Yardımcı Teknolojiler - the CP

Modül 7
EĞİTİM KİTAPÇIĞI
Yardımcı
Teknolojiler
Editör
Miguel Santos
Yazarlar
Rui Oliva Teles
Miguel Santos
Düzenleyen
Seda YAZAR KIRAÇ
PORTEKİZ
Bu proje, Hayatboyu Öğrenme Programı Grundtvig Çok Taraflı Projeler faaliyeti çerçevesinde Avrupa
Komisyonundan alınan hibe ile yürütülmektedir. Bu projenin içeriği ve sonuçları hiçbir şekilde Avrupa
Komisyonunun görüşlerini yansıtmadığı gibi proje ve sonuçları ile ilgili tüm sorumluluk proje sahiplerine aittir.
Bu eğitim modülü, SP Paketi projesi kapsamında ve Serebral Palsi’li (beyin felçli)
çocukların velileri ve öğretmenleri arasındaki odak grup görüşmeleri ve anketlerin
sonuçlarından elde edilmiş olan İhtiyaç Analizi Raporu’na uygun olarak hazırlanmıştır.
Bu modül, engelli kişilerin haklarını düzenleyen uluslararası hukuki belgelere ve
ortakların ülkelerindeki mevcut ana hukuki çerçeveye dayalı olan kuramsal bir eğitim
modülüdür. Bu eğitim modülü, geçerli kanunların nasıl ele alınması ve anlaşılması
hususunda bir başlangıç noktası olarak kullanılmalıdır. Bu modül, hukuki rehberlik
amacı taşımamaktadır ve böyle olduğu da varsayılmamalıdır.
144
Bölüm 1
Yardımcı Teknolojinin Temel Unsurları
Kazanımlar
Katılımcıların, Yardımcı Teknoloji (YT) ile bunun değişik sınıflandırma seviyeleri
hakkında bilgi sahibi olması ve YT’nin özellikle eğitim ortamları başta olmak üzere,
bazı bağlamlar kapsamında rolü hakkında bilinçlilik geliştirmesi beklenmektedir.
Giriş
Yardımcı Teknoloji ve CP
Teknolojinin yaşamımızdaki önemi artık inkâr edilememektedir. Teknoloji ve teknoloji
ürünleri olmadan tek bir günümüz bile zor geçmektedir. Teknolojiden değişik şekillerde
yararlanılmakta, özellikle de yetersizliği olan bireylerin genel yaşam biçiminde çığır
açıcı değişiklikler meydana gelmektedir.
Serebral Palsi (SP-Beyin Felci), teknolojik gelişmelerden en fazla yarar sağlamış olan
durumlardan birisidir. İletişimden tutun da hareketlilik yeteneğine kadar uzanan geniş
bir yelpaze içinde ve tabii ki günlük faaliyetlerde yardımcı olan tüm önemli cihazları
da unutmadan, sosyal uyum ve yaşam kalitesine yönelik çözümler sunan yardımcı
donanıma dayanan bir imkânlar dünyası ortaya çıkmaktadır. Bu nedenledir ki SP’li
çocuklarla ilgilenen tüm uzmanlar ve özellikle de bunların velileri ve kullanıcıların
söz konusu çözümlere yönelik mevcut cihazlardan haberdar olmaları ve bu konuda
bilinçlilik geliştirmeleri gerekmektedir.
Yardımcı Teknolojinin Tanımı (Tanımları)
Yardımcı Teknoloji (YT), işlevsel sınırlamaların telafi edilmesi, bağımsız
yaşamanın kolaylaştırılması ve yetersizliği olan bireylere kendi potansiyellerini
gerçekleştirmelerinde yardımcı olabilen ürün ve hizmetler anlamına gelen bir
kavramdır. Her ne kadar geniş bir ürün grubu bu tanıma uysa da (örneğin yetersizliği
olan birinin kendi başına hızlı bir şekilde hareket edememesinin yarattığı işlevsel
bozukluğun üstesinden gelinmesinde arabanın rolü) bu husustaki yaygın anlayışı
şöyle ortaya koymak mümkündür: “Yardımcı Teknoloji, yetersizliği olan kişiler, yaşlı
kişiler ve kronik hastalığı olan kişiler olmak üzere üç gruba özgün ihtiyaçlara yönelik
ürün ve hizmetler anlamına gelir. YT, bu kişilere günlük yaşama daha çok katılmaları
imkânını vererek bağımsız bir şekilde yaşam sürdürme çabalarını destekler.”
145
Yardımcı Teknoloji’nin (YT), en uygun bilgi/erişim teknolojileri kombinasyonu ile,
yaşam faaliyetlerinin mümkün olduğu kadar çok insan tarafından ulaşılabilir bir hale
getirmesi beklenir. Bu alandaki cihazlar, fiziksel sınırlamaları ya da bilişsel bozuklukları
olan insanların bağımsız bir şekilde işlev göstermelerinin güçlendirilmesinde kullanılan
araçlar olmaktadır. Bunlar, basit kalem tutacakları gibi düşük teknoloji cihazlarından
başlayıp taşınabilir bilgisayara dayalı iletişim sistemleri, sayısal ev teknolojileri,
ortam kontrol unsurları gibi ileri teknoloji cihazlarını kapsayan bir yelpazeye sahiptir.
Bu donamımlar, aralarında iletişim, hareketlilik kabiliyeti, oturma ve konum alma,
duyusal engeller ve aynı zamanda günlük yaşam teknolojilerinin de bulunduğu geniş
bir alanı içine alır.
Yardımcı Teknoloji’nin çok sayıda “resmi” tanımı bulunmaktadır:
• “Engeli, özürü ya da sakatlığı önleyen, telafi eden, azaltan ya da etkisiz hale getiren
ve bu amaçlarla özellikle üretilen ya da yaygın biçimde mevcut olan ve özürlü bir
kişi tarafından kullanılan her tür ürün, cihaz, donanım ya da teknik sistemdir.” (ISO
9999)
• “Yardımcı Teknoloji terimi, yetersizliği olan kişilerin işlevsel kabiliyetlerini artırmak,
sürdürmek ya da iyileştirmek üzere kullanılan, piyasada yaygın biçimde bulunan
ya da özel nitelikte yani özel olarak hazırlanan, üzerinde tadilat ve değişiklik
yapılan ya da kişinin ihtiyacına göre ayarlanan her tür eşya, donanım, teçhizat ya
da ürün sistemi anlamına gelir.” (Genel Kanun 100-407, Eyaletler Kanunu teknik
yardım kısmı, ABD)
• “İşlevsel sınırlamaları telafi edebilen, bağımsız bir şekilde yaşamayı kolaylaştırabilen
ve yetersizliği olan kişilere ve yaşlı kişilere potansiyellerini gerçekleştirmeleri
imkânını verebilen teknolojidir.” (TIDE, “Bride” Aşaması, sinopsis, 1994)
• “Yardımcı Teknoloji, yetersizliği olan kişilere eğitim hayatlarında, mesleklerinde,
toplum içinde ve günlük yaşam faaliyetlerinde potansiyellerinden azami bir
şekilde yararlanmaları imkânı verecek olan her hangi bir cihazın kullanılmasıdır.
Buna, hem düşük hem de yüksek teknoloji uygulamaları dâhildir. Düşük teknoloji,
ya elektriğe bağlı olmayan ya da sadece pil ile çalıştırılan (örneğin uyarlanmış
oyuncaklar ve ses kaydetme cihazları gibi) her tür aparat anlamına gelir. Yüksek
teknoloji ise, elektronik sisteme dayalı karmaşık sistemlerin kullanımını kapsar.
(örneğin elektrikle çalışan tekerlekli sandalyeler ve ortam kontrol sistemleri)”
(Bristow & Pickering 1995)
• “Yardımcı Teknoloji, yetersizliği olan kişilerin bağımsızlığını artırmak için kullanılan
her tür donanım ya da cihaz olmaktadır. Bu eşyalar piyasada mevcut olabilir,
değiştirilmiş olabilir ya da kullanıcının ihtiyaçlarına göre uyarlanmış olabilir.”
(Kuzey Carolina Yardımcı Teknoloji Projesi)
• “Daha bağımsız, üretken ve zevk alınabilir bir yaşam için teknoloji niteliğindeki
Yardımcı Teknoloji, basit ya da karmaşık olabilir.” (WATA)
146
• “Yardımcı Teknoloji, tanımından da anlaşılacağı üzere, yetersizliği olan kişinin
işlevsel kabiliyetlerini artırmak, sürdürmek ya da geliştirmek için kullanılan her
tür donanım olmaktadır.” (Pursuit )
• “Yardımcı bir ürün, engellerin, faaliyet sınırlamalarının ve katılım kısıtlamalarının
önlenmesi, telafi edilmesi, izlenmesi, azaltılması ya da etkisiz hale getirilmesi
için özel olarak üretilen ya da piyasada mevcut olan (aralarında cihaz, donanım,
teçhizat, alet, teknoloji ve yazılımın da bulunduğu) her tür üründür.”
Teknoloji Bilgisi
Her ne kadar aralarında tamamen yetersizliği olan kişilerin kullanımı için tasarlanan
teknolojilerin de bulunduğu herkese açık teknolojiler kullanılmak sureti ile bu kişilere
yardım etme çabalarının (Blackhurst & Edyburn, 2000) uzun bir geçmişi olsa da, son
20 yıl eğitsel ve yardımcı teknolojilerin kullanımına yönelik eşi görülmemiş bir ilgiye
tanıklık etmiştir. Bunun en baştaki nedenleri, sayısal devrim ve donanımların seri
üretimine imkân veren teknoloji bilgisinin gelişimi olmaktadır.
Örneğin, ABLEDATA, yetersizliği olan kişilerin öğrenmelerini ve/veya yaşam işlevlerini
güçlendirmeyi amaçlayan binlerce cihazın adlarını ve tanımlarını içeren bir veri
tabanı tutmaktadır. Ancak son yıllarda ileri teknoloji cihazlarının gelişimindeki eşi
görülmemiş bariz büyüme ile birlikte, düşük teknoloji gereçlerine yeniden bir ilgi
doğmuş ve öğrencilerin teknolojik ihtiyaçlar konusunda değerlendirilmesine yönelik
süreçlerde büyük ölçüde iyileştirme gerçekleşmiştir. Yine de bu tür cihazların alım
sonrası döneminde çocuklara yardımcı olmak üzere iyi bir hizmet ağı sağlamaya
yönelik fiyat, piyasada bulunabilirlik, kullanım kolaylığı ve kapasite eksikliği gibi
sorunların üstesinden gelmek için yapılması gereken daha çok iş bulunmaktadır.
Ayrıca, karmaşık yani ileri teknoloji ürünlerinin kısa bir süre içinde eskime riski de
daima önemli ölçüde varlığını sürdürmektedir.
Sınıflandırma
Envanter söz konusu olduğunda ise, tüm yardımcı cihazların tam bir listesinin
çıkarılması neredeyse imkânsız bir hâl almaktadır. Örneğin Handynet ya da Abledata
gibi katalog ve veri tabanları 25 binin üzerinde ürüne ilişkin bilgi içerebilmektedir.
Böyle bir liste belki de, Yardımcı Teknoloji alanına daha yeni girmiş olan kişiler için
aşırı uzun olabilir ancak Serebral Palsi’li (beyin felçli) çocuklarla ilgilenen ve bu
konuda kaynağı ihtiyacı olan veliler, öğretmenler ya da teknisyenler için de bunun
büyük fayda sağlayabileceği hatırda tutulmalıdır.
Bu nedenle de bu sayıdaki cihazın geniş kategorilere indirilmesi için çok sayıda
ürünün sınıflandırılması ve gruplandırılması gerekli olmaktadır ve bu bize, bunların
her birinin işlevsellik kapsamını anlamamızda yardımcı olacaktır. Ancak Yardımcı
Teknoloji’nin gruplanması hususunda oldukça fazla alternatif yöntemler ile karşı
147
karşıya bulunuyoruz. Bu gruplandırma çerçevelerinin çoğu kapsamlı olmadığı gibi
karşılıklı olarak birbirini kucaklayan kategorileri de bulunmamaktadır.
Yardımcı Teknoloji’ye ilişkin en çok bilinen ve resmi nitelikteki sınıflandırma, ISO9999
uluslararası sınıflandırması ya da buna ait Avrupa Standardı CEN29999’dur.
ISO 9999, kapsamında; YT ürünlerinin, “SINIFLAR” (örneğin hareket kabiliyeti, iletişim,
eğlence vs) etrafında kümelendirildiği ve sonra da “ALT SINIFLAR” (örneğin “hareket
kabiliyeti” sınıfı içinde: elektrikli tekerlekli sandalyeler, araba adaptasyonları vs) altında
toplandığı ve son olarak da “BÖLÜMLER” (örneğin “elektrikli tekerlekli sandalyeler” alt
sınıfı içinde: manüel direksiyonu olan elektrik motoru ile çalışan tekerlekli sandalye,
güçlendirilmiş direksiyonu olan elektrik motoru ile çalıştırılan elektrikli sandalyeler
vs) altında bir araya getirildiği üç seviyeli bir sınıflandırma sistemidir. ISO 9999
sınıflandırmasındaki her bir kalemin, sayısal bir kodu vardır. Örneğin, “güçlendirilmiş
direksiyonu olan elektrik motoru ile çalışan tekerlekli sandalye” kaleminin 12.23.06
kodu vardır. Burada ilk iki rakam, Sınıf 12 “hareket kabiliyeti”ni temsil eder; bundan
sonra gelen iki rakam ise, Alt Sınıf 12.23 “güçlendirilmiş elektrikli sandalye” ve son iki
rakam da, bu özel bölüm anlamına gelir.
Ancak Yardımcı Teknoloji’yi görsel engeller, işitsel engeller, hareket engelleri gibi geniş
engel kategorileri bazında da sınıflandırabiliriz. Her şey düşündüğümüz amaçlara
bağlı olmaktadır. Her bir kategori bünyesinde, YT unsurlarını, örneğin kalan kapasiteyi
artıran unsurlar, kaybedilen kapasiteyi başka bir kapasite ile değiştiren unsurlar ve bir
dinlenme kategorisi biçiminde de tekrar sınıflandırabilir. Böyle bir yaklaşım HEART
Hat E etütlerinde de önerilmektedir (Azevedo ve diğerleri, 1993, Azevedo ve diğerleri,
1994a) ve bu, bizim hitap ettiğimiz kitleyi göz önünde tutarak, sahip olduğu basitlik ve
verimlilikten dolayı bu eğitim modülü kapsamında benimsemiş olduğumuz yaklaşım
olmaktadır. Bu kapsamda,YT’nin dört kategori olarak sınıflandırılması önerilmektedir:
• İletişim
• Hareket kabiliyeti
• Manipülasyon/el hareketi becerileri
• Oryantasyon
Her ne kadar YT’nin gruplanması hususunda tek bir eşsiz, optimum yöntem
bulunmasa da, son kullanıcıların “Bakış Açısı”ndan sınıflandırmaların önemli olmadığı
hususunu da hatırda tutmamız gerekmektedir. İstedikleri cihazı bulabildikleri ve
kullanabildikleri sürece kullanıcılar aradıkları YT cihazının hangi gruba ait olduğuna
pek de aldırış etmez. Bundan dolayı da elimizdeki materyal kapsamında, analitik bir
sınıflandırma yaklaşımı ile kullanıcıya dayalı daha genel bir yaklaşım arasında doğru
dengeyi kurmamız gerekmektedir.
148
Evrensel Tasarım
Görüleceği gibi YT, kullanıcının “yapabildiği” şeyler ile içinde bulunduğu ortamın
ondan talep ettiği şeyler arasındaki açığı kapatmayı amaçlar. Bu nedenle de kişinin
kapasitesini artıran pozitif ayrımcılıkta bulunma yerine, evrensel bir tasarım
açısından, herkesin her şeye erişebileceği engelsiz bir ortam inşa etme amacı ile
çalışabileceğimizi düşünebiliriz.
“Evrensel Tasarım, uyarlamaya ya da özel tasarıma ihtiyaç olmadan, herkes tarafından
mümkün olan en geniş bir şekilde kullanılabilecek ürün ve ortamların tasarımıdır.”
Kapsayıcı Tasarım ya da Evrensel Tasarım, insanların engelleri göz önünde
tutulmaksızın, mümkün olan en fazla sayıda kişiye yönelik olarak verimlilik, güvenlik
ve konfor ile kullanılan mekân, ürün ve hizmetlerin tasarımını amaçlayan bir endişe,
bilgi, yöntem ve uygulama birleşimidir. Evrensel Tasarım doğal olarak, kapsayıcı
ve ayrımcılığa karşı olma eğilimi gösterir ve bundan dolayı da, herkes için daha iyi
ergonomi sağlar ve sadece azınlığın menfaatine hitap eden her hangi bir ek maliyet
de gerektirmeyebilir.
Kimi zaman geliştirme ve ilk üretim maliyetleri yüksek olsa bile bunlar sadece belli
bir azınlığın değil tüm toplumun yararına olacaktır ve bu da yanlış kullanımı, uzun
süreli rahatsızlık riskini ve kazaları önleyecektir. Bunun sonucu olarak da, orta ve
uzun vadede, herkes için üretkenlikte artış ve daha iyi bir yaşam şeklinde kendini
gösterebilir.
Önerilen Okumalar
• ISO 9999:2011: http://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=50982
• MPT (Matching Persons and Technology): http://matchingpersonandtechnology.
com/index.html
• HEART Classification - The Centre for Cerebral Palsy (HEART Sınıflandırması serebral palsi (beyin felci) Merkezi)
• MOUNT LAWLEY WESTERN AUSTRALIA: http://www.tccp.com.au/Pages~CP_
Tech_-_Assistive_Technology
• Classification and terminology of assistive products (Yardımcı ürünlerin
sınıflandırılması ve terminolojisi) : http://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/
article/265/
• The Seven Principles of Universal Design (Evrensel Tasarımın Yedi Esası) : http://
www.udll.com/media-room/articles/the-seven-principles-of-universal-design/
• Center for Universal Design (Evrensel Tasarım Merkezi) : http://www.ncsu.edu/
project/design-projects/udi/
149
• Universal Design for Learning (Öğrenmeye İlişkin Evrensel Tasarım) : http://www.
cast.org/
• National Centre on Universal Design for Learning (Öğrenmeye İlişkin Evrensel
Tasarım Ulusal Merkezi) : http://www.udlcenter.org/
• Designing Everyone In: http://www.data.org.uk/index.php?Itemid=320&id=246
&option=com_content&task=view
• Inclusive Design Research Center (Kapsayıcı Tasarım Araştırması Merkezi) : http://
idrc.ocad.ca/index.php/resources
150
Bölüm 2
İnsan ile İlgili Bileşenler
Kazanımlar
Katılımcılar, sosyal modeller kapsamında ve yine Uluslararası İşlevsellik Sınıflandırması
ve Dünya Sağlık Örgütü kapsamında, yetersizlik, engellilik ve dezavantaj kavramlarını
anlayacaklardır.
YT cihazlarının seçimine müdahalede bulunan bazı faktörler konusunda da
bilinçlenmiş olacaklardır.
Giriş
Engelle ilgili Konular
Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1981 yılında devreye sokulmuş olan yeni ICF modeli
kapsamında geliştirilen yeni engellilik paradigması göz önünde tutulduğunda, engel,
bireysel yetenekler ile ortam faktörleri arasında bir açık mevcut olduğunda, bir bireyi
etkileyen bir “durum” olmaktadır ve bu açık da yaşam kalitesini kısıtlamakta ve
bireysel potansiyelin toplum içinde tam olarak kullanılmasını engellemektedir.
Dünya Sağlık Örgütü’ne (1980) göre engelin (sağlık kapsamında) şu şekilde anlaşılması
gerekmektedir:
“Zedelenme”; psikolojik, fizyolojik ya da anatomik bir unsurun yapısının ya da işlevinin
kaybedilmesi ya da bunlarda meydana gelen bir değişiklik anlamına gelir. Bu kayıplar
ya da değişiklikler, geçici ya da kalıcı olabilir ve bir hastalık durumunun belirtisini
temsil edebilir; bu da aslında organik bir kesintiyi yansıtır.
“Yetersizlik” ise, insanlar için normal kabul edilen çerçeve ve sınırlar dâhilinde bir
faaliyeti yapma yeteneğinin sınırlanması ya da bu yeteneğin eksikliği olmaktadır.
(Örneğin; bacakların olmayışı ya da felçli oluşu yürüyememeye sebep olur)
“Engel”; belli bir kişinin uğramış olduğu zedelenmenin toplumsal bir durumudur
ve yaş, cinsiyet, aynı sosyo kültürel unsurlar göz önünde tutulduğunda, söz konusu
kişi için normal kabul edilen bir faaliyetin yapılmasını sınırlayan ya da önleyen bir
yetersizlikten ortaya çıkar. Engel, sosyal çevrenin bireyden istekleri ve beklentileri
nedeniyle oluştuğundan bireyin kendi sorunu olmaktan çıkıp sosyal bir sorun haline
gelmektedir.
151
Yardımcı Teknolojiler, engeli ortaya çıkaran ya da etkisiz hale getiren “çevresel
faktörler” gibi açığı kapatabilir. YT cihazları, ya kullanıcının işlevsel seviyesini
güçlendirerek ya da çevrenin yarattığı zorunlulukları azaltarak, faaliyet ve katılım
hususunda çoğu kez gerçek “kolaylaştırıcı unsurlar” olmaktadır.
Aynı zamanda şu konuyu da göz önünde tutmamız gerekmektedir: Bazen YT de, bir
kolaylaştırıcı unsur olmasının yanı sıra bir engel de olabilmektedir. Kullanıcının, cihazın
özellikleri ve nasıl çalıştığı hususunda iyi bilgi sahibi olmaması halinde karmaşık bir
donanımın, kullanım için reçete edilmesinin bir faydası olmayacaktır. Aynı zamanda
çok faydalı cihazlar bile hızla eskiyebilmekte ve yeni engeller yaratabilmektedir. İyi
bir takip hizmeti ve sürekli destek, her hangi bir YT programının başarısı için çok
önemlidir.
Yaşam kalitesi, özerklik ve bireysel güçlendirme
Tıbbi bir modelden sosyal bir modele paradigma değişikliği, teknik gerek seçilirken
kullanıcının rolünü aydınlatmıştır. Özerklik burada anahtar kavramdır ve son
kullanıcıların, neyin kendilerine göre en iyi olduğu hususunda bilinçli ve bilgili
tercihte bulunmak üzere güçlendirilmesi için çaba gösterilmelidir. Serebral Palsi’ye
ilişkin durumların bu projeyi oluşturduğunu göz önünde tutarsak, bu belki de ilgili
kapsamda en bağlantılı konu değildir ancak yine de takip edilecek önemli bir konu
olarak öne çıkmaktadır.
152
Özerklik, işlerin yapılması ya da belirlenen hedeflere ulaşılmasında diğerlerine
bağlı olmayacağınız anlamına gelmez. Özerkliğe sahip olunması, her şeyi kendinizin
yapabilmesi yeteneğinden çok yaşamınızda daha sonra meydana gelecek olan
konunun kararlaştırılması gücüne sahip olma ile ilgilidir. Ya da daha özgün biçimde
ifade etmek gerekirse, bu, belirtilen şekilde hareket etmek için “algılanan” güce sahip
olunmasına ilişkindir ve buna “bireysel güçlendirme” adı verilir.
Bağlamlar ve ortamsal değişkenler
Gördüğümüz gibi Uluslararası İşlevsellik Sınıflandırması, ‘sağlık’ ve ‘yetersizlik’
kavramlarını yeni bir çerçeveye oturtmaktadır. Bu, şu konuyu onaylamaktadır: Her
insan sağlığında bir azalma yaşayabilir ve böylece bir derece yetersizlik yaşayabilir.
Yetersizlik, sadece az bir insan grubunun başına gelen bir şey değildir.
Böylece ICF, yetersizliğe ilişkin deneyimleri “ana konu yaparak” insanlara yönelik
evrensel bir deneyim olarak kabul etmektedir ve odağı nedenden etkiye çevirerek,
tüm sağlık durumlarını eşit bir çerçeveye oturtmakta ve bunların sağlık ve yetersizlik
cetveli şeklinde ortak bir parametre kullanılarak karşılaştırılmasına imkân vermektedir.
Ayrıca, ICF, yetersizliğin toplumsal yönlerini hesaba katmakta ve yetersizliği sadece
‘tıbbi’ ya da ‘biyolojik’ bir bozukluk olarak görmemektedir. Çevresel faktörlerin de
sıralandığı bağlamsal faktörleri de dâhil etmek suretiyle ICF, çevrenin kişinin işlevselliği
üzerindeki etkilerinin kayıt altına alınmasına imkân verir.1
Sıra çocuklarımıza yönelik ihtiyaçların analiz edilmesi ve amaçların formüle
dönüştürülmesine geldiğinde bu önemlidir: Kimi zaman doğaya müdahalede
bulunmak, çocuğa müdahalede bulunmaktan daha kolay olabilmektedir.
1
http://www.who.int/classifications/icf/en/ WHO
153
Değerlendirme ve Seçim Süreci
Bir YT cihazının reçete edilmesi, kolay bir iş olmayabilir. Eğer çocuk okula gidiyorsa,
Yardımcı Teknoloji’nin, bir Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı’na (BEP) sahip her çocuk
için göz önünde tutulması gerekir. Yardımcı Teknoloji’ye ilişkin ihtiyaç, şu soruya
dayalıdır: “Öğrencinin yerine getirmekte zorlandığı ve Yardımcı Teknoloji’nin yardımcı
olabileceği ne gibi BEP amaçları vardır?” Ekip bu soruyu yanıtlamada ne kadar özellikli
yani konunun özünde ayrıntılı olursa değerlendirme uzmanı da bir Yardımcı Teknoloji
değerlendirmesi yapmaya o kadar iyi hazırlıklı olabilir.
Zabala, Reed, & Korsten’e (1999)2 göre, bir öğrencinin Yardımcı Teknoloji’ye yönelik
ihtiyacı göz önünde tutulduğunda, bu kalite göstergeleri önemlidir:
BEP ekibi, bilgili kararlar almak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olmalıdır.
• YT cihazları ve hizmetlerini kapsayan süreç araştırılır
• BEP ekibi, karar verilmesinde iyi ekip sürecini kullanır.
• Kararlar, BEP amaç ve hedeflerine dayalı olarak alınır.
• Ekip kararları, federal ve eyalet kanunlarına uygun olarak alınır
İhtiyacın tespit edilmesinde, öğrenci, ortam, yapılacak işler ve araçlara ilişkin veriler
esas alınır; ve kararlar ile buna ilişkin destekleyici veriler belgelendirilir.
Aslında şurası bir gerçek ki, YT’nin seçilmesini kapsayan süreç, içinde disiplinlerarası
bir ekipten alınan değişik türde fikirlerin de göz önüne alınması gereken karmaşık bir
süreçtir. Değerlendirme, daima bir ekip işidir ve dört grup arasında işbirliğine dayalı
etkileşimi gerektirir. Bu gruplar şöyledir:
1. Kullanıcı
2. Onun etrafında olan ve onu günlük bazda destekleyen ve onunla etkileşim içinde
olan kişiler; bunlara aile fertleri, arkadaşlar, eş dost, eğitimciler, terapi uzmanları,
doktorlar ve çalışanlar da dahildir.
3. Çok sayıda araç hakkında bilgi sahibi olan ve işbirliğine dayalı bir karar verme
sürecini kolaylaştıran Yardımcı Teknoloji uzmanları ve
4. Yardımcı aletlerin geliştiricileri
2
154
Zabala, J.S., & Korsten, J.E. (1999). Assistive Technology Implementation and Evaluation Plan
Summary. Making a measurable difference with Assistive Technology: Evaluating the Effectiveness
of Assistive Technology (Zabala, J.S., & Korsten, J.E. (1999). Yardımcı Teknoloji Uygulama ve
Değerlendirme Planı Özeti. Yardımcı Teknoloji İle Ölçülebilir bir Farkın Yaratılması: Yardımcı
Teknolojinin Etkinliğinin Değerlendirilmesi). http://sweb.uky.edu/~jszaba0/ZabalaImpleSummary.
pdf
Önerilen Okumalar
• International Classification of Functioning, Disability and Health ( İşlevsellik,
Yetersizlik ve Sağlık Sınıflandırması) (ICF): http://www.who.int/Classifications/icf/
en/
• Classification and terminology of assistive products (Yardımcı ürünlerin
sınıflandırılması ve terminolojisi) : http://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/
article/265/
• Special Needs Technology Assessment Resource Support Team (Özel İhtiyaçlar
Teknolojisi Değerlendirme Kaynak Ekibi) (START): http://www.nsnet.org/start/
• SETT Framework (SETT Çerçevesi): http://www2.edc.org/ncip/workshops/sett/
SETT_Framework.html
155
Bölüm 3
Teknik Bileşenler
Kazanımlar
Katılımcılar, iletişim alanında bazı donanımların potansiyellerini değerlendirecekler
ve Serebral Palsi’li çocuklara yönelik olarak bir işlevsel seçim süreci kapsamında
bunların kullanılmasında yeterlilik ortaya koyacaklardır. Bilgi ve iletişim teknolojisine
fiziksel erişebilirliğe yönelik ücretsiz donanım ve yazılım çözümleri ve okuma ve yazma
süreçlerinde yardımcı olunmasının yanı sıra, kullanılabilirlik ve PC’ye erişebilirlik
konusunda bazı yazılım uyarlama stratejilerini öğrenecektir.
Hareket kabiliyeti alanında, katılımcıların, SP’li çocuklara yönelik en önemli donanımı
tanımaları ve aynı zamanda, SP’ye ilişkin uyarlanmış sporların ana biçimleri ve
özelliklerinin yanı sıra mevcut olan mimari erişebilirliğin ve bazı teknik çözümlerin
önemini de göz önünde bulundurarak, değişik ortamlar için en uygun çözümün
seçilmesinde yeterlilik yani ustalık göstermeleri de beklenir.
Aynı zamanda katılımcılar, beslenme, giyim, ev bakımı, ev içi çözümler ve ortam
kontrol stratejileri gibi alanlarda, Serebral Palsi’li çocuklar için piyasada mevcut günlük
faaliyet/aktiviteye yönelik pratik çözümleri de tespit edebilecektir. Çocuklara yönelik
olarak en uygun eğitsel ve eğlence çözümlerini tespit edebilmeleri de beklenir.
Giriş
İletişime yönelik olarak YT
İletişim, özel bir sosyal bağlam içinde mesaj üretme, yayma, alma ve anlama, diğer
kişiler ile yerinde ya da uzaktan etkileşim kurma kabiliyetidir. İletişim becerileri, sosyal
ilişkilerin geliştirilmesi ve sürdürülmesinde, toplum içinde ve hemen tüm insani
ihtiyaçların genel olarak yerine getirilmesiyle yaşamayı öğrenme süreci kapsamında
kritik bir rol oynar.
Alternatif yöntemlerden (AAC) yararlanarak ve (pek de yeni olmayan) sayısal
teknolojiden faydalanarak Serebral Palsi’li çocuklara iletişim yetersizliklerinin
üstesinden gelmelerinde ve bilgiye giden yolun açılmasında yardımcı olabiliriz.
Alternatif ve Tamamlayıcı İletişim’i (Alternative and Augmentative CommunicationAAC), ağır iletişim yetersizliği olan bir kişinin, konuşma ya da yazmayı desteklemek ya
156
da bunları değiştirmek için alternatif yöntemler ile iletişim kurmada kullandığı teknik,
gereç, strateji ve becerilerden oluşan bütünleşik bir set olarak tanımlayabiliriz.
Ağır iletişim yetersizliğine sahip ve iletişim kurmak için konuşmadan yararlanamayan
bu kişiler, çoğu kez diğer kişilerle iletişim kurmak için kendi stratejilerini geliştirir ancak
bu kişiler çoğunlukla kendi iletişim ihtiyaçlarını karşılamak için özgün tekniklerden
yararlanırlar. Bu teknikler arasında, üzerinde yazı ya da sembollerin olduğu resimler,
dışarıya ses veren sistemler vs bulunur. Bunula birlikte bir konunun da vurgulanması
gereklidir: iletişime yönelik yardım, tek başına bir iletişim sistemi değildir; bu ancak
söz konusu aynı sistemin bir bileşenidir.
Kendi asli iletişim araçları olarak ağır nöro motor bozukluğu ve konuşma yetersizliği
olan çocuklar söz konusu olduğunda, durum daha da karmaşık bir hal alır ve gerek
öğretme ve gerekse öğrenme süreçlerini etkiler. Ağır nöro motor bozukluğu olan
çocukların, aynı yaş grubundaki diğer çocukların başardığı benzer deneyimleri
başarma konusunda sıkça yaşadıkları başarısızlıklar, bazen çok olumsuz ve hayal
kırıklığına uğratıcı deneyimlere ve pasiflik ve geri çekilme ile karakterize edilen bir
tavrın benimsenmesine yol açar.
Yardımcı Teknoloji’nin sistematik Tamamlayıcı İletişim Desteği’nin kullanılmasını
kapsayan müdahale stratejileri, bu çocukların yeni bilgi edinme sürecini büyük ölçüde
etkileyecek ve anlamlı deneyimler ortaya koyacak olan aktif katılımı başarmalarına
imkân verir. Bu, Yardımcı Teknoloji’nin erken aşamalarda kullanılması halinde, eğitsel
bir müfredata erişim sağlayan okul faaliyetlerine yönelik daha fazla özerklik ve katılım
sağlayacak olan esas rolüdür.
Tamamlayıcı İletişim, bu tür bir toplum/kitle için bilginin geliştirilmesinde kuvvetli bir
araç olarak ortaya çıkar. Bu ise sadece iletişim ve etkileşim kurarak değil, aynı zamanda
yazılı dilin yazılması, üretilmesi ve yorumlanması biçiminde bilgi etkinliklerine aktif
katılıma imkân verir.
Bu modül kapsamında, şu hususlara ilişkin kuş bakışı bir anlayış geliştireceğiz:
•
•
•
•
•
•
Gereçli ve gereçsiz iletişim sistemleri: SPC, PECS, Bliss, Makaton vs
Düşük teknoloji cihazları ve ileri teknoloji dinamik iletişim panelleri
Konuşma çıktısı: kayıt edilen ve sentetik konuşma
Seçme teknikleri: doğrudan, tarama, kodlama
Oran zenginleştirme ve öngörme teknikleri
İşitme cihazları ve ses yükseltme cihazları
Bilgisayara Erişim
Bugünlerde, özellikle bir kişinin etkin bir şekilde bilgisayara erişim imkanı olabilmesi
için bir ya da birden fazla yetersizliğe yer vermek üzere Yardımcı Teknoloji ürünleri
157
seçilmektedir. PC işletimi hayati öneme sahiptir. Çünkü aynı zamanda Yardımcı
Teknolojinin de işletme sistemi ve diğer yazılım ile uyumlu olması da bir o kadar hayati
öneme sahip bulunmaktadır. YT; fare yerine kullanmak üzere değişik bir işaret cihazı
türü gibi ya da bir Braille göstergesi ve ekran okuyucusu ile donatılmış olan bir sistem
gibi ürünleri içerebilir. Erişebilirlik ihtiyacı olan tüm kullanıcılar Yardımcı Teknoloji
ürünlerine ihtiyaç duymazlar ancak SP söz konusu olduğunda, verimli olduğu ispat
edilmiş olan bazı teknik çözümler bulunmaktadır ve biz bunları şu alanlara ayırmış
bulunmaktayız:
• kontrol ara yüz birimleri (anahtarlar, joystick, iz topu)
• klavyeler (genişletilmiş, küçültülmüş) ve klavye emülasyonu / öykünmesi
• fareler ve fare emülasyonu / öykünmesi ve göz bakışına dayalı çözümler (Tobii,
kameralı fare, Head-Dev, Trekker vs)
• Dokunmatik ekranlar, başa dayalı işaretleme aygıtları, ağzı tuturulan kontrol
çubukları
• Tablet PC’ler ve akıllı telefonları (iPad)
Yardımcı Teknoloji sadece her hangi bir bilgisayar eklenemediğinden – bunun,
bilgisayarın işletim sistemi ve ek yazılım ürünleri ile uyumlu olması gerekir – okulun
erişilebilir ve Yardımcı Teknoloji ile uyumlu olan yazılım programlarını seçmesi önem
arz eder.
Sanal erişilebilirlik de aynı zamanda önemli olmaktadır ve öğretmenler ile velilerin,
şu konuda bilinçli olmaları gerekir: açık kaynaklı yazılım programlarının kullanılması
söz konusu olduğunda, okullarda ve evde mevcut olan bazı işletim sistemlerini çok
sayıdaki yapılandırma seçeneklerine özellikle dikkat etmek gerekmektedir, Windows
XP ve 7’ye ilişkin erişebilirlik seçenekleri Internet üzerinde kolayca bulunabilir. Aynı
zamanda Apple hiçbir ek masrafa yol açmadan Yardımcı Teknoloji özelliklerine
standart özellikler olarak kendi ürünlerinde yer vermektedir. Bilişsel ve öğrenme özrü
olan kişilere yardımcı olmak üzere, her bir Mac cihazında, araştırma ve öğrenmeyi
ödüllendiren alternatif, basitleştirilmiş bir kullanıcı ara yüz birimi bulunmaktadır.
Ve, fare kullanmada zorluk çeken kişilere yönelik olarak da, her Mac bilgisayarında
bilgisayarı kullanıcının ihtiyaçlarına ve yeteneklerine göre uyarlayan Fare Tuşları,
Yavaş Tuşları ve Yapışkan Tuşlar bulunmaktadır. Örneğin, iPhone, iPad, iPod, ve OS
158
X, körler ve görme özürlü kullanıcılara yönelik olarak ekran büyültme ve sesli mesaj,
ekrana erişim teknolojisi gibi bazı özelliklere sahip bulunmaktadır.
Okuma ve Yazma
Aynı zamanda iletişim süreçleri ile bağlantılı olarak okuma ve yazma da, serebral
palsili (beyin felçli) çocukların eğitiminde daima önemli bir rol oynamıştır. Bu özellikle
birden fazla ağır özrü olan çocuklar için önemli olmaktadır çünkü bilgi sahibi olma,
topluma daha geniş manada katılım için var olan tüm ümitlerini temsil eder.
Katılım, iletişim gerektirir ve konuşma kabiliyeti ağır biçimde bozuk olanlar için,
iletişim, yazılı dil becerisi ya da insan konuşmasının yerini alan iletişim cihazlarının
kullanımını zorunlu kılar ki cihazlar da genellikle okur yazar olan bir kullanıcıya ihtiyaç
duyar (Blackstone & Cassatt-James, 1988; Koppenhaver, Coleman, Kalman, & Yoder,
1991)3
Bu alanda, onları yerinde sabit tutmak için kullanılan bilek cebireleri, klip panoları,
konumlandırma bezleri ya da velcro sekmesi gibi yazmaya yönelik ucuz, ancak etkin
düşük teknoloji ürünü çözümleri göz önünde bulunduracağız.
Aynı zamanda, örneğin, bir kişinin başarması gereken tuşa vurma sayısını azaltan
kelime tahmin yazılımı gibi PC’ye yönelik ayrı uygulamalar da önem arz edebilir.4
E-kitaplar, çevrim içi okuma, OCR, ses tanıma ve tahmini ve diğer bir çok teknik
seçenek de modülün bu bölümünün kapsamında olacaktır.
Önerilen Okumalar
•
•
•
•
•
•
•
Makaton - http://www.makaton.fr/
Meyer-Johnson - http://www.mayer-johnson.com/
Arasaac - http://www.catedu.es/arasaac/
Words Plus - http://www.words-plus.com/website/products/hand/mmaccs.htm
Pecs - http://www.pecs.org.uk/general/what.htm
Proloquo2go - http://www.proloquo2go.com/
Grid 2 - http://www.sensorysoftware.com/
3
Blackstone, S. W., & Cassatt-James, E. L. (1988). Augmentative communication. In N. J. Lass, L. V.
McReynolds, J. L. Northern, & D. E. Yoder (Eds.), Handbook of speech-language pathology and
audiology (pp. 986-1013). Toronto: B. C. Decker. (Blackstone, S. W., & Cassatt-James, E. L. (1988).
Tamamlayıcı iletişim. N. J. Lass, L. V. McReynolds, J. L. Northern, & D. E. Yoder (Eds.), Handbook of
speech-language pathology and audiology (sayfa 986-1013) adlı eserde yayınlanmıştır. Toronto:
B. C. Decker. (Blackstone, S. W., & Cassatt-James, E. L. (1988))
4
Bir kelime tahmin program, hali hazırda yazılmış olan harflere dayalı olarak bir kelime listesi
gösterir. Yazan kişi, geri kalan harfleri yazma yerine doğru kelimeyi seçerek tuşları kaydeder.
159
• Prices (Fiyatlar) - http://www.spectronicsinoz.com/product/mayer-johnson-pcsdeluxe
• Tobii - http://www.tobii.com/en/assistive-technology/north-america/products/
hardware/
• Brain Control (Beyin Kontrolü) http://www.youtube.com/watch?v=kXY50Ig773M
&feature=player_embedded%20-%20!
• Muscle-Computer (Kas gücü ile çalışan bilgisayar) - http://www.youtube.com/
watch?v=R1agrUM4KYs
• PC Accessibility (PC erişilebilirliği) - http://www.clik.com.br/clik_01.html prodcomp
• Boardmakershare • Dasher - http://www.inference.phy.cam.ac.uk/dasher/portuguese/
• Camera Mouse (Kameralı fare) - http://cameramouse.org/
• Accessibility in Apple Products (Apple Ürünlerinde Erişilebilirlik Özellikleri) http://www.apple.com/accessibility/
• Accessibility in Microsoft Products (Microsoft Ürünlerinde Erişilebilirlik Özellikleri)
- http://www.microsoft.com/enable/products/default.aspx
• Assistive Technology Eye Tracking Mouse (Yardımcı Teknolojiye dayalı Göz ile
Takip Faresi) - http://www.youtube.com/watch?v=UMeaorBZKpc
• Open Source Special Access to PC Software (Açık Kaynaklı Özel PC Erişim Yazılım
Programları) - http://www.oatsoft.org/Software/SpecialAccessToWindows
• Cerebral Palsy & Assistive Technology Devices (Beyin Felci ve Yardımcı Teknoloji)
| eHow.com http://www.ehow.com/facts_5593018_cerebral-palsy-assistivetechnology-devices.html#ixzz23cBwR2hf
Hareket kabiliyetine ilişkin YT
Hareket kabiliyeti, bir kişinin, bir ortam içinde hareket etmesi ile bağlantılı ayırt edici
faaliyetleri yapabilme yeteneğidir. Hareket yeteneği, aynı zamanda, uygun biçimde
uyarlanmış genel ve özel ulaşım yolları gibi ortam ve tesislerini kullanma imkânı
anlamına da gelir.
Bu alan kapsamında, diğer şeylerin yanı sıra şu maddeleri göz önünde bulunduracağız:
aralarında elle çalıştırılan tekerlekli sandalye, baston, koltuk değneği, yürüteç,
bisiklet, üç tekerlekli bisiklet, ulaşım sandalyeleri ve elle çalıştırılan kaldıraçlar ve
aktarma gereçlerinin kullanımının da bulunduğu manüel yani el gücüne dayalı
160
hareket kabiliyeti. Elektrikli tekerlekli sandalye, mobilet, el arabası, moped, kaldırma
ve aktarmaya ilişkin elektrikli gereçler, tekerlekli sandalye kontrol ve kumandasına
ilişkin ara yüz birimleri, tekerlekli sandalyeye yönelik robot kollar da dâhil olmak
üzere, elektrik yardımı ile sağlanan hareket yeteneği.
Aynı zamanda çoğu ülkede mevcut olan (araba kullanmaya yönelik özel kontrol ve
kumanda elemanları, özel koltuklar, rampa ve platformlar da dahil olmak üzere) özel
ulaşım konusunun tüm yönleri ve keza (umumi araçlarda, rampalarda, platformlarda
ve asansörlerde yapılan uyarlamalar gibi) umumi ulaşım hususları da göz önünde
tutulacaktır.
Erişebilirlik
Serebral Palsi’li çocukların topluma katılımı ve uyumu için açık ve kapalı mekân erişim
gereçleri de hayati öneme sahip bir alandır ve evde yapılabilecek bazı uyarlamalar,
bunların yaşam kalitesinde önemli değişiklikler yaratabilir. Ambient Assisted Living
(Ortam Destekli Yaşam) katalogları bu konuda, özürlü çocukların özerkliği ve bireysel
güçlendirilmelerini göz önünde tutmamızın gerekli olduğu durumlarda iyi çözümler
sunabilmektedir. Erişebilirlik ve hareket kabiliyetinin göz önünde tutulacak diğer
yönleri arasında şunlar bulunur: oturma ve konumlandırma sistemleri bileşenleri,
yastık ve basınç yöntemi, ortez ve protez gereçleri vs.
Uyarlanmış Spor
Rehabilitasyon ve eğlence amaçlı olarak spor faaliyetlerinden de yararlanılmıştır ve
bunlar geleneksel fizyoterapi yöntemlerini takviye edecek biçimde gittikçe artan
bir şekilde tedavi olarak kullanılmaktadır.5 Bunlar, güç, koordinasyon ve dayanıklılık
geliştirilmesinde yardımcı olurlar ancak kişilerin öz değeri yeniden kazanmalarına da
katkı sağlar, olumlu zihinsel tavırların geliştirilmesini teşvik eder ve kişilerin toplumsal
katılımı başarmalarında da yardım sağlar. Bunlar sosyal iletişimin ve insanlar arası
etkileşimin sağlanmasında da iyi bir imkân sunarlar.
Bocce, futbol, atletizm gibi sporlar, kişisel ve sosyal gelişim için iyi birer imkân olabilir.
Önerilen Okumalar
• Assistive Technology Devices for Kids (Çocuklara Yönelik Olarak Yardımcı
Teknolojiye Dayalı Cihazlar) | eHow.co.uk -
5
Promoting the Participation of People with Disabilities in Physical Activity and Sport in Ireland
October 2005. Frances Hannon - Senior Researcher NDA (İrlanda’da Özürlü Kişilerin Fiziksel
Faaliyetlere ve Spora Katılımlarının Teşvik Edilmesi, Ekim 2005. Frances Hannon – NDA Kıdemli
Araştırmacısı)
161
• http://www.ehow.co.uk/info_8315500_assistive-technology-devices-kids.
html#ixzz1jpSPMteT
• Neatech Chair Models (Tekerlekli Sandalye Modelleri) : http://www.neatech.it/
index.php
• Apple - Empowering Disabled Apple Users (Apple: Özürlü Apple Kullanıcılarına
Hareket Kabiliyeti Sağlanması) : http://atmac.org/
• Home Solutions (Evde çözümler) : http://www.escadafacil.pt/index.htm
• Handy - Occasion (el sanatları ve pratik işler): http://mashable.com/2011/10/05/
tech-disabled/
• iBot: http://www.youtube.com/watch?v=xK5uAeEV7tI
Manipülasyona/el hareketleri becerilerine ilişkin YT
Manipülasyon/el hareket becerileri, kişinin fiziksel ortamı kontrol etme kabiliyetidir
ve engelli kişiler tarafından gerçekleştirilen faaliyetlerin bir çıktısı olarak görülür.
Bu, kullanılan vücudun bölümünden bağımsız olarak her hangi bir araç kullanılarak
kontrol mekanizmalarının düzenlenmesi kabiliyeti anlamına da gelir.
Her ne kadar bu iş terapisinin kapsamında olsa da, öğretmen ve anne babaların,
bunun için ayrıca zaman harcamaları gerekse de, yaşamlarını daha kolay bir hale
getiren çok sayıda cihazın mevcudiyeti hakkında bilgi sahibi olmaları da özel önem
arz eder. Bu nedenle de, ve Yardımcı Teknoloji görüş açısından, manipülasyon/el
hareketi becerileri kapsamındaki kalemler, şunlar gibi günlük yaşama dair faaliyetleri/
etkinlikleri içerir:
•
•
•
•
Kişisel bakım (hijyen, idrar kaçırma, cinsellik, giyim)
Ev işleri (yemek pişirme, temizlik)
Güvenlik (alarm ve uyarı cihazları, ortam kontrol cihazları)
Kullanıcı kontrol – kumanda ara yüz birimleri (ses tanıma, ultrason cihazları,
anahtarlar)
• Robot kullanımı (masa üstü robotları, sayfa çevirme aletleri, yemek yedirme
robotları) vs
• Eğlence (oyun, alıştırma, spor, fotoğrafçılık, sigara içmeye yönelik gereçler, özel
olarak uyarlanmış oyuncaklar)
• Spor ve eğlenceye yönelik müzik aletleri ve el sanatları icra aletleri
Referanslar / Kaynakça
• Ambient Assisted Living (Ortam Destekli Yaşam) - http://www.aalforum.eu/
• Neater Eater (Yemek Yedirme Yardımcısı) - http://www.youtube.com/
watch?v=RVjU3jfKHAc
162
Oryantasyona / uyuma ilişkin YT
Oryantasyon/uyum, kişinin, kendisini zaman ve mekân boyutlarına uygun olarak
konumlandırması yeteneğidir. Bu kişinin bazı duyusal girdilerden (görme, duyma,
koklama, dokunma) gelen uyarıcıları alma, bu girdileri özümseme ve uygun yanıtı
verme (çıktı) yeteneğini de temsil eder.
Oryantasyon/uyum alanı kapsamındaki maddeler, örneğin aralarında oryantasyon ve
hareket yeteneği gereçleri, sese dayalı kılavuzlarında bulunduğu oryantasyon / uyum
ve gezinme kılavuz sistemleri bulunur. Bununla birlikte bu alan kapsamında, bilişsel
bozuklukların telafisinde yardım sağlayan hafıza güçlendirme gereçleri, zaman ve
mekân kavramlarını desteklemeye yönelik gereçler ya da daha geniş bir anlamda her
tür eğitsel materyal ve didaktik yazılım programları gibi bilişsel oryantasyon/uyum ve
biliş hususlarına da yer vermekteyiz.
Oryantasyon/uyum ve gezinme rehber sistemleri
Oryantasyon ve hareket yeteneği kazandırıcı gereçler, sese dayalı kılavuz sistemleri,
ortam uyarlamaları...
Biliş: Hafızayı güçlendirici gereçler, zaman ve mekân kavramlarını destekleyici
gereçler, eğitsel yazılım programları...
Önerilen Okumalar
• Trekker System (Trekker sistemi) : http://www.youtube.com/watch?v=gsTZqKGtkyI
• Animation (Animasyon) : http://goanimate.com/
• Mindmapping (Beyin ve Akıl Biçimlendirme Ve Önceliklendirme) : http://www.
mindmapping.com/
• Podcasting : http://vocaroo.com/
• Virtual reality (Sanal gerçek) : http://www.vrlogic.com/html/head_mounted_
displays.html
• Wiki: http://www.wikispaces.com/
• Zaid Learning (Zaid Öğrenme Yöntemi) : http://zaidlearn.blogspot.com/2008/04/
free-learning-tool-for-every-learning.html
163
Bölüm 4
Sosyo-ekonomik Bileşenler
Kazanımlar
Katılımcılar, kendi ülkelerinde YT finansmanı ile ilgili bilgi araştırabilecek ve ulusal ya
da uluslararası veri tabanlarında mevcut olan bilgiye dayalı olarak alım planlarının
tanımlanıp hazırlanmasında kazandıkları becerileri ortaya koyabilecektir.
Katılımcılar aynı zamanda Avrupa seviyesinde en son Yardımcı Teknoloji ürünlerinin
durumları, piyasa eğilimleri ve gelişmeler hakkında da değerlendirme yapma becerisi
kazanmış olacaktır.
Giriş
Seçim faktörleri
YT cihazlarının temin edilmesi sadece çocuğu/kullanıcıyı değil, aynı zamanda aile
fertleri, bakıcılar, eş dost ve akran öğrencileri de ilgilendiren karmaşık bir süreçtir.
Alım ya da finansman süreci, ulusal mevzuata bağlı olarak ülkeden ülkeye farklılık
göstermektedir ancak Avrupa’da EASTIN tarafından koordine edilen ortak bir veri
tabanına yönelik bir eğilim mevcuttur.6
Uzmanlar, sosyal bağlamda ihtiyaç duyulan tüm etkileşim ve yardımcı bir cihazın temin
edilmesinin Serebral Palsi’li çocuklarla etkileşim içinde olan kişileri nasıl etkiyeceği
hususlarında bilinçlidir. Yardımcı bir cihazın kullanımı konusunda yardım sağlanması,
kullanıcıya yardımcı cihazda yardım eden kişilerin eğitimini de içermelidir. Bunun
sonucu olarak da aile fertleri, eş dost, arkadaş, bakıcı, akran öğrenciler, iş arkadaşları
vs de kullanıcı desteğinin çok önemli bir bölümü olmaktadır. Akran kabulü yani
çocuğun çevresindeki yaşıtlarının vereceği destek, daima cihaz kullanımına ilişkin
önemli bir teşvik kaynağı olmaktadır.
Uzmanlar, yardımcı cihazlar geliştirilirken ya da temin edilirken bu önemli konularda
tamamen bilinçli olacak biçimde eğitilmelidir. Bu alan kapsamında kullanıcı için
mevcut kaynaklara ilişkin bilgi hususunda ilgili her kalemi yani değişik hizmet sunum
modellerinin avantajları ve dezavantajlarına ilişkin bilgiler, imalatçı, dağıtımcı,
distribütör ve satıcıların rolü, arz ettikleri kısıtlamalar ve bakış açıları hakkında bilgiye
de yer vereceğiz. Diğer hususların yanı sıra, şunları göz önünde tutmaktayız: Piyasa
6
164
European Assistive Technology Information Network (Avrupa Yardımcı Teknoloji Bilgi Ağı)
oyuncuları/hizmet sunumu, dağıtımcılar, distribütörler, standartlar, testler, hukuki ve
ekonomik hususlar.
Hizmet sunumu
İlgili tüm kişilerin, (ve özellikle de velilerin) YT teminine ilişkin tüm mevzuat ve nerelere
danışılabileceği hususunda tamamen bilinçli olmaları önem arz eder. İnternet bu
hususta büyük katkı sağlayabilir ve iyi bir bilgi kaynağı olabilir.
Bu tür bilgiler arasında, ilgili ülkeye bağlı olarak, YT cihazları arama ve bulma ve bu
cihazların finansmanına ilişkin tüm işlemler bulunur. Sosyal yardım kuruluşları bu tür
programların finansmanında genelde olumlu bir tavır içindedir ve velilerin bu hususta
nerelerde bilgiye ulaşılabileceğini bilmeleri önemlidir.
YT tedarikçileri ve satıcıları ile şartların müzakere edilmesi de önemli bir konudur ve
bazen en zor aşamayı teşkil eder. Benzer özelliklerde çok sayıda donanım mevcuttur
ve bunlar arasından bir seçim yapabilmek de her zaman kolay değildir.
Bilgi kaynakları
Bilgi güç demektir. İnternet, Yardımcı Teknoloji konusunda temel bilgilerden ve eğitim
materyallerinden başlayıp en iyi uygulamaların ve yeni araştırmaların derinlemesine
ele alındığı tartışmalara kadar uzanan geniş bir yelpazede kaynak sunmaktadır. Diğer
bilgi kaynakları şunları içerebilir:
•
•
•
•
•
•
Resmen onaylı ve finanse edilen YT’ye ilişkin veri tabanları
Cihazların teknik yönlerine ilişkin kataloglar, dergiler ve diğer yayınlar
Son gelişmelere ilişkin sergiler ve bilgilendirme etkinlikleri
Seçim konusunda yardım için bilgilendirme/danışma merkezleri
YT tercihine yönelik uzman desteği
seviyede YT politikalarının gelişimine, YT’ye ilişkin maliyet analizine, YT
hususundaki sonuç analizi ya da hatta piyasa eğilimlerine ilişkin diğer bilgi
kaynakları
Önerilen Okumalar
•
•
•
•
•
•
http://www.eastin.eu/pt-PT/searches/products/index
http://www.vlibank.be/
http://www.handicat.com/
http://www.dlf-data.org.uk/
http://www.hmi-basen.dk/r0x.asp?ldbid=1
http://www.rehadat.de/eastin.htm
165
•
•
•
•
•
http://portale.siva.it/
Resna: http://resna.org/
SNOW: http://snow.idrc.ocad.ca/
WATI: http://www.wati.org/
Unesco: http://www.unesco.org/new/en/education/themes/strengtheningeducation-systems/inclusive-education/
• EASTIN: http://www.eastin.eu/en-GB/searches/products/index
Kaynaklar
• Heerkens YF, Bougie T, de Kleijn-de Vrankrijker MW. 2012. Classification and
terminology of assistive products. In: JH Stone, M Blouin, editors. International
Encyclopedia of Rehabilitation. Available online: http://cirrie.buffalo.edu/
encyclopedia/en/article/265/ (Heerkens YF, Bougie T, de Kleijn-de Vrankrijker
MW. 2012. Yardımcı Ürünlerin Sınıflandırması ve Terminolojisi. Editörlüğünü JH
Stone ve M Blouin’in yapmış olduğu Rehabilitasyon Ansiklopesinde yayınlanmıştır.
Internet’te şu adresten temin edilebilir: http://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/
en/article/265/)
• COOK, A. , M. & HUSSEY, S. M. (2001). Assistive Technologies: Principles And
Practice . ISBN: 0323006434. Mosby Inc - an academically-oriented book targeted
primarily at undergraduate and graduate university students. It aims to “provide
a framework for Assistive Technology which is both broad in scope and specific
in content.” (COOK, A. , M. & HUSSEY, S. M. (2001). Yardımcı Teknolojiler: İlkeleri
ve Uygulanması. ISBN: 0323006434. Mosby Inc – Akademik çevrelere hitap eden
ve temelde ön lisans ve lisans öğrencilerini hedef alan bir kitaptır. “Yardımcı
Teknoloji hususunda hem kapsam olarak geniş hem de içerik olarak özgün bir
çerçeve sağlamayı” amaçlamaktadır.)
• Hutinger, P.L., & Others. State of Practice: How Assistive Technologies Are Used
in Educational Programs of Children With Multiple Disabilities.- a Final Report for
the Project: Effective Use of Technology to Meet Educational Goals of Children
with Disabilities. Washington, D.C.: Office of Special Education and Rehabilitation
Services (1994). (Hutinger, P.L., ve Diğerleri. Uygulama Durumu: Birden Fazla
engeli Olan Çocuklara Yönelik Eğitsel Programlarda Yardımcı Teknolojiler Nasıl
Kullanılır? Engelli Çocuklara Yönelik Eğitsel Amaçların Başarılması İçin Etkin
Teknoloji Kullanımı Projesi için Son Rapor. Washington, D.C.: Özel Eğitim ve
Rehabilitasyon Hizmetleri Dairesi (1994))
• Bain & Leger (1997), Assistive Technology: an interdisciplinary approach, written
for “rehabilitation service providers who are not necessarily AT specialists” and
as such has more of a practical applications bias. (Bain & Leger (1997), Yardımcı
Teknoloji: Disiplinlerarası Bir Yaklaşım, “Mutlaka AT uzmanı olması gerekmeyen
166
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
rehabilitasyon hizmeti sağlayıcılarına yönelik olarak yazılmıştır ve bundan dolayı
da daha çok genel uygulamalara yönelik yönü ağır basmaktadır)
Church & Glennen - The handbook of Assistive Technology, focuses on the
“practical application” of Assistive Technology and is intended to be used as a hand
book and resource guide for professionals in their daily work.(1992), (Church &
Glennen - Yardımcı Teknoloji El Kitabı; Yardımcı Teknoloji’nin “pratik uygulaması”
üzerinde odaklanmaktadır ve uzmanlar tarafından günlük çalışmalarında el kitabı
ve kaynak rehberi olarak kullanılması amaçlanmaktadır (1992))
Fundamental of Assistive Technology, RESNA (1999), is a resource manual
designed to be used in conjunction with the RESNA Fundamentals in Assistive
Technology Course. It contains twelve Moduls written by experts in the field along
with other useful course materials. (RESNA (1999) tarafından hazırlanan Yardımcı
Teknoloji Temel Unsurları adlı eser, Yardımcı Teknoloji Kursu’nda RESNA Temel
Unsurları ile birlikte kullanılmak üzere tasarlanmış olan bir kaynak el kitabıdır.
Diğer faydalı kurs materyalleri ile birlikte sahada uzmanlar tarafından yazılmış
olan on iki modülü içerir)
Azevedo L, Féria H, Nunes da Ponte M, Wänn J-E, Zato Recellado J (1994).
European Curricula in Rehabilitation Technology Training. Report E.3.2, European
Commission Heart Line E Rehabilitation Technology Training project. (Azevedo L,
Féria H, Nunes da Ponte M, Wänn J-E, Zato Recellado J (1994). Rehabilitasyon
Teknolojisi Eğitiminde Avrupa Müfredat Programları. Rapor E.3.2, Avrupa
Komisyonu Esas E Rehabilitasyon Teknolojisi Eğitim Projesi.)
IMPACT consortium (1998). Increasing the IMPACT of Assistive Technology, WP2
deliverable, From dreams to realities. (IMPACT Konsorsiyumu (1988). Yardımcı
Teknoloji’nin Etkisinin Artırılması, WP2 teslimat kalemi, Rüyadan Gerçeğe)
TELEMATE consortium (1998), Analysis of Assistive Technology (AT) training and
User Needs. NOTE: this document is restricted to members of the TELEMATE
consortium. (TELEMATE konsorsiyumu (1998), Yardımcı Teknoloji (AT) eğitimi ve
kullanıcı ihtiyaçlarının analizi. NOT: Bu belgenin dağıtımı, TELEMATE consorsiyumu
üyeleri ile sınırlı tutulmaktadır.)
http://www.eaccessibility.org/
http://www.ataccess.org/
http://atnetworkblog.blogspot.com/2010/04/so-what-is-atacp.html
http://www.cited.org/index.aspx
http://www.dinf.ne.jp/doc/english/index_e.html
World Health Organization, WHO (1980), International Classification of
Impairments, Disabilities, and Handicaps. (Dünya Sağlık Örgütü, WHO (1980),
Engellerin, Özürlerin ve Sakatlıkların Sınıflandırması)
167
• World Health Organisation, WHO (1997). ICIDH –2. International Classification of
Impairments, Activities and Participation. A Manual of Dimensions of Disablement
and Handicaps. (Dünya Sağlık Örgütü, WHO (1997). ICIDH – 2. Engeller, Faaliyet ve
Katılımın Sınıflandırması. Yetersizlik ve Engellerin Boyutlarına İlişkin El Kitabı)
• Turner-Smith, A., Abrahamsson, B., and Wänn, J-E. (1995) Qualifications in
Rehabilitation Engineering – teaching processes in the UK and Sweden. In:
I. P. Porrero and R. P de la Bellacasa, eds. The European Context for Assistive
Technology, 136-139,). Amsterdam: IOS press (Turner-Smith, A., Abrahamsson,
B., ve Wänn, J-E. (1995)
• Rehabilitasyon Mühendisliğinde Nitelikler – İngiltere ve İsveç’te Öğretim Süreçleri.
Editörlüğünü I. P. Porrero ve R. P. de la Bellacasa’nın yaptığı Yardımcı Teknoloji’ye
İlişkin Avrupa Bağlamı adlı yayında çıkmıştır; 136 – 139). Amsterdam: IOS Press)
168