27-Cekisen-Turkiye-1914

Pierre Loti
■
I
1914
Tercüman 1001 TEMEL ESER
Tercüman
1001 TEMEL ESER
&
P İ E R R E LOTİ
H azırlayan
F İK R E T ŞAHOĞLU
CAN ÇEKİSEN TÜRKİYE 1914
T ercü m an g a z e te s in d e h azırlan an
bu e s e r K ervan K ita p çılık
A. Ş.
o fs e t t e s is le r in d e b a s ılm ış t ır
1001 Temel Eser i
iftiharla sunuyoruz
Tarihimize m ânâ, m illî benliğim ize güç ka­
tan kütüphaneler dolusu birbirinden aeçme eser­
lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo­
loji, felsefe, folklor gibi mili! ruhu geliş tiren, ona
yö n veren konularda "Gerçek eserler" elimizin
altındadır. Ne var ki, elim izin altındaki bu
eserlerden çoğunlukla istifade edem eyiz. Çünkü
devirler değişm elere yol açm ış, dil değişm iş,
yazı değişm iştir.
Gözden ve gönülden uzak kalmış unutul­
maya yüz tutm uş -Ama değerinden hiçbir şey
kaybetm em iş, çoğunluğu daha da önem kazan­
mış- binlerce cilt eser, bir süre daha el atılmazsa,
tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir.
Çünkü onları derleyip - toparlayacak ve
günümüzün türkçesi ile baskıya hazırlayacak
değerdeki kalemler, gün geçtikçe azalmaktadır.
Bin yıllık tarihimizin içinden süzülüp gelen
ve bizi biz yapan, kültürümüzde "Köşetaşı"
vazifesi gören bu eserleri, tozlu raflardan kurta­
rıp, nesillere ulaştırmayı plânladık.
Sevinçle karşılayıp, ümitle alkışladığımız
" 1000 Temel Eser" serisi, Millî Eğitim Bakanlı­
ğınca durdurulunca, bugüne kadar yayınlanan
66 esere yüzlerce ek yapm ayı düşündük ve
"Tercüman 1001 Temel Eser" dizisini yayınla­
maya karar verdik. " 1000 Temel Eser" serisini
hazırlayan çok değerli bilginler heyetini, yeni
üyelerle genişlettik. Ayrıca 200 ilim adamımız­
dan yardım vaadi aldık. Tercüman'ın yayın
hayatındaki geniş imkânlarını 1001 Temel Eser
için daha da güçlendirdik. Artık karşınıza gu­
rurla, cesaretle çıkmamız, eserlerimizi gözlere
ve gönüllere sergilememiz zamanı gelmiş bulu­
nuyor. Millî değer ve m ânâda her kitap ve her
yazar bu serimizde yerini bulacak, hiç bir art
düşünce ile değerli değersiz, değersiz de değerli
gibi ortaya konmayacaktır. Çünkü esas gaye bin
yıllık tarihimizin temelini, mayasını gözler
önüne sermek, onları lâyık oldukları yere oturt­
maktır.
Bu bakımdan 1001 Temel Eser'den madd!
hiç bir kâr beklemiyoruz. Kârımız sadece gufur, iftihar, hizmet zevki olacaktır.
KEMAL ILICAK
Tercüman Gazetesi Sahibi
PİERRE LOTİ’nin HAYATI
Asıl adı Julien Viaud olan Pierre Loti, 14 Ocak
1850 de Fransa’nın Rochefort şehrinde doğdu. Deniz­
ciliğe m eraklı protestan bir ailedendir. Çocukluğu iç
açıcı bir çevrede geçmedi. Annesinin ve teyzelerinin
isteklerine uyarak, öğrenimine İncil okumakla başla­
dı. Bir şiire de Yunanca ve Lâtince dersleri aldı. Li­
seyi Rochefort’da bitirdikten sonra, ailenin denizcilik
geleneğine uyarak Deniz Akademisi’ne girdi. Ama, bu
tutum u denizcilikten çok, yaradılışına uygun egzotik
ülkeler görmek, tabiatı ve yalnızlığı seven rom antik
ruhunu tatm in etm ek isteğinden ileri geliyordu.
S
Akademiyi bitirdikten sonra, 1867 yılında «J|ean
Bart» gemisiyle ilk seferine çıktı. Otuz yıl bahriye su­
bayı olarak uzak denizlerde ve ülkelerde dolaştı. Bir­
birine benzemez toplum ların yaşayışını, duygu ve he­
yecanlarını eserlerinde aksettirdi. Bu ülkeler arasın­
da: Türkiye ve İstanbul, Japonya, Tahiti, İran, Sene­
gal başta gelir.
Samimi bir Türk dostu olan Pierre Loti, Trablusgarp, Balkan, 1. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele’de
Türkiye’yi Jkuvvtetle destekledi. îlk i 1870 yılında ol­
mak üzere birçok defa İstanbul'a geldi. Sevgi ve heye­
canla karşılandı. Devlet adamı ve yazarlardan geniş
bir çevre edindi. Hasköy, ^Tepebaşı, Kandilli, Divanyolu, Ortaköy, Çarşamba semtlerinde, çeşitli evlerde
10
ve yalılarda oturdu. Türkiye hakkında birçok eserler
yazdı. Onbeş kadar olan bu eserlerin birinci bölümü
Sultan II. Abdülhamit devrine aittir: Aziyade Fleurs
d’ennui, Fantome d’Orient, Les desenchantees, L’exilte, Jerusalem, La Galile ve Le Deserl. Bunlardan Azıyade ve Les Desenchantees (Kızgınlar) romanla­
rını Türkçeve çevirmiştir. B a l k a n H arbi’nden,
millî mücadeleye kadar geçen zamanı içine alan
ve Türk milletinin uğradığı haksızlıkların savun­
masını yapan kitapları ise dört tanedir. La Turquie
Agonisante (Can Çekişen Türkiye), Les M assacres d'Arm6nie (Ermeni Katliâmları), Les Allies qu’il nous faudrait, La Mort de nötre chere France en Orient..
Bunlardan başka, 1910 ve 1913 yıllarında İstanbul’da
geçirdiği günleri aksettiren bir hatıra kitabı: S u p re
mes Visions d’Orient.
Bu eserleriyle ve çeşitli gazetelerde çıkan yazıla­
rıyla Türk milletinin kalbinde unutulm az bir yer tu­
tan Pierre Loti’nin hatırasını yaşatm ak için, bugün
İstanbul ve Bursa’da çeşitli cadde ve kahvehanelere
onun adı verilmiştir.
Orijinal bir romancı, kuvvetli bir polemikçi ola­
rak bütün dünyada büyük şöhret kazanan Pierre Loti,
1891 de Academie Français’e üye seçildi. 1922 yılında
da Legion d'Honneur nişanını aldı. Büyük yazar, 1923
de Hendaye’de öldü. Vasiyeti üzerine Saint - Pierre
d ’Oleron adasındaki aile bahçesinin derinliklerine gö­
müldü.
Pierre Loti’nin eserlerinde, bütün eski güzelliklere
açık, mistik ve melânkolik bir ruhun akisleri görülür.
Üslûbu lirik ve renklidir. Onun düşünce ve zihniyeti­
ne karşı olanlar bile, bu söyleyiş güzelliğinin değerini
kabul etmek zorunda kalmışlardır.
11
Gustave Lanson’un dediği gibi: O, Fransız edebi­
yatının en büyük ressamıdır. Özellikle, Doğu ve Uzak
Doğu’yu anlatırken başvurduğu tasvirler, detaylara
kadar inerek, sihirli bir dünya çizerler.
Loti, saf bir rom antiktir. B atı’mn ruh inceliğini
silip süpüren endüstri hamlelerine karşı, sürekli bir
kaçış hâlindedir. Onun istediği hayallerle dolu büyülü
iklimler artık Avrupa’da yoktur. Onun için Doğu’ya,
eski medeniyetler ülkesine sığınır. Orada herşey, saf
bir masal dünyasını andırır. Orada insanlar makine
dişlileri arasında ezilmemiş, büyük endüstri mücade­
lelerinin yıpratıcı temposuna girmemişlerdir. Orada
hayat, sâkin, sessiz ve rüyalı; insanlar mütevekkil, iyi
ve namusludurlar.
Bu Doğu’ya has, soylu ve İnsanî durum , Loti'nin
yaradılışına uygun düşer. Birbiri peşinden yayınladı­
ğı rom anlarda da, bu uygunluğun belirtileri kuvvetle
göze çarpar.
Loti, şiirli bir roman tü r’ü yaratm ıştır. Mistik bir
sarhoşluk, geçmiş özlemi ve egzotik güzellikler, bu
eserlerin ana dokusunu meydana getirirler.
Eserlerinin dökümü aşağıdadır:
1 — Aziyade, 1879 (Sultan II. Abdülhamit zamanın­
da İstanbul’da geçen, rom antik bir aşk romanı­
dır. İstanbul’un tarihî güzellikleri ve harem ha­
yatının esrarlı çekiciliği» eserin orijinalitesini
teşkil eder. Yayınlandığı zaman Fransa'da büyük
ilgi uyandırdı.)
2 — Rarahu, 1880 (Tahiti Adası’nın tabiat güzellik­
lerini anlatır.)
12
3 — Le Roman d ’un Sipahi, 1881 (Bir Sipâl.inin Ro­
manı, konusu Senegal'de geçer.)
4 — Le Mariage de Loti, 1882 (Loti’nin evlenmesi)
5 — Fleurs d ’Ennui, 1882 (Kader Çiçekleri)
6 — Mon Frere Yves 1883 (Kardeşim Yves)
7 — Pecheur d ’Islande, 1886 (tzlânda Balıkçısı.
Yazarın en tanuım ış eserlerindedir.
Hayatını
açık denizlerde kazanan Bretanya’lı bir balıkçı,
nın basit hayatını dolduran gerçek bir aşkın hi­
kâyesidir. Loti, bu romanında, denizi ve deniz
adamlarını, gerçeklerin dışına taşm adan, şiirli
bir dille anlatır.)
8 — Propos d ’exil, 1887
9 — Madame Chrysantheme, 1887 (Madam Krizan­
tem. Çin ve Japonya'nın, eski medeniyet izlerini
taşıyan hayatlarını anlatan bir romandır.)
10 — Japoneries d ’Automne, 1889 (Japon Sonbaharı)
11 — Au Maroc, 1889 (Konusu Fas’ta* geçer)
12 — Le Roman d'un Enfant, 1890 (Bir çocuğun Ro­
manı)
13 — Le Livre de La Piti6 et de La Mort, 189? (Mer­
ham et ve ölüm )
14 — Fantomes d'Orient, 1891 (Şark Hayalleri. Aziy ad l’nin devamı ve sonu)
15 — L’Exilee, 1893 (Sürgün)
16 — Matelot, 1893 (Tayfa. Bretanya balıkçılarının
hayatını anlatır.)
17 — J6rusalem, 1895 ,(Bir bölümü Türkiye'ye ait)
18 — La Galilöe, 1895
19 — Le D^sert, 1895
20 — Ramuntcho, 1897 (Bask halkını konu edinen
bir roman.)
13
21
22
23
24
25
£6
27
— Figures et Choses qui Passaient, 1897
— L lle du Rfive, 1898 (dram)
— ,Judith Renaudin, 1898
— Reflets sur La Sombre Route, 1889
— Les Demiers Jours de P6kin, 1901
— L’Inde Sans Les Anglais, 1903
— Vers Ispahan, 1904 (İsfahan’a Doğru. Bu gezi
eserinde İran, özellikle İsfahan ve Şiraz, bir res­
sam ustalığı ile tasvir edilmiştir.)
28 — Le Roi Lear, 1904 (Piyes. Emile Vedel ile bir­
likte.)
29 — La troisifcme jeunnesse de Madame Prune, 109!>
30 — Les Dlsenchantöes, 1906 (Kırgınlar. İstanbul
kadınlarını anlatır.)
31 — La mort de Philoe, 1909
32 — Le Château de la Belle au Bois dormant, 1910
33 — La Fille du Ciel, 1911 (Piyes. Judith Gautier ile
birlikte)
34 — Le Pelerin d’Angkor, 1912
35 — La Turquie Agonisante, 1913 (Can Çekişen Tür­
kiye)
36 — La Grande barbarie, 1915 (broşür)
37 — La Hyene enragöe, 1916
38 — Divers aspects du vertige mondial, 1917
39 — L'Horreur Allemande, 1918
40 — Les Massacres d'Arm^nia, 1918 (Ermenilerin
yaptıkları katliâmları konu edinir.)
41 — Les Allies qu’il nous faudrait, 1919 ( Bize ge­
rekli olan m üttefikler)
14
i2 — Prime Jeunesse, 1919
*3 — La m ort de nötre cher France en Orient, 1920
(Azir Fransamızm Şark’ta ÖKimü)
♦4 — Supr£mes Visions. d'Orient, 1921
45 — Un jeune offirier pauvre, 1923 (oğlu Samuel
Pierre Loti Viaud ile birlikte)
♦6 — Journal Intime, 1878 — 1881 — 1926
ÖNSÖZ
Pierre Loti, Trablusgarp savaşında Italyanlar’ın,
Balkan H arbi'nde i|se M üttefikler’in (Bulgaristan,
Yunanistan, Sırbistan, Karadağ) Türk ve müslümanlara yaptıkları zulüm ve katliâpılarm yakından şahidi
oldu.
Avrupa devletleri, Osmanlı İm paratorluğum u sar­
san bu savaşlar sırasında, daima haksızın ve kan dö­
kücülerin yanında yer aldı. Bunun birinci sebebi ise,
yıkılması istenen İm paratorluğun m irasına konmak
düşüncesi, ikinci sebebi ise, Avrupa’nın, bütün teknik
gelişmelerine rağmen bir türlü tesirinden kurtulamar
dığı dini fanatizm ’dir.
Bunun gözle görülür misâlini, o sıralarda Balkan
devletlerinin askerî bakım dan en güçlüsü Bulgaristan
verm iştir. Bulgar Kralı Ferdinand Koburg, Avrupa’yı
din yönünden etkisi altına almak ve gerekli yardımı
sağlamak için, Balkan Savaşı’na bir «Haçlılar seferi»
süsü vermiş ve bu propagandayı bütün savaş süresin­
ce başarıyla yürütm üştür.
Gerek Trablusgarp fâciası, gerekse Balkan Harbi
sıralarında, bütün batı toplumu elbirliği ile İtalya
ve m üttefikleri desteklem iştir, öyle ki, Avrupa bası­
nında. Türkler ve m üslüm anlar lehine hiçbir yayın
yapılmamış, gerçekler tamamen tersyüz edilmiştir.
16
Bu acı ve ümitsiz günlerde, sâdece birkaç yazar,
dinî ve politik çıkar hesaplarını bir yana bırakarak,
ezilenlerin tarafını tutmak cesaretini gösterebilmiştir.
Bunların başında, arkadaşı Claude Farrâre ile bir­
likte Pierre Loti gelir, değerli yazar, Türkleri haklı
gösteren hiçbir yazının yayınlanmasına istekli görün­
meyen Fransız basınında, kendisine zar zor bir yer
bulabilmiş ve böylece, gerçekleri olduğu gibi akset­
tirmek imkânına kavuşmuştur.
Orijinal adı «La Turquie Agonisante» olan bu kitap,
bu yazıların derlenmesiyle meydana gelmiştir.
Burada bazı sorular akla gelebUir: Pierre Loti,
Türk ve İslâm dünyasını neden bu derece içten bir
sevgiyle desteklemiştir? Neden bu uğurda dindaşla­
rını karşısına almak ve onlann türlü hiScumlanna uğ­
ramak riskini göze almıştır? Bu davranışı, gerçek bir
hak aramak düşüncesinin sonucu mudur, yoksa, duy­
gu dünyasını tatmin etmek gayesini mi gütmektedir?
Bu sorulan bir bu kadar daha uzatabiliriz, fakat
netice değişmez. Çünkü ortada duran bir gerçek var­
dır; o da: Sömürülmüş, aldatılmış, kaderine terkedil­
miş bir Türkiye’nin, küçük hesaplardan uzak kudret­
li bir kalem tarafından dünya ölçüsünde müdafaası­
nın yapılmış olmasıdır. Bu da yeter bir tesellidir.
Pierre Loti de bir batılı olarak elbette doğduğu
memleketin menfaatlerini düşünmek zorundaydı. Fa­
kat, bu menfaatlerin elde edilmesi için uygulanmasını
istediği metodlar, hiçbir zaman, başkalarının öne sür­
düğü insanlık dışı vahşet metodlan değildi. Çünkü o,
Doğu medeniyetini ve onun kaderci insanlarını gerçek
ı;
bir samimiyetle seviyordu. Onların, Batı medeniyeti
karşısında âciz ve güçsüz mahvolmalarını istemiyordu.
Ama, onların teknik ve endüstri hamlelerine girişip,
Avrupa’nın makine medeniyetini ülkelerine getirmele­
rini de istemiyordu. Doğu, sessiz ve rahat, kendi köşe­
sinde olduğu gibi kalmalı, hiçbir gelişme ve değişme,
onların yüzyılları kavrayan büyüsünü ve orijinal gür
zelliğini bozmamalıydı. Bu, duyguların emrinden dı
şarı çıkamayan bir rom antik’in istekleridir; fakat, ne
yazık ki, gerçeklerin dışındadır.
Pierre Loti’nin Doğu’yla ilgili romantizmi bu ba­
kımdan gerçeklerin dışına taşsa da, yine bir yerde,
insancı bir görüşe yönelmektedir. O* bugün bile Av­
rupa’yı tesiri altında tutan din taassubundan uzaktır.
İstanbul’un İslâmî silûeti, Halic’in eski devirleri yaşa­
tan havası, camiler, m inareler, saraylar, kubbeler...
Bütün bunlar, bir ölçüde, ruhunda güzellik duygusu
bulunanları ayn dinden olsalar da, tesiri altına alabi­
lir. Evet! Ancak bu kadar... Fakat Pierre Loti, bu ka­
darıyla yetinmez. O, bu İslâmî hava içinde yaşayanları
da sever. Hem de, asırlık çınar ağaçlan altında nargile
fokurdatan, az’a kanaat eden, kaderine boyun eğen,
başı sarıklı koyu müslümanları.. Ve bu tutum u, onu
diğer batılılardan ayınr. O Batı ki, bütün medeniyeti­
nin sebebini Hıristiyan dininin yüceliğine bağlar. Müs­
lümanlık, bir ilkel dindir onlarca. Bütün geriliklerin,
bilgisizliklerin, ilk ve kesin sebebidir. Bu bakımdan,
m üslüman ülkeleri, batılılar için, sömürülmesi gere­
ken açık pazarlardır.
Bu genel hüküm , pek tabiidir ki Türkiye’yi de
içine alır. Ve bunca muhteşem tarih m irası, fetihler
F : 2
18
ve kurulm uş yüce medeniyetler, dinî bir perspektiften
incelenir ve reddedilir.
Bu sözleri ispat etmek için, Doğu ve Batı yazar­
larının fikirlerine birazcık eğilmek gerekiyor, ilk ola
rak ünlü Fransız düşünürü Ernest Renan’ı ele alalım.
Renan’a göre, İslâmlık, ilimle bağdaşamayan bir din­
dir:
«Felsefe veya bilim adı verilebilecek her şeye, İs­
lâmlığın ilk yüzyılı kadar yabancı kalmış hiçbir şey
yoktur. Yüzyıllardan beri sürüp giden ve Arabistan’ın
vicdanını semitik Tanrı birliğinin türlü şekilleri a ra ­
sından muallâkta tutan bir din mücadelesinden doğan
İslâmlık, rasyonalizm veya bilim denilebilecek herşeyden bin fersah uzaktır. Bu mücadeleye, onu bir fütûhat ve yağmacılık vesilesi sayarak katılan Arap at
İJİan, devirlerinde dünyanın en yaman
savaşçıları
idiler. Fakat m uhakkak ki, onlar dünyanın en az filo­
zof insanları idi.»
(Renan — N utuklar ve konferanslar)
Rcnan, İslâm medeniyeti, İslâm san’atı, İslâm fel­
sefesi gibi sözlerin, bir yanlış anlamadan ileri geldiğini,
gerçekte bunların mevcut olmadığını ileri sürüyor:
«Bahsetmek istediğim şey, Arap bilimi, Arap felsefe­
si, Arap san’atı, İslâm bilimi, İslâm medeniyeti sözle,
ri ile ifade olunan yanlış anlam adır. Bu nokta üzerin­
de edinilen belirsiz fikirler, hususiyle yanlış m uhake­
melerden ve hattâ bazıları hayli ağır olan amelî hata­
lardan ileri gelmektedir.
Zamanımızda olup biten şeylerden azçok haberi
olan herkes, müslüman memleketlerinin bugünkü ge-
19
ıiliğini, İslâmlıkla idare edilen memleketlerin inhita
tını, kültürlerini ve terbiyelerini yalıuz bu dinden alan
ırkların fikir bakımından sıfır durum da oluşlarını
açıkça gösterm ektedir. Doğu’ya veya Afrika’ya gitmiş
olan herkes, hakiki bir m üm in’in kafasının ister iste­
mez dar bir nevi çemberle kasılı olduğunu ve bu çem­
ber yüzünden, o kafanın bilime mutlak surette kapalı,
bir şeyler öğrenmek ve yeni fikre açılmak kabiliyetin­
den mahrum bulunduğunu hayretle görm üştür. On
- on iki yaşlarına kadar bazan hayli uyanık olan müs­
lüman çocuğu, din terbiyesi görmeye başladığı yaşlar­
dan itibaren, birdenbire m utaassıplaşır, m utlak haki­
kat sandığı şeye sahip olmanın verdiği budalaca guru­
ra kapılır, kendini alçaltan şeyi bir imtiyaz sanarak
mesut olur.»
(Aynı eser — sayfa 184, 185)
Renan bu aşırı düşüncelerden sonra, İslâmlığı sa­
vunanlara karşı hücuma geçiyor:
«İslâmlığı müdafaa eden serbest düşünceliler onu
tanımıyorlar. İslâmlık, ruhanî ile cism anî’nin birbiri­
ne kaynaması, bir akidenin tahakküm ü, insanlığa vu­
rulan zincirlerin en ağırıdır. Ortaçağ’in ilk yarısında,
tekrar ediyorum, İslâmlık mani olamadığı felsefeye ta­
hammül etti; mani olamaması, henüz insicamsız ol­
masından, terör için iyi teşkilâtlanm am ış bulunmasındandı. Evvelce de söylediğim gibi, polis hıristiyanla­
rın elinde idi. Ve başlıca iş olarak alevîlerin teşebbüs­
lerini önlemekle meşguldü. Pek çok şey, bu gevşek
ağın örgüleri arasından kaçıp kurtuluyordu. Fakat İs­
lâmlık, eline âteşin imanlı yığınlarını g e ç i r i r
geçirmez her şeyi yakıp yıktı. Dinî terör ve riya revaç
20
buldu. İslâmlık zayıf zamanlarında liberal, kuvvetli
zamanlarında sert ve haşin davrandı. Bundan dolayı,
İslâmlığın yok edemediği bir şeyi, onun için şeref ve­
silesi saymıyoruz. Onun başlangıçta yok edemediği
felsefe ve bilimi, kendisi için bir şeref saymak, tıpkı
modern bilim keşiflerini ilâhiyatçılar için şeref say­
mak gibi olur.»
(Aynı eser — sayfa 199, 200)
Ve sonunda, müslümanların bir boyunduruktan
kurtulmaları için, dinlerinden vazgeçmelerini tavsiye
ediyor:
«Bazı kimseler, konferansımda Müslüman dinine
mensup olanlara karşı düşmanlık sezmişler. Bu hiç
de böyle değildir. İslâmlığın en büyük kurbanları müslümanlardır. Doğu seyahatlerinde kaç kere gördüm ki,
taassup, diğer insanları terörle ibâdete sevkeden az
sayıda insanlardan gelmektedir. Müslümanı din’inden
kurtarmak, ona yapılabilecek en büyük hizmettir. İçin­
de nice iyi unsurlar bulunan müslüman milletlerin
kendilerine ağır gelen bu boyunduruktan kurtulmala­
rım temenni etmekle, kendileri için kötü bir dilekte
bulunduğumu sanmıyorum.»
(Aynı eser — sayfa 211)
Batılılann, İslâm topluluğu içinde değerli bil
yeri olan Türkler hakkmdaki düşünccicri de diğerle­
rinden farklı değil. Balkan Savaşı yenilgisinden sonra*,
birkaç namuslu kalemin dışında hiç kimse, Türkiye'*
den yana çıkmadı. Belli bir din gayreti ve emperyalist
düşünce sistemi, Balkan vahşetlerinin üstüne medeni­
21
yet tülünü örtmeyi uygun buldu. İşte, bu tek yanlı fi­
kirlerden bir örnek:
«Balkanlar, hürriyetlerine kavuştular. Gazeteler­
den bu haberi okuyan tngilizler, derin bir düşünceye
varm ışlardır. Onların iyi tanıdıkları bir âlemden gelen
bu müjde önünde, bütün şark siyaseti ve İngiltere’nin
o m eşhur gayretleri gözlerinde canlanmıştır.
Bir zam anlar Rus Slavlannm istilâlarından ürken
ve bunları ric'at ettiren İngiltere, bugün Balkan Slavlarının zaferlerinden m em nundur. Ancak, «şark meseiesi»nin kesin hücumlarla halledilmesini
isteyenler,
İngiltere’nin bu politikasını terviç etm elidirler ki, Ru­
meli gibi Anadolu meselesi de halledilsin.
Türkiye nedir?
Türkiye, birbiri ardınca Asya’da kurulan askeri
ve dinî devletlerden biridir. Bu devlet, asker kuvve­
tiyle istilâ ettiği topraklarda birtakım karakollar kur­
muş ve hükm ünü yürütm eye başlam ıştı. Peşte’den
Tahran sınırına kadar uzanan bu geniş saha Timur
devletini andırıyordu. Bu idâre alanında bulunan biı
çok devletin hakları gasbedilmiş ve bunlar baskı
altında tutulm uştu.
Buralarda, belki yağmaların sonucu olarak m üt­
hiş bir sefalet hüküm sürüyordu. Birer geçmişe, birer
tarihe sahip olan bu mağlûp unsurlar yavaş yavaş
kendilerini toplamaya, uğradıkları felâketleri gider­
meye başladılar. M acaristan, Romanya, Sırbistan, Yu­
nanistan, Bulgaristan istiklâllerini ilân ettiler. Ve so­
nunda, eski mağlûpların galibiyetiyle, Balkanlar me.
selesi halledildi.
Şimdi bu olayların özetinden iki netice çıkarabili­
riz:
22
1 — Türkler devlet kuramazlar.
2 — Her Türk devleti yıkılmaya m ahkûm dur.
Türkler devlet kuramazlar.. Bu, m utlak ve kesin­
dir. Çünkü devlet idâresi usulünü bilmezler. Devlet
idaresi usulünü bilmek ise, bugünün ilmini öğrenmek
değildir. Bu öyle bir hassa’dır ki, devlet kurmaya
başlayan milletin karakterinde saklı bulunur. Türkler
de bu hassalar yoktur.
Şimdi, umûmi bir meseleye geçelim: Böyle bir
akıbete uğrayan Türkiye’nin uzun m üddet can çekiş­
me hâlinde kalması uygun m udur? Türkiye’yi bu
utanç verici durum dan kurtaracak kuvvet var mıdır?
Birinci soruya «hayır» cevabım veriyoruz. Fakat,
İkincisinin halledilmesi gerektir. Bir devleti kurtaran
kuvvet, manevî bir uyanıştır. Bu, millî ve rom antik
bir edebiyat demektir. Türkiye’de böyle bir edebiyat
yoktur ve olamaz. Türk rom antikleri hangi intikam
duygularını çoğaltacaklardır? Türkiye’de öyle birşey
yoktur. Türk edebiyatı sükûnet ve tasvir edebiyatıdır.
Bugünkü Rumeli için hiçbir intikam hissi duyuramaz.
Çünkü, Rumeli'nin geri alınamayacağına, Türk şairi
de, köylüsü de inanm ıştır. Bu, irâde dışı bir inanıştır.
İlkel bir hayat yaşayan T ürk’ün çalışmaları da
faydalı sonuçlar vermez. Çünkü, çalışmayı bilmezler.
Ancak Avrupa’dan m üteşebbisler getirmek lâzımdır ki,
çabuk ve geniş bir çalışma ile Anadolu im âr edilebilsin
Bu da Türkiye’yi değil, ancak Türkleri kurtaracak tek
yol olabilir.»
(Dr. Viringser’in konferansı, 1913)
Türk’ü küçük gören bu zihniyet, bu haçlı sayıkla­
maları, Balkan Harbi vesilesiyle bir kfere daha kendi
ni gösterm iştir. Hemen bütün yazarlar, «Şark mesele­
s i n i , Türklerin Avrupa’dan atılm ası ve paylaşdması şeklinde yorum lam ışlar ve Balkanlıların zaferleri­
ni, bu yolda atılm ış ilk adım olarak alkışlam ışlardır.
Paris Üniversitesi p ro fe s ö rle rd e n
Paul *Hory,
1913 yılında yayınladığı
«Türkiye Nasıl Paylaşıldı»
adlı kitapta şunları yazıyor:
«Bir Şark meselesi vardır. Çünkü, Ortaasya’dan
gelen Türkler ve Moğollar Ortaçağ’dan beri Doğu Av­
rupa’yı istilâ etmişler, oralarda hâkimiyetlerini kabul
ettirm işlerdir. Haçlılar’ın başarısızlığı, çeşitli Avrupa
devletlerinin iç teşkilâtlarında duraklam a
devrinin
başlaması, İstanbul’daki Rum İm paratorluğu’nun uğ­
radığı çöküntü, 14. yüzyıldan sonra Türklerin B atı’ya
doğru zafer yürüyüşlerini kolaylaştırm ıştır.
Şark meselesinin tarihi de, Türklerin Avrupa’dan
çekilmelerinin tarihidir. Bu çekilme d ezaruri idi.
Çünkü, Türkler buralarda esaslı hiçbir şey kuram a­
mışlardı. Son olaylar da gösterdi ki, Türklerin vatan­
severlikleri, devamlı faaliyet gösteren bir devlet teşki
lâtı kurmaya m uktedir değildir. Hattâ şöyle de denil­
di: «Türkler dört asır, hattâ daha fazla bir süre, Av­
rupa’da çadır kurmuşlardır.»
Gerçekten Türkler, buraları yalnız fethetmekle
kalmışlar, başka birşey yapmak istememişler veya ya­
pamam ışlardır. Türkler, mâliyesi, ordusu ve idâresiyle
muntazam bir devlet kuram am ışlardır.
Şark’a has
bir hareketsizlik, İslâm lara has bir kuvvete baş- eğiş­
le, sultanların, serdarların m utlak idâresi, sonunda
onları bir derebeyi çetesi hâline getirm iştir. Bu bakım­
dan, daha 18. yüzyıldan itibaren, Türk İm paratorluğu
24
parçalanm aya başlamıştı. Yeniçeri ordusu, düzensiz
bir milis kuvvetinden başka birşey değildi.»
Hiçbir tarihî gerçeği yansıtmayan ve tamamen
duygu plânında kalan bu fikirlere karşılık, bilim hay­
siyetini gözeten, tarih olaylarını tarafsız bir gözle değerlendirebilen batılı yazarlar da vardır. Bunlardan pro
fesör White
«Hilâfet Siyâseti ve Türklük Siyâseti»
adlı eserinde şu objektif yargılara varır:
«Bunlar, istilâcı Napolyon gibi bir dünya seyahati
yapmadılar. Bastıkları toprakları yüzyıllarca yönettiler
ve oralara temsil nişanlarını basarak bütün ülkeleri
İstanbul Hilâfeti altında toplamaya çalıştılar. Dünya­
nın yegâne cihangiri Türklerdir. Şarhnanlar, Şarlkeıv
ler, Napolyonlar birer aktördürler. Bir ihtiyar Macar’ın
dediği gibi: Onların hayatlarına karşılık, Türkiye'nin
yüzyılları vardır..
Bugün Türkiye mahvolsa bile, Kaşgâr’dan İstan­
bul’a kadar konuşulan Türk diliyle, tekrar bir Türk
İm paratorluğu kurarlar. Hazar Denizi’nin güneyinde­
ki İran Türkmenlerinden geçecek olan silsile, m üstak­
bel Cermenlik’ten, müstakbel Islâvlık’tan daha sağ­
lamdır. Arada hiçbir sınır, hiçbir tabiî engel yoktur.
Bu Türk İslâmları, Çin’den tâ Moskova’ya kadar uza­
nır ve Ural dağlarından itibaren millî bir bütünlük gös­
terirler. Artık bugün, her siyâset adamı itiraf eder ki,
Rusya Türkleri’nde bir milliyet hissi uyanmıştır. Bir
edebiyat, bir sanayi, b ir ticaret vardır. Bunlar yarın
için bir devrim hazırlayacaklardır.»
Ünlü Fransız tarihçisi Gustave Le Bon da, «Dünya
Muvazenesinin Bozulması» adlı eserinde, batılılann
25
hiçbir zaman tslâm zihniyetini ve medeniyetini anla­
yamadıklarını söyler. Ona göre, müslümanlık dünya­
ya şöyle yayılmıştır:
«Bu dinin dünyanın her tarafına yıldırım hızıyla
yayılması sebeplerini ve yeni dine girenlerin nasıl olup
da İskender tmparatorluğu’ndan daha büyük bir im­
paratorluk kurmak için gerekli olan kuvveti bulduk­
larım açıklamak o kadar kolay değildir.
Kendilerini Suriye’nin ebedî sahibi sanan Roma
lılar, buradan atıldıktan sonra, ruhları birleştiren ye­
ni dinin coşturup gayrete getirdiği göçebe kabilelerin
birkaç yıl içinde İran’ı, Mısır’ı, Kuzey Afrika'yı ve
Hindistan’ın bir kısmını fethettilerini görerek şaşınp
kaldılar.
Bu şekilde kurulan imparatorluk yüzyıllarca de­
vam etti. Bu saltanat Atillâ gibi Asya fâtihlerinin kur­
dukları imparatorluklara benzer, gelip geçici bir devlet
değildi. Çünkü, tslâm devletinin kuruluşu, Batı Avru­
pa barbarlık içinde yuvarlanırken, Doğu'da gözleri ka­
maştıran bir tazelikle parlayan tamamen yeni bir me­
deniyetin ortaya çıkışının başlangıcı oldu.
Araplar çok kısa bir zamanda, hiç alışmamış bir
gözün bile ilk bakışta tanıyacağı derecede yaratıcı
eserler vücuda getirdiler. Arapların imparatorluğu o
kadar genişti ki, bunun parçalanmaması imkânsızdı.
Nitekim, birtakım küçük krallıklara ayrıldılar. Ve
bunlar zayıfladılar. Moğol, Türk v.b. kavimler tara­
fından zaptedildiler. Fakat, müshimanlann din ve
medeniyetleri o kadar güçlüydü ki, eski ^Arap krallık­
larını zaptedenlerin hemen hepsi, mağlûpların dinini,
sanayiini ve çoğunlukla dilini kabul ettiler.
26
Arapların dini, onların kudretleri kaybolup dev­
letleri yıkıldıktan sonra bile yaşadığı gibi, gitgide da
ha da çok yayıldı. Bu dine girenlerin inanışları o de­
rece güçlüdür ki, içlerinden her biri bir havâri sayı­
labilir. Ve her havâri gibi kendi dinini yaymaya çalı­
şırlar.
Islâmiyetin büyük siyâsi kuvveti, çeşitli ırkları
aynı fikir etrafında toplamış olm asıdır. Ortak fikir
etrafında toplanma ise, çeşitli ırklara mensup insan­
lar arasında dayanışma kurmanın en tesirli vâsıtala­
rından biri olmuştur. Günün olayları da böyle bir dar
vanışm m ın gücünü ispat etti. Bu dayanışma, korkunç
İngiltere’yi bile Şark’ta geri çekilmeye mecbur etti.
B ritanya’yı yönetenler, Türkiye m üslümanlarının
ülkelerinden koparılıp atılm aJannı tahayyül ettikleri
zaman, bu kuvveti bilmiyorlardı. Yalnız Türklerin de­
ğil, bütün dünya müslüm anlarının kendi aleyhlerine
ayaklandıklarım gördükleri vakit, bu kuvvetin varlığı­
nı kabule yanaşmaya başladılar.
İstanbul’u elde tutacaklarını hayal eden Ingilizler, hayallerinin yıkıldığını gördüler. Özellikle, yenil­
miş ve silâhları ellerinden alınmış olan Türklerin,
kendilerine zorla kabul ettirilm ek istenen barış andlaşmasMiı re d ve Yunanlıları İzm ir’den .kovduktan
zaman, bunu iyice anladılar. Bugün İslâm, Avrupa’ya
kafa tutacak kadar güç kazanmıştır.»
Millî K urtuluş Savaşı, Batı emperyalizmine kar­
şı bir millî şahlanış gibi yorumlanabilir. Fakat, bunun
da ötesinde bir gerçek vardır ki, o da dindir. H ıristi­
yan Avrupa devletleri, bu savaşı, sömürücü efnelleriv-
27
le aynı paralelde giden bir din perspektifinden gör
müşlerdir. Gustave Le Bon, bu gerçeği saklamaz. Işte Lozan Konferansı münasebetiyle yazdıkları:
«Birinci ve ikinci Lozan kongreleri, Avrupa’nın
m üslüm anları hiç tanımadıklarını isbat etti. Bu kong­
relerde Şarlman zamanının baronları ile, şimdiki hu­
kuk profesörleri karşı karşıya gelselerdi, anlaşmazlık
daha fazla olmazdı. Konferanslarda hiç kimse, ne hi­
lâlden ne de salipten söz açtı. Fakat, tartışm aların giz­
li ruhunu, bu iki timsal arasındaki çarpışm a teşkil
etti.
Britanya İm paratorluğu’nun İslâmî anlayamaması
sebebiyle, İra n ’ı, Irak i, Mısır'ı kaybettiğini, H indis­
tan'ı bile elde tutm akta zorluk çektiğini yukarıda söy­
lemiştik. Bu hezimetlerin gerçek sorumlusu olan İn­
giliz Nazırı, m utaassıp protestan M. Loit Corc Yunan
lıları İstanbul’a doğru sürükleyerek Türkleri Avru­
pa’dan atmayı, salipin hilâlden intikam alması gibi ta­
hayyül etmişti. Fakat, kendi imânı kadar güçlü bir
imâna çarptı ve bu darbe ile bütün İngiliz müstemlekeim paratorluğu sarsıldı.»
Balkan Harbi sırasında katliâm edilen Türk hal­
kı gerçeğini, tamamen tersyüz ederek «Türkler katli­
âm ediyorlar» çığlıklarıyla dünyayı ayağa kaldıran
Avrupa basınının yersiz davranışlarını, Ingilizler de
Kurtiflujş Savaşımız sırasında aynen tekrar etm işler­
dir. (ius^ave Le Bon, bu konuda şöyle yazıyor:
«... Yukarıda gösterilen dinî sebeplerden başka,
Türkleri mâzur gösterecek bir sebep de, Yunanlılar
voltasıyla onları Avrupa’dan, özellikle İstanbul’dan
28
atmayı hayal eden İngiltere’nin yaptığı inkârı kabil
olmayan haksızlıklardır. Türkleri atmak için gösteri­
len tek sebep: Hıristiyan azınlığı devamlı şekilde
katliâm ettikleri idi. Pek haklı ve doğru olarak dene
bilir ki, eğer Türkler, İngiliz Hükûmeti’nin iddia et­
tiği katliâmların onda birini yapmış olsalardı, Doğu'da çoktan beri hiçbir hıristiyanın kalmaması ge­
rekirdi..
Gerçekte ise, bütün Balkanlılar —ırk ve dinleri ne
olursa olsun— büyük kıtalcidirler. Bunu bizzat Mös­
yö Venizolos’a da söyledim. Düşmanını boğup öldür­
mek, Balkanlar’da genellikle kabul edilmiş bir sanat­
tır.*
Avrupa devletlerinin Türkiye’ye karşı giriştikleri
şavaşlarda, daima din faktörü ağır basmıştır. Batı
dünyası, Osmanlı İmparatorluğu'nun, Avrupa içlerine
kadar sarkarak, oralarda yerleşmesini hiçbir zaman
affetmemiştir. Osmanlı Devleti’nin zayıf düştüğü gün­
lerde ortaya çıkarılan «Şark meselesi», doğrudan doğ­
ruya müslüman Türklerin Avrupa’dan
kovulmasını
öngören dinî karakterli bir plândır. Bu uğurda büyük
propaganda yapılmış. Balkan toplumlannm milliyetçi­
lik hisleri kamçılanmış, önce ayaklanmalar sonra sa­
vaşlarla istenilen sonuca ulaşılmıştır.
O zamanlar. Doğu ülkelerini sömürülmeye uygun
birer ilkel topluluk hâlinde gören Avrupa devletlerinin
bu dinî ve emperyalist karakterini kuvvetle teşhis
eden müslüman düşünür ve yazarları, Osmanlı İmpa­
ratorluğu'nun I. Dünya Savaşı'ndan sonra, içine düş­
tüğü çıkmazı üzüntüyle görmüşler ve İslâm dünyası­
nın bağımsız son kalesi saydıkları Türkiye'yi, toplu
29
bir halde desteklemişlerdir, özellikle. Hilâfet müessesesinin Türkiye'de bulunuşu, bu destekleyişte bü­
yük rol oynamıştır.
İşte, Avrupa’nın sömürücü karakterini aksettiren
bir kaç satır:
«Yine tekrar ediyoruz ki, zamanımızda bir mem­
leketi istilâ, yalnız topla, tüfekle yapılmaz. Zamanı­
mızın en istilâcı ordusu: Avrupa komisyoncuları, tel­
lâlları, gezgin ticaret memurlarıdır. Bu barışsever
düşmanlara kucağımızı açarsak, İktisadî istiklâlimizi
kaybetmiş oluruz. İktisâdi istiklâle malik olmayan bir
millet ise, siyâsi istiklâlini mihnet yükü gibi taşır gi­
der.»
(Şeyh Mihriddin Arûsi — 20. Asırda
Âlem-i İslâm ve Avrupa, 1911. Say­
fa: 73)
AvrupalIların istilâ ettikleri müslüman ülkelerin­
deki insanlık dışı hareketleri de şöyle özetleniyor:
«Medeni namını alan alçakların, Müslüman Afri­
ka’da yaptıklarını, hiçbir millet ve hattâ vahşiler değil,
insanlar, hayvanlar hakkında bile revâ görmezler. Or­
ta Afrika ahalisinden bir müslüman, bir hayvan kadar
bile, hayat hakkına sahip değildir. Silâhlarını teslim
etmiş büyük halk kitlelerini soğukkanlılıkla kurşuna
Üizmek, müslümanlara yer öptürmek, muhakemesiz
adam öldürmek, beş - altı yaşlarında kızcağızların
ırzına geçmek gibi mel'ânetler, Afrika'da hergün ya­
pılan alçaklıklardandır.»
(Aynı eser, sayfa: 26)
30
Emperyalist Avrupa’nın bir ufacık ülkesi
bile,
büyüklerinin yolundan gitmekten çekinmez ve en uy­
gun alan olarak tabiî /.enginlikleri sonsuz Müslüman
ülkeleri seçer:
«Hayvanat yetiştirmeye mahsus hârâlarla bile kir
yaslanması mümkün olmayan, Cava, Sum atra adaların­
daki milyonlarca müslüman, bir avuç Felemenk’in ke­
sesini doldurm ak üzere hayvan sürüsü gibi boğaz
tokluğuna çalıştırılıyor.»
(Aynı eser, sayfa: 27)
Fakat bu sömürü, sonuna kadar böyle devam et­
meyecektir. Yüzyıllar boyu bilerek uyutulan Doğu ül­
keleri, gerçekleri anlamaya ve uzun süren uykularından
uyanmaya başlam ışlardır:
«İslâm Âlemi, yüzyıllardan beri zillet ve tahkir
çizmesi altında ezile ezile, nihayet daldığı derin uyku­
dan uyanmış, zillet ve esâretini anlamıştır.»
(Aynı eser, sayfa: 59)
1919 yılında Londra’da faaliyete geçen
«Londra
İslâm Cemiyetri Merkezi» Genel Sekreteri ve tanın­
mış müslüman düşünürü Şeyh Hüseyin Kıdvaî de, I.
Dünya Savaşandan sonra haritadan silinmek istenen
Türkiye’yi içten savunanlar arasındadır.
«Türkler, İslâm dininin alem darlarındandır. Asır­
lardan beri bu şerefli mevkii elde etmiş bulunuyorlar.
Avrupa hattâ Amerika’nın, yani bütün Hıristiyanlık
dünyasının kılıcı, onların, yani Müslümanlığın üzeri­
ne çekilmiştir. «Onlar Meclisi»nin cevabı, Türk, yani
İslâm idaresini lekelemek istiyor. Gerçi ben Türk de­
ğilim. Fakat, Türkleri ve idarelerini bilirim, başkala­
rının idarelerini de gördüm. Bilirim ki, maddeci Av­
31
rupa
onun
lerin
tarih
meli
ancak kılıca hürm et eder. Ancak onun kuvvet,
hastalık ve gururunu iyi edebilir. Fakat, Türk
milli seciyelerine isnat edilen haksız tecâvüzler,
ve insanlığın huzurunda mutlaka müdafaa edil­
ve onların hakkında hakikat söylenmelidir.
Avrupa'da ve Amerika'da Türkler aleyhine yapı­
lan tek taraflı propagandaların ne kadar üzücü ve va­
him neticeler doğurduğunu tamamiyle biliyorum. Bu
propagandalar, ırkî ve dinî taassupları körükledi.»
(İslâm 'a Çekilen Kılıç — Şeyh Hüse­
yin Kıdvaî. Sayfa: 7, 1919)
Yazar, daha sonra, AvrupalIların Türkiye’ye karşı
giriştikleri savaşların dinî karakterini
şöyle anlatı­
yor:
«... Böyle bir muhit içinde Osmanlı Devleti’nin
hayatına son vermek gerektiğini, çünkü o yaşadıkça
hıristiyanlann esâret altında kalacaklarım ilân etmek,
hiç de şaşkınlık yaratmıyor. Kendine has faziletlere,
muhteşem bir geçmişe sahip olan ve bilhassa Fransa,
İngiltere gibi devletleri kendilerine borçiu bırakan, dün­
ya nüfusunun üçte birini teşkil eden, Islâm âleminin
merkez ve hududu olan bir devleti yıkmak hiç şüphe­
siz adaletsizliktir. Fakat, Hıristiyan Avrupa, hıristiyanları kurtarm ak fikriyle kendini tatm ine devam ettik­
çe, başka hiçbir şeye önem vermez.»
(Aynı eser, sayfa: 8)
Batı devletlerinin ne büyük bir din taassubuyla
hareket ettikleri ve bu yolda korkunç cinayetler işle­
mekten bile çekinmedikleri de .şu satırlarla belirtili
vor:
32
«Balkan muharebesinde İslâm ahalisini imha si­
yâseti takip olunduğundan, Carnegie İnceleme Heyeti'nin tevsik edilen beyânatına göre: Yüzbinlerce müs­
lüman erkek, kadın, çocuk kesildi. Birçok Ingilizin göz­
leriyle gördüğü gibi, Italyanlar Trablusgarp’ta sivil İs­
lâm halkını katlettiler. Fransız milletinin muhteşem ta­
rihini lekeleyen Cezayir ve Fas katliâmları, Rusların
Meşhed'de müthiş cinayetleri, Kongo'da AvrupalI olma­
yan işçilere karşı girişilen cinayetler, bunların hepsi
tarihe mal olmuştur.»
(Aynı eser, sayfa: 25)
Doğu ve Batı yağarlarından aktardığımız bu fi­
kirler, öyle sanıyorum ki bu eserin daha iyi değerlen­
dirilmesine yardımcı olacaktır. Ve görülecektir ki Pi­
erre Loti, fikir ve duygularıyla, Batı’dan çok Doğu'ya
yakındır. Çünkü, sadece orijinal görünme isteği veya
paradoks yaratma kayası, hiçbir yazan, inanmadığı
fikirlerle bu derece kaynaştıramaz.
Pierre Loti. bu tutumuyla Avrupa’nın hiddetini
üzerine çektiği gibi maalesef, Edebiyat-ı Cedide’nın
Batılı olmaya özenen bazı şair ve yazarlan tarafın­
dan da «Türkiye’nin Şarklı kalmasını istemekle» suçlandınldı. Bunlar, Pierre Loti’nin yalnız, eski mede­
niyetlere bağlı kalan romantik yönünü gördüler, Batı
sömürgeciliğine karşı Müslümanlığın ve ezilmiş mil­
letlerin müdafaası için baş kaldınşını görmezlikten
geldiler.
Son söz olarak şunları ekleyelim: Avrupa, uzun
yıllar sürdürdüğü sömürme politikası ve din fanatiz­
minin Müslüman ülkelerde uyandırdığı acı tepkiyi.
Pierre Loti'nin şahsında az da olsa giderebildi.
FİKRET ŞAHOĞLU
PİERRE LOTİ’NİN ÖNSÖZÜ
Şu dağınık satırları okuyacak olanların beni af
fetmelerini dilerim. Çünkü, bu sayfalar, birçok riya­
kârca alçaklıkların maskelerini indirmek, birazcık ol­
sun gerçeği göstermek ve adalet istemek için, bir
üzüntü ve tiksinti ateşiyle çabucak yazılmıştır.
Başladığım bu mücadeleyi sürdürm em gerektir.
Çünkü, hergün dâvâmın haklılığını doğrulayan yeni
bilgiler alıyorum. Konulan sansüre ve bunca söylenen
aldatıcı sözlere rağmen, gerçek, herkes tarafından an­
laşılacaktır.
Yangın... Katliâm... Yağma... Çapul... Ve son de­
rece canavarca kesilen insan uzuvları... İşte koyu Hı­
ristiyan olmakla övünen bu orduların bilânçolarmdaki haydutluklardan birkaç örnek.
Bazı ilkel toplum lann savaş sırasında bu gibi iş­
lere başvurm alarının bir zorunluk olduğunu isterler­
se itiraf ederim. Zaten, Hıristiyan «kurtarıcılar», fâ
cia yaratm a konusunda kendilerinden çok geride ka­
lan zavallı Türklerin aleyhine, bilgisiz kişileri kışkırt­
mak için böylesine uğraşmamış olsalardı bundan bah­
setmek lüzumunu bile duymazdım.
PİERRE LOTİ
F ; 3
YANGINDAN SONRA
11 Ekim 1911
Doğu’nun ışık saçtığı tarihlerden günümüze kadar,
olağanüstü sayılacak şekilde* eski durum unda kala­
bilmiş bir şehir, daha düne kadar varlığını koruyor
du. Bu şehirde, günümüz başkentlerinin özelliklerin­
den olan düdük sesleri, dem ir gürültüleri işitilmezdi.
Burada hayat, inanışlarının etkisiyle hırstan uzak, ha­
yal dolu, sâkin ve sessiz geçer, insanlar ibâdetleriyle
uğraşır, yüreklerine korku getirmeyerek ölümü dü­
şünür ve hep birbirine benzeyen gönül okşayıcı küçük
sokakları, gölgeli meydanları doldururlardı. Bu şeh­
rin adı İstanbul’du.
Burası, dünyanın öbür ucunda değildi. Avrupa’da,
şuracıkta, gürültülü Parisimizden ancak üç günlük
uzaktaydı.
Zavallı İstanbul’un son derece harap olduğunu
söylemek gerektir. Göreneğe uyan turist kalabalığı
—ki dünyanın insan sınıfları içinde, ne bakımdan
olursa olsun anlayış kabiliyetleri en sınırlı bulunan­
lar belki de bunlardır— vapurlardan, süslü trenlerlerden çıkıp da, her yanı dolduran çarpık evleri, ha­
rabe yığınlarını, sokaklarda sürünen pisliği görünce
iğrenirler. Yalnız artistler, güzellik düşkünleri ve bil­
ginler, eski Şark’ın güzelliğine ilk bakışta vurulurlar.
36
Ben, bu güzellikleri tasvire çok çalıştım. Fakat hiç­
bir zaman başaramadım.
Zavallı muhteşem büyük İstanbul. Batı sanayii­
nin zehirli nefesiyle, bütün İslâmlık gibi yıkılıp yok
olm aya yüz tuttu. Yeni jTürktfeiTin; bizim caddeleri­
mizde yetişmiş olanların, İstanbul'u beğenmeyip hor
gördüklerini de söylemek gerektir. Bir lâmbanın ışığı
na üşüşen sinekler gibi bu genç kuşak m üslümanları.
bizim yıkıcı fikirlerimize kapılarak, Haliç’in öbür Kı­
yısında, bizimkilere benzeyen evler yaptırm aktadırlar.
Yeni fikirlere tutkun zenginler, gitgide büyük ve kut­
sal camilerin çevrelerinden çekiliyorlar. Bu yerlerde,
sadece buralara yakışan dindarlar, cedlerinin izinden
yürüyerek, vakarlı alınlanna sarık saranlar kalıyor.
Zaten, tutuşm aya hazır bu ahşap, eski mahalleler
her yıl yangınlarda mahvoluyor. Ama, bir de Beyoğ­
lu, Galata, Şişli, Nişantaşı gibi sem tler var ki —Tanrı
korusun, bunlara birşey olmasını istemem— eğer bun
lar yanmış olsalar, sanatçılar ve güzellik âşıklarınca
hiçbir üzüntüyü gerektirmezler. Fakat yangın, özellik­
le İstanbul’un can evine saldırarak, geçmişin hârika
eserlerini mahvetmekten sanki zevk duyuyor. Ettik
leri kötülüğü düşünemeyen yenilikçiler, yangınların
boş bıraktığı bu yerlerde, bugün Amerikanvâri geniş,
dümdüz caddeler açmayı ve aynı biçimde evler yapma
yı tasarlıyorlar. Fazla olarak, iki yıldan beridir Türk
Belediyesi, Şark özelliklerini aksettiren ne varsa, ta
marnını yoketmek istemektedir. Burada da bizde ol­
duğu gibi, ataların değer verdikleri şeyler hakkında,
saygı hisleri kalmadı. Artık ne camiler- ne de mezar­
lar kutsal sayılıyor. Son zamanlarda, gelir sağlayan
37
çirkin binaları yapmak için az kalsın tarihî bir kab­
ristan olan Rumelihisarı mezarlığını kaldıracaklardı
Burası, Boğaziçi'nin Rumeli yakasında en değerli bir
güzellik incisi gibidir.
Eyüp'ten Yedikule’ye kadar uzanan
Bizans’tan
kalma sur harabelerine, boş topraklar içinde vahşi gü­
zellikleriyle göze çarpan bu heybetli kale bedenlerine,
her yıl yüzlerce ziyaretçi toplayan bu duvarlara gelin­
ce: Bunların şimdiye' kadar varlıklarını koruyabilme­
leri öyle sanıyorum ki, yıkılmaları için gerekli para­
nın buhınamayışmdan dolayıdır.
Birtakım cahil belediye m em urlarının, zaten ye­
ter genişlikte olan caddeyi daha da genişletmek ba­
hanesiyle, Şehzadebaşı’nın o güzelim sütun ve kemer­
lerini pervasızca yıktıklarım , Türklüğe has güzellik­
lerden birini daha dümdüz ettiklerini öğrendim. Bu
kadar aptalca cinayetlere nasıl göz yumuluyor? öyle
sanıyorum ki, Türkiye yöneticileri arasında çok zeki
kimseler, san’a t duygusuyla dolu insanlar ve büyük
bir mâzinin bu şahitlerini millî şeref nam ına olsun
korumak gerektiğini duyan sapma kadar müslümanlar vardır.
Na yazık ki bugünkü hüküm et adamları arasında
(reâya) çoktur. Ve gittikçe de çoğalarak çeşitli memu­
riyetlere girm ektedirler. Bu Ermeniler, Yahudiler,
Rumlar, onları yalnız anlam am akla kalmıyor, İslâm­
lığın yüce mâzisine de içten içe düşmanlık gösteri­
yorlar. Bu (gayrimüslimlerin anlayabilecekleri, yalnız
pratik bir görüş noktası kalıyor ki, o da şundan iba­
rettir: Şehzadebaşı sütunlarını mahveden cahil mem ur­
ların m arifetleri örnek alınarak «Makam-ı Hilâfet»,
3ü
Şikago şeklinde veya Berlin tarzında tanzim edilirse,
acaba, İstanbul denilen bu güzellikler müzesini gör­
mek için her yıl küme küme gelerek avuç dolusu pa­
ra harcayan yabancılar, bu ziyaretlerini devam etti
rirler mi?
Bütün bu üzücü olaylara rağmen, 1911 yılı başla
rina kadar, İstanbul yine de vardı. Ulu camilerin ya­
nında, asırlık ağaçların altında, eski günlerin rahat­
lığıyla yaşayan sessizlik dolu o hoş köşelerin çoğu
yerinde duruyordu. Bu m eşhur şehir, özellikle, güneşin
doğuşu ve mehtabın loş aydınlığıyla dünyada eşi bu­
lunmaz bir ihtişam m anzarası gösteren silûetini koru­
m uştu. Fakat ne yazık ki, geçen yaz, ıızu'n süre devam
•den kuraklık tesiriyle suyün çok azaldığı bir zaman
da, Haliç yamaçları çıra gibi yanmaya başladı. Azgın
alevleri, uzaklara sıçrayan kıvılcımları, başvurulan
bütün çarelere rağmen durdurm ak mümkün olmadı.
Yangın m üthiş bir hızla, özbeöz Türk olan sonsuz
mahalleleri, camileriyle, kafesli evleriyle, yaşlı ağaç­
larıyla, mezarlarıyla, türbeleriyle, sözün kısası, şehrin
cazibe ve güzellik esrarını kapsayan her şeyiyle kosko­
ca bir kor hâline getirdi, m ahvetti... Artık bu şehrin,
m inarelerinden, kubbelerinden kurulm uş olan manza­
rası, çok uzaklardan bile semâda görülebilen büyük
profili âdeta bozulmuş, değişmişti.
Bu tamiri imkânsız yıkıntı karşısında boyun eğ­
m ekten ba$ka elden bir şey gelmezdi. Fakat, büyük
üzüntü veren bir şey daha ortaya çıktı ki, bunun kar­
şısında insanlık görevimiz, hareketsiz kalm amaktır.
Birkaç saat içinde altmış binden fazla yangın
kurbanı, evsiz barksız, elbise ve eşyasız, kendilerine
lüzumlu iş âletlerine varıncaya kadar, herşevlerini kay
39
betmiş olarak sokak ortasında kaldılar. Hemen hepsi
yokluk içinde bulunan bu zavallılara ne şekilde olur­
sa olsun el uzatm ak gerektir.
Bu dediklerimin eski bir hikâye olduğunu söyle­
yerek, belki bana karşı çıkanlar olacaktır. Fakat, işte,
hemen iki ay önce İstanbul yine yaudı. Ne yazık ki,
bu defa da m erham et gösterilmedi. Bu, eski bir hi­
kâye değil, yenidir. Hem de yürekleri paralayacak
bir yeniliktedir.
Olayın acıklı manzarasını sonbaharın ilk yağmur­
ları tazeliyor. Yakında kışm ilk soğukları, karlan büs­
bütün çoğalacaktır. Yaz mevsiminin hoş ve ılık gece­
lerinde, yangın felâketine uğrayanlar nerede olsa bannabilirler. Elbiseteri ince de olsa farketmez. Fakat
şimdi kış geliyor. Boğaziçi’nin m üthiş kışı...
İstanbul denince, daima sıcak ve güneşli bir Şark
ülkesi akla geliyor. Oysa, sonbaharla beraber Kara­
deniz’den kopup gelen nemli, soğuk ve tehlikeli rüz­
gârların burasını nasıl bir verem ve bronşit ülkesi
haline getirdiğini anlamak için İstanbul’da oturm uş
olmak gerektir.
Messina’da meydana gelen depremde, yıkıntılar
akında kalan felâketzedeler için Fransa’nın göster­
miş olduğu sevgi gösterilerini hatırlıyorum. İstanbul’­
da insan kaybı hemen yok denecek kadar az gibiyse
de, durum ları daha üzücüdür. Çünkü, bugün ilk yapı­
lan yardım lar dağıtılıp bitm iş olduğundan, otuzbin
bedbaht, yersiz yurtsuz açıkta kalm ıştır. Kış, beyaz
kefenini camilerin kubbelerine örttüğü —ve bu zaval­
lıların sefalet yatağı olan— sokakları buzlu çam urlar­
40
la doldurduğu zaman, bunların hâli ne olacak? En
çok m erham et gösterilecek zaman, işte bu andır. Ev­
siz, barksız, yiyeceksiz, selLi yağm urlar altında kalan,
titreşerek öksüren çocuklar.. Belleri bükülmüş yaşlı
kadınlar.. İnmeli ve kötürüm ihtiyarlar.. Bütün bu
bîçareler, ıkendi hallerinde, alçak gönüllü, namuslu
insanlardır.
İşte şu işçi.. İşte şu küçük esnaf.. Hepsi de halis
m üslüm an olan bu insanlar, ahşap evlerinde belki kıt
kanaat fakat m utlulukla yaşarlar, büyük Avrupa şe­
hirlerinde olduğu gibi kudurm uşcasm a kazanma hırsı
peşinde koşmazlar, kin ve kıskançlık nedir bilmezler.
Bunlar, yeni yetişen Türklerden değildirler. Bunlar,
müezzin minârede ezan okuyunca camie giden, ulu
çınarların altında nargile içen, şarklı giyinişleri, hu­
zur içinde yaşayışları, tevekkül ve inanışlarıyla Avru­
palI gezginlerin dalgın ve şaşkın bakışlarını üzerlerin­
de toplayan eski Türklerdir.
Buraya gelip de bunlann bu durum larını gören
Avrupalı turistler, geçirdikleri düşünce ve hayal gün­
leri aşkına olsun, bu zavallılara insanlık göstermeli­
dirler. Vapurların her yıl Boğaziçi’ne getirdiği işsiz
güçsüz turistler* bugün hemen hemen mahvolmuş
olan İstanbul’u n o emsalsiz silûetini
seyretmekten
duydukları zevk aşkına olsun, bu şehre birazcık yar­
dım etmeye m ecburdurlar.
Benim bu ktonudaki asıl isteğim okuyuculanmdandır. Gerçek Türkiye’nin ne olduğunu belirtm ek
için yazmış olduğum eserleri okuyarak, bir süre ol­
sun o. işe yaramaz medeniyet gürültümüzü unutarak
başlarını dinlendirm iş olanlara başvuruyorum. Şunu
41
da ilâve etmeliyim ki, yardım için yazmış olduğum
bu yazı, aslında Fransız iyilikseverliği üzerine kurul­
muştur. Çünkü, iki aydaraberd İstanbul'daki Fransızlar bu hayır işi için sefiremizin yönetimi altında bü­
yük bir gayretle çalışmaktadırlar. Sefiremizin bu havır
işine Fransızlan çağırmak için yayınlamış okluğu bıoşürden bdrkaç cümlenin burada tekrarına izin veril­
mesini dilerim:
«Fransız şefkatine dayanacak bir Jâvet sesinin ül­
kemizde yankılar uyandıracağına emrinim. Vatandaş­
larımın büyük cömertliğini bildiğim için
böyle bir
görevi üzerime atontş olmakla öğüniiyorum.»
Şimdi bu insancıl sese karşı sağır .kalmayarak se­
firemizin tahmininin hoşuna olmadığını ispat etmek,
onu utandırmamak bize düşer. Zavallı kardeşlerimiz
orada bizi bekliyorlar. Onların baş koyacak yastıkları
yoktur. Hepsi açtır. Soğuk da şiddetle hücuma geç­
miştir.
AÇIKLAMA :
Bir gazete, insani düşüncelerle, gelen paralan al­
mak vazifesini üzenine almıştır. Fakat bizim istediği­
miz yalnız paradan ibaret değildir. Yorgan, kazak v.b.
gibi şeyler de kabul edilir. Şık mösyöler! Madamlar!
Modası geçmiş veya eskimiş elbiselerinizi
evleriyle
birlikte herşeyleri yanmış olan bu zavallılara gönde­
rirseniz iyilik etmiş olursunuz. Elbise ve çamaşır pa­
ketlerini Dışişleri Bakanlığı’nda bu konu için açılmış
olan kalem odasura, Fransa Sefiri’nin eşi Madam
Pompar adına göndermek kâfidir.
42
İKİNCİ AÇIKLAMA : (Bir ay sonra)
Bu dâvetiyemize kaç kişinin cevap verdiğini bili­
yor musunuz? Üç Fransız ve bir İngiliz kadını ki,
toplam olarak dört kişi...
BİR İTALYAN’IN MEKTUBU
İtalya’nın Trablusgarp üzerine saldırdığı sıralar­
da bir İtalyan’dan aşağıdaki m ektubu aldım.
Mösyö!
6 Aralık 1911
İtalya’nın Trablusgarp seferi hakkındaki fikrinizin
açıklanmasını dilemekle, İtalya Dişileri ikinci kâtibi
ve Roma’da yayınlanan (Italia îllustrata) Gazetesi
M üdürü Prens Pietro Sanzadi Skala
Hazretlerinin
isteklerine tercüm an olduğumu söylemek isterim. Bir
İtalyan olarak bu şanlı teşebbüsümüzün Sep D ağları­
nın öbür tarafında (Fransızlarca) nasıl karşılandığını
anlamakla, vatandaşlarım ın m utlu olacaklarını arzederim.
Tito Mazzoni
İşte cevabım:
Mösyö!
İtalya’nın şanlı (!) teşebbüsü konusundaki fikri­
mi soruyorsunuz. Fakat ben, hak ve şanı öbür taraf­
ta.. Yani, atalarından kalan toprakları şaşırtıcı bir
şekilde savunan Türkler He Araplarda görüyorum.
Bunlar, ansızın saldırıya uğradıkları ve silâh bakı­
mından Italyanlara nisbetle pek hafif kaldıkları halde,
43
eski destanlarda görülen kahram anlar gibi kendilerin
top güllelerine parçalatıyorlar; bile bile ölüme ko
şuyorlar.
Gerçek şan ve şeref, zaten saldırganlar tarafında
bulunamaz. Bu incelemenize devam ederseniz, bütün
Avrupa ülkelerinde size tıpkı benim gibi cevap vere
cek büyük bir çoğunluk bulacağınızdan eminim.
Pierre Loti
10 Aralrk 1911
Afrika’da bir orm anlıkta, bir gece yarısı, «mag­
n ezyum un birkaç saniye süren ışığı altında, bir man­
danın, sırtına atlayan bir parsla olan mücadelesini
seyretmiş olduğumu hatırlıyorum . Kendisini boynun­
dan yakalamış olan düşmanından kurtulabilm ek için
zavallı m andanın can havliyle sıçraması şaşırtıcı idi.
Fakat taraftarın gücü birbirine eşit değildi, önce,
parsın saldırısı âni olmuştu; sonra da, mandanın
pençeleri yoktu. Pars, keskin ve uzun pençelerini an­
sızın avmın etine batırarak seller gibi kan akıtıyor­
du. Manda ise, bu kan dökücü düşmanına karşı, yal­
nız kendini savunmakla yetiniyordu.
Afrika’da gördüğüm bu kavga ile, Türk — İtalya
savaşı arasında bir benzerlik buluyorum. Aynı apan­
sız hücum.. Saldırganda aynı gaye.. Silâhlarda aynı
eşitsizlik.. Aynı yiğitçe savunma...
Hayvanlar arasında seyrettiğim bu durum u, bugün
insanlar arasında görüyorum. H er katliâm olayında,
Avrupa rahat bir seyirci durum unda kalıyor. Mede­
niyet, barışseverlik, konferans, hakem gibi büyük fa­
kat boş kelimelerin gerçek anlam lan nerede kalıyor?
44
Bu sözlerimi çürütm ek için Italyaniarm , bizim önct
Cezayir sonra da Tunus’daki fütûhatım ızdan söz açaoaklannı bilirim. Evet! Heyhat! Başımızı önümüze eğ­
mek zorundayız. Gerçi bu seferler hiçbir şekilde
Trablusgarp olayı kadar katnlı olmamıştı. Fakat, her
şeye ve her durum a rağmen, bu olaylardan da tarihi­
mizi lekeleyecek b ir cinayet izd kalmıştır.
Bu üzüntülü itirazlarım yalnız Italyanlara karşı
değildir. Sözlerim hepimizi, Avrupa'nın bütün hıris­
tiyan halkım içine alm aktadır. Yeryüzünde en fazla
insan öldüren bizleriz. Dudaklarımızda «kardeşlik»
kelimesi olduğu halde, her yıl daha da çoğalan yakıp
yıkıcı m addeler icad ederek, Afrika’da, Asya’da yağ­
ma ve çapul düşüncesiyle kan ve ateş saçanlar bizle­
riz. Esm er ve aşağı ırktan insanlara hayvanmış gibi
davrananlar bizleriz. Kendi medeniyetimize uymayan­
ları, bizdm kadar pratik, bizim kadar çıkarcı, bizim
kadar silâhlanmış olm adıkları için, hiçbir şeyi um ur­
samadan, incelemeden hor görüyor, top gülleleriyle
eziyçruz. ÖLdürebildiğimiz kadar öldürdükten sonra,
oraları gayemize uygun şekilde işletmeye başlıyoruz.
Küçük sanayii öldüren büyük fabrikalarımızı, işçi gü
rûhumuzu, heyecanlarımızı, hırs ve açgözlülüğümüzü,
kötümserliklerimizi, velhasıl bütün bayağılığımızı ora­
lara taşıyoruz.
Bizi, dostluk ve kardeşlik nutukları atılan ülke­
mizden uzakta iş başında görenler, tâ H unlar’dan gü­
nümüze kadar insanoğlu’nun, acıma ve şefkate doğru
on adım bile atm amış olduğuna inanırlar.
Fransız gazetelerinin büyük kısmı, kapalı bir şe­
kilde İtalya'yı tutm aktadırlar.
İtalyanların kuvvetli
45
toplan sebebiyle, savaş meydanında ancak Uç — dört
ölü bıraktıklarını, Türklerin ise yiizlercesinin yere
serildiğini ve ayaklanmakla suçlanan savaş esiri Arap­
ların asılarak teşhir edildiklerini, pervasızca yazıp
yayınlamaktan çekinmiyorlar. Yağma ediyorlar, yakı­
yorlar, yıkıyorlar, öldürüyorlar.. Ve bunun adına da,
meydana açmak, temizlemek diyorlar. İnsan, bunları
duyunca, vahşi hayvan avına çıkılmış sanıyor.
Paris’in büyük gazetelerinden birinin muhabiri,
İtalyan toplarının uzak mesafelere yapılan atışlannı
ve bu ateşin karşısında, A raplann işe yaramaz tüfek­
leriyle, tarlalarda ot gibi biçildiklerini öğerek ve al­
kışlayarak yazıyor. Türklerinse, kendilerini aslanlar
gibi savunmak için girdikleri bir camiin, İtalyan as­
kerlerinin ilerlemesini geciktirdiğine lânet ediyor.
Bir başka Paris gazetesi de, vâha içinde bulunan
ve her taraftan İtalyan toplannın borbardım anına uğ­
rayan köy harabelerinde, cesetler, koyun sürüleri ve
köpekler arasında, düşmana silâhla karşı
koymaya
çalışan birkaç gözü dönmüşten başka kimsenin kal­
madığım ve bunların da kolayca esir edilerek götürül­
düklerini (besbelli darağacına olacak) bıidiriyor.
Bütün bunlar, insanı şaşırtacak kadar temelsizce
yazılmış şeylerdir. Olayın gerçek yüzü şudur: Fransız
gazete m uhabirleri, İtalyan ordusunun
konakladığı
yerde bulunduklarından, kendilerine gösterilen misa­
firperverliğin tesirine kapılıyorlar. Ve yanlannda mi­
safir bulundukları subaylar gibi, hergün barut koku­
suyla kendilerinden geçiyorlar. Sözü geçen m uhabirler,
ı'kendi kendilerini dinledikleri
sessizlik ve düşünce
anlarında, sanırım ki, bu teşebbüsün insanlığa aykıri
46
ve kullanılan usullerin pek merhametsiz olduğunu
ruh ve vicdanlarının derinliklerinden duyacaklardır.
Gerçi Fransız gazeteleri İtalya'ya temayül etmek­
tedirler. Oysa, yazdıkları yazılar Fransa’nın millî his­
lerine asla uygun değildir. Bu konuda, her sınıftan
halkın fikirlerini yokladım. H attâ köylüleri bile sorgu­
ya çektim, İtalya’nın bu tü r davranışlarını çoğunlukla
suçladıklarını ve garip karşıladıklarını gördüm.
Kuzey Afrika’da yaşayan yedi - sekiz milyon kadar
Arap uyruklumuz da, Fransız basınının bu şekilde ya­
yınından dolayı üzülmüş ve gücenmişlerdir. Bunlar
hakkında bazı gereksiz davranışlarımız da utanılacak
gibidir. Böyle hareket etmekle,zavallıları boşuna yoru
yoruz.
Cezayir’de, Tunus’ta sayıları yüzleri bulan öyle
düşüncesiz küçük memurlarımız var ki, m üslüm anlara
karşı olan davranıştan, aptalca bir gururdan ve bü­
yüklük taslam aktan ileri gidemiyor. Bunlar, bize kar­
şı, sessiz sadasız bir düşmanlığın doğmasına yardım­
cı oluyorlar. Böylece, Suriye’ye, Fas’a veya herhangi
bir İslâm ülkesine yönelecek göçleri hazırlıyorlar.
Kendine Hıristiyan denilen Avrupalınm gözünde,
bütün dünya m üslümanları, avlanması suç olmayan bir
?.v sayılıyor. Ve Avrupa bu avcılıkta, bir anda büyük
ve kızıl ölüm meydanları açan öldürücü silâhları dolayısiyle başarıya ulaşıyor. Afrika'da bu yaman av,
rğır bir esaret altında inleyen Mısır’dan geçerek, Zengibar’dan Kuzey Afrika'ya kadar hemen hemen ta­
mamlanmış gibidir. Aynı şekilde H indistan’ın bütün
müslümanları da esaret altma alınmıştır. Şimdi de
47
İra n ’a doğru iki m üthiş avcı, biri güneyden biri ku­
zeyden ilerlemektedir.
Geriye sadece Türkiye kalıyor. Fakat bu millet
kendini öyle kolayca çiğnetmiyor. Çocuklarını kemir­
mekten geri kalmayan «yenileşme» hastalığına rağmen,
hâlâ o korkulu savaşçı niteliğini koruyor. Türkiye,
kahram an ve övülmeye değer ordusuyla, kendini kanı­
nın son damlasına kadar savunacaktır.
*
*+
İtalya’da, bedevilerin kan dökcülüğüne karşı bir
hayli gürültü koparılıyor, öyle olsun diyelim. Çöl hal­
kını tanırım . B unlan elbette pek de yumuşak başlı
insanlar gibi gösterecek değilim. Ve kızgın ellerine
düşen zavallı askerciklere de bütün yüreğimle acırım
Fakat, kin ve öfkelerinin bütün yıkıcılığını ve um ut­
suzluğa bulanan intikam isteklerini de çok iyi anlıyo­
rum.
Ah! Kendilerinden (hiçbir saldın
gelmemişken,
uğursuz bir günde, şeytanlar gibi kumlu sahillerine
çıkan, herşeyi yağmaya, yakıp yıkmaya ve yoketmeye
koyulan bu yabancılar!.. Hadi, diyelim ki, İtalyanların
Türklere karşı bir suçlama noktaları (kurtla kuzu ma
salındaki suçlama cinsinden) vardır. Ya Araplar on­
lara ne yapmışlardı?
İtalyan zulümlerine gelince: Heyhat! Bunlar o ka
dar çok ve savunulması o kadar imkânsızdır ki! Bütün
ülkelerin gazeteleri onları yazmıştır. Fotoğraflann in­
kârı mümkün olmayan şahitlikleri, o korkunç manza­
raları hize kadar getirm iştir. Ekim ayının o uğursuz
günlerinde, m illetler hukukuna ve Lahey anlaşmasının
48
kesin kurallarına aykırı şekilde, suçlu sanılan Arapla­
rın toptan kurşuna dizilmelerini emretmeye kadar ileri
gidilmemiş miydi?
O zamanlar, sırf eğlence için adam öldürüldü ve
yüzlerce suçsuz Arap’m cesedi vahayı doldurdu. Ora'
lar bir insan mezbahası hâline getirildi. Ya kavas
M arko’nun idâmı sırasında yapılan vahşetler! Ya, beltki de asker sevkiyatma yardım ederler bahanesiyle
İtalyan filosu tarafından yakılan küçük Arap yelken­
lileri!
Bu dediklerimi pek çok İtalyan da yüreklerinde
hissediyorlar, buna inanıyorum. Hepsi değilse bile,
işin başlangıcında b a n ş lehinde gösteri yapanlar ve
daha pekçoklan..
Tıpkı bunun gibi, IngHizler de, kendilerini eski
m odel tüfeklerle savunan binlerce Sudanlıyı, modern
silâhlarla kanlı bir pelte hâline getirmişlerdi. Gerek
bu olay sırasmda, gerekse M ister Chemberlain’in,
kahram an Boerlerin imha edilmelerine soğukkanlılık­
la göz yumduğu sıralarda, nefretlerini ve üzüntüleri­
ni belirten îngilizler T a n n ’ya şükür eksik değildi.
Kazanılan savaştan sonra Transval'e kabul ettirdiği
şartların yumuşaklığından da anlaşılıyor ki, bizzat
Kral Edvard da. durum dan üzüntü duyanlardan bi­
riydi.
Zavallı güzel ve zarif İtalya! Bu daşranışlarınm
kendisine şan ve şeref getireceğine gerçekten inanı­
yor mu? öyle sanıyorum ki, onlar da şu anda ilk gün­
lerin zafer sarhoşluğunu yitirm iş bulunuyorlar. Çün­
kü bu durum da, hemen herkesin hoşnutsuzluğunu
toplamış olduklarını kendileri de biliyorlar.
49
Savaşçıları için şahsi şan ve şeref! Elbette bunu
fazlasıyla toplam ışlardır. Askerleri, kardeşimiz lâ t in­
lerdir. İçlerinde kahram anca savaşanlar, asaletle ölen­
ler bulunm uştur. Fakat, bütün bunlar, savaş ateşini
tutuşturm ak cinayetinin bedeli olamaz. Zavallı güzel
milleıt! Bizim milletimize dost millet! İnanm ak isterim
ki, çok önceleri, daha Ortaçağ’da, başlannda sorguç­
lar taşıyarak, hoş savaş m aceraları araunaık için güle
oynaya kalkıp gittikleri gibi, şimdi de öylesine bu sa­
vaşa katılm ışlardır. Herhalde dökülen bunca kanları,
bunca faciaları önceden görememişlerdi. Bugün ise
giriştikleri rşe iyice yakalarını kaptırm ış oldukların­
dan, vazgeçtikleri takdirde, nafrnuslanm lekeleyecek­
lerini sanm aktadırlar. Halbuki bunun tam aksine
olarak: «Yeter! Artıık bu kadar ölü yeter! Ellerimizi
dr.ha fazla kanla yıkamak istemiyoruz. İsteklerimizi
değiştiriyor ve azaltıyoruz. Yeter ki bu kâbus geçsin!»
DiyebUseler, şereflerim yeniden kazanmış olurlardı.
Hem de, ne kadar görülmemiş şekilde, ne kadar asil­
ce!.
*
♦*
Afrika Ormanlarında Geçen Olay’a Dönüyorum
Aynı yerde bir süre sonra ikinci bir magnezyum
parıltısı!. (Bu arada kan kokusu alır almaz, geride
kalan artıkları yemek için sinsice yaklaşan gece hay­
vanlarının ulum aları işitiliyordu.) İşte böyle bir anda
ikinci bir magnezyum parıltısı!. Dram bitm ek üze­
reydi. Manda, karnı deşilmiş yerde yatıyordu. Pars,
bağırsaklarım pençeleriyle çekiyor, çevredeki sazlık­
larda ise, uluyan bir takım hayvan şekilleri görülü­
yordu. Bunlar, paylarını bekleyen sırtlanlardı!
F : 4
50
Bugün, bir ölüm kalım savaşına tutuşm uş olan
Türkiye’nin çevresinde sinsice dolaşıp, kendisinden
«tâviz»ler koparmaya çalışan bazı Avrupa devletleri,
bana, o can çekişen m andanın etrafında gördüğüm
sırtlanları hatırlatıyor. Fakat, istedikleri hangi şeyin
«tâvizat»ı Tanrım!. O devletlere kim ne yaptı ki!.
Gerçeği söylemek gerekirse, ben, orman sırtlanla­
rını onlara tercih ederim. Çünkü, onlar biç olmazsa
birtakım basma kalıp sözler kullanmıyorlar. «Tâvizat»
koparmaya çalışmıyorlar. Fakat, ulum aları ile gayet
açık olarak şunu söylemek istiyorlar: «Avlar parçala­
nıp yeniyor. Et kokusunu duyuyoruz. O halde, biz de
tehlikesizce gidip karnımızı doyuralım.»
Bu sözlerim, medeniyeti yanlış anlayan gafil ve
çıkarcı bazı densizler tarafından bana ne kadar küfür
getireceğini şimdiden kolaylıkla tahm in edebiliyorum.
Fakat, o küfürler, ömrüm ü içinde tamamlamak üzere
bulunduğum şu sessiz ve dışa kapalı köşeme ulaşamıyacaktır.
Ben, sayılı günlerimin sonuna varmak üzereyim.
Artık, hiçbir şeye karşı ne isteğim vardır ne de per­
vam.. Fakat, sözümü birkaç kıişiye olsun dinletmek
gücünde olduğumu bildikçe, gerçek olarak tanıdığım
şeyleri söylemeyi bir görev sayacağım.
Onları gizlemek için ileri sürülen bahaneler ne
olursa olsun, emperyalist savaşlara lânet!.. İnsan ka­
saplarına utanç!..
Başka bir Italyan’ın Mektubu ve Cevabı
10 Ocak 1912
Tenha köşemi kuşatan tecrit halkasını, ikinci bir
İtalyan mektubu, geniş ve siyah bir çizgiyle çevrilmiş
talihsiz bir m ektup aşabilmiştir:
Mösyö Piyer Loti!
Trablusgap'm fethi, Fransa tarafından yapılmış
olsaydı, 3 Ocak 1912 «Figaro»da okuduğum makaleyi
yine de yazacak mıydınız? Saygılar.
23 Ekim 1911 de Trablusgap’ta
ölen bir asker annesi.
Not: Tabiî cevap vermiyeceksiniz.
Fakat, belki okursunuz.
Aksine, cevap vermek istiyorum. Ve m ektup im­
zasız olduğundan, Figaro’nun beni m innattar bıraka­
cak lûtfuna başvuruyorum.
En derin saygı histerimle, savaş meydanlarında
can veren bir askerin annesine söylemek isterim ki,
Trablusgarp’ı eğer Fransızlar almış olsalardı, onları
da aynı şekilde protesto ederdim. H attâ şunu ilâve
edeyim ki, böyle emperyalist bir savaşta ölen oğlum
olsaydı —şu anda askerliğini yapan bir oğlum vardır—
protestom hiç şüphesiz çok daha şiddetli, çok daha
isyan dolu olurdu. Bu bakımdan, bu yaşlı annenin sa­
bır ve tevekkülü önürvde saygıyla eğilmekten başka
elimden birşey gelmez.
Biraz yukarda «tecrit haHtası»ndan söz açmam
şundan ileri geliyor: Bundan önceki makalemin yayın­
52
lanma&ından sonra, İtalyan pulunu taşıyan her mek­
tubun okunm adan çöp sepetine atılm asını tenbih et­
miştim. Bu konuda bazı m illetler arasında' bir karşı­
laştırm a yapmama izin veriniz. Bir süre önce, Küba
savaşı dolayısiyle Amerikalılara çatm ıştım . Nezakete
aykırı hiçbir m ektup almadım. Daha sonra New
York’a gittiğimde, Amerikan basını uygun sözlerle,
yazdıklarımı hatırlatm akla yetinmiş, bana da gerekenmisafirperverifk gösterilmişti.
Transval ve Mısır olaylarında ise, Ingilizlere şid­
detle hücum etm iştim . Bundan dolayı da İngiltere'­
den nezakete aykırı hiçbir m aktup almadığım gibi İn­
giliz basınında da bunu telmih eden hiçbir yazı çık­
madı. Ve Londra’ya gittiğim zaman, orada, hoş ve unu­
tulmaz günler geçirdim.
Bunların aksine, İtalya’nın özür kabul etmez dav­
ranışını, incitmeyecek kelimelerle yazmaya kalkışın­
ca, en çirkin küfürlere, çeşitli tehditlere hedef olma­
ya başladım. Bundan dolayı, artık bu m ektupların
zarflarını bile açmıyorum. Bu m ektuplar yalnız beni
değil, Fransa’yı da «Almanya’nın önünde tir tir titre­
yen veya büzülen» gibi sözlerle, nefret edilecek şekil­
de tahkir ediyorlardı.
Doğrusunu söylemek gerekirse, bütün bu mek­
tuplar daha çok aşağı tabakalardan geliyordu. Bununla
raber sayılarının çokluğu —hak çiğneyici olmalarına
rağm en— kendilerine kardeş millet gözüyle baktığı­
mız, yolunu sapıtmış zavallı İtalya’da, genel zihniyetin
bir örneği gibi görünüyor. Sadece, bu genel görüş açı­
sından, olayı hatırlam akta fayda buldum.
53
TÜRKLER KATLİÂM EDİYORLAR
Kasım 1911
«Türkler katliâm ediyorlar!» İri ve göze çarpan
harflerle, m ağlûplara karşı fırlatılan bu itham, gazete­
lerde, çok kanlı şekilde neticelenen yenilgilerine ait
bilgilerin yanı sıra tekrar edilmektedir.
Ya Bulgar vahşeti? Şüphesiz onlar da birazcık
yapmışlardır. Bunu inkâr edemiyorlar. Ne var ki, onla­
rı, ancak ufacık harflerle, sütun sonlarına basmakla
yetiniyorlar.
«Türkler katliâm ediyorlar!»
—
Bütün Avrupa'nın haince yalnız bıraktığı za­
vallı Türkler, hu hüküm herkes tarafından kabul edilijor. Ve bu um ûmi tasdik, m üttefiklerin kurtarıcı (!)
eserlerini, başarılarını tâkip edecek olan barış ve hür­
riyet devresini ve kardeşçe birlikte yaşamayı övmek
için uzun uzun yazılan cümlelere önsöz mahiyetinde­
dir.
1911 Ekim ’dnin uğursuz gürgeninde, Trablusgarp
vahasında da acaba böyle haykırılmaz mıydı: «Italyanlar katliâm ediyorlar!»
Italyanlar ise, sebepsiz ve anlamsız istilâya giden
emperyalislerdi. Onların, her taraftan baskıya uğra­
yan Türkler gibi bir özürleri de yoktu.
Son Çin seferinde, Bokser’lerin hücumuna uğra­
yan suçsuz günahsız Tung-Çeo ve Tiyen-Şin gibi şehir­
ler görmüştüm ki, bir yığın harabeden ibaret kalmış­
lardı. Fağfuri ve vernikli eşya arasında, çocuk, kadın
54
\e ihtiyar cesetleri, tüfek dipçikleriyle param parça
^edilmiış yalıyorlardı. O zaman da şöyle haykırılabilirdi: «Avrupa... Uzak Doğu'ya o bilinen medeniyet
m eş’alesini getirmeye gelen Avrupa katliâm ediyor!»
Böyle denseydi, Avrupa acaba nasıl bir mâzeret öne
sürebilirdi, lütfen söyler misiniz?
Ya Ingilizler H artum ’da binlerce insanı öldürme
m işler miydi— Transval'da nice cinayetlerin ağırlığını
vicdanları üstüne yüklemediler mi?
Ya biz Fransızlar, Cezayir’in fethinde —hadi yal­
nız bu savaştan söz açalım— nice kadın ve çocukları
katıKâm etmemiş, kan ve dumana boğmamış mıydık?
Doğrusunu isterseniz, ne zaman çeşitü ırk ve din­
den olan m illetler savaşa tutuşursa, tıpkı Ortaçağ’da
olduğu gibi., akılsız ve mantıksız bir kasaplığın hâlâ
itibarda olduğuna inanmak gerekir. Bunu ispatlamak
için, günümüzün tarihini yeniden gözden geçirmek ye­
ter. ..
Zavallı Türkler! Kendilerine karşı dört bir taraftan
açılan şu insafsız savaşta, ara sıra katliâm a kalkış­
tıkları doğru ise, kendileri için ne kadar çok hafifle­
tici sebepler vardır.
Ben nice m illetler tanırım ki, onların yerinde ol­
salardı, böyle tehlikeli ve korkunç anlarda, katliâm
yapmak çılgınlığına tutulurlardı. Türkler, bizlerden
daha basit insanlardır. Gerçek budur. Onlar bizlerden
daha iyi yürekli olmakla beraber daha serttirler. Ço­
ğu zaman yumuşak başlı görünüler; fakat, tahrik edil­
dikleri zaman korkunç olurlar, gözlerini kan bürür.
55
Anadolu'nun içlerinden, çöl sınırlarından gelerek
acele silâhlandırılan ve kaba elleriyle bizim en öldürü­
cü m odem silâhlarımızı kullanan bu köylülerin ilkel
bir görünüşleri vardır. Ve hıristiyan adını taşıyan bü­
tün milletlere karşı genellikle düşmanlık ve kin du­
yarlar. Bunun sebebi de kolayca anlaşılabilir.
B unlar hıristiyan m illetlerin, aslında kendilerini
yok etmek için açık veya gizli bir şekilde birleştiklerini
nasıl hissetmezler? Biz Fransızlar, onlardan Cezayir’i,
Tunus’u, Fas’ı aldık. Ingilizler, entrikayla Mısır’ı gasbettiler. İran yan yarıya boyunduruk altındadır. İtal­
ya i«e, insafsız bir sürek avının ürpertici borusunu öt­
türerek, bugün dahi Trablusgarp’ı kana boyamakta­
dır.
Bu zorla alman ülkelere her birimiz ağır şekilde
baskı yapıyoruz. Onları küçümsüyoruz. En küçük me­
m urum uz hile, her önüne gelen m üslümana esirmiş
gibi davranıyor. Bu inançlı insanların namaz kılm a­
larım bile yavaş yavaş engelliyoruz. Sessiz yaşamayı
seven bu hayalperest kişilere, zorla, faydasız didinme­
mizi, acelemizi, giyim kuşamımızı ve endüstri ürünle­
rimizi kabul ettiriyoruz. Bunun yanı sıra, sonu gel­
mez isteklerde bulunarak m antıkî dengemizi bile kay­
bediyoruz.
Zavallı Türkler! Bir zamanlar Avrupa’da kendile­
rine yardım eder görünenlerin hemen hepsi, bugün na­
sıl da küstahlıkla onlan bir tarafa itiyorlar. Bugün
türlü hakaretlerine uğradıkları basın, kendilerini sa­
vunacaklarına söz vermiş olan diplom atlar ve bir za­
m anlar dostluk gösteren devletler, şimdi nasıl da yan
56
çiziyorlar, işin garip tarafı,
suçlanıyorlar.
savaştan kaçmakla bile
Bu, aşırılığın da ötesinde bir ithamdır. Çünkü,
Türkiye ovalarım kaplayan binlerce Bulgar ve Sırp
ölüsü, Türklerin hâlâ savaşmak gücünde olduğunu is­
patlayan şahitlerdir. Fakat, şurası da âşikâr ki, dün­
kü kahram anlan son savaşta Yunanistan'ı yerle bir
edebilecek derecede yiğitlik gösteren kahram anlan;
hattâ daha dün, Trablusgarp’ta bin'e on nisbetinde
çarpışan kahram anlan; Avrupa tanım ak istemiyor.
Her şeyden önce, onlann şu büyük hakkını teslim
edelim ki:
iyi hazırlanmamışlarda. Kum andanları
yoktu. Ve idârecilerin ihmal ve kayıtsızlığı yüzünden
açlıktaoı ölüyorlardı. Aynca şunu da belirtelim ki,
ordulannın uğradığı bozgun, Batının, yani ahlâk bo­
zucu bizterin, başka b ir düzendir.
Bizde geçerli olan inanılmaz derecede saçma bazı
fikir ve hayaller vardır ki, ahlâki sağlamlığı bozarlar.
İşte, bunlann en çocukça onlanlan şaşırtıcı bir hızla
ve tıpkı taze kanda daha çabuk çoğalan m ikroplar gi­
bi onlara da bulaşm ıştır. Askerlerinin büyük bir kısmı
inanışlanm kaybetmiş, subaylannm çoğu, askere ya­
raşan sâfiyeti bir yana atarak düşüncesizce politikaya
atılm ışlardı. Aynca, bu acı mağlûbiyetlerin sorum lu­
su olan bazı büyük askerî kum andanlar savaştan çok
eğlenceyi düşünüyorlardı.
Parlâm ento ile idâre edilen, inançsız ve savaş ka­
çağı hir Türkiye! Doğu’yu sevenlerde, hiçbir şey bun­
dan daha üzücü ve daha beklenmedik bir hayret uyandıramazdı.
57
Bunlardan başka, M eşrûtiyetken sonra askerlik
saflarına hıristiyanlan alm ak gibi bir büyük hataya
düşm üşlerdi. Burada hııistiyanlığı (lekelemek istedi­
ğim anlaşılmasın. Hayır! Fakat, Türk ordusundaki hıristiyanlar çoğunlukla Rum ve Bulgardılar. Bu ba­
kımdan kendi kardeşlerine karşı savaşmak istemiyor­
lardı. Erm eniler ise, herhalde Türkiye’de m eşhur olan
şu atasözü unutularak askere alınmışlardı: «Allah, E r­
meni ile tavşanı bir yarattı.» Halbuki, kısa bir süre
önce yalnız m üslüm anlar savaşmak şerefine erişiyor­
lardı.
Düşmanlara karşı, yalnız halis Türk olanlar savaşsalardı, gerçi yine yenileceklerdi —M üttefikler, taar­
ruzu uzun m üddetten beri düşünm üşler ve ustalıkla
hazırlanm ışlardı— fakat, hiç olmazsa, savaş meydanı­
na düşerken, başlarındaki şeref ve şan hâlesini koru­
yacaklardı.
★
**
öm ürleri boyunca ülkelerine ayak basmamış olan
batıhlar tarafından Türklerin tanınmam ış olması, ha­
yatları hakkında peşin hüküm lere göre fikir yürütülm e
si, insanı isyan ettiriyor. Yeni döndüğüm Amerika’da da
durum farklı değildir. Orada da Türklerden bahsedildi'
ği zaman «Asya âşiretleri», «barbarlar» gibi sözler kul­
lanılm aktadır. Halbuki, yeryüzünde onlardan daha iyi
yürekli, cesur, nam uslu ve kendi halinde bir başka
ırkın bulunduğunu sanmıyorum. Bununla berabeı
okullarımızda öğrenim gören, bulvarlarım ızda kişilik­
lerini kaybeden bazılarım, ne yazık ki, bunlardan ayn
tutm ak zorundayım. Daha sonra çeşitli vazifelere ge­
tirilen bu gibilerim bir yana bırakıyorum. Fakat,
58
halk.. Asıl halk.. Küçük esnaf ve köylüler.. Bunlardan
daha iyi insanların olabileceğini tasavvur edemiyo­
rum.
İçimizde Doğu ülkelerinde yaşamış olanlara, hattâ
rahip ve rahibelerimize sorulsun: Türkler, Bulgarlar
Sırplar ve levantin hıristiyanlardan hangisini tercih
ediyorsunuz? Şimdiden ne ecvap vereceklerini bili­
yorum. Hepsi de Bulgarların, hani şu (Te deum) dua­
sının âhenkli sesiyle savaş meydanına yürüyen Bul­
garların, m üslüm anlardan son derece daha kaba, son
derece daha kanlı bir millet olduklarını söyleyecekler
dir.
Oh! Anadolu’nun içlerinde gömülüp kalan o mazi­
nin şehirleri! Yeşillikler ortasında beyaz minarelerin
ve siyah selvilerin çevresinde kümelenen o kasabacıklar.. Oralarda hayat ne kadar namuslu ve ne kadar
samimidir. Oh! Birer çiftçi veya iş sahibi olan, günde
beş vakit camiye gidip diz çöken, akşam ları asma
gölgeleri altında, cedlerinin m ezarları etrafında otu­
rup, sigara dum anları içinde sonsuzluk rüzgârına dahp
giden bu insanlar!..
Sc'n’atları sadece adam öldürm ekten ibaret olan­
lar bu insanlardır öyle mi? Hadi canım başka yalan
mı kalmadı?
Ispanya’da, büyük yanştan bir gün önce, arenaya
bazı boğaların götürülüşünü görmüştüm. Sessizce ge­
liyorlar hiç bir hırçınlık göstermiyorlardı. Fakat yo
rışm a sırasında mızrak darbeleriyle rahatsız edildikkri ve insafsız kamçılarla canlan yandığı zaman, gözleri
hiçbir şey görmez oldu; delice bir öfkeyle insanlara
saldırmaya başladılar.
59
Türklerde, ama halis Tiirklerde olduğu kadar, hiç­
bir yerde, yoksullara, zayıflara, âcizlere, küçüklere acı
ma ve şefkat; ana babaya saygı gibi yüce duygulara
rastlanmaz. Bu insanlardan biri hattâ yaşı ilerlemiş
bile olsa, o küçük ve zararsız kahvelerden birinde
otururken, babası içeri giriverse, hemen yerinden kal­
kar, sesini alçaltır, sigarasını söndürür ve saygı ile bir
köşeye ilişir.
Özellikle hayvanlara acımakta hepimizden üstün­
dürler. İstanbul’un başıboş köpekleri büyük bir hoş­
görü ile yüzyıllardan beri rahatça yaşam aktadırlar.
Yağmur altında kalmış köpek yavrularım görünce,
dikkatle sokağa iner ve üstlerini kilim parçalarıyla ör­
terler. Hemen tamamı Erm enilerden kurulm uş bir
belediye heyeti tarafından, bu hayvanların öldürülm e­
lerine karar verildiği gün, bütün mahallelerde onları
korum ak için âdeta ayaklanmaya benzer kavgalar ol­
du.
Kedilere gelince: Bunlar hiçbir zaman gelip ge­
çenlerin önlerinden kaçmazlar. Çünkü yolcuların ken­
dilerine ilişmemek için yollarını değiştireceklerini bi­
lirler.
B ursa’da, Islâmiyetin eski çağiarının izlerini taşı­
yan bu gönül okşayıcı şehrin bir köşesinde, leyleklere,
evet, kış mevsimine gireken uçamayacak kadar yaşlı
veya yaralı olan leyleklere mahsus bir hastahane var­
dır. Burada, yaraları sarılmış, hattâ ağaçtan bacak
takılmış leylekler görürsünüz. Bu hastahaneyi ziyaret
ettiğim zaman, orada ihtiyarlıktan dolayı yerinden
kımıldamaya takati olmayan bir baykuş bile tedavi
60
ediliyor ve leylekler için yapılan bağışlardan besleni­
yordu.
Gerçekten, geçirmekte olduğumuz şu acı saatler­
de, gülünç ve çocukça şeyler anlatıyorum. Fakat bu
şeyler, Türklerin özelliklerini o derece. aksettiriyor ki,
birtakım cahil ve düşüncesizlerin barbarlıkla suçla­
dıkları bu milletin, söylenenlerin aksine, ne derece uy­
sal ve m erhametli olduğunu ispata yardım eder.
Avrupa, bugün korkunç bir baskı altında tutulan
İstanbul’un; tarih, san’at ve şiir için m ukaddes bir
m akam olduğunu acaba anlayacak mı? Bu mukaddes
m akam ın ne şekilde olursa olsun müdafaa edilmesi ge­
rektiğini ve hilâl’in onun göklerinden uzaklaşıtığı gün,
birdenbire büyüleyici câzibesinin de sönüp gideceğini
anlayacak mı? Şüphesiz, hayır! Avrupa bunu anlaya­
mayacak ve ben boşuna çenemi yormuş olacağım.
Dâvetime geleceklerini hiç üm it etmeden, Avrupa’ya
çöyle haykırmak istiyorum: «Türklere saygı duyunuz!
Geride kalanları olsun kovunuz!
Onlar herkesten
fazla iyi ve nam usludurlar. Rahatın, saygının, kanaa­
tin. sessizliğin sığındığı son yer onlardadır.»
Türkler arasında yaşamış olan Fransızlardan tek
kişi bile, sanmıyorum ki, şu acı günlerde, burada ye­
rine getirm ek istediğim tebcil görevine katılmasın.
Ama ne yazık! Ben de biliyorum ki, bu tebcil fayda­
sızdır. Ve mezarların üstüne konan çelenklerden farkı
yoktur.
BUGÜNKÜ SAVAŞ HAKKINDA MEKTUP
Kasım 1912
öyle anlaşılıyor ki, ilerilik, medeniyet, hıristiyanlı*
yeni silâhlarla ve son süratle adam öldürmek demek­
tir. Ve şu anda, onun en yüksek ifadesini şarapnel teş­
kil etm ektedir. Şarapnel! Yeryüzünde kalan son hâri­
kayı mahvedecek şey.
öldürücü m ikropların ortadan kaldırılması düşü­
nülen şu devirde, acaıba bunun gibi cehennemi maki­
neleri icat edenler için de, işkenceler tertip etmeyecek­
ler mi? Bunları teşhir etmeyeceler mi?
Onbeş günden daha az bir süre içinde, bütün bir
memleket kızıl kanlara boyandı. Ve altmış bin insan,
hem de en cesur ve sağlamlarından olmak üzere del'k
deşik gövdeleriyle toprağa serildiler.
Eğer gerçektlen, Balkanların, Balkanlılara dön­
mesi gereken zaman geldi ise, —daha önce tedbir al­
mayan ve bugün de işlenen cinayetlere ortak olan—
Avrupa, bu olaya daha m akul . bir çare bulabilirdi.
H attâ, Ayasofya’nın İsa dinine dönmesinin zamanı
gelmiş olsa bile, bu uğurda bunca insanın m akinalı tür
feklerle delik deşik edilmesi mi gerekirdi? Acaba
uzun yıllar boyunca «Dersaadet»te, hattâ İstanbul ta­
raflarında hiç mi Rum ve Bulgar kilisesi yoktu? Ve
bu kiliselerde ibadet edenlere ne zaman zorluk çıkarıl­
dı?
Geyik avlarından, ölüm hâlindeki geyiklerin et­
rafında toplanan köpeklerin havlamalarına benzeyen
bu çeşit küfür ve tahrikleri, hâlâ Türklere atm akta
devam ediyorlar. Fakat, onları küçük görenler, ağızla­
rını açmadan önce gitsinler de biraz onlarrn arasında
yaşasınlar. Bunu yapmadıkları müddetçe, ne söyler­
lerse söylesinler, sözlerinin, köpek havlamasından faz­
la değeri yoktur.
62
Ele geçirdikleri topraklar, öyle sanıyorduk ki.
m üttefiklere yetecektir. Fakat, yanılmışız. Yetmiyor­
muş. Düşmanı sonuna kadar kovalamak ve elinden
m ukaddes bir şehrini de almak gerekiyormuş. Delice
bazı hayallerle, gurur ve kinlerini tatm in etmek için,
arta kalanları, yani umutsuzluğun verdiği bir kuvvet­
le çoğu silâhsız olarak öfkeli ’o ir çılgınlıkla İstanbul
istihkâm larını savunmaya koşanlan da öldürmek ge
rek iyormuş.
işte bu talihsiz Tüık Milleti —elbette onların da
um utsuzluk sebebiyle, büyük sertlik
gösterdikleri
çılgınlık anlarında, önemli hataları olm uştur— bir
yıldan beri, ne emperyalist savasların, n«* riyâkâr vaadlerin, ne binlerce evi kül eden yangınların, ne dep­
rem lerin, ne tifonun, hulâsa, hiçbir belânın üzerine
saldırm aktan bıkmadığı bu ezilmiş millet, şimdi hiç
olmazsa, başında bir şaıı ve şeref tâcı ile ölmek ar
zusundadır.
Padişah Hazretleri, kendisini ancak
sarayında;
ve seksen beş yaşındaki Kâmil Paşa da, çalışma ma­
sasının başında öldürebileceklerini ilân ediyorlar. Ço­
cuklar.. Taptaze çocuklar, okullarını bırakarak askere
yazılıyorlar. Kendilerini ölümün kucağına atm ak için
Çatalça'ya koşuyorlar, im am lar cepheye koşuyor ve
eli daha silâh tutabilen ihtiyarlar onların peşinden
gidiyorlar.
Bakınız.. Başka bir örnek ki, yüce olmasaydı gü­
lünç olabilirdi: Kendilerinden hiçbir şey istenmeyen
bazı zavallı harem ağaları, tüfeği om uzladıktan gibi
orduya katılm ak üzere savaş meydanına gitmeye kaK
kışıyorlar. B unlann hemen hepsi, Bulgarların şeyta­
63
nî şarapnelleri ile mahvolacaklarını bile bile gidiyor­
lar. Yine de gidiyorlar.
Temiz yürekli Araplar da 500.000 süvari ile hilâ­
lin yardım ına koşmak teklifinde bulunuyorlar. Yok,
hayır! Sizler memleketinizde kalınız, ey çöl çocukları.
Boşuna ölmüş olacasınız. Çünkü, ellerinizde medenî
insanların m odern silâhları yoktur.
Umutsuzluğun bu kahram anca direnişi karşısın
da, hıristiyan milletlerinden hiçbiri onları desteklemi­
yor. Onlar, sadece, imzalanmış anlaşm aları çiğneye­
rek verilmiş sözleri unutarak, ellerindeki av’dan birşeyler koparmaya çalışıyorlar. Gerçi, Fransa gibi, bazı
devletler, bu av’ın paylaşılmasında ellerini kirletm ek
istemiyorlar. Fakat, bugün İçin, herkesin duyabilece­
ği kadar yüksek bir sesle yardım ve m erham et tavsi­
ye edecek hiçbir devlet yoktur. Bunun için, hayatımda
ilk defa: «Bugünün savaşma utanç!» demek mecburi­
yetinde kalıyorum.
YİNE TÜRKLER
Kasım 1912
Son m ektuplarım dan birinde, Türk dostlarımı o
kadar kötü ve o kadar acemice savunmuşum ki, ko­
nuyu açıklamak için şunları da ilâve etmek istiyorum:
Kaçaklardan bahsetm iştim . Çünkü, bana da öyle söy­
lemişlerdi. Fakat Allah’a şükür ki, onlar bir takım
m ünferit kaçaklardı. Oradan.. Savaş meydanından ge
len yeni bilgiler, şeref tâcını onlarda bırakıyor. İçleri­
ni kemiren açlığa, kendilerini en zarûri ihtiyaçlardan
bile m ahrum ettiği halde boş iddialarda bulunan hü-
64
kûm etlerinin aczine rağmen, onlar arsianlar gibi savaş­
tılar.
Fakat ne yazık ki, olaylar süratle birbirini kovala­
dıkça, ve can çekişme anları yaklaştıkça, Avrupa mil­
letleri, özellikle onların eski dostları Prusya, şaşırtıcı
bir kolaylıkla sözlerim inkâr ediyorlar. Halbuki Sultan’ın, yalnız Türklerin padişahı değil, Asya'nın ve Af­
rika'nın içlerine kadar yayılmış milyonlarca müslümanın da Halifesi olduğunu hatırlam ak akla uygun
•ojurdu. Sanınım ki, Halife’nin m ukaddes bir şehir­
den, mukaddes m abetlerden uzaklaştırtm am ası
ivi
bir politika icabıdır.
Zavallı Türkler!
Herkes tarafından yalnız bırakılan ve kandırılan,
kara ve deniz ordularının levazım ve m ühim mat alış­
larında aldatılan Türkiye... H aklannın çalınmış olma­
sı yetmiyormuş gibi, bir de kendilerine bazı gezeteler
tarafından ölmüş aslana çifte atan eşek misali, darbe­
ler indirilmektedir. Kanla yoğrulmuş topraklan üzenrinde, Islâmijyet nâm ına şerefle can derm iş 500.000
şehit bıraktıkları halde, bu gazeteler onlarla alay edi­
yorlar; onları küçük görüyorlar. Ben de onlarla bir­
likte hakarete uğruyorum. Bundan dolayı da iftihar
ediyor, gurur duyuyorum.
Herkesin biraz daha eziyet etm ek istediği mağ­
lûpların savunmasını üzerime almak ve onlar adına
yardım istemek, her zaman için şerefli bir davranıştır.
Şüphesiz, kudretlerine maalesef sahip
olamadığım,
Avrupa dışişleri bakanlıkları gibi davranmıyorum.
Uzun m üddetten beri Türklerin dostu olduğumdan,
unların can çekiştiği şu sıralarda da yine dostlan ola­
rak kalıyorum. Bunun aksi bir hareket çirkin olurdu.
Onlar için hakarete uğram ak şerefini, ben Doğu
ülkelerinde kumandan iken, subaylarım dan biri olan
dostum Claude Farrere ile beraber kazanmış bulunu­
yoruz.
«Türkleri savunacak yalnız bu ikisi kaldı» diye
yazıyorlar. Şüphesiz öyle olması gerekir. Çünkü, ses­
lerini duyurabilmek imkânına sahip olan yazarlar
arasında sadece ikimiz varız.
BULGAR ZALİMLİĞİ
Yunan ordusu, küçük Karadağ ordusu, prensle­
rinin kumandası altında, vahşet göstermeden, kabul
edilmiş harp kuralları içinde savaşmışlardır. Fakat
Bulgarlar —ölümü hiçe saymak surrtiyle gösterdikle­
ri cesaretle herkesin takdirini kazanmış olduklarını
da inkâr etmiyoruz— evet! Bulgarlar uzun m üddet
ten beri düşünüp hazırladıkları bu savası, ne kadaı
zalimce yönetm işlerdir. Galibiyeti, yalnı? takdire de­
ğer cesaretleri sayesinde değil, yeni ve son derece teh
likeli silâhlan sebebiyle kazanmışlardır.
Günümüze kadar gelen buluşların en şeytancası
olan şarapneller, ellerinden gelen her mukavemeti
göstermekten geri kalmayan bu insanların binlercesini orak gibi biçiyordu. Yine Bulgarların, geceleyin
projektörlerle, öm ürlerinde böyle şey görmemiş olan
Anadolu askerlerinin gözlerini kam aştırarak onları şa
şırttıkları da bilinen şeylerdendir. Bunların yanısıra
yine Bulgarlar, teslim olmak istemeyen Edirne’yi su
F : s
lara boğmak için, bir nehrin yatağını değiştirmedi
ler mi? İstanbul’a su ulaştıran bendleri de kesmedi­
ler mı? Hıristiyan kiliselerinde ise bu gibi cinayetler.
İlâhilerle takdis olunuyor. Hiç olmazsa, bu gibi işlere
Hazreti İsa’nın adı karıştırılm asın. Aslında, onun söy
lediği sözlerle, bu yapılanlar arasında ne büvük tezat
vardır.
Ya Beyoğlu?.. O herkesçe bilinen levanten Beyoğ­
lu!.. Etrafındaki evler can çekişen yaralılarla doluy­
ken, ovaları şehitlerle, yağmur, altında çürüyen gömül­
memiş kahram anların cesetleriyle örtülüyken; bu Be­
yoğlu, gürültülü kahvehanelerini, eğlence
yerlerini
bile susturacak kadar bir utanm a eseri göstermiyor.
BALKAN HARBİ KONUSUNDA MEKTUPLAR
Aralık 1912
Avrupa milletlerinin cinayef ve kalleşlikleri düne
ait bir mesele değildir; her zaman olagelmiştir. (Le­
histan, Transval, Alsas—Loren v.b. bunun üzüntü ve
ren örnekleridir.) Fakat biz, bu milletlerin, tek başları­
na, ayrı ayrı, bu cinayetleri işlediklerini görmeye alış­
mıştık. Öbürleri (eğer punduna getirirlerse, aynı şe
kilde davranm aktan geri kaimazlar) ise, hepsi bir
ağızdan, bu hareketi şiddetle takbih ederlerdi. Biz. dc
hiç olmazsa, onları işitmekle biraz teselli bulurduk:
Bu defa, hayır! Öyle olmadı. Türkiye’ye verilen
sözü tutm am ak ve imzalanan andlaşm alan inkâr et­
mek hususunda birbirleriyle uyuştular. Yapılan son
bir muharebe sırasında, Yunan ordusu Ethem Paşa
tarıfından ezildi. Bu durumda, başını kurtarm ak için
67
bir çare aram ak zorunda kalan Yunanistan, Avrupa'­
nın tavassutunu istedi. Onlara hiçbir vaadde bulun­
mamış olan Avrupa, bu isteği kolayca yerine getirdi.
Hattâ, tavassutun da ötesine gitti. Ve böylece, anlaş­
ma şartlarını zorla Türkiye’ye kabul ettirerek, zafer
meyvalarmı elinden aldı.
Fakat, hariciyc bakanlan, iki türlü tartı, iki tür­
lü ölçü kullanırlar. Bugün aynı Türkiye; İtalyanların
emperyalist hücumuna uğrayıp dört bir yandan bas­
kıya alman ve kendisine üç hafta önce, bütün harici­
ye bakanlıklarının mülkiyet tanıma vaadinde bulun­
dukları bu Türkiye de, Avrupa’nın tavassutunu iste­
di. Avrupa ise, herşeyden önce, onun m irasım bölüş­
mek çabalarını yoğunlaştırarak, on iki gün cevap bile
vermedi. Ve bu on iki gün içinde, şarapnellerin ve
makinalı tüfeklerin ateşleri altındaki ölüm — kalım
savaşı bütün fecâatiyle sürdü gitti.
Avrupa, hiç olmazsa, hemen şu cevabı vermeyi
utanm a icabı saymalıydı: «Hayır!
Mademki bugün
yenilmiş bulunuyorsunuz; bizim gözümüzde paryalar­
dan farkınız yoktur. İşinize karışmak istemeyiz; düş­
m anlarınızla kozunuzu pay ediniz.»
Türkiye de şüphesiz böyle yapacaktı. Nitekim bu
gün de böyle hareket ettiği anlaşılıyor. Avrupa yaptık­
larından utanm alıdır. Yerlere serilen binlerce kurba­
nın m enfur suçlusu odur. Bugün, ellerinden, cesaret­
le savaşarak aldrkları topraklan, tekrar geri almanın
imkânsız olduğu bilinen bir şeydir. Fakat bu sonucu
önceden görebilmek ve hiçbir vaadde bulanm am ak
gerekirdi. Evet! Sonucu önceden görmeli ve Slâvlann
istedikleri haklı reformları gerçekleştirmek için, Tür
68
kiye’yi mahva sürükleyen kibirli genç delilerin teşkil
ettikleri kom iteler üzerine, çok daha tesirli baskılar
yapılmalıydı.
Bundan başka? Yok, hayır! Verilen sözü tutm a­
m akla gösterilen bu küstahça kolaylık, asla affedile­
mez. Ne nefret edilecek durum!
Zavallı Türkler; herşeyleri yağma edilip çalınmış
her bakım dan aldatılmış, makinelilerle kırıp geçiril­
miş, üstelik cahil kitleler tarafından alçakça küfür ve
hakaretlere uğramışken, nasıl olur da öfkeleri k a­
barmaz; nasıl olur da gözlerini kan bürümez?
Zavallı Türkler diyorum. Fakat, aynı samimiyetle:
Zavallı Bulgarlar da diyorum. Harp meydanlarında
kırk binden fazla ölü bırakan zavallı galipler...
Bu milletin, m üslüm anlardan daha sert, daha fa­
natik ve daha geçimsiz olduğunu biliyorum. Onlarda,
m üslüm anlarm köklü doğruluğu ve namusu yoktur.
Bu gerçeği, bütün oralarda yaşamış olanlar gibi ben
de görüp anladım. Bununla beraber, onlara karşı hiç­
bir kin beslemiyorum.
Söylediklerimi ispat etmek için, Bulgar komitacıları
tarafından işkencelerle öldürülen m üslüm anlarm lis­
tesini yayınlayamamak ne büyük aksiliktir. Fakat, bu
konuda bütün Slâv basını sessiz kalm akta birleşiyor.
Kesin belgeleri ve rakam ları elde etmek için oralara,
meselâ Selânik’e gitmek gerekir.
Ara sıra Fransız gazetelerinin bazılarında şöyle
bir haber çıkar: Bulgarlar, falan Türk köyünü yakmış­
lar ve içindekileri öldürm üşlerdir. Fakat bunu önem­
69
siz bir şekilde yazarlar. Oysa, galip Bulgarların, beşyüz yıldan beri ekip biçtikleri yerden kovulan, vahşi
hayvanlar gibi her taraftan kuşatılan ve ümitsize ha­
reketler yapmaya sevkedilen Türklerden çok daha az
affedilme sebepleri vardır.
Şu satırları yazarken, karşımda, düşman tarafın­
dan feci bir şekilde uzuvları kesilmiş bir Türk suba­
yının fotoğrafı bulunuyor. Bütün acı gerçeklere rağ­
men, hayır! Avrupa’nın gözünde, Türklerden başka
kaliâmlar tertip edenler yoktur. Bu konuda ilgililer
tarafından Avrupa’ya aktarılan efsâne pek sağlam şe­
kilde düzenlenm iştir Onu artık lehimlerinden sökmek
m üm kün değildir. Fakat, Bulgar ve Sırplar tarafından.
Türklerin zorbalık ve vahşetle suçlandıklarını işitin­
ce, nasıl protesto etmezsiniz. Bu m illetler ki, sosyal
sınıflarının hemen hepsinde baştan aşağı zorbalık, iş­
kence ve adam öldürme alışkanlığı bütün şiddetiyle
hüküm sürm ektedir.
Zavallı Bulgarlar, diyorum. Çünkü, şu yazdığım
satırlar, beni de herkes gibi, onların savaşta gösterdik­
leri cesareti, kendilerine ait topraklar için giriştikleri
mücadelenin meşruiyetini takdir etm ekten
alıkoya­
maz. Fakat, Avrupa, onlara haklarını sağlamak için
giriştikleri gaddarca kasaplıklara
müsaade etmeksi
zin de bir çözüm yolu bulabilirdi. İşte, bundan dolayı
kendilerine acırım, özellikle şunun için acırım ki, on­
lar, kendi ırk ve dinlerinden olmayan, dinî taassubun
ve ecdat geleneklerinin kazandırdığı bir m azerete sa­
hip bulunmayan, sadece onların askerlik kudretini
şahsî çıkarlarına âlet eden bir insan tarafından, öl­
dürmeye sevkedildiler. Tarihin anacağı büyük bir hii-
7(1
küm dar olabilmek için, toprağı insan
mak gerekliydi.
kanıyla sula­
Şu anda, ağ/a alınm a/ küfür ve tehditler yağıyoı
üstüme.. Çünkü, mağlûpları savunuyorum. Ve Bulgar­
ların bıçakları altında can vermek tehlikesiyle karşı
karşıyayım.
Bu adam lar benim hakkımda, az önce İtalyanla­
rın yaptıkları gibi davranıyorlar. Salip savaşı sözü­
nün aldattığı bazı zavallı Fransızlar da beni tahkir edi­
yorlar. Gerçi, bunların, gerek üslûp, gerekse yazıların­
dan, bir takım ilkel ve bayağı kişder olduğu anlaşıl­
m aktadır. Buna karşılık, daha yüksek sınıflardan ba­
na öyle asil m ektuplar geliyor ki «gerçeğin ta kendisi­
ni söylemek tecrübesinde bulunduğum için», «sesim
vicdanlara teselli verici olduğu için», değerimin üstün­
de beni yüceltiyorlar.
Müslümanların böyle m ektuplar gönderecekler,
önceden tahmin edilebilirdi. Bunu biliyorum. Bu mektuplrr, Doğu'ya has hayallerin saf ve temizliğine rağ­
men hiçbir şey ispat etmezler. Fakat yalnız Türkler­
den değil, Fransa’dan, Almanya’dan, İngiltere’den ve
İsviçre’den de buna benzer m ektuplar geliyor. Bu
m ektupları yazan AvrupalIların çoğu, şarkta yaşamış,
bu konuda belgeler biriktirm iş kimselerdir. Bunları
yazmakla, bu kötü tanıtılmış ve iftiralara
uğramış
millete karşı beslediğim derin takdir hislerinde bana
ortak oluyorlar
Bu m ektuplardan bazıları da, Türklerin hâkimiye­
ti i:ltm,da kalan bazı «reâya» tarafından gönderildiği
i<,iıı. bilhassa dikkate değer. Rumların Tiirkleri lııliıı
71
ğu söylenemez. Oysa, i->te gayretli ve kararsız parm ak­
larıyla bir küçük Rum kızı bana şöyle sesleniyor
« E te n d im !
9 Kasım 1912 tarihinde yayınlanan o tesirli yazı­
nızı yeni okudum. Rumeli halkından on dört yaşındn
bir kızım. Bir süre önce bütün Avrupa’nın kendisine
dostluk gösterdiği, şimdi şu sıkıntlı günlerinde yapa­
yalnız bıraktığı Türkiye'ye bütün kalbimle acıyorum.
Her zaman medeniyetten bahsediyorlar. Fakat, o zn
vallı Asya köylüleri için, bu kelimenin anlamı nedir?
Çöllerde nice valışi fakat iyi hayvanlar vardır ki, ke;ı
dilerine kötülük etmezseniz size dokunmazlar. Faka*
bir de kışkırtacak olursanız, bütiin yırtıcılıklarını göj*
terirler.
Türkler kötü davranıyorlarsa, herhalde herkesi
aleyhlerine dönmüş görmekten doğan bir ümitsizlikle
bunu yapıyorlar. Yıllardan beri kendilerine ralıal v.v
rilmiyor. Artık onları sevenler, ancak orada, kene'-*
memleketlerinde yaşamış olanlardan ibarettir. Hırıs
tiyan dünyası, dinle ilgili konularda Türkleri örnek
almalıdır. Çünkü, onlar bizden dafa fazla din kural
larına uym aktadırlar. Biz hıristiyanlara, çalmak, hile
ve düzen kurmak dinimizce yasaklanmıştır. Buna rağ­
men, hırsızlığı da, hile ve düzeni da pekâlâ yapıyoruz.
Halbuki, Türkler asla.. Meselâ, bir yaşlı Türk, size bir
kilo elma tarttığı zaman, tartıda aldanmış olmak kor­
kusuyla, fazladan bir elma daha verir. Bunu hangi Av­
rupalI yapar? Aksine, sattığı styi daha da ağırlaştır­
mak için, parmağını o tarafa doğru kaydırır.
Bulgar Kralı Ferdinand, hilâli yenmek istediğini
sövlüvor. Buna da medeniyet adım veriyor. Peki ama,
bir milletin dinine saygı göstermek de gerekmez mi?»
n
Bu tebrike değer küçük cümleleri okurken, şu
atasözünü hatırladım :
«Gerçek, çocukların sözlerindedir.»
Şimdi de bakınız, Türkiye’de doğup büyüyen bir
Ispanyol Yahudisi bana neler yazıyor: (Günümüz tari­
hinin başlangıcında, Hazreti İsa adına işkencelere uğ­
rayan binlerce Ispanyol Yahudisinin Türkiye'ye göç
etm iş olduklarını ve burada kimsenin onları rahatsız
etmediğini herkes biliyor.)
«Talihsiz Türkiye için bizim yaptığımız, kendi hâ­
line bırakılan bir ağır hastanın başucuna oturan ve
yalnız başına ölmesin diye elini avuçlarına alan bir in­
sanın hareketine benzemektedir.
Daha yazınız! Yüreğiniz size, yalnız tesirli sözler
değil, aym zamanda inandırıcı ve idam ilâmım imza­
lamaya çağrılan kişiler tarafından ister istemez h atır­
lanacak sözler bulmanıza da yardım etsin.
Maalesef gereği kadar tanınmam ış olan bu şeref­
li milletin varlığını vazgeçilmez bir hâle getiren se­
beplerin hepsini yüksek sesle söyleyiniz. Kendi isteği­
nizle oralarda oturm uş olan siz, ruhunuzun
irâde,
iman, iyilik, doğruluk, yiğitlik ve rahatlık yönlerinden
ne kadar tatm in edilmiş okluğunu söyleyiniz. Fakal
yalvarırım.. Türkiye'den ağlayarak bahsetmeyiniz.
Türkiye’yi sevenler, henüz onu bir ölü sayarak ağla­
mak hakkına sahip değildirler. Ümit edelim ki, o hiç
ölmeyecektir. Mezardan söz açmayınız.
Eğer birgün, o müthiş şey olursa, yalnız o zaman
ağlayacağım. Çünkü, zavallı Türklerin de biz talihsiz
Yahudiler gibi dört bir yana dağvlıp, kendilerine ait
73
hiçbir şeyleri kalmayacağını biliyorum. Asya'yı da on­
lardan alacakları söyleniyormuş. Ah! Bahtsız insan­
lar!.
Bizlerin daha çocukluğumuzdan beri her gittiği­
miz yerde nasıl bir sürgünlük duygusu taşıdığımızı bi­
lemezsiniz. Sevgili Türklerin böyle bir duygu taşımala
rını asla istemem. Yıllardır İstanbul'dan ayrılmış bu­
lunuyorum. Onu unutacağımı sanıyordum. O zamanlar
bilmiyordum ki, Türkler arasında yaşayanlar, onları,
hayatları boyunca severler.
Rica ediyorum.. Daha yazınız, uğraşınız.. Vaktim
kalmadı. Yardımınıza teşekkür ederim.»
Bu yürekten kopan sözlerden sonra ne söyleye­
bilirim, onlara ne ilâve edebilirim ki! Bu m ektup, Ya­
hudi milleti için bir şeref belgesidir.
Yüzyıllar boyunca her taraftan işkencelerle koğulan çocuklarına konukseverlik, dinlerine saygı gös­
teren, rahatlarını temin eden bir memleketin acılarımı
bugün, para bakım ından da bir çâre aramaya giriş­
mek, Yahudi toplum u için iyi bir davranış olurdu.
♦
**
Tanımadığım bir kadın okuyucum bana: «Madem
ki kimse, yardım isteyen sesinizi duymak istemiyor,
o halde politikacılara, Türk milletinin varlığının fay­
dalı olduğunu ispat ediniz» diye yazıyor.
Fakat, ne yazık ki, Avrupa’nın politik dengesi ve
beynelmilel iktisat konularında
hiç bilgim yoktur.
Herkesin bildiğini tekrarlam aktan başka elimden bir-
7-1
şey gelmiyor: İstanbul'un Bulgarlar eline düşmesi, As­
ya ve Afrika’nın içlerine kadar yayılmış bulunan mil­
yonlarca müslüman arasında büyük tepki uyandıra­
caktır. O halde, İngiltere ve Fransa’nın, kendi menfaatları bakımından İstanbul’un düşmesine engel olma­
ları gerekir.
Bazı kimselerin, İstanbul’un II. Sultan Mehmet
tarafından alınmış olduğunu ileri sürerek, sözlerimi
çürütm ek istediklerini duyuyorum. Ama, affedersiniz,
bu olay 1453 de geçiyordu. Eğer beş yüz yılı aşan bir
yükselme devrinden sonra, Hıristiyanlıkları ile iftihar
eden m illetler aynı şeyi yapmaya ve bu uğurda esk>
sinden daha çok adam öldürmeye kalkışırlarsa, bu bar
na medeniyetimizin ve hıristyanlığımızın iflâsı görün­
mektedir.
Ayrıca, İstanbul’u dünyanın tek bir şehri duru­
muna getiren Türklerin beş yüz yıllık hâkimiyetleri
sırasında biriktirm iş oldukları san’at hârikalarını ko­
rumak da göz önüne alınması gereken bir mesele de­
ğil midir? Fakat, biliyorum ki, beni bu konuda, ön­
cekilerden daha az dinleyeceklerdir.
Bulgarlar bana, Bizans’ın sönmeye yüz tutm uş gü/elliklerini ihya edeceklerini söylemesinler. Hayır!
Onlar oraya yalnız yenileştirme çirkinliğinden başka
bir şey getirmeyeceklerdir. M inarelerin, kubbelerin
zarif şekilleri, artık mavi semânın içinde teressüm eımeyince, orada güzellik diye ne kalacaktır? Çinilerden
bir mavilik içine gömülen camiler esrarlı güzellikleri­
ni kaybettiği zaman; çevrelerindeki selvilerin ve me­
zarların huzur verici büyüsü silindiği zaman; geriye
ne kalacaktır? Bir de istilâ ordularının şiddetli hü­
75
cumları altında, Türklerin son can çekişme çırpınm a­
ları ile takallûs edecekleri gün.. İstanbul’un kan ve
ateş içinde kalacağı gün.. Böyle bir günde, Ayasotya
kubbeleri de yerle bir olabilir.
Ve özet olarak: Madem ki, bütün acıma ve adalet
duygularını harekete geçirmek tecrübesinden vazgeç­
mek gerekiyor. Madem ki, benimkinden yüz kero
daha yetkili şahitliklerle bile, (yumuşak ve uysal Bul­
garlar, canavar ve kan dökücü Türkler) efsânesini dü­
zeltmeye imkân yok. O halde, Türklerin lehine kul
tanıtabilecek bir teklifte daha bulunuyorum. İlk ba
kışta pek garip ve önemsiz görünecektir. Fakat ben­
den önce, nice düşünürler aynı }eyi söylemişlerdir:
Hayatta varılmak istenen nokta, yalnız fabrikalar, li­
manlar, şarapneller, sürat ve çabukluk değildir. Ba
sit kimselerin hırs ve tamahını celbeden ve sonunda
ümitsiz teşebbüslere sürükleyen bu uğursuz demir yı­
ğını dışında, kendimiz için, dünyanın bir köşesinde
sı klamrklığımız gereken biraz sükûnet, yalnızlık ve
hayalperestlik de bulunm alıdır. Bu görüş açısından
bakılırsa Türkiye.. Nice sayfiye ve yaylaları içine alan
eski Türkiye.. Namuslu ve dindar Türkiye.. Kasırga­
lar ve kızgın maden ocakları ortasında, bir çeşit ta.
zelik vahası gibi, bütün dünyaya faydalı bir ülke ola­
bilirdi.
III
Aralık 1912
«Türk zulümleri!» M üttefiklerin para yardım ları
ile şu herkesçe bilinen Balkan Komitesi'nin yaymak­
tan geri kalmadığı bu klişe, Fransız basınında biiyiik
76
bir başarıymış gibi yayınlanmakta devam ediyor. Ve
her seferinde bazı meçhul kişiler, bu konudaki yazıla­
rı itina ile keserek, beni utandırm ak gayesiyle adıma
göndermek zahmetine katlanıyorlar.
Evet, ne yazık ki, bazı zamanlar açlığın ve üm it­
sizliğin baskısı altında sersemleşen mağlûplar, katli­
âm lara girişmişlerdir. Fakat, bunun genişlik ve önemi,
çoğu zaman, düşm anlaruun iddia ettiklerinden çok
daha az, kıyaslanmayacak derece daha az olmuştur.
Tarafsızlıktan ayrılmayan bir çok yabancı harp muha
birleri, Türkler hakkında adalete uygun şahitlikte bu­
lunm uşlardır. H attâ bunlardan bazıları, Türklerin aç­
lıktan takatsiz düştükleri halde, Rum köylerinden ge­
çerken, onlardan birazcık ekmek istemekle yetindik­
lerini kaydediyorlar.
Bakınız bu m uhabirler, durum u nc şekilde açıklı­
yorlar: «Madem ki Avrupa’da, Türk askerlerinin yağ­
macı ve insafsız olduklarını yazanlar ve iddia edenler
bulunuyor —ki bunların çoğu bu konudaki araştırm a­
larını çalışıma odalarının dört duvarı arasında yap­
m ışlardır— onların bu davranışlarını şiddetle protes­
to etm ek bizim vazifemizdir. Biz hiçbir zaman Türk­
lerin vahşice hareketlerine rastlamadık.»
Fakal m üttefikler:.. Ünce zafer kazanmış oldukla­
rı için, sonra da açlık acısı çekmedikleri için ve özel­
likle Hazreti İsa'nın namına ilerledikleri için daha az
mâzur, daha az affedilmeye lâyık olan müttefikler!..
Acaba bunların saldırılarının ve cinayetlerinin bilânçosu ne zaman düzenlenecek? Bunların yaptıkları zu­
lüm ve vahşetlere göz yummak arzusuna rağmen, Al­
77
lah’a şükür, bir dereceye kadar kendilerine tesir edil­
meye, harekete, geçilmeye başlanıyor.
İşte, R om anyalIlar, Yunanlılar, Ulahlan katliâm
etmekle itham ediliyorlar. İşte, General Yankoviç as­
kerlerinin Arnavutluk’ta bir çok köyleri yerle bir etti­
ği, binlerce Arnavut’u öldürdüğü veya diri diri göm­
düğünü doğrulayan Viyana haberleri.. Edirne surlan
altında Sırp yaralılarının yardım ına giden ve öze)
bayraklarım taşıyan seyyar Türk hastahanesi persone­
li de bir yaylım at«şiyle karşılaşm ıştır. Kezâ, pek da­
ha yakında, Dedeağaç'ta —artık bu olayların inkârı
mümkün değildir— bir Bulgar çetesi, üç gün süreyle
ne varsa yakmış yıkmış, öldürm üş ve kom itacılar ta­
rafından çok zaman önce başlatılan feci cinayetleri
devam ettirm iştir.
Ama, zavallı Türkler, parayla satın alınan bazı ga­
zetelerin sayfalarına, nefretlerini Aksettirecek kadar
zengin değildirler. O gazeteler maalesef doğruluk ve
iyi niyetlerini koruyan diğer gazetelere de söz geçiri­
yorlar.
Bulgarların ne olduğunu anlatm ak için, uzun
m üddet Türkiye’de oturm uş fakat, kurtarıcıların (!)
saldırısı üzerine kaçmak zorunda kalmış bip Fransı/m m ektubundan şu kısmı aktarıyorum:
«Fransız gazetelerinde Balkan ordularının, özellik­
le başlarında kaba ve haşin papazlarıyla düşman or­
dusuna doğru yuvarlanarak giden Bulgarların şerefi­
ne yazılmış destanlar ve övgüler okuyorum.
78
Bir ırkın başka bir ırka hücumu!. Ortodoks sali­
binin, yahut Katolik Ferdinand'ın deyimiyle, sadece
salibin hilâle karşı hücumu!
Yontulmamış b»r ordundan kaba taslak kesilivcrmiş sanılan bu sonsuz insan yığınlarının; başlanna
Moskof başlığı geçirmiş bu kaba askerlerin ve bunla­
rın peşinde de Atillâ'nın ordularına benzeyen; gurur
ve iftiharla «geçtiğimiz yerlerde beş yıl ot bitmez»
diyen; sırtlarına hayvan postları geçirmiş bu dağlı­
lar dalgasının gelişini görenler, gerçekten unutulm az
bir manzaraya şahit olurlar.
Evet! Onlara destanlar hediye edebilirler. Fakat ne
lüzumu var? Onlar bu destanları, bütün Makedonya
yollarında, bütün müslüman köylerinde kendileri yaz­
m ışlardır. En iğrenç şenaatlerin yapılışına sahne olan
bu köylerin yanmış evlerinden yükselen kesif dum an­
lar, şimdi bile bütün ufukları karartıyor.
Onlar bu destanları, katliâm dan sonra nasılsa
kurtularak kaçan, felâket yollan boyunca ölüler ve can
çekişenler bırakan ihtiyarların, kadın ve çocukların
yüzlerine kazıdılar.
Şu bir gerçektir ki, m üttefiklerin Selânik'te yap­
tıkları, kazandıkları parlak şöhreti bir hayli soldurm uştur. Selânik, o içerlerdeki köyler gibi gözden ırak
değildir. Orada bir çok Fransız vardır; ve gözlerini
mecburen açarak, olanları görmüşlerdir. tfeniz subay­
larımızdan birine yapılan saldın, kurtarıcılar (!) hakkındaki heyecan ve ilgiyi, hemen değiştirip yok et­
meye yetti. Daha sonra Yunanlılar, şehre girişlerinin
ertesi günü, yoldan geçerken bazı protesto sesleri duy-
79
duklan bahanesiyle silâhsız kalabalığın üstüne ateş
açtılar. Bazı m uhabirlerin tebrik edilmeye değer (!)
deyilmeriyle: Türk ayak takımından beş yüz kişiyi
öldürdüler.
Çok geçmeden, vatandaşlarımız, Fransız konsolo­
suna haklı şikâyetlerde bulunmaya başladılar. Geçen
birçok olaylar arasında, Fransa uyruklu Madam Sim onski’nin başına gelenler enteresandır Bu madam
kapısının önünden geçen bazı Türklere birazcık ek­
mek ve bir bardak su verdiği için, bir Yunan subayı
tarafından suçlu görülerek azarlanmış; ayrıca, verilen
sadakayı aç Türklerin elinden çekip alm aktan utan­
mayan bu subayın iğrenç ve kaba hareketlerine de
maruz kalmıştır.»
Bunlardan başka, Selanik’ten geçen bir Fransız
tüccarı, bakınız bana neler yazıyor;
«Zorlu birer casus olan yerli vatandaşları levantenler tarafından kendilerine rehberlik edilen Yunan
askerleri, âdi hırsız çeteleri grbi Yahudilerin evlerine
giriyorlar —Selânik’te Fransa'yı seven ve Fransızca
konuşan seksen bin kadar Yahudi vardır— erkekleri
dıçarı çıkarıyorlar, bağlayıp dövüyorlar, hattâ bazan
öldürüyorlar; sonra da geri dönerek kadınlarına te­
cavüz ediyorlar. Bundan başka, her tarafta kapıları kı­
rıyorlar, tüfeklerine süngü takarak, paralarını, hattâ
fakirlerin ekmek paralarını zorla ellerinden alıyorlar.
Kertdilerine hiçbir zarar vermeyen suçsuz şehir halkı
açıkça soyuluyor Talihsiz Osmanlı askerlerinin saat­
lerine, elbiselerine varıncaya kadar her şeyleri son
santimine kadar gasbcdiliyor.
80
Bir yandan, bir Türk binbaşısının van yoğu zorla
elinden almıyor, tokatlanıyor. Başka bir subay Yunan
bayrağını öpmeye zorlanıyor. Esirler yağmur altında
âç susuz çam urlarda yuvarlanıyor; susuzluklarını gi­
derm ek için yalvarmalarının karşılığı dipçik darbele­
ri oluyor. Orada bulunan Fransız deniz subayları,
Sırp ve Yunan askerlerinin, Türk esirlerinin gözlerini
oyduklarını görmüşlerdir.»
Gazetelerimiz, bu kahram anlıklardan (!) dolayı,
nihayet şu son günlerde, birazcık acımak ve harekete
geçmek zorunluğunu duyuyorlar.
Evet! Bu yeni haçlıları^ şan ve şöhretleri için, her
şeyin Rumeli içlerinde geçmesi elbette daha iyi olur­
du; bövlece, onların sabırlı ve insaflı oldukları efsâ
nesi, gerçekmiş grbi gösterilebilirdi.
Sözün kısası, Türkler ara sıra saldırılarda bulun­
muş olsalar bile, her yönüyle m üttefiklerin onlardan
asla geri kalmadıklarını söylemek zorundayım. Oysa,
m üttefikler için hafifletici sebepler bulmak da im­
kânsızdır. Yüzyıllardan beri birbirlerine kin ve düşm an­
lık besleyen bu milletler, Ortaçağ’da olduğu gfbi savaş­
m ışlardır. Şu farkla ki, bunlar, o devirle kıyaslanama­
yacak derede öldürücü silâhlara sahiptiler. Gerçi o
zamanlar, ne kızılhaç ne de Kızılay gibi müesseseler
vardı. Yaralılar, sakat vücutlarının tedavisi için bir
ana şefkatiyle toplanmıyorlardı. Fakat, o çağlarda,
bir anda yüzlerce adam biçen silâhlar henüz bilinme­
diği içip, yaralılar pek azdı. O çağlarm en m üthiş sa­
vaşlarında bile, şu anda Trakya meydanlarında yatar-
cesetlerin yirmide biri kadar bile zayiat verilmiyor­
du. Bu bakım dan medeniyet ve ilerilik için «hurra»
diye haykırılmağını, ben gerçekten mânâsız buluyo­
rum.
Bu yeni ölüm makineleri hakkında, bundan önce­
ki m ektubum da düşüncelerimi gereği kadar anlata­
mamışım ki, bazı anlayışsızlar, benim askerliğe kar
şı çıktığımı sanmışlar. Hey Tanrım! M antıktan ne ka­
dar uzaklaşmalı, kötü yorum larda ne kadar ileri git
miş bulunmalı ki, bugünkü savaşların korkunçluğunu
belirten sözlerden, savaşmak zorunda kalarak yücelik­
leri artan kimselere karşı, düşmanlık ve saygısızlık
qeticesi çılkajrMabilsin. Halbuki, bugün
sakınılması
imkânsız olan savaşlar, gitgide kanlı bir kasaplık şek­
line döküldükçe, bunları yerine getirmek vazifesini
yüklenenlere karşı, saygının da çoğalması gerekmez
mi?
Evet! En yüksek rütbeli subaylarımızdan en küçük
rütbeli erlerimize kadar, bandolar çaldıralım; sırm a­
lar, nişanlar verelim; onların gençliğine has atılganlık
ve heyecanlarını çoğaltacak, yiğitçe ölmeleri için onları
daha iyi hazırlayacak her şeyi yapalım. Yollardan ge­
çerlerken, halk, önlerinde saygıyla eğilsin; herkes on­
ları Fransa’nın en kutlu çocukları diye selâmlasın;
yaşlı gözlerle takip etsin ve genç kızlar yollarına çi­
çekler serpsin...
îşte benim, bu defa her cephesiyle açıklamış ol
duğum askerlik aleyhtarlığım.
Evet! Biz de kendi
menfatimiz için, yığınlarca insanı bir anda öldüren o
F : «
82
silâhlara sahip olalım. Ve hattâ bu silâhların, diğer­
lerinden daha üstün olmasına çalışalım. Çünkü, zaman
öyle gerektiriyor. Aksi hakle, hergün bizim için yeni
bir imha vasıtası bulan komşu milletlere iyi bir he­
def ve av oluıuz. Fakat, bu konudaki korkunç sırları­
mızı da büyük bir kıskanlıkla saklayalım. Çünkü, bizi
gayemize ulaştıracak olan bu silâhlan «Fransız mâm ûlâtını sürm ek amacıyla»
yabancılara
satarsak,
m enfur bir cinayet işlemiş ve boşuna, bir çok insanın
ölümüne sebebiyet vermiş oluruz.
AÇIKLAMA: Sözümü bitirm eden önce,
Ermenilerden, Osmanlı ordusundaki tutum larıyla ilgili sözle­
rim için, samimiyetle özür dilemek istiyorum. Bu dav­
ranışım , onların İstanbul basınına para kuvvetiyle
yayınlattırdıkları protestolardan ileri gelmiş değildir.
Dostum olon bazı Türk subaylarından kesinlikle öğ­
rendim ki, ilk anda aldığım haber mübalâğalıdır. Ve
önceleri, kaçakların çokluğuna rağmen, kumandaları
altındaki Erm eniler cesaretle döğüşmüşlerdir. Böylece, bu konuyla ilgili önceki sözlerimi geri alabilmekle
m utluluk duyuyor ve özür diliyorum.
Türkler bu savaş sırasında, kendilerine inatla
yükletilmek istenen bazan m enfur hareketleri yapmış
olsalar bile —bunun aksini söyleyen binlerce yetki­
li şahide rağmen—, onları bu kadar kin ve düşm anlık­
la yok etmeye çalışmak bize düşer mi?
Ne çabuk unuttuk.. Fransa dahi, düşmanlığın
başlangıcında, onların toprak bütünlüklerini resmen
teminat altına alan ve buna benzer sahte vaatlerle as­
83
kerî hazırlıklarını sekteye uğratarak felâketlerini ha­
zırlayan devletler arasındaydı. H erkesçe biliniyor ki,
Türkiye bu aldatıcı vaadlere kanarak harbin ilânın­
dan az önce bütün bir askerî sınıfı terhis etmeye yanaçmıştı. Böylece, ansızın hücuma uğrayarak, kendi­
leri için hayatî öııemi olan ilk günlerde, eğitime za­
man bulamadığı genç ve yeni askerlerle, M eşrûtiyet’ten itibaren askere alınmaya başlayan ve kardeşleri,
ne karşı hiç şüphesiz savaşa istekli olmayan Bulgar ve
Rum gibi hıristiyanları cepheye göndermek zorunda
kalmıştı.
Önceleri, kendilerini destekleyen, başarı kazan­
dıklarında dalkavukluk etm ekten çekinmeyen Fran­
sız basınının bugünkü küfür ve hakaretlerine bakarak
nasıl kızmazsınız?
Hele aralarında bir takım aşırı derecede din gay­
reti güden gazeteler var ki, neredeyse Saint—Barihelmy'leri, Draganot’ları bile övüp göklere çıkaracak
iar. îşte bu gazeteler, Hazreti îsa ’nm sözlerini pek
acemice değiştirerek, salibi makineli tüfeklerle kabul
ettirmeyi bile istemekten çekinmiyorlar.
Bunlardan, böyle hareketler beklenir miydi? Ay­
rıca, bu hareketleri ile büsbütün tutarsız ve anlamsız
hâle gelen bir şey daha var: Katoliklerin Türkiye’de,
Ortodokslardan daha amansız bir düşman karşısında
olmadıkları ve Türklerle çok daha iyi anlaşabildikleBizim klerikallerin, kendi başarılarına dua ettik­
lerini gören Bulgar rahipleri, dağınık sakalları içinde
kahkahalarla gülseler yeridir. Çünkü onlar, Papa ta-
84
raftarlarm a karşı dijımeyen bir kin besleriler. Bu
gerçek, Frasa’da nasıl oluyor da bilinmiyor? Zira, bu­
nun hemen her tarafta maddî delillerini bulmak için
günümüz tarihini birazcık okumak yeter:
«Arz-ı Mukaddes»te silâhlı ortodoks keşiş ve rahip­
lerinin saldırılarına karşı Fransız din adam larını ko­
ruyan Türk polisleri değil miydi? H attâ zamanımızda,
bile, daha 1873 yılında, çeteler hâlinde silâhlanan 300
kadar Rum «târik-i dünya», geldiler ve «Beytüllâhim»in
(Kudüs Mâbedi) kutsal ibâdetgâhına saldırdılar; ora­
da ibâdet eden fransiskenleri yaralayıp, mihrâbı yağma
ettiler. Ne çabuk unutuldu bunlar? 1899 yılında da,
aynı kilisede m utaassıp bir Rum, mukaddes eşya mu­
hafızını öldürm üş ve dinî tören için toplu halde geçen
Fransız rahiplerine de ateş etmişti. 1901 de ise, Hemame kilisesinin kapısında yine bu Rum târik i dünya­
ları, önceden düşünüp plânlayarak fransisken rahipleri­
ne saldırm ışlar ve Türk polisi yetişinceye kadar on beş
kadarını ağır şekilde yaralamışlardı. Kezâ, 1907 de İs­
tanbul Rumları, G alata’da Saint—Benoit Koleji yöneticleri aleyhinde iğrenç bir kampanya açmışlardı.
Daha buna benzer nice örnekler verilebilir. Şunu
iyice bilmekte fayda vardır ki, hilâlin yerine m utaas
sıp ve kıskanç Bulgar haçının geçmesi hâlinde, bütün
rahip ve rahibelerimizin orada serbestçe yönettikleri
eğitim müesseselerimizi kapatm aktan başka çare kal­
mayacaktır.
Bütün bu gerçeklere rağmen. K ral Ferdinand tara ­
fından, cüretli bir ustalıkla ortaya atılan «haçlılar» tâ ­
birine, birkaç m ünferit katolik’in kapılmış olması akla
yakın geliyor. Fakat öbürleri? Her türlü dindarlık dü­
85
şüncesine kayıtsız kalanlar? Koyu taassupla gözleri ka­
rarm ış olmak gibi mâzeretleri bile bulunmayanlar?
Bunlar niçin hakaret ediyorlar? Mağlûpların ızdırap
ve acıları, ovaları kaplayan yiizbinlerce ölü de mi on­
lara bizarcık olsun saygı emretm iyor? Türkler suç­
lu olsalar bile, bu bizim aleyhimizde değildir. Onların
şu can çekişme anlannda, hiç olmazsa sessiz dur­
mak, daha namuslu ve edeplice olmaz mıydı?
Hadımköy fecaati karşısında, alay etmeye, pis ve
aşağılık karikatürler yapmaya nasıl cüret ediliyor?
Bazı ressam bozuntuları, Halife’yi hattâ peygamberi,
gülünç durum da gösteren resim ler çiziyorlar. Bazı ya­
zar taslaklan (şüphesiz, hiçbir zaman Türkiye’ye ayak
basm am ışlardır) bugünkü felâketten
faydalanarak,
«Bosfor kaplanları» veya «İstanbul canavarları» gibi
adlarla (isterseniz siz bunlara büyük tarihi roman de­
yiniz) rom anlar kusuyorlar.
Türklere küfür yağdıranlar, Fransız toplumunun
duygu ve ruh yapısı hakkında, tslâm ülkelerinde
uyandırdıkları acı şaşkınlığı, korkunç düşünceyi hiç
akıllarına getirm iyorlar mı?
Bu konuda aldığım m ektuplar arasında, iki tanesi
bana dikkate değer göründü. Onlardan bazı parçalar
aktarıyorum. «Genç Müslüman Kızlan Grup’u» imza
sıyla gönderilen m ektupta deniliyor ki:
«Bu kadar maddeci ve vefasız olan Avrupa’da, bi­
ze acıyan bir kalb bulunduğunu görmekle çok mutlu­
yuz. Geçirm ekte olduğumuz korkunç krizden sonra,
Doğu dünyası, kendisine aşılanmak istenen ve kendi­
sinin de katılmak istediği Batı medeniyetine kapıları­
nı kapatacaktır. Türk, her zamankinden daha çok mâ-
86
ziye, orada bütün hayatı hayallerden —öyle bir keli­
me ki, sizde artık anlamı kalm amıştır— ibâret olan
o tatlı ve güzel maziye tekrar dalacaktır.
Büyük diplom atların çoğunluğu, bu harbin bir ye­
ni devir açtığını söylüyorlar. Evet, çok doğru.. Şu için­
de bulunduğunuz yıl, Avrupa milletleri ve araların­
da bizim en değerlisi olan Fransa hakkındaki yanlış
duygularımızı kökünden yok etti. Çocukluk ve genç­
lik çağlarımızda, sizin büyük sözleriniz, büyük işleri­
niz ve büyük prensipleriniz konusunda beslediğimi/
takdir hislerinden artık 'hiçbir şey kalmadı. Sözleri­
niz boş, davranışlarınız menfaatçi, prensipleriniz de
kısırdır. Çıkarcılıkla dolu bir rüzgâr esintisi, bunlar;
kırmaya yetti.
«Avrupalı» kelimesi, önceleri bizim için «üstün vj
seçkin» demekti. Fakat, bu üstünlüğü biz şimdi daha
iyi kavrıyor ve şu hükme varıyoruz: Avrupa’nın üstün­
lüğü ancak top güllelerinden ve haksızlıklardan ibârettir. Siz ki bizleri o kadar iyi tanıyorsunuz; söyle­
yiniz, biz böyle bir cezaya müstehak mıydık?»
İkinci m ektup, nıevlevı tarikatı mensuplarının
büyük bir liderinden geliyor. Tüıklerin yaşayışına da­
ir, gerçeğe hiç uymayan belgelere inanan Fransızların,
bu tarikat reisini, başının üstünde pek tabiî koca bir
hilâl bulunan vahşi kılıklı bir sihirbaz şeklinde hayal
etmeleri gerektiğini düşünerek gülüyorum. Halbuki
bu zât, hayal edilenlerin tam aksine, gösterişsiz bir
keçe külâh giyen, sessiz ve kendi hâlinde bir insan­
dır. Seçkin kabiliyetleri olan bu din adamı, iyi bir ede
biyat öğren.imi görmüş olduğundan, dilimizi çok mü-
87
kcmnıel konuşmaktadır. Aynen naklettiğim şu parça­
dan da, sözlerimin doğruluğu anlaşılabilir:
«Fransa bugüne kadar mağlûpların koruyucusu ol­
m uştur. Bu, biz Şark’lılar için onun şeref Unvanıydı.
Onda parlayan bu idealin parlaklığı hepimizi cezbediyordu. Bundan dolayı onun dilini, edebiyatını, me­
deniyetim öğrenmeye can atıyorduk. Fransa jbugün,
iyilik ve koruyuculuk etmek geleneğini terkediyor. Ga­
zeteler, umûmi efkârı aleyhimize çevirmeye çalışır
görünüyorlar. Yalnız daha doğru haber alabilme im­
kânına sahip birkaç kişi, bu kadar haksızlıktan Jolavı üzülüp öfkeleniyorlar, v.b.»
Derviş Hacı Sadettin
Gerçekten, Türkiye’de kökü eskilere dayanan ge­
leneksel bir Fransa sevgisi vardı. Artık bugün için de­
ğerini kaybeden eski bir tekerlemede Akdeniz’in bir
Fransız gölü olduğu söylenirdi. Ve bu söz, Doğu’nun
sadece bu kısmı için geçerliydi. Almanya’nın askeri
ve ticarî hâkimiyetine rağmen, Fransa’dan gelen âdet,
dil, güzel san'atlar gibi şeyler, orada başka bir üstün­
lüğe sahip bulunuyor ve değerini koruyordu. Yeni
icat edilen savaş silâhlarının Almanya'ya siparişinden
dolayı, millet sorumlu değildir. Biz ancak hükümeti
tenkıd edebiliriz. Herhalde bu hareket, dörtyüz yıllık
sadakatle bağdaşmayan bir olaydan başka bir şey de­
ğildir.
Evet! Onları hor görerek derin bir hayal kırıklığı­
na uğrattığımız âna kadar Türkler bizi seviyorlar ve
daima o eski yüksek yerimizde görüyorlardı. Biz, onİrr için, hâlâ asil ve ateşli düşünceyi, olgunluk ve ileri
88
ligi, büyüklük ve inceliği temsil ediyorduk. Ayrıca, bi­
zim de onları sevdiğimizi hayal ediyorlardı. Ve bun­
dan dolayı, felâket anlarında, maddî yardım olmasa
bile, sevgi ve teselli bulmak için gözlerini Fransa’ya
çeviriyorlardı. Ama, bizim üstlerine
yağdırdığımız
alay ve hakaretler, Doğu’da yüzyıllardır süren üstün­
lüğümüze onulmaz bir yara açarak, hepsini bizden
soğuttu, dondurdu.
Bununla beraber, zavallı mağlûplar şunu iyi bil­
sinler ki, onlara, kendi aralarında oturm uş olan Fran­
sızların takdir ve sevgileri kalıyor. Ve bu Fransızların,
onların dertlerine ortak olmaları da bir değer taşır.
Bu saygı ve takdir duygularını doğrulayacak bir
çok m ektuplar alıyorum. Ömürleri Türkiye’de geç­
miş diplom atlar, rahipler, tüccarlar, aşağı yukarı aynı
şeyi yazıyorlar: Türkleri müdafaa ediniz. Çok saf, çok
namuslu, din hürriyetine saygılı ve iyi yürekli bu mil­
leti sonuna kadar müdafaa ediniz..
îyi söyledim: Din hürriyetine saygılı... Çünkü
Türk milleti, Avrupa’ya girişinden beri, bu tutum unu
devam ettirm ekten geri kalmadı. Türk milleti bu nok
tada, önceleri katoliklik namına bunca cinayetler iş­
lemiş olan ve bugün de fikir hürriyeti adına yoksul­
ların ve hastaların dostu olan mütevâzi rahiplere bile
kötülük yapmaktan çekinmeyen, Fransız milletine
örnek olarak gösterilebilir.
Türkler yalnız, İstanbul’un fethinden hemen son
ra, Ispanya’dan kovulan talihsiz Yahudilere kucakla­
rını açmakla yetinmediler; Asya’dan gelişlerinden iti­
baren, bütün yenilmiş milletlere din hürriyetlerini ba
89
ğışladılar. Daha sonraları, katliâm lar düzenlemişler,
tarihlerini bu acıklı lekelerle biraz gölgelemiş olsa­
lar bile, bunları, Ihıristiyanlığa olan düşm anlıkların­
dan yapmam ışlardır.
Salibin korunması gerektiğinden bahsediliyor.
Fakat düşünülm üyor ki, bu salibi, M eşrûtiyet in ilk
günlerinde İstanbul m üslüm anları, kendi hıristiyan
azınlıkları ile daha iyi geçinebilmek gayesiyle, göğüs­
lerinde taşıyarak gösteriler bile yapmışlardı. Yine, on­
ların boyundurukları altındaki Makedonya kavimleri,
daha dün, okul ve kiliselerinde Türkçe öğrenmeye
bile m ecbur edilmeden kendi dillerini konuşuyorlar­
dı. Alman İm paratoru bile, Alsas ve Lehlilere böyle
davranmıyor. Ve eğer boyundurukları altındaki bu
kavimler —bağımsızlık istekleri
tartışılm ayacak de­
recede meşrû ve haklıdır— biraz daha az fanatik ve
biraz daha az sert olsaydılar, durum ları hiç şüphesiz
zulüm ve düşmanlığa yol açmadan devam eder gider­
di.
Fakat MakedonyalIların eşkiya ve bom baları, Bul­
garların da zulüm ve vahşetleri kaleme gelmeyen ko­
mitacıları vardı.
Karadağ’lı köylülere gelince: Onların o bitip tü­
kenmez boğuşmaları
sarasında, yakalayabildikleri
Müslüman komşularının burunlarım kesmek gibi, m er­
hamet uyandıran bir alışkanlıkları olduğu yeter dere­
cede biliniyor. Ben, bu patırtıcı ülkenin sınırlarında,
suratları böyle hıristiyanca uzuv kesme ameliyesin*?
uğramış zavallı Türkleri gözlerimle gördüm.
Ah! Evet.. Her taraftan da rica edildiği gibi, ben
İslâm ’ı müdafaaya çalıştım. Fakat, sesim, bu konu-
yo
ıuın cahili olanların ücretli iftiraları ve menfaat gü­
rültüleri arasında boğuluyor, özellikle, bilgisizlikten,
Türklerin durum unu kavrayamam aktan dolayı haka­
retlerde bulunuluyor. Ayrıca, milletle, hükümet kav­
ramları birbirine karıştırılıyor. O hükümet ki, ger­
çekten, gerek idaresi, gerekse askerlik düzeni bakım­
larından müdafaa edilemez.
Bundan başka, asıl Türklerle, Balkanlı veya le­
vanten unsurlarından meydana gelen dolandırıcı gü­
ruhu da birbirine karıştırılıyor. Oysa blınlar, Türkler
arasına karışıp, parazit gibi yaşamak istiyorlar. Baş­
larına birer fes geçirerek, yağma ve vurgunlarla bü­
tün köylerin altını üstüne getiriyorlar. Sonunda da­
yanamayıp karşı koyan sert fakat namuslu Anadolu
çocuklarının acı intikam larını haklı ve doğru göstere
cck işler yapıyorlar.
Şark meselesinin bir başka yönünün, şu anda ga­
lipler önünde baş eğen vatandaşlarım ızdan çoğunun
gözünden kaçtığım görmek pek gariptir. Çünkü bizim
Türkiye’de yıllardan beri artan —az kalsın haddinden
fazla artan diyecektim— iki buçuk milyona yakın ser­
mayemiz var. İktisadî birikimimiz olan bu para isti
lâcıların elinde ne olacak? Ve en önemlisi, normal
veya dinî okullarımız da var, ortalam a bir hesapla, di­
limizi yanlışsızi konuşan 110.000 öğrenciyi kapsıyor.
Balkan adası kısmı, Bulgar veya Yunan eline geçer­
se, bunlar olduğu gihi kapanacak, mahvolacaktır. Ay­
nı zamanda Müslüman okullarında mecburi olan
Fransızca öğrenimi de kalkacaktır. Ne yazık! Böylece,
dünya yüzünde sevgili dilimiz<n yıldızının söndüğü bir
ülke daha bulunacaktır.
91
SERSERİ ŞÖVALYELER
6 Ocak 1913
Gazetelerden birinin bastığı bir fotoğrafa bakıyo­
rum. Burada dört müttefik kral, savaşa tekrar başla­
maya hazır bir durum da, at üstünde görülüyorlar. İş.
te ordularının peşinden kanlı çam urlar ve kızıl dere­
cikler içinden Hz. Isa namına ilerleyen dört serseri
şövalye!.
En başta Bulgarların Ferdinaııd Koburg’u! O Ferdinand K o b u rg ki, peşinden din yobazlarını sürükle­
mek için salibi, çok gürültülü iri bir davul gibi çalma­
yı başarm ıştı. Onun, yandan akbabayı andıran çehreresiyle, sarkm ış derileri arasında burguyla delinmiş
sanılan ıılacık gözlerinin parıltısı m eşhurdur.
Zalimliği kadar, özel hayatındaki gurur ve kibiriylc de ün salan bu adamın geçmişi de belli: Talihsiz
yengesi Prenses Louise’i beş yıl —sebebini araştırı­
nız— hapsedilmiş, kezâ, birinci karısı Prenses Marie
Louise du Parm e’ı ecelsiz öldürtm üştür ki, onun ke­
derli hayalini çağırmak mümkün olsaydı, bize bu ko
nııda esaslı bilgiler verebilirdi.
özel hayatında kibirli ve zalim! Evet, lakat küçük
ikbal tahtı üzerinde, önceleri korkaktı. Kendisine kar­
şı gelenleri, mahkum ve idam etmek sıkıntısını İstanbulofa bırakıp, kendisini idam günlerinde sınırdan
dışarı atm asını, hâlâ unutmuyoruz. Bu durum , Istan
bulof’un muhaliflere katıldığı güne kadar devam et­
miş, sonunda o da, Ferdinand’ın istjği üzerine, pek es
rarlı bir şekilde öldürülm üştür.
92
Ferdinand Koburg'un
hemen arkasında,
Kral
Aleksandr ile karısının öldürülmeleri ’ üzerine tahta
çıkan Piyer Georgoviç’in sinsi ve kötü yüzü göze çar­
pıyor. Bu kralın aynı zamanda, yaradılıştan cani bir
çocuğun babası olduğu da biliniyor. Bu çocuk, cinayet
içgüdüsünü daha küçük yaşlarda, bir hizmetçiye kar­
şı göstermişti.
Ondan sonra, Karadağ'ın küçük kralı geliyor. Bu
kralın pek pratik bir kimse olduğundan >üphe edile­
mez. Çünkü, savaş ilânından az önce, oğlunun başkan­
lığı altında B ursa’da caııbazlardan meydana gelen bir
şirket kurdurm ak gibi dâhiyâne bir fikir bulmuştu.
Harp ilânının arefesinde, hesabın kapatıldığını söyle­
mek, sanırım ki yersizdir.
işte, Hazretı İsa mücahitlerinin toplandığı saf ve
temiz üçgen...
En sonra, fotoğrafın ancak görülebilecek derece­
de arkalarında, bunların yanında at oynatm aktan şaş­
kın ve utanm ış görünen Yunan Kralı!
Aslında salip ile hiçbir ilgili olmayan bu «haçlılar»
savaşının içyüzü ve galiplerin mağlûplara karşı tu­
tumları hakkında gerçek ışığı yavaş yavaş doğmaya
başlıyor. Ücretli basının övgülerine, savaş m uhabiri­
nin raporlarından fıkralar ve bendler çıkaran şiddet­
li sansüre rağmen, gerçek, ergeç meydana çıkacaktır.
Artık iyice anlaşılıyor ki, m üttefiklerin vahşetleri,
katliâm ları, sonradan gösterdiğim dereyeci çok aşı­
yor. Sadece Selânik’te yapılan üç günlük saldırı ve
katliâm ların görgü şahitleri, bir alay teşkil edebilir.
H attâ m üttefikler, işkence çeşitleri bulmaya kadar işi
93
ilerlettiler. Şurası reddedilmez bir gerçektir ki, er
vaya subay Türk esirleri henüz canlı, fakat burunsun,
dudaksız, göz kapaksız olarak yerlerine geri gönderil­
m işlerdir. Bütün bu uzuvlar m akaslarla kesilmişlerdi.
Biraz heyecan etkisiyle yazılmış olmakla beraber,
çok saygıya değer olan ve Makedonya’da on yıl kadar
oturduğu için vesikalara ve kesin bilgilere sahip bulu­
nan bir Fransız diplom atının şu m ektubunu olduğu
gibi aktarm aktan kendimi alamıyorum:
İstanbul — 25 Aralık 1912
«Türkler katliâm ediyorlar!» Bugün, bunun tam
aksine «Türkler katliâm ediliyorlar!» diye Çağıralım.
Evet! Türkler katliâm ediliyorlar. Yaralıların vücut­
ları alçakça kesiliyor; karılarına tecavüz ediliyor; ma­
halleleri yakılıp, yağma ediliyor. Kim tarafından? Makendonya’da on yıldan beri öldürme san'atını yürü­
ten vahşi asker çeteleri tarafından. Ve bu cinayetler
hangi prensip uğruna işleniyor? Medeniyet, adalet ve
hürriyet uğruna! Ve ağzı bu yüce kelimelerle dolu
olan bütün Avrupa, hep birlikte, bu kadar kötülüklerin
yapıcılarını sevinçle alkışlıyor. Ne acı şey! Ne utanı­
lacak durum!
Kral Ferdinand, «salib adına» savaşıyoruz diye
haykırıyor. Söylediği hangi saliptir? Herhalde, oğluna
terk ve inkâr ettirdiği katolik haçı değil. Milletinin
benimsemiş olduğu ortodoks saliplerinden de söz £*çmaz. O halde, bu yapılanlar Bulgar salibinden başka­
sı adına yapılmış olamaz. O salip adına, diğer hıristi­
yan unsurlarıyla dolu olan Avrupa Türkiyesinin bü­
tün şehir ve köyleri ateşe, kana boğulmuştur. Ve o
salib adına, eğer yakın bir zamanda Türkler Asya’ya
koğulurlarsa, Rum halkına 1907 de yaptıkları gibi, çe­
şitli katliâm, yağma ve işkenceler yapacaklardır.
Yalnız bir adanı, yani Sultan Abdülhamit taralın­
dan yapılması emredilen Türk katliâm larından sevinç­
le bahsediliyor. Buna karşılık, Makedonya ve Bulga­
ristan'da, Bulgarların en aydın ve seçkin kişileri tara­
lından plânlanıp uygulanan yeni katliâm lar sessizce
geçiştiriliyor. Bulgarlar, çirkin iftiralarına her taraf­
ta dayanaklar buluyorlar. Türkler ise, müsamaha ve
tevekküllerinden dolayı, daha doğrusu, kendilerini
savunmaya tenezzül etm ediklerinden, sessizce bu al­
çaklıklara tahammül ediyorlar.
Siz, merhamet ve şefkat duyuglarına başvuruyor,
mağlûplar için yardım istiyorsunuz. Fakat, Avrupa’da
bu duygulara yer var mıdır? Hattâ, onlarda birazcık
olsun asalet ve yücelik kalmış mıdır? Araştırma alan­
ları masa başıyla sınırlanmış kişilerin, kalemlerini,
yenilenlere karşı sövüp saymadan gayrı şeylerde kul
lanm adıklarını gördükçe, artık toplumumuzda alçak­
lık vc ihanetin hüküm sürdüğünü kabul etmek zorun
da kalıyoruz.
Fransa'nın her zaman zayıfı korumak için çekiler,
yüce kılıcı nerede kaldı? Askerlerimizin K ırım da
kanlarını dökmeleri boşa mı gitti? Onların, Beyoğlu
Lâtin mezarlığında dinlenen ve her yıl Türkler tara
fmdan saygıyla ziyaret edilen kemikleri, Fransa'daki
arkadaşlarına şöyle sesleniyor:
«Kalkınız! Ve barbarların saygısız ayaklan altın­
da, yakında ezilecek olan kemiklerimizi savunmaya
geliniz.
9?
Geliniz! Rahiplerimizin ballıklarını, rahiplerimizin
cübbelerini, mühendislerimizin
fabrikalarını, tüccar­
larımızın mağazalarını ve memurlarımızın evlerini ko
ruyunuz.
Geliniz! Büyük Sultan’ın saltanat sürdüğü gün
den beri Fransızlara misafirperverlik
gösteren ve
ağırlayan bu ülkede; yüz binlerce insanm «Ulu Tan­
rım Goller milletini koruyunuz» duasını söylemesine
izin verilen bu diyarda; Bulgar milliyet ve taassubu­
nun boğmak tehdidi altında bulunan katolikleri, ge­
liniz de koruyunuz.
Geliniz! Bunca Fransızın bu dâvetine koşunuz!
Meydana gelişinde bizim de payımız bulunan Do­
ğu Fransa’sı için kanımızı bir defa daha dökmek ga­
yesiyle, keşke tekrar dirilebilseydik. Hiç olmazsa, bi­
zim küllerimiz hatırası size ilham versin. Doğu Fransa
sının m enfatlerini savunmak gibi yüce bir dâvâ uğru­
na kılıcımızı çekmemize izin verilmiyorsa, hiç olmaz­
sa, namus ve şeref adına, mağlûpların hakaret gör­
mesine engel olun. O m ağlûplar ki, bizim beş yüz yıl­
lık dostlarımızdır.»
Türkler, kahram anca yenildiler. Onlar yalnız dört
devletin orduları ile çarpışm adılar. Onların daha zor­
lu düşm anlan da vardı: Açlık, kıtlık ve ordunun bü­
tün sınıflarında düzensizlik.. Yeryüzünde hiçbir as­
ker, işitiyor musunuz, hiçbir asker, bu kadar acıklı
yokluklara katlannamazdı. Aynı durum ve şartlarda,
başka askerlerin hiç çekinmeden başvuracağı yağma
ve kıtalde, Türk askeri çoğu zaman, asil bir küçüm­
seme ve feragatle sakınabildi. Gerçi bugün, haksızlık
96
zafer kazandı. Fakat, yarın gerçek ortaya çıkacaktır.
Şimdiden, haksızlığa karşı yüksekten haykıran sesler
geliyor.
Siz, ilk olarak, Avrupa’nın gevşekliğini protesto
etmek şerefine sahipsiniz, öyle üm it ederim ki, sonun­
da gerçeği görerek doğru yola gelecek olan Fransa,
Avrupa’nın bu tutum unu desteklemeyi ergeç reddede­
cektir.
Türkler arasında yaşayıp da, sizin onlara karşı
yerine getirdiğiniz tebcil ve saygıya yürekten katılm a­
yacak akıllı ve duygulu bir Fransızm bulunmayacağı­
nı söylemekte çok haklısınız.»
Zavallı Türkler! Şimdi de Selânik Yahudileri ta­
rafından unutulm uş ve terkedilmiş bulunuyorlar. Bu
Ispanyol göçmenlerinin Osmanlı egemenliği, altında
kavuştukları barış ve hürriyet devresinde ve kurtarı­
cıların (!) onlara çektirdikleri zulümlerden sonra, pa­
ra gücüyle olduğu aşikâr, bilmem hanig levanten ga­
zetesinde, en sonunda «gerçekten medenî bir millet
tarafından yönetilmekle, kendileri için menfaat ve şe­
ref bulunduğunu» yazabilecek birisi çıktı. Bu eğer pek
aşağılık ve âdi bir davranış olmasaydı, kahkaharlarla
gülünebilirdi. Bununla beraber öyle sanıyor ve üm it
ediyorum ki, bu Yahudi sadece bir istisnadır.
Zavallı Türkler! Londra Konferansı’nın çalışmala­
rına devam ettiği şıı sıralarda, gazetelerin hücumları
önemsiz bir olaya yönelmiş ve eskisinden daha kü­
çümseyici bir mahiyet alm ıştır: Türklerin barış konu­
sundaki oyalayıcı tedbirleriyle alay ediliyor ve m ü t­
tefiklerin meleklere yakışır sabırlarını övüyorlar.
Oyalayıcı tedbiıler!. Hey Tanrım!. Bütün Hıris­
tiyan devletlerinin aldatm a ve hileleriyle düştükleri
acı ve sıkıntı içinde, nasıl olur da tedbirlerin her çe­
şidi onlarca tecrübe edilmez?
öyle gazeteler var ki, onlara karşı hiçbir tepki
göstermedikleri bir yana, Avrupa’nın —Türklere en
hayasızca yalanları söyleyen, sınırlarının statükosunu
koruyacağına söz veren, aynı statüko sebebiyle, galip
gelmiş bile olsalar, onları zafer meyvalarından mah­
rum bırakacağı şüphe götürmeyen Avrupa’nın—
Edirne’yi Bulgarlara peşkeş çektikten sonra diğer is­
teklerini de tatm in etmeye zorlamak için, Türklere
daha tesirli baskılar yapılmasına
m ecbur olacağım
yazıyorlar.
Bulgarların bu şehir hakkındaki iddiaları haklı ve
adaletliymiş. Oysa tam aksine, bunlar kadar tahammiU edilmesi güç m addeler olamaz.
M üttefikler, hayasızlık ve küstahlıklarını haklı
göstermek için «Lüleburgaz m uharebesinden sonra,
bizim için tstanbul yolu açılmışken, sırf Avrupa’lıla
rın isteklerine uymuş olmak için durm uştuk. Bu yüz
den Avrupa’nın memnun olması gerekir» demek cu
retinde bulunuyorlar.
Fakat, affedersiniz! Onların iddialarına göre böylesine açık olan bu yolun üstünde küçük (!) bir engeı
vardır: Çatalca hatları.. Bu hatlar karşısında, üç gün
lük .devamlı kanlı mağlûbiyetlerle, bütün hücumları
kırılıp kaldı..
Demek Bulgarların Edirne üzerindeki
iddiaları
meşrû? Fakat, güçleri yetiyorsa, önce, burasını tesF : 1
98
lim alsınlar. Edirne, vaktiyle bizim Belfor’umuzuıı da­
yandığı gibi, şerefle mukavemete devam ediyor. Buna
rağmen, yiyecekleri bittiği için can çekişir durum a
gelen bu şehir —ki her gün, kendileriyle alay edilir
gibi, düşm ana gönderilen yiyecek dolu vagonların geç­
tiğini jgörüyor— açlığa taham m ül edemiyerek düşse
bile, onu tekrar Türkiye’ye vermek için, en etkili bas­
kıların Bulgaristan'a, onun türedi hüküm darının az­
gın ihtirasına yapılması gerekmez mi?
•
Avrupa devletleri, Osmanlı İm paratorluğu yağma­
sında, harice karşı suç ve ihanetlerini saklayıp haklı
göstermek için, ırk ve milletlerin kendi aralarında
toplu yaşamak hakları esasına dayanıyorlar. Bu, her­
halde savunulabilir bir görüştür. Güzel! Fakat, Edir­
ne, Türklerin yalnız tarihi ile dolu ve büyük adam lan
nın m ezarlarını kapsayan mukaddes bir eski başkent­
leri değildir. O, aynı zamanda köklü bir müslüman
şehridir. Bugünkü nüfusu arasında, Bulgarlar önemsiz
bir azınlık teşkil ederler.
öyle görüyorum ki, Kral Ferdinand’ın gelecekteki
hâkimiyeti altında, kendilerine im tiyazlı' durum vaat
ettiği köylerdeki bu Türk halkı yerine, artık m ezarlar­
dan, ölülerden ve yıkıntılardan başka bir şey kalm a­
yacaktır. Çünkü, katliâm lar m ütarekeye rağmen, şu
satırları yazdığım âna kadar, Edirne’de hâlâ devam
ediyor. Kezâ, köylerde çıkarılan yangınlar sebebiyle,
yirmi bin Türk köylüsünün kaçarak ve açlıktan telef
olarak Selânik’e vardığını haber alıyorum.
Fakat, neden bu m ert insanların geri kalanlarını
fedâ etmeli? Adaletin ve sağduyunun Türkiye’ye bağla­
dığı bir vilâyetin gasbedilmesini unutturm ak için, in
99
sanî bir sıfat ve ünvan nasıl bulunacak? Bâbıâli ye ya­
pılması düşünülen bu tesirli baskılar karşısında hid­
det ve nefretten titriyoruz.
TAMAMLAYICI BAZI NOTLAR
Bu kitabın ancak basılmasından sonra elime gççen vc yalnız Balkan vahşetlerini değil, genellikle Or­
todoksların, katolik ve Rum katoliklerine karşı da kin
ve düşmanlıklarını ispat eden bazı m ektup bölümleri­
ni buraya naklediyorum.
I
Doğudaki büyük eğitim müesseselerimizden biri­
nin m üdiresi olan ve saygıyla anılan bir Fransız rahi­
besinden, bugün aldığım m ektuptan işte bir bölüm.
Bu mübarek kadın, Türk yaralıları için, dershaneleri
ni hastahane şekline getirm iştir.
«Zavallı Türklerimiz!. Evet, onlara yürekten acı­
rım. Onları buradan kovmak isteyenlerin yanında, bu
kadar müsamahayı, bu kadar iyiliği hiç bir zaman bu
lamayacağız. Yaralılarımız ne büyük içtenlikle, minnet
duygularını belirtiyorlar. Ve onlara bakmak ne kadar
kolav oluyor, v.b.»
II
MÜTTEFİKLERİN SELÂNİK'E GİRMELERİ
KONUSUNDA MEKTUP
«însan
Hakları Cemiyeti'nin
özel m uhaberatın­
dan:
Türkler, Makedonya’da olduğu kadar
Trakya ve E dirne’de de yağmacılık ve
her türlü saldırganlık yapmakta de­
vam ediyorlar.»
100
H er iki - üç günde bir, Atina, Sofya ve Belgrad ha­
ber ajanslarının» usanmaksızjjı dünya basınına gön­
derdikleri, bu basının da tek taraflı olarak yayınladı­
ğı telgraflarda, yukarıdaki sözler özel bir itina ile tek­
ra r ediliyor.
Doğrudan doğruya Selânik’ten, Serez’den, Kavala'dan ve diğer Makedonya merkezlerinden gelen acıklı
haberlere dair bilgi vermek için Fransız okuyucuları­
mın müsaadesini dilerim. Bu haberler, Türk saldırıla­
rı konusundaki iddiaların tam amen tersini gösteriyor.
Yunan ordusu
tarafından metodlu bir şekilde
plânlanarak yağma edilen Selânik şehrindeki durum,
dünyaca bilinmektedir.
Bu acı olaylar üzerinde fazla durmayacağım; yal­
nız şunu söylemekle yetineceğim: Zorla ve baskıyla
koparılan yalanlam alara rağmen, Aralık ayının ilk gün­
lerinde, şehirde ne âsayiş vardı ne de rahat.. Selâ­
nikliler evlerinden çıkmaya korkuyorlar, güpe gündüz
fırınlara veya bakkala gidebilmek için, bir kaç kişi
bir araya toplanmak zorunda kalıyorlardı.
Serez’de bir Türk, Bulgarların şehre girişi sıra­
sında, üzerlerine iki defa ateş etmiş. Bu hareket, istilâ
ordularının kum andanları
tarafından verilen izinle,
korkunç bir katliâmın başlangıcı eldu. Kumandanla­
rın müsamahalı bakışları ve yerli ortodoksların yö­
netimi altında, 24 saat müddetle Bulgar askerleri, kan
ve ganimet sarhoşluğuyla öldürdüler, yağmaladılar.
Bu misli görülmemiş kasaplıkta 1500 den ziyade müs­
lüman kesildi. Pek tabii, yahudiler de bundan kurtu­
lamadı.
101
Bunlardan Mösyö H. Florantin adında birisi, evi­
nin hunharlar sürüsü tarafından tecavüze uğradığını
gördü. Saldırganlar, değerli eşyayı yağmalıyor, götüremediklerini de kırıp döküyorlardı,
Kavala’da insan kırımı o kadar m üthiş olmadı.
Fakat, haksız ve vahşi davranışları burada da devam
etti. Koyunlar gibi boğazlanan müslüman eşrafının sa­
yısı 150’yi buluyordu.
Avusturya — Macaristan Konsolosu Mösyö Adolf
Viks, kurtuluşu ancak bir Loıt gemisine sığınmakta
buldu. Kezâ, Bulgar polisinin kışkırtm ası ile, üç voy­
voda, gece yarısı, varlıklı vahudi tütün tüccarlarının
levleri,nr. bastılar. Ağlayan kadınların ricalarına, yal­
varm alarına ve çeşitli hediyelerine aldırm ayarak altı
aile reisini aldılar ve altı saat uzaklıkta bulunan YeniIcöy’e şiddetli bir yağmur altında götürdüler. Bunlar
dan birisi nefes darlığı çekiyordu; diğeri romatizmalı,
öbürü şişmandı. Bu zavallılar ancak iki gün sonra
22.000 Osmanlı lirasını bulan (50.000 frank) bir fidye
karşılığında bırakıldrtar.
Bu haydutluğun
failleri,
şüphe yok ki Kavala Kaymakamı Çernopef'in arka­
daşlarıdır.
Drama'da, N usretli’de, İskeçe taraflarında, Demirh isar’da ve hıristiyanların m üslüm anlar hakkında ta­
kibatta bulundukları hemen her tarafta, az çok aynı
sahneler görülm üştür.
Hem de subayların
gözleri
önünde; belki de onların istek ve emirleriyle..
İslâm ’ı mahvetmeye, kökünü kazımaya yemin eden
bu istilâcılar, aşağı yukarı 70.000 müslüman öldürm üş­
lerdir.
102
İnsanın öfkesini büsbütün kabartacak b ir şey var­
sa, o da, galiplere casusluk eden Osmanlı uyruklu Or­
todoksların tutum larıdır.
Basın denen dördüncü kuvvet tarafından, müs­
lüman doğmuş olm aktan başka suçları olmayan bu
kadar mâsum dul ve yetimler için biraz m erhamet,
biraz hıristiyan insanseverliği istemenin artık zama­
nı değil midir?
Samuel Levi
Journal de Selânik’in eski Başyazarı
III
İSTANBUL'DAKİ BİR FRANSIZ’DAN MEKTUP
İstanbul, 8 Aralık 1912
Kasım’ın 19. Çarşamba günü akşam saat sekize
doğru. 150 Bulgar komitacısı ansızın Dedeağaç kasaba­
sına girdiler. Bu kom itacılar, tâ gece yarısına kadar
Türkleri korkunç b ir katliâm dan geçirdiler. Ellerine
geleni yağma ediyorlar, yaşlıları, kadınları ve çocukla­
rı ayırt etmeden öldürüyorlar, evleri basıyorlardı.
Kasabadaki hıristiyanlarm (ortodoks), suça katıl­
dıklarından şüphe edilemez. B unlann çoğunu, bu hay­
dutlara kılavuzluk ederken, Türkleri ve Türk evlerini
gösterirlerken gördük. Bunlardan başka, emniyette
olduklarını anlatm ak için, hıristiyan evleri birer haç
ile işaretlenm işti. M üslümanların bazıları, bir camiye
sığınmışlardı. Aralarında sadece yaşlılar, kadın ve ço­
cuklar vardı, Bulgarlar bir süre sonra bunları kuşat­
tılar. Bir ara kapıdan bir tabanca atıldı. Bunun üzeri­
ne bu zavallılara şiddetli bir yaylım ateşi açıldı. Ca:
miye bom balar atıldı. Orası kanlı b ir savaş meydanı­
na döndü.
103
Ertesi günü bu felâket yerini görmeye gittim. Yer­
de, 25’den fazla ölü yatıyordu.
Fransızca öğretim yapan katolik İtalyan rahipleri,
okullarına sığınan otuz kadar Türkü saklam ışlardı.
Fakat, Osmanlı Hüküm etinin verdiği izinle bir hayli
gelişen bu katolik okullarını çekemeyen ortodoks
Rumlar, zavallı Türkleri ihbar ederler. Bulgarlar he­
men gelirler ve onların teslimini isterler. Rahipler bu
teklifi reddederler. Fakat, Türklerin ileri gelenlerin­
den ve Osmanlı Hüküm etinin Fransız Demiryolları
Kumpanyası yöneticilerinden Rıza Bey, bu durum un
büyük kötülüklere sebep olmasından korkarak, kendi
İsteği ile, bu gözü dönmüşlere teslim olur. Onu yanla­
rına alıp giderler. Ancak, İtalyan okulundan elli m et­
re kadar ötede durduklarını ve süngülerini çevirerek
Rıza Bey'in paralarını almaya çalıştıklarını gördüm.
Bir taraftan da evini göstermeye zorluyorlardı.
önceden tanıdığım Rıza Bey; çok iyi bir aileden
aydın bir gençti. Bir karısı bir de çocuğu vardı. Teh­
likenin ailesini tehdit etm ekte olduğu düşüncesi, onu,
bu şakilerin ihtarına uymamaya sürükledi. Onlar da
süngüleriyle göğsünü delip geçtiler. B ir anda zavallı
adamın yere düştüğünü gördüm, ölm üştü. Katillerden
biri kunduralarını aldı. Ceset böylece, beş gün aynı
yerde kaldı. Hergün üstündeki eşyadan biri eksili­
yordu. Sonunda, üstünde don gömlekten başka bir
şey kalmadı.
Bulgar komitacıları o zaman İtalyan rahiplerinin
yanına geri döndüler. Kendilerine kasalarını göster­
mezlerse, onları da öldüreceklerini söyleyerek tehdit
ettiler. Zorlama ve baskı onlan da boyun eğmeye şev­
ketti. Kasada yüz Osmanlı lirası vardı; şakiler para­
104
ları alıp gittiler. Bu Bulgarların yanında, Türk evle­
rini, camilerini ve hüküm et binasını basıp, ellerine ge­
çen m efruşat, halı, yatak takım ı v^b. şeyleri alıp gö­
türen Rum halkı da bulunuyordu.
Bu yağmacılık sekiz gün, yani Fransız bayrağının
ufukta görünüşüne kadar sürdü. Ondan sonra komi­
tacılar görünmez oldular. Böylece sükûnet sağlandı.
Rumlar, Balkan askerlerinin kasabaya girişinden
sonra, yabancılara karşı da küstahlığa başladılar.
Avusturya Konsolos Yardımcısı ve Loit Kumpanyası
Acentesi Mösyö Bergubion hakkında küfürler savu­
ruyorlar, banka v.b. batı kuruluşlarını kapatıp, yerle­
rine kendilerinin geçeceklerinden bahsediyorlarlardı.
Kendi ırkdaşlarm ın yağmacılığına karşı Türkleri
korum ak için, bu üzücü olaylar arasında çaba göste­
ren Dedeağaç Rum Piskoposuna saygılar sunmak vazi­
femdir. Bu zât, çabaları sonucunda kaymakamı ve
bazı Türkleri kurtarm ayı başardı. Fakat, sözleri pek
az tesirli olabildi. Hattâ: «Bu kadar değersiz bir top­
luluğun başında daha fazla kalmak istemediğini», ve
düşmanlığın sona ermesini m üteakip, memleketi bıra­
kıp gideceğini söyleyerek dindaşlarım tehdit etti.
Fransız kruvazörünün gelişinde, bu cesur ruhanî
lider, kumandam selâmlamak için gemiye gitti. Kur
m andan da, davranışından dolayı teşekkür ve teb­
rik etm ek için, selâm topları atarak, ona saygı göste­
risinde bulundu.
Şehriy kom itacıların insafsız ellerine
bırakm ış
olan Bulgar ordusu, Fransız kruvazörünün gelişi üze­
rine tekrar Dedeağaç’a girdi. Gemi kum andanı şehrin
105
düzenli askerler tarafından işgal edildiğini görerek, ka­
raya asker çıkarmanın gereksiz olduğu hükmüne var*
dı. Ve geminin başını Kavala yönüne çevirdi. Çünkü,
dCavala'da da, Dedeağaç'Üakine benzer şenaatler ya­
pılmıştı. Sadece Fransız subayları karaya çıktılar;
yapılan cinayet ve tecavüzlerin derecesini ölçmek
fırsatını buldular; bazı fotoğraflar çektiler.
Bulgar ordusu, Dedeağaç'ta Korgeneral Kinof'un
emri altındaydı. İtalyan rahipleri, komitacıları ona şi­
kâyet ettiler. General araştırma yaptırdı; olayı mey­
dana çıkardı; hattâ, rahiplerden çalman yüz Osmanlı
lirasından yetmişini de buldurdu. Fakat, General on­
lara: «Savaş sırasında ölen Bulgar askerlerinin şerefli
adına bir anıt yaptırmak niyetinde olduğumuzdan,
bu patayı bu iş için alıkoyuyorum» dedi, öyle de yap­
tı.
Yine bu General, çirkin tecavüzlerden korunmak
için, Rum Piskoposunun Türk kadınlarını Rum oku­
luna almış olduğunu öğrenince, Piskoposa başvurarak
kendi askerlerini yerleştirmek için onları dışan attır­
dı. Zavallı kadınlar, boş ve yağma edilmiş evlerine
dönmek zorunda kaldılar. Ve müdafaa imkânlarından
mahrum olduklarından, gece yansı bu Generalin as.
kerleri tarafından tecavüze uğradılar.
Gelişlerinin ikinci günü, yine bu General’in asker­
leri, Almanya Konsolos Yardımc’sv ve Şinker Nakliye
Şirketi'nin acentası Mösyö Rud'un mağazalarını soy­
dular.
Bulgarlar, kimsenin içeri girmemesi için, her kon­
solosluğun önüne nöbetçiler koydular. Böylece, Fransa
106
ve Almanya Konsoloslarının şiddetli protestolarına
rağmen, konsolos yardımcıları, vatandaş ve âmirle­
riyle temas edemeyerek, görevlerini yapmaktan uzak­
laştırılmış oldular.
Biz Fransızlar ise, yerli Rumlar tarafından bir
saldırıya uğradığımız zaman, kendimizi müdafaa için,
ortak çarelere başvurmak konusunda anlaşmıştık.
Şükürler olsun ki, bu olanlardan haberdar edilen bir
zırhlımız, zamanında yetişerek, kuvvetini gösterdi.
Ve İstanbul'a gitmek için sefirin emrini bizlere teb­
liğ etti.
Bulgariar, Fransız tren istasyonunu da zaptettiler.
Yerli ve Fransız memurlarını hademeleriyle birlikte
pek kaba bir şekilde kovarak, yerlerine Bulgarları
yerleştirdiler. Bu askeri memurlar, âlet, edevat ve mal­
zemelere el konulduğuna dair istenen en önemsiz kâ­
ğıt veya resmi yazıyı bile Fransız memurlarına verme­
yi reddettiler.
(Bu m ektup OEUVRE Gazetesi’nde yayınlanmış­
tır.)
IV
MAKEDONYA RAHİPLER HEYETİNDEN BİR
FRANSIZ MİSYONERİNİN MEKTUBU
11 Kasım 1912
... Nihayet Yenice’ye dair haber alabildim. Yu­
nanlılar bir kere oraya girince, çarşıyı (üstü kapalı
Türk pazarı) ve Türk evlerini yakmaya başladılar.
Fakat, daha önce bütün iyi hıristiyanlar (Yenice’nin
ortodoksları) iğrenç bir şekilde Türk dükkân ve evle­
107
rini yağmaya girişmişlerdi. Cumartesi öğleden sonra.
Pazar, Pazartesi... evler yanmakta devam ederken,
yağmacılıkta zenginler fakirlerle yarışıyorlardı. Her
biri kabiliyet ve gücüne göre çapulculuk etti. Kimi 25
Osmanlı lirası aldı kimi de 500!.
Yenice’de bir kaç yüz Yunan askeri var. Onlar, bu­
rada da Selânik'teki gibi hareket ediyorlar. Yani, ev­
lere giriyorlar, yağma ve çapula devam ediyorlar. Ye­
nice’nin yakınlarındaki köylerde ve geçtikleri yerler­
de yaptıkları marifetler ise bu hesabın dışında.
Bunlar, bütün sevgi ve iyilik duygularını Rum—
Ortodoks mezhebinden olanlara hasrediyorlar. Başka­
larına, taassup sebebiyle pek kötü davranıyorlar. Ken­
di mezheplerinden olan Rumlata, orduca alman her
şeyin parasını ödüyorlar.
Yunanlılarla Bulgaıtiar, Makedonyatda barbarlar
gibi hareket ediyorlar. Bu hareketleri Avrupa’da duyul­
duğu zaman, hiç şüphesiz çok kötü yankılar uyandıra­
caktır. Bütün bu yapılanlardan sonra, Croix, Univers
v.b. gibi Avrupa gazeteleri, yine isterlerse, Balkan mil­
letleri şerefine destanlar yazsınlar, haçlılardan ve hi­
lâle karşı salibten dem vursunlar.
Bu adamlardan, burada hemen herkes iğrenmiştir. Ümit edelim ki, Avrupa artık gözlerini açmış olsun.
Çünkü, hırsızlık, ırza tasallut ve adam öldürmek Ma­
kedonya'daki bu hıristiyanlara âdeta zevk veriyor; ortodokslar bu konuda aralannd^ yanşıyorlar.
Bizi en çok endişelendiren şey, gelecek günlerdir.
I
.
Makedonya’nın kaderi ne olacak? Buraların sa­
hipleri Yunanlılar ve Bulgarlar mı olacak? Tann’ya
108
yalvaralım da dediklerimiz olmasın. Çünkü, bu biîkn,
yani Fransız misyonerlerinin çöküşü demektir.
Yunanlıları tanırsınız... Onlar, bizim görevlerimizi
yasaklayıp, propaganda çalışmalarımızı baltalamadıktan sonra rahat etmeyeceklerdir. Çünkü,
katolik
R um lann varlığına bile katlanam ıyorlar. Kezâ, kato­
lik Lâtinler hakkında B ulgaristan’d a cereyan eden
olaylar da, cesaret verici olm aktan uzaktır. Orada
yapılanlar, belki de Yunanistan'da olan şeylerden da­
ha beterdir.
Bu bakım dan, Makedonya’nın Osmanlı kalmasını
yürekten istiyoruz. Belki böylece, Rahipler Heyeti’nin,
katolikliğin, iıa ttâ Fransız egemenliğinin
kurtuluşu
tem in edilmiş olur.
(OEUVRE Gazetesi'nde yayınlanmıştır)
V
Son Kasun ayının başlarında, Sırpların Prizrin'e
girmesi hakkında, Avusturya — M acaristan Konso­
losluğundan sızan bilgiler:
Sırp askerlerinin şehre girmesinden biraz sonra,
piyadelerin sokaklarda yaylım ateşini işittik. Mösyö
Pruhaska, o zaman bana öfkeyle dedi ki: «Bu bir iha­
net ve cinayettir. Sırplar, kendilerine hiçbir şey yap­
mayan suçsuz halkın üzerine ateş ediyorlar.»
Konsoloslukta, Konsülden başka, konsolosluk
kâtibi, iki kadın, bir Italyan tüccar, bir Alman ve iki
de AvusturyalI bulunuyordu. Bunlardan başka, 22 ya­
ralı, şehirden kaçmış 18 aile, yararlılara bakmak va­
zifesini yüklenmiş kadınlarla, çocuklar vardı.
109
Bu sırada, at üstündeki bir subay tarafından yö­
netilen bazı Sırp askerleri konsolosluğun önünde be­
lirdi. Subay, Konsolosla görüşmek istedi. Bunun üze­
rine Mösyö Pruhaska kapıya geldi. Subay, yaralı
Sırp askerlerini yerleştirmek ve oraya sığınmış olma­
ları muhtemel Türk hainlerini aramak için izin istedi.
Konsolos nezaketle, okul ve hastahanenin yaralılarla
dolu olduğunu bildirdi. Subay cevap verdi:
«Evet, alçak Arnavutlarla dolu..
dışarı atmaya geldik.»
İşte biz onlan
Konsolos'un cevabı şu oldu:
«Efendiler.* Dikkatinizi çekerim. Konsolosluğun
bulunduğu yer, tarafsız bir bölgedir. Ve temsil etti­
ğim devletin himayesi altındadır. Duvarların üstün­
de Avuslurya bayrağının ve beynelmilel kızılhaç işa­
retinin dalgalandığını görüyorsunuz.»
Sırp subay cevap vermekte gecikmedi:
«Gereksiz şeyler söylüyorsunuz.
rum, kapıyı açınız.»
Size emrediyo­
Konsolos, bu sözleri cevapsız bıraktı ve yazıha­
nesine girdi. Sırp subayı da gecikmeden, askerlerine
Konsolosluğa girmelerini emretti. Küfür ve nâralar)a Avusturya — Macaristan bayrağım çekip kopardı­
lar; çamurların içine attılar. Kapı zorla ve şiddetle
açıldı. Askerler giriş duvarını aşarak binaya saldır­
dılar. Buraya sığınmış bulunan Arnavut aileleri vahşi­
ce öldürdüler. Ayrıca yaralılardan da yatakları için­
de öldürülenler oldu. Kadın ve çocuklar da bundan
kurtulamadılar. Hattâ, cesetleri pislemeye kadar işi
110
ileri götürenler oldu. Konsolos durumu resmen pro­
testo etti. Sırplar alay etmekle yetindiler.
(OEUVRE Gazetesi'nde yayınlanmıştır.)
VI
İSTANBUL’DAKİ BÎR FRANSIZDAN MEKTUP
Demirhisar, Serez ve Selânik arasındaki bölge­
den dolaşmaktan dönüyorum. O ne korkunç manza­
ra!..
Yol üzerinde hıristiyanlar tarafından öldürülmüş
binden fazla erkek, kadın, çocuk ve yaşlı Türk köylü­
leri yatıyordu.
VII
Oeuvre Gazetesi’nde hak ve adalet içinde yiğitçe
mücadele eden Mösyö L.Odelen’e, Doğu’da yirmi yıl
kadar diplomatlık yapan orta elçilerden Mösyö Lucien
tarafından gönderilen mektup:
Paris 2 Ocak 1913
Mösyö!
Türkler mal! ve sınaî teşebbüslere mütemayil de­
ğildirler. Daha çok tarımla uğraşırlar. Bu özelliklerin­
den dolayı, Osmanlı İmparatorluğu, yabancı ekono­
minin menfaatlerinin gelişmesi için seçilecek en iyi
ülkedir.
.
Yüzyıllardan beri, kapitülâsyonlar sayesinde ticari
Şirketlerimiz Doğu limanlarında güvenlik ve başarı
ile işlerini yürüterek yerleşmişlerdir. Günümüzde de
111
bu İmparatorlukta, Fransız fen heyetinin yönetimi al­
tında ve sermayelerimiz yardımıyla, maden ocakları,
limanlar, rıhtımlar, fenerler, demiryolları, mail tekel­
ler, bankalar, fabrikalar ve çeşitli yatırımlar yapıl­
mıştır.
Uzun müddetten beri yayın organlarımız, kültür
ve din okullarımız, tam bir güvenlik altında, sadece
kuru bir izinle değil, gerçek imtiyazlarla, öğretim ve
nüfuzumuzu, şehirlerin büyük bir bölümünde yayı­
yor ve tanıtıyorlar. Şahıslan veya yabancı emlâki za­
rara sokacak olaylar meydana gelirse, bu menfaatle­
rin korunması ve gerekirse tazminat alınması konu­
sunda, siyasî görevlilere ve konsoloslara, kapitülâs­
yonların ne kadar kolaylık verici olduğunu biliyoruz.
İşte geçmiş! İşte gelecek!
Balkan devletlerinin kurulması ve yayılması için
Osmanlı lmparatorluğu’ndan koparılan topraklarda
bugünkü durum, şüphesiz oldukça acıklıdır. Ve daha
da acıklı olacaktır.
Bu genç milletler, kendi başlarına buyruk olmak
temâyülündedirler. Yabancı menfaatlerin egemenliği­
ne karşı, müslüman zihniyetinden daha az müsama­
halıdırlar. Ve ateşli bir' milliyetçilikle hareket etmek­
tedirler. Şurası da herkes tarafından biliniyor ki, Bal­
kan devletlerinin mukadderatını din ve siyaset bakı­
mından elinde tutan ortodoks salibi, katolik haçına
tamamen karşı bulunuyor. Ve elinden geldiği kadar,
onun yerine geçmek fırsatını arıyor.
Katolik okullarının mükemmel hareket tarzları ve
idâreleri bol ve seçkin öğrenci celbettiği için, orto-
112
doksiarca bir hayli kıskanılıyor. Buna mezhep uyuş­
mazlığının tesiri de eklenince, bu okullar arasıra ba­
sının hücumlarına hedef oluyor. Ayrıca, çeşitli bahane­
lerle dekikodu da yapıyorlar.
Bana öyle geliyor ki, bizim sanayi ve ticaret men­
faatlerimiz, Türk yönetiminden Balkan yönetimi altı­
na geçmekle sona erecektir. Doğu savaşı dolayısıyle
yapılan yayınların hemen hepsinde, bu gerçekler ge­
nellikle unutulmuştur. Buna karşılık, taraf tutan hi­
kâyeler ve özellikle Türklerin aleyhinde delil olarak gös­
terilen şüpheli katliâm ve yağma efsanelerine geniş, fa­
kat gereksiz bir değer verilmiştir. Bütün bunlar, Türk­
leri halkın gözünden düşürmek maksadıyla ortaya atıl­
mıştır. Oysa, artık biliniyor ki, yaradılıştan sâkin olan
Türk, ayaklananlar tarafından tahrik edilmedikçe
sertlik göstermez. Ben buna bizzat Girit’te şahit ol­
dum. Orada, şiddet hareketleri, hıristiyanlar ile müslümanlar arasında karşılıklı olarak devam eder. Aynı
durum Makedonya'da, bugünkü müttefikler arasında,
vani, daha dün .birbirlerine düşman olan, belki 'yarın
da öyle olacak olan Bulgarlarla Yunanlılar arasında
görülüyor. Çeşitli işler ve kıskançlıklar, daha çok hak
sahibi olma istekleri ve siyasî propaganda adı altında
tehditler yağdırmak, bitmez tükenmez çatışmalara se­
bep oluyor.
Lucien Moruard
VIII
önceleri Selânik'e yerleşmiş, bugün ise oradan ay­
rılmak zorunda kalmış olan saygı değer iki Fransızm
bana yazdıkları mektup:
Selftnik 19 Ocak 1913
113
Harp divânı ve yayından önce koniılan sansür
sebebiyle şu anda şehirde nisbî b ir rahatlık var. Fa­
kat, nice alçaklıklardan sonra...
Müslüman ailelerin göçü hemen hemen toplu hal­
dedir. Yahudiler de gitmeyi düşünüyorlar. Biz Fransızdara gelince: Bizimkilerden bir çoğu şimdiden mev­
kilerini kaybetmişlerdir.
Yunanlılar ve Bulgarlar şehri paylaşamıyorlar.
Daha kaba olan Bulgarlar, boyunduruğu daha şiddet­
le, Yunanlılar ise riyâkârlıkla hissettirmeye çalışıyor­
lar. Fransa'ya gelince: Onun dilinin, sına! ve manevi
egemenliğinin şaşırtıcı gelişmesi, kesinlikle sekteye ve
yıkıntıya uğrayacaktır.
Önceleri Fransızca yazılan bütün resmi muhabe­
ratta, levhalarda, ilânlarda, artık Yunanca kullanılı­
yor. Her geçen gün bizlere, Bulgar zulümlerine ait ye­
ni şahitler getiriyor. Bunlar, akim alamayacağı şeyler­
dir. Birçok hâmile kadının kannlan deşilmiştir. Artık
Makedonya’nın bu bölümündeki Müslüman halktan
eser kalmadı.
Selânikte'ki Türk esirlerine gelince: Onları da ar­
tık göremiyoruz. Bu konuda sual sorulan Bulgar su­
bayları, onlan icap ettiği şekilde öldürdüklerini itira­
fa başladılar.
HUMANİTE GAZETESİ YAYIN
MÜDÜRÜ MÖSYÖ'YE
Salı 28 Ocak
Bay Müdür!
Türk — Bulgar fâciasinin yeni durumu hakkındaki fikrimi ve düşüncelerimi size bildirmemi rica ediF t 8
114
yorsunuz. Bunu, sizin gazetenize nasıl yazabilirim?
Çünkü gazeteniz şimdiye kadar, tarafsızlığını korumak
ve mağlûplara karşı küfürler savurmak gibi, bulun­
maz bir şerefe sahiptin
Fakat, sevimli isteğiniz bana pek geç ulaştı. Çün­
kü, vicdanımın, öfke ve üzüntümün beni söylemeye
zorladığı hemen her şeyi, bana sayfalarını açmak ce­
saretini göstermesi ve «halis hıristiyan» ordularının
zulümlerine karşı susmaktaki birliği kırması için baş­
vurduğum gazeteler arasında yegâne «olur» cevabını
veren «Gil Blas» da söyledim.
Bundan gayrı, Avrupa’nın can çekişen Türkiye'ye
karşı yapmaya hazırlandığı, sizin deyiminizle «yapıl­
ması gerekli baskılar» maddesine dair, şu son Pazar
günü sütunlarınızda kendilerine yer verdiğiniz Ahmet
Rıza ve Halil Bey’ler kadar doğru, iyi ve reddi im­
kânsız hiçbir şey söyleyemeyeceğim. Fazla olarak, ben
onlar kadar resmî ve kadere boyun eğmiş durumda
kalmakta zorluk çekeceğim.
Bu kadar şiddetle ihtiyaç duyduğu barışı sağla­
mak isteyen Avrupa görülmemiş bir insafsızlık, teh­
ditlerini ve baskılarını hemen her zaman zorluk ve
ümitsizlik içindeki bedbaht Türkiye’ye yöneltiyor. O
Türkiye ki, haklarından bu kadar feragat ve fedakâr­
lık etmiştir. Oysa, bunun aksine, hiçbir şeyden kesin­
likle vazgeçmeyen, bir büyük devlet tarafından ko­
runan ve desteklenen, bunların yanı sıra, arabozuculuktan, gurur ve azâmetten geri kalmayan Bulgarlara
karşı, Avrupa hiç de böyle davranmıyor.
Bir çok milletlerin —isterseniz medenî deyiniz—
hemen hepsi tarafından, bir süre önce kendisine çe­
115
şitli vaadlerde bulunulan ve bugün onların adaletine,
merhametine başvuran bir milletin, bu derece ümit­
sizliğe sürüklenmesi mesuliyetinden hiç mi korkulr
muyor?
Yalnız hak duygusu ve aklıselim değil, defalarca
ortaya sürülen yardımlaşma esâsı bile, İslâm hatıra­
ları ile dolu bulunan ve yalnız müslümanlarm oturdu­
ğu bu kahraman Edime şehrinin Türkiye'ye bırakıl­
masını emrediyor.
Fakat, başka birşey daha var ki, zavallı Türkleri
hiddetten çıldırtabilir; onların en affedilmeyecek ha­
reketlerini, en kanlı davranışlarım yüceltmeye yetebi­
lir: Soydaşlan... Kindar ve vahşi Bulgar yönetimi al­
tında eğildikleri ve ezildikleri görülen o soydaşlan ne
olacak?
Kral Ferdinand'm sahte vaadleri aksine, yeni sım rlann içinde kalan, Edirne yakınlarındaki toprakla,
rı, sonsuz öHtm meydanları hâline çeviren binlerce
müslüman; mütarekenin bile durduramadığı bir so­
ğukkanlılıkla ve metodla yapılan katliâmlann, cina­
yetlerin devamından başka ne bekleyebilirler? (Bunlan açıkça söylüyorum. Zira biliyorum ki, haberleri ol­
duğu gibi vermeyen dikkatli sansüre ve birkaç satıl­
mış gazetenin yalanlanna rağmen, sonunda bütün
dünya, bunlan duyacaktır.)
Slavlara sevgi ve bağlılık sebebiyle ülkemizin,
hem de bir savaşçı gibi, bu anlatılması imkânsız bas­
kıya katıldığını, ne büyük bir üzüntü ve hayretle gör
diim. Bu kadar doğruluk, azim ve dehâ ile bizi idâre
eden yüce kişiler, ümit etmek isterim ki kısa zamanda
116
kendilerine gelecek, bize yakışmadığı görülen bu yol­
da daha uzağa gitmeden, Fransa’nın iyilik ve çömertlik geleneğini hatırlayacaklardır. Çünkü, Edirne’nin
zorla düşmana bıraktınlmasıyla Türkiye'nin mahvını
hazırlamak, millî tarihimize leke sürmek olacaktır.
Ve sonra, bu tutum, menfaatlerimizi onarılmaz şekil­
de zarara sokacak, Doğu’da yüzyıllarca süren hâkimi­
yetimize, binlerce eğitim müessesemize, bol ve geniş
endüstrimize b ir ölüm darbesi indirmiş olacaktır. Oy­
sa, bunlar, Françoise I.’den beri, din hürriyetine de­
ğer veren ve Fransızcanm çok kullanıldığı bir ülke ol­
ması sebebiyle bizleri samimiyetle seven Türkiye'de
büyük bir serbestlikle gelişiyordu.
SON
PİERRE LOTi HAKKINDA YAZILAN
KİTAPLARDAN VE KENDİ
ESERLERİNDEN PARÇALAR
ABDÜLHAK ŞİNASİ HISAK'ın
«İstanbul ve Pierre Loti»
Kitabından Seçmeler
İSTANBUL'DA PİERRE LOTİ ETRAFINDA
DOLAŞAN HATIRALAR
İstanbul'da, Pierre Loti'ye dair dolaşan hatıraları
iki devreye ayırabiliriz. O, gençliğinde Aziyade’yi ya­
zıp neşrettiği zaman bizde hiç tamnmazdı. Kendi hâ
tıralarmın aramızda hiç bir şahidi yoktu. Nihayet «İz­
landa Balıkçısı» ile 1886 da sayılır bir servet ve Fran­
sız Akademisi'nde azalığı ile, 1891 de tam bir şöhret
kazandıktan sonra, Eylül 1903 de İstanbul'a, Fransız
Sefârethanesi maiyetinde bulunan «Vautour» gemisi­
nin kumandanı sıfatıyla gelince, artık kendisiyle pçk
çok alâkadar olunmaya başlanılmıştı. Şehirde çıkan
Fransızca gazeteler, İstanbul'a gelişinden memnunluk­
larını yazmışlar, o da, şahsına gösterilen nezakete
teşekkür etmişti. Mart 1905 tarihine kadar İstanbul'­
da kalmış ve kendisinden bir hayli bahsolunmuş, 1906
da yine bize taallûku olan meşhur «Dâsenchantles»
romanını neşretmişti.
Meşrutiyet’in ikinci ilânından sonra, İstanbul'a tek­
rar gelerek «Supremes Visions d'Orient» eserini yazdıkr
tan ve Balkan Harbi münasebetiyle siyasî kitaplarını
120
neşrettikten sonra artık memleketimizde denilebilir ki,
en meşhur ecnebi sıfatıyla en çok sevilmiş ve dost sar
yılmıştı.
Pierre Loti'ye bakanlar, onun boyunu pek kısa,
potinlerini pek yüksek topuklu, başını dik, şapkasını
geniş, yüzünü çirkince ve gözlerini güzel bulurlardı.
Nazarları çok dolgun ve yorgun görünürdü. Her şeyin
hayattan ayrılarak vedâ ettiğini duyar gibi bakan sâbit ve mahzun nazarlarıyla, o teşrifat meraklısı, biraz
müşkülpesent ve biraz alıngan bir adam duyulurmuş.
Kendisini mümkün mertebe genç göstermek iste­
diğinden, yüzüne dikkat edenler, bıyıklarını ve saçla­
rını boyanmış görürlermiş. Loti, yavaş bir sesle, derunî bir edâ ile az söyler, hiçbir fikri uzunca müdafaa
etmez talâkati beğenmez, hitabeti sevmezmiş.
Ben, Galatasaray'da iken, 1905 de, onu ilk defa
gördüğümü hatırlıyorum. Rumeli H isan’nda, Robert
Kolej’in yokuşunun önündeki o zaman denize karşı
biraz daha geniş görünen meydanda, o gün şair Nigâr
Hanımın iki büyük oğlulları kendisini bekliyorlardı.
O da Kandilli’deki dostu Comtesse Ostrorog'un yalı­
sından kendilerine doğru geldiği görülüyordu. Onun­
la bir yere gideceklermiş. O, kayıktan çıkar çıkmaz,
bu meydanın önünde bulunan o zamanki Berlin Elçi­
liğinde mütekait Galip Bey'in iki kızına ait yeni yapıl­
mış alafranga iki kastederek:
—
A qui sont ces öpouvantails? diye hatırladığım
tezyifkâr bir cümlesini işitmiştim.
Gençlik, tezatlı hisleri birleştirerek hepsini birden
duymaya muvaffak olabiliyor. O zamanlar edebiyat üs~
121
tadlanna müfrit bir hürmet ve muhabbet duyulur­
ken, aynı zamanda onların bazı hususiyetleri tebes­
sümle tâdil edilmiş oluyordu. Abdülhak Hâmid’in de­
hâsı yanında biraz da delişmen görünen huylarını du­
yardık. Loti'ye hayranlığımız içinde, onun her yeni şe­
yi bariz bir taassupla âdeta paradoks yapar gibi, tez­
yif ettiğini işitirdik. Tıpkı, Galatasaray'daki kitâbet
hocamız Ahmet Hikmet Bey tarzında, en eski şeylerin
tamamen muhafaza edilmesini istediğini bilirdik. Robert Kolej’in meselâ, hiçbir faydası değil, müteaddit
zararlarına kani bulunduğunu duymuştuk.
O zamanlarda, şimdiki «sosyete», kelimesini kul­
lanmak hatırımıza gelmeyecekti. Lâkin, şehrimizde bu­
lunan bazı tatlı su frenkleri, bazı zengin genç Rumlar,
bazı zengin genç Yahudiler, bazı bulundukları memu­
riyetlerini izam eden Ermeniler vardı ki, bunlar Fran­
sız edebiyatına alâka duyan bir cemiyet sayılabilirdi
ama, bunlar Loti’nin hakiki san'at kıymetini tamamiyle takdir edebilecek kıratta değiller ve bazıları
onun yanlış şöhretinin tesiri altında, kendisine itiraz
etmeye hazırdılar. Pierre Loti de, bu İstanbul'da bulu­
nan tatlı su frenklerini, bu kozmopolitleri, bu genç
Rumları, Yahudileri, Ermenileri hulâsa «Desenchant£es» kitabıyla kendilerine artık «P£rote» kelimesini
kullanmaya başlayınca, hepsini bu tâbirle istihfaf ve
cümlesini aforoz etmişti. Onların hiçbir dâvetlerine,
toplantılarına iştirâk etmiyor ve kendi iyi tanıdıkları
ile görüşmekle iktifâ ederek, yalnız hâlis ve muhlis
eski zaman Türklerine, Vekâlet erkânına ve cami
imamlarına hürmet muhabbet besliyordu.
Hani eski zamanın biraz mutaassıp, biraz mağrur,
biraz ters tiryakileri vardı. İşte, Pierre Loti’nin biraz
122
böyle bir şöhreti vardı. Zaten, zannediyorum ki, o zar
manın insanları, böylece biraz kolayca kızar, ötekini
berikini haşlar ve menâfi-i umûmiye namına hatırını
saymayanları paylarlardı.
Loti’nin biraz çocukça bir huyunu daha öğren­
miştik. Asıl kendi adı «Viaud» iken, edebiyatta Loti
olan bu adam, kolaylıkla fayda görürse, bir başka
isim daha takınır; meselâ hastalanıp Taksim’deki
Fransız Hastahanesi'ne yattı mı, başka bir isim altın,
da bilinir ve gizli ismini söylemeden, onu bu hastaya
gelmiş olanlar kabul etmezlerdi. Paris’e gider de
bir otele indi mi, kendi şöhretinden rahatsız olmamak
için, Monsieur Daniel ismini taşırmış:
O zamanlarda, Fransız Cumhuriyetinin haşmetli
bir kraliçesi gibi olan Sarah Bemhardt, Tepebaşı’ndakı tiyatroda oynamaya gelince, Pierre Loti ile alâka­
dar olurdu. Bir defasında, Fransız Hastahanesi'nde yar
tıyormuş. Hastahaneye o gün o kadar çok çiçek getiril
miş ki, geçenlerin bir kısmı hastahanede düğün, bir
kısmı da cenâze bulunduğuna hükmetmişler. Bunlar,
Sarah Bernhardt'ın Pierre Loti'ye gönderdiği çiçekler­
miş.
Şair Nigâr Hanım, bir gün Osmanbey'deki kışlık
evinde, bir gün de Rumeli Hisarı’ndaki yalısında Pier­
re Loti'yi kabul etmişti. O zamanlarda, Pierre Loti’nin
İstanbul’da bir kaç kadın ve erkek dostlafı bulundu­
ğunu bilirdik.
Bu kadınlar arasında, Kandilli'deki yalısında ya­
şayan Comtesse Ostrorog, Belkis Haydar Hanım, Tahrirât-ı Hariciye Başkâtibi Nuri Bey’in iki büyük kızla­
m
n , bir de kendilerinin ahbabı olan bir hanım, erkek­
ler arasında da bilhassa Loti'nin Türkçe hocası olan
m uharrir Zeki Magamız Bey, Kandilli’deki yalısında
Kıbrıslı Tevfik Bey, Mısır Hidiv’i Abbas Hilmi Paşa
ve Şûra-yı Devlet âzâlanndan Keçeci zade Reşat Fuad
Bey vardı.
Loti’nin İstanbul’da en sevdiği noktalar da, aşağı
yukarı bilinirdi. Bunlar, Haliç’ten İstanbul’a bakar­
ken bütün kubbeleri ve minâreleri ile birlikte görü­
len heyet-i umûmiyesi; Sarayburnu'nun hususiyeti;
Eyüb Sultan'daki kahvehaneden serviler arasında gö­
rünen Haliç manzarası; Beykoz çayırında üç yüz se­
ntlik çınarların gölgesinde kahve içtiği, nargile çek­
tiği yer; akşam ezanlarında ruhlardan koparılır gibi
duyulan ezan sesleri, müessir müezzin sesleri duyu­
lan camiler ve minareler...
Loti, kâh Beykoz koyunda, kâh Tarabya koyunda
yatan Vautour’daki küçük salonunda piyanosunda sev­
diği parçalarını birer birer tekrar ettiği gibi, şehrin
de bu en çok sevdiği manzaralarını ve yerlerini de bireı
birer tekrar görüp gider ve tekrar gezerdi.
O zamanlarda, Pierre Loti’nin parasızlık devirleri
çoktan geçmişti. Yazılarıyla ve kitaplarıyla bir servet
kazanıyordu. Her on beş günde bir çıkan «Revue des
deux Mondes» daki yazılan neşrediliyor ve tefrika
edildikten sonra, bunlar Calmann—L£vy matbaasında
kitap halinde basılıyordu.
Kendisi yüksek bir memurun maaşını alarak mü­
reffeh bir ömür yaşayan bir Boğoziçili gibi idi. Vautour, kendisi için, biraz alçak tavanlı bir yalı sayılabilir­
124
di. Kendi yemekleri için Fransa’dan getirdiği bir ahçısı vardı. Kendisine vapurda hizmet eden, sonra da
Rochefort’daki evine götürdüğü sadık bir bahriyelisi
vardı: Osman. Onun, bu ismi taşıyan adamın biı
müslüman olduğunu tahmin edebilirsiniz. Loti'nin ho­
şuna gitmesi için bu adamın bir müslüman ismini ala­
bileceğini de tasavvur edebilirsiniz. Halbuki bu isim,
büyük babası Kınan muharebesi esnâsmıl- harbe işti­
rak ettiği müttefik Türk ordusuna duyduğu muhab­
betle, bir torunu dünyaya gelince ona bu ismi vermiş
ve sonra Pierre Loti bu ismi taşıyan adama tesadüf
edince» ona muhabbeti artmıştı.
Loti, vapurda iken, güzel bir kayığı ve o zamanın
âdeti veçhile, ipekli gömlekli, beyaz elbiseli iki kayık*
çısı vardı. Boğaziçliler gibi, gezinti saatlerinde, kendi­
si de vakit bulabildiği akşamlar, kayığı ile gezinmesi­
ni sever, Cuma ve Pazar günleri de, kayıkla, Beykoz
veya Tarabya’dan Göksu’ya kadar gelir ve gene Tarabya veya Beykoz’a kadar kayıkla dönerdi.
Loti, kayığı ile Göksu deresinde dolaştığı bir gün,
başka bir kayıkta, Altıncı D&ire-i Belediyye, yani Be­
yoğlu Belediye Dâiresi Müdürü M. Blacque Bey'e te­
sadüf etmiş ve birbirleriyle tanıştıklanndan selâmlaş­
mışlar. Lâkin o kayıkta, Blacquc Bey’in yanındaki
Mösyö Achille Lorando, bu selâma nezaket iktizâsıyla
iştirâk etmesi lâzım gelirken, Mösyö Loti’yi tanımıyo­
rum diye iştirak etmemiş. Ertesi günü, Loti kendisine'
kaba ve terbiyesiz bir adam olduğunu söyletmiş. Bu
Lorando, iki sene evvel şeriki Tubini ile birlikte ve
Fransız Elçisi Constans'm müdahalesiyle, Mâliye’den
alacaklannı tahsil için, Fransız bahriyesine Midilli
t25
Adası'nı işgal ettirmiş bir adamdı. Lorando’nun Beyoğ­
lu Cadde-i Kebîri'ndeki evinin yanmda olan Lorando
Çıkmazı’na, İstanbul ahalisi artık Korsan Çıkmazı de­
mişler. İsmi Achille olan bu adamın, tarihî isimdaşı
gibi hâdiseler doğurduğu görülüyor. Gördüğü hakaret
yüzünden Loti’yi düelloya davet ediyor ve mâdem ki
Türkiye’de yasaktır, düellonun başka bir memlekette
yapılmasını istiyormuş.
O zamanlar. Tütün Rejisi Umum Müdürü bulunan
Mösyö Louis Rambert’in «Notes et İmpression de
Turquie, L’Enıpire Ottoman sous Abdülhamid II» Un­
vanlı ve İstanbul tarihi bakımından kıymetli, ne yazık
ki yalnız birinci cildi basılmış, mütebakisi olacak üç—
dört cildi, bastırılmamış olan bu kitabı, gündelik bir
jurnal hâlinde yazılmış bulunduğundan, bu hâdise de
etrafı ile kaydolunur.
Rambert, Loti'ye muharrir olarak hayran bulun­
duğu halde, İstanbul’da kendisiyle görüşerek tanışın­
ca, hakkında büyük hayal sukutuna düştüğünü anla­
tıyor ve kendisinden adam olarak bahsedince, aleyhin,
de bütün bir büyük sahife yazıyor. Göğsü nişanlarla
dolu görünen Pierre Loti'nin, muharrilik sanatıyla gö­
rülünce, adam sıfatı ile göründüğü farka hayret için­
de kaldığını anlatıyor.
Bu Lorando hâdisesinin beklenmedik bir ciheti
daha görülüyor ki, bu da, Loti'nin çok dostu olan
Comtesse Ostrorog’un Lorando ailesinden bulunması
binâenaleyh, Achille’in Lorando’nun yakın akrabası ol­
masıydı.
Resmi makamların ihtişâmına hiç itimad câiz ol­
muyor. Bu zamanlarda Boğaziçi’nde, Pierre Loti’nin
126
mevkii mümkün olduğu kadar sağlam görülüyordu.
Defnek, hava o kadar dönek ki, mümkün olduğu kadar
berrak, sâkinken, birdenbire bir fırtına çıkabileceğine
hiç ihtimal verilmezken, bir gün, hakikaten bir kadeh
su içinde bir fırtına kopuverdi.
Yarabbi! Bu zamanlar ne kadar âsude, ne nazlı
zamanlarmış ki, böylece çay içilirken bir kedi miyavla­
ması yüzünden bir hâdise çıkabilmiş. Vaftiz kelime­
sinden bir dram çıkmasına imkân verilebilmesi için
de, ne kadar sâkin bulunulması iktizâ ederdi.
Loti'nin kedileri pek sevdiği bilinirdi. Bir gün
kendisine küçük ve bembeyaz bir kedi hediye edil­
miş. Biraz da ahbabları ile görüşmek ve gülüşmek ve­
silesi olsun diye, birkaç kadınla birkaç genç bahriye­
liyi bu kedinin isim günü olsun diye vapuruna dâvet
etmiş. O sırada İstanbul'da bulunan tanınmış aktör
Cadet de bulunuyormuş. Vapurdaki küçük salona çi­
çekler konulmuş. Gelenlere, çay, gatolar, şekerler, şe­
kerlemeler verilmiş. Birer parmak şampanya içilmiş.
Piyanodan çıkan kedi miyavlamaları gibi seslerle bir
çalgı duyulmuş. Kedinin üstüne bir iki damla şampan
ya akıtılmış. Onun ismi Belkis diye gûya vaftiz edilmiş.
O sırada herkes hatırına geleni söylemiş ve herkes bu
duyduğu seslerle gülmüş. Herkes, başkalarının gülüş­
melerine iştirak ederken, bu kadınlar ve gençler pek
ziyade memnun olmuşlar. Fakat aynı zamanda, meğer
büyük bir pot kırılmış. Nasıl olur da, lâtife ediliyor
diye, mukaddes itikadlan istihfaf edebilirsiniz? Nasıl
clur da, siz bulunduğunuz makamın, nihayet resmî
bir harp gemisi olduğunu unutabilirsiniz?
Vapurda hizmette bulunan bahriyeli mutaassıp
Breton'lar, bu gülüşmelerden, bu kedi miyavlanndan.
127
bıı istihzâlı kahkahalardan, ulviyeti ve mukaddesatı is­
tihfaf mânâsım çıkarmışlar. Vaftiz oyununa nefret et­
mişler. Onlar bütün bu j’apılanları profanasion diye te­
lâkki etmişler. Âmirlerinden şikâyet etmişler. Bu hava­
disler, Beyoğlu’nun Pierre Loti’ye muarız muhitleri­
nin, bazı gazetelerin neşriyatı yüzünden bu şâyialar
katolik muhitlerine kadar ulaşınca papazların taassu­
bunu da teşvik etmişler. Paris’teki gazeteler Pierre
Loti'yi din saygısızlığı ile vaftiz hâdisesinin rezaletin­
den bahsetmişler. Nihayet, Fransız Bahriye Nezâreti,
Pierre Loti’yi takbih ile, bu hâdisenin bir daha teker­
rür etmemesini emretmiş. O esnâda küçük beyaz ve
güzel kedi kaybolmuş. .Anlaşılmış ki, vapurun mutaas­
sıp tayfaları, insan işlerinin acip mukadderatı veçhile,
din an'anelerine hürm etkar görünmek arzusu ile. dinin
men edeceği bir günah işlemişler: Güzel, küçük, gü­
nahsız kediyi, denize, Boğaziçi'ne atmışlar!
Loti, deniz içinde yaşayan insanların ömürlerini,
denizlerin şiirini, bahriyelilerin ıferâgatli hayatlarını,
nice sahifelerle yazan Loti, gemisinde yaşayan yüz elli
—yüz altmış tayfanın kendisini pek sevdiklerini söy­
leyerek, bundan memnun olur, bununla» iftihar eder­
ken, onlann bazılarının, rûhen kendisine muarız,
kendi san’atma lâkayt ve kendi taassuplarıyla muhalif
olduklarını düşünmekle müteessir olmuş.
Fakat Boğaziçi'nin günler ve akşamlan çok kere
böyle nizâjı, münakaşalı olmuyor. Bazan da, Fransa'­
dan İstanbul'a kadar gelen bazı şairlerin, muharrirle­
rin san'atkârlarm huzurlarıyla, şiir, edebiyat ve san'at
mevzularında görüşülüyordu.
Haziran 1904 de hususî vapurla İstanbul'a gelen
birisinin dostlan olan çok tanınmış bir kan koca. Pi-
128
erre Loti’yi ziyaret etmiş ve sonra onunla Vautour’da
nasıl görüştüklerini hâtıralarında nakletmişlerdi.
G^rard d'Houville imzasıyla yazan Madame de
Regnier, Loti’ye ettikleri ziyaretin büyük tesiri altın­
da kaldığını anlatıyor. «Küçük salonunda buhurdan,
lann ve nargilelerin, amber ve gül kokuları içinde sehhar bir gece geçirdik. Kırmızı kadife yaldızlı cepkenli,
muslin şalvarlı Anadolulu mükemmel bir kavas, davet­
lileri içeri alıyordu.»
Bu günlerde Henri de Regnier’nin İstanbul’a ve
Bursa’ya gelmiş olmasını, kültür ve edebiyat tarihimiz
için bir kazanç addediyorum. Zira, kendisi de Pierre
Loti gibi, muazzam tarihî eserleri ile, din ve medeni­
yetin tesirleri altında öyle kalmıştı ki, İstanbul ve
Bursa’y?. ait sekiz — on sone ve manzumeleri Pierre
Loti'nin yazılan ile birleşecek kadar hisli, duygulu,
düşünceli, güzel ve ruhludur. Kendisinin şahadet et­
tiği o zamanlanınız için, gayet kuvvetli bu nesirlerin
yanında, bunlar aynı kıymette bulunan manzumeler­
dir.
Zavalh Edebiyat-ı Cedide âzalan da, Pierre
Loti'nin İstanbul’da bulunduğunu, Fransız Sefareti­
nin maiyetinde bulunan ve kâh Beykoz, kâh Tarabya
Koy’unda yatan vapurda kaldığını ve onunla görüşmek
kendileri için bir arzı- mev’ud olacağını bilirlerdi. Bu­
nunla beraber, onunla görüşmeye gitmiş değillerdi.
Her akşam, evine avdet saatini kollayan Halit Ziya
zamâneden sinsi bir gülüşle istihza eden Cenab Şaha
beddin, ya taraftar ya aleyhtar sıfatıyla hazır Tevfik
Fikret, ikide bir Tarabya sokaklarında dolaşan Meh­
met Rauf, bazı akşamlar Boğaziçi'nde kayığı ile gezi­
129
nen Saffetî Ziya ve sonra, «İzlanda Balıkçısı»nı yan­
lış olarak «İzlanda Balıkçıları» diye tercüme eden Hü­
seyin Cahid, daha başkaları da, hepsi de, Loti ile tanış­
mak ve görüşmek istedikleri halde, hiçbiri kendisine
gitmiş değillerdi. Geçmiş zamanların çektikleri müşkilâtı sonra kavramak güç oluyor. Edebiyat-ı Cedide
azâlan, bütün bu zamanlarda hiç de meraksız değiller­
di. Fakat bunların hepsinin de, istibdad idâresinden
almış oldukları tecrübeler vardı. Bunun için, haklı
olarak, bu idâreden bir umacıdan korkar gibi, hepsi
de bir sefarethanenin maiyetinde bulunan bir beylik
gemiyi, memnû bir diyar diye bilirler ve bunun için
Pierre Loti ile görüşmeye cesaret edemezlerdi.
Meşrutiyetten bir hayli zaman sonra, bir gün, Reşad Fuad Bey’in konağında, Abdülhak Hamid’le Pier­
re Loti'nin görüşmüş olduklarını duymuştum. Abdül­
hak Hamid, Fransızca kitapları okumayı çok sevmez­
di. Lçtfi’ye dair bir şey okumuş olduğunu zannetmi­
yorum. Loti’nin de onun hakkında bir şey bilmediği
muhakkak gibidir. Vaktiyle Abdülhak Hamid'in Sarah
Bernhardt’a dair manzumesini duysaydı, belki bu
gençlik hatırasına alâka gösterebilecekti. Zira, Loti,
Aziyade’den evvel ve İstanbul’a gelmeden "önce, Sarah
Bernhardt'ı tanımış ve kendisini aşkla sevmişti.
Abdülhak Hamid'in «Finten»in bazı sayfaları ile,
«Makber», «ölü» ve «Bunlar Odur»un bazı şiirleriyle
mütehassis olabilecekti. Avnı geçmiş zamanın nice
hâtıralarını ikisi de dikkatli ve hüzünlü gözleri ile,
biribirlerinin ruhlarında bazı şeyler sezmiş olacakları
da muhtemeldir. .Muharrirlerin biribirlerine söyleye­
bilecekleri geçmiş zamanlarından birer «message» ol­
duklarını biliriz.
F : 9
130
Sonraları nice şeyler duydum ki, Abdülhak Hamid, bunların Pierre Loti tarafından yazılmış olduğu­
nu duymuşsa, ona muhabbetli bir çok hisler besleye­
ceği m uhakkaktı.
MÜSLÜMAN VE OSMANLI DUYGULU
PİERRE LOTİ
Pierre Loti, kendisinden evvel, bize m uhabbet ve
memleketimize hayranlık duyan büyük şairler ve mu­
h arrirler arasında Lam artine'e taraftar olması lâzım
gelirdi. Fakat iki yazarın biribirleriyle yakınlıkları ve
uzaklıkları o kadar ince sebeplerle dolaşır ki, tahmin
edilmez neticelere varır.
Loti, gençliğinde Victor Hugo ile Alfred de Musset’yi ondan daha çok sevdiği duyuluyordu. Resmini
pek beğenmediği Lamartine'i pek okum uşa benzemi­
yor Türkiye m uhabbetini daha iyi kavradıktan sonra,
«Histoire de La Turquie» m uharriri Lam artine’i daha
çok anlaması gerektiği halde, ona kayıtsız görü­
nüyor.
Loti, her ne kadar az okumuş olda da, Chaleaubriand’ın «İtineraire de Paris â Jerusalem»ini, G^rard
de Nerval'in «Voyage en Orient»ını ve T^ophile Gautier'nin «Constantinople»unu okum uş olması pek m uh­
tem eldir. Ancak, Loti’nin Şark sevgisi, İslâmiyet ta­
raftarlığı ve Türkiye m uhabbeti, kendisinden evvelki
yazarların tesirleri altında değil, kendisinin seyahat­
lerinin fikirleriyle ve kalbinin şahsî duygularıyla doğ­
muş görünüyor.
131
Loti’nin rom anlarından bahsetm ek için değil, bize
ait fikirlerinin samimiyetlerini izah için hatırlatıyo­
rum ki, o, kitapçılığın roman ticareti ile meşgul o l­
madığı gibi, o zam aa.ediplerinin roman san’atlarıyla
da alâkadar olm uyor/ Gerçi Goncourt’ları, Alphonse
Daudet’yi, Emille Pouvillon'u ve daha başkalarını da
okuduğu m alûm dur. Lâkin onlar arasında orijinal,
yani, nev'i şahsına m ünhasır kalıyor.
Loti’nin san’atı, gayet incelmiş bir san'attı. Oku­
yucularının kendisiyle tam amen anlaşm aları için ru­
hunun tezatlarıyla ve hususiyetleriyle alâkadar olma­
ları lâzım gelirdi. O, san’atının derinlikleri ve incelik­
leri ile meşgul olarak, eserini ancak kendi ihtiyacını
duyduğu şekilde yazar ve m üşterilerinin alâkalarını
kazanmak için tasviplerini beklemezdi. Böylece, r o ­
man san’atında son derece samimi kalırdı.
Asrının bir büyük seyyahı olan Loti, dünyanın tek­
mil yollarında ve bütün denizlerinde gezindiği bu
yerlerde m uttasıl aradığı teselli, bir gönül huzuru idi.
Gönlünün faniliğinin daima
ümitsizliğini duyarken,
aradığı ve beklediği, dindarâne bir sükûn ve huzur ih­
tiyacı oluyordu.
Loti, kendisi Avrupalı olduğu halde, eski saffeUi
hayat kaidelerini imha eden maddî telâkkiyi beğen,
miyor, sevmiyor, Avrupa medeniyetini, ruhu fazla yo­
rucu ve öm ürleri fazla yıpratıcı buluyor, yanlış te­
lâkki ediyordu. Bu medeniyeti talihsiz, ruhu inkişaf
ettirmeyen ve insana saadet vermeyen, sözde bir me­
deniyet addediyordu. Kanaatince, Avruplı ameleler
teselli bulmak için her akşam alkol içmeye m uhtaç
kf'ıvorlar. Mabetleri olan mevhanelere üşüşüyorlar.
132
Fabrikalar dertli, fuhuş âdetleri çirkin, gündelik âdilikleri taham m ül edilmez derecelere varır. Bizim mutekid ve m utaassıp büyük babalarım ızın bu söyleye­
ceklerini, o, Fransızca olarak söylemiş oluyordu.
Loti, ihtiyacını duyduğu bu itikadlara sadık kalan
bir mazî hasretiyle, faniliğin ızdırabını duyarak, ru­
hunun teselli kabul etmez ye’si ile dolaşarak, kendisi,
asırlardan beri didişmeyen ve değişmeyen bir mu­
hit içine varm ak isterken, Şark’ın şiirine, îslâmiyetin
şefaatine ve bizim Türk diyânm ızın tahayyül, tevek­
kül ve huzur iklimine erir gibi girmişti. Ve buna er­
mekle, bir sanatkâr hayatı, aradığı b ir ihtişâm a ka­
vuşuyordu. Asırlardan beri değişmeyen camilerin hu­
zurunda, asırlardan beri yaşayan ağaçların yanında,
ruhunun istikrar ihtiyacını tatm in ediyordu. Akşam
saatleri, bir vatan hazzını duyuyordu. Asırlardan beri­
dir aynı kanaatlerin şefkati ile gönüllerden gönüllere
duyularak, acıların yeislerini susturarak ve dindar
müezzinlerin —Lam artine'in de kaydetmiş olduğu gi­
bi— kiliselerin çanlarından daha insanı, daha hisli,
daha ruhlu duyulan ezan sesleri dağılırken, hayat daha
m üsterih, gönüller daha mütevekkil, ruhlar daha er­
miş duyuluyordu. Muttasıl elden bir kuvvet olan ha­
yat, bu yerde, başka yerlerden daha çok yavaşlıyor, is­
tekler daha uslanıyor, kalbler daha sakinleşiyordu.
Medeniyetimizin, hülya, vecd, istiğrak, îtikat ve dua
diyârı oluyordu.
Loti; tam m ütekidlerin k anaatlerine varmış oluvor. «Galilee» kitabında, B ursa’daki «Yeşil Cami» ya­
zısının sonunda:
«Osmanlılarm eski payitahtına garp memleketle­
rinin rahat duymaz ve huzur bilmez hazin insanları ge­
133
lecekler ve herşey çabucak bozulmaya başlayacak. Ve
artık, önüne geçilemeyen b.ir nehir gibi her şey aka­
caktır. Sulh, hayal, dua ve iman, herşey!.»
O zamanlarda, vaktiyle, b ir vücut gördüğümüz
ve duyduğumuz bir mevcudiyet bir ruh vardı ki, bu
öm rüm üzün yaşadığımız zamanıydı, diyebiliriz. Pierre
Loti’nin bir cümlesini okuyunca, bu zam anlar içine
girmiş olurduk. Onun, âdet ve hayatımıza ait bir cüm­
lesi, bu zaman zarfında tıpkı bir m üslüman ve
Osmanlı câmiası içinde duyulmuş oluyordu. Zira, ken­
disini de tıpkı o hislerle m ütehassis, o duygularla mânâlaşmış bulurduk. Kendisi de aynı cemiyetimizin
m anzaralarım görüyor, hikâyelerini naklediyor ve aynı
öm ürlerin talihine iştirak etm iş duyuluyordu.
Loti, Rochefort'daki bir hatıralar müzesi sayılan
evinde, m uhtelif odalarının yerlerinde, arada bir, ayrı
bir iklim, bir devir, bir din ve bir aşk tahsis ederek,
bir kabul günü oynattığını bazı gazetelerin ve maga­
zinlerin neşriyatı ile öğrendik. Bir kere de duymuş­
tuk ki, Türk salonunda, bir Türk günü tertip etm işti.
Bu salona girilince, m erm er yollarla bazı duvar­
lar önündeki kurnalarıyla bir hamamı hatırlatarak,
uzaktan damla damla bir su sesi, insanı geçmiş bir
zamana erdirm iş olur. Onun yanında Hatice = Aziyade’nin ismini taşıyan m or kandili ile bir tek mezar
taşı, bir mezarlık hissini verir. Fakat, nihayet, bu
odada Türk halıları, m inderler,. yastıklar arasında
yerlere oturularak eski zaman eşyaları önünde man­
gallar, silâhlar, el aynaları, rahleler, teşbihler, çerçe­
veler, âyetler, kâseler ve hattâ eski zaman kadınlarının
şefkatlerini gösterir gibi hâlâ şekilleri bozulmamış
1.M
hotozlar görülerek bütün bu eski zaman eşyaları, in­
sanı bir eski zaman içine almış olur ; bu eşyaların es­
ki zaman kokuları duyulur ve eski zaman ruhu, yeni­
den yaşanmaya başlar;
insana İstanbul,
Boğaziçi,
Eyüp ve Haliç zamanını yaşatırmış.
Loti, o kadar eski zaman mutaassıbı olmuştu ki,
yaşadığı devir hâlâ Sultan Aziz devri olsaydı, Topkapı
Sarayı'nın muhtelif bahçelerinde, G arb’ın dem iryolu­
nu Sirkeci'ye kadar geçirmek için Sultan Aziz'in kıy­
dığı güzel köşklerin hiç birisini fedâ etmeye razı olma­
yacak ve hattâ demiryolunun Bursa’ya bile getirilme­
sine müsaade etmeyecekti.
Sultan Hamid’in resmini çizdiği selâmlık merasi• mine iştirak eden ahaliden, mütehassis olan herhangi
birisi kadar saygı duyuyordu. Fatih’in kaleleri önünde
Robert Kolej'in yaptırılan binalarına fena halde kı­
zıyordu.
Loti, İstanbul'da yaşaldığı halde, medeniyetimizi
göremeyen ve inkâr etmek isteyenlere, Beyoğlu’nun
bizlere hem kötü gözle bakan, hem kötü niyetle isnad
ve iftira edenlere karşı, levantenlere, tatlı su frenklerine o kadar kızıyordu ki. tamamen aram ızdan biri ol­
m uştu. O zamanki müslüman ve Osmanlı Türk mede­
niyetinin hukukunu G arb’a- karşı öyle müdâfaa ediyor­
du ki, Garb':n Türklere karşı haksızlıklarını o kadar
iyi kavrıyordu ki, Türk vatanından bakılınca, insanın
tıpk; o zamanki Galatasaray dostumuz Emin Bülent'in
o tarihlerde söylediği:
Garbın cebin-i zalimi, affetmedim seni,
TUrküm ve düşmanım sana, kabam da bir kişi!
dediğini d uyacağı geliyordu.
Şark m e s e le s i d iy e, kendi ö n ü m ü z d e k i toprakla­
rım ızdaki h u k u k u m u z u felsefi ve dinî s e b e p le rle tahlil
ve hakk ım ızı a d am ak ıllı m ü d afaa e d e m e m iş tik . Aza­
mi bir s a m im iy e t le yazan Pierre L oti’nin nokta i na­
zarını k avram ak millî ir fa n ım ı/ b ak ım ın d a n bir ka­
za n ç sayılabilir.
M illiyetp erver o lm a y a n la r arasında L o l i’den buy.
lik bir su re tte b a h se d e n le r , o n u n eserini, ruhunu ta­
m a m e n a n la m ış
sayılm azlar, a n la m a m ış
sayılırlar.
K o z m o p o litle rim iz le ele le veren bazı sa th î dindarları­
m ız bile, Loti ve eserinin, bize karşı bir m üd afaa s il â ­
hı old uğu nu anlayam adılar.
O, eğer m u ta a ssıp olm a sa y d ı, eğ e r Garp m ed en iy eti
aleyhindeki, fikri olm a sa y d ı, eğ e r m ü slü m a n kanaati ve
ruhıı ile m e d e n iy e tim iz e gön ül ve r m e se y d i, eğer Aziyadesi b u lu n m a sa y d ı kendi vatanını m üd afaa ed er gibi bu
kadar can d an m ü t e e s s ir o lm a sa y d ı.
Türk ca m ia sın a
bu kadar istinad ed em ezd i. Loti'nin ed eb iyat ve s a ıı’at vasıtasıyla yaptığı
bu m ü d a fa a n â m e için, is t e r s e ­
niz, Loti bizi bir filozof veya bir şaiı sıfatı ile m üdafaa
ediyor, diyebilirsiniz.
L o ti’nin o za m an lar Judith Gautieı
ile b irlikle
yazd ık ları «La fille du Ciel» piyesini m ü şk ü lâ t y ü zü n ­
den ne Sarah Berııhardt, ne d e başka Paris tiyatroları
oy n a ttıram am ışlar d ). 1910 da A merika, bu p iyesin ter­
cü m e sin i o y n a ttırm a k için L o ti’yi N e w Y o r k ’a dâvet
e tm işti. Amerika, ken disinin
lslâ m iy e t i kabul etm iş
m ü slü m a n b u lu n d u ğ u şayiasını d u yu rm u ştu .
İ ş t e T rablusgarp ve Balkan H a r b i’nden
evvelk i
zam anlarda, L oti’vi bir m ü slü m a n ve O sm anlı cam iası
136
arasında b ir m ütefekkir diye kabul etmek hiç yanlış
olmaz, bilâkis m antıkî olurdu.
Osmanlı İm paratorluğum uzun son mûcizelerinden
biri de, Pierre Loti gibi bir sanatkârın gözlerini bu ka­
dar teshir edebilmiş olması ve kendi medeniyetine
âşık edebilmesidir. L oti’nin millî bir aşkından bah­
setm ek hiç de mübalağalı değil, pek yerinde olurdu.
Milliyetlerin hudutları, ruhlara göre ölçülür, irken
Fransızlığına rağmen, ruhen Türkleşen Loti’nin yanın­
da, kendileri Türkken gayrımillî kalan nice Türkler
de yok muydu? Loti'nin de aram ızda hususî bir m a­
kamı, mevkii bulunmalı idi. Onun, bizim medeniyeti­
mize hürmet!, medeniyet hakkm daki felsefesinden do­
ğuyor. Ve onun bir çeşit tatbiki olarak bizi, büyük
medeniyetim izin asil vârisleri diye biliyor, bizi yüksek
bir medeniyetin sahipleri diye takdir ediyor ve bunun
içindir ki, haklarımızı söylüyor ve ruhunun kanaati
ile bize taraftarlık ediyordu.
LOTt'NİN YEGANE MÜDAFİİMİZ
KALDIĞI GÜNLER
Bir eski zaman adamı olan Sultan Ham id’in hal’inden sonra, memleketin idâresini eline alan fırka,
daha yeni ve daha düşünceli olsaydı, Avrupa efkâr-ı
umumiyesinin aleyhimizdeki cereyanını mümkün
m eretebe değiştirmeye daha çok gayret ederdi. Halbu
ki, İttih at ve Terakki, ecnebilerin zihniyetine nasıl iyi
bir tesir icra edebilsin ki, kendi memleketimiz efkâr-ı
umumiyesine bile kötü tesir etmekteydi.
Biz, dünya efkâr-ı umumiyesiyle pek az temas
ediyor ve m uhtelif cereyanlarından habersiz kalıyor­
137
duk. Tamamen gafil bulunduğumuz bir sırada Trab­
lusgarp harbine düştük. Bundan kurtulamadan, da­
ha büyük bir gafletle de, Balkan memleketlerinin
aleyhimize kurduktan bir komplo karşısında kaldık.
Memleketimizi taksim etmek isteyen bu gâsıplar, top­
raklarımızı işgal ettikçe ve müslüman ahâliyi imha
ettikçe, bizi hem tezyif hem tahkir etmekte kendileri,
ni haklı saydırmak istiyorlardı. Daha sulh olmamış,
imzalanmamışken, Avrupa efkâr-ı umumiyesi bu as.
kerî hezimetimiz karşısında, mütecaviz Balkanlılarla
ittifak etmişler de kendi aralarında bir hâkimler he­
yeti kurmuşlar gibi, aleyhimizdeki neşriyatın bütün
iftiralanna güya İlmî ve tarihî bir pâye vermek isti­
yorlardı. Korkunç bir ehl-i salip heyeti karşısında bu­
lunuyorduk. Avrupa ve Amerika halkı, gıyaben bizim
aleyhimizde ayar edilmişti. İşittiklerini tahkike ihti­
yaç olmadan her tel'in propagandasına kapılarak ina­
nıyorlardı.
İnsanlar arasında rol oynayan şahsi münasebet­
lerle, gündelik hâtıralar gibi, milletler arasında da ta­
rihî hâtıraların rol oynamalan tabiî olur. Tarihî ve
edebî nice hatıralarımıza istinaden nice Fransız mü.
nevverleri, edebiyatçıları, şairler^ romancıları ve
muharrirleriyle, bizim aramızda aynı bir zihniyet bul­
mamızı beklerdik. Halbuki, kendileriyle lisanlan ile
konuştuğumuz bu münevverler güya müşterek hâtıra­
larımızı birden unutmuşlar gibi ve tarihî bir Türk—
Fransız dostluğu hiçbir zaman kurulmamış gibi gö­
rünüyorlardı. Bizi yakından tanımış ve aleyhimizdeki
isnatlann asılsızlığım bilenlerin mevcut olmalan ta­
biî idi. Onlan da söyletmek lâzımdı. Böylece Hükü­
met, Ittihad ve Terakki, cihan efkâr-ı umumiyesine,
m
büsbütün unutulm uş kalan bazı tarihî hakikatleri du­
yurmak ve aleyhimize uydurulm uş isnatları tekzib et­
mek ihtiyacını duydu. O zaman daha paşa olmayan
Talât Bey, Avrupa’ya iki heyet
gönderilmesine ka
rar verdi.
Bunlardan biri Halid Ziya, Reşit Saffet, İkincisi
de Hamdullah Suphi, Nüzhet Sabit ve o zaman hayatı­
nı İstanbul'da kazanan ve sosyalist olduğunu söyleyen
Mösyö Coupette namında bir Fransız’dan mürekkep
olacaktı. Paris Sefaretimiz erkânı ve Büyükelçimiz
Rifat Paşa da kendilerine ellerinden gelen yardımı
göstereceklerdi. Bu heyetlere kâfi addedilen sarfiyat
ödenmişti. Halid Ziya, Hamdullah Suphi, Reşit Saf
fet, yazı kabiliyeleriyle tanınmış ediplerrmizdendiler,
Lehimizde, imkân nisbetinde neşriyatta
bulunacak­
lardı.
Bütün bu m üsâit görünen ihtimallere
rağmen,
Paris’e giden bu heyetlerin propagandaları pek tesirli
olmamıştı. Zira o m uhit, pek aleyhimizdeydi.
Halid Ziya’nm «Saray ve ötesi» eserinin üçüncü
cildinde, bütün faaliyetleri hakkında izahat vardır.
Kendisinin «Türkiye'nin vefakâr dostu» diye bahset­
tiği Pierre Loti, o zam anlar Rochefort’daki evinde bu­
lunduğundan, bilhassa onun tavsiye m ektuplarından
istifade edilmişti. O, m üteaddit mektuplarıyla, birkaç
Fransız Akademisi âzasını tanıştırarak, kendileriyle
temas ettirm iş. Elçimizin de delâletiyle, hergün, H ari­
ciye Nâzın, Meclisteki Hariciye Encümeni âzaları, ve­
killer, Âyan’dan, M ebusan’dan, parti
reislerinden,
m atbuai erkânından bir kaçıyla m ülâkatta bulunuyor­
muş. Pek çoğu nâzik olan bu politikacılar ve m uharrir-
139
ler, bizim için kayıtsız kalıyorlar; bazıları da, meselâ
«Temps» başm uharriri Tardicu gibi, aleyhimizde bu­
lunarak, mütecaviz düşmanlarımıza taraftar oldukla­
rını gizlemeye bile lüzum görmüvoıiarmış.
Reşit Saffet, bu mütecaviz muarızların taraftar­
lığına tahammül edemiyerek, meselâ. «Journal des Debats» Gazetesi’nin başm uharriri Gauvain ile âdela
kavga etmek mecburiyetinde bile kalmış.
Halid Ziya, hatıralarında, bu görüşmelerin hülâ­
sası olmak üzere «Bir netice istihsal ettik diyemez­
dim» diyor. Nihayet ikinci derecede bir piyes yazarı
olan Henri Lavedan'ın kendisine: «Biz sizi tanımak,
öğrenmek ve sevmek isteriz. Biliyoruz ki Fransız kül­
türünü, geleneğini almışsınız. Fakat, yalnız bu kadar..
Kendinizi bize bildirmek ıçm hiçbir şey yapmıyorsu
nuz. Rakipleriniz ise öyle değil..» dediğini kaydediyor.
Bu kitapla nihayet öğreniyoruz ki, o günler zar­
fında Haiit Ziyanın Pierre Loti'ye hitaben yazmış bu­
lunduğu bir açık mektubu, ehemmiyet verdikleri Pa­
ris gazetelerinin hiç birinde neşrettirem iyorlar da, Pi­
erre Loti’ye aidiyeti ve böylece kısmen edebî mahiye­
ti itibariyle, onu ancak okurları az olan «Gıl Blas»
Gazetesi'nde neşrettiriyorlar. Hattâ bunu, bir muvaf­
fakiyet gibi telâkki etmek mecburiyetinde kalıyorlar.
Hamdullah Suphi, Nüzhet Sabit ve o zaman İs­
tanbul’da ekınek parasını çıkarmak için kalan ve bi
jjim Balkan Harbinde mâruz kaldığımız faciaların
Fransız sosyalistlerini uyandıracağını söyleyen Coupette, m eşhur sosyalist hatibi Jaures’in ikâmet ettiği
evde kabu1 edilmiş ve kendisi ile görüşmüşler. Jauresin gazetesi I ’Humanite, Rusya’nın kendisi için istilâ sa
140
hası olarak kurduğu Slâv ve Balkan memleketlerinin
tarihlerini hiç doğru bilmezdi. Bu gazete, istiklâllerini
isteyen memleketler diye, onların lehlerindeki propa­
gandalara iştirak etmekteydi. Jaures, her halde, ahlâki
bir gaye narama tâ İstanbul’dan kendisine kadar bir
heyet gelmiş olmasından, ziyade mütehassis görünü­
yordu.
Hamdullah Suphi, o zaman, Trakya’da Bulgar­
ların bir müddet işgal etmiş oldukları yerlerde dolaş­
mış olduğu için, onların ettikleri fâcialan gözleri ile
gördüğünü anlatmıştı. Kendilerini kurtarmak için ca­
milere barınmış olan çoluk, çocuk, kadın, ihtiyar, bü­
tün biı insanların, camileriyle birlikte ateşe verilerek
nasıl cayır cavır yanmış olduklarını anlatınca, Jaures’­
in gözleri yaşarmış. Jaures, o gün heyetin, kendi ga­
zetesine de giderek bu anlattıklarını tekrar etmesini
istemiş. Gazeteye Hamdullah Suphi’nin resminin ko­
nulmasını söylemiş. Fakat, bu görüşmelerden fazla bir
netice hâsıl olmamış.
Bu feci günlerde, yaralı ruhlarımızla yegâne duya­
bildiğimiz dost sesi Pierre Loti’nin bir çeşit muzdarip
bir velî edâsıyla, insan sevgisini duyuran halâvetîi se
si oluyordu. Bu sesi işitmekle teselli bulabiliyorduk
Onun. Türk hayatına, ruhuna hizmet etmek isteyen
yazıları, bizi meclûb ediyordu.
f
Loti'nin bir sanatkâr mizacı ile geçirdiği o
zamanlara kadar, âdeta dinî bir inkıyad ile, ancak
çektiği aşklarını, ettiği seyahatlerini, ruhî tahassüsleri­
ni. şahsî düşüncelerini yazmakla iktifâ ettiğini bili­
yorduk. Halbuki, 1911’de Italyanm Trablusgarp’ı isti­
lâsı ve 1913 Balkan memleketlerinin Rumeli toprakla­
rımıza hücumları başlayınca, o, bir celâdet’in cezbe­
141
siyle inkâr edilmek istenen bütün haklarımızı müdafa­
a etmek için kalemine sarılmış, inandığı ve düşündü­
ğü bir çok hakikatleri yazmak ve bastırmak ihtiyacı­
nı duyan bir medenî cesaretle, bir kahraman kesil­
mişti.
Bir çok Fransız muhariri, İtalyanların ve Balkan­
lıların topraklarımıza saldırmalarını bir kahramanlık
telâkki ediyorlardı. O ise, bilâkis, vatanlarını müda­
faaya uğraşan, m iktarlan azalmış, silâhları daha da çok
azalmış, fakat, cesaret ve hamiyetleri hiç azalmamış
Türk ordusunu ve kahmanlannı övüyordu. O zamana
kadar yazdıklarını göndermeye alışkın olduğu gazete
ve mecmualarına yeni makalelerini yolluyor, fakat bu
gazeteler, okuyucularının telâkkilerine sadık kalarak,
bu siyasî makalelerin çoğunu neşretmeye razı olmu­
yorlardı. Kendisi, bütün bunlara rağmen, inat ve ısrar
ederek, hemen her gazetenin kapısını çalıyordu. Bu
kapıların bir çoğu, kendisine kapanmış olduğundan
Loti, onlarla âdeta kavga ediyordu. Vaktiyle her yaz­
dığını neşreden Figaro Gazetesi ile arası büsbütün açıl­
mıştı. Ve bütün bunlara rağmen, o yine, bu siyasî yazı­
larını yazmaktan, neşretmekten geri kalmıyordu.
Loti’nin öyle bir yazısı, böylece, herhangi bir ga­
zetede arada bir neşrolundu mıı, bizim aleyhimizdeki
neşriyatı idâre eden bir şebeke, Bulgarlar, Rumlar,
Sırplar ve Ermeniler, hemen Loti’yi, en âdi, en baya­
ğı, hattâ müstehcen tezyifler, hakaretler, iftiralar ve
hattâ tehditlere başlıyorlardı. Loti bütün bu hücum­
lara değer vermeyerek,, bahsolunan vak'a ve hâdise
lerin hakikatlerini anlatmaya çalışıyor ve bizi necâbetle müdafaada devam ediyordu.
142
O sıralarda Pierre Loti’ye bir hakaretnâm e yazan
bir Bulgar'ı, askerliğini yapm akta olan bir Galatasa­
raylI, Hâlet, düelloya dâvet etm işti. Bulgar ordusunda
zabit olan Torkum adında bir Ermeni de, Paris'te
Loti'yi düelloya dâvet etmiş, Sadık isminde bir za­
bitimiz, bu Torkum'la, Loti namına düello etm ek için,
kendisi o zaman Paris'le bulunan M. N erm i’nin yanı­
na gelmiş ve birlikte Loti’ye gitmişler. Loti, kendi na­
m ım bir Fransız’ın Torkum ’la düello edeceğinden, ar­
tık kendisinin bu fibrinden vazgeçmesini rica etmiş
işte, Paris’te lehimizde, o da Pierre Loti'ye ve
edebiyata yakınlığı sâyesinde, bir tek m akale neşrettirebildiğimiz zamanlarda, bizi m üdafaa için«Turquie
Agonisante» (Can Çekişen Türkiye) kitabının neşredildiğini görünce, Loti’ye ne kadar m üteşekkir ve m in-nettar olduğumuz kolayca anlaşılır. O kitabın neşri­
nin bize ettiği tesir, bozulmamış bir hâtıra olarak ka­
lıyor. Bütün bunlar 1913 senesinin hazin hâtıralarıdır.
PİERRE LOTİ’NİN BİZE DAİR
SON ESERLERİ
1911 de kendisini kurtarm aya çalışan zavallı va­
tanımıza, İtalya, Trablusgarp istilâsıyla hücuma baş­
ladığı andan itibaren, evvelce söylemiş olduğum gibi,
Loti, inkâr edilmek istenen haklarımızı müdafaa için
kaleme sarılmış ve Balkan Harbi sırasında da, 1913 de
«La Turquie Agonisante — Can Çekişen Türkiye» ki­
tabıyla, bütün ruhuyla bu mücadeleye iştirâk etmiş,
birçok makaleler, m ektuplar, tekzipler, cevaplar, izah­
lar, beyannâmeler m üdafaannâmeler, red ve inkârlar
14»
yazmaya koyulmuş ve bütün bunlardan m ürekkep ki­
tabını neşretmişti.
Denilebilir ki, bu kitap, hem politikacı partilerin,
hem katoliklerin, hem sosyalistlerin, hem farm ason­
ların, hem Balkanlıların aleyhimizde ateş püskürdükleri bir zamanda basılmış oluyordu.
Loti, E dirne’nin kurtuluşundan sonra, Trakya’ya
giderek Bulgarların mezâlimini yerlerinde görmüş,
bunları yazarak cihan efkâr-ı umumiyesine ilân et­
mişti.
Kçndisinin son beş kitabı, tıpkı
milliyetçi bir
Türk yazarının siyasî düşüncelerle yazdığı eserler
gibidir. Bu acı buhran zamanlarında onun eserleri ru­
hu m ütehassis ettiği gibi, hayatına dair basılmış ya­
zılardan öğreniyoruz ki, kendisinin büyük bir teselli­
si de, biz Türklerden aldığı şükran ve m uhabbet mek­
tupları olmuştur.
Loti, bizim haklarımızı müdafaa ettiği kitapların­
da, kendimizi düşmanlarımıza ahlâken fâik bilirdi.
Gerek Bulgar, gerek Rum, gerek Ermeni, gerekse Bal­
kanlı müstevlilerin topraklarım ızı istilâlarını, barbar­
ların istilâsı diye tavsif ederdi. Çünkü, onlar bizi imha
etmek istiyorlar, kendisi ise, muhafazakâr olan bizim
idâremizin üstünlüğüne inanıyor ve gerek Balkan
Harbi'nden evvelki zamanlarda, gerek B a l k a n
H arbı’nde işgal edilen yerlerimizde nice vahşetlere
maruz kaldığımızı, tesirli bir ısrarla anlatıyordu.
Loli< Ruslaştırılm ış Balkanlıların, sovyetize edil­
miş Balkanlıların, Rusya’nın Avrupa’yı istilâ yollarını
açtıklarını ve bu yolları kapatm ak için Türkiye’nin
mevcudiyetinden istifade olunmasifm —evvelce bunu
144
Lamartine’in düşünmüş olduğu gibi— tasvip ve tavsi­
ye ediyordu.
«La Ouestion d’Orient —Şark Meselesi» doğurtul­
muş ve Les minorites denilen ekalliyetler meselesi bü­
yütülmüş, öyle ki, bir ilim hâlini almıştı. Bunlann hü­
kümetlerde siyasiyâtçıları, memleketlerde mütehassıslan, mekteplerde hocaları, matbuatta muharrirleri,
paralı konferanslarda yardakçıları, partilerde hatiple­
ri, tarikatlarda allâmeleri vardı. Bizim bütün millî
tarihimiz hep bu isnat ve propagandaların envâı ile
meşgul olmalıydı. Kendi tarihimizde bu iddialara
karşı, hakikatlerimizin müdafaa âlimleri, şairleri, ho­
caları, şahitleri, muharrirleri, gazetecileri, avukatları
bulunmalı değil miydi? Onlar, haklarımızı muhtelif
dillerde söyleyebilmeli, anlatabilmeli, yazabilmeli ve
duyurabilmeli değiller miydi? Bizim yalnız bir tek
dostumuz ve hıristiyan olan bir şahidimiz vardı: Pier­
re Ixıti.
Bir müsteşrik, bazan, alâkadar olduğu bir mevzu­
da, bilgilerini üstadâne bir surette açıklarken, kıymet­
li yazılan arasında, bizim kıymetsiz bir yazarımızın
bile yapmayacağı yanlışlara düşebilir. Bunun içindir
ki, Loti, bazan, menfaatlerimizi müdafaa sadedinde,
açıkça zararlı ve haksız bir iddiada bulunabilir.
Biz, millî ve tarihî görüşlerimizi Pierre Loti’ye iyi­
ce anlatâbilmeliydik. Hemen bütün müdafaa silâhları­
mızı ihmal ettiğimiz zamanlarda yapmadığımız hata
kalmadığı gibi, Pierre Loti'den daha fazla istifade
edemeyişimizin sebebi, yine b ir beceriksizliğimizin
149
mahsulüydü.
yıftı.
Onun «dökümantasyonu» bir hayli za­
1914 de Cihan Harbine katılınca, Fransa İttifak
devletleri safında, biz ise karşıki safta bulunduk.
Loti, Fransa ile Türkiye arasında harp olduğu halde,
mütareke senelerinde sulh daha imza edilmemişken,
Türkiye haklarını müdafaa için, yazılarıyla dikkate
değer bir cesaret gösteriyordu. 1918 de «Les Massacres d'Armenie — Ermeni kıtalleri» risalesini neşrede­
rek, ilk defa olmak üzere lehimizde bir ses duyurmuş
oluyordu. Asırlardan beridir Ermeniler, hıristiyan ol­
duklarından, Avrupa'nın mutaassıplarım aleyhimizde
tahrik etmişlerdi. Hakikati söyleyen bu kitap çıkınca,
bütün düşmanlarımız hep birden Loti’ye karşı hücum
ettiler. Hattâ, kendisine suikast hazırlandığı duyuldu.
Loti 1919 da «Les Alltes qu'il nous faudrait — Rize
lüzumu olan müttefikler» fikrini en evvel Le Figaro'da bir makale olarak neşretmişti. Bu, havaî, şairane,
edebî bir yazı değil, en feci ve kanlı b ir harbden sonra
memleketin efkâr-ı umumiyesinin, düşmanlarımızın ze­
hirli propagandaları ile pek asabî ve titiz göründüğü
bir zamanda, hayli cesur görünen bir fikirdi. Memle­
ketin an'anevî hürriyeti içinde bile hayli cesaretli olan
bu fikir, Fransa’nın menfaatlerinin yalnız bizimle an­
laşmakta olduğunu izahla, bütün bir program demek
oluyordu. Başka diğer yazılarıyla makalelerinden mü­
rekkep «Les Allies qu’il nous faudrait» risalesini neş­
rettirdi. Duyulduğuna göre, Clemenceau, Loti'nin yazı­
larına fena halde hiddedlenerek, bilinen şiddetiyle ve
kendisine dost bir m uharrir vasıtası ile onu âdeta teh­
dit ettirerek, böyle yazılar neşretmeye devam ederse,
kendisi için tehlikeli olacağını söyletmişti.
V : 10
146
Loti’nin 1920'de, aynı fikirleri kuvvetlendirmek
için «La Mort de nötre chere France en Orient —
Aziz Fransamızın Şark'ta Ölümü» kitabını neşretti.
Burada, Türkiye’nin çekildiği bütün yerlerden, Fransızcanm ve Fransa’nın nüfuzunun da silindiğini söy­
lüyor, kitabını zamanın sansüründen kurtarabilm ek
için çektiği zorlukları anlatarak bundan şikâyet edi­
yordu.
1921 de Loti, vaktiyle, 1910 de ve son olarak
1913 de İstanbul’a yaptığı iki seyahatinin âdeti veçhile
yazmış bulunduğu gündelik hâtıralarıyla hazırlanan
«Stıpremes Visions d ’Qr<t .‘ıi»ını, oğlu Samuel Viaud
ile birlikte neşretm işti. Şimdi o eserin bazı siyâsi kı­
sımlarını kaydetmek istiyorum:
Burada, Loti, Balkan H arbi’nde, bir müddet Bul­
garların işgal ettikleri Edirne’ye, şehrin kurtuluşun­
dan bir zaman sonra girdiğini anlatıyor. Kendisine
yapılan candan resm-i kabulden, halka m innettarlığı­
nı açık bir m ektupla bildiriyor. Büyük Sultan Selim
Camii’nin kudretli, muhabbetti bir resm ini çiziyor.
Bize dair siyasî bir kaç makalesini kitaba ithal edi­
yor: Edirne’nin bizde kalması için yazılan bir yazı;
Kumlar aleyhinde «La Grecaılle» yazısı; Fransız Hari­
ciye Nazırına bize dair 20 Aralık 1920 tarihli açık mek­
tup; ve Yunan Kraliçesine dair Sophie adlı yazı..
Nihayet sonuncu olduğunu bildirdiği ve yine bi­
zim haclarım ızı müdafaa için İngiliz halkına hitâben
Ocak 1921 tarihli açık m ektup ki, kitabın sonuncu
sayfasını teşkil ediyor.
Sonuncu defa olarak eline aldığı kalemiyle, bu
yazısında yine hakkımızda yapılan haksızlıklardan şi­
147
kâyet ediyor. Bu sonuncu yazısında, uğradığımız hak­
sızlıklardan hastalandığını, bunların kendisini öldür­
düğünü ve ölmeye hazırlandığını, artık sonuncu defa
olarak halkın karşısında süz aldığını, zjra, düny;a yü­
zündeki rolünün sona erdiğini ve son yazısının, mu­
harrirliğinin bir vedanâmesi veya bir vasiyetnâmesi
olduğunu söylüyor. Ve: «Eski zindeliğime sahip ol­
sam, İslâmiyet'in müdafiilerj safında kendimi öîdürîmeye ne galeyanla iltihak ederdim» diyor.
Aleyhimizde ne kadar iftira varsa, bunların hep­
sinden mesul telâkki edilerek ehl-i salip harplerinden
nüksetm iş bir zihniyetle, bütün tarihimizle alâkalan
kesilmiş bir zihniyetle ve medeniyetimizin bütün bil­
gilerinden habersiz kalan kaba bir zihniyetle, bütün
topraklarım ız bir harp sahası teşkü edilmiş ve işgal
edilmiş bütün topraklarım ızda
biz Türkler mevcut
değilmişiz gibi, tekmil Şark meselesi, ancak bizim
imha edilmemiz esası üzerine böyle bir vesika imza
ettirilm ek isteniyordu.
Sevr muahedenâmesi, medenî bir sulhnâme değil,
bir milletin, bir devletin, bir medeniyetin idam kara­
rı olmak isteniyordu. Vaktiyle sulh şartlarını bildiren
Pr^sident YVilson son onbirinci maddesi: «Bugünkü
Osmanlı İm paratorluğum un kendisine ait parçalarının
istiklâl ve masuniyeti» diyordu. Eğer, söylediği sözün
mânâsını anlasa, biz, «Mîsak-ı Millî» hudutlarım ız
içine girmiş bulunuyorduk. Halbuki, mahsus bir ka­
pana tutulm uş gibi bir vaziyette bırakılm ak isteniyor
ve biz Türklere. kendi topraklarım ızda yaşamak hak­
kı tanıtılmak istenilmeyerek hemen bütün toprakları­
mız bizden alınmak isteniliyor, kendi îzmirimize Yu­
) 48
nan ordusunun girmesine yalnız müsaade değil, yar­
dım ediliyor, bütün milli hudutlarım ıza tecavüz olu­
nuyordu.
İşte böylece, büyük bir milletin uzun tarihi hakkın­
da hiçbir doğru bilgisi olmayan bir takım m aceraperest
siyasetçilerin harpten sonra, aleyhimize kurdukları
bir komploya kaptırılarak, Sevres Muahedesi diye, bi­
zim idam kararım ız zorla kabul ve im zalattırılm ak
istenince, Loti, bu Sevres M uahedesi’nin rezaleti kar­
şısında büyük bir isyan ile, bunun yalnız eşsiz bir
haksızlık değil, kendi memleketi olan Fransa aleyhin­
de bir gaflet, ham akat ve hattâ cinayet olduğunu dü­
şünmüş, söylemiş, yazmış ve anlatm ıştır.
1921 de Ocak ayının ilk günlerinde, sonuncu say­
falarını yazdıktan sonra, Loti’nin hayatında neşro­
lunmuş bu sonuncu kitabı da basıldı, öyle ki, kendi
sinin 73 senelik hayatı, ilk kitabı olan Aziyade ile baş­
lamış ve yine en son İstanbul hâtıraları olan «Supre
mes Visions»ları ile bitirilm iş oluyor, ilk ve sonun
cusu bize dair olan bu elli kadar kitap arasında, bu
kitabım da isimlerini zikretm iş olduğum onbeş kitabı,
ya doğrudan doğruya bize ait, yahut o zamanki İm
paratorluğıım uzun teşkil ettiği memleketlere aittir.
Düşünüyorum ki, Edebiyat-ı Cedide zamanında,
üstad addettiğimiz m uharrirlerden hiç birisinin eseri
nihayet b ir yabancının bu kitapları kadar, sırf milJî
bakım dan bu kemiyet ve keyfiyette, bu kıratta, onun
kilerle boy ölçüşecek bir eser teşkil etmiyor.
Milliyetimiz ve memleketimizin hukuku, kendi
müdafaamız ve kültürüm üzün mahiyeti bakımından
149
bu nisbette ve bu kadar kıymetli eserlerimiz mevcut
muydu? Denilebilir ki, bunların hepsi birden daha hiç
bir muharririmize nasip olmuş değildir.
Loti’nin ruhunun bir kısmının, açıktan açığa bir
Şarklı olduğu görülüyor. Eserlerinin bir kısmıyla
âdeta kendisinin ikinci bir vatanını teşkil eden Tür­
kiye’ye ait eserleriyle, Şarklı ve hattâ kısmen müslü­
man ruhuyla bu ikinci vatanını söylemiş, yazmış ve
duyurmuş oluyor.
PİERRE LOTİ’NİN SON ZAMANLARI VE ÖLÜMÜ
Loti, son zamanlarına yaklaşmcaya kadar, sıhha­
tini, kuvvetini ve hattâ kısmen de gençliğini muhafa­
za eder gibi görünüyordu. Tekaüd oluşundan, Versailles Sulhnâmesi’nden ve bilhassa SevrĞs Muahedesi­
nin hazırlanışmdan sonra, geçen seneler zarfında, bir
yandan memleketimizin arka arkaya mâruz kaldığı fe­
lâketlerimiz kendisini o kadar meyus etmiş ve diğer yan­
dan da haklarımızı müdafaa için bütün kuvvetlerini o
kadar isrâf ile harcamışdı ki, artık yorulmuş, ihtiyar­
lamış ve hastalanmış görünüyordu. Asîl rûhiy'e, bize
karşı yapılmak istenilen haksızlıklar için hep şikâyet
ediyor ve doğru bulduğu kendi fikirlerini kabul ettir­
mek emeliyle âdeta isyan ediyordu. O zamanlarda ki­
minle görüşür ve kiminle mektuplaşırsa hep Sevrfes
fecâatini tashih ettirmek gayesiyle mutlaka bir şey
yapmak iktiza ettiğini anlatmaya çalışırmış. Kendisi­
nin etrafında bulunanlara ve kendisiyle görüştükleri­
nin hepsine: «Ah! şu melun Şevrfes Muahedesi'ni nasıl
tashih ettirebilmeli» dermiş. Etrafında bulunanların
hepsi de bu yoldaki his ve fikirlerini müttefiken tas­
dik ediyorlar.
150
Sevıes Muahedenamesi bizim im paratorluğum u'
zun ahalisinin sulh ve saadetlerini koruyan bir sulhnâme değil, Türkiye’nin ve Türklerin bir nevî tasfiye­
si hâlinde hazırlanıyor şeni ve şeci bir yüz karası ola­
rak zorla aleyhimize kabul ve esaret hücceti diye
imza ertirilmek isteniliyordu
1920 Ağustosunda sulh heyeti, Sevr Muahedesini
imzalamıştı. Pierre Loti, millî bir anlayışla ruhen bi­
ze yakın kalıyordu.
Loti’nin yıllardanberi yanında bulunan
kâtibi
Mösyö Mauberger, bu son senelerde kendisinin son
faaliyetlerini hep bizim haklarımızı
müdafaa için
sarfettiğini, hep bu m uahedenin haksızlıklarını izah
ettiğini, gece gündüz, sözlerinde hep bu haksızlıklara
tahammül edemeyişinin ızdırabıyla hastalandığını an­
latır dururm uş.
Loti, ilk romanını bastırm akla kendisini m uharrir
olarak tanıttırm ış olan ihtiyar Madame Juliette
Adam’a gönderdiği m ektubunda: «İnsanı isyan duygu­
su kadar yoran ve öldüren hiçbir şey yoktur» diyordu.
Loti, 1921 de 71 yaşında iken, Rochefort'daki
evinde kendisine bir felç gelmişti. Artık evinden çık­
madığı gibi, evine bile nadir olarak m isafir kabul edi­
yordu.
Claude Farrere, 24 Aralık 1921 de Pierre Loti’nin
bir telgrafını almıştı. Ankara Büyük Millet Meclisi'nin gönderdiği bir heyetin, Rochefort’daki evinde ya­
pılacak bir kabul resmine kendisinin i$tirâkini isti­
yordu. Farrere, Loti’nin mefluç olduğunu bilmediğin­
den, geleceğini söylemişti. Rochefort’a varınca Loti’-
151
nin ağır hasta olduğunu, oğlu Sam uel’in seyahatte bu­
lunduğunu öğrenerek, kabul resmini id art etmenin
iiizumunu anlamış. Ankara’da Büyük Millet MerHsi'nin
teşekkülünden sonra gelen bu heyet, Büyük Millet
Meclisi, Paris mümessilinin refikasıyla, mümessilliğin
bir kâtibinden ibaret bulunuyormuş. Claude Farrere,
Loti kitabında bu kabul resmini uzun uzadıya anlatı­
yor. Hem kendisinin bu kitabı, hem de Müfide Tek
Hanımın vaktiyle gündelik bir gazetedeki beyanatı bu
ribirini tekid ediyor ve Rochefort’daki merasimin na­
sıl cereyan ettiğini etraflıca anlatıyor.
0 gün heyetimiz, Loti’nin evine çay saatinde var­
mak için, biraz geç gelmiş. Rochefort gibi bu taşra
şehrinde, gelen heyetler, yemekten iki saat sonra ge­
lirlermiş. Ve yapılan merasim de iki saat sonra biter­
miş. Bizim heyet trenle gelmemiş. Şehrin en m uteber
telâkki edilen otelinde aranılmış, takat bulunamamış.
Bunun için Loti’nin evinde, delegasyonumuz biraz ge­
cikti djye bir telâş duyulmuş. Nihayet Müfide Hanım
ve mümessilin kâtibi, ikisi birlikte otomobille gelmiş­
ler. tkisi de Loti'yi görünce pek mütehassis görünüyorlarmış.
R ochelort’taki evde hulunanlar bu heyetin geli­
şinden pek memnun olmuşlar, Farrere, hasta Loti’nin
evinde âdeta ev sahibi sıfatiyle kendilerini istikbal et­
miş. Müfide Hanım'a getirilen hediyenin ne olduğunu
sormuş. Müfide Hanım da bunun hiçbir maddî kıy­
meti bulunmayan, Loti'ye hiç lâyık olmayan, yeni,
çirkin ve kıymetsiz bir halı olduğunu, lâkin, bunu ana
ve babalan Rumlar tarafından öldürülm üş öksüz ço­
cukların, mahza Loti’ye hediye olmak üzere örmüş ol­
152
dukları bir halı bulunduğunu, bir de Mustafa Kemal
Paşa'nm el yazısıyla bir m ektup öldüğünü söylemiş.
Loti, gelen bu heyeti, evindeki b ir kaç kişiyle bir
likte cami odasında kabul etmiş. Odada ışık olarak
yalnız Aziyade’nin mezar taşının üstüne asılmış m or
bir yağ kandili varmış. Câmi denilen oda, hemen he­
men karanlık görünüyor, pek de soğuk duyuluyormuş.
Loti, o gün pek hasta imiş. Yanında bulunan iki ada­
mı kendisini tutuyorlarm ış. Müfide Hanımla kucakr
laşmışlar. Loti, teessüründen ilk önce hiçbir şey söy­
leyememiş. Müfide Hanım da ağlamaya başlamış. 0
da teessüründen söylediklerini o kadar yavaş b ir ses­
le söylüyormuş ki, Farrere m üdahale ederek, biraz
daha yüksek sesle konuşmasını rica etmiş.
Loti o gün, bir arzusunu bildirm iş. Claude Farrere’in bir gün daha evinde kalmasını ve Müfide Ha­
nımın da Rochefort’daki «Le Grand Bacha» otelinde
bir gün daha kalması ve bu sayede ertesi günü b ir da­
ha evine gelmesini rica etmiş. Ertesi günü tekrar ger
len Müfide Hanım ’la bir daha, uzun uzun görüşmüşler.
Ayrılacakları sırada Loti: «Ben artık öleceğim!» de­
dikten sonra Farrere’e hitaben: «Siz benim eserime
devam edeceksiniz, değil mi?» diye sormuş. O da,
önünde diz çökerek: «Evet, devam edeceğim!» diye
yemin etmiş. Filhakika, Loti’nin ölümünden sonra
Claude Farrere’in dostluğuna ve bize m uhabbetine sa­
dık kaldığı doğrudur.
Loti, bizim İzm ir’i kurtardığımızı öğrenmiş, fakat
Lozan Muahedesine erişememişti. B ir m üddet sonra,
10 Haziran 1923 de 73 yaşında iken, Hendaye’deki yaz­
lık evinde vefat etti. Vasjyetnâmesi mûcibince Roche-
153
fort karşısındaki Oleron adasında ecdadının evlerinin
bahçesindeki bir duvarın önünde hazırlanm ış olan
ve üstünde yalnız Pierre Loti yazılı bir taş altına
defnolundu.
O gün, Loti'nin çok sevdiği İstanbul’un bir çok bi­
nalarında, hr.ttâ Galata Kulesi’nde bile yarıya çekil,
miş Türk—Fransız m atem bayrakları yanyana görü­
nüyor, ölümün tesirine beraberce' iştirak ediyorlardı.
O sırada sulh müzakereleri için, bizim delegasyo­
numuz Lozan’da bulunuyordu. îsm et Paşa, Loti'nin
ölümünü duyunca, cenazesinde bulunm ak için heyet
âzasından Ahmet Ihsan’ı, delegasyonun ve Türk m at­
buatının mümessili sıfatiyle oraya göndermişti. Ah­
met İhsan, Servet-i Fünûn’da çıkan bir yazısında bu
cenazeye nasıl iştirak ettiğini anlatır: Rochefort’daki
evine gidip, oradan Oleron adasına nakledilen tabutu
takip ediyor. Cenaze, adada, Loti’nin doğduğu evin
kapısına gelince, vasiyeti mucibince m erasim in bitti­
ği söylenilerek, yalnız ailesinin efrâdı, eski bazı dost­
ları, bir de eski emekli hizmetçileri içeriye alınmış.
Ahmet İhsan’m Türkiye mümessili olarak geldiği öğ­
renilince, onu da diğerleriyle birlikte içeriye almış­
lar. Pierre Loti’nin eski hizmetçisi Osman, ağlaya ağ­
laya, Ahmet th san ’ı onun gömüleceği noktaya kadar
götürmüş.
Loti’nin mezarı önündeki duvarda, tunçtan bir
hurm a dalı asılmış görünüyor. Dünyanın öbür ucunda
kalan Saint—M aurice adasının m üslüman ahalisi bu
hurm a dalını Pierre Loti’ye, dirilerinin
m uhabbetli
bir hâtırası olarak göndermişler. Onlar bile, bu Türk
ve müslüman dostunu unutm ak istememişler. Küçük
154
bir adanın m etruk bir bahçesindeki bu proiestan
mezarının ününde kalan bu tunç hurma dalı, bütün
dünya
hatıralarını
terketm iş bir mezar ününde,
ölümden yegâne geri kalmış bir hâtıra hâlinde görü­
nüyor.
Conab Şahabettin'in o zaman neşrettiği bir maka­
lesinde, Loti’ye dair hâtırasını yazan bir Fransız mu­
harririnin yazısı, onun, meşum Sevr Muahedesinin ha­
zırlandığı sıralarda:
«Türkiye'nin yıkılışını önlemek
ve bizim fikrî ve manevî nüfuzumuzun müdafaasi için
daha ne diyebilirim? Hepsini, hepsini haykırdım!.»
demiş olduğunu zikretm işti.
PİERRE LOTİ’NİN SULH MEKTUBU
1914'de, dünya harbinin meşum başlangıcı hâtıra­
larına gelince, bunlar, hâlâ daha inanılmayan fuzulî
facialar gibi duyuluyor ve hangisini karıştırırsak hâ­
lâ daha şaşıyor ve şaşıyoruz.
Ziya Gökalp’in hpyran bir talebesi olan, İttihat ve
Terakki’nin yardımı ile tahsil için Paris’e gönderil­
miş bulunan M. Nermi, 16. II. 1950 tarihli Yeni İs­
tanbul gazetesinde neşretm iş olduğu «Geçmiş Günler­
den Tablolar» ünvanlı bir makalesinde, Pierre Loti’­
ye ait bazı hâtıralarını naklediyor. Sulhün son gün­
lerine dair kısımlarıyla bu yazı, bizi birkaç cihetten
alâkadar ediyor.
Bilirsiniz ki, 1914’de seferberlik ilân etmekle bera­
ber, biz daha harbe girmemişken, bitaraf kalacağımı­
zı; bütün dertlerim ize bir çare bulacağımızı; her iki
tarafın müşkül vaziyetlerinden istifade ederek, men
ıs
faallerimizi koruyabileceğimizi
vc tekmil işlerimizi
suh içinde buşurubileccğimizi söyleyen politikacılar,
hocalar, vekiller bulunuyordu.
Goeben ve Breslau
gemileri İstanbul
sularına
girdikten sonra bu sinirli harb silâhlarının sulhperver­
liğini korumak işinin hayli güç olacağını anlam ıştık.
Lâkin bu müşkülât bile her iki tarafın iki yüzlülüğü
sâyesinde, bir hayli kolaylaşmış görünüyordu. Gizlen­
miş vc kabul edilmiş şartlarla bir muvazaa kurulm uş­
tu. Boğaziçi sularındaki bu gemilerin güvertelerinde
Alman bahriyelilerin manevra ederlerken kendi bah­
riyelilerimiz gibi, giydikleri feslerini görür ve bunları
kendi gemilerimiz diye düşünürdük.
Bazılarınca, bir gün, sırf Enver Paşa’nın şahsî
hud'asiyle bu gemilerin bize isyan eder gibi, on\arm
delâletiyle harbe iştirakimiz üzerine Said Halim Paşa,
ilk önce istifa etmiş, sonra istifadan vazgeçmiş, fakat
bir kaç nazır istifalarında İsrar ederek
kabineden
ayrılmışlardı. Bunlar, gizlice harbe iştirak kararım ı­
zı sanki bilmiyorlar mıydı? Demek ki vekillerden,
hiç olmazsa bazıları, harbe iştirak edeceğimizi kat’î
olarak biliyorlardı.
Bu facianın iyi aklaşılmayan bir ciheti daha
var. Yine, denildiğine göre, o zamanlarda İstanbul'de bulunan Alman Büyükelçisinin bizim daha har­
be tamamen hazırlanmamış olduğumuzdan, harbe iş­
tirakimizin değil, bitaraf kalmamızın kendi m enfaat­
lerine muvafık olduğuna dair bir raporu varmış ki,
hükümetimiz bu raporu sefarethanelerim iz kâtipleri­
ne malûmat alm alan için tamim etmiş bulunuyor­
muş.
156
Halid Ziya da «Saray ve ötesi» kitabının 3. cildin­
de. Karadeniz faciası dediği bir haberi alınca, «En­
ver’in hüküm et refiklerini arkasından sürükleyişinde
beni en ziyade hayretlere düşüren, onların arasında
Talat’ın da bulunmasıydı. Dahiliye Nezaretinde, tü r­
lü meşguliyet arasında beni kabul etti. Ben hemen
vaktini israf etm ek istemeyerek: Ne yaptınız? Buna
nasıl karar verdiniz? dedim. Onun canını sıkan hâ­
diselerde dudaklarına zorla gelen hususî bir tebes­
sümü vardı. Bana, sadece:
—
Git de Enver'den sor! dedi. Bu cevap kısalığına
rağmen, her türlü izahı muhtevî idi. öyle de, böyle
de, Enver'in fikrine galebe imkânlarını göremeyince
Talat da ona iltihak etm iş demekti» diyor.
tnsan, duyduğu şeylerin ihtiyâten yarısına inana­
biliyor. Talat’ın da m âsum olacağına inanamıyorum.
M. Nermi’nin bu makalesinde yazdığı hâtıraları­
na göre, Merkez-i Umumi'nin, kapitülasyonları ilga et­
mek ve Kızılelma’ya varm ak için Almanlarla işbirliği
yapmaya ve müştereken harbe girmemize karar ver­
miş olduğumuzdan hem haberdar hem de bundan m ut­
main ve memnun görünüyorlardı.
O yâd ettiği günde. Ittihad ve Terâkki Merkez-i
Umumîsinin küçük odasında M. Nermi, Ziya Gökalp'le karşı karşıya oturuyorlar. Ziya Gökalp: «Keşke Ta­
lat gelse de son haberleri duysak» diyor. Ömer Sey­
fettin de elinde bir tom ar kâğıtla içeri giriyor: «Zıya
Beyciğim! Tashihleri yaptım. Şimdi m atbaaya götü­
receğim» diyor. Kendisi, ne tashihleri? diye sorun­
ca: Kızılelma'ın provaları olduğunu bildiriyor. Dok­
157
to r Nazım geliyor, o da: «Yahu, bitm edi mi bu kitap
hâlâ? Acele edin, biraz acele edin! Ya ordum uz yarın
öbür gün hududu geçerse, halka ne dağıtacağız? öyle
değil mi canım? Bu kitabı onun için bastırtm ıyor mu­
yuz?» diyor.
M. Nermi daha diyor ki: «Durakladım. Demek ki
bugünlerde harbe giriyoruz. Kızılelma bu maksatla
basılıyor!»
Onun yazısının alt tarafını da olduğu gibi kayde­
diyorum: «Tam o sırada küçük odanın kapısı açıldı.
Talat:
*
— Yine mi içtimaiyat, yine mi felsefe?
Gülüştük. Talat bizim sormamızı beklemeden de­
vam etti:
— Bugünün en taze haberi Pierre Loti’nin m ek­
tubu.. Uzunca bir m ektup.. Hülâsasını anlatayım.
Türkleri çok seviyormuş.
Doktor Nazım söze karıştı:
— Biliriz, sever.
kıyametleri kopardı.
Sokak köpeklerini sürdük diye
Talat devam etti:
— Dinle, canım. Biz harbe girersek son derece
üzüleceğini söylüyor ve böyle bir fikrimiz varsa m ut­
laka vazgeçmemizi istiyor.
Pierre Loti bu m ektubu m utlaka Fransız Hükü­
m etinden edindiği bilgi üzerine yazmıştı. Bu m ektup
belki son bir teşebbüstü. Ziya sordu.
158
— N e ce v a p verecek sin iz?
Talât cebinden bir kâğıt parçası çıkardı:
— Şöyle bir şey karaladım. Biz. sizin büyük him­
metinizi her zaman şükranla anarız. Biz millî menlaatimizi düşünerek seferberlik yaptık. Kapitülâsyonla­
rı kaldırmak öteden beri idealimizdi. Bunu kaldırmak
demek harbe heves göstermek değildir. Siz nasıl
Fransa'nın menfaatini herşeyin
üstünde tutarsanız,
biz de o şekilde hareket ederiz. Millî menfaatlerimiz
tehlikeye düşmedikçe biz harbe girmeyeceğiz. Bundan
emin olabilirsiniz!
M. Nermi böyle her satırında devrik bir cümlesi
ile lâübâlilik duyulan yazısının sonunda:
«Loti, Talat’ın cevabını aldı mı? Çünkü çok geç­
meden İlk Dünya Savaşı’na girmiştik. Gönüller ara­
sında bir alev duvarı vardı şimdi» demekle iktifa edi­
yor.
Loti'nin bu m ektubundan vaktiyle başkaları da
haberdar olmuşlardı. Süleyman Nazif, Pierre Loti'ye
hitabesinin basjlmış metninde:
«Harb-i um um î’nin
infilâkı üzerine bizim bitaraf kalmamız için Pierre
Loti o vakitki bihaber ve bîşuur zimandârân-ı umûrumuz'a çok yalvardı. Mektupları gîryân bir tazarrû
-nâme’dir» dedikten sonra, onun m ektubundan Veliıahd'm da haberdar olduğunu ve kendisinin hitabe­
sindeki bu sözünü tasvip ettiğini kavd için: «Veliaht
hazretlerinin başlarıyla tasvib işaretleri» diye ilâvesi
var.
Sokak köpekleri İstanbul’dan kaldırıldı divc
mahzun olan Pierre Loti'yi
menfaatlerimizin gâfili
addeden politikacılar haklı idiler.
Fakat m üttefiki­
159
miz Alman ordusu Marne muharebesi ile durdurul,
duktan ve hele Verdun karşısında büsbütün ilerleyemedikten sonra, onun yardımı ile, Kızılelma'ya var­
mak için memleketimizi harbe sokmuş olanlar o kadar
daha gâfil görünüyorlardı ki, onlarınkini ifade için ar­
tık gaflet kelimesi kâfi gelmez, onun yanında en aşa­
ğıdan yarım düzine kadar sıfat daha kullanmak lâ­
zım gelir.
PİERRE LOTİ ALEYHTARLIĞI
Avrupa’ya ilk önce gitmiş olan eski yazarlarım ı­
zın seyahatnâmeleri, meselâ elçi Esseyit Ali Elendi,
meselâ, Abdülhak Hamid'in babası elçi müverrih
Hayrullah Efendi okununca anlaşılıyor ki, bunlar
G arb’ın ne olduğunu duymak için lüzumlu birer mer­
hale teşkil ediyorlardı. Avrupa’nın leh ve aleyhinde
düşünüşlerimizin doğruluğuna varabilmek için uzun
bir alışkanlık devresi gerekiyordu.
G arp’tan bize gelmiş bulunan seyyahların da böy­
le bir hazırlanma devresine lüzum hâsıl oldu. Garp
yazarlarının bir kısmı, tam amen ehli salip zihniye­
tiyle gelmişlerdi. Theophile Gautier, san’ctkâr ruhu
ile, şehrimizin manzaralarını hariçten resmederken hiç
olmazsa bir hayret göstermez. Onun zamanında hiç
olmazsa taaccüp yok. Biraz alışkanlık rahatı bulunul.
Pierre Loti, yaşadığımız zam anlan bütün duygu­
larıyla, mânâlarıyla ruhlandırır. Memleketimiz karşı­
sında belki hiçbir yabancı, onun kadar kalbimizle
mütehassis olmamıştı. Hiçbir çift göz, onunkiler ka­
dar bu m uhabbetle kaynaşmamış ve şehrimizin güzel­
likleriyle bıı kadar kamaşm am ıştır. Hiçbir kalem,
160
yazdığı sayfalarında, günlerinin ve gecelerinin şefkati­
ni böyle ipek gibi bir akıcılıkla ve nevâzişle duyuraınam ıştır. Loti, hayatın Türk edâlarını sathî b ir tarz­
da görmüyor, bize bağlılığı daha derinliğine varıyor­
du.
Bizim aram ızda yaşadığı sıralarda ‘yazmış oldu­
ğu gibi. «Haberi olmadan yavaş yavaş Türk olduğu»nu
Söylüyordu. Bize sevgisinin mucib sebeplerini kendi
kalbinde ve m üfekkiresinde bulmuş oluyordu. Ukalâ
dediklerimiz, soğuk nevâ bir edâ ile zoraki hüküm le­
re varırlar ve her iddiaları ayrı bir yanlış olur. Hal­
buki, Loti, memleketimizde yaşarken, kendi fikirleri­
ni hayat tecrübelerinin çem berlerine geçirtmekle can­
lı bir sevgiye varmış oluyordu.
H er Avrupalı millî bir medeniyetin az çok m ah­
sulü olduğundan, Loti de bütün fikirlerinin mucip se­
beplerini kendi gönlünde tartarak ve millî âdetlerimi­
zin bir çoğunu kendi kanaatleriyle bağdaştırarak, memedeniyetimizin şuuruna erm iş oluyordu. İşte böyle­
ce, kendisinin bize taraftarlığı anlaşılıyordu. O eski
zamanlarımızı m uhafazakâr ve hattâ m utaassıp oldu­
ğundan, varlıklarım ızı korum ak sevdâsıyla Loti de
medeniyetimizin şuuru ile nurlanm ıştı. Memleketimize
ilk gelişinde genç olan Loti, bizim de gençlik zaman­
larımızda tekrar geldikçe, hâfızasında yaşattığı bu
m uhitte İstanbul'un aşkını tekrar buluyordu.
Asıl Avrupalılık, bir milliyetperverlik esasına is­
tinat ettiği için, Loti de, her Avrupalı gibi, eski bir
medeniyet an'anesine istinat ederek bizim hasletleri­
mizin şefkatini duyuyordu. M uhafazakâr bir tiryaki­
likle, millî, mahallî, tarihî, an'anevî nelerimiz varsa,
161
bunlara meclûb ve hayran olmuştu. Zira bütün bu
huylarımızın ve haklarımızın, beşerî, dinî, ahlâkî de­
rin sebeplerini duyuyordu. O, bunlan belki, bir filo­
zof gibi adamakıllı anlatıp söyletmiyor, fakat bir sa­
natkâr cazibesiyle onları övüyor ve tatlarını duyuyor­
du.
Onun Türkleri tutmasının mucib
ce düşünüp anlayamadan ve sevgisini
zaman sevgisiyle, sırf eski ve mahallî
tarlığına hamlederek mâziperestlikle
oluyordu.
sebeplerini iyi­
sâdece bir eski
şekillerin taraf­
itham edildiği
Bizim eski ananelerimizden biri de meşhur olan
kendi aleyhtarlığımızdır. Millî an'anelerimizin her ne
kadar irfan ve iz’anı varsa da, bizim kendi kendimize
aleyhtarlığımızın tesiriyle, bunların red ve inkâr esa­
sı üzerine istinat eden yabancı bir Avrupa hayranlığı­
mız vardır. Avrupa'yı daha hiç görmemiş olanlarımı­
zın öyle bir Garp hayranlıkları vardır kİ, bu milli bıı
hastalığımız telâkki edilebilir. Avrupaî'lik aşkı ile
zevklerimizin büyük bir kısmının tadlannı inkâr ile
kısmen kendi aleyhimize düşünürken, karşılarında
gördükleri Pierre Loti’ye hayretle bakarlardı.
Bunların bazıları, onun söylediklerini iyice anla,
mamışlar, böylece aralarında bir yanlış tefehhüm hâ­
sıl olmuştu. Loti’yi, dediğimiz gibi, fazla bir taassup­
la, mâziperestlikle itham ediyorlardı, öyle ki, Pierre
Loti’ tâ ilk zamanlarında ismi hayranlıkla duyulurken,
aleyhtarlığı da aynı zamanda aşılanmış ve başlamış
oluyordu.
Zavallı Pierre Loti, diğer taraftan da Garplıların,
Şark hayatı ve âdetleri hakkındaki bilgisizliklerine, yanF s 11
162
lışlıklarına kızıyor, Şark denilince daimî bir bahar,
Türk denilince şalvar, harem denince odalık, kalfa
denince esir, Ermeni denince mazlum ve Rum denin­
ce mümtaz bir mütefekkir anlayan AvrupalIların bu
yoldaki kendi faraziyelerine ve efsânelerine öfkeleni­
yordu.
Loti'nin memleketimizdeki hayat tecrübeleri, me­
deniyetimiz hakkmdaki muhabbet ve düşünceleriyle,
bütün fikir ve hisleriyle öyle billûrlaşmıştı ki, kendi­
si artık mutaassıp bir eski zaman adamı kafasıyla dü­
şündüğü, bu yüzden m uânzlannın bir kısmı arasında
"onun için «Güzel yazıyor ama züppe* diyenler oluyor­
du.
Pierre Loti’nin eserlerine hayran olanlar çoğaldık­
ça, bilhassa onun Türk dostluğu bir şöhret kazandık­
ça, ilk önce harp ve sonra sulh zamanlarında bizi mü­
dafaa eden kitaplar basıldıkça, asıl düşmanlarımız
«Pierre Loti Türkleri niçin seviyor, ne diye müdafaa
ediyor?» diye fena halde öfkeleniyor ve ifrit kesiliyor­
lardı. Hıristiyan tebaalılarımız, Rumlar, Ermeniler,
Bulgarlar, Balkanlılar ve daha bizim aleyhimizde harp
etmiş olan memleketlerin ahalisi de Loti aleyhtarlık­
larını pek tabiî buluyorlardı. Bu harp zamanlarında
gayet faal olan siyasî propagandaların bütün hücum­
ları karşısında bîçare Loti, ezilmiş gibi görünüyordu.
İmparatorluğumuzun topraklan memleketimizin par­
çalarından kendi paylarına ayrılırken, bütün bu neşriya­
tın, Pierre Loti aleyhinde yapmadığı faaliyet, mel'anet
kalmadı.
Aleyhimize yapılabilecek propagandaların hepsi
yapıldıktan sonra, bizim matbuatımızda da bir Pier­
re Loti aleyhtarlığı garabeti meydana çıktı. Dünya
163
harbi, m ütareke, işgal, kuva-yı milliye ve sulh m üta­
rekeleri senelerinde z a v a l l ı T ü rk . m atbuatında,
senede bir gün, on Ocak günü, Pierre Loti günü diye
tes’id edilir, onun fesli bir resmi neşredilir, «Muhte­
rem dostum uzu tebcil an’anesini ifa etmeyi bir vazi­
fe addederiz» denilir ve resminin yanında da bütün
milleti temsil için gibi, yanında bir kadın, bir çocuk,
b ir genç, bir mektepli, bir asker, bir köylü, bir ihti­
yar bulundurulur inillî istiklâl haklarımızı müdafaa
için nice kitaplar neşreden bu Fransız mütefekkirine
karşı hepimizin kalbinde lâyezal bir m innet ve şükran
bulunduğu zikredilir ve hiçbir vesile ile bu Loti’nin tesid an’anesi hâtırasının unutulm ası imkânsız olduğu
yazılırdı.
=
Ancak, birkaç sene sonra Loti’nin bu şükran ve
tes'id gününde, bir gün gazetelerimizin bastıkları bu
klişelerden bir - iki tanesi, nasıl oldu da bilmiyorum,
eksildi? Nasıl oldu da, gelen yıllarda bu noksanlar ço­
ğaldı ve bu an'anevî anma merasimi yavaş yavaş unu­
tulmaya başlandı? Nasıl oldu da, pek acı ve tarihî
günlerimizde kendisine ebediyen m üteşekkir ve min­
nettar olduğumuz bu ebedî dostum uzu on Ocak günü
kalblerimizde yâd etmeyi unuttuk?
Halbuki, dostluğun mucib sebeplerine şahit olan­
ların çokları hayattadır. Bunların nicelerinde bir çok
hâtıralar daha bozulmuş değildir. Bu dostluktan bah­
sedilmemek için hiçbir yeni sebep doğmamıştır. Hiç­
bir sebep, hiçbir arıza ile geçen seneler arasında hiç­
bir hâdise vâki olmamıştır. Vâki olan tek hâdise, bu
anma gününün ihmal edilmiş olmasıdır.
Loti’nin hayat fikirlerinin
kendi inkılâplarımıza
ııygun düşmediğini telâkki edebilmek yanlış olur. Lo-
164
ti’nin kitaplarından âfâkî olarak kaydettiği fikirlerin
hiçbiri, bütün bu m ücerret görüşlerin hiçbiri, doğru­
dan doğruya kendi inkılâplarım ızla alâkalı değildir.
Bu sözleri m ünhasıran bir zamana has ve şamil telâk­
ki ederek bir târiz diye görmek, tamamen yanlış ve
boş olur, bir insafsızlık olur.
Bir filozof zihniyetiyle fikrî bir gaye için hiçbir
kitap neşretm em iş olan Pierre Loti, bizim inkılâpla­
rım ız arasında en ehemmiyetlisi olan kadınlarımızın
inkılâbı gayesinde Loti, m uhafazakâr olmakla itham
edilen Loti, herkesten evvel, tâ M eşrûtiyet’ten evvel,
bir inkılâpçı m ütefekkir ruhu ile, kadınlarımızın da­
ha cesaretle hayata atılm aları mevzuunda «Les Desenehant^es» romanında, kendi itirafına göre, ruhi bir in­
kılâp taraftarlığı gütmüştü.
Loti’nin dünya ve hayat hakkındaki fikirleri Ve
gayeleri ne olursa olsun, en mühim ve siyasi bir mev­
zu olunca, istiklâlimiz, millî menfaatlerimiz millî ha­
yatımız, m illî hürriyetimiz, hülâsa, mevcudiyetimiz
bahis mevzuu oldu mu, Türkiye’nin selâmeti, istiklâ­
li ve Türklerin saadeti bahis konusu oldu mu, Pierre
Loti dostumuzun sesini ve m uhabbetini m utlaka du­
yardık.
Hemen herşeyin garip ve hazin bir suitefehhümlo
kendisinin muhabbetsizliğe mâruz kalır gibi unutulu­
şunun sebeplerini iyice bilemiyorum. Ancak, nasıl ya­
vaş yavaş yanlışlıklar arasında unutulan şeylerin yer
alarak, azar azar, duya duya düşündüğüm ve hatırla­
dığım vesileler, birer birer hatırım a geliyor.
165
YÜZÜNCÜ YILI İÇİN MEMLEKETİMİZDE
YAPILAN MERASİM
14 Ocak 1850 de doğmuş olan büyük Türk dostu
Pierre Loti’nin doğumunun yüzüncü yıldönümü m ü­
nasebetiyle memleketimizde de Loti'yi anm a merasi­
m i yapıldı. Türk—Fransız Dostluk Cemiyeti nâmına
Union Françaisede yapılan toplantıda, şehrin tanınm ış
simaları, kültür adamları) gençlik, Pierre Loti'yi tanı­
yan ve zamanını yaşıyanlar bulundular.
tik alarak K ültür Heyeti Reisi Reşid Saffet Atabinen, Maarif Vekilinden ve Claude Farrere’den gelen Pi­
erre Loti için yazılmış m esajları okudu. Fransız K ültür
Ataşesi M. Bergaud, Profesör Guy Michaud, Pierre
Loti’nin şahsiyetini, gerek gezdiği yerleri ve gerek ver­
diği konferansları, Türk—Fransız dostluğuna dair hâ­
tıralarını ve hizmetlerini hatırlattılar. Son olarak Mü­
fide Ferit Hanım, Pierre Loti’nin son dakikalanndan
bahsederek: «O, son dakikalarında bile Türk dostu
idi» dedi.
Merâsimden sonra Feridun Dirim tekin’in reisli­
ğinde bir heyet Loti’nin içerisinde uzun m üddet yaşadı,
ğı Divanyolu’ndaki evine gitti. Yine 6 kişilik bir Beledi*
ye heyeti de bu evi ziyaret etti. Aynca, şehrimizdeki
Fransız mektepleri, Galatasaray ve D arüşşafaka'da da
ihtifaller yapıldı. Türk Ocağı, Loti için b ir mesai neş­
retti
Türk — Fransız Dostluk Cemiyeti Reisi Reşid Saf­
fet Atabinen’in mesajı:
Pierre Loti’nin edebiyat âlemindeki yüksek mev­
kii herkesçe m alûmdur. Bu hususta mülâhazaya serdini
166
edebiyatçılara bırakarak, büyük Fransız edibinin Türk­
lüğe baha biçilmez hizmetlerini, doğumunun yüzüncü
yıldönümü münasebetiyle tekrar yâd etmeyi milletimi­
zin şanına lâyıK bir vecibe biliriz.
Byron, Yunanlıları beğenmeyerek, sevmeyerek
m üdafaa etm işti. Lam artine’den sonra Loti ise, Türk­
leri, asaletlerine, civanmertliklerine, başlı başına yük­
sek medeniyetlerine hayran olarak müdafaa etmiştir.
Loti’nin kadrini, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Ci­
han Harbi ni yaşamış olanlar takdir edebilirler.
O kara günlerimizde, Garp âlemi, Türklere Orta­
çağ taassubuyla kin, garaz püskürürken, düşm anlan
mızı aleyhimize desteklerken, Batı milletlerine hitap
ederek: «Yanılıyorsunuz, bindiğiniz dalı kesiyorsunuz.
Vahşi şimal akınlarına karşı Garp medeniyetini Türkler müdafaa ediyorlar. Dünyada, tarihte, G arp’ta, ilk
defa dinî ve İçtimaî müsamaha medeniyetini getiren
Türklerdir. Türkler yakın Şark'ın en temiz, kuvvetli
medeniyet unsurudur. Türklerin
çekildikleri bütün
yerlerde ne nizam ne intizam kalm ıştır. Türkler Gar­
bın m uhtaç olduğu m üttefiktirler. Ağırbaşlılığı, doğ­
ruluğu, cesareti, kahramanlığı, asaleti seven, Türkl«>
de sever.»
Diye, yarım asır boyunca, hissiyle fikriyle, imânıyle yazılar yazan yazılarını milyonlarca kişiye okutan
yegâne Avhıpalı şahsiyet Loti olmuştur.
Loti'nin bütün kanaatiyle Türkler lehine dünya ça­
pında yaptığı tesirli propagandayı, elli senedir Türki­
ye'de gelip geçen bütün hüküm etlerin topu yapama­
mıştır.
167
Loti’nin Türkler hakkında düşündüklerini, hiçbir
eserinde neşredilmemiş bir cümlesiyle telhis ederek
sözlerime nihayet vermek isterim:
Bir gün Tersaneden çıkarken, İstanbul fethinden
bahsediyorduk. Döndü, gözleri parlayarak, İstanbul’­
un silûetine baktı. Ve belki cedlerinden B rennus’un
Romalılara cevabını hatırlayıp, m inareleri göstererek:
«Cette magnifique Foret de lances que les chevalıers
Touraniens ont plantees sur l’antique Byzance.» (Köh­
ne BizanslIlar üzerine, asil Turan atlılarının diktik­
leri muhteşem mızrak ormanı) sözleriyle, Türklere
karşı duyduğu hayranlık ifadelerine belki en güzelini
ekledi.
Dünya kaldıkça, biz Türkler bu dostumuzu unu­
tamayız.
Türk Ocağı, yapılan anma töreni
şu mesajı neşretm iştir:
münasebetiyle
&Doğumunun yüzüncü yıldönümü bugün mera­
simle tesi’d edilen büyük Fransız kalem üstadı Pierre
Loti'nin hâtırasını hürmetle anmayı Türk Ocağı ken­
disine çok aziz bir vazife bilir.
Pierre Loti, bizimle ilk temasa geldiği 1876 sene­
sinden beri, medeniyetimizin ruhî üstünlüğünü takdir
etmiş ve biz Türkleri millî faziletlerimiz ve İnsanî me­
ziyetlerimiz için övmüştür. 1906 senesine kadar geçen
bu ilk otuz yıl içinde Loti, roman,* hikâye, seyahatnâme tarzında bize dair sevgi dolu bir çok eserler neşretmişti. Lâkin 1911 de İtalya’nın Tfablusgarp’a hücu­
mu ile Avrupa’nın vatanımızı parçalam ak teşebbüsle­
ri başlar başlamaz, derhal kalemini ve faaliyetini doğ­
168
rudan doğruya hukukumuzu müdafaaya tahsis etmiş
ve gazete makaleleri, m ektupları, beyannameler, halka
hitaplar neşretmeye koyularak 1923 deki ölümüne ka­
dar devam eden seneler zarfında, m ünhasıran hakları­
mızı m üdafaa sadedinde, doğrudan doğruya siyasi ma­
hiyette dört • beş mühim eser daha neşretm iş ve tari­
himizin en talihsiz faslında Garp âleminde, bizim en
belli başlı müdafiimiz olmuştur.
Fransız kültüründen pek çok istifade etm iş olan
Türk milleti Pierre Loti’nin şahsında bu milleti tem­
yiz eden bir çok asil seciyeleri toplu bir halde görmüş­
tür. Biz Pierre Loti’ye muhabbetimizi ifade ederken,
bütün dünya üzerinde hayırlı tesirleri intişar etmiş
olan Fransız kültürüne ve bu kültürün sahibi olan
Fransız milletine de m uhabbetimizi ve bağlılığımızı
söylemiş oluruz. ,
Türkleri ve Türkiye’yi en iyi takdir etmiş, en çok
sevmiş, sevgisinin sebeplerini en güzel anlatm ış ve bu
sevgisine sonuna kadar sadık kalmış olan bu asil üs­
tadın aziz hâtırasını Türk Ocağı, hiçbir zaman unut­
mayacak ve ona şükran ve minnetle daima candan
bağlı kalacaktır.»
ATATÜRK'ÜN PİERRE LOTİ’YE
GÖNDERDİĞİ MEKTUP
3 Kasım 1921
Türkiye Büyük Millet Meclisi, Paris Mümessilinin
hareketinden istifade ederek Türklerin büyük ve asil
dostuna karşı perverde ettiği hissiyat, m innet ve şük­
ranı tekrar beyan etmeyi kendine b ir borç bilm iştir.
Tarihin en karanlık günlerinde, sihrengiz kalemiy­
le daima Türk Milletinin hakkını teyit ve m üdafaa et­
miş olgın Büyük Ustad için Türk Milletinin beslediği
derin ve sarsılmaz m uhabbet hislerine, İstiklâl Müca­
delesinde şehit düşen erkeklerimizin yetim bıraktığı
kızlarımız tarafından göz yaşlan arasında dokunan
bu halı şahadet edecektir.
Nâçiz kıymeti, delâlet ettiği m ânadan ibaret olan
bu hediyemizi haksever ve civanm ert Büyük Fransıza
beslediğimiz şükran hissine delâlet olarak telâkki ve
kabul buyurmanızı rica ederiz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkum andan
Gazi Mustafa Kemal
PİERRE LOTİ'NİN MUSTAFA KEMAL’E CEVABI
Pierre Loti, o zam anlar felçten ağır has­
ta olarak yattığından, M ustafa Kemal'e
bizzat yazamamış, sekreteri Jean Berger’e
bu görevi verm iştir.
Müşir Paşa Hazretleri,
Mösyö Pierre Loti, el yazınızla yazılı kıymetli
m ektubunuzu aldı ve babalan dâvaların en m ukadde­
si uğrunda şehit düşen harp yetimlerinin göz yaşları
arasında işlenmiş olmak itibariyle hediyelerin kalbe
en müessirini teşkil eden halıyı yüksek adınıza geti­
ren Ankara Millî Hüküm etinin delegelerini kabul et­
mek zevkine nail oldu.
Gözlerine yaş getirecek raddelerde kendisini duy­
gulandıran bu yeni ve yüksek teveccüh eseri karşısın­
da size nasıl teşekkür etmeli? Hiç olmazsa bu teşek­
kürler kendi elinden çıkmış olmalıydı. Eyvah ki, ar­
tık bu kadar bir sevinçten bile m ahrum dur. Bu daki­
kada pek hastadır. Muazzez vatanınız lehinde girişme­
ye m ecbur kaldığı cidal ile yıpranm ıştır. Yunan teca­
vüzü karşısında Türkiye'yi müdafaasından dolayı Av­
rupa’nın tahkirleri, istihzaları ve alçaklıklan yüzün­
den ölgün bir hale gelmiş olduğundan., artık kuvvet­
ten düşm üştür. Ve kendisini m azur görmenizi rica
ediyor.
172
Fakat Türk Milletinin tükenm ek bilmez ve zeval
bulmaz surette göstermek lûtfunda bulunduğu dost­
luk, ızdıraplarm a biraz sükûn verm iştir.
En m innettarâne teşekkürlerini kabul etmenizi
ve Türkiye Büyük Millet Meclisi âzalanna kabul ettir­
mek lûtf-u tavassutunda bulunmanızı kalbinin en de­
rininden niyaz eder Paşa Hazretleri.
Zâtı Samilerinin en sadık ve en mûtî hadimi ol­
m akla kesb-i şeref eylerim.
Jean Berger
(Hâkimiyet-i Milliye, 7 Mart 1922)
MUSTAFA KEMAL’DEN PİERRE LOTİ’YE
GÖNDERİLEN MEKTUP KONUSUNDA
MÜFİDE FERİT HANIM'IN SÖZLERİ
Loti, maalesef çok hasta idi. 1921 Aralık ayının
soğuk b ir günü idi. Trenimiz Rochefort’a saat 14 de
vardı. Bu görüşmeye vasıta olan Claude Farrere de
orada idi. Ben otele gittim. Ziyaret için çay vaktini
bekledim. Sonradan öğrendiğime göre, bu mülâkalı
büyük bir alâka ile bekleyen Loti, benim kendisini ra­
hatsız etmemek arzusu ile gecikmemden endişe et­
miş:
«Tren geldi, Türkler nerede kaldı?»
Diye soruşturup durm uş. Nihayet gittik. Bizi ka­
pıda bekliyordu. Fakat hem hasta hem de fevkalâde
heyecanlı olduğu için ayakta duracak mecali yoktu,
tk i uşak kollarından tutm uşlardı. Ancak öyle ayakta
durabiliyordu. Bizi görünce m üthiş bir şey oldu. On
dakika kadar bir şey söyleyemedi. Öylece dondu kal­
dı. Sadece bakıyordu. Konuşmuş olsa belki bu derece
hailevî hava yaratamazdı.. Yüzü bembeyazdı. Sonra
içeri girdik. M eşhur cami odasına. Duvarlar çini, bir
yağ kandilinden etrafa yayılan ölü ışıklar. Kandil
«Azade»nin mezar taşının üzerine asılmış.
Ben de konuşamıyordum. Ona, sonsuz minnet hisleriyle bakıyorum. Yanma yaklaştım. Kendisine sade-
174
ce «Üstad» diyebildim. Ben de başka bir şey söyleye,
medim. Sonra kucaklaştık. Ağlamaya başladı. Ben de
ağladım ve ancak ondan sonra söz söyleyebildim.
Bana m ektubu açıp okumamı söyledi. Fakat, Fran­
sızca yazılmış olduğunu görünce, benden Türkçeye
tercüm e ederek okumamı istedi. Ben de kandilin ışı­
ğında Türkçe olarak okudum.
M ektubu dinledikten sonra bana:
«Mustafa Kemal’i ahlat, nasıldır, gözlerinin rengi
ne? Huyu nasıl?»
Diye soruyor, bir çok şeyi merak ediyor, en kü­
çük teferruatına kadar öğrenmek istiyordu. Tabiî, ken­
disini gıyaben tanıyor, Çanakkale’yi, Millî Mücadeleyi
biliyordu. Ben söylerken:
«Evet, evet, görüyorum.»
Diyor, ona sonsuz hayranlığını izhar ediyordu.
O zam anlar henüz çarşaf giyiliyordu. Ben de ona
çarşaflı gitmiştim. Fakat baktı baktı da:
«Şimdi çarşaflar bu mu? Hiç de kapalı değil.»
Dedi. Gitmek için kalktım.
«Aşağı ininiz, beni bekleyiniz.»
Dedi. İndik. Çay verdiler. Haber göndermiş:
«Türk hanımı gelsin, bir daha görmek istiyorum.»
Demiş. Çıktım. Beni yanına oturttu. Kandilin ışı­
ğını yüzüme tutarak uzun uzun baktı. H er Türk kadı­
nında onun hayalini (Azade’nin hayalini) aramış. Son­
ra:
«Artık rahat ölebilirim. Kalbimde Şark’ın hâtıra­
sını götürebilirim.»
175
Dedi. Ayrıldım. Aşağı indim. «Beklesinler» diye
haber göndermiş. Genç Türkiye'nin m üm essilleri ol­
duğumuz için, o hasta halinde bizi teşyi etm ek isti­
yordu. Kucaklayarak indirdiler. Dışarıda karlı bir
m anzara vardı. Hava m üthiş soğuktu. Biz gidene ka­
dar kapıda durm ak istiyordu. Üşümesin diyerek ko­
şarak uzaklaştım.
O akşam dönecektim. Fakat ertesi günü için bir
daha beni göj-mek istediğini Claude Farröre vasıtasiyle
tekrar haber göndermiş. Kaldım. Tuhaf tesadüf, kal­
dığım otelin adı «Grand T u ro tü .
Fakat endişe ediyordum. Çok hasta idi. Herşeyi
unutuyor ve bunu biliyor, unutm aktan korkuyordu.
Lâkin onu daha sıhhatli buldum . Beni neşe ile karşı­
ladı. O gün camie oturm adık. Kendi çalışma odasına
gittik. Orada duvarlarda bir tek resim vardı: Azade'nin
m inyatürü.
Bu sefer benden, Yunanlıların Bursa’daki tahriba­
tına ait en küçük teferruatına kadar m alûm at istedi.
B urasa'daki «Yeşil» hakkında «tahrip etmişler» diye
rivayet vardı. Kendisine bundan da bahsettim . Az kal­
sın bayılıyordu. Su filân getirdiler. Korktum. Bunun
b ir rivayet olduğunu tekrar ettim . «Derhal tahkik
edip kendisine bildirm emi» rica etti. Artık kendine
gelmişti. Pek hazin bir eda ile:
«Eyvah, ben ölüyorum. Artık Türkiye'ye hizmet
edemeyeceğim.»
Sonra Claude Farrere’e dönerek:
«Siz benim eseriimi devam
ettireceksiniz değil
mi?»
176
Diye sordu. O da önünde diz çökerek
ediyorum» dedi.
«Yemin
Yine bir gün evvelki gibi onu kucaklayıp kapıya
indirdiler. Orada bana ve beni bekleyen elçilik kâtibi­
ne baktı. Bizi bu sıfatlarım ız için çok genç bulmuş
olacak ki.
«Yaşasın diri Türkiye» dedi.
(Yeni İstanbul Gazetesi, 14 p cak 1950)
PİERRE BRODIN’tN
«PİERRE LOTİ» KİTABINDAN
SEÇMELER
«Pierre Loti» kitabının yazan Pierre Brodln'in
önsözü:
Loti’den 1945’de söz etmek için insanın kör vc
sağır olması gerekiyor. İzlânda Balıkçısı yazarının ha­
yat hikâyesini kaleme almayı kararlaştırınca, niyetimi
bir çok kişiye bildirdim. Aşağı yukan hepsi uygunsuz
buldu.
Am erikalılardan b azdan: —Am erikalılar bugü­
nün dünyasını çok, yarının dünyasını ise daha çok se­
verler— «Nereden geldi aklınıza! Ondokuzuncu yüzyıl
adam ıdır Loti...» dediler. Onlara: «Elbette öyle. Loti
ne tkinci Dünya Savaşını ne de ikinci savaş sonrasını
gördü. Görseydi dehşetten donar kalırdı herhalde. Ne
var ki, yarının dünyasıyla çok uğraşanlar, Loti'nin
sömürgeler. Doğu, a şın sanayileşme ve emperyalizm­
ler konusunda söyledikleri üzerinde uzun uzun düşün­
seler, kârlı çıkarlardı. Bugünün adamı değil mi? Loti
mi? Böylesine tartışılabilir bir hükme varm adan Ön­
ce, onu bir daha okuyun dedim!» dedi.
B ir Kanadalı: «Loti can sıkıcıdır» diye yazdı.
Okudunuz mu onu? diye sordum . «Evet, seçme par­
çalarından» cevabını verdi. Benim için bu fikri çü­
rütm ek pek güç olmadı: Böyle bir muameleye kaç ya­
zar dayanır ki, dedim.
180
Bir çok Ermeni dc: «Yurduma hakaret etli o
adam; çılgınca Türk severliği sebebiyle yazıları top­
tan yere batırılsa yeridir» dediler. Loti’nin eski Türki­
ye’yi ve İslâm dünyasını sevdiği doğrudur. Kötüleyenlere karşı onları savunmaktan bir an geri kalmadı,
hattâ ve özellikle, Avrupa halkı tarafından buna lâyık
görülm edikleri zaman bile. Amerikalılar bu davranışı
anlayacak ve alkışlayacak yaradılışta insanlardır,
onlar ki, ezilmişlere karşı bir yakınlık duyarlar.
Birleşik Devletlerin başka vatandaşları, Loti'nin
İngiliz... Amerika ve Rus düşmanı olduğunu bana
yetiştirmeyi ihmal etmediler. Bu adam lar onun «Ku­
durm uş Sırtlan»ı (1) ve «Alman korkunçluğunu» bü­
tün gücüyle yerdiğini, Japonya’nın yakın olan saldırı­
sını Avrupa’ya ve Beyazlara haber verdiğini sözleri­
ne katmayı unutuyorlardı, ö te yandan, onda bir ku­
sur gibi görünen bu «düşmanlıklar» gerçek —ki denil­
diği kadar değil— veya sürekli olsalar bile, Millî şe­
reflerimizden birini ve yurdunu sevmekten bir an ge­
ri kalmamış bir adamı batırm ak için yeter sebep mi­
dir bu?
önem li kişilerden bir Fransız da: «Loti artık
okunmuyor, dostum . Nitekim ben Cinayet İşleyen
Adam’dan başkasını okumadım ondan! diyerek beni
düşüncemden caydırmaya çalıştı. Cinayet İşleyen
Adam’ın Loti’nin olmayıp Claude Farrere’nin olduğu­
na kibarca dikkatini çektim. Şaşırdı kaldı; bunun üze­
rine, beni iğrendiren şu sözleri söyledi; «Aslında o da
o demektir! İkisi de deniz subayı idiler!»
Artık hazırlam akta olduğum eseri, hiç gecikme­
den yayımlamaya karar verdim, asıl gayem her şey(1) (Kudurm uş Sırtlan): O günlerde Avrupa’yı tehdit eden
bir m emleket, Japonya için kullanılmış bir söz.
ısı
den önce Fransız kültürüne hizmet olmakla birlikte,
bu eser, hiç değilse, bazı peşin hüküm leri ortadan
kaldıracak, bazı bilgisizliklere karşı çıkacak önemli
Mösyö G.. 'yi aydınlatacak, Farröre’e de, Loti’nin benm
diyemeyeceği hakkı geri verecekti.
AMERİKA’DAN CAN ÇEKİŞEN TÜRKİYE'YE
«Ebediyen bitti, kıral olduğum, ama kı­
yıcı bir kıral olmadığım o vatanimsi yer,
dönüşsüz bitti, dağıldı yok oldu! Gemi Fran­
sa'da parçalandı ve parça parça satıldı, su­
baylar, tayfa bir daha birleşme imkânı
kalmadan dünyanın dört bucağına dağıldı­
lar.. Bunları yeniden
düşündükçe, azıcık
yürek ezintisi duyuyorum..»
«Alaca karanlığın enfes saatlerini geçir­
meye acaba nereye gideceğim?»
(Doğu’nun Son Görünüşü)
1913. Amerika’yı çabucak unutan Loti, yeniden, sev­
diği Doğu’ya yöneliyor. İslâm ’ın savunmasını ele alıyor.
«Can Çekişen Türkiye»de, «Gerçek Türkiye’nin önceleri
ne olduğunu ortaya koymaya çalışıyor. «Türklerin Avru­
p a’da kazandıkları kıyıcı ve barbar
millet ününü»
yıkmaya, yok etmeye gayret ediyor. İstanbul’da 1911
deki yangından mahvolan «evsiz ve giyeceksiz kalmış
otuz bin mutsuzu» gösteriyor polemik bir eser, ama
iyi niyetli polemik bir eserdir bu.
Doğu savaşları Loti’yi isyan ettirir. Kurbanların
hepsine karşı yakınlık duyar. Kimler olursa olsunlar,
182
saldırganları rezil eder. Öz memleketini bile esirge
mez. Pellissier’in kadınları ve çocukları dum anla boğ­
duğu Kabylie seferini hatırlatır. Bir İtalyan kadına:
«Trablus’un alınışı Fransa'nın b ir işi olsaydı, ay­
nı kelimelerle protesto ederdim. Hattâ, böyle bir sa­
vaşta ölen bir çocuğum olsaydı, protestom hiç şüphe
yok daha sert, daha acı olurdu» diye yazar.
Peygamberlerin edasıyla
bir öfkeyle şöyle haykırır:
konuşarak, gizlemediği
«Hıristiyan m illetlerin hiçbiri: Yeter! Acıyın! Yap­
mayın! diyerek ortaya çıkmayacak. İmzalanmış anlaş
m aları, verilmiş ya da yazılı sözleri çiğneyerek hepsi
bitkin avın üzerine saldırm aya bakıyor. Fransa gibi,
parçalam ada lekelenmemek isteyenler var. Ama, işiti­
lecek kadar gür bir sesle, insaf edin diye bağıran yok,
bir tek kişi bile yok. Utansın! Avrupa utansın! Sözde
Hıristiyanlığı utansın! Sanıyorum ki hayatım da ilk ke­
re m odern savaş utansın! diye haykıracağım neredey­
se.»
İm dat diye İngiltere'ye seslenir. Ve son sözlerini
şöyle bağlar: Herkesin önünde son kere konuşuyo­
rum , çünkü dünyadaki önemsiz rolümü bitirdim.»
Türkler onu İstanbul'a çağırdılar. Kabul etti. Se­
yahati de ta m la ştırm a gibi bir şey oldu: Halk onu ye­
şillik ve halılarla süslü rıhtım da bayraklar elde bekli­
yordu. Aziyade'nin mezarını bir kere daha ziyaret et
ti. önce onu bulamadı; bir saygısızlık yapıldığını san­
dı; ama ertesi gün buldu ve kendisi için Doğu’yu ve
gençliğini sembolleştirmeye devam eden kadına son
vedalarını sunabildi.
183
19)3 yılının bir Ağustos akşamı, Boğaziçi kıyısın­
daki FCandilli’den bir grup insan, alaturka müzik —da­
vul ve zurna— ve eski moda giyinmiş sekiz kürekçi­
nin ayakta çektikleri ve onun şerefine donatılm ış çok
büyük biı kayıkla onu kutlamaya geldi. İleri gelenle­
rin ve imamların ortasına oturdu, nargile ağzında ha­
lı ve yastıklara yaslanıp kâğıt fenerler ve alkışlar ara­
sında Boğaziçi’nde geç vakitlere kadar dolaştı. Kıyı­
larda sevinç ateşleri yakılıyor, kestane fişekleri pat­
latılıyordu. Pencerelerdeki kafeslerin ardında, erkek­
lerin feslerinin, sarıklarının ve yaşmaklı kadm silu­
etlerinin kaynaştığı görülüyordu. «Doğu’nun son gö­
rünüşü» oldu bu:
«Ben, doğulu b ir prens gibi halılar ve altın işle­
meli yastıklara yaslanmış olduğum halde, sularda ka­
yıyor, kayıyoruz. Çok açık gökte. Avrupa ve Asya ta­
rafının tepe ve orm anları, hemen hemen kara parça­
lar halinde beliriyordu; onların önünde beyaz renkte
köyler, camilerin kubbeleri, m inarelerin yüksek kü­
lahları sivriliyordu. Evet, gerçekten doğulu bir pren ­
sim şu anda ve geçişim uyuyan köyleri uyandırıyor,
köyler binbir ateşle aydınlanıyor ve oralardan sevimli
alkış tufanları kopuyordu.
üzerinde kaydığım sular öylesine durgun ki, yıl­
dızlar, içinde, altın çiviler gibi yansıyor ve etrafları,
onları belirsiz hale sokacak ya da şekillerini bozacak
hiçbir halka ve buğu ile çevrilmiyordu. Gerçek takım
yıldızlar üzerinde, bir gök haritası üzerinde, veya da­
ha ziyade baş döndürücü derinliklere inmiş bizzat gö­
ğün üzerinde yol alıyorum. Ve aynı tuhaf ve tatlı mü­
zik, su üzerinde, insanı büyüleye büyüleye önümüz sı­
ra gidiyordu.»
iS4
17 Eylül 1913 de, Loti, Aziyade’nin hâtırası saye­
sinde. o iki mezar taşı ve «altında uyuyan kemik ka­
lıntıları» sayesinde, azıcık mutluluğu yeniden bulmuş
olm aktan mutlu olarak Fransa’ya dönmek üzere yola
çıkıyordu.
HIRİSTİYANLIĞIN 20. YÜZYIL ÇAĞINDAKİ
HAKBİLİR ANLAYIŞI
«Eserini okuyun, göreceksiniz ki Loti,
İslâm ruhu ile Türk ruhunun o içten karı­
şımına, çekici güzelliklerini onun aşk ve
hayret gözleri önüne yığan tabiî ve artistik
m anzaralardan daha çok vurgundur. Güzel
eserlerin âşığı olduğu kadar, manevî vasıfla­
ra tutkun bir şairdir.»
(Süleyman Nazif Bey)
Savaşın ilk yılında Loti, Osmanlı İm paratorluğu­
nu düşm an blokundan ayırmak um udu ile Türk dost*
lanyla şahsen görüşm eler yapm aktan çekinmemişti.
Fikri sorulan Başkan Poincar6, bunu yerinde bulmuş
fakat özellikle Almanların zaferi, M üttefiklerin de ye­
nilmeleri yüzünden bu çaba meyva vermemişti. Çar­
pışma süresince, Loti sevgili Türkiye'sini düşündükçe
yüreğinde sızı duym aktan bir an geri kalmamıştı.
Ateşkesle birlikte, ikinci vatanını bütün gücüyle sa­
vunm akta kendini yeniden h ü r hissetti. Bu iş vatan­
daşlarının bilgisizlikleri, peşin hüküm leri, duyguları
ve İngiliz politikasıyla savaşacağı için daha da değer
taşıyordu.
185
On yedinci yüzyılda yaşamış atası, Türkiye'yi ne
kadar az tanıyordu ise, yirminci yüzyıl Fransızı da o
kadar az tanırdı. Loti’nin V autour’a kum anda ettiği
günlerde ve gemisi haftalarca kar fırtınasında çalkalandığı sırada, yazar, Paris’in büyük gazetelerinde:
«Sonsuz ilkbahar yurdu Boğaziçi’nde olm aktan Mösyö
Pierre Loti ne kadar mutludur!» diye yazıldığını oku­
m uştu. Orta tabakadan bir Fransız, Türkiye ile Doğu'yu, Doğu ile mavi gökü, Doğu'da doğmuş Frenklerle
Osmanlıları birbirine karıştırırdı.
Öte yandan, Türklerin kötü ünleri vardı. Belki Av­
rupa'da şişirilmiş olan Ermeni imhası, onları içli in­
sanlar indinde m enfur kılmıştı. Mahalline gönderilen
m illetlerarası komisyonların raporlanndan kimsenin
haberi yoktu Bulgarların, Ermenilerin ve Osmanlı
İm paratorluğum daki öteki «azın lık ların
yaptıkları
aşırı vahşet gizleniyordu. Türklerin, m utaassıp ve yo*
baz görünmeleri şöyle dursun, genel olarak, hıristiyanlara karşı 17. yüzyılda Fransız katoliklerinin protestanlara gösterdikleri hoşgörürlüğe eşit veya daha üs­
tün bir hoşgörürlük gösterdikleri bilinmiyordu.
T ürkler savaşa Almanların safında katılm ışlardı.
Ama asıl düşm anlıkları Fransızlara karşı değil. Çare»
sizliklıen, Rusların ezişindeıı
kurtulm ak içindir ki,
sevmedikleri bir memleketin kolları arasına atılm ış­
lardı. Eski bir Türk atasözünün dediği gibi. «Denize
düşen yılana bile sarılır.» Herhalde. Türklerin savaş
boyunca Fransız esirlerine yaptıkları
iyi muamele,
gösterdikleri insanlık ne kadar övülse azdı. Türkiye'­
de kalmış Fransız rahipleri ve sivil kimseleri şövalye­
lere özgü bir savgıvla el üstünde tutm uşlardı. îstan-
>86
bul’da büyiik Galatasaray Lisesi, savaş süresince, Fran­
sız profesörleri muhafaza ettiği gibi, Fransızca öğreti­
mini de kesmemişti.
Sonunda Türkler yenilgiye uğramışlardı. YVilson’un on ikinci madde gereğince «Osmanlı İm parator­
luğumun egemenliğini, elinde kalm ış yenlerin emni­
yetini» garanti eden sözü üzerine tesliır. olmuşlardı.
Ama, bu madde, ateşkesle birlikte çiğnenmişti. Zira,
M üttefikler Anadolu'nun Yunanlılar tarafından istilâ
edilmesine göz yum muşlardı. Ne var ki, Fransız hal­
kının, Yunanlılar ve Türklerin öteki «kurbanları» le­
hinde bir peşin hükm ü vardı. Sebebi de Türklerden
daha iyi propaganda yapmaları, eski Yunan hâtırasını
ve Yunan romantizm geleneğini sömürm elerini bilme­
leriydi.
Fansa’nın farkında olmadığı bir şey varsa, o da.
Türkiye’nin parçalanm ası, Doğu'da Fransız etkisinin
kaybolmasına yol açıyordu. Loti de şöyle yazıyordu:
«Bize Doğu'da güçlü ve inanılır m üttefikler... evet,
Türkler, anlaşmamızın imza edildiği günden beri bize
sadık kalan o kimseler gerek... Biz ise ötekiler gibi,
onların ölüm kararını imzalamak üzereyiz... Oysa
Türkiye, yüzyıllardır dünyanın
Fransız etkisine en
açık memleketi, daha dün kendi evimizdeymiş gibi
bulunduğumuz bir memleketiydi.»
Oysa, İngiliz emperyalizmi, az çok bilerek, bir İn­
giliz protektorası haline getirmek ve Fransız etkisini
ortadan kaldırm ak için, Türkiye’yi parçalam a çabasındaydı. Doğu’da Fransız etkisinin azalmasından sorum ­
lu olan Ingiltere idi:
187
«Mesele, ne zamana kadar Ingilizler tarafından
aldatılmaya devam edeceğimizi bilm ektir. Yer olarak
zengin neresi varsa, İngilizlere, değersiz köşelerse b i­
ze. Özellikle Yunanhların emelini paramızla w erleri­
mizin kanıyla gerçekleştirme emeği bize, Bulgaris­
tan ’da, M acaristan'da ve Erm enistan'da
muhafızlık
etmek bize. Darbelere hedef olan biz, îngilizlerse, hâ­
kimi bulundukları ve darbelerin kendilerine ula^amıyacağı denizlerde korkusuzca dolaşıyorlar. İngilitere,
«Hindistan'daki büyük im paratorluğu karşısıında, b a­
ğımlı devletçikler ve köle haline getirilmiş bir Halife­
den başka şey istemiyor. Bu amaca ulaşmak için, her
yol mübah; önce Türk halkının, hattâ Arapların bize
karşı duydukları yakınlığı yoketmek gerekiyordu.»
Loti, Türkler lehine açtığı kampanyaya devam et­
m ekle cesaret örneği gösteriyordu. Böylece, eski Os­
manlI İm paratorluğu’nun hıristiyan azınlıklarınca gi­
rişilen sert saldırılara uğruyordu. Bunlar, onu, bilerek
ya da bilmeyerek gerçeği değiştirmekle suçluyorlardı.
Türk ruhunun temeli kıyıcıdır diyorlardı. Türkler as­
lında, Fransız olmayan, oysa esas itibariyle Türk ol­
mayan herşeyi hor gören gerici ve sapık kimselerdir.
Ermenileri çözlerinin yaşma bakmadan toptan öl­
dürm üşlerdir. Türklerin 1914 — 1918 savaşma katıl­
maları, Rusya’nın yardım ına set çekmekle M üttefikle­
rin zaferini iki yıl geciktirm işlerdir. Bolşevik ihtilâ­
linin sorum lusu onlardır. Fransa’nın Doğu’daki etkisi­
ni destekliyenler Türk değil, sultanların gözdeleri Erm eniler, Yunanlılar, hıristiyan azjnlıkjlar olm uştur,
diyorlardı.
«Zalimlerin dostu» tarafından gösterilen bu «saç­
ma Türk severlik» ile çileden çıkan Türk düşmanları,
Loti'yi esirgemediler. Yunanlılar, Bulgarlar, Sırplar
ve özellikle Erm eniler ona hakaret dolu m ektuplar
yolladılar. Onu körü körüne karar vermişlikle suçla­
dılar, ona homoseksüel dediler, onunla görülmemiş
sertlikte ve bazan pek kötü niyetli yazışmalara tutuş­
tular. Bulgar ordusunda çalışan bir Ermeni subay,
Loti’yi düelloya çağııacak kadar işi ileri götürdü, ö te
yandan sansür, yazarın m ektuplarını sık sık durduru­
yor ya da kuşa çeviriyordu.
Yalnız, Loti’nin içinde adaleti yerine getirdiği bi­
linci vardı. Ve bu yolda onu kimse durduram azdı.
Kaldı ki, kampanyası sayısız sevgi m esajları doğuru­
yor, Doğu ordusundaki subay ve erlerin, İstanbul'da
oturm uş sivil Fransızların gönderdiği ve hepsi de leh­
te yüzlerce tanık m ektubu almasına yol açıyordu.
Türkler onun bu davranışından çok hoşnutluk
luydular. İstanbul m ezarlıklarının esrarlı şiiriyle
birlikte, Türk'ün «asil, başı dik, sabırlı, dayanıklı, gü­
ven dolu ve mütevekkil, hattâ bazan yaralandığı ve
ateşler içinde yandığı zaman bile büyüklüğünden, iyi
niyetinden, çömertliğinden hiçbir şey kaybetmeyen
TUrk’ün» ruhundaki derinliği hissedebilmiş olmasın­
dan ötürü (Via teşekkür ettiler. 23 Ocak 1920 de şair
Süleyman Nazif, İstanbul üinversitesinde şöyle söyle­
di:
«Bizimle ilgili yarım yamalak söylenenleri işiterek
değil, kendi gözüyle gördükleri ve edindiği kanıyla
bizleri tanıyan Pierre Loti, hakkın ve adaletin savunu­
cusu olarak hakkımızda mevcut umumî dalâleti tek
başına düzeltmek istedi. Pierre Loti, hıristiyanlığın
yirminci yüzyıl çağındaki hakbilir anlayışının kişileş­
mesidir.»
189
Loti, Ocak 1920 de sevgili Türk dostlarını savun­
mak için bir kere daha kaleme sarıldı. Onun eliyle
yazdığı son kelimeler: «İmha ve savaş kuvvetlerine
karşı ve hıristiyan denilen Avrupa'nın iğrenç bezirgânlarına karşı» son bir hücumu olacaktı.
İLK ROMANLA
«Bilmiyorum hangi ihtiyaç izlenimleri­
mi yazmaya... kelimelerle hayatımı tesbit
etmeye...»
(Hâtıra defteri, 3 M art 1885)
«Okunmak için değil, düşüncesine bir
biçim vermek için yazıyordu. O zaman bu
biçim, elbette, en sadesi oluyordu, en dola­
şıksız kelimeler, en içten gelen kelimeler,
çok kullanılan, bütün gün ve her gün dü­
şünmeden kullandığımız kelimelerle anlatı­
yordu.»
(Claude Farrere,
Pierre Loti’den Hâtıralar)
1877 de Julien 27 yaşındadır. Duyguca bezgin ve
«Ne yazık! Şehvetten kasvet doğuyor... Başkalarının
kitapları da beni ilgilendirmiyor» diye söylemeye ha­
zırdır. Çocukluğunun inancından her zamankinden çok
ayrılıyor gibi görünür. Aziyade’nin kah^gımanından
sırdaşı Plum kett Jousselin'e gönderilen bir m ektup,
bu yoldaki duygularını yeterince yansıtıyor: «Tanrı
yok, diye yazıyor ona, ahlâk yok, sayğı duyulacak
nesne olarak bize öğretilenlerden hiçbiri yok; geçen
I9Ü
bir hayat var, ölüm olan korkunç sonu beklerken, bu
hayattan elde edilebilecek en büyük zevkleri istemek
doğru olur.»
Elli yıl sonra genç Malraux gibi, Julien, dostlan
önünde kendini yılgınlık uyandıran bir utanm az gi­
bi gösteriyordu. «Gerçek zavallılıklar hastalık, çirkin­
lik ve yaşlılıktır, diyordu onlara; ne sizde ne de bende
var bu zavallılıklar, daha bir süre metresimiz olabilir,
hayatın keyfini çıkartabiliriz.»
Ne var ki, utanm azlık duygusal bir tepkiden, kuv­
vetli bir muhayyilenin güç kazandırdığı rom antik bir
nihilizmden başka bir şey değildi. Julien'in buhranları
ile Musset'in, son olmayan ve T ann'da Um ut’da yeni­
den meydana çıkan buhranları arasımda bir ilişki
vardı. Rolly gibi, Çağın Çocukları’nm acılarına son ve­
ren siyanidrik asitli bir hapla canına kıymayı düşün­
dü. Ama, Loti'de gelip geçen ve kolaylıkla uzaklaştırı­
lan bir düşünceden ileri gitmedi bu.
Belli bir şey varsa, o da delikanlının derince üz­
gün oluşu idi. Hayatını saran «Bütün bu inanılmaya­
cak doğru sahneleri» gerisinde, ten isteklerini ve ka­
ram sarlık duygularını değiştirm e ya da kendinden
öteye itme gücü olmayan, ara sıra da pek inanmadan
Türklerin kadercilik düşüncesine kendini bırakıp «yü­
reğinde öldürücü bir soğukluk» hisseden zavallı bir
çocuk vardı.
Bu böyleyken, dinsizlik, şüphecilik, içinde tiksinti7
uyandırdı. Bir aralık Trappe'm bir hücresinde yatışma
bulmaya gitti. Burası onda «çok karanlık bir düş» hâ­
tırası bıraktı. Erm iş Bonaventure'ün kitabından bir
191
papazın şöyle okuduğunu duyunca ürktü: «Çürümüş
şeylere; ananısınız siz, böceklere: Babam ve kardeşlerimsiniz dedim.»
Bu m anastırda huzuru bulamadı. Sadece geçmişin
görüntüsü yüreğine biraz su serpm işti, q da hücresin­
de saatlerce «geçmiş üzerinde uzun ve kapanık bir
bakış gezdirdikçe.» Uzaklarda parıldam ış olan da «an.
cak hayatının gerçekten en m utluları olan» çocukluk
hâtıfalan olmuştu.
ö te yandan Hatice’nin sevgilisinin ruhuna Müs­
lümanlık duygularının sızmasına daha önceleri karşı
koyan Marie Bon, Trappe’den vazgeçmesi için ona
yalvanyordu. 1876 Şubat’mda «yüreğinden taşan duy­
guları» çoşkulu vc inandırıcı bir m ektuba döktü:
«Nedir yaptığın? Bu m anastıra girersen bir daha
çıkamazsın oradan. Kafandaki çığrından çıkmış fikir­
lere dayanarak seni inandıracaklar, oraya büyülenmiş
olarak döneceksin.
Yalvarırım düşün, bunu önünde diz çökerek ken­
dim için değil, annen için diliyorum. Bekle bari ide
ölsün, belki çok uzun sürmez, çünkü zayıflamış bulu­
yorum, heyecanlar öldürüyor onu. Bildiğin her şeyi
bilmediği halde işi nereye vardıracağını belirsizce
sezinliyor, imanı parça parça oluyor bundan; Protes­
tan yüreği, Hıristiyan onuru, her şey korkunç derece­
de sızlıyor içinde, anlamıyor musun? Bu zavallı ana
yüreğinin korku ve kaygı ile çarptığını duymuyor mu­
sun?
Sevdiklerim arasında, rahat hayatımda, gerçek bir
m utluluk tadabileceğim halde ben de aralıksız işkence
192
içinde kıvranm aktan kurtulam ıyorum . Zavallı yaşlı
anana verdiğin acıyı gördükçe de on kat fazla üzülü­
yorum. Ne olur acı bizlere, yalvarırım. Yüreğinde in­
san duygusu vardır senin, herkese karşı iyi olmasını
bilirsin. Üzüntümüzü yok etm ek için bir şeyler yapma­
yacak mısın?
Ne bulacaksın sanki bu m anastırda? Hakikati de­
ğil, bunu sen de biliyorsun. M anastırda nefsini körleteceksin, ama oradan daha çoşkun, daha ateşli tutku­
larla çıkm andan başka bir şeye yaramayacak bu.
Bilmez misin ki, rahat, sakin ve dürüst hayatta,
hareketli, çapkın, romaneks ve sıkıntılı yaşayışındaki
kadar sevinç, akıllılık ve büyüklük vardır?
Bir serabın, hayalin, bilgisizlik tuzağının bir teviye oyaladığı zavallı sevgili kardeşim!. Ha! Başlangıçta
bu işte seni izledim ara sıra, bir idealdi henüz, hattâ
Aziyade’yi bile anladım ve onun için göz yaşı döktüm.
Ama şimdi, seni anlamıyorum artık, sende bütün gör­
düğüm, tiksinme, sözünden dönme, eline düştüğün
hiçliğin uyandırdığı yersiz korkulardır.
Geceleri uykusuz geçiriyorum. İçimden: «Sevme­
yeceğim artık onu, kararım karar!» diyorum, ama asıl
seni göğsümün üstünde işte o anlarda sıkmak istiyo­
rum.»
' Bu sözler Julien'e dokundu. Fakat, kendini haklı
göstermek ister gibi, ablasına şöyle karşılık yazdı:
«Hoş görülmeye lâyığım, çünki iç hevesini herkes­
ten fazla duydum ben, görülmedik biçimde de acı çe­
kiyorum; yeryüzünde nasibim olan durum , bilirsin ne
senin ne de çevrendekilerin durum ları ile karşılaştı­
rılamaz...»
Julien’in acılarını, ne İstanbul'dan sonra gönderil­
diği iç sıkıcı Lorient’nın, ne B rest’in, ne de «saçma»
Cherbourg'un çekici yönleri hafifletecek. Ne de yeni
aşkları - boşuna birer ruh bulmaya çabaladığı B rest’li,
ya da Bordeau’lu yırtık aşağılanacak. Venüslerle olan
ve sadece ateşli ten arzusunun kısa süreli hevesleri,
ya da tutkuları... Bununla birlikte, iyileşmeye doğru
yol alm aktadır. 1878 baharında «daha iyi olduğunu,
yeniden yaşama gücü» bulduğunu söyler. İskam bil ve
Boule oynuyor. «Yaşayan her şeyin baharla yeni­
lenmesini, besisuyunun dallara doğru yürüyüşünü,
sonsuz tabiat kuvvetlerinin güçlü dönüşünü» tadar.
Bu iyileşmenin temel sebebi şu olaydır: Julien
macerasını başka bir alana aktarm aya başladı. İlk ro­
manını yazdı. Bunun için hâtıralarına baş vurm aktan,
hâtıra defterinden sahifeler koparm aktan başka şeye
ihtiyaç duymadı.
Bu teşebbüste şan ve şöhret hırsından bir zerre
yoktur; şimdiden hatırı sayılır hayat görgüsüne rağ­
men, alçakgönüllü, çekingen olan Julien edebiyat ala­
nında ün kazanmayı hiç düşünmezdi. Yazar olduğunu
bilmez, öyle olmayı dilemezdi. Yayımla uğraşanlar,
yayımcılar bulmaya çalışanlar, arkadaşları —özellikle
Jousselin - Plum kett— oldu. Jousselin daha da ileriye
gitti: Bol bol teşvik etti onu yerinde eleştirm eler yap­
tı, kesin m etnin yazılışında ham aratça işbirliği etti.
Para kaygusu yoktu yazarda. Hiç değilse başlangıçta.
«Sadece içini kemiren şeyleri dile getirmek» isteği varF : 13
194
Halka açıkladığı ilk olay, Hatice olayı oldu. Hatıra
defterinin küçük Çerkesle olan teiniz sevgiyi anlatan
bölümü, bir kaç yayımcıya gönderildi, ilk alanlar elyazmasım geri çevirdiler, hattâ kimisi pek kaba bir
biçimde. Sonunda, zekî bir oyukucu eseri beğendi,
Calmann - Levy Yayınevi de yayımlamayı üzerine al­
dı. 1878 M artında, Julien hâtıra defterine bu basit baş­
langıç için şöyle yazdı: «Paris’te iki gün, yayımcı Michel - Lövy'nin telgrafla çağrısı üzerine.» Ok yaydan
çıkmıştı. Bir süre sonra beş yüz frank yazar hakkı
alan bir yazar doğm uştur. Küçümsenecek bir para de­
ğildi bu. Yirmi beş yıl önce, Fiauber Madame Bovary’nin bütün haklarını beş yıl sürece Michel Levy’ye aynı
paraya satm ıştı.
Roman, yazarın adı olmadan m or renkte bir ka­
pak içinde 1879’da çıktı; süs olarak kapağın üzerinde
bir Türk kadını gösteren resim bulunuyordu. Aşırı
uzunluktaki başlık okuyucunun m erakını kamçılaya­
cak biçimde ayarlanmıştı. Aziyade (İstanbul 76—77)
İngiliz donanmasından, Haziran 1876 da Türkiye hiz­
m etine girmiş, Kars önlerinde 27 Ekim 1877 de vurul­
muş bir üsteğmenin notlarından çıkarılmış parçalar.
Gazetelere gönderdiği bir notla yayımcı kitabı:
«ince zevkli halka seslenen ve onun dikkatine yara­
şır» bir rom an olarak sundu. «Adının gizli kalmasını
gerekli bulan yazar, bizi Doğu'nun tam ortasına gö­
türm ekte. Kitabı, tadına doyum olmaz saf bir aşk;
okuyucu bunda, romanesk olaylar arasında, sıcak ve
renkli hikayeler, beklenm edik ve orijinaliteyle dolu
tablolar, dokunaklı aşk sahneleri, sürükleyici bir duy­
gu çoşkunluğu ve insanı çeken, etkisi altına alan taş­
kın b ir hayat bulacak.»
195
Aziyade oldukça acemice meydana getirilmiş bir
romandı. Meydana getirilmiş de denebilir miydi ki? Ya­
zar, plâna aldırış etmemiş, «Hâtıra Defteri»ndeki ta­
rih sırasını izlemekle yetinmişti.
O günlerin natüralist rom anlarına alışık okuyucu
için üslûp, m erak uyandırıcı, azıcık şaşırtıcı idi. Ba­
zı kere küçük paragraflar, kısa ve tasvir edici cümle­
ler, bazı kere ritim li, Kitab-ı Mukaddes'in etkisi pek
belirli güzel bir nesir, bazı kere tum turaklı, rom antik
uzunca parçalar ve bir bıkkın’ın Byron vâıi konu dışı
sözleri...
Kelimenin herkesçe bilinen anlam ına göre, pek
ruhbilim yoktu, ama dış daşranışlann hatırlanm asına
dayanan ruh tasvirleri bulunuyordu. Nitekim Aziyade’nin çizgileri: «Benimkiler üzerine dikilmiş iki iri
yeşil göz»ü vardı. «Kaşları koyu renk, hafifçe çatık,
birleşecek kadar yaklaşıktı; bakıştaki ifade, enerji ve
saflık karışım ı idi; insanın çocuk bakışı diyesi geli­
yordu; o denli tazeliği ve gençliği vardı.»
Boğaziçi'nin kayıkçısı da okuyucuya aynı biçim­
de: «O memleketin en eski heykellerinde görüldüğü
gibi küçük küçük lülelerle ayrılmış acaip bir sakalı
olan adam» olarak sunulm uştu, «önünm de yere otu­
rur, çok m erakla incelerdi beni. Elbisem, özellikle fo­
tinlerim onu iyiden iyiye ilgilendirir görünürdü. Naz­
lı haller, Ankara kedisi görünüşleri ile gerinir ve inci
kadar parlak iki sıra küçük dişlerini göstere göstere
esnerdi... Kaldı ki çok güzel bir yüzü, dürüstlük ve
akıllılıkla parıldayan gözlerinde büyük b ir tatlılık var­
dı. Üstü başı lime lime, ayakları, bacakları çıplak,
gömleği param parça, fakat dişi bir kedi kadnr temiz­
di.»
196
M acerasının temelinde pek az değiştirme yapmış­
tı Julien. Sadece adlarıiı yerine başkalarını koymak
ve «yersiz araştırm aları daha iyi şaşırtm ak amacıy­
la» kimi olayları değiştirip düzeltmekle yetinmişti.
Hatice, Aziyade oluyordu. Bu adı belki Victor Hugo'nun Albeyde'si telkin etm iştiAlbayde mezarında.
Güzel ceylan gözlerini kapadığından beri,
Uyuyamıyorum ve gece gündüz, yanan başım dalıp
dalıp gidiyor
Yanaklarımdan yaşlar süzülüyor ip gibi.
Samuel, Daniel olmuştu. Julien’le dostu Jousselin
de Ingiliz donanmasından iki subay: Loti ve Plunv
kette. H atice’nin başuıa geleni bilmeyen yazar, belli
belirsiz kestirilen bir olacağı önceden benimsemiş:
Kadın kahram anına trajik bir sonu uygun görmüştüAziyade’nin ölüm ü peşinden sevgilisi de müslümanlık
em rinde can veriyordu.
İlk eleştirm e —burada tek değeri olan eleştirme—
sıcak ilgiden uzaktı, ama kötü değildi. Politika ve Ede­
biyat Dergisi’nin 22 Şubat 1879 yılında Maxime Gaucher şöyle yazdı:
«Ruh ve ten zevklerinin karıştıkları bu macera,
pek rom aneks... O Loti de pek acaip, hiç hoşa gitme­
yen bir tip... Çok bilmiş halleri, ahlâkla ilgili her şeye
dudak bükmesi, kıyasıya bencilliği, dostlarına, kendi­
sini yalvararak geri çağıran ailesine karşı gösterdiği
katılık insanı sinirlendiriyor, çileden çıkarıyor. Dost
m u? Dost diye kimse yok. Ablasına karşı sevgi mi?
Belki, ama bu da bir alışkanlık işi. Gözü, gününü saç­
197
larını düzeltmek, tırnaklarına kına sürm ekle geçiren
o Aziyade'den başkasını görmüyor... Bu böyleyken...
Doğruyu söylemek gerek, yazarını bilmediğimiz bu
kitapta, kabiliyet var, renkli tasvirler, canlı sahneler,
iyi belirtilm iş silûetler ve bir kelimeyle ruh ve üslûp
var.»
Başarı, orta olduysa da kitap biraz yankı yarattı.
Yazarı tanıtacak ve gelecek eserin parlak başarısı­
nı hazırlamaya yetecek kadar b ir yankı.
AZİYADE
«Çok dolaştım dünyayı, özellikle sevdi­
ğim Doğu’da oturdum.»
(Hâtıra Defteri)
«Türk toprağında, Aziyade ile birlikte
benden bir şeyler yatar.»
(Doğu'dan Görüntü)
1876 yılı Balkanlar’da oldukça tehlikeli bir uluslar­
arası buhranın başlangıcı oldu: Büyük Avrupa devletle­
rinin birbiriyle yanşm ası, padişahlarm kötü yönetim­
leri, hıristiyan azınlıkların kaynaşması o bölgeyi, sü­
rüp giden bir ateş yuvası haline getirmişti. Selânik’te
Fransız ve Alman konsoloslarının öldürülm eleri üze­
rine, Türk sularına bir kaç savaş gemisi gönderildi.
Hâlâ Couronne zırhlısında bulunan Julien, Pire’ye uğ­
radıktan sonra 16 Mayıs'ta Selânik körfezine girdi.
Diplomatları öldüren altı kişiyi görmek için tam za­
manında vardı oraya: «Yüzleri gerilmiş ve darağaç
ları öylesine alçaktı ki, ayakları yere değiyordu.»
Doğu dünyası Julien için tam bir yenilik sayılmaz­
dı. 1870, Şubat’ında Jean Bart gemisi İzm ir körfezine
demirlemişti. Julien’in ilk izlenimleri pek büyüleyici
olmamıştı. Ama, 1876 da yavaş yavaş memleketin «Biz­
200
den daha ilkel elbette, daha zorlu am a daha iyi yara­
tıklar olarak gördüğü halkının çekiciliğine kendisini
kaptırır. Yoksul genç subay, m üslüm anlardaki doğal
eşitlikten, karşılayışlarındaki sıcaklıktan,
Türklerin
saf imanından ve uygarlıklarındaki istiğrak’a dalma,
kardeşlik, iç güzelliği, hayal kurm a ve acım a nitelikle­
rinden zevk almaya başlar. Onu, çocukluğunun hıristi­
yan baskılarından biraz sıyırır gözüken Türklerin mu­
kadderat dedikleri yüksek düşünceyi de hor görmez.
Bütün bunları Selânik’e ayak basar basmaz gözüne
çarpan bir kadının —gelecekteki rom anının Aziyadö’si— dilber Hatice'nin güzelliğiyle birleştirir.
H atice’yi ilk kez, kentin üst kesimindeki Türk
m ahallesinde dolaştığı bir akşam görür: Bir harem
kafesinin kalın parm aklıkları ardında yeşil iki iri göz
ve gür kızıl saçlar.
Hatice İstanbul’a kendi yaşında başka bir çocuk­
la gelmiş küçük bir Çerkeş kızıydı. Satıcının biri, onu
yaşlı bir Türk'e satmış, bu Türk, de oğluna vermek
üzere yetiştirm işti. Oğul da baba da ölünce, onu İs­
tanbul’da gören bir adam almış, Selânikteki daha ön­
ce üç karısının bulunduğu eve getirm işti. On altı ya­
şında idi. Durgun bakışlı iri gözleri üzerindeki gür kaş­
ları, küçük ağız ve çenesi, düzgün ve minicik burnu
ile son derece güzeldi.
Genç kadınla Fransız arasında sanki kaderin kasten
yığdığı güçlükler bulunuyordu: Onunla anlaşmak, k a
nuşm ak ve ona yazmak imkânsızlığı; altıdan sonra ge­
miden çıkma yasağı ve çıkılacaksa, ancak üniform a­
lı çıkma emri; sekiz gün içinde, bir daha dönmemek
üzere dem ir alma ihtimali ve hepsinin üzerinde, ha­
remlerin yabanice göz hapsinde tutulması.
201
Böyleyken, Viaud genç Türk kızı ile ilişki kurm a­
yı becerdi. Türkçeyi bilmiyordu ama, onun yerine göz­
leri, saran ve Şehvetle parıldayan bakışı könuşuyordu.
İnce, okşayıcı elleri, el öpme biçimi, sesinin tatlı toııu,
kesin sonuç alan silâhlan idi. Samuel adındaki yerli
bir kayıkçının aracılığı sayesinde randevular elde etti.
Akşam, ışıklar söndükten sonra, Gladiateur den
çıkar, Samuel'in kayığına biner, üniform asını çıkanr,
Türk paşası kılığına bürünür ve «Türk ipekli hah,
yastık ve örtüleriyle döşeli başka bir kayıkta» Hatice'­
yi gidip bulurdu. Böylece Selânik körfezinde onunla
dolaşarak tadına doyum olmaz geceler geçirirdi.
Bir ay olduğu halde, .Tulien’le Hatice arasında hâ­
lâ karşılıklı bir tek düşünce söylenmemişti. Ama
Temmuz’un sonunda, genç kadın kayıkçıdan kendile­
rine tercüm anlık etmesini istedi ve Julien’e binlerce
soru sordu.
«Nerede doğdun'? Nerede yaşadın? Yaşın kaç?
Annen var mı? T a n n ’ya inanır mısın? Siyah insanla­
rın memleketine gittin mi? Çok m etresin oldu mu?
Memleketinde bir bey misin?»
Kendisi de hayatını ve düşüncelerini anlattı:
«Diyor ki, diye çeviriyordu Samuel, Tannsı se­
nin Tanrınla aynı değilmiş ve K ur’an'a göre kadınların
bir ruhu olduğuna pek emin değilmiş. Sen gittikten
hattâ ölümden sonra bile birbirimizi göremeyeceğimi­
zi düşünüyor bu yüzden ağlıyormuş..»
«Şimdi de, dedi, Samuel gülerek, kendisiyle bir­
likte hemen denize atılıp altılmayacağını soruyor.
,202
Birbirinize sarılmış halde dibe batacaksınız... Ben de
kayığı geri götürecek ve sizi görmediğimi söyleyecekmi.
şim.»
i
«Hay hay, dedim, ben de, elverir ki o ağlamayı
kessin; (hemen yapalım
istediğini, böylece
bitm iş
olur.»
Hatice anladı, kollan ile titreyerek boynuma sanldı, ikimiz dc suya eğildik. K orkan ve dem ir gibi
pençesiyle bizi tutan Samuel:
«Yapmayın bunu, yapmayın, diye haykırdı. Kor­
kunç b ir öpüşme olur bu. Boğulurken insan birbirini
ısırır ve çok çirkince bakışır.»
Bu sözler, Fransızcanın ifade edemiyeceği. bir çiğ­
likle sabir dilinde söylendi. Hatice'nin gitme saati gel­
mişti. hemen aynldı yanımızdan..»
Bununla birlikte, gün geldi, Teğmen Viaud İstan­
bul’a gitmek üzere Selânik’ten hareket etm ek zorunda
kaldı. Sevgililer için ayrılış oldu bu.
Osmanlı başkentinin büyüsüne kendini kapıp
koyvermekle Julien acısını biraz dindirdi. İstanbul,
şehircilik yönünden üstün bir yer değildi. Avrupa baş­
kentleri standardından uzaktı. Kirliydi, pek bakımsız­
dı ve başıboş köpekler istedikleri gibi sokaklarda do­
laşıyordu. Modern Cosmopolis'den ürkm üş ve tiksin­
miş genç idealistin beğendiği de tam b u y d u
işte.
Boğaziçi’nin ve M arm ara’nın üzerinde a n
fiteatr biçiminde j'ükselmiş bu çok eski kentin c-şşiz
tabiatı, m anzaralarının güzelliği, m inarelerin ve camile­
rin gri siluetleri, İstanbul’un hem fâkir hem müslü­
man, hem tehlikeli, hem arınm ış havası, Boğaziçi’nin
insanı m est eden manzarası, muhayyilesi üzerinde pek
büyük etkiler yaptı.
203
Rejim in şatafatı da ona tesir etm ekten geri kal­
madı. 7 Eylül 1876 da yeni padişahın culûs töreninde
bulundu. «Ağır ağır ve azametle yürüyen, koşumları
altın ve kıymetli taşlarla süslü heybetli bir kır ata
binmiş» Abdiilhamid’i gördü. Onu «Yaldızdan pırıl
pırıl parıldayan atlar üzerinde izleyen yeşil cübbeli
ŞeyhUlislâm’ı, kaşmir sanklı emirleri, altın şeritlerle
süslü ak sarıklı ulemâyı» büyük paşaları, büyük dev­
let ricalini gördü...
«Eyüb’ün tepelerinde gözler önünde, Türk hanım
lam ım hareketleri yayılırdı. H er biri ayaklarına ka­
d ar parlak renkli ipekliler içine sarılm ış bütün bu
kadın vücutları, siyah gözlerin göründüğü yaşmakla­
rın altına gizlenmiş bu beyaz yüzler, selvi ağaçlarının
altında m ezarların boyalı ve süslü taşla n ile kanşırdı. Bu öylesine tuhaf ve renkliydi ki, insanın bu tab­
loya bir gerçekten ziyade, konulanm Doğu'dan alan
sanrılı bir ressamın gerçekçi olmayan b ir kompozis­
yonudur, diyeceği geliyordu.»
Beyoğlu'ndaki yeri kendini sıktığından, Viaud,
Arif adı altında Ahmet ve sadık Samuel'i ile birlikle
eski İstanbul’a, kutsal Eyüb semtine gidip yerleşti.
Yoksul, fakat cami yönünden zengin ve hülyaya pek
elverişli bu mahallede, kendine gösterişsiz fakat sı­
cak bir ev, esrarlı bir ev, Asya ipekleriyle, mavi <sa­
tenle döşeli ve gül suyu kokan bir Türk evi meyda­
na getirdi.
,
Arada, olayların m utlu bir yardım ı ile, Hatice'nin
yaşlı efendisi Selânik'i bırakıp İstanbul'a taşındı.
Onunla gelen Hatice, Eylül ayından itibaren Julien'i
yeniden buldu. îri yeşil gözleriyle hep güzel, şehvetli,
204
narin ve baş döndürücü idi. Uyuşuktu ama, nakış iş­
lemesini, gül suyu yapmasını ve adını yazmasını bi­
lirdi. O günlerde Tiirkçeyi başını gözünü yararak ko­
nuşan ve yeterince anlayan Julien, uzun ve içli dışlı
konuşm alar yapabiliyordu onunla. Sadece ten tutkusu
değildi bu artık. Daha derin, daha ateşli, daha şefkat­
li, daha çıkarsız, daha ince bir sevgiydi. Uzun aşk ha­
yatında, ilk ve belki de son defa, Julien kalbinin sul­
tam tarafından gerçekten seviliyordu, tik ve belki de
son defa, mekân ve aşk içine çift sığınışı gerçekleştir­
mişti. Daha sonraları Lawrence, ondan spnra da Dabit gibi: «İki varlığa tam sahip oluş, kaçıp kurtuluş..»
diye haykırabilirdi.
Gemide Julien’in arkadaşları, gizli hayatı hakkında
hiçbir şey bilmezlerdi. Subay salonundaki yem ekler
de «Her zaman keyifli ve yeterince hür konuşulan ye­
meklerde». Viaud görüşmelere katılırdı. Oldukça so­
ğuk, ufak tefek, hemen hemen sakalsız olduğundan,
üzerinde bir yeni yetme havası vardı. Ve bu pek taze
gençlik havasım giymeye alışık olduğu İngiliz deniz­
cilerinin ceketleri daha da arttırırdı. Yalnız çıkardı
karaya ve ona, İstanbul’da Türkler gibi giyinmiş ve
halktan kişilerle b ir • arada rastlayanlar şaşarlardı.
Onu az zeki ve kalın kafalı bulanlar da vardı.
Ne var ki, olaylar bir kaç ay sonra iki sevgiliyi
ebediyen ayıracaktı. 1877 Ocağı sonunda, savaş patla­
mak üzereydi. Boğaz’da büyük bir hareket göze çarpı­
yordu.
«Taşıt gemileri savaşa giden erlerle dolu gelip gi­
diyor. Her yönden er yağıyor. Asya'nın içlerinden,
Acem sanırından, hattâ Arabistan ve M ısır'dan. Tuna
boylarına ya da Gürcistan’a gönderilmek üzere ivedi-
205
likle donatılıyorlar. Giimbürtülü mızıkalar, Allah adı­
na korkunç haykırm alar gidişleri selâmlıyor, her gün.»
İslâm lığa gittikçe bağlanan ve Türkiye'ye «Yok
edilmek istenen bu güzel ülkeye» karşı yüreği sevgiyle
dolu olan Julien bir an orduya yazılmayı düşündü. H a t
tâ bu istekle, genç «gâvur»la ilgilenir görünen kimi pa­
şalara bile baş vurdu. Ama şeref duygusu ve annesinin
hâtırası, yüreğindeki bu arzuyu bastırdılar.
Bu takdirde Türkiye’den ayrılacaktı. İstanbul'da
kalışının son anları Julien'in hafızasından silinmeye­
cekti.
«... O pek karm aşık ve bir çok şeyin birbirine ka­
rıştığı duyguları nasıl anlatmalı: Aşkımızın uyandır*
dığı o korkunç acı, İslâm ’ın bu büyük kentindeki ölü
üzüntü, yaklaşan ilkbaharın o güzelliği, ıssız sokakla­
ra şeftali ağaçlarının pembe çiçeklerini serpen ılık yel..
Demir alm adan önceki son günler, ilkbaharın başladı­
ğı, sokaklarının her köşesinde hoş kokularını her yöne
saçan fulya çiçeklerinin satıldığı İstanbul’da o son
saatler, veda için o son ziyaretler...»
Sonunda 17 M art 1877 de Julien, Gladiateur savaş
gemisiyle yola çıktı, güzel Hatice’den de ebediyen ay­
rıldı.
Hiç unutm adı onu. Eline fırsat geçer geçmez, Rochefort’daki odasını Asya ipeklisinden yastıklar ve Türk
biblolarıyla süsledi. Zaman zaman işte orada, n a r
gilesini içerek İstanbul'u «ve duru yeşil gözlü sevgi­
lisini» dalıp düşünürdü.
Başlangıçta Hatice’den haberler «anlaşılması güç
bir Türkçeyle yazılmış um utsuz ve gitgide sıkıştırıcı-
206
küçük mektuplar» aldı. Bunlarda Hatice, kendisini bıTakmamasını, yalvararak istiyordu. Evlenmek için onu
Fransa’ya getirmeyi sahiden düşündü. Hatice'nin kaç­
ması için hazırladığı tasan d a yardım etmesi için, ora­
daki bir dosuma, Pogaritz adındaki bir M acar'a bile
yazdı. Ne var ki, Macar gönüllüler taburuna yazılmış
olan Pogaritz'i Ruslar öldürdü.
Genç kadını yeniden görmek için Julien bir kaç
deneme daha yaptı. Fakat, çok geç oldu bunlar. Son­
ra ne yapabilirdi ki uzaktan?
Julien son denemelerine geçtiği sıralarda, öteki
karılarınca ele verilip «düşman hizmetçilerden başka­
sının girmediği ıssız dairesine, dört duvar araşm a
atılan», kuzeye bakan kötü b ir odaya kapatılan Hati­
ce'nin bir ayağı çoktan çukurda idi.
Herkes tarafından bırakılm ış bir halde ve büyük
acı içinde 1880 Haziranında dünyaya gözlerini yumdu.
AŞKTAN YÜZÜ GÜLMEYENLER
«Evet, açın kafesleri, açın harem leri...
Ama, pek de çabuk açmayın, yoksa mahpus
yavru kuşlar, tecrübesiz kanatlarının onları
nereye götüreceğini öğrenmeden önce, çıl­
gınca bir uçuşa kalkışırlar.»
(Dünya ölçüsündeki Başdönmesinin Bazı
Yönleri)
Ebedî yolcu Doğu'dan 1902 M art’ında dönm üştü
Aşırıca yorgun bulunduğundan, üç aylık b ir dinlenme
izni aldı. Yeniden göreve başladığında, Rochefort De­
niz Kum andanına yaver olarak atandı. Doğduğu kent­
te bir buçuk yıla yakın kalacak, özellikle yolculuk not­
larına son şekillerini vermekle uğraşacaktı.
1903
yazında İstanbul’da demirlemiş, Vautour
adındaki ufak bir zırhlının kum andasını almakla gö­
revlendirildi. Gemiye Ağustos sonuna doğru ulaştı.
Bargone adında, fakat Claude Farrere takm a adı altın­
da Loti'nin izinde yürümeyi deneyecek bir deniz teğ­
meni, kum andanlığın el değiştirme töreninde hazır
bulunuyordu: Savaş gemisinde, yeni b ir kum andanın
görev alışını tesbit eden geleneksel sözler duyuldu:
«Fransız milleti adına! Subaylar, assubaylar, tay­
fa! Firkateyn yüzbaşısı Julien Viaud'yu kumandanınız
olarak tanıyacak, iyi hizmetle ve Fransız silâhlarının
208
başarısıyla ilgili her şeyde ona itaat edeceksiniz...»
Pek kısa, pek ufak tefek, fakat başı dik, duruşu sert,
derin ve gözle görülür derecede heyecan içinde bulu­
nan bu adama bakan tayfanın itaate önceden karar
vermiş bir hali vardı.
Farrere, Loti’yi «görünüş yönünden tuhaf ve ger­
çekten unutulmaz» buldu. Pek ufak, pek narin, ama
kıvrak ve kuvvetli. Sonra olağanüstü bir yüz:
«Kartal burnu biçimindeki profil, noktası nokta­
sına mumyası Kahire Müzesi’nde bulunan firavun
Ramses ilin in profilini andırıyordu... Karşıdan bar
kılınca, daha da görülmedik cinstendi. Serapa gözdü
sanki; her zaman faltaşı gibi açılmış olan bu hareket­
siz gözlerin bakışı öylesine sabitti ki bu yüzden bulan>k bir hal alıyorlardı.»
«Evet, Loti'nin M ısırlılarınkini andıran başını ve
çok sabit gözlerinin -r-yarı yarasa, yarı kendi— bakışı­
nı dem ir atm ış b ir geminin güvertesine doğru kaldı­
rırken gördüğüm ilk hayalini, hafızamda hep sakla­
yacağım...»
O günlerde Loti’yi İstanbul'da gören başka bir ya­
zar, Madam Gerard d’Houville, onun büyüleyici ve
baştan çıkarıcı niteliklerinden derince etkilendi.
«Yanan pastil, am ber ve gül nargilesi kokan kü­
çük salonda, insanı büyüleyen bir gece geçirdik, di­
yor. Ayağında m uslinden geniş şalvarı, sırtında koyu
kırmızı yaldızlı cepkeni olan Anadolulu hoş bir ka­
vas, davetlileri buyur ediyordu... Türk hanım larının
kafesleri ardına hapsedilmeleri gibi, yaldızlı kupala­
ra sokulmuş küçük fincanlar içinde kallavi kahveleri
209
içildi; her cins şekerleme yenildi, kırmızı lâmbaların
ölgün ışıkları da çok çeşitli nişan ve madalyalarla
dolu bir vitrini aydınlatıyordu.»
Julien, içinde az çok korku da olarak, Aziyade’nin
dekorunu yeniden bulm uştu. Ne m utlu ki modernleş­
mekten dikkatlice kaçınmıştı: Sokaklar gece çirkeften
geçilmiyordu, «ilerleme» ve konfora tutkun yolcular
da Türk başkentini eskisi kadar pis ve az konforlu bu­
luyorlardı.
Haticp’nin günlerinden beri kadınların giyinişi az
değişmişti^ «Yaşmak dedikleri ve gözlerinin görünme­
sine imkân bırakan eski beyaz başörtü yerine, ferace
dedikleri açık renk uzun yeldirme yerine, şimdi çar­
şaf, yani gözleri bile saklayacak şekilde yüzün üstüne
indirilen küçük kara bir bez ile vücudu baştan aşağı
saran ve aşağı yukarı her zaman siyah olan bir örtü
giyiyorlar.» Ama İstanbul değişmemişti'. Manzaralı
yerler aynı, güzel, esrarlı ve heyecan verici kalmıştı.
Loti şehri, akşam, binlerce lâmbanın «sokaklarda
yansımaya başladığı zaman» seyretmeyi severdi; «Bir
şey onu şehre umutsuzca bağlıyordu, ne olduğunu
pek tammlayamıyordu, engin ve değişik şehrin üzerin­
de, havada dolaşan bir şey, hiç şüphe yok, kadın ruhla­
rından, savın iş olduğu ve birbirine karışan kadm ruhla
rından yükselen bir şey», zira aslında bir yere ve eş­
yaya bizi bağlayan hemen her zaman bu olur.
1904 İlkbaharında, Nurınnisa imzasını taşıyan bir
m ektup aldı. Meçhul m ektup sahibi bir görüşme di­
liyordu. H atice’nin hâtırasıyla heyecan içinde bulu­
nan Loti kabul etti.
F : 14
210
1904
Nisanının 16‘sı Cumartesi günü, İstanbul'dan
birkaç fersah uzaklıkta sessiz ve hazin bir köy yolun­
da esrarengiz bir randevuya gitti. Boğazın Karadeniz’e
açıldığı yerin karşısında ve meçhul kadının kendisini
beklemesini söylediği ıssız küçük kahvede, arkadaşı
Masmejean’la bir masaya oturan Loti kadının gelmeye­
ceğine inanmaya başlıyordu. Bununla birlikte, biraz
sonra «bir arabanın, gelip duran bir arabanın belirdi­
ğini gördü; içinde işaret veren, evet, evet, işaret ve­
ren peçeli kadınlar vardı.»
«Arabadan, kimsenin geçmediği ve kudurm uş rüz­
gârın yaladığı yola indiler. Üç kişiydiler, ipekten uzun
kuyruklu etekleriyle, zarif halli, narin ve genç üç ka­
palı kara hayalet...»
Loti yaklaşınca, kadınlardan biri: «Mösyö Loti,
değil mi? diye soruyor...
Üçü de selâmlıyorlar ve
«beyaz eldivenli minyon ellerini» uzatıyorlar. Konuş
ma başlıyor. Yirmi dakika kadar birlikte yürüyorlar.
Adlarını söylemeyi reddedip çarşafları altında gülümse,
mekle yetiniyorlar: «Ruhlar, ruhlarız biz, diyorlar.»
Türk askerlerine dikkat işareti verildiği bir an,
askerler görünüyorlar ve bu kepazelik karşısında ne
yapacaklarım bilemeden dikilip kalıyorlar... Küçük
kara bayanlar bir yaprak gibi titriyorlar. Ama asker­
ler geçip gidince, kadınlar kaçınır bir halle arabaya
biniyorlar...»
O akşam yazarın hâtıra defterine yazdıkları bun­
lardır işte.
Loti bu genç kadınları, özellikle aralarından birini
adı Leylâ olan fakat kendisinin Canan adım verdiği
birini saran esrara vuruldu:
211
«Üçünün en tatlısı Canan’a gelince,
örtüsünün içinde o kadar esrarlıydı ki...»
ebedî kara
26 Nisan’da, Eyüp mezarlığında ikinci randevu.
Mezar taşları arasında yarenlik. Ani bir baskın görüş­
meyi yarıda bırakır:
«Konuşmak üzere oturuyoruz. Esrarlengiz küçük
hanım lar yaptıkları şeyden ötürü tir tir titriyorlar.
Ve, yine ilk keresinde olduğu gibi, randevumuz çılgın
bir kaçışla son buluyor...»
Issız bir çıkmaz sokaktaki bir İstanbul harem in­
de; Loti hastalandığı zaman, Taksim ’deki
Fransız
Hastahanesinde; V autour gemisinde; üç küçük «ruh­
tan» Zinnur adında olanın evinde; Hatice'nin mezarı
başında olm ak üzere randevular birbirini izledi. Son
buluşma çıkmaz sokaktaki evde olur.
1905
M art’ınm 3’ü Perşembe günü, Loti çok üz­
gün olarak şehirden ayrılıyordu. Veda sahnesini def­
terine şöyle yazıyor:
«Sevgili Türk dostlarım ın gönderdikleri adam, on­
lardan bana bir demet getiriyor. Onlar da, işte şurada,
insandan geçilmeyen rıhtım da zorlukla ilerleyen ka­
palı bir arabadalar; bir dakika kadar kara peçelerini
kaldırıyorlar, yaş içindeki gözlerini görür gibi oluyo­
rum, peçeler hemen iniyor, araba gidiyor...»
Gerçekte bu üç kadından, birisi m adam Lera (ede­
biyat alanında March Helys) adında bir Fransız, öteki
ler de Zinnur ile Nuriye Nuri adında y an Türk iki kız
kardeş. Madam Lera orta değerde bir rom an ile, ka­
dın hayatı ve feminizm üzerine vesikalara dayanan in­
212
celemeler yazmıştı. Bütün kalbiyle acıdığı iki Müslü­
man dostunun kaderiyle içten ilgilenirdi. Zinnur'la
Nuriye'ye gelince, bunlar da soyca Fransızdılar. Tür,
kiye'ye yerleşmiş, Reşat adını alarak Müslüman ol­
muş Châteauneuf adında bir kontun torunlarıydılar,
iki kızkardeşin babaları Nuri Bey, Reşat Bey’le b ir
Çerkeş kadından doğmuştu. Bu üç genç kadın, oldukça
nezaketsiz fakat usûle uygun hileli bir kurnazlık düşün­
müşlerdi: Leylâ hanım ın gerçek b ir Türk olduğuna Lo
ti’yi inandırdılar —Loti de kandı— oysa Leylâ, Paris'li
madem Lera idi. Ona, —kısmen Fransız kadının uy­
durduğu, kısmen de harem lerde m ahpus Türk dost­
larının söylentilerine dayanan— Leylâ’nın gördüğü iş­
kenceleri ayrıntılarıyla anlattılar. H attâ Leylâ görüş­
meye vazıt yohıyle devam etti. Ona içinde güya sır ola
rak bildirdiği noktalar bulunan
m ektuplar yolladı.
Macera, hilenin elebaşısı madam Lera yönünden, bil
m ektupla son buldu; kadın bu m ektupta yazara canı­
na kıyma kararından ve Loti’nin Türk kadını için ya­
zacağı kitabı okum adan gitmek zorunTuğu karşısında
duyduğu acıdan söz ediyordu:
«Ya kitabınız? Demek onu okum adan göçüp gi­
deceğim. Böylece ruhunuz ne hissetti onu da öğrenmiş
olacağım. Ruhunuz hayatın
hazinliğini ve korkunç­
luğunu, uyuyan ruhları uyandımak, sonra da kollarını
kanatlarını kırm akla işlenen suçu, varlıkları eşya ni­
teliğine indirme alçaklığını anladı mı ki? Çünkü ben
bundan ölüyorum. Bizim hayatımız, vavaş yavaş ölüm,
kuma batıştır. Oh! Kabul edin. Hiç değilse ölümüm
Müslüman kardeşlerim e yarasın! Hayatım bovunca on­
lara iyiliğim dokunmasını ne kadar isterdim! Tatlı
kuruntularım olduğu dönemde onları uyandırmaya
213
çalıştım. Ama, hayır uyuyun zavallı ruhlar! Kanatları­
nız olduğu aklınıza hiç gelmesin sakın! Ya daha önce
uçmuş olanlar, başka rüyalar görmüş olanlar! Ey Lo­
ti, size emanet ediyorum onları! Onlardan söz edin!
Düşünülen dünyada koruyucuları olun onların. Ve he­
pimizin göz yaşının vebali, şu saatteki iç acımın güna­
hı bizleri inletenlerin boynuna.»
Loti oyuna geldiğini hiçbir zaman bilmedi. Öldü­
ğü güne kadar «aşktan yüzü gülmeyen» bu üç kadının
m utlak varlıklarına inandı. Kendileri konusunda bir
roman yazma isteklerini yerine getirm ekten ve Türk
kadınının dâvnsmı savunm aktan kaçınmadı.
Kolay olmadı bu onun için, çünki Türkiye'yi sevi­
yordu ve Müslüman kadınların avukatlığını yapınca
halkın sevgisini kendinden çevirme tehlikesi"vardı. Ki.
tabın teması «aşktan yüzü gülmeyenlerin» efendileri­
ni gocundurabilirdi. öte yandan, Loti ne «tezi» ne de
savunma işini severdi. Müslüman kadınların tüm
kurtuluşlarını dilerdi. Gerçek içine, ilerleme için itil­
meleri, hayat için mücadeleye sürülm eleri fikrine kar­
şıydı. Esasen bu konudaki kuruntularım kahramanı
Andre Lhery’nin ağzından ortaya koyar:
«Ben düne bağlı bir adamım, dâvanızı tersine sa­
vunursam karışmam . Benden beklenebilir bu, ha! İn­
san acısının alanını genişleten öğretmenlere, yüce
profesörlere, bütün o kitaplara, savaş!.. Ataların m ut­
lu huzuruna dönüş dilerim...»
Bununla birlikte, Loti, Fransa’ya döner dönmez
kitabı yazdı. Onu bir ödev gibi, adalet ve insanlıkça
kendisine yükletilen bir zorunluk gibi yazdı. Adlan
214
yerleri değiştirdi, Canan'ın uslûbuna kesinlik ve giiç
kattı, ayrıntılarla ilgili noktalar için belge toplam a­
ya önemle çalıştı, verilen tem a ve yaşanılan macera
etrafında bir rom an yarattı. Sonunda 1906 M artının
15’inde, La Revue des deux Mondes, «aşktan yüzü gül
meyenler»i yayımlamaya başladı. Önsözünde, Loti ro­
m anının konusunu açıklıyordu: «Bugün Türkiye ha­
rem lerinde yaygın bulunan yüksek fikir kültürü ve
bundan doğan acılar.»
«Aşktan Yüzü G ülm eyenlerin başarısı hiç geçikmedi. Eleştirm eciler övmede hemen hem en birleşti­
ler. Halk kitabı kapıştı ve kitap yazarın ölümünden
önce dört yüz on dokuz kere basıldı.
Eser bir sahtekârlığa dayanıyordu. Bütün değeri­
ni kaybetmek demek m idir bu? Madam Lera olm a­
saydı, Loti böyle bir şaheser yazmayacak mıydı? Ce
vaplar belli. Olay, orta b ir değer taşıyordu belki, ama
bu Loti'nin olmayan bir şeydi. Geri kalan, Aziyade ve
İrlanda Balıkçısı yazarın dehasına uygundu.
En başarılı olarak canlandırılan hâtıralar, İstan­
bul üzerine olanlardır. Boğaziçi'nde güneşin batışıyla
ilgili bazı tablolar klâsik olarak kalmaya lâyıktırlar;
*Yanar halde batm akta olan güneşin üzerinde be­
lirlice görünen ağaçların koyu yeşilliği, yer yer deli­
niyor, ışık ve ışınlarla kalbura çevriliyordu sanki. Es­
ki yaldızlar, geniş bir sahaya rastgele dikilmiş, «çivi­
lerin altına aralıklı serpiştirilm iş m ezar taşlarının
b ışlıklan üzerinde şurada burada parıldıyordu., ö n
plândaki bu hüzünlü şeyler içinden, kale gibi dik duratı koyu renk yaprak demetleri arasından, bütün
banların aralıklarından, uzaklar, hiç bir şeyle kıyasla­
215
namayacak o büyük dekor görünüyordu. Lekesiz ak­
şam ların ateş rengi içinde set set indikleri bütün İstan­
bul ve körfezi. Aşağıda, tam aşağıda şu yakın m ezarlann
üzerinde set set indikleri Haliç'in suları, gök gibi kır­
mızı akkor rengindeydi! Yüzlerce kayık gidip geliyor­
du üzerinde...; bir ayna üzerinde dolaşan iri böcekler
gibiydiler. Karşıdaki kıyı, İstanbul kıyısı da gözle gö­
rülür şekilde değişiyordu! Denize bakan bütün evler, su
buharından ve dum andan meydana gelen o sürekli me­
nekşe sis içinde, gözlerden kaçar gibi siliniyordu; Istan,
bul bir serap gibi değişiyordu, artık hiçbir şpy bütü­
nüyle görülmüyordu, ne viranlık ne sefalet, ne de ba­
zı m odem yapıların çirkinliği; şimdi artık kenarlan
altın renginde koyu menekşe b ir silûetten, bir gök
yangınım maskelemek üzere perde gibi dikine konul­
muş m inare külâhlan ve kubbeden ibaret kocaman bir
şehir parçasından başka bir şey değildi. Ve havada öğ­
le namazındaki aynı sesler, dum , Tanrısal sesler, mü­
min OsmanlIları günün güneş batarkenki dördüıicü
namazına çağırmak için yükselmeye başlıyordu.»
Romanın temel düşünceleri de gerek çağdaş oku­
yucular, gerek ilerki kuşaklar için ilgi çekiciydi. Ger­
çek «aşktan yüzü gülmeyenler» bulunduğu şüphesiz­
di. Türklerin kendileri bile kabul ettiler bunu. Sayıla­
rı belki çok değildi, ama vardı; anlaşılmayanlar, baş
kaldıranlar, huzursuz ve tatm in edilmemiş rom antik­
ler olmuştu. —Türk kadın kahram anlardan biri olan—•
Fransa’da yaşadıktan, Türkiye'ye döndükten ve Türk
—Yunan savaşında hastabakıcılık ettikten sonra ca­
nına kıyan Zinnur, gerçek bir aşktan yüzü gülmeyen
oldu.
216
Aşktan Yüzü Gülmeyenler romanıyla Loti, 1908
ihtilâli ve özellikle Atatürk devrimleriyle henüz hür­
riyetine kavuşturulm am ış Türk kadınlarının kaderi­
nin geçici bir yüzünü tesbit etmiş oluyordu; oysa Aziyade'nin ve Canan'ın dostu olan Loti, bu devrimlerin
geniş çapı karşısında titrerdi.
MISIR'DAN GÖĞÜN KIZINA
«Bir gün gelecek, dünya bir uçtan bir
uca aynı hale getirilince, biraz oyalanmak
için yolculuğa çıkm ak bile artık çekici ol­
mayınca, yeryüzü oturulm ası can sıkıcı bir
yer olacak..»
(Madam Krizantem)
«Hilâl memleketlerindeki o hareketsiz­
lik hoşuma gidiyordu. Amaç, hayatı boş ye­
re çırpınmayı hor görerek en az acıyla ve
parlak um utlarla uyuşmuş halde geçirmekse,
en akıllı insanlar doğululardır.»
(Philae’nin Ölümü)
1097 de Yüzbaşı
yaptı: Mısır.
Julien Viaud son büyük keşfini
Firavunların ülkesini Ingilizler tarafından, turizm
ve genel olarak büyük düşmanı «ilerleme» tarafından
bozulmuş buldu. B ir piram itin gölgesinde m odem bir
otel, saygı bekleyen kalıntılar üzerinde ayarlanmış bir
lunch (îngiliz öğle yemeği) görmek kanına dokundu.
«Veremli îngiliz kızlarının ya da rom atizm alarım ku­
ru rüzgârlarla geçirmeye çalışan azıcık beyni sulan­
mış yaşlı îngiüz kadmları»nm üzerinde bıraktıkları e t
218
ki acı oldu. Topraktan mumya çıkarıciların bu işe gös­
terdikleri hırstan dehşet duydu.
Cook acentesinin kervanlarıyla Afrika’ya getirilen
burjuvalara bakarken, kılavuzların kulak yırtan hay­
kırışlarım . en kutsal şeyler karşısında turistlerin «to­
kadı hakeden gülüşlerini» duyarken, Loti «Yaban gü­
zellik elden gidiyor» diye düşünüyordu. İlerleme gü­
zeli yıkıyordu, ister Bask m em leketlerinin Hıristiyan
âyin töreleri olsun, ister Mısır tapınaklarının savunucusuz töreleri olsun, bütün töreleri yıkıyordu.
Ne getiriyordu yerlerine? Alkolü, fabrikayı, çalgı­
lı kahveleri, özellikle Japonya’yı bulaştırm ış, Doğu’yu
alçaltmış, okyanusun güçsüz yabanilerini perişan et­
miş, zavallı Raruhu'yu öldürm üş olan alkolü. Loti,
alaylı alaylı: «Meyhaneci bizim Batı uygarlığımız için
değerli bir öncüdür, içkilerimizin a şın kullanılmasıy­
la hafifçe güçten düşen her ırk, bu halden sonra, iler­
lemenin ve hürriyetlerin gerçek yoluna sürülm ek için
daha yumuşak, daha uysal kesiliyor» diye yazıyordu.
Kahire «bayağı bir ticaret ve zevk ambarı» olmuş­
tu, orada gülünç şekilde «alafranga» giyinmiş Araplar,
alkolün yarattığı utanç içinde hayvanlaşıyorlardı.
Fabrikada kullanılan fellahlara gelince, onlan «kömürtozu altında bozulmuş yüzleri, bulanıklaşmış gözleri,
m utsuz ve kötü ifadeleriyle» seyretmek dayanılmaz
olurdu.
Loti, Peygamberin öğrenimle ilgili temel kuralları­
nı unutm adıkları için Müslüman genç bilginleri kut­
ladı: «... öğrenm ek her Müslümanın ödevidir... Tanrı,
bilgiyi arayan bir kimseyi, din savaşında savaşan­
219
dan daha faala sever...» İslâm dininin geçmiş yüzyıl­
lardaki uygarlaştırıcısı rolünü yeniden kavram aları ve
çok geç olmadan yeniden harekete geçmeleri için on­
ları kışkırttı. Vaftçı akım a alkış tuttu:
«Fellahları insana garip görünen uykularında, ar­
tık gözlerini açmak, m odern eğitimle onları değiştir­
mek, bugün Mısır'lı seçkin bir yurtsever toplulu­
ğunun başarm ak istediği bir görev. Eskiden olsa, bana
b ir suç gibi görünürdü bu. Çünkü, bu inatçı köylüler,
im anlarının çok, arzularm m sa az olması yüzünden,
daha az acı veren şartlar içinde yaşarlardı. Ama bu­
gün, silâhla ya da ateşle öldürülen bunca fatihlerin
istilâsından daha ahlâk bozucu bir istilânın kurbanı­
dırlar.. Batılılar burada, her yana sokulmuşlar, onla­
rı ticaretlerine ve zevklerine âlet etm ek için uysallık­
larından yararlanıyorlar. Öyleyse, iki bin yıldan bu
yana uyuyan bu insanları uyandırm anın zamanıdır
belki!»
Vah, zavallı Mısır! Ve zavallı Nil! Diye düşünürdü
Loti.
«Eskiden sıcak aynası üstünde dünya haşmetinin
en büyüğünü yansıtan, Amon'un altın büyük gemisi a r ­
dında alay halinde bunca tanrı ve tanrıça kayıkları
taşıyan ve çağların fecrinde insan kekillerinde oldu
ğu kadar mimar! buluşlarda kusursuz saflıktan baş­
ka şey bilmemiş olan zavallı, zavallı Nil!. Ne düşük­
lük onun için! İki bin yıllık hor görücü uykusundan
sonra, bugün, üzerinde Cook Acentesinin yüzen kışla­
larını gezdirme, şeker fabrikalarını besleme. İngiliz
pam ukluları için balçığıyla ham madde sağlama yo­
lunda tükenmek.»
220
Bunünla bir'likte, Firavunların toprağında,, Loti,
bazı renkleri sevdi:
«Her şey pembe burada... önceden akla gelmiyor
bu... Oysa bu renk Mısır ve Arabistan’daki bütün
kumların ve bütün granitlerin rengidir.»
1909
yılı Loti’yi Londra’da buldu. Britanya Imparatorluğu’nun başkentine ilk gelişiydi. Yine ilk olarak
İngiltere hakkında bütün içtenliği ile iyi şeyler söy­
leyebilecekti.
O ana kadar, denizde ve sömürgede Fransa’nın ra­
kibi, Türkiye’nin düşmanı ya da kötü dostu, maddeci
uygarlığın bütün dünyaya ihracatçısı ve eski gelenek­
lerin yıkıcısı Ingilizlere karşı çok az yakınlık duy­
m uştu. Boers savaşı onu tiksindirm işti. Kraliçe Vic­
toria —Fransız denizcilerinin dedikleri gibi— yaşlı
«Kuin» öldüğünde, İngiliz filosunun «uzun uzun sal­
tanatlı top atışları» Redoutable'deki kam arasında
«Tristan ve İseult» operasından bir havayı çalm akta
olan Fransız subayına, ancak bir an ara verdirmişti:
«Binlerce başka yaratık, aşağı yukarı dünyanın her
bucağında ruhlarını onunla aynı zamanda teslim edi­
yorlar ve onlarla hiç meşgul olunmuyor; ne var ki bu
kadın, insanlar arasındaki en itibari inanışların en
eskisi, en çocukcası ile bir milleti, yırtıcı bir milleti
şahsında temsil ediyordu. Böyle olunca, memleketleri
ve denizleri saran teller şebekesi haberi yaydı, bunun
üzerine de herkesin rahatım kaçıran muazzam bir gü­
rültü koparılıyor.»
Loti, böylece, ayak basmayacağına yemin ettiği
bu kente geldi. Renksiz ve yağışlı bir gök altındaki
221
yeşil ve çiçekli büyük kasabaların güzelliği ile karşı­
laştı. Parlam ento binasının, «şu, suyun kenarında gri
dantelden bir falez gibi sivrilen, nehirde yüksek ve
hafif silûetler yansıtan bir çeşit gotik sivrilikler o r­
manının» güzelliğine ilgisiz kalamadı. Çiçekleri içine
sindire sindire kokladı, «her tarafta bir çiçek bollu­
ğu! en ufak balkon, en küçük pencere b ir bahçıvan
sepetini andırıyor». «Londra sokaklarının o gezginle­
rinde çok babacanlık» buldu.
Saraya dâvet edilip Kral ve Kraliçe’ye takdim
edildi. Nükteden yoksun bulunm ayan Edouard. ona
elini uzatıp babacan b ir gülümsemeyle:
«O! İngiliz düşmanı aram ızda deme!» Dedi.
«Haşmetlim, diye karşılık verdi Loti, öyle sanıyo­
rum ki eskisine kıyasla daha az düşmanım şimdi.»
Gerçeğin ta kendisiydi bu. Alman tehlikesini kav
radığından beri ikili anlaşm anın zorunluğunu anlam ış­
tı. Açıkça görm üştü ki, İngiltere ile Fransa’yı birbi­
rinden ayırma, milli birliği sağlam laştırdıktan sonra,
Alman siyasetinin am açlarından biridir. Fransa ve İn­
giltere’nin denizcilik ve sömürgecilik kavgalarını sün
gferle silmek ve her şeyden önce ortak bekalarını dü­
şünmek zorunda olduklarını anlıyordu.
Kraliçe Alexandra tarafından Buchingham Sara­
yın d a kabul edildi. Kraliçe, sadeliği ve öteki insan
nitelikleriyle onun kalbini fethetti: «Hoşgörürlük, iyi­
lik, doğruluk, bu Kraliçe’nin sözlerinde ve bakışların
da hemen nasıl da belli oluyor! Sonra, memleketimizi
içten sevdiği hissediliyordu.»
222
Loti öylesine etkilendi ki, Rangoun konusundaki bir
yazıyı hemen değiştirmeye ve hafifletmeye karar ver­
di: Bu yazıda Birm anya’daki İngiliz işgalini kınıyor­
du. Bir kaç zaman sonra, Madam Adam'a şöyle yazdı:
«Doğru, bu insanlar gönlümü çeldiler, onlara eskisi
gibi sövüp sataşamayacağım.»
• *
•
Türkiye’de değişik kalışları süresince, Loti her
çevrede sayısız dostlar edinmişti. V autour'un kum an­
danı, bir kaç kere, o zam anlar İstanbul’da Fransız
Sefiri olan kurnaz diplom at Mösyö Constans'a şahsı
itibariyle yardım larda bulunm ak fırsatını elde etmiş
ti. «Aziyade» ve «Aşktan Yüzü Gülmeyenler» yazarının
kazanmasını bildiği sevgiler, kadınlar dünyasının sınır­
la n içinde kalm aktan çok uzaktı. Türkler, onun yurtla
rina karşı göstermekten bir an geri kalmadığı sevgi­
siyle övünürler, resm î m akam lar da bu dostluğu biı
yana atmazlardı.
1910
da, I.oti'nin Türk dostları bir süre kalmak
üzere onu İstanbul’a çağırdılar. Boğaz'ın Anadolu kıyı­
sında bulunan Kandilli’de deniz kenannda bir evde
oturdu.
Türkiye’de son kalışından beri, 1908 meşrutiyeti,
heps^ de Loti'nin duygularına uygun düşmeyen biı
takım değişiklikler getirmişti. Sanayi ile ilgili çok
çirkin binalar ve elektrik fabrikaları inşa ettirilm işti.
Geçmişin selvileri ve dikme mezar ta şla n azalmışa
benziyordu. Genç Türkler yeniliği, İstanbul sokakların­
da başıboş dolaşm alarına alışılan iyi köpeklere kadar
götürm üşlerdi. O köpekler ki «her yanda zararsız vt
terbiyeli, salınırlar ve en ufak okşamayla duygulanırlar
m ahallelerde geceleri nöbet beklerler, sokakları temiz­
lerler ve küçüklere göz kulak olurlardı.»
223
«II. Mehmed’in orduları peşinden bu memlekete
gelen bu köpekler, buraya, insanlarla tam bir güven
içinde sonsuzluğa kadar yerleştiklerine inanıyorlardı.
İnsanlar da bugüne kadar onlara ihanet etmemişlerdi.
Ama «ilerleme»yi ve hüküm et işlerine tatlı su Frenk'lerinin burunlarını sokacaklarını hesaba katm amış­
lardı. Dör - beş yüzyıllık sadaketten sonra ve kimseyi
ısırmamış oldukları halde, bu ilkbahar, kendilerini
toptan öldürm enin en canavarcasm a m ahkûm edilmiş
gördüler.»
Geçmişe karşı yapılan bu suikastlardan hayal kı­
rıklığına uğrayan eski Türk âdetlerinin ortadan kalk­
m asına üzülen Loti, İstanbul’daki kalışının zevkine
um duğu kadar varamadı. H asta düştü üstelik. Oğlu
Samuel ona bakm ak üzere gelmek zorunda kaldı. Nekahatini Fransız Konsolosunun evinde, büyük biı
bahçe sonundaki b ir çeşit tahtadan sığınak altında,
bir koltukta ve bir paltoya sarınm ış halde tamamladı.
Oradan «yazın bitişine, Doğu’nun bitişine, hayatın b i­
tişine» baktı. «Her şeyin çöküşü bu.»
Loti, Fransa’ya, H atice’nin ve Canan’m yurtlanın
bir daha hiç göremeyeceğini yersiz olarak düşüne dü­
şüne döndü.
SON ÇİZGİLER
Loti’nin pek sevmiş olduğu «Can Çekişen Türkiye»nin kaderinde en elverişsiz şartlara rağmen yeni­
den doğmak, eski durum una yeniden kavuşmak vard;.
Ne var ki, Lausanne Anlaşması ve yeni rejim in kurulu­
şu, ancak faaliyetinin son aylarını gönlünün dâvâsını
savunmakla harcayan adam ın ölümünden sonra ger­
çekleşecekti.
Loti. hastalığın pençesine 1921 Eylülünde düştü.
O zaman, yirmi iki aylık uzun ve dayanılmaz bir can
çekişme başladı. Yetmiş bir yaşma kadar kırklık bir
adam ın tazeliğini kaybetmemiş olan adam , kısa bir za­
m anda «bir koltuğa düşmüş felçli b ir kâlm tı»dan baş­
ka bir şey değildi artık.
Eylül 1921 de, Ankara’dan gelen ve vatanlarnın
kurtarıcısı dedikleri kimseye candan çalışarak hah
dokum uş olan bir genç kız topluluğunu karşılam akta
kendisine yardım cı olması için Claude Farr^re’i, Rochefort’a çağırdı.
Claude Farrere «Kireç badanalı küçük odasında,
büyük istavrozun altındaki o hareketsiz hayalet kar­
şısında» dehşetten dondu kaldı... «Bembeyaz, keşiş
lere yaraşır daracık oda, yavaş yavaş, yolculuklar ve
seferler boyunca en barbar ve en zengin b ir müze h a ­
line gelen bu görülmedik ve şatafatlı evin içinde, san­
ki kaybolmuş b ir m anastır hücresini andırıyordu.
F : 13
226
Loti, bu büyüleyici dekordan az ötede, dem ir bir
karyola veya hasır bir koltukta ölüyordu. Ama, koltuk
olsun, karyola olsun, bunlar atalarından kalmıştı; o
da dindarca saklamış ve onlara karşı geçmişin, inan
dığı zamanların, yaşam aktan m utlu küçük bir çocuk
olduğu zamanların ateşli özlemini duymuştu.»
F arrere eski kum andanım son kere 27 Aralık’ta
gördü. Onu, çıplak küçük odasında «kireç renginde,
zayıflamış, bitm iş tükenmiş» buldu. Loti henüz konu­
şuyordu ama, belli belirsiz kelimelerle. Farrere, ona ya­
kınlarda Lejyon Donör nişanının büyük haç rütbesine
yükseltildiğin! bildirdi. Otuz - kırk yıl önce, Loti insan­
ların gururunu okşayan bu boş şeylere karşı ilgisiz
kalmazdı. Bugün, bu oyuncaklara ne değer vereceğini
biliyordu. «Yine de teşekkür ediniz» dedi Farröre’e.
Aynı gün, Ferit Bey’in eşi onu ziyarete gelmişti.
Türk m illetinin dostuna, Ankara'dan bir arm ağan ge
tiriyordu. Loti, onu, iki uşağının yardımıyla loş mes­
cidinde kabul etti. «Altın düğmeli koyu mavi iki uşak
urbası» onu çerçeveliyor, «hemen hemen dibe yakın ke­
silmiş kısa, etkileyici sakalı ve arkaya taranm ış sa­
çıyla Loti'den, yeni Loti’nin yüzünden başka bir şey
olmayan o incecik ve soluk hayaletin çevresinde parıl­
dıyordu. Ama bütün yüz, gözlerin iki elmasının fosfor
gibi korkunç bir şekilde ışıldadığı bir gümüş parçasın­
dan başka bir şey değildi.»
E r te si günü F erit B e y ’in eşin i y in e g e tir tti. D aha
iy i k o n u şa b iliy o rd u .
V e H a tice'n in resm i
ön ün de:
«H er zam an h atırla y a ca ğ ım on u» d iy e m ırıld a n d ı.
SÜLEYMAN NAZİF’İN PİERRE LOTİ HİTABESİ
İstanbul'un işgali sıralarında (1919), büyük, Türk
dostu Pierre Loti'yi bir anma, günü tertiplenm işti. Millî
heyecanın çoşturduğu büyük bir kalabalık Darülfünun
konferans salonunu tıka basa doldurm uştu. Dinleyiciler
arasında Veliaht Abdülmecit Efendi, Başyaver Naci Pa­
şa, Dârül tünün m üderrisleri, tanınm ış şair ve yazarlar
da bulunuyordu.
Abdülhak H âm id’in, Pierre Loti'ye şükran duygula­
rımızı .belirten b ir m ektubunun okunm asından sonra,
Süleyman Nazif uzun ve çok heyecanlı bir konuşma
yaptı. Edebiyatımıza «Pierre Loti Hitabesi» adıyla ge­
çen bu tarihi konuşmayı aynen alıyoruz:
PİERRE LOTİ HİTABESİ
Necâbet
Penah Efendimiz, Huzzâr-ı Kiram
Muhibb-i millîmiz Piyer Loti’ye şükran-ı milliyi bir
kerre de bu mevkîi hatîrden iblağ için benim de bir kaç
söz söylememi tasvib etm iş olan zevâtm arzusunu t a t
min etmek, bence vicdanî bir vazife olmasaydı, itizar
ederdim. Cihftnşümûl bir şöhret-i edebiyeye sahip olan
rabb-ül-edebin masirine, isterdim ki, salâhiyettar kalbler ve lisanlar terceman-ı şükran olsun.
228
Türklerin hakk ı m ağdurunu m üdafaa için aziz dos
tumuz senelerden beri yorulmayan, korkmayan, nevmid
olmayan bir azmile çalışıyor.
Bu yüzden ne kadar tarize ve düşm ana uğradı. Onu
inzivagâhmda bile rahat bırakm ak istemeyen tecavüzler
bazan m übareze teklifi, katl-ü idam tehditleri gibi küs­
tah ve caniyane şekiller bile alırdı ve alıyor. Fakat mad
dî, manevî hiçbir taarruz Piyer Loti’nin sesini, hakkın
bu sada-yı vefâkârını boğamadı.
Piyer Loti, T ürk’ü m üdafaada niçin bu kadar ıs­
ra r ve sebat gösteriyor, işte ben burada meseleyi tet­
kik ve tâm ik edeceğim, öyle zannediyorum ki, iltizam
ettiği dâvânm kudsiyetini ispat, onun mücahedatında
ki ulviyeti daha ziyade izhara hâdim olur. Bir adama
içtihadının isabetini söylemek ve bu isabete başkala­
rının da kanaatim celbetmeye muvaffak olmak, itikadımca şükranların en samimisi ve en fiilisidir.
K urunu vustâ'm n karanlık köşelerinden ve karan­
lık asırlarından miitevâliyen nehean edip gelen seyl-i
ağzara insaniyet-i m ütem eddine’nin —daha muayyen
bir kelime ile ifade edeyim— insaniyet-i hıristiyane'nin kulakları ve vicdanları girdab-alût, cehennemi bir
insibabgâh olmaktan hâlâ, bu yirminci asırda bile
kurtulam adı.
Aleyhimizde tertip olunan efsâneler ağızdan ağıza,
kalemden kaleme dolaşarak, az m üddet zarfında Av­
rupa’nın, Amerika’nın en ücra köşelerinde cây-ı kabul
ve cây-ı tahassüs buluyor. Bizi, işittiği isnadat ile de­
ğil, kendi m eşhûdat ve kanaatiyle, tanınan Piyer Loti
hak ve adlin müdafii sıfatıyle ve tek başına bu d a lâ l.
umûminin önüne geçmek istedi.
229
Bugün Piyer Loti, yirminci asr.ı m ilâdi’nin vicdan-ı m üşahhasıdır. Pek ziyade teessüf ederiz ki, bu
gibi insaf sahiplerinin adedi, yirminci asr-i m ilâdi’nin
vicdanını, âtiye azap ve hicabdan kurtaracak m iktar
da bulunmuyor. Klod Farer, Düran, Erio ile b ir
çok Fransız zabıtan ve m ütefekkiri o hak-perverlerdendir.' Fakat bu nedret, onlann kadr-ü kıymetini
tenkis değil tezyid eder. Aziz dostum uz ve büyük müdafiimiz ise, o kafile-i a h ra r’m serdârıdır.
Piyer Loti, bizim millî dâvâmızı niçin bu kadar
şiddetli azmil'e iltizam ediyor? Bizim yüzümüzden ka
zanmış olduğu düşm anlar diyorlar ki: Eyüp selvilerinin altında veya B ursa’mn Yeşil Camii avlusunda ge­
çen tahassüs ve m urakabe saatleri bu rakik kalbli şa
ire o kadar bediî heyecan vermiş ki, teheyyücatı niha­
yet m antık’ım ve m uhakemesini mağlûp etmiş. «Az>
de» müellifi bu tesirlerin taht-ı teshirinde Türkleri
m üdafaa ediyor. Böyle diyorlar. Fakat, ne kadar yan­
lış ve bedahat karşısında ne kadar büyük b ir yalan,
b ir iftira!
Güzelliklerden m ütehassis olmak, hüsnü terbiye
görmüş her medeniye şeref verecek bir haslet, bir fa
zilettir. Piyer Loti, Y unanistan’ın m uhtelif yerlerini
de İstanbul gibi. Bursa gibi gezip gördü. Kendi vatanı­
nın zengin müzelerindeki eski Yunan eserlerinden el­
bette bir çok zengin rnâye-i tahassüs, bir çok heyecan-ı
bediî alm ıştır. Bununla beraber, niçin (Grek)lere medihalar, kasideler ibzal etmiyor? Methetmek, kaside
yazmak şöyle dursun, bu kavimde gördüğü tereddi
eserlerine karşı olan nefretini, mâzinin m etrûkat-ı
nefisesi sustııramam ış, bir vakit kadîm Yunanistan’a
230
mevâ-yı san'at olan kıtada şimdi m ütemekkin bulu­
nan akvamın, havassında, avamında gördüğü nevâkıs
ve fezâyıh’ı daim a ve alenen teııkid ve takbih etmiş
tir. Türk'e ihda-yı selsebil eden kalemi, T ürk’ün bu
haksız düşmanına bihakkın zehr-i tel’in akıttı.
Bize Piyer Loti’yi sevdiren, Piyer Loti’yi bize bu
kadar şiddetle rabteden sebep başkadır. Eserlerinde
bînazir bir kudret ve belâgetle terennüm ettiği ve ebe.
diyete kadar terennüm ettireceği âsâr-ı milliyemizin
cephesinde »ördüğü Türk ruhuna âşık oldu. Hem de
bakınız nasıl:
İnsan, Eyüp mezarlığında dolaşırken zanneder ki,
serhadd-i âhirete gelmiş, bir adım daha atsa sanki bâkilik âlemine girecek, sanki uhrevîler arasına karışa­
cak. Bu sem tin serâırengiz şiiri, tabia-ı m eşhûde’den
Piyer Loti’nin m uhalled sayfalarına intikal ederken,
şairin nâfiz nazarı, o taşların, o servilerin, çınarların,
türbe ve çeşmelerin, o topraklarda medfûn ecsad’m,
ebedi melâli üstünde geceleri rahm et neşideleri oku­
yan m ehtâbın hâsılı gerek semavî gerek hâkî her man
zaranın, her şeyin fevkinde ve hepsinden câzip bir şe­
ye saplandı. Bu şey, Türk'ün ruhu idi. Necip ve vakûr
bazan yaralanır ve hum m alar içinde kıvranırken bile,
ulûvv-ü cenâbından, hayırhahlığından, cömertliğin­
den bir zerre kaybetmeyen, sabûr, hamûl, mütevekkil
Türk ruhu.. (Şiddetli alkışlar, bravo sadaları.) Kırk
bu kadar seneden beri, bu ruhtan Piyer Loti’nin na­
zarı bir dakika ayrılmamış, hakikatin iltima-ı hayalis,
önünde gayş-ü istiğrak ile uzun seneler geçiren (Budagibi, Piyer Loti de bu ruha kırk bu kadar seneden
beri meclûb ve âşık yaşam ıştır. (Burada, halkın ve Ve­
liaht Hazretlerinin gözleri yaşarıyordu.)
231
(Yeşil Cami) adlı eserini tetkik etsinler. Piyer Lo,
ti belki bir gün bu tslâm mâbedini, yanındaki türbe
ve Bursa'nın diğer bedâyi-i mütehaccire ve tabiiyesiyle
birlikte unutabilir. Fakat camiin harîm inde, avlusun­
da, cihan-dîde imamıyla geçen âvan-ı sohbetinin yâdı,
Piyer Loti'nin eserlerinde ne kadar sanatkârâne ırienkûş ise, vicdanında da o kadar hararetle m ahkûktur.
Yeşil Cami'in, Yeşil Türbe'nin sankf-u cidarında Türk
dehâsının, tm am Efendi'nin sadegi-i etvar-u mişva
rında da tslâm ruhunun inceliklerini ve güzelliklerini
sezmişti. (Doğru sadalan, alkışlar.)
Eserini okuyunuz; göreceksiniz ki pîş-i temâşasm da haşr-ı mahasin eden elvah-ı tabiiye ve sanaiy^
den ziyade, Türk ve tslâm ruhunun bu munis imtizacı
onu m eftun ve teshir etm iştir. Güzelliklere âşık oldu­
ğu kadar, faziletlere meclûb bir şair. (Veliaht Haz
retleri doğrudan doğruya tastik etm işlerdir. Umumi
alkışlar.)
Şimdi hissiyattan uzaklaşarak, vakâyi
geçelim.
dairesine
Piyer Loti ilk defa İstanbul'a 93 Rus Seferi'nin
tahaddüsü arefesinde geldi. Bu harbe takaddüm eden
ahval ve hâdisatta, T ürk’ün ne kadar m ağrur ve makhur olduğunu kendi gözleriyle görüyordu. Beş asırdanberi m üşterek çatı altında yaşadığı ve lütfen yaşattı­
ğımız bazı unsurların harekât ve mahiyetlerine de
m uttali olmuştu. Ondan sonra hiç bir defa olmadı ki,
dostum uzun nazarları önünde T ürk’ün mazlûmiyetini
bir kere daha teşhir etmesin.
İnkılâbı müteakip hutuvat-ı teşebbüsatımıza, bü­
yük, küçük ne kadar mevaki dolandı! Pek yakın bir
232
maziye ait olan vakayii tekrar ile şu kıym ettar dakika
ları ziyan etm ek istemem.
Harbı-ı Umûmi’nin infilâkı üzerine bizim bitaraf
kalmamız için, Piyer Loti o vakitki bihaber ve bîşuu r zimemdaran-ı um ûrum uza pek çok yalvardı. Mek­
tupları giryan birer tazarrunâm edir. (Veliaht Hazret­
lerinin başlarıyla tasvip işaretleri.) Fransa ile m ütte­
fiklerine îras-ı za'f edebileceğimizden ziyade, bizim bu
hengâme neticesinde perişan olacağımızdan ve yalnız
bundan korkuyordu.
Aman Yarabbi!.. Dostumuzun kaleminden ve vic
darımdan kopan ikaz vaveylâsı ne kadar samimi ve ne
kadar hayırhâhanedir. M üsebbiblerini tel’in ile tees­
süf edelim ki, Piyer Loti'nin bu irşadı tesirsiz kaldı
Bahtımızı Almanya ile Avusturya'nın taliine raptetti­
ğimiz zaman, ilk (Marn) m uharebesini Wilhelm'in or­
dusu kaybetmişti. Bu kadar münasebetsiz ve tehlikeli
zamanda biz meydana atıldık. Hiç b ir sebep ve mâzeret H arb i Umumî ateşine bizi sellemehüs selâm sok­
muş olan iki üç kişinin hareketini m azur gösteremez
ve affettiremez.
Fakat bu dalâl ve gafletten, Piyer Loti’nin sevdi­
ği T ürk’ü tebriye edecek ve hatta m ecbur ve muhik
gösterecek sebepler yok m udur? Var.. Hem de pek
çok, hem de sayılamayacak kadar çok.
Bu sebeplerden b ir kısmını, Piyer Loti kahir belâgatiyle bir seneden beri tadat edip duruyor.
Efendiler!
Milletimizi iki üç serserinin arkasından sürükle
nip gidecek derecede sersem görecek ve gösterecek ka­
233
d ar ters düşünceli adam ları ben kendi milletimin efradı
arasında görürsem, cidden m e’yûs olurum . (Alkışlar,
doğru, bravo sadalan.) Kayser VVilhelm eğer bizde alda,
tacak adam buldu ise ve bu adam lar bir milleti sürükle­
meye muvaffak oldu iseler, sebebini vakayide ve tarihte
aram ak ıcab eder. (Alkışlar.) îk i buçuk asırdan beri
bize m usallat olan, iki buçuk asırdan beri bizi bir da­
kika rahat bırakm ayan Rusya. Harb-i Umumî'ye Alsas - Loren’i Prusya'dan alıp Fransa'ya iade etmek
emeliyle girmiyordu.
M oskoflann Büyük Petro'larm dan beri Çarlarının
görmekte olduğu rüyaya tahakkuk vermek, Boğazlar­
dan ve Anadolu’dan açık ve sıcak denizlere çıkmak
zamanının gelmiş olduğuna hükm etmişlerdi.
Biz, harbe hesapsız girmekle ve hususiyle harbin
o kadar fena, o kadar cahilâne ve o kadar hâinane idâre edilmesine sükût etmekle, Avrupa’ya karşı değil,
milletimizin huzurunda mesul tutulmalıyız. (Öyle,
evet, yaşa Süleyman Nazif Bey sesleri. Şedit ve mü
teheyyiç alkışlar.) Bizden hesap sorm ak hakkına yal­
nız Osmanlı Milleti m aliktir. (M ükerrer alkışlar, tek­
ra r sadalan.) Düvel-i Muazzama bizi o kadar ihmal..
Ah, kâşki ihmal ile iktifa etm iş olsaydılar!. Bize o
kadar m usibetler hazırlam ıştı ki, nihayet dessas Kay
ser. Türk'ün tarih ve m ukaddes kininde, her hesabı
unutturacak bir feveran imkânı buldu.
Bulgar esbak Başvekili (Keşof)un, Balkan Harbi
akabilnde neşrettiği kitap okunsun. Bizi Avrupa’dan
çıkarm ak için Sırp ile Bulgar, bu iki ezelî ve ebedî düş­
manı, Rusya Çar'ı İkinci Nikola, âdeta zor ve cebirle it­
tifak ettiriyor. Karadağ da bittabi kuyruklarında. Bu it­
234
tifakın akdini Fransa tasvip ediyor, teşvik ediyor, teshil
ediyor. Sonra da Times Gazetesi’nin çok nufuzlu bir
rüknü, Türkleri Avrupa’dan çıkarm ak isteyen $u kuv­
vete Yunanistan'ı sokuşturm ak için tavsît olunuyor. Ne­
tice malûm. Bunları itiraf eden Bulgar siyâsisi Türk
düşmanlığıyla m aruftur.
ŞunU unutmayalım ki. Balkanlar’da bizim galibi
yet ihmalimiz mevcutken, (istatiko) düstûruna dindarâne ittiba edileceği ihtar olundu, tik mağlûbiyetimiz
günü bu düstûr'uıı mefsuhiyetini ilân eden devlet, iki
buçuk asırlık düşmanımızın m üttefiki ve bizi avlamak
isteyen dessas siyâsetin ise en büyük rakibi idi. Bu
hakikatler niçin Piyer Loti'den başka erbab-ı insaf
tarafından nazara ve kaale alınmıyor?
Afrika’daki son topraklarım ıza... Hem de serâpâ
dindaşlarımızla meskûn topraklarım ıza, durup d u ru r­
ken tasallut ruhsatını kimler İtalya'ya vermişlerdi?
Türkleri Harb-i Umumî’ye ithal eden sebeb, yalnız
bu milletin gafletinde veya çenkçiliğinde aranırsa pek
çok bir garazkârlık ve tahrifkârlık olur. (Bu cümle
iki defa okutuldu.) Hayır Efendiler! O b ir milyon şe
hit, hakkını ve vazifesini m üdrik olarak, bile bile vc
güle güle can verdi. Bunu tastik ve takdir etmemek
o şehitlerin muazzez ruhlarına b ir hakaret, o şehitle­
rin kanlarına karşı bir küfrandır. (Fevkalâde hararet­
li alkışlar, bravo, bir daha sadalan. Ve bu kısım iki de­
fa okutturuldu.)
Acaba Avrupa ne vakit bize bir iyilik gösterdi de
mukabelesi şükran olmadı? Ben m emleketin tarihini
pek iyi bilirim. Bin türlü dalâl-ü gaflet kaydeden va.
235
kayî mecellemizde tek bir küfran satırı yoktur. Keş
ke olaydı!.
İzm ir m üslüm anlarım Yunan askerlerine katliâm
ettirdikten ve sükût ettikten sonra, İstanbul'dan da
bizi çıkarm ak ve Hilâfet-i îslâmiyeyi hasis bir balya
gibi Anadolu’nun bir kasabasına nakletm ek veya mü­
zedeki eşya gibi, Topkapı Sarayı’nın bir köşesine tık­
m ak istiyorlarm ış. (Alkışlar, olamaz sadalan.J
Osmanllılam Avrupa’dan çıkarm ak istedikleri za­
m an ve çıkardıklarım m üteâkip öyle bir kıyamet kop­
tu ki, hâlâ cihanın her tarafı sallanıp duruyor. Daha
sallanacak ve durmayacak. (Velveleli alkışlar.)
İstanbul’dan çıkarsak, güneş manzumesinin âdem
oğullarına tahsis edilmiş olan bu parçasında, seneler
mi asırlar mı, artık ne kadar m üddet süreceğini kimse­
nin tayin ve tahm in edemeyeceği b ir yangın, küıre-i
arz’m serapay-ı âfâkını sarsacağında şüphe edilme­
sin. (Alkışlar, Veliaht Hazretlerinin takdirleri.)
Biz İstanbul’u m ilâd’ın 1453 tarihinde değil, 622
senesinde, yani tslâm tarihi ibtida ettiği senede fet­
hettik. Hazreti Muhammed (Belde-i Tayyibe)nin fethi­
ni, üm metine bir ideal suretinde telkin ederken (Koslanteniyye) Islâm 'ın harita-i maneviyesine ve m alikâ
ne-i imânına dahil olmuştur.
Burada tarihin mütezad fakat mevsuk iki çehresi­
ni göstermekten nefsimi men edemeyeceğim:
Hazreti Muhammed’in üm metine medh-ü tebşir
etmiş olduğu İstanbul’a Sultan Mehmed’in girdiği de­
virde, Endülüs İslâm Devleti inkıraz bulmak üzerey
236
di. Yani, Avrupa'nın şark-ı cenubunda bir İslâm devle
ti, hıristiyan bir devletin mevcudiyetine, garb-ı cenu­
bunda hıristiyan bir devlet, m üslüman bir devletin
hayatına nihayet veriyordu.
İstanbul'un Fatih'i, burada bulduğu hıristiyan aha­
liye hem - mezhepleri olan Rum im paratorlarından zi­
yade mezhep müsaadesinde bulundu. «Fener» çıbanı,
Fatih Sultan Mehmed’in eser-i ihsanıdır. (Sürekli ve
m ükerrer alkışlar. Evet, maalesef öyle sadalan.)
Hıristiyanlık âleminin galeyan-ı efkârından mı
korkuyordu? Korksaydı Ayasofya çanlannın üzerinde
m inareler yükselmezdi. (Alkışlar.) E h ti Salib'in son
savletini Fatih’in babası kırm ış ve kendisi buna şahit
olmuştu.
Avrupa'nın garb-ı cenûbundaki İslâm devletinin
vücudunu kaldıran İspanya idi. Hıristiyanlığı kabul
etmeyen m üslüm anlardan ve hatta yahudilerden bir
çoğunu diri diri fırınlarda yakmak suretiyle rakip
dinleri oradan kaçırdı.
Ben bu tarım vak'ayı, İspanyolları muaheze ve
tâyib için değil, fakat misâl olarak burada zikrediyo­
rum. îspanyollar Cenâb-ı Hakkın/ kendilerine bahşet­
tiği fetih hakkım o suretle istimal etm ek istemişlerdi
Hâlâ yerlerinde ve rakip unsurlann tevlid edeceği
dağdağalardan asûde ve m üreffeh bir halde bulunm a­
ları gösteriyor ki, Cenâb-ı Hakkın bahşetm iş olduğu
fetih hakkından îspanyollar pek güzel istifade etmiş
lerdir.
Fatih Hazretlerinin de insaniyetperverliklerini pek
ziyade ta k d ir- ederim. Ulûvv-u cenablan Osmanlı ta­
237
rihinin ve tarih-i İslâm 'ın en necip sahifesini vücuda
getirm iştir. Bunu kalbimle tasdik ve lisanımla ikrar
ederim. Fakat, bilmem neden, hafid-i muazzamlarının
afv-ı hüm ayunlarına iltica ederek arzediyorum, hissi
yatımla başbaşa kaldığım zamanlar, o rahim ve âdil
padişahın bu ulûvv-u cenâbma karşı gönlümde pek de
şükran hissi bulamıyorum. (Burada Veliaht Hazret
ieri fevkalâde müteheyyiç olm uşlar «her mesele bir
şahıs ile bitmez, onu ahfad ikmal ederdi» buyurmuş
lardır.)
Benim gibi aceze-i tebaasından birini, me'ser-i şa­
hanelerinin yâd-ı mübecceli huzurunda isyankârlığa
sevkedecek kadar m üteessir ve m ünkesir eden o lûtf-u
insaniyet-perverânenin mukabilini medeniyyet-i hâzı­
ra, İstanbul'un fethine ta ’viz olarak vermelidir. BöyNle bir hakşinaslık gösterilirse, Türbe-i Fâtih’in eşiğine
yüzümü gözümü sürerek, rûh-u bülendinden istiğfar­
larla istidadı afv ederim. (Burada heyecan son dere­
ceyi bulmuş, göz yaşlan akmaya başlam ıştır.)
«Yüzüne birisi bir tokat vurursa mukabele etme,
öteki yüzünü hemen ikinci bîr silleye arzet» buyuran
Cenâb-ı İncil, edilen iyiliklere fenalıklarla mukabele et­
meyi elbette emretmez, nehyeder.
İstanbul'dan çıkmak mı?
Bu son sualin cevabını düşünürken, Victor Hugo
nun âsârından ve hayatından bir sahifeyi hatırladımHem İtalya'ya, hem Fransa ile İngiltere’ye, yani- bugün
İstanbul'un tâyin-i m ukadderatında en çok bariz üç
kavme, uzaktan yakından taallûku var. M alûm dur ki,
Üçüncü Napolyon'un İm paratorluğu darbe-i hüküm et
?38
şeklinde olmuştu. Bunu m eşrû tanım ayanlar arasında
Victor Hugo da vardı. Hem de kabul etmemiş, hem
de Napolyon’un kahrından canım kurtarm ak
için
Fransa haricine çekilmişti. A’van ve ensatfndan birkaç
Fransız, aileleriyle birlikte Victor Hugo’yu takip etti­
ler. Geçen Cumartesi günü riyaset-i cum hura intihab
olunan Paul de Şanl’ın pederi Emil de Şanl da o mül­
teciler meyanmda idi. H attâ Paul de Şanl pederinin
g u rb etg âh ’ında dünyaya gelmiştir.
Victor Hugo, evvelce (Ferse) adasına sığındı. Fer
se, Fransa’nın Manş sahiline yirmi kilom etre mesafe­
de kâin İngiltere'ye ait küçük b ir ceziredir. Victor
Hugo bu melâz vaz’ında Napolyon'a karşı kendi tâbîrince (mukaddes gayzını muhafaza etmekle beraber)
kesb-i sükûn ediyordu. Napolyon, her mânâsıyla bü
yük bu düşmanının o kadar yakın b ir yerde bulunma*
sından endişeye düştüğünden, hüküm etinin devamlı te­
şebbüsleriyle, şairi (Ferse)den (Kemezi) adasına nak­
lettirdi. Victor Hugo (Kernezi)de Fransa'nın hicranını
terennüm ederken, nağmelerine ara sıra (Fcrze)niıı
yâd-ı tahassüsü de karışıyordu. Böyle seneler geçti.
O zaman Garibaldi harekâtının en galeyanlı dev­
resi idi. İtalya’nın ittihat kahram anı, Sicilya’da icra-yı
hüküm et eden (Burbon)ları, o adadan tard ve uzak'
laştırm aya muvaffak olmuştu. Bu hâdiseyi, meskûf-u
hürriyet olan her kavmin, her beldenin halkı, pek
m esut bir vak’a, bir vak’a-i hayriye telâkki ediyordu.
Ferse Adası'nın sâkinleri de B urbon'Ian Sicilya Adası'ndan teb’id muvaffakiyetini tebcil için şenlikler ter­
tip ve Victor Hugo’yu Kernezi’den m uvakkaten dâvet
ettiler.
239
Victor Hugo hem dâvete icabet, hem de o m era
simin her safhasını belâgatiyle tesbit ve teyit etti.
Şeref ine verilen ziyafette, en güzel hutbelerinden biri
ni îrad etm işti. (İstanbul'dan çıkmak mı?) Sualini nef
sime tevcih ettiğim zaman, o uzun nutkun muhtevi­
yatından şu bir kaç satırın meali, hafızamda giryan
giryan uyandı. Fransız Şair-i Ekber'ı diyor ki:
«Dün b ir kaç muhibb-i muazzezle bu adayı ziyaret
etmeğe, sevdiğimiz yerlerle bir4 zaman teferrüc-gâhımız olan m ahalleri ve hafızalarımızda hayaller gibi
kalmış olan bütün şa’şaadar m anzaraları tekrar gör.
meye çıkmıştık. Avdet ederken tatm in edilecek bir
fikr-i dindaranem iz kalıyordu. Zaten nihayet ve âkıbet
olan bir şeyle, kabristan ile ziyareti tam am lam ak is
tedik. Bizimkilerden m üteaddit m edfunlan bulunan
(Sen-Jan) m akberesinin önünde arabamızı d urdur­
duk. Vâsıl olduğumuz dakikada bizi titreten şeyin ne
olduğunu bilir misiniz? Bilir misiniz ne gördük? Bir
kadın, daha doğrusu b ir kefen altında bir insan şekli,
o arada, yerde rukûdan, sücûddan ziyade, uzanmış,
âdeta bir mezarın üstüne yıkılmış bir halde Orada,
hareketsiz, sâkit ve bu elem-i muazzamın huzurunda
engüşt ber dehan kaldık. Bu kadm, dua ettikten sonra
kalktı, mezarın otları içinden kopardığı Bir çiçeği kal
binin üstünde sakladı. O vakit tanıdık. O sararıp sol­
m uş çehreyi, o teselli kabul etmez gözleri, o beyaz
saçları, o vakit tanıdık. Bir valide idi, bir menfi'nin
validesi! Menfanın m übarek gediği üzerinde 4 sene ev­
vel ölen genç ve m ert (Filip For)un validesi idi. Hava
nasıl olursa olsun, bu valide dört seneden beri hergüa
oraya gelir, dört seneden beri hergün bu valide o ta ­
şın üstünde secde eder ve öper. Onu oradan kurtarıp
240
ayırmayı bir kere deneyiniz. Ona Fransa'yı, evet,
Fransa’nın tâ kendisini gösteriniz. Bu valide için onun
ne ehemmiyeti var? Ona deyiniz ki: «Sizin m emleketi­
niz burası değil.» Size inanmayacak. Deyiniz ki: «Sız
burada doğmadınız.» Size cevap verecek:
«Benim
oğlum burada öldü» diyecek. Bu cevabın önünde siz
susacaksınız. Çünkü, ananın vatanı oğlunun kabridir.»
Victor Hugo, ölüme pek ziyade yaklaşmış, bîke«
ve ecnebi bir kadına mâtemzede bir valideye, yalnız
bir o ğ lu n ; tek bir m ezanndan koca bir tem ellük huc
cet'i çıkarıyor. O şairin, o kadının, o m ezardakinin.
milletine ve o milletle hemdest-i vifak, bu dakikada
hâlimize, istikbalimize, hayatımıza hüküm ler isdar et­
mek isteyen m illetlerin hepsine deriz ki:
İstanbul, bizim Anadolumuzun anasıdır. Dünya­
nın son devrine kadar, isimleri esatiri bir azametle
tarih-i beşerde yâd edecep sahip-kıran padişahlardan,
ulem âsından, fuzalâsmdan, şairinden, sanatkârından,
Osmanlı bayrağım küre-i arzın üç kıtasında ve pek uzak
ufuklarda şan ve zaferle dolaştırm ış olan kahram an­
larından ibaret ve bînihayet evlâdını beşyüz seneye
yakın bir m üddetten beri mütevaliyen topraklarına
alıyor. H er tarafta gördüğümüz huzarat-ı behiştî’ye
nusg-ı hayat veren, onların târüm ar azalandır. İstan­
bul'un topraklarına gömdüğümüz melek çehreli, melek
hilkatti Türk kadınlan, bu şehrin escar ve ezhanna
k u d re t; tenemmu, iclâ-yı inkişaf veriyor.
Süleymaniye’nin kubbesi, Yeni Camiin minareleri,
Bağdad Köşkü, her adım da tesadüf edilen hesapsız
san’at güzellikleri, hepsi, hepsi bizimdir. Bunlar Fer
se Adası’nm bir köşesinde şimdi büsbütün unutulm uş
241
bir mezardan ziyade ve pek çok ziyade bir anaya...
Mâder-i muazzez vatana hakk-ı temellük bahşeder.
Ey Çatalca’m n, ey Çanakkale’nin kahram ar
hed&sı! Hukuk-u tarihiyeniz mahfuzdur!. (Burada -dııılar ve erkekler son derece heyecanlı alkışlar ile ha­
tibi m ükerreren alkışladılar.)
Bize diyorlar ki: «Siz İstanbul’a lâyık değilsiniz.
Çünkü bu güzel şehri im ar edemediniz.» Bu iddia,
m eşhudaf huzurunda bir yalan, bir iftiradır. İstanbul’­
da görülen âbideler ki, en medeni devletlerin en mü
zeyyen pâytahtlanna gıpta-âver olsa sezâdır. Bizim
dehâmız, bizim hizmetimiz, bizim elimizle meydana
geldi. H arab ise, başkalarının eseridir. Düveli Muazfcama dediğimiz hey’et-i m ürakabenin nazarları önünde
küstah bir pervasızlıkla teşekkül etmiş çeteler ve
komşu devletler, Balkanlar’daki köylerimizi, kasaba­
larımızı yakıp yıkanken, İstanbul da sarsılm aktan ve
harap olm aktan bittabi m asun kalamıyordu. Kasten
ika edilen yangınlardan burada mevzuubahs etmek is­
tem iyorum . İm âra ise, bilhassa yarım asır zarfında
hiç bir imkân ve fırsat bırakm adılar.
Balkan m uharebesi sırasında, H indistan’daki din­
daşlarımız buraya bir (Hflâl-i ahmer) heyeti yollamış
lardı. Bunlardan iki zât ile (Tasvir i Efkâr) m atbaa­
sında görüştüm . Ebüzziya m erhum u ziyarete gelmiş
lerdi. Sohbet esnasında şu iki din kardeşimize dedim
ki: «İki sene evvel memleketinizden geçmiş, Bom­
bay'da gördüğüm üm ran eserlerine hayran olmuş
tum. Şimdi bize dersiniz ki: O kadar uzak ve sıcak
yerler im âr olunuyor da, İstanbul gibi bir dünya cen­
neti bu kadar harap kalıyor. Bize bunu dersiniz değil
mi?»
P : 16
242
Hintliler pek terbiyeli ve hatırşinas adamlardı.
Milli ızzet-i nefsimizi yaralayacak ne b ir söz söyledi*
ler, ne bir tavır gösterdiler. Devam ettim , dedim ki.
«Fakat ben bu harabî'nin sebebini size izah edeceğim.
EhM Salıp ordularının hücum una karşı, altı yüz se­
neden bçri biz Osmanlılar, îslâm ın serhaddini bekli­
yoruz. Sizin de Halifeniz olan en büyük padişahımız
Selim-i evvel bir beytiyle bu hali tam am en tasvir et­
m iştir. Sultan Selim okuduğum beytinde (Bu sefer­
ler, bü at koşturm aları bîhude değil. Bizim perişanlı
ğımız gönüllerin cem’iyyeti içindir) diyor.
Hintli dindaşlar bana hak verirken, Osmanlı müslümanlara, diğer bütün M uhammedi'ler namına min
nettarlık gösterdiler,.
Yeryüzünün her tarafındaki tslâm lann cem’iyyet
hatırı için... tslâm padişahlarının en büyüğü olan
Yavuz’un devleti ve ahfadı İstanbul’dan tağrib olu
nursa ve bu zulmü Âlem-i tslâm lâkaydî ile telâkki
ederse, Hazreti M uhammed'in ruhu muazzeb ve mah
cûb olmaz mış (Alkışlar.)
Geçen hafta İstanbul'a gelen (Times) nüshalarının
birinde acaib b ir iddia vardı: Osmanlı Türklerinin
aile-i islâmiye arasındaki m üm taz mevkii gûya yirmi
- otuz senelik câri bir cereyanın sathî bir eseri imiş.
(Times) Gazetesi’nin cihan m atbuatı arasında ehem
miyeti olmasaydı, bu sözün şu mahfel-ı mühimde de
ğil, iki kişinin beyninde bile m übahase edilmeye de­
ğeri olmazdı. Gerek tarihte, gerek göz önünde bulunan
hesapsız deliller ve vesikalardan yalnız bir tanesini
tarihten nakl ile (Times) m uharririnin nazar-ı insafı
ve nazar-ı hacaleti önüne vaz edeceğim:
Devletimizi evâiU teessüsünde en çok sarsm ış ve
âdeta bir aralık inkıraz tehlikesine atm ış olan Timur-
243
lenk’in hafid-zadesi Babür Şah, H indistan’da bir dev­
let tesis v t Babür’ün hafidi Celâleddin Ekber Şah ise
bu devleti, cihangirlik kudretini bilkuvve haiz bir
miknet-i uzma’ya sahip etm işti. Ekber Şah için meş
h u r Ernest Renan der ki: «Dünyaya gelen hüküm dar­
ların en hakimi G arp'ta (Mark Orel), Şark’ta (Ekber
Şah)tır. Ekber Şah, hilâfet-i islâmiyeyi Osmanlı Ha­
nedanına nakleden Sultan Selim-i Evvel’in vefatın­
dan yirmi dört sene sonra tevellüt etti. Saltanatı ise,
Süleyman-ı Kanunî devrinin sonlarında başlar. Ekber
Şah’ın İslâm hüküm darları arasında en az mübalât-ı
diniyesi olanlardan bulunduğu da m âlûm dur. Tercüme-i hâlim muhtevi olarak ve zamanında telif edilmiş
olan kitaplar mehaz edilerek vücuda getirilmiş ve otuz
sekiz sem. evvel tab ve neşredilmiş bir eserden şu dört
satırı ayneıı naklediyorum:
«...Ekber’in bu esnada dünyaya bir oğlu geldi­
ğinden ve m uasırlarından, kahram an, adim-ül-akran
(Yavuz Sultan Selim Han)ın gıyaben fütûhat ve hare­
kât-1 dilîrânesine m eftun olan takım dan bulundu­
ğundan, çocuğa teberrüken (Selim-i Cihangir) ismim
vermiştir.» (*)
Times müsevvitleri bilseler ki, Tim urlenk’m altın­
cı derecedeki hafidi m eşhur Ekber Şah, uzun seneler­
dir tevellûduna hasret çektiği oğluna, m uhteşem lac
ve tahtını helecanlarla intizar ettiği veliahdine, Yıldı­
rım Bayezid'in dördüncü derecede hafidi bulunan bir
Osmanlı padişahının ve m üslüm an halifesinin namını
teberrüken vermiş, hem de öyle bir zamanda ki, Ti­
mes sütunlarında Osmanlılık cereyanınm
müddet-i
öm rü olarak gösterilen otuz rakam ının önüne bir sıfıı
<*) Meşahir~i İslâm , cüz: 10, sayfa: 312.
244
daha konulsa yine yetişmeyecek, çünkü kameri hesa­
bıyla tam 361 sene evvel Ekber Şah oğluna (Selim) is­
mini teberrüken verdi.
Selim-i Evvel’in kılıcıyla zaptettiği yerler kadar,
kılıçsız fethettiği diyarlarda var. TJstad-ı Âzam’ım ve
Şair-i Âzamimiz Abdülhak Hâmid (Selimiye) sinde ne
kadar doğru söylüyor:
Akardı pâyine mahşer-misâl bir millet.
Hilâfet ve Saltanat-ı Osmanîyenin nüfuz ve revna­
kını en uzak ak tar ı İslâm da bizzat m üşahede etm iş
olan ve yine bu büyük şairimizin şu m ısrâlan güzel ol­
duğu kadar da vâkıaya muvafıktır:
İçinde nûr-u hakikat, o bir cihan-ı zalâm
Döner işaret edince Halife-i İslâm,
D urur gider.. Bu kıyamet onun mevakibidir
D urur güzergeh-i sîtinde Çin ü Hind selâm
Eder bu sîti herem lerle kaflar ilâm.
Şu burçlar o büyük heybetin kevâkibidir.
Tarihe m üracaat veya Asya'nın, Afrika’nın ötesin­
de berisinde vesikalar aram aya hacet yok. Londra’da
İngiliz lisanıyla m ünteşir (Grafik), resimli mecmuası­
nın on gün evvel İstanbul’a da gelmiş olan bir nüsha­
sını bir kere görsünler. İtalya tarafından verilen m uh­
tariyet idaresi sebebiyle Trablusgarp şehrinde muaz­
zam bir nümayiş icra olunuyor. Bu m erasim in (Grafik)
te ve büyük kıtada bir resmi var. Yirmi bini müteca­
viz halkın başı üstünde hep Osmanlı bayrakları dal­
galanıyor. Bu bayrak, ne zaman-ı saadet’in, ne eski
halifelerin, n e , de bizden evvel teşekkül eden İslâm
devletlerinin tim sâlidir. Biz onu (Belde-i Tayyıbe-i Kos-
245
tantiniyye) gibi BizanslIlardan aldık. Ve (Belde-i Tayyıbe-i Kostantiniyye) gibi İslâm 'a hediye ettik.
Ah! Times Gazetesi'ni yazanlar bilseler ki, bizim
kendi zararım ıza girmiş olduğumuz Harb-i Umûdi'öe
iki hizm etlerinizden en ziyade İngiltere m üstefittir.
Çünkü kendilerine iltihak etm iş veya bitaraf kalmış
olsaydık, Rusya mağlûp olmayacak, galip gelecek ve
bu galebe neticesinde kuvveti ve kudret-i tahakküm ü
önünde durulam ayacak derecede artacaktı. Hindistan
aşkıya, Moskof Çarları asırlardan beri bîkarar idiler.
Saltanat Rusya’da eğer payidar olsaydı. Hindistan da
dahil olduğu halde bilum um Asya...Eğer devrilseydi,
yerine geçecek bolşevik idare daha zinde ve hırpalan­
mamış kuvvetlerle tecavüz edeceğinden, serâpâ Avrupa
tehlikeye düşecekti. (Alkışlar)
Biz İngiltere’nin atıfetine iltica değil, akl-ı selimi­
ne m üracaat ediyoruz. Şimalden ve Şark'tan Avrupa
yı ve her taraftan Asya'yı ve dünyayı tehdit eden tehli­
keyi, İslâm, asırların öldüremediği ruhu ile ve asırların
öldüremeyeceği imanıyla tevkif edecek kuvveti haiz­
dir. Elverir ki ona m uavenet olsun ve elverir ki onun
gözbebeği olan Osmanlıya dokunulmasın.
Şimdi söyleyeceğim şey, bilmem Times m uhabir­
lerince malûm m udur? Bizim eski hudud-u şevketimiz,
Sü!cyman-ı Kanuni’nin çizmiş olduğu hudud, cenub-u
şarkide Basra vilâyetiyle bitiyordu. Bu vilâyet, Harb-i
Umûmi’nin dördüncü ayına kadar devletimizin ve bay­
rağımızın idi.
B şsra kurbünde ve Şatt-ül-arap sahilinde (Maden)
adlı bir Arap aşireti vardır. Hâl-i bedavette yaşarlar.
246
cesurdurlar. Gülleleri, besteleri de oralarca pek mak­
bul şarkılar tanzim ederler.
B asra’nın sukutunu m üteakip söylenmiş şarkılar­
dan birisini iki sene evvel Şam ’da dinledim. Hanendeler
de sazendeler de Arap idiler. Neşideyi okur ve çalarlar,
ken hepsinin seslerinde giryan ihtizazlar, gözlerinde
yaşlar vardı. Şarkı (Imşi Basra imşi) yani (Yürü Bas­
ra yürü) diye başlıyor ve öyle bitiyordu, ilk parçası­
nın hatırım d? kalan meali işte: «Yürü Basra yürü!.
Osmanlılar buradan gideli, ben çocuğu Ş at’a düşmüş
anne gibiyim. Gözüm suda yürüyorum. Yürü Basra
yürü!. Onlar sana gelmezse, sen onlara yürü!» (Burada
hazirûnun heyecanı tasviri kabil olamayacak derece­
de yükseldi.)
İşte İslâm ’ın ruhu, Osmanlmın İslâm
mevkii!.
arasındaki
İngiltere Devlet-i muazzaması. İslâm ’ın toprağın­
da, kalbinde, dağdağasız bir hüküm et sürm ek isterse
—ki isteyeceğine şüphe yoktur— siyâsetini Times mu
habirleri gibi adam ların tezviratmdan uzak bulundur
sun. Bakınız, Şerif Hüseyin bile Hilâfet-i Islâmiyeye
nefsini ve hanedanı Osmanî’den başkasını lâyık gör
meyerek, sade b ir (Hicaz Kralı) kalmakla bil-istırar
iktifa ediyor. (Alkışlar)
Bizi kendi başımıza, kendi halimize, yani serbest
bırakırlarsa yine Ingilizler aleyhine döneceğimizi id.
dia edenler, gafil, m uhtî müzevvirdirler. En ziyade
serbest kalmış olduğumuzu hissettiğimiz bir günde,
meşrutiyetimizin ferdasında, İngiltere’ye kucağımızı
ve kalbimizi açmadık mı? Meclis-i M ebusan’m ilk kü-
247
şadında, İngiliz Sefirinin arabası, gerdune-i hüm a
yundan ziyade hararetle selâmlanmıştı. O lıâlât-ı his*
siyeden istifade etm emekte, sebebi anlaşılmayan bir
inat ile İsrar ettiler. Bunun günahı da mı bizim boy
numuza yüklenecek?
Korkarım ki lûtf-u istimaınızı suiistim al edecek
derecede sözü uzattım . (Hayır, beş saat sürse yine din­
leriz, sesleri.) Ne yapayım? Kalemim de kalbim gibi
heyecan tufanı içinde çırpınıp duruyor. Bizi bir dakika
unutm ayan aziz dostum uz Piyer Loti’yi birkaç daki
ka unutur gibi oldum.
Beni buraya (Âzade) şairine şükran-ı millîmizi it
yan için dâvet ettiler. Fakat ne söyleyebilirim ki, o
büyük kalem kahram anının m ücahedâtı ile ırkım his­
siyatı aras'ndaki m innettarlığa bihakkın tercüm an ol­
sun.
Umera-yı askeriyeden m ütekait b ir dostum var.
Mahdumu, Çanakkale m uharebelerinin birinde ve Seddülbahir cephesinde şehit oldu. Yetişmiş başka oğlu
da yoktur. Bu mahalde bir gün benim hitabe irad ede­
ceğimi gazetelerde görmüş. Dün bilhassa haneme gel­
di. İsmi tasrih edilmemesini arzu ettiği için, matem-i
muazzezine hürm eten, yalnız sözlerini nakletmekle ik
tifa edeceğim. Dostum, bana harfiyen şu sözleri söy­
ledi:
«Bilirsiniz ki oğlumun şehit olduğu cepheden hü­
cum etm ek isteyen Fransız askeri idi. Oğlum, Fransız
silâhı ile m aktul düştü. Oğlum, kendi toprağını mü­
dafaa ediyordu. Marn nehri vâdisinde değil, M armara
348
denizinin bittiği yerde, Fransız vatanına tecavüz değil
kendi vatanını m üdafaa ederken şehit oldu. Fransa’ya
büyük ve haklı b ir kinim var. Piyer Loti'nin mücahedat-ı ahiresinden haberdar olduğum zamana kadar..
zannederdim ki, bu kinim lâyezel, ebedîdir. Oğlumun,
kalbimden başka, dünya yüzünde bir mezarı yok. Size
salâhiyet veriyorum, rica ederim, yazınız, ilân ediniz ki,
oğlumun mezarı Piyer Loti’nin Fransa’sına müebbeden m innettardır.
Şehit pederi m ütekait askerin bu sözlerini acaba
Fransa işitecek, Piyer Loti'nin Türklere olduğu kadar
kendi kevmine de hizmet ettiğini bilecek mi? (Alkış
lar, yaşa Süleyman Nazif sesleri.)
AZİYADE ROMANINDAN
BÖLÜMLER
I
Selânik — 16/Mayıs/1879
Güneşli bir Mayıs günü, bulutsuz bir gökyüzü...
Yabancı haro gemileri geldikleri zaman, cellâtlar ar*
tık rıhtım üzerindeki işlerini bitirm iş bulunuyorlardı.
Altı asılmış adam halkın gözü önünde çırpınm alar
içinde can verm ekte idiler... Pencereler, dam lar seyir­
ciyle doluydu. Yakındaki bir balkon üzerinde, büyük
Türk m em urları bu manzarayı gülümseyerek seyredi­
yorlardı.
İdam hazırlıkları için az m asraf edilmiş olduğun
dan darağaçları bile o kadar kısaydı ki m ahkûm ların
çıplak ayakları toprağa sürünüyordu.
II
İdam işi sona erince askerler çekildiler ve ölüler gün
batıncaya kadar halkın önünde teşhir olundular. İlgi­
siz gezinenler ve dolaşan genç kadın g ruplan ortasın­
da ayak üzeri durarak, Türkiye'nin güzel güneşine
karşı akşam a dek altı ceset, ölümün bu iğrenç tablo­
sunu çizdi.
III
Doğu’daki karışıklığın buhranlı zam anlannda Av­
rupa'da gürültüye sebep olan konsolosların öldürül-
250
meşine karşı bir çeşit, tarziye olmak üzere, bu
Jarı Fransız ve Alman devletleri istemişlerdi.
idam-
Bütün Avrupa milletleri Selânik lim anına m uhte­
şem harp gemilerini göndermişlerdi. İngiltere, kendi­
sini ilk temsil ettirenler arasındaydı. Ve donanmala­
rından birinde ben gelmiştim.
IV
Bu güzel ilkbahar günü, idam lardan az sonra Ma­
kedonya Selâniği'nde dolaşmamıza m üsaade edilen ilk
günlerden birinde, iki leyleğin birbiriyle vuruşm aları
nı seyretmek üzere bir camiin kapalı kapısı önünde
duruyordum .
Sahne eski tslâm m ahallelerinin birinde geçiyor­
du. Girintili ve çıkıntılı şahnişlerin ve çıkıntılariyle
görülmez küçük delikler vasıtasıyla geçenlerin içeri
den kontrol edildikleri bir nevî esrârengiz tetkik yer
leri, kapalı kafesli büyük balkonlar olan şahnişlerin
çıkıntılarıyla yarı örtülm üş küçük sokakların iki ya
nm da eski evler sıralanm akta idi. Siyah çakıllı kaldı
rım larda yulaflar bitiyor ve çatılar üzerinde taze ye­
şil dallar yayılıyordu. Parça, parça görülen gök bulut­
suz ve mavi idi; her tarafta Mayısın ılık havası ve gü­
zel kokusu teneffüs ediliyordu.
Bize karşı Selânik halkı henüz asık surat ve düş­
manca b ir durum takınm akta idiler: bundan ötürü
âmirlerim iz bizi sokaklarda çeşitli silâh ve kılıç taşı­
maya m ecbur ediyorlardı. Arada bir sanklı bir kimse
duvar kenarından yürüyüp geçiyor ve harem lerin say­
gılı kafesleri arkasından hiç bir kadın yüzü görünmü­
yordu. Buraya b ir ölü şehir denilebilirdi.
25i
Kendimi o kadar yalmz hissediyordum ki, kaim
dem ir parm aklıklar arkasında biı* insan başının üsl
kısm ım ve b a n a ' dikilmiş iki büyük yeşil gözü kendi
yakınımda gördüğüm zaman, içimde tuhaf bir his duy­
dum.
Kaşlar siyah, hafif çatık, birbiriyle birleşecek ka­
dar yakındı; bu bakışın ifâdesi irade ile duruluğun
b ir kaynaşmasıydı, bu bakış o kadar genç ve tazeydi
ki, b ir çocuk bakışı denebilirdi.
Böyle gözlere sahip olan bir genç kadın ayağa
kalktı uzun ve sert kırm aları olan Türk yapısı b ir ka­
p u t (ferace) ile örtülü vücudunu beline kadar göster
di. Ferace yeşil ipekten, gümüş işlemelerle süslüydü.
Beyaz bir Örtü ancak alınla iri gözlerini göstererek
başı itina ile kaplıyordu. Göz bebekleri doğulu şairler
tarafından dile getirilmiş olan o eski deniz yeşilindendi.
Bu genç kadın Aziyade idi.
V
Aziyade bana sabit bir nazarla bakıyordu. Bir
Türk karşısında kendini gizlerdi; fakat bir kâfir bir
erkek değildir. Olsa olsa acele ile seyredilebilen bir
m erak konusudur. O kadar korkunç gemilerden bi­
riyle memleketini tehdit etmeğe gelmiş olan yaban­
cılardan birinin varlığı kendisine ne tiksinme ne de
dehşet veren pek genç bir delikanlı oluşuna Aziyade
hayrette kalmış görünüyordu.
VI
Rıhtım a döndüğüm zaman filoların bütün filika­
ları gitmişti; beyaz örtü ile saklanmış olan lâtif çehre
henüz bana yabancı olmakla beraber yeşil gözler beni
252
esir etm işlerdi. Leylekti camiin önünden üç defa geç
m iştim ve ben farkına varmadan, zaman akıp gitmiş
bulunuyordu.
Bu genç kadınla benim aram a imkânsızlıklar san
ki kasti gibi .yığılmışlardı; onunla bir fikir alıp vermek,
konuşm ak ve m ektuplaşm ak mümkün değildi; akşa­
m ın altısından sonra ve silâhlı olmadan vapurdan çık­
m ak yasaktı. B ir daha hiç dönmemek üzere sekiz gün
aynlış ve bütün bunların üstünde harem dairelerinin
pek şiddetli şekilde korundukları durum u vardı.
Son Ingiliz gemi filikalarının uzaklaştıklarını, gü­
neşin kaybolmak üzere olduğunu görüyordum ve bir
T ü rk kahvesinin çardağı altında kararsızlık içinde
oturuyordum .
‘
VII
Etrafım da hemen bir kalabalık meydana geldi.
B unlar bütün gündüz ve gece Selânik rıhtım ları üs­
tünde âvâre gezinen hammal, kayıkçı gibi insanlardan
benim ne diye karada kaldığımı m erak ve belki de ba
na b ir yardım ları dokunabileceğini düşünerek bekle
yen b ir gruptu.
Bu MakedonyalIlar grubu içinde, bu memleketin
en eski heykelleri gibi küçük parçalara ayrılmış garip
sakallı b ir adam dikkatim i çekti, önüm de yere bturm uştu ve beni büyük bir m erakla gözlüyordu; elbisem
ve bilhassa ayakkabılarım ın kendisini fevkalâde ilgilen­
dirdiği anlaşılıyordu. Okşajyıcı hareketlerle, Ankara
kedileri gibi geziniyor ve küçük inciler kadar parlak
dişlerini göstererek esniyordu.
253
Çok güzel bir başı ve sıhhatli bir zekâ ile parlayan
gözlerinde büyük bir tatlılık vardı. Üstü başı nere­
deyse lime lime olmuş, ayaklan ve bacakları çıplak,
gömleği parça parça fakat temizdi.
Bu şahıs Samuel’di.
VIII
Kendilerine aynı günde rastladığım bu iki insan
az sonra hayatım da b ir yer alacaklar ve üç ay sürece
benim için hayatlarım tehlikeye atacaklardı bu bana
karşılaştığım zaman söylense hayret ederdim. Sonra
ikisi de benim peşimden m em leketlerini terkedeceklerdi ve İstanbul'da aynı çatı altında kışı beraber ge­
çirmek alın yazımızdı.
İKİNCİ BÖLÜM
V
Beyoğlu yamacında patırdısı gürültüsü bol Tak­
sim semti. Türk ve Avrupa giyiniş ve arabalarının içi
çe bulunduğu bir yer. Kuvvetli bir sıcak, güneş, Ağus­
tos ayının sararttığı yapraklar, sıcak b ir rüzgâr, Mer­
sin ağaçlarının yaydığı koku, üzüm, karpuz satıcıları­
nın sesleri ve meyve kokusu... İstanbul’da ilk oturdu­
ğum sıralarda gördüklerim böylece kafam a yerleşti.
öğleden sonraları, çok zamanımı Taksim civarında
rüzgârlara kendimi bırakarak her şeyden, hayattan
uzak olarak /am an öldürürdüm . Yakın geçmişi kafam­
da canlandırarak çeşitli sınıftan halkın geçişini seyre­
derdim. Kafamın içinde Azivad£'nin bu kadar yer et
meşine de hayret ediyordum.
254
Bana Türkçeyi öğretmeye başlayan Ermeni papa
zını yine burada tanıdım . Sonraları tanıdığım ve hıris,ti,yanlar|n kork-tukları İstanbul’u önceleri bir turist
gibi geziyordum. İstanbul benim için de iyi bilinmi­
yordu.
Haliç'ın karşı yakasında onunla yaşamayı, İstan
bul’u onunla gezmeyi ve sevmeyi, Selânik'te başlayan
ve yeni filizlenen sevgimizi burada da yaşatmayı sevgi
hayallerim i artık gerçekleştirmeyi düşüne düşüne İs­
tanbul’da üç ay gezdim.
Evim, Beyoğlu'nun Haliç'e bakan şehre hâkim
sessiz b ir yerindeydi. Yaz buraya ayrı bir çekicilik ve
riyordu. Açık duran geniş penceremin dibinde İs­
lâm dilini çalışırken İstanbul gözümün önünde ışıidiyordu. Uzakta, serviler korusunun içinde Eyüp
Sultan var. Ve, O’nunla birlikte, orada kendi kapalı
hayatımı, yaşamak ne güzel şey olacak. Eyüp haya­
tım için ilginç, çekici ve herkese kapalı bu yer...
Evimizin civarında İstanbul'a hakim olup servi
ve m ezarlar dolu geniş arsalar yayılmakta idi. B urala­
rı bazı akşam lar dikkatsizce Rum veya Ermeni ka­
dınları ile pervasızca dolaştığım boş yerlerdi.
Ruhum Aziyade'ye bağlıydı fakat zaman geçiyor­
du ve o gelmiyordu.
Bu tatlı yaratıkların ateşli zevklerinden gayrı bir
şey saklayamadım, hepsi kısa zamanda kafamdan si­
lindi.
Evet... Mezarlıkları ekseriya geceleri
bazen kötü rastlantılarım oldu.
gezdim ve
255
Bir sabah erken saatte ağaçların arasından çıkan
birisi yolumu kesti. Bir gece bekçisi olan adam ın ya­
nında dem ir uçlu sopası, b ir hançer ve iki de tüfek
vardı, bense silâhsızdım.
Onunla gitmeyi kabul ettim . Bir plânım vardı. Be­
yoğlu ile Kasımpaşa arasında ve 50 m etre derinliği
olan duvarların yanında yürüyorduk. O tam kenardan
gidiyordu, uygun bir anını yakaladım ve adam ın üs­
tüne çullandım, dengesi bozuldu, m üthiş bir gürültü
ile derinliğin dibine doğru düştüğünü duydum.
Arkadaşları bulunabilir ve bu sessizlik içinde düşü­
şünün gürültüsünü duyabilirlerdi Hiç b ir canlının ba­
na erişemiyeceği bir hızla oradan uzaklaşmaya başla,
dım.
Odama dönebildiğim vakit şafak
mış, eğlence hayatı beni gecenin bu
sokaklarda bırakıyordu. Uykuya yeni
li insanların sesleri arasında gitar ve
den karm a bir musiki havası.
sökmeye başla­
saatlerine kadar
dalmıştım, neşe­
harpa seslerin­
Şarkı ile müzik sesleri uzaklaşa uzaklaşa duyul­
maz oldu. Açık penceremden içeri sabahın taze serin­
liği dolarken, geniş gökyüzünde bir kızıllık peyda ol­
maya başladı, biraz sonra kubbeleri ve minareleriyle
büyük Türk şehrinin bir tablosu sanki boşlukta asılı­
yordu. İstanbul'da olduğumu ve onun buraya gelmeye
ant içtiğini düşündüm.
VI
Bu adamla karşılaşm am bende kötü bir iz bıraktı.
Bu türlü geçen serseriliklerimden vazgeçtim ve ondan
256
sonra Firipaşa’daki Yahudi kızı Rebeka’dan başka
m etresim olmadı. O beni M arketo diye tanırdı.
Ağustosun sonu ve Eylülün ilk günlerini Boğaz
gezintileriyle geçirdim. Havalar yum uşak ve güzeldi.
Parlak cilâlı kayıklar gidip geldikleri sularda gölgeli
şahıslar, saraylarla yalılar kendilerini seyrediyorlar­
dı.
Sultan M urat'ın tahttan indirilmesi ve Abdülham id'in kılıç kuşanması hazırlıktan yapılıyordu.
VII
İstanbul 30 Ağustos
Gecenin yarısı! Alaturka saat 5. Demirli küt sopa­
larıyla gece bekçileri yerleri dövüyor. Galata semtin­
de köpekler birbirine dalaşm ışlar ortalığı kıyamete
boğdular. Bizim m ahalledekiler sessiz duruyor. Ben
de kendilerini takdir ediyorum. Kapının dışm da seril­
miş uyuyorlar, her taraf yarı ölü gibi. Açık duran pen­
cerenin dibinde geçen üç saat içinde bütün ışıklar
söndü b irer birer.
Eski Erm eni evlerine üstten bakıyorum, uyuyor­
lar. Aşağıdaki vadide kocaman b ir servi ağacı var. On­
lar eski İslâm m ezarlıklannı gölgeliyor, gece karanlı­
ğında kokularını etrafa yayıyorlar. Geniş tan yeri sessiz,
açık etrafa üstten aşağı bakıyorum. Servilerin üstün,
den görünen dümdüz bir saha var. Bu Haliç’tir. Daha
yüksekteki İslâm şehri İstanbul'dur.
Yarım a y n ı asıldığı yıldızlı gökyüzünde camilerin
m inareleri ve koca kubbeleri resimlerini çiziyor. Gök­
yüzü renksiz fon üzerinde mavi, gri kubbeler ve mina­
relerle delinmiş gibi, camilerin kubbeleri üstüste gelip,
257
yükseliyorlar ve insan düşüncesine büyüklüğün tesiri­
ni anlatıyorlar.
Ufuklarda görünen sarayların birinde Seraskerlik
Dairesinde tüyler, ürpertici bir olay cereyan etm ekte­
dir. Sultan M urad’ı tahttan indirmek isteyen paşalar
toplanmışlar, henüz üç ay öncesi tahta çıktığı sırada
görülmedik şenliklerin yapıldığı, daha düne kadar
Tanrı gibi tapılan Sultan M urad... Kimbilir şimdi onu
sarayın bir köşesinde boğuyordurlar.
Bununla beraber İstanbul'da herşey önemsiz gö­
rünm ektedir. Saat on birde İstanbul’a doğru topçu ve
süvari birlikleri koştu, arkadan topların sesleri de
kayboldu ve şimdi yine sesizlik her tarafa hakim.
BEŞİNCİ BÖLÜM
20 Mayıs 1877
I
Evet, bu Doğu'nun bulutsuz göğü ve mavi denizi.
Orada bir şey resmoluyor, ufuk, camiler ve m inareler­
le donanıyor. Kalbim çarpıyor, İstanbul bu!
Karaya ayak basıyorum. Bu memlekette bulun­
mak kuvvetli bir duygulanma.
Ahmet artık orada, yerinde, beyaz atının üzerin­
de Tophane’ye doğru koşup gitmiyor. Galata bile öl­
müş. Birbirini mahvediş harbi gibi müthiş bir şeyiıv
uzaklardan, geçtiği anlaşılıyor.
Türk elbiselerimi tekrar giydim. Azapkapı’ya koş­
tum. Geçen ilk kayığa bindim. Kayıkçı beni tanıdı.
P : 17
258
— Ahmet ne oldu? Dedim.
— Gitti, muharebeye gitti.
Hemşiresi Eriknaz'm evine vardım. Dedi ki:
— Evet, gitti. Batum 'da idi ve m uharebeden beı l
haber alamadık.
Eriknaz’ın siyah kaşları üzüntüden çatılmıştı, in­
sanların kendisinden aldıkları bu kardeşe acı acı ağ­
lıyordu ve annesine bakarak küçük Alemşah ağlıyor­
du.
H atice’nin evine gittim. Fakat ihtiyar kadın göç
etm işti ve evinin nerede olduğunu bana kimse göster­
medi.
.
II
•
0 zaman perişan başım da hiç bir proje tanzim e t
meden, hattâ yapacağım şeyi düşünmeden, sade ona
yaklaşmak ve onu görmek ihtiyaciyle harekete mec­
bur, Fatih Camii’ne, Aziyade'nin evine doğru tek ba­
şıma yürüdüm.
Vaktiyle zengin olan Fener’den, harabeler ve kül­
ler yığınından geçtim; burası ancak büyük bir hara~
be, enkazla dolu yaslı sokakların bir uzun devamı idî.
Sevgilimin beni beklediği Eyüp’e gitmek üzere neşe
ile her akşam geçtiğim Fener böyle olmuştu.
Sokaklarda bağırıyorlardı;
âdeta yarı giyinmiş,
m uharebe için toplanmış yarı silâhlı yarı vahşi adam­
lar, taşlar üzerinde yatağanları biliyor ve beyaz yazı­
larla çubuklanmış eski yeşil bayraklar dolaştırıyor­
lardı.
Uzun müddet yürüdüm. Eski İstanbul’un tenha
mahallelerini geçtim.
259
Gittikçe yaklaşıyordum. Fatih'e çıkan karanlık
sokakta, onun oturduğu sokakta idim!
Dış eşya, güneşe karşı kalbimi sıkan korkunç bir
m anzara göstermekte idi. Bu üzüntülü yolda hiç kimse
yoktu; büyük bir söğüt ve ancak adımlarımın gürül­
tüsü...
Kaldırım lar üzerinde, yeşil ot üstünde, duvarlara
sürünen bir ihtiyar kadın şekli gözüktü* M antosunun
kıvnm lan altında siyah abanozdan zayıf ve çıplak ba­
caktan görünüyordu. Başı aşağıda yürüyor ve kendi
kendine konuşuyordu. Bu Hatice idi.
Hatice beni tanıdı. Zenciyenin yahut maymunun
sivri sesi ve alaycı edası ile anlatılması imkânsız bir
«ah!» yükseltti.
'
— Aziyade ne oldu? Dedim.
T atar dilinde ölümü ifade eden ve garip şekilde
vahşi olan kelimelere kasten daha kuvvet vererek:
— ölü! ölü! dedi.
Anlamayan birine söylüyormuş gibi, ölü, ölmüş<
diye bağırıyordu.
Ve bir kin ve sevinç olayı içinde beni bu kelime
ile merhametsiz bir şekilde izliyordu.
— ölü! ölü! ölmüş!
Bir yıldırım darbesi gibi beklenmeden inen böyle
bir kelime derhal anlaşılmaz. Sizi sarm ası ve sizi kal
binizden ısırması için ızdıraba bir zaman lâzımdır. Yü­
rüm ekte devam ediyor, bu kad ar sakin olmaktan deh­
şete düşüyordum. Ve ihtiyar kadm beni bir azap tim sa­
li gibi müthiş «ölü», «ölü»sü ile takip ediyordu: Tapmış
olduğu hanımını öldürm üş olan bana karşı bu mahlû­
kun sonsuz kinini arkam da hissediyordum. Onu gör-
260
ıp«k için dönmekten korkuyordum, onu sorguya çek­
m ekten korkuyordum, bir buhran ve bir katiyetten
korkuyordum ve sarhoş bir adam gibi yürüyor, hep yü­
rüyordum .
III
Aziyade’nin oturduğu, üzerinde lâle ve sarı kele­
bek resim leri bulunan evin yakınında bir m erm er çeş­
meye dayanmış bir halde kendimi buldum, benliğimi
hissettim ; oturm uştum , başım dönüyordu;
karanlık
ve boş evler gözlerimin önünde yaslı bir şekilde âdeta
oynuyorlardı; alnım m erm ere çarpıyor, kanıyordu;
çeşmenin soğuk suyuna batm ış bir el başıma yastık
oluyordu... O zaman H atice’nin yanımda ağladığını
gördüm; maymun ellerine benzeyen buruşuk ellerini
sıktım ve o almma su dökm ekte devam etti...
Genç adam lar bize dikkat etmiyorlardı; birinci
Kars muharebesine ait olup sokaklarda dağıtılan kâğıt­
ları okuyarak hararetle konuşuyorlardı. Harbin başlan­
gıcına ait fena günlerde bulunuluyordu ve İşlâmm
m ukadderatı şimdiden mahvolmuş görünüyordu.
IV
Kollarımda tutup sıktığım soğuk şey toprağa so­
kulmuş bir m erm er parçası idi.
Bu m erm er gök mavisine boyanmıştı. Ve âdeta
hissiz gibi okuduğum bu altın çiçekli ve yaldızlı harf­
leri hâlâ görüyorum.
Bu Türkiye’de kadınlara mahsus olan o taşlardan
biriydi ve biivük Kasımpaşa mezarlığında toprak üze­
rine oturm uş bulunuyordum .
Kırmızı ve yeni karıştırılm ış
toprak bir insan
vücudu uzunluğunda bir tümsek teşkil ediyordu; kü­
261
rekle köklerinden koparılmış küçük bitkiler, kökleri
havada olarak bu tarla üzerine konulmuş bulunuyor
lardı. Türk mezarlarına ne buket ne de tac konmaz.
Bı: mezarlıkta bizim Avrupa mezarlıklarımızdaki
gösteriş yoktur; Doğulu hüzün daha tatlı ve daha mu­
azzamdı. Şurada burada siyah servilerin yükseldiği
büyük ve boş araziler, çıplak tepeler uzaktan uzağa,
bu büyük ağaçların gölgesi altında, yeni altüst edilmiş
toprak parçaları, eski matem taşlan, başlarında sarık­
lar taşıyan garip Türk mezarları...
Tâ uzakta, ayaklarımın altında, Haliç, İstanbul'un
aşina şekli ve ötede... Eyüp!
Bu bir yaz akşamıydı; toprak, kuru ot, etrafına
kollarımı doladığım soğuk merm erden gayn her şey
ılıktı; m ermerin kökü toprağa dalıyor ve ölünün teması
ile soğuyordu
Dış eşyada insanların veya im paratorlukların mu
kadderatları büyük kat’î buhranlara temas ettikleri,
öm ürlerin nihayet buldukları zamanda her şeye ge­
len fevkalâde manzara vardı.
Uzakta Cihadı M ukaddes’e giden askeri kuvvetle
rin mızıkaları, o garip Türk mızıkası, gıcırdayan ve yiik
sek ahenk, bizim Avrupa alctlerimizce bilinmeyen
ses duyuluyordu. Denebilirdi ki bu İslâmiyet'in ve Doğu’nun son yardım nârası, büyük Cengiz ırkının ölüm
şarkisiydi.
Yanımda Türk yatağanı sarkıyordu
ve yüzbaşı
üniformasını giymiş bulunuyordum. Burada olan in­
san Loti değil, lakat Arif, yüzbaşı Arif Ussam ismini
262
taşıyordu. Cephenin ün safına gönderilmek müsaade­
sini istemiştim. Yarın gidiyordum.
İslâm 'ın bu mukaddes toprağı üzerinde büyük bir
hüzün yayılmış bulunuyordu. Batan güneş mezarların
yeşilim tırak eski mermerlerini yaldızlıyor, mahzun
gümüşî renkte serviler üzerinde, onların yüzyıllık kök­
leri ve mahzun yeşil» dallan üstünde pembe ışıklar do­
laştırıyordu. Bu mezarlık Allah'ın muazzam bir mabe­
di idi. Onun esrarlı sessizliğine sahipti ve insanı dua.
ya sevkediyordu.
Bîr m atem örtüsünün sanki ardından gibi görü­
yordum ve bütün geçmiş hayatım rüyaların belirsiz
karışıklığı içinde başımda dönüp duruyordu. Yaşamış
ve sevmiş olduğum bütün köşeler, dostlarım , karde­
şim, kendilerini çok sevmiş olduğum m uhtelif renk
li kadınlar ve sonra ebediyen bırakıp gitmiş oldu­
ğum sevgili yuva, ıhlam ur ağaçlarımızın gölgesi ve ih­
tiyar anam...
Burada yatmış olan için her şeyi unuttum . Beni
o en derin ve en saf aşkla, hem de en mütevazi aşkla
seviyordu. Ve bana bir şikâyet yollamadan, haremm
yaldızlı kafesleri arkasında, çok yavaşça, ızdıraptan
ağır ağır öldü. Ciddî sesinin bana hâlâ şöyle söylediği
ni duyuyordum: «Ben bir küçük Çerkeş esireden baş­
ka bir şey değilim . Fakat sen biliyorsun; bunu eğe/
istiyorsan git Loti. Arzu ettiğin gibi yap.»
Incil’deki kıyamet gününün boruları gibi öten mı­
zıkalar uzaktan aksediyorlarlardı. Allah’ın büyük adını
binlerce adam bağırıyordu. Uzak gürültüleri bana
kadar yükseliyor ve büyük mezarlıkları garip uğultu­
larla dolduruyordu.
363
Eyüp'ün m ukaddes dağı arkasında güneş kaybol­
muş ve Osmanlı mirası üzerine yaz geçesi iniyordu.
...Bu taşın altında olan m üthiş şey, bana yakınlı­
ğı ile beni titreten ve şimdiden toprak tarafından ye
nilmiş bulunan ve hâlâ sevdiğim bu müthiş şey... Hep­
si buncan mı ibaret Allah'ım? Yahut tarif edilmemiş
yan kalmış bu toprak üzerinde ağladığımı görebilen
bir şey var mıdır?
Allah’ım, onun için yalvarabilmek kudretini âdeta
kazanmış bir haldeyim. Hayat komedyasında katılaş­
mış ve üzüntülere kapanmış olan kalbim, şimdi insan
dinlerinin bütün lâtif hatalarına açılıyor ve bu çıplak
toprak üzerine gözyaşlarını acısız düşüyor. Eğer bu
tozda her şey bitmemişse, bunu belki yakında Öğrene­
ceğim; bunu bilmek için ölmeyi deneyeceğim.
İSTANBUL
(1900)
Afi İstanbul' Beni büyüleyen isimlerden en çok
büyüleyeni yine sensin. Önümde bu isim tekrarlanın­
ca, hemen gözümün önüne bir hayal gelir. Çok yük­
sek, havalarda ve belirsiz bir şekilde uzaklarda, muaz­
zam, başka yerlerle kıyaslanması imkânsız bir şehir
shûeti görürüm. Deniz ayaklarımın altındadır. Bin­
lerce gemilerin, sandalların, durm adan gelip geçtiği,
Babil Kulesi gibi, Doğu’nun bütün dillerinin duyuldu­
ğu bir deniz. Kapkara gemilerin ve yaldızlı kayıkla­
rın, renk renk kılıktaki insanların üzerinden ufkî ve
upuzun bir bulut gibi dum anlar dalgalanır- Orada bu­
lunanlar, mallarını överler, pazarlığını yaparlar. Dur­
madan türen dum anlar da, bütün bunların üstüne,
örtüsünü serer. İşte bu buhar ve maden köm ürü tozları
üstünde, o heybetli şehir, sanki asılıymış gibi durur.
Masmavi gökyüzünde, tepeleri mızrak gadar sivri mina­
reler yükelmekle, kubbeler, kubbeler, yuvarlak, kirli be­
yaz taştan kampana piram itleri gibi üstüste yığılmış
kubbeler görünmektedir. Bunlar asırların değiştire­
mediği, sabit camilerdir. Yıllar geçtikçe belki daha
da beyazlaşmışlar. Bu kutsal camiler. Batı'dan gelen
vapurların havayı bozmadığı zamanlarda, sırt yelken­
lilerin gelip de gölgesine sığındığı vakitlerden beri ve
asırlar boyunca, İstanbul’u dev kubbeleriyle hep böy­
le taçlandırm ışlar ve dünyanın hiç bir yanında rast
266
ianmayan büyüklükteki bu eşsiz silûeti şehre bahşet
m işlerdir. Bu camiler değişmez mazinin nişanesidir.
Taş ve m ermerleri de eski müslüman zihhıyetini yansı­
tırlar. Şayet M arm ara’nın yahut da Asya’nın uzakla­
rından gelinecek olursa, ufku kaplayan sis tabakasının
arasından ilk olarak bunlar göze çarpar. Deniz ve rıh­
tım larda, m odern ve değersiz şeylerin üstünde, bunlar
eski hâtıralara, İslâmlığın tasavvuf hülyalarına, Al­
lah’ın büyüklüğüne ve ölüme yukarıdan bakıyor gibi­
dirler.
Bu camilerin ayakları dibinde, vaktiyle öm rümün
en unutulm az saatlerini geçirdim. O hızla uçan harikulâde günlerde, m aceralarla dolu hayatımın onlar
daimî şahitleriydi. Her taraftan onları götürdüm . Ten­
ha yerler arayarak büyük çınar ağaçlarının gölgeleri­
ne sığındığım zaman, yaz güneşinin altında beyaz, bazan da karanlık kubbelerin yuvarlaklığını seyreder­
dim.
Aralık ayının soğuk gecelerinin karasız mehtabın
da, uyuyan İstanbul’un kıyılarından kayığımla gizlicc
■geçerken de onları görürdüm. Onlar hep m evcuttular
ve ebediydiler. Her birinden ayrı bir hüzün ortalığa
yayılır, husUsî bir huşû duyulur. Gittikçe ve Türklerin
hayatına karıştıkça, bu camileri büsbütün başka bir
türlü sevmeye başlamıştım. Bu, hayaller kuran mağ­
ru r millete bağlanıyordum. O zaman geçici ve kaygılı
b ir aşkla dolu olan ruhum, Doğu tasavvufuna açılı
yordu.
Sonra da gitmem gerektiği zaman... Bir pushı
M art ayı akşamı M armara denizinde ilerlerken, yava;
yavaş küçülen ve nihayet büsbütün kaybolan bu şeh­
267
rin silûetini sonsuz bir hüzünle seyrettim. Artık, her
şey belirsiz bir hâle geldiği anda bile, gözden kaybo­
lan şehrin gene o minareleri, kubbeleri, denizin soğuk
sisinin üstünde farkediiiyordu. İstanbul’un yüksekleıdeki nefis çevresi büsbütün kaybolmamıştı. İşte bu
son manzarada, arkam da bıraktığım her değerli şey,
yaşadığım ve artık sona eren harikulade hayat için
duvduğum esef, tecessüm ettiriyordu sanki. Bu eşsiz
silueti iyice hatırım a yerleştirdim, artık onu unutm a­
ma da imkân yok zaten. Sonradan yaşadığım gezici ve
sürgün hayatımda, uzak denizlerde dalaşırken, kubbe
ve minareli şehri gece rüyalarım da gördüm. Her defa­
sında da, kaybedilmiş bir vatan gibi bana hüzün ver
di. Ben oraların resmini hatasız çizebilirim. Her gidi­
şimde hem acı, hem çok tatlı bir heyecan duvarım,
zaman da biı tesiri azaltm amıştır.
Fakat, şahsî hâtıraların serabı bu harikulâde man­
zarayı, daha da güzelleştiriyor diyemem. Bu fevkalâ­
delikler karşısında ne kimse itiraz edebilir, ne de ak­
sini iddia eden olur. Hjç bir şeyden anlamayan gelişi
güzel yolcular bile, o muazzam siluet uzaktan görünür
görünmez, garip bir tesir altında kalırlar. İstanbul
—maalesef günden güne bayağılaşıyor ve bütün dünya
da ona karşı saygısızlık gösteriyor— bu şahane görü­
nüşünü ve çizgilerini muhafaza ettiği müddetçe, her
şeye rağmen, İslâm'ın muhteşem beldesi ve Doğu şe­
hirlerinin kraliçesi olarak kalacaktır.
Şehrin etrafında başk;ı mahalleler, başka şehirler
ve düzinelerle saraylar, camiler bulunuyor, işte bü­
tün bunlar, o muazzam şehri teşkil etmekteler.
Evvelâ Beyoğlu kısmı. . Yani hıristiyanların otur
duğu bölge. Sonra, M arm ara'daa Karadeniz’e kadar
268
uzanan Boğaziçi’ndeki sayısız mahalleler. Sürülerle
kayıklar ve vapurlar sayesinde, bütünü teşkil eden
büyük şehirle irtibat var. Kıyılara kadar yayılmış bü
beldenin karm akarışık ahalisi, denizin üstünde gidip
geliyor, öylesine ki, vasıtadan görünmeyen deniz, güıı
ve gecenin her saatinde fevkalâde canlılığını m uhafa­
za ediyor.
İstanbul kadar manzarası değişen bir başşehir
olamaz. Gökyüzünün vaziyetinden, rüzgâr ve bulutlar
yüzünden, her saat başka bir görünüş arzeder. Son
derece sıcak ve pırıl pırıl yazına karşılık, yağmurlu
kışlan var. Birden bire kar, kara dam lan tamamiyle
örtüveriyor.
Bütün bu sokaklar, meydanlar, sayfiye yerleri benimmiş gibi bir duyguya kapılıyorum. Tıpkı kendimi de
onların bir parçası duyduğum gibi. Orient • Expres’in
İstanbul’a boşalttığı binlerce kaldırım
mühendisini
gördükçe çok sinirleniyorum. Davetsiz m isafirler gibi,
eski İstanbul'un hâlâ telkin ettiği hayranlık ve saygı­
yı duymadan, etrafta gezindiklerini gördükçe kıymet­
li malikâneme saygısızlık gösterm işler gibi irkiliyo­
rum . H er yerini karış karış ezbere bildiğim bu m ahal­
lelerde, basbayağı bir şaşkınlıkla dolaşıyorlar. Ben
oralarda gece gündüz gezdim. O günkü ruh halime gö­
re, her yeri ayrı ayn seyrettim. Halkın arasına karış­
tım, onlarla yaşadım. Fakat icap ettiği şeklide, bütün
bunları ben kitabım da nasıl anlatabilirim ? Her adım­
da gençlik ve aşk hatıralarım a rastlıyorum. Nasrt mu­
hakeme edebilirim, ben ki onlara tapıyorum.
PİERRE LOTİ
{Les Capitales du Monde.'
TÜRKİYE VE PİERRE LOTİ HAKKINDA
YAZILMIŞ FRANSIZCA ESERLER
Pierre Loti et L’Orient = Yazan: Pierre E. Briqet. 1946
Loti, Pairs, Parizeau = Yazan: Pierre Brodin
Pierre Loti, h6roique ami des Turcs - Yazan Reşit Safftt
Atabinen. Broşür. İstanbul. 1950
Loti - Yazan: Claude Farrere. 1929
Pierre Loti quand je l’ai connu = Yazan Claude Farrfrre.
1926
Sillages = Yazan: Claude Farrere. 1931
Cent dessins de Pierre Loti: = Yazan: Claude Farrere. 1948
Le Drame interieure de Pierre Loti = Yazan: Pierre Flottes. 1937
Loti et les Turcs = Yazan: P. B. Gheusi. 1930
Les Souvenirs de Pierre Loti en Turquie = Yazan: François Gutton 1934.
Le Secret des Desenchantees revöle = Yazan: Marc Helys.
1930
Les Desenchantees de Pierre Loti - Yazan Raymonde Lefevre. 1939
En marge de Loti = Yazan: Raymond Lefevre. 1944
Les Desanchant^es de M. Pierre Loti = Yazan: Lûtfi Fikri
1907
En marge d'Aziyade = Yazan: Rene Maurice. 1945
Pierre Loti retour de Constantinople = Yazan: Gaston Maurberger. 1910
.
Loti et Aziyade = Yazan: Gaston Maurberger. 1926
Pierre Loti â Constantinople = Yazan: Comtesse Ostrorog. 1927
Notes et İmpressions de Turquie — Yazan Louis Rambert.
1895 — 1905
370
Les Greces a sumyrne = Yazan: Doktor Nihat Reşad. 1920
A İstanbul au Temps de Loti 1904 — 1906 = Yazan: Henri
de Regnier. 1926
Constantinople avec Loti = Yazan: Gabriel de la Rochefoucauld. 1928
Le Secret des Desenchantees = Yazan: Andre Rousseaux.
1932
“
Les Desenchantees de Pierre Loti - Yazan: Seter Bey.
1909
Pierre Loti sa vie et son oeuve = Yazan: Nicolas Serban
1924
İstanbul, paysage litteraire - Yazan: Willy Sperco.
Mon ami Pierre Loti = Yazan: Odette de Valence. 1930
F İ Y A T I : 10 T L .