuli naklebad aqvs kategoriis, brZolis mniSvnelovania amsaxvel avtorisaTvis. magaliTad, erTgan avtori wers: “warmoemarTa ZaliTaA TÂsiTa yovliTa artaSan, mefe somexTa da spaspeti misi sumbat bivritiani. xolo qarTvelTa ganamagres cixeni da qalaqni... da movides somexni da dadges mcxeTas, da brZodes xuT Tue da dReTa yovelTa iyvis brZola bumberazTa” (leonti mroveli 1955: 48); meore adgilas moTxrobilia, rom “mirdat gamoiyvana sparsni, spani Zlierni da momarTa farsmans, xolo farsman Semokribna spani qarTlisani, da moirTo Zali somxiTiT, da miegeba iwroTa rkinis ÃevisaTa. da iwyes brZolad bumberazTa dReTa mravalTa... da welsa meoresa... movida mirdat da dadga jaWus, da egreT yovelTa dReTa ibrZodian bumberazni” (leonti mroveli 1955: 51-52). am scenebSi dro, TiTqos, diaqronulia (xuTi Tue, dReTa mravalTa, welsa meoresa) da movlenebic Tanmimdevrulad viTardeba, magram es ufro siuJetis qronologiaa, vidre realuri. amgvari qronologia avtors imisTvis Wirdeba, rom teqstis Tanmimdevrulobas miaRwios. aq ufro mniSvnelovania, ramdeni bumberazi mokles farsmanma da misma spaspetma farnavazma, vidre is, Tu rodis moxda konkretuli SemTxveva. dReebis da Tveebis aRniSvnac swored am heroikuli momentis gamZafrebas isaxavs miznad da ara konkretuli istoriuli periodis lokalizebas. “vaxtang gorgasalis cxovrebac” gamsWvalulia amgvari momentebiT. es Txzuleba, erTi SexedviT, ufro metad aris datvirTuli miTosuri azrovnebisTvis damaxasiaTebeli fantastikuri Tu heroikuli momentebiT. marTlac, juanSeri did dros uTmobs sabrZolo scenebis aRweras da aseTi suraTebiT teqsti uxvad aris gajerebuli. mefe vaxtang 63 gorgasalic naxevrad miTiur pirovnebadaa gamoyvanili. misi saxe da, saerTod, nawarmoebic zRapruli elementebiT aris Seferadebuli. magaliTad, teqstis im TavSi, romelsac “laSqrobis gapirva ovseTzed” hqvia, sadac, rogorc mecnierebi fiqroben, aisaxa vaxtang mefis mier Crdilokavkasieli momTabareebis damarcxeba da darialis gadmosasvlelis gamagreba, erT adgilas juanSeri wers, rom vaxtang mefisa da bayaTar osis Serkinebis dros “izaxdes ÂmiTa aRwevnuliTa spani ornive, qarTvelni da ovsni, romliTa iZvrodes mTani da borcuni” (juanSeri 1955: 155); xolo ocdaoTxi wlis vaxtangi “Wurvili queiTi iremsa miewiis, upyris rqa da daiWiris, da cxeni Wurvili aRiRis mÂarTa zeda da mcxeTiT aRvidis cixesa armazisasa” (juanSeri 1955: 159). aqac, sabrZolo scenebis aRwerisas, win iwevs teritoriul-sivrciTi momenti, xolo qronologiuri principi SedarebiT miCqmalulia; xSiria qronologiuri aRrevebi, Txrobac naxevrad zRaprul tonSi mimdinareobs. avtorisTvis ufro mniSvnelovania is, Tu sad moxda brZola, vidre rodis. amitom juanSerisTvis prioritetulia imis aRniSvna, rom vaxtangi ibrZvis hindoTa, sindelTa, abaSTa, jorjanTa da sxvaTa zeda. saerTod, “legendebiT da TqmulebebiT xandaxan faqtobrivi masalis simwire ifareba. orive teqsti mwiria TariRebiT da es, garkveulwilad, ganpirobebulia “drois miTologizmiT”. rac ufro Sors aris movlena, miT ufro fantastiuria is” (alasania 1986: 129). juanSeris teqstis zemoaRniSnuli Taviseburebebi SeiZleba aixsnas swored imiT, rom is farglebSi. masSi saukuneebis mxatvruli mkafiod mravlad ar Tavsdeba moipoveba erTi eposisTvis literaturisaTvis romelime da, Janris zogadad, damaxasiaTebeli Sua pasaJebi (heriokuli, epikuri da sxva tipis). juanSeris teqstSic (im monakveTebSi, sadac msgavsi momentebi Cndeba), rogorc cnobilia, eposis da, saerTod, Sua saukuneebis mxatvruli literaturis maorganizebeli Zala sivrcea da ara dro, upiratesia “sad”, vidre drois faqtobrivad, personaJebi, dro sivrcobrivad gaiazreba. epizodebi Tu xdomilebebi ar aRiqmeba erTiani droiTi TanmimdevrobiT sxvadasxva “rodis”. calkeuli 64 da asaxulia gverdigverd, sivrciT perspeqtivaSi, rogorc erTi suraTis nawilebi. SeiZleba iTqvas, rom dro sivrciT modusSia mocemuli. Tu leonti mrovelisa da juanSeris teqstebi mkafio Janrobrivi klasifikaciis saSualebas ar iZleva, sruliad sxva viTarebaa sumbat daviTis Zis “cxovreba da uwyeba bagratonianTa”-s SemTxvevaSi. is kargad jdeba qronikis Janris moTxovnebSi. Cveni azriT, aq mkafiod fiqsirdeba sworxazovani drois koncefciis Segneba. aris istorizmis gancdac (drois perspeqtiva Zalze didia), uxvadaa TariRebi da qronologiuri monacemebi. e.i. avtorisTvis upirvelesi amocanaa, droSi warmoaCinos bagrationebis gvaris istoria da igi amas SesaniSnavad axerxebs. miuxedavad saSualebas, rom aistoriulia. “qarTlis yvelafrisa, zemoTqmuli mrovelis mrovelis cxovrebaSi” da da iZleva juanSeris juanSeris Semaval ar sxva imis mtkicebis teqstebi TxzulebebSi, teqstebSi, mTlianad iseve rogorc sagrZnobia xazovani drois Segneba (marTalia, gansxvavebuli xarisxiT). avtorebi istoriul process bibliur perspeqtivaSi gaiazrebdnen da es Cans mTel rig momentebSi (am sakiTxze dawvrilebiT sxva TavSi iqneba saubari). garda amisa, rogorc e.xoStaria-brose aRniSnavda, xazi unda gaesvas ara marto imas, rac amsgavsebs saistorio Zeglebs xalxur eposTan, aramed imasac, rac misgan ganasxvavebs. magaliTad, saistorio TxzulebaSi movlenaTa Tanmimdevrul TxrobaSi, axali siuJetis winasTan dasakavSireblad, gamoyenebulia sagangebo sityvebi Tu metyvelebis nawilakebi, romlebic gvaZleven “matianisebur” Txrobas. esenia “xolo”, “maSin” da “da” nawilakebi. Txrobis es manera gansxvavdeba sagmiro eposis (zepiris Tu werilobiTis) Tavisufali Txrobisagan (xoStariabrose 1996: 17-21). saerTod, “qarTlis cxovrebis” yvela teqstSi avtorebi cdiloben droiTi Tanmimdevrobis dacvas. am mxriv gamonakliss ar warmoadgenen mroveli da juanSeri. mrovelisTvis Txrobis Tanmimdevrobis dacva Zalze mniSvnelovania. is mudmivad afiqsirebs periodTa da droTa cvlilebebs da iyenebs Semdeg frazebs: “xolo queyana igi”, “xolo welsa meoresa”, “maSin”, “mas Jamsa Sina,” “da Semdgomad amisa”, “da Semdgomad amissa mravalTa weliwadTa,” “Semdgomad amissa mciredTa welTa”, “da 65 gardaxdes mas Sina Jamni mravalni” da a.S. igives Tqma SeiZleba “vaxtang gorgasalis qristianuli cxovrebazec”. xanis Txrobis mwerlobaSi, aseT maneras antikuri safuZveli xanis eZebneba literaturasa Tu bibliur teqtebSi, da ara imdenad folklorsa da xalxur sagmiro eposSi (xoStaria-brose 1996: 17-21). msgavsi viTarebaa sxva teqstebSic. “matiane qarTlisa”-Sic Txroba, romelic, ZiriTadad, exeba saxelmwifos politikur ambebs, Tavidan bolomde (VIII_XI ss.) uwyvet nakadad midis, daculia Tanmimdevrobis principi, rac, mTlianobaSi, Sekrul teqsts qmnis. rogorc iv. javaxiSvili aRniSnavda, avtori “metad TavdaWerili da mokled moubari mweralia. amis gamo misi Txzuleba isea naweri, rom TiToeul sityvas Tavisi mniSvneloba aqvs da arc erTis gamotoveba ar SeiZleba. am mxriv mas qarTul saistorio mwerlobaSi toli ar hyavs” (javaxiSvili 1977: 206). avtori xmarobs iseT sityvebs, rogoricaa: “Semdgomas amisa”, “viTar warixdes Jamni raodenime” da a.S. magaliTad, “daipyra aSot klarjeTidan vidre qsanamde, Semdgomad amissa movida xalil izidis Ze arabieli da daipyra somxiTi, qarTli da hereTi (matiane qarTlisa 1955: 253). “viTar warxdes amas Sina Jamni raodennime, iwyes kualad medgrobad zakulebiT, viTarca ars Cveuleba qarTlisa aznaurTa” da a.S. (matiane qarTlisa 1955: 274). sumbat daviTis-Zec Tavis TxzulebaSi qronologiuri TanmimdevrobiT warmoaCens mefe-mTavrebis zeobis periodebs: “da Semdgomad amis guaramisa erisTaobda Ze misi stefanoz da Zma demetresi... Semdgomad missa mTavrobda adarnase ... da amas Sedgomad mokuda adarnase mTavari da mis wil dajda stefanoz, Ze misi. da amis stefanozisa Semdgomad erisTaobda Ze misi guaram kurapalati ... da Semdgomad missa varaz-bakur” da a.S. (sumbat daviTis-Ze 1955: 374-76). daviTis istorikosic detalurad warmoaCens droTa Tanmimdevrobas. am teqstSi gvxvdeba monakveTebi, romlebic Zalian mkacri TanmimdevrobiT asaxven, magaliTad, daviT mefis mier Catarebul laSqrobaTa Tu sxva qmedebebis serias. Cveni yuradReba ganasakuTrebiT 66 iman miiqcia, rom avtori, TiTqos sagangebod, gvawvdis am Tu im movlenaTa namdvil qronometraJs. erTgan avtori wers: “rameTu taos Camodges didni Turqni... Tuesa Tebervalsa acnoba qarTvelTa da mesxTa, raTa klarjeTs daxuden paemansa... da Sekrbes erTad, da ugrZneulad daesxnes... rameTu qronikoni iyo samas ocdaTequsmeti. da masve welsa asuli TÂsi kata gagzavna saberZneTs sZlad berZenTa mefisad... da meoresa welsa daipyrna grigolis Zeni, asam da SoTa, da aRiRo cixe giSi. da gagzavna Ze TÂsi demetre Sarvans spiTa ZlieriTa laSqrad... xolo meoresa welsa bzobad warmoemarTa mefe RanuÃiT warsvlad raÃsis pirsa, da zatiki gardaiÃada naÃidurs. mun moarTues ambavi beSqen jayelisa javaxeTs TurqTagan mokvlisa... daesxa TurqTa, raÃsis pirsa mdgomTa, da mosra simravle maTi... amasve welsa aRiRo somxiTisa cixe lore. da masve welsa, ivlissa, aRixuna agarani, meoresa dResa, ciskars... xolo amasve welsa agÂstossa mokuda sultani maliqi, maliq-Sas Ze, da aleqsi berZenTa mefe... qronikoni iyo samas ocdaTurameti (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 333-335); “da masve SÂdeulsa pirmarxvasa dResa aiRo Sarvans qalaqi yabala... warmovida qarTls da mswrafl Sekriba spa, da Cavida Sarvans, maissa SÂdsa... Tuesa noembersa warvida mefe aSornias, daesxa TurqmanTa, mosrna da iavaryvna... daesxa sevgelamejs TurqmanTave da ara dauteva motirali karavTa maTTa; ese erTisa wlisa. da masve zamTarsa Cavida afxazeTs biWvintamde da ganagna saqmeni mandaurni... iyo zamTari Zneli da friadi (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 339). sxva nawilSi, es detaluri Tanmimdevroba kidev ufro sagrZnobi xdeba. avtori ukve Tveebis mixedviT aRwers mefis mier gadadgmul politikur nabijebs. “sasduniT meoti” sulTnis SarvanSi damarcxebis Semdeg, “meoresa Tuesa, ivnissa, kualad warvida Sarvans, aiRo gulistani... warmovida qarTlad. xolo sTuelTa gadavida geguTs, inadira, ganisuena, ganago mandauri yoveli, da martsa gardamovida qarTlad, da aRiRo qalaqi dmanisi. da aprilsa daesxnes Saburans, darubandelsa... da myis aRisrbola viTarca arwivman, da maissa aRixuna cixeni somxiTisani... 67 da agÂstossa ocsa movides mwignobarni anelTa TavadTani da moaxsenes mocema qalaqisa. “da eguleboda gazafxul qmna didTa saqmeTa da ufrosTa laSqrobaTa... (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 344-346). laSa giorgis mematianec xSirad gvawvdis msgavs cnobebs: demetre “warvlo cxovreba, da miiwia srul-qmnili siberesa. Seimosa CoÃa da ikurTxa sqemiTa. dayo weliwadi erTi da mokuda. da dasues mefed Ze misi daviT. imefa equs Tue da mokuda. Semdgomad missa dajda Ze misive giorgi qronikonsa samas samocdaTxuTmetsa. amasve welsa demetre mefe mokuda, da daÁ demetresi Tamar, TiRÂsa aRmaSenebeli, igica Semonazonebuli gardaicvala (laSa giorgis mematiane 1955: 366). “istoriani da azmani SaravandedTanSi” avtori TviTon aRniSnavs, rom luka maxaroblis mgavsad unda aRweros Tamaris mefoba. luka maxarobeli qrstes genealogias aRmavlobiTi wesiT iwyebs, iosebidan adamamde da RmerTamde. qarTveli istorikosi wers: “aw me, romeli gina Tu mixilavs, gina Tu brZenTa da gonierTa kacTagan masmian, gardavsce istoriasa da vasiloRrafsa, romel ars “miTxroba mefeTa”. vinaTgan luka aRmavlobasa sityÂsasa iqms “seiTisa, adamisa da RmrTisa”, meca esreT viwyo amis Tamarisa, samgzis sanatrelisa da samebisagan oTxad TanaaRzevebulisa, romeli eTeroian iqmna ÃelmwifeTa Soris, romlisa saxe da saxeli TÂssa adgilsa sityuaman sacnaur yos (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 2-3). saerTod, am teqstSic kargad Cans Tanmimdevrobis principi. avtori aucileblad miiCnevs “zusti” (maSindeli gagebiT) Tanmidevrobis dacvas. teqstis Txroba swored aseT qargazea agebuli. magaliTad, avtoris TqmiT, osebis mefeTa Svilebis mosvlisa da mas Semdeg, rac “erTsa maTgansa SeemTxÂa mouTmeneli survili da siyuaruli Tamarisi. romlisaTÂs ver gamZle, mivrdomili sageblad bnedasa Sina, miiwia aRsasrulad niqozs saydarsa Sina wmidisa raJdenisasa, romeli munve dakrZales... amisda Semdgomad Ãel-yves galaSqrebad... pirvel karisa da karniforisa, da moarbies vidre basianamdis... ilaSqres queyanasa 68 amisgan uwin movides laSqarni aranisa da gelaqunisa TurqTani queyanasa palakacios da ZaRlis-Ãevad wodebulsa... da sÂsagan Tamar uZlevelisa mcireTeTagan didni iZlivnes... da masve Jamsa movides karnuqalaqelni, Samelni da Turqni garmianisani... da aivso SavSeTisa da klarjeTis queyana... bedman da sueman Tamarisman sZlia, gaacivnes munca da daÃocnes. amisda Semdgomad warvides mxargrZelni, Zeni sargisisni da varamisni... uxucesni zaqaria da zaqaria dalocvilni, ivane da sargis daulocvelni, da ilaSqres queyanasa dvinisasa... Semdgomad amisa gamosvlasa xanisasa laSqrobdes quemoni quemoT, da zemoni zemoT, da Suani SuaT, da yovelgan Zleva-SemosiT da gamuarjvebiT (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 38-39). rogorc vxedavT, Sua saukuneebis qarTveli avtorebisTvis Zalze mniSvnelovania TxrobaSi Tanmimdevrobis dacva. am SemTxvevaSi, Cveni azriT, mTavaria ara cnobaTa sandooba, aramed TviT movlenaTa ganviTarebis xedvisa da dafiqsirebis principi. amrigad, “qarTlis cxovrebaSi” Semavali teqstebi araerTgvarovania Janrobrivad, drosTan damokidebulebisa da istoriuli procesis gaazrebis TvalsazrisiT. leonti mrovelis “cxovreba qarTvelTa mefeTa” da juanSeris “cxovreba vaxtang gorgasalisa” calsaxad ar Tavsdeba erTi romelime Janris farglebSi. am TxzulebebSi fiqsirdeba xalxuri tradiciis da eposisTvis damaxasiaTebeli pasaJebi. es Cans drosTan damokidebulebis kuTxiTac. Tumca mrovelisa da juanSeris teqstebSic, garkveul momentebSi, Cans qristianuli sworxazovani drois Segneba. magaliTad, es gadmocemis wesSi. SeiZleba Cans warsulis garkveulwilad, ganapirobebdes araerTgvarovani xedvis, funqcia movlenebis teqstis imas, rom eniWeba da dafiqsirebis “Janrobrivi TxrobaSi masTan erTad da ekleqtizmi” drois faqtors TxrobaSi sxva momentebic (teritoriul-Tematuri da a.S.) gamodis win; sumbat daviTisZis “cxovreba da uwyeba bagratonianTa”-Si sapirispiro suraTs vxedavT. aq mTavari funqcia swored drois faqtors aqvs da istoriuli procesi warmoCenilia sworxazovani, bibliuri sqemis Sesabamisad. teqsti gajerebulia qronologiuri monacemebiT da TariRebiT. bernar genes sityvebs Tu moviSveliebT, es teqsti drois tiraniis qveS Seiqmna. 69 zogadad, “qarTlis cxovrebis” teqstebis Janrobrivi mikuTvnebulobis Sesaxeb bevri azria gamoTqmuli. saubroben, rom garkveul teqstebs axasiaTebs liturgiuli, “qebis” Tu sxva JanrisTvis damaxasiaTebeli niSnebi. Tumca maT aqvT iseTi saerTo maxasiaTebeli, rogoricaa teqstSi movlenaTa Tanmimdevrulad gadmocemis principi, rac swored drois iudeur-qristianuli gagebisTvis aris niSandoblivi. 70 II. warsulis aRqmis, mowesrigebisa da reprezentaciis formebi istoriul teqstebSi § 1. qronologia da periodizacia warsulis aRqmasTan dakavSirebulia qronologiis, periodizaciis, da, saerTod, sagangebod warsulis organizebis SevCerdeT Sua problemebi. saukuneebis vfiqrobT, qristianul saWiroa samyaroSi periodizaciis da qronologiis xerxebze. aqve isic unda aRiniSnos, rom naSromis mizani periodizaciis araa wesis konkretuli kvleva. qronologiuri ZiriTadad, saubari sistemebis iqneba imaze, da Tu ramdenad gamoxatavda es sqemebi iudeur-qristianuli, xazovani drois koncefcias. iaponeli istorikosis masaiuki satos TqmiT, warsulis qaosis mosawesrigeblad mniSvnelovania drois garkveuli gagebis arseboba. dro “adamianis gamogonebaa”, romelic am qaoss awesrigebs da misawvdomad xdis mas, da ara TavisTavad arsebuli ram. drois sxvadasxva gagebebs Soris “weliwadis” gageba yvelaze metad gamoiyeneba warsulis qaosSi wesrigis Sesatanad. aseTi konceptualuri gamogonebis gareSe warmoudgenelia Cveni warsulis da istoriis organizeba. sxvadasxva xalxebma da kulturebma wlebis gamoTvlis sxvadasxva xerxi Seqmnes: samocobiTi qristianuli ciklebis welTaRricxva, aRmosavleT aziuri epoqaTa kombinirebuli ebrauli kalendari, islamuri kalendari da sxva. es sxvadasxva sistema politikur, saxelebisa da sistema, welTaRricxvis yvela socialur da kulturul gansxvavebebze miuTiTebs (sato 2000: 1). aRmosavleT aziis welTaRricxva miesadageba adgilobriv kulturuli realobas, mis “sinocentrul” xasiaTs. “aRmosavleT azia”, rogorc istoriul-kulturuli sivrce, moicavs CineTs, iaponias, koreas da vietnams. am sivrceSi istoriulad wamyvan funqcias CineTi asrulebda da xSirad mas “Cinur msoflio wesrigad” moixsenieben, anu saerTaSoriso urTierTobebis im sistemad, romlis centrSi CineTi dgas. 71 sinocentruli kulturul dominirebs memkvidreobaSi: ieroglifebTan budizmi sistema erTad; Cinuri aRmosavleT vertikaluri konfuciuri interpretaciiT; socialuri aziis saerTo damwerloba Cinur da saojaxo administraciuli da sistema; sasamarTlo sistema da a.S. aRmosavleT aziuri qronologiis ideac mWidrod ukavSirdeba Cinur ieroglifur damwerlobas. epoqaTa saxelebis sistemis (SemoRebul iqna xanis dinastiis imperator vus (Wu) mier Zv.w. 114 wels) mixedviT, wlebis garkveul erTobliobas gansakuTrebul saxels arqmevdnen. magaliTad, wlebis garkveul jgufs erqva “pirveli naTeli” _ kometis gamoCenis aRsaniSnavad, meores _ “pirveli nadiroba” da sxv. ufro mogvianebiT, saxels arqmevdnen ukve imperatorebis zeobis mTlian periods. imperatorma Cu iuan-Cengma (Chu Yuan-Cang) (1328-13980) mTel mis 31 wlian zeobas hang-vu (Hang-Wu) _ didi samxedro gamarjvebebi _ uwoda. epoqaTa saxelebTan erTad, CineTSi aseve gamoiyeneboda samocobiTi cikluri sistema. welTaRricxvis am sistemis Tavisebureba ori Cinuri ieroglifis kombinaciaSi vlindeba (sato 2000: 3). SeiZleba iTqvas, rom epoqaTa saxelebis sistemis ideografiuli xasiaTiT aris ganpirobebuli aRmosavleT aziuri qronologiis wesi. am wesiT, weliwadi rigobiTi ricxvebiT ki ar gamoiTvleba, aramed mas raRac mniSvnelobis matarebeli saxeli erqmeva. araaRmosavlels azradac ar mouva aseTi ram. aRmoasavleT aziaSi gavrcelebuli oTxi religiidan arc erTi aRiarebs yovlisSemZle RmerTs. arc budizmi, arc konfucieloba, arc daosizmi da arc iaponuri Sintoizmi ar aris “gamocxadebis religia”. gamocxadebis religiis Sesabamisad, misi religiebSi ki idea dasasrulis samyaros samyaros gagebas aRsasrulis arsebobis gamoxatavs. gageba ar dasawyisis aRmosavleT arsebobs. da, aziur “momavali qveyana” mxolod sxva ganzomilebaSia. satos TqmiT, aRmosavleT aziurma religiebma Seqmnes civilizacia RmerTis gareSe. welTaRricxvis es sistemebic am civilizaciis adamianebis mentalitets miesadageba (sato 2000: 4-5). 72 sxva, ufro mravlismetyvel, magaliTad SeiZleba ganvixiloT Zveli induri warmodgena droze da misi qronologiis da periodizaciis wesi. indoelebis warmodgenaSi istorias “dasawyisi” ar hqonda. istoria iyo drois maradiuli wrebrunva. amasTan, dro iseTi sididiT izomeboda, rom istoria TavisTavad iyo ukugdebuli kosmogoniis mier. induizmSi aseTi kosmologiuri erTeulia “kalpa”, anu “brahmas dRe”, romelic “brahmas Ramis” tolia. is 4 320 milion miwier weliwads udris. magram induri welTaRricxva amiT ar Semoifargleba (xazanovi 2002: 121). “brahmas weli” 360 aseT “dRes” da “Rames” udrida. aseve “brahmas saukune” _ 100 “weliwads”. saukunis dasrulebis Semdeg samyaro qreba, ufro zustad, is ubrundeba sawyis, absoluturad Seucnobel da araxilul msoflio suls. xdeba e.w. mahapralaia – didi ganadgureba. amis mere gadis zustad imdeni dro, ramdenicaa “brahmas saukune” da ibadeba axali brahma, Cndeba mowesrigebuli samyaro, iwyeba axali kalpa. cxadia, rom yovlegvar drois azrs amgvari kargavs. aRicxvis uamrav fonze Zvel indur adamianebis teqstSi istoria arc erTi istoriuli xasiaTis Txzuleba ar urevia. indoeTis istorias werdnen berZnebi, Cinelebi, rusebi da, bolos, ingliselebi, magram ara TviTon indoelebi (am tipis welTaRricxvis dros patara droiT monakveTSi SeiZleboda mTeli kacobriobis istoria Cateuliyo) (xazanovi 2002: 121123). Sua saukuneebis qronologiuri qristianuli tabulebi koncefciis qristianul Tu samyaroSi periodizaciis Sesabamisad sqemebi muSavdeboda SemuSavebuli drois da iudaur- istoriac am sqemebis mixedviT iwereboda. qristianobis pirvel xanebSi eklesiis mamebma, wminda werilis da Zvelebrauli tradiciis safuZvelze, periodizaciis rTuli sqemebi SeimuSaves. wminda pavlem Semdegi saxis sqema Seadgina: bunebis dro, moses dro, dawerili kanonis dro, qristes movlinebiT damdgari RvTiuri madlis dro. maTes komentirebisas origenem paraleli gaavlo msoflio istoriasa da dRis Tormet saaTs Soris da qristes dabadebamde xana oTx drod dayo. am sqemis mixedviT, noes dro mesame saaTs da pirveli 73 drois dasasruls emTxveva; abraamis dro _ meeqvse saaTs da meore drois dasasruls; moses dro _ mecxre saaTs da mesame drois dasasruls; am sqemis mixedviT, qriste meTerTmete saaTze daibada (gene 2002: 175). qristianuli qronografiuli literaturis mamad miiCneven ax.w. II s. meore naxevrisa da III s. pirveli naxevris moRvawes iulius afrikels. manamde qristiani apologeti mwerlebis mier SemuSavebuli iyo mokle sinqronuli tabulebi, romlebiTac cdilobdnen gaerkviaT bibliuri da saerTo-istoriuli movlenebis rogorc maT miiCneven, moutania; iulius droSi mcdelobebs afrikels xelT Tanxvdomis raime hqonda problema. mniSvnelovani rogorc Tumca, Sedegi iudeveli, ar aseve, warmarTi istorikosebis Sromebi, magram isini sruliad ganxvavebuli gegmebiT da miznebiT werdnen, amitom rTuli iyo maTi teqstebis erTobliobaSi warmodgena (lebedevi 2000: 45). man naSroms safuZvlad bibliuri sqema mimdinareoba. istoriis daudo iulius da Seecada, afrikeli periodizaciasac am am Tavis gziT warmoeCina qronikas momentidan adamidan gvTavazobs. istoriis iwyebs sxvaTa da Soris, istoriisadmi amgvari midgomiT, rodesac aTvlis wertilad aRiarebuli ar aris RmerTis mier samyaros Seqmnis momenti (avtoris azriT, es Zv.w. 5500 w. moxda), naTladaa naCvenebi, rom iulius afrikeli istoriaSi mxolod da kosmogonia mxolod miCneulia adamianebis ara wminda istorias gulisxmobda. istoriul, aramed masTan preistoriul faqtad (lebedevi 2000: 46). avtori istoriis periodizaciis dros safuZvlad iRebs bibliur moTxrobas eqvs dReSi samyaros Seqmnis Sesaxeb. man mTeli istoria dayo eqvs aTaswleulad. misi azriT, meeqvse aTaswleulis dasrulebis Semdeg dadgeba samyaros aTaswlovani afrikeli aRsasruli meufeba. cdilobs yovelive warmoaCinos da dedamiwaze damyardeba zemoTqmulidan Cans, istoria iudeur-qristianuli axali, rom qristes iulius koncefciis mixedviT. istoriuli procesis periodizaciis saqmeSi didi wvlili miuZRvis evsevi kesariels. mas xSirad universaluri msoflio qronologiis pirvel Semqmnelad miiCneven. evsevi kesarielis “qronika” ori nawilisgan Sedgeboda: pirveli moicavda msoflio istorias, masSi qronologiuri TanmimdevrobiT iyo ganxiluli sxvadasxva xalxis istoria. igi iwyeboda 74 aziuri monarqiebiT saxelmwifos (ebraelebis aRweriT; meore CaTvliT) nawili, da mTavrdeboda umTavresad, romis moicavda yvela saxelmwifosaTvis saerTo sinqronul qronologiur tabulebs (lebedevi 2000: 47). masSi Sejerebuli erTmaneTTan iyo Sedarebuli welTaRricxvis da, amasTan, sxvadasxva sistema bibliurTan (babilonuri, berZnuli, romauli da sxv.). magaliTad, bibliuri samsonis periodi Seesabameba troas omis xanas, qristes qadagebebis dro _ tiberiusis zeobis me-15 wlisTavs da 201-e olimpiadis me-4 wels (vainSteini 1964: 39). evsevi kesarielis qronikaSi calkeul saukuneebze saubari ar aris, magram saubaria msoflio istoriis ZiriTad droebze. esenia: noesa da kidobnis, abraamis, moses, solomonis da taZris aSenebis droebi. qristes dabadebamde dariosis bolo mniSvnelovani mefobis periodSi momentebia taZris babilonis aRdgena (gene tyveoba 2002: da 175-176). ieronimes mier laTinur enaze “qronologiuri kanonis” Targmnis Semdeg evsevis qronologiuri sqema dasavleTSic damkvidrda. amgvarad, qristesSobamde periodi eqvs, xolo mTlianad istoria ki Svid saukuned daiyo. es sqemebi ugulebelyofdnen Zvelebraul TqmulebebSi dacul warmodgenas imis Sesaxeb, rom samyaro Svid dReSi Seiqmna. misi arseboba eqvsi dRe unda gagrZelebuliyo da meSvide dRis diliT dasruldeboda, e.i. msoflio istoria eqvs dReSi damTavrdeboda. aqedan xuTi dRe adamidan qristesSobamde periodze modis. rogorc vxedavT, avgustinemde ukve iyo istoriis eqvs saukuned dayofis mcdelobebi (gene 2002: 176). avgustinem, adamianis eqvsi asakis mixedviT, periodizaciis axali sqema Camoayaliba (yrmoba, bavSvoba, ymawviloba da a.S), romelic iudeur tradicias eyrdnoba. Tumca is, garkveulwilad, iziarebda oTxi monarqiis Sesabamisad istoriis periodizaciasac. amis maniSnebelia is faqti, rom misma mowafem pavle oriziusma avgustines davalebiT Seqmnil Tavis istoriul naSroms periodizaciis swored es principi daudo safuZvlad. miuxedavad amisa, avgustine ar kmayofildeboda oTxi monarqiis sqemiT. misi azriT, es sqema istoriuli procesis mimarTulebis Sesaxeb pasuxs ar iZleoda. avgustines miaCnda, rom misi sqema istoriis mimarTulebis warmoaCenda. sakiTxsac igi pasuxobda agebuli iyo da TiToeuli sammagi etapis xasiaTsac paralelizmis principis 75 safuZvelze: “Sesaqmes” eqvsi dRe, adamianis sicocxlis eqvsi asakobrivi mdgomareoba da eqvsi istoriuli epoqa. avgustinem Tavisi winamorbedebis mier SemuSavebuli sqemidan man moses sqemebis epoqa garkveuli (wina sqemebis momentebi gamoiyena. Tavisi erT-erTi ZiriTadi rgoli) amoagdo da pirvel saukunes adgili noemde miuCina, meores _ abraamamde, mesames _ daviTamde, meoTxes _ babilonis tyveobamde, mexuTes qristesSobamde. qristes dabadebiT meeqvse, anu ukanaskeli dgeboda. qristes movlineba istoriis centraluri momentia _ saukune (gene 2002: 176). avgustines azriT, mis dros kacobrioba meeqvse epoqaSi, anu sibereSi cxovrobda. swored am etapze iqneba qristes meored mosvla, romlis Sedegadac dadgeba meSvide, maradiuli SabaTi dRe. le gofis TqmiT, avgustines, isidore sevilielis da beda pativdebulis meSveobiT es sqema miRebul iqna dawyebuli qristianul honorius dasavleTSi azrovnebis avgustodunelis yvela doneze, samecniero-popularuli SemoqmedebiT da damTavrebuli Toma aqvinelis maRali TeologiiT (le gofi 2005: 202-203). SemuSavebuli genec periodizaciis aRniSnavs, sqemebi rom eklesiis mamebis Sua saukuneebSi mier yovelTvis axsovdaT, magram avgustines eqvsi saukunis sqema yvelaze gavrcelebuli iyo (gene 2002: 176). am sqemas iyenebda magaliTad, frangi beri hugo floreli. Tavis “saeklesio istoriaSi” igi ganixilavda “Sesaqmes” eqvs dRes, rogorc eqvsi istoriuli epoqis pirvelsaxes. TiToeuli dRe kacobriobis istoriis aTaswlovani periodis tolfasia. me-6 aTaswleulis dasrulebis Semdeg dadgeba me-7 maradiuli SabaTi dRe (vainSteini 1964: 79-81). pirveli universaluri qristianuli istoriis avtori, avgustines moswavle pavle oroziusi (380-420) iyo. mas miaCnda, rom yvela didi imperia ganadgurebisaTvis iyo ganwiruli, radgan isini WeSmariti rwmenis damkvidrebas ar emsaxurebodnen. isic, avgustines msgavsad, erTmaneTs upirispirebda saeros _ warmavals _ da sasulieros _ maradiuls. misi azriT, romis dacema RvTis ganaCeni iyo (repina da sxvebi 2004: 83). istoriis peridizaciis kuTxiT, mniSvnelovani samuSao gaswia ingliselma istorikosma beda pativdebulma (673-735). man “35 naSromi dawera. aqedan 6 qronologiis sakiTxebs eTmoba. bedas De temporum ratione 35 Tavi aris “adamianis asakebis” gagebis Locus classicus.…Zveli da Sua 76 saukuneebis avtorebis umravlesoba miiCnevda, rom adamianis sicocxle ar aris uwyveti ganviTareba, aramed mTeli rigi ucabedi cvlilebebiT ganpirobebuli, erTi “asakidan” momdevnoSi gardamavali wyvetili procesi. beda iyo pirveli ingliseli, romelmac aRwera adamianis oTxi asaki”. cifri “oTxi” mniSvnelovani iyo piTagorelebis kosmologiur SexedulebebSi. garda amisa, is kavSirSia mTel rig bunebriv fenomenebTan. magaliTad, oTxi sezoni, oTxi ZiriTadi mimarTuleba da oTxi elementis gageba nivTierebaTa berZnul TeoriaSi empedokledan aristotelemde. miuxedavad imisa, rom beda saubrobs “oTx asakze” da alternatiul “eqvsi asakis” gagebasac exeba, is saerTod ar axsenebs “Svid asaks”. amis mizezad miiCneven imas, rom XII saukunemde laTinur dasavleTSi Svidi asakis idea cnobili ganxvavebiT, aleqsandrieli ar iyo. astrologiaSi (ax.w.aR II Svidi iRebs saukune) asakis gageba, saTaves. Tavis oTxi kerZod, naSromSi asakisagan ptolemeos “tetrabiblosi” saubrobs Svid planetaze, mzisa da mTavaris CaTvliT” (viTrou 1988:74-75). sxva qronologiur sqemebTan erTad, Sua saukuneebis qristianuli samyaros istoriuli koncefciebis danielis winaswarmetyvelebis CamoyalibebaSi didi roli Seasrula ieronimeseulma komentarebma. danielis wignebSi mocemulia winaswarmetyveleba oTxi msoflio monarqiis Sesaxeb, romlis mixedviT, kacobriobis istoriaSi oTxi monarqia TanmimdevrobiT Secvlis erTmaneTs, xolo meoTxe monarqiis Semdeg amqveyniuri samefoebi arsebobas Sewyveten. danielma oTxidan mxolod pirveli monarqia _ babiloni daasaxela. mogvianebiT danarCen samad ganixileboda sparseTis, berZnul-makedonuri da romis imperiebi; ieronimes azriT, ukanaskneli monarqia _ romis saxelmwifo _ samyaros dasasrulamde iarsebebda. oTxi monarqiis safuZvelze msoflio istoriis periodizaciis sqema, ZiriTadad, popularuli iyo romSi da mis dacemasTan erTad xmarebidan gamovida (gene 2002: 174). Tumca Sua saukuneebis dasavleTSi da bizantiaSi am sqemas gansxvavebulad uyurebdnen. avgustinesTvis, rogorc aRiniSna, es sqema naklebad misaRebi iyo, misTvis yovelive amqveyniuri ufasuri da warmavali iyo. amitom, misi azriT, qristianma, upirvelesad, mTeli Tavisi arseba ufals unda miandos da imedi amqveyniur warmavlobaSi ki ar eZebos, aramed RmerTis 77 mier aRTqmul ukiduresad gazrdilia. momavalSi. avgustinesTan gamZafrebulia misi da, amgvari masTan esqatologiuri erTad, drois damokidebuleba gancda perspeqtivac dasavleTevropuli istoriografiisTvisac, SeiZleba iTqvas, ganmsazRvreli xdeba. dasavleT evropaSi, rogorc wesi, oTxi monarqiis sqemas iyenebdnen mxolod maSin, Tu amas politikuri sqemaAaRorZinda mxolod interesebi XI moiTxovda. saukuneSi germanel magaliTad, da es italiel qronistebTan, erTi mxriv, germaneli mefeebis da, meore mxriv, papebis interesebidan gamomdinare, SemuSavebul iqna e.w. “imperiis gadatanis” Teoria. papobis damcvelebi amtkicebdnen, rom “imperiis gadatana” romaelebidan germanelebSi moxda 800 wels, roca papma imperatorad akurTxa karlos didi. XII saukuneSi am mosazrebas aviTarebda “saRvTo romis imperiis” ideologi oton fraizingeli. vinaidan romis imperiis dacema dasavleTisTvis faqti iyo, mas ar SeeZlo, ubralod, eTqva, rom grZeldeboda romis arseboba. misi azriT, RmerTma romis imperatorebis Zalaufleba Tavdapirvelad, karlos didis zeobis dros, dasavleTis frankebSi gadaitana, Semdeg, oton I mefobisas _ germanelebSi. am fiqciis gareSe oTxi monarqiis sqema, miuxedavad wminda ieronimes avtoritetisa, mniSvnelobas dakargavda. Sua saukuneebis sawyisi etapis qronistebma (grigol tureli, isidore sevilieli, beda pativdebuli), karolingebis periodis istorikosebis msgavsad, jer araferi icodnen “gadatanaze”. isini ugulebelyofdnen oTxi monarqiis koncefcias da miiCnevdnen, rom didi monarqiebis era qristianobis gaCenasTan erTad dasrulda. miuxedavad imisa, rom es sqema mogvianebiT aqtualuri gaxda, mas mainc gamouCndnen mowinaaRmdegeebi, radgan igi, faqtobrivad, germaniis hegemoniis mtkicebisaTvis gamoiyeneboda, es ki miuRebeli iyo axladSeqmnili monarqiebisTvis. ukve XII saukuneSi orderik vitaliusi da ioane solsberieli mwvaved akritikebdnen oTxi msoflio monarqiis sqemas. yvela _ frangi, ingliseli da sxva aragermaneli qronisti _ upiratesobas aniWebda avgustines mier SemoTavazebul periodizaciis sqemas, eqvsi asakobrivi mdgomareobis mixedviT. XVI saukuneSi, 1530 wlis mere, karlos V mmarTvelobis periodSi da Turquli safrTxis dros, es sqema kvlav aqtualuri gaxda. da mainc, is zedmetad mWidrod iyo dakavSirebuli politikur realobasTan. igi SeiZleboda politikuri 78 ideologiis nawili gamxdariyo, magram msoflio istoriis periodizaciis safuZvelad ver gamodgeboda (gene 2002: 174). bizantiaSi yvelaferi piriqiT moxda. iq romis memkvidreobis sakiTxi imperiis ideologiur safuZvels warmoadgenda. es ki, Tavis mxriv, drois gagebazec axdenda gavlenas (bizantiaSi oTxi monarqiis sqemis mimarT damokidebulebis Sesaxeb saubari sxva TavSi iqneba). Sua saukuneebis evropaSi agreTve miRebuli iyo istoriis periodizacia sam msoflio epoqad. TiToeuli epoqa _ “mama RmerTis”, “Ze RmerTis” da “suliwmindis” _ dabali safexuridan maRal safexurze aRmaval process gamoxatavda. am sqemas IX saukuneSi iyenebda ioane skot eriugena. ioanes saxarebis komentirebisas, igi pirvel epoqas Zveli aRTqmis xanad ganixilavs, meores _ axali aRTqmis periodad, xolo mesame _ suliwmindis epoqas RvTis samefos arseboba Seesabameba. misi azriT, axali aRTqmis epoqis qristianuli eklesia “maradiuli eklesiis” mxolod simbolur pirvelsaxes warmoadgens. eriugenas naSromi mogvianebiT akrZalul iqna pap honorius III-is specialuri buliT (1225 w.), radgan igi mwvaleblurad miiCnies. es sqema XII saukuneSi gadaasxvafera simbolistma da mistikosma hugo sen-viqtorelma (1097-1114 ww.). igi honorius III-mde didi xniT adre mixvda, rom istoriis amgvarad warmoCena ewinaaRmdegeboda oficialur doqtrinas. amitom man pirvel epoqas “bunebiTi kanonebis” epoqa uwoda, qristes periodamdeli bibliuri istoria daaxasiaTa, rogorc moses kanonis xana, xolo mesame epoqa, misi azriT, moicavda qristianuli eklesiis arsebobis periods. am ukanaskneli epoqis dasasrulze hugo senviqtoreli dumils arCevda. oton fraizingelic iyenebda istoriis sam periodad dayofis princips. manac, ra Tqma unda, istoriis centralur momentad, rogorc Sua saukuneebSi iyo miRebuli, macxovris movlineba miiCnia da es faqti kacobriobaze RvTis madlis gamomJRavnebad Seafasa. man istoria dayo “madlis winare” periodad, “madlis anu macxovris movlenis xanad”, xolo mesame etapi daukavSira samyaros aRsasrulis Semdgom mdgomareobas (vainSteini 1964: 82-83). Sua saukuneebSi gansakuTrebiT aqtualuri iyo agreTve istoriul movlenaTa daTariRebis sakiTxi. le gofi aRniSnavs, rom qristes 79 movlineba daTariRebis aucileblobas ayenebda. am movlenaze iyo damyarebuli qristianuli religia da qronologiisadmi Zalian Zlieri midrekilebac aqedan gamomdinareobda. magram im periodSi qronologiis safuZveli ar iyo, Tanamedrove gagebiT, obieqturi dro, romelic Tanabar monakveTebad iyofa da SeiZleba zustad gazomo. miuxedavad imisa, rom Sua saukuneebic, Tanamedroveobis msgavsad, daTariRebisadmi miswrafebiT gamoirCeva, sxvadasxva maSin qronologiuri gamomdinare xdeboda. movlenebis sistemis Sua daTariReba safuZvelze saukuneebis da adamiani sxva sxva ar wesebiT, miznebidan icnobda arc unificirebul dros da arc erTgvarovan qronologias. is, rac Sua saukuneebSi daTariRebis Rirsi iyo, gansxvavdeboda imisagan, rac daTariRebis Rirsia CvenTvis. Tu am mniSvnelovan gansxvavebas gaviazrebT, mivxvdebiT, rom Sua saukuneebis adamiani drois mimarT gulgrili ar iyo. piriqiT, is droisadmi gansakuTrebiT mgrZnobiare gaxldaT. Tu is zusti ar iyo, es, ubralod, imitom, rom amis moTxovnileba ar hqonda, radgan sakuTriv movlena ar ganixileboda gansazRvrul TariRTan, ricxvTan kavSirSi. miuxedavad amisa, iSviaTia SemTxveva, roca droze miTiTeba ar xdeba. yvela movlena, lokalizebas romelic moiTxovda. qristesTan magaliTad, iyo ratom dakavSirebuli, iyo igi droSi RvTismSoblis mucelSi cxra Tve? romel saaTze daibada? ratom ar gamoavlina Tavis RvTaebrivi buneba ocdaaTi wlis gamavlobaSi? ramdeni saaTi iyo micvalebulis mdgomareobaSi? Sesaqmes eqvsi dRe da pirveli codvis istoria aseve mkacr qronologias moiTxovda: “ramdeni xani dahyves adamma da evam samoTxeSi _ ratom ufro meti ara? Seqmnidan mesame saaTs adamma cxovelebs saxeli daarqva, meeqvse SesTavaza misi saaTs ki gasinjva. evam akrZaluli adamma, xili colisadmi igema da siyvarulis adamsac gamo, am SeTavazebaze uari ar Tqva da male, mecxre saaTs, RmerTma orive gandevna samoTxidan (le gofi 2005: 214-215). drois gamZafrebuli gansakuTrebuli istoriografiis gancda damokidebuleba erT-erTi mTavari da qronologiuri Sua monacemebisadmi saukuneebis damaxasiaTebeli niSania. evropuli antikuri periodis istoriografiisgan gansxvavebiT, romlisTvisac mTavari iyo 80 kvleva-Zieba, sando movlenebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSiris danaxva da cnobebis mopoveba, Sua saukuneebis istoriografia cudad axerxebda sivrceSi orientirebas. mas, rogorc bernar gene aRniSnavs, qronologiis tiraniis daTariRebisaken qveS uxdeboda arseboba da, pirvel rigSi, miswrafebiT gamoirCeoda. Sua saukuneebis istoriografiis mTavari damsaxureba swored drois “damorCilebaa” (gene 2002: 23-25). warsuliT Semofargluli istorikosi cdilobs, is mainc bolomde moicvas, uwyvet samyaros procesSi, SeqmniT dawyebuli, romelsac misi warsuli dro droiT damTavrebuli. warmoadgens, am erTaderTi gadamwyveti momenti TviTon istorikosis sikvdilia. sanam is cocxalia, Txrobis gagrZelebaSi sikvdili uRebs xels bolos. ai araferi aq, _ uSlis. ambobs am gvibert process mxolod noJaneli, roca asaxelebs TariRs _ 1113 wels, _ sigebertma Jambludan gardacvalebis win bolo wertili dasva Tavis qronikaSi (gene 2002: 24-25). romis imperiis istorikosebi movlenebis daTariRebas romis daarsebidan iwyebdnen. daTariReba xdeboda agreTve mmarTvelebis zeobis wlebis safuZvelzec. imperatorebis, mefis, Sua saukuneebSi mTavris an daTariRebisaTvis episkoposis mmarTvelobis papis, wlebs iyenebdnen. gavrcelebuli iyo agreTve indiqtionebis sistemac. qronikis avtorebi cdilobdnen, droSi SeeTavsebinaT erTmaneTisaTvis mefeebis da pontifikebis zeobis periodi. Seiqmna bevri naSromi istoriuli periodebis gamosaangariSeblad (isidore sevilieli, beda pativdebuli). cxadia, axlo warsulis movlenebis daTariReba ufro advili iyo, magram, drois distancis zrdasTan erTad, daTariReba Zneldeboda. amitom Sua saukuneebis istorikosebi drois xangrZliv monakveTs maTTvis mniSvnelovani movlenebiT iniSnavdnen. grigori turelis gamoTvliT, “qristes wamebidan wminda martinis sikvdilamde 412 weli gavida; wminda martinis hlodvigis sikvdilidan mefe sikvdilidan hlodvigis Teudebertis gardacvalebamde gardacvalebamde _ 112 weli; _ 37 weli; Teudebertis sikvdilidan sigebertis gardacvalebamde _ 29 weli (gene 2002: 181). daTariRebisas movlena-orientirebis arCeva sxvadasxva dros da sxvdasxva qveyanaSi gansxvavebulad xdeboda. magram saerTo iyo erTi 81 orientiri _ qristes dabadeba da “meeqvse saukunis” dasawyisi. VII saukunis bolos inglisSi, iorkis episkoposis uilfridis gavleniT, miiRes dionises mier Seqmnili welTaRricxvis sistema _ qristesSobidan aTvla. 731 wels beda pativdebulmac aRiara es sistema. amas mTeli evropisaTvis saetapo mniSvneloba hqonda. dioniseseuli cikli iwyeboda 25 marts, RvTismSoblis welTaRicxvis xarebis gamoyeneba dRes. daiwyes bedas droidan qartiebis qristianuli da sigelebis dasaTariReblad. 742 wels oficialur dokumentSi pirvelad aRiniSna weli qristesSobidan, xdeboda. r. (R. fulis werlTaRricxva gavrcelda. Tumca Poole) anglo-saqsi wminda Tavdapirvelad azriT, misionerebis bonifaciusma is es mxolod evropis da inglisSi kontinentze swavlulebis frankebis samefoSi es meSveobiT daamkvidra. magram es welTaRicxva mecxre saukunis bolomde regularulad ar gamoiyeneboda. swored am droidan fiqsirdeba is samefo kancelariis oficialur dokumentebSi. 965 wels, papobam pap ioane XIII droidan, romelic arCeul iqna daiwyo welTaRricxva qristesSobidan. Tumca qristesSobidan daTariRebis praqtika sayovelTao mxolod pap leo IX droidan gaxda, romelic 1048 wels iqna arCeuli (viTrou 1988:74-75). miuxedavad zemoTqmulisa, werilobiT wyaroebSi iSviaTad gvxvdeba qristesSobidan movlenebis daTariRebis faqtebi. yvelaze xSirad daTariReba indiqtionis, mefobis dawyebis welze an sxva mniSvnelovan movlenaze miTiTebT xdeboda. istorikosisaTvis Zneli iyo imis zustad gansazRvra, qristesSobidan romel wels moxda esa Tu is movlena. daTariRebis dros mas SeeZlo dokumentebSi mocemuli mmarTvelebis sia gamoeyenebina, romelTa zeobis wlebiT TariRdeboda werilobiTi wyaroebi. siebSi mxolod saxelebi iyo TanmimdevrobiT mocemuli. magram swori TanmimdevrobiT am saxelebis dalageba advili ar iyo. magaliTad, merovingebis dinastiis siis Sedgenis dros istorikosebi erTmaneTSi urevdnen mefe-sexniebs da mefeebs, romlebic erTdroulad mefobdnen, agreTve iseTebs, romlebzec Zalian cota ram aris cnobili. mmarTvelebis siaSi Tavidanve uTiTebdnen maTi zeobis xangrZlivobasac. am tipis monacemebSi, SeiZleba, garkveul uzustobebs 82 hqonoda adgili, magram es masala aucilebeli iyo imisaTvis, rom movlenebi droSi dalagebuliyo. im momentidan, roca dionises welTaRricxva damkvidrda, istorikosis mizani imis gansazRvra iyo, Tu qristesSobidan rodis daiwyo an dasrulda ama Tu im papis Tu mefis zeoba. cnobili iyo mxolod zeobis xangrZlivoba. magram am miznis miRweva Zneli iyo, radgan ponTifikoba Tu mefoba sruli wlebis ganmavlobaSi ar grZeldeboda. garda amisa, dokumentebSi erTi mmarTvelobis dasasrulsa da meoris dasawyiss Soris arsebuli drois Sualedi aRniSnuli ar iyo. im mizniT, rom mefe-sexniebis wyalobiT siaSi aRrevebi aecilebinaT, maTTvis zedmetsaxelebis darqmeva gadawyvites (magaliTad, Karolus Martelus, Karolus Magnus... ). XI saukunidan mefe-sexniebis ricxvebiT aRniSvna daiwyes, raTa maT Soris Tanmimdevroba daecvaT. Tumca,zogjer, sxvadasxva avtori erTsa da imave mefes sxvadasxva numeraciiT aRniSnavda (gene 2002: 181-187). Zvel qarTul saistorio mwerlobaSi da wyaroebSi vxvdebiT ramdenime eras. esenia: sakuTriv qarTuli, 5604 wliani “dasabamiTgani”, masTan TanxmobaSi moyvanili 532 wliani “qoronikoni”, 5508 wliani bizantiuri era, hijra (“welni ismaitelTa”) da “qristesiT”, anu axali welTaRricxva. iSviaT SemTxvevaSi TariRi SeiZleba dasaxelebuli iyos iulius afrikanelis wliani erebiTac. 5500 wliani sabolood da panadore yalibdeba aleqsandrielis welTaRricxvis sami 5492 era: “dasabamiTgani qveynisa”, “qoronikoni” da “qristesiT”. 5604 wliani qarTuli erovnuli “dasabamiTgani” SesabamisobaSi iyo moyvanili 532 wlian moqcevasTan, anu e.w. “did indiqtionTan”. qoronikoni anu qronikoni emyareboda mze-mTvaris 532 wlian moqcevas. am 532 wlian periods qarTvelebi qoronikons, moqcevas an did indiqtions uwodebdnen. “era qristesiT” _ ase uwodebdnen Cvens eras Sua saukuneebis saqarTveloSi. mas sami varianti hqonda _ “dabadebidan”, “juarcmidan” an “amaRlebidan” (mWedliZe 1978: 78-87). naSromSi sagangebod gavamaxvileT yuradReba “qarTlis cxovrebis” teqstebSi arsebul qronologiis wesze da Taviseburebebze. aRmoCnda, rom qronologiuri monacemebis mowodebis sixSiriT isini radikalurad gasxvavdebian erTmaneTisgan. magaliTad, TariRebiT mwiria leonti 83 mrovelis da juanSeris es garemoeba, aRvniSneT, teqstebi. rogorc SeiZleba, naSromis Janrobrivi sxva nawilSi TaviseburebiT iyos gamowveuli. amis Tqmis safuZvels is iZleva, rom TiTqmis imave periodis sxva qarTuli teqstebi, romlebic aseve “qarTlis cxovrebis” krebulSi Sedis, gacilebiT mdidaria qronologiuri monacemebiT. SeiZleba, mrovelis da juanSeris Txzulebebis qronologiuri monacemebis simwire am teqstebis wyaroebis specifikaSi (eposi, folklori) veZeboT, magram, Cveni azriT, mizezi mxolod es ar unda iyos. am SemTxvevaSi, albaT, erTerTi ganmsazRvreli momentia sakuTriv avtorTa mizani da motivacia. rogorc Cans, mrovelisTvis da juanSerisTvis pirvelxarisxovani iyo “ambavis” (ambavi – folkoruli Janri) moyola, vidre “qronosze” aqcentis gadatana da movlenebis dalageba drois perspeqtivaSi. amitomac maT teqstebSi, antikuri “istoriebis” msgavsad, Txrobas gansazRvravs “toposis” faqtori, drois principi ki ukana planzea gadaweuli. Tumca, unda aRiniSnos, rom juanSerisTvis mTalad ucxo ar aris wlebis gamoTvlis praqtika. is erTgan erTi movlenidan meoremde wlebis gamoTvlas cdilobs: “mirian mefiTgan vidre vaxtang mefisamde gardacvalebul iyo naTesavi rva da mefeni aTni, da weliwadi as ormocdaCÂdmeti” (juanSeri 1955: 159). rogorc vxedavT, is asaxelebs wlebs da aseve aRniSnavs, Tu ramdeni mefe gamoicvala mirianis Semdeg; amgvar cnobas vxvdebiT sxva adgilasac: “da mefobiTgan mirian mefisaTa vidre meorisa farsmanisa gardaÃdes welni oras ormocdaTni da mefeni gardaicvalnes i-d“ (juanSeri 1955: 215). “matiane qarTlisa”-dan dawyebuli, movlenaTa daTariRebis faqtebi xSiria. iv. javaxiSvili “matiane qarTlisa”-ze werda, “roca mis moTxrobil ambebs sxva qarTvelsa da ucxoqveynel istorikosTa cnobebs SevadarebT xolme, umetes SemTxvevaSi Cveni avtoris simarTle mtkicdeba, xolo im SemTxvevaSi, roca cnobaTa Soris gansxvavebaa, jer kidev dawvrilebiTi ganxilvaa saWiro da SesaZlebelia aqac gamarjveba Cvens istorikoss darCeso” (javaxiSvili1977: 209). 84 “matiane qarTlisas” avtors TariRi dasaxelebuli aqvs im drois aRsaniSnavad, rodesac bagrat IV, “sapatio” tyveobis Semdeg, konstantinepolidan saqarTveloSi brundeboda: “viTar ukue moiwia winaSe mamisa TÂisisa giorgi mefisa, saxlad maTda quTaTiss, ixiles mSobelTa sixaruliTaAmiuTxrobeliTa da misTa Sewires Svili... madloba RmrTisa ganixares mimarT... iyo qronikoni mas Jamsa oras ormocdaxuTi” (matiane qarTlisa 1955: 290). aseve daTariRebulia bagrat IV mefobis dros momxdari faqti, rodesac “aRsarTan mierTo sultansa... dauteva sjuli, daicÂiTa wina, aRuTqva xaraja; da misca yovelni cixeni dayrilni sultanman masve... da Semdgomad... warmoemarTa afxazTa mefesa zeda... da samwuxrod aRivso yoveli qarTli”- da es moxda -“Tuesa dekembersa aTsa, dResa samSabaTsa, xolo qoronikoni iyo oras oTxocdarva” (matiane qarTlisa 1955: 309) “matiane qarTlisas” avtori agreTve saubrobs, Tu ramdeni weliwadi gavida ama Tu im SemTxvevidan. magaliTad, arCilis wamebidan Semdgom samisa wlisa; bagrat III gamefebidan sami weli; giorgi I mefobidan meSvide weli da a.S. sumbat daviTis-Zis Txzuleba “cxovreba da uwyeba bagratonianTa” “qarTlis cxovrebis” sxva teqstebisgan imiT gansxvavdeba, rom aq yvelaze Warbad swored TariRebia dasaxelebuli. iv. javaxiSvili aRniSnavs, rom “arsad sxvagan, sxva qarTul Zveli drois romelsame saistorio wyaroSi amdeni qronologiuri cnobebi ar moipoveba. am mxriv mas swori ar hyavs. piriqiT, qarTvel istorikosebs qronologiuri cnobebisaTvis, mainc da mainc, Tavi ar SeuwuxebiaT. sumbatis Txzulebas, swored amis gamo, saqarTvelos mudamac istoriis eqneba. mkvlevarisaTvis sumbatis Sromas didi mniSvneloba gansakuTrebul aqvs da mniSvnelobas is garemoeba aniWebs, rom misi cnobebis simarTles qarTvel da ucxoel istorikosTa naSromebi da wyaroebi saucxood amtkicebs” (javaxiSvili 1977: 196). aq avtoris mizani gasagebia. mas unda, rom adamidan daiwyos moyola da bagrationebis genealogia bibliur daviTTan daakavSiros. es 85 mizani mTlianad Seesabameba “qronikis” Janris principebs, romelic “drois tiraniaSi” mdgomareobs. ukve aSot kurapalatis periodis amsaxveli monakveTidan moyolebuli, sumbatis teqstSi mefe-mTavrebis zeobis daTariReba iwyeba: “moikla ese aSot kuropalati dasabamiTgan welTa x-Â- l, qronikonsa meaTcameted moqceulsa Sina m-v, Tuesa ianvarsa ocdacxrasa” (sumbat daviTis-Ze 1955: 377). amis Semdeg, praqtikulad, yovel fexis nabijzea mocemuli TariRi. ufro metic, aris gverdebi, sadac mxolod TariRebis CamonaTvalia: “Semdgomad gurgen mamisa TÂsisa kurapalatisa gardaicvala [adarnase] qronikonsa r-i-v, da dautevna orni Zeni mcireni... da gardaicvala bagrat mamfali artanujeli, Ze sumbatisi, qronikonsa r-k-T, Tuesa aprilsa... gardaicvala daviT erisTavi, Ze adarnasesi, Zisa gurgen kurapalatisa, Zma didisa gurgenisa, qronikonsa r-k-À (sumbat daviTis-Ze 1955: 380). uxvad moipoveba TariRebi daviTis istorikosTanac. Tumca misi teqsti ar aris mSrali qronika, romlis mizani mxolod movlenaTa drois dafiqsirebaa. rogorc Sua saukuneebis evropuli “istoriebis” avtorebi, daviTis istorikosic axerxebs qronologiuri Tanmimdevrobis dacvas, TariRebis motanas. magram, amasTan erTad, mis teqstSi Txroba, rogorc miiCneven, e.w. “qebanis” Janris stilSi viTardeba. da mainc, Tu mroveli da juanSeri, ZiriTadad, ufro “ambavis” moyolisken ixrebian, am teqstis maorganizebeli faqtori, Cveni azriT, umTavresad droa. daviTis istorikosis teqstSi motanili TariRebi realur movlenebSi orientirebis saSualebas iZleva. teqstSi daTariRebulia, faqtobrivad, yvela mniSvnelovani movlena, romelic daviTis moRvaweobasTan aris dakavSirebuli: “mas Jamsa iyo hasakiTa Tequsmetisa wlisa, xolo qronikoni samas da cxra. amas martod Sobilsa giorgisagan TÂT mamaman daadga gÂrgÂni mefobisa da... “TÂT mamaman zecaTaman pova daviT, mona TÂsi, da sacxebeli misi wmida scxo mas. rameTu Ãeli misi Seeweoda mas, da mklavman misman ganaZliera igi”. “mosca Jami RmerTman mefesa daviTs da waruRo kÂrikes cixe zedazeni. qronikoni iyo samas ocdasami... mokuda rati, Ze liparitisi, kaci orguli da 86 nandÂlve naSobi iqednesi. esreT dasrulda saxli baRvivaSTa (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 324-326). “odes samSÂlde da Zerna aiRes, qronikoni iyo samas ocdaaTi. mas welsa movida Zali sultanisa da yoveli Turqoba... xolo mefe dga naWarmagevs taZreuliTa. cna ra mimwuxri mosvla maTi TrialeTs, Rame yovel warvida maslaTa kaciTa aTas xuTasiTa, rameTu eseodenni daxudes mas winaSe. ciskars movides Turqni da iqmna brZola ficxeli mas dResa, da SewevniTa RmrTisaTa iZlia banaki maTi. da midrekasa dRisasa midrkes sivltolad... da wariRo giorgi Wyondidelman rusTavica, mefisa muxnars yofasa qronikoni iyo samas ocda TxuTmeti. rameTu taos Camodges didni Turqni... Tuesa Tebervalsa acnoba qarTvelTa da mesxTa, raTa klarjeTs daxuden paemansa... da Sekrbes erTad, da ugrZneulad daesxnes. rameTu qronikoni iyo samas ocdaTequsmeti (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955:332-333). “rameTu iyo maSin Tue ianvari ocdaoTxi da dRe SabaTi, odes qronikoni iyo samas ormocdaxuTi, xolo weliwadni misni SobiTganni ormocdacametni. xolo mefobda ocdaTequsmet wel da, viTarca pirvelman daviT solomoni, amanca TÂsiTa ÃeliTa dasua saydarTa TÂsTa Ze TÂsi dimitri... da esreT gancvala quena moqalaqoba zenad sufevad (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 362). laSa giorgis mematianesTanac xSirad xvdebiT qronologiur monacemebs: “srul yo ra daviT srba mefobrivi qronikonsa samas ormocdaxuTsa, da mivida dausrulebelsa sufevasa saukunod, sicocxlesave Sina missa dasua mefed Ze misi dimitri”. demetrem ilaSqra SarvanSi da “odes suqmaneTni gaaqcivna demetre, qronikoni iyo samas ormocdaaTi”. giorgi mefem “aiRo anisi, adriTgan wanaRebi TurqTa, qronikonsa samas oTxmocsa”... odes orbelni gadges, qronikoni iyo samas oTxmocdaCvdmeti (laSa giorgis memeatine 1955: 365-367). 87 “da romel misa mefobasa Sina sultanni gaaqcivnes, qalaqni da cixeni aixunnes, ese ars: aTabagi ganZisa gaaqcies, qronikoni iyo [oTx]as da r[va] ... mxargrZelman zaqaria mandaturT-uxucesman da spasalarman, misman Zmaman ivane aTabagman aiRes dvini mecxresa welsa mefobisa misisasa, qronikoni iyo [oTx]as ocdacameti”. “movida ruqnadini, da Tana hyva laSqari... miegebnes basianis queyanasa, gaiqcies, xoces da amoswyvdes... qronikoni iyo [oTx]as ocdaTxutmeti” Tamarma “mefobasa Sina dayo ocdasami weliwadi da aRvida winaSe RmrTisa, sada igi mkÂdroben winaswarmetyuelni da mamaT-mTavarni da mefeni, Tuesa ianvarsa Tormetsa, dResa oTxSabaTsa, agaraTa somxiTisaTa, qronikonsa oTxas ocdaSvÂdsa. damarxes axalsa monastersa gelaTs (laSa giorgis mematiane 1955: 368-69). xSiria TariRebi, agreTveba, basili ezosmoZRvaris TxzulebaSic: “dajda mefed giorgi, Ze demetresi, daviTis Svilisa, qronikonsa samas samocdaTxuTmetsa. aman dayvna morWmasa Sina yovelni Jamni da dReni misni da imefa keTiliTa mefobiTa... gardaÃdes amas Sina welni raodennime, da gardaicvala mefe giorgi.. dajda nebiTa RmrTisaTa Tamar mefed dasabamiTganTa welTa equsiaTas equsas oTxmocdaequssa, qoronikonsa oTxas da samsa, Svili mefeT-mefisa giorgisi, didisa daviTis Zisa demetres Zisagan, colisagan burduxan ovsTa mefisa asulisa, romeli hmatda sikeTesa dedaTasa sxvÂTa yovliTa, garna Tamaris dedobiTa, sZali sxua misebri maSin ara exilva qarTlisa Temsa. da SemdgomiTi-Semdgomad aqon” (basili ezosmozRuari 1959: 115-116). “Tamar daiZina Zili igi marTalTa Tuesa ianvarsa i-À (basili ezosmozRuari 1959: 146). uSualod rogor iTqva, TariRebis sixSiriT erTameTisgan “qarTlis ganxvavdebian, cxovrebis” magram maT teqstebi, aerTianebT movlenaTa droSi lokalizebis garkveuli xerxebi. Cven davafiqsireT qronologiis ramdenime aseTi xerxi, rac, vfiqrobT, miuTiTebs, rom qarTveli avtorebis TxzulebebSi movlenebi, ZiriTadad mainc, drois perspeqtivaSia danaxuli. magaliTad, qarTveli xazovani istorikosebi warsulis movlenebis aRwerisas aCveneben maT Tanadroul bibliur da msoflio istoriis ambebs. istoriuli sinqronizmis am meTods iyenebda 88 evsevi kesarieli saxelmwifosaTvis erTmaneTis Tavisi “qronikaSi”, saerTo, paralelurad sadac sinqronuli mefeebisa da mocemuli qronologiuri kaTalikosebis wlebis dafiqsireba qarTul teqstebSi movlenaTa iyo yvela tabulebi; moRvaweobis drois gansazRvris kidev erTi saSualeba iyo; garda amisa, movlenebis drois gansazRvris mizniT, maT mefeebis zeobis konkretul wlebs da asaks ukavSirebdnen. leonti mrovelis Txzuleba Raribia TariRebiT, magram saqarTveloSi mimdinare procesebis Tanadrouli msoflio da bibliuri istoriis movlenebTan paralelis gavleba qronologiis erT-erT saxed gvevlineba. amis saSualebiT, metnaklebad xerxdeba saqarTvlos istoriis im periodis warmodgena, romelsac avtori gulisxmobs, radgan, misi azriT, swored am dros ganviTarda sayovelTaod cnobili msoflio mniSvnelobis movlenebi; am TvalsazrisiT, saintereso momentebi gamovyaviT mrovelis Txzulebidan. ukve teqstis dasawyisSi avtori wers, rom sparsTa mefem “qekapos kualad moxarke yvna qarTvelni da warvida”. Semdgomad amissa raodenTame weliwadTa movida ambavi, viTarmed mose ganvlo zRua israelTa, da izrdebian igini udabnos mananaTa” (leonti mroveli 1955: 14). anu, avtoris azriT, sparselebma qarTvelebi daimorCiles daaxloebiT im dros, roca mose cxovrobda. mroveli aseve miiCnevs, rom qarTlosianTa ena somxuri iyo manam, sanam “nabuqodonosor mefeman warmostyuena ierusalemi, da muniT otebulni uriani movides qarTls, da moiTxoves mcxeTelTa mamasaxlisisagan queyana xarkiTa” (leonti mroveli 1955: 16). xolo qarTlis mefe aderkis “pirvelsave welsa mefobisa misisasa iSva ufali Cueni ieso qriste beTlems uriastanisasa... da Semdgomad amisasa, viTar gardaÃdes welni ocda Tni, movides mociqulni uriaTa ierusalimiT uriaTa Tana mcxeTelTa, viTarmed: “romlisaTÂs igi movides moguni da Sewires ZRueni, aRzrdil ars igi da ityÂs TÂssa Zed RrmTisa” (leonti mroveli 1955: 35-36); 89 rogorc vxedavT, avtori mefe aderkis zeobis periods da qristes cxovrebis wlebs erT qronologiur CarCoSi aTavsebs. amis Semdeg, rodesac bartami da qarTami erTad mefobdnen, avtoris azriT, “amaTsa mefobasa uespasianos hromTa keisarman warmotyuena ierusalemi da muniT otebulni uriani movides mcxeTas da dasxdes ZuelTave uriaTa Tana” (leonti mroveli 1955: 44). rogorc aRiniSna, mroveli, bibliuris garda, msoflio istoriis movlenebTan avlebs paralels. magaliTad, is wers, rom aderkis mefobis dros “gamoCnda kualad mefoba sparseTisa, rameTu raTgan Sesrul iyo aleqsandre da ganeryuna sparseTi, aqa Jamadmde arRara dajdomil iyo mefe sparseTs ... ” (leonti mroveli 1955: 43). juanSeric, iseve rogorc mroveli, exeba saqarTveloSi mimdinare movlenaTa Tanadroul msoflio istoriis ambebs. magaliTad, is amtkicebs, rom qarTlis erismTavar stefanozis dros “iqmna SfoTi didi saberZneTs: rameTu mavrik keisarsa ganudga fokas mÃedari, da mokla mavrik keisari da Svilni misni... sparsTa mefeman qasre warmotyuena ierusalemi da wariyvana Zeli cxovrebisa; da Semdgomad amissa aRiRo RmerTman xeli wyalobisa qasresagan; Seipyra igi Zeman TÂsman, Sesua igi sapyrobilesa da mokuda seniTa borotiTa” (juanSeri 1955: 223). xolo adarnases Zis stefanozis “zeobis JamTa gamoCenil iyo mohamad, naTesavi ismaelisi, moZRuari sarkinozTa sjulisa, da yoveli arabTa da iamaneTi daipyra” (juanSeri 1955: 229). “matiane qarTlisa”-s avtoric iovanes da juanSeris moRvaweobis igive meTods mimarTavs. magaliTad, periods is ukavSirebs arabebis gaZlierebas: “xolo xuasroanTaman. amieriTgan pirvelad, iwyo Semcirebad ufleba sarkinozTa mefobaman gandidna da didTa mieiTgan mefeTa mieca yoveli ese queyana JamiTi-Jamad rbevasa da oÃrebasa... 90 “Semdgomad sikudilisa adarnasesisa ganadida ufalman mefoba aSot kuropalatisa... maTve JamTa Sesrul iyo maslama saberZneTad...” (matiane qarTlisa 1955: 252). daviTis istorikosi aRwers saqarTvelos rTul mdgomareobas da mere aRniSnavs: “xolo ama viTarebasa Sina gardaÃda weliwadi oTxi, mokuda sultani maliq-Sa da liparit amiraman iwyo maTve mamul-papurTa kualTa slva ... dadga yovelsa gzasa arakeTilsa” (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 325). meamboxe feodalis, liparitis dasjis “amas Jamsa gamovides frangni, aRiRes ierusalemi da antioqia, da SewevniTa RvTisaTa moeSena queyana qarTlisa, ganZlierda daviT da ganamravlna spani. da arRara misca sultansa xaraja” (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 226). zogierT qarTul teqstSi erTmaneTis paralelurad xdeba mefeebisa da kaTalikosebis moRvaweobis wlebis dafiqsireba. magaliTad, juanSeri cdilobs droSi erTmaneTs SeuTanxmos mefeebis zeobisa da kaTalikosTa moRvaweobis wlebi; rodesac is mefeebze saubrobs, agreTve savaldebulod Tvlis maTi Tanamedrove kaTalikosebis dasaxelebasac. konkretulad, es exeba vaxtang gorgaslis Semdgom mefeebs. es bunebrivia, radgan miCneulia, rom vaxtangis dros qarTlis eklesiam avtokefalia moipova. rac Seexeba konkretul magaliTebs, ukve vaxtang gorgaslis Camomaval farsmanze saubrisas, avtori wers: “da dajda mefed farsman, da mokuda kaTalikosi samoel, da dajda kaTalikosad TavfeCag. da mokuda TavfeCag, da dajda kaTalikosad Cermag” (juanSeri 1955: 206). am momentidan es tradicia yovelTvis daculia. avtoris TqmiT, bakur farsmanis Zis mefobis dros “mokuda kaTalikosi evlavioz, da manve dasua kaTalikosi makari” (juanSeri 1955: 215). guaram kurapalatis dros 91 “mokuda kaTalikosi sÂmon da dajda samoel. da mokuda kaTalikosi samoel. da dasues samoelve” (juanSeri 1955: 222). sumbat niSania is, daviTis rom Zis teqstisTvisac mefe-mTavrebze saubris erT-erTi dros, damaxasiaTebeli paralelurad maTi Tanamedrove kaTalikosebi saxeldeba. rodesac guarami qarTlis erisTavad ganaCines, avtoris cnobiT, “mas Jamsa kaTalikosi iyo mcxeTas samoeli” (sumbati daviTis-Ze 1955: 347). xolo rodesac “mTavrobda qarTls igive stefanoz didi, kaTalikosi iyo meore barTlome. mis zeda da Semdgomac missa mTavrobda adarnase, Ze mis stefanozisi. da mis zeda samni kaTalikosni icvalnes: iovane, babila da Tabor” (sumbat daviTis-ze 1955: 275). movlenebis qronologiuri TanmimdevrobiT dalagebis mizniT, qarTveli avtorebi yvebian mefeebis cxovrebis konkretuli wlebis da asakis Tanadrouli procesebis Sesaxeb. amiT isini konkretuli faqtebis droSi lokalizebas axerxeben. magaliTad, juanSeri wers, rom “viTar iqmna vaxtang wlisa aTisa, gardamovides ovsni spani uricxuni da motyuenes qarTli TaviTgan mtkurisaT vidre xunanamde, da moaoÃrnes velni, aramed cixe-qalaqni daurCes, TÂnier kaspisa. xolo kaspi Semusres da tyue yves, da wariyvanes daÁ vaxtangisi miranduxt, samis wlis qali... masve Jamsa gamovides berZenni afxazeTiT, rameTu berZenTa hqonda egriswyals quemoTi kerZi yoveli, da daipyres egris-wyliTgan vidre cixegojadmde” (juanSeri 1955: 145-146). e.i. es yvelaferi vaxtangis mcirewlovnobis dros moxda. aseTi paralelebi sakmaod bevria juanSerTan da esec miuTiTebs imaze, rom avtori cdilobs, daakonkretos is dro, roca esa Tu is faqti moxda. “matiane qarTlisa”-Sic xSiria SemTxveva, roca avtori romelime mefis zeobis periods ukavSirebs konkretul movlenas. magaliTad, avtori TqmiT, rodesac 92 “movida abu sajis Ze tfiliss, da mas Jamsa amira iyo jafar, Ze alisi” (matiane qarTlisa 1955: 263). bevri aseTi magaliTis moyvana SeiZleba: “da viTar gardaÃda amas Sina weliwadi sami, da mefobda afxazeTs Teodosi mwuxare ganiryuna queyana igi da Seicvala yoveli wesi da gangeba, pirvelTa mefeTgan ganwesebuli” (matiane qarTlisa 1955: 275). xolo rodesac bagratma Ze misi giorgi “dauteva quTaTiss mefed samefosa zeda afxazeTisasa da warvida saberZneTs. mas Jamsa iyo berZenTaA mefe konstantine monomaxi da (Semdgomad) mixael” (matiane qarTlisa 1955: 303). laSa giorgis mematianesTanac fiqsirdeba msgavsi momenti: “demetre mefe beltis cixes miicvala da gelaTs wariyvanes misganve kurTxeulsa axalsa monastersa. qronikoni iyo samas samocdaToTxmeti. demetre abuleTis Zesa ivanes Tavi mohkueTa Cxeres meres meocesa weliwadsa mefobisa misisasa, da metexTa dadva ficis ar gatexisaTÂs (laSa giorgis mematiane 1955: 367). aq, konkretuli TariRis garda, saubaria imaze, rom ivanes dasja moxda mefobis meoce wels. Cvens mier ganxilulma periodizaciis sistemebma da qronologiis xerxebma, mTlianobaSi, qronologiuri sarCulis roli Seasrula Sua saukuneebis istoriografiisaTvis. konkretuli TariRebi Tu movlenaTa droSi lokalizebis sxva xerxebi, romlebic Cven qarTul teqstebSi gamovyaviT, vfiqrobT, naTlad miuTiTebs maTSi droisa da istoriis iudeur-qristianuli gagebis primatze. Cveni azriT, amis Tqma mainc SeiZl eba, miuxedavad teqstebs Soris qronologiis TvalsazrisiT arsebuli mniSvnelovani sxvaobisa. 93 § 2. Sua saukuneebis qristianuli samyaros mnemoteqnika da istorikosis roli sazogadoebis koleqtiuri mexsierebis CamoyalibebaSi Sua saukuneebis qarTul kulturaSi droisa da istoriis gagebaze saubris dros aucilebelia sagangebod ganvixloT sakiTxi, Tu rogor axdenda istoriis organizebas da imaxsovrebda warsuls am periodis qarTuli sazogadoeba, rogorc mnemonikuri erToba. am SemTxvevaSi istorikoss moviazrebT im individad, romelic Tavisi sazogadoebis koleqtiuri iyenebda mexsierebis mis matarebelia. sazogadoebaSi warsulze miRebul Txrobis mnemoteqnikas, dros anu igi warsulis damaxsovrebis xerxebs da formebs. garda amisa, swored mas miuZRoda gansakuTrebuli roli am mnemoteqnikis danergvaSi da, Sesabamisad, koleqtiuri mexsierebis formirebaSi. mraval istoriis, samecniero istoriuli gamokvlevaSi teqstebisa gaanalizebulia, da, meore mxriv, erTi mxriv, koleqtiuri da individualuri mexsierebis urTierTmimarTebis sakiTxi. marTalia, es avtorebi, ZiriTadad, axali drois konteqstSi exebian am sakiTxebs, magram maTi Teoriuli midgomebi, Cveni azriT, Sua saukuneebisTvisac gamodgeba. termini “koleqtiuri mexsiereba” ekuTvnis frang sociolog m. halbvakss. is pirveli iyo, vinc damaxsovrebis procesSi socialuri faqtori gaiTvaliswina. misi gansazRvrebiT, koleqtiuri mexsiereba saerTo mexsierebaa, romelic gadaicema da konstruirdeba jgufis mier (berki 1980: 97-98). amerikeli sociologi e. zerubavelic miiCnevs, rom koleqtiuri mexsiereba saerToa ojaxebisTvis, eTnikuri jgufebisTvis, naciebisTvis da sxva mnemonikuri erTobebisTvis. koleqtiuri mexsiereba ar aris romelime erTobis wevrTa piradi mogonebebis ubralo erToblioba. is moicavs im mogonebebs, romlebic saerToa erTobis yvela wevrisaTvis, rogorc jgufisaTvis (zerubaveli 2003: 4). ramdenadac vsaubrobT, magaliTad, mexsierebis viTvaliswinebT koleqtiuri am formirebaSi sakiTxTan mexsierebis istorikosebis dakavSirebul CamoyalibebaSi rolze koncefciebs. istorikosebis “damsaxurebaze” saintereso mosazrebas gvTavazobs j. verCi, romlis Tanaxmad, koleqtiuri mexsiereba aris mexsiereba, romelic 94 ganpirobebulia sxvadasxva, pirvel rigSi, istoriuli xasiaTis moTxrobebiT, narativebiT. Sesabamisi teqstebi (analebi, qronikebi da a.S.) ganixileba rogorc koleqtiur damaxsovrebis instrumentebi (karagiozovi 2005: 59-60). frangi istorikosi p. nora erTmaneTisagan ganasxvavebs koleqtiur da istoriul mexsierebas. misi azriT, “koleqtiuri mexsiereba aris yvelaferi is, rac warsulidan aris SemorCenili, rogorc jgufebis realuri gamocdileba an is, rasac es jgufebi iReben warsulidan. koleqtiuri mexsiereba jgufebTan erTad viTardeba da warmoadgens im ucvlel faseulobebs, romelic SeiZleba iyos manipulirebis obieqti da Zalauflebis iaraRi. istoriuli specifikuri mexsiereba jgufis _ mecnieruli profesionali tradiciis Sedegia. istorikosebis _ is aris koleqtiuri mexsiereba. istoriuli mexsiereba analitikuri da kritikulia, detaluri da specifikuri. istoriuli mexsiereba ifiltreba, grovdeba, gadaicema da werilobiTi saxiT yalibdeba” (lobera 1998: 331-332). individualuri problema da samecniero fundamenturi koleqtiuri literaturaSi kiTxva mdgomareobs prioriteti damaxsovrebaSi sakiTxTan mexsierebis dakavSirebiT urTierTmimarTebis calke SemdegSi: analizis vis unda sagania. mivakuTvnoT – jgufs Tu individs? cnobil mecnierebs am urTierTgamomricxavi pozicia aqvT. erTi tradiciis Tanaxmad, mexsiereba individualuri fenomenia. es mosazreba emyareba jer kidev aristoteles mier SemoTavazebul azrs, rom individi gamoxatavs imas, rac igrZno, moismina da ifiqra warsulSi. am xangrZlivi tradiciis Tanaxmad, romelsac mravali filosofosi da fsiqologi uWers mxars, individs mexsiereba sakuTari subieqturi identobis gamocdilebaa formirebaSi, da is ganasxvavebs exmareba ra mas danarCenebisagan. halbvaqsi, romelic e. diurkhaimis (E. Durkheim) tradiciis mimdevari iyo, ZiriTad aqcents “koleqtiur cnobierebaze” akeTebda. is miiCnevda, rom individis mexsierebis formirebas jgufuri identobebi ganapirobebs da mexsiereba konstruirebulia socialuri jgufebis mier. man mexsiereba pirdapir koleqtiur damokidebulia, erTobas erTis mxriv, miakuTvna da aRniSna, sazogadoebaze, rom romelSic mexsiereba individi 95 cxovrobs, meore mxriv ki statusze, romelic mas am sazogadoebaSi aqvs. individualuri mexsiereba arsebobs imdenad, ramdenadac es individi socialuri jgufebis specifikuri urTierTgadakveTis unikaluri produqtia. imisaTvis, rom daimaxsovros, individi CarTuli unda iyos koleqtiuri azrovnebis nakadSi. aqedan gamomdinare, halbvaqsi askvnis, rom ar arsebobs romelic wminda mxolod individualuri individs ekuTvnis da mexsiereba, romlis anu mexsiereba, wyarosac mxolod individi warmoadgens. halbvaqsis ZiriTadi damsaxureba isaa, rom man dainaxa kavSiri socialur jgufebsa da koleqtiur mexsierebas Soris. koleqtiuri mexsiereba yovelTvis socialurad aris gansazRvruli, radgan socialuri jgufi gansazRvravs, ra aris “dasamxasovrebeli” da rogor unda daimaxsovros is. individis mexsiereba da mogonebebic gansazRvrulia socialuri mexsierebiT. halbvaqsi miiCnevs, rom arsebobs imdeni mexsiereba, ramdeni socialuri jguficaa. sxva sityvebiT rom vTqvaT, roca arsebobs socialuri sistemis pluralizmi an jgufisadmi mikuTvnebulobis mexsierebebis mravalgvaroba, pluraluroba damokidebulebis cvlilebis arsebobs sxvadasxva Sedegia. bevri koleqtiur Cemi mexsierebac. garemosTan mexsiereba icvleba Cveni “Cemi mdgomareobis cvlilebasTan” erTad da “es mdgomareoba, Tavis mxriv, icvleba, roca icvleba Cemi damokidebuleba sxvadasxva garemosTan” (misztali 2003: 51). halbvaqsis Tanaxmad, koleqtiuri mexsiereba gansazRvrulia jgufis mier, individualuri mexsiereba ki SeiZleba gaviazroT im sxvadasxva jgufebTan kavSirSi, romelsac is ekuTvnis. individualuri mexsiereba icvleba maSin, roca icvleba individis jgufuri mikuTvnebuloba. anu, mexsierebebi Cveni awmyo kavSirebis, mikuTvnebulobis da mdgomareobis Sesabamisia. amgvarad, Cven SegviZlia visaubroT sakuTari mexsierebis sisworeze mxolod maSin, Tu is “sxvebis” mexsierebebiT aris gamtkicebuli. miuxedavad imisa, rom koleqtiuri mexsiereba Seicavs individualur mexsierebebs, is yovelTvis gansxvavdeba maTgan da sakuTari wesebiT yalibdeba. metic, gaxsenebis dros Cven warsulis xatebs aRvidgenT ara ise, rogorc Tavidanve iyo aRqmuli, aramed Cveni awmyo mdgomareobis 96 Sesabamisad, romelic, Tavis mxriv, socialurad aris gansazRvruli. individualuri mexsierebis koleqtiuri mexsierebisgan calke ganxilva iluziaa. Mmiuxedavad imisa, rom Cven CarTuli varT movlenebSi, rogorc individebi, Cveni yovelTvis jgufis mexsiereba vazrovnebT farglebSi mainc rogorc da Cveni rCeba jgufis koleqtiurad, wevrebi, azrovneba Cveni radgan ideebi gvakavSirebs am Cven Cndeba jgufTan (misztali 2003: 53). e. zerubavelic aRniSnavs, rom koleqtiur mexsierebas gansazRvravs damaxsovrebis socialuri normebi, romlebic karnaxobs sazogadoebas, ra unda gaixsenos da ra daiviwyos (zerubaveli 2004: 5). zogierTma avtorma scada, ufro meti saerTo enaxa urTierTdapirispirebulad gansazRvrul individualur da koleqtiur mexsierebebs Soris. magaliTad, frangi filosofosis pol rikeris TqmiT, “mexsiereba Sinagan sferos ganekuTvneba da, amis gamo, individi sakuTar Tavs mexsierebis WeSmarit mflobelad aRiqvams. magram, mexsiereba aseve moicavs “sxvas”, romelic daRs asvams mas (mexsierebas); mexsiereba iWreba sazogadoebriv sferoSi, radgan is yovelTvis miewodeba “sxvas” da miiReba “sxvis” mier. metic, rikeri, halbvaqsis kvaldakval, amtkicebs, rom individs damaxsovrebaSi misi Tanamedroveebi, misi sazogadoebis sxva wevrebi exmarebian. Sesabamisad, igi askvnis, rom damaxsovrebis procesi moicavs rogorc individs, aseve jgufs. is mexsierebaSi sam poluss ganasxvavebs da acxadebs, rom individualursa da koleqtiur mexsierebaTa Soris arsebobs Sualeduri zona, sadac urTierTqmedebs individis cocxali mexsiereba da im erTobis sazogadoebrivi mexsiereba, romelsac es individi miekuTvneba. zogierTi individualuri mecnieri da ufro Sors koleqtiuri wavida da mexsierebisaTvis xazi gausva damaxasiaTebel cvalebad da ormxriv xasiaTs. isini amtkicebdnen, rom es ori fenomeni urTierTgavlenas ganicdis. maTi azriT, koleqtiuri mexsiereba SeiZleba gaCndes mxolod urTierTqmedeben. reprezentaciis maSin, am rodesac procesis nawilobrivi individualuri gardauvali homogenizacia. mexsierebebi Sedegia am warsulis TvalsazrisiT, koleqtiuri mexsiereba SeiZleba ganvixiloT, rogorc individualuri mexsierebebis regulaciuri struqtura. garda amisa, a.j. meierma (A.J. 97 Mayer) da n. rusiom (N. Roussiau) aRniSnes, rom individebi iReben im jgufis mexsierebas, romelSic cxovroben: individis piradi mogonebebi/mexsiereba yovelTvis dakavSirebuli iqneba jgufis saerTo/upirovno mexsierebasTan, radgan mexsiereba, Tavisi arsiT, saziaroa da, amdenad, socialuri xasiaTis mqone. amgvarad, koleqtiuri mexsiereba aris is CarCo, sadac individualuri mexsiereba yalibdeba” (laveni 2-3). XX saukunis meore naxevarSi j. fentresma da k. uaikemma wignSi “socialuri mexsiereba” axali koncefcia SeimuSaves, romlis farglebSi aRiarebuli iyo mniSvneloba, emorCileba subieqtia. individis magram individi koleqtiur am cnobieri ar nebas. koncefciis cxovrebis aris is avtomati, arCevanis Tanaxmad, koleqtiuri romelic mxaris pasiurad SesaZleblobis individualuri mqone mexsiereba socialur/koleqtiur mexsierebad gardaiqmneba komunikaciis, warsulze Txrobis Sedegad. saerTod mexsiereba koleqtiuri/socialuria im SemTxvevaSi, roca xdeba misi gadacema. warsulze arsebuli SesaZlebelia maSin, roca isini warmodgenebis/xatebis gadacema konvencionaluri da gamartivebulia; konvencionaluri imitom, rom konkretul warmodgenas/xats mniSvneloba unda hqondes saerTo mTeli jgufisTvis. mniSvnelobis qonisTvis xolo gamartivebuli aucilebelia imitom, misi rom gadacemis SesaZlebloba. amitom xatis sirTule minimumamde unda iyos dayvanili (repina 2003:12-13). mkvlevrebi warsulis damaxsovrebis da mexsierebis gadacemis sxvadasxva formas gamoyofen. p. berki saubrobs xuT mediumze, romelTa saSualebiTac xdeba mexsierebis gadacema. esenia: 1. zepiri tradicia; 2. istorikosebis Semoqmedeba; 3. gamosaxulebiTi da fotografiuli xatebi, sxvadasxva saxis Zeglebi da suvenirebi (saflavis filebi, qandakebebi, medlebi da a.S.); 4. moqmedebebi, ritualebi da sxva. moqmedebebis saSualebiT gadaicema codna da gamocdileba. magaliTad, maswavlebeli gadascems gamocdilebas Segirds; ritualebi mexsierebis aqtia, romelTa meSveobiT xdeba warsulis kvlavwarmoeba, interpretacia, mexsierebis formireba; 5. bolo mediumia sivrce, sadac xdeba mexsierebis “xatebis” lokalizacia (berki 1980: 100-101). 98 p. nora gamoyofs oTxi tipis “simboluri are” moicavs e.w. “mexsierebis ares” (sites of memory): sadResaswaulo dReebs da ritualebs, piligrimobas, iubileebs da a.S.; “funqciuri are” _ saxelmZRvaneloebs, avtobiografiebs da sxva; “monumenturi are” _ saflavebs, nagebobebs da sxva saxis nivTier realobas; “topografiuli are” _ arqivebs, biblioTekebs da muzeumebs (lobera 1998: 333). am CamonaTvalidan Seqmnili narativebi, istorikosi albaT, da misi Semoqmedeba, mis mier erT-erTi mTavari mediumia warsulsa da awmyos Soris. swored istorikosebi arian erT-erTi mTavari msajulebi imisa, Tu ra CaiTvalos ama Tu im sazogadoebaSi damaxsovrebis Rirsad da ra _ ara. sazogadoebriv maTi mTavari movlenaTa funqciaa, mexsierebis “iyvnen “dammaxsovreblebi”, darajebi”. Tavis mxriv, istorikosebi socialur dakveTas asruleben (berki 1980: 97-99). warsulis gadmocema movlenaTa sxvadasxva dasamaxsovreblad Janris aucilebelia moTxrobebis/narativebis narativebis, rogorc tipuri modelebis, maTi saxiT. am meSveobiT adamianebi aRiqvamen warsulis movlenebs da axdenen maT interpretacias. e. zerubavelis azriT, adamianis struqturis mexsierebis Taviseburebaa armqone urTierTdakavSirebul is, movlenaTa istoriul rom igi serias narativebad arsebiTad mentalurad gardaqmnis. Cveulebriv, warsulis movlenebi moTxrobis epizodebad warmoidgineba. swored es “moTxrobebi” sZens am movlenebs istoriul mniSvnelobas (zerubaveli 2004: 14). damaxsovrebuli Tavidanve axldes faqtebis mexsierebis moTavsebas radikaluri am SablonebSi, gardaqmna. am faqtebis nawili ukve dakargulia, amasTan, ara mxolod SesaZloa, droisaTvis mexsierebis faqtobrivi komponentis swafi gaqrobis gamo. gasaTvaliswinebelia is garemoebac, rom faqtebi, romlebic ar Seesabameba Cvens Sexedulebebs, ifiltreba mogonebaTa gadacemisas. mexsierebis narativebad gardaqmnis dros Tanmxlebi konceptualizacia damoukidebeli procesia. Semdeg cvlilebebi ufro iSviaTad xdeba da iqmneba erTgvari stabiluri versia – “istoria”. faqtobrivad, warsuli narCundeba misi konteqstidan amoRebis, misi dekonteqstualizaciis Sedegad. socialuri mexsierebis 99 gadacema _ es aris cvlilebaTa procesi, faqtebis gadarCeva, mowesrigeba da Semdeg xelaxla dalageba (repina 2003:14-15). warsulis mowesrigebis da, saerTod, drois aRqmis formebi gansxvavdeba erTmaneTisagan kulturebisa da periodebis mixedviT. berkis TqmiT, sxvadasxva adgilas sazogadoebis interesebidan seleqcias am da warsuls (berki da dros gamomdinare, sazogadoebisaTvis 1980: istorikosebi, 97-99). axdendnen informaciis formiT warmoaCendnen misaRebi zerubaveli sakuTari aRniSnavs, rom warsulis Txrobisa da weris garkveuli sqematuri formatebi/saxeebi gacilebiT gavrcelebuli da miRebulia rig kulturul da istoriul konteqstSi, vidre sxvaSi. isini, ueWvelad, damaxsovrebis socialuri tradiciebis gamoxatulebaa (zerubaveli 2004: 14). konkretulad, Sua saukuneebSi warsulTan da mexsierebasTan damokidebulebis Sesaxeb saintereso naSromi aqvs m. karuters, romlis saxelwodebaa “mexsierebis wigni. mexsierebis kvleva medievalur kulturaSi”. sanam Sua saukuneebis teqstebis ganxilvas daviwyebdeT, albaT, saintereso iqneba am naSromze sagangebod SeCereba. aq naTlad aris danaxuli, Tu ra mniSvneloba hqonda mexsierebas Sua saukuneebSi. avtori saintereso saukuneebs yvelaze Soris: Sedarebas “rodesac mniSvnelovan warmosaxvis unari. akeTebs vfiqrobT SemoqmedebiT Cven vambobT Tanamedroveobasa adamianisTvis Zalaze, xolme: Sua damaxasiaTebel ueWvelad “didi da gvaxsendeba warmosaxva”, “Rrma warmosaxva”. es aris inteleqtualuri miRwevis yvelaze maRali Sefaseba, TviT mecnierebaSic ki. amis sapirispirod, mexsierebas intelqtisgan Sors mdgomad ganvixilavT da amis msgavs frazebs viyenebT: “ubralod damaxsovreba, “es ar aris namdvili azrovneba”, an “namdvili swavla” (karutersi 1993:1). m. karutersis TqmiT, amgvar daskvnebs imitom vakeTebT, rom postromantiul, post-froidul epoqaSi CamovyalibdiT da vcxovrobT. es aris epoqa, roca warmosaxva dakavSirebulia didi, lamis saSiSi SemoqmedebiTi Zalis mentalur aracnobierTan. Sesabamisad, Tanamedrove mecnierebi Sua saukuneebis kvlevis dros xSirad gawbilebuli rCebian imiT, rom Sua saukuneebis fsiqologiaSi warmosaxvas aSkarad dabali statusi hqonda. antikuri da Sua saukuneebis periodis adamianebi mowiwebiT ekidebodnen 100 mexsierebas. maTTvis mTavari mexsierebiT gamorCeuli gawafuloba. mexsiereba avtoritetebi adamianebi yvelaze da iyvnen gansakuTrebuli eamayebodaT maRali am moraluri kuTxiT maTi Tvisebebis da inteleqtis niSani iyo. warmosaxvisa cvlilebis gamo, saukuneebis da mexsierebis mravali adamianebi statusis Tanamedrove ar aseTi mecnieri afasebdnen kardinaluri askvnis, rom originalurobas Sua da SemoqmedebiTobas. magram, avtoris azriT, es ase ar iyo. Cven yuradReba unda gavamaxviloT Sua saukuneebis adamianebis inteleqtualur da kulturul cxovrebaSi mexsierebis rolze da mniSvnelobaze. mxolod am SemTxvevaSi gavigebT, Tu rogor esmodaT maSin is, rasac Cven SemoqmedebiT moRvaweobas veZaxiT. m. karutersi Tanamedroveobasa da Sua saukuneebSi mexsierebasTan gansxvavebuli TamedroveTa ainStainis damokidebulebis mier da geniosad Toma arsebobis aRiarebuli aqvinelis sailustraciod ori Sedareba. adamianis TiToeulis mohyavs _ albert daxasiaTeba gakeTebulia im adamianebis mier, romlebic icnobdnen da didi xnis ganmavlobaSi muSaobdnen maTTan. pirveli daxasiaTeba ekuTvnis fizikos Ll. infields (L Infeld), romelic prinstonSi muSaobda ainStainTan erTad: “ainStainis sidiade damyarebulia mis gansakuTrebul warmosaxvis unarze, warmoudgenel sijiuteze, romliTac is udgeba Tavis sakvlev problemebs. swored intuicias mivyavarT jer kidev auTvisebel sferoebamde. didi mecnieruli aRmoCenebisken mimaval gzaze warmoudgenelia Secdomebis Tavidan acileba. rac ufro SezRudulia warmosaxva, miT ufro Semofarglulia CarCoebiT kvlevis procesi. Sedegad viRebT Zvelis gadamRerebas da ara axal ideas. rac ufro usafrTxoa garemo miT ufro naklebia Secdomebis daSvebis albaToba. ar arsebobs didi gamarjveba Secdomebis gareSe da arc erTi didi adamiani ar iyo yovelTvis marTali.… ainStainis naSromi SeiZleba Secdomebs Seicavdes, magram is mainc darCeba Tanamedroveobis yvelaze didi mecnierad” Semdegi daxasiTeba (karutersi 1993: 2). amoRebulia “wminda Toma aqvinelis cxovrebidan,” romelic misi sikvdilidan maleve daiwera bernardo guis mier. 101 “mas Zalian mdidari, bryinvale mexsiereba hqonda. nebismieri ram, erTxel wakiTxvisTnave amaxsovrdeboda da arasodes aviwydeboda; TiTqos misi codna mudmivad izrdeboda mis sulSi, rogorc furceli emateba furcels wignis weris dros... is Tavis senakSi sam, da xandaxan oTx, adamians sxvadasxva sakiTxis Sesaxeb erTdroulad karnaxobda da awerinebda. aravis SeuZlia aseTi gansxvavebuli masalis erTdroulad karnaxi gansakuTrebuli unaris gareSe. arasodes yofila, rom mas rame ar codnodes da misi moZieba dasWirvebodes. TiTqos is, ubralod, saSualebas aZlevda mexsierebas masSi daunjebuli ganZi gamoevlina” (karutersi 1993: 3). rogorc vxedavT, karutersi xazs usvams or garemoebas: ainStainis SemTxvevaSi, SemoqmedebiTi procesi dakavSirebulia intuiciasTan da warmosaxvasTan, romelic ar jdeba erT “gansazRvruli” CarCoSi; meore SemTxvevaSi, es procesi pirdapir kavSirSia “mdidar da brwyinvale mexsierebaTan”, romelic aradros arafers iviwyebs da romelSic codna izrdeba, rogorc “furceli emateba furcels wignis weris dros”. Cveni azriT, Sua saukuneebSi mexsierebis aseTi mniSvnelovani statusi gaTvalsiwinebuli unda iyos maSindeli qarTuli realobis ganxilvis drosac. iyo Tu ara Sua saukuneebis qarTuli kultura “mexsierebis kultura? ra damokidebuleba hqonda mexsierebis fenomenTan maSindel qarTul sazogadoebas? msgavs kiTxvebze pasuxi erT-erTi mTavari gasaRebi iqneba qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis gaazrebis Taviseburebis gasagebad. vfiqrobT, am mimarTulebiT ramdenime sakiTxs unda SevexoT. pirvel rigSi, saintereso iqneboda Sua saukuneebis saqarTveloSi istorikosis statusis, koleqtiuri mexsierebis CamoyalibebaSi misi rolis garkveva. garda amisa, sagangebod unda SevexoT qarTuli istoriuli teqstebisTvis damaxasiaTebel warsulis/istoriis narativebis specifikas. es narativebi garkveuli mnemoteqnikuri konstruqciebi iyo, romlebic xels uwyobdnen warsulis damaxsovrebas konkretuli sqematuri modelebis saxiT. Sua saukuneebis istorikoss warsulis gadmocemis dros sxvadasxva amocanebi da miznebi amoZravebda, Tumca misi erT-erTi ZiriTadi funqcia “mexsierebis darajoba” iyo. maSindel istorikossac uzarmazari wvlili miuZRoda saukuneebis koleqtiuri zogierTi mexsierebis qarTveli formirebaSi. avtori saintereso magaliTad, azrs Sua aviTarebs 102 koleqtiuri mexsierebis CamoyalibebaSi istorikosis rolze da funqciaze. am TvalsazrisiT, Cven yuradReba miiqcia daviTis istorikosis Txzulebis erTma monakveTma, sadac avtori wers: “xolo amad ra Txrobad moviwie, vaebisa Rirsad Sevracxen didni igi da saxelovanni gamometyuelni, vity ukue umirossa da aristovlis elinTa, xolo iosipos ebraelsa, romelTaganman erTman troadelTa da aqevelTani Seamkvna Txrobani, Tu viTar aRamemnon da priamos, anu aqilevi da ektori, mermeca odiseos da oresti ekueTnes, da vin vis mZle eqmna: da meoreman aleqsandresni warmoTquna vespasiane mZleobani, titoÁs-mierni simÃneni da metomeTa Zleva-Semosilobani; TÂsTa-zedani Wirni xolo miscna mesameman aRwerasa. da vinaTgan amaT nivTni saqmeTani ara aqundes xmad misaTxrobelad, amisTÂsca mis ÃelovnebiTa ritorobisaTa ganavrcelnes, viTarca ityÂs TÂT sadame aleqsandre: “ara did iyav aqilevi, aramed didsa miemTxÂe maqebelsa umiross”. rameTu ocdarva wel gangrZobasa troadelTa brZolisasa ver-ra Rirsi qebisa iqmna. xolo mefisa daviTisi eseodenTa mimarT winaganwyoba sam Jamadmde iyo, da verca pirvelsa kueTebasa SeuZles winadadgomad. hqonebodesmca amaT brZenTa TxrobaTa nivTad saqmeni daviTisni, da maTmca aRwernes jerovnad maTisaebr ritorobisa, da maSinRamca Rirs qmnil iyvnes jerovansa qebasa (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 342). Cveni azriT, daviTis istorikosis teqstis es nawili uaRresad mniSvnelovan da, rac mTavaria, pirdapir cnobebs Seicavs istorikosis rolze da funqciaze mexsierebis formirebis saqmeSi. viqrobT, mxolod am konkretuli pasaJis mixedviT SeiZleba imis mtkiceba, rom maSindel sazogadoebas, gacnobierebuli pirvel rigSi ki istorikoss, hqonda istorikosis “maqeblobis” Zala da mniSvneloba momavali TaobisTvis warsulis gmirebis saxelis “Semonaxvis” saqmeSi. avtori pirdapir wers, rom aqilevsi imitom gaxda ase cnobili, rom mis Sesaxeb homerosma dawera. misi azriT, daviT aRmaSenebeli ara Tu gautoldeboda, aramed aRemateboda mas Tavisi simamaciTa da unariT. avtoris mtkicebiT, Tu berZnebma ocdarva weli moandomes troas aRebas, daviT mefe gacilebiT nakleb droSi, “sam Jamadmde” axerxebda mtris damarcxebas. erTaderT mizezad, ris gamoc daviTis saxeli ar aris aqilevsiviT cnobili da farTod gavrcelebuli, aris is, rom mis saqmeebs jerovani “maqebeli” ar hyavda. 103 basili miiCnevs rom, ezosmoZRvaric Tamar mefis igive sakiTxze “saqmeTa” akeTebs adekvaturad aqcents. warmoCena isic mxolod “maqeblis”, anu istorikosis unarzea damokidebuli: “ganigemne rameTu yovelni gardaemata matianeni, Tamaris ZuelTa saqmeTa gina axalTa WeSmaritebiT mefeTa maqebelni, saqebeloba sityÂsaebr pirvelTasa... akurTxa RmerTman cxovreba misi, da ganamravla nayofi misi, da Tavwarsxmul yo msgavsad werilisa: “naTeli aRmoubrwyinda marTalsa” ganTiadisa Tana, da meuRle misi sixaruli SuadRe, da mwuxri mSÂdobiT daiZina sarecelsa zeda TÂssa (basili ezosmoZRuari 1959: 149-150).. avtori aRniSnavs, rom Tamar mefis moRvaweobis srulfasovnad warmoCenas TviTon ver SeZlebs da amitom es saqme momavali TaobisTvis miundia: “aqa davÃSi sitÂsa wyoba, momavalTaTÂs yovelTagan awindelTa sxuaTa Zlevisa micemiTa yovelTa, da umjobesad SesatyÂs SesaZleblad saxis- metyuelebasa uaRresisa sityÂsasa povniT, da amisTÂs Cuen mier dumiliT pativcemiT davidumoT” (basili ezosmoZRuari 1959: 149-150). Sua saukuneebis qarTul istoriul teqstebSi aisaxa maSindel qristianul samyaroSi miRebuli mnemoteqnika. koleqtiuri mexsierebis CamoyalibebaSi maSindeli istorikosis roli am xerxebis gamoyenebaSic mdgomareobda. aRsaniSnavia, wamomadgenlebic rom mimarTavdnen, am mnemoteqnikas magaliTad, sxva sferos sasuliero, pirebi, agiografiuli teqstebis avtorebi da a.S. Sua saukuneebis mnemoteqnikis Seswavlis dros, mkvlevrebi did yuradRebas uTmoben antikur memkvidreobas. da mainc, Sua saukneebSi informaciis damaxsovrebisa da kvlavwarmoebis wesi specifikuri iyo. es, pirvel rigSi, dakavSirebulia auditoriis TaviseburebasTan. mxolod, ganaTlebuli berebis viwro wres SeeZlo informaciis fiqsirebis antikuri sistemiT uSualo sargebloba. amasTan erTad, aucilebeli iyo sakmaod mravalricxovani, umTavresad, naklebad ganaTlebuli adamianebis wera-kiTxvis ucodinari Tu koleqtiuri mexsierebis formireba. Sua saukuneebis istoriuli mexsiereba Taviseburi saxiT yalibdeboda. warsulze Sexedulebis dogmatizaciis gamo, gadmocemebis Zveli formebi 104 ar gamodgeboda. saWiro iyo sakuTari saSualebebis gamomuSaveba. garda imisa, rom ZiriTadi WeSmaritebebi unda daemaxsovrebinaT, aucilebeli iyo auditoriisTvis myari RirebulebiTi normebis SemuSaveba. imdenad myari, rom isini avtomaturad unda realizebuliyvnen yoveldRiur yofaSi. mxolod Seswavla sakmarisad ar miaCndaT. cxadia, warsulze koleqtiuri Sexedulebebis mTavari wyaro bibliuri istoria iyo. bibliur igavebs ara marto unda eswavlebinaT swori cxovreba, Sesabamisad, aramed unda maT mibaZvis gamoemuSavebinaT survili unda gamoewviaT. sazogadoebaze zemoqmedebis adekvaturi formebi. ZiriTadi, Tumca ara erTaderTi, forma iyo qadageba. misi saSualebiT cdilobdenen, CamoeyalibebinaT da gasagebi eniT miewodebinaT swori Sexeduleba mniSvnelovan movlenebze. cnobilia, rom warsuls mniSvnelovani adgili eWira qadagebebSi. magram erTia _ auxsna da gaagebino, da meore _ daamaxsovrebino im adamianebs, romlebsac arc Sesabamisi ganaTleba hqondaT da arc gavarjiSebuli mexsiereba (Tanac, daamaxovrebino damaxinjebis gareSe, radgan saqme dogmatikas exeba). amis miRwevis saSualeba iyo emociuri zemoqmedeba. amitomac, Sua saukuneebis mqadageblebi gansakuTrebul yuradRebas uTmobdnen am sakiTxs. cxadia, rom RirebulebiTi sistema mWidro kavSirSia emociebTan. amitom emociebze zemoqmedeba kargi saSualebaa imisaTvis, rom adamians aiZulo informaciis damaxsovreba da gamoyeneba. koleqtiuri istoriuli mexsierebis formirebas avtomaturad Tan axlda RirebulebiTi sistemis Camoyalibeba (suprianoviCi 2003: 156). igive wyaroTi, anu bibliiT, operirebda istorikosic. isic iseTi TemebiT cdilobda emociuri zegavlenis moxdenas Tavis auditorize, rogoricaa xilvebi, dasamaxsovrebel, saswaulebi, RvTiuri nebis bunebrivi kataklizmebi, gamomxatvel niSnebad romlebic da faqtebad (maSindeli gagebiT) ganixileboda. Tumca istorikosi amas akeTebda ara qadagebiT, aramed mis mier Seqmnili istoriuli narativebis meSveobiT. es narativebi zemoqmedebis am Tavis TavSi saSualebebs. moicavda istorikosi sazogadoebaze Tavisi teqstis emociuri farglebSi eweoda qadagebas, mohyavda “dasamaxsovrebeli” magaliTebi da mouwodebda adamianebs RvTismoSiSobisken. garda amisa, kidev erTxel gavixsenoT, rom Sua saukuneebSi liturgia, agiografia, istoria, qronika ar iyo 105 erTameTisgan mkafiod gamijnuli. es gansakuTrebiT qarTul realobaze iTqmis. Sesabamisad, saistorio SeiZleba mwerloba iTqvas, asaxavs rom Sua maSindel saukuneebis qarTuli sazogadoebaSi arsebul damokidebulebas mexsierebis fenomenTan da im periodis mnemoteqnikis Taviseburebebs. e. zerubaveli romelic, Cveni mexsierebis garkeveul azriT, Sua formirebis narativebis universalur saukuneebis mnemonikuri CamoTvlis, sazogadoebis dasaxasiaTebladac safuZvelze, narativebs gamodgeba. erToba koleqtiuri am istoriuli axdens warsulis organizebas. Tumca Sua saukuneebis qristianul samyaros Tavis specifika aqvs, rac imaSi gamoixateba, rom es universaluri narativebi qristianuli SinaarsiT da providencializmiT aris gamsWvaluli da, ZiriTadad, droisa da istoriis iudeur-qristianul koncefcias Seesabameba. e. zerubavelis mier SemoTavazebuli modelebis farglebSi “qarTlis cxovrebis” teqstebi Zalian saintereso kuTxiT gamoCnda. amiT Sua saukuneebis qarTuli sazogadoebis koleqtiuri mexsierebisa da imdroindeli mnemoteqnikis sakiTxebze garkveuli daskvnebis gakeTebis saSualeba mogveca. aucilebelia Tumca, qarTul sanam teqstebis raime daskvnebze safuZvelze vilparakebT, TiToeuli narativis magaliTebis ganxilva. erT-erTi yvelaze gavrcelebuli “aRmasvlis/progresis” narativi mnemonikuri erTobebis gamoxatavs progresis, zogadi istoriuli ganviTarebis, xedvis srulyofis kulturisa da periodis konteqstSi nawilia, process. romelic sxvadasxva progresis, iseve rogorc sxva narativi lokaluri SinaarsiT aris datvirTuli. qarTul teqstebSi es narativi gamsWvalulia providenciliasturi ideiT, romlis Tanaxmad, yvelaferi, rac xdeba, RvTis nebis gamoxatulebaa. “aRmasvlis” nartivis magaliTebi “qarTlis cxovrebis” teqstebSi sakmaod moipoveba. magaliTad, daviTis istorikosi daviTis mefobas ukavSirebs qveynis winsvlas da ganviTarebas. magaliTad, ase afasebs is mefis mier eklesiaSi gatarebul RonisZiebebs: “rameTu wmidani eklesiani, saxlni RmrTisani, quab avazakTa qmnil iyvnes, da uRirsTa da uwesoTa mamulobiT ufros vidre RirsebiT daepyrnes ufrosni 106 saepiskoposni, viTarca avazakTa... samefisa TÂsisa kaTalikosi, mRvdelT-mTvarni, meudabnoeni, moZRuarni da mecnierni Semokribna... keTilad gamoiZies da yoveli cToma ganmarTes, keTili da saTno RmrTisa wesi yoveli daaamtkices, uRirsad gamoCinebulni gankueTnes, da SeaCuennes... da eseca mimsgavsebulad didisa kostantinessa aRasrula mefeman daviT uwinares yovelTa keTilTa (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 327-28). saerTod, daviTis moRvaweoba avtoris mier mTlianad aseTi narativis konteqstSia aRwerili. is xazs usvams, rom misi warmatebebi ganpirobebulia RmerTisa da wmindanebis mxardaWeriT. sulTanma mouwoda yvela mahmadians qarTvelebis winaaRmdeg sabrZovelad da am omSi “aCina spasalarad elRazi... qronikoni iyo samas ormocdaerTi... iota banaki maTi... rameTu Ãeli maRlisa Seeweoda, da Zali zegardmo farvida mas, da wmida mowame giorgi gancxadebulad da yovelTa saxilvelad winauZRoda mas da mklaviTa TÂsiTa mosrvida zedamowevnuliTa usjuloTa maT warmarTTa (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 341). “istoriani da azmani SaravandedTani”-s avtoris TqmiT, Tamaris dros “gaaznaurdes queyanisa moqmedni, da gadidebuldes aznaurni, da gaÃelmwifdes didebulni mefobisa Sina amissa, romeli aw Cans dawerasa Sina amissa aTerTmetTa moqcevaTa JamTa Tamar samgzis sanatrelisaTa, romelman simSÂdiTa daviTianiTa, dResisTa xvalisa zRuadmde gurganisad sibrZniTa ar-migdebiTa da solomonianiTa, aleqsandrianiTa, speriTgan simxniTa da sauravTa zRÂT pontosiT yovelni kavkasiisa ipyrna darubandamdis da imerelni da amerelni xazareTamdis da skviTTamdis” (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 34). aseve afasebs avtori Tamaris dros qveynaSi qristianuli rwmenis mdgomareobas da xazs usvams am periodis mSvidobianobas: “saeklesio locvad wesi locvisa daukleblad aResrulebodis, viTarca tibikoni moaswavebda da ganweseba palestinisa monastrisa mogÂTxrobs, yoveli sruliad. darbazis kars myofi wirvad vervin daakldeboda: mwuxri, dileul, samxri, viTarca Tqmul ars... JamTa misTa ara iyo mimZlavrebuli, arca mtacebeli, arca mekobre da mparavi (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 81). 107 “daRmasvlis” narativSi warsuli, piriqiT, im didebul realobad aris warmoCenili, romelic, “saubedurod, samudamod gavida”. daRmasvlis narativis mixedviT, droTa ganmavlobaSi mdgomareoba uaresobisaken midis. istoriuli procesis amgvari xedvis dros adgili aqvs aw ukve gasuli “oqros saukunis” Rrma nostalgias. es imaSi mJRavndeba, rom adamianebi winaprebs gazviadebulad, TiTqmis zeadamianebad warmoaCenen (zerubaveli 2004: 15-17). qarTuli teqstebisTvis aseve organulia daRmasvlis narativic, romelic gamsWvalulia RvTis sasjelis gancdiT. qarTveli avtorebis mier qveyanaSi gareSe mtris Semosevis, bunebrivi kataklizmebis da, saerTod, Znelbedobis Jamis aRwera swored am narativis farglebSi SeiZleba moviazroT. magaliTad, daviTis istorikosi Turq-selCukebis Semosevas daRmasvlis narativis bnel tonebSi asaxavs: “vinaTgan mezoblobiT moeaxlnes sazRvarTa CuenTa, ganmravlda SiSi da Wiri maTgan Cuen zeda. rameTu iwyes mieriTgan rbevad, tyuenvad da mooÃrebad, wuad, srvad da tyueobad Cuen qristianeTa... da dResa ivanobisasa asisforni da klarjeTi zRvis piramdis, SavSeTi, aWara, samcxe, qarTli, argueTi, samoqalaqo aRivso TurqiTa... da masve erTsa dResa dawues quTaTisi, da artanuji, da udabnoni klarjeTisani. da dayves amaT queyanaTa Sina TurqTa vidre moslvadmde Tovlisa... da ese iyo pirveli didi Turqoba: rameTu qronikoni iyo samasi. da gangrZelda eseviTari Wiri qristianeTa zeda; rameTu aresa gazafxulisasa movidian Turqni da maTve pirvelTa saqmeTaebr iqmodian, da zamTris warvidian... raTa TÂT maT ieremiasTa vityodiT, rameTu aman oden keTilad uwyoda Jamisa amis jerovani godeba, viTarmed: “Zeni sionisani, patiosanni da borotisa gamoucdelni, ucxoTa gzaTa tyueobisaTa maT zeda medResaswauleTasa” (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 319-20). avtori agrZelebs amave tonSi weras da qveynis ubedurebas qristianobisagan gandgomas miawers. misi azriT, yvela gansacdeli, rac qarTvelebs Tavs daatydaT, maTi codvebis sazRauria. im dros, roca aRsarTan kaxTa mefe maliq Sahs eaxla da qristianoba uaryo, “amaT eseviTarTa JamTa arave damSÂidna queyana... rameTu yovelman asakman da yovelman pativman yovliTurT Sescodes RmerTsa da miiqces gzaTagan wrfelTa yovlisa mimarT ukeTurebisa, da bunebiT mowyale da saxieri RmerTi 108 eseoden ganarisxes, vidremdis TÂiT moixades ganCineba risxvisa, qadebuli usjuloTaTÂis esaias mier metyuelisa esreT: “vaÁ naTesavsa codvilsa, eri romeli savse ars usjuloebiTa, kualiTgan ferÃTaT vidre Tavadmde, ara ars mas Sina sicocxle, arca brZÂl, arca Sesaxuevel” da Semdgomni: “amisTÂs queyana Tqueni oÃer, qalaqni cecxliTa momwuar, sofelTa TquenTa ucxoTeslni mosWamden, da mooxrebul da daqceul ars erisagan ucxotomTasa” (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 319-322). e. zerubaveli saubrobs “zigzagis” narativze, romelic progress da daRmasvlas erTad gamoxatavs. am konteqstSi moiazreba “aRmasvlisada-daRmasvlis”, da “daRmasvlisa-da-aRmasvlis” narativebi. es narativebi istoriuli procesis dramatul cvlilebas, misi mimarTulebis kritikul Semobrunebas zemoT an qvemoT, xSirad mTlianad ukumiqcevasac gulisxmobs. es xdeba gardatexis, Semobrunebis momentidan (zerubaveli 2004: 15-19). magaliTad, aseT “daRmasvlisa da aRmasvlis narativad” miviCnieT igive daviTis istorikosis mier imis aRniSvna, rom xangrZlivi Znelbedobis Jamis Semdeg samefo taxtze daviT mefe avida da aqedan moyolebuli, yvelaferi ukeTesobisken Seicvala. swored daviTis gamefebasTan aris dakavSirebuli, mis azriT, kardinaluri Semobruneba istoriaSi. “ese yoveli moiwia, da TualiTa CueniTa vixileT da friad ufros amaT wamoTqmulTasa... amas yovelsa zeda arave dascxra gulis-wyroma uflisa Cuen zeda, rameTu sxuanica ara SevinanieT... saSinelebani amisTÂsca zegardamoni, queyaniT RmrTisa mavalTa mier borotTa movlinebulni zeda guemani moiwivnes queyanasa Cvensa zeda... amisTÂsca dResa aRvsebasa, TÂT mas aRdgomasa uflisa Cuenisa ieso qristessa, romelsa Sina sixaruli da gansueneba jer iyo, moxedna ufalman risxviTa da SeZra queyana safuZveliTurT... da gangrZelda eseviTari Zvra queyanisa saSineli vidre weliwdamdis, romelsa Sina moswyda simravle uricx (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 322-23). avtoris Tanaxmad, es iyo saSineli miwisZvra, daingra soflebi da qalaqebi, daingra Tmogvi. magram am xangrZlivi negatiuri periodis Semdeg: 109 maSin risxvasa Sina moiÃsena wyaloba man, romeli “swavlis yovelsa Svilsa, romeli uyuars, moakudinebs da acxovnebs”, romeli mza ars wyalobad, ufros mamisa mowyalisa, rameTu werilisaebr: “araTumca ufalman damiteva Cuen Tesli, viTarca rameTu sodomnimca amieriTgan iwyes SeviqmneniT niavTa da gomorelTamca cxovrebisaTa mivemsgavseniT”. mobervad da RrubelTa macxovrebisaTa aRmoWÂrobad, vinaTgan aTormet wel amaT TvTosaxeTa WirTa gangrZobiTa bnelsa ukunsa Sina iwyo aRmociskrebad mzeman yovelTa mefobaTaman, didman saxeliTa da udidesman saqmiTa, saxel-modgamman daviT, RmrTisa mamisaman, da TvT sameocdameaTurameteman Svilman amis daviTisaman, daviT (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 323-24). istoriuli narativebi gansxvavdebian imis mixedviTac, Tu ra sisavsiT gamoxataven isini warsuls. “mnemonikuri sisavse” gulisxmobs imas, Tu ra intensivobiT imaxsovrebs sazogadoeba sxvadasxva istoriul periods. dro TavisTavad sxvadasxva xarisxs homogenuria, aniWeben. Tumca amitomac, mis drois sxvadasxva monakveTs Tanabari monakveTi, socialuri TvalsazrisiT, araTanabari xdeba. istoriaSi erTmaneTisagan ganirCeva eqstaordinaluri (gamorCeuli) da ordinaruli (arafriT gamorCeuli) droebi. droisadmi amgvari xarisxobrivi midgomis Sedegad istoia iyofa movlenebiT datvirTul da movlenebiT Rarib istoriul periodebad. warsulis aseTi “optikuri” xedva istoriuli fokusirebis garkveuli normebis produqtia, romelic gvkarnaxobs, ra davimaxsovroT da ra _ ara. magaliTad, saerTo tendenciis mixedviT, omianoba yovelTvis “movlenebiT savse” periodad aris miCneuli (zerubaveli 2004: 25-28). qarTveli avtorebic ganarCvednen erTmaneTisgan aseT periodebs. magaliTad, giorgis “istoriani dabadeba da azmani erT-erT SaravandedTani”-s umniSvnelovanes avtors movlenad miaCnia laSa da aRniSnavs, rom am movlenas daamTxvies qarTvelebma samxedro laSqroba: “ixarebdes, iSuebdes, ganmaTavisuflebelni imoTxvides tyueTani, samoTxesa Semwirvelni Sina amis eklesiaTani, sawuTosasa, mwirvebelni mRvdelTani da mimcemelni monazonTani, mowyaleni glaxakTani... eseviTari iqmna galaSqreba, romeli araodes visgan qmnil iyo bagratoanisa (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 57-59). 110 zerubaveli struqturis saubrobs or formaze: agreTve pirvelis warsulis mixedviT, retrospeqtuli istoria aris uwyveti procesi. istoriis amgvari xedvis aRsaniSnavad avtori iyenebs legatos1 metaforas; meore romlebiTac formis mixedviT, erTmaneTisagan istoriaSi gamoyofilia aris wyvetilebi, sxavdasxva istoriuli periodebi. es xedva gamoxatulia stakatos metaforiT2. “legato” narativi aucilebelia istoriuli Tanmimdevrobis, “stakato” narativi ki, piriqiT, istoriuli procesis wyvetis dasanaxad. warsulis organizebisaTvis orive narativi xSirad gamoiyeneba mravali magaliTia, romlebic (zerubaveli 2004: 36). “qarTlis cxovrebis” istoriis am oriv istoriis uwyvet dasakavSireblad teqstebSi xedvas miesadageba. procesad sxvadasxva Sua saukuneebis qarTvelebic warmodgenisTvis, awmyosa xerxs miuxedavad iyenebdnen. da warsulis imisa, rom warsulaTan “xidis gadeba” mentaluri aqtia, maSindeli adamianebi mis ganxorcielebas myar sagnobriv realobaze dafuZnebiT cdilobdnen. erT-erT sivrce, aseT teritoria. damakavSirebel e. zerubavelis xidad TqmiT, gamoiyeneboda “konkretuli garkveuli teritoriis, adgilis ucvleloba mniSvnelovani safuZvelia “igiveobis” gancdisTvis. adamianebs, individualurad Tu koleqtiurad, dramatuli cvlilebebis pirobebSi uxdebaT arseboba. aseT dros maT garSemo arsebuli fizikuri realoba, Cveulebriv, SedarebiT ucvleli rCeba. es ki xels uwyobs im iluziis Seqmnas, rom ZiriTadi araferi Secvlila. magaliTad, 1236 wels ferdinand III ar daangria mavrebis meCeTi da is kaTedralad gadaakeTa, amiT espaneTis muslimuri warsuli da qristinuli awmyo gaaerTiana” (zerubaveli 2004: 40-42). qarTul teritoria, teqstebSic magaliTad vxvdebiT iseT qalaqi, lamis momentebs, roca sakraluri garkveuli mniSnelobis matarebelia, radgan is sazogadoebas sakuTar warsulTan akavSirebs, an simbolurad sagrZnobi, dakarguli am kavSirs roca Sua qalaqis ganasaxierebs. saukuneebis mtrisgan es gansakuTrebiT istorikosi gaTavisuflebas. aRwers maSin aris didi xniT magaliTad, daviT 1 legato - musikaluri notebis erToblioba, romlebic legatos frazas qmnian. 2 stakato – stakatos frazis warmomqmneli musikaluri notebi. 111 aRmaSeneblis mier Tbilisis aReba aseT mniSvnelovan aqtad aris ganxiluli daviTis istorikosis mier, romelic xazs usvams, rom qalaqi didi xnis ganmavlobaSi sxvas hqonda dapyrobili: “aiRo mefeman qalaqi tfilisi, pirvelsave omsa, oTxas wel qonebuli sparsTa... qronikoni iyo samas ormocdaori (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 342). “istoriani da azmani SaravndedTani”-Si aRwerilia qarTvelebis bardavSi laSqrobis ambavi. aq Cans, rom avtori bardavs erT-erT im qalaqad gaiazrebs, romlis daarsebac qarTvelTa didi winaprebis saxelebTan aris dakavSirebuli. Sesabamisad, bardavi, garkveuli gagebiT, im myari xidis rols asrulebda, romelic aucilebeli iyo “qarTlis” istoriis uwyvetobis dasanaxad: pirvelad SemkrebelTa bedsa da suesa zeda laSasa, romeli ganmanaTlebelad soflisa iTargmna [afsarTa eniTa], mihmarTes bardavad, didad da Zuelad qalaqad. amomwyuedelTa aranisaTa gamoiRes didZalTa omTa pirvel nebroTisa herosis Zmisa bardosis mamuli da Senebuli (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 57-59). sakuTari istoriis uwyvetobis warmosaCenad mnemonikuri erTobebi “winaprebTan”, warsulSi arsebul jgufTan Tu politikur erTulTan kavSirs eZeben da maT memkividred warmoaCenen Tavs. zerubavelis TqmiT, warsul TaobebTan “kontaqti” xSirad biologiuri terminebiT gamoixateba. warsulSi arsebul jgufTan sisxliT naTesaobis xazgasma funqciurad igive rols TamaSobs istoriis uwyvetobis danaxvaSi, rogorsac asrulebs konkretul geografiul sivrcesTan identificireba. Tanmimdevroba da memkvidreobiToba dasakavSirebel rgols imperatoridan karlos Soris. gulisxmobs magaliTad, didis romis uwyvetobas karolingebi romis imperatorad or bolo kurTxevamde samsaukunovan periods erTi da igive politikuri erTobis cxovrebaSi droebiT pauzad miiCnevdnen. Sevsebis manipulaciuri genealogiebis praqtikis msgavsad, gamogonili TaobebiT romelic istoriul qronikebSi sicarielis Sevsebas isaxavda miznad, genealogiuri jaWvic 112 xSirad ufro metad erTsaxovani, Tanabrad mdinari Cans, vidre is sinamdvileSia (zerubaveli 2004: 56-61). “istoriani da azmani SaravandedTan”-Si Samqoris brZolis Sesaxeb saubris dros avtori xazs usvams im gareoebas, rom Tamari daviT winaswarmetyvelis STamomavalia: “moaxsenebdes erTierTisa simxnesa, marjuebulobasa papaTa da mamaTasa, Tu viTar Zuel odesme winaSe daviTisa ocdaaTSvdmetni gmirni mbrZolobdes da mZleobdes ucxoTeslTa da viTar spani vaxtangisni winaSe vaxtangisa, da viTar spani axlisa daviTisni wyobaTa daviTisTa ierusalems erTobdes, aw Svilisa mis Tamarisni, romeli daviT winaswarmetyueliTgan oTxmeocsa-erTobs Svilad cxebulad (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 68- 69). warsulTan da winaprebTan erTianobis gancdas ganmsazRvravs saerTo warmoSobis Segneba, radgan saerTo warsuli aseve saerTo awmyos qonas gulisxmobs. “sawyisi yvelafer momentis” gaeba. amasTan is, Tu sad kavSirSia, agreTve, istoriis axdenen erTobebi sakuTari warmoSobis, istoriis dasawyisis lokalizebas, miuTiTebs imaze, Tu rogor aRiqvamen isini sakuTar Tavs. magaliTad, ax.w. 496 weli qristianuli safrangeTis sawyis TariRad aris miCneuli, radgan am dros moinaTla gagebasTan xlodvigi. erTad, saerTo unda warmoSobisa ganvixiloT da istoriis agreTve dasawyisis istoriuli siZvelis SegrZneba. istoriuli fesvebis rac SeiZleba Soreul warsulSi gadatana xels uwyobs ama Tu im mnemonikuri erTobis identobis, legitimurobis gamyarebas. adamianebi da jgufebi xSirad pativs miageben Tavis “mesaZirkvle” winaprebs, romelTa STamomavladac miiCneven Tavs. Sua saukuneebis qarTveli istorikosebisTvis, rogorc qristiani avtorebisTvis, istoria, ra Tqma unda, RmerTis mier samyaros SeqmniT iwyeboda. iv. javaxiSvili leonti mrovelis Sesaxeb aRniSnavda, rom masac hqonda kacobriobis yofa-cxovrebis warmodgenili, rogorc ganviTarebis sxva qristian mimdinareoba erTa iseve mematianeebs (javaxiSvili 1977: 186). mroveli kavkasielTa “mesaZirkvele winaprebs”: swored “dabadebis” personaJebSi xedavs: “pirvelad vaxsenoT ese, rameTu somexTa da qarTvelTa, ranTa da movaknelTa, herTa da lekTa, megrelTa da kavkasianTa_ amaT YTÂsTa erTi iyo 113 mama, saxeliT Targamos. ese Targamos iyom Ze TarSisi, Ziswuli iafeTisi, Zisa noesi. da iyo ese Targamos kaci gmiri. da Semdgomad ganyofisa enaTasa odes aRaSenes babilonis godoli, da ganeyvnes mun enani da ganibnines muniT yovelsa queyanasa. da warmovida ese Targamos naTesaviTurT misiT, da daemkÂdra orTa maT mTaTa Sua kacSeuvalTa, araratsa da masissa” (leonti mroveli 1955: 3). sumbat daviTis-Zec Txrobas bibliuri sqemis Sesabamisad iwyebs da bagrationebis warmomavlobas bibliur personaJebs ukavSirebs. Sua saukuneebSi warsulisa da awmyos dakavSirebis, maT Soris “xidis gadebis” tipiuri meTodi warsulTan analogiebis gavleba iyo saerTod, analogiebSi vlindeboda, mniSvnelovanwilad, Suasaukuneebis sazogadoebis drois aRqmis Taviseburebebi. analogiebis moyvanis praqtika, romelsac “alegoriul tipologiasac” uwodeben, ZiriTadad, bibliuri da, xSir SemTxvevaSi, antikuri istoriis movlenebsa da Sua saukuneebis avtorebis msgavsebis danaxvas Tanamedrove gulisxmobda. movlenaTa warsuli Soris tipologiuri momavali movlenebis pirvelsaxed gaiazreboda. Zveli aRTqmis personaJebi da movlenebi axali aRTqmis movlenebis da gmirebis prototipebad ganixilebodnen. Zvel da utyuar personaJebTan alegoriuli da tipologiis movlenebTan meTodi Sua paralelebis saukuneebSi gavlebis, istoriuli interpretaciis erT-erTi mTavari xerxi iyo. erTmaneTs udarebdnen ara marto Zveli da axali aRTqmis personaJebs, aramed igive meTodi realur adamianebzec gamoiyeneboda. istoriul da biografiul TxzulebebSi Sua saukuneebis mefeebi, mmarTvelebi, religiuri moRvaweebi Sedarebuli arian wminda werilisa da sxva avtoritetuli teqstebis personaJebTan (repina da sxvebi 2004: 84). Sua saukuneeSi analogiebis praqtika realobis yvela sferoSi vlindeboda. bibliuri analogia iyo, magaliTad, goTuri ikonografiis erT-erTi mTavari Tema, romelic kaTedraluri taZrebis portalebze, Zveli aRTqmis winaswarmetyvelTa da axali aRTqmis mociqulTa qandakebebSi aisaxa. ar iyo araferi, rac adamianebs ar gaaxsenebda raRacas an viRacas, warmoidgineboda, romelic rogorc odesRac cocxali arsebobda. realoba, warsuli praqtikuli saxelmZRvanelo samoqmedod. warsulis aseTi yovlismomcveloba da imis 114 gancda, rom is lamis xelis gawvdenaze iyo, xSirad anaqronizmis mizezic xdeboda. le gofis TqmiT, Sua saukuneebis adamiani mudmiv anaqronizmSi cxovrobda. is Tanamedroveobis ignorirebas axdenda da, amave dros, warsulSi mcxovreb adamianebs Sua saukuneebis tansacmliT mosavda, maT sakuTar grZnobebs da qcevis manerebs miawerda. aqedan gamomdinareobs maSin arsebuli Sexedulebebi, rom “yvela adamiani pasuxismgebelia adamisa da evas codvebze, yvela ebraelma pasuxi unda agos qristes tanjvis gamo, xolo yvela muslimma – muhamedis eresis gamo. XI saukuneSi jvarosnebi darwmunebuli iyvnen, rom midiodnen ara qristes jalaTebis STamomavlebis, aramed TviTon jalaTebis dasasjelad (le gofi 2005: 209-213). Cven Sua saukuneebis qarTuli istoriul teqstebSi analogiebis mravli magaliTi davafiqsireT. magaliTad, “istoriani da azmani SaravandedTan”-Si xSiria iseTi analogiebi, romelTa saSualebiT avtori qveynisTvis dadebiTi momentis dadgomas, did gamarjvebebs an cudi periodis mosvlas usvams xazs. mefe giorgi III Sesaxeb avtori wers: “da mamaman ZiTurT Ze tkbili, Semguari mamisa, aRamaRla Tavisa Tana da Zisa sworad qaixosro mosaydred mpyrobelTa gamoaCina _ mze mnaTobTa Soris; aleqsandre da Soris; aqilev, sambson da nebroT gmirTa Soris; spandiar, TahamTa da siaoS goliaTTa Soris; solomon, sokrat da platon brZenTa Soris (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 3). giorgi mefis gardacvalebis mZime da Sav ferebSi aRweris Semdeg, avtori zeaRmatebulad afasebs Tamaris gamefebis faqts, mis saetapo mniSvnelobas: “Tu maSin nabuqodonosor samTa yrmaTa Tana oTxebad ixila erTi samebisagani, aqa kula samebisa Tana ixilvebis oTxebad Tamar, misworebuli da aRmatebuli” (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 25). mefed kurTxevis scena amave toniT aris aRwerili da avtori iqamdec ki midis, rom Tamaris gamefebas Sesaqmis eqvs dRes adarebs: “Tamar SÂd-mnaTobieri idida misgan, romelman warmoaCinna da aRmoaCinna equsTa Sina dReTa yovelni ars-saCenni da gansuenebad sca meSÂdesa… aw 115 mxilvelman ixila da iyo naTeli umetes naTlisa mis pirvelisa, “da iyo keTili da uwoda naTelsa mas dRe”. amas uwoda naTeli ulumpianTa Soris didsueobisa. da aman, ganmmzadebelman sibrZnisa SÂdTa suetTaman, aRaSena maT zeda taZari” (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 27). rac Seexeba qveynisaTvis negatiuri momentis dadgomis xazgasmas, istoriani azmanis avtori wers, rom Tamaris sikvdilis gamo “iqmna tyeba msgavsi kaloTa atadesTa da godebani msgavsni mooÃrebisa ierusalemisani eremiaÁs mgodeblisa” (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 113). basili ezosmoZRvari Samqoris brZolaze wers: “mcireni ra dReni gardaÃdes, warmoemarTnes laSqarni didad moxarulni ulumpiansa amas zeda Zlevasa, friad uaRressa saqebelisa misgan Zlevisa, romeli yo aleqsandros darios zeda”... amisi mowame TÂT igi RmerTi utyueli ars, da raTa ara tyuili visme egonos da zRapari giCndes ese momavalTa JamTa” (basili ezosmoZRuari 1959: 128). qarTul teqstebSi gvxdeba aseve sxva tipis analogiebic, romelTa mizania romelime mefis dadebiTi mxaris daxasiaTeba. aseT “saxasiaTo analogiebs” vxvdebiT magaliTad, daviTis istorikosTan, romelic ambobs rom saeklesio reforma: “mimsgavsebulad didisa kostantinessa aRasrula mefeman daviT uwinares yovelTa keTilTa (cxovreba mefeT mefisa daviTisi 1955: 328). “istoriani da azmani SaravandedTanSi” giorgi mefis Sesaxeb “mÃned da mswrafl mavlobisa misisa romelTanme vinRa TqÂs? nu ukue avtori wers: da umswrafles ambakomisa, danielisa anu Tu iliasi, sinasa Sina wvimisa erTi RrubliTa Semkrebelisa anu Tu elvisa etliTa aRmavlisa? xolo aw eseviTarni ra enaman, anu ra gonebaman TÂTeulisa Ãel yo moTxrobad, sawyen same iqmnas aRwerili gangrZobiTa saTqmelTaTa. vinaTgan daviTianoba da solomoniaebr solomonianoba hmonebdes yovelni mohgvarobda mefeni cxebulsa queyanisani” RmrTisasa, (istoriani da amasca azmani SaravandedTani 1959: 16). 116 basili ezosmoZRvari Tamaris Sesaxeb wers: “xolo sjulTaTÂs suliTTa meore kostantine iqmneboda da misebrve hgrovnebda dawyebasa saRmrTosa saqmeTasa, rameTu iwyo aRlesvad orpirsa maÃvlsa mosasrvelad TeslTa borotTa da ineba, raTa iqmnas Seyra da gamorCeva didTa maT da msoflioTa krebaTa” (basili ezosmozRvari 1959: 117). bibliuri personaJebis da, saerTod, cnobil winaparTa qmedebebTan paralelis gavlebas samagaliTo mniSvneloba hqonda. rogorc wesi, am kuTxiT mexsierebis mobilizacia miznad isaxavs warsuli Secdomebis Tavidan acilebas.“winaprebis” (rogorc sakuTari, aseve bibliuri) gamocdileba aswavlida da Secdomebisagan azRvevda adamianebs. aseTi “samagaliTo analogiebia” moyvanili “istoriani da azmani SaravandedTani”-Si. giorgi mefem erT-erTi brZolis win amgvarad mimarTa mxedrebs: “guasmies ZuelTa momTxrobelTagan, Tu raodenni kueTebani Tavs isxnes saRmrToTa sjulTaTÂs tomman ebraelTaman artarqserqsis ze, elenTa-odes – igi iZRuanebodes T[emist]okleos mier ucTomelisa spaspetisagan soflisa mqonebelsa mZlesa artarqserqsis zeda... aw frTovanno lomo Cemno, CemTÂs ganlaxurilisa aRvixuneT laxuarni da orolni, da ugmirneT urwmunoTa RvTaebisa misisaTa” (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 8). avtoris Tanaxmad, qarTvelebma mters “adines Ruari sisxlisa”... mxedvelni viTarca erni israelisani, da mzeca, isu-naveTebr, mdegi veRara mpyrobeli etlTa gangebiTa msrbolobisa[Ta], STaewura devnasa Sina maTsa” (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 9). basilis ezosmoZRvari wers, Tu rogor mimarTa Tamarma mebrZolebs Samqoris brZolis win: “Zmano, Cemno, yovlad nu SeZrwundebian gulni Tquenni simravlisa maTisaTÂs da simcirisa Tquenisa, rameTu RmerTi Cuen Tana ars. gasmia gedeonisTÂs samasni da simravle uricxv madiamelTa maT mier mowyuedili, kualad asurastanelTa banaki locviTa ezekielisiTa wamsa Sina angelozisa mier dacemulni? molod RmerTsa oden miendveniT (basili ezosmoZRuari 1959: 126). 117 teqstebSi saqarTvelos gvxvdeba istoriis iseTi tipis konkretul analogiebi, dReze roca saubris avtorebi dros qristes cxovrebis dReebTan Tu sxva bibliur movlenebTan avleben paralels. aseTi “droiTi analogiis” magaliTi mocemulia “istoriani da azmani SaravandedTani-”Si. avtoris mier Samqoris brZolaSi qarTvelebis gamarjveba Sedarebulia qristes gamarjvebasTan. garda amisa, aq aris qristes cxovrebis amsaxveli periodebis da dReebis analogia: “warsrulTa daibanakes wyalsa zeda elekecisasa. muniT ayrilni movides siaxlesa Sanqorisasa, Tuesa ivnis[sa] a- dResa xuTSabaTsa, romeli ganTendeboda paraskevad, romelsa Sina qristeman RmerTman Cuenman Semusra Zliereba mÃdomisa da daTrguna orTavi igi veSapi (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 68). Cvens mier moyvanili am magaliTebidan Cans, rom Sua saukuneebis qarTuli sazogadoebis cnobierebaSi bevri “mentaluri xidi” arsebobda, romlebic mas warsulTan akavSirebda da istoriuli procesis uwyvetobis gancdas umyarebda. magram, rogorc aRiniSna, arsebobs e.w. “stakato narativebi”, romlebic istoriul periodebs Soris wyvetas gamoxataven. “satakato erTmaneTisagan calkeuli narativis” gamijnulia mnemonikuri konteqstSi, istoriuli erToba Tavisi sxvadasxva movlenebiT. istoriis “periodi” am mTavar movlenebs “wyalgamyof momentebad” imaxsovrebs, romlebic xsnian xsnian istoriis axal “Tavebs” da aCveneben, sad iwyeba da sad mTavrdeba es Tavebi. istoriuli momentebi “wyalgamyofad” da “saetapod” mxolod retrospeqtulad, awmyos gadasaxedidan Cans. Cveulebriv, es e.w. “ganmsazRvreli” momentebi am gagebiT ar aRiqmeboda sakuTriv im dros, roca isini xdeboda. erTmaneTis momijnave, magram pirobiTad calkeuli istoriuli “periodebisTvis” sxvadasxva mniSvnelobis miniWeba xSirad gacxadebulia imaSi, rom maT erTmaneTis sapirispirod aRviqvamT. erTmaneTisgan imijenab istoria da preistoriis. ori, erTmaneTis mosazRvre, magram pirobiTad sxvadasxva, periods Soris kontrasti da axali eris dasawyisi wina periodis sikvdils, masTan yovelgvari kavSiris gawyvetas gulisxmobs. 118 istoriuli wyvetilobis SegrZnebis arsebobisTvis, aucilebelia mentaluri “xidebis” mospoba. magaliTad, romaelebma, warsulTan sruli kavSiris gawyvetis mizniT, mTlianad daangries karTageni; garda amisa, wyalgamyofi momentebi xSirad efeqturi qronologiuri “Ruzis” rols TamaSoben. iesos dabadebis, muhamedis meqadan medinaSi wasvlis weli qronologiuri sistemis mTavari safuZvelia. istoriuli “dasawyisis” gageba “amneziis” momentsac gulisxmobs. wyveta istoriaSi TavisTavad araa mocemuli. warsulis danawevreba calkeul “periodebad”, ZiriTadad, mentaluri aqtia. es, Cveulebriv, socialuri skalpeliT xdeba. arsebobs ara erTi, aramed ramdenime wertili, rolebmac SeiZleba Seqmnas calkeuli istoriuli narativis formaluri dasawyisi (zerubaveli 2004: 91-97). “qarTlis istoriis cxovrebis” tipiurad istoriisTvis teqstebisTvis gansxvavebuli mniSvnelovani, “mefeTa cxovrebis” avtori saetapo aseve periodebis mijnebis damaxasiaTebelia danawevreba, fiqsacia. xSiria magaliTad, ukve dasawyisSive miuTiTebs aseT mijnaze: “xolo aqaTgan viwyoT da warmovTqvaT ambavi qarTlisa da naTesavisa maTisa, da cxovreba maTi vidre dReTa CuenTamde, da viTar – igi ganuyo qveyanaTa Targamos naTesavsa missa da rvaTave SvilTa misTa” (leonti mroveli 1955: 8). amgvari magaliTebis moyvana sakmaod mravald moipoveba am teqstSi: “aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri iyo, romelsa zraxvides. xolo odes Semokrbes ese uricxuni naTesavni qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca dauteves ena somxuri da amaT yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena qarTuli” (leonti mroveli 1955: 163). aseTive mijnebs gavlebis SemTxvevasTan gvaqvs saqme, rodesac avtori qarTlSi mefobasTan dakavSirebul cnobebs gvawvdis. mroveli farnavazis Sesaxeb wers: “ese farnavaz iyo pirveli mefe qarTlsa Sina qarTlosisa naTesavTagani” (leonti mroveli 1955: 26). 119 farnavazs miawers avtori qarTuli kulturisTvis aranakleb saetapo mniSvnelobis movlenas: “aman ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda sxua ena qarTlsa Sina TÂnier qarTulisa. da aman Seqmna mwignobroba qarTuli” (leonti mroveli 1955: 26). mroveli saubrobs sxvadasxva dros qarTlSi mefobis gansxvavebuli wesebis arsebobis Sesaxeb: “vidre aderkis mefobamde erTi dajdis qarTvelTa mefed... amas aderkis esxnes orni Zeni, romelTa erqva saxelad erTsa bartom da meoresa qarTam. da amaT ganuyo yoveli qveyana TÂsi” (leonti mroveli 1955: 43). e.i. garkveuli periodidan qarTlis samefo taxtze erTdroulad ori mefe ijda; sxva adgilas avtori wers, rom “aqamomde ese mefeni yovelni or-orni iyvnes moyurobasa zeda” (leonti mroveli 1955: 50). xolo amis Semdgom erTmaneTs gadaemterneno. saubaria farsman qvelsa da mis Tanametaxte mirdatze. moyvanili adgilebidan Cans, rom mrovels aucileblad miaCnia istoriul procesSi garkveuli TanmimdevrobiT gamoyos saetapo mijnebi, rac, TavisTavad, xels uwyobs drois perspeqtivaSi movlenebis aRqmas. juaneris teqstSic xSirad fiqsirdeba saetapo mijnebi. erT-erT aseT saetapo momentad SeiZleba miviCnioT is periodi, rodesac qarTlSi kaTalikosad qarTveli pirvelad iqna dasmuli. juanSeri wers: “da mokuda kaTalikosi Cermag, da amanve farman mefeman dasua saba. aqaTgan arRara moiyvanebdes kaTalikossa saberZneTiT, aramed qarTvelni dasxdebodes” (juanSeri 1955: .207). “matiane qarTlisas” avtorisTvis saetapo mijna iyo is periodi, rodesac araboba daiwyo: “pirvelad, ufleba sarkinozTa gandidna da mieriTgan mieca yoveli ese qveyana JamiTi-Jamad rbevasa da oÃrebasa. meored iqmna simravle mTavarTa queyanasa qarTlisasa da Seeria brZola, iqmnes mter urTierTas da ukeTu vinme 120 gamoCndis SvilTa Soris vaxtangisTa, romelica Rirs iyo mefed, iqmnis Semcirebuli sarkinozTagan. rameTu daipyres qalaqi tfilisi agarianTa. Seqnes saxlad sayoflad TÂsad; miiRebdes xarksa queyanasa amisgan, romelsa hqÂan xaraja” (matiane qarTlisa 1955: 250). arabebis gamoCeniT saTave daedo mTel rig movlenebs: “meored iqmna simravle mTavarTa” qarTlSi, JamiTi-Jamad xdeboda qveynis darbeva, SemoRebul iqna gadasaxadebi da a.S.” sainteresoa, agreTve, momenti, rodesac “mouZlurdes berZenni, gadga maTgan erisTavi afxazTa, saxeliT leon, Zmiswuli leon erisTavisa, romlisad mieca samkÂdrod afxazeTi. ese meore leon asulis wuli iyo xazarTa mefisa, da ZaliTa maTiTa gaadga berZenTa, daipyra afxazeTi da egrisi vidre lixamde, saxel-idva mefe afxazTa (matiane qarTlisa 1955: 251). es momenti saqarTvelos mijnaa im teritoriaze TvalsazrisiT, mniSvnelovani rom am dros cvlilebebi dasavleT moxda, romlis Sedegad arseboba daiwyo axalma politikurma erTeulma _ afxazTa samefom. Cvens mier gaanlizebuli masalidan Cans, Tu ra tipis movlenebi ganixileboda saetapo, Sua saukuneebis wyalgamyof politikuri saxis qarTveli mijnebad. es cvlilebebTan, avtorebis movlenebi kulturul mier istoriaSi dakavSirebuli sferoSi iyo momxdar gardamtex ZvrebTan, mtris SemosevebTan da a.S. Sua sauuneebis qarTul saistorio TxzulebebSi am saetapo mijnaTa gamokveTa, maTTvis gansakuTrebuli mniSvnelobis miWeba istoriis fragmentacias da mis tipurad erTmaneTisgan damoukidebel periodTa erTobliobad warmoCenas ganapirobebda. amrigad, Cvens mier “qarTlis cxovrebis” teqstebidan moyvanili magaliTebidan sainteresod sazogadoebaSi istoriis gamovlinda organizebis da Sua saukunebis warsulis qarTul damaxsovrebis Tviseburebebi. swored es Taviseburebebi gansazRvravda didwilad am sazogadoebis damokidebulebas drosTan da istoriasTan. aseve sainteresod gamoCnda sakuTriv istorikosis roli am procesebSi. erTi mxriv, istorikosi, rogorc garkveuli konkretuli kulturis 121 warmomadgeneli, iyenebda mis sazogadoebaSi miRebul mnemoteqnikas da iziarebda warsulze da istoriaze arsebul koleqtiur Sexedulebebs. Sesabamisad, istorikosi, garkveuli TvalsazrisiT, socialur dakveTas asrulebda; meore mxriv, TviTon istorikosi did rols TamaSobda am mnemoteqnikis SeqmnaSi, danergvasa da Tavisi sazogadoebis koleqtiuri mexsierebis formirebaSi. istorikosi da mis mier Seqmnili narativebi Sua saukuneebis qarTuli sazogadoebisTvis warsulTan dakavSirebis erT-erTi mTavari mediumi iyo. Tu gaviTvaliswinebT Sua saukuneebSi mexsierebasTan damokidebulebis xasiaTs, am epoqis sazogadoebisTvis istorikosis, rogorc “mexsierebis darajis” sruliad gansakuTrebuli mniSvneloba ufro cxadi gaxdeba. qarTul teqstebSi mocemuli konkretuli narativebis (aRmasvlis, daRmasvlis, legato, stakato), maTSi asaxuli mnemoteqnikis da warsulis organizebis formebis xasiaTi miuTiTebs, rom Sua saukuneebis qarTuli sazogadoeba gansakuTrebiT mgrZnobiare iyo istoriuli warsulis, mexsierebis da, saerTod, istoriuli procesis mimarT. ufro metic, Tu am sakiTxs m. satos TvalsazrisiT mivudgebiT, SeiZleba iTqvas, rom Sua saukuneebis qarTuli sazogadoeba “homo historicus”-ebis erToba iyo. III. momavlis aRqma da esqatologiuri gancda Sua saukuneebis qristianul samyaroSi J. le gofi werda, rom Sua saukuneebSi awmyo momwyvdeuli iyo warsulis yovlismomcvelobasa da esqatologiuri momavlis imeds Soris; istoriis dasawyis _ romelic damZimebulia pirveli codviT _ da samyaros dasasruls Soris. garkveuli YTvalsazrisiT, “warsulisa da awmyos opozicia mniSvnelovania, arsebiTia ramdenadac drois aRqmis mexsiereba da asaxsnelad. istoria am es opozicia gansxvavebas efuZneba. istoriis dialeqtika, saboloo jamSi, warsulisa da awmyos dapirispireba an dialogia. es opozicia ar aris neitraluri, is gulisxmobs da gamoxatavs SefasebiT moments. magram, pirvel rigSi, unda aRiniSnos, rom drois aRqma da segmentacia “-mde” da “Semdeg” kategoriebad, individualur Tu koleqtiur doneze, ar SemoisazRvreba warsuli/awmyos opoziciiT. aq unda daematos mesame ganzomileba: momavali (le gofi 1992:1-3). 122 asakis mixedviT istoriis periodizacia da samyaros daberebaze daskvnis gakeTeba awmyos momavlis molodiniT aRavsebda. Sua saukuneebis adamianis “awmyo” gancda gamoxata Bbernar Sartrelma sityvebiT: “Cven mxolod goliaTebis mxrebze acocebuli jujebi varT, magram amis wyalobiT, maTze Sors vixedebiT” (le gofi 2005: 212). es Sori ki momavalia, romlis molodini ukiduresad iyo gamafrebuli Sua saukuneebSi. esqatologiuri gancda erT-erTi ganmsazRvrelia droisa da istoriis iudeur-qristianul koncefciaSi. Zvel aRTqmaSi momavlis idea, romelsac dadebiTi konotacia aqvs, misi ueWveli dominantaa. abraamisTvis da sxva patriarqebisTvis, egviptidan gamomavali israelis xalxisTvis, winaswarmetyvelebisTvis mesiis movlinebis Sesaxeb micemuli aRTqma ayalibebda ebraul religiur-istoriul cnobierebas. es aRTqmebi am cnobierebas optimisturs xdida da, amasTan erTad, masSi mudmivi ganaxlebis ideas amkvidrebda. Zv.w.aR. 586 w. pirveli taZris dangrevisa da babilonis tyveobis dros pirvelad Cndeba ebrauli diasporis fenomeni. ebraelebi isev iwyeben israelis umniSvnelovanes miwis aRTqmas, gareT cxovrebas, romelic sinais riTac arRveven udabnoSi erT-erT xetialis dros miiRes. “daimkvidreT qveyana da dasaxldiT iq, rameTu TqvenTvis momicia es qveyana, raTa daimkvidroT igi” (ricvxni, 33:53). RmerTma ebraelebi palestinaSi im mizniT miiyvana, rom maT am miwaze SeesrulebinaT TavianTi misia: “moZRvarTa samefod da wmida erad iqnebiT CemTvis. ai, sityvani, rasac etyvi israelis Zeebs” (gamosvla: 19:6). babilonis tyveobis dros devnilobis mZafrma gancdam ebraelebSi mesianuri imedebis da sawaulebrivi xsnis imedebi gaavrcela. amaSi, upirvelesad, israelis miwaze dabruneba igulisxmeboda. meore taZris epoqaSi (Zv.w.aR. 538-ax.w.aR. 70) mesianuri molodini ebrauli cnobierebis erT-erTi safuZveli xdeba. gansakuTrebuli yuradReba momavlisken iyo mimarTuli. am momavalma Tavidanve mkafio geografiuli lokalizacia miiRo. yvela miznis saboloo wertilad israelis miwa ganixileboda (xazanovi 2002: 126-127). swored babilonis tyveobis periods ukavSirdeba danielis winaswarmetyvelebis wignis gaCena, rac SemdgomSi, faqtobrivad, iudeur 123 qristianuli apokaliptikis winaswarmetyvelebaSi safuZveli zedmiwevniT aisaxa gaxda. ara danielis molod samyaros dasasrulisa da mesiis mosvlis peripetiebi, aramed samsjavroc, romelic axali aRTqmisa da ioanes gamocxadebis gankiTxvis dRis wyarod iqca. (labaZe 2006: 103-104). saerTod, axal aRTqmaSic, aseve, saubaria bibliuri patriarqebis cxovrebaze, romlebic RvTis mier aRTqmuli momavlis molodinSi iyvnen: “rwmeniT daemorCila abraami xmobas, wasuliyo im adgilas, romelic samkvidreblad unda mieRo da, Tumca ar icoda sad midioda, rwmeniT cxovrobda aRTqmul miwaze, ise, viT ucxo qveynad, da mkvidrobda karavSi isaaksa da iakobTan, imave mokvdnen, da aRTqmis ver miiRes TanamemkvidreebTan aRTqmuli, erTad... aramed yvela SoriT isini xedavdnen, rwmeniT swamdaT, moikiTxavdnen da aRiarebdnen, rom stumarni da warmavalni arian am qveynad... rwmeniT akurTxa isaakma momavlisaTvis iakobi da esavi (ebraelTa mimarT, XI 89-13-20). es esqatologiuri optimizmi, RmerTis mier aRTqmuli momavlis molodini mTavari momentia bibliaSi. RmerTi aRuTqvams adamians: “radgan wyals mivuRvri urwyuls da nakadulebs gamomSral miwas” (esaia, 44,3). es momenti Semdgom amosavali gaxda qristianobisTvisac. axal aRTqma mWidrodaa dakavSirebuli drois stiqiasTan da kategoriulad moiTxovs misadmi yuradRebas: “TvalTmaqcno, cis fers arCevT, drois niSanTa garCeva ki ar SegiZliaT” (maTe, XVI, 3), _ eubneba qriste Tavis mowafeebs. qristianic Tavis mzeras, umTavresad, momavlisaken miapyrobs, radgan icis, rom xsnas momavalSi moipovebs (averincevi 1977: 92). ax.w. I saukuneSi qristianuli esqatologia axali ideebiT Seavso ioanes gamocxadebam, romelic samyaros dasarulisa da gankiTxvis garda, antiqristezec amaxvilebs yradRebas. aqedab moyolebuli RvTis samsjavros Tema centralur adgils ikavebs wminda mamebisa da Sua saukuneebis Teologebis SemoqmedebaSi. … “Sua saukuneebSi esqatologiurma Temebma ufro meti datvirTva SeiZina. yovelive amas mravali mizezi hqona. istoriuli kataklizmebi, epidemiebi Tu bunebrivi movlenebiT gamowveuli uimedo ganwyobilebebi 124 Sua saukuneebis sazogadoebis emociur daZabulobas gansazRvravda. bolo Jamisa da qristes meored mosvlis molodini imdenad xelSesaxebi iyo, rom saeklesio dResaswaulebs samyaros angariSobdnen. berZnul am dromde pasqalias, saeklesio pasqaliebi Seqmnidan mihyavda romelic literaturaSi aRdgomasa X-XV 7 da sxva aTasi moZrav wlis sauflo Semdeg JamTa aRricxva yvelaze ss-is periodze iyo fexmokidebuli da aRar vrcel gaTvlili. gajerebuli azrebis gavleniT, erTni, Svidi aTasi wlis SesrulebisTanave moelodnen qveynis aRsasruls, meoreni ki, am kataklizmisa da konstantinopolis dacemas Soris logikur kavSirs Wvretdnen (labaZe 2006: 115-116). Sua saukuneebSi, apokalipsis molodinis Sesabamisad, drois perspeqtiva momavlisaken ukiduresad gaizarda. istorias aqvs Tavisi dasawyisi da dasasruli. Sua saukuneebis nebismieri dasavluri qronika samyaros Seqmnidan, adamidan iwyeboda da, miuxedavad imisa, rom Txroba avtoris Tanamedrove periodze Cerdeboda, mis WeSmarit daboloebad yovelTvis saSineli saukuneebis samsjavro azrovneba da moiazreboda. gancda Rrmad garkeuli pesimisturi maSindeli SexedulebiT, samyarom meeqvse asaks, gagebiT, iyo, Sua radgan, mixrwnilobis xanas miaRwia. samyaro daRupvis pirasaa, samyaro berdeba (Mundus senescit) _ gviani romis imperiis Znelbedobis da barbarosTa warmoSobili pirveli qristianebis es warmodgena Semotevis XII dros saukuneSic cocxlobda. oton fraizingeli werda, rom samyaro ixrwneba, qreba da mzadaa suli ganutevos (le gofi 2005: 201-203). ukve sawyis etapze qristianuli istoriografiisaTvis qronologiuri gamoangariSebis aucilebloba ganpirobebuli iyo swored samyaros aRsasrulis, yovelive aman biZgi “meored misca mosvlis” mTeli rigi esqatologiuri qronologiuri molodiniT. gamoTvlebis Catarebas da saSineli samsjavros TariRis dadgeniT masobriv gatacebas. unda aRiniSnos isic, rom zogi mkvlevari esqatologiis gancdaSi garkveul orazrovnebas xedavs. magaliTad, am azrs aviTarebs J. le gofi, romlis Tanaxmad, qristes movlinebas istoriaSi gadamwyveti mniSvneloba hqonda. Sesabamisad, momavali ukve aRar warmoadgenda iseT mizans, romelic istorias azrs sZens. “esqatologia sxva ganzomilebaSi gadadis da, garkveuli TvalsazrisiT, is meoradi xdeba. rac ar unda 125 paradoqsuli iyos, isic warsulis kuTvnilebaa. qristem Tavisi mosvliT is moxsna. meored mosvla ara marto nawinaswarmetyvelebi iyo samebis dRes, aramed is ukve daiwyo da unda dasruldes eklesiis, berebis, saero xalxis, mociqulebis, wmindanebis da codvilebis monawileobiT” (le gofi 2002: 38). bizantiis relobaTan dakavSirebiT saintereso mosazrebas gamoTqvams s. averincevi, romlis mixedviT, bizantiaSi esqatologiuri molodini, garkveulwilad, ukana planze iyo gadaweuli mmarTvelobis specifikuri doqtrinis arsebobis gamo. es doqtrina aisaxa evsevi kesarielis SemoqmedebaSi. evsevis TvalsazrisiT, imperatori konstantine qristes xatia yovelive am amiT qveyanaze. avtori is miznad aris samagaliTo isaxavda, qristiani Teologiuri monarqi. argumentebiT daesabuTebina konstantinesa da imperiis arsebobis RvTiuroba. erT-erTi aseTi argumentis mixedviT, bizantia Zveli romis uSualo memkvidred ganixileboda. konkretulad, saubaria danielis winaswarmetyvelebaze oTxi msoflio monarqiis Sesaxeb. moxda ise, rom samyaros aRsasrulis winare bolo monarqia _ romi _ bizantielebma konstantines imperiasTan gaaigives. dasavleTSi, sadac, faqtobrivad, didi masStabis monarqia ar arsebobda, oTxi msoflio monarqiis koncefciam fexi ver moikida. bizantiaSi ki didi iyo imis cduneba, rom konstantines imperia am monarqiad ganexilaT. evsevi kesarielis azriT, warmarTuli romi marTlac codvis bude iyo, radgan misi mmarTvelebi, Tavis droze, qristianebs devnidnen. magram, konstantines TaosnobiT romi nel-nela ganiwminda codvebisagan da qristianuli gaxda. amiT igi daRupvas gadaurCa da arsebobas ganagrZobs. evsevi amtkicebda, rom imperiis gaqristianebiT Sesrulda adamianebisadmi RvTis aRTqma. es aRTqmuli qveyana konstantines imperiaa, Tavisi RvTiuri imperatoriT. rogorc miiCneven, es faqtobrivi qristianuli xazovani, apokalifsuri drois neitralizebas niSnavs, radgan esqatologiisTvis damaxasiaTebeli perspeqtiva momavlisken Zalze damoklda. Sinaganad dinamikuri, uwyveti dro statikuri xdeba da momavlisaken perspeqtiva mokldeba, radgan istoriam Tavis saboloo mizans miaRwia da momavlisken perspeqtivac konstantines imperiiT Caiketa. sxvagvarad Tu vityviT, esqatologiuri momavali Secvlilia politikuri awmyoTi. 126 s. averincevis TqmiT, evsevi kesarieli ar aris “serviluri” da pirferi avtori. Tu aseTi koncefciis safuZvlis dadgena evsevis piradi Tvisebebis kvleviT moxerxdeboda, maSin bizantiuri kulturis raoba bevrad naTeli iqneboda, vidre dRes warmoudgeniaT. yovelive amis mizezi aris ara avtoris “mliqvneloba”, aramed qristianuli saxelmwifos oficialuri ideologia, romelic dinamikuri drois statikur drod gardaqmnas axerxebs. amitomac, bizantiuri esqatologia, dasavlurTan SedarebiT, gacilebiT naklebad esqatologiuria. absoluturi momavali metismetad gansazRvrulia da amitomac ar aris momavali. apokalifsuri winaswarmetyveleba “aTaswlovan samefoze” asrulda, e.i. awymo gaCerebulia, momavali ki garkveul idealur planSi ukve mocemulia (averincevi 1977: 98-99). aRmosavleT romis imperiis (bizantiis) RvTisgan rCeulobis evseviseul ideas misi mimdevrebi aviTareben. sokrate, sozomene da Semdeg Teodorite kvireli amtkicebdnen, rom RmerTi gansakuTrebulad ifaravs swored aRmosavleT romis imperias da konstantinepols. es koncefcia bizantiis ucvleli doqtrina iyo imperiis arsebobis mTeli xnis manZilze. mkvlevarTa azriT, esqatologiuri ideebi arc saqarTvelosTvis iyo ucxo. finaluri kataklizmisa da misi Semdgomi gankiTxvis rwmena, k. kekeliZis varaudiT, Semosuliyo. saqarTveloSi esqatologiuri literaturuli Sexedulebebis wyaro, gziT Zveli da unda axali aRTqmis garda, ZiriTadad, naTargmni Teologiuri teqstebi iyo. k. kekeliZis mosazrebiT, XI-XII saukuneebSi literaturuli gziT Semosuli esqatologiuri ideebi meSvide aTaswleulSi aRsasrulis Sesaxeb, XIII saukuneSi rwmenad iqca. samyaros es Cans abuseriZe tbelis astronomiul traqtatSi “qoronikoni sruli misiTa sauwyebliTa da gangebiTa”, pasqalisturi romelic sistemis qarTuli da berZnuli Sejereba-SeTanxmebis welTaRricxvis cdas warmoadgens. da am traqtatis mixedviT irkveva, rom XIII sakunis saqarTveloSi miRebuli SexedulebiT, bolo Jamis dadgomis TariRad 1396 weli iyo miCneuli. k. kekeliZe am saukuneSi esqatologiuri ideebis gansakuTrebul gavrcelebas maSindeli saqarTvelosTvis umZimes periods ukavSirebda. mgavsi azrebis dasamkvidreblad Sesaferisi niadagi iyo Seqmnili 127 jalaledinisa da monRolTa amaoxrebeli Semoseveebis Semdeg. XI-XII saukuneebSi ki maTi gavrceleba sruliad warmoudgeneli iyo. garda amisa, rogorc miiCneven, abuseriZe tbelamde esqatologiuri idea fiqsirdeba Tbilelis VIII saukunis martvilobaSi”. agiografis sabanisZis ioane sityviT, sabanisZis meSvide “abo aTaswleulis sadari “Semokrebuli Jami” dgas, romelic, realurad, esqatologiuri bolo Jamia. es aris arabobis periodi da, rogorc Cans, am Znelbedobis dros gankiTxvis dRis moaxloebis gancda Zlieri iyo. rogorc fiqroben, albaT, amiT aixsneba esqatologiuri ideis arseboba ioane sabanisZis TxzulebaSi (labaZe 2006: 117-120). amgvarad, droisa da istoriis iudeur-qristianul koncefciaSi momavalis gagebas da gankiTxvis dRis esqatologiur molodins erT-erTi mTavari adgili ukavia. es naTlad vlindeba Sua saukuneebis qristianul samyaroSi, Tumca bizantiaSi aman Taviseburi elferi SeiZina imperiuli doqtrinis arsebobis gamo. rogorc aRiniSna, saqarTveloSi esqatologiuri ideebi literaturis gziT Semovida da, konkretulad, qarTuli Znelia. saistorio Tumca, mwerlobis zogadad, Sua safuZvelze maT saukuneebis arsebobaze qarTul saubari kulturaSi esqatologiuri gancdis arseboba faqtia, rasac adasturebs abuseriZe tbelis da ioane sabanisZis Txzulebebi. 128 Tavi IV droTa mravalgvaroba Sua saukuneebSi Sua saukuneebis qristianul samyaroSi da, maT Soris, saqarTveloSi “masaTa” drois gageba, ZiriTadad, qristianul CarCoSi jdeba, radgan socilauri drois kontrolis ufleba mxolod eklesias hqonda. Tumca, J. le gofis TqmiT, Sua saukuneebSi qristianuli drois koncefcia erTaderTi da sayovelTao ar iyo. am periodisTvis damaxasiaTebelia sxvadasxva temporaluri modelebis arseboba (le gofi 2002: 44). Sua mravalgvaroba” iCens Tavs. saukuneebis maSindel Cveni sazogadoebaSi istoriul azriT, arsebuli “droTa sxvadasxva formiT mwerlobaSi qarTuli teqstebisTvis damaxasiaTebeli garkveuli niuansebi Sua saukuneebis qarTul kulturaSi arsebul droTa mravalgvarobaze mianiSnebs. winareqristianul, miTosur konkretul, lokalur saubaria teqtebSi plastebze; konteqstze dafiqsirebul bunebis drois da sxva damokidebul drois gagebebze; adamianis mier droze zemoqmedebis mcdelobebze. iqidan gamomdinare, rom Sua saukuneebis qarTvel istorikosTa Txzulebebi gamsWvalulia drois oficialuri, eklesiuri gagebiT, drosTan damokidebulebis es sxvadasxva forma, ZiriTadad, qristianul konteqsts aris morgebuli, Tumca masSi yovelTvis organulad ar Tavsdeba. winareqristianuli drois gagebisTvis damaxasiaTebeli garkveuli niSnebi Sua saukuneebSi warmarTuli kalendari, qristianuli mosazrebis SenarCunda, liturgiis Tanaxmad, Tumca romelic bunebis moTxovnebs Seerwya. cikluri drois ukana planze ritms gamoxatavda, magaliTad, gavlena gadaiwia. Cans arsebuli saeklesio dResaswaulebis aRniSvnis wesSi, romelic, simbolurad, yovelwliurad imeorebs momenti qristes Cans cxovrebis agreTve Sua momentebs. saukuneebSi maradiuli popularuli ganmeorebadobis bedis borblis saxiTac. rac Seexeba uSualod Sua saukuneebis qarTul realobas, mkvlevrebma yuradReba miaqcies leonti mrovelis TxzulebaSi arsebul 129 erT pasaJs, romelic winareqristianuli miTosuri cnobierebis gamoZaxili SeiZleba iyos. es aris pasaJi farnavazis cxovrebidan, roca “mas dResa Sina ganvida farnavaz da nadirobda marto, da devna uyo iremTa velsa diRomisasa da ivltodes iremni RirRalTa Sina tfilisisaTa. misdevda farnavaz, styorca isari da hkra iremsa. da mcired warvlo iremman da daeca Zirs kldisasa. mivida farnavaz iremsa zeda; dad Re igi, mwuxri, gardaÃda, da dajda iremsa mis Tana, raTamca dayo mun Rame da dileulmca warvida. xolo kldis mis Zirsa quabi iyo... daasxa wÂima mZafri xolo farnavaz aRmoiRo Cuglugi da gamoarRÂa kari quabisa mis... Sevida quabs mas da ixila mun Sina ganZi miuwvdomeli... ” (leonti mroveli 1955: 21-22) m. xidaSelis dakavSirebuli, TqmiT, miTosuri am nawyvetSi aisaxa azrovnebisTvis irmis simbolosTan damaxasiaTebeli realoba. irmis simbolos arsi gasagebi iqneba im SemTxvevaSi, Tu mas miTosuri msoflaRqmis konteqstSi ganvixilavT. miTosSi sakralur warsuls didi mniSvneloba aqvs, xorcieldeboda ris gamoc samyarouli masTan xis, kontaqti mTis, aucilebeli sakurTxevlis, iyo. igi ritualis meSveobiT. maTi daxmarebiT gacocxlebuli warsuli mimdinare cxovrebis konkretul moments uTanabrdeboda da Tavisi udidesi mniSvnelobiT da realobiT, faqtobrid, mudmivad ganagrZobda arsebobas. amitomac, adamiani samyaroSi mimdinare cvlilebebs ver aRiqvamda, radganac mis msoflaRqmas gansazRvravda drois cikluroba, maradiuli ganmeorebadoba. saqarTveloSi uZvelesi droidanve samyaros amgvari xatis funqcias samyarouli dakavSirebuli, xe asrulebda, fesvebi romlis qvesknelTan, totebi xolo zesknelTn Rero iyo adamianebiT dasaxlebul kosmoss gamoxatavda. uZvelesi periodidanve samyarouli xis, kosmogoniisaTvis am aucilebeli simbolos funqcias sxvadasxva cxoveli asrulebda, gansakuTrebiT xSirad ki _ iremi. iremi yvelaze srulyofilad gadmoscemda samyaros mTlianobis ideas, amave dros, mis genezissac gamoxatavda (xidaSeli 2001: 110-115). amgvarad, m.xidaSelis azriT, irmis simbolosTan dakavSirebuli garemo qarTul kulturaSi mniSvnelovani da arqaulia da, garkveuli gagebiT, kosmosur wesrigs asaxierebs. “farnavazis cxovrebaSi” irmis 130 aseTi “funqcia” amgvarad SeiZleba aixsnas: iremi gadaiqceva im ganZad, romelic farnavazis momavali gamarjvebis sawindari xdeba. farnavazma misi meSveobiT daamarcxa qaosis xana, “mamasaxlisobi periodi” da mas Tavis mier Seqmnili wesrigi _ saxelmwifo daupirispira. Tu SeiZleba ase iTqvas, ganxorcielda kosmogoniis aqti, rac ase mniSvnelovania miTosSi. Sua saukuneebSi dro ar iyo unificirebuli da standartizebuli meqanikuri saaTis meSveobiT. drois aRqma, misi gazomva mWidro kavSirSi iyo bunebis aRqmasTan, mzisa da mTvaris moZraobasTan, bunebis ciklebis cvlilebebTan maSindeli da a.S. adamianis vlindebdoda. bunebis dro imdenad msoflmxedvelobaSi, magaliTad, Sua Rrmad rom saukuneebis is iyo gamjdari yvela aspeqtSi droiTi struqturebis damokidebuleba bunebis droze kargad Cans qronistebTan. isini xSirad aRwerdenen iseT movlenebs, rogorebicaa avdari, epidemiebi, mousavlianoba da a.S. vinaidan Sua saukuneebis sazogadoeba didwilad agraruli xasiaTis iyo, bunebis dro mWidro kavSirSi iyo soflis drosTan. soflis dro dRed, Ramed, weliwadis droebad iyofoda. rogorc le gofi aRniSnavs, is asazrdoebda maniqevelur tendencias: sibnelisa da Suqis, sicivisa da siTbos, Sromisa da dasvenebis, sicocxlisa da sikvdilis opozicias. Sua saukuneebSi gansakuTrebuli damokidebuleba iyo dRisa da Ramis mimarT. maSin, roca xelovnuri sinaTle iSviaToba iyo, Rame safrTxis momaswaveblad miiCneoda. amitom RamiT ketavdnen karebs eklesiebSi, cixeebSi. qalaqebSi ayenebdnen Ramis guSagebs. gansakuTrebiT isjeboda is, vinc RamiT Caidenda danaSauls. magram Rame, umTavresad, zebunebrivi safrTxeebis, cdunebis, moCvenebebis da eSmakis dro iyo. titmar merzerburgelis (XI s.) azriT, RmerTma dRe cocxlebs aCuqa, Rame ki micvalebulebs. Rame kudianebis da demonebis sakuTreba iyo. meore mxriv, berebisaTvis da mistikosebisaTvis Rames upiratesi mniSvneloba hqonda, radgan am dros mimdinareobda sulieri brZola, am dros fxizlobdnen da loculobdnen. xSirad Rame kidev erT bnel sivrces _ tyes ukavSirdeboda. Rame da tye erTnairad scemda SiSis zars adamianebs. Ramis periodSi eSmakebis mier adamianebis cdunebis tipur ambavs yveba, magaliTad grigori tureli Tavis “frankebis istoriaSi”: klermonis episkoposs, romelic Rrmad morwmune da gamorCeulad RvTis 131 moSiSi iyo, Rame eklesia eSmakebiT savse daxvda. maTgan yvelaze gamorCeuli, qalis tansacmelSi gamowyobili da episkoposis taxtze mjdomi eSmaki mis cdunebas Seecada. magram, episkoposma sabolood SeZlo misgan Tavis daRweva (grigori tureli 1987: 33). yvelaferi naTeli ki, piriqiT, mSvenieri da keTili iyo (sityva “naTels” Sua saukuneebis literaturaSi da esTetikaSi mTavari adgili eWira). mSvenieri iyo mze, romelic brwyinavda meomrebis xmlebsa da farebze, cisferi Tvalebi, qera Tma. “mSvenieria, rogorc dRe” _ es fraza arasodes ganicdeboda ise Rrmad, rogorc Sua saukuneebSi, aRniSnavs le gofi (le gofi 2005: 215-222). “istoriani zeaRmatebulobis da azmani SaravandedTani”-Si aRsawerad, mraval avtori Tamaris erTad, naTlis epiTetTan simbolosac iyenebs. misi TqmiT, Tamari “aw mxilvelman ixila d aiyo naTeli umetes naTlisa mis pirvelisa” (istoriani da azmani SaravandedTani 1559: 26) amave mRviZarebis teqtSi droze. saubaria, ageTve, istorikosi xazs Ramis, usvams, rogorc rom locvisa Tamar mefe da Rames locvaSi da sifxizleSi atarebda: “ver Seityua saSuebelman amis sawuTrosaman, arca mefobaman gÂrgÂnisaman da skiptraman, arca qvaTa patiosanTa uxuad qonebaman, arca spaTa simravleman... ara midrka, verca waripara simdidreman, viTar Zuel-odesme mefeni mravalni da umetes amis sanatrelisa mama, yovelTa brZenTa upiratesi da umetesi solomon... aman ismina Ãma igi utyuelisa pirisa da Seitkbo igi, rameTu Rame yovel mRÂZareba, zedmdgomrobiTa locva, gansakÂrvebel muÃlT-dreka aqunda, da glaxakTa miecemoda. erTi oden vaÃsenoT” da cremlTa Rame yo vedreba RmrTisa Ãelsaqmari, romeli (istoriani da azmani 1959: 79). Sua saukuneebSi arsebobda sazogadoebis am Tu im saqmianobasTan dakavSirebuli, lokalur konteqstze damokidebuli drois gagebebi. magaliTad, glexebis mier gadasaxadebis Cabarebis dro; senioruli dro, romelic, pirvel moicavda, roca rigSi, samxedro samxedro dro moqmedebebi iyo, igi wlis axldeboda im da periods vasalebi valdebulebi iyvnen, senioris samsaxurSi Camdgariyvnen da sxv. 132 droTa mravalgvaroba SeiZleba uamravi konkretuli magaliTis safuZvelze iyos ganxiluli, radgan drosTan damokidebuleba adamianis cxovrebis yvela aspeqtSi vlindeba. drosTan damokidebulebis TvalsazrisiT, qarTul teqstebSi Cveni yuradReba miiqcia kidev erTma niuansma, romelic drois kontrolis sakiTxTan aris dakavSirebuli. es sakiTxi miT ufro sainteresoa Sua saukuneebis konteqstSi, roca drois kontrolis da flobis ufleba aravis hqonda, radgan, maSindeli gagebiT, misi meufe RmerTi iyo. miuxedavad amisa, Cveni azriT, qarTul teqstebSi SeiZleba Segvxvdes iseTi adgilebi, sadac adamianis mier drois mdinarebaze gavlenis moxdenaze, iribad mainc, iqneba saubari. amitom naSromSi drois mimarT damokidebulebis mraval formaTagan erT-erTad ganxiluli gvaqvs adamianis mier droze zemoqmedebis mcdeloba. droze zemoqmedeba xdeba misi Senelebis, aCqarebis, warsulis kvlavwarmoebis, momavlis movlenebze zegavlenis moxdenis mcdelobiT da sxva formiT. droze zemoqmedebis saxeebi SeiZleba kulturebis da epoqebis mixedviT erTmaneTisagan gansxvavdebodes. magaliTad, miTosur realobas droze zemoqmedebis Taviseburi xerxebi axasiaTebs, qristianul epoqaSi ki droze zemoqmedeba specifikuri formiT xdeba. amasTan, sxvadasxva kulturaSi miTosuri da qristianuli cnobiereba, droze zemoqmedebis TvalsazrisiT, Taviseburad vlindeba. droze zemoqmedebis sakiTxze msjeloba qarTuli teqstebis safuZvelzec SeiZleba. am mxriv, gansakuTrebiT sainteresoa juanSeris Txzuleba “cxovreba vaxtang gorgasalisa”. amasTan, sakiTxis ukeT wamosaCenad am teqsts SevadarebT islandieli avtoris snori sturlusonis “haimskringlas”, romelSic kargad Cans adamianis mier droze zemoqmedebis mcdelobebia asaxuli. miuxedavad imisa, rom juanSeris teqsti da “haimskringla” sxvadasxva Janrs ganekuTvneba da sxvadasxva epoqebSi Seiqmna, Cveni azriT, juanSeris da snori sturlusonis nawarmoebebis erTmaneTTan Sedareba, garkveuli mizezebis gamo, mainc SesaZlebelia: 1. arc “cxovreba vaxtang gorgasalisa” da arc “haimskringla” erTi konkretuli Janris farglebSi ar Tavsdeba, amitom Znelia romelime calsaxad SevadaroT qronikas, mxatvrul an sxva tipis teqsts; 2. miuxedavad amisa, orive Txzuleba saqarTvelos da skandinaviis (norvegiis, islandiis, SvedeTis da a.S.) 133 istoriis wyaros warmoadgens; 3. orive teqsti im periods asaxavs, roca qristianoba axali damkvidrebuli iyo an mkvidrdeboda. “haimskringla” skandinaviuri (sagebi norvegiel literaturis Zeglia, konungebze) romelic XIII ekuTvnis saukunis islandiel avtors snori sturlusons. masSi aRwerilia norvegiisa da CrdiloeT evropis sxva qveynebis istoria. saga folklorisa da literaturis zRvarze arsebuli gavlena, Tumca ganicdida Janria. Caweris transformacias. sagebSi dros saga Zalian didia folkoruli warmoiSva zepirsityvierebis masalebi im aucileblad sazogadoebaSi, sadac istoriuli da mxatvruli literatura mkafiod ar iyo erTmaneTisagan gamijnuli. saga erTic aris da meorec, da amitom is arc istoriaa da arc romani (gureviCi 1972a: 15-16). rogorc vTqviT, qristianuli moZRvrebis Tanaxmad, drois meufe RmerTia da is SeiZleba mxolod ganicado. drois daufleba, misi gazomva, misgan sargeblis an mogebis naxva codvad iTvleboda. netari avgustine Tavis “aRsarebanSi” Semdegi sityvebiT mimarTavs RmerTs: “Seni dRevandeli dRe maradisobaa... yvela dro Sen Sehqmeni da yvela droze uwinaresi xar... ar arsebula iseTi dro, roca Sen ar Segeqmnas rame, aki Sena xar TviT drois Semoqmedi (netari avgustine 1995: 232). skandinaviaSi qristianobam, ra Tqma, unda Searyia warmarTuli msoflmxedveloba, Tumca is Zireulad ar Seucvlia. marTalia, sagebSi qristianoba oficialurad Zlieria da warmarTul cnobierebasTan upiratesobiTaa warmodgenili, magram “skadinaviuri, da, gansakuTrebiT, islandiuri Sua saukuneebis qristianoba sakmaod Txel fenas warmoadgenda, romlis qveS dafaruli iyo sxvadasxva rwmena-warmodgena da crurwmena, romlebic saTaves winaqristianul xanaSi iReben” (gureviCi 1972a: 166). saqarTvelos saukuneebidan teritoriaze, qristianoba rogorc mZlavrad Cans, ikidebs ukve ax.w. fexs. ufro pirveli metic, zogierTi avtori ukve meoTxe saukunidan saqarTveloSi jvarosnuli msoflmxedvelobis msgavsi samxedro-qristianuli msoflmxedvelobis arsebobasac ki varaudobs. aleqsandre TvaraZis azriT, es juanSeris teqstSi mkafiod Cans: “samxedro-qristianuli msoflmxedveloba Tavisi dasrulebuli saxiT saqarTveloSi faqtiurad ukve fiqsirdeba mexuTe 134 saukuneSi, xolo amis Sesaxeb istorikosi wers merve saukuneSi an kidev meTerTmete saukunis Sua xanebSi. Sesabamisad, aRniSnuli msoflmxedveloba am droisTvisac aqtualuria, radgan gansakuTrebiT Sua saukuneebSi Seqmnili nawarmoebebi yovelTvis Seesabamebian saxelmwifos an publikis interesebs (TvaraZe 2004: 19). “haimskringlasa” da “vaxtang gorgasalis cxovrebaSi” qristianobis gavlenis gansxvavebuloba droze zemoqmedebis saxeebSic Cans. sagebSi fiqsirdeba droze zemoqmedebis rogorc qristianuli, aseve warmarTuli formebi. juanSeris teqstSi Cvens mier dafiqsirebuli droze zemoqmedebis xerxi, umTavresad, qristianuli cnobierebis konteqstSi jdeba. daviwyoT “haimskringlaTi”. rogorc aRvniSneT, Sua saukuneebSi drois kontrolis funqcia eklesias hqonda, Tumca adamianebi zogjer ereodenen mis funqciaSi. “haimskringlaSi” aRwerili erTi pasaJi amaze naTlad miuTiTebs: konungi didgvarovani, konungi olaf xaraldsoni romelmac gansakuTrebiT dResaswaulis misi gadawyvets, msaxuri imitom sikvdiliT mokla. ganrisxda, dasajos erT-erTi avtori aRniSnavs, mkvleloba aRdgomis rogorc rom dReebSi iyo Cadenili. sikvdilmisjilis megobrebi cdiloben, ganaCenis sisruleSi moyvana rogorme kvira dRemde, anu im dromde gadaadebinon, roca sikvdiliT dasja akrZalulia. amisaTvis isini konungs xan imaSi arwmuneben, rom ar SeiZleba adamianis sikvdiliT dasja RamiT, xan imaSi, rom jer saTanado dro ar damdgara. SabaTs sikvdilmisjilis megobrebi mRvdels moisyidian da avaleben, rom roca konungi trapezs daamTavrebda, zustad im dros zarisTvis Camoekra, raTa emcno heglar-is, anu im dRis dadgoma, roca yvelanairi saqmis keTeba da, miTumetes, sikvdiliT dasja akrZalulia. trapezis Semdeg olafma ver moaswro mkvlelis moyvanis brZanebis gacema, radan zaris rekvis xma gaisma da mas uTxres, rom wminda dro dadga. sanam konungi eklesiaSi loculobda, kvira dRec movida da sikvdiliT dasja isev gadaido. am moTxrobis mixedviT Cans, rom drois meufe da makontrolebeli eklesiaa (SabaTis da kviris wminda dReebad miCneva, saaTis dadgena eklesiis zarebis rekviT, eklesiaSi misvla gansazRvrul dros). Tumca, isic Cans, rom adamiansac ZaluZs “daaCqaros” an “Seanelos” drois 135 msvleloba. amis magaliTia mRvdlis mosyidva, raTa man droze adre amcnos adamianebs “wminda drois” dadgoma. aRsaniSnavia is faqti, rom RamiT sikvdiliT dasjis akrZalvis tradicia kanonieri da ukanono mokvlis Sesaxeb arsebuli warmarTuli warmodgenidan modis (gureviCi 1972a: 38-39). sagaSi saubaria agreTve droze zemoqmedebis sxva formebzec, romlebic damaxasiaTebelia warmarTuli xanisaTvis; isini gviCveneben momavalTan damokidebulebis xasiaTs. CrdiloeTSi warmarTul epoqaSi yovelwliurad marTavdnen nadimebs da msxverplSewirvebs, raTa kargi da mosavliani weli yofiliyo. konungi flobda saidumlo Zalas, romlis meSveobiTac is drois sasikeTo dinebas da sakuTari xalxis warmatebebs uzvrunvelyofda. droze zemoqmedebis unari mmarTvelis pirad Tvisebebze ar iyo damokidebuli. am unars magiuri xasiaTi hqonda. sakuTriv Zalaufleba sakraluri iyo. konungs gansakuTrebuli urTierToba hqonda zebunebriv ZalebTan. amitom mas SeeZlo, gavlena moexdina drosa da mosavalze ara marto sicocxleSi, aramed sikvdilis Semdegac. “inglingebis sagaSi” saubaria, rom konung domaldis dros SvedeTSi mosavali ar movida da xalxi SimSilobda. amitom ufsalaSi didi msxverplSewirva moewyo. pirvel wels msxverplad xarebi miitanes, magram amiT situacia ar gamosworebula; meore wels msxverplad ukve adamianebi Seswires, Tumca amasac ar mohyolia Sedegi. maSin miiCnies, rom SimSilobis mizezi TviTon domaldi iyo da msxverplad misi Sewirva gadawyvites. konungi mokles da sakurTxeveli misi sisxliT mobanes. amis Semdeg, domaldis Svilis dros, qveyanaSi kargi mosavali movida da mSvidobac damyarda. sagaSi aseve mocemulia legenda, romlis mixedviT, konungi auni sicocxlis gasaxangrZliveblad odins Tavis Svilebs swiravda (gureviCi 1972a: 29-31). winaqristianul xanaSi momavlis ganWvreta uSualod ukavSirdeba bedisweris ideas. samyaros da adamianis cxovrebas bedi veravin gaeqceva. is realuria adamianis TvalSi, marTavs da mas magram aranairi WeSmariteba ar gaaCnia. amitom bedis Sesaxeb SeiZleba mxolod imkiTxao. bedi winaswar sxvadasxva formiT avlens Tavs, magaliTad, grZneuli 136 sizmrebis saxiT. adamianebi grZneul sizmrebs maSin xedaven, roca maT cxovrebaSi kritikul momenti dgeba da roca bedi “axlosaa”. “olaf triugvasonis sagis” mixedviT, norvegiis damalvoda mmarTveli konung iarl olafis xakoni bondebs, iZulebuli romlebic gaxda, gaqceuliyo gabrazebuli iyvnen da misi meqalTaneobis gamo. iarlis monam karkma sizmari naxa, romelic, iarlis azriT, misi Svilis sikvdils moaswavebda (is marTlac mokla olaf triugvasonma). Semdeg karkma meore sizmaric naxa, romelic iarlma ukve Tavisi sikvdilis momaswaveblad miiCnia. mdevrebis SiSiT iarli, Tavisi sayvarlis daxmarebiT, msaxurTan erTad saRoreSi daimala. aqac naxa msaxurma sizmari, romelSic iarlma mosalodeli sikvdlis niSnebi amoicno. misi TqmiT, mas Tavisive msaxuri uRalatebda da mters gadascemda da amis Semdeg olafi sikvdiliT dasjida mas. sabolood es asec moxda (gureviCi 1972a: 41-43). rogorc vxedavT, islandiur sagebSi mkafiod fiqsirdeba droze zemoqmedebis TavisTavad, rogorc qristianuli, ganpirobebulia imiT, aseve warmarTuli rom skandinaviur formebi. es, CrdiloeTSi warmarToba da qristianoba didi xnis ganmavlobaSi Tanaarsebobda. juanSeris qristianuli “cxovreba vaxtang providencializmiT. winaswargansazRvruli da aq gorgasalisa” yvelaferi yvelaferi misi gamsWvalulia RmerTis nebiT mier xdeba. aris droze zemoqmedebis formebic qristianuli cnobierebis konteqstSi jdeba. sanam uSualod magaliTebze gadavalT, unda aRiniSnos, rom qristianuli religiis dominirebis pirobebSi droze zemoqmedebis formebi, SeiZleba, ise cxadad ar GCans, rogorc es islandiur Txzulebisagan, juanSeris gansxvavebiT snoris zemoqmedebis TvalsazrisiT, adamianis roli sagebSi teqstSi, friad gvxvdeba. droze mokrZalebulia, Tumca garkveuli miniSnebebi amis Taobaze mainc aris. Cveni yuradReba miiqcia momentma, romelic SeiZleba, RamiT brZolis Tu adamianis mokvlis akrZalvis tradicias exmaureba (rogorc islandiur sagaSi). Tumca is qristianuli saburveliT aris dafaruli. erT SemTxvevaSi, vaxtangi icavs am tradicias da, rogorc samagaliTo qristiani, Rames locvisTvis iyenebs. es Cans im pasaJSi, romelic “goliaT” TarxanTan vaxtangis SebrZolebas asaxavs: 137 “da daRamda dRe igi, da vaxtang Sevida karvad TÂsad. da dadga locvad, da cremliTa evedreboda RmerTsa, da vidre ganTenebadmde ara dajda que locvisagan: iTxovda RmrTisagan Sewevnasa. da mindobiTa RmrTisaTa eguleboda TÂTbrZola TarÃanisi, rameTu uSiS iyo viTarca uÃorco, da imedi hqonda RmrTisagan da Zalisa TÂsisagan. viTar ganTena, kualad STamovida TarÃan kidesa mdinarisasa, ayuedrebda kualad, da iTxovda muqarasa” (juanSeri 1955: 152). vaxtangi pirvelive Setevisas klavs Tarxans, miwaze davardeba, RmerTs Tayvans scems da madlobas swiravs. aq pirdapir araa naTqvami, magram garkveuli miTiTeba aris imaze, rom RamiT brZolis dro ar aris. Tumca meore adgilas, rodesac juanSeri sparselebTan brZolas aRwers, gorgasalma am mxriv garkveuli “TviTneboba” gamoiCina: “Ramesa nislisagan ganciskrebulsa oden daesxa vaxtang sparsTa zeda... da ciskari ra aReReboda, daesxa da Sevlo vidre palatamde mefisa. Sevida karavsa Sina mefisasa da mefe Seeswra cxensa zeda, da Ze misi bartam mokla da mohkueTa Tavi misi (juanSeri 1955: 202). am SemTxvevaSi vaxtangi locvisaTvis gankuTvnil dros _ RamiT _ mters Tavs daesxa. rogorc zemoT aRvniSneT, sagaSi adamiani bedisweris ganaCens da momavlis Sesaxeb informacias grZneuli sizmris meSveobiT igebs. juaneSrTan momavalis gageba Tu masze zemoqmedeba wmindad qristianuli xilvebis meSveobiT xdeba. xilvebs RmerTi rCeul adamianebs uvlens da amiT misi Tu qveynis momavalze niSans aZlevs. TxzulebaSi “cxovreba vaxtang gorgasalisa” aseTi xilvis Sesaxeb informacias im monakveTSi vxvdebiT, osebTan sadac omis bizantielebis Semdeg winaaRmdeg moulodnelia omzea pasaJi, saubari. rodesac warmarT gorgasali sparselebTan erTad qristianuli bizantiis winaaRmdeg midis saomrad. gorgasals daqvemdebarebuli jaris nawilebi, ZiriTadad sparselebi, angreven eklesiebs da xocaven sasuliero pirebs. gorgaslis brZanebiT, es devna Sewydeba, Tumca gaTavisuflebuli berZeni mRvdeli petre ridiT etyvis, rom miuxedavad am kargi saqcielisa, manamde qristianebis xocviT mefem mainc ganarisxa RmerTi. mRvdeli Txovs, rom vaxtangs sparselebis 138 nacvlad keisarTan hqondes kargi urTierToba. vaxtangi pasuxobs: Tu am Rames locviT keisars miCveneb, maSin dagijereb, rom Seni ganzraxva qristesTvisac sasurveliao. gorgasals ZilSi gamoecxadeba wminda nino, romelsac igi zecisa da qveynis mefeebis winaSe mihyavs. zeciuri meufe am SemTxvevaSi aris grigol nazianzeli, xolo qveynis mbrZanebeli bizantiis imperatoria. bizantiis imperatori taxtze Tavis gverdiT uTavisuflebs adgils gorgasals, uboZebs Zvirfas beWeds da Semdeg mimarTavs mas: “ukeTu gnebavs, raTa mogce gÂrgÂni, aRuTqvi vin-ese dgas Cven zeda, raTa hbrZodi mterTa misTa da miiRe misgan gÂrgÂni. moixila vaxtang da ixila jvari, romelsa frTeTa misTa zeda aqvnda gÂrgÂni. da umetesad xilvaman jvarisaman dasca SeZrwuneba, rameTu usaSineles iyo zari misi. da dadumna... da mihyo xeli keisarman da moiRo gÂrgÂni jvarisagan da daarqva gÂrgÂni igi vaxtangs Tavsa” (juanSeri 1955: 167). xilvis Semdeg vaxtangi bizantielebis mxares gadadis, ikvreba kavSiri keisarTan. es ukanaskneli sparselebisagan saidumlod gorgasals gvirgvins da jvars gaugzavnis. mefobis erTgvari legitimacia qristes da jvris xeldasxmiT xdeba. gorgasali realobaSi iRebs imas, rac sizmarSi ixila. TiTqos ise Cans, rom am xilvaSi adamianis xeli ar urevia, magram pirebisagan garkveuli Sesabamisad, sayuradReboa locviT xilvis TvalsazrisiT, misi momenti, gamowvevas vaxtangis momavalic rodesac aman vaxtangi moiTxovs. Zalisxmevis gansazRvra. am anu, Sedegic pasaJSic sasuliero es xilva, iyo da, Cans, rom vaxtangis xelisufleba sakraluria. oRond, skandinavieli konungebisagan gansxvavebiT, is Zaluflebas RmerTisagan iRebs, da ara warmarTuli xanis zebunebrivi Zalebisagan. msgavs moments vxvdebiT sxva qarTul teqstSic. kerZod, “istoriani da azmani SaravandedTani”-Si moTxrobilia: da mefe Tamar movida oZrÃes: da eaxlnes SavTeli, kaci filasofosi da ritori, leqsTa gamomTqmeli da moRuawebaTa Sina ganTqmuli, da evlogi salosad wodebuli da winaswar-mcnoblobisa Rirs-qmnili. amaT Tana iyvis mefe Tamar dRisi da Rame locviTa, fsalmunebiTa, RamisTeviTa dauZineblad, da yovelTa RameTa dRe-litaniobda da ara dascxreboda. da yovelTa saydarTa, 139 monasterTa da sofelTa ubrZana litanioba da vedreba... iyo vedreba RmrTisa da RameTa gaTeva laSqarTa gamarjuebisaTvis... xolo ese Tqmul ars, romel mefisa Tamarisa oZrÃes yofasa Sina eaxlnes SavTeli iovane da evlogi, da iyo vedreba RmrTisa da RameTa gaTeva laSqarTa gamarjuebisaTÂs. dResa erTsa SavTeli da evlogi mefesa Tamarsa winaSe sxdes: da anasdaT evlogi daeca Wmunvis saxed – da viTar aha esera _ samgzis, da meyseulad asxlta da xma yo: “aha wyaloba RmrTisa saxlsa zeda Tamarissa moiwia”... SavTelman rqua: “uwyode, mefeo, romel Cueneba ixila sulel- sagonebelman, garna Cuenebasa keTilsa vhgoneb!” amisTÂs daweres dRe da Rame da Jami igi (istoriani da azmani SaravandedTani 1959: 95-99). basili ezosmoZRvris teqstis mixedviT, Samqoris brZolis win Tamari eubneba anton Wyondidels: “miumceniT yovelTa eklesiaTa da monasterTa, raTa daucadeblni RamisTevani da litaniobani aResrulebodian yovelsa adgilsa, da wargzavneT friadi safase da saÃmari glaxakTaTÂs, raTa moicalon locvad da mowyale yon RmerTi, nu sada Tquan warmarTTa: sada ars RmerTi igi maTi...” (basili ezosmoZRuari 1959: 125). rogor vxedavT, zogierT qarTul teqstSi, gansakuTrebiT, juanSeris TxzulebaSi, adamianas mier drois kontrolis mcdelobebia asaxuli. Tu snori sturlusonis gamokveTilia, qarTul “haimskringlaSi” teqstebSi adamianis droze roli zemoqmedebis ufro mcdelobebi qristianuli konteqstSia naCvenebi. aq mainc xazgasmulia, rom drois meufe RmerTia, Tumca adamiani xandaxan TviTon iCens iniciativas. saerTod, motanili magaliTebi tipuria Sua saukuneebis adamianis cnobierebisaTvis. xilvebi da gamocxadebebi qristianuli religiis aucilebeli maxasiaTebelia. magram Cven am momentebs yuradReba drosTan, momavalTan damokidebulebis gvainteresebda is niunasi, TvalsazrisiT Tu rogor mivaqcieT. cdilobs konkretulad, adamiani momavali gamarjvebis Tu sasurveli Sedegis miRwevas RmerTis daxmarebiT. am mizniT is cdilobs, konkretul miiRos qmedebas, konkretuli sxvadasxva niSani rituals RmerTisagan imis asrulebs. is Taobaze, Tu rogor ganviTardeba movlenebi. ra Tqma unda, drois meufe RmerTia da adamiani maszea damokidebuli. amitom, SesaZloa, adamianis mcdelobebma 140 Sedegi ar gamoiRos. aseT magaliTs vxvdebiT grigori turelTan. is wers, rom tongrSi arivaciusis episkoposobis dros xma gavrcelda, rom hunebi galiaSi Semosevas apirebdnen. episkoposi, romelic Tavisi RvTismoSiSobiT gamoirCeoda, mTel dros locvaSi atarebda da RmerTs evedreboda, rom ar daeSva galiaSi “am urwmuno da RvTis uRirsi tomis” Semoseva. magram man uflisgan miiRo miniSneba, rom adamianebis codvebis gamo, misi locvebi ar iqneboda Sesmenili. maSin episkoposma romSi wasvla gadawyvita, raTa mindoboda mociqulis saswaulebriv Zalas. romSi yofnis dros episkoposi mTel dReebs da Rameebs mociqulis mimarT locvaSi atarebda, ise, rom arc Wamda da arc svamda. bolos mas mociqulma pasuxi gasca da uTxra, rom RmerTma mtkiced gadawyvita hunebis mosvla galiaSi, raTa maT qariSxaliviT gadauaron am qveyanas. man episkoposs saxlSi dabruneba da sikvdilisTvis winaswar momzadeba urCia (grigori tureli 1987: 33). rogorc vxedavT, miuxedavad adamianis mcdelobisa, man ver SeZlo winaswar gansazRvruli movlenis Tavidan acileba, is uZluri aRmoCnda. gamocxadebis garda, momaval droze zemoqmedebis qristianuli formebia sxva tipis zebunebrivi miniSnebebis axsna da gaTvaliswineba. magaliTad, miniSnebebi koknkretuli piris (magaliTad, mefis) an qveynis momavalze, miwisZvraze, xanZarze, nagebobis dangrevaze da a.S. ra Tqma unda, adimians niSans RmerTi aZlevs, magram adamiani iTvaliswinebs mas da amiT gavlenas axdens sakuTar Tu qveynis momavalze. magaliTad, ainhardi wers, rom karlos didis sikvdilamde cota xniT adre mravali zebunebrivi niSani moaswavebda mis daRupvas. maTi arsi gasagebi iyo ara marto garSemo myofebisTvis, aramed TviTon karlosisTvisac. avtori wers, rom bolo sami wlis ganmavlobaSi SeiniSneboda mzisa da mTvaris dabneleba, xolo mzes mTeli Svidi dRe Savi laqebi emCneoda. garda amisa, iyo sxva miniSnebebic, magaliTad, taZarsa da mefis sacxovrebels Soris agebuli portikis moulodneli dangreva, reinze xidis dawva, saqsoniaSi laSqrobis dros cidan cecxlis alis Camovardna, aaxenis sasaxlis xSiri ryevebi, eklesiaze mexis dacema da a.S. (ainhardi 1977: 166). cud miniSnebebze wers grigori turelic. mis TqmiT, mefe xilperikis mmarTvelobis meSvide wels, ianvarSi wvimda, elavda da saSineli Weqaquxili iyo. xeebma yvavilebi gamoisxes. caze kometa gamoCnda. aRdgomis 141 dRes qalaq suasonSi yvelam ixila almodebuli ca. parizSi ki namdvili sixxlis wvima wamovida da adamianebis tansacmeli ise daTxvara, rom isini SeZrwunebulebi ixdidnen samoss. amave wels xalxSi saSineli Wiri da avadmyofobebi gavrcelda, romelmac didi msxverpli moitana (grigori tureli 1987: 168-169). Cvens mier ganxiluli ramdenime momenti, ra Tqma unda, sakmarisad ar avlens, Tu ra temporaluri ritmebiT cxovrobda Sua saukuneebis qarTuli sazogadoeba. Cven visaubreT drosTan damokidebulebis im formebze, risi danaxvac movaxerxeT am etapze konkretuli teqtebis safuZvelze. erTi ram, albaT, SeiZleba iTqvas: droTa mravalgvarobis muxedavad, Sua saukuneebSi dro, pirvel rigSi, religiuri, eklesiuri iyo. maSindeli sazogadoebisTvis damaxasiaTebeli temporaluri heterogenulobac, xSir SemTxvevaSi, qristianul konteqstSi jdeboda. eklesiuri dro, rogorc dominanti socialuri dro, saerTo iyo sazogadoebis sxvadasxva jgufebisTvis. Sua saukuneebSi drois sazomi gansakuTrebuli mniSvnelobis iaraRebi iyo socialuri batonobisaTvis. “rogorc damwerloba, ise drois sazomi saSualebebi Zlieri fenis (sasuliero fena, aristokratia) sakuTreba iyo. masa ar flobda sakuTar dros da misi gansazRvris unaric ar hqonda. is emorCileboda zarebis, sayvirisa da raindis bukis meSveobiT dawesebul dros” (le gofi 2002: 217). ZiriTadad, swored “eklesiaTa samrekloebidan zarebis rekviT regulirdeboda drois mdinareba. magaliTad, igi krZalavda muSaobas sadResaswaulo dReebSi, awesebda marxvis periods drois garkveul monakveTebSi. garda amisa, micvalebulTa mosaxseniebeli locvebis da wirvebis saSualebiT, romelic miznad isaxavda gardacvlilTa imqveyniuri tanjvis Semsubuqebas, eklesia ereoda ara marto cocxali adamianebis, aramed saiqios drois periodSi msvlelobaSic, tardeboda” radgan (gureviCi 1972 aseTi liturgiebic garkveul b: 160). Sesabamisad, SeiZleba iTqvas, rom Sua saukuneebSi socialuri drois muefed qristianuli eklesia gamodioda. 142 daskvna kulturis mecnierebebis amosavali da fuZemdebluri principia kulturaTa gaazreba holistur WrilSi. am principis mixedviT, kultura aris mTliani, konkretuli TviTkmari da kulturuli rogorc konteqstidan mTliani da unikaluri erToba. maxasiaTeblebi amoglejili integrirebuli ram, erTobis, unda aramed es niSnavs, rom ganixilebodes ara kulturis, ganuyofeli da rogorc misi arsis gamomxatveli tipologiuri niSani. kulturaTa amgvari xedva, didwilad, kulturanTropologebis da kulturaTa kvlevis lokalur- civilizaciuri midgomis warmomadgenlebis mier SemuSavebul Teoriul da meTodologiur safuZvlebs emyareba. anTropologiuri da lokalurcivilizaciuri perspeqtiviT msoflio, realurad, mravali TviTmyofadi kulturisa da civilizaciis erTobliobas warmoadgens. yovelive amis gacnobierebam biZgi misca kulturuli da civilizaciuri maxasiaTeblebis kvlevisa da, maT safuZvelze, kulturaTa tipologiuri klasifikaciis mecnieruli tradiciis Camoyalibebas. qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis koncefciis, rogorc tipologiuri maxasiaTeblis analizi mis sxvadasxva aspeqtSi gaazrebas saWiroebs. am amocanam iseTi sakiTxebis gamokveTisken gvibiZga, romlebic, vfiqrobT, nawilobriv mainc mohfenen Suqs am fundamentur problemas. naSromis farglebSi gaanalizebulia Semdegi sakiTxebi: Sua saukuneebis saistorio mwerlobis Janrobrivi kuTvnilebis problema da misi mimarTeba droisa da istoriis ideasTan; warsulis organizebis formebi (periodizacia Camoyalibebis da qronologia); Taviseburebebi da koleqtiuri istorikosis roli mexsierebis am procesSi; momavalTan damokidebuleba; droTa mravalgvaroba Sua saukuneebSi da sxv. am problemebis analizis Sedegad, garkveul daskvnebamde mivediT: 1. iudeur-qristianuli droisa da istoriis Segneba yovelTvis ar aris Sua faqtori. saukuneebis qarTuli “qarTlis cxovrebis” teqstebis maorganizebeli Txzulebebis Janrobrivi siWrele, garkveulwilad, gansazRvravs im faqts, rom TiToeul teqstSi gansxvavebulad vlindeba drosTan damokidebuleba da 143 istoriis xedva. magaliTad, Janrobrivi araerTgvarovnebis gamo, leonti mrovelis “cxovreba qarTvelTa mefeTa” da juanSeris “cxovreba vaxtang gorgasalisa” Seicavs iseT plastebs, romlebic maT folklorul da epikur tradiciebTan akavSirebs. am teqstebSi, antikuri da bizantiuri “istoriebis” msgavsad, xSirad, sivrciTi da Tematuri faqtorebi gamodis wina planze. geografiuli Tu problemuri interesebi, garkveuli gagebiT, aneitraleben drois faqtoris mniSvnelobas TxrobaSi. ufro mniSvnelovania sad? vidre rodis? amaze miuTiTebs isic, rom orive teqsti Zalian mwiria TariRebiT. samagierod, dro sumbat daviTis-Zis “cxovreba maorganizebeli da uwyeba faqtoria. qristianuli xazovani qronologiuri monacemebiT bagratonianTa”-s teqstSi drois da ZiriTadi sagrZnobia primati, TariRebiT. iudeur- igi mdidaria miuxedavad aseTi sxvaobisa, “qarTlis cxovrebis” yvela teqsts aerTianebs e.w. “matianiseuli” Txrobis damaxasiaTebelia teqstSi qronikis Tanmimdevrobis dakavSirebis frazebi, mizniT stili, tipis dacvis, rac, teqstebisTvis. axali gamoyenebulia magaliTad, “xolo”, rogorc “maSin”, magaliTad, siuJetis sagangebo “amis wesi, winasTan sityvebi da Semdgomad”, “Semdgomad missa” da a.S. 2. qarTlis cxovrebis” teqstebi erTmaneTisgan gansxvavdebian daTariRebis sixSiriT, magram maT saerTo aqvT qronologiis da movlenaTa droSi lokalizebis garkveuli xerxebi. es xerxebi. ZiriTadad, Seesabameboda iudeur-qristianuli xazovani drois koncefcias. magaliTad, qarTveli avtorebi warsulis movlenebis aRwerisas exebian msoflio istoriis erTmaneTis am movlenaTa ambebsac; paralelulad xdeba Tanadroul zogierT mefeebisa bibliur qarTul da da teqstSi kaTalikosebis moRvaweobis wlebis dafiqsireba; garda amisa, naCvenebia mefeebis cxovrebis konkretuli wlebis da asakis Tanadrouli procesebi da sxv. 144 3. Sua saukuneebis qarTul sazogadoebaSi warsulis damaxsovrebis da organizebis xerxebi, maSindeli istorikosis roli koleqtiuri mexsierebis CamoyalibebaSi sainteresod vlindeba “qarTlis cxovrebis TxzulebaTa Suqze. Sua saukuneebSi, rogorc wesi, “masis” koleqtiur mexsierebaze zegavlena, misi formirebis mimarTulebis gansazRvra, ramdenadac es SesaZlebelia cnobier doneze, xdeboda emociuri zemoqmedebis gziT. msgavsi zemoqmedebis magaliTad gamodgeba qadageba, romlis meSveobiT masas “gasagebi” eniT miewodeboda bibliuri istoriis ZiriTadi momentebi. sakuTriv istorokosic bibliuri TemebiT operirebiT cdilobda, emociuri zegavlena moexdina Tavis auditorize. bunebrivi istoriul teqstebSic xilvebi, saswaulebi, kataklizmebi “dasamaxsovrebel”, RvTiuri nebis gamomxatvel niSnebad ganixileboda, romelTa gaTvaliswineba marTebda maSindel adamians. Sua saukuneebis teqsti agebuli iyo maSindel sazogadoebaSi miRebul Sablonur sqemebsa da narativebze. es narativebi gamoxatavda istoriis aRmasvlas Tu daRmasvlas; istoriis xangrZliv da uwyvet perspeqtivaSi dasanaxad, rac ase mniSvnelovani iyo qristianuli xazovani drois konteqtSi, iyenebdnen iseT xerxebs, romlebic warsulTan “xidis gadebaSi” exmarebodaT avtorebs. magaliTad, bibliur personaJebTan analogiebis, maTTan genealogiuri kavSirebis Ziebis, istoriis dasawyisis dabadebis personaJebTan gadatanis gziT xdeboda xangrZlivi da uwyveti istoriuli narativis ageba; “qarTlis cxovrebis” TxzulebebSic Txroba am da qristianul samyaroSi miRebul sxva narativebs misdevda. SeiZleba vTqvaT, rom Sua saukuneebis qarTul sazogadoebaSi, iseve rogorc medievalur evropaSi, mexsierebas gansakuTrebuli statusi hqonda. Cvens mier “qarTlis cxovrebi” teqstebSi dafiqsirebuli momentebi miuTiTebs, rom Sua saukuneebis qarTuli kultura “mexsierebis kultura” iyo. 145 4. warsulis gagebis garda, Sua saukuneebis droisa da istoriis koncefciaSi erT-erTi ganmsazRvreli niSani RvTis samsjavros molodini da momavlis esqatologiuri gancda iyo. am periodis qarTul istoriul aRsasrulze gageba ar aris, momavlis konkretulad, teqstebSi pirdapiri miniSneba samyaros Tumca amgvar istoriis xedvas apokalipsuri iudeur-qristniauli aucileblad ideebi, gulisxmobda. mkvlevarTa azriT, saqarTvelosTvis ucxo ar iyo da aq literaturuli gziT unda Semosuliyo. 5. Sua saukuneebis qarTul intepretaciasTan erTad, teqstebSi, drois drois aRqmis “oficialur” “mravalgvarobis” kvalsac vxvdebiT. kultura/sazogadoeba ar aris homogenuri, is kompleqsuri, mravali jgufisgan Semdgari erTobaa. Sesabamisad, ar SeiZleba dro imdenad unificirebuli iyos, rom ar arsebobdes lokalur konteqstze damokidebuli drois gagebebi. es SeuZlebelia Tundac 21-e saukuneSi da, miT umetes, Sua saukuneebSi, roca mravalaspeqtiani arastandartuli dro ar fenomenis, aRqmis iyo standartizebuli. misi qristianuli gamovlinebaa, drois gagebiT, magaliTad, leonti mrovelis TxzulebaSi farnavazis nadirobis da sizmris pasaJis arseboba. mkvlevarTa romelic drois azriT, ciklur es gagebas wminda miTosuri amJRavnebs. plastia, saintereso iyo agreTve juanSeris teqstSi adamianis mier droze zemoqmedebis unarze garkveuli miniSnebebis arseboba. qarTul teqstebSi aseve vlindeba bunebis drois, sxvadasxva lokalur konteqstze damokidebuli drois gagebebi. Tumca drosTan damokidebulebis es sxvadasxva forma, ZirTadad, qristianul konteqsts aris morgebuli. am debulebebis safuZvelze, SeiZleba iTqvas, rom Sua saukuneebis qarTul kulturaSi Tavsdeboda zogad drois aRqma qristianul da istoriis konteqstSi. gageba maSindeli organulad qarTveli istorikosi acnobierebda, rom drois meufe RmerTi iyo da istoriac RvTis Canafiqris droSi realizaciis process warmoadgenda. yvela 146 qristians istoriis erT dinebaSi rTavda saerTo sawyisis _ adamis drois da sasrulis - RvTis samsjavros gancda. amitomac iwyebda sumbat daviTisZe bagrationTa dabadebis personaJebidan. principic amaze Janrobrivi istorias sakuTriv, miuTiTebs. siWrelisa, adamidan maT, leonti “qarTlis miuxedavad rac da _ cxovrebis” Sedgenis Semavali teqstebis masSi mTavaria, mroveli erTmaneTTan organulad akavSirebda istoriis erTianobis Segneba. es erTianoba, pirvel rigSi qristianuli gagebiT, droSi Tanmimdevrobis danaxvas gulsxmobs. aqedan gamodinare, “qarTlis cxovrebis” teqstebi periodebis monacvleobis principiT aris dalagebuli. Zveli berZnuli “istoriisgan” gansxvavebiT, “qarTlis” cxovreba” ar iyo mxolod erTi lokaluri sazogadoebis matiane. Zveli berZnuli gagebiT, TiToeuli sazogadoeba sakuTar, avtonomiur, sxvebisgan gancalkevebul droSi cxovrobs. erTi polisis dro ar miesadageboda meoris dros, radgan ar arsebobda erTiani qronologia. es iyo erT-erTi mizezi imisa, rom antikuri xanis istoria, faqtobrivad, erTmaneTTan daukavSirebeli xalxebis istoria iyo. sxva sazogadoeba niSnavda sxva dros. amis sapirispirod, Sua saukuneebis qarTuli sazogadoeba Tavis Tavs zogadqristianuli, xsnis istoriis nawilad moiazrebda. yovelive zemoTqmuli ar niSnavs, rom am problemis Semdgomi kvlevis saWiroeba ar arsebobs. winamdebare naSromi, vfiqrobT, am TvalsazrisiT ufro met kiTxvas gaaCens, vidre pasuxebs gascems. rogorc aRiniSna, anTropologiuri perspeqtiva drois aRqmisa da istoriis gaazrebis problemis mravalmriv analizs iTvaliswinebs. Cvens mier ganxiluli ramdenime momenti, ra Tqma unda, sakmarisad ar avlens imas, Tu ra temporaluri sazogadoeba. ritmebiT am cxovrobda problemis Sua mxolod saukuneebis ramdenime aspeqtiT qarTuli kvleva srulyofil suraTs ar mogvcems, miT umetes, imis gaTvaliswinebiT, rom msgavsi kvlevebis gamocdileba CvenSi, jerjerobiT, ar arsebobs. drois aRqmisa da istoriis gaazrebis problema imdenad fundamenturi sakiTxia, rom man SeiZleba gamoavlinos sazogadoebis msoflmxedvelobrivi dasawyisia, Zafis tendenciebi. erTi wveri, vfiqrobT, romelsac es SeiZleba naSromi am mxolod problemasTan dakavSirebuli uamravi sxva sakiTxi amohyves. 147 Cveni azriT, saWiroa Sua saukuneebis wyaroebis mimarT axali kiTxvebis formulireba. aseve aucilebelia, istoriuli teqstebis garda, sxva naratiuli wyaroebis (agiografia, poezia, eposi) gaanalizeba. magaliTad, saintereso iqneboda saistorio da agiografiuli teqstebis erTmaneTTan Sedareba gaviTvaliswinebT im drosTan damokidebulebis garemoebas, rom Sua TvalsazrisiT. saukuneebSi Tu mwerlobis sxvadasxva Janrs Soris mkafiod dadgenili sazRvrebi ar arsebobda, msgavsi tipis kvlevam, SesaZloa, bevri msgavsi niSani gamoavlinos, rac meti da ufro safuZvliani daskvnebis gakeTebis SesaZleblobas Seqmnis. Sua saukunebeebis qarTuli saistorio teqstebis analizis dros aseve aucilebelia qarTul xalxur tradiciaSi drosTan mimarTebis specifikis gaTvaliswineba. rogorc vnaxeT, qarTul samecniero literaturaSi moipoveba gamokvlevebi “qarTlis cxovrebis” teqstebSi folklorul motivebze. Tumca konkretulad drosTan damikidebulebis kuTxiT naratiul wyaroebSi folkoruli tradiciis gavlenis kvleva jer kidev win aris. sakuTriv qarTul xalxur zepirsityvierebaSi drois aRqmis problemaze arsebuli naSromebi am TvalsazrisiT did damarebas gagviwevs. saerTod, nebismieri wyaro, romelic maSindel sazogadoebaSi drois aRqmis Sesaxeb raime miniSnebas mainc mogvcems, aucileblad unda iyos gaTvaliswinebuli. magram, vfiqrobT, wyaroebis gamravalferovnebam ar unda gamowvios mTavari sakiTxidan, misi kvlevis arealidan gadaxveva. yovelTvis unda gvaxsovdes, rom Cveni kvlevis ZiriTadi obieqtia kultura/sazogadoeba, rogorc erToba. amitom Cveni mizani ar unda iyos magaliTad, imis garkveva, Tu ra adgili ekava “naTlis” gaazrebas Sua saukuneebis qarTvel neoplatonikos filosofosebTan. CvenTvis mTavari unda iyos imis dadgena, ramdenad hqonda am filosofosebis Sexedulebebs gamoZaxili sociumis doneze. Sua saukuneebis qarTul kulturaSi drois aRqmisa da istoriis gaazrebis problemis kvlevaSi aucileblad mniSvnelovani komponenti unda iyos komparativistuli meTodis gamoyeneba ufro farTo konteqstis gaTvaliswinebiT. warmodgenil naSromSi, ZiriTadad, zogadqristianuli momentebi dafiqsirda. Sedarebebi, umTavresad, medievaluri dasavleTisa da bizantiis saistorio tradiciebTan keTdeboda. 148 vfiqrobT, istoriis samomavlod koncefciis qarTul problemis kulturaSi kvleva unda drois aRqmisa warimarTos da somxur, rusul, balkaneTis qvynebis, muslimur da sxva saistorio tradicebTan Sedarebis gziTac. magaliTad, CvenTvis gansakuTrebiT sainteresoa somxur saistorio tradiciaSi igive problemis gaazrebis Taviseburebebi. jerjerobiT, rogorc zemoT gvqonda saubari, is viciT, rom somxuri da qarTuli saistorio mwerloba erTmaneTisgan bevri niSniT gansxvavdeba. somxuri saistorio mwerloba ufro met saerTos amJRavnebs maSindel bizantiur tradiciasTan, vidre “qarTlis cxovreba”. ra mdgomareobaa drois da istoriis gagebis TvalsazrisiT, es samomavlo kvlevis sagani unda gaxdes. aseve Zalze mniSvnelovani iqneboda balkaneTis qveynebis saistorio tradiciebTan Sedareba. rogorc cnobilia, qarTul samecniero wreebSi arsebobs mosazreba, romlis Tanaxmad, qarTuli kultura e.w. balkanurxmelTaSuazRvispiruli sivrcis nawilia. sainteresoa, ra suraTi gamoCndeba drois aRqmisa da istoriis gaazrebis kuTxiT Cveni saistorio mwerlobis baklaneTTan Sedarebis Sedegad. garda amisa, muslimuri da qarTuli istoriografiuli tradiciebis Sedareba garkvel sicxades Seitans qarTuli kulturis civilizaciuri raobis kvlevis ganmavlobaSi TvalsazrisiTac. muslimur qarTuli samyarosTan kultura uSualo SexebaSi saukuneebis viTardeboda. sainteresoa, Tu hqonda raime saxis gavlena muslimur istoriografiul tradicias qarTul saistorio mwerlobaze, drois aRqmisa da istoriis gaazrebis TvalsazrisiT? magaliTad, rogor SeiZleba aixsnas is faqti, rom “matiane qarTlisaSi” qristianul welTaRricxvasTan erTad vxvdebiT hijriT daTariRebis SemTxvevasac. gasarkvevia, es zogadi tendencia iyo Tu gamonaklisi aucilebelia SedarebiTi SemTxveva? swored kvleva, am qarTuli rac, da da albaT, sxva kiTxvebze pasuxis muslimuri saistoio garkveuli daskvnebis gasacemad mwerlobis gakeTebis saSulebas mogvcems. mkvlevrebi aRniSnaven, rom muslimuri istoriografiuli tradicia drosTan da istoriasTan damokidebulebaSi qristianul saistorio mwerlobasTan bevr msgavsebas avlens. a. al-azmehis (A. Al-Azmeh) TqmiT, 149 muslimur civilizaciaSi, tradiciulad, mimarT. warsulis mimarT Zlieri iyo interesi istoriis gansakuTrebuli damokidebuleba arabuli mwerlobis yvela JanrSi mkafiod vlindeba. “xsnis istoria” aris is, rasac muslimuri muslimuri gagebiT, samyaros Seqmna misi iseve, rogorc istoriuli qristianobaSi drois muslimur eyrdnoba. dasasrulis momaswavebelia. “pirvelma dawyebas, religia codvam” saTave tradiciaSic daudo istoria aris adamianebis gamosacdeli gadamwyveti dro. muslimuri gagebiT, istoriul droSi RmerTi Tavis Tavs winaswarmetyvelebis gamoCenaSi avlens. am drois kulminaciad ki muhamedis dabadeba (iseve rogorc qristinaobaSi _ macxovris movlineba) ganixileba (al azmehi 2007: 69-70). erT-erTi sagangebod yvelaze iyo gamorCeuli dakavebuli drois muslimi istorikosi problemiT. man dawera al-tabari msoflio istoria samyaros Seqmnidan mis dromde da is sam etapad dayo: samyaros Seqmna; muhamedamde arsebuli winaswarmetyvelebisa da mefeebis xana; muhamedis periodi. movlenaTa Tanmimdevrobis rekonstruirebis garda, tabari TiToeuli SemTxvevis zust daTariRebasac cdilobs. igi pedanturad, wlidan wlamde da, zogjer, Tvidan Tvemde Tanmimdevrulad warmoaCens movlenebs, gasakuTrebiT _ hijris Semdeg. tabari Zalian aris dainteresebuli imis gamorkveviT, Tu ra asakis aris samyaro da sanamde iarsebebs is. mTeli misi istoria ulmobeli dasasrulis mZafri gancdiT aris dawerili, radgan, maSindeli SexedulebiT, samyaro Tavisi arsebobis bolo saukunes iTvlida. tabari mxolod qronologiur Tanmimdevrobas ar aCvenebda, is swored rom bolo katastrofamde darCenil wlebs iTvlida. amgvarad, vxedavT, rom xSir SemTxvevaSi muslimi avtorebi zustad igive problemebiT arian dakavebuli, rac awuxebT Sua saukuneebis qristian qronistebs. am msgavsebas qristianuli da muslimuri religiebis saerTo “abraamistul” safuZvlebs miaweren (hamfri 1-3). unda aRiniSnos is, rom am etapze “matiane qarTlisas” SemTxvevas detalurad dawvrilebiT ar SevexeT, analizs radgan moiTxovda, es rac muslimuri Cveni istiriografiis naSromis miznebSi ar Sedioda. 150 amgvarad, SedarebiTi meTodis sxvadasxva mimarTulebiT gamoyeneba gacilebiT meti Sedegis momtani iqmeba. davinaxoT msgavsebebi Tu gansxvavebebi es saSualebas qarTul da sxva mogvcems, kulturebs Soris. rogorc vxedavT, warmodgenil naSromSi gakeTebul daskvnebTan erTad, bevri axali kiTxva da sakvlevi problema gamoikveTa, rac am naSromis erT-erT Sedegad SeiZleba miviCnioT. Tanamedrove humanitaruli mecnierebis erT-erTi problema swored is aris, rom saqarTvelos istoriis da kulturis ganmazogadebeli kvleva, faqtobrivad bolo aTwleulis ganmavlobaSi daiwyo. es maSin, roca dasavleTSi msgavsi kvlevebis uzarmazari da xangrZlivi tradicia arsebobs. amitom aucilebelia am mimarTulebiT samecniero kvleva-Ziebis gamococxleba da ukve arsebuli SegveZleba gamocdilebis met-naklebad myari gaTvaliswineba. da mxolod racionaluri amis daskvnebis Semdeg gakeTeba CvenTvis uaRresad aqtualur sakiTxebze, romlebic qarTuli kulturis raobas da danarCen samyaroSi misi adgilis gansazRvras exeba. 151 damowmebebi a) wyaroebi leonti mroevli 1955: leonti mroveli. cxovreba qarTvelTa mefeTa. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tbilisi, 1955. juanSeri 1955: juanSeri. cxovreba vaxtang gorgasalisa. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tbilisi, 1955. matiane qarTlisa 1955: matiane qarTlisa. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tbilisi, 1955. cxovreba daviTisi. mefeT qarTlis mefisa daviTisi cxovreba, teqsti 1955: cxovreba dadgenili mefeT yvela mefisa ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tbilisi, 1955. sumbat daviTis-Ze 1955: sumbat cxovreba daviTis-Ze. da uwyeba bagratonianTa. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tbilisi, 1955. laSa giorgis droindeli mematiane 1955: laSa giorgis droindeli mematiane. cxovreba demetre mefisa, cxovreba giorgi mefisa, cxovreba didisa mefeT-mefisa Tamarisi, cxovreba giorgi mefisa, Tamaris Zisa. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi I, Tbilisi, 1955. istoriani da azmani SaravandedTani 1959: istoriani da azmani SaravandedTani. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi II, Tbilisi, 1959 basili ezosmoZRuari 1959: basili ezosmoZRuari. cxovreba mefeT- mefisa Tamarisi. qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, tomi II, Tbilisi, 1959. 152 b) samecniero literatura averincevi 1977: Аверинцев С.С. Поэтика ранневизантийской литературы. Москва, 1977. avgustine 1995: netari avgustine. aRsarebani. Tbilisi, 1995. adami, b. drois aRqma. civilizaciuri Ziebani. # 3, adami 2005: Tbilisi, 2005. ainhardi 1977: Эйнгард. Жизнь Карла Великого (Вступительная статья, примечания и перевод с латинского А. П. Левандского). .Прометей, II. Москва, 1977. сс. 153-171. alasania 1986: Аласния Г. Г. Класификация грузинских письменных источников. Тбилиси, 1986. axvlediani 1992: axvlediani g. qarTuli saistorio mwerloba da folklori (XI-XIX ss). disertacia filologiur menierebaTa doqtoris samecniero xarisxis mosapoveblad.Tbilisi, 1992. bargi 1987: Барг М.А. Эпохи идеи: Становление историзма. Москва, 1987 barnardi 2000: Barnard, A. History and Theory in Anthropology. Cambridge University Press, 2000. baterfildi 1981: Butterfield, H. The origins of history. London, 1981. berki 2004: Burke P. What is cultural History. Polity Press, 2004. berki 1992: Burke P. Overture: The New History, its Past and its Future. New Perspectives on Historical Writing, ed. by Peter Burke. The Pennsylvania State University Press, 1992. berki 1980: Burke, P. History as Social Memory. Memory, History, Culture and the Mind. Edited by T. Butle. New York,1980. bloki 2003: Блок М. Феодальное общество. Москва,2003 bobkova 2003: Бобкова М.С. Память о собитии и представления об истории в исторических сочинениях эпохи средневековья и возрождения. Образы прощлого и коллективная идентичность в европе. Москва,2003. 153 bokli 1906: Бокль, Т. История цивилизации в Англии. СПб, 1906. gene 2002: Гене, Б. История и историческая культура средневекового Западa. Москва, 2002. gudmeni 2006: Goodman J. History and Anthropology. Companion to Histoiography. Ed. Michael Bently. London and New York, 2006. gureviCi 2005: Гуревич, А. Я. Жак Ле Гофф и «Новая историческая наука во Франции. Цивилизация средневекового запада. Екатеринбург, 2005. gureviCi 2004: «времени большой Гуревич, А. Я. Фернан Бродель, Певец Средиземноморья и длительности». Фернан Бродель, Средиземное море и средиземноморский мир в эпоху Филиппа II. Москва, 2004. gureviCi 2001: Гуревич, А. Я. К пониманию истории как науки о человеке. Историческая наука на рубеже веков. Москва, 2001, с. 166-174. gureviCi 1972: Гуревич, А. Я. История и сага. Москва, 1972 gureviCi 1972 (2): Гуревич, А.Я. Категории средневековой культуры. Петербург, 1972. damenia 2002: Дамения, О.Н. Кавказскя культурная общность: миф или реальность? Научная мысль Кавказа. № 1, 2002. dostalova 1982: Досталова Б. Византийская историография (Характер и форма). Византийский временник. Т.43, 1982. eliade 1987: Eliade M. The sacred and the profane. The nature of religion. New York, 1987. engestromi... 1997: Engeström, Y; Brown, K; Engeström, R; Koistinen, K. Organizational Forgetting: an Activity-Theoretical Perspctive. Collective Remembering. Ed. By D. Middlenton and D. Edwards. Sage Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 1997. ermolaevi 1980: Ермолаев И.П. Историческая хронология. Казань, 1980. vainSteini 1964: Вайнштейн О.Л. Западноевропейская средневековая историография. Москва, 1964. 154 veberi 2000: Webber .J. The Memorable, the Measurable, and a Good Sense of Timing: Jewish Sistems of Chronology and Periodisation. http://www.oslo2000.uio.no/program/papers/m2a/m2a-webber.pdf. viTrou 1988: Whitrow G. J. Time and History. Views of Time from Prehistory to the Present Day. Oxford. New York, 1988. volkeri...1987: Volker R; Schissler H; Introduction. History Textbooks and Perception of the Past. Perceptions of History. International Textbook Research on Britain, Germany and United States. Edited by V. R. Bergham & H. Schissler, Berg, 1987, pp. 1-17 zerubaveli 2004: Zerubavel E. Time Maps, Collective Memory and the Social Shape of the Past. Chicago and London, 2003. zerubaveli 2003: Zerubavel, E. Calendars and History: a Comparative Study of the Social Organization of National Memory. States of Memory. Continuities, Conflicts, and Transformation. Ed. By J. K. Olick. Duke University Press, Durham and London, 2003. TevdoraZe 1987: TevdoraZe g. istoriis erTianobis idea “qarTlis cxovrebis” mixediT. Tbilisi, 1987. TvaraZe 2004: TvaraZe a. saqarTvelo da kavkasia evropul wyaroebSi. Tbilisi, 2004. iarskaia 1089: Ярская, В.Н. Время в эволюции культуры. Саратов, 1989. ingoroyva 1978: ingoroyva p. Zveli qarTuli literaturis istoriis mokle mimoxilva. TxzulebaTa krebuli. tVI, Tbilisi, 1978. kakitelaSvili 2005: kakitelaSvili q. kulturuli procesebis marTva V-XI saukuneebis qarTuli agiografiuli teqstebis mixedviT. civilizaciuri Ziebani, #3, Tbilisi, 2005. gv. 13-31. karagiozovi 2005: Карагёзов Р. Коллективная память и «политика памяти» в странах центрального кавказа. J. Центральная Азия и Кавказ, №6 (42), 2005. karutersi 1993: Carruthers, M. The book of Memory. A Study of Memory in Medieval Culture. Cambridge University Press, 1993. kacitaZe 2001: kacitaZe k. snori sturlusonis “qveynierebis wre” arqauli teqstebis tipologia. ena da kultura, # 1, Tbilisi, 2000. 155 komberi 2006: Comber M. Re-reading the Roman Historians. Companion to Historiography. Ed. by M. Bently. London and New York: Routledge, 2006. Kottak C. P. Cultural Anthropology.The University of Michigan, 2000. kotaki 2000: kulturologia kulturologia. 2001: Tbilisi: Tbilisis saxelmWifo universitetis gamomcemloba, 2003. labaZe 2006: labaZe r. codva da SiSi Sua saukuneebSi (qarTuli mentaluri modelis ori apeqti). Tbilisi: gamomcemloba “liga”, 2006. laveni... Lavenne, F ; Renard, V ; Tollet, F. Fiction, Between Inner Life and Collective Memory. A Methodological Reflectio.http://www.bc.edu/publications/newarcadia/meta- elements/pdf/3/fiction.pdf lebedevi 2000: Лебедев А.П. Церковная историография в главных представителях с IV до XX в. СПб, 2000. le gofi 2005: Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового запада. Екатеринбург, 2005. le gofi 2002: Ле Гофф Ж. Другое средневековье. Время, труд и культура Запада. Москва, 2002. le gofi 1992: Le Goff J. History and Memory. New York: Columbia University Press, 1992. lubarski 1978: Любарский Я. Н. Михаил Пселл. Личность и творчество. Москва, 1978. lorTqifaniZe 1989: lorTqifaniZe m. ra aris qarTlis cxovreba? Tbilisi, 1989. memoti: Memmott P. Tangkic Orders of Time: an Anthropological Approach to Time study.mis.: http://scan.net.au/scan/journal/display.php?journal_id=59 midlenToni. . . 1997: Middlenton, D. Edwards, D. Introduction.. Collective Remembering. Ed. By D. Middlenton and D. Edwards. Sage Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 1997. misztali 2003: Misztal, B. A. Theories of Social Remembering. Open University Press: Maidenhead. Philadelphia, 2003. 156 momiliano 1977: Momigliano A. Essays in Ancient and Modern Historiography. Oxford, 1977. monahani …2000: Monaghan J; Just P. Social and Cultural Anthropology. A Very Short Introduction. Oxford University press, 2000. morgani 2006: Morgan D. The Evolution of Two Asian Hisotiographical Traditions. Companion to Histoiography.Ed.by M. Bently. London and New York, 2006. mukhia Mukhia 2000: H.. Time, Chronology and History: the Indian Case http://www.oslo2000.uio.no/program/papers/m2a/m2a-mukhia.pdf. muradovi…1986: Мурадов О.М; Полякова, Э.А. Трансформация мифологических и легендарных образов в таджикско-персидских хрониках XI-XV вв. Душанбе, 1986. Moore muri 1999: H. L. Anthropological Theory at the Turn of the Century. Anthropological Theory Today. Edited by Moore H. L. Polity Press, 1999. mWedliZe 1978: mWedliZe g. qronologiis ZiriTadi sakiTxebi. Tbilisi, 1978. mWedliZe 1963: Мчедлидзе Г.А. Хронология в древнегрузинской исторической литературе (V-XIV вв.). Тбилиси, 1963. nora 1989: Nora P. Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire. Representations, No. 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory. (Spring, 1989), pp. 7-24. patariZe…2005: patariZe l; kvaWantiraZe e. “qarTlis cxovrebis” SedarebiTi tipologia (sakiTxis dasmisaTvis). J. analebi, #1, Tbilisi, 2005. platoni 1994: platoni. timeosi. Tbilisi, 1994. redli 1997: Radley A. Artefacts, Memory and a Sense of the Past”. in Collective Remembering. Ed. By D. Middlenton and D. Edwards. Sage Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 1997. reinoldsi 2006: Reynolds S. The historiography of the Medieval West. Companion to Histoiography.Ed.by M. Bently. London and New York, 2006. repina...…2004: Репина Л.П; Зверева, В.В; Парамонова, М.Ю. История исторического знания. Москва, 2004. 157 repina 2003: Репина, Л.П. Образы прошлого в памяти и в истории. Образы прошлого и коллективная идентичность в Европе. Москва, 2003. rukiperti 2000: Ricuperati G. Time and Periodisation in the Western Universal Histories: from Eusebius to Voltaire. http://www.oslo2000.uio.no/program/papers/m2a/m2aricuperati.pdf sato 2000: Sato M. The Construction and Division of Time: Periodisation and Chronology. mis: http://www.oslo2000.uio.no/program/papers/m2a/m2a-sato.pdf sviderski 1958: Свидерский В.И. Пространство и время. Москва, 1958. stasiuleviCi 1902: Стасюлевич М. История средних веков в ее писателях и исследованиях новейших ученых. СПб, 1902. suprianoviCi 2003: Суприянович А.Г. Память чувства: коллективное индивидуальное в средневековом сознании. образы прошлого и и коллективная идентичность в Европе. Москва, 2003. squdsoni 2000: Schudson M. Dynamics of Distortion in Collective Memory. How Minds, Brains, and Societies Reconstruct the Past. Ed. by D. L. Schacter. Harvard University Press, Vambridge, Massacchusetts, London, England, 2000. grigori tureli 1987: Григори Турский. История Франков. Москва, 1987. udalcova 1988: Удальцова З.В. Византийская культура. Москва, 1988. udalcova 1982a: Удальцова З.В. Историко-философские воззрения светских авторов ранней Византии. Византийский временник. Т.43, 1982 (1). udalcova 1982b: Удальцова З.В. Церковные историки ранней Византии. Византийский временник. Т. 43, 1982 (2). qerTlidji 2006: Carledge P. Historiography and Ancient Greek Self-definition. Companion to Histoiography.Ed.by M. Bently. London and New York, 2006. Sapiro 1982: Шапиро А. А. Историография с древнейших времен по XVIII век. Ленинград, 1982. SoTeri 1997: Shotter, J. The Social Construction of remembering and Forgetting. in Collective Remembering. Ed. By D. Middlenton and D. Edwards. Sage Publications, London, Thousand Oaks, New Delhi, 1997. 158 Spengleri 1993: Шпенглер О. Закат Европы. Москва, 1993. Ciqovani Ciqovani 2005: civilizaciuri n. kuTvnileba saqarTvelos kulturuli civilizaciaTa Teorii raoba da konteqstSi (Teoriuli da meTodologiuri aspeqtebi). Tbilisi, 2005. Ciqovani 2003: Ciqovani n. dasavleTis da aRmosavleTis cnebaTa kulturologiuri Sinaarsis problema. kulturis istoriisa da Teoriis sakiTxebi, t.XIV, Tbilisi: Tbilisis saxelmwifo universitetis gamocemloba, 2003. Хазанов О.В. Еврейский религиозный историзм и некоторые xazanovi 2002: особенности национального сознания. Диалог со временем. Алъманах интелектуалъной истории. Вип.9.М: ИВИ РАН, 2002. xidaSeli m. samyaros suraTi arqaul saqarTveloSi. xidaSeli 2001: Tbilisi, 2001. xoStaria-brose 1996: xoStaria-brose leonti e. mroveli da “qarTlis cxovreba”. Tbilisi, 1996. javaxia (dasavleT 2005: evropa, javaxia bizantia, b. antikurobidan saqarTvelo). Sua saukuneebisaken Tbilisi: gamocemloba “universali”, 2005. javaxiSvili 1977: javaxiSvili, iv. Txzulebani Tormet tomad. t.VII. Tbilisi, 1977. jaruSi 2007: Jarausch K; Lindenberger H; Conflicted Memories. Europeanizing Contemporary Histories. New York, Oxford, 2007. joxaZe 1998: joxaZe g. avgustineseuli providencializmi da JamTaaRmwerlis religiuri msoflmxedveloba. Tbilisi, 1998. hamfri 2000: Humphreys R. S. Concept of time in Early Islamic Historiography. The Case of Abu Ja’far al-Tabari. mis.: http://www.oslo2000.uio.no/program/papers/m2a/m2ahumphreys.pdf hizeri 2006: Heather P. Late Antiquity and the Early Medieval West. Companion to Histoiography.Ed.by M. Bently. London and New York, 2006. 159
Benzer belgeler
sodomi
partiasTan dakavSirebiT mimdinareobs. ramodenime adamiani sapatimroSia, partia ki maTi bediT
arc interesdeba. yvelaze mTavari
isaa, rom miSa saakaSvilma ukrainaSi axali partiis Camoyalibeba
daiwyo ...
luda RoniaSvili
cocxali sarwmunoeba ara aqvs, misTvis saeklesio msaxureba, uflis swavlani da saidumloebebi gaubraloebulia, mxolod ritualia da siRrmiseul azrs moklebuli sityvebi. am
mdgomareobaSi SeiZleba iyos rogo...