ıcerık_2 - Denizhoca

!
YENİ İLETİŞİM ORTAMINDA ETİK: BOBİLER.ÖRG ÖRNEĞİ
Bülent Küçükerdoğan*, Deniz Yengin**
*İstanbul Kültür Universitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, İstanbul, Türkiye
[email protected]
**İstanbul Kültür Universitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, İstanbul, Türkiye
[email protected]
ABSTRACT
Today’s environment, where knowledge is considered to be the most essential capital, is regarded as
information society. Having become a significant value for the economies which go through the period
of structuring, information is the source of the level of development. Especially the diversity of the
environments brings out information and information mines. And amid this abundance one doesn’t
really know what and/or how to use and faces and intensive information bombardment. Today’s rapid
change of technology entails the change of communication process along with it. Through
digitilization, new media become the invididuals’ new social areas of activity. However, the digital
transformation gives rise to several problems. Especially the ethical problems become an issue as far
as the communication between the individuals in concerned. The examples used in this study are
contextually analyzed. The results of this analysis are evaluated in relation to the concept of ethics.
Keywords: Information society, New media, Digitalization, Ethics, Bobiler.örg
1. GİRİŞ
Bireylerin iletişim sürecinde her gün, her saat, her dakika, her saniye kullandıkları yer alan
ileti; insanların yaşayış biçimini ve şekillerini belirleme gücüne sahip olmaktadır. Özellikle
teknolojik yeniliklerle birlikte iletişim ortamlarında iletinin aktarımı hız kazanmıştır. Yeni
iletişim ortamının temelinde bilgisayar teknolojisi yer almaktadır. Sayısal bir teknikle ifade
edilen bilgisayar ikili kodlamayla işlem görmektedir. 0 ve 1 sayıları, durumun açık ve kapalı
olmasını belirtmektedir. Bireyler tarafından tam olarak bilinmeyen bu kodlama analogda olan
bir ürünün dijital olarak temsili durumundadır. Dijitalleşmeyle birlikte haberler ya da iletiler,
arayüzler aracılığıyla kolaylıkla kurgulanabilmektedir. Gündemi oluşturan ve dikkat çeken
haberler yeni iletişim ortamlarındaki kullanıcılar tarafından paylaşılmaktadır. Bu paylaşımda
kullanıcılar haberlerin içeriğiyle dijital ortamlarda oynayabilmekte ve yeniden
kurgulayabilmektedir. Bu bağlamda; çalışmada örneklem olarak seçilen bobiler.örg sosyal
paylaşım portalı, yeni iletişim ortamlarında etiksel açıdan incelenmektedir. Bu portalda
gündemle bağlantılı konularla ilgili seçilmiş ve paylaşılan görsel tasarımlar içerikleri
bağlamında çalışma gerçekleşmektedir. Bu incelemede; tasarımları kurgulayanların bakış
açıları, haber dilinde kullandıkları anlatım biçimleri, etkileme, yönlendirme, eleştirel yaklaşımı
ve takipçileri ikna etme kabiliyeti değerlendirilerek araştırma yapılmaktadır.
2. MEDYA ETİĞİ
Mesaj, bireylerin iletişim kurmalarındaki en önemli olgudur. Bu mesajlar doğrultusunda
oluşan enformasyon, bireyler tarafından yorumlanarak toplum içinde değer bulmaktadır.
McLuhan’a göre enformasyon; alınıp satılan bir ürün üretmekte kullanılan bir araç değil
bunun yerine enformasyonun kendisi alınıp satılan bir meta haline gelmiştir. Bu tanımlar
ışığında; iletişim ortamlarıyla bireylere aktarılan mesajların içeriği önem kazanmaktadır.
Ancak mesajların içeriği dikkatle bakıldığında etik sorunlar dikkat çekmektedir. Özellikle
ulusal gazeteler incelendiğinde bir olay hakkında birbirinden farklı yorum ve bilgiye
ulaşılabilmektedir. Günümüzde özellikle bireylerin ya da kurumların ideolojik duruşları ve
bakış açılarıyla iletiler üretilmekte ve bu üretim de beraberinde ahlaki sorunları beraberinde
getirmektedir.
763
!
!
!
Töre bilimi anlamını taşıyan etik kavramı yerine genellikle ahlak kelimesi kullanılmaktadır.
Etik; “ahlak” ya da “ahlakla” ilgili anlamını taşımaktadır. Ancak ahlak; yöresel, etik ise
evrensel bir bakış açısına sahiptir. Ahlaki olmayan anlamını taşıyan etik; “ahlaki açıdan kabul
edilebilir bireysel, kurumsal ve toplumsal değerlerin tanımlanması ve bu değerlerin insan
davranışını değerlendirmenin temel kıstası olarak kullanılması” olarak da tanımlanmaktadır.
(Demir, 2006, s.25) Bu tanımlar ışığında etik; evrensel olarak kabul görülen ilke, değer ve
ahlaki olgulara bağlı davranışlardır.
Günümüzde birbirinden bağımsız alanlarda etik dışı uygulamalara sıklıkla rastlanmaktadır.
Özellikle kitlelere ulaşan ve kitlelerin kullanımına sunulan yeni iletişim ortamlarında etik dışı
iletiler göze çarpmaktadır. Yeni iletişim ortamlarında üretilen ve yayınlanan veri
bombardımanı içinde güvenilirlik konusunda sorunlar göze çarpmaktadır.
Özellikle verilerin paylaşımında günümüzde toplumsal sorumluluklar ve düzensizlik
noktasında sorunlar bulunmaktadır. Kitle iletişim araçlarının temel işlevlerini yerine getirmesi
bağlamında McQuail; toplumsal sorumluluk kuramının ana ilkelerini şu şekilde
sıralamaktadır; (1) medya toplumuna karşı sorumluluğu ve bu sorumluluğun uygulanması,
(2) görevlerin (profesyonel öğreticilik, gerçeklik, doğruluk, nesnellik ve denge standartları)
yerine getirilişi, (3) medya kanunlar ve yerleşmiş kurumlar çerçevesinde kendi içinde
düzenleyici olmalı, (4) medya suça, teşvik edici ya da azınlık gruplarını tahrik edici olgulardan
kaçınmalı, (5) medya çoğulcu olmalı ve toplumların farklılıklarını değişik görüşlere yer
vererek aktarmalı (6) halkın iyiliğini temin için müdahaleye izin verebilmeli ve (7) medya
profesyonelleri işverene ve pazara olduğu kadar topluma karşı da sorumludurlar. (Demir,
2006, s.37)
Çaplı ise; medyanın güvensizliğiyle ilgili beş temel eleştiri noktasını belirtmektedir. Bunlar;
medyanın güvensizliği ve medya çalışanlarının bakış açıları; mesleki yetersizlikler; değer
yargılarındaki görüş ayrılıkları; medyanın toplumsal işlevleri konusundaki görüş ayrılıkları ve
medyanın yapısalcılığıdır. (Çaplı, 2002, s.9) Ancak günümüzde bu eleştirilerin yerine maddi
amaçlı bir yapı daha da göze çarpmaktadır. Temel amacı kar etmek olan medya
endüstrisinde etik uygulamalar ikincil bir durumdadır. Çaplı araştırmasında medya, içerik ve
izleyici üçgeninden yola çıkarak medya etiğinin anlaşılabilmesi için; medyanın tarihsel
gelişimi, medya endüstrisi, medya içerikleri, standartlaşma ve medyanın etkisi ve zararları
konusundaki tartışmaları açıklayarak gerçekleştirmektedir. (Çaplı, 2002, s.18)
Günümüzde iletişim ortamlarında güvensizlik ve yaşanan sorunların artmasıyla birlikte
medya etiği kavramı önem kazanmıştır. Ward; medyanın dürüstlük ve objektiflik felsefelerini
kullanarak kitleye ulaşması gerektiğini ifade etmektedir. (Wilkins, 2009, s.81)
Clifford Christians haber üretiminde özellikle dürüstlük, haysiyet ve şiddetten kaçınma olması
gerektiğini vurgulamaktadır. (Wilkins, 2009, s.250) Lou Hodges ise basının ilk başta özel
hayatın gizliliğine saygı duyması gerektiğini vurgulamaktadır. (Wilkins, 2009, s.277) Haber
Fotoğrafçılığında Etik adlı çalışmasında Julianne Newton; gazeteyi günlük olayların kayıt
altında toplandığı ortamlar olarak tanımlamaktadır. Bu haberlerin doğruluğunu
kuvvetlendirmek ve durumu tam olarak verebilmek için fotoğraflar kullanılmaktadır. (Wilkins,
2009, s.87) Bu noktada haberlerin en önemli araçları olarak yazılı malzeme ve resimli
belgeler gündelik yaşamımızın değişmez unsurları olarak sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak
buradaki en dikkat çekici unsur, aynı haberlerin birbirinden farklı biçimlerde ve içeriklerle
karşımıza çıkmaksıdır. Kitlelere sunulan haber iletileri bakış açılarına göre derlenmektedir.
Bu derlemeler beraberinde medyada etik sorunları da doğurmaktadır.
3. YENİ İLETİŞİM ORTAMINDA ETİK: BOBİLER.ÖRG ÖRNEĞİ
Bilişim odaklı bir çağda yaşamaktayız. Ancak bilişim kelimesinin anlamını tam olarak
bilmemekteyiz. Bilişim genellikle teknoloji olarak tanımlanmaktadır ve bu değerlendirme tam
olarak doğru değildir. Türk Dil Kurumu’nda bilişim kelimesi “insanoğlunun teknik, ekonomik
764
!
!
!
ve toplumsal alanlardaki iletişiminde kullandığı ve bilimin dayanağı olan bilginin özellikle
elektronik makineler aracılığıyla düzenli ve akla uygun bir biçimde işlenmesi bilimi” olarak
tanımlanmaktadır. Orkan ise bilişim teorisini; bilginin elde edilmesi, depolanması ve
aktarılması ile tüm problemler, bilgisayar sistemlerinde temel konuları oluşturmanın yanı sıra,
günümüzde tüm örgütsel toplumlarda olduğu gibi, işletme örgütlerinde de karşılaşılan en
karmaşık ve zor problemlere ilişkin çözümleri arayan ve geliştiren bilim dalı” olarak
açıklamaktadır. (Orkan, 1992, s.14) Bilişim Çağında Etik adlı çalışmasında Tıngöy ise;
iletişim biliminde yer alan veri alışverişinin bilişimle birlikte hesaplanabilir durumunu
açıklamaktadır. (Tıngöy, 2009, s.30) Bu çalışmaların ortak noktasında veri olgusu
bulunmaktadır. Bu açıklamaların ortak kesişiminde verinin; ekonomik kodlama yollarıyla
iletişim kanalından geçerek veritabanlarında saklanabilmesidir. Bu çalışmada özellikle bilişim
toplumu bağlamında dijitalleşmeyle birlikte bireylerin bakış açılarıyla yeni iletişim ortamlarını
kullanarak üretmiş oldukları ve kitlelere paylaştıkları iletilerin içerikleri çalışmanın inceleme
konusudur.
3.1. Metodoloji
Bilişim çağıyla birlikte teknolojik yenilikler medyanın kendini güncellemesini zorunlu
kılmaktadır. Dijitalleşme özelliğini taşıyan yeni iletişim ortamı olarak adlandırdığımız bu
alanlar etkileşimli bir biçimde kullanılarak tüketilmektedir. Günlük olarak kullandığımız iletişim
alanlarının yapısı hızlı biçimde gelenekselden elektroniğe doğru dönüşmektedir. Bu dönüşüm
özellikle gazetelerin internet ortamına aktarılmasıyla daha da yaygın hale gelmektedir.
Gündemi oluşturan haberler yeni iletişim ortamlarıyla birlikte kişilerin bakış açılarına ve
görüşlerine göre yeniden kurgulanmaktadır. Özellikle bireyler arasında yaşanan iletişim
sürecinde etik sorunlar dikkat çekmektedir. Bu bağlamda çalışmada; “bobiler.örg” sosyal
paylaşım portalı örneklem olarak seçilmekte ve bu portalda paylaşılan kurgulanmış görsel
araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Bu çalışma; tasarımları kurgulayanların bakış açıları,
haber dilinde kullandıkları anlatım biçimleri, etkileme, yönlendirme, eleştirel yaklaşımı ve
takipçileri ikna etme kabiliyetleri değerlendirilerek içerik analizi yöntemiyle gerçekleşmekte ve
toplanan veriler ışığında, hem nitel hem de nicel değerlendirmelerle irdelenmektedir.
3.2. Araştırmanın Bulguları
İçerik analizi; sözel, yazılı ve diğer materyallerin içerdiği mesajı, anlam ve/veya dilbilgisi
açısından nesnel ve sistematik olarak sınıflandırma, sayılara dönüştürme ve çıkarımda
bulunma yoluyla sosyal gerçeği araştıran bilimsel bir yaklaşımdır. (Tavşangil ve Aslan, 2001,
s.22) Bir başka deyişle, bu yöntem iletişim sürecindeki yer alan iletilerin içeriklerini
açımlamaya çalışmaktadır. Bu bağlamda; içerik analizi yöntemi kullanılarak 2011 yılında
gündemi oluşturan seçilen haberler çalışmanın örneklemini oluşturmaktadır. 12 ay boyunca
ön plana çıkan haberler, Bobiler.örg portalında kurgulanarak yeniden üretilmekte ve bu
şekilde paylaşılmaktadır. Paylaşılan bu haber iletileri, hem Hürriyet gazetesi hem de
bobiler.örg portalında aktarıldığı gibi içerik analizi yöntemiyle incelenmektedir.
765
!
!
!
Resim 1. “Basılmamış kitaba imha” başlıklı haberi
(Hürriyet gazetesi, 25 Mart 2011)
Günümüzde bilişim toplumunun dinamikleri, bireyleri ileti bonbardımanına tutmaktadır.
Özellikle dijital temelli yeni iletişim ortamlarının sınırsız veri aktarımı ve hızı, bireylerin
gündemi aralıksız takip etmelerine olanak sağlamaktadır. Çalışmada seçilmiş 12 haber
kaynağı bulunmakatadır. Bu haber kaynaklarından sadece Mart ayında gündemi oluşturan
Ergenekon Davası, Hürriyet gazetesi ve bobiler.örg portalında paylaşıldığı görselleriyle
birlikte aktarılmaktadır. Diğer haberler Tablo 1’de içerik analiziyle sunulmaktadır.
“Basılmamış kitaba imha” başlıklı haber, Ergenekon’dan dolayı tutuklanan gazeteci Ahmet
Şık’ın yazdığı kitapla ilgilidir. Bu kitabın basılmaması için yapılan uygulamalar haberin
içeriğini oluşturmaktadır.(Resim 1) Bobiler.örg portalında bu haber içeriğiyle ilgili “imamın
ordusu” başlıklı paylaşım facebook arayüzü kullanılarak gerçekleşmektedir. CHP Genel
Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, Türkiye Cumhuriyeti
Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve CHP Milletvekili Deniz Baykal facebook kullanıcısı ve
ortak arkadaş olarak gösterilmektedir. Facebook kullanıcılarının paylaştığı dosya(pdf) siyasi
görüşlere göre indirilmekte, beğenilmekte ya da yorumlanmaktadır. (Resim 2)
Resim 2. “İmamın ordusu” konulu görsel
(Bobiler.örg, 25 Mart 2011)
766
!
!
!
Tablo 1. Hürriyet ve Bobiler.örg Haber İletilerinin Karşılaştırmalı Tablosu
HÜRRİYET
BOBİLER.ÖRG
ENGELLEYİCİ /
DESTEKLEYİCİ
(ETİK DURUMU)
2011
(AY)
HABER BAŞLIĞI
HABER
TÜRÜ
TASARIM
BAŞLIĞI
ANLATIM
BİÇİMİ
OCAK
Karşılığı bu olmamalıydı
Siyasi
Arena
Görsel ve yazı
ŞUBAT
Magazin
Hıncal Uluç
Görsel ve yazı
MART
Hıncal Uluç’un Defne Joy
yazısı sanal dünyada
kıyamet koparttı
Basılmamış kitaba imha
Siyasi
İmamın ordusu
Görsel ve yazı
NİSAN
Kitapçığın şifresi
Siyasi
ÖSYM
Görsel ve yazı
MAYIS
BBG evi gibi izlediler
Dünya
Bin Ladin’in ölümü
Görsel ve yazı
HAZİRAN
Yine Erdoğan
Siyasi
Salgın haritası
Görsel ve yazı
TEMMUZ
Liste başı
Spor
Cezaevi
Görsel ve yazı
AĞUSTOS
Spor
Şampiyonlar ligi
Görsel ve yazı
Gündem
Hayvanla evlenme
Engelleyici
Dünya
Tecavüzcüyle
evlenme
Steve Jobs
Görsel
EKİM
Fenerbahçe’ye Avrupa
şoku
Hakimlerden şoke eden
tecavüz önerisi
Bu dünyadan Jobs geçti
Salgın büyük bir hızla
yayılıyor
Fenerbahçe cezaevi nakil
aracı
404 not found
Görsel
Dokunmatik kültür
Destekleyici
KASIM
Kötü başladık iyi gitmiyor
Siyasi
Kamer Genç
Görsel
Kürsüden uzaklaştırma
Destekleyici
ARALIK
Meslis’te bardaklı şiddet
Siyasi
Hasip Kaplan
Görsel
TBMM’nde şiddet
Engelleyici
EYLÜL
İÇERİK BAŞLIĞI
Yanlış anlamayın
Başbakanım, stat
yuhalatıyor
Testisi elinde
Engelleyici
Download dokunan
yanar.pdf
ÖSYM’ye güveniyor
musunuz?
Barrack Obama: “Nihayet!”
Engelleyici
Engelleyici
Destekleyici
Engelleyici
Engelleyici
Engelleyici
Destekleyici
Araştırmada incelenen 12 birbirinden farklı haber kaynağı dijital ortamda özellikle görsel
materyaller kullanılarak kurgulanmaktadır. Bu görsellerin büyük bir çoğunluğu yazılı ifadelerle
desteklenerek iletiler paylaşılmaktadır. Politika, spor, magazin, dünya gibi haber türleri
bobiler.örg portalının tasarımcıları tarafından ideolojik görüş ve bakışları doğrultusunda
güncellenerek kitlelere aktarılmaktadır. Üretilen tasarımların etik olma ve olmama durumları
engelleyici ve destekleyici olarak ifade edilerek araştırma gerçekleşmektedir. Haberlerin
içeriğine ters düşen yorumlar ya da görseller eklenmesi etik dışı ya da engelleyici olarak
ifade edilmektedir. Çalışma sonunda 12 haber kaynağının 8’inde etik dışı yorumlar ve
görseller bulunmaktadır. Haziran 2011 seçimleri sonrasında Adalet ve Kalkınma Partisi’nin
başarısı, ülkede yaşanan bir salgın gibi ifade edilmekte ve Türkiye haritasının illere göre
seçim sonuçlarının dağılımı, salgın sonuçları şeklinde sunulmaktadır. Burada özellikle
eleştirel bir tutum sergilenerek etik dışı bir durum ya da düşünce aktarılmaktadır. Bir diğer
etik dışı paylaşım 2011 Eylül haberinde yer almaktadır. Hakimlerin tecavüz edilen
tecevüzcüsüyle evlensin haberi yine etik dışı bir görselle paylaşılmaktadır. Tecavüz gören
kişi hayvan olarak gösterilmekte ve Hakimlerin önerisi ağır bir şekilde eleştirilmektedir.
Araştırma sonucunda; tasarımları kurgulayanların bakış açıları, haber dilinde kullandıkları
anlatım biçimleri, yönlendirme ve eleştirel yaklaşımları etik dışı olarak belirlenmektedir.
Bobiler.örg portalında kullanılan haberlerin büyük bir çoğunluğu araştırmada engelleyici
olarak ifade edilen etik dışıdır. Tasarımlarda en çok dikkat çeken durum ise siyasi haberlere
eklenen görüş farklılıklarıdır. Bu farklılık etik dışı yorumlarla ifade edilmektedir. İncelenen
bulgular sonucunda yeni iletişim ortamlarında etik dışı paylaşımlara rastlanmakta ve bu tür
paylaşımlar giderek artmaktadır. Yeni iletişim ortamı olarak incelenen Bobiler.örg portalında
özgür düşünceyle üretildiği ifade edilen paylaşımlar etik dışı tasarım ve kullanımlarla
gerçekleşerek paylaşılmaktadır.
4. SONUÇ
Teknolojiyle birlikte sosyal yaşamın bir parçası olmayı başaran yeni medya, her geçen gün
daha da hızlı bir biçimde kitleler tarafından kullanılmaktadır. Bu bolluğun içinde insanoğlu
neyi nasıl kullanacağını tam olarak bilmediği için boğulmakta ve bilgi bombardımanıyla karşı
karşıya kalmaktadır. Günümüzde yaşanan hızlı teknolojik değişim beraberinde iletişim
sürecinin de değişimini zorunlu kılmaktadır. Dijitalleşmeyle birlikte yeni iletişim ortamları,
bireylerin yeni sosyal etkinlik alanları olmaktadır. Ancak yaşanan dijital dönüşüm beraberinde
767
!
!
!
birbirinden farklı sorunları doğurmaktadır. Gündemi oluşturan haberler birbirinden farklı
ortamlarda dijital sistemler kullanılarak yeniden tasarlanmakta ve yeni tasarımlarıyla üretilen
iletiler paylaşılmaktadır. Bu paylaşım beraberinde farklı sorunlar doğurmaktadır. Özellikle
bireylerin düşünceleri ve bakış açıları haberlerin içeriğine etki ederek tasarımlar
oluşturulmaktadır. Bu düşünce ve bakış açıları başta tanımladığımız etik kavramıyla
örtüşmemektedir. Evrensel olarak kabul görülen ilke, değer ve ahlaki olgulara bağlı
davranışlar olarak tanımladığımız etik kavramı; yeni iletişim ortamlarında gözardı edilerek
haberler, iletiler ya da paylaşımlar gerçekleşmektedir. Çaplı’nın medyada etik konusu üzerine
belirttiği; medyanın güvensizliği ve medya çalışanlarının bakış açıları; mesleki yetersizlikler;
değer yargılarındaki görüş ayrılıkları; medyanın toplumsal işlevleri konusundaki görüş
ayrılıkları ve medyanın yapısalcılığı konuları günümüz yeni iletişim ortamlarının da en önemli
sorunu durumundadır. Geleneksel iletişim ortamında tam olarak çözüm bulamadığımız etik
değerler, dijitalleşmeyle birlikte yeni iletişim ortamlarının da ileti paylaşımında başlıca
problemi olmaktadır. Dijitalleşmeyle birlikte yeni iletişim ortamlarında kullanılan arayüzler
aracılığıyla kurgulanan iletilerin paylaşımı her geçen gün daha da artarak devam edecektir.
Belkide haber üretiminde ve paylaşımda; Harold Laswell’in iletişim sürecinde belirttiği beş
soruyu yeniden kendimize sorarak gerçekleştirmeliyiz.
KAYNAKLAR
Bobiler.org, (2011). 2011’in Bobiler Tarihi. İstanbul: Okyanus Yayınları.
Çaplı, B. (2002). Medya ve Etik. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Demir, V. (2006). Medya Etiği. İstanbul: Beta Basım Yayım.
Gülnar, B. vd. (2011). Yeni Medya ve Kültürleşen Toplum. Konya: LiteraTürk Yayınları.
Hepkon, Z. (2011). İletişim ve Teknoloji: Olanaklar, Uygulamalar, Sınırlar. İstanbul: Kırmızı Kedi
Yayınevi.
Innis, H. (2006). İmparatorluk ve İletişim Araçları (Çev: Nurcan Törenli). Ankara: Ütopya Yayınları.
Kejanlıoğlu, B. (2004). Türkiye’de Medyanın Dönüşümü. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Kellner, D. (2010). Medya Gösterisi (Çev: Zeynep Paşalı). İstanbul: Açılım Kitap.
Kieran, M. (1998). Media Ethics. London: Routledge.
Lumby, C. vd. (2004). Remote Control: New Media, New Ethics. New York: Cambridge University
Press.
Orkan, A. (1992). Bilişim Teorisi: Temel Kavramlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Stevenson, N. (2008). Medya Kültürleri: Sosyal Teori ve Kitle İletişimi (Çev: Göze Orhon ve Barış
Engin Aksoy). Ankara: Ütopya Yayınları.
Tavşancıl, E. ve Aslan, E. (2001). Sözel, Yazılı ve Diğer Materyaller için İçerik Analizi ve
Uygulama Örnekleri. İstanbul: Epsilon Yayıncılık.
Tıngöy, Ö. (2009). Bilişim Çağında Etik. İstanbul: Avcıol Basım Yayın.
Törenli, N. (2004). Enformasyon Toplumu ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye. Ankara: Bilim ve
Sanat Yayınları.
Wilkins, L. vd. (2009). The Handbook of Mass Media Ethics. New York: Routledge.
Hürriyet Gazetesi. (2011). Hürriyet Almanak 2011, İstanbul: Hürriyet Gazetecilik ve Matbaacılık.
768
!
!