alatoo academıc studıes - International Atatürk

Transkript

ALATOO ACADEMIC STUDIES
ISSN: 1694-5263
omnim
Volume 1 - Number 1 - Year 2006
CONTENTS
ARTICLES
İNSAN HAKLARINI KORUYARAK
TERÖRLE MÜCADELE EDİLEBİLİR Mİ?
İbrahim Hasgür
ALATOO
ACADEMIC
STUDIES
International
Scientific Journal
a
publication
of
KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR
Halim Nezihoğlu
JERUSALEM; THE PEACE CITY OF
THREE RELIGIONS
Muhammad Luthfi Zuhdi
İŞ HAYATINDAKİ BAŞARI FAKTÖRLERİ
VE İNSAN KAYNAKLARININ
GELİŞTİRİLMESİ BAĞLAMINDA
TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ
Ahmet Cihan
LOGISTICS NETWORK
CONFIGURATION
Lutfu Sagbansua
International
Ataturk
Alatoo University
KIRGIZ ETNOPEDAGOJİSİNDE DİNİ
MOTİFLER
Iskender Ormon Uulu, Gülnara Arabova
www.iaau.edu.kg
IRKÇILIK PROBLEMİ ve İSLAMÎ ÇÖZÜMÜ
Kemaleddin Ozdemir
THE COGNITIVE BASES OF LECTURING
LANGUAGE AND SPEECH CATEGORIES
OF GENERAL LINGUISTICS AT THE
PHILOLOGICAL FACULTIES
Ibraev Asilbay
Address:
Microregion
Thunguch, Gorky
Street, 72048
Bishkek
KYRGYZSTAN
Tel:
+996 312 631423
+996 312 631425
+996 312 631426
Fax:
+996 312631428
E-mail:
[email protected]
PARAGRAPHS – SHORT ESSAYS - RESEARCH
ESSAYS – THESES: MAKING THE TRANSITION
Marina Pashinina
БЕЗОПАСНОСТЬ ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТИ И
ПРАВИЛЬНЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ ЧЕЛОВЕКА
Орозбек Ч. Кожогулов
СОЦИАЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ КЫРГЫЗСТАНА:
СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ
Бектурганов К.Б.
АЗ КИРЕШЕЛЪЪ ЪЙ-БЪЛЁЁЛЁРДЪН
СОЦИАЛДЫК ЁНЪГЪЪСЪН КАМСЫЗ
КЫЛУУДА ЭСКИ АРЗАН КУРУЛУШ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН КОЛДОНУУНУН
ЗАРЫЛДЫГЫ
Т.и.к. Чымыров Акылбек Уркалыйевич
TECHNOLOGY OF ANTIRECESSIONARY
MANAGEMENT IN PUBLIC SECTOR
Ojukeeva T.O., Freiuk G.V., Djunushalieva G.D.
BUILDING OF INNOVATIVE
INFRASTRUCTURE AS A CONDITION OF AN
OUTPUT FROM CRISIS
Tocktomyshev S.J.
ОСНОВНЫЕ МОДЕЛИ ПРЕДСКАЗАНИЯ
БАНКРОТСТВА ПРЕДПРИЯТИЙ
Шатманов И.С.
ЯВЛЕНИЕ СИНТАКСИЧЕСКОЙ
КОНДЕНСАЦИИ: ОПЫТ
СОПОСТАВЛЕНИЯ
Важник Сергей Александрович
GENDER INEQUALITY IN EDUCATION: THE
IMPACT OF SOCIO-ECONOMIC
RESTRICTIONS
Mustafa Seref Akin & Filiz Kadi
СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ
РАЗВИТИЯ УЧЕБНОЙ
ЛЕКСИКОГРАФИИ
Александр Сергеевич Цой
RESEARCH NOTES
ÖRGÜTSEL GÜVENİN BELİRLEYİCİ
FAKTÖRLERİ:
BANKACILIK SEKTÖRÜNDE BİR
UYGULAMA
Muhsin Halis, Gülsüm S. Göksöz., Özlem Yaşar
FRUIT SYMBOLISM REFLECTED IN
RELIGIOUS ARCHITECTURE IN
TURKISH CULTURE
R.Eser Gültekin
ÒÛØÊÛ ÒÓÓÐÀ ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛÊ
ÑÀßÑÀÒ – ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛÊ
+ÑÚÚÍÚÍ ÍÅÃÈÇÃÈ ÔÀÊÒÎÐÓ
Àòûøîâ Ê.À., Ìîëäîêóëîâà Á.Æ.
РЕЗУЛЬТАТЫ ПЕРЕХОДНОГО ПЕРИОДА НЕ
ВПЕЧАТЛЯЮТ
Самигулин Э.В., И.Арабаева
OVERVIEW OF FOREIGN TRADE IN REPUBLIC
OF GEORGIA
Serkan Yalcin
INTERNATIONAL CONFERENCE EXPERIENCE
IN KYRGYZSTAN
Ibrahim Keles
BOOK REVIEWS
Richard Pomfret. Central Asia Turns South? Trade
Relations in Transition
Reviewed by Mehmet Dikkaya
ALATOO ACADEMIC
STUDIES
ISSN: 1694-5263
Volume 1 - Number 1 - Year 2006
(International Scientific Journal)
a
publication
of
International Ataturk Alatoo University
Bishkek, KYRGYZSTAN
June 2006
Alatoo Academic Studies………………………………………………………………………………………...Vol 1, No 1, Year 2006
AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL
Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed refereed journal published semiannually by International Ataturk
Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both Kyrgyzstan
and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enlarge Eurasian scholarsip in
different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics, business, politics, humanities,
sociology, religion, linguistics and other fields. The regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s
mission. So, those articles concerning Eurasian scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s
focus is the problems and new phenomena caused by social, economic, political, cultural changes in newly
independent states of the ex- Soviet Union. Since transition brought many different things to the related countries, the
journal especially seeks original papers dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the
journal is on Eurasia, papers dealing with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies
having views from different perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book
reviews, etc. in English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages.
3
EDITOR
Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law)
International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
CO-EDITOR
Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy)
Kyrgyz State University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
JOURNAL COORDINATORS
Ergun KOCA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
Ibrahim KELES, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
JOURNAL MAILING ADDRESS:
Microregion Tunguch Gorky Street, 720048, Bishkek, KYRGYZSTAN
JOURNAL WEB ADDRESS:
www.iaau.edu.kg/aas
JOURNAL CONTACT E-MAILS:
Ergun KOCA (journal coordinator) at [email protected]
Ibrahim KELES (journal coordinator) at [email protected]
4
EDITORIAL - UPON THE FIRST ISSUE
It is worth to mention that to publish an academic international journal with limited resources was a very
compelling task. Lots of difficulties prevented us from publishing the journal earlier. Now, we are very glad that the
journal has been published thanks to all those, especially the journal coordinator Mr. Serkan Yalcin, having contributed
to the first issue of the journal. Alatoo Academic Studies has the aim of publishing scholarly articles which will deal
with economics, business, international relations, humanities, religion, sociology, linguistics, etc. This multi-level
focus of the journal is expected to serve to a broader reader base. The journal in the first issue includes papers dealing
with different disciplines which enabled multi-level focus. Some of the articles in the journal have the following
themes: Mr. Nezihoglu in his article examined the globalisation and culture. The Western countries’ influence on
globalisation was first discussed. It was mentioned that globalisation was understood in a wrong way; the notion of
following westen standards is not necessarily mean globalisation. Instead of western standards, every country has own
culture and together with these cultures, a more pluralistic global culture is suggested. Mr. Ormon uulu examined
religious lines of poetries of some national epics and poetries which are a part of etnopedogogy and their style reflect
people’s social life. In the article, it was emphasized that the inheritance of major Kyrgyz folk poets had a great affect
on Kyrgyz and Central Asian people on learning religious, historical and national values. The article presents religious
poetric figures derived from national epics. We hope to have such multi-discipline focus in the following issue as well.
Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, Editor
EDİTÖRDEN - İLK SAYI ÜZERİNE
Öncelikle belirtmek isterim ki, kısıtlı imkanlarla akademik bir dergiyi yayın hayatına sokmak oldukça sıkıntılı
bir süreçti. Karşılaşılan birçok zorluk, derginin daha önceki bir tarihte çıkmasını engellemiştir. Bu engellere rağmen,
derginin yayınlanmış olmasından dolayı mutluyuz ve bu arada ilk sayının çıkmasında emeği geçen bütün herkese,
özellikle dergi koordinatörü sayın Serkan Yalçın’a, katkılarından dolayı teşekkür etmek istiyorum. Alatoo Akademik
Araştırmalar dergisi, ekonomi, işletme, uluslararası ilişkiler, sosyoloji, dil bilimi, din vb. değişik alanlarla ilgili
akademik çalışmaları bir araya getirerek geniş bir okuyucu kesimine hitap etmeyi amaçlamaktadır. Derginin ilk sayısı,
bu anlayışa uygun olarak değişik alanlardan çalışmaları bir araya getirmiştir. Derginin ilk sayısındaki bazı çalışmalar
şu konuları incelemektedir: Sayın Nezihoglu, küreselleşme ve kültür konusunu incelemiştir. Öncelikle batılı ülkelerin
küreselleşmeye olan etkileri incelenmiştir. Çalışmada, küreselleşmenin batılı toplumların taklit edilmesi olarak
anlaşılmasının yanlış olduğu vurgulanmıştır, ayrıca batılı anlamda küreselleşme yerine az çok her ülkenin kültürünün
yer aldiği daha çok boyutlu bir global kültür oluşması önerilmiştir. Bir sonraki çalışmada Sayın Orman uulu
etnopedojinin bir parçası olan bazı yerel nazım örneklerinden dinimotifleri incelemiştir. Çalışmada önemli büyük
Kırgız halk şairlerinin Kırgız ve diğer Orta Asya halklarını dini, tarihsel ve ulusal öğrenmede önemli derecede
etkilediği vurgulanmıştır. İnşallah, ilk sayımızdaki çalışmalarımızın bu değişik disipliner yönlülüğünü gelecek
sayımızda da sürdürmeyi amaçlamaktayız.
Prof. Dr. İbrahim HASGÜR, Editör
5
JOURNAL SCIENCE BOARD
Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law)
Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy)
Kyrgyz State University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
Prof. Dr. Valentin BABAK (Information Technology in Economics)
Kyrgyz Technical University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
Prof. Dr. Vildan SERIN (Economic Policy & Central Asian Economies)
Fatih University (Istanbul, TURKEY)
Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz Language)
East University named Mahmoud Kashgary Barskany (Bishkek, KYRGYZSTAN)
Prof. Dr. Omer CAHA (Civil Society & Human Rights)
Prof. Dr. Abdullah DINCKOL, (Law)
Istanbul Chamber of Commerce University (Istanbul, TURKEY)
Prof. Dr. Turgay BERKSOY, (Public Finance)
Marmara University (Istanbul, TURKEY)
Prof. Dr. Nurdan ASLAN, (Economics)
Prof. Dr. Sadık ACAR,
Dokuz Eylul University (Izmir, TURKEY)
Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History)
International Black Sea University (Tbilisi, GEORGIA)
Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics)
Assoc. Prof. Dr. Fuat ERDAL, (International Economics & Development Economics)
Adnan Menderes University (Aydin, TURKEY)
Assoc. Prof. Dr. Georgiy MRAOSHNICHENKO (Artificial Intelligence, Cryptology)
Assoc. Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law)
Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature)
Kyrgyzstan International University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
6
Assoc. Prof. Dr. Muhsin HALIS, (Management)
Gaziantep University (Gaziantep, TURKEY)
Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics)
Assoc. Prof. Dr. Mustafa OKMEN (Local Governments & Urbanization)
Celal Bayar University (Manisa, TURKEY)
Assis. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics, Robotics & Fuzzy)
Assis. Prof. Dr. Murat CEMREK, (Political Science, Turkish Politics & Humanities Studies)
Selcuk University (Konya, TURKEY)
Assis. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry)
Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development Economies)
Maltepe University (Istanbul, TURKEY)
Assis. Prof. Dr. Ahmet AKIN (Finance)
Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations Management)
University of Mississippi (Mississippi, USA)
Assis. Prof. Dr. Nizamettin BAYYURT (Quantitative Techniques)
Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian Language)
Litarature Institute of A.M. Gorki (Moscow, RUSSIA)
Assis. Prof. Dr. Nurettin CAN (Economics)
Suleyman Demirel University (Almaty, KAZAKHSTAN)
Assis. Prof. Dr. Ali COSKUN (Accounting)
Assis. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal studies, Law and Politics, Religion and Secularism)
University of London (London, U.K.)
Assis. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy)
Qafqaz University (Baku, AZERBAIJAN)
Assis. Prof. Dr. Levent KOC (Economics)
Suleyman Demirel University (Almaty, KAZAKHSTAN)
7
CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES
CALL FOR PAPERS
Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and unpublished
academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics, business, international
relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, engineering, etc. Those papers focusing on newly
independent states will be especially welcomed. The journal accepts articles, research notess, book reviews. The
manuscripts can include theoretical, conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance
our understanding in the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March
1 and September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review.
SUBMISSION GUIDELINES
Papers should be submitted via e-mail (in word format) to Ergun KOCA \ Ibrahim KELES (journal
coordinators) at [email protected] \ [email protected].
BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO
MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS
STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT
CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING
AUTHOR(S)
Paper format:
The submission will include
- The title of the paper,
- Name of author(s) and affiliation(s),
- Contact information of the corresponding author
- An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the paper is not
written in English)
- Key words (up to 5)
- All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman)
- Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right
- Before and after paragraphs 6 cm.
- Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten it before the
submission.
Reference Style
Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples:
…Fisher and Madet (2000) state that…
…this result has been obtained in a recent study (David, 1997).
At the end of your paper, please give the full citation as indicated below:
Journal Articles
Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): 102-123
Books
Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York.
8
Papers
David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health,
Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; 29-31 October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam: Elsevier, pp
69-78.
Chapters in Edited Books
Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and Licensing
Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and Nations in the World
Economy, Washington DC: National Academy Press, pp.19-38.
Dissertations
Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and Possibilities,
Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge,
MA.
Online documents
Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, [www
document] http://www.jibs.net (accessed 13 January 2003).
Online journal articles
Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, Journal of
Business, doi:10.1057/palgrave.jibs.8400007
9
TABLE OF CONTENTS
AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL........................................................................................................................................................3
EDITORIAL - UPON THE FIRST ISSUE.....................................................................................................................................................5
JOURNAL SCIENCE BOARD ...................................................................................................................................................................6
CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES..............................................................................................................................8
ARTICLES ……………………………………………………...……………….…………………......................................................12
İNSAN HAKLARINI KORUYARAK TERÖRLE MÜCADELE EDİLEBİLİR Mİ?
İbrahim HASGÜR .................................................................................................................................................................................13
Halim Nezihoğlu ...…………………………………............................................................................................................................18
JERUSALEM; THE PEACE CITY OF THREE RELIGIONS
Muhammad Luthfi Zuhdi .....................................................................................................................................................................24
İŞ HAYATINDAKİ BAŞARI FAKTÖRLERİ VE İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ BAĞLAMINDA TOPLAM
KALİTE YÖNETİMİ
Ahmet Cihan .................................................... ……………………………………………………...……………………………….29
LOGISTICS NETWORK CONFIGURATION
Lutfu Sagbansua …………………………………………...………………………………………....................................................36
KIRGIZ ETNOPEDAGOJİSİNDE DİNİ MOTİFLER
Iskender Ormon Uulu, Gülnara Arabova .............................................................………………………..…………………………………….43
Kemaleddin OZDEMiR …………………………………………...………………………………………...............................................................................54
THE COGNITIVE BASES OF LECTURING LANGUAGE AND SPEECH CATEGORIES OF GENERAL LINGUISTICS AT
THE PHILOLOGICAL FACULTIES
Ibraev Asilbay …….........................…………………………….………………………………….....................................................59
ЯВЛЕНИЕ СИНТАКСИЧЕСКОЙ КОНДЕНСАЦИИ: ОПЫТ СОПОСТАВЛЕНИЯ
Важник Сергей Александрович .........................................................................................................................................................63
СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ УЧЕБНОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ
Александр Сергеевич Цой………………………………….…………………………………….....................................................68
ÖRGÜTSEL GÜVENİN BELİRLEYİCİ FAKTÖRLERİ: BANKACILIK SEKTÖRÜNDE BİR UYGULAMA
Muhsin Halis, Gülsüm S. Göksöz., Özlem Yaşar …………………………………………………....................................................72
FRUIT SYMBOLISM REFLECTED IN RELIGIOUS ARCHITECTURE IN TURKISH CULTURE
R.Eser GÜLTEKİN...............................................................................................................................................................................90
ТЫШКЫ ТУУРА ЭКОНОМИКАЛЫК САЯСАТ – ЭКОНОМИКАЛЫК +СЪЪНЪН НЕГИЗГИ ФАКТОРУ
Атышов К.А., Молдокулова Б.Ж. ………………………………………………………………....................................................101
PARAGRAPHS – SHORT ESSAYS - RESEARCH ESSAYS – THESES: MAKING THE TRANSITION
Marina Pashinina ….. ..........................................................................................................................................................................105
БЕЗОПАСНОСТЬ ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ПРАВИЛЬНЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ ЧЕЛОВЕКА
Орозбек Ч. Кожогулов …………………………………………………………………………………………………………….109
СОЦИАЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ КЫРГЫЗСТАНА: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ
Бектурганов К.Б. ...............................................................................................................................................................................112
10
АЗ КИРЕШЕЛЪЪ ЪЙ-БЪЛЁЁЛЁРДЪН СОЦИАЛДЫК ЁНЪГЪЪСЪН КАМСЫЗ КЫЛУУДА ЭСКИ АРЗАН КУРУЛУШ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН КОЛДОНУУНУН ЗАРЫЛДЫГЫ
Т.и.к. Чымыров Акылбек Уркалыйевич .........................................................................................................................................115
TECHNOLOGY OF ANTIRECESSIONARY MANAGEMENT IN PUBLIC SECTOR
Ojukeeva T.O., Freiuk G.V., Djunushalieva G.D. ……………………………………………………………………………….....117
BUILDING OF INNOVATIVE INFRASTRUCTURE AS A CONDITION OF AN OUTPUT FROM CRISIS
Tocktomyshev S.J. ..............................................................................................................................................................................122
ОСНОВНЫЕ МОДЕЛИ ПРЕДСКАЗАНИЯ БАНКРОТСТВА ПРЕДПРИЯТИЙ
Шатманов И.С. ..................................................................................................................................................................................127
RESEARCH NOTES ...........................................................................................................................................................................133
OVERVIEW OF FOREIGN TRADE IN REPUBLIC OF GEORGIA
Serkan Yalcin .....................................................................................................................................................................................134
РЕЗУЛЬТАТЫ ПЕРЕХОДНОГО ПЕРИОДА НЕ ВПЕЧАТЛЯЮТ
Самигулин Э.В. , м. И.Арабаева …………………………………………………………………..…...................................................................................136
INTERNATIONAL CONFERENCE EXPERIENCE IN KYRGYZSTAN
Ibrahim Keles ……………………………………................................................................................................................................................139
BOOK REVIEWS ............................................................................................................................................................................140
Richard Pomfret. Central Asia Turns South? Trade Relations in Transition.
Reviewed by Mehmet Dikkaya ..........................................................................................................................................................141
11
ARTICLES
12
İNSAN HAKLARINI KORUYARAK TERÖRLE MÜCADELE EDİLEBİLİR Mİ?
Prof.Dr. İbrahim HASGÜR
Rektör, Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan
ÖZET
Bu çalışmanın amacı; Genel bir çerçeve içinde terör olgusunu ortaya çıkış şartları içerisinde ele
almak ve insan hakları ile uzlaşma ve çekişme yönlerini ortaya koymaktır. Bugün en basit bir terör
hadisesinde hemen insan haklarının fazlalığı gündeme getirilerek onlardan tavizler istenmesi bu konunun
önemini ortaya koymaktadır. İnsan haklarının genişletilmesi, terörü fişeklemekte midir. Yoksa insan
haklarında meydana gelen daralmalar veya daraltılmalar terörü de kışkırtmakta mıdır? Bu çalışmada bu
sorulara cevap bulunmaya çalışılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: İnsan hakları, terör, azgelişmişlik, eğitim
GİRİŞ
Londradaki Metro ve diğer saldırılar sonrası “terörist avı” başlatan Britanya İçişleri Bakanı Charles
Clarke, terörle mücadele için gerekirse Avrupa İnsan Hakları sözleşmesinden çekinilebileceğini söyledi.
Saldırıların ardından Brezilyalı bir gencin polis tarafından yargısız infazı nedeniyle yoğun eleştiri alan
Clarke, anlaşma hükümlerine aykırı olsa da potansiyel bir terörist tehdide karşı sözleşmeyi bir kenara
koymakta tereddüt etmeyeceklerini ifade etti.
Clarke, “insanlara sözleşmeye bağlılığı mı, yoksa bir metro treninin havaya uçurulmasını mı
önemsediğimizi göstermeliyiz” ifadelerini de kullandı. Halbuki, insan hakları, asırlardan beri yapılan büyük
mücadeleler sonucu elde edilmiş herkesin ihtiyacı olduğu haklardır. Ve bunlar, öyle 50-100 insan öldü diye
rafa kaldırılabilecek basit ve kendinden feragat edilebilecek haklar olmamalıdır. Acaba trafik kazalarından
kurtulmak için yolları kapatmak mı çözümdür yoksa yolları genişletmek mi? Otomobilleri kaldırmak mı yoksa
onları daha modern hale getirmek mi kazaları önleyecektir? Terör, gerçekten bir sorun mu yoksa bir sonuç
mudur? Eğer sorunsa, bu sorunun çözümlenmesinde insan haklarının rölü nedir? Eger sorun değil de
sonuçsa, bu sonucun ortaya çıkmasında insan haklarının varlığının etkisi nedir? Bu makalede bu sorulara
çözüm aranacaktır.
1) TERÖR VE TERÖRİZM :
Günümüzde sıkça kullanılan bir kelime, bir terim olmasına rağmen, terörün uluslararası arenada
onlarca değişik tarifi bulunmasına karşılık herkesçe kabul edilen bir tanımı ne yazık ki bulunmamaktadır.
Gene de bir tarifini vermek gerekirse, terör; toplumda geniş çapta korku ve dehşet uyandıran, insanlarda
yılgınlık meydana getiren bir şiddet eylemi halini, terörizm ise; siyasal amaçlar uğruna mevcut durumu
yasadışı yollardan değiştirmek amacıyla, örgütlü, sistemli ve sürekli olarak terör eylemlerini kullanmayı bir
metod olarak benimseme durumudur. Terör ve terörizm olgusu; çok değişik biçimlerde tanımlanmasına
karşılık hiç bir tarif bu olguyu tek başına tam olarak açıklayamamıştır. Çünki terör örgütleri yapısal açıdan
pek çok benzerliklere sahip olmakla beraber, özellikle amaçları açısından farklılıklar göstermektedir.
Mesela, bazı teröristler milli kurtuluş ve bağımsızlık mücadelesi verdiklerini, bazıları geçmişteki olayların
intikamını aldıklarını, bazıları ise belirli ırk veya dini, siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik yapıları egemen
kılmak istediklerini söylerler. Bu probleme ek olarak terörizm diye tanımlanan eylemlerde temel ve çözümü
imkansız bir uygulama farklılığı bulunmaktadır. Hangi hareketler terörizme dahildir, hangileri değildir; kim
teröristtir, kim terörist değildir? Bu soruların cevabını herkes kendine göre vermektedir. Bazısı için terörist
olan, bir başkası için hürriyet savaşçısı; kimisi için idealist savaşçı olan, daha başkası için terörist kabul
edilebilmektedir. Söz gelimi, beline bağladığı bombaları kalabalık bir caddede patlatan bir filistinli terörist
kabul edilirken; çoluk-çocuk, kadın, yaşlı demeden insanların üzerine uçaklarla kurşun ve bomba yağdıran
İsrail’e kimse birşey dememektedir. Bu bakımdan bugüne kadar BM’e göre kabul edilmiş ortak bir terör ve
terörist tarifinin yapılmamış olması ciddi bir eksikliktir. Bu tarifin BM’ce yapılabilmesi halinde, herkesin kabul
edebileceği ve kimsenin kimseyi suçlamayacağı bir terörizm mücadelesi uluslararası meşruiyet kazanacak
ve belki de bu terörizmin önlenmesinde önemli bir adım teşkil edecektir.
2) TERÖRÜN SEBEBLERİ :
Bugün dünyanın pek çok ülkesinde terör hadiseleri varsa ve terör dünyanın en önemli gündem
maddelerinden birisi gibi gösterilmeye çalışılıyorsa, önce bu hastalığın sağlıklı bir teşhisi yapılmak, sonra da
13
bu teşhise göre tedavi yönüne gidilmelidir. Terör bugün en önemli gündem maddesi olarak gösterilmeye
çalışılıyor dedim, çünkü eğer savaş gibi gösterilmeye çalışılan devlet terörleri (ABD, İsrail, v.b.larınca
gerçekleştirilen) liste dışı tutulursa bireysel terör hadiseleri dünya üzerinde sayısal veriler dikkate
alındığında – çok tehlikeli bir tehdit değildir. Söz gelimi, terörizm raporlarına göre 2004’de 725 kişi hayatını
kaybetmiş, 2005 yılında ölü sayısı 732 civarında kalmıştır. Halbuki bir yılda sadece Türkiye’de trafik kazaları
yüzünden hayatını kaybedenlerin sayısı her yıl ortalama 7-8 bin civarındadır. Fakat terör bahane edilerek
yeni bir dünya düzeni kurgulandığı için, büyük devletler özellikle ABD ve İngiltere gibi ülkelerce bir güvenlik
kaygısı oluşturulmuş, dünyanın çok değişik bölgelerinde güya terörü engellemek amacıyla çok sert ve
insafsız politikalar ile kontrol mekanizmaları uygulamaya konulmuştur.
Yineleyecek olursak, terör dünya çapında ve dünyanın mevcut kurulu düzenini değiştirmeyi
gerektirecek çapta önemli bir tehdit olmamasına rağmen sebeplerinin kuşbakışı da olsa ele alınıp
irdelenmesi onun insan haklarıyla ilgisini belirleme noktasında yararlı olacaktır.
Bu noktada gerek Orta Asya, gerek İslam dünyası ve gerekse diğer ülkelerde bazı fertlerin teröre
bulaşması ya da bulaştırılmasının ana sebepleri olarak şunlar söylenebilir :
a) Bugün, dünyada genel kabul gören demokrasi, insan hakları, bilgi ve eğitimin yaygınlaştırılması,
ekonomik refah, üretim, tüketim ve gelir dağılımında sınıflar oluşmasına meydan vermeyecek şekilde eşitlik,
hakkaniyet, adalet gibi değerler ne müslüman ülkelerde, ne de üçüncü dünya denilen diğer bölgelerde hiç
bir zaman tam olarak gerçekleşmemiştir. Şüphesiz bu durumdan birinci derecede sorumlu olanlar, yine o
ülkelerin idarecileri ve onların destekçisi görülen gelişmiş Batı ülkeleridir. Dolayısıyla, her ne kadar bu
ülkeler bu kabil değerlerin önderliğini yapsalar da üçüncü dünya ülkelerinin halkları nezdinde samimi
bulunmamakta ve bu değerlerin istismarcısı olarak değerlendirilmektedir.
b) Bugün, bilhassa haberleşme ve seyahat vasıtalarının alabildiğine değişmesi sonucu büyük bir köy
ölçüsünde küçülen dünyada artık, herkes herkesin ve her ülke diğerinin komşusu durumundadır. Bu
münasebetle, çok küçük azınlığı teşkil eden bazı komşuların refah içinde yüzmesi, buna karşılık, büyük
ekseriyetin fakir hatta çok fakir olması; bu fakirliğin en önemli sebeplerinden biri olarak daha hassas yollarla
ve örtülü şekilde devam ettiğine inanılan uluslararası emperyalizm ve sömürgeciliğin görülmesi; bunlardan
ayrı olarak, aynı büyük çoğunluğun temel ihtiyaçlarını bile karşılamaktan aciz bulunması, şüphesiz bu
çoğunlukta kin, kızgınlık ve düşmanlık duygularının gelişmesine yol açmıştır.
c) Günümüzde en azından kanun kadar kanunsuzluğun da adeta bir kanun haline geldiği bir gerçektir.
Hemen her ülkede olduğu gibi yolsuzluklar, aldatma, kolaydan kazanma arzusu, bencillik, uluslararası
kaçakçılık ve bütün bunların vücut verdiği mafya örgütlenmeleri, bunlar gibi birbirleriyle öldüresiye rekabet
içinde bulunan büyük holdingler, tröstler, karteller ve bunların besledikleri kanlı katil ve kaba kuvvet
temsilcisi fedai grupları, terörizmin uluslararası bir hal almasında, asla göz ardı edilmemesi gereken bir
diğer önemli faktördür.
d) Bugün İslam dünyasında da başka milletlerde de terörün kaynağı hep fakirlik, cehalet ve eğitimsizlik
olmuştur. Pek çok yerde kabile ve aşiret düzeni aşılamamış ve bu tür yerlerde halkın büyük çoğunluğu, bir
zaman ülkelerini istilâ etmiş bulunan batılı gelişmiş ülkeleri, kendi başlarındaki idarecilerin hamileri ve
destekçileri olarak görmüş, dolayısıyla ülkelerinde maruz bulundukları mağduruyet ve mazlumiyetten birinci
derecede bu ülkeleri sorumlu tutmuşlardır.
3) İNSAN HAKLARI NEDİR NE DEĞİLDİR?
Her ne kadar 21. yüzyılda “Bilgi çağı”, “Uzay Çağı” ve teknoloji çağı gibi tanımlar getirilse de
çağımıza damgasını vuracak en önemli kavram insan hakları olacaktır. İnsanın; ırk, renk, cinsiyet, din, dil ve
ulusal köken ayrım gözetilmeden sadece insan olarak yaratılmasından dolayı pek çok haklara sahip, en
değerli varlık olarak belirlenmesi bu gün en geçerli uluslararası sözleşmelerde yerini almıştır. Kasım
1990’da imzalanan Paris şartındaki şu ifadeler insan haklarının önemini son derece açık bir biçimde ortaya
koymaktadır. “İnsan hakları ve temel özgürlüklere her insan doğduğu anda sahip olur, bunlardan feragat
edilemez ve bunlar hukukun teminatı altındadır. Yönetimlerin ilk ve en önemli sorumluluğu bunları
gelebilecek zararlardan korumak ve geliştirmektir. Bunlara saygı, aşırı güçlü devletlere karşı asli bir
güvencedir.”
14
İnsan haklarında bu noktaya insanlık elbette ki kolay ulaşmamıştır. Bu hakların ortaya çıkmasında
ve tarihi süreç içerisinde çetin ve zorlu mücadeleler sonucunda insanın en önemli varlık olarak kabul
edilmesinde insanlık pek çok kayıp vermiştir.”Toplumsal bir varlık olarak, insan, hem insan olarak
yaratılmasından kaynaklanan değerini, hem de uygarlığın gelişim çizgisi içindeki özgürlük ve eşitlik arayışını
insan hakları kavramında somutlaştırmıştır. Bu tarihsel diyalektik süreç insan emeğinin yoğun kullanıldığı
antik köleci toplumdan, feodal üretimin etkin olduğu ortaçağ dünyasına ve oradan da demografik, ekonomik
etkenlerin yanında siyasal pratiklerin değiştirdiği devlet yapısından ve demokratik oluşumların bahsedildiği
XIX. yüzyıla kadar; kapitalizmin geliştiği teknoloji yoğun dönemi de kapsayacak şekilde sürdürülen bir çok
çatışmanın, savaşların çelişme ve gelişmelerin ürünüdür.(Şeker) ”
Özellikle İkinci dünya savaşı ile birlikte insana yönelik hayatı tehdit, şiddet ve terör olayları ile insan
hak ve özgürlüklerinin sürekli çiğnenmesi, pek çok devleti insanlığın geleceği için tedbir almaya
yönlendirmiştir. Bunun sonucunda 26 Haziran 1945’te BM’ler Anlaşması yapılarak nihayet 10 Aralık 1948
tarihinde BM’ler Genel Kurulunda İnsan Hakları Evrensel bildirisi kabul edilmiştir. Bu hakların tarihi süreç
içinde sistematik bir biçimde ortaya çıkmasını sağlayan değişik yaklaşımlar, insan haklarını temel hak ve
özgürlüklerin yanı sıra sosyal ve siyasal hakları da içine alan bir çerçevede ortaya çıkmasına yardımcı
olmuşlardır. Önceleri medeni ve siyasal haklar olarak belirlenen haklar “Birinci Kuşak Haklar” olarak tarif
edilmiş, bu haklar daha sonra ekonomik ve sosyal haklar denilen “İkinci Kuşak Haklar” kavramını ortaya
çıkarmıştır. Değişen ve gelişen uygarlıkla beraber ortaya çıkan, insan hayatını tehdit eden tehlikeler insan
hakları kavramında yeni anlayış ve değerlendirmelerin doğmasına neden olmuştur. Böylece, “Üçüncü kuşak
Haklarda denilen, klasik insan Hakları yanında”,”Dayanışma Hakları” olarak da isimlendirilen “barış hakkı”,
“sağlıklı bir çevrede yaşama Hakkı”, “Gelişme Hakkı” gibi haklar ortaya çıkmıştır.
Bu hakların hiç bir şekilde örselenip sınırlandırılamayacağı bizzat uluslararası sözleşmelerde
güvence altına alınmış olmasına ve uluslarüstü hukukun korunmasına girmesine rağmen insan haklarının
uygulaması toplumların nesnel şartlarına göre farklılıklar göstermektedir.
Her ne şekilde olursa olsun insan hayatına ve vücut bütünlüğüne yapılan saldırı ve zarar vermeler
“insan haklarıyla savunulamayacağı gibi, bu saldırılar devlet ve milletin güvenliğinin sağlanması” bahanesi
ile de meşrulaştırılamaz.
Her ne kadar fakirliğinden dolayı zenginlerin mal ve mülklerine saldırmak, ondan zorla pay sahibi
olmaya kalkmak insan hakları kavramıyla bağdaştırılamayacağı gibi, devletlerin fakir halklarının
zenginleşmeleri ve belli bir refah seviyesine ulaşmalarını temin için gerekli tedbirleri alması, zengin ülkelerin
fakir ülkelerle aralarındaki uçurumu kapatmak için onlara yardımcı olması da yine insan hakları kavramının
dışında düşünülmemelidir.
4) İNSAN HAKLARI VE TERÖR İLİŞKİSİ
Korkuya, dehşet ve şiddete, genellikle de ölümlere yol açan, siyasi bir amaca ulaşmak için yıldırma
hareketlerini düzenli bir biçimde kullanma olarak tarif edilen terörizm dünyanın değişik noktalarında bir
yandan masum insanları vurmaya devam ederken, diğer yandan günümüz uygarlığını ayakta tutan etik ve
siyasi değerlerin bütününü hedef almaktadır.” Bu insanlık dışı saldırı, bir yandan da çok acı ve çarpıcı bir
gerçeği gün ışığına çıkarmış, bireysel düzeyden, küresel düzeye kadar, hemen her yerde çelişik ve birçok
değerin birbiriyle kapıştığı bir dünyada yaşadığımızı belirginleştirmiştir(Kaboğlu).
Bir tarafta hergün binlerce insan açlık ve yoksulluktan ölürken, diğer yanda dünyanın %80 yeraltı ve
yerüstü zenginliği üzerine oturmuş %20’lik bir mutlu azınlık...
Yerel ekonomik sömürüler, küresel sömürünün bir parçası olarak devam ediyor. Uluslarüstü büyük
korporasyonlar, çok kere insanî, ahlakî, içtimai meselelere yeterli duyarlılığı göstermiyorlar. Söz gelimi,
işsizlik, yoksulluk v.s. IMF ve Dünya Bankası gibi kuruluşların kararları üzerinde ne kadar etkili
oluyor?(Aydın, 2002)
Terörün güçlü olduğu yerlerde genellikle ciddi siyasi sorunlar yaşanıyor. Oralarda kabile hayatı
modelinde yürüyen baskıcı hükümetler var ve bunlar ABD gibi bazı büyük devletlerce ekonomik
menfaatlerinden dolayı korunup kollanıyor. Bu yönetimlerin sebeb oldukları insan hakları ve demokrasi
15
ihlallerini gözardı etmemek gerekiyor. Terörle ekonomik baskının ne denli içiçe olduğunu görmek için
terörün hakim olduğu 3.dünya ülkelerinin siyasi ve ekonomik durumlarını karşılaştırmak yeterli. Dolayısıyla
terörü insan haklarının gelişmesinin bir sonucu olarak göstermek son derece yanlış; tam tersi temel insan
hakları ile ekonomik, sosyal ve siyasal hakların çiğnenmesi ve bu haklara yapılan baskılar insanları
yaşadıkları düzene yabancılaştırıp onları şiddete başvurmaya yöneltmektedir. Bunun yanında ülkemizde de
terör ve ülke güvenliği öne sürülerek aşağıda örneklendiği gibi insan hakları evrensel beyannamesinin ilgili
maddelerine aykırı pek çok uygulama hayatımızda yer almaktadır.
Ayrımcılık; (Md2) (Ölümün yüceltilmesi savaşın kaçınılmazlığını vurgulama vb. yollarla) barış
hakkının ihlali(Md3); Yurtseverliğe sabit ve mutlak bir biçim dayatılması;(Md5) Hak ve özgürlüklerin değil,
görev ve sorumlulukların öne çıkarılması; Yurtseverlik/milliyetçilik ve milli değerlerin, evrensel/genel
bağlamda değil, etnik olarak Türklük ve dinsel olarak İslamiyet bağlamında tanımlanıp açıklanması;(Md8)
Ulusal kimliğin dışlama, tehdit ve düşmanlık üzerinden tanımlanması, yabancı düşmanlığı (Md9); Çeşitliliğin,
farklılığın bir zenginlik olarak değil, bir problem olarak sunulması; Devlet otoritesinin
yüceltilmesi/mutlaklaştırılması (Md15); Toplumsal kurum, kavram ve değerlerin (devlet, millet, demokrasi,
insan hakları, özgürlük, haklar, hukuk, ahlak, adalet vs.) mutlak, değişmez, edebî, kutsal, tartışılmaz olarak
sunulması (Md17); Hak ve özgürlüklerle güvenlik ve istikrarın birbirlerinin karşıtı imiş gibi sunulması (Md18);
cinsiyet ayrımcılığı (Md21-24); Normatif önermelerin bilgi önermesi (pozitif önermeler) olarak sunulması
(Md26); ve yazılanı doğrulatmak için bilimsel akıl yürütme ve kanıtlama yöntemleri yerine, herhangi bir
otoritenin sorgulanmaz yetkisine gönderme yapılması(Md27);
Terör saldırılarından zarar gören ülkelerin hükümet ve parlamentolarına, demokratik bir devlette
bulunan yasal güvenceleri bir tarafa bırakarak ateşe ateşle karşılık vermek cazip görünmektedir. Ancak bu
durumu açıklığa kavuşturmak gerekir. Her ne kadar bir devletin terör faaliyetlerini bastırmak ve önlemek
üzere yasal silahlardan oluşan cephaneliğini sonuna kadar kullanmaya hakkı olsa da devlet, korumaya
çalıştığı temel insanı değerleri yalnızca tehlikeye atabilecek şekilde gelişigüzel bir takım tadbirler alamaz.
Zira bir devletin bu şekilde tepki vermesi, terörün demokrasiye ve hukukun üstünlüğüne karşı kurduğu
tuzağa düşmesi demektir.
Başka bir açıdan olaya bakarsak, devlet terörizmi ortadan kaldırmayı hedefleyen bir dizi tedbir
alabilir.Gerektiğinde askeri güç te kullanabilir. Ancak bu askeri güç ya da kuvvet kullanımı özellikle insan
hakları ile ilgili yasal sınırlamalar gözetmezse; uluslararası sözleşmeleri hiçe sayarsa “devlet terörü”
nitelemesi yapılır. Günümüz toplumlarında dahi bu tür uygulamalara rastlamak mümkündür. Belki de
terörizm odaklarının amacı budur: Devleti kendi vatandaşlarına karşı yasadışı yaptırımlarla cezalandırma
konumuna sürüklemek.(Şeker)
SONUÇ
Özellikle 11 Eylül 2001 tarihindeki terör saldırılarından bu yana terörle mücadele en büyük siyasi
öncelik haline gelmiştir. Terörün yol açtığı acılar ve toplumun geleceğine yönelttiği tehditlere ilaveten, bu
saldırılar ortak mirasımız olan temel insan hakları değerlerine, demokrasiye ve hukukun üstünlüğü ilkesine
indirilen birer darbe olarak değerlendirilmektedir.
Bu durumda teröre karşı toplumu müdafaa etmenin gerekleri ile temel hak ve özgürlüklerin
korunması pekala birbiriyle bağdaşabilmelidir. İnsan haklarının gözetilmesi ihtiyacı hiç bir şart altında terörle
etkili bir şekilde, mücadeleye bir engel teşkil etmez. Devletler, terörle mücadele ederken, insan haklarına,
hukukun üstünlüğüne ve gerektiğinde uluslararası insanî hukuka saygının yalnızca mümkün değil, aynı
zamanda mutlak surette gerekli olduğunu akıldan çıkarmamalıdırlar.
Bu meyanda devletin aldığı tüm tedbirlerin her tür keyfiyetten ve ayrımcı ya da ırkçı muameleden
uzak, insan haklarını ve hukukun üstünlüğünü gözeten tedbirler olması ve uygun bir denetime tabi olması
gerekir.
Bunun yanında terörün önlenmesi sadedinde, kişinin şüphelendiği ya da hüküm giymiş olduğu
eylemin türünden bağımsız olarak, kişinin yakalanması, sorgulanması ve alıkonulması esnasında, işkence,
insanlık dışı ya da küçültücü muamele veya cezalara başvurulması kesinlikle söz konusu olamaz.
16
Sonuç olarak; Terör olayları ne kadar barbarca olursa olsun, bunların temel insan hakları ve
özgürlüklere zarar vermesine kesinlikle engel olunmalıdır. Çünkü Dünyanın güvenlik ve istikrarı, bugün her
zamankinden daha fazla adaletin ilerlemesine, insanlık onuruna ve hukukun üstünlüğünün dünyanın her
köşesinde güçlenmesine bağlıdır.
Kaynakça
1.
2.
3.
“İnsan Hakları açısından Terör olgusuna Bir Bakış” Aziz Şeker, www.sosyalhizmetuzmanı.org
“İnsan Hakları ve Güvenlik” İbrahim Kaboğlu, www.barobirlik.org.sh.1
“Terörün Seküler Kaynakları, Mehmet Aydın, Da dergisi” sayı7. sh.6. İstanbul,2002
17
Halim Nezihoğlu,
International Ataturk Alatoo University, Bishkek, Kyrgyzstan
Abstract
Western political, economic, and cultural forms have transformed the world. These western forms
have spread across the world and gained a global character. Western technological and military superiority
and political and economic dominance have also led to a western cultural expansion. Moreover, a number
of western-oriented forms such as nationalism, nation-state, liberal democracy and market economy were
adopted by the elite of the non-western communities in their process of modernization and westernization.
The concepts such as “modernization” and “development” are generally regarded as westernization; and so
the West is viewed as the target to be reached. During this process, western ways of attire, dining and
festivity, along with western modes of behavior spread to non-western communities, and thus western
cultural forms got globalized. As western popular culture got increasingly globalized, the concept of global
culture should be analyzed here. Do the popular entertainment industry; ever-increasing television channels
and growing satellites construct a global culture, replacing local and national culture, eliminating multiformity
of world cultures and imposing a monotone and stereotyped culture? Consequences of globalization on
cultural interaction vary. Though cultural diversification is very complicated, the effects of globalization on
cultures can be roughly categorized into three groups. Firstly, the Western culture – in its recent shape, the
American culture – wipes out authentic cultures. American-type consumption culture and Hollywood culture
are getting globalized, and so authentic cultures are getting westernized – a process, the so-called
Americanization or Mcdonaldization. On the other side, a revival in local cultural sentiment might be
observed in a challenging atmosphere in which cultures confront. Thirdly, all cultures including Western
culture give their forms to one another, and so all experience a transformation process leading to the
emergence of new syntheses. Instead of “global culture”, “global cultures”, the plural form seems to be more
appropriate to speak of, as this global culture is not in a monolithic but in a pluralist form.
Key Words: Globalisation, Culture, Modernization, and Westernisation
Giriş
Batı, geçtiğimiz üç-beş yüzyıl içinde belirginleşen ve evrilerek gelişen “yeni”leriyle, kendi dışındaki
dünyayı bir değişim ve dönüşüm süreci içine sokmuştur. Aslında kadim medeniyetlerin de katkılarının
olduğu, “Batı” patentli olan siyasi, ekonomik ve kültürel formlar, Batı dışı bölgelere de yayılmış ve
günümüzde neredeyse küresel bir nitelik kazanmıştır. Teknolojik ve askeri üstünlük, politik ve ekonomik
hakimiyet kültürel yayılmayı da beraberinde getirmiştir. Ayrıca Batı dışı toplumların elitleri tarafından girişilen
modernleşme ve Batılılaşma hareketleriyle ulusçuluk, ulus-devlet, demokrasi ve pazar ekonomisi gibi bir çok
“Batı kaynaklı” “yeni” Batı dışı dünyaya taşınmıştır. “Modernleşme”, “gelişme” ve “kalkınma” genellikle
Batılılaşma ile özdeşleştirilmiş ve Batı, nihai hedef ve ufuk olarak görülmüştür. Bu süreç içinde Batı tarzı
giyim-kuşam, yeme-içme, eğlence alışkanlıkları, konuşma ve davranış kalıpları Batı dışı toplumlar içinde
yayılmış, Batı’ya ait kavram, kurum ve yapılar ile birlikte Batılı kültürel formlar ve değerler de
küreselleşmiştir.
Genellikle küreselleşme denince, dünyanın uzak bölgelerini birbirine bağlayan ilişkilerin ve
toplumlararası etkileşimin yoğunlaşması ve bu bağlamda dünyanın, neredeyse tüm fikir ve ürünlerin her bir
köşesinde bulunabildiği küresel bir köye dönüşmesi ve küçülmesi anlaşılmaktadır. Önceleri telgraf, telefon,
radyo gibi iletişim ve bazı ulaşım araçlarının ortaya çıkmasıyla gelişen bu süreç, özellikle 20.yy’ın ikinci
yarısında yaşanan çok hızlı teknolojik gelişmeler, hızlı ulaşım araçları, haberleşme uyduları, bilgisayar ve
internetle gelen iletişim devrimi ile olağanüstü boyutlara ulaşmıştır. Artan insan hareketliliği, sınırlar arası
geçişler, seyahatler ve göçler, dünyanın uzak köşelerinde olanların televizyon haberleriyle kahvaltı
sofralarımıza konuk olması gibi gelişmeler, farklı uluslar ve toplumlar arası ilişkileri de yoğunlaştırmıştır.
Sözünü ettiğimiz küreselleşme süreci içinde farklı kültür ve medeniyetler de, eskiden olduğundan çok daha
yoğun biçimde yüzleşmektedir.
18
Koloniyal dönemde Batı kültürünün kitleler üzerindeki etkisi uzun bir sürece yayılmışken ve hatta bir
çok yerde güçlü anti-emperyal duygularla yerli kültürler korunurken, günümüzde Batı, kültürel formlarıyla
Batı dışı toplumlarda evlerin içine kadar girmiş, neredeyse sürekli olarak onlarla birlikte yaşamaya başlamış
ve adeta kanıksanır olmuştur. Batı dışı toplumların modernleşme tarihlerinde aydınlar, tanımak için Batı’ya
bizzat gitmiş, büyülenerek dönmüş ve kendi toplumlarını yukarıdan aşağıya dönüştürme çabası içine girmiş
iken, artık şimdi bu toplumlar, Hollywood filmleri ve Amerikan pembe dizileriyle gelen Batı kültürüyle sürekli
yüzleşir olmuşlardır. Otantik kültürlerin inanç, kanaat, ciddiyet, iffet, namus, büyüğe saygı, fedakarlık gibi
önem verdiği değerleri dikkate almayan, hatta bu değerlerle alay eden bir kültür, filmleri ve artistleri, çizgi
filmleri ve kahramanları, müziği ve klipleri, hamburger ve Coca-Cola’sı, Jeans’i ve internet siteleriyle otantik
kültürleri kuşatması altına almış ve tüm tüketim, eğlence ve davranış kalıplarını etkilemiştir. Bir yandan,
maddecilik, israf, bencillik ve cinsellik gibi değerlerini iletişim araçlarıyla diğer toplumlara enjekte eden
Batı’nın, düşük felsefi ve erdem içerikli, yüksek eğlence yoğunluklu kültürünün küreselleştiği
gözlemlenmektedir. Ancak sözünü ettiğimiz Batı kültürü, otantik kültürlerin ötesinde bir küresel kültür olarak
kabul edilebilir mi? Otantik kültürlerin yanında bu kültür ne ölçüde etkilidir? Batı kültürü, otantik kültürlerin
formlarını zaman içinde tümüyle ortadan kaldırmak üzere aşındırmakta ve böylece tüm kültürlerin
tektipleşmesi ve homojenleşmesi süreci mi yaşanmaktadır? Yoksa yaşanan süreç, Batı kültürü diğerlerini
etkilerken, otantik kültürlerin de Batı’yı etkilediği kültürel bir etkileşim, kültürlerin dönüşmesi ve yeni
sentezlerin oluşumu süreci midir? Bu çalışma, yukarıdaki sorulara yanıt kapsamına girebilecek
değerlendirmelere de atıfta bulunarak küreselleşme ve kültür sorununu irdelemeyi amaçlamaktadır.
Kültür
Kültür, “bir grubu diğerinden ayıran özellikler dizisi”, “bir grup içinde bazı özelliklerden farklı olarak
daha yüksek bir fenomenler dizisi”1, “belirli biçimlerde ifade edilen, toplumsal olarak düzenlenmiş anlam
sistemleri”, “bir yaşam biçimi”, “değerler ve inançlar sistemi”2, “bir bütünden daha küçük olan bir parçanın
değerler ya da pratikler dizisi”, “aynı şeyleri hissetmeyen ya da yapmayan diğerlerinin aksine, bazı kişilerin
hissettikleri ya da yaptıkları şey”3 gibi farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Aslında, tek bir tanım üzerinde
ittifak edilememesinden de görüleceği üzere öznesi insan olan tüm olgular gibi kültür de, farklı faktör ve
değişkenlerin etkileşerek oluşturduğu dinamik, kompleks, zaman içinde değişen ve dönüşüme tabi bir
olgudur. Kültür tarihçisi ve sosyolog Norbert Elias, bu çok yönlü kültürel değişim sürecini “medeniyetin
süreci” olarak tanımlamakta ve bu olguyu, “bireyleri, sürekli artan ölçülerde topluma bağlayan sosyal norm
ve değerlerin üretildiği, devam eden bir süreç” olarak görmektedir.4 Ayrıca kültür, mahalli, yerel, bölgesel,
ulusal, dini, politik gibi farklı düzeyler içinde düşünülebileceği gibi, çok değişkenli bir olguyu su geçirmez
kompartımanlara ayırmanın zorluğundan ötürü, farklı düzeylerdeki kültürleri, yerine göre birbiriyle örtüşen,
zaman zaman ayrışan, dolayısıyla geçirgen kümeler şeklinde düşünmek de mümkündür.
Kitle Kültürü
Bazı yazarlara göre Endüstri Devrimi Batı kültürünü ikiye bölmüştür: “düşünülen ve söylenenlerin en
iyisini” oluşturan standartları ve değerleri yansıtan azınlık (aristokrat) kültürü ile eğitimsiz çoğunluk
tarafından düşünülmeden tüketilen –sinema, radyo, popüler basın, reklam, vb. gibi- ticari kültür ya da kitle
kültürü.5 Görüldüğü gibi burada da, Batı kültürü “yüksek kültür” ve “popüler” ya da “kitle kültürü” olarak ikiye
bölünmek suretiyle ayrı bir kategorileştirmeye gidilmektedir. Bilindiği gibi 19.yy’ın başlarından itibaren
demokrasi ve popüler eğitim, üst sınıfın kültürü tekelinde tuttuğu dönemi sona erdirmişti. Girişimci grup, yeni
uyanan bu kitlenin kültürel arzularını değerlendirmiş ve ileri teknoloji de bu karlı pazarı tatmin edebilecek
miktarda kitap, dergi, film, müzik, mobilya, vb. metaların ucuza üretilmesine olanak tanımıştır. Ancak
önceden, kitlelerin kendileri tarafından üretilen ortak kitle kültürü, bu gelişmelerden sonra yukarıdan empoze
edilmeye başlanmıştır. İşadamları tarafından çalıştırılan uzmanlar beraberinde kültürünü de getiren metayı
pasif tüketiciye sunmuş ve böylece kitle tüketim kültürünün mühendisi olmuşlardır.6 Küresel pazarın bir
parçası olarak üretilen meta, böylece kendi kitlesini ve kitle kültürünü inşa etmektedir. Metanın kitleyi tatmin
1
Immanuel Wallerstein, “Culture as the Ideological Battleground of the Modern World-System”, Mike Featherstone (ed.), Global Culture:
Nationalism, Globalization and Modernity, (London&CA&New Delhi: SAGE, 1990), içinde, ss.31-33.
2
Anthony King, “Giriş: Kültür Mekanları, Bilgi Mekanları”, A. King (der.), (çev. Gülcan Seçkin ve Ümit H. Yolsal), Kültür, Küreselleşme ve
Dünya-Sistemi, (Ankara: Bilim ve Sanat, 1998), ss.17,18.
3
Wallerstein, “Ulusal ve Evrensel: Dünya Kültürü Diye Bir Şey Olabilir mi?”, King (der.), a.g.e., içinde, s.121.
4
Wolfgang Kaschuba, “Everyday Culture”, Monica Shelley and Margaret Winck (eds.), What is Europe? Aspects of European Cultural Diversity,
(London&NY: Routledge,1993), içinde, s.193.
5
John Storey, (ed.), Cultural Theory and Popular Culture, (Cambridge: Harvester Wheatsheaf, 1994), ss.4,5.
6
Dwight Macdonald, “A Theory of Mass Culture”, John Storey (ed.), a.g.e., içinde, ss.29,30.
19
etme ölçüsü, kitlenin meta için ve meta tarafından inşa edilmesi ile doğru orantılıdır.7 Kendilerine sunulan
tüketim kültürü içinde kitleler, aristokratik eğlence kültürünü daha da süflileştirmişlerdir. Batı’da ortaya çıkan
ve Amerika’da zirvesine ulaşan bu kitle kültürü eski gelenekler, eski estetik ve zevkler ve toplumdaki kültürel
farklılıkları tasfiye etmiştir. Kitlelere yayıldıkça yerel ve bölgesel farklılıkları ortadan kaldıran bu kültür,
böylece homojenleşmiş ve standartlaşmıştır. Aynı eğlence ve davranış kalıplarına sahip, aynı şekilde
giyinen, aynı şekilde yiyen-içen kitleler ortaya çıkmıştır.8 Günümüzde sürekli yeni hikayeler, filmler, müzikler,
imajlar ve ürünler üreten bu küresel kültür endüstrisi insan yaşamına egemendir. Bu endüstrinin sunduğu
ürünler ve hizmetler, insan zamanının çok önemli bir kısmını esir almıştır.9
Kitle kültürünün şekillenmesinde medya kuşkusuz çok önemli bir yere sahiptir. Kitle iletişim araçları,
şekillendirdiği kitle kültürünü yoğun biçimde topluma empoze etmekte ve insanları derinden etkilemektedir.
İnsanlar dış dünyayı ve gerçekleri kitle iletişim araçlarının sunduğu gözlüklerle seyretmekte, böylece imajla
realite ve medya ile toplum özdeşleşmektedir. İnsanlar, dünyayı nasıl görmeleri gerektiği, diğer insanlarla
nasıl bir ilişki içinde olmaları gerektiği, nasıl kazanıp nasıl harcayacakları, çocuklarını nasıl yetiştirmeleri
gerektiği ve nasıl eğlenmeleri gerektiği gibi bir çok konuda medya tarafından sürekli bir yönlendirme altında
yaşamaktadırlar. Medyanın, çok açık gelen mesajlarına karşılık bilinçaltı bir şartlandırması da söz
konusudur. Buna karşın eski nesil alışkanlıklarını ve geleneksel kültürünü koruyabilse de, yeni jenerasyonun
kültürünü medya derinden etkilemektedir.10
Batı kitle kültürünün, küreselleşmeyle birlikte batı dışı toplumlarca da benimsenmesi küresel kültür
olgusunun incelenmesini gerektirmektedir. Eğlence endüstrisi, sayıları gittikçe artan televizyon kanalları ve
yükselen uydular, acaba küresel bir kültür inşa ederek, onu ulusal ve yerel kültürlerin yerine ikame etmekte
ve dünyanın kültürel zenginlik ve çeşitliliğini katlederek tekdüze bir kültür mü empoze etmektedir?
Küresel Kültür
Katı kategorik bir yaklaşım içinde, farklılıkları barındırmayan, homojenleşmiş ve tam olarak
bütünleşmiş bir küresel kültürden söz etmek oldukça zor hatta imkansızdır. Ancak kültürü, dinamik, çok
değişkenli ve süreçlere tabi bir olgu olarak düşünürsek, kültürün küreselleşmesinden söz etmek
mümkündür. Ulus-devletler arasındaki klasik ilişkiler kalıbının ötesinde dünyanın farklı yerlerinde yaşayan
topluluklar, gruplar ve kişiler arasında çeşitli düzeylerde yoğunlaşarak gelişen ilişkiler ve etkileşim, varolan
kültürleri durağan bir yapı içinde tutmayı adeta olanaksız kılmış ve bu çok yönlü süreç içinde “üçüncü
kültürler” denebilecek sentezler oluşmaya başlamıştır. Bu bakış açısına uygun olarak otantik kültürleri tüm
formlarıyla birlikte yeryüzünden silen ve yalnızca Batı kaynaklı bir batı kültürünün mutlak egemenliği
anlamında bir küresel kültürden söz etmek zordur. Dolayısıyla kültürün küreselleşmesi önermesi zorunlu
olarak otantik kültürlerin yok olmasını gerektirmemektedir.11
Bir tek siyasi dünya, bir tek ekonomik dünya ve bir tek kültürel dünyaya doğru çizgisel eğilim tezi ile
tüm toplumların koşut aşamalardan geçerek, uzun vadede tek dünyaya doğru bir eğilim içinde oldukları
kuramı, gerçeği tam olarak yansıtmamaktadır. Konu çok daha karmaşıktır. Wallerstein’ın ardışık tarihsel
sistemler modelinde değindiği gibi, örneğin tüm Araplar Arapça konuşmamaktadır, bütün İngilizler bireyci
değildir, bazı Yahudilerle bazı Araplar da ateisttirler. Yani, bir kültür nasıl tanımlanırsa tanımlansın,
nitelendirilen grubun tüm üyelerinin o gruba ait olduğu varsayılan tüm değerleri benimsemedikleri veya
gruba özgü pratikleri paylaşmadıkları aşikardır. Özellikle günümüzde, kendimizi kültürel olarak türdeş
topluluklar halinde yaşıyormuş gibi düşünmek gerçekliğe uymamaktadır. Her fert, çok sayıda kültürel özelliği
taşımaktadır. Bu bağlamda, dünya tarihi kültürel türdeşleşmeye doğru değil, bilakis, kültürel farklılaşma,
derinleşme ve karmaşıklığa doğru bir yönelim içinde olagelmilştir.12
Küreselleşmenin kültürel etkileşim sürecindeki sonuçları farklı şekillerde tezahür etmektedir. Bu
süreçte, kültürün dinamik yapısı gereği, kültürel dönüşüm ve bunun sonucunda ortaya çıkan kültürel çeşitlilik
7
Jean-François Lyotard, “Brief Reflections on Popular Culture”, Lisa Appignanesi (ed.), Postmodernism, (London: Free Association Books, 1989),
içinde, ss.181,182.
8
Macdonald, a.g.e., s.32.
9
Michael L. Budde, “Embracing Pop Culture”, World Policy Journal, (Spring.98), vol.15, no.1, ss.76-79.
10
Bkz. Angela McRobbie, “Postmodernism and Popular Culture”, Appignanesi (ed.), a.g.e., içinde, ss.170-178.
11
Mike Featherstone, “Global Culture: An Introduction”, Featherstone (ed.), a.g.e., içinde, ss.1,2.
12
Wallerstein, a.g.e., ss.124-127.
20
oldukça kompleks olsa da küreselleşmenin kültürler üzerindeki etkisini kabaca üç kategoriye ayırmak
mümkündür. Bir yandan, politik, ekonomik ve teknolojik gücü elinde tutan Batı’nın kültürü –günümüzdeki
şekliyle özellikle Amerikan kültürü- yerel kültürleri aşındırmakta, Amerikanizasyon ya da McDonaldizasyon
olarak özetlenebilecek, Amerikan tipi tüketim kültürü ve Hollywood kültürü küresel bir nitelik kazanmakta ve
yerel kültürler batılılaşmaktadır. Öte yandan, kültürlerin karşılaştığı bir ortamda yaşanan gerilimle yerel
kültürel bilinçte daha bir güçlenme eğilimi de görülebilmektedir. Üçüncü olarak da, Batı kültürü dahil tüm
kültürler dönüşmekte, her kültür diğerine kendi formlarından bir şeyler vermekte ve ortaya yeni sentezler
çıkmaktadır. Sözünü ettiğimiz küresel kültür monolitik bir yapıda değil, tam tersine çoğulculuğu barındıran
bir yapıdadır. Belki de küresel “kültürler” çoğul ifadesi bu olguyu açıklamak için daha uygun düşer.13
Ancak bu karmaşık süreç içinde en belirgin olanı –en azından biçimsel formlarıyla- Batı merkezli
olan ve İngilizce konuşan kitle kültürünün küreselleşmesidir. Büyük sermayenin desteğini taşıyan Batı
kaynaklı küresel kitle kültürü, kendini daha şirin ve kabul edilebilir kılmak için farklılıklarla beraber yaşamaya
alışmaya çalışmakta, bir yandan da onları yenmek, bastırmak ve denetim altına almak için uğraşmaktadır.
Batı dışı kültürler marjinal kaldıkları ve denetim altında tutulabildikleri sürece kabul edilebilir. Ancak bu
kültürler modern teknolojilerden yararlanarak ve Batı’nın çizdiği çerçevenin dışına çıkarak kendilerini
anlatmaya kalkarlarsa hadlerini aşmış olurlar. Dolayısıyla küreselleşme, aşağıda bahsedeceğimiz gibi
uzlaştırıcı bir alan olmanın yanı sıra, içinde çelişkileri ve mücadeleleri de barındıran çok yönlü bir süreçtir.14
Kültürel Etkileşim ve Dönüşüm
Üzerinde durulması gereken önemli bir husus da, bazı Batılı yazarların Batı kültürünü ulaşılması
gereken nihai hedef ve bu anlamda evrensel kültür olarak tanımlamalarıdır. Komünizmin çökmesiyle liberal
Batı demokrasisinin mutlak zaferini ve bununla tarihin sonunun geldiğini ilan eden Fucuyama ile aynı
çizgide, evrensel Batı kültürü karşısında otantik kültürlerin yok olmaya mahkum olduğunu açıkça ifade eden
ya da ima eden yazarların bu görüşleri aslında gerçeği pek yansıtmamaktadır. Çünkü diğer kültürleri
kuşatan Batı kültürü, metafizik boyutu dışladığı için, metafizik değerler bakımından daha zengin olan kadim
kültürleri yaşayan insanları tatmin edemeyecek ve bu insanların kendi kültürlerini terk etmeleri durumunda,
yeni bir değerler bütünü, varoluş anlam ve yorumu istemlerine karşı cevapsız kalacaktır. Ancak, bir yandan
metafizik-fizik ilişkisini bozan ve maddeci aklı esas alan Batı medeniyeti ciddi bir kriz yaşarken, diğer
yandan küreselleşme, Batı’nın bunalımlarını aşması için ihtiyaç duyduğu ve otantik kültürlerin de sahip
olduğu alternatif değerleri Batı’nın önüne getirmektedir.15
Dünya kültürü, çeşitli yerel kültürlerin sürekli artan karşı bağımlılıkları ve etkileşimi süreci içinde
oluşmaktadır. Bu süreçten etkilenen insanların bir kısmı yerel kalırken bir kısmı da
kozmopolitleşebilmektedir. Farklı entiteler olarak kültürel çoğulculuğu kabullenmiş, farklı kültürlere karşı
daha hoşgörülü ve onlarla daha yoğun ilişkiler içinde, hatta kişisel yaşamında bir çok kültürü aynı anda
taşıyabilen kişilerin kozmopolit bir kültürü içselleştirdikleri söylenebilir. Günümüzde birden çok kültürle direkt
ve sistematik olarak ilişkiler içinde olan, ulus-ötesi kültürlerle kaynaşan çok sayıda kozmopolit –önemli bir
kısmı belirli bir kültürü birinci dereceden benimsese de- bireyden söz edilebilir. Ulus-ötesi kültürlerin ortaya
çıkması ve bunlarla hem dem olan insanların çoğalması, özellikle uzlaştırıcı köprüler olma potansiyelinden
ötürü oldukça önemlidir. Eğer dünyada sadece yereller olsaydı ve kaynaşmadan doğan sentezler
olmasaydı, dünya kültürü birbirinden ayrı parçaların toplamından ibaret olurdu. 16
Aslında, İbrahimi dinler olan Hıristiyanlık ve İslam evrensel iddialarla gelmiş, coğrafi yerellik
sınırlarını parçalayarak yeryüzünü evrenselleştirme misyonu görmüşlerdir. İslam ve Hıristiyanlığın yanısıra
Budizm, Konfüçyanizm ve Hinduizm’in de getirdiği değerler tüm insanlığa yönelik olmuş ve evrensel bir
nitelik göstermiştir.17 Sözünü ettiğimiz dinler ve medeniyetler, küreselleşmenin getirdiği dengesizliklere
çözüm bulma konusunda çok önemli katkılarda bulunabilir. Bu dinler, ahlak ve sorumlulukların global
13
Bu konuda bkz. Featherstone, a.g.e., ss.6-10; Barbara Abou-El-Haj, “Kültürel Mübadelenin Dilleri ve Modelleri”, King (ed.), a.g.e., içinde, ss.175180; ayrıca bkz. Anthony Smith, “Towards a Global Culture?”, Featherstone (ed.), a.g.e., içinde, ss.171-188; Peter L. Berger, “Four Faces of Global
Culture”, National Interest, (Fall.97), no.49, s.5.
14
Bkz. Stuart Hall, “Yerel ve Küresel: Küreselleşme ve Etniklik”, King (ed.), a.g.e., içinde, ss.47-61.
15
Batı medeniyetinin yaşadığı kriz ve medeniyet dönüşümü konusunda geniş bilgi için bkz. Ahmet Davutoğlu, Civilizational Transformation and
the Muslim World, (Kuala Lumpur: Mahir, 1994), ss.2-62.
16
Bkz. Ulf Hannerz, “Cosmopolitans and Locals in World Culture”, Featherstone (ed.), a.g.e., içinde, ss.237-245.
17
Malcolm Waters, Globalization, (London&NY: Routledge, 1995), ss.125-127.
21
düzeyde ele alınması ve genel anlamda insan ahlakı üzerinde sürekli bir diyalogun başlatılması adına yeterli
ölçüde ortak bir zemini paylaşmaktadır. Diyalog zemininde bir araya gelen ve sorunları tartışan dinler,
küreselleşme sürecine değer boyutunu da ekleyebilir.18 Dinlerin sunacağı böyle bir cevap, metafizik boyutu
dışlayan küresel kültür içinde ruh krizi yaşayan toplumlara ve insanlara deva olması bakımından hayati
öneme sahiptir.
Küreselleşmeyle gelen yoğun insan hareketlilikleri, başka ülkelerde yaşayan insanların sayısında
gözlemlenen sürekli artış ve böylece giderek kozmopolitleşen şehirler ve ülkeler, farklı kültür-medeniyet
birikimine sahip insanları yüz yüze getirmiştir. Eskiden, özellikle koloniyal dönemde Batı’daki Doğu’lular
yada Kuzey’deki Güney’liler çok azdı ve tam anlamıyla aşağı tabaka konumundaydı. Batı dışı toplumlar Batı
hegemonyasının şokunu yemişti ve onlarla yüzleşebilecek ve kendilerini anlatabilecek donanım ve
koşullardan yoksundu. Ayrıca istiklallerini kaybetmiş olmanın ve Batı tarafından ezilmenin yaşattığı gerilimle
Batı karşıtı duygular içinde idiler ve bu da diyalog zeminini ortadan kaldırmaktaydı. Kısaca eskiden batı dışı
toplumların Batıyı etkileme olasılıkları neredeyse yoktu. Oysa şimdi kültürler arası etkileşimde ibre Doğu’nun
da Batı’yı etkilemesi yönüne doğru kaymaktadır. Mutlak Batı hakimiyetinin gevşemesi, Batı dışı bölgelerin
kendi ayakları üzerine doğrulmaya başlamaları ve koşut gelişen yada bunu sağlayan bir gelişme olarak
dünyanın demokratikleşmesi, zıtlık ve gerilim, ezme ve karşı koyma atmosferi yerine daha toleranslı ve
diyaloga uygun bir zeminin oluşmasını sağlamıştır. Batılılar, on yıllardır küçümsedikleri insanları, kendi
ülkelerinde, saygın mesleklerde, kendi dillerini çok iyi konuşur düzeyde ve diyaloga uygun bir ortamda
karşılarında görünce, onları dinlemeye ve anlamaya daha yatkın hale gelmişlerdir. Örneğin İngilizce’nin
yaygınlaşması bir taraftan kültürel emperyalizm gibi anlaşılabilecekken diğer yandan her ulustan, kültürden
ve dinden insana, kendini Batıya anlatabilme olanağı sağlamakta ve böylece İngilizce kültürler arası
diyalogu sağlayan ortak dil işlevi görmektedir. Ayrıca Batı’yı ve Batılı değerleri otantik kültürlerin içine
taşıyan küresel dilin yanı sıra teknoloji ve ekonomi-politik araçlar otantik kültürleri de Batı’nın içine
taşımaktadır.
Öte yandan Batı dışı toplumların modernleşme tarihlerinde ilk Avrupa’ya giden ve büyülenerek
dönen aydınlar, kendi ülkelerinin özgün koşullarını ve yerel değerlerini dikkate almadan toplumlarını
dönüştürmeye soyunmuş iken, günümüzde kendi sabitesi üzerinde durarak Batı’yı daha sağlıklı
değerlendiren kişilerin sayısı artmıştır. Eskiden Batı’yı, yenik düşmüş ve yıkılmış bir medeniyetin evlatları
olarak mahcup bir eda ile tanıyan bir avuç aydına karşılık, bugün dinamik ve yükselmekte olan ülkelerin
çocukları olarak, Batı’ya ait birçok formu da içselleştirdiği için Batı’yı kanıksayan ve böylece Batı karşısında
bir şok yaşamaksızın, onların karşısında eşit koşullara ve eskiye göre çok daha iyi bir donanıma sahip olan
insanların sayıları oldukça fazladır. Dolayısıyla küreselleşmeyle ivme kazanan bu süreç homojen bir küresel
Batı kültürü hegemonyasına mukabil çoğulcu karakterde bir küresel kültürü daha olası kılmaktadır.
Sonuç
Neredeyse kimsenin kaçmasına imkan vermeyecek ölçüde tüm yaşamı şekillendiren, insanların
zihinlerini ve davranışlarını yavaş yavaş esir alan küreselleşmede hakim renk ve egemen kültür Batı
kaynaklı kitle tüketim kültürüdür. Bu kültürel arkaplanın beslediği küreselleşme, Batı dışı toplumların kültürel
önceliklerini ve değerlerini dikkate almamakta, böylece kendisine egemen olan felsefe, zihniyet ve kültürün
doğası gereği neden olduğu sorunlar ve dengesizlikleri tüm dünyaya yaymaktadır. Küreselleşmenin daha
dengeli ve herkese huzur vadeden bir zeminde gelişmesi için daha demokratik bir nitelik kazanması
gerekmektedir. Farklı değer ve sorumluluk anlayışlarına, farklı estetik ve zevklere, farklı yaşam biçimlerine,
kısaca farklı kültür ve medeniyet birikimine sahip olan toplumlar, küreselleşmeye kendi renklerinden de bir
şeyler katmalı ve sürece katkıda bulunmalıdırlar. Küreselleşme, kültürel tekdüzelik ve tek renkliliğe karşın,
insan çeşitliliğini yansıtacak biçimde Batı dışı toplumların da kültürlerine hitap eden bir karakter
kazanmalıdır. Böylece Batı’nın diğer kültürleri dışlayıcı kültürel hegemonyası, küreselleşmenin alternatif
değer ve çözümleri seslendiren çoğulcu yapısıyla kırılarak tıkanıklıklar açılacak ve küresel ruh krizi
aşılacaktır.
18
Joseph A. Camilleri, “The Challenge of a Globalising World: How to Construct a New Internationalism”, J. A. Camilleri and Chandra Muzaffar
(eds.), Globalisation: The Perspectives and Experiences of the Religious Traditions of Asia Pacific, (Malaysia: International Movement for a Just
World, 1998), ss.14-16;
ayrıca bkz. Chandra Muzaffar, “Globalisation and Religion: Some Reflections”, aynı eser, içinde, ss.179-190.
22
KAYNAKÇA
1. Abou-El-Haj, Barbara, “Kültürel Mübadelenin Dilleri ve Modelleri”, Anthony D. King, (der.), (çev. Gülcan
Seçkin ve Ümit Hüsrev Yolsal), Kültür, Küreselleşme ve Dünya-Sistemi, (Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları,
1998).
2. Berger, Peter L., “Four Faces of Global Culture”, National Interest, (Fall.97), no.49.
3. Bocock, Robert, (çev. İrem Kutluk), Tüketim, (Ankara: Dost Kitabevi, 1997).
4. Budde, Michael L., “Embracing Pop Culture”, World Policy Journal, (Spring.98), vol.15, no.1.
5. Camilleri, Joseph A., and Chandra Muzaffar, (eds.), Globalisation: The Perspectives and Experiences of
the Religious Traditions of Asia Pacific, (Malaysia: International Movement for a Just World, 1998).
6. Davutoğlu, Ahmet, Civilizational Transformation and the Muslim World,
(Kuala Lumpur: Mahir
Publications, 1994).
7. Everitt, Anthony, “Designer Global Culture”, New Statesman&Society, (Feb.96), vol.9, no.388.
8. Falk, Richard, Predatory Globalization, (Cambridge&Malden: Polity Press, 1999).
9. Featherstone, Mike, (ed.), Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, (London&CA&New
Delhi: SAGE, 1990).
10. Guerlain, Pierre, “The Ironies and Dilemmas of America’s Cultural Dominance: A Transcultural
Approach”, American Studies International, (June.97), vol.35, no.2.
11. Hall, Stuart, “Yerel ve Küresel: Küreselleşme ve Etniklik”, Anthony D. King, (der.), (çev. Gülcan Seçkin
ve Ümit Hüsrev Yolsal), Kültür, Küreselleşme ve Dünya-Sistemi, (Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1998).
12. Hannerz, Ulf, “Cosmopolitans and Locals in World Culture”, Mike Featherstone, (ed.), Global Culture:
Nationalism, Globalization and Modernity, (London&CA&New Delhi: SAGE, 1990).
13. Kaschuba, Wolfgang, “Everyday Culture”, Monica Shelley and Margaret Winck, (eds.), What is Europe?
Aspects of European Cultural Diversity, (London&NY: Routledge, 1993).
14. King, Anthony D., (der.), (çev. Gülcan Seçkin ve Ümit Hüsrev Yolsal), Kültür, Küreselleşme ve DünyaSistemi, (Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1998).
15. Lyotard, Jean-François, “Brief Reflections on Popular Culture”, Lisa Apignanesi, (ed.), Postmodernism,
(London: Free Association Books, 1989).
16. Macdonald, Dwight, “A Theory of Mass Culture”, John Storey, (ed.), Cultural Theory and Popular
Culture, (Cambridge: Harvester Wheatsheaf, 1994).
17. Madsen, Richard, “Global Monoculture, Multiculture, and Polyculuture”, Social Research, (Fall.93),
vol.60, no.3.
18. McRobbie, Angela, “Postmodernism and Popular Culture”, Lisa Apignanesi, (ed.), Postmodernism,
(London: Free Association Books, 1989).
19. Robertson, Ronald, (çev. Ümit Hüsrev Yolsal), Küreselleşme: toplum kuramı ve küresel kültür, (Ankara:
Bilim ve Sanat, 1999).
20. Smith, Antony D., “Towards a Global Culture?”, Mike Featherstone, (ed.), Global Culture: Nationalism,
Globalization and Modernity, (London&CA&New Delhi: SAGE, 1990).
21. Storey, John, (ed.), Cultural Theory and Popular Culture, (Cambridge: Harvester Wheatsheaf, 1994).
22. Van Elteren, Mel, “Conceptualizing The Impact of US Popular Culture Globally”, Journal of Popular
Culture, (Summer.96), vol.30, no.1.
23. Wallerstein, Immanuel, “Ulusal ve Evrensel: Dünya Kültürü Diye Bir Şey Olabilir mi?”, Anthony D. King,
(der.), (çev. Gülcan Seçkin ve Ümit Hüsrev Yolsal), Kültür, Küreselleşme ve Dünya-Sistemi, (Ankara: Bilim
ve Sanat Yayınları, 1998).
24. .................., “Culture as the Ideological Battleground of the Modern World-System”, Mike Featherstone,
(ed.), Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, (London&CA&New Delhi: SAGE, 1990).
25. .................., (çev. Mustafa Özel), Jeopolitik ve Jeokültür, ( İstanbul: İz yayıncılık, 1993).
26. Waters, Malcolm, Globalization, (London & New York: Routledge, 1995).
27. Wheeler, Deborah L., “Global Culture or Culture Clash”, Communication Research, (August.98), vol.25,
no.4.
23
JERUSALEM; THE PEACE CITY OF THREE RELIGIONS
Dr. Muhammad Luthfi Zuhdi
University of Indonesia
Introduction
Jerusalem city is really interesting to be examined, because the city is one of the oldest cities in the
world that keeps lots of mysteries. In its historical journey since five thousand years ago, the city was full of
conflicts and bloodshed in regional struggle considered as holy by some religions especially the three of
earth religion (samawi) viz. Jews, Christianity and Islam.
Now, Jerusalem area is fully under Israeli control since the six-days war in 1967. Before that time,
east Jerusalem was controlled by Jordan emperor, except west Jerusalem, which was controlled by Israel
since Israel seized it in 1948 war. The holy city that now is as the capital of Israel becomes the world
attention again when Intifadah exploded in the city on 28 September 2000 ago. The incident has brought
tens of civilians dead. Many parties that immediately propose the peace meeting between Palestinian
government and Israeli government both by an old formula or a new one. Bill Clinton who will leave for the
White House five days again, exactly on the next 20 January does not want to loose this chance, then he
brings about a new proposal about Palestine – Israel peace. The substance of the proposal that he brings
about is to give sovereignty of al Aqsa mosque (beside the lamentation wall/West Wall of al Aqsa Mosque
complex) to the Palestine by giving special binding to the Jewish of the complex that similarly considered
holy by the Jewish and Muslims. In other side, the Palestine must be ready to accept the principal to drop
the right of Palestinian refugees to back home except at the small number. (Kompas, 31 December 2000).
Apparently, the offer for a peace that suddenly proposed by Clinton will meet the same destiny with
the other peace that have been held between those two conflicting countries. It happened because since
the beginning, each party has stated not to give Jerusalem to the other party. Thus, the conflict between
Israel – Palestine and even Israel – Arab is still waiting for the next episode, which is unclear when it will
end, and Jerusalem city is still to be the human bloodshed arena. As it is known, the conflict in Jerusalem is
indeed a long history. So, how does the real history of Jerusalem that gets so many attentions from the
world including Indonesian people? And what kind of peace that we hope? In this forum, I would like to
discuss more about the history of conflict in Jerusalem and the hope for conflict reconciliation in that city.
GEOGRAPHICAL POSITION AND TERRITORIAL BORDER OF JERUSALEM CITY
In its history, Jerusalem once has been occupied by several different empires and ethnics.
Therefore, the people of Jerusalem is a mix from various countries that have dominated that region, since
Kanaan country as the origin people of Palestine, then by turns in a row that came by land or sea, viz.
Jewish, Filistin, Babylon, Persian, Rome, etc.
The Arabian characteristic began dominant since Islam held the power for more than thirteen
centuries in that region in 637 M, except for several times, viz. when the cross government seized it in 1099
M/ 492 H, and managed to be freed again by Salahudin al-Ayyubi in 187 M/ 568 H, then that city was taken
over by Usmaniah sultanate, a period that filled with tranquility for all Jerusalem people with their various
ethnics and religions, and the large number of collective pilgrimages from the three of earth religion
(samawi) that came to that place.
Up to now, the age of Jerusalem city has reach 40 centuries. The pioneer of that city is located in
one of top of mountain range that became the important part of the area of Palestine. It locates 750 meters
from the surface of the water and 1150 meters above the surface of the water of the Dead Sea. Jerusalem
is very strategic area because its existing above the mountain range of Palestine that lies from north to the
south that connected by main road to the north and south.
Jerusalem is located 22 kilometers from the Dead Sea and 52 kilometers from the central sea. The
distance of big cities in the Middle East with Jerusalem is: Jerusalem – Amman 88 kilometers, Jerusalem –
Damascus 290 kilometers, Jerusalem – Beirut 388 kilometers and Jerusalem – Cairo 528 kilometers. This
24
city has important position from the aspect of religion, military, trade and politics. From the religion aspect,
Jerusalem has become the birth place of two earth religions (samawi): Jews, Christianity. While Islam that
came later has united the Holy City of Mecca with Jerusalem materially and spiritually (Sha’th,1995:16).
From the military aspect, this city occupies very strategic area. Therefore, if that area has been controlled,
then it becomes very easy to control the Palestine as a whole. The important position of this city can also be
seen from various power that tried to control it alternately, so that the city has been experienced of
smashing and re-developing at least 18 times. This city is surrounded by valley in the North side, so that the
whole attack done by the soldiers who wants to control Jerusalem in the past is also through the north side
of the city, because the valley in the east side, west side and south side becomes natural barrier for each
attacker from the outside.
Now, it is known there are two Jerusalem, viz. east Jerusalem called the old city and west
Jerusalem called the new city. The old city is the area of Jerusalem that is surrounded by fortress built by
Sultan Sulaiman al-Kanuni from the Ottoman kings in 1542. The area that is surrounded by fortress reach
about 4 kilometres2 with seven gates. And the one that is called new city is the expansion of Jerusalem city
because the increasing of its population and the spreading of development especially to the west and north.
The weather in this city is about 90 C in December and 250 in August. The highest heat can reach
400 C. Every year this city gets rain not more than 60 times (Hasyim,1948:509).
JERUSALEM IN THE HISTORY LINES
Jerusalem city has several names and the oldest one is “Aurusyalem” related to God “Syalem” the
peace God of Kanaan country. Aurusyalem city in Ibrani language is usually spelled “Yerushlayim”.
In the book Taurat the word Aursyalem is mentioned 780 times. The Taurat is also mention another
name for this city, viz. “Syalem”, “Yebus City”, “God City”, “Holy city”, “Justice city” and “Peace city”, while
Islam called it “Al-Quds al-Syarif” (Hasyim,1984:510;Susah,1986:683-684).
Jerusalem city emerged for the first time in the manuscript as Arab Kanaan country in Bronze Era
almost 4000 years ago, and many times it has became the central government and the target of subjection,
which was done firstly by King (Prophet) Dawud, King (Prophet) Sulayman and the other Jewish kings
before it turned into the power of Babylonia, Macedonia, Egypt, Seleucid, Greek, Hasmon Jews family,
Rome, Byzantine, Persian, Umayah, Abbasiyah, Fatimiyah, Ayyubiyah, Cross soldiers, Mameluk,
Usmaniyah Turk, England, Jordan and now Jews. Jerusalem is almost did not know the line between war
and religion. It became the central conflict to seize the truth that becomes God’s domination and the
struggle to have right of city control (Taufikulhadi,2000:xix).
The original people of Jerusalem are Yebus country. They are Kanaan country descent. It is
estimated that their existing is since 2500 BC. The region that they control is range of hills near by old city,
and they have made fortress called Yebus fortress. This building was considered as the oldest building in
Jerusalem. Now, that fortress is known as “Zion fortress” (Hasyim, 1984:510).
Yebus country was known as very brave country and it was not easy to be beaten. Jews, which
have fought it for long time did not succeed to control Yebus city. But, after the era of King (Prophet)
Dawud, they can control it at about 1000 BC and Jerusalem prepared as the capital. The power of Dawud
stretch from the south side of red sea to the north side of South Lebanon and west side of Mediterranean
sea until past the east side of Jordan river confine with Amon and Moab country.
The glory of Dawud kingdom followed by the greatness of King (Prophet) Sulayman, who had
succeeded to make development on a large scale. After the death of Sulayman in 922 BC, the power of this
Jews kingdom was divided into two kingdoms, Yudea kingdom, included Jerusalem city and its Haekal. And
in the north, the Israel Samaria kingdom was established that has wider area and more populations. The
latter kingdom then more important than Yudea that claimed as the heir of Dawud kingdom (Taufikulhadi,
2000: xxix).
25
Israel Kingdom then had to be subject to the stronger kingdom, viz. developed Assyria Kingdom.
Meanwhile, although Yudea survived as a conquered state, and then they can seize part area of Israel
kingdom, at last they had to lost tragically when the soldier of Babylonia kingdom under Nebuchadnezzar
bring disorder to them and destroyed the place of worship (Haikal) in the sixth century, exactly in 586
BC.(Benton, 1974: 139). In this subjection all Jews people were carried to Babylonia. But, there Jews
people felt good treatment from the Babylonian citizen so that they could live well and together with local
people they developed culture. This situation was recorded as the first cooperation between Jews people
with another country in its history as the main support for the development of scientific and civilization of a
country, then later would be repeated when Jews people actively involved in developing of Islamic culture in
Andalus, Spain.
After Persian had succeeded to conquer Babylonia in 538 BC, Jews people at internment were
allowed to return to Palestine. In the early of the fall of Babylonia there were 42.000 Jews people who
returned to Jerusalem, then Haekal and Jerusalem wall were re-built in 455 BC (Taufikulhadi, 2000:xxxi).
When Persian fell into Alexander the Great in 322 M., he awarded freedom to the Jews in Palestine
with Jerusalem as the capital and Taurat as the basic law and its constitution. The important thing needs to
be noticed here is that Greek culture did not affect Jews culture that remained firm to keep its Semitics
orientation (Ibid, 2000:xxxi).
Indeed, when Palestine fell into Seleucid in Syria, an Alexander descent kingdom, Judea kingdom
in Palestine was destroyed by the soldier of Antiochus the fourth when they pass that region when they
were back from big war in Egypt in 169 BC. All regulations based on the Taurat were prohibited and Haekal
was changed into worship for Zeus god, and Jews people were forced to follow Greek Paganis religion.
Even Antiochus was also appointed another people besides Jews to be the governor in Jerusalem. But,
then in the next years Jews had succeeded to rebuild its kingdom under the leadership of Hasmoni, but they
were destroyed again by Rome soldier in 63 BC.
When Jews people did rebellion to the Rome kingdom in the era of Nero Caesar, Nero has sent his
soldiers under the command of his son Titus to destroy that rebellion. Titus soldier has succeeded to
destroy the Jews rebellion and to crush their Haekal completely. The Jews last defense in Nejev could also
be destroyed in 73 M. In the second century, when Jews people did rebellion once more, under the
leadership of Bar Choba, their rebellion could be extinguished and a large scale of butchering occurred that
considered as very tragic tragedy, like Holocaust tragedy, a butchering of Jews done by Nazi in the World
War II era. And the Jews who left were expelled or became the slave. They were prohibited to enter
Palestine since that time, and this city was changed into Forbidden City for the Jews. The name “Ertz
Yisrael” was changed into “Palestina Syria” by Rome which was taken from the name Filistin
(Ibid,2000:xxxiii).
When Qonstantine Caesar professed Christianity in 324 M, so Christianity became dominant in this
area of Palestine. And at last when Islam took over the power of Jerusalem in 638 M, so the Jerusalem
people gradually professed this new religion and many Muslims from another area moved to this Holy land
(hasyim, 1984:511).
In the time of the Jerusalem city transfer to Islam side, Sophronius the controller of that city
proposed condition in order that the receiver of the Jerusalem city transfer is Caliphate Umar Ibnu Khattab,
the leader of Islamic state at that time. When Palestine was under Islamic control since the era of Umar in
638 M until the era of Abbasiah, Muslims and Christians in Palestine were living side by side on calm and
peaceful (Ibid, 1984:512) there were no big problems related to the community life of Jerusalem. The only
thing to be recorded was when Fatimiah Kingdom in Egypt controlled Jerusalem especially in the era of alHakim power viz. in 1010 M has happened the destruction of Sepulchre church or also called by Kiyamat
Church.
In 1071 M, the controller of Saljuk Turk has conquered the east Rome empire, Byzantine, and cut
the pilgrimage route for Christian. The closing of this pilgrimage route supposed to cause the Crusade in the
following day (Benton, 1974:141).
26
A PEACEFULY POWER TRANSFER
Not all of the power transfer towards Jerusalem city from one power to another that run with
violence and bloodshed. There were several power transfer towards that holy city could be made as a
sample of religious tolerance especially for three earth religions (samawi) Jews, Christianity and Islam. The
first power transfer when Alexander the Great controlled Jerusalem as we explained above, the second was
when Jerusalem governor Sophronius who was Christian and lived under the power of Rome empire
surrendered his power to Islamic power that surrounded him. He did not want to surrender Jerusalem,
except he surrendered directly to Umar Ibnu Khattab, as the highest leader of Islamic state at that time. This
probably because Jerusalem was considered as special city so that it needed to be honored in the
transferring.
When power transferring from Sophronius received by Umar, viz. in 638 M/15 Hijriah, Umar
guaranteed the security for life, estate and their churches without bloodshed. At the beginning, Umar was
pleased to pray in Spulchre church or Kiyamat church but because he worried it would be the customs of
Muslims, he cancelled his intention and he prayed outside the church (Hasyim, 1984:511).
The point that needs to be noticed in this agreement is the clause “it is prohibited for the Jews to
live in Jerusalem” was included. As if the clause except Jew religion and made the customs of a prohibited
religion lived in Jerusalem. In a moment, it is true if it is seen from the hard criticism from Al-Qur’an towards
Jewish19 but, this point is not right because Islam never force Islamic belief to other party included
Christianity and Jews. Umar’s behavior towards Christian people when received the transfer of Jerusalem
city peacefully became the description of Muslim’s behavior towards another religion that had not fight. But,
there was still a problem why Umar excepted Jews in that agreement. It looked like because according to
the notes of several historians, that clause appeared at the request from Jerusalem controller when
transferring that city to Umar. It caused by the majority sentiment towards the Jews minority lived in that city,
and not caused by religion reason. Jews became minority in Jerusalem city because as we said before that
Jews became the forbidden religion in that city in the era of Rome power especially in the era of Caesar
Vespasianus in the second century of Christian. Although they returned to that city gradually, but it seemed
that they are remained minority until the era of Islamic power (Aqil in al-Bakhit, 1987:173; Tazi 1997:44).
The point that approves historically that Islam did not discriminated Jews in relation with ahlul kitab,
either Jews or Christianity, because it was stated that when Muslim soldiers attacked Syam (now: Syria and
around) which at that time governed by Rome, Jews especially Hims community, had helped much Muslim
soldiers, and they refused the tax that the Rome governor had put into effect for them (‘Aqil in al-Bakhit,
1987:173) and in the era of Umayah dynasty power, viz. In the era of caliphate Abdul Malik Ibnu Marwan
(lived in 646-705 M), it was stated that Jerusalem people consisted of Jews, Christians and Muslim.
In 1572 M there were 115 Jews people lived in Jerusalem (Tazi, 1997:45).
The third power transferring which is run peacefully was when Salahudin al-Ayyubi took over
Jerusalem power in 1187 from the Cross soldiers. Salahudin just took very light compensation from
Christians people and let the Christians in east lived there (Hasyim, 1984:512). This situation was very
different when Jerusalem fell into Cross soldiers in 1099 M, in which more than sixty thousands people were
killed (Hasyim, 1984:512;Su’ud, 1987:60).
CONCLUSION
Finally, what we would say to behave at the unstoppable conflict in that Holy city? Up to now, there
were many proposal of settlement proposed either by institution or individuals in the same manner as what
Bill Clinton has said above. The United Nations (PBB) in its general assembly on 20 October 2000 had
curse the Israel occupation in Palestine area. Many countries of the general assembly member included
Indonesia demanded Israel to draw back from the occupation area, especially in east Jerusalem pursuant to
the United Nations Security Council Resolution number 242 of the year 1967. Besides that, they demanded
that Palestine was given the right as a nation to build freedom country with east Jerusalem as the capital.
19 Look for example sura al-Maidah verse 82, in that verse the jewish and Musyrik is considered the most people who fight against Muslim.
27
The meeting of the world churches representatives held in 1998 in Zimbabwe was also discussed the future
of Palestinian and especially the problem of Jerusalem. One of the important proposals in that meeting was
to give freedom for religious life in Jerusalem. The demand and proposals above describe to us that there
were still fear that the settlement of Jerusalem city conflict will be done with violence and oppression to
certain religion follower. Therefore, the point that needs to be created and demanded together is peace for
Jerusalem city. It is not enough for Jerusalem to be called Holy city.
A hope for this peace and by dialogue settlement is also valid for any problem related to the
relationship between religious people, including in this our country.
REFERENCES
1. Aqil, Nabih dalam al Bakhit, 1987 "Bilad al-Sayam fi sadr al-Islam", Konggres ke-IV Sejarah
Wilayah Syam, Jilid ke-3, Penerbit Universitas Yordania.
2. Benton. Helen Hemingway, 1974 "The New Encyclopedia Britanica", vol.10, Chicago.
3. Hasyim, Abdulhadi, 1984 "Al-Mausu 'ah aI-Falitiniyyah", Jilid I, al-Haiah al-Mausu'ah aI-Falitiniyyah,
Damaskus.
4. Sha'th, shawqi, 1995 "Al-Qpds al- Shareef, ISESCO, Marocco.
5. Susah, Ahmad, 1986 "Al-Arab wa al-Yahud fi al-Tarikh", Penerbit Al-Arabi, Damaskus.
6. Suud, Jamal Abdul Hadi Muhammad, 1987 "Akbta' Yajibu Antusahbah 6 al-Tarikh", Dar al-Wafa',
al-Mansurah.
7. Tazi, Abdelhadi, Editor 1997 "Al-Quds wa al-KhaIil fi al-RihIah al-Magribiyah", ISESSCO, Maroko.
8. Taufikulhadi. T. 2000 "IroniSatu Kota Tiga Tuhan", Paramadina, Jakarta.
9. Kompas 31 Desember 2000
10. Dokumen Sidang Umum PBB yang ke-14 tahun 2000, di New York.
11. Dokumen Sidang Gereja-Gereja sedunia di Zimbabwe, tanggal 3-14 Desember 1998 tentang status
Jerusalem.
28
İŞ HAYATINDAKİ BAŞARI FAKTÖRLERİ VE İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ
BAĞLAMINDA TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ
Doç. Dr. Ahmet CİHAN
Commercial Akademi Türk Dünyası İşletme Fakültesi, Celalabat-Kırgızistan; Dicle
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Diyarbakır-Türkiye
“Beni dinler ve söylediklerimi uygularsanız, siz Japonlar beş yıl içerisinde Amerikalıların düzeyine
ulaşırsınız. Beş yıl daha uygulamaya devam ederseniz, Amerikalılar size yetişmeye çabalar.”
Edward Deming
(ÖZET)
TKY’nin, iş hayatında sağlanan başarıda ve insan kaynaklarının geliştirilmesi açısından önemli bir
faktör olduğu ifade edilebilir. Bu çalışma, iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde TKY ile ilgili
tanımlara yer verilmekte ve TKY’ni önleyici unsurlar üzerinde durulmaktadır. Ayrıca, bu bölümde, TKY’nin
klasik yönetim anlayışından farkı irdeleme konusu yapılmakta, TKY’nin unsurları ve başarılı uygulamanın
ortak özellikleri ortaya konulmaya çalışılmaktadır.
Çalışmanın ikinci bölümünde öğrenen organizasyonlar tanıtılmaktadır. Öğrenen organizasyonların
temel disiplinleri ifade edilmekte, bilgi toplama ve geliştirme becerileri açıklanmaktadır. Ayrıca, öğrenmeyi
engelleyici hususlar, öğrenme süreci ve öğrenen organizasyonların özellikleri konusu üzerinde
durulmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Kalite, toplam kalite, toplam kalite yönetimi, işletme yönetimi, insan kaynakları
yönetimi
Giriş
Kalite kavramı, yeni bir düşünce olmayıp, binlerce yıllık bir birikimin ürünüdür denilebilir. Ancak,
sanayileşme sonrasında Batı toplumlarında ilk özgün çalışmalar gerçekleştirilmiştir. 20. yüzyılın ikinci
yarısında, 1950 ve 1960'lı yıllarda Philip Crosby, Edward Deming, Armond Feigenbaum, Joseph Duran ve
Kaon Ishiwaka başta olmak üzere, çeşitli kişiler tarafından kalitenin geliştirilmesine yönelik ileri sürülen
fikirler işletme yönetimlerini yönlendirmiştir. Kalite, işletme yönetiminde giderek temel bir felsefe haline
gelmeye başlamıştır. Kalite belirli kişiler tarafından yapılan bir faaliyet olmaktan çıkmış, temel bir işletme
anlayışına dönüşmüştür. Toplam Kalite Yönetimi (TKY) ise, 1980'li yıllarda başlayan ve 1990'lı yıllarda
yaygınlık kazanan bir kavramdır20.
TKY kavramının öncüleri arasında, Japonlara TKY felsefesini ve tekniklerini öğreten Amerikalı W.
Edwards Deming, toplam kalitenin ürün tasarımından satış sonrasına kadar bütün süreçte sistematik bir
şekilde uygulanarak TKY yayılması düşüncesini ortaya koyan Joseph Juran ve kalite kontrol tekniklerini
geliştirerek Japon endüstrisinde kullanılmasını sağlayan Kaoru Ishikawa ilk sırada zikredilebilir21.
Deming'in kalite anlayışındaki temel prensip "Kaliteyi müşteri belirler" felsefesidir. TKY, eğitime,
merkeziyetçilikten uzaklaşmaya, elemanların katılımına önem veren bir yönetim anlayışını benimser. Bu
anlayış, klasik yönetim yaklaşımına taban tabana zıttır. TKY anlayışında, bir işletmenin amacı müşteri
yaratmak ve onu tatmin etmektir. Müşteriler üzerinde odaklaşmak kısa ve dar görüşlü mali vizyonların
yıkılmasını sağlar.
TKY anlayışla müşteri memnuniyeti bir işletmenin hedefleri arasında ilk sırada yer alır. "Müşteri
odaklı olmak", "koşulsuz müşteri memnuniyeti", "değer yaratma" ve "zaman bazında rekabet" gibi
kavramlar, TKY anlayışının yerleşmesinden sonra, insan kaynakları yönetimi literatüründe yer almaya
20
Peşkircioğlu, N. (1997), Kalite Yönetiminde ISO 9000 Uygulamaları, Ankara, s. 3-5, 11-13; Berry, Thomas H.
(1991), Managing the Total Quality Transformation, Foreword by A. Balanton Godfrey, Chairman and CEO, The
Juran Institute, New York, s. 81-83;
21
Peşkircioğlu, N. (1997), Kalite Yönetiminde ISO 9000 Uygulamaları, s. 5-10
29
başlamıştır.
TKY'nin klasik yönetim anlayışlarından en temel farkı yöneticilere düşen görevle ilgilidir. TKY
anlayışında yöneticilerin karar verme ve kontrol etme yetkileri sınırlı iken, aksine personel güçlendirme
yetkileri artmıştır. Hiyerarşi, yerini yatay organizasyonlara bırakmış, "iş yapan" eleman olgusunun yerini,
"düşünen ve karar veren" çalışan almıştır. Kısaca, geleneksel işletme yönetimi anlayışlarından farklı olarak,
TKY anlayışı kalite felsefesinin akademisyenler tarafından değil, şirket yöneticileri tarafından geliştirilmiş
olmasını benimsemiştir22.
TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ İLE İLGİLİ TANIMLAR
Kalite23
Kalite alnında yapmış olduğu çalışmaları ve bu alandaki yazılarıyla tüm dünyada tanınmış olan J.M.
Juran, kalite konusunda esnek bir tanımlama yapmayı tercih etmiştir. Klasik yaklaşımda; standartlara uyum
olarak ele alınan kalite, çağdaş yaklaşımda, lüks sayılamayacak kadar gerekli ve standartlara uygunlukla
ifade edilemeyecek kadar dinamik bir olgudur24.
Kalite, her türlü hatadan uzak hizmet ve üründür. Bir ürünün veya hizmetin belirtilen gereksinimleri
karşılama yeteneğidir. Kusursuzluk arayışına sistemli bir yaklaşımdır. Şartlara ve kullanıma uygunluktur.
Kaliteli çalışmanın nedenleri
Kaliteli organizasyon imajı, verimlilik, iş tatmini, kazanılan zaman ve gurur olarak sıralanabilir.
Misyon; bir kuruluşun var oluş nedeni, o kuruluştan beklenen görevdir. Vizyon; uzun vadede
ulaşılmak istenen yer ve durumu, ilerlenecek yeri gösterir. Bir başka deyişle, “gelecekte biz nasıl olmalıyız”
sorusuna verilen cevaptır. Müşteri; yapılan faaliyetlerden yarar sağlayan taraflardır. Organizasyon içindeki
çalışanları ve organizasyon dışında olup organizasyonun ürün ve hizmetlerini kullananları kapsar. Ürün;
organizasyonun, girdilerini belli bir süreçten geçirdikten sonra elde ettiği çıktıdır25.
TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ (TKY)
TKY, teşkilat içindeki bütün çalışanların faaliyetlerini; süreçlerin, ürünlerin ve hizmetlerin sürekli
iyileştirilmesi yoluyla, müşteri memnuniyeti ortak hedefine odaklayan bir yönetim şeklidir. Çalışanlar ile
müşterilerin mevcut ve gelecekteki beklentilerinin tam ve ekonomik olarak karşılanmasını, çalışanların
eğitildiği, yetkilendirildiği ve katılımın sağlandığı, tüm süreçlerin sürekli iyileştirilmesi ve geliştirilmesini hedef
alan, gönüllülük esasına dayanan bir sistemdir26.
Sürekli iyileştirmede amaç, belli bir standarda ulaşmak değil, seviyeyi -o seviye ne olursa olsunsürekli ve hızlı bir tempoda geliştirmektir. Toplam kalite yönetimini bekleyen en önemli tehlike, kurum kültürü
ve her düzeyde çalışanların kafa yapılarının değişime karşı gösterdiği dirençtir. Bu sorunu aşmak için üst
yönetim kademesinin kesin ve mutlak desteği sağlanmalıdır. Çalışanların katılımı teşvik edilmelidir. Eğitime
ağırlık verilmelidir. Başarının nispeten kolay olduğu alanlardan başlanıp, en küçük başarılar dahi
ödüllendirilmelidir.
Eğer bir kurumda, grup çalışması yaygınlaşmamış, mesai saatleri içinde yalnız verilen görevler
yapılıyorsa, sadece yetkililerin fikirleri ile çözüm yolları bulunuyorsa, ulaşılacak hedefler çalışanlar
22
Levit, S. (1994), Quality Is Just The Beginning, Managing for Total Resposnsiveness, New York;
insankaynaklari.com içerik ekibi, Toplam Kalite Yönetimi, (www document) http://www. İnsankaynaklari.com, (bu
yazı 27.06.2001 tarihinde yayınlanmıştır)
23
Kalitenin tarihi ve TKY’nin gelişimi için bakınız, (www document) http://www. kaliteofisi.com/makale/makaleler;
http://www.sitetky.com/frameset/kaynak/kaynak.html; Canan C. Takımdaslık, http://www.canancetin.com
24
Berry, Thomas H. (1991), Managing the Total Quality Transformation, Foreword by A. Balanton Godfrey,
Chairman and CEO, The Juran Institute, New York, s. 3, 42; Peşkircioğlu, N. (1997), Kalite Yönetiminde ISO 9000
Uygulamaları, Ankara, s. 14
25
Berry, Total Quality, s. 17-18, 83; Peşkircioğlu, Kalite Yönetiminde ISO 9000 Uygulamaları, s. 14
26
Berry, Total Quality, s. 3-5, 46-47, 106
30
tarafından belirlenmiyorsa, hedefe giden süreç, çalışanların dışındaki birimlerce belirleniyorsa, güven ortamı
oluşmamışsa, yatay ve dikey bilgi akışı yetersiz ise, TKY kültürünün yerleşmesi uzun zaman alacaktır27.
TKY’nin klasik yönetim anlayışından farkı28
DİREKTİFLER
MÜŞTERİ
(HİZMET)
Çalışanlar
Tepe
Yöneti
Orta Kademe
Yönetimi
Tepe
Yönetim
Orta
Kademe
Çalışanlar
KLASİK YÖNETİM
DESTEK
DESTEK
TKY YÖNETİMİ
TKY’nin unsurları ve başarılı uygulamaların ortak özellikleri
Üst yönetimin TKY felsefesine inanması ve desteklemesi, somut ve gerçekleştirilebilir hedeflere
önem vermeleri, performans değerlendirmesine olanak verecek ölçmeler konusunda ısrar etmeleri,
bütünleşik bir programa sahip olmaları. Üst yönetim liderliği, vizyon, müşteriye odaklanma, çalışanların
eğitimi, tam katılım ve çalışanların kenetlenmesi, süreçlerin iyileştirilmesi, verimlilik, etkinlik artışı, sıfır
hatanın tesisi ve birimler bazında kalite29.
KALİTE ÇEMBERLERİ30
Ishiwaka tarafından geliştirilen "Kalite Çemberleri" (Quality Circles) kavramı kalite olayının tüm
çalışanlara yayılmasını sağlamakla kalmamış, aynı zamanda kalite olgusunun sistematik bir şekilde
incelenmesini sağlamıştır. J. Juran, "takım ilişkilerine" ağırlık vermiş ve kalite programının planlama,
organizasyon ve kontrol olmak üzere üç yönetim alanına yayılmasını hedeflemiştir. Crosby, "sıfır hata"
kavramını geliştirmiş ve kalitenin bir önleme olayından çok mükemmelleştirme olayı olduğunu vurgulamıştır.
Feigenbaum ise, kaliteyi üretim sonundaki çıktıları kontrol etmekten daha çok hammadde alımı aşamasında
başlayan bir süreç olarak görmüştür. İşletme yönetimi ve insan kaynakları yönetimi alanında, müşteri odaklı
olmak, koşulsuz müşteri memnuniyeti, değer yaratma ve zaman bazında rekabet gibi kavramlar yer almaya
başlamıştır31.
Kalite çemberleri, küçük bir işgören grubundan oluşur. Çember aynı iş dalında veya işlem sürecinde
yer alan bireylerden meydana gelir. Kalite çemberlerinde gönüllü katılma ve düzenli toplanma söz
konusudur. Yapılan işin kalitesi ile ilgili sorunlar çember tarafından incelenir. Çemberin seçeceği problemler
çember üyeleri tarafından belirlenir. Çember üyeleri sorun çözme, grup kararı alma, verilerin elde edilmesi
ve istatistik teknikler konusunda eğitilmelidir.
27
Berry, Total Quality, s. 63-74
Berry, Total Quality, s. 41-43
29
Berry, Total Quality, s. 108-121; TKY için ayrıca bakınız; Taştan, Mete (2004), Toplam Kalite ve Yönetimi, www.
insankaynakları.com (bu yazı 17.06.2004 tarihinde yayınlanmıştır).
30
Kalite çemberleri için bakınız, Berry, Total Quality, s. 4-5, 28-38
31
Peşkircioğlu, Kalite Yönetiminde ISO 9000 Uygulamaları, s. 7-10
28
31
Çember üyeleri sorunları analiz edip, çözümler önererek üst yönetime sunarlar. Üyeler bazı
çözümleri kendi yetki sınırları içinde uygulayabilirler. Üst yönetim, üyeleri sürekli olarak desteklemeli ve
onlara moral ve cesaret vermek için bazı toplantılara katılmalıdır. Üst yönetim kalite çemberleri tarafından
yapılacak önerileri ciddiye alıp mümkün olduğu ölçüde uygulamaya koymalıdır.
Bireysel çalışma
1+1=2
Grup çalışması
1 + 1= 3
Kalite çemberinin üye sayısı
Etkin bir grubun oluşması için 5 veya daha çok, grubun canlılığını sağlamak için de 10 veya daha az
üyeden oluşmalıdır.
Gönüllülük anlayışı
Kalite çemberlerinde görev alan personelin gönüllü olması esastır. Ancak, bazı kurumlarda
görevlendirme yolu ile kalite çemberi kurulabileceği kabul edilmektedir.
Kalite çemberlerindeki temel fikir
İnsana saygı, imkân ve kabiliyetlerin tam olarak sergilenmesi ve sonunda sınırsız ihtimallerin ortaya
çıkarılması, kurumun iyileştirilmesi ve geliştirilmesine katkıdır.
Kalite çemberlerinin amaçları
Çember üyelerinin kendi etkinlikleri ile ilgili karşılaştıkları problemleri belirlemek, analiz etmek ve
çözümler sunmak konusunda teşvik edilmesi ve sonuçta etkin bir ekip ruhunu gerçekleştirmek, bireylerin
motivasyonunu arttırmak, kalitenin iyileştirilmesi ve hataların azaltılmasını sağlamak, bireylerin etkin bir
katılmayla yaratıcı yeteneklerinin ortaya çıkması yönünde teşvik etmek, örgüt içindeki haberleşmeyi daha
etkin hale getirmek, bireylerin kişilik ve yeteneklerini geliştirmek, yönetenlerle çalışanların kaynaşmasını
sağlamak, kurumun gelişmesine katkıda bulunmak.
Kalite çemberlerinin görevleri
Tabana dayalı problemleri tespit eder. Veri tabanı oluşturur. Çalıştığı konudaki birimlerin imkân ve
kabiliyetlerini saptar, mukayese eder. Anketlerden de yararlanarak müşteri beklentilerini saptar. Kaliteyi
hedefleyen tavsiye kararları alır, yetki içerisindekileri süratle hayata geçirir, yetki dışındakileri üst birimlere
gönderir ve uygulamaları takip eder.
Takım ruhunun ve grup çalışması bilincinin oluşturulmasına katkıda bulunur, motivasyonu geliştirir.
Geri besleme yapar. Hataların azaltılmasına katkıda bulunur. Sürekli gelişime katkıda bulunur. Yaratıcılığı
teşvik eder. Rekabeti teşvik ve kontrol eder. İsrafı önler, maliyeti azaltır. İletişime ve bireyin gelişimine katkı
sağlar. Faaliyetlerini belgeler ve benzerlerini kendi yaptıklarıyla ilgili olarak bilgilendirir.
Kalite çemberlerinin davranış kuralları
Her toplantıya zamanında katılın. Diğer üyelere kulak verin görüşlerine saygılı olun. Kişiler yerine
görüşlerini eleştirin. Başkalarının fikirlerine karşı açık olun ve teşvik edin. Her üye kendi başına ekibin
ilerlemesinden sorumludur. Arkadaşça bir tutum sürdürün. İstek ve coşku sağlayın. Toplantı sırasında
herkes eşittir. Akılsız olarak nitelendirilebilecek tek soru sorulmayan sorudur. Diğerlerinin fikir ve katkılarını
dikkatle dinleyin. Dikkat gösterin, yıkıcı davranışlardan uzak durun. Toplantılara düzenli olarak katılın ve
tartışmalarda yer alın. İlerlemeyi engelleyecek davranışlardan kaçının. Görevleri programa uygun ve
zamanında yerine getirin.
Üye olmayan yardımcı kişilere teşekkür edin ve takdirlerinizi belirtin. Toplantılarda anlaşmazlık
çıkmamasına dikkat edin. Başkalarının fikirlerine karşı eleştirici ve küçümseyici bir tavır almaktan kaçının.
Yıkıcı tartışmalara girmeyin. Her zaman arkadaşça bir ortam yaratın ve sürdürün. Fikirlerinizi çekinmeden
ve açıkça söyleyin. Problemlerin çözüm yollarından önce nedenlerini bulun. Başkalarının fikir ve görüşlerini
küçümsemeyin. Talimat verme yerine soru sorun. Başkalarının durumunu kurtarmak için onlara soru sorun.
32
Başkalarının fikir ve görüşlerini küçümsemeyin. Talimat verme yerine soru sorun. Başkalarının durumunu
kurtarmak için onlara soru sorun.
Kalite Çemberlerinin Çalışma Esasları
Beyin fırtınası; sorunların gerçek nedenlerini ortaya çıkartmayı amaçlayan, her türlü öneri ve
düşünceye açık, fikirlerin özgürce ifade edilebildiği bir toplantı tekniğidir.
Beyin fırtınası kuralları
Üzerinde çalışılacak problem tüm üyelerin görebileceği bir yere yazılır.
Her üye sırası ile düşüncesini belirtir. Fikirler tükeninceye kadar bu işe devam edilir.
Her üye sırası geldiğinde bir tek fikir önermelidir.
Daha yararlı olmak için çok sayıda fikir üretilmelidir.
Sırası gelen kişi “pas” diyebilir.
Düşünceler eleştirilemez, küçümsenemez.
Beyin fırtınası konuları ve beyin fırtınası oturumu
Çalışma kuralları, isim belirleme, ulaşılmak istenen hedefler, işimizle ilgili var olan sorunlar, iş
çevresi ile ilgili sorunlar, çıkması muhtemel sorunlar, muhtemel çözümler.
Lider uzun bir düşünceyi, üyenin onayı ile kısaltabilir. Lider önerilen düşünceler için yorum
yapmamalıdır. Fikirler öne sürüldükçe bir üye bunları yazmalıdır. Düşünceler bitince oturum tamamlanır.
Beyin fırtınası sırasında; toplantı öncesi gündemin belirli olması katılımcıların hazırlıklı gelmesini
sağlayacaktır. Büyük kağıt, pano ve asetatlar kullanarak tartışma ortamı yaratın. Büyük düşünüp hayal
kurun, tüm fikirlerinizi ortaya koyun. Paranın engel teşkil etmediğini düşünün. Kendinizi başkasının yerine
koyun. Beyin fırtınası sonuçlarını diğer çalışanlara duyurun. Beyin fırtınasını toplantı tutanağı ile kaydedin.
Üyeler doğru olduğuna inandığı her düşünceye oy verirler. En çok oy alan düşünceler işaretlenir.
İkinci turda üyelerin bir oy hakkı vardır. Oylama sırasında lehte ya da aleyhte tartışma açılabilir.
Çember liderinin görevleri
Çember herkesin çemberidir. Çember lideri bu bilinçle hareket etmelidir. Kararlar her kesin
düşüncesi öğrenilerek alınmalıdır. İnceleme ve karar almaya yönelik görev dağılımı mümkün olduğu ölçüde
çok birey arasında dağıtılmalıdır. Grup çalışmasının etkinliği ve uyum sorumluluğu tüm üyeler arasında
bölüştürülmelidir. Ortaya atılan değişik fikirler bir geliştirme faktörü olarak ele alınmalıdır. Lider zamana
riayet konusunda azami çaba göstermelidir. Lider tartışmaları anlaşılır hale getirip, gereksiz şeylerden
kaçınmalıdır. Özel bir sorunu incelemek için gruptan yararlanmasını bilmelidir. Gündem hakkında herkese
bilgi vermelidir.
Tartışma sonuçlarının herkesin görebileceği bir şekilde kaydedilmesini sağlamalıdır. Lider gerekli
notları alacak bir raportör belirlemelidir. Tartışmanın çıkmaza girmemesi için inisiyatifi elden bırakmamalıdır.
Toplantıya başlamadan önce amacını belirtmelidir. Toplantının kısa bir özetini yapmalı ve bir sonraki
toplantı gündemini özetlemelidir. Çember üyelerinin her birine görevlerini hatırlatmalıdır. Üyeleri toplantılara
yeni öneri ve düşüncelerle gelmeleri konusunda teşvik etmelidir. Bireylerin arzuları ve ihtiyaçları dikkate
alınmalıdır. Problemleri açıkça belirtip listesini yapmalı, konuları belli bir sırada incelemesi gerekir.
Grup etkinliğini bozan davranışlar ve grup sinerjisi
İnsanları yönetme isteği ile oyalanmak, gereksiz eleştiri ve tartışma, başkalarına sataşmak, çocuksu
davranışlar, içine kapalı olma
Grupta zıtlaşma olmadan, bir işbirliği arzusu olmalıdır. Temel üzerinde bir uyumun araştırılması
amacı bireylere aşılanmalıdır. Bireylerin etkin bir şekilde yönetilmeleri durumunda zıtlaşma olarak görülen
şeylerin gelişme faktörü olabileceği değerlendirilmelidir. Çatışmalardan kaçınıp, tek amacın kazanmak
olduğu ve bunun üstesinden gelinebileceğine bireyler inanmalıdır.
33
En iyi çözümün grup üyelerini tatmin eden veya problemle birlikte cevap bulunan durum olduğu
bilinmelidir. Başkasının sözü yarıda kesilmemelidir. Grup içinde amaçlara olduğu kadar duygulara da aynı
ölçüde değer verilmelidir. Yaratıcılık açısından gelişme sağlamak için ve farklı görüşlere yer vermek gerekir.
Grubun etkinliğini arttırmak için, grup içindeki fonksiyonların yerine getirilmesine ilişkin sorunlara içtenlikle
yaklaşmak gerekir.
ÖĞRENEN ORGANİZASYONLAR
21. yüzyılın yönetim organizasyonu öğrenen organizasyonlar olacaktır. Öğrenen Organizasyonlar,
işletme yönetimi alanıyla sınırlı kalmamakta, kalite kavramıyla iç içe bir şekilde, kamu kuruluşlarına, hatta
gündelik hayata da uygulanabilmektedir. Bu konuda yapılan çalışmalar, işletme yönetimini her alanda,
içinde bulunduğu bütün iletişim ve etkileşimlerde, yeni bilgi ve bulgulara götürecektir.
Öğrenen organizasyonların tanımı
Bireysel öğrenmenin kurallarının, organizasyonel öğrenme sürecinde kullanılmasıdır. Kısacası,
personelin öğrenmesine olanak sağlayarak ve onların öğrenmesinden faydalanarak, bilgisini, anlayışını ve
ortamını geliştirebilen bir organizasyon olarak tanımlanabilir. Öğrenen organizasyonlar, paylaşılan vizyon,
takım çalışması, kişisel ustalık ve vizyon, zihni modeller, ve sistem düşüncesi gibi beş temel disiplini ihtiva
eder.
Soru sormak, katılıma çağırmak, dinlemek, takdir etmek, yapıcı tartışma, fikir geliştirmek, açıklığa
kavuşturma, öğrenen organizasyonların kullanılan öğrenme teknikleri ve bilgi toplama becerileri arasında
yer almaktadır.
Dogmalar, peşin hükümler, batıl inançlar; propaganda, düşünme tembelliği; hislere, sağduyuya
dayanmaktan korkmak; mantık zincirinin halkalarının kopması, sonuna kadar gidip mantiki sonuçları kabul
etmemek öğrenmeyi engelleyen hususlar olarak zikredilebilir.
Organizasyonların ihtiyaç duyduğu düzenlemeler
Mevcut durum ve teknolojileri belirlemek,
Geleceğe yönelik etkin bir organizasyon planı yapmak,
Yüksek ve ileri düzeydeki projelere yoğunlaşmak,
İşgöreni hazır hale getirmek,
Yeni organizasyon modelini tüm organizasyona yaymak,
Etkili bir iletişim sistemi kurmak.
Öğrenen organizasyonların genel özellikleri
)
Kişisel ustalık
)
Takım başarısı
)
Evrimsel yaklaşım
)
Bilgi birikimini kullanma
İletişim
)
)
İnsana yatırım
)
Paylaşılan vizyon
)
Gerçek zamanlılık
)
Organizasyona bağlılık
)
Sistem düşüncesiyle yatırım
)
İnsan değerlerine duyarlılık
Yaratıcılığı öldürenler
Daha önce denedik olmadı.
Çok zaman alır.
Çok masraflı olur.
Yeni sistemler gerektirir.
Hiçbir zaman onaylanmaz.
Neden bana bir yazı ile bildirmiyorsun.
34
Bu taslak bir öneri
Yaratıcılığı Geliştirenler
Başka düşünceler var mı?
Bize uygun seçenekleri gözden geçirelim.
Daha başka hangi bilgileri alabiliriz?
Başka kimin görüşünü alabiliriz?
Eğer olmazsa?
Nasıl geliştirebiliriz?
Başka kim katkıda bulunabilir?
Sonuç ve Değerlendirme
Birlikte yaşama kültürüne sahip insanlar, birbirlerini, işlerini açıkça eleştirebildikleri, bu eleştirileri
duyulmak istenmeyen sözler olarak değil, değişim fırsatı olarak gördüklerinden söz edilen öğrenememe
sorunlarının büyük bir kısmını aşabilirler. İş hayatında başarılı olmanın temel faktörlerden biri, yetişmiş insan
kaynaklarına sahip olmak ve var olan beşeri sermayenin sürekli geliştirilmesine özen göstermekten
geçmektedir. Özlüce ifade etmek gerekirse, mal ve hizmet üreten her kurum ve organizasyonun, nerede
bulunurlarsa bulunsunlar, ileride rekabet şanslarını artırabilecek tasarım, üretim ve satış-hizmet yapabilecek
yeteneklerini geliştirmeleri gerekmektedir. Söz konusu bu gereklilik, yönetici kadroları, temelinde kalitenin
yer aldığı bir işletme kültürünü oluşturmaya yönlendirmelidir.
KAYNAKÇA
1. Ekin, Nusret (2002), Eğitim, İstihdam ve Verimlilik, (www document) http://www. insankaynaklari.com.
(bu yazı 26.06.2002 tarihinde yayınlanmıştır).
2. Graham, John R.- Bennett, Steven J.(1991), Magnet Marketing, The Ultimate Strategy for Attracting and
Holding Customers, USA
3. http://www.kaliteofisi.com/makale/makaleler.asp?makale
4. Koçel, T. (1999), İşletme Yöneticiliği (7.Basım), İstanbul, Beta
5. Levit, S. (1994), Quality Is Just The Beginning, Managing for Total Resposnsiveness, New York
6. Peşkircioğlu, N. (1997), Kalite Yönetiminde ISO 9000 Uygulamaları, Ankara, Milli Prodüktivite Merkezi
Yayınları
7. Pfeffer, J. (1995), Rekabette Üstünlüğün Sırrı: İnsan. (2. Baskı), İstanbul, Sabah Kitapları
8. Ross, J. E. (1994), Total Quality Management: Text, Cases and Readings. 2nd, ed. London: St. Lucie
Press.
9. Savaş, Bülent (2001), Toplam Kalite Yönetiminde İnsan Faktörü, (www document) http://www.
insankaynakları.com. (Bu yazı 27.09.2001 tarihinde yayınlanmıştır)
10. Şahin, Ü. (2002), Toplam Kalite Yönetimi ve Türkiye, (www document) http://www. insankaynakları.com.
(Bu yazı 05.07.2002 tarihinde yayzınlanmıştır)
11. Şimşek, M. (2001), Toplam Kalite Yönetimi. İstanbul, Alfa Basım Yayım Ltd. Şti.
12. Taştan, Mete (2004), Toplam Kalite ve Yönetimi, (www document) http://www. insankaynakları.com. (Bu
yazı 17.06.2004 tarihinde yayınlanmıştır)
13. Weaver, C. N. (2000), Toplam Kalite Yönetiminin Dört Aşaması. İstanbul, Sistem Yayıncılık.
14. Yılmaz, B. (2004), Mükemmellik: Çalışanların Geliştirilmesi ve Katılımı, (www document) http://www.
insankaynakları.com. (Bu yazı 12.02.2004 tarihinde yayınlanmıştır)
35
LOGISTICS NETWORK CONFIGURATION
Lutfu Sagbansua, PhD
University of Mississippi, MIS/POM Department
Abstract
The strategic problem of designing distribution systems has been important since not long after the
dawn of the industrial revolution, but only in recent times has it become possible to design complete
distribution systems that are truly optimal for all practical purposes. Using optimization to design distribution
systems became available a little more than three decades ago, and developments have occurred at a rapid
rate ever since. These developments can be understood in terms of evolution of algorithms, data
development tools, model features and software capabilities.
INTRODUCTION
The logistics network consists of suppliers, warehouses, distribution centers, and retail outlets as
well as raw materials, work-in-process inventory, and finished products that flow between the facilities.
Network configuration involves issues relating to plant, warehouse, and retail location. These are strategic
decisions because they have a long-lasting effect on the firm. The objective of this study is to design a
logistics network so as to minimize annual system-wide costs, including production and purchasing costs,
inventory holding costs, facility costs, and transportation costs. The following strategic decisions are
considered in the study:
Determining the appropriate number of warehouses.
Determining the location of each warehouse.
Determining the size of each warehouse.
Allocation space for products in each warehouse.
Determining which products customers will receive from each warehouse.
Designing a supply chain consists of configuring the network so as to satisfy customer demands
while minimizing fixed costs for facility construction or leasing and technology acquisition, and variable costs
for production, storage and transportation. Because of the complexity of the problem, it is often decomposed
into several components treated separately. For instance, one may first locate plants and distribution
centers and then plant a transportation network to link these facilities. However, because of the interactions
between these decisions, important benefits can be obtained by considering the various components of the
supply chain simultaneously.
Each of the network configuration issues introduced above is discussed in the remainder of this
study and decision tools are presented.
LITERATURE REVIEW
Although there is an abundant literature on facility location and distribution network design
problems, very few planning models integrate all decisions from raw material procurement to finished
product distribution (Arntzen, Brown, Harrison, and Trafton 1995; Vidal and Goetschalckx 1997).
In 1970, the following computational approaches were in commercial use for designing distribution
systems (Geoffrion 1975, Bender 1985):
Non-optimizing cost calculators simply compute total annual cost and its various components for a
succession of manually determined distribution system designs. The aim was to improve on the current or
leading proposed design or to compare specific design alternatives. Dynamic simulation is also included
under this approach since it also deals with one fixed design alternative at a time, enabling user to make a
very detailed evaluation.
Heuristic methods were popular because they allowed designers to deal with almost any desired
model feature and to control execution speed and memory requirements. But some of the heuristic methods
of this era actually were slower than optimizing methods for the same model class, because heuristic
methods tended to be less sophisticated in conception and implementation.
36
Many well-known algorithmic advances in optimization have been since last three decades but it
turns out that most have not been important for designing distribution systems. For example, interior point
methods are of little use because they are not well suited to the task of solving many related LPs, a principal
required branch-and-bound (Schultz, Pulleybank 1991). Only two developments have been fundamental
importance to this application domain: Primal network simplex algorithms emerged in the 1970s as a
revolutionary advance in the state of the art for minimum cost network flow optimization (Ahuja, Magnanti,
Orlin 1993).
DATA COLLECTION
A typical network configuration problem involves large amounts of data including information on:
Location of customer, retailers, existing warehouses, manufacturing facilities, and suppliers.
All products, including volumes, special transport modes.
Annual demand for each product by customer location.
Transportation rates by mode.
Warehousing costs, including labor, inventory carrying charges, and fixed costs.
Shipment sizes and frequencies for customer delivery.
Order processing costs.
Customer service requirements and goals.
Data Aggregation
It is obvious that the size of the data involved in any optimization model for this problem is
overwhelming. For that reason, data aggregation is essential. This is carried out using the following criteria:
Customers located in close proximity to each other are aggregated using a clustering
technique. All customers within a single cluster are replaces by a single customer located at the center of
the cluster. This cluster is referred to as a customer zone. An effective technique that is commonly used is
to aggregate customers according to the five-digit zip code.
Items are aggregated into a number of product groups, based on distribution pattern or
product type.
An important consideration is the impact on the model’s effectiveness caused by replacing the
original data with the aggregated data. This issue can be addressed in two ways:
Even if the technology exists to solve the logistics network design problem with the original
data, it may still be useful to aggregate data because our ability to forecast customer demand at the account
and product levels is usually poor. Because of reduction in variability achieved through aggregation,
forecast demand is significantly more accurate at the aggregated level.
Researchers report that aggregating data into about 150 to 200 points usually results in no
more than a 1 percent error in the estimation of total transportation costs. (Ballou, 1992; House and Jamie,
1981)
Transportation Rates
The next step in constructing an effective distribution network design model is to estimate
transportation costs. An important characteristic of most transportation rates, including truck, rail and other,
is that the rates are almost linear with distance but not with volume. We distinguish here between costs
associated with an internal and an external fleet.
Estimating transportation costs for company-owned trucks typically simple. In involves annual costs
per truck, annual mileage per truck, annual amount delivered, and the truck’s effective capacity.
Incorporating transportation rates for an external fleet into the model is more complex. We
distinguish here between two modes of transportation: truckload, referred to as TL, and less than truckload,
referred to as LTL. Usually TL carriers subdivide the countries into zones. The carriers then provide their
customers with zone-to-zone table costs. This database provides the cost per mile per truckload between
any two zones. An important property of the TL cost structure is that it is not symmetric; that is, it is typically
more expensive to ship a fully loaded truck from one region to another can be more expensive.
37
In the LTL industry, the rates are typically belong to one of three basic types of freight rates: class,
exception, and commodity. The class rates are standard rates that can be found for almost all products or
commodities shipped. They are found with the help of a classification tariff which gives each shipment a
rating or a class.
Mileage Estimation
The transportation cost is a function of the distance between two points. Thus, the distance
between points has to be estimated accurately. We can estimate distances using either street network or
straight-line distances. Specifically, suppose we want to estimate the distance between points a and b. We
need to obtain Lona and Lata, the longitude and latitude of point a (similarly for point b). Then, the straightline distance in miles from a to b, Dab is calculated as follows:
Dab = MD (lona − lonb ) 2 + (lat a − lat b ) 2
The value MD is approximately the number of miles per degree of latitude. This equation is accurate
for short distances only; it does not take into account for the curvature of the earth. To measure fairly long
distances and correct for the earth’s curvature, we use the approximation suggested by United States
Geological Survey:
2
Dab = 2( MD) sin
−1
⎛ lon − lonb ⎞
⎛ lat − lat b ⎞
sin⎜ a
⎟
⎟ + cos(lat a ) x cos(lat b ) x sin⎜ a
2
2
⎠
⎝
⎝
⎠
2
These equations results in very accurate distance calculations; in both cases however, the
equations underestimate the actual road distance. To correct for this, we multiply Dab by ρ . Typically, in a
metropolitan area ρ = 1.3.
Warehouse Costs
Warehousing and distribution center costs include three main components:
Handling costs which include labor and utility costs. These costs are proportional to annual
flow through the warehouse.
Fixed costs which cover all cost components that are not proportional to the amount of
material that flows through the warehouse.
Storage costs represent inventory holding costs, which are proportional to average
inventory levels.
Thus, estimating the warehouse handling costs is easy while estimating the other two cost values is
quite difficult. When constructing the data for the DSS, annual flows have to be converted into actual
inventory amounts over time. Similarly, annual flow and average inventory associated with this product tell
us nothing about how much space is needed for the product in the warehouse. This is true because the
amount of space needed in the warehouse is proportional to peak inventory, not annual flow of average
inventory.
An effective way to overcome this difficulty is to utilize the inventory turnover ratio. This is defined
as follows:
Inventory turnover ratio =
Annual sales
Average inventory level
The inventory turnover ratio is the ratio of the total annual flow trough the warehouse to the average
inventory level.
Warehouse Capacities
Another important input to the distribution network design model is the actual warehouse capacity.
The question is how to estimate the actual space required, given the specific annual flow of material through
the warehouse. Again, the inventory turnover ratio suggests an appropriate approach. Annual flow through a
warehouse divided by the inventory turnover ratio allows us to calculate the average inventory level.
Assuming a regular shipment and delivery schedule, it follows that the required storage space is
approximately twice that amount. In practice, every pallet stored in the warehouse requires an empty space
38
to allow for access and handling, thus, considering this space, the required storage space is multiplied by a
factor (>1). This factor depends on the specific application and allows us to assess the amount of space
available in the warehouse more accurately. A typical factor used in practice is three.
Service Level Requirements
One of the various ways of defining service level is specifying a maximum distance between each
customer and the warehouse serving it. This ensures that a warehouse will be able to serve its customers
within a reasonable time. In cases where it is not possible to satisfy the same level of service for customers
in isolated areas, it is helpful to define the service level as the proportion of customers whose distance to
their assigned warehouse is no more than a given distance.
SOLUTION TECHNIQUES
Once the data are collected, the next step is to optimize the configuration of the logistics network. In
practice, two techniques are employed:
1. Mathematical optimization techniques that include:
Exact algorithms that are guaranteed to find optimal solutions, that is, least-cost solutions.
Heuristic algorithms that find good solutions but not necessarily optimal solutions.
2. Simulation models that provide a mechanism to evaluate specified design alternatives generated
by the designer.
Heuristics and Exact Algorithms
These tools can determine strategies that will significantly reduce the total system cost. In such
models, there is the need to establish optimal locations for warehouses, distribution centers, and cross-dock
facilities. These decisions render linear programming inappropriate and require the use of a technique
called integer programming. Linear programming deals with continuous variables while a decision on
whether or not to open a warehouse at a specific city is a binary variable (0 if we do not open a warehouse
in that location and 1 otherwise).
Thus, the logistics network configuration model is an integer programming model. On the other
hand, integer programming models are significantly more difficult to solve.
Following example developed by Geoffrion and Van Roy illustrates the effectiveness of heuristic
algorithms and the need for exact algorithms.
Consider the following distribution system:
Single product.
Two plants, referred to as plant p1 and plant p2.
Plant p2 has an annual capacity of 60,000 units.
The two plants have the same production costs.
Two existing warehouses, referred to as warehouse w1 and warehouse w2, have identical
warehouse handling costs.
Three market areas, c1, c2, and c3, with demands of 50,000, 100,000, and 50,000
respectively.
Following table provides distribution cost per unit.
Table 1. Distribution Costs per Unit
The objective is to find a distribution strategy that specifies the flow of products form the suppliers
through the warehouses to the market areas without violating plant p1 production capacity constraint, that
satisfies market area demands, and that minimizes total distribution costs. This problem is significantly
easier to solve than the logistics network configuration problem discussed earlier. Here we assume that
facility location is not an issue, and we merely attempt to find an effective distribution strategy.
39
For this purpose, consider the following two intuitive heuristics:
Heuristics 1: For each market we choose the cheapest warehouse to source demand. Thus, c1,
c2, and c3 would be supplied by w2. Then, for this warehouse choose the cheapest plant; that is, distribute
60,000 units from p2 and the remaining 140,000 from p1. The total cost is:
2 x50,000 + 1x100,000 + 2 x50,000 + 2 x60,000 + 5 x140,000 = 1,120,000
Heuristic 2: For each market area, choose the warehouse where the total delivery costs to and
from the warehouse are the lowest; that is, consider inbound and outbound distribution costs. Thus, for
market area c1, consider paths p1 → w1 → c1, p1 → w2 → c1, p 2 → w1 → c1, p 2 → w2 → c1.
Among all these alternatives, the cheapest is
analysis, we choose w2 for c2 and w2 for c3.
p1 → w1 → c1 , so choose w1 for c1. Using a similar
This implies that warehouse w1 delivers a total of 50,000 units while warehouse w2 delivers a total
of 150,000 units. The best inbound flow patter is to supply 50,000 from plant p1 to warehouse w1, supply
60,000 units from plant p2 to warehouse w2, and supply 90,000 from plant p1 to warehouse w2. The total
cost for this strategy is $920,000.
However, the two heuristics described above do not produce the best or least-cost strategy. To find
the best distribution strategy, consider the following optimization model. The distribution problem described
earlier can be framed as the following linear programming problem.
For this purpose, let:
x( p1, w1), x( p1, w2), x( p 2, w1), x( p 2, w2) be the flows from the plants to the
warehouses.
x( w1, c1), x( w1, c 2), x( w1, c3) be the flows form warehouse w1 to customer areas c1, c2,
c3.
x( w2, c1), x( w2, c 2), x( w2, c3) be the flows form warehouse w2 to customer areas c1, c2,
c3.
The linear programming problem we need to solve is:
⎧0 x( p1, w1) + 5 x( p1, w2) + 4 x( p 2, w1) + 2 x( p 2, w2) + 3x( w1, c1)⎫
⎬
⎩+ 4 x( w1, c 2) + 5 x( w1, c3) + 2 x( w2, c1) + 2 x( w2, c3)
⎭
Minimize ⎨
Subject to:
x( p 2, w1) + x( p 2, w2) ≤ 60,000
x( p1, w1) + x( p 2, w1) = x( w1, c1) + x( w1, c 2) + x( w1, c3)
x( p1, w2) + x( p 2, w2) = x( w2, c1) + x( w2, c 2) + x( w2, c3)
x( w1, c1) + x( w2, c1) = 50,000
x( w1, c 2) + x( w2, c 2) = 100,000
x( w1, c3) + x( w2, c3) = 50,000
All flows are greater that or equal to zero.
One can easily construct an Excel model for this problem and use the Excel linear programming
solver to find the optimal strategy. Such a solution is provided in the following table.
40
Table 2. Optimal Distribution Strategy
The total cost for the optimal strategy is $740,000. This example clearly illustrates the value of
optimization-based techniques.
Simulation Models and Optimization Techniques
The mathematical optimization techniques have important limitations. They deal with static models,
and they do not take into account changes over time. Simulation-based tools take into account the
dynamics of the system and are capable of characterizing system performance for a given design. Thus, it
is up to the user to provide the simulation model with a number of design alternatives. This implies that
simulation models allow the user to perform a micro-level analysis. Indeed, the simulation model may
include:
1. Individual ordering pattern.
2. Specific inventory policies.
3. Inventory movements inside the warehouse.
Simulation models only model a pre-specified logistics network design. In other words, given a
particular configuration of warehouses, retailers, and so forth, a simulation model can be used to help
estimate the costs associated with operating that configuration. If a different configuration is considered, the
model has to be rerun. Simulation is not an optimization tool. It is useful in characterizing the performance of
a particular configuration, but not in determining an effective configuration from a large set of potential
configurations. In addition, a detailed simulation model that incorporates information about individual
customer ordering patterns, specific inventory and production policies, daily distribution strategies, and so
on may require enormous computational time to achieve a desired level of accuracy in system performance.
This implies that typically one can consider very few alternatives using a simulation tool.
Thus, is system dynamics is not a key issues, a static model is appropriate and mathematical
optimization techniques can be applied.
CONCLUSIONS
Important issues in the design of the logistics network are examined in this study. One question
often raised is the efficiency of demand aggregation. Since information is available on individual retailer
demands, it is not clear why the analysis combines groups of customers and treats them as a single
aggregate customer. There are two main reasons for aggregating demand data. The first is the size of the
model that results from the input data. Indeed, the time it takes to solve a network design problem grows
exponentially as the number of customers increases. Even if the optimization time is not an issue,
aggregating demand is important because it improves the accuracy of forecast demand. This is true
because our ability to forecast customer demand at the account and product levels is usually poor. By
contrast, because of the reduction in variability achieved through aggregation, forecast demand is
significantly more accurate at the aggregated level.
A second issue often raised in practice is the need for a decision-support system to optimize the
logistics network. The question is whether a sophisticated tool is required or spreadsheets alone are
sufficient. This study argues that a thorough logistics network analysis should consider complex
transportation cost structures, warehouse sizes, manufacturing limitations, inventory turnover ratios,
inventory costs, and service levels. These issues require the use of optimization-based decision-support
systems that can solve large scale problems efficiently.
41
References
1. Ahuja, R., Magnanti, T., Orlin, J. (1993), “Network Flows”, Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey.
2. Arntzen, B. C., Brown, G. G., Harrison, T. P., Trafton, L. L., (1995), “Global Supply Chain Management
at Digital Equipment Corporation”, Interfaces 25(1), pp. 69-93.
3. Ballou, R. H., (1992), “Business Logistics Management.”, 3rd ed. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
4. Bender, P. S., (1985), “Logistic System Design”, The Distribution Handbook, eds., J. F. Robeson and R.
G. House, Free Press, New York, pp. 143-224.
5. Bramel, J., Simchi-Levi, D., (1997), “The Logic of Logistics: Theory, Algorithms and Applications for
Logistics Management”, New York: Springer.
6. Geoffrion, A. M, (1975), “A Guide to Computer Assisted Methods for Distribution Systems Planning”,
Sloan Management Review, Vol. 16, No. 2, pp. 17-41.
7. Geoffrion, A. M, Powers, R. F., (1995), “Twenty Years of Strategic Distribution System Design: An
Evolutionary Perspective”, Interfaces 25:5, pp. 105-127.
8. Geoffrion, A. M., Van Roy, T. J., (1979), “Caution: Common Sense Planning Methods Can Be
Hazardous to Your Corporate Health”, Sloan Management Review 20, pp. 30-42.
9. Hax, A. C., and Candea, D., (1984), “Production and Inventory Management”, Englewood Cliffs, NJ:
Prentice Hall.
10. House, R. G., Jamie, K. D., (1981), “Measuring the Impact of Alternative Market Classification Systems
in Distribution Planning.”, Journal of Business Logistics 2, pp. 1-31.
11. Schultz, H., Pulleybank, W., (1991), “Trends in Optimization”, OR/MS Today, August, pp. 20-25.
12. Simchi-Levi D., Kaminsky, P., Simchi-Levi, E., (2000), “Designing and Managing the Supply Chain”,
McGraw-Hill, USA.
13. Vidal, C. J., Goetschalckx, M., (1997), “Strategic Production-Distribution Models: A Critical Review with
Emphasis on Global Supply Chain Models”, European Journal of Operational Research 98, pp. 1-18.
42
KIRGIZ ETNOPEDAGOJİSİNDE DİNİ MOTİFLER
Iskender Ormon Uulu, Gülnara Arabova
International Ataturk-Alatoo University, Bishkek, Kyrgyzstan
ABSTRACT
In this work, I try to analyze religious lines of poetries of some national epics and poetries of folk
poets which are a part of etnopedogogy and their styles reflect people’s social life. Important folk poets of
Kyrgyz people like Moldo Kilich, Moldo Niyaz, Jusup Balasagun, Jenijok and Manas have a great popularity
among Kyrgyz people and Turkic world. This inheritance had a great effect on Kyrgyz and Central Asian
people on learning religious, historical and national values. All poets we mentioned above had religious
education and tried to reflect their background through their works. Prophet Mohammad, leaders of four
main Islamic schools, angels of paradise, pain of tomb, criticism of scholars, ignorance of folk and similar
subjects were taken as main issues of this paper. Another characteristic of these poems is the efficient use
of the language. These folk poets and the worldwide known Kyrgyz epic affected Kyrgyz people’s life very
much, they have been read with great interest and has affected the aspects of tolerance of the people.
Key Words: Etnopedogogical Poetry, Kyrgyzs Poets, and Religious Poetry
GİRİŞ
Her milletin olduğu gibi, Kırgız halkı da kendine has büyük ve değerli tarihi vardır. O tarihi onlar en
çok nesilden nesle miras olarak kalan eserlerden, destanlardan öğrendiler.Yetmiş yıllık Rusya döneminde
koyulan bütün yasak ve engellere rağmen, halk arasında eşi değeri olmayan, millî ve dinî muhtevaya sahip
tarihi miras saklı kalmıştır. Bu tarihi miraslar kırgızların hayat felsefesine büyük oranda şekil vermiştir. Onca
esaret döneminden sonra bağımsızlığını kazanan Kırgızlar, yeniden geçmişten miras kalan değerleriyle
yüzleşmeye, tarihini öğrenerek hayatına anlam kazandırmaya fırsat buldu. Bu sebeple, biz bu
çalışmamızda, Kırgızların tarihini, hayat felsefesini ve yaşam biçimini, en önemlisi de dinî inançlarını anlatan
millî destan ve halk şairlerinin şiirlerinden bir kaçında geçen bazı mısraları ele alarak bir değerlendirmeye
çalıştık.
Millî destanlardan biri olan Manas destanı ve Moldo Niyaz, Moldo Kılıç, Cusup Balasagın ve
Ceñicok gibi halk şairleri Kırgız etnopedagojisinin vazgeçilmez bir unsuru halindedir. Çünkü onlar halkı her
yönden hayata yönlendirmiş ve her biri birer terbiye düsturu olmuşlar.Manas destanını ve ulu şairlerin
eserlerinin tümünü bir makaleye sığdırmak mümkün değildir, o yüzden burada ilgili eserlerin bazı mısralarını
ele alarak onların dini konuları işleyiş biçimlerini, bakış açılarını incelemeye çalıştık ve tüm bunların kırgız
halkına olan tesirini incelemeye çalıştık. Ancak bunlara geçmeden önce etnopedogoji bilimi hakkında bilgi
vermemiz gerekiyor.
ETNOPEDOGOJİ NEDİR?
Etnopedagoji nedir? Nasıl bir bilimdir? O neyi araştırıp, neyi öğretir? Onun ilmi ve pratik dayanakları
var mıdır? Etnopedagojiyi öğrenmeyi amaçlayan her bir insanın bunun gibi sorularla karşılaşacağı tabiidir.
Çünkü etnopedagoji düne kadar, bazı objektif sebeplerden dolayı, ancak uzman ve özel öğretmenlerin dar
çevresinde bilinir idi.
“Etnopedagoji” kavramı 60-70 yıllarda G.M.Volkov’un çalışmalarıyla ortaya çıktı. O, “Çuvaş halkının
etnopedagojisi” (1966), “Etnopedagoji” (1974) adlı eserleriyle bu ilmin mahiyeti, alanı ve araştırma
problemlerini ilk kez açıklayarak, onun bağımsız bir bilim haline gelmesinde büyük rol oynadı.32 Volkov’a
kadar ilmi eserlerde halkı terbiye tecrübelerini araştıran ilme “halk pedagojisi” adı verilirdi.
Halk pedagojisi - bir milletin, uzun zaman yaşayıp, belli bir coğrafi ve tarihî şartların ve halkın
ihtiyaçlarının temelinde oluşarak gelişen, o halkın nesilden nesle miras olarak kalan değerlerinin,
sanatlarının ve inançlarının ruhuyla terbiye vermeyi amaçlayan ampirik bilimlerin ve pratik işlemlerin
sistemidir.33
32
33
Alimbekov A., Kırgız Etnopedagogikası, Altın Tamga Yay., Bişkek, 1996, I. cilt, s.5.
a.g.e., s. 7.
43
Etnopedagoji - gelişen nesilleri terbiye etmede halkı tecrübelerini ve pedagojik düşüncelerini
öngören, hayat ve yaşamın, ailenin, soyun ve halkın pedagojisini esas alan bir ilimdir.34 Etnopedagoji
“etnos” ve “pedagoji” kavramlarından oluşmuştur. “Etnos” soy, halk, millet gibi manalara gelir. O zaman
etnopedagoji, soyların, halkların ve milletlerin pedagojik bilim ve tecrübelerini kapsayan bir ilimdir.
G.N.Volkov halk pedagojisi ile etnopedagoji kavramları arasındaki farkı şöyle açıklar: halk
pedagojisi, halkı terbiye ideaları, tecrübeleri olarak vasıflandırılıyorsa, etnopedagoji bunları teorik düşünce
ile ilmi yönden açıklanmasıdır.35
ETNOPEDAGOJİ BİLİMİNİN FONKSİYONU VE ALANI
Etnopedagojinin kendine has belli görevleri vardır. Bu görevlerden ilki, halk hazinesinde saklı duran
pedagojik idea ve tecrübeleri tahlil; ikincisi, halk pedagojisinin içinde bulunan örf-adetleri, gelenekleri
günümüzde okullarda faydalı bir şekilde kullanmaktır, onları öğretmektir. Bundan dolayı etnopedagojinin
ilmi-teorik görevi olduğu gibi, pratik görevleri de vardır. Aynı zamanda etnopedagoji anne-babalara, asırların
analizinden geçen pedagojik düşüncelerle, terbiyenin esnek ve etkili metotları, yolları gösterip, genç
nesillere kendi manevi mayasını, değerini saf halk değerleri ile zenginleştirmeye, geliştirmeye yardımcı
olacaktır, onlara ışık tutacaktır.36
Aşağıda gösterilen unsurlar etnopedagoji bilimini çok yönlü anlamaya katkı sağlayacaktır:
- Halkın temel pedagojik anlayışları (çocuğa bakmak, onu korumak, terbiye etmek, insan
yetiştirmek);
- Halk pedagojisinin hazineleri, kaynakları (efsaneler, destanlar, masallar, ata-sözleri, bulmacalar,
halk türküleri, el sanatları, anıt yazıları, şiirler, şecereler v.s.);
- Halk pedagojisinin mahiyeti ve görevleri (insanda alçak gönüllülüğün, ahlakın, edebin
şekillenmesinde, aklını ve bedenini iyi yönde kullanmasına katkıda bulunmak);
- Terbiye faktörleri (canlı tabiat, ana dil, örf-adet, gelenek, halk ustaları, din, yaşam v.s.);
- Terbiye metotları (örnek verme, anlatma, inandırma, inanç, duâ, rica, nasihat, övgü, tembih, sitem,
hatırlatma, alıştırma);
- Terbiyede araç-gereçler (destanlar, masallar, ata-sözleri, bulmacalar, mübalağalar, halk şiirleri,
güzel sanatlar, tabiat, oyunlar, halk bayramları);
- Halk terbiyecileri (anne-baba, büyükler, yaşlılar, ustalar, manasçılar, masalcılar, şairler, alimler,
şecereciler);
- Halk pedagojisinde ideal insanlar (gerçek insan, er yiğit, aksakal, yaşlı, karıya, ak cooluk delbir, ak
körpö cayıl urgaaçı, cabıluu kara ingen). 37
KIRGIZ KLASİKLERİNDE DİNİ MOTİFLER
1. MANAS DESTANI
Kırgız Türklerinin folkloru çok zengindir, doruğu ise dünyaca meşhur kahramanlık destanı
“Manas”tır. Kırgız Türklerinin millî destanı olan “Manas” destanı dünya edebiyatının sayılı şaheserleri
arasında yer alır. Ayrıca dünyanın en uzun destanı olma gibi bir özelliğe de sahiptir. “Manas” geniş manada
halkın ansiklopedisi olarak kabul ediliyor, çünkü destanda Kırgız halkının kendi bağımsızlığı uğrunda verdiği
yüzlerce yıllık mücadelesi yansıtılır. Bunun gibi olaylar destanda daha çok Manas’ın hayat hikayesi ile
birlikte anlatılır. “Manas” adı, bu destanın kahramanın adıdır, destan kahraman adıyla anılır, destanı
söyleyen ozanlara da “Manasçı” adı verilir. Bu makalede Manas destanında geçen bazı dini motifli satırları
ele alacağız, ancak destan dışında diğer halk şairleri ve ozanlarının da eserlerine değineceğimiz için
bunların muhtevasını sınırlı tuttuk. Makalenin temel amacı da Kırgızların dini hayatını etkileyen eserler
hakkında genel bilgi verme olduğu için çok detaylı işlemeyeceğimizi burada belirtmeliyiz. Muhtevaya
geçecek olursak, eserde dini motiflerin Manas’ın doğumuyla başladığını görürüz.
Cakıp Han on dört yıl evli olmasına rağmen çocuğu olmuyor. Allah’a yalvararak şöyle duâ ediyor:
34
Volkov G.N., Etnopedagogika, Çeboksarı., 1974, s. 66.
Alimbekov, a.g.e., s. 8.
A.g.e., s. 9.
37
A.g.e., s.10.
35
36
44
“Bu Çıyırdını alganı
Cayı kışı on tört cıl,
Bu mazarluu cerge sıyınbayt,
Bu almaluu cerge oonabayt,
Bu araşanduu cerge tünöböyt,
E Kuday Taala car bolgun!”38
“Çıyırdı’yı alalı
Yazı kışı oldu on dört yıl.
Evliya mezarına gitmedi,
Elmalıkta yuvarlanmadı,
Kaplıcalarda gece yatmadı,
Ey Allah’ım bana yar ol”.
Destan, burada bazı batıl inançları da içeren hareketleri de tasvir ederek devam ediyor. Tarih
kitaplarında geçtiği haliyle Manasın yaşadığı dönemlerde Kırgız halkının İslam ile olan irtibatı yaşamsal
bakımdan pek yakın olmadığı ve İslam öncesi inaçlarından çok uzak olmayan dini inanca sahip olduklarını
burada hatırlatmalıyız. Bu satırlarda da o durum hissediliyor. Yukarıda geçtiği haliyle; Cakıp Han’ın
hanımının evliya mezarlarına gitmediğinden, halkın önem vererek devamlı gittiği mekanlara
uğramadığından, kaplıcalarda gecelemediğinden dolayı çocuğu olmadığı ve onun Allah’a çocuk vermesi için
yalvarması bahsediyor. Neticede Allah da ona bir erkek çocuk nasib ediyor ve Manas dünyaya geliyor.
“Cakıp Han tuugan balasına
Tört paygambar kocogo
Atın “Manas” koydurdu
Tört paygambar kınadı
Paygambar balanı sınadı”.39
“Cakıp Han dünyaya gelen çocuğuna
Dört değerli hocaya (çağırarak)
Adını Manas koydurdu
Dört peygamber onu kucakladı
Peygamber çocuğu sınadı”.
Cakıp Han çoktan beri beklediği çocuğunun ismini dört ulu peygamber gibi değerli hocaya
koydurtuyor, ama orada hangi peygamberlere atıfta bulunduğu zikredilmiyor. O ‘peygamber vasisi’
değerindeki hocalar Manas’ı kucağına alıyorlar ve dinsel bir törenle isimlendiriyorlar.
“Bu baybiçe Çıyırdı
Manastı sır beşikke bölödü
Manastı Kıdır cölödü”.40
“Bu hanım Çıyırdı
Manas’ı alaca beşiğe yatırdı
Manası Hızır korudu (destekledi)”.
Bu mısralardan o zamanki Kırgız halkının Hızır inancının olduğu bahsediliyor ve ona koruyucu
fonksiyon da verildiği anlaşılıyor. Manas büyüyor ve halkını koruyan kahraman oluyor. Önceleri düşman
saflarında bulunan ve müslüman olduktan sonra Almanbet ismini de alan şahıs Manas’ın yanına gelerek
müslüman olmak istediğini söylüyor. O zaman Manas:
“Calgan düynö mında deyt
Can düynölör anda deyt
A düynö menen bu düynö
Cakşılık cayın bilelik
“Kulkuldabat kualdat”
Kuran tilin bileylik
Mekke menen beyiştin
Ortosunan tileylik
Biz Busurman boloyluk”.
“Burası yalan dünyası
Ötesi gerçek dünyası
O dünya için burada
İyilikleri yapalım
“Kul huvallahü ahad” diye
Kur’ân dilini bilelim
Mekke ile cennetin
Ortasını dileyelim
Biz Müslüman olalım”.
diye öğütlerde bulunuyor ve Almanbet Müslüman oluyor. Buradaki mısralarda Kurandaki ‘Ihlas’
suresinin okunduğunu ve Manasın dünya-ahiret ile ilgili nasihatlarda bulunduğunu oğreniyoruz.
“Namaz kılıp olturat
Kıyından kıyın Manas”.41
“Namaz kıldı oturup
En güçlü olan Manas”.
Manas’ın başına bir sıkıntı geliyor ve o namaz kılarak Allah’tan yardım diliyor. En güçlü Manas
deniliyor, her ne kadar güçlü olsa, halkı yönetse bile sıkıntı anında güçsüz kalıyor ve Allah’tan başka
38
Manas Destanı, ‘Kırgızstan Basması’ Bişkek, 1995. s. 88
Manas, Turksoy yay., Ankara, 1995, s. 19
a.g.e., s. 21
41
a.g.e., s.25.
39
40
45
sığınacak kimse bulamıyor. Kökötöy’ün oğlu Bok Murun zengin ve kuvvetli olduğunu ispatlamak için bütün
halka yemek verecek:
“Kökötöydün uulu Bok Murun
Asıl cerden akırat
Çorolorun çakırat,
Bu aştı kanday tartamın,
Attı kanday cabamın,
Bu akıret caydı utamın
Bu kapır menen busurman
Bu kaysı cerge tutamın?”42
“Kökötöy’ün oğlu Bok Murun
Etrafına bağırdı
Yiğitlerini çağırdı:
“Aşı nasıl hazırlayayım,
Atımı nasıl süsleyeyim,
Ahireti nasıl kazanayım,
Kafir ile Müslümanı,
Sofraya nasıl toplayayım?”
Bu mısralarda hem zenginliğin ispatı, hem de bütün halkı toplayıp yemek vererek ahireti kazanma
söz konusudur. Aynı zamanda toplanan halk içinde kafiri de var, Müslümanı da var, onları nasıl olur da bir
sofraya oturtabilirim endişesi var Bok Murunda. Burada dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi de;
günümüzdeki bölgeye ait toplumsal töleransın kökenlerinin Manas destanına da yansıyan tarihi temele
sahip olduğudur. Görüldüğü gibi farklı ırk, farklı dil ve farklı dine sahip olmalarına rağmen iyilikte ve
kötülükte bir arada olabilme erdemine başvurdukları söyleniyor.
Ele aldığımız Manas destanının bu variyantına göre muhteşem yemeğe Manas da davet ediliyor ve
orada Manasa komplo düzenlenerek yemegine zehir katılıyor ve neticede ağır yaralanıyor ve takip eden
günlerde onun şiddetli ağrısıyla yaşıyor. Hayatı da başka bir süyikast sonucu zehirlenmiş mızrakla namaz
kıldığı anda arkadan saplanarak vefat ediyor. Manas’ın ölümünü duyan babası şöyle diyor:
“Ak bos beeni soyolu
Manas’tın arbagına bagıştap,
Kulkuldabat Kurandı
Kuptan okup aytalı.
Ayatal kürsi iman da
Namastın abdan okup aytalı”.43
“Ak-boz kısrağı kestirip
Manas’ın ruhuna bağışlayalım.
Külhüvallahü süresini
Yatsıdan sonra okuyalım.
Ayete’l-kürsüyü
Namazda biz okuyalım”.
Ölenin ruhuna bağışlayarak kurban kesme, ardından da Kuran okuma Kırgız halkının cenaze
törenlerindeki vazgeçilemez unsurlardan sayılır. Destanın bu mısralarından Manas’ın yaşadığı dönemlerde
de bu dini unsurların yaşadığını ve her ne kadar saf dini uygulama şeklinde olmasa da pratik olarak halk
içinde uygulandığını anlamamız mümkün.
2. MOLDO KILIÇ ŞAMIRKAN UULU
Moldo Kılıç Şamırkan uulu Törökeldin Kırgız halkının en meşhur şair ve ozanlarından biridir. Kılıç
her türlü adaletsizliğe, kötülüğe, zülmete karşı gelerek bunu şiirle dile getirmiştir. Kılıç sistemetik bir bilim
almamış, okula gitmemiştir, ancak Moldo Bayan, Moldo Mambetalı, Ak Moldo gibi zamanın meşhur din
adamlarından dini ilimleri öğrenmiştir. Bununla yetinmeyip Nevâyî Sûfi Allayar, Hoca Hâfiz, Bedi, Rabgûzi,
Ahmed Yesevîler’in eserlerinden de istifade etmiştir. Aynı zamanda Kılıç, İsmail Gaspıralı’nın “Tarcüman”
dergisini ve yine Kazan’da çıkan “Yulduz” gazetesini takip etmiştir.44
Kırgız Türkleri çarlığın kolonileştirme siyaseti dolayısıyla bağımsızlığını yitirmişti. Kılıç şiirlerinde bu
konulara da değinerek millî egemenliği konu edinmiştir. Halkın cahilliğini, idarecilerin adaletsizliklerini
kınayarak, halkı ilme, medeniyete ve idarecileri de adalete çağırmıştı. Kılıç arkasında bir çok eser bırakmış,
ama maalesef o eserlere zamanında değer verilmediği için halk arasında yok olup gitmiştir. Ancak
edebiyatçıların elinde kalan ve Moldo Kılıç’ın meşhur olmasına sebepçi olan iki şiir kitabı vardır, onlar Zar
zaman ve Zilzala’dır. Konu ile ilgili mısralar da şairin bu şiir kitaplarından alınmıştır.
“Birallada ayıp cok,
42
43
44
“Bir olan Allahtır, kusursuzdur.
Manas Destanı, ‘Kırgızstan Basması’ Bişkek, 1995. s. 275
a.g.e., s. 350
Samançin Tazabek, Moldo Kılıç Şamırkan uulu Törökeldin çıgarmaçılık colu, “Adabiyat” Yay., Frunze, 1991, s.289.
46
Koçkor - ata döbösü
Mazarı bar başında
Altı kelme, beş namaz
Iymanındın kübösü”.45
Koçkor - Ata’da bir tepe vardır
Tepede ise mezar vardır.
Kısa da olsa namazlıysan
İmanlı olduğunun göstergesidir”.
Allah’ın birliğinden, imanla, beş vakit namazla kurtuluşa, ahirette saadete erişebieceğinden
bahsediliyor. Yine iman hakkında Kılıç’ın şu mısraları vardır:
“Iyman cayın bilbegen
İbiliske kol beret
Napiske kılsan kanaat
Iymanın bolor salamat”.46
Yine başka bir yerde:
“Iymansızdın közünö
Calgan düynö cannattay”.47
“İmanı zayıf olan insan
Şeytanla dost olur
Nefsine karşı koyan insan
İmanıyla selamette olur”.
“İmanı olmayan kişi için
Bu dünya cennettir onun için”.
İmanı zayıflarla şeytanın dost olacağı, nefisle mücadele edildiği takdirde saadette olacağı belirtiliyor
ve yine imansız kişi için bu dünya cennet gibi olur, ama bu ebedi olmayacağı, her şeyin sonu olacağı, gelip
gidiciliği vurgulanıyor.
“Orozo, namaz buzuldu
Moldolordun kalpınan.
Bereke elden cogoldu
Ubadasız antınan.”48
“Oruç, namaz bozuldu
Mollaların yalanından.
Halktan bereket gitti
Verdiği boş antlardan”.
Moldo Kılıç burada dini yalnış anlatan hocalardan ve onların negativ tesirlerinden yakınıyor. Onların
yalanlarını, boş vaadlerini şiddetle kınıyor, çünkü bunlar yüzünden oruç, namazın bozulduğu, halktan ise
bereketin gittiği belirtiliyor.
“Acı bargan adamdar
Paygambardın tuusunday
Başındagı seldesi
Isık-Köldün kuusunday”.49
“Hacca giden insanlar
Peygamberin sancağı gibidir
Başlarındaki tekkeler
Isık-Köl’ün kuşu gibidir”
Bu mısralarda Kılıç hac olayını işliyor, hacıları Peygamberin bayrağının taşıyıcıları olarak kabul
ediyor, onların giydikleri tekkeleri ise Kırgızların meşhur gölü olan Isık-Köl’de uçan kuşlara benzetiyor.
“Mekedilde, Medine
Paygambardan murunku
Adam ata, Aba ene
Ar candardan abalkı
Cebreyil perişte
Paygambarga kabarçı”.50
Nurlu Mekke, Medine
Peygamberden önceki
Adem ata ile Havva ana
Her canlının ilkiydi
Cebrâil meleği ise
Peygamber habercisi”
Burada şair Mekke ve Medine şehirlerini de anarak peygamberler halkasının başı ve ilk insan da
olarak Adem Peygamber ve Havva anadan bahsediyor. Bunun yanında onları ilk canlı olarak da kabul
ettiğini anlıyoruz. Cebrail meleğin vahyi iletici rolu bulunduğuna da değiniyor.
Bir başka yerde Hz. Eyyub’tan söz ederken:
45
Moldo Kılıç, Zar zaman, “Adabiyat” Yay., Frunze, 1991, s. 138.
Moldo Kılıç, Zilzala, “Adabiyat” Yay., Frunze, 1991, s. 166.
47
Moldo Kılıç, Zar zaman, s. 132.
48
a.g.e., s. 137.
49
a.g.e., s. 143.
50
A.g.e., s. 135.
46
47
“Ooru berip sınadı
Azireti Ayıptı
Azap tartıp kançalık
Altı cılda ayıktı.”51
“Hastalık verdi, sınadı
Hazreti Eyyub’u
Azap çekti, çok zorlandı
Altı senede deva buldu.”
Allah Hz. Eyyub’u imtihan etmek için ona hastalık verdiğini, Hz. Eyyub’un çok azap çektiğini ve
ancak altı aydan sonra iyileştiğini anlatıyor. Buradan şairin peygamberler tarihi hakkında da bilgisi derin
oldugunu ve halka onlardan da örnekler vererek kendi mesajlarını iletmeye çalıştığını anlamamız mümkün.
“Kasiyettüü moldolor
İstanbuldun dinindey
Aytkan sözü şariyat
Arap parsi tilindey”.52
“Takva insan, mollalar
İstanbul’un dini gibi.
Şeriattan söz eder
Arap, Farisî dili gibi”.
Kılıç’ın bu mısraları çok dikkat çekici, bu mısralardan şairin zamanında İstanbul’un saf dini yaşamın
merkezi olarak kabul görüldüğünü anlamamız doğal, öyle ki şair ‘Istanbul’un dini gibi’ diyerek bunu ideal
sıfat olarak kullanıyor. Arapça ve farsça dillerin dini anlatan temel dillerden olduğuna vurgu yapıyor.
CUSUP BALASAGIN
Cusup Balasagın yaşadığı mekan ve eserlerinde geçen yer isimlerinden hareketle bir çok tarihçi
tarafından Kırgız halkına ait şahsiyetlerden olduğu kabul edilen meşhur yazarlardan biridir. O, “Kuttuu bilim”
(Kutadgu bilig) adlı dev eseriyle ün kazanmıştır. “Kuttuu bilim” eseri Türki dilde yazılan siyasi, içtimai
konuları ele alan ilk çalışmadır. Cusup Balasagın “Kuttuu bilim” çalışmasını 1069 yılı Kaşgar hanı olan
Tabgaç - Buğra Kara Hakan-Abu Ali Hasan’a armağan etmişti. Bundan dolayı ona Has Hâcib (Han
yardımcısı) lakabı verilmiştir. Müellif eserlerinde özellikle devlet idaresi, dil, halk değerleri ve din konularına
depğinmiştir. Burada din hakındaki satırlarını ele alınacak.
Eser Allahü Teâlâ’yı methetmeyle başlıyor:
“Aalam eesi bir Kuday dep taanıp bil
Tobo kılgın, ak dilinden bilip cür”.53
“Al kanday, kayda eken dep suray körbö
Sözdü tıy, kuday degen bardık cerde”.54
Alemlerin Rabbi olan Allah’ı tanı
Tevbe et, Onu öğrenip bil.
O nasıldır, nerede diye sorma
Allah her yerdedir, inan buna.
Alemlerin Rabbi olan Allah’ı tanımak, ona inanmak, tövbe etmek gerektiği vurgulanıyor. Bunun
yanında Allah’ın nasıl bir varlık olduğunu, nerede bulunduğunu sormaya gerek olmadığını, çünkü O her
yerde var olduğunu dile getiriyor. Yusuf Balasagun kendi döneminde ortaya çıkmaya başlayan tasavvufi
alanı da içeren teffekkür muhtevalı konuları da işlediği görülür.
“Paygambardın ümmötün coldoy körgün
Kıyamatta ıyman berip, koldoy körgün”.55
“Peygamberin yolunda ol
Kıyamette şefaate mazhar ol.”
Hz. Peygamberi methederek, muhataplarına peygamberin ümmeti olduklarını hatırlatıyor ve bu
yüzden onun yolunda gitmeyi öneriyor. Öyle yapıldığı takdirde kıyamet günü Peygamber’in şefaat edeceğini
bildiriyor.
“Namaz okup, sıyınıp cürgön kişi
Cek körünüp kor boldu kılgan işi”.56
“Namaz kılan, inanan kişi
Nefret edildi, hor görüldü bu işi”.
51
A.g.e., s. 153.
A.g.e., s. 132.
53
Cusup Balasagın, Kuttuu Bilim, Moskva, 1993, s. 50.
54
A.g.e., s. 51.
55
A.g.e., aynı yer.
56
A.g.e., s.473.
52
48
Cusup Balasagın eserinde namaz kılan, inanan insanların bazı insanlar tarafından hor görüldüğü,
yaptığı hareketlerden ötürü de sevilmediği bahsediliyor. Bunlar her devirde inananların yanlış
uygulamalarından veya onun dışında kalanların dini ortamdan hoşlanmadığından kaynaklanan sosyal
vakıalardır hatta bunun gibi olaylar günümüzde de olması mümkün olan şeylerdir. Cusup Balasagun
yaşadığı devirde de aynı olaylar söz konusu olmuş ve yazar bu durumun onaylanır olmadığı düşüncesini
satırlarına yansıtıyor.
“Musulmandar çır-çatak özü menen
Kapır üçün - bul cırgal, sonun eken”.57
“Müslümanlar çatışıyorlar
Kâfirler buna seviniyorlar”
Müslümanların kendi aralarındaki çatışmaları ve kafirlerin buna sevinmelerini kaleme almış Cusup
Balasagın. Müellifin yaşadığı dönem itibarıyla islamın geniş coğrafiyaya dağıldığını ve buna paralel olarak
kendi içinde çeşitli insan unsurlarını barındırmaya başladığı ve bunun aynı zamanda bazı iç anlaşmazlıklar
ve çatışmalara da etken olduğunu soylememiz mümkün. Bunun gibi olayları da gözönünde bulunduran
yazar iç çatışmaların ancak düşmanı sevindirmeye yaradığını halka hatırlatıyor. Yine başka bir yerde:
“Murun meçit az ele, sıyıngan köp
Azır meçit köböydü, sıyıngan cok”.58
“Önceden mescit az ibadet eden çok
Şimdi mescit çok, ibadet eden yok.”
diye Müslümanların, iman edenlerin, ibâdet edenlerin azalmasından bahsediyor. Halbuki önceden
mescit az olmasına rağmen ibadet edenlerin sayısı çok olup, şimdi ise tam tersi olduğunu dile getiriyor
Cusup Balasagın. Balasagın’ın, ibadetin hikmetlerini, faydalarını ele alan şu mısraları da dikkat etmeyi
gerektiriyor:
“Sen suradın- sıyınuun kimge payda
Kuday degen çıgat da beyiş cayga.”59
“Sen sordun ibadetten kime fayda
Allah’ı anan çıkar cennet bağına”
Allah diyen, ona inanan ve ona ibadet edenlerin cennetlik olacağı belirtiliyor. Ama başka bir yerde,
cennete gideyim, ibadetimi tam yapayım deyip, sadece kendini düşünerek insanlardan, dünyadan kopanlara
şöyle sesleniyor:
“Toodo tentip caşaysın calgız özün
Calan namaz, orozo bilgen işin
Namaz menen orozo özün üçün
Calgız başındı közdösön meerimsizsin”.60
“Dağda yalnız yaşarsın
Sadece namaz kılar, oruc tutarsın
Namaz ile orucun kendin için
Kendini düşünüp bencil olma”
Balasagın bu mısralarında insanlardan ayrı tek başına yaşayıp, namaz kılarak, oruç tutarak hayatını
geçirenleri eleştiriyor. Her bir insanın kıldığı ibadeti kendine ait olup, ama sadece kendini, ibadetini
düşünerek insanlardan, dünyadan uzak kalması bencillik olduğunu vurguluyor. İnsanın doğası sosyal
ortamda yaşamaya uygundur ve gerekir, bu nedenle çeşitli sebeplerle insanın sosyal ortamdan kendini izole
etmesi doğasına aykırı, aynı zamanda kaçma ve sadece kendini kurtarmaya yarayan bencillik gibi
algılandığı yazar tarafından okuyucularına iletiliyor.
“Camandıkka cakşılık kıluu mildet
Cakşılık adam işi, caman ildet”.61
“Kötülüğe karşı iyilikle muamele et
İyilik insanlık işi, kötülük ise illet.”
Bu mısralar belki Kuttuu Bilim’in mahiyetini oluşturuyor. Çünkü Cusup Balasagın bilge ve mümindir,
iyiliği, adaleti ve hayrı esas almış, kötülüğe, adaletsizliğe, zulme şiddetle karşı çıkmıştır. Her bir insanın
kötülüğe karşı iyilikle cevap vermesi, hep iyilikle muamele etmesi gerektiğini söylüyor, çünkü iyilik etmek
insanın görevi, kötülük ise illettir diyor.
57
Balasagın, s. 475.
A.g.e., s. 474.
59
A.g.e., s. 268.
60
A.g.e., s. 260.
61
A.g.e., s. 273.
58
49
“Periştege buyuruptur Kuday anan
Bardık işin cazgın dep adam kılgan.”62
“Allah meleklere görev verdi
İnsanın her yaptığını yaz diye”
İnsanın bütün işleri, kötülük olsun, iyilik olsun, melekler tarafından yazıya geçirildiğini, ve sonunda
her insanın bunlardan sorumlu tutulacağı söz konusu ediliyor. Aynı zamanda idarecilere öğüt de veren bu
bilge yazarın halkın asayişinde inaç unsurunun da büyük fonksiyonu olduğu mesajını varmeye çalıştığını
görüyoruz. Yazarın, dönemin şartlarını da gözönünde bulunduran ve geleceğe dönük halkı bilgilendirici
mesajlarla dolu eserleri kırgız halkının dini yaşamında ve öz değerlerini korumada büyük tesiri olduğu
gerçeği kısaca ele alınan bu satırlardan bile iyi anlaşılmakta.
MOLDO NİYAZ
Moldo Niyaz Kırgızlar’ın halk şairidir. Edebiyatta olduğu gibi medeniyet, tarih, siyaset ve felsefe
alanında bilgilere sahip idi. Moldo Niyaz insan sevgisine sahip, vatanperver, millî ve dinî duygularla dolu bir
şahsiyettir. Yerinde hiç durmamış, devamlı gezmiştir ve gittiği yerlerde gördüğü her şeyi, sevinçli olsun,
hüzünlü olsun dile getirmiş, halkın sevgisini kazanmıştır. Niyaz’a Moldo (Molla) denilmesinin sebebi de,
küçükken bir medresede tahsil görmesi ve ömrünün sonuna kadar kazandığı dinî bilgileri hayatına
aktarması, kendinde yansıtması idi. Moldo Niyaz’ın şiirleri “Sanat Digarast” adlı kitapta toplanmıştır.
“Yavmulcaza mahşarda
Can egem kazı bolgondo
Cannatı kılıp canındı
Camalını körsötsö
Didardan cakşı bar beken?”63
“Kıyamet günü mahşerde
Allah’ın huzurunda
Cennete mazhar olursan sen
Cemalini görürsen sen
Bundan daha iyisi var mıdır?”
Kıyamet günü mahşerde Allah’ın huzurunda hesap verdikten sonra cennete girmek ve cemali
görmek en büyük mutluluk olduğu ifade ediliyor. Takip eden satırlardan da görüleceği gibi yazar eserlerinde
daha çok sevgi ağırlıklı mesajlarla ele aldığı konuları işliyor.
“Münkür, nankür parışta
Savalı anan kıyın bolot deyt
Coobun tak bilbeseğ
Çımınça canga kıyın deyt”.64
“Münker-Nekir meleklerin
Kabir sorusu zor olur
Eğer cevap veremezsen sen
Canın yanar, acı olur”.
Bu mısralarda Münker-Nekir meleklerin sorularından ve cevap veremediğin takdirde kabir
azabından bahsediliyor. Moldo Niyaz çok sevip saydığı bir kişinin vefat etmesiyle üzüntüsünü şöyle dile
getiriyor:
“Ali mingen duldulday
Kumga tiygen çıraktay
Paygambar mingen buraktay
Afandim ketken ırakka ay”.65
“Ali’nin Düldülü gibi
Kumda yanan fener gibi
Peygamberin Burak’ı gibi
Efendim gitti uzaklara”.
Şimdiki zamanlarda Peygamberin bineğinin Burak olduğu, Hz. Ali’ninki ise Düldül ismindeki at
olduğu Kırgızlar tarafından pek bilinmez. Moldo Niyaz bunlardan haberdar olduğu için şiirlerine aktarmıştır.
Bu da, onun şuandaki kırgız aydını ortalamasından daha geniş dini bilgilere sahip olduğunu gösterir.
“İlim berdin laduni
İmamı Azam hurmati
Çarpari şariat
Şafi İmam Muhammad
İmam Malik hurmati
Aziz biznin ol erdur
“İlim verdin ledunni
İmam-ı Azam hürmetine
Şeriatın dört imamı
Şafi İmam Muhammed
İmam Malik hürmetine
Onlar bizim için azizdir
62
A.g.e., s. 195.
Moldo Niyaz, Sanat Digarast, Bişkek, 1993, s. 49.
A.g.e., s.51.
65
A.g.e., s. 136.
63
64
50
Abu Yunus hurmati”.66
Abu Yunus hürmetine”.
Yukarıdaki mısralarda Moldo Niyaz İslam dinindeki dört büyük mezhebin imamalarından
bahsetmektedir. Onların çok derin bir ilme sahip olduklarını, aziz ve büyük insan olduklarını, bundan dolayı
da çok hürmet ve saygıyla anmamız gerektiğini vurguluyor.
“İmam Mahdi kelse eken
İt kafir ölsö eken”.67
“İmam Mehdi gelse idi
Kafirlerin hepsi ölse idi.”
Moldo Niyazın bu mısraları da çok dikkat çekici, bu satırlar müellifin bulunduğu sosyal ortamda
Mehdi inancının bulunduğunu gösteriyor, günümüz kırgız halkı arasında bu inançın bulunmadığını
söyleyebiliriz ki buna da soviyet dönemindeki dini inaçların kesintiye uğramasını baş etken olarak
söylemeliyiz. Mısrada belirtildiği şekliyle Mehdi çabuk gelip onları kurtarsa ve kafirlerin hepsi ölse. Kırgızlar
genellikle Ruslara kafir derler, burada geçen kâfir kelimesi Ruslara atfen söylenmiş olabilir, çünkü Kırgızlar
çarlık Rusya’ya bağlı iken Moldo Niyaz bunları yazıyor. Yine başka bir yerde:
“Kafirdi Kuday zor kılıp
Ayak astı musulman
Basılganga küyömün”.68
“Kafire Allah güç vermiş
Müslümanlar ayak altı basılıyor
Ona ben yanarım.”
Kafirlerin üstün olup, Müslümanların ise gerilerde kaldığını, ezildiğini, hor görüldüğünü görerek acı
çekiyor Moldo Niyaz, içi yanıyor. Eskiden Kırgız Türkleri birisi vefat ettiğinde, düğün olduğunda veya
herhangi bir tören düzenlendiğinde oraya halk şairleri çağırılır, onlar da durum icabı şiirler söylerlerdi. Moldo
Niyaz da halk tarafından sevilen bir şair olduğu için daima çağırılır idi. Bir keresinde Mirzabay diye birisi
vefat ediyor, Moldo Niyaz ona dua şeklinde şunları söylüyor:
“Catkan ceriğ nur bolsun
Can coldoşuğ ür bolsun
Havzi Kavsar boyuda
Azireti Ali koldosun”.69
“Kıyamat kayım bolguça
Kırgızdardan din ketpesin”70
“Yattığun yer nur olsun
Can yoldaşın huri olsun
Havz-ı kevser yanında
Hazret-i Ali yar olsun.”
“Kıyamet gününe dek
Kırgızlar dinden ayrılmasın”.
diye dua şeklinde mısraları var. Kırgızların İslam dinine mensup olduklarını ve bu dinle kıyamete
dek yaşamalarını istiyor, bunun üzerine de dua ediyor.
CEÑİCOK
Ceñicok Kırgızların halk şairidir. O, aynı zamanda bir filozoftur. Dini felsefi yönden açıklayarak
şiirlerine aktarmıştır. Şiirlerini akıcı bir dilde yazan şair halkın sevgisini kazanmış, gönüllerini fethetmiştir.
Şairin bir çok eserleri halk tarafından bilinmiyor, ama ellerinde bulunan şiirleri severek okuyorlar:
“Akça, puldu mol bergen
Köp dünüyö malduular
Köpkön köpös alduular
Köröt beken Kudaydı”.71
“Paraları çok olan
Mal-mülkleri var olan
O gururlu insanlar
Allah’ı görebilir mi ki?”
Zengin olan gururlu insanlar, o zenginliği, o kadar nimeti veren Allah’ı görebilirler mi diye soruyor
Cenicok. Şükür konusunu işliyor burada ve zenginliğin yüzünden Allah’ı unutmanın, insanların gururunu dile
getiriyor.
66
A.g.e., s. 99.
A.g.e., s.58.
Moldo Niyaz, a.g.e., s. 96.
69
A.g.e., s. 115.
70
A.g.e., s. 42.
71
Canıbekov Ceenbek, Kırgız Ruhundagı sotsialdık-filosofiyalık idealar cana köz karaştar,
Oş, 1996, s. 73
67
68
51
“Ikılas, Kur’an, şariyat
Irlarığdın cartısı
En camanı adattın
Uşak aytkan kalpıçı”.72
“İhlas, Kur’ân, şeriat
Hep söylersin bunları
En kötü adetin ise
Gıybet etmen, söylemen yalanı”.
Cenicok bu mısralarında mollaları kınıyor. Kendileri ihlas, Kur’an, şeriattan bahsederler, ama
arkadan da gıybet ederek, yalan söylerler diye onların bu tavırlarına karşı çıkıyor.
“On segiz min aalamdı
Bir caratkan emespi
En birinçi düynögö
Nur caratkan emespi
Aalam caşap tursun dep
Kün caratkan emespi
Almaştırgan kün menen
Tün cartkan emespi
Bardık canga napisti
Bir caratkan emespi
Adamzattın baarısın
Ten caratkan emespi.”73
“On sekiz bin alemi
Allah yarattı
İlk olarak dünyada
Nuru yarattı
Alem yaşasın diye
Güneşi o yarattı
Gündüzle değişen
Geceyi o yarattı
Tüm insanı nefisle
Aynı olarak yarattı
İnsanlığın tümünü
Eşitlikte yarattı”.
Allah’ın varlığını, kâinatın yaratıcısı olduğunu, tek tek sırayla mevcudâtı sayarak, onların sahibi olan
Allah’tan bahsediyor. Dini öğeleri bu şekilde yorumlayan, yorumunda Yaradan, kainat ve insan üçlüsünü bir
arada bir birini açıklar mahiyette ele alan ender kırgız şairidir müellif. Bu şekilde sosyal ortamı ve dini
unsurları ele alış biçimi gunumuz aydınlarında bile az görünen vakıalardan sayılır.
SONUÇ
“Kırgız Etnopedagojisinde Dinî Motifler” başlıklı bu çalışmada etnopedagojinin bir unsuru ve Kırgız
milli destanı olan Manas destanını ve halk şairlerinin eserlerinden bazı dini boyutlu mısraları ele alarak
onların sosyal ortama hitap ediş biçimini genel olarak inceledik. Dünyanın en büyük destanı olan Manas
destanındaki ve Moldo Kılıç, Moldo Niyaz, Cusup Balasagın ve Ceñicok gibi ünlü Kırgız halk şairlerinin
eserlerindeki dinî motifleri çıkartmaya çalıştık. Kırgız halkı ve Türk dünyası tarafından sevilip sayılan bu
destan ve şahsiyetler gerçekten değerli bir miras bırakmıştır. O miras Kırgız halkının kendi tarihini, dini ve
milli değerlerini öğrenmesinde büyük etkisi olmuştur. Bu eserler halkı dolaylı yollardan eğite gelmiştir. Ele
aldığımız şairlerin hepsi dinî öğrenim görmüş ve yazdığı eserlerinde öğrendiklerini yansıtmaya çalışmışlar
ve eserlerinde, Allah inancından başlayarak ahiret hayatına kadar çeşitli içeriğe sahip konular ele alınmıştır.
Muhammed Peygamberden, dört mezhebin imamlarından, cennet hûrilerinden, kabir azabından, mollaların
eleştirilerinden, halkın cehâletinden ve bunun gibi bir çok dinî muhtevalı konular ele alınıyor. Bunları akıcı bir
dille şiir hâlinde söylenmesi ayrı bir özelliktir. Bu halk şairlerin şiirleri ve Kırgızları dünyaya tanıtan Manas
destanı Kırgızların hayatında çok etkili olmuş, sevilerek okunmuştur ve hâlâ da okunmaktadır. Bundan
hareketle diyebiliriz ki, islam dini kırgızların hayatında eskiden beri var olagelmiştir ve kırgızlar günlük
yaşamında da bunları bir şekilde yansıtmaya çalışmışlardır. Ancak soviyet dönemindeki kopukluk bu
değerden mahrum bırakmış ve insanlar bu boşluğu değişik şekillerde doldurmaya çalışmışlar ve bu süreçte
de tabii olarak islam öncesi ve komşu coğrafiyalara ait islam dışı değişik inanaç ve uygulamalar karışmıştır.
Ancak herşeye rağmen kırgız halkının saf ve insancıl din anlayışı varlığını bir şekilde soviyet sonrası
hayatta da gösterdiğini söylememiz mümkün. Buna en büyük örnek olarak da, kırgızların bölgedeki şiddet
unsurlu dini karakterli hareketlerin ekseriyetle dışında kalmasını göstermemiz mümkün. Günümüzde
kırgızlardaki dine yönelme gidgide artmasına ragmen şiddet unsurlu anlayışı tasvip etmemelerinde yukarıda
ele aldığımız destan ve halk şairlerinin dini ele alış ve analayış biçiminin tesirlerini gözardı etmememiz
gerekiyor.
72
73
Ceenbekov, a.g.e., s. 73.
A.g.e., s.75.
52
Kaynakça
1. Alimbekov A., Kırgız Etnopedagogikası, Altın Tamga Yay., Bişkek, 1996, I. cilt, s.5.
2. Volkov G.N., Etnopedagogika, Çeboksarı., 1974
3. Manas Destanı, ‘Kırgızstan Basması’ Bişkek, 1995
4. Manas, Turksoy yay., Ankara, 1995
5. Samançin Tazabek, Moldo Kılıç Şamırkan uulu Törökeldin çıgarmaçılık colu, “Adabiyat” Yay., Frunze,
1991
6. Moldo Kılıç, Zar zaman, “Adabiyat” Yay., Frunze, 1991
7. Moldo Kılıç, Zilzala, “Adabiyat” Yay., Frunze, 1991
8. Cusup Balasagın, Kuttuu Bilim, Moskva, 1993, s. 50.
9. Moldo Niyaz, Sanat Digarast, Bişkek, 1993, s. 49.
10. Canıbekov Ceenbek, Kırgız Ruhundagı sotsialdık-filosofiyalık idealar cana köz karaştar, Oş, 1996, s. 73
53
Dr. Kemaleddin OZDEMiR, Sakarya Üniversitesi
Abstract
Paper discusses the problem of ethnic nationalism. After discussing ethnic nationalism, the paper
focuses on its dangers and potential harmful effects on the society. The paper then signifies the place of the
subject in islamic sources. The paper suggests that the subject cannot be seen as negative or a problematic
issue, rather there are many positive points in such ethnic diversification.
Key Words: Ethnic nationalism, racism, and islam
GİRİŞ
Kur'ân-ı Kerim âyetleri ve Peygamber Efendimizin münevver ifadelerinde "kavmiyetçilik" nasıl
reddedilmektedir?
Zararlı kavmiyetçiliğin İslâm memleketlerine yaptığı zararlardan örnekler.
Milliyetçilik nasıl anlaşılmalı?
Müslümanların istifade edebileceği şekilde nasıl değerlendirilmelidir?
Mevzuu hazırlarken kendisinden istifade ettiğim İslam mütefekkiri Bediüzzaman Said Nursi'yi
rahmetle yâdederim.
KAVMİYETÇİLİĞİN AYETî-KERİMELERDE BULDUĞU İFADELER
'Sizi taife taife, millet miliet, kabile kabile yarattım ki birbirinizi tanımalısınız ve birbirinizdeki içtimai
hayata ait münasebetleri bilmeli ve birbirinize muavenet etmelisiniz. Yoksa sizi kabile kabile yaptım ki
yekdiğerinize karşı inkar ile husumet ve adavet edesiniz diye değil. Muhakkak Allah nezdinde en şerefliniz
takvada en ileri olanınızdır."
"Mü'minler ancak kardeştir. O halde iki kardeşin arasını bulup barıştırın. Allah'tan korkun; ta ki
merhamet olunasınız. Üstünlük takva iledir."
'Deki: Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, hısım akrabanız kazandığınız mallar,
kesada uğramasından korktuğunuz ticaret, hoşlandığınız meskenler size Allah'tan, Resulünden ve Allah
yolunda cihad etmekten daha sevgili ise, artık Allah emrini getirinceye kadar bekleyin. Allah fâsıklar
topluluğunu hidayete erdirmez.'
Üstün tutulması gereken aile ve kabile değil, Allah ve Rasûlü ve onun yolundaki cihaddır.
"Nuh Rabbine nida etti ve şöylece dedi? Şüphesiz oğlum ailemdendir. Muhakkak va'din hak ve sen
hükmedenlerin en isabetlisisin. Aliah buyurdu ki? Nuh muhakkak o senin ailenden değil. Çünkü onun işlediği
salih olmayan kötü bir iştir.
Bu âyet tufan sırasında babasının risâletini inkâr ederek gemiye binmekten imtina eden Hz. Nuh'un
oğlu ile alâkalıdır. Kötü iş üzere olanların mü'minlerce bağra basılmaması dersi verilir. Kan bağı değil, îman
bağı esastır.
"Sura üflendiği gün onların arasında ne nesebleri kalır ne de hiçbiri. Ne de neseb ve yakınlık
sebebiyle yardım dileyerek kimseden bir şey isteyebilirler. O zaman ne yakınlık ne de akrabalık kıymet ifade
eder. Ve işte o zaman felaha erenler, tartıda iyilikleri ağır gelenlerdir. Hasenatı hafif çekenler ise kendilerine
yazık etmiş olacaklardır.
İşi daha ileriye götürüp kabirlerdeki ecdad övünme sebebi yapılarak, Abdimenaf oğulları ile Sehm
oğullan, makberedeki mezarları saymaya başlayınca hemen şu ferman görülmüştür?
'Kabirlere vardırmacasıya hasep-neseple öğünmek sizleri oyaladı durdu da mezarları dolaşıp ölüleri
bile saydınız. Siz kabre girince, kabirlerinizden çıkıp mahşer meydanına gelince bu övünmenin ne demek
54
olduğunu anlarsınız. Sonra cehennemi aynelyakîn göreceksiniz. Ondan sonra da o gün Allah'ın size ettiği
nimetlerden sorulacaksınız."
SÜNNET-İ NEBEVİ'DE KAVMİYETÇİLİK
Ebû Hureyre naklediyor?
"Allah'a yemin ederim ki hiç biriniz beni babasından ve evlatlarından daha fazla sevmedikçe iman
etmiş olmaz!
Başka bir hadis,
Hz.Enes rivayet ediyor?
"Hiçbiriniz kendi nefsiniz için olmasını istediğiniz bir şeyi din kardeşi için de olsun istemedikçe İman
etmiş olmaz."
Din kardeşliği neseben kardeşlikten tefrik edilmektedir. Mukaddes İslâm dairesine giren bütün
kavimler ve fertler arasında şiddetli bir muhabbet ve kardeşlik derecesinde bir alâka teessüs etmiştir.
14 asır sonra kendini çok medenî gören topluluklarda hâlâ renginden, ırkından dolayı bir kısım
insanların nasıl horlandığı, hakir görüldüğü, hatta en küçük haklardan bile mahrum edildiği izahtan
varestedir. Şu hadise de ne kadar câlib-i dikkattir.
Küfür ve cahiliyede saç-sakal ağartmış ihtiyar yahudi Şaâs b. Kays, Evs ve Hazrec'ten gençlerin
samimane sohbetlerini görünce çileden çıkar. Genç bir yahudiye bu müslüman gençlerin aralarına girip
BUAS harplerinden, harp esnasında şairlerin birbirleri hakkında söylemiş oldukları şiirlerden birşeyler
okumasını tenbih eder. Genç yahudi kendinden istenileni yapar. Bunun üzerine müslüman gençlerde
övünme hislen galeyana gelir. Övünmenin arkasından çekişme başlar, soy-sop damarları depreşir ve
birbirlerine ağır sözler söylerler. Atışma esnasında biri diğerine "isterseniz eskisi gibi harbi tazeleriz" deyince
diğeri hemen kabul eder. Her iki taraf silahlı olarak Harre'de buluşurlar.
Aynen devrimizde de aynı şer odağının müslümanlari birbirine düşürdüğü ve ciğersûz muharebeler
olduğu gibi. Hadiseyi haber alan Rasûlü Ekrem muhacirîn ile birlikte hemen vak'a mahalline giderek
vuruşmak üzere olan savaşçıların saflarına şöyle hitabeder.
"Ey müslümanlar! Allah'tan korkun, Allahtan korkun; Allah sizi İslâm ile hidayete erdirdikten
sonra, hem de ben daha aranızda iken hâiâ cahiliyye davası mı güdüyorsunuz" !
Her iki tarafın aklı başına gelmiş birbirlerinden af dileyerek barışmışlardır.
Bu hadise ile alâkalı 4 âyetin inzal buyurulduğu rivayet edilmektedir.
Benî Mustalık Gazvesi'nde kuyu başında deve sulama yüzünden Muhacir ve Ensardan iki zat kavga
etmişler muhacir ensardan olanı dövmüştür.
Ensardan olan, eski âdet üzere "Nerdesiniz Ey Ensar?", muhacirde "Nerdesiniz Ey Muhacirin ?'
diyerek kabilelerini imdada çağırırlar. Rasûlullah nidayı işitince; "Bu cahiliye davası da ne demek oluyor ?"
diye sorarlar. Ensarlt bir çocuk ite Muhacir bir çocuğun doğuşu anlatılınca; Bu cahiliyye davası ne çirkin, ne
kokuşmuş bir şey..." buyururlar.
Ebu Hureyre naklediyor?
Kıyamet günü Allah şöyle buyuracak?
'Ey insanlar ben size bir neseb tanıttım, siz kendinize göre bir neseb tanıdınız. Ben nezdimde en
üstününüz, en muttakîniz olsun dedim, siz karşı çıktınız ve filan oğlu filan, filan filandan üstündür demeye
devam ettiniz. Ben bugün seçtiğim nesebi yükseltecek, takdir ettiğiniz nesebi alçaltacağtm. Dikkat edin;
benim dostlarım muttakilerdir."
Bir başka hadis?
55
"Müslümanlar kardeştirler. Birinin diğeri üzerinde takva dışında hiçbir üstünlüğü yoktur."
Ebû Dâvûd şu hadisi bize nakleder?
"Irk davasına kalkışan, onu destekleyen bizden değildir. Kavmiyetçilik savaşan bizden değildir.
Kavmiyetçilik davasında ölen bizden değildir.'
Ahmed b. Hanbel şu hadisi naklediyor?
"Her kim kafir ecdadından dokuzunun adını yüceltir ve asalet taslamak kastı file sayarsa kendisi
de onların onuncusu olarak cehennemdedir.' l
ASABİYYETİN İSLAM TOPLULUKLARININ BAŞINA GETİRDİKLERİ
Batı dünyasında ırkçılık cereyanının devrini tamamlaması memleketlerin fiilen bir bütünleşmeye
gitmesi yanında İslâm dünyasında ırkçılığın bütün canlılığı ile muhafazaya çalışılması, sebeb olduğu ve
olacağı kaçınılmaz fitnelerin önlenebilmesi adına fitne odaklarının ve hangi yollarla hulul ettiklerinin
bilinmesinde fayda mülâhaza etmekteyiz.
Osmanlı'da ırk fikrinin bu şekilde neşv-ü nemasına sebeb olanların başında David Leon Cohen gelir.
Alptekin adını kullanan bu kurnaz Fransız yahudisi önce çocuk kitapları ile işe başlar ve biraz ilmî yönü de
olan romanlar yazar. Cengiz Hüiâgu gibi İslâm, medeniyet ve insanlık düşmanı canavarlarla alâkalı vak'aları
cazip bir üslûpla kaleme alır. Ona göre Moğollar dünyanın üstün ırkı ve imtiyazlı insanlarıdır. Sadece
Moğollar değil Bozkurt efsanesine göre müşterek kökten gelen bütün Türkler imtiyazlı insanlardır. Türkler
övülmekle kalmaz, onların iç-içe yaşadığı müslüman Arap ve İranlılar bilhassa kötülenîr. Arapların dinî
kanaatlarinde samimi olmadıkları, cesaret, medeniyet, siyaset alanlarında Türklere ayak bağı oldukları,
onları gerilettikleri ifade edilir. Tesiri önce çocuklar arasında görülen bu fikir Avrupa meftunu bir kısım Türk
münevveri tarafından hemen benimsenmiştir. Müslüman isimleri olan Osman, Ali, Ömer yerine Timur Alp,
Cengiz gibi isimler görülmeye başlamıştır.
Kültürde başlayan bu değişim hukuk sisteminde de köklü değişikliklerle devam etmiştir. Bu menhus
fikirler sadece bunlara ve İslâm toplumlarının birbirinden kopmasına değil, şimdi bütün Türkiye'yi kardeş
kanına boyayan anarşiye de analık yapmıştır.
Bölücü, ırkçı cereyanların çıkmasında ve müslüman milletlerin birbirlerine düşürülüp birbirine hasım,
mahallî küçük cemaatlere bölünmesinde batılı müsteşrikler başrolü oynamışlardır. Bunların müslümanları
birbirine düşürmede uyguladıkları metodlardan birine göre bir kısmı Türkçüdür, bir kısmı Arapçtdtr, bir kısmı
Farsçıdır. Davasını yürüttükleri kavimlerin dilini, düşüncesini, örfünü ve tarihini iyi bilirler. Mesela Türkçü
olanlar Türk taraftarı, Türk meftunu, Türkperest görünürler. Türklerin evlerine, örflerine, tezyinatlarına hatta
halılarına kadar herşeylerine hayrandırlar, öyle görünürler. Böylece methettiği milletin itimadını kazandıktan
sonra zehrini kusmaya hazırlanacaktır.
Bir Arapperest olan Gustave Le Bon'un Arap medeniyeti kitabına bakalım? Arapların ırkî
özelliklerini, üstünlüklerini ince tahlillerle uzun uzadıya anlatır. Türklerin; Arapların geri kalmasına sebeb
olduklarını; zorla, silahla hâkimiyet kurduklarını, ilim, irfandan mahrum kaba, barbar kimseler olduklarını,
azıcık bir askeri kabiliyet yanında, hakim oldukları ülkeleri çok kötü idare ettilerini anlatır.
Bu arada; İslâm'ın sadeliği, anlaşılmasındaki kolaylığı yanında, modern devrin ihtiyaçlarının
tabtatıyle İslâm'la cevaplandırılamayacağı iddia edilerek, Hz. Peygamber (s.a.v.) hakkında zihin
bulandıracak yorumlar da yapılır.
Gaye sadece Araplarda ırkçı düşüncenin uyandırılması değildir. Arap ırkçılığı yanında Türk
düşmanlığının işlenmesi de en az o kadar ehemmiyet taşır. Üçüncü bir gaye de İslâm'a karşı tereddütler
ortaya atmaktır. Bu üçüncü düşüncesini de işleyen Gustave Le Bon'un mesleği tabipliktir. Ve İslâmiyet
sahasında ihtisası bulunmamaktadır. Maalesef muasır Arap müelliflerinden bir kısmı bu azılı hıristiyan
müsteşrikin fikirlerini benimsemişler ve onun fikirlerine eserlerinde yer vermişlerdir.
56
Avrupanın millî ve kavmi sınırlarını kaldırarak kültür ve inanç birliği esasına dayanan siyasi birliğe
hızla gittiği bir devirde sadece Türkleri ve Arapları değil bütün İslâm milletlerini kendi aralarında hesaplaşma
ve dağınıklığa iten bu fırenk illeti ırkçı ve kavmiyetçi düşüncelerden İslâm'ın getirdiği müslümanların kardeşliği
ile kurtulmak mümkündür.
KAVİMLERİN FARKLI FARKLI OLUŞU NASIL DEĞERLENDİRİLMELİ ?
Cenâb-ı Hakk'ın insanları kavimlere ve kabilelere ayırması bilişmek ve tanışmak içindir. Yakınları
ziyaret, taallukatı tanımak içindir. Bunun neseblerin bilinmesi gereklidir. Tirmizî naklediyor:
'Soyunuzu, kendilerini tanıyıp ziyaret edebilmek için öğreniniz. Zira sıla-i rahim ailede sevgiye, malın
artmasına, ömrün bereketlenmesine sebeptir."
Bir başka hadis:
"En hayırlınız aşiretini müdafaa edendir. Fakat dîne aykırı meselelerde onu müdafaa edip de günaha
girmemek şartıyla."
Ahmed b. Hanbel ise şu hadisi nakleder:
"Muhakkak sizin bu nesebleriniz kimseyi tahkire ve utandırmaya sebeb olması değildir. En nihayet
hepiniz Hz. Adem'in evlatlarısınız.
Bir başka hadiste:
'Kardeşin zalim de mazlum da olsa ona yardım et." buyurulmuş, bunun üzerine zalime nasıl yardım
edileceği sorulmuştur. Efendimiz s.a.v. ise "onun zulmüne mani olman ona yardımındır." mübarek beyanında
bulunmuşlardır.
Cenâb-ı Hakk'ın insanları kavim kavim, kabile kabile yaratmasında insanların birbirilerini tanımaları
ve birbirlerine yardım etmeleri esastır. Nasıl ki bir ordu fırkalara, fırkalar alaylara, alaylar bölüklere,
bölükler takımlara tefrik edilir. Tâ ki her neferin muhtelif ve müteaddit münasebetleri ve o münasebetlere
göre vazifeleri tanınsın, bilinsin. Tâ o ordunun fertleri birbirleriyle yardımlaşarak hakiki bir vazife görsünler
ve düşmanın hücumundan kendilerini korusunlar. Yoksa taburlara, bölüklere, takımlara bu şekilde ayrılmak
bir bölük bir bölüğe rekabet etsin, bir tabur bir tabura karşı hasmane vaziyet alsın, bir fırka bir fırkanın aksine
hareket etsin diye değildir.
Aynen öyle de müslümanlar büyük bir ordudur; kabile ve taifelere ayrılmış fakat binlerce birlikleri var;
birleştikleri yerleri var. Mesela; Yaratıcıları bir, rezzakları bir, peygamberleri bir, kıbleleri bir kitapları bir... bu
kadar birler uhuvveti, muhabbeti ve vahdeti gerektiriyorlar.
Milliyetçilik düşüncesi bu asırda çok yaygın hale gelmiş. Avrupa'nın bir kısım zalim idareleri; bu
düşünceyi müslümanlar arasında onları parçalayıp yutmak için kötü bir şekilde ısrarla yayıyorlar.
Milliyet düşüncesinde insanların nefislerinin hoşuna gidecek bir zevk, onlarda gaflet uyaran bir lezzet
ve şerli bir kuvvet vardır.
Bu zamanda insanlara milliyetçiliği bırakınız denmemeli. Esasen millliyet fikri iki kısımdır? Bir kısmı
menfi, şerli ve zararlıdır, başkasını yutmakla beslenir, diğerlerine düşmanlıkla devam eder. Bu durum
husûmete ve karışıklığa sebebtir. Menfi milliyetçiliğin tarihte pek çok zararları görülmüştür.
Emeviler milliyetçilik fikrini siyasetlerine bir parça karıştırdıkları için, hem âlem-i İslâm'ı
küstürmüşler, hem de kendileri çok felâketler çekmişlerdir. Hem Avrupa milletleri unsuriyet fikrini çok ileri
sürdükleri için cihan harplerinde ne kadar çok zararlar görmüşlerdir. Şimdi ise en ziyade birbirine muhtaç,
birbirinden mazlum, birbirinden fakir toplumlar İslâm toplumlarıdır. Bunların milliyetçilik fikriyle birbirine ters
bakmaları, birbirlerini düşman telakki etmeleri öyle bir felakettir ki tarif edilmez.
Müsbet milliyetçilik içtimâi hayatın ihtiyacından ortaya çıkar, yardımlaşmaya dayanışmaya sebebtir.
İslâm kardeşliğini daha da arttıracak bir vasıta olur. Müsbet milliyetçilik İslâmiyete hizmetkar olmalı, kalesi,
57
zırhı olmalı, onun yerine geçmemelidir. Çünkü İslâmiyetin verdiği uhuvvet içinde, binlerle uhuvvet var.
Kabirde, âhirette o uhuvvet devam ediyor. Milliyetçilik fikrini İslâmiyetin yerine koymak bir kalenin taşlarını,
kale içindeki elmas hazinesinin yerine koyup o elmasları dışarı atmak gibi bir cinayettir.
Menfi milliyetçilik düşüncesinde olanlar şunu da bilmeliler ki; şu dünya yüzü çok eski zamanlardan
beri muhaceretlere, yer değişikliklerine maruz kaldığından, değişik kavimlerden çok sayıda insan,dünyanın
hemen her yerini kendine vatan edinmiş. Dolayısıyla kavimler birbirleriyle öyle karışmışlar ki ancak "levh-i
mahfuz' açılsa insanlar kendi ırklarını bilebilirler. Hâl böyle iken cemiyeti ve nizamı, milliyetçilik fikri üzerine
inşa etmek hem mânâsız hem çok zararlı hem de pek esassızdır.
Avrupa'nın ejderhaları yani büyük devletleri her ne vakit müslüman bir devlete vurmuşlarsa, bir milyar
ehl-i İslâm inlemiştir.
Böyle büyük ve manevi güç hiç küçümsenebilir mi? Bu güç yerine, hangi güç ikame edilebilir?
Arzetmeyi düşündüğüm bir çok hususu vaktin müsaadesizliği sebebiyle arzedemiyor, huzurlarınızdan
hürmetle ayrılıyorum.
NOTLAR
1. 49 Hucurat, 13
2. 49 Hucurat, 10
3. 11 Hud, 45-46
4. 23 Mü'minûn, 101-103
5. 102Tekâsür, 18
6. Buhârî, imân, 8; Müslim, cmân, 69, 70
7. Buhârî, cmân, 7; Müslim, cmân, 71, 72; Tirmizî, Kıyâme, 59
8. Suyûtî, ed-Dürrüâl-Mensûr, 2 » 57
9. Buhârî, Tefsîru Sûre» 63( 5, 7; Müslim, Birr, 64; Tirmizî, Tefsîru Sûre» 63(4)
10. Suyûtî, ed-Dürrüâl-Mensûr, 6 » 98
11. Heysemi, Mecmauâ-Zevâid, 8»84; Hâktm, Müstedrek, 1»193; Suyûtî, ed-Dürrüâl-Mensûr, 6»99
12. Ebû Dâvûd Edeb\112
13. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4 » 134
14. Tirmizî, Birr, 49
15. EbûDâvûd\Edeb\112
16. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4 » 158
17. Bkz/ Buhârî, İkrah, 7; Tirmizî, Fiten, 68; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3 » 99,201
58
THE COGNITIVE BASES OF LECTURING LANGUAGE AND SPEECH CATEGORIES OF
GENERAL LINGUISTICS AT THE PHILOLOGICAL FACULTIES
Prof. Dr. Ibraev Asilbay
Abstract
The article deals with the correlating triangle of logical, language and speech activities, which is
lectured in general and theoretical linguistics at the philological faculty. There an attempt was made to join
natural, linguistic and philosophical reasoning on the basis that students could manage to judge facts on a
high scientific level. This means a multisided and multifold approach to the agenda proceeding from a
general system theory of unity, symmetry and harmony of objective, logical and language realities, where
macrostructure informative systems are direct after – effects of physical, logical and linguistic density of
particles in the microworld. The article underlines the urgent necessity of internationalizing correlating
scientific terms for all systemic levels in linguistics, aimed at revealing cause and effect in explanations and
concentrating all logical research and theoretical energy to a single formula.
Æàëïû òèë èëèìè ñàáàãûíäà òèë æàíà êåï êàòåãîðèÿëàðûí îêóòóóíóí óðóíòòóó òààíûï-áèëúú
íåãèçäåðè.
×åò òèëäåð á=ëúìúíúí ñòóäåíòòåðèíå êåï èøìåðäèãè àäàòòà àêûðêû êóðñòàðäà æàëïû òèë èëèìè
ñàáàãûíäà îêóòóëàò. Áóë ëèíãâèñòèêàëûê êàòåãîðèÿ æîãîðêó êóðñòóí ñòóäåíòòåðè ú÷úí ýëå ýìåñ, äåãåëå
òèë èëèìèíäå ýù ê=ë=ìäúú, ýù òàòààë ìàñåëå ýêåíäèãè áåëãèëúú. Òèë æ=íúíä= æàçûëãàí èëèìèé
ýìãåêòåðäå áóë ìàñåëåäåí àðòûê òàëàøòû æàíà òàëêóóíó òóóäóðãàí ìàñåëå áîëáîñî êåðåê .
Ìûíäàé ñóðîîíóí òàòààëäûãû ñòóäåíòòåðäè ÷î÷óòïàé êîéáîéò æàíà áóë ïñèõîëîãèÿëûê òàòààë
æàãäàéäû àéëàíûï =òúø ú÷úí àë æ=íúíä= ñ=ç áàøòîîäî ñòóäåíòòåðäèí æàëïû áèëèì äåùãååëèí ýñêå
àëóó ìåíåí àëàðãà àëãûëûêòóó òààíûï-áèëúú ûêìàëàðûí òàíäàï àëûø êåðåê. Ëåêöèÿíû òèë æàíà êåï
ìàñåëåñèíèí ëèíãâèñòèêàäà êîéóëóø òàðûõûíàí áàøòàãàí æàêøû. .
Êåï æàíà òèë ìàñåëåñèí áèðèí÷è æîëó íóêóðà ëèíãâèñòèêàëûê ìàñåëå êàòàðû êàðàãàí
øâåéöàðèÿëûê îêóìóøòóó Ô.Ñîññþðäóí æàëïû òèë èëèìèíå, àíûí òåîðèÿñûíà ñàëãàí ñàëûìû æ=íúíä=
êûñêà÷à áàÿíäàìà áåðúú àáçåë. Ýãåð ñòóäåíòòåðäå êûçûãóó ïàéäà áîëñî, áóë òèë÷è èëèìïîçäóí =ìúð
áàÿíûíàí, ÷ûãàðìà÷ûëûê æîëóíàí àéòóó ìåíåí, ñòóäåòòåðäè êåïêå òàðòûø êåðåê. Ìûíäàé øàðòòà
ñòóäåíòòåðäèí ìàòåðèàëäû êàíäàé êàáûë àëûï æàòêàíäûãûí, êûçûêêàíäûãûí æå êûçûêïàãàíäûãûí
áàéêîîãî áîëîò. Áóë ìàêñàòòà ëåêöèÿíûí áàøûíäà ìàñåëåíèí êîéóëóø æàíà ÷å÷èëèø òàðòèáèí êàíäàé
òåðåùäèêòå èçèëäåíãåíäèãèí =ò= òåðåùäåòïåé, æîðãî òèë ìåíåí àéòûï áåðãåí ûëàéûêòóó.
Àð áèð èëèìèé ìàñåëåíèí êúí òàðòèáèíå êîéóëóø òàðûõûíûí áîëîîðóí ýñêå àëóó ìåíåí, àíäàí
ìóðóí ìàñåëåíèí ÷å÷èëèøèíå ê=ïò=ã=í èëèìïîçäîðäóí ñàëûìûí êîøêîíäóãóí, áóë æààòòà òèë æàíà êåï
ìàñåëåñè áîþí÷à íåìèñ ëèíãâèñò-ôèëîñîôó Â.Ãóìáîëüòòóí èëèìèé æûéûíòûêòàðûíà êûñêà÷à
òîêòîëãîí òóóðà. Ìàòåðèàëäû êûçûêòóó êûëûø ú÷úí òèë÷è îêóìóøòóóëàðäûí òóóëãàí æàíà =ëã=í
æûëäàðûí, àëàðäûí ÷ûãàðìà÷ûëûãûí, îøîë êåçäåãè òàê ,òàáèãèé æàíà êîîìäóê èëèìäåðäèí
ýâîëþöèÿëûê àáàëû, îí òîãóçóí÷ó - æûéûðìàí÷û êûëûìäàðäàãû òàáèãûé æàíà êîîìäóê èëèìäåðäèí
æàëïû êîîìäîí àëãàí îðäó æ=íúíä= äàãû àéòûëûï =òê=í òóóðà. Ìèñàëû, îí ñåãèçèí÷è æàíà îí
òîãóçóí÷ó êûëûìäàðäûí êåñèëèøèíäå æàøàãàí íåìèñ îêóìóøòóóëàðûíûí áèðè “õèìèÿíû áèëèø
ú÷úí õèìèÿ ýìåñ èëèìäåðäè áèëèø êåðåê” äåãåí ó÷êóë ñ=çúí ñòóäåíòòåðäèí ýñèíå ñàëûø êåðåê .Áóë
ñûéàêòóó äèäàêòèêàëûê ìàòåðèàë ñòóäåíòòåðãå êîéóëãàí ìàñåëåíè àð òàðàïòóó àùäîîäî, àíûí ê=ë=ìäúú
ýêåíäèãèí òúøúíúúã= äàÿðäàéò.
Áóë ëåêöèÿëûê ìàòåðèàëäû áåðúúä= ìîòèâàöèÿ ÷îù ìààíèãå ýý. Áèç ñòóäåíòòèí îéëîîñóí
àøûê÷à ìàòåðèàë ìåíåí òîëòóðà áåðáåøèáèç êåðåê; òåñêåðèñèí÷å ìàñåëåíèí êîéóëóøóí, àíû ÷å÷úúä=ãú
òàëàïòàðäû, àë áîéóí÷à èëèìïîçäîðäóí òàëàø-òàðòûøòàðûí, ïèêèð êåëèøïåñòèêòåðèí æàíà
æàùûëûøòûêòàðûí ôèëîñîôèÿëûê, òàãûðààê àéòêàíäà, ìåòàôèçèêàëûê äåùãååëäå ýìåñ, äèàëåêòèêàíûí
äåùãååëèíäå áåðèøèáèç êåðåê. Ýãåð èëèìèé ñóðîîíóí ÷å÷èëèøè ñåáåï æàíà íàòûéæà òúðúíä= áîëîîðóí
59
ýñêå àëñàê, àíäà áèç ëåêöèÿíûí íåãèçãè áàãûòûí ñòóäåíòòåðãå ê=ðñ=òúï, ìàñåëåíèí ÷å÷èëèøèí áåëãèëúú
óáàêûòêà ÷åéèí ñòóäåíòòåðãå êàëòûðãàíûáûç æàêøû, ñåáåáè ìûíäàé ìåòîäèêàëûê áàãûò ñòóäåíòòèí
ëîãèêàëûê îéëîîñóí =ñòúðúï, áèð àéëàìïàãà ñàëûï, àíûí ìàòåðèàëäûí è÷èíå êèðèøèíå æàíà êîéóëãàí
èëèìèé æàãäàéäàí èéãèëèêòúú ÷ûãûøûíà áåëãèëúú äåùãååëäå øàðò òúç=ò.
Êàíòèï Ô.Ñîññþð æàëïû êëàññèêàëûê òèë èëèìèíèí íåãèçä==÷úñú áîëóï êàëãàí äåãåí ñóðîî
ñòóäåíòòåðäèí èëèìèé ûøêûñûí êîçãîéò æàíà àëàðäûí èëèìèé äåùãååëèíå áàãûò áåðåò. Áóë ñóðîîãî
æîîï áåðèø ú÷úí îí òîãóçóí÷ó æàíà æûéûðìàí÷û êûëûìäàðäûí êåñèëèøèíäå ìàòåìàòèêà æàíà
òàáèãèé èëèìäåð =çúë=ðúíúí ýâîëþöèÿëûê òóó ÷îêóñóíà ÷ûêêàíäûãûí æàíà àëàðäûí êîîìäóê
èëèìäåðãå ÷îù æàãûìäóó òààñèð êàëòûðãàíäûãûí áàñà ê=ðñ=òê=í òóóðà. Ô.Ñîññþð òèë æàíà êåï
ìàñåëåñèíå áàéëàíûøêàí ê=ïò=ã=í ÷îù àêòóàëäóó ìàñåëåëåðäè êúí òàðòèáèíå êîéóóäà æàíà àëàðäû
÷å÷úúä= òàðòûëóó, ñàëûøòûðìà, ýëåêòðìàãíèò æàíà òîëêóíäóó á=ëúê÷=ë=ð òåîðèÿëàðûíàí, àéðûê÷à
õèìèÿëûê ýëåìåíòòåðäèí ìåçãèëäèê ñèñòåìàñûíûí òàáëèöàñûíûí æàðàëûø òàðûõûíàí òààñèðëåíãåí.
Áóë æàãûíàí àíûí àòà-áàáàëàðûíûí õèìèê áîëãîíäóãó, õèìèÿ èëèìèíèí òåîðèÿëûê ìàñåëåëåðèí
êàáûëäîîäî ÷îù ñàëûì êîøêîíäóãó, õèìèÿëûê ýëåìåíòòåðäèí ìîëåêóëàëûê
ýìåñ, àòîìäóê
ñàëìàêòàðûíûí ûðààòûí òàáóóäàí óëàì ìåçãèëäúú ñèñòåìàíûí æàðàëãàíäûãû, îøîë êåçäåãè æàëïû
òèë èëèìèíèí òåîðèÿëûê ñóðîîëîðóí ÷å÷úú÷ú ÷îù ðîë îéíîãîí. Õèìèÿíûí áàøêà èëèìäåðãå ïàéäàëóó
æåðè àíäàãû áààðäûê ýëåìåíòòåð êàðøûëàð òúðúíä= =ç îðäóëàðûíà êîéóëóï áåðèëåò. Àëàðäûí
òóóðóêòóó îðäó áàð. Àë îðóíäàðäû æûëäûðóóãà ý÷ ìúìêúí ýìåñ, àíäà æàëïû òàáëèöà, ñèñòåìà ýëå ýìåñ,
æåðäèí ñòðóêòóðàñû, àíäàãû äåòåðìèíäúúëúê, òóðóêòóóëóê, äåìåê æàøîî áóçóëàò, òîêòîéò. Äåãåëå,
êîîìäóê èëèìäåðäèí ñóðîîëîðóí ÷å÷úúä= êîîìäóê ýìåñ èëèìäåðäèí òààñèðè =ò= ÷îù, ñåáåáè
ãàëëàêòèêàëàðäûí, Ñàìàí÷ûíûí æîëóíóí, àíäàãû ÷åêèòòåé îðóí àëãàí æåðäèí, àíäàãû æàøîîíóí, àäàì
êîîìóíóí æàðàëûøûíäà áèîëîãèÿëûê ýìåñ, ôèçèêàëûê áàøàòòàð ÷å÷úú÷ú ðîëäó îéíîîðóí ñòóäåíòòåð
òàê áèëúúë=ðú êåðåê, àë æîáîíó =çä=ðúíúí êåëå÷åêòåãè èëèìèé ÷ûãàðìà÷ûëûêòàðûíûí áàéäóáàëûí
æàðàòóóãà ïàéäàëàíûø êåðåê.
ÙÙÄÙ
Ô.Ñîññþðäóí òèëäè êåïêå êàðøû êîéóï, àíûí òåîðèÿñûí èøòåï ÷ûãóó ìåíåí, òèë èëèìèíèí
òàðûõûíäà ÷îù ìåòîäîëîãèÿëûê à÷ûëûø æàñàãàí. Àëàðäû äååðëèê ñàëìàêòàø êàòåãîðèÿëàð êàòàðû
êàðàï, êåï èøìåðäúúëúãúí àëàðäàí ÷îù øàðòòóóëóê êàòàðû ýëåñòåòêåí. Áóë ú÷ áóð÷òóó ñóðîî àçûð äàãû
æàëïû òèë èëèìèíèí ýù òàòààë èëèìèé ìàñåëåëåðèíåí áîëóï ýñåïòåëåò. ×ûíûíäà ýëå òèë áèðèí÷è
îðóíäà òóðàáû æå êåï áèðèí÷è îðóíäà òóðàáû, àäàì áàëàñûíûí òàðûõûíäà òèë íåãèçãè ðîëäó
îéíîãîíáó æå êåïïè? Áóë ëîãèêàëûê ìàñåëåíè ñòóäåíòòåðãå áåðúú, áèð òîï êûçûãóóíó òóóäóðàò, êååäå àë
ê=ï òàëàøòàðäû àëûï êåëåò.
Òèë, êåï ìàñåëåñè áîþí÷à ñòóäåíòòåðäèí ïèêèðëåðè, îé æúãúðòúúë=ðú êàé÷ûëàø êåëèï,
íàòûéæàäà èëèì, òààíûï áèëúú äåùãååëäåðèíèí òúðäúúëúãúí áààìäàéñûù, êèéèíêè èëèìèé èøòåðãå,
äèïëîì æàçóóãà êèìäèí ìúìêúí÷úëúãú áàðäûãûí àíûêòàéñûù. Òèë æàíà êåï ñûÿêòóó òèëäèê
ìàòåðèàëäû =òúúä= ëèíãâèñòèêàíûíûí íåãèçè áîëãîí êàðøûëàð, äèñòðèáóöèÿ, ãåíåðàöèÿ òåîðèÿëàðûí
ñòóäåíòòåðäèí îé æúãúðòúúñúíä= ïàéäàëàíãàíûáûç æàêøû. Êàíäàé ëåêöèÿëûê ìàòåðèàë îêóëáàñûí,
ìàòåðèàëäû
àíàëèçä==ä=
ëåêòîðäóí
ê=ùúëúíúí
áîðáîðóíäà
áèðèí÷è
èðåòòå
ëèíãâèñòèêàëûê,ôèëîñîôèÿëûê òúøúíúêò=ð, òåðìèíäåð, ñòðóêòóðàëûê, ñåìàíòèêàëûê, ôóíêöèÿëûê
æàíà æàëïû ñèñòåìàëûê òåîðèÿëàðäûí íåãèçäåðè æàòûø êåðåê. Àëàðäûí àéëàíàñûíäà ñòóäåíòòåð ìåíåí
îé á=ëúøòúðúú, îé óäóëóí àíäàí àðû óëîî ýù ûùãàéëóó äèäàêòèêàëûê ûêìà êàòàðû êûçìàò êûëàò.
Äåãåëå ñòóäåíòòåðäèí òåîðèÿëûê ìàòåðèàëäàðäû êàáûëäîîñóíäà ûùãàéëóó äèäàêòèêàëûê ûêìà áîëóï,
ìàòåðèàëäû æàëãûçäàï, áèðäåí áèðäåí á=ëúøòúðúï òúøúíäúðúú ýìåñ, áèð êëàññêà êèðãåí, îêøîø
ìàòåðèàëäàð àðêûëóó óëàì êåùåéòèï òúøúíäúðúï áàðãàí æàêøû. Òèëäèê ìàòåðèàëäàðäû êàðøûëàð
ê=ïòúê êàòàðëàðû àðêûëóó ìåéêèí æàíà ìåçãèë ìàòåðèÿñûí àòîìäóê, ýôèðäèê æàíà êîñìîëîãèÿëûê
áèðäèêòåð ñûÿêòóó áàéëàíûøòûðûï òúøúíäúðúú ñòóäåíòòåðäèí ìàñåëåëåð áîþí÷à îé æúãúðòúúñúí=
æàíà =çúíúí ëîãèêàëûê æûéûíòûãûíà êåëúúñúí= æàãûìäóó øàðò òúç=ò.
Êîéóëãàí èëèìèé ìàñåëåëåðäèí ìûíäàé òåîðèÿëûê æàíà ôèëîñîôèÿëûê íóêòà òàëêóóëàíûøû
êåëå÷åêòå èëèì ìåíåí øúãúðë=í=ì äåãåí ñòóäåíòòåð æå æàø îêóìóøòóóëàð ú÷úí àáäàí ïàéäàëóó;
ìèñàëû, Ô.Ñîññþð óøóíäàé ìààíàéäà èëèìèé îéëîðäó àéòóó ìåíåí Ø.Áàëëè æàíà Ë.Ñåøå ñûÿêòóó
ñòóäåíòòåðèí êåëå÷åêòå =çú ñûÿêòóó äúéí=ã= áåëãèëúú òèë÷è-ôèëîñîô îêóìóøòóóëàðäû àëäûí-àëà
äàÿðäàãàí. Àë ñóðîîëîðäó ÷å÷èëå ýëåê ìàñåëåëåðãå àéëàíäûðûï, àäàì òèëèíäåãè ìèêðî- æàíà ìàêðîýëåìåíòòåðäå òèêå æàíà êûéûð áàéëàíûøòàðäûí áàðäûãûí, àëàðäûí áèðè-áèðè ìåíåí áîëãîí òåðåù
øàðòòóó òúøúíäúðì=ë=ðúíúí áàðäûãûí æàíà àíû òàáóó íåãèçãè ìàêñàò ýêåíäãèí áàñà ê=ðñ=òê=í.
60
Îøîíäîé ýëå òèëäåãè ïàðàäèãìàòèêàëûê æàíà ñèíòàãìàòèêàëûê áàéëàíûøòàðäû èçèëä==ä= áóë
êëàññèê îêóìóøòóó ýêè æàêòóó ýìåñ, ú÷ æàêòóó ãåîìåòèðèÿëûê ÷åíåìäè ïàéäàëàíóóíó ûëàéûêòóó
ê=ðã=í. +ç ó÷óðóíäà ú÷ æàêòóó ãåîìåòèðèÿëûê ÷åíåìäè òèë èëèìèíå áèðèí÷è æîëó ïàéäàëàíóó =çúíúí
÷îù èëèìèé íàòûéæàñûí áåðãåí æàíà ìàñåëåíèí æàùû÷à, áàøêà òåðåùäèêòå êîéóëóøóíà æàíà àíûí
êåëå÷åêòåãè ÷ûíäûêêà æàêûí ÷å÷èëèøèíå ûùãàéëóó øàðò òúçã=í. Ýêè æàêòóó ãåîìåòðèÿëûê îêòó òèë
èëèìèíäå êîëäîíóóäàãû êåì÷èëèê - áèçäåí ñûðòêàðû òóðãàí îáúåêòèâäúú æàðàòûëûø, ààëàìäàð
äúéí=ñú, îøîíäîé ýëå àäàìäûí ìýýñè ýêè ýìåñ, ú÷ æàíà ò=ðò æàêòóó ãåîìåòðèÿëûê ìîäåëäèí íåãèçèíäå
òúçúëã=íäúãú, èøòååðè áåëãèëúú. Áóë ìåòîäîëîãèÿëûê æàùûëûê áèçäèí êûëûìäûí àëòûìûøûí÷û
æûëäàðûíäà àëòàé òèëäåðèíèí ôîíîìîðôîñèíòàêñèñòèê òåîðèÿñûíäà êóá äèàãðàììàñû àðêûëóó
÷àãûëäûðûëûï, æåêå ýëå ýìåñ, æàëïû òèë èëèìèíäåãè ìåòîäîëîãèÿëûê æàíà ãíîñîëîãèÿëûê ò=íê=ðúø
æàñàëãàí.
×ûíûíäà
ýëå
êóá
äèàãðàììàñûíäàãû
úëãú
àðêûëóó
àëòàé
òèëäåðèíäåãè
ôîíîìîðôîñèíòàêñåìàëàð áèçäèí îáúåêòèâäúú ìýýäå ñóáúåêòèâäúú ñúð=òê= òàðòûëûï, ýëåêòðîíäóê îé
æúãúðòúú êåï òúðúíä= =çã=ðòúëúï, îîç ê=ùä=é àðêûëóó ñûðòêû ýôèðãå ÷ûãûï óãóó÷óãà æåòåò äà, è÷êè
ìàåêêå àéëàíàò. Áóë êóáäóê áàéëàíûø àãûìû òèë æàíà êåï êàòåãîðèÿëàðû òóþíòêàí áèðäèêòåð
àðêûëóó àéòóó÷óíóí æàíà óãóó÷óíóí æàí äúéí=ñúíä= êåï èøìåðäèãèíèí æàðäàìû ìåíåí ìåçãèë æàíà
ìåéêèí ìàòåðèÿñûíäà àíûêòàëàò, =çã=ð=ò.
Æîãîðóäà êûñêà÷à àéòûëãàíäàé êåïêå êàðàãàíäà òèë ê=áúð==ê ú÷ ãåîìåòðèÿëûê =ë÷=ìä=ãú
àäàì ýìãåãèíèí áèð òúðú áîëóó ìåíåí, Ô.Ñîññþð àéòêàíäàé, ý÷ êèì êèðúúã= ìúìêúí áîëáîãîí “êàðà
æàøèêòå”, áàøêà÷à àéòêàíäà, áàøòûí è÷èíäå èø àðàêåòèí êûëûï, óøóë êúíã= ÷åéèí àíûí è÷êè
ëîãèêàäàãû òèëäèê ñòðóêòóðàñû, ñåìàíòèêàñû ìåíåí àêóñòèêàëûê ýëåñòåðè à÷ûëáàé æå ñúð=òê=
òàðòûëáàé, æàáûê ñûð áîþí÷à êàëóóäà. Ààëûìäàð áåëãèëåãåíäåé, ìýýíèí è÷êè ñûðûí à÷êàíãà
êàðàãàíäà, æúç ìèëëèàðä ãàëàêòèêàíûí òóùãóéóê ñûðëàðûí à÷êàí àðçàí æàíà áóë êàøêàéãàí ÷ûíäûê.
Îøîíäóêòàí, ñòóäåíòòåðãå òèë æàíà êåï êàòåãîðèÿëàðûíûí èëèìèé æàíà òåîðèÿëûê ñàëìàêòàðûíûí
òîëóê áèðäåé ýìåñòèãèí áàñà ê=ðñ=òê=í òóóðà.
Ëåêöèÿëàðäà æàíà ñåìèíàðëàðäà êåïêå êàðàãàíäà òèë êàòåãîðèÿñû òóðóêòóó êåëåðëèãèí,
ìåçãèëãå æàíà ìåéêèíãå àçûðààê áàãûíãàíäûãûí àéòóó ìåíåí àíû øàõìàò îþíó ìåíåí ñàëûøòûðûï
òúøúíäúðúú ñòóäåíòòåðãå ûíãàéëóó øàðò òúç=ò. Øàõìàòòàãû êîíêðåòòúú ôèãóðàëàðäûí òúðäúú æàãäàéãà
æàðàøà æúðúøú òèëäåãè ôîíåìàëàðäûí, ìîðôåìàëàðäûí æàíà ñ=çä=ðäúí ñåìàíòèêàëûê ôóíêöèÿ
òàãäûðûí ýëåñòåòåò. Àíäà òèëäèí ñèñòåìàñûíäàãû èíâàðèàíòòûê æàíà êåïòåãè âàðèàíòòûê äåùãååëäåð
æàêøû ÷àãûëäûðûëãàí. Àëáåòòå, òèëäå, êåïòå âàðèàíòòûê æàíà èíâàðèàíòòûê îîø-êûéûøòàð áîëóøó
ìúìêúí æàíà áóë ìàòåìàòèêàëûê îé æúãúðòúúä= êåï èøìåðäèãèí ýâêëèòòèê ýìåñ æûéûíòûêêà àëûï
êåëåò; òèë èäåàëäóóëóêêà ê=áúð==ê æàêûíäàéò, êåïòèí æúðúì-òóðóìóíà ê=ç=ì=ë ñàëàò, æàíà áóë
ìàòåìàòèêàëûê òàêòûêòû òàëàï êûëãàí òåîðèÿëàðäû òúçúúã= æàðäàì áåðåò. Ýñêå àëà òóðãàí íåðñå êåïêå
êàðàãàíäà òèë ê=ë=ìäúú êåëñå, êåï êàòåãîðèÿñû òèëãå êàðàãàíäà òåñêåðèñèí÷å èéêåìäúú êåëååðëèãè,
ñòèëãå æàðàøà ê=áúð==ê =çã=ðúúã= äóóøàð áîëîîðëóãó ìèñàëäàð ìåíåí áàñà ê=ðñ=òúëúøú êåðåê.
Òèë æàíà êåï êàòåãîðèÿëàðû ìàòåìàòèêàëûê, òàê æàíà òàáèãèé èëèìäåð ìåíåí òèêå áàéëàíûøòà
òóðóó ìåíåí, àëàðäû èøêå àøûðóóíóí íåãèçãè êàðàæàòû áîëóï ýñåïòåëååðèí, îøîíäóêòàí êåëå÷åêòå áóë
êîéóëãàí ìàñåëåíèí ê=ï æàêòàðû èëèìèé äåùãååëäå ÷å÷èëååðèí æàíà àíûí èøêå àøûðûëûøû àçûðêû
ñòóäåíòòåð, êåëå÷åêòåãè îêóìóøòóóëàðäûí èøè ýêåíäèãèí áàñà ê=ðñ=òê=íúáúç àáçåë. Äåãåëå ìóðóíêó
ñîâåòòåð ñîþçóíäàãû òèëäèí æàëàù êîîìäóê êóáóëóø, êàñèåò êàòàðû êàðàëûøû òèë èëèìèíäå
õðåñòîìàòèÿëûê ìàòåðèàëãà àéëàíãàíäûãûí, æàíà ìûíäàí àðû òèëäè èçèëä==íúí, ïðèíöèïòåðèí æàíà
òåîðèÿëàðûí îí òîãóçóí÷ó êûëûìäà áàñà ê=ðñ=òúëã=í ôèçèêàëûê, áèîëîãèÿëûê æàíà ïñèõîëîãèÿëûê
íóêêà áóðóóãà óáàêûò æåòêåíäèãèí áàñà ê=ðñî=òúú ìåíåí ÷åêòåëáåñòåí, áóë áàãûòòà òèë èëèìèíå
êûçûêêàí ñòóäåíòòåð ìåíåí òåîðèÿëûê æàíà ôèëîñîôèÿëûê èø àëûï áàðóó êåðåêòèãèí æàøûðóóãà
áîëáîéò.
Áåðèëãåí èëèìèé òúøúíúêò=ðäú, òåîðèÿëàðäû òàêòîîäî, àð òàðàïòóó òåêøeðúúä= òèëäèê
ñèñòåìàíûí áàðäûê äåùãååëäåðèíäåãè ôàêòûëàðäû æîãîðêó æûøòûêòà ñàëûøòûðûø êåðåê. Ìèñàëû,
òèë ìåíåí êåï ìàñåëåñèí òèêå êîìïîíåíòòåðäè òàáóó ìåòîäóíóí ýëåãèíåí =òê=ðúúä= àäàòòà
ëèíãâèñòèêàäà ñ=ç àéêàëûøòàðû ìåíåí ÷åêòåëåáèç. Íàòûéæàäà òèë áèð áúòúí îðãàíèçì êàòàðû
êàðàëáàé, àíäàãû äåùãååëäåðäèí áàðäûãû êàìòûëáàé, àëàðäû äàëèëä== áèð æàêòóó áîëóï, èçèëä== áèð
áúòúíäúêò=í àæûðàéò. Êàáûëäîîäî ìûíäàé áèð æàêòóóëóêòàí êóòóëóø ú÷úí æàëïû òèë èëèìèíèí
àçûðêû òåîðèÿëûê òàëàáûíà æîîï áåðèø ú÷úí ëåêöèÿëàðäà æàíà ñåìèíàðëàðäà ñòóäåòòåð ìóðóíêó
êóðñòòàðäà àëãàí èëèìèé òúøúíúêò=ðã=, òåðìèíäåðãå òàéàíóó êåðåê. Æàùû òåðìèíäåðäè æàíà àëàðäû
61
òóéóíòêàí òúøúíúêò=ðäú êîøóó,
ûëàéûêòóó áîëìîê÷ó.
ëèíãâèñòèêàëûê ôàêòûëàðäû áåðúú àçûðêû ó÷óðäóí òàëàáûíà
Òèë-êåï ìàñåëåëåðèí òàëêóóëîîäî òèêå êîìïîíåíòòåðäè òàáóó ûêìàñûí êîëäîíóóíóí
àëãûëûêòóóëóãóíóí ñåáåáè "ñ=ç àéêàøû” òåðìèíèíåí àéûðìàëàíûï, áóë òåðìèíäèí íåãèçèíäå
êîëäîíóëóó÷ó àíàëîãèÿ ïðèíöèáèíå íåãèçäåëãåí òûáûø àéêàøû, ìîðôåìà àéêàøû, áàñûì àéêàøû, òîí
àéêàøû, úíäúúë=ð àéêàøû, úíñúçä=ð àéêàøû, ñúéë=ì àéêàøû äåï òèëäèê ìàòåðèàëäû àíàëèçä==ä=
êîëäîíñîê, áèðèí÷è èðåòòå, òèëäèí, ñèñòåìàñûíäàãû äåùãååëäèê áèðäèêòåð æ=íúíä=ãú òúøúíúê êåùåéåò;
ýêèí÷èäåí, òèêå êîìïîíåíòòåð äåãåí òåðìèíäè êîëäîíóó ñèñòåìàäàãû òèëäèê áèðäèêòåð áèð ñåáåïòúú
áúòúí êàòàðû êàðàëûï, èçèëä==÷ú îáúåêòèíèí ê=ë=ìú ÷îùîéîò æàíà èçèëä==íúí áîðáîðóíäà ýëåìåíòòåð
ýëå ýìåñ, àëàðäûí îðòîñóíäàãû áàéëàíûø ñåáåïòåðè äàãû êàòûøàò. Áóë =ç ó÷óðóíäà èçèëä==
îáúåêòèñèí áàéêîî áèéèêòèãèíåí ýìåñ êîíñòðóêöèÿëîî ,æàëïûëîî, ôîðìóëàãà ñàëóó áèéèêòèãèíåí
êàðîîãî, ìàòåðèëäàðäû ÷îãóëòóï, òîïòîøòóðóï ãèïîòåçàíû, òåîðèÿíû ñóíóøòîîãî ûùãàéëóó øàðò òúç=ò;
ú÷úí÷úä=í, òèëäèí ñòðóêòóðàñûíäàãû áèðäèêòåðäèí áèðè-áèðè ìåíåí áîëãîí ïàðàäèãìàòèêàëûê æàíà
ñèíòàãìàòèêàëûê îêòîðäîãó áàéëàíûøòàðûí òàê àæûðàòóóãà æîë ñàëàò; ò=ðòúí÷úä=í, òèêå
êîìïîíåíòòåð(á=ëúê÷=ë=ð) äåãåí òåðìèí ñèíòàêñèñòèê ýëå ýìåñ, ôîíîìîðôîñèíòàêñèñòèê êàñèåòêå ýý
áîëóó ìåíåí, äåùãååëäåð àðàëûê ýëåìåíòòåðäèí =ç àðà áàéëàíûø çàêîíäîðóí, ÷îù æàíà ìàéäà çàêîí
÷åíåìäåðèí æàðàòàò. Êàíäàé ýëåìåíòòåð êàéñû æîë, çàêîí ìåíåí àéêàøàò æå àéêàøïàéò äåãåí
ëîãèêàëûê ñóðîî êîéóëóï, àãà ñèñòåìàëûê ñòðóêòóðàëûê ìåòîä òàáûøêà àðàêåò æàñàëàò. Òèë æàíà êåï
ëîãèêàëûê íåãèçäåãè ìàñåëåñèí àéêàø áàéëàíûø òåðìèíäåðè àðêûëóó æàíà ìåòîääóí íåãèçèíäå
èçèëä==ä= àëàðäûí ëèíãâèñòèêàäàí áàøêà äàãû êîîìäóê æàíà òàáèãûé èëèìäåðäå êàíäàé
ïàéäàëààíàðû æ=íúíä= êûñêà÷à ìààëûìàò áåðèëèï, àë áîþí÷à ñòóäåíòòåðãå èëèìèé áóëàêòàðäàí
ïàéäàëàíóóãà ñóíóø êûëóó îù íàòûéæàëàðäû áåðìåê÷è.
×åò òèëäåð á=ëúìä=ðúíä=ãú ëåêöèÿëàðäà æàíà ñåìèíàðëàðäà òèë æàíà êåï êàòåãîðèÿëàðûíûí
ôîíîìîðôîñèíòàêñèñòèê êàñèåòòåðèí èëèêò==ä= áóë àìåðèêàëûê òèë÷è èëèìïîçäîð òàðàáûíàí êåíåí
êîëäîíóëãàí òåðìèíäèí ÷ûãûø òàðûõûí, àçûðêû òèë èëèìèíäåãè ñàëìàãûí æàíà ñàëûìûí áàñà
ê=ðñ=òúø êåðåê. ×ûíûíäà ýëå ñòðóêòóðàëûê ñèñòåìàíû ÷àãûëäûðãàí òèêå æàíà êûéûð êîìïîíåòòåðäè
ìûíäàé íóêòà èçèëä== ñòóäåíòòåðäèí òèëäè æàíà êåïòè òàëäîî æàíà àíäàãû ìàòåðèàëäàðäû ñèíòåçä==
æ=íä=ìúí ,æàëïû èëèìèé àïàðàòûí êåùåéòåò. Ñòóäåíò òèêå êîìïîíåíòòåðäè òèëäèí æàíà êåïòèí
ñèñòåìàñûíäàãû áààðäûê äåùãååëäåðäå ïàéäàëàíûï, ôîíåòèêàëûê, ëåêñèêàëûê, ìîðôîëîãèÿëûê òèêå
æàíà êûéûð áàéëàíûøòàãû êîìïîíåíòòåðäè òîïòîðäó àíûêòàãàíäû úéð=í=ò. Ìûíäàé ìàìèëå
ñòóäåíòòåðäè òèëäèê æàíà êåïòèê ìàòåðèàëäàðãà ãàíà ýìåñ òåðìèíäåðãå äàãû ñûí ê=ç ìåíåí êàðîîãî
òàðáèÿëàéò, =çä=ðó æàíû òåðìèíäåðäè òàáûøêà æàíà ïàéäàëàíûøêà úéð=ò=ò.
Áèð òèëäå ñúéë==, îéëîíóó ïðîöåññèíäå òèêå àéêàøòàð êîìïîíåòòåð êàòàðû êîëäîíóëãàí, ýêè
áèðäèê áàøêà òèëäå êàòàð êåëáåé, òèêå àéêàøòû òúç= àëáàé êàëûøû ìúìêúí, æàíà ìûíäàé
àéûðìà÷ûëûê òèëäèí ñòðóêòóàëûê ñèñòåìàñûíûí áààðäûê äåùãååëäåðèíåí òàáûëàò. Ìåéëè
ôîíåòèêàëûê òèêå àéêàøòàð áîëñóí, ìåéëè ìîðôîëîãèÿëûê æå ñèíòàêñèñòèê òèêå àéêàøòàð áîëñóí,
ñàëûøòûðûëûï æàòêàí ýêè òèëäå òåù áàð áîëñî, êàòåãîðèÿëûê ìúí=çã= ýý áîëîò. Êýýäå àëàð ýêè òèëäå
òåù áàð áîëóï, áèðîê áèðèí÷è òèëäå àë êú÷òúú =íúãúï, êú÷òúú ôóíêöèÿëûê æóêòó àëûï æúðñ=, ýêèí÷è
òèëäå áàð áîëóï, áèðîê òèëäåãè ñàëìàãû àí÷à ÷îù áîëáîøó ìúìêúí.
Адабияттар:
1.В. Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию. Москва, “Прогресс”,1984.
2.Общее языкознание. Формы существования, функции. История языка.
”Наука”,1970.
3.Ф. Соссюр. Труды по языкознанию. Москва,”Прогресс”,1977.
4.О. Jespersen. The Philosophy of Grammar. London,1951.
5.В.А. Звегинцев. Теоретическая и прикладная лингвистика. Москва,1968.
6. Ленинизм и теоретичиские проблемы языка. Москва,1968.
7. Е. Coseriu. Sistema, norma y habla. Montevideo,1952.
Москва,
62
ЯВЛЕНИЕ СИНТАКСИЧЕСКОЙ КОНДЕНСАЦИИ: ОПЫТ СОПОСТАВЛЕНИЯ (НА
МАТЕРИАЛЕ БЕЛОРУССКОГО И ПОЛЬСКОГО ЯЗЫКОВ)
ВАЖНИК Сергей Александрович
кандидат филологических наук
доцент кафедры современного белорусского языка
Белорусского государственного университета (Минск)
Abstract
In article one of actual problems of syntax of a simple sentence – a problem of qualification of the
phenomenon of syntactic condensation is considered. The marked phenomenon is described in
comparative aspect on a material of the belarusian and polish languages.
Key words: syntax of a simple sentence, syntactic condensation, verbal predicate
1. Определение
явления
синтаксической конденсации.
синтаксической
конденсации.
Механизм
действия
Если среди синтаксических конструкций, которые традиционно объединяются под названием
«простые предложения», не различать моно- и полипропозиционных единиц, то изучение синтаксиса
простого предложения, в частности, закономерностей синтаксической сочетаемости слов столкнется
с рядом неразрешимых проблем [1, 788]. Разграничение же простых монопропозиционных vs
полипропозиционных единиц позволяет решить ряд проблем, в частности, проблему квалификации
такого явления, как синтаксическая конденсация.
Под понятие синтаксической конденсации (далее – СК) в последнее время подводятся
разные явления. Однако не все эти явления входят в компетенцию синтаксиса.
Синтаксическая конденсация (компрессия, стяжение) – явление комплексное, семантикосинтаксическое по своей природе. При описании этого явления следует учитывать процессы,
происходящие как на уровне глубинных, так и на уровне поверхностных структур предложения. На
практике это выглядит следующим образом. На уровне глубинных структур СК определяется
процессами сгущения структуры предложения, сжатия нескольких исходных монопропозиционных
структур в одну полипропозиционную (основную, примарную), в составе которой выделяется
включенная (вторичная, секундарная, имплицитная) пропозиция. Таким образом, глубинная
63
структура исходных монопропозиционных предложений и сконденсированного предложения может
быть представлена следующей формулой: 1 Prop + 2 Prop → Σ Prop: (+ Prop).
На уровне поверхностных структур общая схема преобразований также едина: от двух
простых монопредикативных предложений – к одному простому полипредикативному предложению,
в составе которого N-, Adj-, Adv-конденсаторы целесообразно рассматривать как знаки включенных
пропозиций.
В специальной литературе СК рассматривается также как «синтаксическое смещение, при
котором часть синтаксической структуры высказывания сокращается, усекается… Стяжение может
происходить в несколько этапов; на каждой стадии семема, вытесняющая своего конкурента,
поднимается выше в иерархии подчинительных связей высказывания – и одновременно с этим
«уплотняется», усложняется семантическая структура языковой единицы» [2, 9-10; 3, 79].
2. Три основных типа СК.
На основе идей о двухкомпонентности языкового знака и лексической конденсации была
разработана трехфазисная концепция сложения двух лексических знаков, порождающих новый знак:
двусоставность одного и того же знака может быть явной (линейной), свернутой (симультанной) и
скрытой (супплетивной). Например: русск. хвойный лес – хвойник – бор; белорусск. малады лес –
маладняк – гай [1, 789]. В языке необязательно должны быть представлены все три формы, одна из
них может быть пропущена: ср. белорусск. шырокая дарога – гасцінец с пропуском второй,
свёрнутой, формы и т.д.
По аналогии с фазами лексической конденсации А.Я. Михневич выделяет три основных типа
СК (и соответственно – конденсантов): 1) явную, 2) свернутую и 3) скрытую [1, 791]:
2.1. Явная СК.
Явная СК приводит к возникновению сложных предложений. Явная СК коррелирует с
линейным типом лексической конденсацией (тип хвойный лес), так как «имеет место линейное
расположение двух исходных пропозиционных знаков». Ср.: (1) Выкладчык захварэў – лекцыя не
адбылася; (2) Лекцыя не адбылася, таму што выкладчык захварэў и т. д.
2.2. Свернутая СК.
Свернутая СК, как и свернутый тип лексической конденсации (тип хвойник), может быть
названа симультанной, т. к. исходные пропозиционные структуры выявляются в семантической и
формальной структуре новой конструкции, «сплавившись» в ней, что сопровождается явлением
прямой номинализации процесса. Ср.: (3) Лекцыя не адбылася з-за хваробы выкладчыка. Свернутая
СК представляет собой, как нам кажется, тип собственно СК, т. к. в случае свернутой СК можно в
полном объеме реконструировать исходные пропозиционные структуры: ’[Лекцыя не адбылася] +
[Выкладчык захварэў]’.
Cохранение возможности восстановить исходные пропозиционные номинации является
общей чертой явной и скрытой СК.
2.3. Скрытая СК.
«Синтаксический супплетивизм» проявляется в предложениях типа (4) Лекцыя не адбылася
з-за выкладчыка, связанных с явлением косвенной номинализации процесса. Специфика данного
типа СК проявляется в том, что на уровне поверхностных структур в таких предложениях нет
непосредственных показателей, которые позволили бы однозначно восстановить пропозиционную
«предысторию» поглощенного предложения. В составе таких предложений можно выделить, однако,
конденсаторы (выкладчык), которые частично сохраняют информацию, содержавшуюся в
поглощенном предложении. Хоть, еще раз заметим, что в полном объеме восстановить исходные
пропозиционные структуры в этом случае не представляется возможным. Ср.: : (4’) Лекцыя не
адбылася з-за выкладчыка = 'Лекция не состоялась, т. к. что-то случилось / произошло (заболел,
опоздал, не пришел, проспал, забыл и т.д.) с преподавателем’.
По верному замечанию А.Я. Михневича, явная СК издавна является объектом синтаксиса
сложного предложения. Свернутая СК – один из объектов изучения синтаксиса простого
64
предложения. Скрытая СК затрагивает область грамматики текста (суперсинтаксиса), т. к. требует
обращения к внеграмматической семантике (контексту, ситуации, пресуппозиции и т. д.), а
следовательно, и особых средств и методов анализа, связанных с семантической реконструкцией
высказываний [1, 791-792; ср.: 2].
Нас прежде всего интересуют случаи свернутой и скрытой СК, когда полипропозиционный
глубинный смысл выражается через грамматически простые конструкции.
3. Описание СК в сопоставительно-типологическом аспекте.
Явление СК рассматривается также и как типологическое явление. Так, например,
В. Матезиус отмечал, что в английском языке существует тенденция выражать соответствующими
членами те обстоятельства, которые, например, в чешском языке передаются придаточными
предложениями. В английском языке наблюдается явление СК, и “таким образом получают языковое
выражение целые мыслительные комплексы” [1, 789]. Такая же аналогия напрашивается при
сопоставлении дистрибутивных формул белорусских и польских глагольных предикатов.
Проведенный анализ (были проанализированы дистрибутивные формулы 2500 частотных
белорусских и польских глаголов) позволил выделить довольно интересный факт сопоставительного
польско-белорусского синтаксиса. Отметим случаи, когда простому сконденсированному
предложению в польском языке соответствует грамматически сложное или осложненное
предложение в белорусском языке. Ср.: (5) On zazdrościł mu żony; – (5’) Ён зайзросціў таму, што ў
яго добрая жонка; (5’’)* Ён зайздросціў яму жонкі; (6) On zazdrościł mu dobrych ocen; – (6’) Ён
зайздросціў таму, што ён атрымаў добрыя адзнакі; (6’’) *Ён зайздросціў яму добрых адзнак. Хоть,
заметим, и в польском языке заданный глубинный смысл может быть выражен посредством сложных
предложений: On zazdrościł tego, że on ma dobrą żonę; On zazdrościł tego, że on dostał dobre oceny.
Вообще характерно, что в каждом славянском языке явление СК соотносится с одними и
теми же семантико-семантическими процессами, с одними и теми же потенциальными механизмами
действия СК, с одними и теми же формальными типами конденсаторов. Так, формальными
показателями свернутой и скрытой конденсации могут являться следующие типы конденсаторов (и
соответственно – СК):
1) N-конденсатор (N-конденсация): в этом случае формальным показателем включенной
пропозиции является существительное в определенной падежной форме (ср.: (7) Joanna malowała
się szminką dla Piotra =’...чтобы понравиться Петру’; (8) Katarzyna zdradziła męża dla pieniędzy =
‘...чтобы получить деньги’; (9) Spotkajmy się na kawie w środę przed południem = ‘когда будем пить
кофе’), которое в составе основной пропозиции чаще всего соотносится с факультативным актантом
(факультативные актанты суть свернутые предикаты).
2) Adj-конденсатор (Adj-конденсация): в этом случае формальным показателем включенной
пропозиции является прилагательное. Ср.: (10) Вообще он очень забивной парень = ‘он футболист,
который много забивает’; (11) Цены – студенческие! = ‘цены, по которым определенный товар
могут купить даже студенты’; (12) Эти три кочана директор совхоза лично отобрал у овощных
ворюг = ‘...у тех, кто ворует овощи’; (13) Болтливая сумочка (заголовок) = ‘По манере носить
сумочку о ее хозяйке можно узнать многое...’ (подзаголовок); (14) Выступает группа «Тянитолкай» с длинноногой песней «Модели» = ‘...с песней, в которой поется о длинноногих девушках’
и т.д.
3) Adv-конденсатор (Adv-конденсация): в этом случае формальным показателем включенной
пропозиции является наречие. Ср.: (15) Komputerowo poprawią jej twarz = ‘ей исправят лицо при
помощи компьютера’; (16) FC Liverpool tylko zremisował bezbramkowo z Galatasaray Stambuł =
‘Ливерпуль сыграл вничью, не забив ни гола’; (17) Мобильно жить не запретишь = ‘…с мобильным
телефоном’ и т. д.
Однако каждый язык реализует данные потенции по-своему, в соответствии со своими
системными условиями. Так, специфика польского языка в плане выражения полипропозиционного
смысла через простое предложение непосредственно связана с особенностями функционирования
конструкций с девербативами. Отмечены случаи, когда польскому девербативу при переводе на
белорусский язык соответствует придаточная часть, что позволяет считать польский язык более
65
гибким по сравнению с белорусским в плане «активности» в нем сконденсированных структур. Ср.:
(18) Zarzucono im korupcję: lekarzowi branie, a przedsiębiorcy dawanie łapówek za informację o zwłokach
(Życie) – (18’) Іх абвінавацілі ў карупцыі: урача за тое, што браў, а прадпрымальніка за тое, што
даваў хабар за інфармацыю аб пахаваннях; (19) Matka po owdowieniu była w zupełnej biedzie –
(19’) Пасля таго, як маці стала ўдавой...; (19’’) Аўдавеўшы, маці...; *пасля аўдавення...;
(20) Troszczono się o jej picie, jedzenie, spanie (Gazeta Wyborcza) – (20’) Клапаціліся пра тое, што яна
есць і п’е, дзе спіць. В польских предложениях (18) – (20) показателями включенной пропозиции
являются девербативы branie, dawanie; owdowienie; picie, jedzenie, spanie. В белорусских
предложениях (18’) – (20’) каждая пропозиция имеет “развернутое” выражение, поэтому каждой из
них соответствует отдельная простая предикативная часть. Как видим, в каждой паре предложений
польским простым предложениям с пропозиционными актантами-девербативами соответствуют
белорусские сложные предложения. Нами отмечены и “обратные” примеры, когда белорусским
простым предложениям с девербативами соответствуют польские сложные предложения. Однако в
сопоставляемом материале такие случаи являются единичными.
4. Сконденсированные конструкции с глагольными предикатами второго (высшего)
порядка.
Нас же в первую очередь интересуют случаи, когда наличие “свернутых” пропозиционных
структур предопределяется дистрибутивными свойствами ядерных (глагольных) предикатов (см.
примеры (5) – (6)). Это прежде всего касается особенностей функционирования отдельных
предикатов второго (высшего) порядка.
Полипропозиционность конструкций с ядерными предикатами второго порядка не вызывает
сомнения. Такие предикаты требуют “вхождения” в их синтаксическое окружение второго предиката
(очень часто со своими актантами). Как раз здесь замечаются довольно существенные отличия в
дистрибутивных свойствах белорусских и польских предикатов второго порядка. В этом плане
выделяются польские акцидентальные глаголы zdarzyć się, wydarzyć się, stać się, trafić się и
некоторые др. Специфика польских акцидентальных глаголов выявляется в следующих контекстах:
(21) Janowi zdarzyło się zachorować; (22) Janowi zdarzyło się namalować obraz; (23) Janowi zdarzyło się,
że pies go pogryzł; (24) Janowi zdarzyło się otrzymać prezent (примеры Е. Енджейки [4, 48]). В
предложениях (21) – (24) акцидентальные глаголы включают в состав своих ядерных
пропозиционных структур другие предикатно-актантные структуры с разным количеством и
качеством актантов, один из которых выражается на уровне поверхностных структур через N dat. В
конструкциях (21) – (24) N dat соотносится с соответствующим глубинным падежом включенных
пропозиций: (21’) N dat = Exp (экспириенсив), т.к.: ‘Zdarzyło się tak, że Jan zachorował’; (22’) N dat = Ag
(агенс), т.к.: ‘Zdarzyło się tak, że Jan namalował obraz’; (23’) N dat = Pat (пациенс), т.к.: ‘Zdarzyło się tak,
że pies pogryzł Jana’; (24’) N dat = Adr (адресат), т.к.: ‘Zdarzyło się tak, że Jan dostał prezent’.
Для белорусских акцидентальных глаголов такие трансформации не характерны.
Соответствующий “сложный” (полипропозиционный) смысл, который в польском языке передается
через простую конструкцию, в белорусском языке воплощается в сложном предложении: Здарылася
так, што Ян захварэў; Здарылася няшчасце: Ян захварэў и т.д.
5. Заключительные положения.
Cтатья посвящена одной из актуальных проблем синтаксиса простого предложения –
проблеме квалификации явления синтаксической конденсации, которая рассматривается в
сопоставительном аспекте на материале белорусского и польского языков. В статье СК описывается
как семантико-синтаксическое явление. Результаты исследования могут иметь значение для
дальнейшей разработки проблем синтаксиса простого предложения.
5.1. В целом можно заключить, что каждый из славянских языков имеет свои «предпочтения»
к тому или иному способу представления полипропозиционного смысла. Как показывает
проведенный анализ, в современном польском языке сконденсированные структуры являются более
продуктивными, нежели в белорусском языке.
Белорусский синтаксис более “подробный”. Простое предложение в белорусском языке
обычно – это монопропозиционная единица: его семантическая структура чаще всего соотносится с
одной пропозицией. Польское простое предложение достаточно часто содержит в своей
66
семантической структуре несколько пропозиций – основную и вторичную, а значит, является
полипропозиционной единицей. Таким образом, синтаксис польского простого предложения более
экономный, лаконичный, более информативный. Видимо, не случайно в последнее время в
современной полонистике отмечается экспансия сконденсированных конструкций [5, 17-22].
5.2. Белорусское простое предложение в большей степени соответствует синтаксическим
требованиям глагольного предиката, который вместе с облигаторными актантами образует
(составляет) конструктивный минимум того или иного предложения, или «минимальное
предложение». Польское простое предложение очень часто выходит за границы «минимального
предложения», т. к. содержит в своем составе факультативные элементы, соотносящиеся с
имплицитными пропозициями.
5.3. Результаты исследования позволяют говорить о специфической тенденции
современного польского синтаксиса – тенденции к лаконизму и более компактному выражению
полипропозиционного смысла через грамматически простое предложение. Она выявляется в
большей продуктивности для польского языка явлений прямой / косвенной номинализации процесса,
в результате которых возникают конструкции с включенными пропозициями.
Отмеченная тенденция непосредственно связана с общей тенденцией в развитии славянских
языков – с действием закона экономии языковых средств.
Литература
1. Михневич А. Я. Синтаксическая конденсация и типы полипредикативных структур //
Zeitschrift für slawistik. – 1975. – Band XX. – Heft 5/6. – S. 788-795.
2. Норман Б. Ю. Понимание текста и синтаксическая «предыстория» высказывания // Russian
Linguistics. – 1998. – №22. – S. 1-12.
3. Шведова Н. Ю. Активные процессы в современном русском синтаксисе: Словосочетание. –
М., 1966.
4. Jędrzejko E. Nominalna fraza datywna w strukturze zdania pojedyńczego // Studia z filologii
polskiej i słowiańskiej. – 1991. – № 29. – S. 43-55.
5. Szumska D. Niebezpieczne związki, czyli meandry adiektywizacji // Паланістыка – Полонистика
– Polonistyka, 1999 / Рэд. А. К. Кіклевіч. – Мінск: РІВШ, 1999. – С. 4-28.
67
СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ УЧЕБНОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ
Александр Сергеевич Цой
Литературный институт им. А. М. Горького (г. Москва)
Abstract
The conditions of the teaching lexicography are described in this paper. The teaching lexicography
as a field of the pedagogical linguistics is not developed at the same way. Some chapters of the teaching
lexicography need more global researches.
At present time of pedagogical linguistics development, it is considered that the lexicography needs
one added chapter. This chapter consists of the theory and practice of this exercise’s books in use. The
necessity of the creation of a new chapter is that many dictionaries published by lexicographers are not
used in the teaching process.
Учебная лексикография сформировалась на базе общей русской лексикографии.
Во второй половине прошлого столетия были созданы различные общие словари разного
объема и разных типов, в том числе двуязычные русско-национальные и национально- русские
словари. Придавая огромное значение созданным словарям, С. И.Ожегов писал: «Подобные
словари, прежде всего, явятся мощным средством распространения углубленных знаний о русском
языке, о его богатстве и выразительности, ... мощным средством для повышения культуры речи» [5].
Появление и становление учебной лексикографии как лингвометодической дисциплины было
связано с насущными потребностями обучения русскому языку в иностранной и национальной
аудитории. В связи с этим уместно вспомнить слова Л. А. Новикова, который в конце 60-х годов
писал: «Практика преподавания русского языка в средней школе и значительный опыт, накопленный
в результате обучения русскому языку, убедительно говорят о целесообразности выделения и
теоретического обоснования особого аспекта и направления в нашей лексикографии – учебной
лексикографии» [4].
Вопрос о характере учебных словарей, их содержании и структуре встал на повестку дня в
1971 г. Статья С. Г. Бархударова и Л. А. Новикова «Каким должен быть учебный словарь?» вызвала
68
много споров и послужила толчком к активному рассмотрению многих проблем зарождающейся
учебной лексикографии в теоретическом и практическом планах [1].
За период с 1971 г. по настоящее время были проведены несколько научно-практических
конференций различного уровня, изданы статьи и монографии, освещающие наиболее актуальную
проблематику учебной лексикографии.
В итоге, учебная лексикография перестает просто составлять учебные словари.
Она «все более и более начинает осознавать себя лингвометодической дисциплиной со
своим кругом задач, своим объектом, своими методами, своим адресатом» [3; 33].
Известно, что лексический ярус языка является наиболее крупным в количественном
отношении в сравнении с другими ярусами языка, а знание любого языка, в том числе и русского, в
значительной степени определяется знанием лексики. Учебный словарь выступает в качестве
средства обучения, с помощью которого русский язык, представленный лексикой, усваивается
учащимися. Учебный словарь определяется учеными как книга справочно-систематизирующего
характера,
которая: а) содержит перечень слов, извлеченных из текстов, подлежащих
филологическому анализу; б) имеет методически обоснованную семантизацию и отобранный
иллюстративный материал; в) содержит пояснения или перевод на родной язык учащихся.
Особенностью учебного словаря является то, что учебный словарь «выступает как справочник
особого рода, максимально приспособленный к учебным задачам» [1; 54]. Учеными установлено, что
специфику учебного словаря также должен составлять его объем и способ представления
информации о кодифицируемых лексических единицах. Объем учебного словаря должен быть
методически ограничен. Эти ограничения обусловлены конкретными целями обучения языку,
категорией учащихся, степенью их владения русским языком. Информация о кодифицируемых
лексических единицах должна быть направлена на описание в доступной учащимся форме всех
аспектов лексики[11]. Особое внимание, по мнению лексикографов, должно быть уделено
наглядному показу отдельного слова в его разнообразных синтагматических, парадигматических и
иных связях с другими словами[15]. Помимо объема и презентации слов, в учебных словарях
необходимо уделять внимание принципам отбора лексики, учитывать стилистические и
грамматические особенности слов, связанные с их функционированием в письменной и устной
речи[11].
Первое по времени появления определение предмета учебной лексикографии принадлежало
С. Г. Бархударову и Л.А. Новикову. Они определяли учебную лексикографию, по сравнению с
академической, « как лексикографию меньших форм и большей обучающей направленности» [1; 46].
Это определение долгое время являлось основополагающим для исследователей и практиков. На
него ссылались ученые, непосредственно занимающиеся составлением учебных словарей, и
ученые, разрабатывающие проблемы общей и учебной лексикографии. Это определение указывало
на непосредственную связь общей лексикографии с учебной. И последняя мыслилась как
«дочерняя» область приложения научных исследований, зависимая от «материнской». Поэтому
лингвистический аппарат исследований преобладал над собственно методическими потребностями
обучения русскому языку.
Второе определение предмета учебной лексикографии принадлежит В. В. Морковкину. Он
пишет: «Учебной лексикографией
называется особая область педагогической лингвистики,
прикладная дисциплина, содержанием которой являются теоретические и практические аспекты
описания лексики в учебных целях» [3; 34].
Сравнивая второе определение с первым, нужно отметить, что первое определение вполне
соответствовало первому периоду становления учебной лексикографии, которое было
зафиксировано С. Г. Бархударовым и Л. А. Новиковым. Определение В. В. Морковкина фактически
отражает новый уровень развития учебной лексикографии, который сложился к тому времени, и
объективно фиксирует этап естественного прогресса данной отрасли лингвометодического знания.
Учебная лексикография, исходя из последнего определения В. В. Морковкина, состоит из
следующих разделов: а) теория и практика создания учебных словарей; б) теория и практика
69
минимизации словарного и фразеологического состава; в) теория и практика учебной
лингвостатистики; г) теория и практика создания лексических пособий словарного типа; д) теория и
практика формирования и представления словаря в учебниках [3; 33-34].
Анализ большого количества научных исследований, посвященных учебной лексикографии,
и учебных словарей, изданных к настоящему времени [16] , показывает, что наиболее
разработанными разделами учебной лексикографии являются: а) теория и практика создания
учебных словарей; б) теория и практика минимизации словарного и фразеологического состава.
Недостаточно разработанными являются: а) теория и практика учебной лингвостатистики; б) теория
и практика создания лексических пособий словарного типа. Нет серъезных исследований в области
теории и практики формирования и представления словаря в учебниках.
На современном этапе развития учебной лексикографии считаем необходимым дополнить
список существующих разделов.
Новым разделом учебной лексикографии должна стать теория и практика составления и
использования практических пособий, ориентированных на словари различных типов.
Необходимость разработки нового раздела учебной лексикографии объясняется тем, что учебные
словари, изданные лексикографами, остаются невостребованными в учебном процессе [16].
Из всех перечисленных выше разделов учебной лексикографии, наиболее близок к
заявленному новому разделу раздел теории и практики составления лексических пособий
словарного типа.
Как пишет о теории и практике составления лексических пособий словарного типа Н. А.
Максимчук, «разработанность проблематики, связанной с созданием лексических пособий, не идет
ни в какое сравнение с разработкой основ подготовки учебников или учебных словарей» [2; 1]. К
пособиям словарного типа относятся те произведения учебной лексикографии, в рамках которых
объединены грамматическая информация об изучаемом пласте лексики, словарь этой лексики и
практическая (методическая) часть, которая, в свою очередь, ориентирована на две первые части
[7, 8, 9, 10]. Но, как отмечает Н. А. Максимчук, эти произведения значительно опередили теорию, то
есть в аспекте теоретического осмысления вопрос о пособиях описываемого типа еще достаточно
не разработан [2;1-2].
Отличительной чертой практических пособий, ориентированных на учебные словари, будет
отсутствие в них словарной и теоретической частей, которые имеют пособия по лексике словарного
типа.
Решение этой проблемы в теоретическом плане наталкивается на бедность подобной
практики для нужд иностранной аудитории, а также недостаточное количество научных разработок
для нужд национальной аудитории [14].
Включение нового раздела
в число объектов, разрабатываемых в рамках учебной
лексикографии, несомненно,
явится заметным достижением в педагогической лингвистике.
Правомерность такого включения доказывается наличием у заявленных пособий прямой
зависимости от учебных словарей, что сближает данные произведения с основным объектом
учебной лексикографии, каким являются учебные словари.
Методическим основанием для разработки нового раздела учебной лексикографии стали
результаты анализа существующих учебников, методических пособий и сборников упражнений по
русскому языку. Целью анализа явилось выяснение количества и методической целесообразности
упражнений и заданий, направленных на использование материалов учебных словарей при изучении
различных разделов русского языка. Результаты показывают, что их в проанализированных
учебниках, методических пособиях и сборниках упражнений содержится незначительное количество.
Недостатком всех проанализированных средств обучения русскому языку является то, что в них
очень мало заданий, направленных на совершенствование письменной и устной речи учащихся, на
70
выявление функциональной значимости языковых явлений, столь нужных при обучении русскому
языку. Отсутствует методическая связь с материалами учебных словарей. Основной причиной
недостаточного внимания к учебным словарям в существующих средствах обучения русскому языку,
на наш взгляд, является то, что их авторы не могут предусмотреть всех случаев использования
учебных словарей из-за ограниченности методических возможностей данных стредств обучения. В
задачи этих средств обучения русскому языку не входит использование учебных словарей в полном
объеме.
Потребность в практических пособиях (серии пособий), ориентированных на учебные
словари различных типов, несомненна, поскольку пособия будут содержать большие возможности
повышения уровня обучения и изучения русского языка в школьном классе и вузовской аудитории.
Заявленные практические пособия должны содержать упражнения, задания, языковые
задачи и вопросы, полностью привязанные к словарным статьям различных учебных словарей. Эти
пособия должны научить учащихся пользоваться учебными словарями русского языка, должны
привить навыки извлечения необходимого лексического, грамматического, орфоэпического и других
языковых материалов.
Вышесказанное позволяет сделать следующие выводы.
1. Учебная лексикография, как отрасль педагогической
лингвистики, развивается
неравномерно. Некоторые существующие разделы учебной лексикографии требуют более
масштабных исследований.
2. В настоящий период развития учебная лексикография должна быть дополнена разделом
теории и практики составления и использования практических пособий, ориентированных
на учебные словари различных типов.
3. Создание и использование практических пособий,
ориентированных на учебные
словари, позволит активизировать применение существующих учебных словарей
русского языка различных типов в учебном процессе.
ЛИТЕРАТУРА
1. Бархударов С. Г., Новиков Л. А. Каким должен быть учебный словарь? // Рус. яз. за рубежом. –
Москва, 1971. - № 3.
2. Максимчук Н. А. Пособия по лексике русского языка для иностранцев как объект учебной
лексикографии: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. - Москва, 1985.
3. Морковкин В. В. Учебная лексикография как особый раздел лингвометодики // Актуальные
проблемы учебной лексикографии: Сб. ст. / Ред. В. А. Редькин. Москва: Рус. яз., 1977.
4. Новиков Л. А. Вопросы учебной лексикографии. – Москва: МГУ, 1969.
5. Ожегов С. И. Лексикология. Лексикография. Культура речи. – Москва: Высш. шк., 1974.
6. Поликовская С. И. Отбор и организация учебного словаря для чтения по специальности
(неязыковой вуз): Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Москва, 1982.
7. Словарь- справочник по русскому языку для иностранцев: Глагол / Под ред. Н. А. Лобановой и др. Москва: МГУ, 1970.- Вып. 1
8. Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Прилагательное.- Москва: МГУ, 1971. –
Вып. 2.
9. Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Наречие / Под ред. И. П. Слесаревой. Москва: МГУ, 1972. – Вып. 3
10. Словарь - справочник по русскому языку для иностранцев: Существительное. - Москва: ГУ,1977. Вып. 4
11. Сороколетов Ф. П. Общая и учебная лексикография. - Ленинград: ЛГУ, 1985
12. Супрун А. Е. Некоторые свойства учебного словаря и словарь для обучающего // Проблемы
учебной лексикографии и обучения лексике: Сб. ст. / Под ред. П. Н. Денисова. - Москва: Рус. яз.,1978
13. Тимофеев В. П. Исходная (словарная) форма слова в русском языке. - Свердловск: Свердл. гос.
пед. ин-т, 1971
71
14. Цой А.С. Лингводидактические основы составления и использования практического пособия
словарного типа по русским предлогам: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. – Ташкент, 1991.
15. Цой А.С. Предлог как лексическая единица русского языка и его отражение в учебном словаре //
Филологические науки. - Москва, 2004, № 4.
16. Введенская Л. А., Колесников Н. П. Учебный словарь омонимов русского языка. - Ростов - на Дону: Март, 2005
17. Введенская Л. А. Учебный словарь антонимов русского языка. - Ростов - на - Дону: Март, 2005
18. Габучан К. В. Учебный толковый словарь русского языка. - Москва: Рус. яз.,1988
19. Краткий толковый словарь русского языка / И. Л. Городецкая, Т. Н. Судоплатова, Т. А. Фоменко;
Под ред. В. В. Розановой. - 5 изд. - Москва: Рус. яз., 1987
20. Репкин В. В. Школьный учебный словарь русского языка. - Москва: АСТ, 2005.
21. Лопатин В. В. и др. Учебный орфографический словарь русского языка. Москва: Эксмо, 2005.
22. Тихонов А. Н., Тихонова Е.Н., Казак М. Ю. Новый учебный словарь русского языка. - Москва: АСТ,
2003
23. Толковый словарь русского языка: Для учащихся национальных средних школ / Под ред. М. И.
Махмутова и др. - Ленинград: Просвещение, 1982.
ÖRGÜTSEL GÜVENİN BELİRLEYİCİ FAKTÖRLERİ:
BANKACILIK SEKTÖRÜNDE BİR UYGULAMA
Doç.Dr. Muhsin HALİS . Gaziantep Üniversitesi, İİBF İşletme Bölümü
Dr. Gülsüm S. GÖKGÖZ. İstanbul Kültür Üniversitesi, İİBF İşletme Bölümü
Arş. Gör. Özlem YAŞAR. Gaziantep Üniversitesi, İİBF İşletme Bölümü
ÖZET
Günümüzde rekabet avantajı insan gücünü etkin ve etkili bir şekilde kullanabilmektir. Bireyin,
niteliklerini ve yaratıcılığını kullanabilmesi için kurumsal bağlılığını pekiştirecek güven duygusuna
gereksinim duyulmaktadır. Örgüte güven duyma sonucunda, motivasyonda, örgütsel bağlılıkta, verimlilikte
ve performansta artışın; bunun yanında çatışma, örgüt içi stres ve belirsizlikte azalmanın meydana geleceği
varsayılmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı, yakın zamanda yoğun biçimde irdelenmekte olan,
“çalışma ortamında güven” olgusunun nasıl analiz edilebileceğini ortaya koymaktır. Bankacılık sektöründeki
orta kademe yönetici ve çalışanlar üzerinde yapılan bu araştırmanın örneklemi, Gaziantep’teki özel ve kamu
bankalarından rasgele seçilen 163 kişiden oluşmaktadır. Veri toplamak için; 30 tanesi farklı açılardan güven
tutumlarını ölçmeye çalışan likert ölçekli, 6 tanesi ise tanımlayıcı veri toplamak üzere çoktan seçmeli toplam
36 sorudan oluşan bir anket formu kullanılmıştır. Anketle toplanan veriler faktör analizi ve çoklu regresyon
analizi yöntemleriyle istatistiksel analizlere tabi tutulmuş, örgütsel güven ortamının belirleyici unsurları olarak
nitelendirilen altı faktör belirlenmiştir. Bu faktörler, karar alma sürecine katılım, performans üzerine
geribildirim, yetkilendirme, kişiler arası güven, örgütsel bağlılık ve verimlilik olarak isimlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Güven, Örgütsel güven, Güvenin bileşenleri, Banka çalışanlarında güven
ABSTARCT
Nowadays, the competitive advantage is the ability to use the human force effectively and
efficiently. The sense of trust that strengthens the individual’s organizational commitment is
essential for the individual to use and develop their qualifications and creativity. As a result of
organizational trust, it is assumed that an increase will occur in motivation, organizational
commitment, performance and productivity, and a decrease will occur in stress, conflict and
uncertainty within the organization. In this context, the aim of the study is to state how to analyze
72
the concept of “trust in working environment” which is frequently discussed in the near future. The
sampling of the research, made on first and middle level managers in banking sector, consists of
163 bank employees, which are selected at random. For acquiring data, a survey form of 36
questions is used; while thirty of all are Likert scale, aimed to evaluate trust behavior from different
points, six of all are multiple elective, aimed to acquire descriptive data. Statistical analysis, as
factor analysis and multiple regression analysis, is made on the data acquired by survey. And as a
result of statistical analysis six factors are found as the indicators of organizational trust:
Participation in decision-making process, feedback on performance, empowerment, interpersonal
trust, organizational commitment and productivity.
Keywords: Trust, Organizational trust, The components of trust, Trust in banking employees
GİRİŞ
Güven olgusu özellikle son yıllarda her alanda oldukça tartışılan bir konudur. Güven, insan
ilişkilerinin uzun ve sağlıklı olması için gerekli yapı taşlarından biridir. Örgütsel bazda irdelendiğinde, güven
kavramının örgütün sürdürülebilir başarısında ve çalışanlarının refahının sağlanmasında oldukça önemli bir
rolü olduğu görülmektedir (Tan ve Tan, 2000:241).
Örgütün hedeflerini gerçekleştirerek büyüme ve gelişme sağlayabilmesi için, yeniliğe ve değişime
açık olması, rekabet avantajını yakalayabilmesi, işgörenlerini örgüte bağlı kılması, etkin ve etkili bir biçimde
faaliyetlerini yürütmesi gerekmektedir. Tüm bunların gerçekleşmesi için bir örgütün verimli olması,
performansını sürekli artırması ve örgüt amaçlarına inanan ve amaçları benimseyen nitelikli çalışanlara
sahip olması gerekir. Örgütsel verimliliğin ve örgütsel bağlılığın oluşmasındaki en önemli unsur örgütsel
güvendir. İşgörenlerin örgütlerine karşı duydukları güven, örgütün işgörenin yararına kararlar vereceği ya da
en azından zarar vermeyeceği yolundaki algılarına dayanır. Bir örgüt, işgörenlerini karar alma süreçlerine
dahil ederek, sorumluluk ve yetki alanlarını genişletip, kendi kontrol alanlarını oluşturarak, çift yönlü bilgi
akışı ile etkin bir iletişim sağlayarak, işgörenlerde örgüte karşı güven duygusu geliştirebilir. Böylece, örgüt
içinde yeniliğe açık, motivasyonu ve morali yüksek, görev ve rol performansı yüksek işgörenlerle, örgütsel
çatışma ve stres düzeyi minimize edilerek örgütsel verimlilik ve başarı sürekli hale getirilebilir.
Bu çerçevede örgütsel güven faktörleri belirleyerek, örgüt performansını etkileyen güven
bileşenlerinin ortaya konmasına yönelik olarak yapılan bu çalışma iki ana kısımdan oluşmaktadır. İlk olarak,
güven ve örgütsel güven kavramları tanımlanmaya, ve çeşitli yönleriyle açıklanmaya ve örgütsel güven
faktörleri saptanmaya çalışılmıştır. İkinci olarak, örgüt performansını etkileyen güven bileşenlerini ölçmeye
yönelik olarak banka çalışanları üzerinde yapılan saha araştırmasına yer verilmiş ve araştırılan teorik bilgiler
ile araştırma sonucunda elde edilen veriler değerlendirilmiştir.
1. ÖRGÜTSEL GÜVEN
1.1. Güven Kavramı ve Tanımı
Güven olgusu psikoloji, sosyoloji, siyaset, ekonomi, yönetim ve tarih gibi farklı pek çok sosyal bilim
alanında dikkat çekmiş ve incelenmiştir. Bilindiği gibi literatürde her disiplin farklı bir perspektif ile probleme
yaklaşmakta ve çözüm üretmeye çalışmaktadır. Worchel, bu farklı perspektifleri üç kategori altında
toplamıştır (Lewicki ve Bunker, 1996:115-116):
1. “Kişilik” konusunda çalışan araştırmacıların görüşüne göre güven, gelişimsel ve sosyal faktörlerin
şekillendirdiği bireysel kişilik farklılıklarına göre oluşmaktadır. Bu bağlamda güven bir inanç, beklenti veya
kişiliğin derinliklerinde bulunan ve bireyin psikolojik gelişiminden kaynaklanan bir duygudur.
2. Ekonomistler ve sosyologlar, güveni kurumsal bir fenomen gibi görmektedirler. Güven bireylerin
kurumlara yerleştirdiği hem kurum içinde hem de kurumlar arasında gerçekleşen bir olaydır.
3. Sosyal psikologlar ise kişiler arası ya da grup düzeyinde güven duygusunu yaratan ya da ona
zarar veren, bireyler arasındaki hareketleri temel almaktadır. Güven, taraflardan birinin diğrei tarafından
zarar görmeyeceği yolundaki olumlu beklentisi olarak tanımlanabilir (Chi, Tsai, Tsai, 2004:59). Ancak bu
beklenti risk ile güveni geliştirecek ya da engel olabilecek unsurları içermektedir.
Sosyal bilimciler güven ve örgütsel güven kavramı üzerine yoğun çalışmalar yapmışlar ve yapmaya
da devam etmektedirler. Güven bireylerarası ilişkilerde etkileşimi sağlamak için olduğu kadar psikolojik
73
sağlık ve gelişim için de gereklidir. Ayrıca güven, işçi-işveren ve işyeri tabanlı ilişkiler gibi sosyal ilişkiler
açısından da önemlidir (Young ve Daniel, 2003:139).
Güvenin önemi üzerinde fikir birliğine varılmasına rağmen, güven kavramı sosyal bilimciler
tarafından farklı biçimlerde tanımlanmaktadır. Giffin ve Williams’a göre güven, risk içeren bir durumda bir
kimsenin davranışına karşı duyulan itimattır (Lee, 2004:3). Earle’e göre güven, insanların karmaşık olan
sosyal yaşama adapte olmasını sağlayan bir stratejidir (Sztopmka, 1999:25). Solomon ve Flores’e (2001:18)
göre güven, bireyin vaatleriyle, taahhütleriyle, duygularıyla ve kendi iç tutarlılığı ile ürettiği, oluşturduğu,
kurduğu, koruduğu ve sürdürdüğü psikolojik bir durumdur. Güven bir seçenek olarak insan yaşamının aktif
bir parçasıdır. Mayer, Davis ve Schoorman ise güveni, “bireyin herhangi bir kontrol etkisi olmadan,
karşısındaki bireyin davranışlarının kendi beklentilerini karşılayacak yönde gelişeceğine dair bir inanç
duyması ve bu inanç doğrultusunda karşısındaki kişinin eylemlerine kendisini savunma gereği duymaksızın
açık oluşu” biçiminde ifade etmişlerdir (Kamer, 2001:34).
Bilim adamları güveni, risk içeren durumlarda başkalarının davranışlarına karşı emin ve olumlu
beklentiler içinde olma durumu şeklinde tanımlama noktasında hemfikirlerdir (Perks ve Halliday, 2003:339).
Yakın zamanda güven ile ilgili araştırma yapan bilim adamları çoğunlukla güven kavramının özellikleri
üzerinde durmuşlardır. Güven kavramının tanımlanması ise daha az üzerinde durulan bir konu olmuştur
(Özbek, 2004:1).
1.2. Güvenin Yapısı
Güven kavramı daha çok güveni oluşturan unsurlar ya da güven ortamının sağlanması nedeniyle
elde edilecek faydalar açısından ele alınmıştır. Güven olgusunu açıklayan tipolojiler, güvenin yapısı yerine
güvenin ne kadar var olduğu ve uzun ömürlülük, güçlülük gibi temellere ne kadar dayandığı ile ilgilenmiştir.
Güvenin yapısını irdeleyen sınırlı sayıdaki çalışmada güven, birincisi bilişsel, hesaplanmış ve rasyonel
diğeri ise duygusal olmak üzere iki boyutta ele alınmıştır (Young ve Daniel, 2003:140):
Hesaplanmış Güven; kökleri 1958 ve 1962 yıllarında yapılan deneysel psikoloji çalışmalarına
dayanır. Güven olgusunun duygusal ve sezgisel tarafından çok güven duymanın maliyetini, faydalarını ve
oluşabilecek zararları ele almaktadır. Bir başka deyişle bir kişiye, neden ve hangi durumlarda güvenilmesi
gerektiğini tartışır. Bilişsel, hesaplanmış güven türüne iş yerinde ve iş yaşamında sıkça rastlanır.
Duygusal Güven; bireyin negatif ve pozitif duygularını ön plana çıkararak güven duygusu
oluşturmasıdır. Duyguların insan yaşamında önemli bir rolü vardır. Dolayısıyla işyerinde birilerine karşı
güven ya da güvensizlik duygularının oluşmasında olumlu ve olumsuz düşüncelerin yeri büyüktür.
Tablo -1: Güven Türlerinin Rasyonel Ve Duygusal Temelleri
Duygusallık
Yüksek
Düşük
Hemen Hemen Yok
Yüksek
İdeolojik Güven
Bilişsel Güven
Rasyonel Tahmin
Düşük
Duygusal Güven
Günlük Sıradan Güven
Olası Tahminler
İnanç
Kader
Belirsizlik ve Panik
Rasyonellik
Hemen Hemen Yok
Kaynak: Ferhat Özbek. “İnsan İlişkilerinde Güvenin Yeri ve Önemi”. Endüstri İlişkileri Ve İnsan
Kaynakları Dergisi. 2004, Cilt:6/1 s.10.
Tablo -1’de bireylerdeki duygu ve rasyonellik olgularının ağırlıklı olarak hangi tür güven biçimini
oluşturduğu açıklanmaktadır. Duygusallık ve rasyonellik kavramlarının yüksek düzeyde kullanılması
sonucunda “ideolojik güven” oluşmaktadır. Yüksel duygusal davranışa karşın rasyonel davranışın düşük
olması ile “duygusal güven” ortaya çıkmaktadır. Bir bireye ya da gruba karşı güven duygusu oluştururken
rasyonel düşüncenin olmaması halinde de ‘inanç’ kavramı söz konusu olmaktadır. Bilişsel güven ya da
74
hesaplanmış güven rasyonel düşüncenin ön planda olduğu durumlarda oluşan güven türüdür. Duygusallık
ve rasyonalitenin hemen hemen hiç yer almaması halinde ise ‘belirsizlik ve panik’ açığa çıkmaktadır (Özbek,
2004:10).
1.3. Güven Türleri
Güven ile ilgili literatüre bakıldığında güven kavramının kişisel güven ve kişisel olmayan güven
olarak iki temel ayrıma tabi tutulduğu görülmektedir. Günlük yaşantıda iki birey arasında gerçekleşen
samimi ilişkiler sonucunda oluşan güven “kişisel güven” olarak nitelendirilirken, “kişisel olmayan güven”,
özellikle örgütsel ilişkiler alanında ortaya çıkan güven türü olarak nitelendirilmektedir (Bachmann, 2003:63).
Güven, kişiler arası düzeyde ya da sistem çerçevesinde ele alınabileceği gibi mikro ve makro düzeyler
arasında köprü kurabilen çok yönlü bir sosyal realite olarak da ele alınabilir. Güven kavramı aşağıdaki gibi
farklı düzeylerde incelenebilir (Lane, 1998:14-17):
Mikro Düzeyde Güven; kişiler ve örgütler arasında oluşan güvendir. Bu güven türü
aşinalığa, geçmişte yaşanan etkileşime ya da aynı sosyal gruba üyeliğe dayanmaktadır. Organizasyonlar
arası güven kurum aktörlerinin davranışlarına olan güveni ifade eder.
Kuruma Dayalı Güven; güven garantileyen yasal düzenlemelere formal ve toplumsal
yapılara dayanmaktadır. Sisteme dayalı güven soyut bir sistemde var olan eminlik iken, kuruma dayalı
güven, güven kaynağı olarak kurumları göstermektedir (Bachmann, 2003:65).
Sisteme Dayalı Güven; şahsi olmayan güvendir. Kültürel sistemlerin, otoritenin, anayasa
gibi yasal düzenlemelerin meşruluğuna duyulan güven türüdür (Alesina & Ferrara, 2000:3).
Sürece Dayalı Güven; zaman içinde gelişen deneyimlere bir başka ifade ile insanların
birbirlerini tanımayı öğrenmesi için tekrarlanan etkileşime dayanmaktadır (Rademakers, 2000:140).
Özelliklere Dayalı Güven; kaynağını cinsiyet, yaş gibi kişisel özelliklere ya da belirli bir
sosyal sisteme veya etnik topluluğa ait olmaktan alır (Sydow, 1998:43).
Delhey ve Newton (2003:94) güvenin iki ana yaklaşım altında incelendiğini belirtmektedir. Bu
yaklaşımlardan ilki yaş, cinsiyet, eğitim, gelir gibi demografik özelliklerin yanı sıra bireysel sosyal
karakteristiklerin de güven duygusunun oluşmasında etkili olduğunu savunan bireysel teoridir. Diğer
yaklaşım ise güvenin oluşumunda bireylerin değil sosyal sistemlerin rolü olduğunu ileri süren ve merkeze
kurumları yerleştiren sosyal teoridir. Bu çerçevede her iki teorinin sonucunda güven kavramı altı farklı alt
teori kapsamda ele alınmıştır.
Tablo-2’de bireysel ve sosyal teorilerin alt dalları olan teoriler ile bu teorilerin belirleyici olarak
tanımladıkları değişkenlere yer verilmiştir. Buna göre bireysel teori, “kişilik teorisi” ve “başarı refah teorisi”
olmak üzere iki alt başlıkta irdelenmiştir. Sosyal teori ise dört alt teoriye ayrılmıştır. Bu teorilerin tamamen
birbirlerine zıt olduğunu söylemek mümkün değildir. Sadece, güven kavramının açıklanmasına ilişkin açıları
vurgulamaktadır.
Tablo - 2: Güven Teorileri ve İlgili Değişkenler
Teoriler
Kişilik Teorisi
Bireysel
Sosyal
Başarı ve Refah Teorisi
İlgili Değişkenler
İyimserlik, hayatın kontrolü.
Gelir, sosyal statü, yaşam memnuniyeti, iş tatmini,
mutluluk, endişe.
Gönüllü Organizasyon Teorisi
Kurumlara gönüllü üyelik
Sosyal Ağ Teorisi
Arkadaşlık bağları
Topluluk Teorisi
Sosyal Teori
Şehir büyüklüğü, toplulukla ilgili memnuniyet ve topluluk
güvenliği
Sosyal çatışmalar, demokratik kurumlarla ilgili
memnuniyet, politik özgürlük, toplum güvenliği
75
Kaynak: Jan Delhey ve Kenneth Newton. “Who Trusts?”. European Societies 5 (2) 2003: 93–137
2003.
Güven üzerine çalışma yapan bütün bilim adamları güven olgusunun risk içerdiğine dair hemfikirdir.
Risk ve karşılıklı bağımlılık güvenin ortaya çıkması için gerekli iki koşuldur (Costa, 2003:108). Luhmann’a
göre güven risk ile ilgilidir, ve risk de bireyin elde edeceği avantajdan daha fazla zarara uğrayabileceği bir
durum karşısında yapacağı seçimdir. Bireyin karşılaştığı risk, kabul edilebilir rasyonel seçim sınırları
içindeyse, karar verme sürecinde güven rol oynamayacaktır. Bundan dolayı güven kavramı, risk ve
belirsizlik kavramları ile yakın bir ilişki içerisindedir (Meyerson ve diğerleri, 1996:178). Bağımlılık ise bir
kişinin davranışının güvenilir ya da güvenilir olmama şartına bağlı olarak elde ettiği sonuçtur
(Kipnis,1996:41).
1.4. Örgütsel Güven Kavramı
Güven kavramının örgüt bilimciler tarafından özellikle son dönemlerde sık sık tartışılması,
organizasyonların yönetim biçimlerinin, dolayısıyla da yöneticilerin düşüncelerinin değişmesiyle ilgilidir.
Geleneksel yönetim biçiminin, bürokratik ve resmi nitelikteki düzenlemeleri yerine, daha fazla işbirliği ve
eşgüdüme önem vererek sorumlulukların paylaşılmasını öngören, işgörenleri karar alma sürecine dahil
eden modern yönetim anlayışının bir sonucu olarak güven kavramı önemkazanmıştır (Costa ve diğerleri,
2001:226).
Güven, birçok sosyal bilim disiplinlerince kişiler arası ve grup içi ilişkilerin birincil nitelikteki bir
özelliği gibi kabul edilmektedir. Güven, işbirliği ile kişiler arası ve grup dayanışması üzerindeki etkisi ve örgüt
içi yapının oluşmasını kolaylaştırması nedeniyle organizasyonlarda iş görmeyi mümkün kılan bir unsurdur.
Örgütsel yapı, formal rol ilişkileri ya da görev karakteristikleri gibi güven ve örgütsel özellikler arasındaki
bağ, sistematik olarak son zamanlarda incelenmeye başlanmıştır. Bilim adamları güven olgusunun örgütsel
alandaki etkisini iki biçimde ele almışlardır. İlki, güvenin işbirliğine dayalı etkili ilişkilerin oluşmasında önemli
bir faktör olduğu noktası iken, ikincisi güven olgusunun örgütsel prosedür ve aktivitelerin onaylanmasında
etkili olduğu hususudur (Sitkin ve Stickel, 1996:196-197).
Araştırmacılar güvenin yapısı ve etkileri üzerine bir çok inceleme yapmışlar, ancak örgütsel güven
kavramının tanımını açık ve net bir şekilde belirtmemişlerdir. Mayer’e göre işgörenler ancak olumlu
beklentiler içinde oldukları zaman karşı tarafa güvenirler ve beklentilerinin karşılanmaması riskini gönüllü
olarak üstlenirler; aynı zamanda bu beklentileri yerine getirmeleri için karşı tarafı zorlayamaz ve kontrol
altına alamazlar (Whitener, 1997:391).
Güven hem birey hem de örgüt düzeyinde oluşmaktadır; ancak kişiye güven ve örgüte güven
birbirlerinden farklı kavramlardır. Mishra ve Morrissey örgütsel güveni “bir işgörenin; örgütün sağladığı
desteğe ilişkin algıları, liderin doğru sözlü olacağına ve verdiğ sözütutacağına olan inancı olarak”
tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda güven hem yatay hem de dikey anlamda tüm örgüt içi ilişkilerin temelini
oluşturmaktadır (Demircan, 2003:3).
Örgütsel güven kavramı bir diğer tanımlamada, “işgörenlerin yönetime olan güvenleri ve yönetimin
kendilerine söylediklerine olan inançlarının derecesi” olarak belirtilmektedir; bu tanımdan da anlaşılacağı
gibi örgütsel güveni yaratacak olan birim insan kaynakları değildir (Caudron,2003:124). Bu tanımlamaya
göre örgütsel güvenin kaynağı, üst kademe yöneticileri ile ara kademe yöneticilerinin davranışlarıdır
(Şimşek ve Taşçı, 2004:3).
Güven örgüt içinde kendiliğinden değil, bireysel ve kolektif öğrenme sonucunda oluşmaktadır.
Güven, sürece katılan kişiler arasındaki doğrudan etkileşimin sonucudur ve güvenle ilişkilendirilen karşılıklı
beklentilerin yerine getirilip getirilmediğinin belirlenmesi ihtiyacıyla ortaya çıkmaktadır (Lazaric,2003:147).
Çeşitli boyutlara sahip olan örgütsel güven, aşağıdaki unsurlar çerçevesinde tanımlanmaktadır
(Demircan, 2003:3):
Çok düzeyli: Güven iş arkadaşları, takım, örgüt ve örgütsel anlaşmalar arasındaki
etkileşimlerden doğar.
Kültüre dayalı: Güven örgüt kültürünün normlarına, değerlerine ve inançlarına bağlıdır.
76
İletişim temelli: Güven, kararlarla ilgili açıklamalarda bulunma, doğru bilgi aktarma, içten
ve açık görünme gibi iletişim davranışlarının bir sonucudur.
Dinamik: Güven; başlangıç, pekiştirme ve çözülme aşamalarından oluşan bir döngüde
sürekli olarak değişim gösterir.
Çok boyutlu: Güven her biri, kişinin güvene ait algılarını etkileyen zihinsel, duygusal ve
davranışsal faktörlerden oluşur.
Güven davranışları yapısal ilişkilere bağlı olarak örgütlerde farklılık gösterir. Bir çalışanın duyduğu
güven düzeyi bir bütün olarak üstü ve örgüt arasında değişmektedir. İşgörenler, yönetimin kararlarına ve
eylemlerine dayanarak örgüt imajını taşırlar. Bundan dolayı organizasyonlarda güven, başarılı ilişkilerin
kurulması için gereklidir. Güvenin oluşması için yöneticiler ve çalışanlar, diğerinin yetkili olduğundan emin
olmalı, dürüst ve etik davranışlarda bulunmalıdır. Yöneticiler çalışanların meşru eylemlerini desteklemeli ve
örgütsel amaçları gerçekleştirmek adına bilgi kısıtlayarak ya da kendi çıkarlarını koruyarak işgörenlerden
yararlanmamalıdır (Nyhan, 2000:93). Benzer olarak üstün kolay ulaşılabilir olması, lider olarak algılanışı,
negatif pekiştiricileri az kullanıyor olması, ast ile üstü arasındaki ilişkinin şekli (rahatlatıcı, dostça, üretken
vb.) çalışanlarda örgüte karşı güven hissi yaratmaktadır (Madzar,2001:224).
1.4.1. Örgütsel Güven Bileşenleri
Örgüt içinde bireyler ve gruplar arasında oluşan güven, organizasyonun uzun dönemde istikrarı için
oldukça önemli bir unsur olarak görülmektedir. Örgütsel güven alanında çalışma yapanlar, güvenin
kişilerarası ilişkilerin önemli bir parçası olduğu ve yönetsel kariyer gelişimine temel teşkil etmesi konusunda
hemfikirdirler (Hartog, 2003:129).
Örgütsel güvenin derecesi kişinin içinde bulunduğu duruma göre değişen beş farklı bileşene
ayrılmaktadır. Bu beş bileşen: bütünlük, yeterlik, tutarlılık, bağlılık ve açıklıktır. Aşağıda bu bileşenler
açıklanmaktadır (Butler, 1991: 650):
Yeterlik, örgüt içinde verilen görevleri yerine getirebilmek için gerekli olan teknik ve kişisel
becerileri ifade etmektedir.
Tutarlılık, inanırlılık, kişinin davranışlarının tahmin edilebilirliği ve herhangi bir durum
karşısında yerinde muhakeme yeteneği olarak belirtmektedir.
Açıklık, düşüncelerin ve bilgilerin özgürce diğerleriyle paylaşılmasıdır.
Bütünlük, güven duyulacak kişi ya da grubun doğruluk ve dürüstlüğü adına sahip olduğu
üne atıfta bulunmaktadır. Örgütsel güven çerçevesinde bütünlük, kabul edilmiş değerler ve normlar olarak
belirtilmektedir (Six, 2004:4).
Bağlılık, örgütü ve örgüt üyelerini koruma, destekleme ve diğerlerini cesaretlendirme
şeklinde tanımlanmaktadır. Bağlılık, üstü kapalı olarak verilen bir sözdür (Hosmer, 1995: 385).
1.4.2. Örgütsel Güven Türleri
Bir örgütte çeşitli şekillerde oluşan güvene dayalı ilişkiler mevcuttur. Başarıyı hedef edinen bir
örgütte yatay, dikey ve dışsal güven grupları vardır. Yatay grupta güven aynı hiyerarşik yapı içerisinde
bulunanlar arasındadır. Dikey grupta, ast ve üst arasında güven duygusu oluşmuştur. Dışsal grupta ise,
örgütün müşterileri ve tedarikçileri ile ilişkilerinin güvene dayalı olması söz konusudur (Halis, 2004:298).
Lewicki ve Bunker (1996:118) profesyonel ilişkiler söz konusu olduğunda güvenin üç biçimde oluştuğunu
belirtmiştir. Bu güven türleri, hesaplanmış güven, bilgiye dayalı ve tanımaya dayalı güven olarak
sıralanmıştır. Örgütsel güven türleri ardışık bir şekilde birbirine bağlıdır, bir düzeyde güven olgusuna
erişilmesi diğer düzeydeki güven olgusunun gelişimine olanak vermektedir.
1.4.2.1. Hesaplanmış Güven
Profesyonel ilişkilerde rol oynayan ilk güven türü hesaplanmış güvendir. Hesaplanmış güven tutarlı
davranışın temin edilmesine dayanmaktadır. Bir başka deyişle bir birey, yapacağını belirttiği şeyleri
yapmakla yükümlüdür (Hartog, 2003:129). Hesaplanmış güven söz konusu olduğunda birey yapacağını
söylediklerini yapmadığı ya da güveni ihlal ettiği zaman bir yaptırımla karşılaşır. Dolayısıyla güven,
77
caydırıcının ya da cezanın derecesine bağlıdır (Lewicki & Bunker, 1996:119). Bu yaptırımın geleneksel
biçimi mahkemelerdir, örgüt içinde ise hiyerarşik kontrol ya da denetimdir (Sheppard & Tuchinsky,
1996:144).
1.4.2.2. Bilgiye Dayalı Güven
Bilgiye dayalı güven, güven duyulacak kişinin beklenilen davranışlarda bulunması sonucunda
oluşmaktadır. Güven duyulacak kişinin tahmin edilebilirliği üzerine kurulmuştur. Bu güven türü, tarafların
süreç içerisinde birbirleriyle etkileşiminden doğan bilgiye dayanmaktadır. (Hartog, 2003:130). Karşı tarafın
davranışlarını tahmin edebilme kapasitesi, plan ve yatırım yapmayı ya da duruma göre karar almayı
mümkün kılmaktadır. Bu kapasite karar alma sürecini hızlandırmaktadır; çünkü diğer kişilerin ya da kişinin
sorumluluk derecesi ve performans kalitesi hakkında ihtiyaç duyulan bilgi mevcuttur (Sheppard & Tuchinsky,
1996:144). Bilgiye dayalı güven sürecinin anahtarları düzenli olarak tekrarlanan ve çok yönlü iletişimdir.
Düzenli iletişim ile tercihler, problemlere yaklaşım tarzı ve istekler hakkında bilgi alışverişi sağlanır. İletişimin
çok yönlü olması ise ilişkilerin gelişimi için gereklidir ve tarafların birlikte iyi çalışıp çalışmadığına karar
vermesini saptayacak yeterli bilgiyi sağlamaktadır. Kısaca bilgiye dayalı güvenin gelişimi, toprağı işleme
sürecine benzemektedir. Bilgiye dayalı güvenin oluşması için taraflar birbirleri ile ilgili bilgi toplarlar, farklı
durumlarda birbirlerini izler ve bu durumlarda gösterdikleri reaksiyonları hafızalarına kaydederler (Lewicki &
Bunker, 1996:122).
1.4.2.3. Tanımaya Dayalı Güven
Tanımaya dayalı güven tarafların birbirlerinin isteklerini ve niyetlerini tanımalarıyla oluşmaktadır.
Tarafların birbirlerini etkili bir biçimde anlamaları ve değerlendirmeleri ile gerçekleşen karşılıklı anlayış, bir
tarafın diğer taraf gibi düşünmesine, hissetmesine ve sorumluluk duymasına yol açar (Hartog, 2003:130).
Bilgiye dayalı güven ile hesaplanmış güven bir bireyi, bir grubu başka bir bireye ya da gruba daha fazla
bağımlı hale getirirken, tanımaya dayalı güven tarafların bağımsızca davranmasına izin vermektedir
(Sheppard & Tuchinsky, 1996:145).
Daha önce de değinildiği gibi örgütsel güven türleri birbirini takip etmektedir. Şekil -1’deki düz
çizgiler güven türlerinin sabit yani değişme olmayan hallerini gösterirken; J1 noktası hesaplanmış güven
ilişkilerinin bilgiye dayalı güven ilişkilerine dönüştüğü noktayı, J2 noktası ise pozitif etkiye sahip olan bilgiye
dayalı güven ilişkisinin tanımaya dayalı güven ilişkisine doğru ilerlediği noktayı belirtmektedir.
Tanımaya Dayalı
güvenin gelişimi
J2
Bilgiye Dayalı
güvenin gelişimi
Hesaplanmış
güvenin
gelişimi
J1
ZAMAN
78
Şekil 1: Güven Gelişimi Aşamaları
(Lewicki ve Bunker, 1996:114-139)
1.4.3. Örgütsel Güven Fonksiyonları
Güven, örgüt içindeki işleri kolaylaştıran sosyal bir fenomendir. Belirsizliğin ve karmaşanın giderek
çoğaldığı, hiyerarşik yapılanmanın giderek düzleştiği, daha katılımcı yönetim tarzlarının benimsendiği ve
profesyonelleşmenin artış gösterdiği son yıllarda güven örgütsel yaşamı kontrol etmede hiyerarşik güç ve
doğrudan gözetime göre daha uygun bir mekanizma olarak görülmektedir (Sydow, 1998.31).
Güven, fırsatçı davranışlara son vererek, karmaşayı azaltarak, eşgüdümü ve işbirliğini teşvik ederek
örgüt içi ilişkileri daha etkili hale getirme işlevi görür. Örgüt içi güven, belirsizliğin azaltılması, problemlerin
çözülmesi ve yeni çözüm önerilerinin açığa çıkması için oldukça gereklidir (Hardy ve diğerleri, 1998.64).
1.4.3.1. İşbirliği ve Dayanışma Sağlama Fonksiyonu
Bir toplumda toplum üyeleri arasında güven duygusunun varolması nasıl ki dayanışmayı ve birliği
arttırıyorsa bir organizasyon içinde de işbirliğini kolaylaştırarak daha fazla dayanışma oluşmasını sağlar.
Şirketlerin başarısı için çalışanlarının işbirliği, uyum ve dayanışma içerisinde olması gereklidir (Porta ve
diğerleri, 1996:4).
İşbirliği sağlanması için üç tane ön koşulun varlığı gereklidir: güven, ortak amaçlar ve etkin bir
iletişim (Hattori ve Lapidus, 2004:103). İnsanlar genellikle diğer kişilerin eylemleriyle bağlantılı olarak kendi
eylemlerini gerçekleştirirler. İşbirliği, bireylerin tek başlarına gerçekleştiremedikleri ortak amaçlara
ulaşabilmek için bir araya gelmeleri sonucunda oluşmaktadır. Böyle bir durumda her birinin başarısı diğerleri
tarafından yapılan faaliyetlere bağlıdır. Güven, işbirliği için ön koşul olmakla birlikte başarılı bir işbirliğinin
ürünüdür (Sztompka, 1999:62).
1.4.3.2. Kaos Azaltma Fonksiyonu
Sosyal sistemlerde tarafların varolan karşılıklı beklentilerindeki belirsizlikleri güven ile giderilebilir.
Bu şekilde sistemin işleyişi daha sağlıklı hale gelecektir. Güven, ilişkilerde tahmin edilebilirlik oranını
yükselten bir olgu olarak risk ve belirsizliği azaltmaktadır (Hardy ve diğerleri, 1998:66). Güvenin, karmaşa ya
da karışıklığı azaltma fonksiyonunu yerine getirebilmesi için, taraflar arasında paylaşılan açık bir bilgi
akışının olması gerekmektedir. Paylaşılan bilginin kabul edilebilirlik değeri yükseldikçe güvenin oluşumu
hızlanacaktır (Zucker ve diğerleri, 1996:92).
1.4.3.3. İletişimi Etkinleştirme Fonksiyonu
İletişim ve güven birbirini tamamlayan unsurlardır. Güvenin oluşması için iletişim gerekli iken
iletişimin sağlıklı olması için de güven gereklidir. Güven, farklı gruplar arasındaki iletişimi kolaylaştırır ve
tarafların duygu ve düşüncelerinin anlaşılmasında bir köprü işlevi görür (Hardy ve diğerleri, 1998:69).
Hiyerarşik ilişkiler, örgüt içi ilişkinin en yaygın ve en önemli biçimlerindendir. Hiyerarşik olarak alt
düzeyde çalışan bireylerin üstleri tarafından istismar edilme korkusu ve kendilerine dürüst davranılmayacağı
şüphesi bir çok örgütte gerçekten yaşanan ve sıkça tekrarlanan endişelerdir. Üst düzey pozisyondaki
bireyler ise sorumlulukları altında çalışanların görevlerini yerine getirmekten ya da örgütün geleceği ve
başarısı ile ilgili aktivitelere katılmaktan kaçınmalarının yönetsel çıkmazlara yol açacağı şüphesi
içerisindedir. Bu nitelikteki endişeler güvenin hiyerarşik ilişkilerdeki önemli rolüne dikkat çekmektedir
(Kramer, 1996:217).
1.4.4. Örgütsel Güven Geliştirme Süreci
Güven, tarafların etkileşimi ile gelişen dinamik bir süreçtir. Güven geliştirme süreci dikkate
alındığında iki yaklaşım öne çıkmaktadır: Kavrama temelli ve etki temelli yaklaşım (McAllister,1995:32).
Kavrama temelli yaklaşım, bireyde oluşacak güven duygusunun kaynağının güven duyulacak kişinin tavır ve
davranışlarının bağlı olduğunu ileri sürer. Güvenen kişi, güven duyacağı kişinin tavır ve davranışlarını
kavrama ve algılama derecesine göre güven duygusu oluşturmaktadır (Şimşek ve Taşçı, 2004:3).
Etki temelli yaklaşım ise, güven duygusunun kaynağını insanları birleştiren duygusal bağlarda
aramaktadır. Bu yaklaşım güvenlik duygusu ve ilişkinin etki derecesi ile nitelendirilmektedir. Etki temelli
yaklaşım kavrama temelli yaklaşımdan daha fazla kişisel deneyimlere odaklanmıştır (Johnson & Grayson,
2003: 2). Etki temelli güven ancak kavrama temelli güven belirli bir seviyeye ulaştıktan sonra oluşmaktadır.
79
Bu yaklaşımlar örgütsel güven türleri ile bağdaştırıldığında, hesaplanmış güvenin ilk dayanağı kavrama
olgusudur. Bilgiye dayalı güven iki yaklaşımın karışımıdır, yani hem kavrama hem de duygular söz
konusudur. Tanımaya dayalı güven ise etki temelli yaklaşım çerçevesinde ele alınmaktadır. Birey bir
aşamadan diğerine geçerken referans çerçevesi değişmektedir (Six, 2003:202-03).
Bilinçli bir şekilde güven oluşturulması için Zand aşağıda açıklanan üç kavram üzerinde durmaktadır
(Six, 2003:203):
Bilgi: Uygun ve doğru bilgi sağlamak, hem pozitif hem negatif geribildirimde bulunmak.
Etki: Diğerlerinin fikirlerini araştırmak, kararlarınıza karşı yapılan önerileri kabul ederek değişimleri
göstermek.
Kontrol: Kendinizi diğer bireylere bağlı hale getirmek, yetki ve sorumluluk vermek.
Örgüt içinde güven duygusu oluşmasını sağlayan faktörler literatürde benzer şekilde birçok
akademisyen tarafından tartışılmıştır. Bu faktörlerin temelinde, sorumluluk verilmesi, yetkilendirme, iletişim
kanallarının etkin kullanım olanağı ile geribildirim sağlanması ve işgörenlerin kendilerini örgütün bir parçası
gibi görmeleri için katılım imkanı sunulması vardır.
1.4.4.1. Örgütte Güven Ortamı Yaratan Faktörler
Örgütsel güven ortamının oluşması ve güven düzeyinin yükselmesi birtakım faktörlerin
uygulanmasını ve benimsenmesini gerektirmektedir. Çalışanların örgüte karşı güven düzeylerinin
yükselmesi için yapılması gerekenler aşağıdaki gibidir (Nyhan,2000:93):
Karar alma sürecine çalışanların katılımının sağlanması,
İşgörenlerden geri bildirim alınması ve performansları ile ilgili olarak geri bildirim verilmesi,
İşgörenlerin yetkilendirilmesi.
Olumlu
Geri
Bildirim
Karar Alma
Sürecine
Katılım
ÖRGÜTSEL
GÜVEN
Yetkilendirme
Adil
performans
değerleme
Şekil 2. Örgütsel Güveni Geliştiren Faktörler (Sydow, 1998:31-62)
1.4.4.1.1. Katılım
Katılım, örgütteki tüm işgörenlerin, problemlerin çözümüne, süreçlerin geliştirilmesine ve hedeflere
ulaşılması için stratejik açıklığın kapatılmasına zihinsel gücünü katarak etkileşim halinde gerçekleştirdiği
etkinlikler bütünüdür. Katılım zihinsel çabayı gerektiren bir etkinlik olduğu için daha yüksek düzeyde
motivasyonu, gelişmiş bir bağlılık duygusunu ve gönüllülüğü gerektirir. Katılım hiyerarşik ilişkilerin katılığıyla
ve emir komuta zinciri içinde emirle gerçekleşemez (Türkmen, 2001:5).
80
Katılımcı yönetim anlayışının performans verimlilik ve işgören memnuniyeti üzerinde olumlu etkileri
vardır. Çünkü katılımcı yönetim anlayışı, artan otonomi, anlayış ve soyutlama düzeyindeki düşüş ile bireyin
üç temel ihtiyacını karşılamaktadır. İşgörenlerin karar alma mekanizmalarına dahil edilmesi kendilerini
önemli hissetmelerine yol açmaktadır (Nyhan, 2000:96).
1.4.4.1.2. Performans & Geribildirim
Geribildirim, işgörenlerin başarılarını ve başarısızlıklarını değerlendirmelerini, neyi doğru neyi yanlış
yaptıklarını öğrenmelerini sağlayacak bilginin verilmesidir. İşgören, neyi neden yapacağını bilirse güven
kazanır ve karar alabilir hale gelir. Çalışanlara geribildirim verilmesi örgüt içi iletişimin etkinleşmesi
açısından da önemlidir. Geribildirim ile yönetim ve çalışanlar arasında etkileşim sağlanarak iletişim çift yönlü
olma özelliği kazanmaktadır (Dedehayır, 2002:2).
Geribildirim açık sistemlerde kritik bir rol üstlenmektedir ve örgütsel etkinliğin sağlanmasında
oldukça önemli bileşenlerden biridir. İşgörenler açısından geribildirim ve kararlara katılım başarılı bir takım
çalışmasının sağlanmasında ve dolayısıyla örgütün başarısının oluşmasında anahtar işlevi görmektedir
(Nyhan, 2000:97).
1.4.4.1.3. Yetkilendirme
Yetkilendirme, bir çalışanın faaliyet alanı içinde herhangi bir kişiden onay almaksızın karar
vermesine yönelik bir otoritedir. Yetkilendirme kavramı, yetki devri ile aynı anlama gelen kavramlar değildir.
Yetkilendirme kavramı yetki devrine göre daha geniş bir anlam taşımaktadır. Yetki devrinde, bir üstün
kendisine ait olan herhangi bir konudaki karar verme hakkını, gönüllü olarak bir astına belirli şartlar altında
devretmesi, gerektiğinde tekrar geri alması söz konusudur. Yetkilendirmede ise, işi fiilen yapan bireyin o
görevle ilgili tüm kararları görebilmesi ve bunun için yetiştirilmesi vardır (Çınar, 1999:1-2).
Yetkilendirme işgörenin işiyle ilgili yetilerine güvenildiği, kalifiye olduğuna inanıldığı anlamına
gelmektedir. Dolayısıyla, yönetim tarafından kendisine güven duyulduğunu anlayan işgören de örgüte karşı
güven duyacak, kendisine değer verildiği için örgütsel bağlılık düzeyi artacaktır (Nyhan, 2000:98).
1.4.5. Örgütsel Güven Ortamının Engelleri
İşgören güveni ya da örgütsel güven ortamının eksikliği söz konusu olduğunda birçok soru açığa
çıkar. Yönetim işgörenlerin şirkete karşı güven duyduğunu nasıl bilecektir? Eğer işgörenler işletmeye güven
duymak istemezlerse neler olabilir? İşgören güveni ne zaman ve neden var olmaz? İşgören işletmeye karşı
sahip olduğu güven duygusunu herhangi bir sebeple kaybedebilir mi? Örgütsel güven ortamı
sağlanmadıkça işletme tam olarak neyi kaybetmek zorunda kalacaktır? İşgörenlerin güven düzeyi
yükseldikçe işletmenin kazanacakları neler olabilir?
Güven konusu üzerine süregelen sorular işgören güveninin var olmama sebepleri gibi çok çeşitlidir.
Örgütsel güven ortamının eksikliğini tartışırken örgütsel küçülme, örgüt içinde gizlilik ve işgörenlerin geçmiş
deneyimleri gibi konular üzerine yoğunlaşacaktır. Ayrıca bunlara ek olarak iş yerinde şiddet olgusu da bir
neden olarak incelenecektir.
1.4.5.1. Küçülme
Küçülme işletme yönetiminin bilinçli olarak aldığı karalar ve uyguladığı stratejiler ile işgören sayısını,
maliyetleri ve iş süreçlerini azaltmasıdır (Koçel, 2001:349). Küçülme, etkinliği arttıracak bir örgütsel
uygulama olarak görünmesine karşın tek başına yeterli değildir. Küçülme uygulamalarından en çok orta
kademe yönetimin etkilendiği saptanmıştır. Örgütler küçülmeye bağlı olarak sık sık değişen işgörenlerine
yatırım yapmak konusunda pek fazla istekli değildirler. Örgüt dışından eğitimini yeni tamamlamış ve daha az
eğitim verebileceğini öngördüğü işgörenleri istihdam etmeyi tercih etmektedirler. Küçülme, iş güvenliği ve
kariyer fırsatlarında azalmaya neden olmakta, işgören moral ve motivasyonunu olumsuz etkilemektedir
(Erdoğmuş ve Doğan, 2004:1).
Özel ve kamu sektöründe küçülme ve yeniden yapılanma kavramlarının ortaya çıkmasıyla birçok
işgören yönetimden şüphelenmeye başlamıştır. Hem kamu hem de özel sektörde gerçekleşen hızlı
ekonomik değişimler nedeniyle, işgörenler etkenliği ve tatmin edici kalite düzeyini sağlamak amacıyla
yeniden yapılandırmanın getireceği süregelen değişimlerle karşı karşıyadır. Böylece bireysel performansa
zarar verecek bir sendrom başlayabilir (Kinney, 1995:25).
81
Örgütsel küçülme, işgörenlerin yönetime karşı oluşan güven düzeylerine olumsuz etkide bulunarak,
örgütsel bağlılığa zarar vermektedir. Ayrıca çalışanların moral ve motivasyonu üzerinde de olumsuz etkiler
yarattığı için performans ve dolayısıyla örgütsel başarı düzeyini düşürmektedir (Farrell, 2003:59).
1.4.5.2. Gizlilik
Örgüt içinde işgörenlerle paylaşılmaması gereken bir bilgi türü her zaman mevcuttur. Örneğin,
işgörenlerin özel bilgileri sadece yöneticilerce bilinir. Bu ve buna benzer konular yasal düzenlemelerle
desteklenmektedir. İletişim eksikliği ya da yanlış iletişim işgörenin kendini bir kenara itilmiş gibi hissetmesine
neden olmaktadır. Örgütün geçmişi, şu anki durumu ve geleceği ile ilgili bilgiler örgütün işgörenleri ile
paylaşılmalıdır. Bir işgörenin çalıştığı yer hakkında daha fazla bilgiye sahip olması, örgütün gelecekteki
başarısı ile daha çok ilgilenmesine ve bireysel olarak örgütte hangin konumda bulunduğu ile ilgili olarak
daha çok bilinçlenmesine yol açmaktadır. En önemlisi bir şirket çalışanları ile bilgiyi paylaştığı sürece,
çalışanlar çevrelerine güven duymakta daha istekli olacaktır, çünkü gerçekten önemli olduklarını
hissedeceklerdir. (Kinney, 1995:30).
1.4.5.3. Geçmiş Deneyimler
Özellikle küçülme nedeniyle yaşanan işten çıkarmalar işgörenlerin güven düzeyini olumsuz
etkilemektedir. İşten çıkarılan işgören yaşadığı deneyim nedeniyle yeni bir örgüte ve yöneticilerine kuşkuyla
yaklaşmakta ve güven sağlayamamaktadır. Örgütte çalışmaya devam eden işgörenler ise aynı olayın
kendilerinin de başına gelebileceği korkusu ile örgüte karşı güven duygularını kaybetmektedirler (Keeler,
1999.11).
1.4.5.4. İş Yerinde Şiddet
Daha önce yapılan araştırmalar işyerindeki şiddetin çalışanların yaklaşık olarak yüzde yetmiş beşi
üzerinde etkili olduğunu ortaya koymuştur. Şiddet iş çevresinde giderek yayılarak her geçen gün daha
yaygın hale gelmektedir. Saldırı hikayeleri, vurulma, kavga ve cinayetler gazeteleri ve televizyon haberlerin
doldurmaktadır. Tüm bunlar dikkate alındığında insanlar kendilerini iş yerinde güvende hissetmemeye
başlamıştır. Şiddetin saldırı, tehdit ve taciz olmak üzere üç ana çeşidi vardır (Keeler, 1999). İş yerlerinde
yaşanan fiziksel şiddetin yanı sıra duygusal taciz olarak adlandırılan ‘yıldırma’ kavramı da örgütsel güven
olgusunun yerleşmemesine ya da düşük düzeyde olmasına neden olmaktadır. Yıldırma süreci, iş yerinde
belirli kişi ya da kişilerin zarar verici davranışlara hedef alınmasıyla başlamaktadır. Bu sürecin başından
sonuna kadar hedef alınan bireylere sistemli bir biçimde duygusal saldırı gerçekleştirilmektedir. Bireyin
şerefini lekeleme, birey hakkında söylenti çıkarma, iftirada bulunma, toplum önünde küçük düşürme gibi
kişiyi fiziksel ve ruhsal olarak etkileyebilecek eylemlerde bulunulmaktadır. Kişinin sağlığına, güvenilirliğine,
mesleki yeterliliğine saldırılmaktadır (Yücetürk, 2004:3).
1.4.6. Örgütsel Güven Eksikliğinin Örgüte Karşı Olumsuz Etkileri
İşgören güveninin olmamasının ya da eksik olmasının yarattığı en büyük olumsuzluk verimlilikteki
düşüştür. Güvensiz bir ortamda çalışan işgörenler, çalışmalarından ötürü fark edilmedikleri ya da övgü
almadıkları için sıkı çalışmaya gerek yokmuş gibi hissederler. Araştırmalar göstermektedir ki; örgüt
ortamında ve örgütsel ilişkilerde güven eksikliği örgütsel bağlılığın, insan ilişkilerinin, örgütsel performansın
düşmesine ve işgören moralinin ve ürün kalitesinin düşük seviyelere inmesine ayrıca bunlara bağlı olarak
işgören devamsızlığının ve devir oranının artmasına sebep olmaktadır. Bu bağlamda kendini ihanete
uğramış gibi hisseden işgören, hırsızlık ve işyerinde şiddete başvurma gibi zarar verici davranışlara
yönelecektir. Böyle bir ortamda, çok fazla stres ortaya çıkarken yenilik ve yaratıcılık ya çok az olacaktır ya
da hiç olmayacaktır (Zemke, 2000:80). “Müşteriler gibi işgörenler de güven duymadıkları şirketi terk ederler”
(Zemke, 2000:81). Bu açıdan bakıldığında, işgören güvenine sahip olmayan örgütler işgören bulma, seçme,
eğitme fonksiyonlarının yüksek maliyetlerini ve bu maliyetlerin tekrarlanmasını göze almak durumundadır.
İşgören bulma ve işe yerleştirme zaman alacağından daha önce de belirtildiği gibi verimlilik düşmeye devam
edecektir.
1.4.7. Örgütte Güven Ortamının Varlığının Olumlu Etkileri
Bir örgütte güven düzeyi yüksek ise, güven eksikliği olduğu zaman ortaya çıkan durumların tam
tersi söz konusudur. İşgörenler işe istekli olarak gelecektir. Çalışırken mutlu olacaklar ve bunu dışa
yansıtarak verimli hale geleceklerdir. Yaptıkları iş üzerinde yetki ve sorumluluk sahibi olmalarına izin
82
verildiği için işletmenin başarısı ve geleceği ile ilgileneceklerdir. Örgüt içindeki rolünü işgören tam olarak
kavrayacak ve bu rolde mükemmellik için çaba gösterecektir.
1.4.7.1. Artan Verimlilik
Verimlilik ve güven birbirini tamamlayan niteliktedir. Örgütsel güven kaybı örgütsel verimliliğin
düşmesine neden olmaktadır. İşgörenlerde örgüte karşı güven duygusunun var olması işin etkin ve etkili bir
şekilde yerine getirilmesini engelleyen tutum ve davranışları ortadan kaldırmakta böylece verimlilik söz
konusu olmaktadır (Nyhan, 2000:99). Örgütün büyüme ve gelişme hedeflerini gerçekleştirebilmesi için
değişime açık olması ve bu değişimi çalışanlarına benimsetmesi gerekmektedir. Ancak değişim belirsizlik
içermektedir. Dolayısıyla örgüte güven duymayan işgören değişeme karşı direnmekte ve değişimi
reddetmektedir. Güven duygusu işgörenlerin örgüte güvenmelerini sağlamakta, belirsizliği minimize
etmektedir. Böylece değişim dolayısıyla örgütsel verimlilik düşmemekte, örgütsel başarı devam etmektedir
(Zeffane & Connell, 2003:6). Örgütsel başarının bir diğer anahtarı, rekabet avantajına sahip olmaktır.
Rekabet avantajına sahip olmanın en önemli unsurlarından biri sürekli yüksek kalite sağlayabilmektir.
Yüksek kalitenin sağlanması ve sürdürülmesi güven düzeyi yüksek olan örgütlerde düşük olanlara göre çok
daha kolaydır (Sako, 1998:88).
1.4.7.2. Örgütsel Bağlılık
Örgütsel bağlılık kavramının literatürde farklı tanımlamaları yapılmıştır. Ancak en genel anlamıyla
örgütsel bağlılık, işgörenin örgütte kalma ve onun için gayret sarf etme arzusu ile örgütün amaç ve
değerlerini benimsemesidir (Balay, 2000:16). Yapılan araştırmalar güvenin örgütler ve takımlar için bir çok
olumlu sonuç içerdiğini göstermektedir. Güven ile şekillenen iş ilişkileri, işbirliği yaratmakta, çatışma oranını
düşürmekte ve örgüte olan bağlılığı arttırarak ayrılma eğilimini azaltmaktadır. Çalışma takımları arasında
güven duygusunun var olması sadece yüksek görev ve rol performansı, düşük stres, takım memnuniyeti ve
ilişkilerde bağlılık gibi gruba yönelik spesifik sonuçlar ortaya çıkarmaz; bunların yanında örgütsel bağlılığın
devamı ve yüksek oranda işgören tatmini gibi örgütün genelini etkileyen sonuçların da oluşmasını sağlar
(Costa, 2003:105). Örgütte etkinlik ancak örgüt içi aktörlerin güven duygusunun yarattığı olumlu bir iklim
içerisinde birlikte etkili bir şekilde çalışmaları ile mümkündür (Zeffane & Connell, 2003:4). Yüksek
düzeylerde güven, örgüt için işbirliği oranın yüksek olması, örgütsel vatandaşlık davranışının gelişmesi ve
performansın artış göstermesi gibi çok olumlu sonuçların ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Dirks &
Ferrin, 2001:456).
2. ÖRGÜTSEL GÜVEN FAKTÖRLERİNE İLİŞKİN BİR UYGULAMA
2.1 Çalışmanın Amacı, Kapsamı ve Yöntemi
Bu çalışmanın amacı, banka sektöründe çalışanların örgüte karşı güven düzeylerini ölçmek ve
örgütsel güvenin belirleyici faktörlerini ortaya koyarak, örgüt performansını etkileyen güven bileşenlerini
saptamaktır. Örgütsel güvenin belirleyici faktörleri belirleyerek, örgüt performansını etkileyen güven
bileşenlerinin ortaya konmasına yönelik yapılan bu çalışmanın kapsamını Gaziantep ilinde faaliyet gösteren
kamu ve özel kesim bankaları oluşturmaktadır. Bu bağlamda Gaziantep ilinde faaliyet gösteren yaklaşık 850
banka çalışanı araştırmanın ana kütlesini oluşturmakta olup, 850 çalışandan 163’ü ile anket yapılmıştır. Bu
çerçevede araştırmaya katılan banka çalışanları ana kütlenin %20’lik dilimini teşkil etmektedir.
Örgütsel güven düzeyi ve örgüt performansını etkileyen güven faktörlerinin belirlenmesine yönelik
bu çalışmada saha araştırması yapılmıştır. Veri toplama tekniği olarak anket yöntemi kullanılmıştır. Bu
çerçevede, örgütsel güven faktörlerinin belirlenmesine yönelik olarak 36 adet sorudan oluşan anket formu
hazırlanmıştır. Anket formunun hazırlanmasında Ronald C. Nyhan’ın “Changing the Paradigm: Trust and Its
Role in Public Sector Organizations”, adlı makalesinden yararlanılmıştır. Hazırlanan anket formundaki
soruların 6 tanesi çoktan seçmeli ve sosyo demografik verilerin elde edilmesine yönelik sorular olup, 30
tanesi ise örgüt için güven faktörlerinin saptanmasına yönelik likert tipi sorulardan oluşmaktadır. Hazırlanan
anket formları, 163 adet banka çalışanı ile yüz yüze görüşmek suretiyle cevaplandırılmıştır. Anket
formlarından elde edilen veriler, tek tek bilgisayara girilerek veri kütüğü oluşturulmuş ve elde edilen veriler
SPSS programına aktarılarak değerlendirmeye hazır hale getirilmiştir. Daha sonra değişkenlerin frekans
dağılımını almak, aralarında ilişki olan değişkenler arasında korelasyonlar oluşturmak, regresyon ve faktör
83
analizleri yapmak suretiyle istatistiki
değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
analizler
yapılmıştır.
Analizden
elde
edilen
bulgular
ise,
Araştırmanın kapsamını sadece Gaziantep ili banka çalışanları oluşturmaktadır. Ankete katılan
banka çalışanlarının anket formunda yer alan sorulara samimi ve doğru yanıt verdikleri dikkate alınarak
değerlendirme yapılmıştır. Yapılan araştırmada aşağıdaki hipotezlerin test edilmesi amaçlanmıştır:
H1: İşgörenlerin yaşı, eğitim durumu, çalışma süreleri ve örgütteki pozisyonları örgütsel güveni
etkileyen parametrelerdir.
H2: Yetkilendirme, örgütsel bağlılık, katılım ve olumlu geri bildirim örgütsel güveni etkileyen
faktörlerdir.
2.3 Araştırma Bulguların Analizi ve Değerlendirilmesi
İstatistiksel değerlendirmeler sonucunda elde edilen bulgular aşağıda değerlendirilmiştir:
Tablo - 3: Araştırma Örneklemine İlişkin Tanımlayıcı Veriler
1.Araştırmaya Katılan
Bankaların Dağılımı
2.Mülkiyet İtibari
ile Bankaların Dağılımı
İşgörenin
Eğitim Durumu
İşgörenlerin
Yaş Dağılımı
İşgörenlerin Çalıştıkları
Bölümler İtibari ile Dağılımı
İşgörenlerin İşletmedeki
Pozisyonları İtibari ile Dağılımı
İşgörenlerin Çalışma Süreleri
İtibari ile Dağılımı
Banka
Akbank
Finans Bank
Dışbank
Garanti Bankası
Yapı Kredi Bankası
HSBC
Halkbank
Şekerbank
N
Özel Bankalar
Kamu Bankaları
Lise
135
28
33
%
Banka
10,4 ZiraatBankası
20,9 Koç Bank
5,5 Türk Ekonomi Bankası
7,4 Anadolu Finans
4,3 Oyak Bank
16 Kuvety Türk
8,6 Vakıf Bank
0,6 TOPLAM
82,8
17,2 TOPLAM
20,2 Lisanüstü
Lisans
25 ve altı
117
24
71,8 TOPLAM
14,7 36-50
163 100
45 27,6
163
55
25
5
17
34
9
12
7
26
14
1
26-35 arası
Cari İşlemler
Krediler
Kambiyo
Güvenlik ve Temizlik
Hizmetleri
Bilgi İşlem
Alt Kademe Çalışan
94
46
12
7
57,7 TOPLAM
28,2 Pazarlama
7,4 Müşteri Temsilciliği
4,3 Muhasebe
10
3
10
6,1 TOPLAM
1,8
6,1 Üst Kademe Çalışan
Orta Kademe Çalışan
1 yıldan az
1-3 yıl
3-5 yıl
95
14
52
40
58,3 TOPLAM
8,6 5-10 yıl
31,9 10 yıldan fazla
24,5 TOPLAM
N
13
6
3
7
10
3
1
163
%
8
3,7
1,8
4,3
6,1
1,8
0,6
100
163 100
13
8
100
33,7
15,3
3,1
163 100
58 35,6
163
41
16
163
100
25,2
9,8
100
Araştırmaya katılan çalışanların çalışmakta olduğu bankalar itibari ile dağılımına bakıldığında;
yaklaşık %27’sinin özel finans kurumlarında, %56’sının özel ticari bankalarda çalıştığı, %17’sinin ise kamu
bankalarında çalıştığı tespit edilmiştir.
Araştırmaya katılan çalışanların eğitim durumları itibariyle dağılımına bakıldığında; yaklaşık %72’lik
çoğunluğun lisans öğrenimine sahip olduğu, öğrenim düzeyi lise olanların ağırlığının %20, lisansüstü
öğrenim lisansüstü öğrenim düzeyine sahip olanların ağırlığının %8 olduğu tespit edilmiştir.
84
Araştırmaya katılan bireylerin yaşlarına göre dağılımlarına bakıldığında; %58’lik çoğunluğun 26-35
yaş grubu arasında yer aldığı, 25 ve altı yaş grubu arasında yer alanların ağırlığının %15 olduğu, 36-50 yaş
grubunda olanların ağırlığının ise %28 olduğu saptanmıştır.
Araştırmaya katılan banka çalışanlarının çalıştıkları bölümler itibari ile dağılımı incelendiğinde;
%34’lük çoğunluğun bireysel veya kurumsal pazarlama departmanında çalıştığı, bunu sırasıyla cari işlemler
departmanı (%28), müşteri temsilciliği (%15), krediler (%7), güvenlik ve temizlik hizmetleri (%6), kambiyo
(%4), muhasebe (%3), bilgi işlem ve teknik hizmetler (%2) takip etmiştir.
Araştırmaya katılan çalışanların örgütteki pozisyonları itibari ile dağılımına bakıldığında; yaklaşık
%94’ünün orta ve üst kademe çalışan olduğu görülürken, alt kademe çalışanların ağırlığının sadece %6
olduğu tespit edilmiştir.
Çalışma süreleri baz alınarak çalışanlar arasındaki dağılım incelendiğinde; %41’nin üç yıldan daha
kısa süredir istihdam edildiği, 3-5 yıldır istihdam edilenlerin ağırlığının %25 olduğu, 5 yıldan uzun süredir
istihdam edilenlerin ağırlığının ise %35 olduğu saptanmıştır.
2.3.2. Örgütsel Güven ve İlişkin Değişkenlerin Analizi
Araştırmada kullanılan örgütsel değişkenlerin analizi için faktör analizi kullanılmıştır. Değişkenlerin,
örgütsel güvene ilişkin oluşturduğu faktörleri belirlemek için Temel Bileşenler Analizi ve faktör gruplarını
oluşturmak için Varimaks Rotasyon yöntemi kullanılmıştır.
Tablo 4: Örgütsel Güven ve İlişkin Değişkenlere Ait İstatistikler
Faktörler (ihtiva ettiği değişkenler)
F1: Örgütsel Güven (22, 23, 25, 26, 28, 29)
Ort. S.Sap. C.Alpha F1
3,46 0,84
0,839
1
F2: Verimlilik (31, 32, 33, 34, 35, 36)
3,52
0,80
0,804 0,53**
**
F2
F3
F5
1
F3: Olumlu Geri Bildirim (10, 11, 12, 13, 15, 17)
3,33
0,86
0,821 0,64 0,52**
F4: Yetkilendirme (10, 11, 12, 13, 15, 17)
F5: Örgütsel Bağlılık (7, 8, 14, 21, 30)
3,58
0,87
0,816 0,59** 0,49** 0,73**
0,76
**
3,44
F4
**
1
**
1
0,673 0,55 0,52 0,58 0,62**
1
Açıklanan Varyans : % 78 – (Temel Bileşenler Analizi; Varimaks Dönüştürmesi; KMO: 0,90Bartlett's Test of Sphericity (Approx. Chi-Square): 2026,357 – Sig. : 0.000) ; ** 0.01 seviyesinde anlamlı
(çift yönlü)
Bu şekilde, örgütsel güveni ölçmek için kullanılan değişkenler, aralarındaki ilişkiye bağlı olarak
sınıflandırılmış ve toplam olarak örgütsel güveni açıklayan beş faktör belirlenmiştir.
Yapılan faktör analizi sonucunda birinci faktörün toplam varyansın %46,195’ini, ikinci faktörün
%11,768’ini, üçüncü faktör %9,684’ünü, dördüncü faktör %6,823’ünü, beşinci faktörün ise toplam varyansın
%4,244’ünü açıkladığı görülmektedir. Bu beş faktör toplam varyansın % 78,714’ünü açıklanmaktadır.
Yapılan güvenirlik analiziyle; anket ile ölçülmek istenen ortak değeri, eşit olarak paylaşmayan
değişkenlerin belirlenip, analiz dışı bırakılarak ölçeğin iç tutarlılığının arttırılması amaçlanmaktadır.
Çalışmada bu amaçla faktör bazında değişkenlerin güvenirliliği araştırılmıştır. Araştırma hipotezlerini test
etmek için basit ve çoklu regresyon analizi kullanılmıştır.
Hipotez 1: İşgörenlerin demografik özellikleri ile örgütsel güven arasında pozitif bir ilişki vardır.
Banka çalışanlarının sosyo-demografik özellikleri ile örgüt içi güven arasındaki ilişkiyi incelemeye
yönelik olarak regresyon analizi yapılmış ve regresyon analizi sonucunda; yaş, öğrenim durumu ve çalışma
85
süresi gibi değişkenler ile örgüt içi güven arasında düşük düzeyde bir ilişki olduğu tespit edilmiştir
(R=0,121; F=0,015). Bu durum banka çalışanlarının sosyo-demografik özellikleri ile örgütsel güven arasında
anlamlı bir ilişkinin olmadığını ortaya koymaktadır. Analiz sonucunda standardize edilmiş regresyon
katsayısı ile regresyon katsayılarının anlamlılığı incelenmiş ve regresyon katsayısının, anlamlılık kat
sayısından düşük olduğu belirlenmiştir.
Hipotez 2: Yetkilendirme, örgütsel bağlılık, katılım ve olumlu geri bildirim ile örgütsel güven
arasında anlamlı bir ilişki vardır.
Tablo - 5’te örgütsel güven ile katılım ve olumlu geri bildirim, yetkilendirme, örgütsel bağlılık
arasındaki ilişkiyi inceleyen regresyon analizi sonuçları verilmiştir. Buna göre model anlamlı olup
(F=47,393, R=0.687) örgütsel güven ile katılım ve olumlu geri bildirim, yetkilendirme, örgütsel bağlılık
arasında pozitif bir ilişki bulunmuştur. Bir başka deyişle, katılım ve olumlu geri bildirim ve yetkilendirme
sağlandıkça, örgütsel bağlılık oluştukça örgütsel güven artacaktır. Bu durum katılım ve olumlu geri bildirimin,
yetkilendirmenin ve örgütsel bağlılığın örgütsel güveni etkileyen parametreler olduğunu ortaya koymaktadır.
Tablo 5: Örgütsel Güveni Belirleyen Faktörlere İlişkin Regresyon Analizi
ß
0,785
0,371
0,181
0,23
Değişkenler
Sabit
Katılım ve Olumlu geri Bildirim
Yetkilendirme
Örgütsel Bağlılık
Bağımlı Değişken: Örgütsel Güven
R = 0,687
R2 = 0,472
F = 47,393
Standart Hata
0,24
0,084
0,087
0,084
Beta
t
3,272
4,402
2,093
2,741
0,382
0,188
0,208
Sig.
0,001
0
0,038
0,007
p = ,000
Örgütsel güven ve ilişkilendirilen faktörler arasında yapılan korelasyon analizi sonuçları Tablo-4’te
verilmektedir. Buna göre “örgütsel güven” ve ilişkili faktörler arasındaki ilişkiler aşağıdaki (şekil-3) gibi
modellendirilebilir.
Yetkilendirme
r =0,597
Kararlara
Katılım
r =0,641
ÖRGÜTSEL
GÜVEN
r = 0,550
ÖRGÜTSEL
BAĞLILIK
r =0,641
Geri
Bildirim
r =0,527
VERİMLİLİK
Şekil 3: Araştırma Bulgularına Göre Neden ve Sonuçları Açısından Örgütsel Güven Modeli
Yapılan araştırma sonucunda elde edilen bulgulara dayalı olarak yukarıdaki model oluşturulmuş ve
oluşturulan bu modele göre, banka çalışanların karar alma süreçlerine katılımının, yine banka çalışanlarının
kendi alanları ile ilgili olarak yetkilendirilmesinin ve çalışanların göstermiş oldukları performans üzerinden
geri bildirime tabi tutulmasının örgüt içerisindeki güveni arttırdığı, örgüt içerisindeki güven düzeyinin artışına
bağlı olarak da çalışanlarının örgüte bağlılığının arttığı ve örgüt performansının yükseldiği ortaya çıkmıştır.
86
3. SONUÇ
Güven kavramı hem sosyoloji, hem psikoloji, hem de yönetim bilimlerinde son yıllarda sık sık
tartışılan konular içerisinde yer almıştır. Bu durum, güven olgusunun gerek toplumsal ilişkilerde gerekse
örgüt içi ilişkilerde fark edilen öneminden kaynaklanmaktadır. Örgütlerde faaliyetlerin sürekliliği ve verimliliği
esas olduğu için örgütün üstün performansı ve başarısında örgüt içi güven duygusu daha fazla önem
kazanmıştır.
Günümüzde amaçlarına ulaşmayı hedef edinen ve sürdürülebilir başarıyı benimseyen örgütler;
değişime açık, nitelikli, örgüt misyon ve vizyonunu gerçekleştirmek için üstün performans gösteren, örgüte
bağlı bir işgücünün örgütsel verimliliğin artmasında kritik bir öneme sahip olduğunun bilincindedir. Bu
çerçevede, örgütsel verimliliğin ve örgütsel bağlığın oluşmasındaki en önemli unsur örgütsel güvendir. Bir
örgüt, işgörenlerini karar alma süreçlerine dahil ederek, sorumluluk ve yetki alanlarını genişletip, kendi
kontrol alanlarını oluşturarak, çift yönlü bilgi akışı ile etkin bir iletişim sağlayarak, işgörenlerde örgüte karşı
güven duygusu geliştirebilir. Böylece, örgüt içinde yeniliğe açık, motivasyonu ve morali yüksek, görev ve rol
performansı üstün işgörenlerle, örgütsel çatışma ve stres düzeyi minimize edilerek örgütsel verimlilik ve
başarı sürekli hale getirilebilir.
Bu bağlamda, banka sektöründe çalışanların örgüte karşı güven düzeylerini ölçmek ve örgütsel
güven faktörlerini ortaya koyarak, örgüt performansını etkileyen güven bileşenlerini saptamak amacıyla
Gaziantep’te bankacılık sektöründe çalışanlar üzerinde bir araştırma yapılmış ve araştırmadan elde edilen
bulguların değerlendirilmesi ile aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:
Örgütsel performansı etkileyen faktörlerin neler olduğuna yönelik olarak yapılan araştırmadan elde
edilen verilerin faktör analizi, basit ve çoklu regresyon analizleri ve korelasyon analizi sonucunda örgütsel
güven ile verimlilik arasında; yetkilendirme ile verimlik arasında; katılım, olumlu geri bildirim ile verimlilik
arasında; örgütsel bağlılık ile verimlik arasında önemli bir ilişki bulunmuştur. Elde edilen bu bulguların
değerlendirilmesi sonucunda örgütsel güvenin, katılım ve olumlu geri bildirimin, yetkilendirmenin, örgütsel
bağlılığın, örgüt performansını etkileyen faktörler olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Yapılan araştırma sonucunda elde edilen bulgulara dayalı olarak bir model oluşturulmuş ve
oluşturulan modelde şu etkileşim ortaya çıkmıştır: Banka çalışanların karar alma süreçlerine katılımının,
yine banka çalışanlarının kendi alanları ile ilgili olarak yetkilendirilmesinin ve çalışanların göstermiş oldukları
performans üzerinden geri bildirime tabi tutulmasının örgüt içerisindeki güveni arttırdığı, örgüt içerisindeki
güven düzeyinin artışına bağlı olarak da çalışanlarının örgüte bağlılığının arttığı ve örgüt performansının
yükseldiği sonucuna ulaşılmıştır.
KAYNAKLAR
1.
ALESINA, A., E. Ferrara. (2000). “The Determinants of Trust”. NBER (National Bureau of
Economic Research) Working Paper Series. Working Paper 7621. U.K.
2.
BACHMANN, R. (2003). “Trust and Power as Means of Co-ordinating the Internal
Relations of the Organization - A Conceptual Framework”. In B. Nooteboom, & F. Six (eds.), Trust Process
in Organizations: Emprical Studies of Determinants and The Process of Trust Development. E.Elgar
Publishing. U.S.A.. pp. 58-73.
3.
BALAY, Refik. (2000). Örgütsel Bağlılık. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
4.
BUTLER, J.K. (1991). “ Toward Understanding and Measuring Trust: Evoluation of a
Conditions of Trust Inventory”. Journal of Management, 17, pp. 643-663.
5.
COSTA, A. C., R. A. Roe, T. Taillieu. (2001). “Trust within teams: The relation with
performance effectiveness”. European Journal Of Work And Organızatıonal Psychology, 10 (3), pp. 225–
244.
6.
COSTA, A.C. (2003). “Understanding the nature and ancedents of trust within work teams”.
In B. Nooteboom, & F. Six (eds.), Trust Process in Organizations: Emprical Studies of Determinants and
The Process of Trust Development. E.Elgar Publishing. U.S.A. pp. 105-124.
7.
CAUDRON, Shari. (2003). “Rebuilding Employee Trust”. Workforce Management. Vol. 82,
Issue 11, p.124.
8.
ÇINAR, Fusün.
(1999) “Organizasyonlarda Çağdaş Bir Yaklaşım: Yetkilendirme
(Empowerment)”. Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 1-2, Bahar / Yaz Dönemi, Mayıs.
87
9.
DEDEHAYIR, Handan. (2002). “Performans Yönetimi Ne İşe Yarar?”. Kaynak Dergisi,
Ekim-Aralık, s:12.
10.
DELHEY, Jan ve Kenneth Newton. (2003). “Who Trusts?”. European Societies, 5 (2): pp.
93–137.
11.
DEMİRCAN N. (2003). “Örgütsel Güven Kavrami: Nedenleri Ve Sonuçları”. Celal Bayar
Universitesi Dergisi, Cilt 10, sayı 2.
12.
DIRKS, T.K., D.L. Ferrin. (2001). “The Role of Trust in Organizational Setting”.
Organization Science, 12: pp. 450-467.
13.
ERDOĞMUŞ, Nihat, Özgür Doğan. “Örgütsel Değişimler ve Yeni Kariyer
Yaklaşımları”.http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=247 03.01.2005.
14.
FARRELL, Mark A. (2003). “The effect of downsizing on market orientation: themediating
roles of trust and commitment”. Journal Of Strategıc Marketıng, 11, pp. 55–74.
15.
HALİS, Muhsin. (2004). “Yönetici ve Çalışanlar Arasındaki Güven Açısından Lider
Davranışları”. 1. Aile İşletmeleri Kongresi. İstanbul. 17-18 Nisan 2004. ss. 295-306.
16.
HARDY, Cynthia ve diğerleri.
(1998). “Distinguishing Trust and Power in
Interorganizational Relations:Forms and Façades of Trust”. In C.Lane, & R.Bachmann (eds.), Trust within
and between Organizations: Conceptual Issues and Emprical Applications. Oxford University Press. pp. 6487.
17.
HARTOG, Deanne den. (2003). “Trusting Others in Organizations: leaders, management
and co-workers”. In B. Nooteboom, & F. Six (eds.), Trust Process in Organizations: Emprical Studies of
Determinants and The Process of Trust Development. E.Elgar Publishing. U.S.A. pp. 125-145.
18.
HATTORI R., A., T. Lapidus. (2004). “Collaboration, trust and innovative change”. Journal
of Change Management,Vol. 4, No. 2, , June. pp. 97–104
19.
HOSMER, L.T. (1995). “Trust: the connecting link between organizational theory and
philosophical ethics”. Academy of Management Review, 20, pp.379-403.
20.
JOHNSON, Devon, K. Grayson.
(2003). “Cognitive and affective trust in service
relationships”. Journal of Business Research 2, 3-3, pp. 1-8.
21.
KAMER, Meltem. (2001). Örgütsel Güven, Örgütsel Bağlılık Ve Örgütsel Vatandaşlık
Davranışlarına Etkileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi. İstanbul.
22.
KEELER, Jeff. (1999). Gaining the trust of your employees. Human Resource Magazine, 3,
pp. 9-15.
23.
KINNEY, J. A. (1995) Violence at Work. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
24.
KIPNIS, David. (1996). “Trust and Technology”. In R. M. Kramer, & T. R. Tyler (eds.),
Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research. Thousand Oaks, CA: Sage. pp. 39-50.
25.
KOÇEL, Tamer. (2001). İşletme Yöneticiliği. İstanbul: Beta Yayıncılık
26.
KRAMER, M. Roderick. (1996). “Divergent Realities and Convergent Disappointments in
the Hierarhic Relation”. In R. M. Kramer, & T. R. Tyler (eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory
And Research. Thousand Oaks, CA: Sage. pp. 216-245.
27.
LANE, C. (1998). “Theories and Issues In The Study of Trust”. In C.Lane, & R.Bachmann
(eds.), Trust within and between Organizations: Conceptual Issues and Emprical Applications. Oxford
University Press. pp.1-31.
28.
LAZARIC, Nathalie.
(2003). “Trust Building Inside the Epistemic Community: An
Investigation With An Emprical Case Study”. In B. Nooteboom, & F. Six (eds.), Trust Process in
Organizations: Emprical Studies of Determinants and The Process of Trust Development. E.Elgar
Publishing. U.S.A.. pp. 147-167.
29.
LEE, S.H. (2004). “Understanding Employee Trust, Commitment, and Innovative Behavior
in the Public Sector: An Empirical Study”. Korea Association for Public Administration.. pp. 1-32.
30.
LEWICKI, Roy J., B.B. Bunker. (1996). “Developing and Maintaining Trust in Work
Relationships”. In R. M. Kramer, & T. R. Tyler (eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And
Research. Thousand Oaks, CA: Sage. pp. 114-139.
31.
MADZAR, Svjetlana. (2001). “Subordinates' Information Inquiry: Exploring The Effect Of
Perceived Leadership Style And Individual Differences“. Journal of Occupational & Organizational
Psychology. Vol. 74, Issue 2, p.224
32.
MAYER, R.C., J.H. Davis ve F.D.Schoorman. (1995). “An Invegrative Model of
Organizational Trust”. Academy of Management Review, 20 (3), pp. 703-734.
88
33.
McALLISTER, D.J. (1995). “Affect and Cognition-Based Trust as Foundations for
Interpersonal Cooperation in Organizations”. Academy of Management Journal. 38 (1), pp.24-59.
34.
MEYERSON, D., K. E Weick, R. M Kramer. (1996). “Swift trust and temporary groups”. In
R. M. Kramer, & T. R. Tyler (eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research Thousand
Oaks, CA: Sage. pp. 166-195.
35.
NOOTEBOOM, Bart. (2003). “The Trust Process”. In B. Nooteboom, & F. Six (eds.), Trust
Process in Organizations: Emprical Studies of Determinants and The Process of Trust Development.
E.Elgar Publishing. U.S.A. pp.16-35.
36.
NYHAN, R. C., (2000). “Changing the paradigm: Trust and its role in public sector
organizations.” The American Review of Public Administration , 30, pp. 87- 109.
37.
ÖZBEK, Ferhat. (2004). “İnsan İlişkilerinde Güvenin Yeri ve Önemi”. Endüstri İlişkileri Ve
İnsan Kaynakları Dergisi, cilt:6/1.
38.
PERKS, Helen., S.V. Halliday. (2003). “Sources, Signs and Signalling for Fast Trust
Creation in Organisational Relationships”. European Management Journal, Vol. 21, No. 3, pp. 338–350.
39.
PORTA, L.R. ve diğerleri. (1996) “ Trust in Large Organizations”. NBER (National Bureau
of Economic Research) Working Paper Series. Working Paper 5864. U.K.
40.
RADEMAKERS, M. F. L. (2000). “Agents of trust: business associations in agri-food supply
systems”. International Food and Agribusiness Management Review, 3, pp. 139–153.
41.
SAKO, Mari. (1998). “Does Trust Improve Business Performance?”. In C.Lane, &
R.Bachmann
(eds.), Trust within and between Organizations: Conceptual Issues and Emprical
Applications. Oxford University Press. London. pp.88-117.
42.
SHEPPARD, B.H., M. Tuchinsky. (1996). “Micro- OB and the Network Organization”. In R.
M. Kramer, & T. R. Tyler (eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research. Thousand
Oaks, CA: Sage. pp. 140-163.
43.
SITKIN, B. Sim, D. Stickel. (1996). “The Dynamics of Distrust in an Era of Quality”. In R. M.
Kramer, & T. R. Tyler (eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research. Thousand Oaks,
CA: Sage. pp. 196-215.
44.
SIX, Frederique. (2003). “The Dynamics of Trust and Trouble”. In B. Nooteboom, & F. Six
(eds.), Trust Process in Organizations: Emprical Studies of Determinants and The Process of Trust
Development. E.Elgar Publishing. U.S.A.. pp.196-222.
45.
SIX Frédérique.
“Integrity and Trustworthiness: similarities and differences”.
http://www.fernunihagen.de/POLALLG/EGPA/Ljubljana/papers/Six.pdf. 25-12-2004 pp.1-27.
46.
SOLOMON, Robert C., F. Flores. (2001). Güven Yaratmak. MESS Yayınları. İstanbul.
47.
SYDOW, Jörg. (1998). “ Understanding the Costitution of Interorganizational Trust”. In
C.Lane, & R.Bachmann (eds.), Trust within and between Organizations: Conceptual Issues and Emprical
Applications. Oxford University Press. pp. 31-62. London.
48.
SZTOMPKA, Piotr. (1999). Trust: A Sociological Theory. London: Cambridge University
Press.
49.
ŞİMŞEK, Savaş ve Alptekin Taşçı. (2004). “Örgütlerde "Güven" Konsepti Ve Emniyet
Örgütü’nde Güven Modellerinin Değerlendirilmesi”. Polis Dergisi, S:34, ss.1-8.
50.
TAN, Hwee Hoon and Christy S.F. Tan. (2000). “Toward The Differentiation of Trust in
Supervisor and Trust İn Organisations”. Genetic, Social and General Pshychology Monographs. Vol.126,
Issue 2, p.241.
51.
TÜRKMEN,
İsmail.
“Toplam
Kalite
Yönetiminde
Etik”.
http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2001/agustos/tkyetik.htm 06.01.2005.
52.
WHITENER, Ellen M. (1997). “The Impact Of Human Resource Actıvıtıes On Employee
Trust”. Human Resource Management Review, Volume 7, Number 4, pp. 389-404.
53.
YOUNG, L. ve K. Daniel. (2003). “Affectual trust in the workplace”. Int. J. of Human
Resource Management, 14:1, February, pp.139–155.
54.
YÜCETÜRK, Elif. “Örgütlerde Durdurulamayan Yıldırma Uygulamaları”.
http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226. 04.01.2005.
55.
ZEFFANE, R., J.Connell. (2003). “Trust and HRM in the New Millennium”. Int. J. of
Human Resource Management, 14:1 February, pp. 3–11.
56.
ZEMKE, Ronald. (2000). “Can You Manage Trust?”. Training. 37, pp. 76-83.
89
57.
ZUCKER, G. Lynne ve diğerleri. (1996). “Collaboration Structure and Information
Dilemmas in Biotechnology”. In R. M. Kramer, & T. R. Tyler (eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of
Theory And Research. Thousand Oaks, CA: Sage. pp.90-113.
FRUIT SYMBOLISM REFLECTED IN
RELIGIOUS ARCHITECTURE IN TURKISH CULTURE
R.Eser GÜLTEKİN, Associate Prof.
Restoration Expert, Architect, Art Historian, Lecturer and Staff Member of Fine Arts
Faculty, Dokuz Eylül University, Izmir/TURKEY
ABSTRACT
Fruits have always been thought of as the egg of the world and thus brought about various
implications in that they contain seeds in them. For example, they have sometimes represented
immortality, at times happiness and abundance. Turks have historically considered fruits symbols
of abundance such as figs, grapes, olives, melon, water melon, mulberry, pomegranate, wheat
spikes, date etc., which have been used as motifs in Anatolia in handwoven items, stitchings,
embroideries, stone and metal works, ceramics, pots and terra-cottas.
Fruit symbols which express abundance and fertilitiy and which Anatolian craftmen could
therefore hardly give up were reflected in the interiors in ways of living, in other words, in
architecture as well. In doing so, Turks also emphasised fruit patterns that they believe are symbols
of abundance and fertilitiy. These patterns appear before us as plaster decoration, wall pictures,
marble relief, chasings, tile decorations and wood chippings.
Keywords: Turkish Culture, Religious Architecture, Fruit Symbolism
INTRODUCTION
Fruits have always been thought of as the egg of the world and thus brought about various
implications in that they contain seeds in them. For example, they have sometimes represented
90
immortality, at times happiness and abundance. The feature they lead to such comments stems
from the fact that there are food stuffs with seeds in them, since seeds are a reproductive element
protected by the fruits. In other words, they can maintain offspring in successive generations. Some
fruits have multitude of seeds or reproductive kernels, which when burried into soil enable the
parental plant to reproduce its next generation. This phenomenon equally applies to human beings
as well74.
FRUIT SYMBOLISM IN TURKISH CULTURE
Turks have historically considered fruits symbols of abundance such as figs, grapes, olives,
melon, water melon, mulberry, pomegranate, wheat spikes, date etc., which have been used as
motifs in Anatolia in handwoven items, stitchings, embroideries, stone and metal works, ceramics,
pots and terra-cottas.
Pomegranate encountered in almost all aspects of Anatolian culture as a symbol signifies
abundance and fertility. Pomegranate symbolism is associated with that of fruits with multiple
seeds in them, as it is believed to be composed of potentially endless offsprings75. In this
connection, pomegranate has long been a symbol of abundance and continuously succeeding
generations. In holy books such as Torah, Bible and Koran in which the Creator is said to have
provided people with blessings, pomegranate is one of those fruits mentioned in particular. In this
sense, every seed in a pomegranate is sufistically supposed to represent a human being or his or her
related existence. Seeds of pomegranate is in mystical sense believed to have spread all around the
world thence universe76.
Fig has religious implications as well as symbolising abundance and fertility due to
multitude of seeds in it. Fig differs from all other fruits in respect that its leaves are religiously
assumed to have covered genital organs of Adam and Eve, and it grows fruits without blooming
which suggests Virgin Mary. Again, a legend mentions that all trees on earth voted for fig tree to
govern themself. Fig tree is thought of as symbol of immortality as well, because of its being a tree
of science rather than its great longevity as it is believed that it is only science that lives and lets
live eternally77.
Anatolian grape-growing and vinery is a cultural and agricultural process with which Turks
have been dealing since antiquity. The word “üzüm” in Turkish, meaning grape dates back to
Uigurs’ era. It symbolises abundance, fertility and plentifulness of appearent cosmos78.
Turks first learned about date palm from their neighbouring people, Sughds. This fruit was
initially called kurma, or korma then transformed into the present form, hurma in Turkish.
Anatolian Turks used the name “hurma” as well79. Hurma believed to be among trees unique to
paradise in Islam represents immortal living bridging between death and life. Seed of hurma was
identified with Alif, alpha-synonymous letter in Arabic alphabet as it is long and only, representing
divine reality and pure ethics80.
Olive and its tree have for centuries been a sign for peace, abundance and power but in
religious sense for salvation from sins. Following the alleged Noah flood, the fact that a dove
brought Noah a branch of olive tree has long been commented as retransformation of every evil
74
N. Ersoy, Semboller ve Yorumları, İstanbul, 2000, p.388.
See; M. Erbek, Çatalhöyük’den Günümüze Anadolu Motifleri, Ankara, 2002, p.48.
76
See; N. Ersoy, op.cit., p.388-390.
77
See; N. Ersoy, op.cit., p.379.
78
B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, Vol. 2, Ankara, 2000, p.325-330.
79
See; B. Ögel, op.cit., p.298-299.
80
B.Oğuz, Mezar Taşında Simgeleşen İnançlar, İstanbul, 1983, p.24-31.
75
91
into peace and serenity. Olive tree is supposed to be have been devoted to Mohammed, the Prophet
of Muslims and to universal humanity, and to have been the mainstay of the world. Adoption of
olive tree as a symbol of abundance comes from people utilising its almost every piece, from its
wood to fruits, oil and seeds81.
The most beneficial produce, wheat grows out of the soil and reproduces itself, returning
there. Consequently, it has become a symbol of rebirth and reincarnation. Wheat has mostly been
identified with womb of woman and that of soil as well82.
Mulberry tree used to be precious not only as a fruit but also in growing silk worms, with
Turkish culture of clothing and dressing being related to mulberry tree. Almost all silk roads from
China to west passed along or intersected on their territories. One can thus say easily that silk
culture began in Turks in earlier times. Huns and Gokturks also paid great importance to mulberry
tree, using its wood and fibers for making paper and banknotes83.
Turks regarded such fruits as melon and water-melon to be symbols of abundance, harvest
and fertilitiy in the sense that they include numerous seeds in them. Ripeness of melon represented
human maturation and wisdom. The word “kavun” long known to by Turks stems from kagun in
Turkic languages84. Uigurs were considered fathers and leaders of growing melon and watermelon. Having developed water-melon agriculture in central Asia, Turks brought it along Asiatic
steps to Anatolia85.
REFLECTION OF FRUIT SYMBOLISM
IN RELIGIOUS ARCHITECTURE IN TURKISH CULTURE
Fruit symbols which express abundance and fertilitiy and which Anatolian craftmen could
therefore hardly give up were reflected in the interiors in ways of living, in other words, in
architecture as well. Turks reflected various daily visions on walls, enabling their cultural wealth to
be exhibited and handed down to following generations. In doing so, they also emphasised fruit
patterns that they believe are symbols of abundance and fertilitiy. These patterns appear before us
as plaster decoration, wall pictures, marble relief, chasings, tile decorations and wood chippings.
Fruit patterns used as a symbol of abundance by Turks can be grouped for decorative purposes in
religious architecture as the following headings:
1.Chasing
2. Plaster
3. Stone and marble
4. Tile
5. and wood-chipping decorations
1. Chasing Decorations
Human communities have long established their ways of living, social relations, rituals and
ceremonies, and various visions on walls through different media, allowing them to be handed
down to later generations. Chasing works which could be applied on wooden or plastered surfaces
can emerge occasionally as wall or ceiling paintings. Wall paintings are those made on dried
81
83
84
85
82
92
plaster by mixing earth dyes with glue and water. Chasings, unlike frescos, are more superficial
because they are applied on dry plastered surfaces.
Following the second half of 18th century, chasing works developed as a new style-painting
in the capital city, Istanbul. Early wall paintings are those placed between baroque and rococo
decorations on the upper sections or narrow strips encircling around the ceiling skirts above. Such
patterns as flower pots, lowers in vases and fruit baskets are naturalistically drawn and painted in
niches made with dyes, covering all walls. Chasings developed in a regular chronology in İstanbul
while in Anatolia any regional or historical developments were not recorded. In most mosques can
be seen chasing decorations made by local handcraft masters all over Anatolia86. There is such a
chasing work, a pomegrante tree similar to that in the Mosque Kırkoluk, Darkale on harim walls of
Candaroğlu İsmail Bey Mosque (855/1451), Küre-i Hadid Village87.
On the Harim walls and around the skirt of the dome in the Mosque Emre Village (154748), Kula, there are still-life paintings as well as landscape, house and mosque descriptions, where
date tree, water melon and similar fruit patterns are also seen88.
Wheats, olives and pomegranates were descriptively painted in the form of a bundle tied on
their stalks as if bowknotted and hung from the skirt of the dome between the arches of the
fountain on the basement of the Mosque Şadırvanaltı (1046 / 1637-38)89, Izmir.
A symbol of abundance, a date tree lies on the left side of the mosque decription, on the
west harim wall of Eski Camii (1188/1774-75), a mosque Bogaziçi , Baklan in Denizli90.
In the mosque, Hızırbey (1206/1791-92)91, Soma, one of the examples of Turkish
architecture in the period of westernisation appear chasing fruit patterns, symbol of abundance as a
wall painting. Such fruits decorations are mostly concentrated in the late comers’ place, harim and
women’s mahfil.
On the upper section of the description of mosque in the west portico of the late comers’
place is found a still-life composed of figs, pomegranate, apple, pear etc., which is confined to a
frame with S and C curves around it. Moreover, pear, apple and pomegranate are described as fruit
decorations on the lower part of moucharabieh extending like a balcony into the late comers’ place.
On the upper part of the mihrab niche on the south wall of harim, a still-life patterns on right and
left are described with fruits such as grapes, figs, apples, pomegranates and a cut-on water-melon.
86
See; R. Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1976, p.140.; R. Arık, “Camide Resim”,
Türkiyemiz, Vol. 14, İstanbul, 1974, p.2-9.
87
See for figures; E. Eser, “Küre-i Hadid Köyü’nde Candaroğlu İsmail Bey Camii”, Vakıflar Dergisi, Vol:
XXVI, Ankara, 1997, p.248, ill. 18,19.
88
See for figures; R. Bozer, “Kula-Emre Köyünde Resimli Bir Cami”, Türkiyemiz, Vol. 53, İstanbul, 1987,
p.17,19.
89
E. Çelebi, Seyahatname (Türkçeleştiren: Z. Danışman), Vol:IX, İstanbul, 1935, p.93 ve Vol:XIII, İstanbul,
1971, p.83 ; M. Aktepe, İzmir Yazıları (Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller), İzmir, 2003, p.87.
90
See; Ş.Çakmak, Denizli İlindeki Türk Anıtları, (Institute of Social Sciences, Ege University, Department of
Archeology and History of Art. Unpublished Thesis of Master of Science), İzmir, 1991, p.28-45, fig.74.
91
R. Arık, Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami, Ankara, 1973, p.7. ;
E. Yavi, “Soma Hızır Paşa Camii”, Antik Dekor Dergisi, Vol.32, İstanbul, 1995, p.127-130.
93
Photo1
In the upper section of the low row windows on the right and left of mihrab, C and S –
curved composition on which naturalistically decorated flowers exist are embroidered with fig,
pomegranate and quince patterns. There are also fruit motifs on the east side of the minbar’s outer
surface. Inside a decoration where columns exist on both sides on the east wall on the mahfil floor
is a broad fruit bowl located on a platform in which pomegranate, grape, peach, quince motifs are
seen.
One uncut and the other sliced, two water-melons are pictured in the bowl on the four stays
on the left of upper row window in the east of the South harim wall in Savranköy Mosque
(1213/1798-99), Çivril, Denizli. On each slice are knives, but slices and knives in it are clumsily
described as if made by an inexperienced painter92.
In the mosque, Tekke Camii (late 18th century- early 19th century) Baklan, date palms are
described with chasing technique on the harim walls93.
In the mosque Çarşı Camii (1217/1802-03), Yazır in Acıpayam, pomegranate, apple, pear
and grape motifs are pictured on the broad bowles located on the supports each in some of the
panels on the west harim walls. In the middle of the west walls lie fruit descriptions such as water
melon, apples, and pomegranates, pictured among flowers and plants in nature94.
The mosque, Kılcızade Mehmet Ağa (restored in 1811), Bademli, Ödemiş, is known for its
landscape and still-life pictures on which fruit patterns are also observed95.
The mihrab of the mosque, Hacı Mehmet Ağa (1248/1832-33), Çeşme, is embroidered with
branches intermingled with one another and grape clusters as well as curtain patterns made of
plaster96.
92
See; Ş. Çakmak, op.cit., p.46-54, fig.100.
See; Ş. Çakmak, op.cit., p.99-102, fig. 241-242.
94
See; Ş. Çakmak, op.cit., p.62-71, fig.137, 147, 148, 149.
95
İ. Kuyulu, “Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş)/İzmir”, Vakıflar Dergisi XXIV, Ankara, 1994,
p.147-158.
96
J.Yıldırım, Çeşme’deki Türk-İslam Eserleri, (Institute of Social Sciences, Ege University, Department of
Archeology and History of Art. Unpublished Thesis of Graduation), İzmir, 1998. p.10-13, fig.11.
93
94
In the west Anatolia rich in wall paintings, many examples of wall paintings are seen in the
mosques built in the second half of 19th century. On the upper part of the South wall, in the harim
section of the mosque Kırkoluk (1224/1846, first restoration), Darkale in Soma, a pomagranate tree
out of a vase is described with its fruits.
There are a variety of descriptions on the arch ornament on facades in the last comers’ place
of the Mosque Damgacı (1872), Soma97. Casing decoration of grape leaves and clusters can be
seen from the beginning of the arch to the corners.
Photo2
Veins of the leaves are definitively described. Fruits such as grapes, pears and pomegranate
are described on a broad bowl in the baroque - style cartridges resembling raised reliefs formed
with S and C curves on the concave cornice.
In the mosque, Belenardıç Köyü (1300/1884), Güney, Denizli, there are date palms pictured
around a Kaaba description on the south harim wall98.
97
See for figures; İ. Kuyulu, “Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatı’ndan Yeni Bir Örnek: Soma Damgacı Camii”,
Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi IV, İzmir, 1988, sheet XXI, fig:10, ill. XXII, fig:11, 12.
98
See; Ş. Çakmak, op.cit., p.88-94, fig.215.
95
Photo3
2. Decorations in Plaster
Soft and easy to shape in every sort of design, plaster of Paris became a primary decorative
element used in interior decoration of mosques. Plaster decorations in mosques are formed with
moulding technique and details engraved on the moulded plasters.
Because plaster is not a durable material, it is mostly used interiorly rather than on exterior
surfaces of the buildings exposed to weathering effects. Where fruit-pattern plaster decorations
exist is wall surfaces, mihrab, windows, column heads, interior dome and mahfil. Fruit-patterns,
symbols of abundance, in the mosque called Hisar Camii (1006/1597-98)99, İzmir are in harim as
plaster decorations, on which there is a horizontal band composed of grapes and grapevine leaves.
Again grapes clusters in the basket extend outwardly under the triangle ornament on facade formed
by S and C – curved branches crowning the upper mihrap. There are grape clusters and branches
with S and C curves inside the plastered cartidges on the right and left sides of the lower section of
women mahfil extending to harim. Where is just beneath the mahfil, the upper covering of harim
entrance in the middle is evidently seen, in which there is a garland of grapes and grapevine leaves
encircling the ceiling center made up of conglomerated oval flower and meandering patterns.
99
See for dating;. H. Gültekin, İzmir Tarihi, İzmir, 1952, p.56; P.Tuğlacı, Osmanlı Şehirleri,
İstanbul, 1985, p.183
96
Photo4
In the Mosque Kestanepazarı (1079/1663)100 in Izmir, plaster decorations are in the form of
grape clusters and branches encircling five-corner star in the middle of a round cartridge on the
center of the dome covering the unit of the entrance in the late comers’ place. There is a pattern of
grapes and flowers in the fruit basket on the lower part of triangle ornament on facade formed by S
and C - curved branches and flowers crowning the upper section of mihrab.
In the Mosque Kemeraltı (17th century) in Izmir, fruit patterns of plaster decorations are in
harim, on the upper section of the mihrap over the arched windows, on the embedded capitals, on
the dome, and on the below ceiling of the mahfil where the entrance is located.
In the harim is seen a horizontal decoration of grapes and grapevine leaves on the upper
part of mihrap. On the upper there is a composition crowning the upper part of the ovally-arched
high row windows composed of grape clusters and grapevine leaves. On the half-embedded
capitals are fruits such as promegranate, grapes and walnuts. The interior surface of the dome is
divided into panels and inner parts of oval medallions filled with fruit and plant reliefs as still-life
patterns.
In the middle of each panel in the dome seperated into horizontal and vertical casettes in the
forms of squares or rectangles exists a circular or oval medallion. Circular medallions are
embroidered with plaster-relief stars, and oval ones with fruit and plant patterns such as still-life
grape and grapevine leaves quite popular at the time. Just on the below surface of the women’s
mahfil over the harim, there is a plaster navel composed of grape clusters, grapevine leaves and
flowers in a way to form concentric circles.
3. Stone Decorations
Fruit patterns used for symbol of abundance in decorations by Turks are often encountered
in mosques and on tomb stones as reliefs placed on marbles.
In Birgi Ulu Camii (712/1312-13)101, there is a relief of a pomegranate tree on the keystone
of the arch on the east portal. In addition, on right and left corners of the window arch in the south
facade lie plant decorations of grape clusters and grapevine leaves.
In Hisar Camii, İzmir, there are fig patterns in the basket placed in S and C - curved
branches of the marble banister made in relief with open work of the minbar There are also
100
101
See; H.Gültekin, op.cit., İzmir, 1952, p.56 ; İzmir İl Yıllığı, p.297.
See; R.H.Ünal, “Ulu Cami”, Birgi Tarihi,Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara, 2001, p.79.
97
pomegranate and fig patterns both in the middle of the section of baseboard and of garland motifs
in the right and left lateral surfaces of the marble minbar.
Photo5
Tomb Stones are of great importance in that they could transfer to our modern age beliefs,
ideas, esthetic, values, art and craft mentality and ways of living of the times when they were
made. There are variety of composition of date palm, pomegranates, figs, grapes and grapevine
leaves in bowles or independently made in relief on the head and foot stones of the tomb marble.
All such descriptions not only give an esthetic appearance to the stones but also have symbolic
implications, since decorations on tomb stones are believed to bridge between life and the other
world as a cosmos of symbols. In no other arts could life and death be described in the way tomb
stones reflect proximity of life to death102. Among the related examples are in the cemeteries of
Foça Osmanlı, Kuşadası Adalızade, İzmir Kokluca, Agora (Photo.6), Güzelbahçe and Emir Sultan.
Photo6
102
E.Daş, “Foça Osmanlı Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları ve Ölüm / Yaşam İlişkisi Üzerine Düşünceler”, Foça
Üzerine Yazılar, İzmir, 1998, p.28. ; E. Daş, “Kuşadası’nda Süslemeli Mezar Taşları”, Geçmişten Geleceğe
Kuşadası, İzmir, 2001, p.193-200.
98
4. Tile Decorations
There are a few examples of fruit motif, a symbol of abundance in tile decorations, among
which can be seen pomegranate and grape patterns on İznik wall tiles from 16th century. For
instance, they are exhibited on tiles on the portico and mahfil floor, east wall of İstanbul Rüstem
Paşa Camii (1561)103, on the mahfil floor of Sultan Ahmet Camii (1617)104 as stylised pomegranate
motifs, in mihrab of Bursa Yeşil Camii (1419)105, İstanbul Eyüp Sultan Türbesi (1458)106, İbrahim
Ağa Camii (1590), and Ayasofya Library as grape patterns.
5.Wood-Chipping Decorations
Pomegranate patterns used to represent abundance in wood-chipped descriptions can be
seen as the two motifs on the wooden banisters arranged symetrically to lead up to mahfil and the
three ones on the left and right each on the upper section of the entrance to minbar in Soma
Hızırbey Camii.
Photo7
Discussion and Result
Fruit patterns such as grape, pomegranate, figs, melon, water melon, wheat spikes with
107
seeds in them used for abundance and fertility by Turks are among those to represent fertility,
abundance and life tree dating back to antiquity. These fruit motifs appear as chasing, plaster
decoration, stone works, tile works and wood-chipping decorations on walls in architecture.
Chasing decorations which survive today inform us on arts and crafts mentality of the times
when they were created, indicating the process of development in Turkish arts. Earliest examples
are those seen in İstanbul, the capital city of Ottoman Empire, following the second half of 18th
103
O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, p.217.
See; O. Aslanapa, op.cit., p.334.
105
106
107
See for some beliefs about seeds; M. N. Mascetti, İçimizdeki Tanrıça,Kadınlığın Mitolojisi,
(Türkçeleştiren: B. Çorakçı), İstanbul, 1990, p.204-205.
104
99
century. Except for some examples of chasing wall works which also spread elsewhere in the
Empire soon, they can hardly reflect a definitive development line in the same way as in the
capital, İstanbul. It was thanks to the social classes, Ayan and Eşraf which gained power and
influence during the period of imperial expansion, the era of Selim III, that this painting art became
popular across the Empire. In the second half of 18th century, Ayans not only had a great
domination over other social strata where they lived but gained power in the state administration as
well. Therefore, the social classes, Ayan and Eşraf who wished to lead a life in the same way as in
the capital tried to adjust themselves to new developments in İstanbul108.
In west Anatolia rich in chasing decorations are found many related examples made in the
first half of 19th century but in the second half western influence increased gradually, and
techniques and themes changed as well, when wall paintings were predominantly oil paintings.
Fruit motifs used for abundance and fertility in Turkish arts and crafts, were also used as
plaster decorations in religious architecture. Earliest plaster decorations created in the Seljuki era
are nowhere else but in imperial palaces.
In the periods of Beylics and early Ottoman following the Seljuki era, however, (14th and
15th centuries) plaster decorations were widely used in religious architecture, especially in
mosques. Although such decorations made of plaster were rarely seen in the classic Ottoman
architecture, they were again increasingly applied to both religious and secular buildings after 18th
century named westernisation period, that is Tulip Period (Lale Devri) when relationships with
western countries developed109.
It dates back to Central Asian cultures that floral motifs were used as decoration elements
on stone works. It must have been caused by Islam banning figures that floral decorations were
primarily chosen in Turkish arts and crafts. Floral decorations which became arabesque and
complicated forms in Seljuki and Beylics periods were described more realistically following the
Tulip Period. In Ottoman era, there were also fruit motifs used and made in reliefs symbolising
abundance fertility.
Tile works progressed in parallel to ceramics in Ottomans, with Iznik becoming the center
of tile arts. Those square, triangle, hexagon, rectangle tiles in Turqoise blue, black, cobalt blue and
green made in Iznik were used in Bursa most. Fruit motifs were hardly used as abundance symbol,
while pomegranade and grape patterns can be found in tiles.
In the secular and religious examples of old Turkish settements, fruit patterns also appear in
the forms of wooden chipping decorations.
LIST OF PHOTOS
Photo 1- Fruit patterns of chasing on South harim wall of the Mosque, Hızırbey, Soma.
Photo 2- A detail from arch pendentive of the late comers’ place in the Mosque
Damgacı, Soma
Photo 3- An example of a chasing decoration on cornice moulding of the late comers’
place in the Mosque, Damgacı, Soma.
Photo 4- A detail from a balcony extension into the harim of the women’s mahfil, the
Mosque Hisar, İzmir.
Photo 5- A detail from the marble balustrade made with open work in the minbar of the
Mosque, Hisar, İzmir.
Photo 6- Relief marble grave stone embroidered with branches of grapevine and grapes,
108
109
See; R.Arık, op.cit., p.51.
See; L.Bulut, “İzmir Camileri’nde Alçı Süsleme”, Sanat Tarihi Dergisi, Vol. VIII, İzmir, 1996, p.1-10.
100
Agora,İzmir.
Photo 7- Wooden chipped pomegranade on the banister of the stair in the women’s
mahfil, the Mosque Hızır Bey, Soma.
BIBLIOGRAPHY
İzmir Yazıları (Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller), İzmir, 2003.
Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1976.
“Camide Resim”, Türkiyemiz, Vol. 14, İstanbul, 1974.
Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap
Cami, Ankara, 1973.
ASLANAPA, O. Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986.
BOZER, R.
“Kula-Emre Köyünde Resimli Bir Cami”, Türkiyemiz, Vol. 53, İstanbul,
1987.
BULUT, L.
“İzmir Camileri’nde Alçı Süsleme”, Sanat Tarihi Dergisi, Vol. VIII, İzmir,
1996.
Seyahatname (Türkçeleştiren: Z. Danışman), Vol:IX, İstanbul, 1935.
ÇELEBİ, E.
ÇAKMAK, Ş. Denizli İlindeki Türk Anıtları, (Institute of Social Sciences, Ege University,
Department of Archeology and History of Art. Unpublished Thesis of Master
of Science), İzmir, 1991.
DAŞ, E.
“Kuşadası’nda Süslemeli Mezar Taşları”, Geçmişten Geleceğe Kuşadası,
İzmir, 2001.
DAŞ, E.
“Foça Osmanlı Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları ve Ölüm / Yaşam İlişkisi
Üzerine Düşünceler”, Foça Üzerine Yazılar, İzmir, 1998.
Çatalhöyük’den Günümüze Anadolu Motifleri, Ankara, 2002.
ERBEK, M.
Semboller ve Yorumları, İstanbul, 2000.
ERSOY, N.
ESER, E.
“Küre-i Hadid Köyü’nde Candaroğlu İsmail Bey Camii”, Vakıflar Dergisi,
Vol: XXVI, Ankara, 1997.
GÜLTEKİN, H. İzmir Tarihi, İzmir, 1952.
KUYULU, İ. “Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş)/İzmir”, Vakıflar Dergisi
XXIV, Ankara, 1994.
KUYULU, İ. “Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatı’ndan Yeni Bir Örnek: Soma Damgacı
Camii”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi IV, İzmir, 1988.
MASCETTI, N. M. İçimizdeki Tanrıça,Kadınlığın Mitolojisi, (Türkçeleştiren: B. Çorakçı),
İstanbul, 1990.
OĞUZ, B.
Mezar Taşında Simgeleşen İnançlar, İstanbul, 1983.
Türk Kültür Tarihine Giriş, Vol. 2, Ankara, 2000.
ÖGEL, B.
TUĞLACI, P. Osmanlı Şehirleri,İstanbul, 1985.
ÜNAL, H. R., “Ulu Cami”, Birgi Tarihi,Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara, 2001.
YAVİ, E.
“Soma Hızır Paşa Camii”, Antik Dekor Dergisi, Vol.32, İstanbul, 1995.
YILDIRIM, J. Çeşme’deki Türk-İslam Eserleri, (Institute of Social Sciences, Ege
University, Department of Archeology and History of Art. Unpublished
Thesis of Graduation), İzmir, 1998.
AKTEPE, M.
ARIK, R.
ARIK, R.,
ARIK, R.
101
ÒÛØÊÛ ÒÓÓÐÀ ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛÊ ÑÀßÑÀÒ – ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛÊ +ÑÚÚÍÚÍ
ÍÅÃÈÇÃÈ ÔÀÊÒÎÐÓ
Ýê.è.ä., ïðîô. Àòûøîâ Ê.À. Àñïèðàíò ÊÀÓ Ìîëäîêóëîâà Á.Æ.
Àçûðêû ó÷óðäà Êûðãûçñòàí ú÷úí ýù íåãèçãè ìèëäåò ýêîíîìèêàíû àð æàêòàí =íúêòúðúú ýù
áàøêû ìàñåëåãå àéëàíóóäà. Àë ýìè áàçàð ýêîíîìèêàñûíà =òúú øàðòûíäà êàëêòûí æàøîî øàðòûí
æàêøûðòóó, òàáûëãàñûí æîãîðóëàòóó ú÷úí =íäúðúøòúí ñîëãóíäàøûí òîêòîòóï, ýêîíîìèêàëûê =ñúøòú
êàìñûç êûëóó òàëàï êûëûíàò.
Ýêîíîìèêàëûê =ñúøòúí ìàñåëåëåðè àð áèð ÷àðáàëûê ñèñòåìàëàðäàãû ýêîíîìèêàëûê
=íúêòúðúúíúí òåîðèÿñûíäà æàíà ïðàêòèêàñûíäà íåãèçãè îðóíäó ýýëåï êåëãåí. Ýêîíîìèêàëûê =ñúøê=
áèð æàêòóó àíûêòàìà áåðúú ìúìêúí ýìåñ. Êýý áèð îêóìóøòóóëàðäûí áåðãåí àíûêòàìàñû áîþí÷à
«ýêîíîìèêàëûê =ñúø – áåëãèëúú óáàêûò è÷èíäåãè êîîìäóê ïðîäóêòóíóí ñàíäûê æàíà ñàïàòòûê
=ñúøú».110 Àë ýìè áàøêàëàðûíûí àíûêòàìàñû áîþí÷à «ýêîíîìèêàëûê =ñúø-òîâàð =íäúðúúíúí æàíà
êûçìàò ê=ðñ=òúúíúí ê=ë=ìúíúí æûë è÷èíäå ê=á=éúúñú».111 Îøîíäîé ýëå ìûêòû ýêîíîìèñòòåð Êýìïáåëë
Ð. Ìàêêîíåë æàíà Ñòýíëè Ë. Áðþëàðäûí áåðãåí àíûêòàìàñû áîþí÷à «ýêîíîìèêàëûê =ñúø –
ïðîäóêòóíóí æàëïû ê=ë=ìúí ê=ï =íäúðúú ìúìêúí÷úëúãú – áóë ðåñóðñòàðäûí ñóðîî òàëàáûíà æàíà
òåõíèêàëûê ïðîãðåññòèí =ñúøúíúí æûéûíòûãûíà æàðàøà áîëîò».112 Àë ýìè Ï.Ñàìóýëüñîí æàíà
Â.Íîðäõàóñ áîëñî «ýêîíîìèêàëûê =ñúø – óëóòòóê äúù ïðîäóêòóíóí ïîòåíöèàëäóó, ðåàëäóó =ñúøú æàíà
=ëê=íúí ýêîíîìèêàëûê êóáàòòóëóãóíóí =ñúøú».113
Æîãîðóäà áåëãèëåíãåíäåðäèí áààðûí æûéûíòûêòàï êåëèï, ýêîíîìèêàëûê =ñúøê= ò=ì=íêúä=é 2
àíûêòàìà áåðñåê áîëîò: -Ýêîíîìèêàëûê =ñúø – áåëãèëúú óáàêûò è÷èíäåãè òîâà =íäúðúúíúí æàíà
êûçìàò ê=ðñ=òúúíúí ê=á=éúøú.
-Ýêîíîìèêàëûê =ñúø – êîîìäóê ïðîäóêòóíóí ñàíäûê æàíà ñàïàòòûê =ñúøú, êàëêòûí
êèðåøåñèíèí ðåàëäóó =ñúøú, ýêîíîìèêàíûí ìúìêúí÷úëúãúíúí àðáûøû æàíà =ëê=íúí ýêîíîìèêàëûê
êóáàòòóëóãóíóí, àòààíäàøòûê ïîçèöèÿñûíûí =íúãúøú. Ýêîíîìèêàëûê =ñúøòúí ðîëó æàíà îðäó
æ=íúíä= =ò= ýëå ê=ïò=ã=í ìàêàëàëàð æàçûëûï, èçèëä==ë=ð æúðãúçúëã=í, îøîíîé ýëå ýêîíîìèêàëûê
òåîðèÿäà íåãèçãè îðóíäó ýêîíîìèêàëûê =ñúø ýýëåéò. Ýêîíîìèêàëûê =ñúø àð áèð ìàìëåêåòòèí íåãèçãè
ìàêñàòû æàíà àð òàðàïòóó ýêîíîìèêàëûê, ñàÿñèé, ñîöèàëäûê æàíà áàøêà ìàñåëåëåðäè ÷å÷úúã= æàðäàì
áåðåò:
-ýêîíîìèêàëûê =ñúø =ëê=íúí ýêîíîìèêàëûê =íúãúú äåùãýýëèí àíûêòàéò;
-úçãúëòúêñúç ýêîíîìèêàëûê =ñúø æàøîî äåùãýýëäèí æîãîðó áîëóøóíà ê=ì=ê ê=ðñ=ò=ò;
-ðåñóðñòàðäûí ÷åêòåëúú ïðîáëåìàñûíûí ÷å÷èëèøèí æåùèëäåòåò;
-ìàòåðèàëäûê æåòèøêåíäèêòèí æàíà æàëïû êèðåøåíèí äåùãýýëèíèí æîãîðóëîîñóíóí íåãèçè
áîëóï ñàíàëàò;
-ñîöèàëäûê ïðîáëåìàëàðäû ÷å÷úúã= æàðäàì áåðåò.
Äåìåê, ýêîíîìèêàëûê =ñúø áîëáîñî êîîì =íúêï=éò. Êûðãûçñòàíäàãû ýêîíîìèêàëûê =ñúøòúí
æàêûð÷ûëûêêà òèéãèçãåí òààñèðèí ó÷óðóíäà Áúòêúë Äúéí=ëúê Áàíê èçèëäåãåí ýëå. Èçèëä==íúí
æûéûíòûãû áîþí÷à, ýãåðäå æûëäûê ýêîíîìèêàëûê =ñúø 2 %òè òúçñ=, æàêûð÷ûëûê 10 æûëäûí è÷èíäå
40,9%êå àçàÿò, àë ýìè æûëäûê =ñúø 4%òè òúçñ=, æàêûð÷ûëûê óøóë ýëå ì==í=òò= 30%êå ò=ì=íä=éò äåï
àéòûëãàí. Áðîê 1996-2000-æûëäàðäûí àðàëûãûíäà è÷êè äúù ïðîäóêòóíóí =ñúøú 5,5%òè òúçã=íäúãúí=
êàðàáàñòàí, æàêûð÷ûëûê êûñêàðãàí ýìåñ, àë 2000-2001-æûëäà ãàíà êûñêàðà áàøòàãàí.
Êûðãûçñòàíäà 2001-2003-æûëäà æàêûð÷ûëûêòû æîþó Óëóòòóê Ñòðàòåãèÿñû èøòåï æàòàò, àíûí
æîþëóøó ú÷úí ýêîíîìèêàëûê =ñúø áîëóøó çàðûë. Ýêîíîìèêàëûê =ñúøòúí äèíàìèêàñûíà æàíà
äåùãýýëòíå áèð êàí÷à =ç àëäûí÷à áàéëàíûøêàí ôàêòîðëîð òààñèð ýòåò. Ýêîíîìèêàëûê =ñúø ìåíåí
êàìñûç áîëóó ú÷úí àð áèð ôàêòîðëîðäó òàëäûï, àëàðäû òóóðà =íúêòúðúú êåðåê. Ýêîíîìèêàëûê =ñúøê=
ýù àëäû ìåíåí ò=ì=íêú ôàêòîðëîð òààñèð ýòåò: òûøêû ýêîíîìèêàëûê ñàÿñàò, ýêñïîðòòóí =ñúøú, òûøêû
êàðûç, ýêîíîìèêàëûê ñèñòåìàíûí òèáè, àòààíäàøòûê, áþäæåòòèí äåôèöèòè æ.á.
110
Курс экономической теории / Под общей редакцией проф. М.Н.Чепурина, проф. Е.А.Киселевой. Киров, АСА, 1995 с.57.
Стенлейк Дж.Ф. Экономикс. М., Республика, 1994 с. 408
Макконел Кэмпбелл Р., Брю Стенли Л. Экономикс, т.1. М.:Республика, 1993 с.44
113
Самуэльсон П., Нордхаус В. Экономикс, М, 1993, с.130
111
112
102
Àë ýìè À.Êðþãåðäèí èçèëä==ë=ðúíúí íåãèçèíäå ò=ì=íêúä=é æûéûíòûê ÷ûãàðûëãàí:
ýêñïîðòòîí òúøê=í êèðåøåíèí =ñúø òåìïè 1%êå =ññ=, óëóòòóê äúù ïðîäóêòóíóí =ñúø òåìïè áîëæîë
ìåíåí 0,11%êå =ñ=ò.114 Îøîíäóêòàí àð áèð =ëê= òûøêû ýêîíîìèêàëûê ñàÿñàòûí, àíûí è÷èíäå ýêñïîðòòó
=íúêòúðúúñú òàëàï êûëûíàò. Äæåðàëüä Ñêàëëè áàçàð ýêîíîìèêàñûíûí øàðòûíäàãû 115 =ëê=íú èçèëäåï,
ò=ì=íêúä=é æûéûíòûêêà êåëãåí: ñàÿñèé æàêòàí ýðêèí =ëê=ë=ð, ýðêèíäèãè ÷åêòåëãåí =ëê=ë=ðã=
ñàëûøòûðìàëóó 3 ýñå áàò =íúã=ò.115 Îøîíäóêòàí ýðêèí ñîîäà æúðãúçúú ñòðàòåãèÿñûí òàíäàï àëûï,
òûøêû ýêîíîìèêàëûê ñàÿñàòòû òóóðà æúðãúçúú ýù áàøêû ìàñåëåíèí áèðè. Ðåñïóáëèêàäàãû 1990-2001æûëäàðäàãû íåãèçãè ýêîíîìèêàëûê ê=ðñ=òêú÷ò=ðäúí àáàëûíà òîêòîëî êåòåëè (1-òàáëèöàíû êàðàùûç).
1-òàáëèöà
Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí ýêîíîìèêàëûê íåãèçãè ê=ðñ=òêú÷ò=ðúíúí èíäåêñè (ìóðäàãû æûëãà %
ìåíåí)
È÷êè äúù ïðîäóêò
+í=ð æàé ïðîäóêòóñó
Àéûë ÷àðáà ïðîäóêòóñó
1990
106,1
99,4
101,3
1995
94,6
82,2
98,0
1996
107,1
103,9
115,3
1997
109,9
139,7
112,2
1998
102,1
105,3
102,9
1999
103,7
95,7
108,2
2000
105.4
106,0
102,6
2001
105,3
105,4
106,8
Òàáëèöàäà ê=ðúíúï òóðãàíäàé àêûðêû æûëäàðû =í=ð æàé òàðìàãûíäà, àéûë ÷àðáà òàðìàãûíäà
äåëå áåëãèëúú =ë÷=ìä=ãú =ñúú áàéêàëãàí, áèðîê áóë =ñúú áààëàðûí =ñúúñúíúí íåãèçèíäå êåëèï ÷ûêêàí,
àë ýìè ïðîäóêöèÿ =íäúðúúíúí ê=ë=ìú äàãû ýëå áèð òîï ò=ì=í äåùãýýëäå.
Áóãà êàðàáàñòàí Êûðãûçñòàí ÊÌØ =ëê=ë=ðúíúí è÷èíäå áèðèí÷èëåðäåí ÂÒÎãî ìú÷= áîëóï
êèðèøè, óëóòòóê âàëþòà – ñîìäó êèðãèçúú, òûøêû ñîîäàíû ëèáåðàëäàøòûðóó, èíâåñòèöèÿëàðäû
òàðòóó, æàíà áàøêà àð êàíäàé èøòåðäè æúðãúçúï æàòàò. Òûøêû ýêîíîìèêàëûê ðåôîðìàíûí íåãèçèíäå
àð êàíäàé æàùû ìûéçàìäàð, óêàçäàð êàáûë àëûíûï, èéãèëèêòúú æúç=ãú àøûðûëóóäà. Òûøêû
ýêîíîìèêàëûê áàéëàíûø – àçûð ýêîíîìèêàíû =íúêòúðúúíúí àêòèâäúú ýëåìåíòèíå àéëàíäû.
Êûðãûçñòàí ýðêèí ñîîäà ýêîíîìèêàñûíà ýý, áóë áîëñî ðåñïóáëèêàäàãû ê=ïò=ã=í èøêàíà, óþìäàðãà
òûøêû áàçàðãà êàòûøóóñóíà òîëóê =á=ëã= òúçúï æàòàò.
Ê=ïò=ã=í òàæðûéáàëàðäûí íåãèçèíäå ýêîíîìèêàëûê =ñúøòúí íåãèçãè ôàêòîðó ýêñïîðòòó
ê=á=éòúú ýêåíäèãè ý÷àêòàí ýëå äàëèëäåíãåí. Êûðãûçñòàíäûí òîâàð æúãúðòúúñúí= æàíà ýêñïîðòòóí
àáàëûíà òîêòîëî êåòåëè (2-òàáëèöàíû êàðàùûç).
2-òàáëèöà
Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí òîâàð æúãúðòúú äèíàìèêàñû (ìëí.äîëëàð ìåíåí)
Òîâàð æúãúðòúú
1991
377,4
1995
931,2
1996
1343,1
1997
1313,1
1998
1355,1
1999
1053,5
2000
1059,1
2001
943,4
2002
971,1
Ýêñïîðò
185,6
408,9
505,4
603,8
513,6
453,8
504,5
476,1
438,3
Èìïîðò
191,8
522,3
837,7
709,3
841,5
599,7
554,6
467,2
532,8
Ñàëüäî
-6.2
-113,4
-332,3
-105,5
-327,9
-145,9
-50,1
-8,9
-94,5
2-òàáëèöàäà ê=ðñ=òúëã=íä=é àêûðêû 12 æûëäà ðåñïóáëèêàäàãû òîâàð æúãúðòúúíúí ê=ë=ìú ú÷
ýñåãå àðáûï, áèðîê àêûðêû æûëäàðû ýêñïîðòòóí ê=ë=ìú àçàéóóäà. Áóë íåãèçèíåí Êóìò=ðä=ãú àëòûíäûí
ýêñïîðòóíóí àçàéóóñóíà òûãûç áàéëàíûøòóó. Ýêñïåðòòåðäèí ýñåïò==ë=ðú áîþí÷à ýãåðäå Êûðãûçñòàíäà
ýêñïîðòòóí ê=ë=ìú æûë ñàéûí 10%êå æîãîðóëàñà, ýêîíîìèêàíûí =íúãúúñú äà òóðóêòóó =ñúøê= æåòèï,
æàêûð÷ûëûê êûéëà æîþëàò. Áèðîê Êûðãûçñòàíäà àêûðêû æûëäàðû êýý áèð ñåáåïòåðãå áàéëàíûøòóó
òîâàð æúãúðòúúíúí ê=ë=ìú êûñêàðóóäà. Ýãåìåíäúúëúêòúí àëãà÷êû æûëäàðû Êûðãûçñòàíäûí òîâàð
æúãúðòúúñúíúí äýýðëèê 80%è ÊÌØ =ëê=ë=ðúí= òóóðà êåëãåí, àë ýìè 1997-æûëäàí áàøòàï àëûñêû ÷åò
=ëê=ë=ð ìåíåí áîëãîí òîâàð æúãúðòúúíúí ê=ë=ìú æîãîðóëàãàí (3-òàáëèöàíû êàðàùûç).
114
115
Krueger Anne. Foreing Trade Regions and Economic Development Liberalization Attemts and Consegnenus. New York, 1978
Journal of Political Economy. 1998, June p.652
103
3-òàáëèöà
Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí òîâàð æúãúðòúúñúíúí ñòðóêòóðàñû (% ìåíåí)
1992
80,1
19,9
ÊÌØ =ëê=ë=ðú
ÊÌØäàí áàøêà =ëê=ë=ð
1993
72,3
27,7
1994
65,8
34,2
1995
66,9
33,1
1996
65,5
34,5
1997
45,1
54,9
1998
49,5
50,5
1999
42
58
2000
47,8
52,2
Æîãîðóäàãû òàáëèöàäàí ê=ðúíúï òóðãàíäàé àêûðêû æûëäàðû Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí òîâàð
æúãúðòúúñúíúí ñòðóêòóðàñûíäà ÊÌØ =ëê=ë=ðúíúí úëúøú êàéðàäàí ê=á=é= áàøòàãàí. Íåãèçãè
=í=êò=ðúáúç Ðîññèÿ, Êàçàêñòàí, +çáåêñòàí. Áóë ú÷ =ëê=íúí æàëïû òîâàð æúãúðòúúä=ãú úëúøú äýýðëèê
40%òè òúç=ò, ñåáåáè áèðèí÷èäåí ãåîãðàôèÿëûê æàêûíäûãû, ìóðäàòàí áåðêè áàéëàíûøû, ñàÿñèé
àáàëûíûí îêøîøòóãó æàíà áàøêà ôàêòîðëîðäóí íåãèçèíäå Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñû áóë =ëê=ë=ð ìåíåí
àð êàíäàé áàãûòòàðäà êûçìàòòàøûï êåëå æàòàò. Áèðîê àêûðêû æûëäàðäàãû Êàçàêñòàí, +çáåêñòàí
=ëê=ë=ðúíúí êûðãûç òîâàðëàðûíà êîéãîí àð êàíäàé ÷åêò==ë=ðú, áàæû òîñêîîëäóêòàðû æàíà
òåððèòîðèÿñûíà êèðãåí ìàøèíàëàðäàí êîøóì÷à ò=ë==ë=ðäú àëóó æàíà áàøêà òåðñ ê=ðúíúøò=ðäúí
íåãèçèíäå, áóë =ëê=ë=ð ìåíåí áîëãîí òîâàð æúãúðòúú êåñêèí êûñêàðãàí. Ìóíóí íàòûéæàñûíäà
Êûðãûçñòàíäûí Ðîññèÿãà æ=í=òúëúú÷ú ýêñïîðòóíóí ê=ë=ìú äà êûñêàðóóäà. Áóë òîñêîîëäóêòàð =ëê=ë=ð
àðàñûíäà òúçúëã=í àð êàíäàé ýðêèí ñîîäà æ=íúíä=ãú êåëèøèìäåðäè ÷åòêå êàãûï æàòàò, îøîíäóêòàí
Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñû ìàìëåêåòòèê äåùãýýëäå áóë ìàñåëåíè ÷å÷èï, àð êàíäàé ñúéë=øúúë=ðäú æúðãúçúï,
ìàêûëäàøóóëàðäû òúçúøú çàðûë. Îøîíäî ãàíà Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí ýêñïîðòóíóí ê=á=éúøúí=
øàðò òúçúëì=ê÷ú, àë ýìè ýêñïîðòòóí úëúøú ê=á=éñ=, àíäà ýêîíîìèêàñûíûí =ñúøúí= òîëóê æîë à÷ûëàò.
Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí òûøêû ñîîäà æúãúðòúúñúíä= ÊÌØäàí áàøêà =ëê=ë=ð 58-60%òè
òúçã=í. Áóë =ëê=ë=ðäúí è÷èíäå Òúðêêèÿ =çã=÷= îðóíãà ýý. Áèç òúðê ýëäåðè ìåíåí òàðûõûáûç,
ìàäàíèÿòûáûç, ýêîíîìèêàëûê àáàëûáûçäûí îêøîøòóãó æàíà ãåîãðàôèÿëûê æàêûíäûãûáûç, áóë =ëê=
ìåíåí òîâàð æúãúðòúúáúçã= æàêøû øàðò òúç=ò.
Êûðãûçñòàí ìåíåí Òúðêèÿíûí òîâàð æúãúðòúúñú 1996-1998-æûëäàðäàãû óáàêûòòà àÿáàé
æîãðóëàãàí, áèðîê àêûðêû æûëäàðû áóë =ëê= ìåíåí áîëãîí òîâàð æúãúðòúú êýý áèð ñåáåïòåðãå
áàéëàíûøòóó ò=ì=íä=ï êåòêåí. Êûðãûç Ðåñïóáëèêàñûíûí æàëïû òîâàð æúãúðòúúñúíä= Òúðêèÿíûí
úëúøú 1997-æûëû 3,9% áîëñî, 1999-æûëû 2,6 %êå êûñêàðãàí. 2000-æûëû òîâàð æúãúðòúú 7,1
ìëí.äîëëàðãà ê=á=éúï, 34 ìëí. äîëëàðäû òúçã=í, áèðîê 2001-æûëû òîâàð æúãúðòúúíúí ê=ë=ìú 29,5
ìëí.äîëëàðäû òúçã=í (4-òàáëèöàíû êàðàùûç).
4-òàáëèöà
Êûðãûçñòàí ìåíåí Òúðêèÿíûí òîâàð æúãúðòúúñúíúí äèíàìèêàñû (ìëí.äîëëàð ìåíåí)
Òîâàð æúãúðòúú
Ýêñïîðò
Èìïîðò
Ñàëüäî
1995-æ.
46,1
3,3
38,4
-35,1
1996-æ.
52,8
5,2
47,6
-42,4
1997-æ.
51,7
7,9
44,8
-36,9
1998-æ
44,8
7,4
37,4
-30
1999-æ.
27,7
4,6
23,1
-18,5
2000-æ.
34,0
7,2
26,8
-19,6
2001-æ.
29,5
13,7
15,8
-2,1
Æîãîðóäàãû òàáëèöàäàí ê=ðúíúï òóðãàíäàé áóë ýêè =ëê=íúí òîâàð æúãúðòúúñúíúí ñàëüäîñó òåðñ
àáàëäà, áèðîê áóë ê=ðñ=òêú÷ áèð òîï æàêøûðãàí, ñåáåáè, Òúðêèÿãà ýêñïîðòòîëóó÷ó òîâàðëàðäûí ñàíû
ê=á=éúúä=, áàøêà÷à àéòêàíäà àêûðêû æûëäàðû ýêñïîðòòóí ê=ë=ìú äýýðëèê ýêè ýñåãå ê=á=éã=í.
Òúðêèÿãà íåãèçèíåí ñûðüå ýêñïîðòòîëîò äà, áóë æàëïû ýêñïîðòòóí 60%èí òúç=ò (5-òàáëèöàíû êàðàùûç).
5-òàáëèöà
Êûðãûçñòàíäàí Òúðêèÿãà ýêñïîðòòîëóó÷ó òîâàðëàðäûí íåãèçãè ñòàòüÿëàðû
Áàðäûãû
À.è.ïàõòà
Àâèîêåðîñèí
1998
Ìèù
äîëë
7370,6
2578,7
534,7
%
100
34,9
7,2
1999
Ìèù
äîëë
4606,3
1027,8
387,8
%
100
22,3
8,4
2000
Ìèù
äîëë
7178,3
837,7
188,7
%
100
11,7
2,6
2001
Ìèù
äîëë
13772,0
407,3
697,0
%
100
2,9
5,1
104
Æúíä=í èéðèëãåí æèï
Êîëäîíóëãàí àâòîìîáèë
êàëãàíäàðû
610,5
--3646,7
8,2
--49,7
270,6
972,8
1947,2
5,8
21,1
42,2
--1011,8
5140,1
--14,1
71,6
--489,3
12178,4
--3,5
88,5
Æîãîðóäàãû òàáëèöàäàí ê=ðýíýï òóðãàíäàé ýêñïîðòòóí ê=ë=ìú àêûðêû æûëäàðû ê=á=éã=í,
áèðîê ïàõòà ýêñïîðòòîî êåñêèí êûñêàðóóäà, 2001-æûëû 1998-æûëãà ñàëûøòûðìàëóó ïàõòà 2
ìëí.äîëëàðãà àç ýêñïîðòòîëãîí. Àë ýìè æúíä=í èéðèëãåí æèï òàêûð ýëå ýêñïîðòòîëáîé êàëãàí.
Êûðãûçñòàí ìåíåí Òúðêèÿíûí èìïîðòóíóí ñòðóêòóðàñûí òàëäàé êåëñåê, Òúðêèÿäàí áèçãå íåãèçèíåí
êèéèì-êå÷å, áóò êèéèì, ãåíåðàòîðëîð, êàãàç æàíà êàðòîí èìïîðòòîëîò (6-òàáëèöàíû êàðàùûç).
6-òàáëèöà
Êûðãûçñòàíãà Òúðêèÿäàí èìïîðòòîëóó÷ó òîâàðëàðäûí íåãèçãè ñòàòüÿëàðû
1998
Áàðäûãû
À.è.ñàìûí, æóó÷ó êàðàæàòòàð
Ìèù.
äîëëàð
37384,0
1032,1
Êèéèì-êå÷å
Áóò êèéèì
Êàãàç æàíà êàðòîí
êàëãàíäàðû
1908,9
--849,2
33593,8
1999
%
100
2,8
Ìèù.
äîëëàð
23067,8
1132,7
5,1
--2,2
89,9
1222,2
228,5
343,5
20140,9
2000
%
100
4,9
Ìèù.
äîëëàð
26760,6
747,8
5,3
0,9
1,5
87,4
2044,0
607,8
326,7
23034,3
2001
%
100
2,8
Ìèù.
äîëëàð
15772,2
691,3
%
100
4,4
7,6
2,3
1,2
86,1
2317,1
430,0
171,6
12162,2
14,?
2,7
1,1
77,1
Èìïîðòòóí äåùãýýëè 2001-æûëû êåñêèí êûñêàðãàí, áàøêà÷à àéòêàíäà, äýýðëèê 11 ìëí.äîëëàðãà
àç òîâàð èìïîðòòîëãîí, áóë íåãèçèíåí áóò êèéèì, êàãàç æàíà êàðòîíäóí èìïîðòóíóí àçàéãàíäûãûíà
áàéëàíûøòóó áîëãîí. Áèçäèí ïèêèðèáèç áîþí÷à Êûðãûçñòàí áóë =ëê=ë=ð ìåíåí ò=ì=íêú áàãûòòàðäà
êûçìàòòàøóó ìúìêúí÷úëúãúí òîëóê ïàéäàëàíóó êåðå: àçûê-òúëúê, êàéðà èøòåòúú÷ú, æåùèë =í=ð æàé,
òîîêåí æàíà òóðèçìäè =íúêòúðúú òàðìàêòàðûíäà.
Æûéûíòûêòàï àéòêàíäà, Êûðãûçñòàí ãåîðãàôèÿëûê àáàëûí, æàðàòûëûø ðåñóðñòàðûíûí
ïîòåíöèàëûí, è÷êè áàçàðûíûí ÷àêàíäûãûí ýñêå àëûï, áóë ìàìëåêåòòåð ìåíåí òûøêû ýêîíîìèêàëûê
áàéëàíûøòû ñàêòàï êàëóó æàíà =íúêòúðúú êåðåê ýêåíäèãèí áàñà áåëãèë==ã= áîëîò.
Êîëäîíóëãàí àäàáèÿòòàð:
1. Êûðãûçñòàí â öèôðàõ 1998. Áèøêåê, 1999ã.
2. Êûðãûçñòàí â öèôðàõ 2001. Áèøêåê, 2002ã.
105
PARAGRAPHS – SHORT ESSAYS - RESEARCH ESSAYS – THESES: MAKING THE
TRANSITION
Marina Pashinina, Senior English Instructor
INTRODUCTION
Many high school graduates enter university English departments with little experience in producing
paragraphs or essays, let alone extended research papers though school curriculum and English textbooks
include writing alongside with reading, grammar, speaking and listening as one of the basic skills to be
trained. However, in most schools, emphasis is put on reading and grammar. Thus writing experience in
English is mainly at the sentence level. English departments of Kyrgyz universities which include academic
writing in their curriculum must take students through the long and difficult process of first producing
paragraphs, then five-paragraph essays, twenty-fifty-five-page term papers and finally 50 -70-page
documented research papers or theses. This is not an easy process.
The article aims to analyze the content of each stage of the writing process, define similarities and
point out the ways helping students and instructors make the transition from paragraph writing to short
essays and further as smooth as possible.
At the International Ataturk-Alatoo University, the course of academic writing is taught for two years
(5, 6, 7 and 8 semesters). The writing skills obtained are expanded and deepened in the Thesis Writing
course (9th semester) with the aim of guiding students to fill their requirements to complete their graduate
degree.
The whole program for teaching academic writing can be viewed as a four-stage process:
paragraph writing, short-essays writing, research –paper writing and thesis writing. Definitely, all of the
writing types have much in common beginning with prewriting techniques, methods of development,
finishing with revising and editing. Both a complete paragraph and an extended research paper have the
introductory part, the body and the conclusion. A five-paragraph essay may contain descriptive, cause- andeffect, comparison-contrast paragraphs like a thesis does. In most cases prewriting work includes selecting
a subject and narrowing it to a topic, gathering information and outlining. The writing process can not do
without drafting, revising and proof-reading. If students become aware of existing similarities in the above
mentioned types of writing despite the difference in their complexity, they will easier make transition from
one type of writing to the next one.
Let’s look at each stage of the academic writing syllabus in more detail in order to analyze what
should be taught and how the skills and knowledge obtained at each stage can promote smooth transition
from one stage to another.
PARAGRAPH WRITING
Considering the above outlined to avoid problems in transition it seems reasonable to start teaching
basic rules for academic writing from the beginning. At this stage, students should be taught the following
106
with the view to using the learnt on the higher steps of academic writing course as well: writing for an
audience, the qualities of a paragraph, selection of a topic, the topic sentence, techniques of support,
methods of development, unity and coherence within a paragraph, drafting, editing, including peer editing.
The important techniques to be taught at this stage should be prewriting techniques like
brainstorming, free-writing, clustering and others since being practiced at the paragraph level; they can be
later applied to essay writing. Outlining, both simple and detailed, as a technique of organization of ideas
and information, also allows smooth transition to short essays and research paper writing. Selection
methods of development is another skill to be trained here. Students should be exposed to the two
predominate rhetorical forms in university writing: EXPOSITION (writing that explains) and
ARGUMENTATION (writing that persuades) and to the ways of their organization: chronologically, spatially,
from the most important to the least important or vice versa. Students learn to support ideas by facts,
physical description, examples or personal experience. To train using various methods of development
students are to practice writing paragraphs in which they describe a process, give an extended definition, or
paragraphs based on comparison –contrast, classification, cause and effect. The writing experience
acquired at this stage is of great influence on the following stages. So, from the very beginning students
should be focused on perceiving writing as a process with definite activities to be fulfilled to get the final
written product.
Here the role of the teacher can not be underestimated. He should explain and show the students
the importance of prewriting techniques, writing and submitting for the teacher’s evaluation at least one
rough draft of each paragraph type. And the second or final draft should be handed in together with the
rough draft so that the teacher could compare the first version with the final one and see how the student
has worked on his writing to make it better, whether he understands teacher remarks on the paragraph
organization, grammar and structure mistakes. Besides giving written commentary on each student writing
the teacher should be ready to discuss students’ progress or lack of it individually if necessary. These
measures can help to prevent errors in students’ conceptual understanding of the writing process. And the
teacher’s constant encouragement will promote students’ success.
Considering the importance of the first step in the whole course of academic writing, it is reasonable
to allot time quite enough for the students to acquire good command of fundamental knowledge and skills in
the subject. This stage may take one semester period or less depending on the proficiency level of the
students.
SHORT ESSAYS
Once the paragraph writing is taught, students are instructed to apply what they have learnt to the
writing of short essays. Through exposure to a number of model essays and class discussion of their
organization students become aware of the fact that essay organization has much in common with the
paragraph structure. While analyzing different essay models, students will notice that some of them are
totally based on one method of development previously learnt: comparison-contrast, for example, or causeand-effect. Moreover, it is quite possible for each paragraph in an essay to be organized differently: one
paragraph uses spatial organization, second one employs chronological organization, while the third
paragraph uses order of importance organization. When students examine essay structure, their attention
should be also drawn to some differences between an essay paragraph and a complete paragraph. In an
essay, some paragraphs can be very short, containing one sentence only. Not all paragraphs need
concluding sentences. They will also learn about an introductory and a concluding paragraph and how they
differ from the topic sentence and the concluding sentence of a paragraph. What is more, they will learn and
practice writing of a clear thesis statement, which is among other new skills acquired at the second stage of
the academic writing course.
In addition, students should incorporate and expand the process of paragraph writing alongside with
applying the previously learnt to essay writing: these are prewriting, topic selection, note-making and
outlining, rough draft construction and revision, and writing the final draft. Unity and coherence techniques
are also reviewed and applied to essay writing (both overall and within paragraphs). At this stage, modules
on such skills as writing summaries and identifying logical fallacies are presented and can be integrated with
107
the teaching of the essay. Besides, students are taught to distinguish between an opinion and a fact and to
use facts, examples, citations to support their own ideas and opinions.
To write good, argumentative essays on various sophisticated topics students have to allot more
time to find and select necessary information, data, statistics, and citations to use them in their essays. The
discussion of source search seems reasonable at this stage, too as it prepares students to using these
techniques and activities at the research paper and thesis writing stages much more often.
RESEARCH ESSAYS
Having learnt to write various kinds of short essays and having practiced some techniques peculiar
to extended research papers, students can be presented to a more sophisticated kind of writing – research
essays. The latter should become in a way the experience to lead the student into a scholarly life. This is
the stage where students can test their ability to be researches. As Avery (1978) points out, “Successful
researches are usually imaginative, observant, and self-disciplined individuals. These persons also have
intellectual ability, objectivity, an inquiring mind (curiosity), and a desire for additional knowledge
(motivation).” (p.4). Definitely, to meet all the above mentioned requirements is not easy. Moreover, it is
hardly possible to expect these qualities from every student to the full. Anyway, the teacher’s job at this
phase is to encourage and motivate students so that through hard working they could develop these
qualities. Only in this case they will be able to succeed in writing a research paper. This will also be helpful
when they are assigned to write term papers about literature, which is in the University curriculum.
Since acquiring skills in such kind of writing is a rather difficult process, it might be reasonable to
start with a classroom discussion of a research paper topic and its structure, and have students make a list
of questions they would need to answer to address the topic completely. The further discussion may be
about the combination of rhetorical patterns to be used. In conclusion, the teacher may recommend library
and/or internet sources for the students to gather the related information and criticism. Besides, because
term papers assigned to the English department students are mostly about literature, it is reasonable to
inform them about peculiarities of this type of writing. Here the teacher is supposed to explain how to collect
and document sources, how to handle quotations and how to avoid plagiarism. At this stage, it is important
to develop in students the habit of visiting libraries, so that by the time of writing their thesis students could
be quite familiar with their routine and were aware of the advantages library visits can give.
As the next step, students might be asked to suggest the topics they are interested in to write a
research essay. This can be the topic of their future term paper if it is later expanded. If some of the
students fail to do it, the teacher should be ready to provide them with the topics. Each of the topics should
be discussed to check whether it is too narrow or too broad to suit a research paper format.
The process of writing is necessary to be discussed several times both in class and individually.
First it might be done after the students have gathered related information, to discuss how it could be
organized to illustrate and support students’ ideas. Later, such sessions may take place with certain
frequency; there students may discuss arising questions, or the teacher may comment on the students’
rough drafts and typical errors in them. The final session should be devoted to students’ presentations of the
research papers. This will give them another experience in public speaking, peer evaluation of their writing,
and defending their ideas when they have to respond the group-mates’ and the teacher’s questions. If both
the students and the teacher succeed at this stage, the difficulties in writing a graduate thesis will not be too
big to overcome.
THESIS
According to our university curriculum the course of academic writing is over by the time students
have to start working on their graduate paper, or thesis. The requirements to a thesis are much more
demanding than to a research paper because it is the first official academic essay in individual research. It
should possess certain features. As Albaugh (1957) puts it, “...scholarly writing must be readable, and to be
readable it must observe all the principles of natural, formal, expository prose” (p.8). The structures and the
vocabulary items utilized in the research should not cause ambiguity; the writing should be kept short and
108
simple, without unnecessary jargon, with correct spelling, punctuation, and grammar. What is as important
as the said above is that: a) the information in the thesis be scientifically accurate or it may be the indication
of inadequate knowledge of the topic; b) all citations or any other format relevant to the research be
consistent. If a reference list is given, there should be no footnoting. The bibliographical format should follow
the principles of only one manual rather than variations of different manuals; c) the results of the research
should be supported by scientific facts, materials from the literary source investigated and citations from
experts in the field of the research being done; d) the thesis should be objective and based on rational
reasoning, not on personal opinion.
Considering the importance of the requirements to be fulfilled, a special course for graduates has
been introduced at our university called Thesis Writing. It is purposed to help students revise and fill gaps in
their knowledge about writing research papers including thesis. Students are supposed to do a certain
number of tasks and exercises to improve their grammar, style and writing process techniques. They are
also assigned tasks to work on bibliographic cards, literary sources, summarizing and paraphrasing. The
students learn about what educational research and research design are; they practice writing the purpose
statement and a research proposal; they are introduced to a variety of language expressions, structures and
patterns that are peculiar of the thesis style. It is obvious, that there is a lot of material to learn and to revise
within one semester. Nevertheless, if the work on the previous stages is organized efficiently and the
students have got enough practice in writing skills and various related activities, there is no need to allot too
much time on revision. Consequently, students’ attention can be mainly focused on the new material. What
is vital for successful conducting of this course is that students should have already chosen the theme of
their theses. In this case, most tasks and activities assigned can be done on the materials related to each
student’s thesis. This might definitely make the work more purposeful, raise students’ motivation and thus,
bring good results.
CONCLUSION
The ideas discussed in the article is an attempt to point out that if the sequence of steps in writing
“paragraphs – short essays – research papers – theses” is treated as a complex in which the previous
stage smoothly flows into the following one, this may considerably facilitate transition from one step to
another. From the very first stage, students should be focused on perceiving writing as a process, which has
certain rules and techniques. If they are observed, it can bring success even to those students who have
considered themselves the ones unable to write anything worth reading. At each stage, students should be
presented to some elements in academic writing that will become a focus of detailed study and practice at
the following stage, which will also promote transition. The third and the fourth steps up in this sequence are
probably the most difficult of the four. But if the students are aware of similarities existing in each type of
writing and they are persistently guided and directed through all the way, transition to writing a thesis will not
be too hard to make. Moreover, having once succeeded in writing, students may want to develop the skill
and start writing for pleasure, not only because of the curriculum.
BIBLIOGRAPHY
1. Griffith, Kelly. Writing Essays about Literature. Orlando: HBJ, 1986
2. Hacker, Diana. Rules for Writers. Boston: Bedford Books, 1996
3. Ozden Ekmekci. Manual for Social Sciences. Istanbul: Surat English Language Teaching, 1997
109
БЕЗОПАСНОСТЬ ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ПРАВИЛЬНЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ
ЧЕЛОВЕКА
Орозбек Ч. Кожогулов канд. физ.-мат. наук, доцент.
Международный Университет «Ататюрк – Алатоо»
Человек живет в красивом и прекрасном, но неспокойном мире. Землетрясение,
наводнение, крупные промышленные и транспортные аварии и другие катаклизмы
природного и техногенного характера сотрясают нашу планету. Только за последнее
30 лет количество стихийных бедствий (СБ) в мире возросло в 4 раза, в результате
погибло более 3 млн человек. Обеспечение безопасности человека, его защита от
чрезвычайных ситуаций (ЧС) не является проблемой одного государства, а является
задачей всего мира. Поэтому не случайно 1990-2000 гг. провозглащено ООН
«Десятилетием по уменшению опасности СБ». Однако по данным международной
организации труда (МОТ) ежегодно в мире происходит около 50 млн несчастных
случаев.
Проблема защиты человека от опасностей в различных условиях обитания
является одной из актуальных задач. Человек на Земле живет и действует в условиях
постоянно
изменяющихся
потенциальных
опасностей. Сказанное
позволяет
сформулировать аксиому о том , что деятельность человека потенциально опасно.
Опасность по своей природе является вероятностным явлениям. На Земле нет
человека, которому не угражают опасности. Однако множество людей об этом не
подозревают. Одна из особенностей человеческого сознания состоит в том, что оно
не придает приоритетного значения информации, которая носит вероятностный характер.
Человек зачастую думает об опасностях только тогда, когда она наступает.
Опасное явление- это то , что угражает не только человеку, но и обществу и
государству в целом. Значит профилактика опасностей и защита от них актуальнейщая
гуманитарная и социально- экономическая проблема в решении котором государство не
может быть не заинтересованным.
Опасность бывает не только от естественных природных явлений, но и сами люди
создают опасности для себя, обществу и государству своим отрицательным воздействием
на природы и проведением не правильной образ жизни.
Опасность, происходящие в процессе жизнедеятельности человека по происхождению
можно разделить на следующие группы: природные, биологические,
техногенные, экологические, социальные и антропогенные. На первый вгляд все
опасности, кроме последнего, не зависят от деятельности человека, т.е. они связаны
110
только лишь с природными явлениями. Однако,на самом деле не так. Возникновение
вышеуказанных опасностей в какой-то степени зависит от деятельности людей. Они
могут ускорить или замедлить те или иные опасности. К тому же правильное действие
народа во время опасных природных явлений могут уменьшить человеческие жертвы и
материальные ущербы. Поэтому в безопасности жизнедеятельности человека не мало
важную роль играет деятельность людей и проведение ими правильной образ жизни.
Усилие людей сохранение равновесие природной среды является одной из важной
работой, которая дает возможность уменшить опасных природных явлений. Однако
известны многочисленные случаи нарушения равновесия природной среды человеком,
приводящие к различным природным катастрофом. Например, снежные лавины и
оползни, которые часто происходят весенние время, особенно в Кыргызстане. Так согласно
международной статистики происхождение 80% современной оползней в мире
связаны с неправильной деятельности человека. Люди вместо того, чтобы больше
проводить в горах лесопосадочные работы, наоборот рубят имеющие леса, а также
делают работы, способствуюшие возникновению не желательных, опасных природных
явлений.
Экологические опасности возникают в результате выброса производствам различных
вредных веществ в атмосферу. Руководство этих предприятий не занимаются очищением
отходов производства. Люди своим неправильным действием
загрязняют воздух, воду и почву. Во многих случаях пожары возникают в результате
ошибки человека, особенно детей. Таких примеров можно привести очень много.
В жизни люди не только ускоряют природные опасности, а также сами для себя
создают
опасности
проведением не правильной образ
жизни, которая иногда
заканчивается смертельными случаями. Поэтому человек должен и обязан соблюдать
правильный образ жизни. Правильный образ жизни-это не просто узкое понятие , т.е. не
пить алкогольные напитки, не курить и не заниматься наркоманией, а понятие более
широкое, который включает весь спектр правильной жизнедеятельности человека во все
времена его жизни.
Рассмотрим что входит правильный образ жизни человека:
быть честным, справедливым, совестливым и добрым:
гуманное отношение к семье, родственникам и ко всем людям, особенно
пожилым и детям:
добросовестно выполнять свой долг; родители должны выполнять свой
долг перед своими детьми, а дети перед родителями;
оказание помощи материально нуждающему и больному человеку;
нельза быть злопамятным и нужно уметь прощать человека, который
сделал вам не приятное или плохое;
творчески относиться к своей работе и любить ее, всегда работать
добросовестно, чтобы тебе не было стыдно за свои работы перед другими;
ответственно относиться к своей обязанности;
ценить время, никогда зря не терять времени;
быть трудолюбивым и положительно относиться ко всякому труду и не
забывать, что источникам здоровья и энергии является вдохновенный и
систематический труд;
помнить , что злейшим врагом человека является тунеядство, безделье и
вульгарной образ жизни;
111
добросовестно, правильно и бережно относиться к природе и любить
животный мир;
соблюдать правилу поведения во время различных случаев жизни;
быть далеким от отрицательных и других привычек в жизни, не пить
алькогольные напитки, не курить сигареты и наркотические вещества.
Вот не полный перечень мероприятий, что включает себе правильный образ жизни.
Давайте кратко характеризуем каждый пункт этих мероприятий в рамках проблемы
безопасности жизнедеятельности человека.
Чесность и справедливость главная качества и характеристика человека. Быть
честным и справедливым- это гордость человека. Он должен быть правдивым и никогда,
при любых обстоятельствах не лгать. Не зря в народе говорят, что 100 ложь победит только
одна правда. Важная характеристика человека- это его совесть. Если будешь жить честно и
справедливо, то совесть будет чиста. Жизнь нужно прожить так, чтобы совесть была всегда
чиста. В конце своей жизни, когда человек будет отчитываться перед собой, то он мог
спокойно говорить, что его совесть перед этим миром чиста. Про доброты можно кратко
сказать следующее. Доброта- эта хорошая качества человека. Она укращает человека.
Семья-эта основной очаг человека, поэтому каждый член семьи должен беречь этот очаг как
зеницу ока. Люди никогда не должны забывать, что у них в жизни очень много долгов и
обязанностей, особенно родительский и долг детей перед
родителями. Если они
добросовестно выполняли бы своих долгов и обязанностей, то не было бы дом пристарелых
и безпризорных детей.
Люди друг другу должны быть отзывчивыми, снисходительными и при необходимости
оказать им помощь. В жизни нужно прощать человека, хотя он виноват перед тобой.
О значении работы и труда можно многое сказать. О них говорили многие великие
люди. Есть смысл здесь привести несколько примеров. Гений русской литературы
Л.Н,Толстой говорил, что только тот может творить, кто способен «страшной работе», как
он называл труд писателя. Великий гуманист и писатель А. М. Горький утверждал, что
своим успехом он прежде всего обязан уменью работать, любви к труду. Жизнь убедила
меня- говорит крупный Советский изобретатель Казанцев,-заветной цели можно добиться
только упорным
трудом и настойчивостью. Н. Островский писал, что труд-это
благороднейший исцелитель от всех недугов. Нет ничего радостнее труда. Еще никогда не
забывать обязанности в работе и выполнять ее добросовестно, точно и аккуратно. Люди
хорошо знают, что тунеядство и безделье никогда хорошему не приводит, но есть в жизни
такие люди.
Люди в своей жизнедеятельности должны выполнять различные правилы начиная от
простого перехода улицы и кончая при работе в различных сложных приборах и
оборудованиях. Не выполнение этих правил могут привести к различным травмам, даже к
смертельным случаям. Наконец наверно нет большой необходимости объяснять, что нельза
пить алкогольные напитки, курить сигареты и наркотические вещества, так как они не
приносят человек ни какой пользы, кроме вреда.
В жизни не достаточно знание только-лишь перечень мероприятий, который включает
себе правильный образ жизни и их характеристики, а главное люди должны соблюдать эту
правилу в течении всей своей жизни, тогда они будут оберегать себе и других от различных
опасностей.
112
СОЦИАЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ КЫРГЫЗСТАНА: СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ
Бектурганов К.Б. – профессор
КНУ им. Ж.Баласагына
Переход от коммунистического тоталитарного режима к новой социально – политической
системе в бывших союзных республиках оказался сложным отчасти даже «драматичным» и
противоречивым с точки зрения социального развития.
В поступательном историческом развитии в мировой практике не было аналогичного примера
– перехода от «социализма» (по словам классиков – «высшего типа социального прогресса») к
капитализму, с его неотъемлемыми компонентами рыночных отношений, господству частной
собственности и прочее.
Такой переход осуществлялся в рамках известной теории социальной трансформации и
модернизации. В основе данной теории лежат различные концепции социально – политического
развития, определяющих факторы, характер и направление социальных изменений в переходном
периоде от тоталитаризма к демократии. Теория социальной трансформации разрабатывается в
рамках общесоциологического направления получившего названия «социология развития». В русле
этой концепции значительные методологические основы разработаны в трудах классиков
социологии: М. Вебера, Ф. Тенниса, Т. Парсонса. Наиболее известные современные представители
этой теории – Г. Алмонд, С.Вебера, С. Хантингтон.
Потребовалось осуществить трансформацию таких социальных институтов, как
«демократия», «рынок», «гражданское общество» западного образца. С этой целью осуществление
этих и других социально – политических и экономических реформ должно было произойти путем
тщательного осмысления региональной, национальной самобытности кыргызского народа, а не
копировать «вслепую» современную западную социально – политическую культуру.
Каково же сегодняшнее положение в социальной жизни Кыргызстана?
К большому сожалению, положение дел в социальной сфере сегодня не только улучшается,
но и усугубляется. Катастрофически растет безработица, ухудшается криминогенная обстановка,
растут преступность и правонарушения, налицо упадок морально – нравственных ценностей и т.д.
В кыргызском обществе в настоящее время происходят противоречивая и сложнейшая
трансформация одной социальной системы в другую, одних социально- нравственных ценностей в
другие. И на фоне этих кардинальных изменений происходит коренная перестройка сознания,
мышления, глубинная ломка норм, правил, стереотипов поведения, образа жизни. Кризис
коммунистической идеологии, на которой были основаны прежние нормы и правила, прежние
ценности и идеалы, не проходит безболезненно.
113
Социологический анализ трансформационных процессов показывает, что применительно к
кыргызстанской действительности, существовавшая ранее общественная форма собственности
исчерпала свои возможности как организация коллективного характера хозяйствования и не
создавала условия формирования и развития демократических основ жизнедеятельности людей и
укрепления в обществе принципа социальной справедливости.
Исторический анализ демократических традиций кыргызской государственности, 2200 –
летия которой мы отметили в 2003 году, свидетельствует о преобладании в менталитете и образе
жизни кыргызского народа принципа коллективизма, а потому единственно приемлемой моделью
развития социально – политической системы кыргызстанского общества является модель народной
демократии, основанной на функционировании и укреплении различных форм коллективной
собственности.
В научной разработке стратегией социального развития Кыргызстана те немногие
социологические исследования, которые проводятся в нашей стране, имеют совершенно
неоценимое значение даже при наличии большей или меньшей доли субъективности, характерной
для любого исследования. Давайте попробуем обрисовать объективную картину нашей
действительности, основываясь на результатах проведенного нами социологического исследования,
целью которого было изучение мнения кыргызстацев о переживаемом периоде, о реформах в
основных сферах их жизни. Опросом было охвачено 1569 респондентов во всех семи областях,
среди них мужчины составили 44.9 %, а женщины – 55.1%.
Итак, что же характеризует нашу сегодняшнюю социальную жизнь? Как и предполагалось,
подавляющее большинство респондентов (46.4%) отметили экономический застой (отсутствие
стабильного и эффективного производства), упадок нравственности (42.6 %) и увеличение бедности
(34.5%). Почти каждый третий респондент (30%) указал, что коренным образом меняются привычки
людей, их взгляды на жизнь, 22.3% опрошенных отметили резкое деление населения на
малоимущих и состоятельных.
Каждый пятый (19.9%) указал на рост самосознания и каждый седьмой (15.2%)- на резкую
активность людей. При таком положении дел, какова же самооценка респондентов? Более чем
каждый третий из них (37.6%) верит в свои собственные силы и уверен, что никто не поможет ему и
его семье кроме него самого. Отрадно отметить этот факт, в нем видятся ростки нового сознания,
новой психологии. Почти каждый третий респондентов (29.9%) считает, что более трезво и
реалистичнее стал относиться к жизни; 16.9% респондентов отметило, что стало более активным по
сравнению с до трансформационным периодом; 14.9% указало, что стало более собрано и
решительным; зато каждый восьмой респондент (12.4%) отметил, что чувствует себя растерянным и
беспомощным. Исходя, из данной самооценки респондентов можно выделить три основные модели
жизненных установок. Первая группа людей характеризуется в основном, теми же главными
жизненными установками, каковыми они были и до трансформационный период: они так же активны,
мобильны, верят в свои силы, адаптивны.
Вторая группа такая же большая, как и первая, характеризуется изменившимися или
изменяющимися жизненными установками, осознанием необходимости приспосабливаться к новым
обстоятельствам. И третья группа идеалы коммунизма, вела честную и скромную жизнь, а сейчас
оказалось растерянной и беспомощной.
На вопросы о том, какими они видят сегодняшнюю жизнь, респонденты отметили следующим
образом: подавляющее большинство их (63.2%) определила его как спад экономики и уровня жизни;
38.2% - как глубокая отчуждения между теми, кто находится у власти и простым народом; 22.8% - как
упадок к морали; ровно столько же, как нарушение связи между обществом и природой; каждый
пятый респондент (20.8%) отметил, что продолжающийся кризис результат перехода к рыночным
отношениям во всех сферах жизни; почти столько же (19.9%) как утерю традиционных ценностей,
как-то: коммунистической идеологии, советских традиций, традиционного образования и т.д.; 17.3% как глубокое отчуждение между личностью и обществом; 16.7% - как обесценивание образованности.
Разумеется, все эти вариации определение состояния современного общества представляют собой
114
негативное многоаспектность последнего, но при всем этом нельзя не заметить ударения на
экономические и политические его основы.
Совершенно ясно, что для суверенного Кыргызстана, как и для всего прогрессивного
человечества, должен культивироваться естественный закон бытия: безусловное первенство
личности, его прав, свобод , достоинства безусловное первенство над средой. Только так можно
мобилизовать творческую, созидающую силы и ответственность человека перед окружающими.
Идея главенства индивидуальности личности, его прав, свобод, достоинства, безусловное
первенство над средой. Только так можно мобилизовать творческую, созидающую силы и
ответственность человека перед окружающими. Идея главенства индивидуальности, личности в
правом, политическом, нравственном, образовательном, культурном аспектах позволит развить те
ценности, в рамках которых и через которые только и будет возможно ценностное, благовейное
отношение к понятиям «моя страна», мое общество. Данный принцип позволит уважать друг друга
как личностей, позволит терпимо относиться к различным взглядам, различным верованием, к
различным верованием, к различным идеологиям и к процессам трансформации. Он позволит
постепенно через удовлетворение своих личных интересов прийти к неизбежному осознанию
необходимости соотносить их с интересами всех других подобных ему личностей, позволить развить
на высшей ступени своего развития осознанное чувство причастности к целому, чувство своего
единство с целым – народом, нацией, страной, человеком, универсумом. Чем глубже
индивидуальное сознание, тем глубже осознание своей причастности к тому или иному целому, тем
глубже осознание своей причастности к тому или иному целому, тем глубже его ценностное
отношение к последним. Принцип безусловного примата личности над обществом не имеет ничего
общего с анархией, как это кое – кто может себе сразу представить, ибо он связан с принципом
уважение прав, свобод, достоинства как своей, так и другой личности, и если это будет не только
провозглашено, но и соблюдено законом нашего демократического государства, то по нему должны
будут построены все наши юридические законы. Отношение к правам другой личности – это тот
барометр, по которому можно судить о нравственном состоянии общества.
Отрадно то, что с учетом трудностей нашей жизни подавляющее большинство респондентов
– 41.8% считают свой уровень жизни вполне нормальным. Но 28.2% считают уровень своей жизни
довольно низким; 8.5% респондентов считают свой уровень жизни достаточно высоким. Не знают,
как определить – 12,9%. А на вопрос о том, довольны ли респонденты жизнью, подавляющее
большинство – 47.2 % - отметило, что бог дал им жизнь и они довольны тем, что живут. 28.4%
респондентов не очень довольны своей жизнью. Почти довольны – 13%. Совсем не довольны 7.6%.
Не задумывались над данным вопросом 2.9%.
Оценка уровня жизни других выглядит следующим образом: 48.7% респондентов считают,
что и есть и те, кто живет, намного хуже его; 25.8% считают, что и есть и те, кто живет, так же как и
его семья; и 21.3% указали на то, что другие живут лучше, чем они.
Задачей социально – политической трансформации общества является не только
возрождение отечественной промышленности, а через нее и других отраслей производства, включая
и аграрный сектор, возможных лишь при условии обеспечения со стороны государства социальной
стабильности как условия ее суверенности, самостоятельности и независимости, но и
интеллектуально – духовное и культурное просвещение всего населения. Это предполагает, в
первую очередь, формирование в его среде, как политической сознательности, так и социальной
мобилизации.
Социально –экономическое развитие не должно быть самоцелью, но в то же время является
условием развития самих культурно – духовных ценностей. Соотношение материального богатства и
духовности, характер и содержание их взаимоотношений, определяется тем, какой вид
собственности преобладает в структурах социальных отношений.
Таким образом, перспективы социального развития Кыргызстана во многом зависит от того,
насколько будут интегрированы в нашу социальную и культурную жизнь ценности достойной
человеческой жизни, материального благосостояние, общечеловеческих морально – нравственных и
115
культурных приоритетов. Это тот самый «социальный капитал» (Ф.Фукуяма), без которого
невозможно идти в ногу с передовыми цивилизационными процессами в современном мире. Для
того, чтобы обеспечить динамику социального развития жизнь настоятельно требует необходимость
постоянной связи с общественностью и считаться с общественным мнением. С этой целью
необходимо создать «Центр «Пиар » технологий и общественного мнения» в масштабе страны,
который регулярно проводил бы изучение общественного мнения в мониторинговом режиме, а также
занимался бы налаживанием неформальных связей властных структур с общественностью.
АЗ КИРЕШЕЛЪЪ ЪЙ-БЪЛЁЁЛЁРДЪН СОЦИАЛДЫК ЁНЪГЪЪСЪН КАМСЫЗ КЫЛУУДА ЭСКИ
АРЗАН КУРУЛУШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН КОЛДОНУУНУН ЗАРЫЛДЫГЫ
Т.и.к. Чымыров Акылбек Уркалыйевич
Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана архитектура университети,
Кыскача мазмуну
Бъгънкъ къндё Кыргызстанда жана башка Борбордук Азия ёлкёлёръндё элдин социалдыкэкономикалык абалын жогорулатуу, ар кандай социалдык-демографиялык катмарлардын ортосунда
пайда болуп жаткан карама-каршылыкты азайтуу маселелери курчуй баштады. Буларга калктын
кедей жана орто кирешелъъ катмарларын арзан жана бекем, жогорку ыьгайллулукту камсыз кылуучу
турак-жай менен камсыздоо да кирет. Сокмо дубал, чийки кыш, къбёлё сыяктууу кёп кылымдардан
бери колдонулуп келе жаткан арзан курулуш технологияларына азыркы учурда тийешелъъ кёьъл
бурулбай жатат. Кыргызстанда азыр колдонулуп жаткан курулуш эрежелерине ылайык бул
технологияларды колдонуу мыйзамсыз, ал эми иш жъзъндё жеке менчик турак жайлардын басымдуу
бёлъгъ ушул эски курулуш технологиялары менен курулат. Дъйнёнън ёнъккён ёлкёлёръндё да бул
маселеге тереь кёьъл бёлънъп, аларды курулушта колдонууга жол берилет. Кыргызстанда бул эски
технологияларды азыркы талаптарга ылайыктап, илимий изилдёёлёрдън негизинде жаьы
долбоорлорду иштеп чыгып аз кирешелъъ ъй-бълёлёргё турак жай куруу ъчън сунуштап жана
мамлекеттик деьгээлде бул маселеге тереь кёьъл бёлъъ зарыл.
Бъгънкъ къндё Кыргызстанда жана башка мурдагы Совет республикаларында элдин кедей,
орто кирешелъъ жана бай катмарларга бёлънъп жатканы реалдуу кёрънъш болуп калды. Бул
ажырымдын пайда болушунун негизинде жалпы элдин социалдык-экономикалык абалын
жогорулатуу, ар кандай социалдык-демографиялык катмарлардын ортосунда пайда болуп жаткан
карама-каршылыкты азайтуу, мамлекеттин туруктуу ёнъгъшън камсыз кылуу кыйынчылыктары
курчуй баштады. Кийинки кездеги улам татаалдашып бара жаткан кыйынчылыктарга элдин кедей
жана орто кирешелъъ катмарын турак-жай менен камсыз кылуу да кирет [1].
Кыргызстандын айыл жерлеринде жана шаарларынын жаьы конуштарында курулган жана
курулуп жаткан жеке менчик турак-жайлардын басымдуу бёлъгъ курулуш талаптарына жана
эрежелерине жооп бербейт. Буга себеп катары кёпчълък ъй-бълёёлёрдън кирешелеринин
тёмёндъгъ, эл арасында тийиштъъ тъшъндъръъ иштеринин жъргъзълбёгёндъгъ, калктын заманбап
талаптагы ъй куруу маданиятынын тёмёндъгъ жана мамлекеттик курулушка кёзёмёл кылуу
уюмдарынын талапка ылайык иш жъргъзбёгёндъгънён кетирилип жаткан кемчиликтерди саноого
болот.
Кедей жана орто катмардагы ъй-бълёлёрдъ арзан жана заманбап турак жай менен камсыз
кылууда татыктуу кёьъл бурулбай жаткан бир жол катары байыркы мезгилден бери колдонулуп келе
жаткан арзан курулуш технологияларын бъгънкъ къндън талаптарына ылайыкташтыруу саналат.
Соьку кезде мурда колдонулуп келе жаткан эски ъй куруу технологиялары, мисал катары алсак сокмо
116
дубал, чийки кыш, къбёлё менен ъй салуу, жергиликтъъ чийки заттарды (саман, камыш ж.б.)
колдонуу ыкмалары азыркы расмий долбоорлоодо колдонулбай калган, башкача айтканда
мыйзамсыз болуп саналат. Бирок иш жъзъндё жеке менчик турак жай курууда бул ыкмалар менен
салынган имараттар Кыргызстандын айыл жерлеринде басымдуу кёпчълъктъ тъзёт. Шаарлардын
тегерегиндеги жаны конуштарда да ушул сыяктуу абал орун алган. Тийиштъъ мыйзамдарга ылайык
ар бир турак жай мамлекеттик архитектура жана курулушка кёзёмёл кылуу уюмдары тарабынан
бекитилген долбоорго жараша курулушу керек. Бирок иш жъзъндё кёпчълък учурда мындай эмес.
Азыркы курулуш эрежелерине жараша жеке турак жай имараттарынын бардыгы бышкан кыш жана
темир-бетон буюмдарын колдонуу менен долбоорлонот, ал эми иш жъзъндё саналуу гана ъйлёр,
ёзгёчё айыл жерлеринде, бул долбоорлорго жараша курулат. Буга негизги себеп катары кёпчълък
ъй-бълёёлёрдън кирешелеринин тёмёндъгъ саналат.
Азыркы тапта Кыргызстанда башка Борбордук Азия ёлкёлёръндёгъдёй эле сокмо жана чийки
кыш сыяктуу эски ъй куруу ыкмаларын колдонуунун деьгээли дагы эле жогору, бышкан кыш
чыгаруучу ишканалардан алыс жайгашкан аймактарда дээрлик бардык турак жай ушул эски
технологиялар менен курулат. Учурдагы мамлекеттин экономикалык ёнъгъъ темпин жана
демографиялык кёрсёткъчтёрдъ эске алганда бул кёрънъш дагы узак убакыт сакталып турат. Демек
бул арзан курулуш технологияларды эсепке албай коюу Кыргызстандагы кирешеси аз элдин
социалдык абалын жогорулатууга жана жер титирёё сыяктуу табигый кырсыктардан жапа
чеккендердин санын азайтууга кедерги болот.
Чийки чопо кыш менен турак-жай куруу технологиясы эн байыркы убактардан бери дъйнёнън
дээрлик бардык булуь-бурчтарында колдонулуп келет. Кыргызстанда бул технология азыркага чейин
кеьири колдонулуп келет, бул ыкма турак-жайды татаалыраак жана архитектуралык жактан кооз
кылып долбоорлоого мъмкънчълък берет. Кийинки убактарда чийки кышты курулушта колдонуунун
кёлёмъ сокмо дубал курууга салыштырганда сезилээрлик азайды, анан себеби болуп сокмо дубал
курууга кеткен убакыттын жана эмгек кёлёмънън салыштырмалуу аздыгы саналат. Бул кышты
даярдоодо чала нымдуу чопо топурак колдонулат жана анан бекемдигин жогорулатуу ъчън саман,
чёп кошууга болот. Чопо топуракты жакшылап аралыштаргандан кийин ал калыпка куюлат. Калыптын
кёлёмъ ар кандай жасалат, кадимки кыштын ченемдеринен тартып 18х10х40 см чейин болушу
мъмкън. Чийки кыш менен дубал тургузуунун технологиясы кадимки бышкан кыштыкына окшоп кетет.
Бирок кыштарды байланыштыруучу аралашма катары уютулган чопо ылайы колдонулат.
Сокмо дубал куруу технологиясы Кыргызстандын дээрлик бардык аймактарында кенири
колдонулат. Сокмо жана чийки кыш менен дубал тургузуу абдан арзан жана экологиялык жактан таза
курулуш технологияларынан болуп саналышат. Курулуш материалы катары топурак колдонулат,
жалпысынан алганда колдонулуучу топурактын сапатына катуу талап коюлбайт. Бирок кум аралаш
(жарты кёлёмънё чейин) чополуу топурак бекем жана жогорку сапаттуу дубал тургузууга
мъмкънчълък берет.
Сокмо дубал курууда чектелген даражада нымдалган топурак калыпка салынып салмактуу
токмок менен ныкталат, кээ бир учурларда саман да кошулат. Калыптар ар кандай конструкцияда
болушу мъмкън, кёпчълък учурда 1,5-2 м узундуктагы жана бийиктиги 50-60 см болгон жыгач же
темир калып пайдаланылат. Кээ бир учурларда узундугу 40-60 см, бийиктиги 20-40 см болгон кичине
калыптар да пайдаланылат. Дубалдын калыьдыгы жылуулук техникасын колдонуп эсептоо менен
аныкталат, Чъй ёрёёнъндё негизинен 25-40 см калындыктагы сокмо жана чийки кыш (эсеп боюнча
50-70 см болуш керек) дубалдар колдонулат. Керектелген топуракты курулуш аянтынан эле казып
алып пайдалана берсе болот, бирок бул учурда топурактын сапатына, казылган ороонун ъйдън
пайдубалына жана жакын жайгашкан курулуштарга, жабдууларга таасир бербешине абдан чон кёьъл
буруш керек. Бул технология Кыргызстандын ар кайсы региондорунда ар кандай катышта
колдонулат.
Бул курулуш технологиялары байыртан бери колдонулуп келсе дагы азыркы тапта да кенири
пайдаланылууда. Бирок бул технологиялардын колдонулушу мамлекет жана коомдук уюмдар
жагынан керектъъ деьгээлде кёнългё алынбай жатат. Заманбап курулуш талаптарын жана
эрежелерин колдонуу менен ушул эле курулуш технологияларын бъгънкъ къндё дагы туура
колдонуп, арзан жана бекем, жылуу турак ъйлёрдъ курууга болот. Бул максатта бир нече чараларды
мамлекеттик деьгээлде кабыл алуу менен бышкан кирпичтен курулган ъйлёрдён 5-7 эсе арзан
117
ъйлёрдъ куруп кедей жана орто кирешелъъ ъй-бълёлёрдън жашоо шартын ондоп, социалдык
абалын жана коопсуздугун жогорулатууга болот.
Жер титирёёлёр тез-тез болуп турган Кыргызстанда эь маанилъъ маселелердин бири катары
турак-жайлардын сейсмикалык бекемдиги саналат. Сокмо жана чийки кыш колдонуп мурда курулган
жана азыр курулуп жаткан турак-жайлар сейсмикалык талаптарды эске албастан долбоорлонгон.
Кыргызстанда тез-тез болуп туруучу жер титирёёлёрдён болгон кыйроолордун кёпчулук бёлъгън
ушул технологиялар менен салынган турак-жайлар тъзёт. Башка ёнъгъп келе жаткан кёп ёлкёлёрдё
да ушундай кёрънъш орун алган .
Мамлекеттик курулуш эрежелери бъгънкъ къндо сокмо жана чийки кыш менен турак ъй
салууга уруксаат бербейт. Бардык долбоорлор мамлекеттик долбоорлоо мекемелери тарабынан
текшеръъдон ётъп бекитилет. Бирок иш жъзъндё кёп ъй-бълёёлёр долбоор боюнча кёрсётългён
бышкан кышты колдонбойт, турак ъйлёрдън дубалын курууда сейсмикалык талаптар эсепке
алынбайт да негизинен сокмо жана чийки кыш колдонулат. Демек бул ъйлёрдън баардыгы орто жана
катуу жер титирёёгё туруштук бере алышпайт да тургундардын ёмърънё коркунуч келтирет.
Мамлекеттин ченеминде алганда бул абал ондогон миь адам ёмърънё коркунуч келтиръъдё.
Бъгънкъ къндё бул маселеге тийиштъъ кёьъл буруу зарыл. Иш жъзъндё болуп жаткан
абалды терен изилдеп туруп бул эски технологияларды азыркы курулуш технологиялары менен
кошуп бъгънкъ къндън талабына жооп беръъчъ турак-жай имараттарынын долбоорлорун иштеп
чыгып калкка сунуш кылуу керек. Азыркы кезде дъйнёнън кёп ёлкёлёръндо бул багытта кызуу
аракеттер журуп жатат.
Изилдёёлёр кёрсёткёндёй сокмо, чийки кирпич сыяктуу эски
технологияларды колдонуу менен да арзан жана бекем, тийиштъъ деьгээлдеги ынгайлуулукту
камсыз кылуучу турак-жай курууга болот. Германия, Австрия, Австралия, Жаьы Зеландия, АКШ жана
башка ёнъккён ёлкёлёрдё да бул багытта илимий изилдёёлёр, долбоорлоо иштери жъргъзълъп, кёп
сандагы турак-жайлар курулууда [3,4].
Азыркы кезде Кыргызстанда сокмо, чийки кирпич колдонуп курулуп жаткан имараттардын
долбоорлорун дъйнёлък тажрыйбаны эсепке алып илимий негизде кайра иштеп чыгып, темир-бетон
кемерлерди, тирёёч-тёрдъ, бекемдёёчъ конструкциялар-ды жана байланыштарды колдонуу менен
жогорку курулуш талаптарына жооп беръъчъ деьгээлде курууга болот. шул багытта илимий-изилдёё
иштерин мамлекет-тин жана эл аралык уюмдардын жардамы менен жолго салуу керек.
Бул маселени чечъънън дагы бир багыты болуп мамлекет тарабынан эски курулуш
технологияларын колдонгон долбооролоо иштерине болгон мамилени тийиштъъ деьгээлге кётёръъ
эсептелет. Мамлекет тарабынан турак-жай куруунун долбоорго жараша жъръшъ катуу кёзёмёлгё
алынышы керек. Ошол эле учурда кедей ъй-бълёёлёр ёз къчъ менен курганда аларга турак-жай
долбоорун сунуштаганда алар менен кеьешип, алардын турак-жайды курууга болгон ойлорун, кандай
курулуш технологияларын колдоноорун такташ керек. Азыркы кезде долбоорлоо мекемелери бул
маселеге кёьъл бурушпайт, анткени курулуш эрежелери боюнча сокмо жана чийки кирпичти ъй
курууда колдонуу мыйзамга ылайыксыз. Демек долбоорлоо жана кёзёмёлдёё мекемелери ушул
маселелерге тереь кёьъл буруп, абалды оьдоосу зарыл.
Жаьы курулуштарды кёзёмёлгё алуу жана кедей ъй-бълёёлёрдън турак-жай куруусуна бекер
же аз акы менен кеьеш берип колдоо ъчън коомдук негизде уюмдарды тъзъъ да бул маселении
чечъъгё жардам берет. Ал уюмдар мамлекет тарабынан колдоого алынышы талапка ылайык. Туракжай куруп жаткан кедей жана орто кирешелъъ ъй-бълёёлёр бул уюмдарга кайрылып, арзан жана
жетиштъъ долбоорлорду тандоодо, курулушту туура жъргъзъъдё жана анан сапатын камсыз кылууда
атайын кеьеш, жардам ала алыш керек.
Аз кирешелъъ ъй-бълёёлёргё тийиштъъ деьгээлде кёнъл болуп, алардын социалдык абалын
жогорулатуу ъчън кам кёръъ ёнъгъп келе жаткан мамлекеттерде жогорку деьгээлде колдоого
алыныш керек. Азыркыга чейин кёьъл бурулбай келген эски технологияларды колдонуп арзан, жер
титирёёгё туруктуу жана талаптагыдай ыьгайлуулугу бар турак-жай менен ъй-бълёёлёрдъ камсыз
118
кылуу коомдогу пайда болуучу социалдык чыьалууну тёмёндётъъгё жана мамлекеттин туруктуу
ёнъгъшъно кёмёк берет.
1.
2.
3.
4.
Адабияттын тизмеси
Кыргыз Республикасынын 2010 жылга чейинки ёнъгъъсънън комплекстъъ негизи жана
Кедейчилики азайтуунун улуттук стратегиясы;
Я. Еванс, М.Дж. Смит, Л. Смилей. Дом из самана. Философия и Практика. Ридна Земля, Киев,
Украина. 2004;
M. Blondet, G.V. Garcia, S. Brzev. Earthquake-Resistant Construction of Adobe Buildings: A Tutorial.
Earthquake Engineering Research Institute, Oakland, California, USA. 2003;
IAEE. Guidelines for Earthquake-Resistant Non-Engineered Construction. International Association for
Earthquake Engineering, Tokyo, Japan. 1986.
TECHNOLOGY OF ANTIRECESSIONARY MANAGEMENT IN PUBLIC SECTOR
Ojukeeva T.O., Freiuk G.V., Djunushalieva G.D.
Academy of Management under President of the Kyrgyz Republic
Events of March 24-25 2005 in Bishkek resulted in replacement of the political leadership and the
current development of Kyrgyzstan specify the weaknesses of system of the state administration in
Kyrgyzstan, inability of senior officials to manage crisis, to develop and to accept the adequate measures for
overcoming consequences of the current system crisis, according to this we offer to create the Regional
Expert Group for managing crisis in the state administration system on base of Academy of Management
under President of the Kyrgyz Republic.
Project mission is creation of potentials for crisis management in the state administration system of
the Kyrgyz Republic. Purpose of the poject is To render assistance to more efficient and complex crisis
solving in the field of the state administration of Central Asia as being guided by principle of democracy.
Academy of Management under President of the Kyrgyz Republic was established on base of the
Bishkek International School of Management and Business (BISMB) in 1992. Its development was under
donation from Canada, UNDP and GTZ. BISMB was reorganized to Academy of Management hitherto
training senior and medium-level managerial staff hired by Government and Private Companies. It also
serves as the full research, methodical and coordinating center for the Educational Homeland in Kyrgyzstan.
Academy of Management is entitled as the State Education Center designated for training managerial
employees as it concerns state-budget departments and, also, on fee-payment basis. Academy of
Management is organizing seminars, conferences and short-term courses for public administrators under
support of UNDP, TACIS, USAID and another project institution.
INTRODUCTION
The establishment of the effective state administration is one of the basic priorities defined by the
“Complex Base of Development of the Kyrgyz Republic up to 2010” (CBD), a long-term strategy, and
“National Strategy of Poverty Reduction up to 2005” (NSPR), a middle-term program.
Events of March 24-25 2005 in Bishkek resulted in replacement of the political leadership and the
current development of Kyrgyzstan specify the weaknesses of system of the state administration in
Kyrgyzstan, inability of senior officials to manage crisis, to develop and to accept the adequate measures for
overcoming consequences of the current system crisis.
The existed system of the state administration lags behind the cardinal reforms in the political,
economic and social spheres. The appearance of system of the state administration in the Kyrgyz Republic
119
is a necessary precondition of enhancing democratic development of the Kyrgyz society and sustaining
competitiveness of the state in the international community.
The experience after the reforms promoted showed that preservation of a system of the state
administration being not conducive to the contemporary requirements present itself the significant barrier to
the speedy and efficient economic and social progress of the state.
In spite of enacting Law (“Of the State Service”) in August 2004, the fundamentals of the
professional, of free from influential political networks-base, of functional and efficient system of the state
administration are not yet adjusted.
Promotion of reform for a system of the state administration, its transparency and accountability and
its conformity to principles of democratic rule depend on the state authorities and potentiality of a linear
expert group of ministries and departments.
World Bank support reform of the state administration by the Kyrgyz Government within framework
of GSAC/GTAC project. Several donors and partners such as TASIS, UNDP, ABD, IMF and others are
working with backing administrative reforms in Kyrgyzstan. However, the international organizations and
donors put no sufficient attention to crisis solving issues in a system of the state administration.
Of above-said and taking into account necessity for establishment of a new model of the state
administration in Kyrgyzstan, of monitoring system and estimation of the reform program outcomes we offer
to create the Regional Expert Group for managing crisis in the state administration system on base of
Academy of Management under President of the Kyrgyz Republic.
PROJECT MISSION
Creation of potentials for crisis management in the state administration system of the Kyrgyz
Republic.
PURPOSE OF GROUP
To render assistance to more efficient and complex crisis solving in the field of the state
administration of Central Asia as being guided by principle of democracy.
TARGETS OF GROUP
1)
2)
3)
4)
development of methodology and competent recommendations for overcoming crisis;
crisis-solving course of training for the senior and rankand-file officials of the state administration;
monitoring and evaluation;
grant-seeking activity.
FUNCTIONS OF GROUP
These targets are reached if Group will work on:
a) analysis of current situation of the state administration system of Central Asia;
b) estimation of efficiency of a separate segments of the state administration;
c) estimation and development of decision-making procedures for crisis-solving;
d) development of a system of the progression indicators
e) monitoring and estimation of current state and prospect of the state administration;
f) seminars and trainings put in practice;
g) consulting service.
PROJECT PHASES
120
Phase 1
This phase is referred to pre-exploratory one.
Study of materials related to anti-crisis management in public administration program. The
analytical, consultative activity and exchange of information will be carried out at this stage including
international experts and government institutions.
More precisely these activities are staged in the following order:
1.
2.
3.
4.
5.
Creation of Analytical Group consisting of local and international experts;
Maintaining the Link Forum for exchange of opinions and analytical reviews and reports;
Study and selection of the materials related to current state of affairs in a system of the state
administration of the Kyrgyz Republic;
Gathering materials regarding the problem analysis in the field of public administration and practical
manuals on base of international experience;
Preparation of “round table” for discussion about the selected materials.
Phase 2
1.
2.
3.
4.
This phase is mostly a methodological and research-based one, including the following:
Creation of system of monitoring of the crisis situations when government personnel and local
community involved, causes and consequences of confrontation;
Defining methodology of evaluation criterion;
Creation of evaluation criterion on base of data treatment through event-analysis and contentanalysis;
Use of case-study materials covering previous approaches to crisis-solving in a system of state
administration including experience of EU, USA and etc.;
Phase 3
The most prominent stages on this executive phase are following:
1. Development of training program for the senior officials to prevent crises through transparency and
openness of their activities, to manage crises and conflicts between state personnel and local
community;
2. Organization of seminars for audience;
3. Consulting and development of contemporary anti-crisis policy.
4. Preparation and organization of Conference concerning analysis of research and training done,
theoretical and practical background of anti-crisis management, approaches to and technologies of anticrisis management in the sphere of public administration.
RESULTS EXPECTED
1. More accountability in senior staff activity through balanced distribution of functions between
presidential and executive structures;
2. Responsible behavior of senior staff for decision-making process under initiation due to clarifying the
concrete and viable functions;
3. Underdevelopment of “spoils system”, administrative market and administrative auctioning as it
concerns redistribution of economic, political and social resources;
4. Transparency and openness of human management;
5. Increase of Social and Public Services on local level.
RESULTS REACHING STRATEGY
The goals defined will be achieved if analytical Group use the best international practice in its
activity, approaches and methodology of evaluating criterion applied by the developed countries specifying
theirs in case of Central Asia.
121
Group will work in close cooperation with departments of the state administration, donor
internationals and civic sector.
PROJECT BENEFICIARY
The targeted groups are the senior staff and officials, as they make key decisions or influence
decision-making processes on the state level, also the state officials who are carrying out currently state
policy which has an impact on local development in the rural Kyrgyzstan. Besides, the administrative staff
implies the medium-level managerial staff and rankand-file state executives who reply to requests and
inquiries and to render public and social services.
Actually this project concerns every citizen being as the major beneficiary of public and social
services.
DEPARTMENT ACTIVITY RESULTS
1.
2.
3.
4.
5.
Development of methodology and decision-making procedures in crisis-solving in the sphere of the
state administration;
Development of the anti-crisis management training programs for the state and municipal officials;
Donor aid received through grant-seeking and distributed among a certain sectors of reforming the
state administration;
Increase of donor aid efficiency;
Current state of affairs in the state administration observing system.
122
BUILDING OF INNOVATIVE INFRASTRUCTURE AS A CONDITION OF AN OUTPUT FROM CRISIS
Tocktomyshev S.J.
Academy of Management under President of the Kyrgyz Republic
At the present moment Kyrgyzstan is in crisis, both political, and economic. If in political situation
the outcome is soon possible but economic problems demand deeper and long-term decisions. Many of the
economists offer the various scripts of the further development of Kyrgyzstan. The author of the given
project believes that the economy of Kyrgyzstan can overcome the crisis only by the development of
science and technologies. Mission of the project is creation of innovative strategy of development of science
and technology in Kyrgyzstan. The main purpose is creation of the state innovative strategy of development
of science and technology in Kyrgyzstan - as a factor of an output from the crisis. The given strategy will
allow to operate a science and the accelerated development of scientific and technical progress, dividing
and uniting two different concepts, such as " generating of new knowledge " in the sphere of the academic
science and " an innovative belt " in the system of branch and high school sciences.
Introduction
At the present moment Kyrgyzstan is in crisis, both political, and economic. If in political situation
the outcome is soon possible but economic problems demand deeper and long-term decisions. Many of the
economists offer the various scripts of the further development of Kyrgyzstan. The author of the given
project believe that the economy of Kyrgyzstan can overcome the crisis only by the development of science
and technologies.
The state policy in the field of science since the date of acquisition of independence of Republic (in
1990) is build on the basis of two interconnected principles. On the one hand, this is the maintenance of all
positive features in the field of science that has been saved up during the Postsoviet period, and from the
other – the innovative transformations at all levels of scientific and technical progress with the purpose of
maintenance of Kyrgyzstan’s entry into the global system of the World development of science, as an equal
in rights and equipotent participant.
In the modern market conditions the former distributive system of state financing of science is not
effective - from the positions of decision of burning issues of the society and the maintenance of steady
development of the country. On the other hand, the science is potentially powerful tool for the contribution,
both in economic development of the country, and raising of its image and integration into the World
economic space.
Financing of applied-research and institutional science
from the budget of Kyrgyz Republic (soms)
Item of expenses
Salary
1990
-
1995
9499,7
1998
15376,4
2000
15468,4
2005
23787,3
123
Social insurance allocation
Travel expenses within the country
Travel expenses outside the country
Equipment acquisition
Medicine expenses
Feeding expenses
Public utilities
Hiring and transport maintaining
Other acquisitions and services
Stipends
Major repair
Total
-
3277,7
225,3
562,0
1311,0
310,0
1316,2
455,0
49,5
17006,4
5609,1
24,0
6,0
103,0
30,0
20,0
632,4
180,0
202,0
193,8
200,0
22576,7
4816,8
26,4
22,0
2848,6
142,0
249,2
250,0
22399,1
5946,8
150,8
800,0
30684,9
Financing of academic science from the budget of Kyrgyz Republic (soms)
Item of expenses
Salary
Social insurance allocation
Travel expenses within the country
Travel expenses outside the country
Equipment acquisition
Public utilities
Hiring and transport maintaining
Other acquisitions and services
Stipends
Major repair
Purchasing of primary equipment
Total
1990
1995
1998
2000
-
9123,3
3115,8
84,8
160,7
836,8
2520,7
65,0
1304,0
330,9
1677,3
-
15719,0
5737,7
46,0
3164,6
110,0
347,9
463,0
-
16655,6
5200,4
50,0
3709,1
107,6
581,3
320,0
-
2005
(plan)
50971,4
12743,8
100,0
625,0
4628,0
400,0
1000,0
868,0
1000,0
-
17,1
19219,3
22588,2
26624,0
72336,2
Allocations for the science from the budget
during1990-2004 (%)
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
124
Mission of the project
Creation of innovative strategy of development of science and technology in Kyrgyzstan.
The main purpose
Creation of the state innovative strategy of development of science and technology in Kyrgyzstan as a factor of an output from the crisis. The given strategy will allow to operate a science and the
accelerated development of scientific and technical progress, dividing and uniting two different concepts,
such as " generating of new knowledge " in the sphere of the academic science and " an innovative belt " in
the system of branch and high school sciences.
Project goals
1. Development of methodology and strategy of development of a science and technologies for
overcoming crisis;
2. Formation and monitoring of the plan of implementation of a new technologies in economic entity;
3. Creation of the program on international scientific and technical cooperation;
4. Creation of conditions for accelerated implementation NТ (new technologies) and stimulations of
researches by the enterprises of Kyrgyz Republic.
Project functions
1. Analysis and forecasting of spheres of appendix НТ (new technologies) in Kyrgyz Republic;
2. Formation of investment and attractive, scientific and technical, and innovative programs and
projects and attraction of foreign investors to their realization;
3. Utilization of space technologies, telecommunication and information systems in development of
natural and mineral-primary resources in Kyrgyz Republic;
4. Organizational assistance to development of competition and in variety of forms of business in
scientific and technical sphere;
5. Assistance to implementation of new technologies in manufacture;
6. Support and assistance to local entity of scientific and technical and innovative activity in the
international scientific and technical cooperation;
7. The organization of independent scientific and technical examination of projects, developments,
developmental and innovative works on implementation and a transfer of technologies
8. Rendering assistance in realization of the measures connected with preparation and improvement
of professional skill of the scientific and engineering staff for innovative sphere;
9. Information supply of the scientific and technical community about achievements in the sphere of
science, techniques and new technologies through the mass media, issue of the special literature
and electronic information means.
Project phases
Phase 1
This phase is referred to pre-exploratory one.
The phase assumes carrying out of analytical and consulting activity in the field of scientific and
technical and innovative programs and projects operating in Kyrgyzstan. The international experts and
representatives of the official bodies will be involved in discussion of strategy of the future development of
science and technologies, who dealing with this given subjects. More than 20 funds are available in Kyrgyz
Republic, which exist at the ministries, departments and the establishments, functioning narrowly to the
purposes and problems.
More detailed this activity will be broken into the following stages:
125
1. Creation of Consulting Advice consisting of scientific employees and representatives of the
ministries and departments, and also business representatives.
2. Carrying out of round tables for an exchange of opinions and the analytical review of a situation in
our country.
3. Studying and selection of materials reflecting the rates of implementation of new technologies and
carrying out of research developments in КR.
4. Gathering of materials on possible ways of overcoming of crisis, both from the international practice,
and in the countries of the near abroad.
Phase 2
This phase is mostly methodological and research-based, including the following:
The phase assumes carrying out of analytical and organizational activity. Development of methodology
for overcoming crises on micro and macro level.
More detailed this activity will be broken into the following stages:
1. Carrying out of the analysis and forecasting of spheres of appendix NТ (new technologies) in
Kyrgyz Republic;
2. Formation of methodology of an estimation and selection of investment and attractive, scientific
and technical, and innovative programs and projects;
3. The comparative analysis of activity of foreign and international funds for development of science
and high technologies;
4. Carrying out of the comparative analysis of the World experience: examinations and drawing up of
scientific programs and technological projects of the international scale;
5. Development of methodology of estimated criteria.
Phase 3
This phase is executive one.
The phase assumes the performance of measures on several priority research themes. Five basic
themes include: natural and mineral resources; tourism and mountaineering; creation of software products;
basic researches and higher education.
Natural and mineral resources.
Kyrgyzstan attracts foreign investors by its natural and mineral resources, which by estimations of
foreign experts are estimated not less than in 20 million. In our republic over 400 deposits of minerals are
available with more than 80 names of elements and substances such as gold, aluminium, coal, oil, basalt,
granite, marble and even diamond - according to remote sounding (Japan). In this sphere activity of fund will
be carried out on ч to following directions:
1. Investigation of minerals, soil appraisal of available ore deposits, including with use of modern
satellite technologies of remote sounding the Earth. Scientific and technical examination and
inventory of available minerals, their investigation with usage of modern international technologies.
Demonstration to foreign investors the appeal and economic expediency of capturing on concession
of a deposit of minerals on extraction or investigation.
2. Extraction of minerals.
Granting of information services to foreign partners on natural and mineral resources of the
Republic. Participation in development of documents for granting to foreign investors of deposits of
minerals on concession or creations of joint ventures on extraction and complex processing of
minerals. Participation in maintenance of "transparency of activity of extracting branches" of foreign
companies in territory of the Republic, which is being one of the major conditions for attraction of
foreign investments and for this purpose is a radical processing of methodology of utilization of
mineral resources.
126
Tourism and mountaineering
Kyrgyzstan has greater opportunities for the organization of extreme ecological and elite tourism
and mountaineering. On this problem it is necessary to carry out researches on various geophysical
aspects: on a condition of weather, including - optical, on a condition of glaciers, etc., and on this basis to
participate in development of business-projects by tourism and in maintenance with the operative
information by climate conditions to the tourist organizations.
Creation of software products
The group of excellent programmers and experts in the field of information technologies was
generated in Kyrgyzstan. By experience of such countries as Finland (where more than half of GNP is
formed due to information technologies) or India (where the production in the field of program development
is exported to 35 countries of the World) there is a real opportunity to develop similar work in our Republic.
One of possible ways of the decision of the problem is to open in Kyrgyzstan the Representative office of
Microsoft (one of kinds of the offshore programming removing a number of problems with licensing of
software products).
Basic researches and higher education
The program is directed on development of fundamental researches in the field of natural sciences in
the Kyrgyz Educational Institutions and Academies by creation of Science-Educational Center (SEC) under
the support of American Civil Researches and Developments Foundation (CRDF). Thus the financing is
given due to the grants allocated by CRDF from John and Katrin T. Makartur Foundation and corporation
Carnegie (New York).
¾
¾
¾
¾
¾
¾
¾
Utilization of space technologies, telecommunication and information systems in development of
natural and mineral-primary resources in Kyrgyz Republic;
Organizational assistance to development of competition and in variety of forms of business in
scientific and technical sphere;
Assistance to implementation of new technologies in manufacture;
Support and assistance to local entity of scientific and technical and innovative activity in the
international scientific and technical cooperation;
The organization of independent scientific and technical examination of projects, developments,
developmental and innovative works on implementation and a transfer of technologies
Rendering assistance in realization of the measures connected with preparation and improvement
of professional skill of the scientific and engineering staff for innovative sphere;
Information supply of the scientific and technical community about achievements in the sphere of
science, technique and new technologies through the mass media, issue of the special literature
and electronic information means.
Expected results.
1. Overcoming of a crisis condition and the further economic growth;
2. Increase of efficiency of the state innovative policy and realization of the strategy of development of
science and technologies by means of creation of necessary infrastructure and conditions.
3. Implementation of new technologies into the production processes of local enterprises;
4. Development of scientific researches and advanced technologies in Kyrgyzstan;
5. The International cooperation in all spheres of knowledge.
6. Creation of effective system of examination of scientific and technological projects.
Target group
Target group of the given project are senior staff and officials, also state officials and the businessmen
who is carrying out current state policy which has impact on economical development. The last category
implies the medium-level managerial staff.
127
ОСНОВНЫЕ МОДЕЛИ ПРЕДСКАЗАНИЯ БАНКРОТСТВА ПРЕДПРИЯТИЙ
Шатманов И.С.
ст. преподаватель ЦМБ КНУ
Обзор. В период рыночных реформ большая часть предприятий оказалась в тяжелом
экономическом положении. Это связано не только с общей ситуацией в стране, но и со слабостью
финансового управления на предприятиях. Отсутствие навыков адекватной оценки собственного
финансового состояния, анализа финансовых последствий принимаемых решений поставили многие
из них на грань банкротства. Так что знание методов финансового анализа, умение разработать
план оздоровления предприятия стали необходимой предпосылкой эффективного управления
организацией. Основной целью статьи явилась раскрытие финансовых аспектов банкротства
предприятий и обзор моделей диагностики банкротства.
Ключевые слова: банкротство,
финансовые коэффициенты.
диагностика,
предсказание,
устойчивость,
угроза,
Переход к рыночной экономике вызвал появление нового для нашей финансовой политики
понятия - банкротство предприятия. В соответствии с действующим законодательством (ст. 3, 9
Закона КР о банкротстве (несостоятельности)) под банкротством предприятия понимается
признанная судом или объявленная с согласия должника неспособность должника в полном объеме
удовлетворить требования кредиторов по денежным обязательствам и (или) исполнить обязанности
по уплате обязательных платежей.
Диагностика банкротства требует специальных методов финансового управления. Рыночная
экономика выработала обширную систему финансовых методов диагностики банкротства и
выработала методику принятия управленческих решений в условиях угрозы банкротства. Эта
методика предназначена не только для предприятий, где кризис очевиден и необходимо принимать
неотложные меры по стабилизации, а для всех предприятий, работающих в рыночных условиях,
поскольку ее особенности таковы, что позволяют выявить на ранней стадии и устранить негативные
факторы развития предприятия, наметить пути их устранения. Приведем примеры возможного
использования механизмов диагностики банкротства:
o
o
o
o
o
Покупка или продажа предприятия.
Преобразование предприятия.
Проверка принимаемых решений в моделях экономических ситуаций.
Обработка данных потенциальных заёмщиков с целью определения
неплатежеспособности.
Определение условий кредита.
риска
128
o
Построение "траектории" заемщика по данным отчетности за несколько предыдущих
периодов (растет ли риск неплатежеспособности или уменьшается?) и др.
Первые изыскания, направленные на предсказание финансового краха появились в конце 30х годов в Соединённых Штатах. Многие из основных методов анализа экономических и финансовых
трудностей используются и в наши дни. В результате исследований, в которых независимо друг от
друга приняло участие множество фирм консалтинга, был осознан тот факт, что некоторые
финансовые коэффициенты потерпевших крах предприятий значительно отличаются от
коэффициентов стабильно работающих.
МОДЕЛЬ БИВЕРА
Одним из первых применять анализ соотношений финансовых коэффициентов, как метод
предсказания банкротства, начал В. Х. Бивер в 1966 году. В своих исследованиях он по одному
сравнивал показатели неплатежеспособных фирм с такими же коэффициентами фирм, нормально
работающих, и обнаружил, что ещё задолго до краха разница между ними разительна. Обе группы
состояли из 79 предприятий и уже за пять лет до кризиса были заметны признаки, позволявшие
предполагать его приближение.
В каждом из похожих исследований были даны предложения, какие из коэффициентов
следует принять во внимание и какие выводы можно сделать, наблюдая за их изменениями во
времени. Не могли, однако, определить вероятность краха, поскольку попытки решить проблему с
помощью лишь одного-двух коэффициентов часто приводили к фальшивым или противоречивым
результатам. Последняя модель Бивера имеет следующий вид:
Коэффициент Бивера = (чистая прибыль
обязательства + краткосрочные обязательства);
–
амортизационные
отчисления)/(долгосрочные
Коэффициент рентабельности активов = чистая прибыль/сумма активов;
Финансовый рычаг = (долгосрочные обязательства + краткосрочные обязательства)/сумма
активов;
Доля собственного оборотного капитала в активах = (собственный капитал — внеоборотный
капитал)/сумма активов;
Коэффициент покрытия = оборотные активы(текущие)/краткосрочные обязательства.
Табл.1
Система показателей Бивера.
Показатель
Коэффициент Бивера
Коэффициент
рентабельности
активов
Финансовый рычаг (леверэдж)
Доля собственного оборотного
капитала
Коэффициент покрытия
Значение показателей
благоприятное
За
5
лет
банкротства
0,4—0,45
0,17
6—8
4
до
За 1 год до
банкротства
-0,15
-22
>=37%
0,4
>=50%
0,3
>=80%
0,06
>=3,2
>=2
>=1
МОДЕЛЬ АЛЬТМАНА
Модель Эдуарда И. Альтмана была построена 1968 году на выборке из 66 компаний - 33
успешных и 33 банкротов. Первая версия модели включала 22 предположительно значимых
коэффициента, полученных из данных финансовой отчетности. Коэффициент, имеющий
129
наименьшую статистическую значимость, отбрасывался, после чего построение модели и анализ
статистической значимости коэффициентов повторялись. Когда число коэффициентов уменьшилось
с пяти до четырех, статистическая достоверность модели резко снизилась, что заставило Альтмана
сделать вывод о том, что вариант с пятью коэффициентами является предпочтительным. Модель
Альтмана имеет следующий вид:
Z=1,2Коб+1,4Крнп+3,3Крбп+0,6Кп+0,999Котд
где Коб – доля оборотных средств в активе,
Крнп – рентабельность активов по нераспределенной прибыли = (чистая прибыль – выплаченные
дивиденды)/сумма активов,
Крбп – коэффициент рентабельности активов по балансовой прибыли,
Кп – коэффициент покрытия по рыночной стоимости собственного капитала = рыночная стоимость
собственного капитала/краткосрочные обяз-ва,
Котд – коэффициент отдачи активов = выручка от реализации/сумма активов.
Табл.2
Оценочная шкала для модели Альтмана
Значение Z
Z<1.8
1,81 <= Z <2,7
2,71 <=Z < 2,99
3 <= Z
Вероятность банкротства
Очень высокая
Высокая
Невысокая
Очень низкая
Модель Альтмана включает показатель рыночной капитализации акций и, таким образом,
применима только к компаниям, на акции которых существует публичный рынок.
МОДЕЛЬ ТАФФЛЕРА.
Британский ученый Таффлер (Taffler) предложил в 1977 г. четырехфакторную прогнозную
модель, при разработке которой использовал следующий подход: при использовании компьютерной
техники на первой стадии вычисляются 80 отношений по данным обанкротившихся и
платежеспособных компаний. Затем, используя статистический метод, известный как анализ
многомерного дискриминанта, можно построить модель платежеспособности, определяя частные
соотношения, которые наилучшим образом выделяют две группы компаний и их коэффициенты.
Такой выборочный подсчет соотношений является типичным для определения некоторых ключевых
измерений деятельности корпорации, таких, как прибыльность, соответствие оборотного капитала,
финансовый риск и ликвидность. Объединяя эти показатели и сводя их соответствующим образом
воедино, модель платежеспособности производит точную картину финансового состояния
корпорации. Типичная модель для анализа компаний, акции которых котируются на биржах,
принимает форму:
Z = 0,53X1 + 0,13X2 + 0,18 X3 + 0,16 X4
где: х1=прибыль до уплаты налога/текущие обязательства;
х2=текущие активы/общая сумма обязательств;
х3=текущие обязательства/общая сумма активов;
х4=выручка / сумма активов.
Если величина Z-счета больше 0,3, это говорит о том, что у фирмы неплохие долгосрочные
перспективы, если меньше 0,2, то банкротство более чем вероятно.
МОДЕЛЬ СПРИНГЕЙТА
Эта модель была построена Гордоном Л. В. Спрингейтом [Springate, 1978] в университете
Симона Фрейзера в 1978 году с помощью пошагового дискриминантного анализа методом, который
разработал Эдуард И. Альтман.
130
В процессе создания модели из 19 — считавшихся лучшими — финансовых коэффициентов
в окончательном варианте осталось только четыре. Общий вид модели:
где
Если Z < 0,862 предприятие получает оценку “крах”. При создании модели Спрингейт
использовал данные 40 предприятий и достиг 92,5 процентной точности предсказания
неплатежеспособности на год вперёд.
МОДЕЛЬ ФУЛМЕРА
Модель Фулмера построена в 1984 году по выборке из шестидесяти фирм и не содержит
показателей рыночной капитализации. Модель была создана на основании обработки данных
предприятий — 30 потерпевших крах и 30 нормально работавших — со средним годовым балансом в
455 тысяч американских долларов. Изначальный вариант модели содержал 40 коэффициентов,
окончательный использует всего девять. Модель Фулмера имеет следующий вид:
H = 5.528X1 + 0.212X2 + 0.073X3 + 1.270X4 - 0.120X5 + 2.335X6 + 0.575X7 + 1.083X8 + 0.894X9 - 6.075
где
131
Если H < 0, то крах неизбежен. Точность прогнозов, сделанных с помощью данной модели на
один год вперёд — 98 %, на два года — 81 %.
МОДЕЛЬ ТРУДНОЛИКВИДНЫХ АКТИВОВ
Еще одним методом интегральной оценки угрозы банкротства является используемый в
зарубежной практике финансового менеджмента "коэффициент финансирования трудноликвидных
активов". Для этого определяется в какой мере эти активы (сумма всех внеоборотных активов и
оборотных активов в форме запасов товарно-материальных ценностей) финансируется
собственными и заемными средствами (заемные средства при этом подразделяются на кредиты
долго- и краткосрочного привлечения).
Уровень угрозы банкротства предприятия в соответствии с этой моделью оценивается по
следующей шкале:
Табл.3
Оценочная шкала для модели трудноликвидных активов.
финансирования
Вероятность банкротства
Значение
коэффициента
трудноликвидных активов
ВА + 3m < С
Очень низкая
ВА + Зm < С + Бд
Возможная
ВА + 3m < С + Бд + Бк
Высокая
ВА + Зm > С+ Бд + Бк
Очень высокая
где
ВА - средняя стоимость внеоборотных активов;
3m - средняя сумма текущих запасов товарно-материальных ценностей (без запасов
сезонного хранения);
С - средняя сумма собственного капитала;
Бд - средняя сумма долгосрочных банковских кредитов;
Бк - средняя сумма краткосрочных банковских кредитов.
По своей экономической сущности эта модель отражает используемую предприятием
политику финансирования активов (соответственно - консервативную, умеренную, агрессивную и
сверхагрессивную). В последнем случае очень высокая вероятность банкротства возникает в связи с
тем, что общая сумма денежных активов, краткосрочных финансовых вложений и дебиторской
задолженности предприятия не позволяет удовлетворить его обязательства по текущей
кредиторской задолженности по товарным операциям и внутренним расчетам (не учитывая
необходимости возврата банковских ссуд).
Подытоживая статью можно отметить, что рассмотренные модели анализа банкротства
весьма просты в реализации. Подобные расчеты на предприятиях нашей республики должны носить
систематический характер с периодичностью, определяемой положением предприятия и динамикой
общеэкономической ситуации. Однако эти модели, как и любые другие, следует использовать как
вспомогательные средства анализа предприятий. Полностью полагаться на их результаты все-таки
опасно, так как они созданы и апробированы на данных финансовой отчетности зарубежных
предприятий, экономика которых более или менее устоялась. Поэтому применять их следует только
после проверки и коррекции в среде будущего применения. Тем не менее, подобные методики могут
132
служить достаточно хорошей базой для принятия управленческих решений о финансовом
положении.
Литература:
1. Антикризисное управление: от банкротства – к финансовому оздоровлению/ Под ред. Г.П.
Иванова. – М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1995. – с.130
2. Белолипецкий В.Г. Финансы фирмы: Курс лекций / Под ред. И.П. Мерзлякова. – М.: ИНФРА-М,
1998. – 298с.
3. Бланк И. А. Основы финансового менеджмента. Т2. – К.: Ника-Центр, 1999. – 512с. – (Серия
«Библиотека финансового менеджера»; Вып. 3).
4. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е издание, перераб. И доп. Минск: ООО «Новое знание». 1999. – 688с.
5. Стрекалов О.Б., Зарипов Э.Р. Кризисы в организации и управление проектами: Учебное пособие. –
Казань: Казан. гос. технол. ун-т, 1997, 160 стр., с. 36-40
6. Теория и практика антикризисного управления: Учебник для вузов/ Г.З. Базаров, С.Г. Беляев, Л.П.
Белых и др.; Под ред. С.Г. Беляева и В.И. Кошкина. – М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1996. – 469 с., с.
95-97
7. Давыдова Г.В., Беликов А.Ю. Методика количественной оценки риска банкротства предприятий //
Управление риском, 1999 г., № 3, с. 13-20
8. (Altman, Edward I., "Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy",
Journal of Finance (September 1968): pp. 589-609.)
9. (Fulmer, John G. Jr., Moon, James E., Gavin, Thomas A., Erwin, Michael J., "A Bankruptcy Classification
Model For Small Firms", Journal of Commercial Bank Lending (July 1984): pp. 25-37.)
10. Закон КР «О банкротстве (несостоятельности)» от 15октября 1997года № 74
133
GENDER INEQUALITY IN EDUCATION: THE IMPACT OF SOCIO-ECONOMIC RESTRICTIONS
Assos.Dr.Mustafa Seref AKIN, Department of Management, International Ataturk Alatoo University, Email: [email protected]
Filiz KADI, Phd Student, Institute of Social Sciencies, Kyrgyz Turkish Manas University,
E-mail: [email protected]
Abstract
Conditional altruistic and lingering patriarchal views are related to gender bias. We consider the
socio-economic limitations, influencing conditional altruistic view, to explain the bias in education against
women in developing countries. Because of restrictions in socio-economic opportunities, returns to
education are lower for women in developing countries. Hence, the enrollment of female education remains
low relative to the enrollment of males. Our findings suggest that increases in civil liberties, income per
capita and international trade increase the opportunities for women. However, the increase of education
expenditure has no impact on the reduction of gender bias in education. Therefore, public authorities should
be more gender selective in enrollment.
1. Introduction
In developing countries, the disadvantages of being a woman are revealed in the lack of basic
human rights such as health care, nutritional support and elementary education (Sen, 1998)116. The two
most compelling areas of bias against females in developing countries are in socio-economic life and in
education. This paper argues that these two areas are interrelated. Because of restrictions in socioeconomic opportunities, returns to education are lower for women in developing countries. This may explain
why female enrollment in education is low relative to male enrollment.
There are two main views of gender equality. The first view is conditional altruism, which suggests
that altruistic parents invest equally in children’s education when the return to education is equal among
girls and boys (Parish and Willis, 1993) Weak job opportunities reduce incentives for women to get
educated. In traditional societies, the main responsibilities of females are dealing with child-rearing and
housework. Plus, female wage rates are below those of males (Nugent, 1985).
There is a vicious circle; employers do not hire unskilled women and parents do not want to educate
girls because of poor job opportunities (William and Willis, 1993). The low potential future earning causes
the hesitation of parents to invest in their daughter’s education. Hence, the low skill level of women further
reduces their opportunity in the labor market.
In response to the greater relative returns to female higher education, Deolalikar (1993) notes that
women in Indonesia have been acquiring secondary and tertiary education in relatively larger numbers than
men in recent years. In the Philippines, the return to education is higher for girls and girls receive on
average quarter of a year more schooling than boys (Davies and Zhang, 1995). Although DeGraff and
Bilsborrow (2004) support the findings of Davies and Zhang (1995), they also point out that home
production due to many young siblings is a major obstacle for female teen’s education.
The second view of inequality in gender is the lingering patriarchal view, which emphasizes cultural
traditions favoring male descent. In this view, parents get more support from male children. Parish and Willis
(1993) argue that sons remain loyal to parents while daughters leave their parents upon being married.
Lahiri and Self (2004) make a similar argument concerning the gender bias involved in the failure of
coordination between families. The coordination failures occur since families do not take into account the
income flow of their brides after the marriage. Therefore, families emphasize sons’ education rather than
daughters’ education.
116
Gender inequality has been reduced but not completely eliminated in the developed countries (Isbell,2004)
134
Lahiri and Self (2004) assume that married sons and not married daughters contribute economically
towards their parents’ budget. However, the assumption of a son's support can be questionable.
Modernization introduces various forces that reduce the strength of the traditional norms of family and
community (Nugent, 1985). All developing countries experience migration to some level117. Caldwell (1982)
analyzes wealth transfer among relatives in migration: there are two main stages when the economy moves
from a traditional production towards a modern production. In the first stage, families are willing to benefit
from new income opportunities by sending their children to urban areas. However, in the second stage,
children begin establishing their own separate families apart from their parents due to the distance between
towns and the scarce land availability. The argument of the low/high contribution of married sons/daughters
can be associated with Caldwell’s point of view (separation of the single unit to multiple units with
urbanization/modernization). My argument is that the reason the contribution of daughters to their parents’
income can be lower than that of sons is due to the socio-economic restrictions (i.e., restriction in labor
market). And it is because of these restrictions that women receive less education than men. In this
framework, improving the socio-economic conditions could be a more effective/realistic policy than
improving coordination between families.
This paper is structured in the following ways: section 2 contains an analysis of the theoretical
impact of the socio-economic restrictions, which supports the empirical section. Section 3 defines the
methodology and all the variables of interest. Section 4 provides an analysis of results. Finally, section 5
concludes by considering the implications of these findings.
2. The Theoretical Framework
A modified model of Lahiri and Self (2004) is used for this study. Lahiri and Self (2004) examine
reasons for gender inequality arguing that returns to female education are low due to the coordination failure
among families. But Lahiri and Self (2004) omit the bias against women in the socio-economic life in their
model. I use a similar model incorporating variables to reflect discrimination against females in the labor
market. Because of this discrimination, return to education is low for educated females. It follows that the
neglect of girls can be related to the low social status of women.
In this model, society has a number of identical households each headed by a single parent and
has N number of boys and N number of girls. Children are endowed at birth with a low skill level, u .
Children can increase their skill level to by attending school in the first period. In this framework, Lahiri
and Self (2004) assume that the opportunity cost, u, is the same for both genders, although the opposite
assumption could hold that the opportunity cost varies by gender. Deolalikar (1993) argues that households
may under invest in their female children's higher schooling even though the market returns are greater for
females because the opportunity cost of schooling in terms of home production may be higher for girls118.
Each parent’s preferences are represented by a utility function over consumption goods in two
periods: c1 and c2. Goods are labeled 1 and 2 respectively, depending on the period of production.
We define the direct and indirect utility, respectively:
(1)
u=U(c1 ,c 2 )
v=V(P, P/r,Y)
Where, P is the price of good and r is the discount rate and Y is the income.
117
See special issues in The Developing Economies (1996) vol.34 (4) and Economic Development and Cultural
Change (1982) vol. 30 (3)
118
I omitted this possibility from the basic model since collecting data about the foregone earning
related to home production was not available in a macro-based research.
135
Lahiri and Self (2004) argue that married daughters do not contribute to the family budget but brides
of sons do. We may argue against this assumption in two ways. The first way is that in a society where
daughters are more responsible than sons to take care of aged parents, the return to education of
daughters for parents will be higher. The second way is that the loyalty of brides can be questionable. A
bride can avoid contributing to her parent’s-in-law’s consumption by spending her earnings on herself. Our
main approach to this issue is that the contribution of daughters to their parents’ income can be lower than
that of sons due to the socio-economic restrictions. Therefore, the household’s inter-temporal budget
constraint can be expressed as:
(2)
Pc1 + Pc2 / r = φ u + +φ u / r + N (1 − em )φ u + N (1 − em )φ u / r +
Nemφ / r + N (1 − e f )φ u + N (1 − e f )φ u / r + γ Ne f φ / r = Y
Where em and ef represent the average proportion of educated man and woman in the society. The
first and the second term in the right hand is the income of parents in the periods 1 and 2. The third and the
fourth represent the income of uneducated men in periods 1 and 2 and the fifth stands for educated men in
period 2. The sixth and seventh are the income of uneducated women and the eighth is the income of the
educated women in the second period. The unique difference between the income of educated males and
females is the labor market restriction, . Nef shows that the percentage of educated women who can work
in the labor market. I assume that it is less than 1, otherwise both sides will have equal opportunity in the
market. Another way of commenting the restriction of the labor market is
, low skill wage for educated
woman. Deolalikar (1993) states that gender differences in the returns to schooling may be caused by
several factors: differential opportunity costs of schooling for males and females, gender differences in traits
(i.e., manual dexterity and strength) and sex discrimination in the labor market.
From (1) and (2), we find the first order condition of
respectively:
(3)
(4)
φ −φu
r
and
∂v
∂e f
; after simplification, we get
= φu
γφ − φ u
r
∂v
∂em
= φu
- u indicates the skill premium in the labor market. Note that the difference between third and
fourth term is the restriction for female educated labor force.
3. Methodology and Variables
We use average data year from 1980 to 2000 and we apply cross-sectional OLS. The standard
error is White Heteroskedasticity Consistent.
Education Ratio=
+
(Freedom) + ∏ (Control Variables)+ ui
Where
is a constant coefficient,
variables and ui is an error term.
(5)
and ∏ are the estimated coefficients on the independent
136
3.1. Dependent Variables
Education of male to female by level-literacy, primary and secondary- is a dependent variable. The
list of data, variables and countries is obtained from the Freedom House (2004), Heritage Foundation
(2004) and World Bank (2003) and is reported in the appendix.
3.2. Independent Variables
3.2.1. Freedom
Regarding socio-economic restrictions, economic, political and civil freedom can be considered to
measure the gender bias in education. The participation of women to the economic, political and civil life is
strongly associated with a higher return to education.
3.2.2. Openness
Fontana and Wood (2000) argue that trade liberalization that creates more jobs in female-intensive
exporting sectors. The expansion of trade may increase the female labor participation rate. We use sum of
export and import as a percentage of GDP as a proxy of openness (Asiedu, 2002)
3.2.3. Capital Market
Singh and Zammit (2000) argue that the expansion of the financial sector has important gender
dimension. Particularly, poor and low-income women may borrow in nondiscriminatory conditions. We use
money amount (M2) as a percentage of GDP in this research (Asiedu, 2002).
3.2.4. Economic Growth
In Taiwan, during the 1940s and 1950s, girls received less education than boys due to low returns
to educated females. The rapid growth of the Taiwanese economy has led to more skill-intensive
occupations and therefore female educational attainment has increased since the 1950s (William and Willis,
1993). Singh and Zammit (2000) argue that economic growth is associated with the employment
opportunities for both genders. Growth of GDP is considered in this research.
3.2.5. Coordination Failure
Lahiri and Self (2004) argue that the coordination failure causes the gender biased in educational
attainment. They use land, which represent the lack of coordination due to the low population density.
Four models are considered in our empirical section regarding dependent variables. Dependent
variables are the ratio of male to female adult literacy rate, youth literacy rate, primary education enrollment
rate and secondary education enrollment rate. Independent variables are same in each model except in the
last two models; we also consider public expenditure for primary and secondary education.
4. Empirical Results
The results, in model 3 and 4, show that civil liberties are negatively associated with gender bias in
primary and secondary education. The coefficient is significant. The interesting result is that that the impacts
of civil liberties are more negatively related to the level of education. This indicates that the coefficients of
civil liberties become much more powerful when we go from considering bias in literacy to bias in secondary
education.
137
Political and economic rights are not effective in reducing gender bias in education. One reason is
that the improvements in political and economic rights remain as a legal right rather than a practical
exercise. For instance, women may have rights to participate in elections but in reality, very few women can
be candidates. The same argument can be made for economic freedom. Legally, a woman may become an
employee or an employer but in reality few woman may actually be active in the labor market.
GDP per capita and international trades are positively correlated with gender bias. The increase of
GDP and international trade are associated with higher wage and more opportunities for women. However,
growth and M2/GDP are weakly associated with gender bias in education.
The land as a proxy of coordination is negatively associated but statistically insignificant,
inconsistent with Lahiri and Self’s (2004) findings.
Primary and secondary education expenditure in model 3 and 4119 was expected to be significant
under the assumption that more expenditure for schooling reduces the education bias. However, mostly,
male students get benefit from the increase. So, unless the backward social institutional has transformed
into the modern stage, the gender bias will continue. This indicates that the public authorities should be
more selective in enrollment.
Table 1: OLS Estimation (Dependent variables are in the parenthesis)
Model 4
Model 3
Variable
Model 1
Model 2
(ratio of primary
(ratio of
(ratio of literacy(ratio of literacysecondary
youth)
education)
adult)
education)
Constant
2.09
1.71
1.36
1.9
(5.74)***
(6.87)***
(9.7)***
(4.95)***
Political Freedom .11
0.069
.079
.2
(1.46)
(1.4)
(2.73)***
(3)***
Civil
-.063
-.056
-.1
-.18
Freedom
(-.58)
(-.78)
(-2.42)***
(2.34)**
Economic
-.085
-.044
-.0021
.07
Freedom
(-.85)
(-.65)
(-.04)
(-.84)
Land
-2.48 (E-08)
-1.33 (E-08)
-7.68 (E-09)
2.05 (E-08)
(-1.49)
(-1.19)
(-.69)
(-1.66)*
M2/GDP
.00121
.00027
.00011
-.0013
(.57)
(.21)
(.12)
(-.51)
International
-.004
-.0024
-.0016
-.0029
Trade
(-3.22)***
(-2.84)***
(-3.1)***
(-2.27)***
GDP per capita,
-9.14 (E-05)
-6.18 (E-05)
-3.77 (E-05)
-6.6 (E-08)
PPP
(-3.54)***
(-3.58)***
(-4)***
(-3.15)***
GDP growth
8.73 (E-05)
-.0032
.0024
.009532
(-.003)
(-.19)
(.28)
(.5)
Primary
.0075
Education Exp.
(3.05)***
Secondary
.0033
Education Exp.
(1.12)
R-square
.32
.28
.38
.38
Note: the values in the parentheses are t-statistics
* denotes significance at the 10%
** denotes significance at the 5% level
*** denotes significance at the 1% level
119
Education expenditure is also tested in model 1 and 2, and the results are similar of those in model 3 and 4.
138
5. Conclusion
Higher social status of women will reduce gender bias in education. Higher social status is related
to economic, politic and civil freedom. However, in our research, we find only evidence for a connection to
civil liberties and not to economic and political freedom. This suggests that the real practice of female
participation in politics and the economy is weak. Higher income per capita and international trades,
allowing more earnings and opportunities for women, lower the gender bias in education. The increase of
public expenditure is not necessarily associated with higher enrollment. The public authorities should be
more gender selective in enrollment.
We could not find evidence of the coordination failure. Therefore, improving the socio-economic
conditions could be a more effective/realistic policy than improving coordination between families.
References
1. Asiedu, E. (2002). On the Determinants of Foreign Direct Investment to Developing Countries:
Is Africa Different? World Development, 30 (1), 107-119.
2. Caldwell, J. C. (1982). Theory of Fertility Decline. New York: Academic Press, 1982
3. Davis, J.D. and Zhang, J. (1995). Gender Bias, Investment in Children and Bequests.
International Economic Review, 36 (3), 795-818.
4. DeGraff, D.S. and Bilsborrow, R.E. (2004). Children’s School Enrollment and Time at Work in
the Philippines. The Journal of Developing Areas, 37 (1), 127-158.
5. Deolalikar, A. (1993). Gender Differences in the Returns to Schooling and in School: Enrollment
Rates in Indonesia. The Journal of Human Resources, 28 (4), 899-932.
6. Freedom House. (2004). Political Rights and Civil Liberties. www.freedomhouse.org
7. Fontana, M. and Wood, A. (2000). Modeling the Effects of Trade on Women, at Work and at
Home. World Development, 28 (7), 1173-1190.
8. Heritage Foundation. (2004). Index of Economic Freedom. www.heritage.org
9. Isbell, S. (2004). Trends in the Gender Wage Gap: Catching Eddies While Swimming
Upstream. Submitted to Midwest Economic Association.
10. Lahiri, S. and Self, S. (2004). Gender Bias in Education: the Role of Inter-household Externality,
Dowry and other Social Institutions. Southern Illinois University, Mimeo.
11. Nugent, J. (1985). The Old-Age Security Motive for Fertility. Population & Development Review,
11 (1), 75-97.
12. Parish, W.L. and Willis, R.J. (1993). Daughters, Education and Family Budgets: Taiwan
Experiences. The Journal of Human Resources, 28 (4), 863-898.
13. Sen, A. (1998). Mortality as an Indicator of Economic Success and Failure. The Economic
Journal, 108 (446), 1-25
14. Singh, A. and Zammit, A. (2000). International Capital Flows: Identifying Gender Dimension.
World Development, 28 (7), 1249-1268
Appendix
Table 2: Definition of Variables
Name
Political Rights (PR) and Civil
Liberties(CL)
Economic Freedom(EF)
Definition
Numerical ratings between 1 and
7 for each country or territory
rated, with 1 representing the
most free and 7 the least free.
Numerical ratings between 1 and
5 for each country, with 1
representing the most free and 5
the least free.
Source
Freedom House
(2004)
Heritage Foundation
(2004)
139
ratio of male to female primary
(pri)
Ratio of gross male to female
primary education enrollments
ratio of male to female
secondary (sec)
Land(land)
Ratio of gross male to female
secondary education
enrollments
area (sq km)
ratio of literacy male to female
adult (lit a)
Ratio of literacy of male to
female (adult)
ratio of literacy male to female
youth (lit y)
Ratio of literacy of male to
female (ages 15-24)
Growth (growth)
GDP per capita growth (annual
%)
GDP per capita, PPP (current
international $)
Education expenditure primary
and secondary (% of GDP)
Money and quasi money (M2) as
% of GDP
Sum of export and import (% of
GDP)
GDP per capita (GDP capita)
Education expenditure of
primary and secondary
M2/ GDP (M2/GDP)
Trade (trade)
World Bank Indicator
(2003) and author’s
calculations
calculations
(2003)
calculations
calculations
(2003)
(2003)
(2003)
(2003)
(2003)
Table 3: Country and Data List
countries
pri
sec
lit a
lit y
Land
growth
GDP capita Exp pr
Exp sec
Trade
PF
CL
EF
M2/GDP
Afghanistan
2.39
2.67
652090.00
-0.48
10.76
46.73
6
6
Albania
1.00
1.03
1.31 1.07
27400.00
0.83
2591.82
9.54
20.21
49.28
46.82
3
3
3.1
Algeria
1.15
1.12
1.55 1.27
2381740.00
-0.29
4966.67
8.66
23.21
54.70
51.25
6
5
3.3
Angola
1.16
1.48
1246700.00
-1.02
2029.38
15.37
105.60
6
5
Argentina
1.00
0.92
1.00 1.00
2736690.00
0.37
8842.86
10.69
13.04
17.07
17.21
2
2
Armenia
0.97
1.00
1.03 1.00
28200.00
-3.01
2214.55
4.00
21.22
12.21
87.63
4
4
3.5
2.6
Azerbaijan
0.99
0.99
86600.00
-3.40
2215.00
23.18
0.88
16.15
96.51
6
5
3.4
Bangladesh
1.15
1.47
1.88 1.53
130170.00
2.40
983.81
7.93
12.53
22.39
25.82
4
4
3.7
Barbados
1.00
1.06
1.00 1.00
430.00
1.37
10339.52
16.68
22.61
50.19
114.15
1
1
2.4
Belarus
1.02
0.96
1.01 1.00
207480.00
-0.68
6096.36
43.19
12.35
12.80
117.71
6
6
4.1
Belize
1.03
0.91
1.02 0.99
22800.00
2.72
3390.00
12.61
22.48
40.75
120.39
1
2
2.7
Benin
1.74
2.39
2.40 2.24
110620.00
0.88
700.95
10.20
12.34
23.28
47.72
2
2
3.4
Bolivia
1.07
1.13
1.25 1.09
1084380.00
-0.41
1769.52
11.98
12.46
26.70
47.86
3
3
2.6
Bosnia
1.00
1.00
51000.00
26.21
4543.33
96.15
4
4
3.3
Botswana
0.96
0.90
0.94 0.91
566730.00
5.02
4313.33
7.08
45.68
23.08
105.75
2
2
2.6
Brazil
1.04
0.82
1.02 0.97
8456510.00
0.77
5396.67
11.75
12.56
19.79
18.12
2
3
3.1
Bulgaria
1.03
0.99
1.02 1.00
110550.00
0.87
5271.90
24.40
17.14
44.58
87.46
1
2
3.1
Burkina
Faso
Burundi
1.52
1.77
3.00 2.45
273600.00
1.40
770.48
22.24
80.06
19.19
40.62
4
4
3.3
1.25
1.55
1.78 1.30
25680.00
-1.08
705.24
10.86
107.05
16.27
33.58
5
5
Cambodia
1.19
1.97
1.60 1.25
176520.00
2.40
1357.86
4.38
13.48
9.90
53.49
6
5
2.9
Cameroon
1.15
1.44
1.44 1.15
465400.00
-0.40
1452.38
8.34
24.58
18.83
47.85
6
6
3.6
Cape Verde
1.03
1.09
1.41 1.16
4030.00
3.62
3936.67
54.41
67.70
1
1
2.9
Central Afr
1.56
2.58
2.19 1.63
622980.00
-1.22
1118.10
17.46
45.77
7
5
3.4
22.25
140
Chad
1.94
4.26
1.88 1.51
1259200.00
0.92
818.57
8.17
28.77
Chile
1.02
0.96
1.01 1.00
748800.00
3.77
5285.71
9.99
10.80
35.66
55.89
1
1
1.9
China
1.04
1.18
1.28 1.05
9327420.95
8.28
1656.67
5.60
12.24
76.00
31.46
7
6
3.6
Colombia
0.98
0.89
1.01 0.99
1038700.00
1.07
5349.05
5.23
10.40
18.77
32.28
4
4
3.1
Comoros
1.23
1.40
1.33 1.29
2230.00
-0.62
1758.57
10.78
35.10
19.27
58.68
5
4
Congo,
Dem. Rep.
Congo, Rep.
1.37
2.01
1.76 1.39
2267050.00
-5.10
1211.43
10.32
46.00
5
4
1.11
1.40
1.33 1.07
341500.00
1.03
750.95
13.17
10.47
16.51
111.65
6
6
Costa Rica
1.01
0.91
1.00 0.99
51060.00
1.10
6459.52
11.08
18.37
33.54
77.75
1
2
Cote d'Ivoire
1.38
1.95
1.93 1.59
318000.00
-2.27
1407.14
14.68
39.36
26.51
69.59
6
5
Croatia
1.01
0.94
1.05 1.00
55920.00
-0.03
31.51
102.50
2
2
3.1
Cuba
1.03
0.91
1.00 1.00
109820.00
3.89
21.95
37.58
32.67
7
7
4.1
6885.45
#DIV/0!
13.63
44.06
6
5
3.5
2.7
Czech Rep
0.99
0.97
77280.00
0.32
12230.00
17.08
20.34
67.54
112.10
1
2
2.4
Djibouti
1.36
1.38
1.66 1.29
23180.00
-4.64
2335.00
29.94
36.09
69.01
103.53
5
5
3.2
Dominican
Republic
Ecuador
1.00
0.75
1.01 0.98
48380.00
2.33
4181.43
2.82
4.74
22.50
61.80
3
2
3.5
1.01
0.99
1.06 1.01
276840.00
-0.23
2636.19
5.64
12.57
Egypt, Arab
Rep.
El Salvador
1.15
1.19
1.78 1.39
995450.00
2.82
2330.00
1.01
0.92
1.10 1.04
20720.00
-0.08
3651.90
Equatorial
Guinea
Eritrea
1.20
2.50
1.43 1.10
28050.00
11.94
1.23
1.40
1.67 1.46
101000.00
2.94
952.22
12.88
14.79
Estonia
1.03
0.94
1.00 1.00
42270.00
0.72
7397.86
21.87
Ethiopia
1.60
1.37
1.84 1.49
1000000.00
0.19
577.00
32.28
Fiji
1.00
0.99
1.07 1.01
18270.00
0.72
3544.76
16.52
Gabon
1.01
1.11
257670.00
-0.60
4965.24
5.25
Gambia
1.35
1.74
1.59 1.46
10000.00
0.10
1588.10
14.24
Georgia
1.01
1.07
69490.00
-3.66
3851.90
Ghana
1.11
1.44
1.48 1.18
227540.00
0.21
1540.95
Guatemala
1.14
1.12
1.29 1.22
108430.00
-0.02
3310.95
Guinea
1.77
2.81
GuineaBissau
Guyana
1.79
2.21
1.02
Haiti
1.07
Honduras
0.98
Hungary
1.01
21.70
54.30
3
3
3.6
77.04
53.60
6
6
3.3
3.65
18.00
34.40
53.89
2
3
2.2
1.38
2.36
12.81
133.26
7
6
3.7
103.41
7
6
37.41
27.07
156.30
1
2
1.8
55.99
34.33
29.32
5
5
3.3
42.17
108.85
4
3
3.1
16.00
17.39
91.27
5
4
3.4
30.30
23.69
114.40
4
4
3.5
7.22
81.07
4
4
3.2
11.70
15.55
47.62
2
2
3.4
4.52
6.12
22.51
39.64
4
4
3.2
245720.00
1.34
1568.67
10.21
31.83
7.35
50.83
6
5
3.2
3.08 2.25
28120.00
0.36
803.81
18.97
63.49
20.41
53.68
6
4
3.9
0.92
1.02 1.00
196850.00
0.85
3326.67
7.60
8.72
67.49
177.14
2
2
3.1
1.09
1.15 1.04
27560.00
-2.01
1929.52
5.74
10.72
30.99
40.77
6
6
3.8
0.82
1.03 0.97
111890.00
-0.25
2311.90
15.06
28.31
73.47
3
3
3.5
0.99
1.00 1.00
92340.00
1.23
8403.81
24.20
18.46
44.45
79.55
1
2
2.6
3.5
India
1.26
1.58
1.72 1.36
2973190.00
3.62
1624.76
7.83
14.82
40.54
19.65
2
3
Indonesia
1.05
1.18
1.20 1.04
1811570.00
3.82
1918.10
3.21
8.72
32.88
53.65
3
4
3.8
Iran, Islamic
Rep.
Iraq
1.09
1.22
1.34 1.15
1636200.00
0.29
4022.38
10.18
14.74
43.37
31.36
6
6
4.3
1.18
1.65
2.60 2.26
437370.00
-15.12
7
5
Jamaica
1.01
0.95
0.91 0.92
10830.00
0.16
2938.57
11.41
18.59
38.61
100.92
2
3
2.8
Jordan
0.99
0.95
1.25 1.04
88930.00
0.30
3322.86
13.46
15.77
99.54
120.65
5
5
2.7
Kazakhstan
1.00
0.98
1.01 1.00
2699700.00
-2.77
4882.73
9.56
88.92
6
5
3.7
Kenya
1.03
1.23
1.33 1.09
569140.00
-0.05
843.81
12.08
26.79
33.04
59.01
3
3
3.3
Kyrgyz Rep
1.01
0.97
191800.00
-2.05
2669.29
26.92
12.16
82.65
Lao PDR
1.22
1.49
1.64 1.32
230800.00
2.98
1002.94
6.16
14.47
10.48
43.53
7
6
4.5
Latvia
1.03
0.97
1.00 1.00
62050.00
0.34
6106.67
22.95
30.38
25.53
105.52
1
2
2.4
Lebanon
1.04
0.93
1.21 1.08
10230.00
3.16
3339.17
10.47
137.24
77.35
6
5
3.1
1304.29
20.23
35.12
135.42
2
3
3.5
6
6
Lesotho
0.86
0.70
0.73 0.79
30350.00
2.34
Liberia
1.47
2.05
2.36 1.91
96320.00
-3.20
Libya
1.02
1.06
1.63 1.22
1759540.00
-10.22
Lithuania
1.02
0.98
1.00 1.00
64800.00
-2.73
#DIV/0!
8.27
80.34
151.80
7161.82
61.43
26.17
58.36
63.05
7
7
4.6
19.35
103.93
1
2
2.2
141
Macedonia,
FYR
Madagascar
1.02
1.04
1.01
1.01
Malawi
1.12
1.64
25430.00
-0.70
5670.00
19.09
27.19
14.82
1.33 1.17
581540.00
-1.61
713.33
3.86
1.89 1.49
94080.00
0.26
440.00
5072.38
85.38
3
3
17.22
42.88
3
3
3.1
7.09
47.05
18.13
59.39
3
4
3.5
10.57
19.00
3.2
Malaysia
1.00
0.93
1.17 1.02
328550.00
3.89
Maldives
1.02
0.97
1.01 1.00
300.00
3.44
Mali
1.53
2.10
2.62 2.19
1220190.00
-0.35
571.50
17.28
51.31
20.40
52.88
2
2
3.3
Malta
1.02
1.06
0.99 0.97
320.00
4.15
7479.52
10.49
19.28
139.86
178.93
1
1
2.5
13.75
69.63
149.09
5
4
30.83
110.11
6
5
3.0
Mauritania
1.19
1.78
1.93 1.71
1025220.00
0.16
1493.81
15.57
77.25
21.52
107.44
6
5
2.9
Mauritius
1.00
0.99
1.13 1.01
2030.00
4.38
5451.90
10.70
18.28
60.68
119.06
1
2
3.0
Mexico
1.02
1.00
1.08 1.02
1908690.00
1.09
6116.67
6.12
10.83
21.99
40.40
2
2
2.9
Moldova
1.01
0.94
1.03 1.00
32910.00
-3.50
2761.82
1.30
28.72
17.55
119.89
3
4
3.1
Mongolia
0.97
0.81
1.01 1.00
1566500.00
0.64
1445.50
40.56
21.58
116.52
2
2
2.9
Morocco
1.35
1.35
2.07 1.59
446300.00
1.19
2600.00
19.84
46.55
53.01
56.34
5
5
2.9
Mozambiqu
e
Myanmar
1.35
1.68
2.58 2.05
784090.00
1.18
617.14
11.04
27.36
25.81
41.93
3
4
3.3
1.04
1.02
1.18 1.05
657550.00
2.67
2.41
4.55
26.82
9.47
Namibia
0.97
0.84
1.07 0.97
823290.00
-0.17
5989.17
20.71
40.54
32.54
109.82
2
3
3.0
Nepal
1.47
1.77
3.31 2.39
143000.00
2.20
852.86
10.32
11.61
30.98
41.50
5
4
3.5
Nicaragua
0.97
0.82
1.00 0.99
121400.00
-2.07
2373.68
12.38
8.23
33.23
69.92
3
3
2.9
22.34
95.23
Niger
1.66
1.97
3.44 2.67
1266700.00
-2.41
817.14
Nigeria
1.27
1.31
1.53 1.22
910770.00
-0.83
668.57
Oman
1.11
1.13
1.73 1.31
309500.00
2.64
8972.38
Pakistan
1.87
1.77
2.40 2.00
770880.00
2.68
1306.67
10.56
14.69
44.24
4
4
3.4
22.15
62.33
4
4
4.0
18.62
28.08
89.11
6
5
2.8
16.74
40.31
35.41
6
5
3.4
3
3
Panama
1.04
0.93
1.02 1.01
74430.00
0.98
4150.00
16.13
14.78
48.99
75.65
Papua New
Guinea
Paraguay
1.17
1.47
1.34 1.19
452860.00
0.33
2104.29
10.75
17.43
32.37
94.33
2.8
1.04
0.96
1.05 1.01
397300.00
0.10
4404.29
6.31
11.31
23.10
60.98
3
3
3.4
Peru
1.03
1.10
1.17 1.06
1280000.00
-0.20
3699.05
6.40
8.27
18.64
32.40
2
3
2.8
Philippines
1.01
0.97
1.01 1.00
298170.00
0.10
3041.43
10.86
7.24
36.58
68.57
2
3
3.1
Poland
1.02
0.98
1.00 1.00
304453.33
3.59
6995.45
19.63
14.34
33.09
52.26
1
2
2.8
Puerto Rico
1.01
0.93
1.00 0.98
8870.00
2.82
15142.38
Romania
1.01
1.02
1.03 1.00
230340.00
-0.49
5168.18
Russian
Federation
Rwanda
1.00
0.94
1.01 1.00
16888500.00
-0.83
6580.00
1.03
1.25
1.42 1.16
24670.00
-0.27
1055.71
Samoa
0.99
0.86
1.01 1.00
2830.00
0.22
4588.42
Saudi
Arabia
Senegal
1.10
1.20
1.50 1.17
2149690.00
-2.30
11640.00
1.28
1.68
2.02 1.63
192530.00
0.25
1103.81
Sierra
Leone
Slovak Rep
1.38
1.66
71620.00
-3.44
652.86
1.00
0.97
48080.00
0.72
8977.06
27990.00
0.66
151.24
22.27
7.30
25.35
56.88
2
2
3.7
20.46
16.07
55.82
5
5
3.5
9.00
112.40
14.49
31.57
6
5
3.4
7.63
8.92
24.76
94.54
2
2
44.42
79.69
7
7
3.1
53.58
24.25
67.68
2
3
3.0
29.63
15.49
42.46
4
3
3.7
18.87
8.87
59.31
105.90
1
2
2.4
1975.24
14.25
57.71
28.46
132.72
3
3
64.35
6
7
14.17
19.06
50.04
48.37
1
2
2.8
30.44
72.91
3
3
3.1
7
7
16.06
Solomon
Islands
Somalia
1.17
1.67
1.89
1.99
627340.00
0.05
South Africa
1.03
0.87
1.03 1.00
1221040.00
-0.30
9169.05
Sri Lanka
1.02
0.91
1.10 1.02
64630.00
3.53
2024.76
Sudan
1.27
1.11
1.87 1.40
2376000.00
1.59
1184.76
Swaziland
1.05
1.02
1.06 1.00
17200.00
2.14
Syrian Arab
Republic
Tajikistan
1.12
1.26
1.71 1.38
183780.00
1.01
1.04
1.11
1.02 1.00
140600.00
-6.88
Tanzania
1.03
1.41
1.48 1.18
883590.00
0.45
Thailand
1.03
1.03
1.07 1.01
510890.00
4.77
3799.52
13.00
Togo
1.43
2.73
2.06 1.65
54390.00
-1.00
1520.00
8.68
45.63
345.11
17.99
25.63
3121.90
8.62
27.08
27.58
160.81
7
5
4.0
2375.71
12.90
15.70
52.28
55.50
7
7
3.9
1780.00
6.32
105.36
6
5
4.2
446.92
18.60
49.62
4
3
3.3
12.34
65.41
73.48
2
3
2.9
26.67
33.08
85.36
6
5
3.7
142
Trinidad
1.01
0.96
1.03 1.00
5130.00
1.00
5996.67
9.52
15.12
42.74
82.05
Tunisia
1.10
1.19
1.53 1.24
155360.00
2.22
3908.10
16.19
25.99
44.78
84.93
6
5
2.9
Turkey
1.07
1.50
1.35 1.11
769630.00
2.15
4224.29
15.35
9.14
23.84
36.76
3
4
3.4
Turkmenista
n
Uganda
1.01
0.99
469930.00
-4.30
4210.71
11.22
103.44
7
7
4.3
1.16
1.64
1.58 1.32
197100.00
2.23
972.11
7.66
Ukraine
1.01
0.96
1.01 1.00
579350.00
-5.64
5205.00
22.01
8.56
Uruguay
1.01
0.84
0.99 0.99
175020.00
1.14
6212.38
Uzbekistan
1.02
1.14
1.02 1.00
414240.00
-1.02
2097.50
3
3
2.5
10.12
30.67
5
4
2.7
8.83
13.40
77.20
4
4
3.5
9.46
40.11
44.37
40.55
1
1
2.6
59.10
7
6
4.3
Vanuatu
1.04
1.19
12190.00
-0.26
2974.29
15.25
72.02
101.31
104.80
2
2
Venezuela,
RB
Vietnam
0.98
0.76
1.03 0.99
882050.00
-1.15
4862.86
3.61
8.38
26.40
48.07
3
4
4.2
1.06
7.09
24.66
70.55
7
6
3.9
38.58
78.66
5
5
3.7
1.08
1.08 1.01
325490.00
4.45
1394.17
Yemen,
Rep.
Yugoslavia
2.26
3.94
3.90 2.69
527970.00
1.63
652.73
0.98
0.97
255400.00
4.96
Zambia
1.09
1.54
1.33 1.14
743390.00
-1.81
754.76
6.00
52.82
22.20
70.34
4
4
3.5
Zimbabwe
1.04
1.23
1.16 1.07
386850.00
0.69
2115.24
18.52
38.72
21.75
57.48
6
6
4.5
68.41
143
RESEARCH NOTES
OVERVIEW OF FOREIGN TRADE IN REPUBLIC OF GEORGIA
Serkan Yalcin,
PhD Candidate, Texas A&M International University
The economic structures of the ex-Soviet states were substantially demolished after the breakup of
the Soviet Union. Accustomed to the Union’s foreign trade regime, after 1991 these states had to create
their own trade policies. Over a decade has passed. Some states have made significant economic and
political progress, whereas others have been lagging behind in development due to both internal and
external problems. Moreover, these states differ in terms of their level of openness to foreign trade, which
plays a significant role in its development.
This report summarizes a part of the descriptive research on foreign trade characteristics of
Caucasian and Central Asian countries. I conducted some part of this research, especially that related to
foreign direct investment (FDI), in February-June 2003 while working as a lecturer at the Department of
Business Administration at the International Black Sea University, Tbilisi, Georgia, and the rest of the
research was completed afterwards. My overall aim was to provide a general framework to the international
economic activities (IEA) of the countries of Caucasus and Central Asia so as to gain insights into their
globalization efforts. More specifically, this research addresses the following questions: What is the current
status of foreign trade in Caucasian and Central Asian countries? Are there surpluses or deficits in their
balance of payments? If so, in what areas, and what causes them? To answer these questions I examined
major balance of payment items, e.g. export, import, foreign direct investments (inward and outward), and
144
portfolio investments. I used panel data1 to analyze imports and exports, and managerial interviews and
panel data to analyze FDI. As for the portfolio investments, I used statistics of the State Department for
Statistics of Georgia. The statistics showed very low levels of portfolio investments in the years of 1997,
1998 and 2000, and no portfolio investments in 1999.
In line with the overall scope of the research, this report explains the preliminary findings of the
research I conducted on the foreign trade activities of the Republic of Georgia in 1991-2004. Major balance
of payments items, e.g. gains from export and FDI in Georgia, and import expenditures were taken as the
units of analysis (very low portfolio investments were excluded). The results indicate that Georgia has been
experiencing a trade deficit since 1993. The lowest point in Georgia’s balance of payment was reached in
1997 — a $704 million (US) trade deficit. One reason for this deficit was the civil war in Abkhazia and
Tskhinvali (Southern Ossetia), which affected economic, political, and social conditions in the country up
until 1995. Besides the civil war, Georgia’s heavy dependence on energy resources (e.g. natural gas, petrol,
and electricity) and industrialized goods imported from the neighboring countries aggravated economic
conditions and contributed to the trade deficit.
Most of Georgia’s exports, except for wine, are not very competitive or raw materials, e.g. mineral
deposits (manganese and copper ore), vegetables (tea and fruits), as well as various metal scraps. The
major export destinations are Turkmenistan, Turkey, Russia, and the United Kingdom. The low export
volume of these products, which are cheaper relative to imported industrialized (machinery, equipment, and
chemicals), and energy-related (natural gas, petrol, and electricity) goods, prevents Georgia from receiving
high returns from export, thus accounting for the trade deficit. FDI, another major balance of payment item,
goes to high return areas, such as telecommunications. This fact decreases FDI’s chances of providing
significant employment opportunities and to stimulate other sectors, and, thus, to make a significant
contribution to economic development. Interviews with several managers of foreign companies revealed a
number of major deterrents for foreign investors. The first of these is economic instability, while the second
is infrastructure inefficiency, including unreliable supply of electricity and gas, underdeveloped banking
system, and weak transportation. Third, potential investors are deterred by uncertainty and corruption, as
well as the difficulty in collaborating with local companies. Fourth, labor inefficiency prevents investors from
benefiting from low labor cost. For example, a marketing manager of a US food company revealed that they
cannot enjoy the benefits of their leadership position in the industry since the company’s rivals import the
same parts at a cheaper price (rather than producing them) by bribing to avoid paying customs tax. A fifth
deterrent is Georgia’s immature business climate, characterized by a lack of effective regulations in
business and customs rules, weak institutions for dealing with business issues, ineffective chambers of
commerce, and a dearth of associations that represent traders and business people. The above reasons
hinder the development of business activities, at least to a certain extent.
Among service gains, a current account item in balance of payments, tourism gains in most
countries constitute a considerable place. Although Georgia has many natural beauties and is located at an
appropriate place, both necessary to stimulate tourism, Georgia also lags behind its potential in growth in
tourism. Many tourism projects funded by the World Bank, TACIS, the Overseas Private Investment
Corporation, the Global Environmental Facility, and other organizations are being implemented to increase
the potential of tourism. At the moment, Georgia’s Portfolio investments (both inward and outward) are not
at a level that can significantly affect the balance of payments. Therefore, this factor was excluded from my
analysis.
In conducting analysis of the balance of Georgia’s imports and exports, the availability and reliability
of the data I collected were of major concern. Primary local information sources, such as the State
Department for Statistics of Georgia, the Georgian Export Promotion Agency, and the Ministry of Foreign
Trade were reluctant to provide complete data. Beyond this, various sources provided incompatible
information regarding the same factors. To offset this discrepancy, I collected data from various sources —
1
Panel data were obtained from the publications by the Georgia’s State Department of Statistics, the Georgian Export Promotion
Agency, the United Nations Conference on Trade and Development, the US Department of Commerce, the US Small Business
Administration, and Transparency International.
145
the major local information organizations and also from well-known worldwide institutions, such as the
United Nations Conference on Trade and Development, the U.S. Department of Commerce, the U.S. Small
Business Administration, the World Bank, and the World Trade Organization. For FDI analysis, my
colleague Mr. Keles and I faced many difficulties ranging from our attempts to administer the initial
questionnaire to our efforts to conduct managerial interviews (Yalcin and Keles, 2003).2
In light of my preliminary findings, I would suggest that because Georgia does not have ample
natural resources such as natural gas and petrol, which are Azerbaijan’s and Turkmenistan’s main foreign
trade capabilities, in order to get rid of deficits and welcome surplus, Georgia should begin to produce
industrialized products by modernizing its industries. The aviation industry, for example, would be a good
starting point for industrialization, considering Georgia’s experience in the aviation industry during the Soviet
period. Partnerships with foreign companies could aid renovation and the transfer of know-how that would
result in reengineering many industries, thereby allowing the industrialization to begin.
As these preliminary findings show, Georgia is experiencing many problems in its foreign trade, as
evidenced by the existence of trade deficits. The non-competitiveness of its export goods and the country’s
lack of energy sources are the main source of these deficits. In addition, the elimination of formerly existing
industries since the Soviet Union’s breakup means that the Georgian economy needs to find new areas in
order to revive. However, so far this has not been accomplished.
After analyzing the foreign economic activities of these states3, further research on the following
topics may be useful: In what ways can Eurasian states aid each other in reviving the restructuring of their
economies? Considering the existence of many free trade areas and economic unions in the world (EU,
NAFTA, MERCOSUR, ASEAN, etc.), would a free trade area or an economic union among Eurasian
countries be useful? If so, are the countries willing to participate in such a union? And to what extent? If
not, what other alternatives might there be? The study of these questions will complete the descriptive stage
of my current research.
References
1. Yalcin, S. and Keles, I. (2003), “Difficulties of Conducting Field Research in the Caucasus and
Central Asia,” Central Eurasian Studies Review, 2 (3): 15-16.
РЕЗУЛЬТАТЫ ПЕРЕХОДНОГО ПЕРИОДА НЕ ВПЕЧАТЛЯЮТ
Самигулин Э.В. ,
ЦЭМ КГПУИ, м. И.Арабаева
Переходная экономика является неизбежным этапом истории преобразования экономики из
одного остояния в другое, более развитое состояние по качественным и количественным
параметрам. Все государства испытали на себе все «перелести» переходного периода, а сейчас в
таком транзитном движении находятся все бывшие союзные республики Советского Союза. Как
показывают многлетние наблюдения, ни одно из суверенных государств не добилось впечатляющих
успехов в процессе преобразования централизованно-распределительной экономики в рыночную.
Не исключение и наша страна Кыргызстан. В чем дело? Почему за период в 12 лет ни одна из
бывших союзных республик не добилась серьезного продвижения в рыночной экономике? И каким
образом примерно за такой же период времени добились успехов в построении индустриальной
рыночной экономики в совершенно разрушенных во Второй Мировой войне Германия и Япония?
Такое сравнение вполне уместно если учесть то, что источником финансирования процесса
возрождения экономики. Сравнение еще уместно и потому, что есть общее в том, что в начальном
(исходном) периоде США выступили в роли консультанта формирования рыночной экономики.
При ознакомлении с текущими результатами переходного движения в постсоветских
республиках в частности в суверенных государствах Центральной Азии, то можно сделать один
2
3
For FDI analysis Mr. Keles conducted interviews in Kyrgyzstan, and I did so in Georgia.
Currently I am collecting data on Kyrgyzstan as the next step of the descriptive research.
146
общий вывод – ни одно из пяти государств существенно не улучшило свое экономическое положение
против показателей союзного времени. Так в чем дело?
Для любого государства, вступившего в переходный период формирования новой экономики,
ожидаемые результаты определяются тремя важнейшими факторами: идеологией цели приложения
усилий; совокупные ресурсы и резервы времени.
Начнем с идеологии цели построения переходной экономики. Теперб можно вполне
определенно сказать о том, что ни в одном из центрально-азиатских молодых государств
неаселение не понимает, что происходит в экономике, и каковы будут последствия для страны.
Понятно, что население, не увлеченное понятной и привлекательной идеологией. Пассивно. Во
многом благодаря энтузиазму и принятия идеологии скорейшего восстановления разрушенной
экономики советский народ, японцы или немцы смогли в кротчайшие сроки после Второй Мировой
войны добиться успешного экономического развития СССР, Японии или ФРГ. Совсем иной
результат, мы наблюдаем в постсоветских республиках Центральной Азии. Ни одно из них не
достигло показателей советского периода экономики, а отдельные из низ оказались вообще в всеьма
неважном экономическом положении.
Другая проблема связана с совокупными ресурсами, по количественным или иным
параметрам, достаточными для обеспечения продвижения в течение переходного периода.
Совокупные ресурсы страны образуются из финансовых средств, профессиональных кадров,
территории, сохраненных технологий и основных фондов, сбереженного продуктивного скота и
урожайной агропродукции, внешнеэкономических связей. Очевидно, практичнее рационально
использовать сохраненные совокупные ресурсы страны, чем формировать совершенное новые
ресурсы, поскольку второе потребует много больших совокупных издержек. Существуют и
определенные ограничения, за пределами которых результаты могут быть просто разрушительными.
Для примера можно рассмотреть проблему финансирования переходного периода. Существуют три
варианта такого финансирования:
-собственными финансовыми ресурсами;
-привлечение зарубежных или международных кредитов;
-сочетание а определенной пропорции собственных средств и кредитов.
Собственных финансовых средств в условиях неустойчивой экономики всегда недостаточно,
да и национальная валюта, как правило, не отличается достаточной платежной способностью, даже
на территории самой страны. Возможности привлечения кредитов ограничиваются объемом ВВП
страны. Если учесть то, что 60-65% объема ВВП должно направляться на простое воспроизводство,
то тогда доля долга страны по зарубежным кредитам не может превысить оставшиеся 35-45%, если
страна ограничит все внутренние социальные расходы. В противном случае, когда долг страны
ограничиваетдолю ВВП, направляемую на воспроизводство, то экономике такой страны не избежать
негативных последствий. Это нам известно практически. Остается третий вариант, т.е. сочетание
собственных финансовых ресурсов и кредитов. При сочетании собственных финансовых ресурсов и
кредитов, опять же, следует определиться с их сочетанием.
Нет нормативного и общего для всех стран соотношения. А соотношение такое в каждой
стране зависит от потребности такой страны в закупке зарубежом новых технологий, все остальное в
течение переходного периода должно финансироваться собственными средствами. Необходимость
привлечения зарубежных кредитов в зарубежные же технологии объясняется тем, что, во-первых,
технологии это наиболее производительное дело, а во-вторых, этос ускорение формирования
товарного производства, как основы экономики.
Что необходимо для благополучного завершения переходной экономики? По материалам
изучения опыта стран, прошедших такой период, а также по резултатам переходного движения
государств Центральной Азии и в частности Кыргызстана, то можно в обобщенном виде выделить
три важнейших условия:
147
1. Государство должно активно регулировать весь путь прохождения переходного периода
и процессы преобразований. Самоустранение государства чревато серьезными негативными
последствиями, а именно:
-движение методом «проб и ошибок» сопроважается чрезмерными и чаще излишними
совокупными издержками, которые для страны, в столь сложное время, совершенно неприемлемы;
-необходимость исправления допущенных ошибок, когда оин возникают во множественном
числе, как результат неуправляемого процесса, потребует дополнительного времени и довольно
продолжительного. В итоге таких чрезмерных потерь времени страна может так и остаться на
задворках преуспевающих стран.
2. Необходимо оптимальное, для каждой страны переходного периода, сочетание
совокупных ее ресурсов и времени прохождения этого периода. Между привлекаемыми совокупными
ресурсами и времени прохождения переходного периода действует обратная зависимость, т.е. если
мы намерены ускорить продвижение переходного периода во времени, то потребуется концентрация
чрезмерных совокупных ресурсов, которых у небольшого государства просто не может быть,
например, у Кыргызстана или Таджикистана.
3. Формирование новой по содержанию экономики невозможно без финансирования и тем
самым образуется внутренний и внешний долг страны. Понятно, что ни одно государство не
обходится без долгового финансирования переходного периода, то такой долг не должен превысить
возможности их выплат страной. При превышении текущих выплат государственного долга более
50% от объема ВВП страна лишится возможности даже простого воспроизводства.
4. Вне зависимости от каких-либо воздействующих факторов на состояние и темпы
продвижения в переходной экономике все страны сталкиваются с неизбежными последствиями этого
периода: реорганизации подлежат большинство или все стороны жизнедеятельности страны,
снижается уровень жизни населения, изменяются взаимоотношения с внешним миром и коррупция.
Из перечисленных неизбежных последтсвий переходного периода наибольшуб опасность для
страны и на ожидаемые итоговые результаты этого периода представляет коррупция.
Коррупция возникает и процветает, когда в тсране, в результате серьезных недостатков в
процессе прохождения переходного периода, обнаруживается обширная бедность населения,
формируется нищая бюроктратия с чрезмерными полномочиями, бездействуют законы государства
и низкая цена взятки.
Казалось бы, какая может существовать зависимость между бедностью населения и
коррупцией, если бедное население просто не в состоянии дать взятки чиновнику. В
действительности, именно бедность в массе населения порождает нищую бюрократию.
В отношении чиновников должны действовать три обязательных правила, если преследуется
цель искоренения коррупции в стране: во-первых, регулирование численности чиновников в сторону
минимального количества; во-вторых, полномочия чиновников должны быть весьма ограниченными;
и, наконец, в третьих, между оплатой труда и полномочиями чиновника должна действовать прямая
зависимость, т.е, нищий чиновник не может обладать широкими полномочиями, поскольку обратная
зависимость между оплатой труда и полномочиями, как это наблюдается у нас в стране, когда
чиновники с низким уровнем оплаты труда обладают широчайшими полномочиями, неизбежно,
формирует коррумпированность чиновников.
Низкая оплата труда чиновников и обширная бедность населения завершается или приводит
к тому, что ставка взяток достигает минимальных размеров, и тем самым взятками облагаются масса
обращающихся к чиновникам. Действительно, если какой-то вопрос можно решить, передав
чиновнику весьма скромную сумму, то можно усеренно утверждать о то,м, что такую сумму будет
платить большая часть посетителей по собственной инициативе.
148
Литература:
1. Акаев А. Новая редакция Конституции КР – основа для устойчивого развития страны.
«Слово КЫргызстана», 13.03.03
2. Батырканова Г.Ж. Основные функции государства в рыночной экономике, Б.2000
3. Койчуев Т. Экономика переходного периода, Б. 2000
4. Кумскова Н.Х., Савина М.М. Основы рыночной экономики, Б.1994
5. Мусакожоев Ш.М., Мейманов К.М. Экономика КР, Б. 1997
INTERNATIONAL CONFERENCE EXPERIENCE IN KYRGYZSTAN
Ibrahim KELES
Lecturer, International Ataturk Alatoo University, Bishkek, Kyrgyzstan
On April 24, 2005 the conference entitled “Problems and Success Factors in Business:
Perspectives from Emerging Markets and Transition Economies I” was organized for the first time by
Academy of Management under the President of Kyrgyz Republic and International Ataturk Alatoo
University. This year International Ataturk Alatoo University organized alone the second of these series on
November10, 2005. These series of conferences aim to provide an academic opportunity for those who
want to contribute to business life prosperity in emerging markets and transition economies.
The conference was planned to organize firstly on 21 April 2005. At that time there were 45
applicants from 17 different countries. However, we had to postpone the conference because of the tulip
revaluation in Kyrgyzstan on 24 March 2005. Firstly, we announced that the conference would be held in
September and in call for paper a second announcement related to exact date would be made. And then we
decided to organize the conference on November 10, 2005.
On November 10, 2005, the conference was held succesfully. There were 21 submisions from 5
different countries. Number of submisions were so few. The reason for the decreasein the number of the
foreign applicants is, perhaps, the security reason. Because of the unstability in the political situation,
plundering events and illegal land occupations after the revaluation made country “a not preferable place”
149
for an international academic organization on foreingers’ aspects. On the other hand, number of local
participants were also limited. In my opinion there are four main reasons:
•
•
•
•
Local academicians spent most of their time on following the political conditions of the
country, elections and revaluation instead of conducting academic researches or any
academic activity.
They are not punctual. They try to do everything at the last day. During the conference on
November 10, one academician tried to attend the event with a proceeding.
Our relations were not so strong with them. Last year we did the conference with Academy
of Management under the President of Kyrgyz Republic and they have made the
connections with local academicians. One has to have direct relations with them. One
always has to remind the events.
Two days before the conference, some unexpected events occured in the southern part of
the country. As a result of this, there were no participants from there.
Also we had problems for financing the event. Before the revaluation we have arranged sponsors
and the Hotel Pinara was also one of our biggest sponsors for the event. Seizuring the Hotel Pinara by the
previous shareholders and plundering events during the revaluation caused financial problems. Just Demir
Kyrgyz International Bank and Kyrgyz Turkish Businessmen Association sponsored some of the conference
and mostly financed by the university budget.
In order to inform the local academicians and attract their interest on the conference, university
visits were organized. During these visits, information about the conference was given and invited to the
event. Their attitude against the call for paper was so good. Academicians were interested in the conference
too much. But the result was unsatisfactory. For example, during a visit, 5-6 of academicians from a
university acknowledged that they would like to participate the event. One month later, only three were still
would like to attend the event. But none of them sent any abstract or paper. On the conference day one of
them came and requested to submit a paper (This request was rejected). Submissions were accepted in
English, Russian, Kyrgyz, and Turkish languages. Organizing multi-language conference creates another
problem. When there is a submision in English what must be the translation languages? Or if the submision
is in Turkish or in Russian, same problem occurs. By the assumption of `all Turkish participants know
English` we could handle the problem. Also finding specialized translators is a great problem. In order the
solve this problem we had to use our students and staff.
Excursion part of the conference included a visit to Burana and Cholpon Ata. One day was spent at
Sebat Cholpon Ata Girls High School.
150
BOOK REVIEWS
RICHARD POMFRET. CENTRAL ASIA TURNS SOUTH? TRADE RELATIONS IN TRANSITION
The Royal Institute of International Affairs. Chatham House: London, 1999. 46 pages. $14,95
pbk. ISBN 1862030847
Reviewed by Mehmet Dikkaya,
PhD in Economics, Ass. Prof., Kafkas University, Department of Economics, Kars/Turkey
The Central Asian Republics, once a part of the former USSR and independent since 1991, have
started to seek new trading partners and new markets. However, the first years of their independence have
been very hard mainly because of the economic problems they are having. There are infrastructure
problems and not enough investment capital or experienced entrepreneurs, which mean that these
countries are less able to be competitive in world markets.
The short book being reviewed here, written by Richard Pomfret, contains five chapters. The first
chapter presents a general outline of the trade relations of the Central Asian republics and offers basic
economic data about the Central Asian countries in the Economic Cooperation Organization (ECO) which
includes Turkey, Iran, and Pakistan, who founded the ECO in 1985, and also includes since 1992
Afghanistan, Azerbaijan, Kazakhstan, the Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan. The
ECO succeeds the Regional Cooperation for Development Organization, and much as the former
organization did it promotes economic, technical, and cultural cooperation.
151
The second chapter discusses the infrastructure in place in Central Asia that is so important in
determining the trade and development that occurs in the region. As Pomfret points out, the transportation
and telecommunications infrastructure between the Central Asian republics and their southern neighbors is
generally poor. This part of the book also presents the important debates going on related to the oil and gas
pipelines that are being planned for.
The third chapter focuses on the trade potential and trade policies of the Central Asian countries. As
the author points out, of the ECO countries only Turkey and the Kyrgyz Republic are members of the World
Trade Organization (WTO) although Kazakhstan and Uzbekistan have WTO observer status and are
applying for membership. (Iran also became a member of the WTO in 2001) Pomfret concludes that the
trading potential of the Central Asian republics is less than that of the three largest economies of the ECO,
Turkey, Iran, and Pakistan, who have long been market economies involved in world trade unlike the
Central Asian countries that are in the process of changing over from central planning. As for Afghanistan
and Tajikistan, in both countries civil wars have been going on for a long time limiting their trade potential.
This chapter also emphasizes the trading arrangements in the region. As is pointed out, for the Central
Asian republics, membership in the ECO is the most important cooperative economic effort following upon
its cooperation with the Commonwealth of Independent States (CIS). Its importance is due to the fact that
the population of the ECO countries is 325 million people spread over 8 million square kilometers. Pomfret
goes on to argue that ECO membership for these countries also means that there are few obstacles to intraregional trade since the ECO provides a forum for the discussion of any regional conflicts that occur so that
peaceful cooperation can be maintained while agreements signed in 1995 have specified the establishment
of an ECO Trade and Development Bank to be based in Istanbul, an ECO Reinsurance Company based in
Pakistan along with a shipping company and an airline. Although implementation of these agreements has
not yet occurred, the ECO members have committed themselves to founding these four regional institutions.
In the fourth chapter, the patterns of trade of Central Asian countries are examined since
independence. Stated in this chapter are the facts that trade with non-CIS countries is only changing
gradually and that the leading trading partners of the Central Asian countries are outside of the region and
include such partners as European countries and the countries in North America and in East Asia. As
Pomfret indicates, these findings suggest that the future of the ECO is not yet determined since how trade
relations among the members will develop in the future is not clear.
Thus, the last chapter studies the possibilities and prospects for greater integration between the
Central Asia countries and their southern neighbors. Stated in this chapter are figures indicating that in
recent years trade between the Central Asian countries themselves and between them and the CIS has
been reduced indicating a trade gap. The question is how the gap can be filled. Although Pomfret does feel
that the ECO is potentially important and likely to play a positive role in the region, at the end of the book, he
puts in an ECO trade matrix for 1996 that shows that in that year exports valued at $ 3.753 million were sent
from ECO countries to other ECO countries while imports among them were valued at $ 5.030 million.
These were figures that demonstrated limited growth. Thus, it was concluded that the gap caused by
reduced trade between the Central Asian countries themselves and between them and the CIS might be
filled by increased trade with EU countries and the countries in North America and East Asia.
Pomfret`s short book poses the question of whether Central Asian countries are turning south and then
offers some clues as to why cooperation in this direction did not develop. However, some important reasons
are not discussed. One is that there is extensive competition between Turkey, Iran, and Pakistan which
serves to hinder integration. There are also political differences among the countries in the region that
negatively influence cooperative developments. For instance, before the September 11 attacks, the
countries that founded the ECO were supporting different groups in Afghanistan. Turkey and Iran were
supporting the Northern Alliance while Pakistan was recognizing the Taliban government. After the
September 11 attack, the ECO itself was unable to provide a peace-keeping force in Afghanistan despite on
of its aims being that of securing peace in the region. Nevertheless, the book is an important source of
information about the Economic Cooperation Organization.
152

alatoo academıc studıes - International Atatürk

Transkript

Benzer belgeler

Sunum için tıklayınız!

alatoo academic studies - International Atatürk

alatoo academic studies - International Atatürk

PDF ( 2 ) - Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi

PDF dosyasını indir. - Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi

PDF ( 4 ) - Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

304 - TurkMIA

Kamu Yönetiminde Etik: Kültürel Temeller ve “Örgütsel

İnsani Dokunuş Üzerine Çalışmak

neuromarketıng pazarlamada yeni bir araştırma yaklaşımı

internet ve harekât araştırması uygulamaları

Турецкий с любовью