Çukurovada Arıotunun Önemi

ÇUKUROVA BÖLGESİ KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ARI OTU
(Phacelia tanacetifolia Bentham) BİTKİSİNİN BAL ARILARI (Apis mellifera L.) İÇİN
ÖNEMİ
Ulviye KUMOVA
Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü ADANA
Ali KORKMAZ
Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ERDEMLİ/İÇEL
Giriş
Ülkemiz geniş bitki florasına sahip olan ender ülkelerden birisidir. Tarımsal
üretimin her geçen gün arttığı ve öneminin hissedildiği günümüz dünyasında, bu
çeşitlilik sanayileşmiş ülkeler karşısında ülkemize büyük bir olanak sağlamaktadır.
Anadolu’nun birçok bitkinin gen merkezi olması ve 10 000’e yakın bitki türünün
bulunması bu zenginliğin en güzel göstergesidir. Ülkemizin varolan bu bitki
potansiyelinin yanında 3.961.038 adet arı kolonisi sahip olması ve yılda 68.620 ton bal
üretimini gerçekleştirmesi arı-bitki ilişkisinin dengeli kurulması açısından büyük bir
önem taşımaktadır (Anonymous, 1995).Arıcılıkta verimlilik bir çok etkene bağlı olarak
değişmekle birlikte ilkbahardan sonra yoğun nektar akımına kadar arı kolonilerinin
istenilen populasyon gücüne ulaşması verimliliği en fazla etkileyen faktördür. Bu
nedenle arı yetiştiricilerinin kolonilerini erken ilkbaharda çok iyi beslemeleri veya
zengin bir nektar ve polen kaynağı sağlayan alanlara taşımaları gerekmektedir.
Çukurova Bölgesinde arı kolonileri yoğun nektar akımı öncesinde çeşitli
turunçgil
bahçe
bitkisi
ve
baklagil
yem
bitkilerinden
yararlanarak
koloni
gereksinimlerini sağlamaktadırlar. Ancak bu bitkilerin bölgede genellikle monokültür
şeklinde yetiştirilmesi ve çiçekli dönemlerinin oldukça sınırlı olması nedeniyle, arı
kolonileri bu bitkilerin çiçeklerinden ancak belli bir süre yararlanabilmektedir. Bu
açıdan, Çukurova Bölgesinde Mart ve Haziran aylarında bitki kaynaklarının kısıtlı
olması veya erken sona ermesi nedeniyle arıların koloni populasyon gelişmesine uygun
bir kaynağın sağlanamadığı bir döneme girilmektedir.
2
Bölge arıcılarının bal üretimi için yer değiştirmek zorunda kaldıkları Haziran
ayına kadar bal arılarının yararlanabileceği nektar ve polen kaynağı sağlayan bitkilerin
bölgede yetiştirilmesi ve geliştirilmesi önem taşımaktadır. Bu açıdan bir yem bitkisi
olarak Çukurova Bölgesinde adaptasyonu sağlanan arı otunun (Sağlamtimur ve ark.,
1986; Tansı, 1994; Uçar, 1995), bal arısı kolonileri için de önemli bir besin kaynağı
olması (Tansı ve ark, 1996) bölge için geliştirilebilecek diğer bitki türlerinin de arıcılık
açısından kullanıma girmesi konusunda bir örnek olma niteliği taşımaktadır.
Ülkemizde arı otunun adaptasyonu ve yaygınlaşması konusunda Çukurova
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü ve Zootekni Bölümü öncülük
yapmaktadır. Bu konuda en son yapılan çalışma arı otunun, bal arısı kolonilerinin
populasyon gelişimine, nektar ve polen toplama davranışlarına olan etkilerinin
belirlenmesi ve bitkinin arı kolonileri açısından öneminin bölge ve ülke arıcılarına
tanıtılması, yaygınlaştırılması amacıyla yapılmıştır (Korkmaz ve Kumova, 1998).
Arı Otunun Özellikleri
Arı otu, Hydrophyllaceae familyasından tek yıllık bir bitkidir. Dik olarak
gelişmekte ve 60-100 cm boylanmaktadır. Sapın üzeri dikenimsi tüylerle kaplıdır.
Yapraklar sap üzerinde almaşıklı olarak dizilmişlerdir. Çiçek rengi genellikle eflatun
olup mavimsi-pembe, açık mavi ve beyaz da olabilir. Çiçekler sap üzerinde tek taraflı
olarak dizilmiş, uzun, kıvrık, salkım şeklindedir. Çiçeklenme sapın alt tarafından
başlamakta, uca doğru ilerlemekte ve bir haftada salkımın tümü çiçeklenmektedir.
Çiçeklerinin bol miktarda polen ve nektar içermesi nedeniyle arı otu, arılar
tarafından yoğun olarak ziyaret edilen, bal arılarını ve bombus arılarını kendine çeken
bir bitkidir. Bal arılarının % 22’si arı otunu nektarı için bombus işçi arılarının ise %
3’ünün poleni için ziyaret etmekte; arıların % 78’i nektar toplarken % 1’i yalnızca polen
taşımakta % 22’si ise sürtünme yolu ile polen toplamaktadır. Buna karşın bombus işçi
arılarının % 97’si nektar toplamakta % 3’ünün ise sürtünme yoluyla bu bitkiden polen
topladıkları bildirilmektedir (Williams ve Christian, 1991). Ancak bal arılarının arı otu
üzerindeki davranışı ve bu bitkiden yararlanma etkinliği konusunda da diğer ülkelerde
çok az çalışma yapılmıştır. Diğer polinatör arıların arı otundan yararlanma etkinliği
konusunda Kanada ve İtalya’da yapılan bazı çalışmalar bulunmaktadır.
3
Arı otunun, anavatanı Kaliforniya’dır. Avrupa ülkelerinde nektarı için
yetiştirilen ve gerçekten gün boyunca arıların üzerinden ayrılmadığı çekici bir bitkidir.
1832 yılında Amerika’dan Avrupa’ya getirilerek ve tahıllardan sonra yeşil gübre ve örtü
bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Ayrıca bazı ülkelerde toprağı erozyona karşı korumak
ve toprağa azot bağlayıcı bir bitki olarak da yetiştiriciliği yapılmaktadır (Jensen, 1991).
Arıcılar tarafından tüm dünyada çok iyi bir nektar kaynağı olarak bilinen arı otu,
dünyadaki nektar bitkisi sıralamasında ilk 20 bitki içerisine girmektedir (Crane, 1975).
Birçok Avrupa ülkesinde arı otunun arılıklar önünde özellikle arılar için yetiştirildiği
veya arıcıların arı kolonilerini arı otunun yoğun olarak bulunduğu bölgelere
götürdükleri bildirilmektedir (Goltz, 1988; Williams ve Christian, 1991). Son yıllarda
çeşitli çiçekli bitkilerle karışım haline getirilerek arı merası yapılması konusunda pek
çok çalışma yürütülmüş ve olumlu sonuçlar elde edilmiştir (Engels ve ark., 1994;
Becker ve Hedtke, 1995). Önemli bir nektar kaynağı olan arı otunun nektar salgısı 0.800.85 mg/çiçek/gün, bal potansiyeli 300-1000 kg/ha, polen verimi ise 0.5 mg/çiçek
düzeyindedir (Crane, 1984).
Arı otunun değişik iklim bölgelerinde adaptasyonu konusunda çalışmalar
yapılmıştır. İngiltere, Almanya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde erken ve geç
Mayıs ile Temmuz aylarında ekimi yapılarak çiçekleri ziyaret eden arı ve çiçek
yoğunluğu konusunda çalışmalar bulunmaktadır. Arı otu, İngiltere ikliminden çok farklı
olan Çukurova Bölgesinde az miktarda yetiştirilen kolza (Brassica napus) ile aynı
dönemde (Mart ve Nisan aylarında) çiçeklenmekte ve yaklaşık olarak 2 ay süreyle
çiçekli kalmaktadır. Çiçeklerinin bol miktarda polen ve nektar içermesi nedeniyle arılar
tarafından yoğun olarak ziyaret edilmektedir. Bu nedenle, arı otu Kuzey Amerika ve
çoğu Avrupa ülkelerinde “arı merası” olarak kullanılmaktadır (Sağlamtimur ve
Baytekin, 1993). Yapılan çalışmalar arı otunun poleninin özellikle yabani arılar
tarafından tercih edildiğini göstermektedir (Cripps ve ark., 1989).
Arılar için bir besin kaynağı olan arı otunun ayrıca Williams ve Christian (1991),
İngiltere koşullarında çiçeklenme süresinin ekim zamanına bağlı olarak 1-2 ay arasında
değişmekte olduğunu ve çiçek sıklığının ise 2000-4000 çiçek/m2 olarak değiştiğini
bildirmektedirler. Tansı ve ark, (1996).Çukurova Bölgesi koşullarında arı otunun pamuk
ekiminden önce 7-8 aylık boş periyodu değerlendirdiği ve çiçeklenme yoğunluğunun 15
Eylül, 30 Eylül, 15 Ekim, 30 Ekim, 15 Kasım'da ekilen parsellerde metrekareye
4
sırasıyla 5950, 6216, 4733, 8933 ve 9250 çiçek olarak bulmuşlardır. Çiçeklenmenin
maksimum düzeye ulaştığı Nisan başından sonuna kadar geçen sürede bal arısı
kolonilerinin gelişmesi açısından önemli bir besin kaynağı olduğu da bildirilmektedir.
Ayrıca arı otunun yaklaşık 2 ay süren çiçeklenme periyodu boyunca bal arısı
kolonilerinin koloni populasyon gelişimine ve koloni ağırlık artışını önemli ölçüde
artırdığı Korkmaz ve Kumova (1998) tarafından yapılan araştırmada bildirilmektedir.
Yem bitkisi olarak ekilen arı otunda Çukurova Bölgesi koşullarında en yüksek
yeşil ve kuru ot verimleri sırasıyla 3458.34 kg/da ve 768.52 kg/da ile çiçeklenme
döneminde yapılan biçimle elde edilmiştir (Sağlamtimur ve ark., 1988). Bölge
koşullarında farklı ekim zamanı ve sıra aralığının arı otunun tane verimi ve arı merası
olarak kullanılması konusunda yapılan çalışmada en yüksek çiçek salkımının 98.56 adet
çiçek salkımı/m2 ile 15 Kasım tarihinde ekilen parsellerde, en düşük çiçek salkımı
sayısının ise 61.79 adet ile 15 Ekim tarihinde ekilen parsellerde; çiçek salkımı
yoğunluğuna bağlı olarak arı sayısı ise aynı tarihlerde sırasıyla 25.99 ve 11.68 arı/ m2
olarak bildirilmektedir (Uçar, 1995).
Yaklaşık olarak 13 türü bulunan arı otunun yalnızca 4-5 türü arı yetiştiriciliği
açısından önemlidir (Everett, 1963; Pellett, 1977). Bunlar P. distani, P. romosissima, P,
hispida ve P. tanacetifolia’dır. Bunlar arasında en yaygın tür Phacelia tanacetifolia’dır.
Arı otundan nektar bütün gün boyunca salgılanmakta ve balı amber renginde bazen açık
yeşil renkte hafif aromatik kokuda bulunmaktadır. Arı otu bitkisinin değişik tarihlerde
ekilmesiyle, çiçeklenme periyodunun uzatılarak arılar için polen ve nektar kaynağı
olarak kullanılma potansiyeli bulunmaktadır (Tansı, 1994; Korkmaz ve Kumova, 1998).
Sonuç
Arı otu, geniş ve yaygın bir şekilde monokültür yapıldığı ve çiçek florasının
tahrip edildiği Çukurova Bölgesinde, yaklaşık iki ay süren çiçeklenme periyodu
boyunca balarılarına sürekli ve bol miktarda nektar sağlayan bir bitki konumunda olan
arı otu bitkisinden arı kolonileri maksimum düzeyde yararlanabilmektedir.
Arı otunun Eylül-Ekim-Kasım aylarında farklı tarihlerde ekiminin yapılabilmesi
ve çiçeklenme periyodunun Mart-Nisan-Mayıs ayları içerisinde olması nedeniyle
kuluçka faaliyetlerinin erken başladığı ve nektar kaynağı kısıtlı olan Mart ayı içerisinde
Çukurova Bölgesinde arı kolonileri için önemli bir nektar kaynağı desteği
5
sağlanabilmektedir. Ayrıca bölgede hava sıcaklığının yükselmesiyle birlikte nektar
kaynaklarının kurumaya yüz tuttuğu ve göçer arıcılık öncesine rastlayan Mayıs ayı
ortalarına kadar artan koloni populasyonunun nektar gereksiniminin karşılanmasında
destek olabilecek ideal bir bal bitkisidir. Çukurova Bölgesi koşullarında adaptasyonu
sağlanan bu bitkinin arı yetiştiricilerine tanıtılması ne kadar önemli ise Türkiye’nin
diğer bölge koşullarına göre adaptasyonunun sağlanarak ekiminin yaygınlaştırılması
arıcılık açısından değerini ve önemini bir kat daha arttıracak niteliktedir.
Kaynaklar
Anonymous, 1995. Tarımsal Yapı. T.C. Başbakanlık. Devlet İstatistik Enstitüsü
Yayınları. Ankara.
Becker, K., Hedtke, C., 1995. Foraging of Wild Bees on a Mixture of Entomophilous
Plants on Extensification Areas. Apidologie. 26 : 4, 344-346.
Crane, E., Walker, P., Day, R., 1984. Directory of Important World Honey Sources.
International Bee Research Association. London.
Cripps, C., Rust, R. W., 1989. Pollen Preferences of Seven Osmia Species
(Hymenoptera: Megachilidae). Environmental Entomology. 18(1):133-138.
Engels, W., Schulz, ,U., Radle, M., Matheson, A., 1994. Use of the Tubinden Mix for
Bee Pasture in Germany. IBRA. Cardiff. UK.
Goltz, L., 1988.
Honey and Pollen Plants. Part X. Miscellaneous Honey Plants.
American Bee Journal 128(2):97-100.
Jensen, E. S., 1991. Nitrogen accumulation and residual effects of nitrogen catch crops.
Acta-Agriculturae-Scandinavica (Sweden). V.41(4) p.333-344.
Korkmaz, A., Kumova, U., 1998. Çukurova Bölgesi Koşullarında Yetiştirilen Fazelya
(Phacelia tanacetifolia Bentham) Bitkisinin Balarısı (Apis mellifera L.)
Kolonilerinin Populasyon Gelişimine, Nektar ve Polen Toplama Etkinliğine
Olan Etkilerinin Araştırılması. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi. 2 (13) 121-130.
Pellett, F. C., 1977. American Honey Plants. Dadant and Sons. Hamilton. Illinois.
Sağlamtimur T., Baytekin H., 1993. Arıcılık İçin İdeal, Silaj Üretimine Uygun Bir
Bitki: Arı Otu. Teknik Arıcılık Dergisi. Sayı:40. s.16-17.
Sağlamtimur T., Tansı, V., Baytekin H., 1988. Çukurova Koşullarında Kışlık Ara
Ürün Olarak Yetiştirilen Arı Otu (Phacelia californica Cham.)'nda Biçim
6
Zamanının Bitki Boyu ve Ot Verimine Etkisi Üzerinde Bir Araştırma.
Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi. 4(1)76-83.
Tansı, V., 1994. Arı Otunun Önemi ve Tarımı. TC. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı.
TYUAP Ziraat Mühendisliği Eğitim Semineri
Tansı, V., Kızılşimşek, M., Kumova, U., Sağlamtimur, T., 1996.
Çukurova
Bölgesinde Yeni Bir Yem Bitkisi Olan Phacelia tanacetifolia Bentham'ın
Balarıları İçin Kullanılma
Olanaklarının Araştırılması.
Teknik Arıcılık
Dergisi. Sayı: 52. S.2-6.
Uçar, H., 1995. Çukurova Bölgesi Koşullarında Farklı Ekim Zamanı ve Sıra Aralığının
Arı Otunun (Phacelia tanacetifolia Bentham) Tane Verimi ve Arı Merası
Olarak Kullanılması Bakımından Etkileri. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova
Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü. Tarla Bitkileri Anabilim Dalı. Adana
Williams, I., Christian, D. C., 1991. Observations on Phacelia tanacetifolia Bentham
(Hydrophyllaceae) as a Food Plant for Honey Bees and Bombus Bees. Journal
of Apicultural Research. 30(1):3-12.
Kumova, U., Korkmaz, A., 1998. Çukurova Bölgesinde Arı Otu (Phacelia tanacetifolia
B.) Bitkisinin Bal Arıları (Apis mellifera L.) İçin Önemi. TİGEM. 12:68(28-31)