Dengelenmiş Merdivenler

Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç
DENGELENMİŞ
(BALANSMANLI) MERDİVENLER VE
DAİRESEL (SPİRAL) MERDİVENLER
1. Giriş
Ülkemizde dengelenmiş merdivenler, şimdiye kadar kaçış yolu olarak kullanılabilmekteydi. Ancak, Bakanlar Kurulu’nun 10.08.2009 gün ve 2009/15316
sayılı kararı ile Resmi Gazete’nin 9.09.2009 gün ve 27344 sayılı sayısında yayınlanan, “Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik”te dengelenmiş merdivenlerinin kaçış yolu olarak kullanılmasına sınırlama getirilmiştir. Yönetmeliğin 41. maddesinin üçüncü fıkrası ile
bina yüksekliği 15.50 m’den fazla ise veya bir kattaki kullanıcı sayısı 100 kişiden
fazla olan binalarda dengelenmiş kaçış merdivenlerine izin verilmemektedir.
Düz merdivenlerin yapılamadığı yerlerde ve kullanım alanının artırılmasının düşünüldüğü mahallerde, dengelenmiş merdivenlere ve dairesel merdivenlere sık rastlanmaktadır. Özellikle mevcut binalarda, çok yüksek binalarda bile
dengelenmiş pervane kanatlı merdivenler bulunmaktadır. İnsanlar merdivenlerden çıkarken, ayakkabının topuğu ve burnu basamağın ortasında aşınma yapar.
Merdiven inilirken önce ayakkabının burnu değdikten sonra insanın ağırlığı öndeki ayağa aktarılır. Hızlı inişlerde, basamağın uzunluğuna bağlı olarak, ayak
bazen basamağın ucuna gelir. Dengelenmiş basamaklı merdivenlerde, basamak
boyutları merkezden dışa doğru genişlediği için, kullanıcılar merdivenin kendileri için rahat olan kısmını tercih ederler ve küpeşteye yakın olmaya çalışırlar.
Acil durumda merdivenden inen kişiler, küpeşteden tutunarak inerken basamak genişliğinin değiştiğinin farkına varmazlar. Basamak genişliğinin aniden değişimi nedeniyle tökezlerler. Özellikle merdivendeki insan yoğunluğunun fazla olduğu
durumlarda, dengelenmiş merdivenlerin kullanımı tehlikeli duruma gelir. Bu nedenle
yönetmeliklerde dengelenmiş merdivenlerin yapımı sınırlandırılmıştır.
397
Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç
2. Dengelenmiş (Balansmanlı) Merdivenler
Düz ve dönüşlü merdivenlerin basamak ve rıhtlarının doğrultuları merdiven
boyu ya da çıkış hattına dik olarak çizilir.
Döner merdivenlerin rıht çizgileri ise çıkış hattı üzerinde basamak genişlikleri
eşit olarak alınıp bu noktaların merdiven
dairesi merkeziyle birleştirilmesi yoluyla
çizilir. Çeyrek ya da yarım dönüşlü merdivenlerin köşelere ve dönüş noktalarına
gelen kısımlarında rıht doğrultuları “Merdiven Dengelendirilmesi” adı verilen özel
grafik yöntemlerle çizilmektedir. Yükseklik ve basamak sayısı az olan merdivenlerde basamakların tamamı, yüksekliği ve
basamak sayısı fazla olanlarda da en az 8 basamağı dengelendirmek gerekmektedir.
NFPA 101’e göre dengelenmiş merdivenlerin basamak genişliği en dar
yerinde 15 cm’den küçük olamaz ve dar kenarından 30.5 cm uzaklıktaki genişliği 28 cm’den az olamaz. NFPA 101 standardında dengelenmiş merdivenlere
topluma açık yapıalrda kullanıcı kişi sayısı ile sınırlama getirilmiş ve kullanıcı
sayısının 10 kişiden az olması durumu için müsaade edilmiştir.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi İmar Yönetmeliği’ne göre, balansmanlı
merdivenlerde, kova kenarında asgari basamak genişliği 10 cm olmalı, bu genişlik basamak ortasında 29 cm’den aşağı düşmemelidir. Buna göre basamağın
geniş kenarı en az 44 cm olmaktadır.
Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’te, dengelenmiş
merdivenlere bina yüksekliği 15.50 m’den küçük ise ve bir kattaki kişi sayısı 100
kişiden az ise izin verilmektedir. Oysa, bina yüksekliği yerine dairesel merdivenlerde olduğu gibi merdiven yüksekliğinin esas alınması daha uygun olurdu.
2. Dairesel Merdivenler
2.1/ Yeni Binalarda Dairesel Merdivenler
Yönetmeliklerde yeni binalarda yapılacak dairesel merdivenler için çok
sayıda sınırlama getirilmiştir. Herşeyden önce, bir kattaki kullanıcı sayısı 25
398
Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç
kişiden fazla ise dairesel merdivenlerin yapımı yasaklanmıştır. Şayet bir
kattaki kullanıcı sayısı 25 kişiden az
ise, en fazla 9.5 m yüksekliğinde dairesel merdiven yapılmasına müsaade
edilmektedir. Başka bir deyişle yeni
binalar üç kattan fazla ise dairesel
merdivenlere izin verilmemektedir.
Dairesel merdivenler; yanmaz malzemeden yapılmaları ve yeni binalarda en az 100 cm genişlikte olmaları durumunda herhangi bir kattan, ara kattan
veya balkonlardan zorunlu çıkış olarak kullanılabilmekte, belirtilen şartları sağlamayan dairesel merdivenler zorunlu çıkış olarak kullanılamamaktadır.
Dairesel merdivenin basamak genişliği 25 cm olduğu noktadan itibaren merdiven genişliğinin en az 100 cm olması gerekmektedir. Genişliğin kova
merkezinden itibaren olmadığına dikkat edilmelidir. Rahatlıkla inilebilmesi için
basamak genişliği uygun olmalıdır. Ayrıca basamak genişliğinin en çok 50 cm
mesafede 25 cm olmalıdır.
Basamak yükseklikleri yani dairesel merdivenler için basamaklar arasındaki yükseklik en çok 17.5 cm olmalı, baş kurtarma yüksekliği 2.5 m’den fazla
olmalıdır.
Yönetmeliklere göre, yataklı sağlık hizmeti amaçlı binalarda, huzurevlerinde, anaokulu ve ilköğretim okullarında dairesel merdivenlere izin verilmez.
Oysa, ülkemizdeki birçok hastanede, sağlıklı kişilerin bile inemeyeceği dönel
merdivenlerin sayısı az değil.
2.2. Mevcut Binalarda Dairesel Merdivenler
Mevcut binalarda yapılacak dairesel merdivenlere daha fazla esneklik
verilmiştir. Yeni binalarda bir katta olan kişi sayısı 100 kişiye çıkarılmış merdiven genişliği de düşürülmüştür. Mevcut binalarda, kullanıcı sayısı 100 kişiyi
aşmayan herhangi bir kattan, ara kattan veya balkonlardan zorunlu çıkış olarak
hizmet verebilmektedir. Kullanıcı sayısı 60 kişiden az ise merdiven genişliği en
az 70 cm alınabilmekte, daha fazla ise en az 80 cm olması gerekmektedir.
Mevcut binalarda dairesel merdivenler, konutlarda 51.50 m’ye ve diğer
yapılarda 30.50 m’ye kadar müsaade edilmektedir. Fakat, bina mevcut olsa bile,
yataklı sağlık hizmeti amaçlı binalarda, huzurevlerinde, anaokulu ve ilköğretim
okullarında ve kullanıcı sayısı 50 kişiyi geçen eğlence yerlerinde dairesel mer399
Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç
divene izin verilmemektedir. Hastaneler, huzurevleri, anaokulları ve
ilköğretim okullarında ise, sadece
sahanlıklı düz kollu merdivenler
düzenlenebilir ve bu merdivenin
genişliği 100 cm’den az olamaz.
Mevcut binalarda dairesel merdivenler, konutlarda 51.50 m’ye ve
diğer yapılarda 30.50 m’ye kadar
müsaade edilmektedir. Fakat bina mevcut olsa bile, yataklı sağlık hizmeti amaçlı binalarda, huzurevlerinde, anaokulu ve ilköğretim okullarında ve kullanıcı
sayısı 50 kişiyi geçen eğlence yerlerinde dairesel merdivene izin verilmemektedir. Hastaneler, huzurevleri, anaokulları ve ilköğretim okullarında ise, sadece
sahanlıklı düz kollu merdivenler düzenlenebilir ve bu merdivenin genişliği 100
cm’den az olamaz.
Yeni binalarda olduğu gibi mevcut binalarda da, basamağın kova merkezinden 50 cm uzaklıktaki basamak genişliği 25 cm’den az ve basamak yüksekliği
175 mm’den fazla olmamalıdır.
2.3/ Dairesel Merdivenlerin Korunumu
Dışarıda yapılan dairesel merdivenlerin; korozyona karşı korunması, yeterli dayanım ve taşıma kapasitesine sahip olması ve acil durumlarda kullanılabilir olması sağlanmalıdır. Kolay yapıldığı için daha çok çelik konstrüksiyon
olarak yapılan dairesel merdivenler zamanla paslanmakta dayanım güçlerini kaybetmektedir. Sürekli bakımı yapılmalıdır.
Dairesel merdivenler bina dış yüzünde yapılırsa, standartlara göre sağ ve
soldaki kapı ve boşluklardan en az 3.00 m mesafede olmak koşuluyla yapılabilir.
Kapılar, inişi engellemeyecek şekilde her kapı mutlaka bir sahanlığa açılmalıdır.
Tercihen bölgenin hakim rüzgar yönünde olmalıdır. Dışa açık olan merdivenler
kar ve buzlanma durumunda temizlenmelidir.
Dışarıda yapılan merdivenler binanın güvenliğinde boşluk oluşturmakta,
açık noktaların sayısını artırmaktadır. Birçok binada kaçış kapılarında gerekli düzenlemeler yapılmadığı takdirde, bina güvenliğinde zayıf noktalar oluşmaktadır.
Genellikle, bu gibi zayıf noktaları ortadan kaldırmak için kapılar kilitlenmekte
yangın kaçış kapıları yapılma amacından uzaklaştırılmaktadır. Doğrudan dışarıya
açılan yangın kapılarının güvenliği zayıflatmaması için, çoğu zaman kilitlenmek400
Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç
te, bazen de birinci katta bitirilerek çıkmaz
merdiven oluşturulmaktadır. Özellikle konut
olarak kullanılan binalarda dışarıdaki merdivenlerin son çıkışları genellikle kilitli tutulur.
Dolayısıyla da acil durumlarda kullanılmaları mümkün değildir.
Dışarıda yapılan merdivenlerin güvenlik boşluğu oluşturmaması ve acil durumlarda
kullanılabilmeleri için, içeriden serbest olarak
çıkılabilir olması ve dışarıdan girilemez olması
esas alınmalıdır.
Unutmamak gerekir, yönetmeliklere göre; hiçbir güvenlik önlemi acil
kaçışları engelleyecek şekilde alınamaz. Binanın güvenliği acil kaçışları engellememeli ve acil kaçışlar binanın güvenliğinde boşluk oluşturmamalıdır. Bunun
sağlanmasında görev başta binayı tasarlayan mimarlara ve daha sonra da yönetime düşmektedir.
4. Sonuç
Dengelenmiş merdivenler kaçış yolu olarak kullanılabilmektedir fakat
yeni yapılarda bina yüksekliğinin 15.50 m’dan fazla olmaması gerekmektedir.
Ayrıca, merdiven bir kata hizmet verse bile kattaki kişi sayısı 100 kişiden fazla
ise dengelenmiş merdivenler kaçış yolu olarak kullanılmasına izin verilmemektedir. Yangın yönetmeliğinin bu maddesinin gözden geçirilmesi ve yeniden değerlendirilmesi uygun olur. Bina yüksekliği yerine merdiven yüksekliği getirilmelidir. Bina yüksekliği 15 m’den fazla olsa bile, düz kollu başlayan merdiven
dengelenmiş merdivene dönüştürülmüyorsa ve merdiven yüksekliği 15.50 m’den
fazla değilse dengelenmiş merdivene izin verilmelidir. Bina çok yüksek olsa bile
bodrum katlara hizmet veren 15.50 m’den yüksek olmayan merdivenler dengelenebilmelidir. Ayrıca, konutlar için dengelenmiş merdivenlere sınırlama getirilmemelidir.
Bazı hallerde dairesel merdivenler yapılabilir, ancak yeni binalarda bir
kattaki kullanıcı sayısının 25 kişiden az olması, merdiven yüksekliğinin 9.5 m’yi
geçmemesi, merdiven genişliğinin en az 100 cm olması, merdivenin 3.0 m yakınında açıklık bulunmaması, hastane, ana okulu ve huzur evi gibi binalarda yapılmaması gerekir. Mevcut binalarda bir kattaki kullanıcı sayısı 100 kişi, yüksekliği
konutlarda 51.5 m ve diğer binalarda 30.5 m olabilir.
401
Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç
Not: Katkılarından ve uygulamada karşılaştığı problemlerle ilgili uyarılarından dolayı İstanbul İtfaiye Daire Başkanlığı İtfaiye Teknik Büro Amiri Sayın
Mahmut Abacı’ya teşekkür ederim.
Kaynaklar
1) Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete
19.12.2007 gün ve 26735 sayı.
2) Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete 9.09.2009 gün ve 27344 sayı.
3) NFPA 101, Life Safety Code 2006 Edition, National Fire Protection Association, 2007.
4) Özdemir, İ; “Yapı Elemanları Ders Notları”, Osmangazi Üniversitesi Teknoloji Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi, Yayın No: TA 97 – 002
5) Kılıç, A.; “Dairesel (spiral) Merdivenler”, Yangın Güvenli Dergisi, sayı 107,
s. 3-6, (2009).
6) İstanbul İmar Yönetmeliği, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Nisan, 2009.
402