artona vancouver

‫ب اان ‬
‫‪2011‬‬
‫را
‪7 4‬ر ا
اان ‪! "#‬را‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﻃﺮح‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﻠﺞ ﻣﻨﻔﺮد‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﻣﺠﺮي ﻃﺮح‪:‬‬
‫اﺻﻐﺮ دﻟﺒﺮي ﭘﻮر‬
‫ﺻﻔﺤﻪ آراﻳﻲ و ﺟﻠﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻮاد ﺷﻴﺪاﻳﻲ‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه در راﻳﺰﻧﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ -‬اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ‪1390‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﻼ ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‬
‫درس‪ :‬را‪ ،‬ز ن ‪ ،‬ن ر ‪٧٧ ،‬‬
‫‪٠٠٩٠-٣١٢-٤٤٨٠٠٥٠ -٥١ :"#$‬‬
‫‪٠٠٩٠-٣١٢-٤٤٦٣٦٤٢ :./0‬‬
‫‪E-mail:[email protected]‬‬
‫‪http://ankara.icro.ir‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫آﻳﻨﺪه اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪14‬‬
‫اﺷﻚ ﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (2‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪18‬‬
‫اﺷﻚ ﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (3‬ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪24‬‬
‫اﻧﺎ اﻟﺤﻖ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪26‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪29‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪38‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪50‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪65‬‬
‫ﺑﻴﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪82‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در دوره ﺻﻔﻮي ) ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن (‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪84‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪89‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮي‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪96‬‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪98‬‬
‫ﺗﻨﻮره و آﺗﺶ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪104‬‬
‫ﭼﺎﻟﺪران از ﻗﻠﻢ ﻣﻮرﺧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪111‬‬
‫ﺣﺎﻻت ﻋﺸﻖ ‪ :‬رﺳﺎﻻت ﻋﺸﻖ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪114‬‬
‫ﺣﻼج ‪ :‬ﻣﺮا از دﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﺠﺎت دﻫﻴﺪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪118‬‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪123‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪131‬‬
‫ﺧﻴﺎم ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ و رﺑﺎﻋﻲ ﻫﺎي او‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪142‬‬
‫درس ﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ از ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪146‬‬
‫درﻣﺎن ﻫﺎي روﺣﻲ در ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪148‬‬
‫دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪154‬‬
‫راه داﻫﺎﻧﻮ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪157‬‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪162‬‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪165‬‬
‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي و ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪168‬‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪170‬‬
‫ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﻟﻤﻮت ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪175‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻌﺎد‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪182‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻔﻮاﺋﺪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪186‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻨﻮع ‪ :‬اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪190‬‬
‫ﻛﻴﻤﻴﺎي ﻋﺸﻖ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪193‬‬
‫ﮔﻠﺸﻦ راز‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪195‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪197‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪212‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪214‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ و اﻃﺮاﻓﻴﻦ او )رﺳﺎﻟﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر(‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪220‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪224‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﻌﺪ از ﺷﻤﺲ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪235‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪237‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪258‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺟﺪﻳﺪ »ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ« ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 2011‬ﻣﻴﻼدي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺸﻲ ‪ 43‬ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ادﺑﻲ و ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﺪاد را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن زﻧﺪﮔﻲ و آﺛﺎر ﻣﻮﻟﻮي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ و ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ ﺗﺮك ﻋﻼﻗﻪي زﻳﺎدي ﺑﻪ آن دارﻧﺪ و ﻫﺸﺖ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮرد ﻛﻨﻜﺎش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺶ ﻋﻨﻮان از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻪ وﻳﮋه در دورهي ﺻﻔﻮﻳﻪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد و ﻧﺎﺷﺮﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋهاي دارﻧﺪ؛ و ﺑﺎﻻﺧﺮه دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ در‬
‫اﻳﺮان از آﺋﻴﻦ زرﺗﺸﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ اﻟﻤﻮت و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﺳﻪي ﺟﺎوﻳﺪان‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ« در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺷﺶ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪ اﺳﺖ اﺟﺮاي ﻃﺮح »ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ« در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﮕﺮش‬
‫اﺻﺤﺎب ﻗﻠﻢ در ﻛﺸﻮر ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻣﻔﻴﺪ و ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﻠﺞ ﻣﻨﻔﺮد‬
‫راﻳﺰن ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫‪1‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪Reset.İran , Türkey and America’s Future :‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪Ezber bozmak: İran, Türkıye ve Amerika’nin geleceği :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬اﺳﺘﻔﻦ ﻛﻴﻨﺰر ‪Stephen Kinzer‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﺻﻠﺤﻴﻪ ﮔﻠﺘﻜﻴﻦ ﮔﻴﻞ ‪Sulhiye Gültekingil‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﻠﻪ ﺗﻴﺸﻴﻢ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 293 :‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ(‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺧﻠﻖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎم ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬در ﺧﻴﻠﻲ دور دﺳﺖﻫﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬در ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﺎز اﺳﺖ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫اﺳﺘﻔﻦ ﻛﻴﻨﺰر ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﺧﺒﺮﻧﮕﺎران روزﻧﺎﻣﻪ »ﻧﻴﻮﻳﻮرك ﺗﺎﻳﻤﺰ« در ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬آﻟﻤﺎن و‬
‫ﻧﻴﻜﺎراﮔﻮﺋﻪ و ﺧﺒﺮﻧﮕﺎر روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﻮﺳﺘﻮن ﮔﻼب در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﻻﺗﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻛﻪ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﻧﻴﻮوﺳﺘﺮن و ﺑﻮﺳﺘﻮن ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺑﻮﺳﺘﻮن اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي‬
‫او ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ »ﻛﻮدﺗﺎ« )اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﻠﻪ ﺗﻴﺸﻴﻢ‪» ،(2007،‬ﻫﻤﻪي آدمﻫﺎي ﺷﺎه« )اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﻠﻪ‬
‫ﺗﻴﺸﻴﻢ‪ (2004،‬و »ﻫﻼل و ﺳﺘﺎره« )اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﻠﻪ ﺗﻴﺸﻴﻢ‪ (2002،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (11-26‬اﺑﺘﺪا از ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان دورهي‬
‫ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﺟﻬﺖ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ آزادي و ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺣﻮادث ﻣﻮﻗﻌﻲ ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺷﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺟﻠﻮي آزادي ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه داده ﺷﺪه ﺑﻮد را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬درﺳﺖ در ﻫﻤﻴﻦ اوان ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺎﺳﻜﺮوﻳﻞ ﻧﺎم‪ ،‬ﭘﺎي در‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﻛﻪ در ﻧﺒﺮاﺳﻜﺎ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻴﺴﻴﻮﻧﺮ وارد ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ داﻧﺶ آﻣﻮزان ﺧﻮد در ﻣﺪرﺳﻪي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ »ﻣﻤﻮرﻳﺎل« راهﻫﺎي‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و اﺳﺘﺒﺪاد را ﻳﺎد ﻣﻲداد‪ .‬وي ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪي ﺳﺮﻛﻨﺴﻮل آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻛﻪ او را‬
‫از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎز ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از راﻫﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺼﺮف ﻧﺸﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺟﺎن ﺧﻮد را‬
‫در اﻳﻦ راه از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ از ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ اوان در ﺗﺮﻛﻴﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺎد ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻇﺮف ﻳﻚ ﺳﺎل ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﺴﺖ و‬
‫ﺳﻲ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺿﻤﻦ ﺳﺮﻛﻮب ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ وﺣﺸﺖ و اﺳﺘﺒﺪاد را در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎي ﺗﺮك رادﻳﻜﺎل در ﭘﺎرﻳﺲ و در ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ اروﭘﺎ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻛﺎري از ﭘﻴﺶ ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﭘﺎي در ﺻﺤﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﻘﺪﻣﺎت‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ"‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهي اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻬﺖ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ ،‬از ﺗﺮﻛﻴﻪ و‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﻛﺸﻮر ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪي اﻳﻦ ﻛﺎر را دارﻧﺪ‪" :‬ﺗﺮﻛﻴﻪ دﻣﻮﻛﺮات ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﺳﻼم و آزادي در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ‪ ...‬در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري ﻣﻲﺗﭙﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي آزاديﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ و ﺣﺘﻲ از آن ﺟﻠﻮ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺪﻧﻲ زﻧﺪه و ﺟﺎﻧﺪاري وﺟﻮد دارد‪ .‬در دﻧﻴﺎ ﻫﻴﭻ ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن اﻳﺮان‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ را ﺧﻮب ﻧﻔﻬﻤﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪازهي آﻧﺎن در ﻫﻴﺠﺎن ﻛﺴﺐ آزادي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﻫﻴﺠﺎن آﻧﺎن ﺑﺨﺸﻲ از ارزشﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس رواﺑﻂ ﺳﺎﻟﻢ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و‬
‫اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺑﺮﻳﺰد"‪) .‬ص‪(23‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬دو ﻛﺸﻮر‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان ﻫﺮ دو ﺧﻮاﻫﺎن ﻋﺮاق‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﻲ رادﻳﻜﺎل ﭼﻮن اﻟﻘﺎﻋﺪه و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روﺳﻴﻪ را در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ‪ ...‬زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﻳﺮان در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺣﺎل ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻛﻼن اﺣﺘﻴﺎج دارد‪ .‬ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ از ﻋﻬﺪهي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ‬
‫آﻳﻨﺪ"‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﺷﺎره ﺑﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻣﻴﺎن اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻳﺮان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬اﻣﺮوز دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ را در دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮد"‪ .‬وي دﻟﻴﻞ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬اﻳﺮان و اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪" :‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻛﺸﻮر در ﻣﺴﺎﺋﻞ راﻫﺒﺮدي‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ارزشﻫﺎ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و»ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺪرت« ﺟﺎذب ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﺳﻮاﻟﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﺪام ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻮض‬
‫ﻛﻨﺪ؟ ﺟﻮاب‪ :‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ و در آﻳﻨﺪه ﺑﺎ اﻳﺮان دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺑﻪ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻧﺰدﻳﻚ دﺳﺖ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ و ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ اﺳﺮاﺋﻴﻞ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺳﻌﻮدي ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ رواﺑﻂ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ اﺳﺮاﺋﻴﻞ و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻋﻮض ﺷﻮد و »ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺪرت« ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺷﺒﻪ اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ‪ (27-97‬از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1‬ﺑﺨﺶ اول ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪاي ﻛﻪ روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﺮان ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺟﻮان اﻳﺮان ﺳﺮﻛﻮب ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ‬
‫دﻧﺒﺎل ﭼﺎره ﻣﻲﮔﺸﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﻳﻚ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻮرﮔﺎن‬
‫ﺷﻮﺳﺘﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ادارهي ﺧﺰاﻧﻪي دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي وي ﻣﺤﻮل ﮔﺸﺖ‪ .‬او ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ روﺳﻴﻪ و‬
‫‪٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮﺳﺘﺮ ﭘﺲ از ﺗﻬﺪﻳﺪ‬
‫روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﻮﺳﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬اﻳﺮان را از ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب‬
‫اﺷﻐﺎل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ ،‬از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ﺑﺎ ﻛﻮدﺗﺎي رﺿﺎﺧﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2‬در ﺑﺨﺶ دوم اوﺿﺎع ﺗﺮﻛﻴﻪ از دورهاي ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻘﻼل ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺪاث ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫اﻓﺴﺮي ﺟﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﮔﻠﻴﺒﻮﻟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪ و ﻟﻘﺐ »ﻏﺎزي« ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-3‬در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻼش ﻣﺼﻄﻔﻲ‬
‫ﻛﻤﺎل ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت‪ ،‬رﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﻴﺰ در اﻳﺮان ﺑﺮ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد ﻣﻲاﻓﺰود و ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ‬
‫ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪" :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻤﺎل ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻬﻮري در آورد‪،‬‬
‫رﺿﺎ ﻧﻴﺰ از او اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را در اﻳﺮان ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬
‫و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬رﺷﻮه ﺑﻪ آﻧﺎن داد‪ .‬وﻟﻲ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﻳﺮان اﻋﻼم ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮي ﺗﻌﺠﺐ آور از ﺗﺮﻛﻴﻪ رﺳﻴﺪ‪ :‬رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﻧﻬﺎد ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺮ ﭼﻴﺪه و ﺧﻠﻴﻔﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ‪ ...‬اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ روﺣﺎﻧﻴﻮن اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﻼش اﻓﺘﺎدﻧﺪ و اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ روﺣﺎﻧﻴﻮن و ﻗﺎﻃﺒﻪي ﻣﻠﺖ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ رﺿﺎ از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدﻳﺪ ‪) ."...‬ص‪(74‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ رﺿﺎ و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" .‬آﺗﺎﺗﻮرك ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻘﻴﺖ )اﺳﺘﺒﺪاد( ﻋﺪم اﺳﺘﻘﺮار و ﺑﻲ ﺛﺒﺎﺗﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآورد و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻲﮔﻔﺖ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫ﻧﻔﻬﻤﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺿﺎ ﺷﺎه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺠﺪد ﺑﻪ اﻳﺮان آورد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺪل اﺳﺘﺒﺪاد را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻢ رﺿﺎ ﺷﺎه و‬
‫ﻫﻢ آﺗﺎﺗﻮرك ﻫﺮ دو رادﻳﻜﺎل ﺧﻮد ﻛﺎﻣﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ آﺗﺎﺗﻮرك ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺖ از ﺣﻜﻮﻣﺖ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ و‬
‫ﻛﺸﻮرش را ﺑﻪ راه آزادي ﺳﻮق داد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺒﻮد"‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (99-158‬از ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-1‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺨﺶ اول از ﺷﺮوع ﺗﻮﺟﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1946‬ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم و در راﺳﺘﺎي ﻣﺒﺎرزه و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان دوﺳﺖ و ﻣﺘﻔﻖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي »ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺪرت«‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1946‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در اﻳﺮان اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻃﻲ آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط از دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق ﺑﺎ ﺷﺎه‪،‬‬
‫ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻛﻮدﺗﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ »ﺳﻴﺎ« در اﻳﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫دوره اﻳﺮاﻧﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ دوﺳﺖ و ﻣﺘﻔﻖ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﮕﺎه ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﺑﻴﻞ )‪(James BILL‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎر آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻨﻔﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن دﻳﮕﺮ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرﺗﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن را از دﺳﺖ دﺷﻤﻨﺎن ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان‬
‫ﻳﻌﻨﻲ روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﺠﺎت ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﺎن اﻣﺮوز ﻃﺮﻓﺪار و ﺣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺷﺎره در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ ﻣﺼﺪق داده ﺷﺪ‪)."...‬ص‪(114‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺑﺨﺶ اول اوﺿﺎع ﺗﺮﻛﻴﻪ در دﻫﻪﻫﺎي ‪ 1960 ، 1950‬و‪ 1970‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ در اﻳﺮان اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد‪" :‬در ﻃﻮل‬
‫ﻫﺠﺪه ﺳﺎل ﭘﺲ از آن ﻛﻪ »ﺳﻴﺎ« ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ را در ﺗﺨﺖ ﻃﺎووس ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ از اﻳﺮان رﺧﺖ‬
‫ﺑﺮﺑﺴﺖ‪ .‬ﺳﺎواك ﺑﻪ ﻛﻤﻚ »ﺳﻴﺎ« و »ﻣﻮﺳﺎد« اﺣﺪاث ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﻲ از ﻣﺨﻮف ﺗﺮﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺟﻬﺎن در آﻣﺪ‪ .‬ﺷﺎه در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻤﻮاره ﻃﺮﻓﺪار ﻏﺮب ﺑﻮد و ﻛﺸﻮرش را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻔﺎرش و ﺗﻮﺻﻴﻪي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ دو ﺳﺎزﻣﺎن اﻣﻨﻴﺘﻲ )ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻐﺪاد و ﺳﻨﺘﻮ( داﺧﻞ ﻛﺮد ‪) ." ...‬ص‪(120‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﻠﺢ ﻛﺮدن ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﺷﺎه ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﻠﻴﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻻﺋﻴﻚ ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫‪٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ از روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻤﺘﻲ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻜﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮاﻛﺰ‬
‫ﺗﺠﻤﻊ ﻣﺮدم در آﻣﺪﻧﺪ و روﺣﺎﻧﻴﻮن زﻋﺎﻣﺖ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺿﺪ ﺷﺎه را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ‪) ." ...‬ص‪(125‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻫﻨﻮز اﺷﺮاف ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎرﺗﺮ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﻳﻚ ﺧﺒﺮﻧﮕﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪" :‬اﻋﺘﻘﺎد دارم ﻛﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻣﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ‪ ...‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲﻫﺎﻳﻲ ﺗﺮﺳﻨﺎك و وﺧﻴﻤﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺤﺎﻓﻞ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ‪) ."...‬ص‪(128‬‬
‫وﻟﻲ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲﻫﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻘﻄﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ دﻻﻳﻞ ﭘﻴﺮوزي روﺣﺎﻧﻴﻮن و ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"اﻟﻒ‪ -‬روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻋﻤﻴﻖ و ﮔﺴﺘﺮدهي ﻣﺮدم ﻋﺎدي را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﻟﻴﺒﺮال ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﺷﺎه از ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮده ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻳﻦ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﺑﻴﺶ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎه ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬رژﻳﻢ ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﻛﻪ ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬روﺣﺎﻧﻴﻮن از اﻋﻤﺎل ﺷﺪت و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬از ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوهﻫﺎ آﻣﺎده ﺗﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪) ." ...‬ص‪(129‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬از‬
‫دﻳﺪﮔﺎه دو اﺑﺮ ﻗﺪرت ﻳﻌﻨﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ و روﺳﻴﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎي ﻳﻚ رﻫﺒﺮ ﻃﺮﻓﺪار آﻣﺮﻳﻜﺎ را رﻫﺒﺮي ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻮرويﻫﺎ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ در ﺣﻮﺿﻪﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺧﻠﻴﺞ )ﻓﺎرس(‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮرويﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﻮد ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن اﻳﺮاﻧﻲ در ﺟﻤﻬﻮريﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ را ﺗﺸﻮﻳﻖ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻮروي ارﺗﺶ ﺳﺮخ را در ﺳﺎل‬
‫‪ 1979‬ﺑﻪ اﺷﻐﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻋﺰام ﻛﺮد"‪) .‬ص‪(130‬‬
‫‪٦‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺑﺨﺶ اول ﺑﺎ اوﺿﺎع ﺗﺮﻛﻴﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1979‬و اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪ 1980‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﺗﺮﻛﺎن‬
‫از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ در ﻣﺮز ﺷﺮﻗﻲ ﺧﻮد اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1997‬و ‪ 1980‬در ﺑﺤﺮان ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮي اﻣﻮاج‬
‫ﻣﺮگ آور ﮔﺮوهﻫﺎي راﺳﺖ ﮔﺮا و ﭼﭗ ﮔﺮا را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ رژﻳﻢ رادﻳﻜﺎل دﻳﻨﻲ در اﻳﺮان ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﺮﻛﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده‪ ،‬دوﻟﺖ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ و‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﻻﺋﻴﺴﻢ آن را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ‪ ...‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ژﻧﺮالﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎي ﻣﻨﺤﺮف روز ‪ 12‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1980‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻮدﺗﺎ زدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1980‬ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﻫﻢ اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ در ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ از آﻳﻨﺪه ﭘﺪﻳﺪ آورد و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺗﺮس و واﻫﻤﻪ اﻧﺪاﺧﺖ"‪) .‬ص‪(130‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-2‬ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺤﺮان ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي در ﺳﻔﺎرت آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﻬﺮان و ﺗﺒﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ در‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪" :‬اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﻋﻼوه ﺑﺮاﻳﻨﻜﻪ رواﺑﻂ اﻳﺮان و آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺗﺨﺮﻳﺐ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ)ره( از دﺳﺖ آن ﻋﺪه از اﻋﺘﺪاﻟﻴﻮن ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻼص ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻋﺘﺪاﻟﻴﻮن ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ اﻣﻴﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ آﻧﺎن را رد ﻛﺮد و ﭼﻮن دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫زور و ﻗﺪرﺗﺸﺎن ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺎر رﻓﺘﻨﺪ‪)." ...‬ص‪(134‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ از دو ﺣﺎدﺛﻪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ)ره( را ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻛﺮد ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻳﻜﻲ‬
‫از اﻳﻦ دو ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺤﺮان ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺼﻔﻴﻪي اﻋﺘﺪاﻟﻴﻮن از ﻃﺮف رژﻳﻢ و دﻳﮕﺮي ﺟﻨﮓ‬
‫اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺑﻮد"‪.‬‬
‫)ره(‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫در اﻳﺮان رخ‬
‫داده ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬در اﻳﻦ دوره از رادﻳﻜﺎﻟﻴﺴﻢ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﺷﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺛﺒﺎت و‬
‫ﻋﺎدي ﺷﺪن اوﺿﺎع ﻣﻌﻄﻮف ﮔﺸﺖ‪ .‬آﻳﺖ اﷲ ﻋﻠﻲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي رﻫﺒﺮ ﺟﺪﻳﺪ در ﺻﺤﺒﺘﻲ ﻛﻪ در ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮنﻫﺎ‬
‫داﺷﺖ ﮔﻔﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن دﻧﺒﺎل اﻧﺘﻘﺎم ﻧﻤﻲﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ‬
‫‪٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻫﺎﺷﻤﻲ رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﻲ رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻣﺎن آن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﭽﻪ‬
‫ﮔﺎﻧﻪ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﺪ و ﺑﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺌﻮﻻﻧﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﻴﺪ ‪) . "...‬ص‪(149‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ رواﺑﻂ اﻳﺮان ‪ -‬آﻣﺮﻳﻜﺎ در اﻳﻦ دوره ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺠﺪد اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺎ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎ دو ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻠﺢ آﻣﻴﺰ ﺑﺰرگ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎران ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺟﺪﻳﺪ در ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﺗﻮرﻏﻮت اوزال و رﺟﺐ ﻃﻴﺐ اردوﻏﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از اﻫﺪاف و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اوزال و اردوﻏﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (159-211‬از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-1‬ﺑﺨﺶ اول ﺑﺎ ﺷﺮح اﻗﺪام ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ )آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﺷﻮروي و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن( ﺟﻬﺖ ﺷﻜﻞ دﻫﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در دورهي ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا از ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود‬
‫ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﺳﺎل ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ و اﻳﻨﻚ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ آن را ﺗﺤﺖ‬
‫ﺳﻠﻄﻪي ﺧﻮد درآورد‪ .‬زﻳﺮا آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮد در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻜﻲ اﺣﺘﻴﺎج‬
‫داﺷﺖ و ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮﻳﻚ اﻳﺪه آﻟﻲ ﺑﺮاي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻀﺎﻓﺎً ﻛﺸﻮرش ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻔﺘﻲ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دﻳﺪار اﺑﻦ ﺳﻌﻮد از آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬از ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود‪ .‬او ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻴﺎن ﺑﺮﺧﻼف‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭼﭙﺎول ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺪﻓﻲ ﺟﺰ ﻛﻤﻚ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ دﻳﺪار ﺑﻮد ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﻤﻪ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﺻﺎدﻗﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ از اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻣﺘﻔﻖ دﻳﮕﺮي ﮔﺸﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻋﻨﻮان ﻛﺸﻮر اﺳﺮاﺋﻴﻞ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﺶ را در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﺮان ﻫﻢ ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺘﻔﻖ ﻧﺰدﻳﻚ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﭘﺎﺷﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﻔﻖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻪ‬
‫ﻧﻔﺖ داﺷﺖ و ﻧﻪ از اﻣﻨﻴﺖ ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت در ﻧﻴﻢ ﻗﺮن اﺧﻴﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي و‬
‫اﺳﺮاﺋﻴﻞ دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ و ﺻﻤﻴﻤﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ اﺣﺪاث دوﻟﺖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ و از رواﺑﻂ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ -‬آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٨‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-2‬ﺑﺨﺶ دوم ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺳﺮاﺋﻴﻞ – ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫راهﻫﺎي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺻﻠﺢ ﻣﻴﺎن اﺳﺮاﺋﻴﻞ و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ راه ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ﺑﻴﺶ از اﻗﺪاﻣﺎت آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺗﺮورﻳﺴﺘﻲ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛‬
‫‪ -2‬ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛‬
‫‪ -3‬اﺳﺮاﺋﻴﻞ را از ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﺮدم ﻧﮕﺎراﻧﻪ )دﻣﻮﮔﺮاﻓﻴﻚ( رﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪ 2050‬ﻫﺸﺖ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻳﻬﻮدي اﺳﺮاﺋﻴﻠﻲ و ‪ 20‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻲ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد؛‬
‫‪ -4‬اردوﮔﺎهﻫﺎي ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛‬
‫‪ -5‬اﺳﺮاﺋﻴﻞ را از ﺷﺮم اﺷﻐﺎل ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﻳﮕﺮان ﻧﺠﺎت ﺧﻮاﻫﺪ داد؛‬
‫‪ -6‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺑﺎدي اﻣﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب را ﻧﮕﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪاي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺗﺮ و‬
‫ﺑﺎ ﺛﺒﺎت ﺗﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آورد؛‬
‫‪ -7‬رژﻳﻢ رادﻳﻜﺎل را ﺗﺠﺮﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﺟﻠﻮي ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺧﺸﻢ آﻟﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ؛‬
‫‪ -8‬ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن اﻣﻜﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﺗﺎ ﮔﺰﻳﻨﻪاي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ؛‬
‫‪ -9‬آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺮك ﺟﻨﮓ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﺻﻠﺢ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد؛‬
‫‪ -10‬اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ و اﻳﺠﺎد ﻫﻤﻜﺎري در آﻣﻮزش‪ ،‬ﺑﻬﺪاﺷﺖ و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدي را ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ و‬
‫‪ -11‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ اﺳﺮاﺋﻴﻠﻴﺎن‪ ،‬اﻣﻨﻴﺘﻲ را ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎﺳﺖ در آرزوي آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ داد و ﺑﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (213-239‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺷﻴﻤﻮن ﭘﺮز ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‬
‫در ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻳﻚ رﻫﺒﺮ اﺳﺮاﺋﻴﻠﻲ در ﻣﺠﻠﺲ ﻳﻚ‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ و ﺗﺰرﻳﻖ اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺳﺘﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤﻪي دورهي ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻮض‬
‫ﺷﺪ‪" :‬ﻣﺜﻼً وﻗﺘﻲ ﻣﺼﺮ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻣﺬاﻛﺮه ﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺧﻮاﺳﺖ وﻇﻴﻔﻪي‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﮕﺮي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻳﺎ ﺳﻨﻲﻫﺎي ﻋﺮاﻗﻲ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻛﺸﻮر را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﻃﺮف ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻗﻨﺎع ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺴﺮان ﺗﺮك وﻗﺘﻲ ﻗﺪم در ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﺣﺰاب و ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ آﻧﺎن ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد از‬
‫ﻣﻴﺰان ﺗﻨﺶ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ و اردن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن و آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ .‬دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺸﻮري ﺟﺰ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬واﺷﻨﮕﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻜﻮ و ﺗﻔﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻣﻠﺘﻲ ﺟﺰ ﺗﺮك ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺳﻮي ﺣﻤﺎس‪ ،‬ﺣﺰب اﷲ و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮده‬
‫ﺷﻮد و رواﺑﻂ ﺧﻮب ﺑﺎ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪)." ...‬ص‪(217‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم از رواﺑﻂ ﺗﺮﻛﻴﻪ – اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ دو‬
‫ﻛﺸﻮر ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮك راﻫﺒﺮدي دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮدو ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم را ﺑﻪ ﺻﻮرت رادﻳﻜﺎل درآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺘﺶ ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ رواﺑﻂ اﻳﺮان‪ -‬اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫اﻳﺮان دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ اﻳﺮان ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ آن آﻣﺮﻳﻜﺎ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ ارزش ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎده راﻫﻜﺎري ﺑﺮاي آﻣﺮﻳﻜﺎ دارد ‪ ...‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن رژﻳﻢ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﺰﻳﻨﻪي ﺧﻮب و ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ روﺑﻪ رو ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻋﺒﺎرت از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﺑﺎ‬
‫دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج ﻫﻤﺒﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺗﺮﺳﻲ ﻛﻪ در ورﻃﻪاش اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻼص ﮔﺮدد و ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺒﺎرزه‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و اﻋﺘﺮاض را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ دﻣﻮﻛﺮاتﻫﺎي اﻳﺮان‬
‫‪١٠‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ رواﺑﻄﺶ را ﺑﺎ رژﻳﻢ ﻗﻄﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ اﻳﺠﺎد ارﺗﺒﺎط آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ اﻳﺮان‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﺪداً ﻣﻮرد ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪) ."...‬ص‪(233‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﺆاﻟﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪" :‬آﻣﺮﻳﻜﺎ اﮔﺮ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﻛﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺤﺘﻮم آﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ؟" ﺟﻮاﺑﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد‬
‫وي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻲدﻫﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪" :‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺧﻮد ﭼﻮن »ﻫﻤﻪي ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎ در ﻣﻴﺎن‬
‫اﺳﺖ« ﭘﺎﻳﺎن دﻫﺪ؛ ذﻫﻨﻴﺖ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﻛﻪ ده ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮ از ﻣﻠﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻮض ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ دﻗﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﻜﺴﻮن ﺣﻤﻠﻪي دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻴﻦ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮوع ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻴﻜﺴﻮن ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺷﺎﻧﮕﻬﺎي )‪ (1973‬ﺷﺮوع ﻛﺮد و رواﺑﻂ آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ -‬ﭼﻴﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي درآورد‪ .‬اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺎرﻛﺖ اﻳﺮان و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮوع‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻫﻠﺴﻴﻨﻜﻲ )‪ (1975‬ﻛﻪ از ﻃﺮف ‪ 35‬ﻛﺸﻮر ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﺷﻮروي ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ اﻳﻦ روﻧﺪ در ﻛﺠﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ"‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺻﺤﺒﺘﺶ را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »از ﺷﺎﻧﮕﻬﺎي ﺗﺎ ﻫﻠﺴﻴﻨﻜﻲ« ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺬاﻛﺮات اﻳﺮان‪-‬‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد‪" :‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻻزم اﺳﺖ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ ﻛﻪ‬
‫روي آن ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺸﺖ ﻣﻴﺰ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺸﺖ ﭘﻴﺮاﻫﻦ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‬
‫از ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ )در ﻫﺎﻣﻠﺖ( ﻧﻘﻞ ﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﭼﺮا ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬اراده‪،‬‬
‫ﻗﺪرت و اﻣﻜﺎن دارم‪ ،‬ﻫﻨﻮز در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺎﻧﺪهام ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد«"‪) .‬ص‪(238‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎ )ﺻﺺ‪ (241-256‬و آﻟﺒﻮم ﺑﺎزﻳﮕﺮان اﺻﻠﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫)ﺻﺺ‪ (257-265‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ﺻﺺ‪ (267-283‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻘﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫ﻣﺘﻪ ﭼﭙﻘﭽﻲ ‪ Mete Çubukçu‬رﺋﻴﺲ ﺑﺨﺶ ﺧﺒﺮﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن ‪ NTV‬در »ﺿﻤﻴﻤﻪي ﻛﺘﺎب‬
‫روزﻧﺎﻣﻪي رادﻳﻜﺎل )‪25‬ﻣﺎرس‪ (2011‬ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺳﺨﻦ را ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬آﻳﺎ ﻛﺘﺎب ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺘﻔﻦ ﻛﻴﻨﺰر ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ادﻋﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اوﺿﺎع را ﻋﻮض ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟«‬
‫ﭼﭙﻘﭽﻲ ﻧﻈﺮات ﻛﻴﻨﺰر را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ - 1‬او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﭘﺮ ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﻮرد ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؛‬
‫‪ -2‬وي در ﭘﻴﺎمﻫﺎي ﺧﻮد ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت راﻫﻜﺎري دﭼﺎر ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛‬
‫‪ -3‬ﻛﻴﻨﺰر ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻛﺸﻮري ﺟﺰ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪاي در ﻣﻘﻮﻻت‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﺗﺠﺪد ﻧﺪارد؛‬
‫‪ -4‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻨﺰر ﺗﻼش ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﺠﺪد در اﻳﺮان ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد؛‬
‫‪ -5‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻮد و ﺗﻼش ﺟﻬﺖ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺘﻔﻘﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫‪ -6‬ﻛﻴﻨﺰر اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺧﻴﺮ ﺗﺮﻛﻴﻪ )ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ و ﺗﻔﺎﻫﻢ(‬
‫ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد؛‬
‫‪ -7‬ﻛﻴﻨﺰر از ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺪواً ﺑﻪ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺒﺎدرت ورزد و در آﻳﻨﺪه‬
‫اﻳﻦ ﻣﺸﺎرﻛﺖ را ﺑﺎ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪١٢‬‬
‫آﻳﻨﺪهي اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫‪ ( 5‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻛﻴﻨﺰر ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺮزﺗﺮﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮان و ﻳﻜﻲ از ورزﻳﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري ﺟﺪﻳﺪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ دارد‪ .‬او ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻣﻮرد اﻳﺮان ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻫﻤﻪي آدمﻫﺎي ﺷﺎه« ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ را ﻣﻲﺗﻮان اﺛﺮي در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻴﺎﺳﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻌﻀﺎً و ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺟﻨﺒﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎري را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪١٣‬‬
‫‪2‬‬
‫ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان‪Ardavırafnameh :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ارداوﻳﺮاف‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه و ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖ ﻳﻴﻠﺪﻳﺮﻳﻢ ‪N.YILDIRIM‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﻨﻬﺎن‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪197 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫در ﺣﻖ ارداوﻳﺮاف و اﺛﺮش‬
‫•‬
‫ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫‪ -2‬ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫‪ -3‬ﺑﻬﺸﺖ‬
‫‪ -4‬ﺟﻬﻨﻢ‬
‫‪ -5‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪١٤‬‬
‫ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﻧﻌﻤﺖ ﻳﻴﻠﺪﻳﺮﻳﻢ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪ ) 2008‬ص‪ (208‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از دو ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 7 -72‬از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ) ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ( و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ در‬
‫ﺧﺼﻮص ارداوﻳﺮاف و اﺛﺮش ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ) ﺻﺺ‪ ( 7 - 8‬ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاي زرﺗﺸﺘﻴﺎن دارد‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺣﺘﻮاي اﻃﻼﻋﺎت‬
‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪" :‬اﻫﻤﻴﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه از دورهي ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ارداوﻳﺮاف ﻃﻲ ﺳﻔﺮ روﺣﺎﻧﻲ‬
‫ﺧﻮد دﻳﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ ﺷﺒﻴﻪ آنﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( در ﻣﻌﺮاج ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آﺛﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ ‪"...‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ ﻓﺼﻞ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 9 -18‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ «‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ادﺑﻴﺎت ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺷﺎراﺗﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺷﺪه و در ادﺑﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه در ادﺑﻴﺎت زرﺗﺸﺘﻲ ﺑﻪ دﻓﻌﺎت از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳﻲ ) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻠﻤﺮو ادﺑﻴﺎت ﺣﻤﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺣﺴﻴﻦ رزم ﺟﻮ (‬
‫آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ در دورهي ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﭼﻮن اوﺳﺘﺎ‪ ،‬دﻳﻨﻜﺮت‪،‬‬
‫وﻧﺪﻳﺪاد و ﺑﺮﺧﻲ آﺛﺎر ادﺑﻲ ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و در آن اﻓﺰون ﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪي اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ اﻳﺮان و ﺗﻼش‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎ‪ ،‬از ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﺳﺎﻃﻴﺮي اﻳﺮان ﭼﻮن ﺗﻬﻤﻮرث‪ ،‬ﺟﻤﺸﻴﺪ و ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ » ارداوﻳﺮاف و اﺛﺮش « ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي ارداوﻳﺮاف ﺟﺎي داده ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ وي از ﻣﻮﺑﺪان ﺑﺰرگ زرﺗﺸﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ در ادﺑﻴﺎت ﭘﻬﻠﻮي و در آﺛﺎر‬
‫ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﻮاردي ﭼﻮن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻋﺼﺮ ارداوﻳﺮاف ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ارداوﻳﺮاف و ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﻲ از ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻨﻲ زرﺗﺸﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺣﻤﻠﻪي اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻪ‬
‫اﻳﺮان و ﺳﻮزاﻧﺪن » اوﺳﺘﺎ « و » زﻧﺪ « ﺗﺼﻨﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﺤﺘﻮاي ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ از ‪ 8800‬ﻛﻠﻤﻪ در ‪ 101‬ﺑﺎب‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻃﻲ آن ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﻔﺮ ﻣﻴﻨﻮي ارداوﻳﺮاف ﺑﻪ اﻋﺮاف‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻮدك‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﺎﻧﻮاده‪ ... ،‬ﻧﻴﺰ ﺟﺎي داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻓﺮاد ﺧﻴﺮ و ﺷﺮﻳﺮ در دﻧﻴﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ آﻧﺎن ﻗﺮﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ در اﻋﺮاف ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻓﺮاد درﺳﺘﻜﺎر و ﺟﻬﻨﻢ ﺑﻮدﮔﺎه اﻓﺮاد ﺷﺮﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ » ﻣﻨﺎﺑﻊ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ « آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ارداوﻳﺮاف در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﺧﻮد ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ از‬
‫ﺧﻮاﺑﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻮﺑﺪ زرﺗﺸﺘﻲ دﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و در ﻣﻮاردي ﭼﻨﺪ ﺑﺮ » اوﺳﺘﺎ « ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺗﺮاﺟﻢ ) ﺟﺪﻳﺪ و ﻗﺪﻳﻢ ( ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ » ﻛﻤﺪي اﻟﻬﻲ « » داﻧﺘﻪ « ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم ) ﺻﺺ ‪ ( 73 -1883‬ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ و ﺣﺎوي ﺗﺮﺟﻤﻪ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺗﺮﻛﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ) ﺻﺺ‪ ( 75 – 81‬ﻣﻘﺪﻣﻪي اﺛﺮ اﺳﺖ و دو ﺑﺎب دارد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ) ﺻﺺ‪ ( 82 – 90‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ « ﻫﻔﺖ ﺑﺎب دارد‪.‬‬
‫‪١٦‬‬
‫ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ) ﺻﺺ‪ ( 91 -98‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺑﻬﺸﺖ « ﺷﺶ ﺑﺎب دارد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ) ﺻﺺ‪ ( 99 -140‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺟﻬﻨﻢ « از ﻫﺸﺖ ﺑﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ) ﺻﺺ‪ ( 141 -142‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻧﺘﻴﺠﻪ « ﻳﻚ ﺑﺎب دارد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻪاي ) ﺻﺺ ‪ ( 143 -183‬ﺟﺎي داده و در آن ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫و ﺗﻔﺴﻴﺮ واژهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺎي داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )‬
‫ﺻﺺ‪ ( 185 -189‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﻗﺪام ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﻳﻴﻠﺪﻳﺮﻳﻢ اﺳﺘﺎد و رﺋﻴﺲ دﭘﺎرﺗﻤﺎن زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در داﻧﺸﮕﺎه‬
‫آﺗﺎﺗﻮرك ) ارزوم ( در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و اﺳﺎﻃﻴﺮي اﻳﺮان ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺗﺮك از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي در اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ » ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻓﺎرﺳﻲ « ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 2008‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﻴﺮي اﻳﺮاﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺮك ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷﺎره ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از ﺳﻮي زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو از ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن‬
‫دﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1816‬ﺗﻮﺳﻂ ‪ J.A.POPE‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي ﻏﺮب ﺑﺎ اﻳﻦ اﺛﺮ آﺷﻨﺎ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻬﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﻲ ارداوﻳﺮاف ﻧﺎﻣﻪ در ﻗﺮن دﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٧‬‬
‫‪3‬‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (2‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Aşkın gözyaşları (2) : HZ.Mevlana :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺳﻨﺎن ﻳﺎﻣﻮر )‪(S.Yağmur‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﻗﻮﻧﻴﻪ ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﺮه ﻃﺎي‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 261 :‬ﻣﺼﻮر(‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪) 2010‬ص ‪ (29‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺷﺮوع ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد ) ﺻﺺ ‪ (9 – 11‬ﺳﺆاﻻﺗﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪" :‬آﻳﺎ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﻣﺎ ﺑﻮد؟ ﻛﺎرش ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﺑﺮاي ﭼﻪ آﻣﺪ؟" و ﺧﻮد اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆاﻻت ﺟﻮاب‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪" :‬آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻌﻠﻪ ور ﺳﺎزد‪ ،‬ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ذوب ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻜﻮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﺎن را ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪي آﺗﺶ ﺧﻮد روﺷﻦ ﺳﺎزد‪ ،‬زﻳﺮ ﺑﺎران اﺷﻚ و ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي ﺳﻮزان‪ ،‬ﺗﺒﺴﻤﻲ‬
‫از اﻋﻤﺎق وﺟﻮدش ﺑﺮ ﭼﻬﺮهي ﺟﺎﻫﻼن ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدهﻫﺎي اﻧﺒﻮه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮر ﻫﺮ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻋﺎدت ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎﺧﻦ اﺷﻚ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﻳﺘﺶ را ﺑﺨﺮاﺷﺪ و ﻗﻄﺮه ﻗﻄﺮه ذوب‬
‫ﺷﻮد ‪ ...‬از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ روح ﻣﻮﻻﻧﺎ از اﺳﻼم ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ و از اﻗﻠﻴﻢ ﺗﻮﺣﻴﺪ و درﻳﺎي وﺣﻲ ﺗﻐﺬﻳﻪ‬
‫ﻛﺮده‪ ،‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ ﺗﺰرﻳﻖ ﻛﻨﺪ"‪) .‬ص ‪(10‬‬
‫‪١٨‬‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (2‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ اﺳﻜﻨﺪر ﭘﺎﻻ )‪ (İ.Pala‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻋﺸﻖ« ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫"ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺤﺒﻮب و ﺳﻠﻄﺎن دلﻫﺎي ﻣﺮدم ﻫﻤﻪي آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ و‬
‫ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﻴﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬او دﻧﺒﺎل آﻳﻴﻨﻪاي ﻣﻲﮔﺸﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را در آن ﺑﺒﻴﻨﺪ و‬
‫وﺣﺪت را در ﺑﻄﻦ ﻛﺜﺮت و ﺗﻚ را در دل ﺟﻤﻊ از ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎوشﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪي اﻳﻦ‬
‫آﻳﻴﻨﻪ را ﺑﺎ ﺑﺨﺎر ﺧﻮن و اﻧﺪوه ﻛﺪر ﻣﻲﻛﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻳﻴﻨﻪي ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲداد‪.‬‬
‫آﻳﻴﻨﻪاي ﻛﻪ ﺟﻼ داده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎ را ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﺪ؟ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺴﺎﻓﺮي ﻏﺮﻳﺐ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫راه او ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺆاﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺟﻮاب ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬آن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻏﺮﻳﺐ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺳﺆال ﻛﻪ اﻧﻌﻜﺎس ﻃﻐﻴﺎنﻫﺎي دروﻧﻲ ﺑﻮد و آن ﭼﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻮاب ﻣﻲداد ﻧﻪ ﺟﻮاب ﻛﻪ رﻳﺰش اﺳﺮار‬
‫ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻣﻴﺎن آن دو ﭼﻨﺎن ارﺗﺒﺎﻃﻲ دروﻧﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﮔﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬آن ﭼﻪ ﻣﻴﺎن آن دو رد و ﺑﺪل‬
‫ﻣﻲﺷﺪ ﻧﻪ از زﺑﺎن ﻛﻪ از دل ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪ و ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﻮﻳﺮي در آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﺶ را از‬
‫دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬رﻧﮓ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮش را ﮔﻢ ﻛﺮده‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﺧﻴﺎل ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻛﺪام ﻳﻚ‬
‫از آن دو ﺷﻜﺎرﭼﻲ و ﻛﺪام ﻳﻚ ﺷﻜﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ آﻧﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ دﻳﺪار ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫»ﻣﺮج اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺲ درﻳﺎ ﭼﻪي ﻋﺸﻖ را ﺧﺸﻜﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ آن را ﺑﺎ‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﭼﺸﻢ ﺧﻮد دوﺑﺎره ﭘﺮ ﻛﻨﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(13‬‬
‫ﻛﺘﺎب در ‪ 49‬ﺑﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از زﺑﺎن ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺳﺨﻦ از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ ﻣﻲرود‪ .‬در ﺻﺤﺒﺖ از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫"ﺗﺒﺎرم از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺪر )ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻄﻴﺒﻲ( ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬وي ﻛﻪ در روﺳﺘﺎي »وﺧﺶ«‬
‫ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮده ﺑﻮد ﺗﺮك و از اﺟﻠﻪي ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺴﺐ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﺎر ﺑﻪ دﻳﺎر ﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻠﺦ ﻛﻪ »ام اﻟﺒﻼد« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪم ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن و ﻗﺪرت ﺧﻄﺎﺑﺖ ﻟﻘﺐ »ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء« ﮔﺮﻓﺖ و ﺿﻤﻦ ﺗﺪرﻳﺲ در ﻣﺪارس ﺑﻪ‬
‫درﺑﺎر ﺳﻠﻄﺎن راه ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺸﺎور ﻋﻠﻤﻲ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺪ"‪.‬‬
‫‪١٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺻﺤﺒﺖ از ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﺑﻠﺦ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ دورهي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس رواﻳﺘﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻓﺮاﺳﻴﺎب‪ ،‬ﺣﻜﻤﺮان ﺗﻮراﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪس زرﺗﺸﺘﻴﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬راهﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن و اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر را دﻳﺪه و ﺑﺎ ادﻳﺎن ﺑﻮداﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻣﺠﻮﺳﻲ و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آﺷﻨﺎ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ادوار اوﻟﻴﻪي اﺳﻼﻣﻲ از ﺳﻮي ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻼم ﻓﺘﺢ ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ دوﺳﺘﺪار ﺗﻤﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻨﻮان »ﻗﺒﻪ اﻻﺳﻼم « را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ‪) ."...‬ص‪(22‬‬
‫ﺳﻔﺮ از ﺑﻠﺦ ﺗﺎ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﻛﻪ درﺳﺖ ‪ 12‬ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ در ﺑﺎﺑﻲ ﭼﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻣﻘﺪر ﺑﻮد ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﺪرم ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ را ﻛﻪ آن ﻫﻤﻪ دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻴﻢ ﺗﺮك ﻛﻨﻴﻢ و ﺣﻤﻠﻪي ﻣﻐﻮل را ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻪ دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﻣﻬﺎﺟﺮت اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺒﻴﻨﻴﻢ ‪...‬‬
‫ﭘﺪرم ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪي آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺳﻜﻨﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدش ﻫﻢ ﺟﺎي ﻣﻄﻤﺌﻨﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫ارزش ﮔﻮﻫﺮ را ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺣﺴﺮت ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺸﻨﻪي ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي اول ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻗﺪم در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﮔﺬاﺷﺘﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﻐﺪاد )ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ داﺳﺘﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﻦ(‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ) ﺷﻬﺮ ﭘﺮ ﺑﺮﻛﺖ اﺧﻮت ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ وﺣﻲ(‪ ،‬ﻣﻜﻪ )ﻣﻌﺒﺪ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪي ﺻﺪاﻗﺖ(‪ ،‬ﺷﺎم )ﺷﻬﺮي‬
‫ﻛﻪ آﻓﺘﺎب ﺑﺮ آن ﭼﺸﻤﻚ ﻣﻲزﻧﺪ( و ﻗﺮاﻣﺎن ) ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﻣﺎدرم را در آن دﻓﻦ ﻛﺮدﻳﻢ( را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬وارد ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺷﺪﻳﻢ ‪"...‬‬
‫در ﺑﺎﺑﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺎج ﺳﺮم را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻢ« از درﮔﺬﺷﺖ ﺑﻬﺎء اﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻴﺪ ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺪﻳﻦ ﺗﺮﻣﺬي وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﻛﻪ ﻧﻘﺸﻲ ﻋﻈﻴﻢ در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻮﻧﻴﻪ را ﺗﺮك ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ دﻟﺶ از ﻣﻔﺎرﻗﺖ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد آزرده‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي او را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ »ﻓﻴﻪ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ« ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺷﺎم در ﺑﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٠‬‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (2‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫از ﻣﺮگ ﮔﻞ ﺧﺎﺗﻮن ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺑﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬وﻗﺘﻲ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻼﻃﻴﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﮔﻞ ﺧﺎﺗﻮن ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺰﺷﻜﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺎﻻرﻳﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫اداﻣﻪي ﺳﻔﺮ ﺣﻴﺎت او را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻫﺮﭼﻪ اﺻﺮار ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ در ﻣﻼﻃﻴﻪ ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪،‬‬
‫ﮔﻞ ﺧﺎﺗﻮن ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮد و ﮔﻔﺖ دﻟﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ده روز ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮﻧﻴﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﮔﻞ ﺧﺎﺗﻮن دﻋﻮت ﺣﻖ را ﻟﺒﻴﻚ ﮔﻔﺖ ‪) ." ...‬ص‪(79‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ازدواج ﺧﻮد ﺑﺎ ﻛﺮا ﺧﺎﺗﻮن را در ﺑﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ... " :‬روزي ﺻﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻴﻮي‬
‫ﺑﻪ دﻳﺪار ﻣﻦ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ زﻧﻲ را ﺳﺮاغ دارد ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﻓﻮت ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﺮا ﻗﺎﻧﻊ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ او‬
‫ازدواج ﻛﻨﻢ‪ .‬او دﺧﺘﺮ ﻣﺮدي از اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﭘﻨﺎه‬
‫آورده و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد"‪.‬‬
‫ورود ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ‪ ،‬در ﺑﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻳﺪار ﺷﻤﺲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ در اﻳﻦ ﺑﺎب درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫" ‪ ...‬درﺳﺖ دو ﻣﺎه از دﻧﻴﺎ و ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺑﺮﻳﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻤﺲ در اﻧﺰوا ﻧﺸﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﺮﻳﺪان و اﺳﺘﺎدان ﻣﻦ ﻧﻴﺰ‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺰوا ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎﻳﺸﺎن‬
‫ﺳﺴﺖ و ﭼﺸﻢﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻲﻧﻮر ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻣﺪت اﻧﺰواي ﻣﻦ و ﺷﻤﺲ از ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻴﺰان ﻛﻨﺠﻜﺎوي آﻧﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪ ‪ ...‬ﻛﺮا ﺧﺎﺗﻮن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ اﺧﺘﻔﺎ از‬
‫دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬روزي ﻳﻚ ﺳﻴﻨﻲ ﭘﺮ از ﺷﻴﺮﻳﻨﻲﺟﺎت در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و از ﺳﻮراخ ﻛﻠﻴﺪ‪ ،‬داﺧﻞ‬
‫اﻃﺎق را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﻮار ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎز ﺷﺪ و ﺷﺶ ﺳﺎﻳﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ وارد‬
‫اﻃﺎق ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﻴﺰان ﻛﻨﺠﻜﺎوي او ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺎﻳﻪﻫﺎ ﻣﻦ و ﺷﻤﺲ‬
‫را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﺪﻫﻮش ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﺪ دﺳﺘﮕﻴﺮهي در را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﺮهاي ﻛﻪ دﻳﺪه ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻬﻤﻨﺎك ﺑﻮد‪ :‬ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮش اﻣﺎم‪ ،‬ﺷﻤﺲ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ او و‬
‫ﺷﺶ ﺳﺎﻳﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ"‪.‬‬
‫در ﺑﺎﺑﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﻦ ﺷﻴﻔﺘﻪي ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺷﻤﺲ ﻣﺤﻜﻮم ﺗﺒﻌﻴﺪ« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ‪:‬‬
‫‪٢١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫" ‪ ...‬از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎي ﻣﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ ﺳﭙﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﺒﻲ از‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻴﺮون از ﺧﺎﻧﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪ .‬ﻛﺮا ﺧﺎﺗﻮن وﻗﺘﻲ ﻣﺮا در رﺧﺘﺨﻮاب ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻼش ﻣﻲاﻓﺘﺪ و در ﻃﻮل ﺷﺐ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ‪ ،‬ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ و ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﻦ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺧﺒﺮي از ﻣﻦ ﻧﻤﻲداد‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﺲ از ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي زﻳﺎد ﻣﺮا‬
‫در ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ آﻫﺴﺘﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم و ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﺮا‬
‫ﺧﺎﺗﻮن ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪ ‪ :‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺷﻤﺲ را ﻣﻲﺟﻮﻳﻢ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮي از ﺷﻤﺲ‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪام‪ ،‬ﺧﻮاب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺶ ﻣﺎه آزﮔﺎر از ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻤﺲ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ روزي ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ ﺗﺎﺟﺮي را ﺑﻪ درﮔﺎه آورد و‬
‫ﮔﻔﺖ ‪ :‬آن ﭼﻪ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﺪرم ﻧﻴﺰ ﺑﮕﻮ و او ﮔﻔﺖ ‪ :‬دو ﻣﺎه ﭘﻴﺶ ﺷﻤﺲ را در ﺷﺎم دﻳﺪم‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻣﮋده را ﺷﻨﻴﺪم‪ ،‬ﺧﺮﻗﻪ از ﺗﻦ در آورده ﺑﻪ ﺗﺎﺟﺮ دادم و ﮔﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﻛﺎﻏﺬ ﺑﻴﺎور‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﻪ » ﭘﺮﻧﺪه « ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ"‪.‬‬
‫در ﺑﺎبﻫﺎي دﻳﮕﺮ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ و ازدواج او ﺑﺎ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﺷﻤﺲ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ زرﻛﻮب آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد و از وي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫»ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﻌﺪ از ﺷﻤﺲ ﺧﻮد« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫از آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ در ﺑﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﺗﺪوﻳﻦ » ﻣﺜﻨﻮي « ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﺮﻳﺪان ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي در ﺗﺼﻮف‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪» ،‬ﺣﺪﻳﻘﻪ« ﺳﻨﺎﺋﻲ و ﻳﺎ » ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﻴﺮ « ﻋﻄﺎر را ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻛﺘﺎﺑﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ آن را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻟﻬﻲ را از دﺳﺖ اول ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﺳﺨﻦ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ دﺳﺖ در دﺳﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ ‪ " :‬ﻫﺠﺪه ﺑﻴﺖ اول ﻣﺜﻨﻮي را ﻧﻮﺷﺘﻪام‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺷﺮوع ﻛﺮدم و اﻳﻨﻚ ﺗﻘﺮﻳﺮات ﻣﺮا ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻲ ﻧﻮﺷﺖ"‪.‬‬
‫ﺟﺮﻳﺎن درﮔﺬﺷﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻓﻴﻦ ﺟﻨﺎزه او در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٢‬‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (2‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ص‪ (261‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب دﻧﺒﺎﻟﻪي اﺷﻚ ﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ (1‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي از زﺑﺎن‬
‫ﺧﻮد وي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﻘﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻣﻮﻻﻧﺎ از زﺑﺎن ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‬
‫و اﻟﺤﻖ اﺛﺮي ﺑﺪﻳﻊ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻗﺪم در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ از ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ و آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ را ﮔﺸﺖ و راه ﻫﺎﻳﻲ را ﻃﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ از‬
‫آنﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺑﻠﺦ آﻣﺪ و در ﻣﻮﻟﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ دوﺑﺎره ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر و اﺻﻔﻬﺎن را‬
‫ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر را اﻓﺴﺮده و ﻏﻤﻨﺎك دﻳﺪ و اﺻﻔﻬﺎن را ﻳﺘﻴﻢ و ﺑﻲ ﻛﺲ‪ .‬در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻮي ﺷﻤﺲ را‬
‫اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻛﺮد و در ﺷﺎم و ﺣﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎﻳﻲ رﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ در آن ﻫﺎ ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‬
‫راه ﻣﻼﻃﻴﻪ‪ ،‬ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻗﺮاﻣﺎن و ﻗﻮﻧﻴﻪ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ (1‬ﺑﺎ‬
‫ﻗﻠﻤﻲ ﺑﺴﻴﺎر روان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ادا ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٣‬‬
‫‪4‬‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (3‬ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Aşkın gözyaşları (3) : Kimya Hatun :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺳﻨﺎن ﻳﺎﻣﻮر ) ‪( Sinan Yağmur‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﻗﻮﻧﻴﻪ ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﺮه ﻗﻮﻃﻲ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪265 :‬‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ) ص ‪ ( 18‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از ﺗﺄﻟﻴﻒ دو اﺛﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ‪ » :‬اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ« و » اﺷﻚﻫﺎي‬
‫ﻋﺸﻖ )‪ : (2‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي« ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻧﺎﺗﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎن و از زﺑﺎن ﺧﻮد ﻛﻴﻤﻴﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ )ﺻﺺ ‪ (7 – 10‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ‪" :‬ﺣﻜﺎﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم داﺳﺘﺎن ﺣﺰﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﺎﻳﺖ‪،‬‬
‫داﺳﺘﺎن زﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻋﻤﺮ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ ﻣﺮدي ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ‬
‫ﭼﻴﺰي در ﺣﻖ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺑﺪان ﻣﺮد ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ‪) ." ...‬ص‪(7‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ از زﺑﺎن ﻛﻴﻤﻴﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪٢٤‬‬
‫اﺷﻚﻫﺎي ﻋﺸﻖ )‪ : (3‬ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن‬
‫" ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ دﻓﺘﺮ ﻋﻤﺮم ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺶ ﺑﺮ ﻋﺸﻖ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و آﻏﺎز و اﻧﺠﺎﻣﺶ‬
‫ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻋﺸﻖ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ...‬ﻋﺸﻖ ﺻﻤﻴﻤﻲﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ و ﺣﻘﻴﻘﻲﺗﺮﻳﻦ اﺣﺴﺎس و ﻧﻴﺎز اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﺸﻮق را ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﺠﺎ ﻗﺮار داد؟ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻢ ﻧﻴﺴﺖ دلﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻋﺸﻖﻫﺎي ﺑﺰرگ آﻓﺮﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ روحﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻌﺸﻮق ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺎد ﻧﻴﺴﺖ ‪...‬‬
‫ﻣﻦ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ را ﺑﺎ ﻋﺮق ﺟﺒﻴﻦ ﺧﻮد ﺷﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻏﻢ و درد ﻋﺸﻖ را در دل ﺧﻮد ﻧﻬﻔﺘﻪام‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻨﺪهي‬
‫ﻏﺮﻳﺒﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻋﺎﺷﻖ رب‪ ‬ﺧﻮد و ﺟﮕﺮ ﭘﺎره ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي را ﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ ،‬درك‬
‫ﻛﺮدم و ﻣﻌﺸﻮﻗﺶ ﺷﺪم‪ .‬دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ را ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺑﺸﺮي و ﻣﺎدي ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻜﻨﻴﺪ ‪"...‬‬
‫در اﺑﻮاب ﻣﺘﻌﺪد ﻛﺘﺎب‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻧﺎﺗﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ دوران ﻛﻮدﻛﻲ او آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1229‬در ﻳﻜﻲ از‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻳﺰﻧﻴﻚ )‪ (İznik‬از ﻳﻚ ﭘﺪر ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻳﻚ ﻣﺎدر ﻣﺴﻴﺤﻲ دﻳﺪه ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮاز‬
‫و ﻧﺸﻴﺐﻫﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﻳﻚ ﺷﺐ ﺳﺮد زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ در ﻛﻨﺎر ﺷﻤﺲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ص‬
‫‪ (265‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻣﺜﻞ دو اﺛﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻛﻪ در ﺣﻖ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﻧﻮﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺮده از زواﻳﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن ﺑﺮ ﻣﻲدارد و در اﻳﻦ اﻓﺸﺎﮔﺮي ﭼﻨﺎن ﻗﻠﻤﻲ ﺳﺤﺎر و‬
‫روان ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬ﺗﺴﻠﻂ او ﺑﺮ‬
‫ﻧﻜﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و آﺷﻨﺎﻳﻲ وي ﺑﺎ رﻣﻮز ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﻤﺲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ در اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﻠﻤﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٥‬‬
‫‪5‬‬
‫اﻧﺎ اﻟﺤﻖ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪:‬‬
‫)‪Allah benim (En el Hak‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮرآل )‪(M. CORAL‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات دوﻏﺎن‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪145 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﺣﻴﺎت‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬ﻣﺤﺎﻛﻤﺎت‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﺷﻬﺎدت‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮرآل در ﺳﺎل ‪ 1947‬در ازﻣﻴﺮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬در داﻧﺸﮕﺎه آﻣﺴﺘﺮدام و آﻛﺎدﻣﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫ﻻﻫﻪ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﺛﺎر او ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ و‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮرآل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن‬
‫اﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‪» :‬زﻣﺎن ﮔﻤﺸﺪه در ﺑﻴﺰاﻧﺲ« ‪» ،‬وﻗﺎﻳﻊ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ« ‪» ،‬دﺧﺘﺮ زﻣﺎﻧﻪ«‪،‬‬
‫‪ ...‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٢٦‬‬
‫اﻧﺎ اﻟﺤﻖ‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج اﺳﺖ‪ ،‬از ﺳﻪ ﻓﺼﻞ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در آﻏﺎز‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪي »اﻧﺎ اﻟﺤﻖ« را ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬آﺛﺎر ﺟﺎﻣﻲ و‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺮي و آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ )دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻓﻴﻪ ﻣﺎﻓﻴﻪ( ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن )ﺳﻮرهي ﺣﺞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ (6‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﷲ ﺧﻮد ﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫"ﺟﺎﻣﻲ و ﺷﺒﺴﺘﺮي ‪:‬‬
‫دﻗﺖ ﻛﻦ‪ .‬در وادي اﻳﻤﻦ درﺧﺘﻲ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺻﺪا در آﻣﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬وﻗﺘﻲ‬
‫ﻳﻚ درﺧﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﻓﻲ ﻣﻲزﻧﺪ و ﻣﻌﻘﻮل دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﺣﺮف ﻳﻚ اﻧﺴﺎن واﻻ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‬
‫ﻣﻌﻘﻮل دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد؟ ﺳﺨﻦ ﺑﻨﺪهاي ﻛﻪ از ﺑﻨﺪ واﺑﺴﺘﮕﻲﻫﺎ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »اﻧﺎ‬
‫اﻟﺤﻖ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ )دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ( ‪:‬‬
‫اي ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺰرگ اﻧﺎ اﻟﺤﻖ را ﺗﻮ ﻧﮕﻔﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺴﻴﻢ ﺷﺮاب او اﻳﻦ ﺣﺮف را زد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﺮا‬
‫ﺑﺎﻻي دار ﻫﺴﺘﻲ؟‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ )ﻓﻴﻪ ﻣﺎﻓﻴﻪ( ‪:‬‬
‫ادﻋﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻟﻔﻆ »اﻧﺎ اﻟﺤﻖ« ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﻴﺎورد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي »اﻧﺎ اﻟﺤﻖ« ﺧﻮد را ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا ﺑﻨﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻫﺴﺘﻲ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﺧﻮد و ﻫﺴﺘﻲ ﺧﺪا اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ آن ﻛﻪ اﻧﺎ اﻟﺤﻖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻫﺴﺘﻲ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻫﺴﺘﻲ ﺟﺰ ﺧﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻲ و ﻋﺪﻣﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﺗﻮاﺿﻊ در اﻳﻦ ﺳﺨﻦ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد؟ ﻣﺮدم ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻦ ﺣﺮف را درك ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (13-63‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﻴﺎت« در ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻧﺪﮔﻲ ﺣﻼج از‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮد وي اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻼج در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد )ﻗﺼﺒﻪي ﺗﻮر واﻗﻊ در ﺑﻴﺪاي‬
‫اﻳﺮان(‪ ،‬از ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ در ﻣﺤﻀﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺸﻬﻮر آن دوره ﭼﻮن ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺗﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺟﻨﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫‪٢٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ، ... ،‬از ﺳﻔﺮﻫﺎي ﭘﻲ درﭘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن داﺷﺘﻪ‪ ،‬و از زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‬
‫ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﭼﻬﺎر ﻓﺮزﻧﺪش ﺳﺨﻦ ﻣﻲ راﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (65-103‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺤﺎﻛﻤﺎت« در ﺷﺶ ﺑﺨﺶ ﺷﺎﻣﻞ داﺳﺘﺎن ﺣﻀﻮر‬
‫ﺣﻼج در ﻗﺼﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ اوﺳﺖ‪ ... " :‬دادﮔﺎه ﻋﺎﻟﻲ ﺗﻮ را اي ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﻫﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﺪان و ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪاي‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاي ﻛﻪ ﺣﺞ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ‬
‫ﻧﺬر اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﺷﺮط دﻳﻦ آﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﺪهاي و ﺧﻮد را ﺧﺪا اﻋﻼن ﻛﺮدهاي‪ ،‬ﻣﻘﺼﺮ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺣﻜﻤﺮان‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻇﺮف دو ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻋﺪام ﺷﻮي ‪) ." ...‬ص‪(101‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (105-144‬ﺟﺮﻳﺎن ﺷﻬﺎدت ﻣﻨﺼﻮر در ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺷﺮح‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫" ‪ ...‬ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺻﺒﺢ ﺑﺪﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺠﺮهي ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬آﻣﺎدﮔﻲ ﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫دار ﻣﻲرﻓﺘﻢ‪ ،‬از ﺷﺎدي در ﭘﻮﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﻴﺪم‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻲدﻳﺪم ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ رﺳﻴﺪ‪ ... .‬وﻗﺘﻲ در ﻣﻴﺎن ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺠﺐ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻪ ﺳﻮي دار ﻣﻲرﻓﺘﻢ‪ ،‬آواز ﺷﺎدي ﺳﺮ‬
‫ﻣﻲدادم‪ .‬دﻳﮕﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ دﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮاب اﺑﺪﻳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮاب آﮔﺎﻫﻲ از ﻫﻤﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻮد‪) ".‬ص‪(144‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻪاي ﻣﻨﻈﻮم از ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﻫﺎﺷﻤﻲ ﻛﻪ از ﺷﻌﺮ »ﻣﻈﻬﺮاﻵﺛﺎر« او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺣﻼج ﻣﻨﺼﻮر در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻴﺮﻳﻦ و روان و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺪﻳﻊ و ﻣﻤﺘﺎز‬
‫ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از آن ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎ دارد ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪٢٨‬‬
‫‪6‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Fusus u’l – Hikem ve Mesnevı’de İnsan – Kamil :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮري ﻛﻮﭼﻮك ) ‪( O. Nuri Küçük‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﺴﺎن‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪380 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﻛﻤﺎﻻت ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻧﺴﺎن‬
‫‪ -1‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ارزش اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ از دﻳﺪﮔﺎه اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ) ارﺗﺒﺎط ﻋﺎﻟَﻢ و اﷲ (‬
‫‪ -2‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ارزش اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ) ارﺗﺒﺎط ﻋﺎﻟﻢ و اﷲ (‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻠﻲ ‪ :‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫‪ -1‬اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ از دﻳﺪﮔﺎه اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ) ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪي (‬
‫‪ -2‬اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ) ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪي (‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ‬
‫‪ -1‬ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ از دﻳﺪﮔﺎه اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ‬
‫‪ -2‬ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪٢٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻮري ﻛﻮﭼﻮك در ﺳﺎل ‪ 1976‬در ارزوم ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1998‬ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪي‬
‫ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ از داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه آﺗﺎﺗﻮرك ) ارزوم ( ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 2007‬ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﻪاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺳﻠﻮك در ﻣﻮﻻﻧﺎ « درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 2009‬ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﺎد‬
‫ﻳﺎري ارﺗﻘﺎ ﻳﺎﻓﺖ و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ارﺟﻴﺲ ) ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ( ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻛﻮﭼﻮك ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪-‬‬
‫دﻳﺪ ﮔﺎهﻫﺎي ﺗﺼﻮﻓﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻣﺤﻮر » ﻓﻴﻪ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ « ) ‪ ( 2006‬؛‬
‫‪-‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ‪ :‬رواﺑﻂ او ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ و ادﻋﺎي ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﻣﻐﻮﻻن ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده ﻣﻲﺷﻮد ) ‪ ( 2007‬؛‬
‫‪-‬‬
‫رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ) ‪. ( 2010‬‬
‫‪-‬‬
‫ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ )‪.( 2010‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻓﺼﻞ و ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد ) ﺻﺺ ‪ ( 9 – 7‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﻮﻟﻪي » اﻧﺴﺎن‬
‫ﻛﺎﻣﻞ « ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺎﺳﻲ در ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬وي از » ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ « و » ﻣﺜﻨﻮي « ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺛﺎري ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ‬
‫و ﺷﺮوح زﻳﺎدي ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻴﺮاث ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﺘﺎب ) ﺻﺺ ‪ ( 13 – 21‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي » اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ « ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﻘﻮﻻت اﺳﺎﺳﻲ در ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ » ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ « اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ و » ﻣﺜﻨﻮي « ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ... .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻣﻘﻮﻟﻪي » اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ « ﻛﻪ از دو ﻛﻠﻤﻪي » اﻧﺴﺎن « و » ﻛﺎﻣﻞ «‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ دارد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ اوﻻً ﻣﺤﺘﻮاي اﻳﻦ دو ﻛﻠﻤﻪ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﻤﺎل را در اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اوﻻً ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ آن‬
‫ﭼﻪ درﺑﺎره اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ دارد‪ .‬ﻛﻤﺎل در اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪيﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺧﻮب و ﺑﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫‪٣٠‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎن در داﻳﺮهي ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﺤﺒﺖ از ﻛﻤﺎل ﻫﺴﺘﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ از ﺗﻌﺒﻴﺮ » اﻟﺼﻮره اﻟﻜﺎﻣﻠﻪ اﻻﻧﺴﺎﻧﻴﻪ «اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻧﻮرزﻳﺪه‪ ،‬در اﺷﺎره ﺑﻪ ارزش اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻳﮕﺎه او در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻞ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻲ را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫در ﻫﺴﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ :‬اﻧﺴﺎن اول و ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻟَﻢ و اﻧﺴﺎن آدم‪ .‬اﻧﺴﺎن اول و ﻛﻠﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ و ﻣﺎﻟﻚ اﺻﻠﻲ ﻣﺮﺗﺒﻪي اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻟَﻢ ﻫﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﻛﺒﻴﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن آدم ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺑﺸﺮ«‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﻤﺎﻻت اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻟﻘﻮه وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺳﺎﻳﻪي ﻫﻤﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ ﭼﻮن ﻋﺎرف‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ و ﻛﺎﻣﻞ از اﻧﺴﺎن ﻧﺎﻗﺺ و ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺷﻮد ‪...‬‬
‫)ص ‪(17‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (23 – 103‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻛﻤﺎﻻت ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻧﺴﺎن « از دو ﺑﺨﺶ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪( /1-1‬ﺑﺨﺶ اول )ﺻﺺ‪ (25 – 103‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ارزش اﻧﺴﺎن از ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺘﻲ« ) ارﺗﺒﺎط‬
‫ﺑﺎ ﻋﺎﻟَﻢ و اﷲ ( از ﻫﻔﺖ ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-1‬در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﺨﺶ اول ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﺴﺎن ‪ :‬ﻫﺪف ﻫﺴﺘﻲ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺴﺘﻲ را روﻧﺪ ﻇﻬﻮر ﻛﻤﺎﻻت ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﺻﻔﺎت و اﺳﻤﺎء ﺣﻖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﻲ)ﻣﻨﺒﻊ ﻫﺴﺘﻲ(‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﻫﺪف ﻫﺴﺘﻲ را ﺗﺸﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪)...‬ص ‪(25‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻮﺟﻮدات را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻤﺎت اﷲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ‬
‫و ﻧﻤﺎدي از ﻛﻠﻤﻪ »ﻛﻮن« )ﻫﺴﺘﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻠﻤﺎت اﷲ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺑﻄﻦ ﻛﻠﻤﺎت اﷲ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻛﻤﺎﻟﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-2‬در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﺴﺎن ‪ :‬ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻛﻮن ﺟﺎﻣﻊ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻚ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻜﻮت را ﻳﻚ ﺟﺎ در وﺟﻮد ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ »ﻛﻮن ﺟﺎﻣﻊ« ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن در ﺷﻜﻞ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﻣﻜﻠﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﻧﻤﺎز را در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫" ﻋﺪه اي از ﻣﻮﺟﻮدات )ﺣﺸﺮات و ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن( ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺳﺠﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ )ﺣﻴﻮاﻧﺎت(‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻛﻮع ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ )ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬درﺧﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮهﻫﺎ( ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﻪ »ﻛﻮن ﺟﺎﻣﻊ« اﺳﺖ ﻻزم اﺳﺖ در ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﻫﻤﻪي‬
‫اﺷﻜﺎل ﻋﺒﺎدت و اﻃﺎﻋﺖ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ ‪ ) " ...‬ص‪( 41‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-3‬در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » اﻧﺴﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ « آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪي »ﺧﻠﻴﻔﻪ« ﻣﻘﻮﻟﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺸﻪي ﻗﺮآﻧﻲ دارد و ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻛﻤﺎﻻت ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻠﻤﻪي ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫را در ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ وﺳﻴﻊﺗﺮ از آن ﭼﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻓﺮدي ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ " :‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم از ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻘﻮﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت‬
‫دﺧﺎﻟﺖ اﻧﺴﺎن را در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ‪) " ....‬ص‪(49‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮي و ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻣﻼﺋﻚ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در وﺟﻮد ﺧﻮد اﺳﻤﺎء اﻟﻬﻲ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﺋﻚ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﻪ از وﻳﮋﮔﻲ »ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ﺑﻮدن« ﻛﻪ در اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺧﺪا را ﺑﺎ اﺳﻤﺎء ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻨﺰﻳﻪ و ﺗﻘﺪﻳﺲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-4‬در ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺻﻮرت اﻟﻬﻲ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺻﻮرت اﻟﻬﻲ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ... " :‬اﻧﺴﺎن در‬
‫ﺳﺎﻳﻪي ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﺧﻼﻓﺖ رﺳﻴﺪه و ﻗﺪرت دﺧﺎﻟﺖ در ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورده اﺳﺖ ‪" ...‬‬
‫‪٣٢‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-5‬در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آﺋﻴﻨﻪي ﺻﻮرت اﻟﻬﻲ« اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﺣﻖ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬آﺋﻴﻨﻪي ﺣﻖ اﺳﺖ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﻪ وﺟﻮد )ﻋﻴﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ( ﺧﻮد را در آﺋﻴﻨﻪي ﺣﻖ ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﻴﺰ آﺋﻴﻨﻪاي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-6‬در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺸﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺑﺮزخ اﻧﺴﺎن« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮزخ از‬
‫اوﺻﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﻛﻤﺎل اﻧﺴﺎن در ﺑﻄﻦ ﻫﺴﺘﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ " :‬ﺑﺮزﺧﻲ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن ﻣﻴﺎن‬
‫ﺣﻖ و ﺧﻠﻖ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺮزﺧﻲ ﺑﻮدن او را در ﻣﻴﺎن ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻤﻜﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا )واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد( او را ﺑﺮاي ذات ﺧﻮد ﺿﺮوري‬
‫دﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺣﺎدث – ازﻟﻲ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد و از اﻳﻦ رو اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮب و اﻣﻜﺎن ﻫﺴﺘﻲ را ﺟﻤﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻲﺳﺎزد ‪) ". ...‬ص ‪(86‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1-7‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻓﺼﻞ اول »ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎن – ﺧﺪا« ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﻗﺮﺑﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ در آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮﺑﻴﺖ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬اﺑﻬﺎﻣﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ اﻋﻢ از ﺳﻌﻴﺪ وﺷﻘﻲ‬
‫و ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻞ و ﻧﺎﻗﺺ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از ﻧﻈﺮ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻗﺮﺑﻴﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫ﻋﺎرف‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻋﺎرف و ﺟﺎﻫﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮاﺗﺐ را در رؤﻳﺖ ﺣﻖ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ " :‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻋﺮﻓﺎ آنﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻖ را از ﺣﻖ‪ ،‬در ﺣﻖ و ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺣﻖ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻖ را از ﺣﻖ و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را در ﺣﻖ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎرف ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ... .‬ﺟﺎﻫﻼن ﺣﻖ‬
‫را از ﺣﻖ و در ﺣﻖ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ آﺧﺮت را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ "‪) .‬ص ‪(103‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2‬ﺑﺨﺶ دوم )ﺻﺺ ‪ (105 – 148‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ارزش اﻧﺴﺎن از ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺘﻲ«‬
‫از ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2-1‬در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﺴﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ« دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺧﺼﻮص‬
‫ﺧﻼﻓﺖ اﻧﺴﺎن ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﻤﺎء ﺑﻪ ﺣﻀﺮت آدم‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻋﻨﻮان ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻣﻘﺼﻮد از »آدم« ﻛﻪ در آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺧﺎك آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه‪ ،‬در ﺳﺎﻳﻪي ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ از ﺣﻖ آﻣﻮﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي دﻧﻴﺎي ﻫﺴﺘﻲ را‬
‫ﻣﻨﻮ‪‬ر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ) . ...‬ص ‪( 113‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻧﻮر ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ از ﺣﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪي ﻣﻼﺋﻚ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﻣﻼﺋﻚ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻨﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮري زﻳﺒﻨﺪهي ذات ﺣﻖ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪" :‬زﻳﺮا ﻫﻤﻪي اﺳﻤﺎء اﻟﻬﻲ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﻧﺴﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ واﺳﻄﻪي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﻼﺋﻚ ﺑﻪ رﻏﻢ اوﻟﻮﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﻠﻜﻮت دارﻧﺪ در ﺳﺎﻳﻪي اﺳﻤﺎء اﻟﻬﻲ ﻛﻪ از اﻧﺴﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺪم و اوﻟﻮﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪﻧﺪ ‪ ) ."...‬ص ‪( 115‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي در ﺧﺼﻮص ارﺟﺤﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻼﺋﻚ ﻣﻲآورد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﻴﺐ ﺑﺮ ﻣﻼﺋﻚ ﻣﺮﺟﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﺎﻟﺢ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻈﻬﺮ ﺻﻔﺎت و اﺳﻤﺎء اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻧﺎﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2-2‬در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﺴﺎن آﺋﻴﻨﻪي ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ و اﺳﻄﺮﻻب ﺣﻖ«‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮ ﺿﺮورت وﺟﻮد و ﺣﻀﻮر ﭼﻨﻴﻦ آﺋﻴﻨﻪ در ﺑﻄﻦ ﻫﺴﺘﻲ‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2-3‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎن – ﻋﺎﻟﻢ« ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺻﺪﻫﺎ ﻋﺎﻟَﻢ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟَﻢ ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺰرگ ﺗﺮ از ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻪي زﻣﻴﻦﻫﺎ و درﻳﺎﻫﺎ را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻫﺴﺘﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻳﻚ‬
‫ﺗﻐﺎر ﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻟﻬﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ و واﻻﺗﺮ از ﺳﻤﺎوات اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺳﻤﺎوات ﻣﻈﻬﺮ‬
‫ﺗﻜﺮﻳﻢ اﻟﻬﻴﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و اﻧﺴﺎن ﻣﻈﻬﺮ ﺧﻄﺎب اﻟﻬﻲ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ‪» :‬ﻣﺎ اﻧﺴﺎن را واﻻ ﻛﺮدﻳﻢ«‬
‫)ﺳﻮره اﺳﺮاء آﻳﻪ ‪) .(70‬ص ‪(125‬‬
‫‪٣٤‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫‪2‬‬
‫‪» ( /1-2-4‬ﻗﺮﺑﺖ اﻟﻬﻲ« ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم ﺑﺨﺶ دوم ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ »ﻛﻨﺰ ﻣﺨﻔﻲ« ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﻇﻬﻮر اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ذات اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻛﻨﺰ ﻣﺨﻔﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد و اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ از اﻳﻦ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪي ﻣﺨﻔﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫اﺳﻄﺮﻻب ﺣﻖ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﻲ آﺷﻨﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎن‬
‫ﻣﺮدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ آﻳﻪ ‪ 4‬از ﺳﻮرهي ﺣﺪﻳﺪ را دﻟﻴﻞ ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻧﺰدﻳﻜﻲ را از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ روح و ﻋﻘﻞ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫"ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺪا را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ او ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (149 – 194‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻠﻲ ‪ :‬ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ« از دو‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-1‬در ﺑﺨﺶ اول دﻳﺪﮔﺎه اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺿﻤﻦ‬
‫ﺻﺤﺒﺖ از اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻌﻀﺎً ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪي و ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪي را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده و ﺑﻌﻀﺎً ﺣﻀﺮت‬
‫)ص(‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺣﻀﺮت آدم و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻌﻀﺎً اوﻟﻴﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ در »ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﻜﻴ‪‬ﻪ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ ذات ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺘﺎً ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ و ﺗﺎج ﻣﻠﻚ اﺳﺖ " و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪي از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺗﻌﻴ‪‬ﻦﻫﺎ را اﺣﺎﻃﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻠﻴﺘﻲ ﻧﻴﺰ دارد‪.‬‬
‫وي در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ از ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭼﻮن ﺣﻘﻴﻘﻪ اﻟﺤﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬اﻟﺤﻖ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻪ‪،‬‬
‫اﺻﻞ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﻪ اﻟﻜﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻘﻞ اول‪ ،‬ﺗﻌﻴ‪‬ﻦ اول‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ اول‪ ،‬اﺑﻮ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻻﺗﻢ‪ ... ،‬ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-2‬در ﺑﺨﺶ دوم ﻓﺼﻞ دوم »اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ« از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﭘﻴﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﻧﻴﺰ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻤﺎﻻت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﺮاج ﻧﺒﻮي را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻮﻋﻲ آزﻣﺎﻳﺶ ﺗﻠﻘﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت در اﺛﻨﺎي‬
‫ﻣﻌﺮاج ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺟﻨﺎب ﺣﻖ ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ‬
‫‪٣٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻋﺮﺑﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺘﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻋﻠﻮ‪ ‬ﻛﻤﺎﻻت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن روح ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( و ارواح اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ روح ﻣﺤﻤﺪي آﻓﺘﺎب روح ﺑﺸﺮي اﺳﺖ و ﺑﻘﻴﻪ ارواح ﻧﻮر اﻳﻦ روح ﻛﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪...‬‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎز ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻋﻨﺼﺮ‬
‫اﺻﻠﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﺑﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺸﺮي او ﺷﺒﻴﻪ درﻳﺎ و ﻛﻒ آب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (195 –361‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻛﻤﺎﻻت ﻓﻌﻠﻲ« از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-1‬در ﺑﺨﺶ اول ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ از ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬او‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ از وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺲ از ﺗﻌﺮﻳﻒ درﺟﺎت ﻛﻤﺎﻻت ﻓﻌﻠﻲ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻤﺎﻻت واﺻﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻤﺎﻻت ﻣﻲﭘﺮدازد و آنﻫﺎ را در ﭘﻨﺞ ﻃﺒﻘﻪ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻃﺒﻘﻪ‬
‫اول »آﺣﺎد« ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪي دوم وﻳﮋهي آنﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻃﺒﻘﻪي ﺳﻮم ﻃﺒﻘﻪي ﺧﺎص ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﻪي‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺧﺎص ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﻫﻞ اﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﻃﺒﻘﻪي ﭘﻨﺠﻢ اﻫﻞ اﷲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻘﻴﺎس اﺻﻠﻲ در وﺻﻮل ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﺎﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-2‬در ﺑﺨﺶ دوم ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻤﺎﻻت ﻋﻤﻠﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫در »ﻣﺜﻨﻮي« ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻤﺎﻻت ﻓﻌﻠﻲ از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺘﻌﺪدي ﭼﻮن ﺷﻴﺦ‪ ،‬ﭘﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺮد‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮد ﺣﻖ‪ ،‬ﺳﺎﻳﻪ ﻳﺰدان‪ ،‬ﻓﻘﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺎرف‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ‪ ،‬اﻫﻞ ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼن‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬اوﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻐﺰ وﺟﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻴﺒﺎن‬
‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺪل‪ ،‬اﻫﻞ دل‪ ،‬ﺻﺪر اﺟﻞ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ وﺻﺎل‪ ،‬ﺳﺮوران‪ ،‬ﻣﺴﺘﺎن وﺻﺎل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺧﺎرج از ﻃﺒﻘﻪ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﭘﺎرهاي‬
‫از ﺻﻔﺎت و اﺳﻤﺎءاﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻛﺎﻣﻞ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »ﻫﻤﺖ« ﻣﻈﻬﺮ رﺣﻤﺖ ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣٦‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻮﺗﺎه دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫"اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺮ دو در ﺧﺼﻮص »اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ« ﻳﻜﺴﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺮ »وﺣﺪت« ﺗﻜﻴﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮات اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ در اﻃﺮاف اﻳﻦ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﺤﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ »ﻣﺜﻨﻮي« را دﻛﺎن وﺣﺪت ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ"‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن دو ﻋﺎرف در ﻧﺤﻮهي ﮔﺰارش ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻂ در ﻧﺤﻮهي ﻋﺮﺿﻪي ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ و اﻟّﺎ زﺑﺎن اﻫﻞ اﷲ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم اﻧﻘﺮوي ﺷﺎرح ﻣﻌﺮوف »ﻣﺜﻨﻮي«‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ و اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﻪ دو ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﻲ‬
‫ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 351 – 361‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ﺻﺺ ‪ (363 – 374‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وي راه درازي در ﺗﺪوﻳﻦ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﭘﻴﻤﻮده و ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﻘﻮﻻت اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺼﻮف ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آﺛﺎر دو ﻋﺎرف‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اوﻻً ﻣﻮﺿﻊ و ارزش اﻧﺴﺎن در ﺻﺤﻨﻪي ﻫﺴﺘﻲ‬
‫از ﻧﻈﺮ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﷲ و ﻋﺎﻟَﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﺤﻤﺪ)ص(‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪي اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﻴﺎس ﺗﺤﻘﻖ ﻛﻤﺎﻻت ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻻت ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣٧‬‬
‫‪7‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻋﻨﻮان‪Tarihsel gelişim sürecinde İran devrimi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ :‬اﻣﻴﺮ اﺣﻤﺪ ﻓﻜﺮي‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺰراق‪2010 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪288 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺣﺮﻛﺖ روﺷﻨﮕﺮي در اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻧﻘﻼب‬
‫•‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫•‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ روز آﻣﺪ‬
‫‪ -1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫اﻣﻴﺮ اﺣﻤﺪ ﻓﻜﺮي ‪ 55‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در ﺗﻬﺮان ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻴﻪ ﺧﻮد را در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻓﻨﻲ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ )آﻧﻜﺎرا( در رﺷﺘﻪي ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ – اداري ﺷﺮوع ﻛﺮد‪ .‬وي ﭘﺲ از درﻳﺎﻓﺖ‬
‫درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ در دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺛﺒﺖ ﻧﺎم ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و‬
‫‪٣٨‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻋﺮاق ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ را ﻧﺎﺗﻤﺎم ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ 2007‬ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪي »اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در‬
‫روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ« ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﻜﺮي ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ در ﻣﺮﻛﺰ آﻣﻮزش‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ راﻳﺰﻧﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در آﻧﻜﺎرا ﻧﻴﺰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ ‪ (13-32‬ﭘﺲ از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻘﻮﻟﻪي اﻧﻘﻼب و اﻧﻘﻼب ﮔﺮاﻳﻲ و‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ در ﺣﻖ اﻧﻘﻼب و ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ‪،‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﻛﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﺳﻼم داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺸﻮر را ﺑﻪ ﻇﻠﻤﺎت ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ اﻳﺮان را از ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺗﺎرﻳﻜﻲﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ را ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ رﻏﻢ‬
‫ﻣﻮاد ‪ 2‬و ‪ 107‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان )ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﺟﻤﻬﻮري ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﻟﻬﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ در اﻧﺘﺨﺎب‬
‫رﻫﺒﺮ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺧﻮد ﻣﻠﺖ اﺳﺖ ‪) ." ...‬ص ‪(28‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﻮاي ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ در ﻓﺼﻞ اول اﻓﺰون ﺑﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد در دورهي‬‫ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ در ﻓﺼﻞ دوم ﺿﻤﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻘﻮﻻت ﻧﻮﻳﻨﮕﺮي و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬از ﺣﺮﻛﺖ‬‫روﺷﻨﮕﺮي در اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر آرﻣﺎﻧﻲ و اﻧﺪﻳﺸﻮارهي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬‫ در آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب از ﺣﻮادﺛﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از آﻏﺎز اﻧﻘﻼب ﺗﺎﻛﻨﻮن در‬‫اﻳﺮان ﺟﺮﻳﺎن دارد‪.‬‬
‫‪٣٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (33-94‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهي ﺣﻮادث اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ« از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ زﻳﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1‬در ﺑﺨﺶ اول ﺣﺎوي ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬در ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﻧﻜﺎر ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ‬‫اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺷﺎﻫﺪ اﺗﻔﺎق و ﻫﻢ ﻛﻨﺎري دﻳﻦ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ رژﻳﻢﻫﺎي ﻻﺋﻴﻚ – ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪار ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ رﻳﺸﻪدار ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪) ." ...‬ص‪(35‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺳﻨﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﻮﻣﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﺪود ﺳﻪ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد اﻗﻮام‪ ،‬ﺟﻮاﻣﻊ و ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را در ﺑﻄﻦ ﺧﻮد ﺟﺎي داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﺮان از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ از ﺗﻤﺪن ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﺗﻤﺪن ﺑﻴﻦ‬
‫اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﻮراﺑﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1750‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺧﻮد را ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮد و ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ در ﺧﺼﻮص رواﺑﻂ دﻳﻨﻲ‪،‬‬
‫اﺧﻼﻗﻲ و رﻓﺘﺎري ﻣﺮدم و رواﺑﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬وﺿﻊ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻫﻢ‬
‫ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل ﭘﺎدﺷﺎه درآﻣﺪﻧﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻲ‪/‬دﻳﻨﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﺎد واﺳﻄﻪي ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ و ﺧﺪاﻳﺎن درآﻣﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم از ﺳﺎﺧﺘﺎر و ذﻫﻨﻴﺖ دوﻟﺖ در اﻳﻦ دوره ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ و‬
‫ﻗﺪﻳﻤﻲ در روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در اﻳﻦ دوره اﺗﺤﺎد دﻳﻦ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﺮان در اﻳﻦ دوره ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺳﻨﺖ ﺧﺪاﻣﺪاري داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺗﺤﺎد و اﺗﻔﺎق ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ‬
‫اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﻨﺖ رﻳﺸﻪ دار در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺗﺎ اﻣﺮوز‬
‫اداﻣﻪ دارد ‪) ." ...‬ص ‪ (39‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﻋﻴﻨﻴﺖ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺑﺘﺪا از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮم و ﻓﺤﻮا‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در‬
‫‪٤٠‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪" :‬ﻋﻴﻨﻴﺖ دﻳﻦ و دوﻟﺖ را ﻣﻲﺗﻮان وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺎرز ﻣﺸﺮق‬
‫زﻣﻴﻦ )ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ – ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ( ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪ .‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ در‬
‫روﻧﺪ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﻋﻴﻨﻴﺖ‬
‫دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪) ".‬ص ‪(56‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2‬در ﺑﺨﺶ دوم ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان از دورهي آرﻳﺎﻳﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ آرﻳﺎﻳﻲﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در دورهي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎدﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي را دراﻳﺮان ﺑﺮﭘﺎ ﻛﻨﻨﺪ و ﺿﻤﻦ ﻋﺪول از ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﺸﻴﻨﻲ روي آورﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬از ﻫﺠﻮم اﻋﺮاب ﺑﻪ اﻳﺮان و ﺳﻨﺖ ﻋﺮب‪ /‬اﺳﻼﻣﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر اﺳﻼم و اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان در اﻳﻦ دوره اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن در اواﺧﺮ دورهي ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن وﺿﻊ آﺷﻔﺘﻪاي در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ و دﻳﻦ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ‪ ...‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺧﻮد را »ﻣﻎ« ﻳﺎ »ﺧﺪا« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد ﺑﺎ »ﺧﺪاﻳﺎن«‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﻌﻜﺎس ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻳﻦ ﻋﻴﻨﻴﺖ دﻳﻦ و دوﻟﺖ در ﻫﺮ ﺻﺤﻨﻪي زﻧﺪﮔﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪."...‬‬
‫)ص ‪(68‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻘﺶ دﻳﻦ زرﺗﺸﺘﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪي آن روز اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي اﺳﻼم ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻋﺪه ﻣﻲداد اﻧﺘﻈﺎرات ﻣﺮدم اﻳﺮان را ﺑﺮآورده‬
‫ﺳﺎزد‪":‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم را ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪه ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎوﻧﺪ در ﺳﺎل ‪ 642‬ﻣﻴﻼدي ﻗﺪم در ﺧﺎك اﻳﺮان ﮔﺬاﺷﺖ"‪) .‬ص‪(70‬‬
‫در ﺳﻤﺖ ﺳﻮم از ﺗﻔﻜﺮات و ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﺮب در اﻳﺮان ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪... " :‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻋﺘﻘﺎدي اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن اﺳﻼم ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‬
‫‪٤١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫و اﺳﻼم ﻫﺘﺮودوﻛﺲ )ﻛﮋ آﻳﻴﻦ( را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬در راﺳﺘﺎي اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺗﺎ اﻣﺮوز ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﻼم ﻋﺮﺑﻲ‪ /‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ‪ /‬ﺳﻨﻲ ‪ /‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪/‬‬
‫ﺻﻔﻮي ‪ /‬ﭘﻬﻠﻮي ‪ /‬ﺧﻤﻴﻨﻲ را ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ ‪) ." ...‬ص ‪(77‬‬
‫رﻓﺘﺎر و ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺿﺪ اﻳﺮاﻧﻲ اﻣﻮﻳﺎن و ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺿﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻲ – ﻋﺮب از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺮﻛﺖ اﺑﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-3‬در آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻬﺎدﻳﻨﮕﻲ اﻳﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﻣﺴﺌﻠﻪ در دو دورهي ﭘﻴﺶ از ‪ 1953‬و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﺒﺖ از دورهي ﭘﻴﺶ از ‪ 1953‬از ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ اﺳﺘﻴﻼي ﻋﺮب در اﻳﺮان ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺷﺎره ﺑﻪ اوﺿﺎع اﻳﺮان در دورهي ﺑﻌﺪ از ‪ 1953‬از ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺤﻤﺪ‬
‫رﺿﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮاﻧﻲ از ﺳﻮي روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻧﻴﺰ زﻳﺮ‬
‫ﺳﺌﻮال ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (95-127‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﺮﻛﺖ روﺷﻨﮕﺮي در اﻳﺮان« از دو‬
‫ﺑﺨﺶ زﻳﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻣﻘﻮﻟﻪي روﺷﻨﮕﺮي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه و ﻃﻲ آن ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫واژهﻫﺎي روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬ﺗﺠﺪد و ﻧﻮﻳﻨﮕﺮي و ﺳﻨﺖ و ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-1‬ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺣﺮﻛﺖ روﺷﻨﮕﺮي در اﻳﺮان در ادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻣﺎﻧﻲ و ﻣﺰدك ﻋﻠﻴﻪ روﺣﺎﻧﻴﻮن زرﺗﺸﺘﻲ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دورهي‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﻋﻠﻴﻪ اﻣﻮﻳﺎن و ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن )اﻋﺮاب و ﺳﻨﺖ ﻋﺮب( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ از ﺣﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﻮن ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻨﻴﻪ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺷﻴﺨﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺎﺋﻴﻪ و ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده‬
‫و اﻓﺰوده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٤٢‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان اﺷﺎره ﺷﺪه و‬
‫دﻻﻳﻞ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﻳﺮان در ﺗﺤﻘﻖ روﺷﻨﮕﺮي در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺼﺮ و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻓﻘﻪ در اﻳﺮان در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬اﺟﺎزه ﻧﻤﻲداد‬
‫ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﻈﺮي روﺷﻨﮕﺮي ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻠﻤﺎي ﺗﺴﻨﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻠﺖ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي اﺟﺎزه ﻧﻤﻲداد ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ آزاداﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺣﻀﻮر اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن در ﻛﺸﻮر ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ روﻧﺪ اﺻﻼﺣﺎت‬
‫ﺟﺪﻳﺪ و ﻧﻈﺎﻣﺎت ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ ﺑﻴﺎﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻳﺮان در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً وارد ﺣﻴﻄﻪي اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻜﻞ‬
‫ﻧﻴﻤﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﺑﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ دﻳﺮﺗﺮ آﺷﻨﺎ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-2‬در ﺑﺨﺶ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ« اﺑﺘﺪا از ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ در ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻔﻜﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﺎﺗﻴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺮﻓﺖ و آﮔﺎﻫﻲ ﺗﻮدهﻫﺎ ﻣﻮرد اﺷﺎره‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (129 – 159‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي« از ﺳﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-1‬در ﺑﺨﺶ اول رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺨﺶ واژهﻫﺎي »ﻣﻠﺖ« و »دوﻟﺖ« از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ در »اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ« ﺑﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن »ﻣﻠﺖ« و »اﻣﺖ« وﺟﻮد دارد‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺳﻨﺖ ‪ /‬ﺳﻨﺘﻲ و واژهي ﺗﺠﺪد ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺎ ﺗﺠﺪد ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺸﺘﻪ و از آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه‬
‫‪٤٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﺳﺖ‪" :‬روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺠﺪد زﻣﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا‪ ،‬وﻟﻴﻌﻬﺪ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ ﺷﺎه و ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺻﻼح ﻃﻠﺐ آن دوره در ﭘﻲ رﻓﻊ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﻳﺮان ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺳﺎزي ارﺗﺶ و اﺣﺪاث ﭘﺎرهاي ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﺗﻌﺪادي از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن را ﺑﻪ‬
‫اروﭘﺎ اﻋﺰام ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻛﻪ وﻟﻴﻌﻬﺪ ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻮد از اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺮان را ﺑﻪ روﺳﻴﻪ و‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺴﺖ و ﻧﻘﺶ ﭘﻞ ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺗﺒﺮﻳﺰ در ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦﮔﺮي از‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ‪) ."...‬ص ‪(135‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﻲ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﺠﺪد اﻳﺮان ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺷﺎه را‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻗﺪرت ﺷﺎه ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺘﺪاول در ﻛﺸﻮر ﻣﺠﺪداً ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻮﻳﻨﮕﺮي ﺗﻌﻤﻴﻖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻧﻮﻳﻨﮕﺮي در دورهي رﺿﺎ ﺧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺒﺴﻮط ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎزي ﺑﺎ ﺟﻬﺎن‬
‫در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﺳﺖ زد‪ .‬وي ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﮔﺰﻳﻨﻪاي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ و‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي از ﺳﻮي روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﭼﻮن اﺣﻤﺪ‬
‫ﻛﺴﺮوي ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ را در ﻫﺪف ﻣﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي )اﻋﺘﻘﺎدات و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻨﺘﻲ( ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-2‬در ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻗﺴﻤﺖ اول ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در دورهي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﻌﺘﺮﺿﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ ﻃﺎﻟﺒﻮف و ﻣﻴﺮزا رﺿﺎي ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ رﻫﺒﺮ ﺗﺠﺪد و ﺳﻜﻮﻻرﻳﺴﻢ‬
‫)ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪاري( را ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﻓﺮادي ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻧﻮري و ﻧﻮاب ﺻﻔﻮي )در‬
‫دورهي ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻠﻲ( ﻳﺎد ﻛﺮده ﻛﻪ در ﺟﺒﻬﻪي ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪" :‬در ﻫﻤﻴﻦ دوره و‬
‫ﺗﺤﺖ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺪم در ﺻﺤﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ از ﺗﺠﺪد و ﺳﻨﺖ ﻳﻚ‬
‫ﺟﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪ :‬او روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻃﺮﻓﺪار ﺗﺠﺪد را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻋﻤﺎل ﻏﺮب« ﻣﻲدﻳﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ آﻧﺎن‬
‫‪٤٤‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ اﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ ﺧﻠﻖﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و ﻫﺮﮔﺰ رﻫﺒﺮي ﺧﻠﻖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ دﻳﺪه ﻧﺎاﻣﻴﺪواراﻧﻪ ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﻣﻲﮔﻔﺖ آﻧﺎن در ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﺧﻠﻖﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ دوره ﺧﻮد ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺳﻨﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺠﺪد را اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ ﺗﺠﺪد ﻓﺎﻳﻖ آﻳﺪ‪ ،‬از ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﺠﺪد ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻨﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاري ﻧﻤﻲﻛﺮد‪) ."...‬ص‪(147‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ دﻧﺒﺎل راه ﺳﻮﻣﻲ ﻣﻲﮔﺸﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ« ﻳﺎ »ﺗﻮﻟﺪ دوﺑﺎره‬
‫و ﻧﻮزاﻳﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻋﻘﻞ و ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ در ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" .‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در‬
‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬روش ﻋﻠﻤﻲ اﺛﺒﺎت ﮔﺮا را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد و در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ از اﻳﻦ روش اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪...‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺛﺒﺎت ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ ...‬وي ﻋﻠﻢ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ را ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ را »اﺑﺰار ﮔﻮﻧﻪ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬او ﺑﺎور ﻣﻲﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﻋﻠﻢ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ارزش ﻋﻠﻢ در اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻛﻤﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻣﺮوز ارزش ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻣﻨﻔﻌﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺠﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪)."...‬ص‪(153‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-3‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ و اﻧﺴﺎن ﮔﺮاﻳﻲ« ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﻠﻪاي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن از ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮداز ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس« ﻳﺎد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲاش را ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻣﺘّﻜﻲ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻧﻜﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (161 -211‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻧﻘﻼب« از ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4-1‬ﺑﺨﺶ اول ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﻘﻼب« دو ﻗﺴﻤﺖ دارد‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول از روﻧﺪ ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺮﻗﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼب‬
‫اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1976‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران‪ ،‬آﻏﺎز اﻧﻘﻼب اﻳﺮان را ﺑﻪ‬
‫‪٤٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫»ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ« ﺟﻴﻤﻲ ﻛﺎرﺗﺮ ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ارﺗﺸﺒﺪ ﻗﺮه ﺑﺎﻏﻲ رﺋﻴﺲ ﺳﺘﺎد ارﺗﺶ و ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ارﺗﺶ اﻳﺮان ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ روﻧﺪ اﻧﻘﻼب ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺟﻴﻤﻲ ﻛﺎرﺗﺮ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه )ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ (1977‬و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺣﺰب دﻣﻮﻛﺮات آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا در اﻳﻦ دوره‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ در راﺳﺘﺎي ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد ‪ ...‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﺎرﺗﺮ در ﺳﻔﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫اﻳﺮان )اول ژﻧﻮاﻳﻪ‪ (1978‬ﺷﺎه را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آراﻣﺸﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲداد‪ ،‬ﭼﻨﺪي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در ﺗﻬﺮان ﺟﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان داد ‪)." ...‬ص‪(168‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻣﻘﺎﻟﻪ رﻫﺒﺮﻳﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ..." :‬وﻗﺘﻲ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﻠﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺮدم ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻠﻲ‪ ،‬آزادي و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﺮدم ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ او را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﻗﻴﺎم ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وي ﻫﺮﮔﺰ ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﺑﻪ ﭼﭗ ﮔﺮاﻳﺎن ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﺎن از آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪)." ...‬ص‪(171‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻬﺎد دﻳﻨﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻬﺎد ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫آرﻣﺎﻧﻲ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻈﺮات )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺸﺎوران ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده در ﻏﺮب ﺧﻮد اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻳﺰدي‪ ،‬ﺻﺎدق ﻗﻄﺐ زاده‬
‫و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻨﻲ ﺻﺪر ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺑﺘﺪا از روﻧﺪ ﭘﺎرﻳﺲ – ﺗﻬﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪) ... " :‬اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ در‬
‫ﭘﺎرﻳﺲ ﻓﺮﺻﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺳﺎﻟﻢﺗﺮ ﺑﺮ ﻗﺮار ﺳﺎزد‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاري ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ‬
‫اﻳﺎم ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷﻮد و ارﺗﺒﺎط ﻣﺼﻠﺤﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ رژﻳﻢ ﻗﻄﻊ ﻛﻨﺪ‪."...‬‬
‫)ص‪(180‬‬
‫‪٤٦‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺷﺎه در اﻳﻦ دوره اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ »ﺗﻌﻄﻴﻠﻲ« ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺷﻮراي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻚ روز ﭘﺲ از ﺳﻔﺮ ﺷﺎه‪) ،‬اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ را‬
‫اﺣﺪاث ﻛﺮد و روز اول ﻓﻮرﻳﻪ ‪ 1979‬ﭘﺲ از ﺳﻴﺰده ﺳﺎل ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻗﺪم در ﺧﺎك اﻳﺮان ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دﻧﻴﺎ ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪود ﭼﻬﺎر ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ از )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪" :‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن در دورهي ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻧﻘﻼب و در دورهي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ در ﺷﻜﻞ رﻫﺒﺮي )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬اﻣﺎم(‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺷﺎه ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﺘﻘﺮار آﻣﻴﺰ ﺧﻮد دﺷﻤﻨﺎن اﻧﻘﻼب را ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﺮد‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺮاﻳﻲ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﺤﻮل ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ از ﺧﻄﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺖ اﺟﺮاﻳﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬دور ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ و اﻓﺮاد ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ وي از ﻣﻘﻮﻻت »ﺷﻬﻴﺪ«‪،‬‬
‫»ﺷﻬﺎدت«‪» ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺮگ«‪» ،‬ﻫﻔﺘﻪ ﻣﺮگ«‪» ،‬ﻋﺎﺷﻮرا«‪» ،‬ﺗﻌﺰﻳﻪ« و »روﺿﻪ« ﻛﻪ در ﺳﻨﺖ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد اﺗﺤﺎد ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﺮ ﻫﺸﺖ ﻣﺎﻫﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬اﻧﻘﻼب را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد درآوردﻧﺪ"‪).‬ص‪(188‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم از ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎر در دورهي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و روﺷﻨﮕﺮي ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﻣﻬﺎرت و ﺗﻼش )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﺪرت دﻳﻨﻲ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻳﻚ رژﻳﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻧﻮﻳﺪ ﻳﻚ ﺗﺤﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ داده ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻳﮕﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﻛﺴﻲ از ﻧﻬﺎدﻫﺎي دﻳﻨﻲ – دوﻟﺘﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآورد و ﻧﻬﺎد دﻳﻨﻲ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺪون ﺑﺮو ﺑﺮﮔﺮد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮد و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت دﻳﻨﻲ را در ﺣﻴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫در زﻣﻴﻨﻪي ﻣﺸﺮوع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ"‪.‬‬
‫روﻧﺪ ﻳﻜﻪ ﺗﺎزي )ﺗﻮﺗﺎﻟﻴﺘﺎرﻳﺴﻢ( ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ... " :‬از ﺳﺎل ‪ 1982‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮان ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ اﺣﻜﺎم اﺳﻼﻣﻲ را وارد ﺷﺆون ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺠﺪد اﺣﻜﺎم اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ اﺳﺎس اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪن ﻛﺸﻮر و ﺟﺎﻣﻌﻪ راﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪،‬‬
‫‪٤٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫و از دورهي ﺑﺤﺮان ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي در ﺳﻔﺎرت آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﻬﺮان ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ وﻓﺎت )اﻣﺎم(‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ )در ﺳﺎل‪ (1989‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا در آﮔﻮﺳﺖ ‪ 1982‬ﻛﻠﻴﻪي اﺣﻜﺎم ﻏﻴﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ )ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1907‬ﺑﻪ ﻣﻮرد اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ( ﻟﻐﻮ ﮔﺸﺘﻨﺪ ‪ ...‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮق‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻘﻮق و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ )ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ( اﺳﺘﻮار ﮔﺸﺖ‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﺣﺪاث ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫در ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ« ﺑﻪ ﺗﺼﻔﻴﻪي ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از اﺳﺘﺎدان‬
‫داﻧﺸﮕﺎه دﺳﺖ زد و داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﺪﻧﺪ ‪) ."...‬ص‪(196‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ در‬
‫ﺑﻄﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ زﻳﺮ اﺳﺘﻮار ﮔﺸﺖ‪:‬‬
‫‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ و ﻗﺪرت ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺪاﻣﺪاري )ﺗﺌﻮﻛﺮاﺳﻲ( در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻬﺎد وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ؛‬
‫‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻨﺘﻲ ‪ /‬روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻳﻞ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻛﻠﻴﺪي از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن؛‬
‫‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ ‪ /‬دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻣﺠﻠﺲ و ﻧﻬﺎد رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫‪) ."...‬ص‪(197‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رﻫﺒﺮي ﻇﻬﻮر دو ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫را ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
‫ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي رژﻳﻢ ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛‬‫ ذﻫﻨﻴﺖ ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪاري )ﺳﻜﻮﻻرﻳﺴﻢ( ﺑﻪ واﺳﻄﻪي اﻋﺘﺮاض دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﮔﺴﺘﺮش‬‫ﻳﺎﻓﺖ ‪) . ...‬ص‪(199‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ روﻧﺪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ ‪ /‬دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ »ﺗﺠﺪﻳﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد« ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ روﻧﺪ »ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ« ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﺑﻮد ﻛﻪ اﻋﺘﺮاضﻫﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ... " :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻳﺖ اﷲ ﺷﺎﻫﺮودي‬
‫رﺋﻴﺲ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﻳﻴﻪ ﻛﻪ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻋﺮب اﺳﺖ اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺿﺪ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻋﺮب ‪ /‬اﺳﻼﻣﻲ را در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮه ﻗﻀﺎﻳﻴﻪ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل و ادارهي روﺣﺎﻧﻴﻮن‬
‫‪٤٨‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ دو ﻗﻮه ﻣﺠﺮﻳﻪ و ﻣﻘﻨﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﻋﺘﺮاض آﻣﻴﺰ را ﺧﻔﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﻦ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺰاب‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي روﺷﻨﻔﻜﺮي دﺳﺖ ﻣﻲزد ‪ ...‬ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي‬
‫اﻋﺘﺮاض آﻣﻴﺰ اﺻﻮﻻً در دو ﺟﺒﻬﻪ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ :‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رژﻳﻢ زﻳﺮ ﺳﺆال ﻣﻲرﻓﺖ و‬
‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺳﻨﺖ ﻋﺮب ‪ /‬اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاض ﻣﺮدم روﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﺮاضﻫﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻗﺪمﻫﺎﻳﻲ در راه »ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد« ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد"‪) .‬ص‪(203‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺴﺄﻟﻪي وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ )از وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي وﻛﺎﻟﺖ( ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آورده و ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ )ﺻﺺ‪ (213 – 220‬و »ارزﻳﺎﺑﻲ روزآﻣﺪ« )ﺻﺺ‪ (221 – 224‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺗﻠﺨﻴﺺ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎي‬
‫داده ﺷﺪه و در ﺑﺨﺶ »ارزﻳﺎﺑﻲ روزآﻣﺪ« از ﺣﻮادث ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺳﺎل ‪2009‬‬
‫و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ﺻﺺ‪ (225 – 269‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﻄﺮﻓﻪ ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻧﻜﻨﺪ و در ﻛﻨﺎر ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺰ ﺟﺎي ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬وي ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً در ﻣﺮاﺣﻠﻲ از‬
‫اﻧﻘﻼب و ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺟﻨﮓ اﻳﺮان – ﻋﺮاق ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ را از دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٤٩‬‬
‫‪8‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Ortadoğu Siyasinde İran :‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪﮔﺎن ‪ :‬ﻳﻮرل ﻳﻴﻠﻤﺎز ‪ Yürel Yılmaz‬و ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻫﻴﻦ ‪Mehmet Şahin‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﺎرﻳﺶ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪ ، 352 :‬ﻣﺼﻮر)ﺟﺪول‪ ،‬ﻧﻤﻮدار(‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﺳﺎﺧﺘﺎر دروﻧﻲ اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪ اي اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪﮔﺎن در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (V-Vİ‬اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﺮان ﺑﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1979‬اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻫﻢ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻫﻢ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻛﺸﻮري در آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫دروﻧﻲ ﺟﺪﻳﺪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺟﺪي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ و‬
‫ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺳﺒﺐ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺎم ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺸﻮري ﻣﺴﺄﻟﻪ دار‬
‫درآﻣﺪ‪.‬‬
‫‪٥٠‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ‪ (1-138‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺳﺎﺧﺘﺎر دروﻧﻲ اﻳﺮان« از ﭘﻨﺞ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1-1‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي اول ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺑﺎﻳﺮام ﺳﻴﻨﻜﺎﻳﺎ ‪ Bayram Sinkaya‬ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ‬
‫داﻧﺸﻜﺪهي ﻋﻠﻮم اداري داﻧﺸﮕﺎه آﺗﺎﺗﺮك و داﻧﺸﻜﺪه رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﻨﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول از ﻋﻨﺎﺻﺮي ﭼﻮن ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان و روﻧﺪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان‬
‫را در دو ﺷﻜﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ دوﻟﺖ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و دﻳﮕﺮي ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﻧﺪﻳﺶ وارهاي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺳﻮي روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ در دو دورهي ﭘﻴﺶ از‬
‫ﭘﻬﻠﻮي و ﺑﻌﺪ از آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاي ﻣﺠﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل رﻫﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫»ﻗﺪرت ﻧﻬﺎﻳﻲ« ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺟﺮاي ﻣﻘﻮﻟﻪي »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ"‪.‬‬
‫)ص‪(25‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮح وﻇﺎﻳﻒ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﻗﻮاي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺸﻮرﺗﻲ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺠﻤﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﻈﺎم و ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ اﻣﻨﻴ‪‬ﺖ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻗﺪرت در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اول اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﻛﺰي ﻛﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ‪1985‬‬
‫‪٥١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎرات رﻫﺒﺮ و ﻗﻮاي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪" :‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻫﻨﻮز رواﺑﻂ‬
‫وﺻﺎﻳﺖ ﺷﺨﺼﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﺑﻂ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ‪) ." ...‬ص‪(31‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬از ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﭼﻮن دوﮔﺎﻧﮕﻲ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﻣﺜﻼً ﻗﻮهي ﻣﺠﺮﻳﻪ ﻣﻴﺎن رﻫﺒﺮ و رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﻫﺒﺮ در ﻗﻮهي ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﻪي ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﻲ از‬
‫ﺳﻮي اﻳﺸﺎن ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ وﺟﻮد دو دوﻟﺖ در اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﺎً ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو دوﻟﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻًﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ و ﺧﻮاﺳﺖ رﻫﺒﺮ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ را در ادارهي ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻠﺲ و رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري )ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻣﺮدم اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه( از ﻳﻚ ﺳﻮ و‬
‫ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و ﻗﻮهي ﻣﻘﻨﻨﻪ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺒﺎرزهاي وﺟﻮد دارد ‪) ." ...‬ص‪(39‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﺮان در دورهي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه و از‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺰﻣﻦ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﭼﻮن ﻛﺴﺮ ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻮرم و ﺑﻴﻜﺎري ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﻮداري ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1-2‬ﻣﻘﺎﻟﻪي دوم )ﺻﺺ‪ (51-77‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »رواﺑﻂ ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن – ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺧﺘﻴﺎرات ﺳﭙﺎه‬
‫ﭘﺎﺳﺪارن( از ﺳﻮي ﺑﺎﻳﺮام ﺳﻴﻨﻴﻜﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﭘﻴﺶﺗﺮ در ﻧﺸﺮﻳﻪي »ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ«‬
‫)ش‪،2‬ج‪ (2010-1‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ روﻧﺪ ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪارن ﻛﻪ ﺣﻴﻄﻪي اﺻﻠﻲ آن را ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎي‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺪف ﺳﭙﺎه را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪" :‬ﻫﺪف اﺳﺎﺳﻲ ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪارن‬
‫را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻤﺎﻳﺖ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‪،‬ﮔﺴﺘﺮش و اﺷﺎﻋﻪي اﻳﻦ اﻧﻘﻼب در ﻣﺤﻮر‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼﻣﻲ و ﺷﺮﻛﺖ در اﻧﺠﺎم ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪاران ﻛﻪ در‬
‫ﺑﺪو ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﻮﻗﺘﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎدهي ‪ 105‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اﻧﻘﻼب را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻧﻬﺎد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ‪) ."...‬ص‪(55‬‬
‫‪٥٢‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1-3‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (79-89‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺻﺤﺮا ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﺷﺪه در اﻳﺮان« از ﺳﻮي ﺗﻮرل ﻳﻴﻠﻤﺎز اﺳﺘﺎد رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ در داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در‬
‫ﻧﺸﺮﻳﻪي »آﻛﺎدﻣﻴﻚ« )ش‪ 2‬ج‪ (2007-1‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ اﺳﺖ ‪:‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﮋادي – ﻗﻮﻣﻲ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان در‬
‫ﻫﻴﭻ دورهاي از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﺳﻴﻤﺎي ﻛﺸﻮري ﻳﻚ ﻃﺮف از ﻧﻈﺮ ﻧﮋادي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬‬
‫زﺑﺎﻧﻲ‪ ... ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﻮر ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﮋادي‪ ،‬ﻗﻮﻣﻲ در ﻛﺸﻮر ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺮان‬
‫ﺷﻜﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪهاي در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ روي ﻛﺎر آﻣﺪن رﺿﺎ ﺷﺎه ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﺑﺎ اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﻮﻳﺖ »ﻓﺎرس« ﻋﻮض ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻣﺮوز ‪ 42‬در ﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان را ﺗﺮﻛﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺣﻀﻮر ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫اﻳﺮان ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺒﺎرزهي ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن اﻳﺮان ﺟﻬﺖ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻛﻪ در اواﻳﻞ دﻫﻪ ‪ 1920‬ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻋﻼن ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻤﻦ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬
‫ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ ،‬از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان در ﻗﺒﺎل ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه و ﻃﻲ آن از ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزي رﺿﺎ ﺷﺎه ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﻗﺒﺎل ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺻﺤﺮا در آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺧﺎﻃﺮات ﺗﻮرﻏﻮت ﺗﻮﻟﻮﻣﻦ ‪ Turgut Tülümen‬ﺳﻔﻴﺮ ﺗﺮﻛﻴﻪ در اﻳﺮان در ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1978 -1980‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺎن ﻣﻘﻴﻢ ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺻﺤﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ‬
‫و ﻛﻠﻴﻪي ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر اﻋﻢ‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1-4‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (91 -115‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺴﺄﻟﻪي زن در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‬
‫و ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﺣﻘﻮق زن )ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ( ﻛﻪ از ﺳﻮي ﭘﻴﻨﺎر آري ﻛﺎن ‪ Pınar Arıkan‬ﻣﺮﺑﻲ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه آق دﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﻴﺶﺗﺮ در ﻧﺸﺮﻳﻪي »آﻛﺎدﻣﻴﻚ« )ش‪،1‬ج‪ (2010-5‬ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٥٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪاش را ﺑﺎ ﺷﻌﺮي از ﻓﺮوغ ﻓﺮﺧﺰاد )ﺑﺎور ﻛﻨﻴﻢ ﺷﺮوع ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن( ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪي زن در اﻳﺮان ﻛﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﺑﻮد و ﺟﻬﺖ آن ﻣﻌﻤﻮﻻً از‬
‫ﻃﺮف ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﺣﺪاث ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﺮﻳﻖ‬
‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و زن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﺎد اﺳﻼﻣﻴﺖ درآﻣﺪ‪" :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﻳﻚ ﭘﺎرﭼﻪ از زن‬
‫)زن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺪه آل( ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورد‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻨﺖ ﮔﺮا و ﺗﺠﺪد‬
‫ﻃﻠﺐ را ﻳﻚ ﺟﺎ در ﺑﻄﻦ ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ در اﻳﻦ ﺗﺼﻮر اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ »ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ« اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﺎص اﻳﺮان وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪ ‪." ...‬‬
‫)ص‪(92‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دﻻﻳﻞ و ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر و رﺷﺪ‬
‫»ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ« در اﻳﺮان اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي زن را در اﻳﺮان از دﻳﺪﮔﺎه ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ورود زﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1905-1911‬ﺟﻬﺖ ﺗﺼﻮﻳﺐ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و در دورهﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي و ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺗﺠﺪد ﻃﻠﺒﻲ رﺿﺎﺷﺎه‪ ،‬زﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ در اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻧﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ‬
‫در راﺳﺘﺎي ﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ در اواﻳﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﮔﺮوهﻫﺎ و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺟﺎزهي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داده‬
‫ﺑﻮد و زﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آزادي ﻧﺴﺒﻲ ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﻣﺼﺪق ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ و دورهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻖ آﻏﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوره‬
‫ﻛﻠﻴﻪ اﺣﺰاب و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي زﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪1960‬‬
‫ﺷﺎه ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺣﻖ رأي ﺑﻪ زﻧﺎن اﻋﻄﺎ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎرهاي اﺻﻼﺣﺎت‬
‫دﺳﺖ زد و ﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻊ زﻧﺎن و ﻫﻤﻪي اﺑﻌﺎد زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻋﻮض ﻛﻨﺪ‪.‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫‪٥٤‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ﺳﺮﻋﺖ و ﻣﺤﺘﻮاي اﺻﻼﺣﺎت را ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺷﺎه اﻋﻢ از ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮا‪ ،‬ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪار و اﺳﻼم ﮔﺮا را ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ زﻧﺎن در دورهي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬در آﺗﺸﻴﻦ‬
‫روزﻫﺎي اﻧﻘﻼب‪ ،‬زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﭘﺎ ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﻠﺤﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎد ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي را‬
‫ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ ﻣﺤﻮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﻧﺎن در اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﻌﺎل ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻏﺮب و ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﺣﺪاث‬
‫ﻣﺪل اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺠﺪد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﻜﻲ از اﻫﺪاف اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد ‪ ...‬وﻗﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻗﺪرت را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺿﻤﻦ ﺣﺬف ﻛﻠﻴﻪي ﻣﻴﺮاث رژﻳﻢ ﺳﺎﺑﻖ‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺎﻛﺴﺎزي ﺟﺎﻣﻌﻪ و در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن زﻧﺎن را دﻧﺒﺎل ﻛﺮد ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻔﺎﻫﻤﻲ ﻣﻴﺎن ﻧﻘﺶ‬
‫زن در ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي وي در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ ‪) " ...‬ص‪(100‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي زﻧﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺟﺪﻳﺪ از‬
‫»ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ« ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه ﻛﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ آن ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻣﻘﻮﻟﻪي »ﺑﺮاﺑﺮي ﺟﻨﺴﻴﺖ« و‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﻬﻴﻢ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮآن از اﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮي و ﻣﺴﺎوات اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي »ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ« ﭼﻮن ﺻﺪور ﻣﺠﻮز ﺣﻀﻮر زﻧﺎن‬
‫در ﺑﻌﻀﻲ دادﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ زﻧﺎن در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ و ﺑﺮﻗﺮاري ﺟﺸﻦ روز ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ زن‪ ،‬از‬
‫ﻣﺒﺎرزهاي ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ اﻳﺮان ﻣﻴﺎن زﻧﺎن اﺳﻼم ﮔﺮاي ﺳﻨﺘﻲ و ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1-5‬آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪي اﻳﻦ ﻓﺼﻞ )اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي اﻳﺮان( ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻣﺮاد ﺳﺎراﭼﻠﻲ ‪Murat‬‬
‫‪ Saraçlı‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮوه رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در‬
‫ﻧﺸﺮﻳﻪ »آﻛﺎدﻣﻴﻚ« )ش‪ ،2‬ج‪ (2008 -2‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪاش را در دو ﺑﺨﺶ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ آن ﻋﺪه از اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ رﺳﻤﺎً از ﻃﺮف اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم ﺣﺎوي آن ﻋﺪه اﻗﻠﻴﺖﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫رﺳﻤﺎً ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٥٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول از اﻗﻠﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان رﺳﻤﺎً ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ را ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﻴﻢ اﻳﺮان )زرﺗﺸﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬آﺷﻮريﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲﻫﺎ و ارﻣﻨﻲﻫﺎ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ روش اﺳﺘﺎﻧﺪاردي در ﺧﺼﻮص اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺮان ﺗﻌﻘﻴﺐ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي آﻧﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﻜﺎم ﺳﺎﻳﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ از‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺗﻚ ﺗﻚ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺮان در دورهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ "اﻳﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﺗﺤﻘﻖ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‬
‫)‪ (1979‬از آزادي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آزادي ﺑﺎ رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﻛﺎر آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻣﺮوز اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺮان در زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮهي ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺎري ﺑﺮاي اﻳﺮاﻧﻴﺎن را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن‬
‫اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اراﻣﻨﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﻜﻠﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﺘﻴﺎزات در ﺣﻖ ﺳﺎﻳﺮ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﻮد‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ ‪) ." ...‬ص‪(125‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬از اﻗﻠﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺮان رﺳﻤﺎً‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻋﺮاب‪ ،‬آذريﻫﺎ‪ ،‬اﻛﺮاد‪ ،‬ﺑﻠﻮچﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻫﻢ در داﺧﻞ اﻳﺮان و ﻫﻢ در ﺻﺤﻨﻪي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﺸﻜﻼت اﺻﻠﻲ اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ و دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪" :‬اﻣﺮوز اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪي دو ﺷﻘﻲ‬
‫روﺑﻪ روﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻘﻮق اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻛﺸﻮر را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺣﺎد ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﻲ ﻛﺸﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﭘﺮوژهي »اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﺮدن« ﻣﻠﺖ ﺧﻮد ﻛﻪ از ﺳﺎل‬
‫‪ 1924‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اداﻣﻪ دارد و ﻧﺘﻴﺠﻪاي از آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎدق ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻬﺮ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎن ﺑﺨﺮد‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﺎل ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ درآورد و اﻳﺮان را ﺑﻪ آﻏﻮش ﻳﻚ‬
‫‪٥٦‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫درﮔﻴﺮي ﻗﻮﻣﻲ – ﻧﮋادي ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﻛﻪ در دورهي ﺧﺎﺗﻤﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﺮان ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺖ« راه اول را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد در ﺳﺎل ‪ 2005‬ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﻛﺎر آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎﻳﻲ در راﺳﺘﺎي ﮔﺰﻳﻨﻪي دوم ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ زﻣﺎن ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ‬
‫اﻳﺮان ﭼﻘﺪر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ" ‪) .‬ص‪(138‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (139-193‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان« ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪي زﻳﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2-1‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي اول ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‬
‫ﻳﻚ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻳﺮاﻧﻲ )ﻧﺎﺻﺮ ﻛﺎﺷﻒ اﺻﻞ( ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﻼم اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻠﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬اﺳﻼم اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺘﻜﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي از ﭘﻨﺞ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻬﻢ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي اﺳﻼم اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳﻌﻲ ﻛﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺣﺪاث ﻛﻨﺪ؛‬
‫‪ -2‬از ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﻴﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﺘﻜﺒﺮﻳﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ؛‬
‫‪ -3‬اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ؛‬
‫‪ -4‬از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﺎع ﻛﻨﺪ؛‬
‫‪ -5‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان را ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ و ارزشﻫﺎي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ را در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ ‪) ." ...‬ص‪(143‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﻣﻘﺎﻟﻪ )ﻃﻲ ﺟﺪوﻟﻲ( ﺿﻤﻦ ﺻﺤﺒﺖ از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در‬
‫اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻦ‪ :‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ژﺋﻮﭘﻠﺘﻴﻚ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت ﻧﮋادي –‬
‫ﻗﻮﻣﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ دوﻟﺘﻤﺮدان و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻏﺮب اﺷﺎره ﺷﺪه و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان در دورهﻫﺎي ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ )دورهي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺘﻌﺎدل و ﻋﺪم‬
‫‪٥٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬دورهي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﺮﺑﻲ دورهي ﻫﻢ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ ،‬دورهي ﮔﻔﺖ وﮔﻮي‬
‫ﺗﻤﺪنﻫﺎ و دورهي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻧﻈﺎم ﻋﺎدﻻﻧﻪ( ﻃﻲ ﺟﺪاوﻟﻲ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2-2‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي دوم ﻧﻘﺶ دﻳﻦ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮوه رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه‬
‫در ﻧﺸﺮﻳﻪ »آﻛﺎدﻣﻴﻚ« )ش‪ ،2‬ج ‪ (2008 -2‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺧﻮد اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺣﺪاث ﻳﻚ رژﻳﻢ دﻳﻨﻲ در اﻳﺮان و ﺷﺮوع‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﻮﻟﻪي »دﻳﻦ« در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه دﻳﻦ در ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪" :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت و ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻳﻦ در ﺧﺎور‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ داﺧﻠﻲ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎرز آﺷﻜﺎر ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ‪1979‬‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »دﻳﻦ ﻳﻚ دوﻟﺖ« وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪ‪ .‬رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ دﻳﻦ‬
‫در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﻮد اوﻟﻮﻳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻛﻼً ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻨﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ دﻳﻦ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫اﻳﺮان ﻧﻴﺴﺖ‪) . "...‬ص‪(164‬‬
‫در دو ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻔﻘﺎز و آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دﻳﻦ‪ ،‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ را در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎور‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺸﻜﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﮔﺴﺘﺮش در ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪" :‬اﻣﺮوز اﻳﺮان‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ ﺧﻮد را در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ از ﺷﻜﻞ »از دوﻟﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ« ﺗﻐﻴﻴﺮ داده‪ ،‬ﻣﺪل »از دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ«‬
‫)ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ( را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ اﻣﻜﺎن و‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن دل دوﻟﺖﻫﺎ را ﻧﺪارد ‪) ." ...‬ص‪(168‬‬
‫ب‪ -‬در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﻔﻘﺎز و آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪاي اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪي دﻳﻦ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺴﺎبﻫﺎي‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ در اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪" :‬اﻳﺮان ﻛﻪ در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ دوﻟﺖ دﻳﻨﻲ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻗﻔﻘﺎز و آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﻠﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫‪٥٨‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ رژﻳﻢ در اوﻟﻮﻳﺖ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻗﻔﻘﺎز و آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ دوﻟﺖ در ارﺟﺤﻴﺖ اﺳﺖ ‪) ." ...‬ص‪(169‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺣﻮادث دورهي ﺑﻌﺪ از ‪ 11‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 2001‬و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮد را در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻋﻮض ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮدش اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ و دﺷﻤﻨﺎن ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺧﻮد آﺷﺘﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪي در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ دﺷﻤﻦ آﻣﺮﻳﻜﺎﺳﺖ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ رژﻳﻢ اﻳﺮان را ﺳﺎﻗﻂ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2-3‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪي اﻳﻦ ﻓﺼﻞ )ﺻﺺ‪» (177-193‬ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ« ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﺎﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻠﻮم اداري – اﻗﺘﺼﺎدي داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه و از‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﺑﺮاي اﻳﺮان ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ﺑﺎ ﻓﺮﺻﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮان اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد‪" :‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻋﺮاق‬
‫)‪ (2003‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ 60-65‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﺮاق را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻴﺰان ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاري ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮔﺰارشﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ در ﺧﺼﻮص اﻳﺠﺎد‬
‫»ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ ﺷﻴﻌﻲ« در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ اﻳﺮان ﻛﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ‬
‫ﺧﻮد را از ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و از اﻳﻦ ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ ﺷﻴﻌﻲ از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫زﻳﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ‪) ." ...‬ص‪(179‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدن‬
‫ﻫﻮﻳﺖ دوﻟﺖ ﺷﻴﻌﻲ ﺧﻮد و اﻳﺠﺎد رواﺑﻂ و ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ در راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ روزي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺎد ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪" :‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل از آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻛﻪ اﻛﺜﺮ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺘﺶ را ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻧﻜﺮده ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ژﺋﻮﭘﻠﺘﻴﻚ اﻳﺮان ﺑﺎ ژﺋﻮﭘﻠﺘﻴﻚ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ در ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬اﻳﺮان ژﺋﻮﭘﻠﺘﻴﻚ ﺧﻮد را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد‬
‫‪) ."...‬ص‪(181‬‬
‫‪٥٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم از ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺮان وﺟﻮد دارد ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺎﻧﻊ آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫ﺧﻼء ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ را از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪،1950‬‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻨﺎر رﻓﺖ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎزﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي در اواﻳﻞ دﻫﻪي ‪ 1990‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎزﻳﮕﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﻲ و در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫در اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻳﺮان از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻠﻮي‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ از ﻳﻚ ﻃﺮف در ﺟﻨﮓ اﻳﺮان – ﻋﺮاق‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﻋﺮاق‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻧﻔﻮذ اﻳﺮان در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻠﻴﺞ )ﻓﺎرس( ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﺧﻠﻴﺞ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‬
‫ﻇﻬﻮر ﻳﻚ ﻣﺤﻮر ﺷﻴﻌﻲ در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻛﻪ اﻳﺮان از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻜﻨﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و در رأس آنﻫﺎ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي را ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻼش اﻳﺮان ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ در‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮب ﺳﻨﻲ را ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﺮان ﻛﺸﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﭼﻮن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺼﺮ و اردن وﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺳﺎﺣﻞ ﺧﻠﻴﺞ )ﻓﺎرس( ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻃﺮﻓﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺳﻜﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اوﻻً ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎ رواﺑﻂ ﺟﺪي دارﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺧﺎور‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ اﻣﻨﻴﺖ رژﻳﻢﻫﺎ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻠﺖﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‬
‫اﺳﺮاﺋﻴﻞ از ﺑﺪو ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ )‪ (1979‬رواﺑﻂ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺑﺎ اﻳﺮان داﺷﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﭘﺲ‬
‫از ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ را »ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺰرگ« و اﺳﺮاﺋﻴﻞ را »ﺷﻴﻄﺎن ﻛﻮﭼﻚ« ﻧﺎﻣﻴﺪ و‬
‫‪٦٠‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﺮان ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ رژﻳﻢ اﺳﺮاﺋﻴﻞ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﻣﺴﺌﻮل اﺻﻠﻲ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺿﻤﻦ ﻛﺴﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺘﻔﻖ ﺑﺰرگ ﺧﻮد آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻀﻌﻴﻒ اﻳﺮان را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺴﻨﻦ در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻛﻠﻴﺖ ﺗﺎم وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺘﺮاق ﻫﻢ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ و ﻫﻢ در‬
‫ﻧﮕﺮﺷﻲ ﻛﻪ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ دارد‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪" :‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ‬
‫در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷﻜﺎر دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ذﻫﻨﻴﺖ »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﻛﻪ از ﻃﺮف )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺟﺪي در ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻬﺎد اﺳﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رژﻳﻢ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫از ﺳﻮي آﻳﺖ اﷲ ﻋﻠﻲ ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻋﺮاق ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﺷﻮد ‪) ."...‬ص‪(185‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﺳﺎس ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫"او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻴﺎن دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻜﻲ وﺟﻮد دارد و اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻦ دو از ﻫﻢ‬
‫ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺪا ﻛﺮدن دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺒﺎﻳﻨﺖ دارد«‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫)اﻣﺎم( ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ اداره ﺷﻮد و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رژﻳﻢ ﺑﺮ دﻳﻦ ﻣﺘﻜﻲ‬
‫اﺳﺖ"‪) .‬ص‪(187‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )‪ (193-283‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان« از دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /3-1‬ﻣﻘﺎﻟﻪي اول ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ادﻋﺎي اﻳﺮان در ﺧﺼﻮص دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻫﺴﺘﻪاي و‬
‫واﻛﻨﺶ ﻏﺮب« ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﻘﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻜﺎر اوﻏﻠﻲ ‪ M.Bekaroğlu‬ﻋﻀﻮ‬
‫ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻴﻠﻜﻨﺖ در ﺷﻤﺎره ﺑﻬﺎر ‪ 2006‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ‪ Middle East Journal‬ﭼﺎپ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﺰﺑﻮر از ﻃﺮف اﻳﻮب ارﺳﻮي ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻴﻠﻜﻨﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٦١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دوﻟﺘﻤﺮدان و داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎﺳﺖ در ﭘﺮوژهي‬
‫ﻫﺴﺘﻪاي ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻓﻨﺎوري ﻫﺴﺘﻪاي و ﺣﺘﻲ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﻫﺴﺘﻪاي‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻠﺤﻪ ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲورزﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آﺷﻜﺎر ﺷﺪن ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﺨﻔﻲ‬
‫اﻳﺮان ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و واﻛﻨﺶ آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺳﺒﺐ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ اﺗﺤﺎدﻳﻪي اروﭘﺎ و آژاﻧﺲ‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ اﻧﺮژي اﺗﻤﻲ در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان در دورهي ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ و ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ در اﻳﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬آﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﺎوري ﻫﺴﺘﻪاي در دورهي ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻴﺰان ﻛﻤﻚﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻓﻨﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﺮان‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲداد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻬﻢ ﺑﺸﺘﺮي از ﺑﺎزار ﺟﺪﻳﺪ ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ در ﺳﺎل ‪ 1957‬ﻗﺮارداد ﻫﻤﻜﺎري در ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻏﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ از اﺗﻢ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪ و ﺣﺪود ‪ 10‬ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺴﺘﻪاي در اﻳﺮان ﻧﺼﺐ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و آﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ در اواﻳﻞ دﻫﻪ‪ 1970‬ﻧﻘﺸﻲ ﻣﻬﻢ در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﻳﺮان‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ"‪.‬‬
‫اﻳﺮان ﻛﻪ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﺷﻌﺎر »ﻧﻪ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﺮﺑﻲ« ﻣﻲداد‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻃﺮحﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻏﺮب ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻃﺮحﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﻧﻴﺰ ﺟﺰء اﻳﻦ ﻃﺮحﻫﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان – ﻋﺮاق اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺿﺮورت اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻨﺎوري ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺸﻬﻮد‬
‫ﺷﺪ و وﻗﺘﻲ اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻏﺮب )ﻓﺮاﻧﺴﻪ و آﻟﻤﺎن( ﻓﻨﺎوري ﻫﺴﺘﻪاي را در اﺧﺘﻴﺎر اﻳﺮان‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ ،‬آرژاﻧﺘﻴﻦ‪ ،‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﭼﻜﺴﻠﻮاﻛﻲ‪،‬‬
‫ﭼﻴﻦ و اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﻣﻌﻄﻮف ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /3-2‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي دوم »ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان در ﻣﺤﻮر رواﺑﻂ ﺗﺮﻛﻴﻪ – اﻣﺮﻳﻜﺎ« ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻏﻨﭽﻪ اﻏﺰﮔﻮك ‪ Gonca Oğuz Gök‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮوه‬
‫‪٦٢‬‬
‫اﻳﺮان در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺮﻣﺮه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﻴﺶﺗﺮ در ﻧﺸﺮﻳﻪي آﻛﺎدﻣﻴﻚ )ش‪ 2‬ج‪(2008 -2‬‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان از آﻏﺎز ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي‬
‫اﻳﺮان اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﺧﺼﻮص ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ از اواﻳﻞ دﻫﻪي ‪ 1990‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫اﺗﺤﺎد ﻣﻠﻲ و ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﻲاش ﺑﻮده اﺳﺖ را ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي رﻓﻊ‬
‫ﻋﺪم ﺗﻔﺎﻫﻤﺎت و ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ زور و ﻗﺪرت ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ ﺣﻞ ﺷﻮد ‪...‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ اداﻣﻪي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﺻﻠﺢ آﻣﻴﺰ ﻃﺒﻴﻌﻲﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﻠﺤﻪ ﻛﺸﺘﺎر دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ از اﻳﺮان ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﻛﺮد ‪) . "...‬ص‪(268‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺗﺮﻛﻴﻪ – آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﺳﺎل ‪ 2006‬اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي آﻣﺮﻳﻜﺎ از‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﻠﺤﻪ ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان ﺑﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻫﻤﮕﺎم اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﺑﺎ اﻳﺮان و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫رواﺑﻂ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر دارد‪ ،‬اﻗﺪاﻣﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻼﻳﻢ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﺧﻮاﻫﺪ داد ‪) ." ...‬ص‪(178‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (285 -318‬ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ از ﺳﻮي ارول‬
‫ﺑﻮﻟﻮت ‪ Erol Bulut‬از ﮔﺮوه اﻗﺘﺼﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي و ﻫﺎﻟﻪ ﻗﺮﻣﺰي اوﻏﻠﻲ ‪Hale Kırmızı‬‬
‫‪ Oğlu‬از ﮔﺮوه اﻗﺘﺼﺎد داﻧﺸﮕﺎه اﺧﻲ اورن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺪﻣﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻠﻲ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺪود ‪ 40‬درﺻﺪ آن دﺳﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 45‬درﺻﺪ آن در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎ و ‪ 15‬درﺻﺪ ﺑﻘﻴﻪ دﺳﺖ‬
‫‪٦٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫»ﺑﺎزار« اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺗﻮرم )ﻛﻪ ﻛﻤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ده درﺻﺪ اﺳﺖ( و ﺑﻴﻜﺎري )ﻛﻪ ﻧﺮخ آن ﻛﻤﺘﺮ از‬
‫ﺗﻮرم ﻧﻴﺴﺖ( را دو ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺎﺳﻲ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان )ﻛﺸﺎورزي و داﻣﺪاري‪ ،‬ﺻﻨﺎﻳﻊ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و ارﺗﺒﺎﻃﺎت( ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان و رواﺑﻂ ﺗﺠﺎري اﻳﺮان – ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﺸﻴﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻻت از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‪-352‬‬
‫‪ (319‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺳﻮﻣﻴﻦ اﺛﺮ از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ارﺗﺒﺎط‬
‫دارد‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ دو اﺛﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻦ‪» :‬ﺳﻮرﻳﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ« و »اﺳﺮاﺋﻴﻞ در ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ« از ﺳﻮي ﻧﺎﺷﺮ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف آﺛﺎري ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫و در آنﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر دروﻧﻲ‬
‫اﻳﺮان و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان را ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻲﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٦٤‬‬
‫‪9‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪İran in the 21st century :‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪21. Yüzyılda İran :‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪﮔﺎن ‪ :‬ﻫﻤﺎ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن و ﺣﺴﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪي‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﭘﻴﻨﺎر ﮔﻮو‪‬ن ) ‪( Pınar Güven‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺘﺎره‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪ ) 367 :‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﺟﺪول‪ ،‬ﻧﻤﻮدار (‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي اول ) ﻣﻘﺪﻣﻪ ( ‪ :‬اﻳﺮان – ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و درﮔﻴﺮي‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي دوم ‪ :‬اﺷﺎرهاي اﺳﺘﺎداﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ در ﺑﻄﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ در اﻳﺮان‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺳﻮم ‪ :‬ﻣﻌﻤﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭼﻬﺎرم ‪ :‬از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﭼﻨﺪ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬ﺳﻪ ﭼﻬﺮهي اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺷﺸﻢ ‪ :‬از ﻣﺎدر ﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺑﺮاﺑﺮ ‪ :‬ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻈﺎم ﭘﺪر ﺷﺎﻫﻲ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬اﻳﺮان و اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ – ﻣﻼﺣﻈﻪي ﻣﺠﺪد ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻓﺎرس و ﻓﺎرسﻫﺎ‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺣﺎدﺛﻪي ﻳﺎزده ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻫﺸﺘﻢ ‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ‪ :‬ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و ﻣﺸﻜﻼت‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻧﻬﻢ ‪ :‬ارزﻳﺎﺑﻲ رواﺑﻂ اﺳﺮاﺋﻴﻞ – اﻳﺮان ‪ :‬ﮔﺮه ﻛﻮر ﻗﺪرت‬
‫‪٦٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي دﻫﻢ ‪ :‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺴﺘﻪاي و رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻳﺎزدﻫﻢ ‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي دوازدﻫﻢ ‪ :‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﻲ و ﺗﻨﻮع اﻗﺘﺼﺎدي در اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺳﻴﺰدﻫﻢ ‪ :‬ذﺧﻴﺮهي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎزي ﺑﺎزار ﻣﺎﻟﻲ و ﺗﻮﺳﻌﻪ در اﻳﺮان ‪ :‬ﺗﺠﺎرب‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﻧﺘﻈﺎرات آﻳﻨﺪه‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭼﻬﺎردﻫﻢ ‪ :‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ در اﻳﺮان ‪ :‬ﻇﺮﻓﻴﺖﻫﺎ و ﻣﺸﻜﻼت‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ‪ :‬اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻨﮕﺎم اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ درج ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ از ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر و ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎري ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻫﻤﺎ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ 1‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ) ﺻﺺ ‪ ،( 23 – 24‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻨﺪرج در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎي ‪ 45‬ﻧﻔﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪7 - 4‬‬
‫آورﻳﻞ ‪ 2004‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ودﻫﺎم ) ‪ ( Wedham‬اﻳﺮاد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت اﻗﺘﺼﺎد داﺧﻠﻲ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺟﻮد در رﻓﻮرم و‬
‫رﺷﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ زﻧﺎن در اﻳﺮان‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر و ﻏﻴﺮه ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬ﻫﻤﺎ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان » ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻴﺮاث اﻳﺮان « و از اﻋﻀﺎي ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻜﺪهي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺮﻗﻲ داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺸﮕﺮ »‬
‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻲ « اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ » ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان «‪ » ،‬دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ « )‪ » ،(2007‬ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫‪ :‬ﺣﻴﺎت و دﻧﻴﺎي ﻓﻮق اﻟﻌﺎده او « )‪ » ،(2007‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻋﺸﻖ و ﺷﻔﻘﺖ « )‪ » ،(2006‬دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن و‬
‫ﻇﻬﻮر ﺳﻠﺴﻠﻪ ي ﭘﻬﻠﻮي « )‪.(2006‬‬
‫‪٦٦‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 25 – 39‬ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪ دارد‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و درﮔﻴﺮي در‬
‫اﻳﺮان از ﻃﺮف ﻫﻤﺎ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن و ﺣﺴﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪي‪ 2‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺷﺎﻫﺪ دو اﻧﻘﻼب ﺑﺰرگ و دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﻛﺸﻮرش ﻣﻠﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬در آﮔﻮﺳﺖ ‪ 1953‬ﺑﺎ ﻛﻮدﺗﺎﻳﻲ رو ﺑﻪ رو ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ورﻃﻪي ﺟﻨﮓ دراز ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺎ ﻋﺮاق در اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ ﻗﺪم از ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻴﺮون ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ روﻧﺪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻗﺎﺟﺎر ﺟﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪي ﭘﻬﻠﻮي و اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﻢ ﺟﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ داد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻃﻲ آن از‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫" در ﻃﻮل ده ﺳﺎل اول ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن ) ‪ ( 1921 – 1931‬ﻛﺎﺑﻮس ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و‬
‫اﺳﺎس و ﭘﺎﻳﻪي ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺟﺪﻳﺪ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﻲ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﻳﻦ ده ﺳﺎل ﺑﺮ ﻣﻴﺰان‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري اﻓﺰوده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻟﺒﺎس ﺗﺠﺪد‪ ،‬اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻨﺘﻲ درآورد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 1941‬وارد اﻳﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻼﻛﻴﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﻼﻛﺸﺎن ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻻﻳﻞ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي دوﻟﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وزﻳﺮان و‬
‫ﻛﺎرﻛﻨﺎن دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺪرت اﺟﺮاﻳﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ آزادي و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 21‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮهي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ " :‬در دورهي رﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان از ﺳﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ ‪:‬‬
‫‪2‬ﺣﺴﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪي اﺳﺘﺎد ﻳﺎر داﻧﺸﻜﺪه ارﺗﺒﺎﻃﺎت در داﻧﺸﮕﺎه آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﺑﻴﺮوت و دﺳﺘﻴﺎر وﻳﺮاﻳﺸﮕﺮ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در » ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ « اﺳﺖ‪ .‬وي ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ در » ﮔﺮوه رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ زن « ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﺮده‪ ،‬اﺛﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم » روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري در اﻳﺮان « دارد ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 2007‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٦٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ ﺣﺰب ﺗﻮده ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﺻﻞ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﺑﻮد و از ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺧﻮد‬‫ﻛﺎﻣﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮد؛‬
‫ ﺷﺎه و ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎران ﻛﻪ رژﻳﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و دﻧﺒﺎل ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻏﺮب ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ؛‬‫ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺼﺪق و ﺧﻠﻖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن رژﻳﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ؛‬‫ﻣﻌﻬﺬا از اﺳﺘﻘﺮار و ﺛﺒﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺒﺮي ﻧﺒﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻢ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎران و ﻫﻢ ﺣﺰب ﺗﻮده ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫دو رﻗﻴﺐ ﺧﻮد را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺼﺪق ﻫﻢ ﺗﻼش ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻋﺼﻴﺎن و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﺮاﺑﻜﺎراﻧﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮد ‪ ...‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در آﮔﻮﺳﺖ ‪ 1953‬ﻛﻮدﺗﺎﻳﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫دادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺻﻔﺤﻪاي ﺟﺪﻳﺪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﺎز ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 27‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻘﺪﻣﻪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ‪ 1979‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و ﻗﻴﺎم ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻠﻴﻪ دوﻟﺖ ﺑﻮد ‪ " :‬در اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻫﻴﭻ ﻃﺒﻘﻪي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻫﻴﭻ ﺣﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲ از رژﻳﻢ دﻓﺎع ﻧﻜﺮد و در ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ زن و ﻣﺮد در ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻋﻈﻴﻢ‬
‫ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﻼم ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻮن ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن و ﻧﻮﮔﺮاﻳﺎن‪،‬‬
‫ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاتﻫﺎ و ﻣﺎرﻛﺴﻴﺖﻫﺎ ﻫﻤﻪ در اﻃﺮاف ﻳﻚ ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮك ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮ ﻧﮕﻮﻧﻲ ﺷﺎه و رژﻳﻢ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪( 28‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهي ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ را‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪" :‬در اﻳﻦ دوره ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ و اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ‪ ،‬دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪،‬‬
‫آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و اﺳﺘﻔﺎده از درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ و ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻣﻴﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﺗﻬﻲ دﺳﺘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬در اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻲ در رواﺑﻂ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﻨﺶﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي اﺷﺎره ﻛﺮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 29‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﺻﻪي ﻧﻈﺮات ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻻت ﻧﻴﺰ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪٦٨‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي دوم ) ﺻﺺ ‪ ( 41 – 58‬ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻓﺮﻳﺪه ﻓﺨﺮي‪ 3‬از ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺘﻦ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﺷﺪهي ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 2004‬در‬
‫آﻛﺴﻔﻮرد اﻳﺮاد ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﺗﻼش اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻜﻞ دﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻼش ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ اﻧﻘﻼب ‪ 1979‬ﺷﻜﻞ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ‪ " :‬ﭘﻴﺶ از‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺼﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮي و ﺷﻬﺮت دوﺑﺎره زﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دورهي ﻓﺸﺎر و اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد ‪ ...‬ﺗﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ‪ 1979‬ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﺴﻢ ) ﻧﻤﺎد ﭘﺮدازي ( و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺮدي ) اﺳﺘﺒﺪاد ( در ﻳﻚ ﻃﺮف و‬
‫ﺧﻠﻖ و اﺳﻼم در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ دﻻﻳﻞ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي از ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ در ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻔﻪي ﺗﻮازن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﮕﺮي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺳﺎزد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 51‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎس ﻋﺒﺪي ) اﻧﻘﻼب ﻋﻠﻴﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ ( ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﻲ –‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺮ اﺑﻌﺎد ﻣﻮروﺛﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن آن دو اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺳﻮم ) ﺻﺺ ‪ ( 59 – 73‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﻌﻤﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ‬
‫اﻳﺮان « از آن ﺣﻤﻴﺪ اﺣﻤﺪي‪ 4‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻘﻮﻟﻪي » ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ « اﺷﺎره ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﺎرﺑﺮد ﭼﻨﺪاﻧﻲ در ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺪارد و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻘﻮﻻت دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﻫﻮﻳﺖ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ و‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ در ﺣﻮزهي » ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ « ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وي ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ورود اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻓﺮﻳﺪه ﻓﺨﺮي ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎواﺋﻲ‪ ،‬در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﻛﻠﺮادو‪ ،‬ﻫﺎواﺋﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ درس‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ داده اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ي او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ » دوﻟﺖ و اﻧﻘﻼب روﺳﺘﺎﻳﻲ در اﻳﺮان و ﻧﻴﻜﺎراﮔﻮﺋﻪ « )‪ (1990‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدي از ﻓﺨﺮي در ﺧﺼﻮص ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﺎي ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ و اﻧﻘﻼب ﻫﺎي اﻳﺮان در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 4‬ﺣﻤﻴﺪ اﺣﻤﺪي از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﭘﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ي ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و اﺳﺘﺎد داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮق ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ »ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎ و ﭘﻮﻳﺶ ﻫﺎي ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ در اﻳﺮان« ) ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ( و »رواﺑﻂ اﻳﺮان – ﺳﻌﻮدي در دوره ي ﭘﻬﻠﻮي«‪» ،‬ﻣﺮدم‬
‫ﺳﺎﻻري و رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺸﺘﺮك در ﺟﻮاﻣﻊ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه« و »ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و ﻣﻠﻴﺖ – ﺳﻴﺎﺳﺖ در اﻳﺮان« اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٦٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺻﺤﻨﻪي ﻋﻠﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻋﻢ در ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﺧﺺ در رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ » زﻳﺮ ﻣﻮﺿﻮع « ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﺪه‪ ،‬در دورهي ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم و ﺑﻪ وﻳﮋه در دورهاي ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﺗﻔﻜﺮ واﻗﻊ ﮔﺮا ) رآﻟﻴﺴﺖ ( ﺷﻜﻞ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ ‪." ...‬‬
‫) ص ‪( 59‬‬
‫وي ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺄﻟﻪ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ در اﻳﺮان ﭼﻪ در‬
‫دورهي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب و ﭼﻪ در دورهي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ " :‬ﻇﺮف ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ در اﻳﺮان رو ﺑﻪ رو‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ :‬ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ) ‪ ،( 1979 – 1982‬ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ ﺑﺎر درﮔﻴﺮي ) ‪– 1985‬‬
‫‪ ( 1982‬و ﻋﺪم واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺳﺎزش ﻛﺎراﻧﻪ ) ‪ 1985 – 1998‬و ‪."( 1997 – 2003‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭼﻬﺎرم ) ﺻﺺ ‪ ( 75 – 100‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﭼﻨﺪ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ « ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺗﻮرج اﺗﺎﺑﻜﻲ‪ 5‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع زﻳﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺮﻛﺰ و ﺣﻮﻣﻪ در اﻳﺮان‬
‫ب‪ -‬واﺑﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺧﺎﻛﻲ و ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ج‪ -‬ﻫﻮﻳﺖ ﻗﻮﻣﻲ و ﺗﺤﺮك اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬از ﻣﺎﺟﺮاي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﻳﺮان در ﻃﻮل ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺰرگ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺪود ﺳﺎزد و ﺿﻤﻦ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻗﺪرت ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺤﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﻛﺸﻮر‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ"‪ .‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻗﻴﺎم ) ﻗﻴﺎم ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﭘﻴﺸﻪوري و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ( ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫‪ 5‬ﺗﻮرج اﺗﺎﺑﻜﻲ اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻮاﻣﻊ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻴﺪن و ﻳﻜﻲ از ﭘﮋو ﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ي اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر وي ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ »اﻳﺮان و ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول«‪» ،‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺳﻠﻄﻪ ﺟﻮ در ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان«‪» ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‪ .‬ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد را در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ؟« و »دوﻟﺖ و دوﭘﻨﺎﻳﮕﻲ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان« )ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ( اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٧٠‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ در اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و از » ﺟﺒﻬﻪي‬
‫ﺧﻠﻖ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن « ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﺣﺪاث ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ از اﺗﺤﺎد ﻗﻮﻣﻲ آذريﻫﺎي ﻣﻘﻴﻢ در دو ﺟﺒﻬﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‬
‫آذريﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮﻧﺪ ‪...‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻛﻪ در دورهي رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﻟﭽﻲ ﺑﻴﮓ ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در دورهي ﺣﻴﺪر ﻋﻠﻲ ﻳﻒ‬
‫از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ و ﻋﻠﻲ ﻳﻒ ﺻﺮاﺣﺘﺎً اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻨﺎرﻳﻮي » آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺰرگ « را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي در اﻳﺮان در دورهي رﻓﻮرﻣﻴﺴﻢ ) اﺻﻼح ﻃﻠﺒﻲ ( ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬ﻣﺤﻤﻮد ﺻﺪري‪ 6‬و اﺣﻤﺪ ﺻﺪري‪ 7‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭘﻨﺠﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 101 – 126‬ﭘﺲ از‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي و اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در اﻳﺮان ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ در ﺳﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮا و ﺳﻨﺖ ﮔﺮا ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داده‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻃﻲ ﺟﺪوﻟﻲ در دورهي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب در ﺳﻪ‬
‫ﺳﺮﻋﻨﻮان ارﺗﺪﻛﺴﻲ در دﻳﻦ و ﻛﮋآﺋﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺻﻼﺣﺎت دﻳﻨﻲ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ و اﻧﺘﻘﺎد ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪاراﻧﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي آن ﺑﺎ دورهﻫﺎي ‪ 1979 – 2004‬و ﺑﻌﺪ از ‪ 2004‬ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ارزﺷﻲ در دورهي ﺑﻌﺪ از اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺷﺸﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 127 – 150‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ آزاده ﻛﻴﺎن‪ 8‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻴﺪاﻧﻲ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1994 – 2004‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤﻲ و ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ‪ 30714‬ﻧﻔﺮ وﺿﻌﻴﺖ زﻧﺎن اﻳﺮان را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬ﻣﺤﻤﻮد ﺻﺪري اﺳﺘﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ در داﻧﺸﮕﺎه زﻧﺎن )ﺗﻜﺰاس( و داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺪراﺳﻴﻮن ﺗﮕﺰاس ﺷﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫»ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‪ ،‬آزادي و دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ در اﺳﻼم«‪» ،‬ﭘﻮﻳﺶ ﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﺮت« و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ 7‬از اﺣﻤﺪ ﺻﺪري اﺳﺘﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻛﺎﻟﺞ ﻟﻴﻚ ﻓﻮرﺳﺖ )‪ (Lake Forest‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺘﺎب »ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﮕﺎن ﻣﺎﻛﺲ دﺑﺮ« ﺳﻪ‬
‫اﺛﺮ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 8‬آزاده ﻛﻴﺎن اﺳﺘﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ )دﻳﻨﺲ دﻳﺪ رو( و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ در ‪ CNRS‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از وي ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﻛﺘﺎب اﺧﻴﺮش )ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان( ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 2005‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده‪ ،‬آﺛﺎري ﭼﻮن »اﻳﺮان ﺗﻬﺪﻳﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺪﻟﻲ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم؟«‪» ،‬ﺣﻘﻮق‬
‫زﻧﺎن و اﺳﻼم«‪» ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎران اﻳﺮان ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻫﺎي ﺣﻘﻮق زﻧﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ« در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٧١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﻨﻄﻖ ﭘﺪر ﺷﺎﻫﻲ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ « ﻃﻲ ﺟﺪاوﻟﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ زﻧﺎن در‬
‫دورهي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺷﻐﻠﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام در دواﻳﺮ دوﻟﺘﻲ‪ ،‬ازدواج و آﻣﻮزش‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ دوم از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻧﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه و اﻳﻦ ﺟﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻃﻲ ﺟﺪولﻫﺎﻳﻲ وﺿﻌﻴﺖ زﻧﺎن در ﺧﺼﻮص دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدان ) در اﻣﺮ اﺳﺘﺨﺪام‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اداري‪ ( ... ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ازدواج ﭘﻴﺶ از ﻣﻮﻗﻊ زﻧﺎن‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب‬
‫آزاد ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺣﻖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ آﻣﻮزش ) ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدان (‪ ،‬ﺣﻖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ )ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدان(‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ) ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدان (‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ) ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدان ( ‪ ... ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻃﻲ ﺟﺪولﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻖ اﻧﻘﻼب ﺑﺎ ﺗﺤﻮل‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ رو ﺑﻪ رو ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي اداﻣﻪ دارد‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮﺷﻲ در اﻣﺮ ﺷﻬﺮ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم از ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﭼﻮن آﻣﻮزش و‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎدر و ﻫﻤﺴﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺮدي از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺪه از ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﺪر ﺷﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻫﻔﺘﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 151 – 168‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻋﻠﻲ اﻧﺼﺎري‪ ،9‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻳﺎدآوري ﻛﺮده اﺳﺖ رواﺑﻂ اﻳﺮان – اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ را در دورهي ﺑﻌﺪ از ﺣﺎدﺛﻪي ‪ 11‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ " :‬رﻫﺒﺮان اﻳﺮان در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1990‬ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫در ﮔﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺎدﺛﻪي ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي ﺳﺎل ‪ 1979‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ رواﺑﻂ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر‬
‫‪ 9‬ﻋﻠﻲ اﻧﺼﺎري اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻨﺖ اﻧﺪروز )‪ (ST. Andrews‬و دﺳﺘﻴﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻲ در »ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ«‬
‫ﭼﺎﺗﺎم ﻫﺎوس )‪ (Chatham House‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ »اﻳﺮان‪ ،‬اﺳﻼم و ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري«‪» ،‬اﻳﺮان ﺟﺪﻳﺪ« اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫دو ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٧٢‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫)ﺣﺪاﻗﻞ از ﻧﻈﺮ رﺳﻤﻲ( ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد و اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻢﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪه ﺑﻮد ‪) ." ...‬ص ‪( 153‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻤﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد اﻳﺮان ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺎﻣﺶ را ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت از ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻤﺎت و ﺟﻤﻼت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺘﻔﺎوت ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪ " :‬ﺧﺎﺗﻤﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻃﻠﺒﻪي ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬دﻧﺒﺎل ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻏﺮب ﻣﻲﮔﺸﺖ‪ .‬وﻟﻲ وﺳﻴﻠﻪاي ﻛﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﻳﺰد"‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﺣﺎدﺛﻪي ‪ 11‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻮش در ﻗﺒﺎل اﻳﺮان اﺗﺨﺎذ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /8‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻫﺸﺘﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 169 – 183‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻓﺮﻫﺎد ﻋﻄﺎﺋﻲ‪ 10‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ از ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ و ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ را ﺗﺸﻮﻳﻖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﻮادث ﺳﺎل ‪ 1992‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ راﻫﺒﺮدي ﻣﻤﺘﺎزي در اﺧﺘﻴﺎر اﻳﺮان ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻄﺎﺋﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان را‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪي آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻳﺮان در ﻣﺮﺣﻠﻪي اول اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ و رﻳﺸﻪي ﺧﻮد ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮔﺸﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ در ﻛﺸﻮرﺷﺎن دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ زد‪.‬‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﭼﻨﺪان ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 10‬ﻓﺮﻫﺎد ﻋﻄﺎﺋﻲ داﻧﺸﻴﺎر رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ »ﻫﻨﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ در آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ي ﺑﻌﺪ از اﺗﺤﺎد‬
‫ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي« )ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‪» ،‬اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺟﻬﺎن در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ« )ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ(‪» ،‬اﻳﺮان و دوﻟﺖ ﻫﺎي ﺗﺎزه ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل‬
‫رﺳﻴﺪه ي آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ« )ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‪ ... ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٧٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﺮان ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺻﻠﺢ‬
‫و آراﻣﺶ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ اﻳﺮان رواﺑﻂ دﻳﺮ ﭘﺎي‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ ﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬رواﺑﻂ اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻚ ﺗﻚ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪي آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺮا ) رادﻳﻜﺎل ( در داﺧﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻴﺶ از اﺳﻼم ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺮا ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده‪ ،‬از‬
‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /9‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻧﻬﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 185 – 210‬رواﺑﻂ اﻳﺮان – اﺳﺮاﺋﻴﻞ از ﻣﻨﻈﺮ رﻗﺎﺑﺖ راﻫﺒﺮدي‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺮﻳﺘﺎ ﭘﺎرﺳﻲ‪ (Trita Parsi) 11‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺣﺎﻛﻢ در ﺧﺼﻮص رواﺑﻂ اﻳﺮان – اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ " :‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺿﻌﻴﻒ دو ﻛﺸﻮر را ﺑﻪ ﮔﺮاﻳﺶ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان و ﻣﻮازﻧﻪي ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻣﻲﺑﻨﺪد‪ .‬دﻻﻳﻞ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﻣﻮازﻧﻪي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ رواﺑﻂ دو‬
‫ﻛﺸﻮر ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺿﻌﻴﻒ اﻳﺮان – اﺳﺮاﺋﻴﻞ در ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1990‬را ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻳﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮده اﺳﺖ ‪." ...‬‬
‫) ص ‪( 209‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮات ﺑﻌﻀﻲ از آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦﻫﺎ ﭼﻮن ﻣﻨﺎﺷﻲ ) ‪ ،( Menaşi‬ﺗﻘﻴﻪ‬
‫)‪ (Takeyh‬و ﺳﻬﺮاب ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ اﻳﺮان ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ ،‬اﻧﺤﺮاف از ﻳﻚ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » اﻳﺮان‪ ،‬اﺳﺮاﺋﻴﻞ و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺣﺎﻛﻤﻴ‪‬ﺖ « اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻘﻮط ﺷﺎه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻟﻄﻤﻪي ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻮد و ﻣﺤﻴﻂ اﻣﻨﻴﺖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ را ﺗﻀﻌﻴﻒ‬
‫‪11‬ﺗﺮﻳﺘﺎ ﭘﺎرﺳﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﺪﻋﻮ در داﻧﺸﮕﺎه ﺟﺎن ﻫﺎﭘﻜﻴﻨﺰ )‪ (John Hopkins‬اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ »ارﺗﺒﺎط ﺧﻴﺎﻧﺖ آﻣﻴﺰ« و »اﻳﺮان و‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ«اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٧٤‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﺮ ﻫﺪف ژﺋﻮ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪ " :‬اﺳﺮاﺋﻴﻞ در ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﮓ اﻳﺮان –‬
‫ﻋﺮاق ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻋﺮاق ﺳﺒﺐ ﺷﻮد اﻋﺮاب ﺟﺴﺎرت ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻟﻄﻤﻪ‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ وﻗﺖ اﺳﺮاﺋﻴﻞ در دورهاي ﻛﻪ ﺑﺤﺮان ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﻤﺎس ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻈﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎ را ﺟﻠﺐ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪ روز از آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ وزﻳﺮ دﻓﺎع اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻮرش در اﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ از اﻳﺮان ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ‪ ) ." ...‬ص‪( 194‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /10‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي دﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 211 – 238‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﻌﻴﺪه ﻟﻄﻔﻴﺎن‪ 12‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻃﻲ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻮﺗﺎه اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻠﻲ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان‬
‫را ﺑﺸﻜﺎﻓﺪ و اﻳﻦ ﺑﻦ ﺑﺴﺖ را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ و ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻣﺆﺛﺮ و از ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻓﺸﺎر و ﺷﺪت‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﻨﺪ ﺳﺆال زﻳﺮ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪-‬‬
‫اﻳﺮان ﭼﻪ ﻫﺪﻓﻲ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي دارد؟‬
‫‪-‬‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ در اﻳﺮان ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫‪-‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﻲﮔﺬارد؟‬
‫‪-‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺪام ﻳﻚ از آن ﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫‪-‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ رواﺑﻂ اﻳﺮان – آﻣﺮﻳﻜﺎ ارﺗﺒﺎط دارد؟‬
‫‪-‬‬
‫ﭼﻪ اﻧﺘﻈﺎري از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﻳﺮان ﻣﻲرود؟‬
‫‪-‬‬
‫ﭼﻪ اﻗﺪام ﻋﻤﻠﻲ در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ؟‬
‫‪12‬ﺳﻌﻴﺪه ﻟﻄﻔﻲ داﻧﺸﻴﺎر داﻧﺸﻜﺪه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و ﻣﻌﺎون داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق در اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در داﻧﺸﮕﺎه‬
‫آﻳﻮا)‪ (Iowa‬ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ در داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد و ﻣﺪﻋﻮ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت زﻳﺎدي در ﺧﺼﻮص ﺟﻠﻮ‬
‫ﮔﻴﺮي از ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻠﺤﻪ ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪ اي‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻠﻴﺞ ﺑﺼﺮه )ﻓﺎرس( و آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ و دﻓﺎﻋﻲ اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٧٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫وي اﺑﺘﺪا ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان را در ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﻣﺮوز ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻋﻮاﻣﻠﻲ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪ اي و در ﻗﺴﻤﺘﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ در اﻳﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /11‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻳﺎزدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 239 – 254‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﻬﺪي ﻋﺴﻜﺮﻳﻪ‪ 13‬ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ وارد ﻣﺒﺤﺚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي‬
‫اﻳﺮان ﺑﺸﻮد‪ ،‬از اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي‪ ،‬از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫زﻳﺴﺖ ﻣﻲﮔﺬارد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﻦ اﻧﺮژي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﻨﺘﺮل و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫وي در ﺻﺤﺒﺖ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان اﺑﺘﺪا از ﺷﺮوع اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ در دورهي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1974‬ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﺮوع اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اوﻻً از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻴﺪرو ﻛﺮﺑﻦ ﺧﻮد ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻓﻨﺎوري ﺟﻬﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و از‬
‫اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي در اﻳﻦ راه ﻛﻤﻚ ﺑﮕﻴﺮد ‪ ... " :‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﺷﺎه اﺣﺪاث دو رآﻛﺘﻮر ﺑﻮﺷﻬﺮ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ .‬آﻳﺖ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺮوژه »ﺧﻼف اﺳﻼم«‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎزرﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺪا ﭘﺎﺳﺦ داده ﺑﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 250‬‬
‫در اداﻣﻪي اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1987‬ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﮔﺎهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺻﺪام ﺑﻤﺒﺎران ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ آرژاﻧﺘﻴﻨﻲ – اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ در اﻳﻦ ﻣﺬاﻛﺮه ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ آﻟﻤﺎن و روﺳﻴﻪ‬
‫ﺑﺸﻮد و ﻗﺮار دادﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ اﻣﻀﺎ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻮاﻣﻞ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﺪرت‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺑﺮق ﺑﺪون اﻳﺠﺎد آﻟﻮدﮔﻲ در ﻫﻮا‪ ... ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺎﺻﻲ در ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺮژي دارد‪.‬‬
‫‪ 13‬ﻣﻬﺪي ﻋﺴﻜﺮﻳﻪ ﻣﺪﻳﺮ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻴﺮﻛﺲ )‪ (Nirex‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ي ﺗﻔﺎﻟﻪ ﻫﺎي رادﻳﻮ اﻛﺘﻴﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺋﻴﺲ‬
‫ﻫﻴﺄت ﻣﺪﻳﺮه دو ﭘﺮوژه آژاﻧﺲ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪ اي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ‪ OECD‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪٧٦‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /125‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي دوازدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 255 - 281‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺴﻌﻮد ﻛﺎرﺷﻨﺎس‪ 14‬و ﺣﺴﻦ‬
‫ﺣﻜﻴﻤﻴﺎن‪ 15‬از ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و ﺗﻨﻮع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺎرﻧﻤﻮد اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻃﻲ آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ از اواﺧﺮ دﻫﻪي ‪ 1970‬ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ در ﻛﺎرﻧﻤﻮد ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻳﺮان ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و در آﻣﺪ‬
‫ﺳﺮاﻧﻪي اﻳﺮان ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1955 – 1975‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﺰي و ﻛﺮهي‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻮد‪ ،‬از اواﺧﺮ دﻫﻪي ‪ 1970‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﻜﻞ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم از ﻣﺸﻜﻞ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪" :‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺻﻨﻌﺘﻲ و‬
‫ذﺧﻴﺮهي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي اﻳﺮان ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪهي ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺳﺎﺑﻘﻪي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ از آنﻫﺎ دارد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻫﻨﻮز ﻧﻔﺖ در ﻣﻘﻴﺎﺳﻲ وﺳﻴﻊ ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دارد ‪...‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر در دورهي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻢ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪) ." ...‬ص ‪(262‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاش را ﺑﺎ ﺟﺪولﻫﺎ و ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد آراﺳﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻧﺤﻮهي اﺳﺘﻔﺎده از درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ‪ 1979‬و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺠﺪﻳﺪ‬
‫ﻧﻈﺮ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﺧﻮﺑﻲ در دﺳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺮﻛﺰي ﻛﺮدن‬
‫)ﺗﻤﺮﻛﺰ( رژﻳﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از در آﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺖ داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ در ﺣﺪي وﺳﻴﻊ دﻧﺒﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺮ اﺧﺘﻼف ﻓﻨﺎوري ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺧﺎرج از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫اﻧﺪازه اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﺗﻨﻮع در اﻗﺘﺼﺎد ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻃﻠﺐ ﺷﺪ و ﻧﻮﺳﺎزي‬
‫‪ 14‬ﻣﺴﻌﻮد ﻛﺎرﺷﻨﺎس اﺳﺘﺎد اﻗﺘﺼﺎد در داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن )‪ (SOAS‬و ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻣﺪﻳﺮه ي ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ‪»:‬ﻧﻔﺖ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺪن در اﻳﺮان«‪» ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ي ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ي اﻗﺘﺼﺎدي آﺳﻴﺎ«‪» ،‬ﺧﻂ ﻣﺸﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ« اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺣﻜﻴﻤﻴﺎن ﻣﻌﺎون داﻧﺸﻜﺪه ‪ Cass Business‬در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻴﺘﻲ )ﻟﻨﺪن( و اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ي ﮔﺮوه اﻗﺘﺼﺎد اﻳﻦ داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺨﺼﺺ وي ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان و ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ‪» :‬اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر و ﮔﺴﺘﺮش اﻗﺘﺼﺎدي«اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬وي‬
‫وﻳﺮاﻳﺸﮕﺮ ﻫﻤﻜﺎر در دو اﺛﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم »دوﻟﺖ و ﺗﻐﻴﺮات ﺟﻬﺎﻧﻲ« و »ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺠﺎري و ﻫﻤﺴﺎزي اﻗﺘﺼﺎدي در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪٧٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬وي در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ اﻇﻬﺎر اﻣﻴﺪواري ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻜﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻗﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /13‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺳﻴﺰدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 283 – 312‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺣﻤﺪ ﺟﻼﻟﻲ ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ‪ 16‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﭼﻮن‬
‫ذﺧﻴﺮهي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎزي ﺑﺎزار ﻣﺎﻟﻲ و ﺗﻮﺳﻌﻪ در اﻳﺮان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪاش را ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ " :‬دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻗﺘﺼﺎدي ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻜﻼت‬
‫ﻣﻬﻢ در اﻳﺮان و در ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻻزم اﺳﺖ اﻳﺮان در‬
‫اﻣﻮر زﻳﺮ ﺑﻨﺎﻳﻲ و ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻨﺎوري و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﺪﻳﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺳﺎزي ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺑﺨﺶ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶ ﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از روﻧﺪ اﻗﺘﺼﺎدي در ﻛﺸﻮر ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺳﻌﻪي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ اﻫﺪاف اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎدي ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ در آﻣﺪ و ﻛﺎﻫﺶ ﻓﻘﺮ‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 283‬‬
‫وي ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺪاوم ﺗﻮﺳﻌﻪ از ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ در اﻳﺮان در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1950 – 2002‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و ﻃﻲ ﺟﺪاول و‬
‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎد ﻛﻼن و ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫اﺻﻠﻲ اﻳﻦ اﻗﺘﺼﺎد از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮدن ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﻲ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﻮﻟﻲ در ﻛﺸﻮر اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻢ در آﻣﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاريﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎزي ﺑﺨﺶ ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎﻧﻚ داري‪،‬‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺻﺎدرات ﻏﻴﺮ ﻧﻔﺘﻲ‪ ... ،‬ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /14‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭼﻬﺎردﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 313 – 346‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺟﻮاد ﺻﺎﻟﺤﻲ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ 17‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫در اﻳﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺧﻮد از ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ در‬
‫‪16‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺟﻼﻟﻲ ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ رﺋﻴﺲ ﺑﺨﺶ اﻗﺘﺼﺎد در اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺗﻬﺮان اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﺪﺗﻲ در اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ اﻧﺮژي و در اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻮل و ﺑﺎﻧﻚ داري ﺑﺎﻧﻚ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان ﻛﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٧٨‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ راﻫﺒﺮدﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻘﺮﺑﻪي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺄﻟﻪ را در اﻳﺮان ﭘﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺮان در ﻗﺒﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻮدﺟﻪي ﻃﺮحﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري اﻳﺮان در ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1970‬را ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺮﻋﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻳﺮان در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺸﻜﻼت‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻃﻲ ﺳﻲ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻌﻄﻮف ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺿﻤﻦ ﺻﺤﺒﺖ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي آﻣﻮزش و ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ آﻣﻮزش در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ دارد‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪاي از‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1980‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺑﻌﻀﻲ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﻧﮕﺎري‪ ،‬ﺳﻄﺢ آﻣﻮزش در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن آﻣﻮزش‪ ،‬ﺑﺎزار ﻛﺎر و رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي اﺷﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺴﺘﺮش آﻣﻮزش ﻳﻜﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﺮط ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /15‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 347 – 367‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻫﻤﺎ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن از اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد و‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﺷﺎرهي ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ در ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﻣﺘﻤﺪن از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه از ﺣﻮزهﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎﻧﻲ‬
‫‪ 17‬ﺟﻮاد ﺻﺎﻟﺤﻲ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ اﺳﺘﺎد اﻗﺘﺼﺎد در داﻧﺸﮕﺎه وﻳﺮﺟﻴﻨﻴﺎﺳﺖ‪ .‬وي در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 2001 – 2006‬در ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ش در ﻗﺎﻫﺮه اﺳﺖ و از اﻗﺘﺼﺎد داﻧﺎن ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺻﺎﻟﺤﻲ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ي ﺳﺎل ﻫﺎي ‪1977 – 84‬‬
‫ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺎد ﻳﺎر اﻗﺘﺼﺎد در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻨﺴﻴﻠﻮاﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ي ﻫﻤﻜﺎر ﻛﺘﺎب »ﺟﻬﺎن ﺑﺎزار ﻧﻔﺖ« ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1991‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٧٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫)آﻛﺎدﻣﻴﻚ( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﻳﻦﻫﺎ ﻣﻮﻗﻌﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫وي ﭘﺲ از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻗﺘﺼﺎد در اروﭘﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ " :‬اﻳﺮان ﺑﺮ ﺧﻼف »ﺟﺎﻣﻌﻪي دراز ﻣﺪت« اروﭘﺎ‬
‫»ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت« اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻮﻻت و ﺣﺘﻲ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ را‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺟﻬﺖ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺗﺪاوم دراز ﻣﺪت اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺪﻳﺪهاي‬
‫ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪ ...‬در اﻳﺮان و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا از ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ از راه ﻣﻴﺮاث ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻧﻘﺾ آنﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ ‪ ...‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﺷﺎه ﻫﻢ ﺻﺎدق ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ و ﺧﻠﻒ ﺑﻮدﻧﺶ ﻫﻤﻴﺸﻪ او را ﺑﺎ ﻗﻴﺎمﻫﺎ و ﻣﺸﻜﻼت‬
‫ﺟﺪي رو ﺑﻪ رو ﻣﻲ ﻛﺮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 356‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﻮدن ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﭼﻪ در دورهي اﺳﻼﻣﻲ و ﭼﻪ‬
‫در دورهي ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎد اﻳﺮان در ﻓﺎﺻﻠﻪي دو اﻧﻘﻼب )ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ( ﻣﻲﻛﺸﺪ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ اﻗﺘﺼﺎد را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از ﻗﺒﻴﻞ ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻢ درآﻣﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫ﮔﺬاريﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎزي ﺑﺨﺶ ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎﻧﻚ داري‪ ،‬ﺗﺸﻮﻳﻖ‬
‫ﺻﺎدرات ﻏﻴﺮ ﻧﻔﺘﻲ ‪ ...‬ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﻣﻘﺎﻻت در ﭘﺎورﻗﻲ ﻫﺎي ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﻌﺪادي از اﺳﺘﺎدان و آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺧﺎرج از‬
‫ﻛﺸﻮر ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎدي ) و ﺳﻴﺎﺳﻲ ( اﻳﺮان را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ‬
‫‪٨٠‬‬
‫اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻘﺎﻻت ) ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻧﻬﻢ ( ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺎب را ﻣﻦ ﺣﻴﺚ‬
‫اﻟﻤﺠﻤﻮع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺛﺮي ﻣﻲﺗﻮان ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ در آن اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﺮان در آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫ورود ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٨١‬‬
‫‪10‬‬
‫ﺑﻴﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪GEL :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﭘﻮﻻت )‪(F.POLAT‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪:‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺎﻟﻴﭙﺴﻮ‪2011،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪479 :‬‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﭘﻮﻻت در ﺳﺎل ‪ 1970‬در ﻧﻮﺷﻬﻴﺮ ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬وي ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت‬
‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ و ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ وارد داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻠﺠﻮق ) ﻗﻮﻧﻴﻪ ( ﺷﺪ و ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي‬
‫ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ از اﻳﻦ داﻧﺸﻜﺪه ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﻮﻻت ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﻮﻧﻴﻪ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﻜﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻴﺰاﻧﺲ و ﺳﻼﺟﻘﻪ ﻣﻲﭘﺮدازد و آﺛﺎري در‬
‫ﺗﺼﻮف ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻗﺪﻣﻲ دﻳﮕﺮ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي و‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮ ﻣﻲدارد ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي داﺳﺘﺎن را در دو ﺑﺨﺶ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻓﺮادي ﭼﻮن‬
‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن‪ ،‬ﻣﺎرﻛﻮس ﺳﻔﻴﺮ روم‪ ،‬ﺑﻬﺎاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻗﺮه ﻃﺎي‪ ... ،‬ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ »آدم« ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺨﺶ دوم ﺑﻪ اﻓﺮادي ﭼﻮن ﻃﺎﻫﺮ آﻏﺎ‪ ،‬ﻓﺪاﺋﻴﺎن ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح‪،‬‬
‫ﻋﻼءاﻟﺪﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ... ،‬ﺟﺎي داده ﺷﺪه ﻛﻪ »آدم« ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٨٢‬‬
‫ﺑﻴﺎ‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ رﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺎي از ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻤﺲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﻲﮔﺬارد و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ و‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻮن ﺗﺸﻜﻴﻼت زﻧﺎن در آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﻣﻐﻮل و دوﻟﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ‪ ... ،‬در ﻻﺑﻪﻻي‬
‫رﻣﺎن ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺜﻠﺚ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ – روم ﺷﺮﻗﻲ ‪-‬‬
‫ﻣﻐﻮل را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺑﺘﻜﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ رﻣﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎ در آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎد و ﺑﺮ‬
‫ﻧﻜﺎت ﺗﺎزه و ﺑﺪﻳﻊ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺪﻳﺮي دو ﭼﻨﺪان ﻛﺴﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٨٣‬‬
‫‪11‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در دورهي ﺻﻔﻮي ) ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن (‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Safavi dönemi İran Tarihi (Safavi tarihinin kaynakları) :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ‪ :‬آﻟﺘﺎن ﭼﻴﺘﻦ ) ‪ ( Altan Çetin‬و ﻗﺎ آن دﻳﻠﻚ ) ‪( Kaan Dilek‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﺪﻳﻢ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪128 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ) ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳﻲ (‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ) وﻗﺎﻳﻊ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ (‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ) ﺳﻴﺎﺣﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ (‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬آﻟﺘﺎن ﭼﻴﺘﻦ داﻧﺸﻴﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ در ﺳﺎل ‪ 1974‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1994‬ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ رﺷﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺦ از داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﺗﻮﻓﻴﻖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻮرس وزارت آﻣﻮزش ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ رﻓﺖ و دو ﺳﺎل در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ از ﻣﺼﺮ ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ از اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻋﻠﻮم‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ و ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ 2002‬ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪاي در ﺧﺼﻮص‬
‫‪٨٤‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در دورهي ﺻﻔﻮي )ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن(‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻧﻈﺎﻣﻲ در دوﻟﺖ ﻣﻤﻠﻮك درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﺘﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 2007‬ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي‬
‫داﻧﺸﻴﺎري ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬وي ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻋﺮﺑﻲ آﺷﻨﺎﻳﻲ دارد‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر آﻟﺘﺎن ﭼﻴﺘﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﺎوﻳﻦ زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ‪:‬‬
‫ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻧﻈﺎﻣﻲ دوﻟﺖ ﻣﻤﻠﻮك ) اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪( 2007 :‬‬‫ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮك در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ) اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪( 2008 :‬‬‫ ﻣﺮز ﺷﻤﺎﻟﻲ دوﻟﺖ ﻣﻤﻠﻮك ) آﻧﻜﺎرا ‪( 2009 :‬‬‫ زن در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ) آﻧﻜﺎرا ‪( 2001 :‬‬‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬ﻗﺎ آن دﻳﻠﻚ در ﺳﺎل ‪ 1974‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ در‬
‫آﻧﺘﺎﻟﻴﺎ و اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﻴﻞ در رﺷﺘﻪي اﻗﺘﺼﺎد داﻧﺸﮕﺎه آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺧﺬ‬
‫درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ از اﻳﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ اﻳﺮان رﻓﺖ و دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬دﻳﻠﻚ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧﻮد را در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان در رﺷﺘﻪي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اداﻣﻪ داد و‬
‫ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻗﺎ آن دﻳﻠﻚ ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ‪ ،‬دري و آذري ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً آﺷﻨﺎﻳﻲ دارد‪ .‬وي ﭘﺲ از آن ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫‪ 2007 – 2009‬ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﺘﺮﺟﻤﻲ و ﺧﺒﺮﻧﮕﺎري در ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت راﻫﺒﺮدي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ) ‪ ( ORSAM‬آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺷﻴﻤﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫دﻳﻠﻚ از ﺳﺎل ‪ 2010‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﺗﻔﻜﺮ راﻫﺒﺮدي ) ‪ ( SDE‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﻗﺎ آن دﻳﻠﻚ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد ‪:‬‬
‫ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ ) اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪( 1990 :‬‬‫ ﻳﻚ داﺳﺘﺎن ﻋﺸﻖ ) اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪( 2006‬‬‫ اﺧﻼق و ﻣﻌﺮﻓﺖ در وادي ﻣﻮﻻﻧﺎ ) اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪( 2006 :‬‬‫ ﻧﻲ و داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺜﻨﻮي ) اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪( 2006 :‬‬‫‪ -‬ﻧﻴﺎز آﻣﻮزﺷﻲ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ) آﻧﻜﺎرا ‪( 2010 :‬‬
‫‪٨٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ » دﻳﮕﺮ ﺑﻮدن « ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻫﻮﻳﺖ ﻣﺸﺘﺮك در ﺗﺮﻛﻴﻪ ) آﻧﻜﺎرا ‪( 2010 :‬‬‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺳﻪ ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ) ﺻﺺ ‪ ( 1 – 5‬ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﻼم در ادوار اوﻟﻴﻪ‬
‫زودﺗﺮ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ وارد اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫داد‪ .‬آﻧﺎن ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي و ﻇﻬﻮر اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ در ﺻﺤﻨﻪي ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي دﻗﻴﻖ ﺗﺮ و‬
‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ اﺳﺖ‪" :‬از ﻣﻴﺎن ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‪ ،‬رﺳﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﻴﻊ و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻫﻨﺮ و ﻓﻦ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺎروق ﺳﻮﻣﺮ ) ‪Faruk‬‬
‫‪ ( Sumer‬ﻫﻢ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ اﺣﺪاث دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺣﺎدﺛﻪاي ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻇﻬﻮر ﻳﻚ دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ ‪." ...‬‬
‫)ص ‪(2‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر از ﺻﻔﻲ اﻟﺪﻳﻦ اردﺑﻴﻠﻲ ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬار ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻔﻮي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻇﺮف ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﻳﺮان را در دﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺪﻓﺸﺎن از ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮي ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺖ و اﻇﻬﺎر اﻣﻴﺪواري ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺛﺮﺷﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﻨﺠﺮهاي‬
‫ﻛﻮﭼﻚ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري ﺻﻔﻮي ﺑﺎز ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 7 – 24‬از دو ﺑﺨﺶ زﻳﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ از ﻋﻨﻮان آن ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻧﮕﺮش ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮك – اﺳﻼم ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٨٦‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در دورهي ﺻﻔﻮي )ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن(‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري در اﻳﺮان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در دوره ي‬
‫ﺻﻔﻮﻳﺎن اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺛﺎري ﻛﻪ در اﻳﺮان در ﺣﻖ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻬﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﻼم ﭘﻴﺶ از دوره ي ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﻃﻮر اﺟﻤﺎل ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 25 – 76‬ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ) ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻲ ( از ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺎرﺳﻲ ﭼﻮن ﺻﻔﻮت اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﺣﺒﻴﺐ اﻟﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﺎي‪... ،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺣﺎوي ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﻨﺒﻊ ﭼﻮن ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬روﺿﻪ‬
‫اﻟﺼﻔﺎ‪ ... ،‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي در ﺣﻖ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮي ﭼﻮن زﺑﺪة اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ،‬رﺳﺘﻢ اﻟﺘﻮارﻳﺦ‪ ... ،‬ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن‬
‫ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ) ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺼﻮﺻﻲ ( ﺣﺎوي دو ﻗﺴﻤﺖ اﺳﺖ و ﻃﻲ آن از آﺛﺎر ﺧﺼﻮﺻﻲ ﭼﻮن‬
‫»ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﻧﻲ« ﻛﻪ در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و »ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎزﻧﺪران« ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ و ﺗﺮاﺟﻢ اﺣﻮال ﭼﻮن ﺗﺬﻛﺮهي ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ‪ ،‬دﻓﺘﺮ‬
‫وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻓﺮﻳﺪوﻧﻴﻪ‪ ... ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم آﺛﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻼت دوره ي ﺻﻔﻮي ﭼﻮن ﺗﺬﻛﺮة اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﻣﻨﺸ‪Ĥ‬ت‬
‫اﻟﺴﻼﻃﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم ) ﺻﺺ ‪ ( 89 – 92‬وﻗﺎﻳﻊ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﻫﺎي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و‬
‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ) ﺻﺺ ‪ ( 93 – 112‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺳﻴﺎﺣﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻴﺎﺣﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻲ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪي‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺗﺮﻛﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٨٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪(3‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ) ﺻﺺ‬
‫‪ ( 113 – 117‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﺗﺼﻮﻳﺮي دارد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﻛﻪ‬
‫درﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ادوار ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺮﻛﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ادوار ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﻮد را در ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ‪.‬‬
‫‪٨٨‬‬
‫‪12‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪Histoire de’ İran Contemporain :‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪İranın son iki yüzyıllık tarihi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺟﻼﻟﻲ – ﺳﻲ ﻳﺮي ﻛﻠﻨﺮ )‪(Thierry Kellner‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬رﺷﺎد اوزﻣﻦ )‪(Reşat Uzmen‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﻠﮕﻪ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 182 :‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ(‪.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬دورهي ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬دورهي ورود ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬دورهي رﺿﺎ ﺷﺎه و اﺣﺪاث اﻳﺮان ﺟﺪﻳﺪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬دورهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ و دوره)اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ‪ :‬دورهي ﺑﻌﺪ از )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ اﺛﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ دو در »اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ژﻧﻮ« ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫آﺛﺎري در ﺑﺎب اﻳﺮان‪ ،‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬درﻳﺎﭼﻪ ﺧﺰر‪ ... ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮي ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان »ژﺋﻮ ﭘﻠﻴﺘﻴﻚ آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺟﺪﻳﺪ« ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 2009‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‬
‫‪٨٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮك را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻼﻟﻲ اﺛﺮي دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ« ﻧﻴﺰ دارد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1989‬در ﭘﺎرﻳﺲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ )ﺻﺺ‪ (7-10‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻳﺮان ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﺮﻳﻨﻪاي دارد ﻛﻪ اﺷﻐﺎل ﻛﺸﻮر از ﺳﻮي ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬درﮔﻴﺮي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن‪،‬‬
‫ﻗﻴﺎم ﻋﺸﻴﺮهﻫﺎ و ﻗﺒﺎﻳﻞ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻋﻤﺪهي آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻗﺪرت ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺑﻴﺎورد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در ﻃﻮل دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎ روﺑﻪ رو ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﻲ ﻣﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ دورهي اﺧﻴﺮ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان را ﻣﻲﺗﻮان در ورود اﺑﺮ ﻗﺪرتﻫﺎ‪ ،‬اروﭘﺎ و‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان داﻧﺴﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﻨﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻌﺎدﻻت اﻳﺮان را ﻋﻮض ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﻮر‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن در اﻳﺮان از ﻃﺮﻓﻲ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻛﺮد و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻓﻖﻫﺎي ﺗﺎزه در‬
‫ﺣﺮﻛﺖ »ﺑﻴﺪاري اﻳﺮاﻧﻴﺎن« ﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ‪ (13-41‬از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ اول اﺑﺘﺪا ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫آﻏﺎزﻳﻦ دورهي ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه و ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ورود ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از دورهي ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه و ﺳﻘﻮط ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﻃﺮز ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺿﻌﻔﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺸﻮر را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ؟ " ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﻮرﺷﺎن ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﻲ ﻣﻨﺎﻓﻊ روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻮده و اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮي در ﻛﻨﺎر ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻊ در ﺳﺎل ‪ 1907‬ﺑﺎ اﻣﻀﺎي ﻗﺮار دادي ﺿﻤﻦ ﺗﺨﻔﻴﻒ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو اﺑﺮﻗﺪرت ﺑﻪ‬
‫ﺿﺮر اﻳﺮان ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان در اﻳﻦ دوره ﺑﻌﻀﺎً از ﻳﻚ ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺘﻤﺪاد ﻣﻲﻛﺮد ‪) ." ...‬ص‪(35‬‬
‫‪٩٠‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان‬
‫ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت ﻣﺘﻜﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬در دورهي ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﻲ روﺣﺎﻧﻴﻮن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ در ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪" :‬اﻛﺒﺮﻳﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚ‬
‫و آﻣﻮزهﻫﺎي اﺋﻤﻪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬راه ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن اﺻﻮﻟﻴﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺧﻮد اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﻨﻲ را اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ‪ ...‬از اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺣﺮﻛﺖ اﺻﻮﻟﻴﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺻﻨﻒ روﺣﺎﻧﻴﺖ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺎﺷﻒ اﻟﻐﻄﺎ ﻓﺘﻮا ﺻﺎدر ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ ﺷﺎه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺟﻨﮓ اﻳﺮان – روﺳﻴﻪ ﺟﻬﺎد را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻼ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﻲ ﻫﻢ در اﻳﻦ‬
‫دوره ﻗﺪرت ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن روي ﻣﻠﺖ و ﻗﺪرت ﻋﻠﻤﺎ روي ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن را ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از ﻣﻘﻮﻟﻪي »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد ‪) ." ...‬ص‪(37‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (42-59‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺠﻠﺲ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﺼﻦ ﺗﻌﺪادي ﻃﻠﺒﻪ‪ ،‬آﺧﻮﻧﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎن‬
‫ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ و ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ در ﻣﺮﻗﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺿﻤﻦ ﻓﺴﺦ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ »ﻋﺪاﻟﺘﺨﺎﻧﻪ« را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎه ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ‬
‫ﺑﻮد ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه در ﻣﺠﻠﺲ را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ... " :‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺷﺎه اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﻮرش در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻲﻃﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﻜﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي‬
‫ﻣﻘﺪور ﻧﺒﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ روﺳﻴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در آن اﻳﺎم در ﺧﺎك اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ‪) " ...‬ص‪.(52‬‬
‫ﺗﺒﻌﺎت اﻳﻦ ﺟﻨﮓ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﻗﺮاردادي ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1919‬ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻣﻀﺎء‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﺮار داد‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ اﻳﺮان دﺧﺎﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٩١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (60-79‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »رﺿﺎ ﺷﺎه و اﺣﺪاث اﻳﺮان ﺟﺪﻳﺪ« ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از‬
‫ﻛﻮدﺗﺎي ﺳﻮم ﺣﻮت‪ ،‬اﺣﺪاث ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻬﻠﻮي و ﻧﻮآوريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮر ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻮآوريﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻮآوريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﺗﺎ ﺗﺮك در‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮري در اﻳﺮان اﺣﺪاث ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻗﺪام ﻫﺮﭼﻨﺪ از‬
‫ﺳﻮي ﺑﺮﺧﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ روﺣﺎﻧﻴﻮن و‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎران ﻋﻤﻠﻲ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (80-116‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ دورهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول اوﺿﺎع اﻳﺮان از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺗﺎ ﺳﻘﻮط ﻣﺼﺪق ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫دوره ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪ ،‬وﻟﻲ از ادارهي ﻛﺸﻮر ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺠﻠﺲ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻫﻢ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪" :‬ﺳﻘﻮط ﻣﺼﺪق ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺑﺮ دورهي ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﮔﺮا ﻛﻪ ﺑﺎ روي ﻛﺎر آﻣﺪن ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻗﺪرت ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ و ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻗﺪرت ﻣﺠﻠﺲ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ دورهي ﺟﺪﻳﺪي در اﻳﺮان ﺷﺮوع ﺷﻮد"‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در دورهي دﻫﻪي‪ 1970‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻔﻮذ‬
‫و ﻗﺪرت ﺷﺎه در اواﻳﻞ اﻳﻦ دﻫﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻴﻤﻪي دوم اﻳﻦ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺖ‬
‫و ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻣﺸﻜﻼت اﻓﺰوده ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ‪ (117-137‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺣﺪاث ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ و دورهي )اﻣﺎم(‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ« از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول از اﺣﺪاث ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ ﭘﺮﺳﻲ روز ‪12‬‬
‫ﻓﺮوردﻳﻦ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ« درآﻣﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﭘﺮﺳﻲ‬
‫‪٩٢‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺟﻤﻬﻮري ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ دارد و ﺣﻘﻴﻘﺖ آن ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫آن ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻮﻇﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر رژﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺖ ‪...‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻮاﺳﺖ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺻﺪ در ﺻﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﻲ از ارادهي ﻣﻠﺖ و اﻗﺪاﻣﺎت دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﻼم‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ و دﻳﻦ ﺳﺎﻻري و آزاديﻫﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ در ﺗﻨﺎﻗﺾ و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ‪." ...‬‬
‫)ص‪(120‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم از ﺟﺮﻳﺎن اﺷﻐﺎل ﺳﻔﺎرت آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﻬﺮان ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺮاق اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﺴﺎرات ﻣﺎﻟﻲ و‬
‫ﺟﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﺑﺎر آورد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ رژﻳﻢ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬رﻗﻴﺒﺎن ﺧﻮد را از ﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﺮدارد و ﺑﺮ ﻗﺪرت اﻫﺮم ﻓﺸﺎر ﺧﻮد ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳﺪ ‪." ...‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﺮور در دورهي )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اروﻧﺪ آﺑﺮاﻫﻴﻤﻴﺎن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻓﻮرﻳﻪ ‪ 1979‬ﺗﺎ ژوﺋﻦ ‪ 1981‬دادﮔﺎهﻫﺎي اﻧﻘﻼب ‪497‬‬
‫ﺿﺪ اﻧﻘﻼب را اﻋﺪام ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ‪ (138-168‬اوﺿﺎع اﻳﺮان در دورهي ﺑﻌﺪ از )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﻓﺼﻞ )از ﻋﻤﻞ ﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﻲ( ﺑﻪ اوﺿﺎع اﻳﺮان در دورهي رﻳﺎﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري ﻫﺎﺷﻤﻲ رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻤﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه و از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﻮﺟﻪ از ﻋﻤﻞ ﮔﺮاﻳﻲ دورهي ﻫﺎﺷﻤﻲ رﻓﺴﻨﺠﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﻲ دورهي ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻤﻲ‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎران ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ روي ﻛﺎر آﻣﺪن ﻣﺤﻤﻮد اﺣﻤﺪي‬
‫ﻧﮋاد ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪٩٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎرهاي ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻣﺤﻤﻮد اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد‪ ،‬از ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در دورهي اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﺑﺤﺮان ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ «1388‬ﻋﻨﻮان آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت اﺧﻴﺮ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﻳﺮان ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬ﻣﻬﺪي ﻛﺮوﺑﻲ و ﻣﺤﺴﻦ رﺿﺎﻳﻲ ﻛﺎﻧﺪﻳﺪا ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻋﻼم ﭘﻴﺮوزي اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )ﺣﺮﻛﺖ ﺳﺒﺰ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاري از‬
‫ﻣﻮﺳﻮي ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ ﺑﺤﺮان ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1388‬در داﺧﻞ و ﺧﺎرج اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎر آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ )ﺻﺺ‪ (169-172‬و ﺳﺎل ﺷﻤﺎر )ﺻﺺ‪ (173-176‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن اﻳﺮان در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ‬
‫از ﺳﺮزﻣﻴﻨﺶ را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد و ﻓﻘﺮ و ﻣﺴﻜﻨﺖ ﺑﺮ ﻛﺸﻮر ﺣﻜﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ و ﺿﻤﻦ ﺻﺤﺒﺖ از اوﺿﺎع اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﻗﺮن اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺟﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪه در ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮد‪:‬‬
‫"اﻳﺮان در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮر ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ و ﻓﻘﻴﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﺒﻮد و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎﺗﻲ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻼﺷﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬و ﺗﺄﻣﻴﻦ آزاديﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ را وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزﻧﺪ؛ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻢ ﺳﻲ ﺳﺎل اﺳﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺗﻌﺎدل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﻲ ﭘﻴﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻣﺮوز اوﻟﻮﻳﺖﻫﺎي اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ آﻣﻴﺰ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎزﻳﮕﺮي ﻣﺤﺘﺮم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺑﻴﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﻲ اﺣﺘﺮام ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬درآﻳﺪ"‪) .‬ص‪(172‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﺎل ﺷﻤﺎر از ﺣﻮادث ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از ﺳﺎل ‪ 1796‬ﺗﺎ ‪ 2010‬ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٩٤‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻳﺮان‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪ )ﺻﺺ‪(177-183‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻪي ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺦ دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل‬
‫اﺧﻴﺮ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از‬
‫ﺳﺆاﻻت ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﺪود ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪٩٥‬‬
‫‪13‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮي‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Safavi Tarihi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﺣﻤﻴﺪ رﺿﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﮋاد‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺘﺎب ﻓﺮوﺷﻲ ﺑﻴﺮﻟﺸﻴﻚ ‪2011 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪132 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﺻﻔﻮﻳﺎن‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ ﺧﻮد ) ﺻﺺ ‪ ( 7 – 16‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ وﺿﻊ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﺮان در‬
‫دورهي ﺻﻔﻮﻳﺎن اﺷﺎره ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده‬
‫اﺳﺖ ‪ " :‬در دورهي ﺻﻔﻮي دو ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎر وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ از ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫دﻳﮕﺮي از ﻣﻨﺸﻴﺎن و ﻣﺄﻣﻮران ﻣﻮﻇﻒ دوﻟﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﮔﺮوه اول‬
‫ﻗﺎﺿﻲ اﺣﻤﺪ ﻏﻔﺎري ) ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن آرا (‪ ،‬ﻣﻼ ﺟﻼل ﻣﻨﺠﻢ ) ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺒﺎﺳﻲ ( و ﻓﻀﻞ اﷲ‬
‫روز ﺑﻬﺎن ﺧﻨﺠﻲ ) ﻣﺆﻟﻒ ﻋﺎﻟﻢ آراي اﻣﻴﻨﻲ ( ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻴﮓ ﺗﺮﻛﻤﻦ )ﻣﺆﻟﻒ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﻲ(‪،‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﻴﮓ روﻣﻠﻲ ) ﻣﺆﻟﻒ اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻮارﻳﺦ ( و ﺑﻮداق ﻣﻨﺸﻲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ) ﻣﺆﻟﻒ ﺟﻮاﻫﺮي اﻻﺧﺒﺎر ( از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﮔﺮوه دوم ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 12‬‬
‫‪٩٦‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻔﻮي‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﭘﺎﻳﺎن ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻛﺘﺎب و ﺳﺒﻜﻲ ﻛﻪ وي در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده‪،‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ )ﺻﺺ ‪ (17 – 18‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از »ﻟﺐ اﻟﺘﻮارﻳﺦ« در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد دارد‪ ،‬آورده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻃﺮف ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺸﻬﻮري ﭼﻮن‬
‫ﭘﻴﺘﺮو دﻻواﻟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﺮﻛﻲ ﻗﺴﻢ ﺳﻮم آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻟﺘﺎن ﭼﻴﺘﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺸﺮﻳﻪي ﺑﻠﺘﻦ )‪ (Belleten‬از اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﻴﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮك ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻗﺴﻢ ﭼﻬﺎرم »ﻟﺐ اﻟﺘﻮارﻳﺦ« ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ )در ﺻﻔﺤﺎت ‪ (19 – 67‬و ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﻲ آن‬
‫از روي ﻧﺴﺨﻪاي ﻛﻪ در ‪ 28‬ﺧﺮداد ‪ 1358‬از ﻃﺮف ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه )در ﺻﻔﺤﺎت‬
‫‪ (86 – 132‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺑﺨﺶ ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ) ﺻﺺ ‪ ( 68 – 73‬از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن از دوﻳﺴﺖ ﺗﺠﺎوز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻣﻔﻴﺪ داده اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺗﺮﺟﻤﻪي اﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺎﻳﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﺎرز اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺣﻴﺮت‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺑﻴﺘﻲ »ﻃﺎس« در ﻣﻔﻬﻮم ﻛﺎﺳﻪ و »ﭘﻴﺎﻟﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻃﺎس در ﺑﺎزيﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻧﺮد‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ در ﺑﻴﺘﻲ دﻳﮕﺮ »ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫»ﻣﻤﻜﻦ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪» .‬زﻳﺮ ﺳﺮ ﺑﻨﻬﺪ« در ﻣﺼﺮاﻋﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »زﻳﺮ ﺳﺮ ﺑﮕﺬارد« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت »از ﺳﺮ ﺑﺮدارد« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻫﻤﻪ اﺷﻌﺎر ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ اﺛﺮ اﻓﺰوده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٩٧‬‬
‫‪14‬‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان‬
‫ﻋﻨﻮان ‪İran Coğrafyasında Türkler :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﻗﻔﻘﺎزﻳﺎﻟﻲ‬
‫‪A.Kafkazyalı‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﻠﮕﻪ اﻏﺰ‪2011،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 231 :‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ(‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬ﻓﺮش ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬اﻳﺎم و اﻋﻴﺎد ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫‪٩٨‬‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻗﻔﻘﺎزﻳﺎﻟﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻳﺎزده ﻓﺼﻞ و ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻧﺘﻴﺠﻪ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ )ﺻﺺ‪ (9-11‬اﺑﺘﺪا از ﻛﺘﺎب »ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان« ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺳﻨﺎن آذر ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ رﻏﻢ‬
‫ﻓﺪاﻛﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﻳﺮان ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﻴﭻ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره اﺳﻴﺮ ﻓﺎرس و ﻓﺎرس ﮔﺮاﻳﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ ‪) ...‬ص‪.(9‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻋﺘﻘﺎد دارد ﻛﻪ اﻳﺮان )ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎﺋﻨﺎت( ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ارزشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫دارد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻬﺎن ﮔﺮدد‪ .‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﻌﺮﻓﻲ زﺑﺎن‪ ،‬ادب‪ ،‬ﻫﻨﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺮك ﻻزم اﺳﺖ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ زﺑﺎن‪ ،‬ادب‪ ،‬ﻫﻨﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﻄﻮ‪‬ل ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه )ﺻﺺ‪ (13-50‬ﺑﺎ داﺳﺘﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺗﺮﻛﺎن ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان و ﺗﺸﺮف‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﻫﺪف ﺧﻮد را از‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫"‪ (1‬اوﻻً ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺴﺄﻟﻪي اوﻟﻮﻳﺖ و ارﺟﺤﻴﺖ ﻓﺎرسﻫﺎ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﺎن را ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﺿﻤﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎدﻳﺪه ﺷﺪن ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺎم ﮔﺬاري اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪» :‬در رأس اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻧﺎم اﻳﺮان« ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪي »اﻳﺮان« در ﻣﻔﻬﻮم »ﻓﺎرس«‪» ،‬ﻛﺸﻮر ﻓﺎرس« ﻳﺎ » ﻓﺎرﺳﻲ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭘﺎرس‪ /‬ﻓﺎرس« و ﻗﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﭘﺎرﺳﻴﺎن« وﺟﻮد‬
‫‪٩٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﻧﺎم ﻳﻚ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺎم اﻳﺮان و ﻣﻘﻮﻟﻪي اﻳﺮاﻧﻴ‪‬ﺖ را ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻓﺎرس و ﻓﺎرﺳﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻠﻤﻪي »اﻳﺮان« را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﻳﺎ ﻗﻮم اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻴﻢ‪ ،‬آن‬
‫وﻗﺖ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺎن داده ﺷﻮد ‪) ." ...‬ص‪(22‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻘﺪﻣﻪ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ‪ (51-61‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (67-96‬اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ درﺧﺼﻮص ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان )‪23‬ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ( داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪" :‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺑﺨﺸﻲ‬
‫از دﻧﻴﺎي ﺗﺮك اﺳﺖ ‪ ...‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺮ ﺷﻤﺎري ﺳﺎل ‪ 2008‬ﺣﺪود ‪ 35‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻗﻮام و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﻴﺮ ﻟﺮﻫﺎ‪ ،‬اﻋﺮاب‪ ... ،‬را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﺎرسﻫﺎ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در اﻗﻠﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ"‪) .‬ص‪(96‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (97-118‬ﺑﺎ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﺲ‬
‫از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺮﻛﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺮﻛﺎن در اﻳﺮان ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﺗﺬﻛﺮه ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﺳﺨﻨﻮران ﺗﺮك ﺗﺒﺎر از ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺲ اﻣﺮه‪ ،‬ﻓﻀﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ و اوﺣﺪي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭼﻮن ﻣﻌﺠﺰ ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ زﻫﺘﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ ﺷﻴﺪا و ﺣﻤﻴﺪ‬
‫ﻧﻄﻘﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و داﺳﺘﺎن ﭘﺮدازان ﺗﺮك در‬
‫دورهي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ از ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻬﺮان در‬
‫دورهي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻤﭽﻮن رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد‬
‫آﻣﻮزش ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﻣﺮوز در ﺳﺎﻳﻪي ﻓﺸﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻣﺮدم‪ ،‬ﻛﻼسﻫﺎي وﻳﮋهي آﻣﻮزش‬
‫زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ داﻳﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و روﺷﻨﻔﻜﺮان و اﺳﺘﺎدان ﺗﺮك ﺑﻪ آﻣﻮزش زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪."...‬‬
‫)ص‪(117‬‬
‫‪١٠٠‬‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (119 -134‬اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ در ﺧﺼﻮص ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﺮﻛﺎن در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﺣﺪاث ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﺎﻳﺨﺎﻧﻪي‬
‫اﻳﺮان در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺗﺮﻛﻲ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺗﺮﻛﻲ و ﺗﻌﺪاد دﻳﮕﺮي ﺑﻪ دو زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ‪ (135-148‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان در ﺻﺤﻨﻪي ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻛﻪ از ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻧﺎم و آوازهاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در دورهي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺳﻴﻒ اﻟﺪﻳﻦ ارﻣﻮي و ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻣﺮاﻏﻲ را ﺟﺰو ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ داﻧﺎن ﺗﺮك‬
‫ذﻛﺮ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺮك را ﺑﻪ اوج رﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺮك‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺎوﻳﺮي از آﻻت ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺮﻛﺎن ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ‪ (149-146‬ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺷﺮوع ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺗﺮﻛﺎن در اﻳﺮان ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺳﻪ‬
‫ﺷﺎﺧﻪ زﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﺎن در آن ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺌﺎﺗﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻌﺰﻳﻪ‬
‫ب‪ -‬ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر‬
‫ج‪ -‬ﺗﺌﺎﺗﺮ ﻣﺪرن‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺻﺤﺒﺖ از ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺗﺮﻛﺎن در دورهي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در زﻣﻴﻨﻪي ﺗﺌﺎﺗﺮ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل دوﻟﺖ درآﻣﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﺷﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲﻫﺎي ﻓﺎرسﻫﺎ‪ ،‬دﻻوريﻫﺎي ﻣﺮدم در ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺮاق‪،‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻘﻮﻻت دﻳﻨﻲ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ )ﺻﺺ‪ (157-164‬ﺑﺎ ﻫﻨﺮ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﺲ از‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻧﺰد ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان‪ ،‬از ﻧﻘﺎﺷﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﭼﻮن اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﺣﺮاري‪ ،‬داوود‬
‫ﻋﻤﺎدﻳﺎن‪ ،‬اﻛﺒﺮ ﺑﻬﻜﻼم‪ ... ،‬ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٠١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /8‬در ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ )ﺻﺺ‪ (165-178‬از ﻫﻨﺮ ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر ﻧﺰد ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن را ﻣﻲﺗﻮان در آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪" :‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻨﺮ‬
‫ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺮﻛﺎن وارد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان و ﺣﺘﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮﺑﻲﻫﺎ ﻫﻮﻳﺖ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮ ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از ورود ﺑﻪ ﺣﻴﻄﻪي ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر ﺗﺮك‪ ،‬از ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺳﺒﻚ ﺧﻮد را ﻣﺘﺒﻠﻮر ﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد ‪) ." ...‬ص‪(165‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻳﺴﺖﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ )ﺑﻪ وﻳﮋه در‬
‫دورهي ﺻﻔﻮي( اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ از ﺳﻮي ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻳﺴﺖﻫﺎي ﺗﺮك‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻣﺜﻼً ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪي ﻓﺮدوﺳﻲ و ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺳﻌﺪي از ﺳﻮي ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻳﺴﺖﻫﺎي‬
‫ﺗﺮك ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﻳﺴﻨﻘﺮي ﻛﻪ در ﻣﻮزهي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮد و‬
‫از ﺳﻮي ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺧﻄﺎط ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺒﺮﻳﺰي اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي ﭼﺴﺘﺮﺑﻴﺘﻲ )دوﺑﻠﻴﻦ( را ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﻛﺮده و ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻫﺎﻳﺶ از ﺳﻮي ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻳﺴﺖ ﺗﺮك‬
‫ﻏﻴﺎث اﻟﺪﻳﻦ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪) ." ...‬ص‪(176‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /9‬در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ )ﺻﺺ‪ (179-188‬از ﻫﻨﺮ ﻓﺮش ﺑﺎﻓﻲ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻓﺮشﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ و ﺗﺮك داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻜﺘﺐ ﻓﺮش ﺑﺎﻓﻲ ﺗﺒﺮﻳﺰ را در دو‬
‫ﮔﺮوه ﺗﺒﺮﻳﺰ و اردﺑﻴﻞ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻫﺮ ﻛﺪام از آنﻫﺎ را ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /10‬در ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ) ﺻﺺ‪ (189-206‬ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺰد ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ آﺛﺎري ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان در ادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /11‬در ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ )ﺻﺺ‪ (207-219‬از اﻋﻴﺎد و روزﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﭼﻮن ﺷﺐ ﭼﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻋﻴﺪ ﻧﻮروز‪ ،‬ﻋﻴﺪ ﻏﺪﻳﺮ ﺧﻢ‪ ،‬ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﻋﻴﺪ ﻓﻄﺮ و ﻋﻴﺪ ﻣﺒﻌﺚ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات )ﺻﺺ‪ (221-222‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫از اﻳﺮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮه دﻧﻴﺎي ﺗﺮك ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﮔﺮه ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺎﻧﻊ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺗﺤﺎد ﺟﻬﺎن ﺗﺮك از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬وي در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان را‬
‫‪١٠٢‬‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ آزادي آﻣﻮزش ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ‪،‬‬
‫ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺮك و ﻫﻤﻪي ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﺮﻛﺎن اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‪-231‬‬
‫‪ (223‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﺪﻓﺶ اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺮك در اﻳﺮان ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻻﺑﻪ ﻻي ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺮ ﻋﻨﺼﺮ ﻓﺎرس ﻣﻲﺗﺎزد و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﻫﻨﺮ ﺗﺮﻛﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻌﻀﺎً ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻓﺎراﺑﻲ و اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺮك ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه دﻗﺖ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮازﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﺮان از ﻛﺮد و ﺗﺮك ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻠﻮچ و ﻟﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫از آنﻫﺎ زﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪاي از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٠٣‬‬
‫‪15‬‬
‫ﺗﻨﻮره و آﺗﺶ‬
‫ﻋﻨﻮان‪Tennure ve ateş :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺳﻨﺎن ﻳﺎﻣﻮر ) ‪( Sinan Yağmur‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﻗﻮﻧﻴﻪ ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺎرا ﻗﻮﻃﻲ ‪2011 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪398 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬دورهﻫﺎي ﺣﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬اﺑﻌﺎد ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪي ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬ذﻫﻨﻴﺖﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ‪ :‬ﺳﺆاﻻﺗﻲ در ﺣﻖ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺟﻮاﻫﺮي از اﺧﻼق و ﺧﺰاﻧﻪﻳﻲ از ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻛﻼم آﺧﺮ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﺳﻨﺎن ﻳﺎﻣﻮر در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ) ص ‪ (18‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٠٤‬‬
‫ﺗﻨﻮره و آﺗﺶ‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ از ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻓﺼﻞ و ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد ) ﺻﺺ ‪ ( 7 – 10‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ درﺳﺘﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﺳﻤﺎع زنﻫﺎ ﻳﺎ ﻟﺬت ﺑﺮدن از ﺧﻮاﻧﺪن » ﻣﺜﻨﻮي «‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻳﻢ‪.‬‬
‫وي ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ رﺑﺎﻋﻲ » ﺑﺎز آ ﺑﺎز آ ﻫﺮ آن ﭼﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎز آ ‪ « ...‬اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ‪ " :‬ﻣﺎ از اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ ﭼﻪ ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ؟ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﭘﻴﺎم ﻣﻨﺪرج در اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ؟ ﻳﺎ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺎ اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻓﻬﻤﺎﻧﺪﻧﺪ؟ ‪ ...‬آﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ؟ ﻣﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدهاﻳﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﻣﺪهاي‪ ،‬ﻧﺮو‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ دل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ درﮔﺎه ﺑﻴﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ دوﺑﺎره ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮد و او ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻓﺼﻞ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 11 – 93‬ﺳﻪ دورهي ﺣﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮد‬
‫اﻳﻦ ﺳﻪ دوره را در ﺑﻴﺘﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻤﺮم ﺳﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺎم‬
‫ﺑﺪم‪ ،‬ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪم‪ ،‬ﺳﻮﺧﺘﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﺷﺎره ﺑﻪ دورهي اول ) دورهي ﻧﺎ ﭘﺨﺘﮕﻲ (‪ ،‬اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ در ﻣﻮرد ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ در آن‬
‫روزﮔﺎران داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دورهي اول ﺑﺎ آﻏﺎز ﻫﺠﺮت از ﺑﻠﺦ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺧﺘﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬وﻓﺎت ﺑﻬﺎء اﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ) ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎ (‪ ،‬ورود ﺷﻴﺦ ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺪﻳﻦ ﺗﺮﻣﺬي ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ‪،‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ و آﻏﺎز ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻠﻮت در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺳﻔﺮش ﺑﻪ ﺣﻠﺐ و ﺷﺎم‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫دورهي ﻧﺎ ﭘﺨﺘﮕﻲ ﺑﺎ ﺳﻔﺮ ﺷﺎم ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪١٠٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در دورهي دوم ) دورهي ﭘﺨﺘﮕﻲ ( ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺮﻗﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻓﺘﺎد و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ آﺗﺶ ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دوﺳﺘﻲ ﺷﻤﺲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺟﺪاﻳﻲ اﻳﻦ دو و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و دوﻣﻴﻦ‬
‫ﻫﺠﺮت ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ دورهاي از ﺣﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪون ﺷﻤﺲ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻣﺮﺛﻴﻪاي ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻣﺮگ ﺷﻤﺲ ﺳﺮوده‪ ،‬ﺟﺎي داده ﺷﺪه و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺮگ ﻳﺎ ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺷﻤﺲ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دورهي ﺳﻮم ) دورهي ﺳﻮﺧﺘﻦ ( اﺑﺘﺪا ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ زرﻛﻮب و ﺳﭙﺲ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ وارد‬
‫ﺣﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ رواﺑﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ – ﺻﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻴﻮي‪ ،‬وﻓﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬درﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺷﺮح وﺻﻴﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم ) ﺻﺺ ‪ ( 95 – 135‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻧﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪي ﻣﻮﻻﻧﺎ ) ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬اﺧﻼق‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ( ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﺼﻮف ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ – اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺘﻮار ﺑﻮده و در ﺗﺼﻮف‬
‫او ﺣﺎﻻت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺳﻤﺎع‪ ،‬ﺧﻠﻮت‪ ،‬وﺟﺪ‪ ،‬ﺟﺬﺑﻪ و اﺳﺘﻐﺮاق وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻲ و ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص از ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ " :‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺆﻣﻦ و ﭘﻴﺮو ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪﻳﻪ ﺑﻮد و آﺛﺎرش راﻫﻨﻤﺎي ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ در آﺛﺎرش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ دارد‪ .‬در ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ او ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻤﺎد‬
‫واﻻي » ﻧﻮر ﻣﺤﻤﺪﻳﻪ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﻤﺪﻳﻪ « اﺳﺖ"‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺟﻮاب داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ » آﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﮔﺮا ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ؟ « ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪ " :‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﻴﺎن‬
‫ﮔﺬار ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻘﺖ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ واﻗﻌﻴﺘﻲ در زﻧﺪﮔﻲ او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و ﻫﻢ‬
‫او ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم را ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﻛﺮد ‪ ...‬او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺳﺎﻟﻜﺎن و ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد را از وﺿﻌﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫رﻫﺎ ﻛﻨﺪ و ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﺑﮕﻮﻳﺪ راه ﺻﺤﻴﺢ ﻛﺪام اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 122‬‬
‫‪١٠٦‬‬
‫ﺗﻨﻮره و آﺗﺶ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﺮﻳﺪ را از ﺗﻌﻠﻘﺎت ﻋﺎرﺿﻲ و دﻧﻴﻮي ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ روي ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻟﺒﺎس اﻧﺎﻧﻴﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد را از ﺗﻦ ﺧﺎرج ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫»ﻣﻦ« ﺟﺪﻳﺪ وارد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ و اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ) ﺻﺺ ‪ ( 137 – 139‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ " :‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﺸﻖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺧﻠﻖ و رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﺎ ﺳﺒﻜﻲ ﺳﺎده ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬او ﻫﻨﺮ را ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﻨﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ درك ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺎن ﺗﻘﺮﻳﺮ و ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ .‬در ﻫﺮ اﺛﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺒﻜﻲ ﺻﻤﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه و ﻫﻴﺠﺎن آور رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﺳﺒﻜﻲ ﻛﻪ در رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺮده‪ ،‬از ﺳﺒﻜﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎرش دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻤﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ در ﺣﻖ اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲﻫﺎ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ اﻳﺠﺎز ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻳﺪ ‪ ...‬او ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺿﻴﺢ‬
‫ﺗﻔﻜﺮات و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻳﺎت و اﺣﺎدﻳﺚ از ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻨﻈﻮم ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن و‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺖﻫﺎي ﻣﺘﺼﻮﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮر و اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﺮات اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺮدد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 138‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺟﻮاب داده اﺳﺖ ﻛﻪ » ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭼﺮا آﺛﺎرش را ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ « ‪ " :‬ﻋﺠﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدرﻳﺶ ﺗﺮﻛﻲ ﺑﻮده و ﺑﺎ اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﻛﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬آﺛﺎرش را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ وي زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻬﺮ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﭼﻨﺪان ﻣﺘﺪاول ﻧﺒﻮد و ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ﺣﺎﻛﻢ در ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ ‪...‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻢ ﺑﻴﺶ از زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ درﺑﺎر ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ...‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺮك ﺑﻮد‪ .‬در دورهي او زﺑﺎن ﻣﺤﺎوره ﺗﺮﻛﻲ ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ادب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬وي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬آﺛﺎرش را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 141‬‬
‫‪١٠٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از ﻣﻌﺮﻓﻲ آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ و درج ﮔﺰﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ » ﻣﺜﻨﻮي « دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﺪ و‬
‫ﻃّﻲ آن از ﻣﺪت ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﺜﻨﻮي و از اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ و » ﻣﺜﻨﻮي « ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫اوا دو وﻳﺘﺮاي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ) ‪ ( 1909 – 1999‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﺎم ﺣﻮا ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻲﻧﻬﺪ و ﭘﺲ از ﺗﺪرﻳﺲ در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه اﻻزﻫﺮ‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ، 1969 – 73‬ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﻮدان‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي » ﻣﺜﻨﻮي « ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزد‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻠﻲ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در آﺛﺎر ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه در » اﺳﺮار ﺧﻮدي «‪ » ،‬رﻣﻮز ﺑﻲ ﺧﻮدي « و » ﺟﺎوﻳﺪ ﻧﺎﻣﻪ « ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎرز ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪي آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﻲ اﻗﺒﺎل ﺑﺎ اﺷﻌﺎري از ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺮوع‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺮوز از ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﺳﻴﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ) ﺻﺺ ‪ ( 161 – 171‬از ﻣﻌﺎﺻﺮﻳﻦ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ در ﺟﺒﻬﻪي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ دﻓﻌﺎت در ﻗﻮﻧﻴﻪ و ﺷﺎم ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ دﻳﺪار ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﺸﺎوره ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻫﻞ ﺗﺼﻮف ﻫﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﻲ‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ » ﻣﺜﻨﻮي « ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺮح » ﻓﺘﻮﺣﺎت‬
‫ﻣﻜﻴ‪‬ﻪ « اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻳﻮﻧﺲ اﻣﺮه ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دو‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻟﻬﻲ را ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﺗﺄﺛﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻋﺼﺮ و دورهي ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود و در ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺪرت اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاري ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٠٨‬‬
‫ﺗﻨﻮره و آﺗﺶ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ ‪ ( 173 – 210‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ :‬ﭼﻮن ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺷﻜﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺮ‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬دﻋﺎ‪ ،‬ذﻛﺮ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺮﺷﺪ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ادب‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﺸﻖ‪ ،‬زن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ... ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﺷﻮاﻫﺪي از آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﻮﻟﻮي و ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻃﻲ آن از‬
‫دوازده اﺻﻞ ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺳﻤﺎع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻤﺎل ) ﻣﻌﺮاج ( ﺗﺸﺮﻳﺢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ " :‬ﺳﻤﺎع ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬آن ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﻤﺎع ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺗﺮك‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻄﻮف ﺣﻖ ﻣﻲﺳﺎزد و ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺟﻮدات را ﺑﺎ ﻧﮕﺎه روح و ﻋﺸﻖ‬
‫ﺟﺪﻳﺪي ﻣﻲﻧﮕﺮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 195‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻤﺎع ﭼﻮن ﻧﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺪﺣﻴﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ‪ ... ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي دارد‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﺳﻤﺎع از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ در » ﻣﺜﻨﻮي « و » دﻳﻮان‬
‫ﻛﺒﻴﺮ « ﻋﻨﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 211 – 258‬ﺑﻪ ﺳﺆاﻻﺗﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭼﺮا ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ارﺑﺎب ﺗﺼﻮف ﻗﺮنﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ از زﺑﺎنﻫﺎ ﻧﻴﺎﻓﺘﺎده اﺳﺖ؟‬
‫‪ .2‬ﭼﺮا ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻮﻓﺎن ﻋﺼﺮ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻨﺎره ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺣﻖ ﺗﻨﺎﺳﺦ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .4‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻛﺪام ﻣﻠﺖ ﺗﻌﻠﻖ دارد؟‬
‫‪ .5‬ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ از » ﺷﺮاب « ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫‪ .6‬ﻣﻮﻻﻧﺎ » ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺪه آل « را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫‪ .7‬آﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﺎﺳﻮس ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫‪ .8‬آﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪه ﺑﻮد؟‬
‫‪ .9‬آﻳﺎ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﭘﺴﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﻮد؟‬
‫‪١٠٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪.10‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺮﺷﺪ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮد و ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻘﺖ اﺳﺖ؟‬
‫‪.11‬‬
‫ﭼﺮا ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺴﺘﻬﺠﻦ در » ﻣﺜﻨﻮي « ﺟﺎي داده اﺳﺖ؟‬
‫‪.12‬‬
‫آﻳﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻠﻮي ﺑﻮد و ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺮﻳﻘﺘﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻠﻮي ﮔﺮي اﺣﺪاث ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 259 – 382‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي‪ ،‬آداب و ﺷﺮاﻳﻂ آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺼﺎﻳﺢ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﺎي داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ » ﻛﻼم آﺧﺮ « ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺷﺠﺮه ﻧﺎﻣﻪي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﺎي‬
‫داده ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ رﺧﺪاد ﻧﺎﻣﻪي زﻧﺪﮔﻲ وي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ) ﺻﺺ‬
‫‪ ( 395 – 398‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻃﺮﺣﻲ ﻧﻮ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﺳﺆاﻻت ﻛﻪ اﻣﺮوز در ﻣﻮرد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪١١٠‬‬
‫‪16‬‬
‫ﭼﺎﻟﺪران از ﻗﻠﻢ ﻣﻮرﺧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪İranlı tarıhçilerin kaleminden Çaldıran (1514) :‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪه ‪ :‬وورال ﮔﻨﭻ )‪(Vural Genç‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﮕﻲ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 231 :‬ﻣﺼﻮر(‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران از ﻗﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﺻﻔﻮي‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران از ﻗﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و دو ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر )ﺻﺺ‪ (9 – 16‬ﻛﻪ از ﺳﻮي ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ ﻓﺮﻳﺪون اﻣﻪ ﺟ‪‬ﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران )‪ (1514‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ دارد‪" :‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﺟﻨﮓ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻬﻢ دﻳﻨﻲ ‪ -‬ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮد ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ و ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ اﻳﺮان را ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزﻧﺪ ‪) ."...‬ص‪(9‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪" :‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ را‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد درآورد و اﻧﻘﻼب اﺻﻠﻲ را ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورد ‪ ...‬ﻫﺮ‬
‫‪١١١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﺟﻨﮓ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدن ﺗﻬﺪﻳﺪ دﻳﻨﻲ اﺳﺘﻮار ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ از‬
‫ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻛﺸﻮرش اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪) ." ...‬ص‪(12‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي‬
‫ﺟﻨﮓ در ﻣﻨﺎﺑﻊ دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ....‬اﺻﻮﻻً اﻳﻦ ﺟﻨﮓ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬
‫ﻋﺠﻴﺒﻲ ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺻﻔﻮﻳﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪهي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺳﻮارﻛﺎران و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﺘﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﺮﻛﻤﻦ ﻣﺘﻜﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ب‪ -‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ را اﺳﻠﺤﻪي آﺗﺸﻴﻦ ﺳﺒﻚ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد؛‬
‫ج‪ -‬ﻣﻮرﺧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ از ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﭘﻴﺮوزي ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪)"...‬ص‪.(13‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ ‪ (17- 23‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺷﺎه‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻳﺎووز ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن دو ﻃﺮف ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ آﮔﺎﻫﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻔﻬﻴﻢ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﮓ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﺮاﻧﻲ ﺟﺎي داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻓﺼﻞ اول ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‪ (25 – 59‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران از ﻫﻔﺖ ﻣﻨﺒﻊ دورهي ﺻﻔﻮي ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح زﻳﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ »ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺒﻴﺐ اﻟﺴﻴﺮ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻏﻴﺎث اﻟﺪﻳﻦ ﻣﻴﺮ ﺧﻮﻧﺪ‬‫ »ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ« ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻣﻴﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻮﻧﺪ ﻣﻴﺮ‬‫ »ﺟﻮاﻫﺮ اﻻﺧﺒﺎر« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺑﻮداق ﻣﻨﺸﻲ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‬‫ »ﺗﻜﻤﻠﻪ اﻻﺧﺒﺎر« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﺒﺪي ﺑﻴﮓ ﺷﻴﺮازي‬‫ »ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن آرا« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺎﺿﻲ اﺣﻤﺪ ﻏﻔﺎري ﻗﺰوﻳﻨﻲ‬‫‪» -‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻮارﻳﺦ« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺣﺴﻦ ﺑﻴﮓ روﻣﻠﻲ‬
‫‪١١٢‬‬
‫ﭼﺎﻟﺪران از ﻗﻠﻢ ﻣﻮرﺧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ »ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻠﭽﻲ ﻧﻈﺎم ﺷﺎه« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺧﻮرﺷﺎه‪.‬‬‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (61 -219‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺳﻪ اﺛﺮ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ »ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺼﺮ اﻟﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ )ﻣﻨﺪرج در ﻣﺠﻠﻪي داﻧﺸﻜﺪهي ادﺑﻴﺎت ﺳﺎل‬‫‪ ،1333‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪(50 -127‬‬
‫ »ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اول و ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻫﺎﺷﻢ ﺣﺠﺎزي ﻓﺮ‬‫ »ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران« ﺗﺄﻟﻴﻒ رﺣﻴﻢ رﺋﻴﺲ ﻧﻴﺎ )ﻣﻨﺪرج در داﻧﺶ ﻧﺎﻣﻪي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ج اول‬‫ﺻﺺ ‪(665 – 669‬‬
‫‪ (2‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺿﻤﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻨﺪرج در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﺮاﻧﻲ از ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎز ﻧﺎﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً »ﺟﻨﮓ‬
‫ﭼﺎﻟﺪران« ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺼﺮاﻟﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺛﺮي ﺑﻲﻃﺮف ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻏﺮب ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺣﺠﺎزي ﻓﺮ را ﺑﻪ ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و ﺣﻤﺎﺳﻪ ﭘﺮدازي ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺷﻴﻌﻪاي ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪي رﺣﻴﻢ رﺋﻴﺲ ﻧﻴﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﻨﻈﻢ در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺳﺘﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﮔﺮدآورﻧﺪه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ دﺳﺖ زده ﻳﺎ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١١٣‬‬
‫‪17‬‬
‫ﺣﺎﻻت ﻋﺸﻖ ‪ :‬رﺳﺎﻻت ﻋﺸﻖ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Aşkın halleri :Aşk risaleleri :‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪﮔﺎن ‪ :‬ﺻﺎدق ﻳﺎﻟﺴﻴﺰ اوﭼﺎﻧﻼر)‪ (S. Yalısız Uçanlar‬و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﻴﺮﮔﻞ)‪(M.F.Birgül‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﻴﺮﮔﻞ )‪(M.F.Birgül‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﻮﻓﻲ‪2011 ،‬‬
‫ﻧﻮﺑﺖ وﻳﺮاﻳﺶ ‪2 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪256 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﻟﻤﺤﺎﺳﺒﻲ ‪ :‬ﻋﺸﻖ ﺧﺪا‬
‫•‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ‪ :‬در ﺣﻖ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻋﺸﻖ‬
‫•‬
‫اﻟﻤﺴﻌﻮدي ك ﻣﺸﺎﺟﺮهاي در ﺣﻖ ﻋﺸﻖ در ﺣﻀﻮر ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻣﻜﻲ‬
‫•‬
‫ﺳﺮّاج ‪ :‬ﻣﻴﺎدﻳﻦ ﻛﺸﺘﻲ‬
‫•‬
‫اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ‪ :‬رﺳﺎﻟﻪ در ﺣﻖ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻋﺸﻖ‬
‫•‬
‫روز ﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﻲ ‪ :‬در ﺣﻖ اﺳﺎس ﻋﺸﻖ‬
‫•‬
‫اﺑﻦ ﻓﺎرض ‪ :‬ﻗﺼﻴﺪه ﺧﻤﺮﻳﻪ‬
‫•‬
‫ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ‪ :‬زن‪ ،‬ﻋﻄﺮ و ﻧﻈﺮ‬
‫•‬
‫اﺑﻦ ﻗﻴﻮم اﻟﺠﻮزﻳﻪ ‪ :‬از ﺑﺎﻏﭽﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎن‬
‫•‬
‫داوود اﻟﻘﻴﺼﺮي ‪ :‬در ﺣﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺸﻮق ﺣﻘﻴﻘﻲ‬
‫•‬
‫ﺑﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻮرﺳﻲ ‪ :‬ﭼﻬﺮهي دروﻧﻲ ﻋﺸﻖ‬
‫‪١١٤‬‬
‫ﺣﺎﻻت ﻋﺸﻖ ‪ :‬رﺳﺎﻻت ﻋﺸﻖ‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻳﻚ دﻳﺒﺎﭼﻪ و ﻳﺎزده ﺑﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﮔﺮد آورﻧﺪﮔﺎن )ﺻﺺ ‪ (9 – 10‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ... " :‬ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻴﻢ ‪ .‬اﺳﻼف ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ذﻛﺎوت ﺧﻮد ﺟﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻛﺴﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺼﻮص ﻋﺸﻖ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺟﻮان ﻛﻪ‬
‫ﺣﺘﻲ ﻧﺎم آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ و راه ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ... .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﺪﻳﻊ‪ ،‬ذﺧﺎﻳﺮ ﮔﺮان ﺑﻬﺎي ﺗﻤﺪن ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺑﮕﺬارﻳﻢ ‪) "...‬ص ‪(10‬‬
‫دﻳﺒﺎﭼﻪي ﻛﺘﺎب ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪" :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻋﻨﻮان دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﺗﻤﺪن ﻋﺸﻖ« ﻳﺎد ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺗﻤﺪﻧﻲ در ﺧﺼﻮص ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻋﺸﻖ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‬
‫اﺛﺮ ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻻﻳﻠﻲ ﭼﻨﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎ از اﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺳﻴﺮ و ﺳﻔﺮي ﻛﻮﺗﺎه در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ و رد ﭘﺎي ﻣﻘﻮﻟﻪي »ﻋﺸﻖ« را‬
‫در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﺑﺎرزي ﻣﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺖ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ وﺟﻮد دارد و آن‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﻼم ﺗﻤﺪن ﺧﻮﻳﺶ را ﺧﻮد ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن در ﺑﻄﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺪﻳﻤﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﺮ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ وﻗﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺼﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺳﺎﻟﻪي ﻃﻼﻳﻲ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎن و روم ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺎس دﻳﻨﺸﺎن ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﺪ و از ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﺜﻠﻴﺚ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻧﻘﻄﻪاي دور از ﺗﻤﺪن ﻧﺸﺄت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬راﻫﻲ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ادﻳﺎن ﻋﺒﺮاﻧﻲ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد ‪ ...‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻋﺸﻖ را از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ را از دورهي ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺮوز آﺛﺎر زﻳﺎدي از دورهي ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ در دﺳﺖ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ آﺛﺎر از دو ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺸﻖ و ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان دورهي ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻋﺸﻖ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﺸﻖ را ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺟﻨﺴﻲ ﻳﻜﻲ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ‪ ....‬ﭘﺲ از‬
‫ﺷﺮوع ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻋﺸﻖ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪ ... .‬اﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ در دورهي‬
‫‪١١٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﻣﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﺸﻖ در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دورهي ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺻﺮﻓﺎً‬
‫در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬در دورهي ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻣﻘﻮﻟﻪي‬
‫ﻋﺸﻖ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪي اﺻﻠﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ذﻫﻨﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ وﺣﺪت وﺟﻮد اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺸﻖ از ﺧﺪا ﻧﺸﺄت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر‬
‫داود اﻟﻘﻴﺼﺮي و اﺑﻦ ﻓﺎرض ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ذﻫﻨﻴﺖ دوم ﻋﺸﻖ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ دﺳﺘﻮر ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ و از آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺳﺎس و اﺻﻠﻲ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶ را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪي »در ﺣﻖ ﻋﺸﻖ« اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و رﺳﺎﻻت اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از‬
‫اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺮش ﺳﻠﻔﻲ دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﻴﻮم‬
‫ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ اﺳﺖ ‪" ...‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي آﺛﺎري ﻛﻪ ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻋﺸﻖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫ﺧﻼﺻﻪي ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي آﻧﺎن ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و آﺛﺎري ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺳﻌﺪ اﻟﻤﺤﺎﺳﺒﻲ ‪» -‬اﻟﺤ‪‬ﺐ ‪‬ﻟﻠّﻪ« )ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه‪ ،‬اﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ در‬
‫»ﺣﻠﻴﻪ اﻻوﻟﻴﺎء« ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از ﺑﺨﺶﻫﺎي آن ﺟﺎي داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‬
‫اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ و ﺧﻼن اﻟﻮﻓﺎ ‪» -‬رﺳﺎﻟﻪي ﻋﺸﻖ« ]اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ ‪ 52‬رﺳﺎﻟﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده و آنﻫﺎ‬
‫را در ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ ﺟﺎي دادهاﻧﺪ‪ :‬رﻳﺎﺿﻴﺎت )‪ 14‬رﺳﺎﻟﻪ( ؛ ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت )‪ 17‬رﺳﺎﻟﻪ( ؛ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ‬
‫)‪ 10‬رﺳﺎﻟﻪ( ؛ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ و اﻟﻬﻴﺎت )‪ 11‬رﺳﺎﻟﻪ( ‪ .‬در اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي »رﺳﺎﻟﻪي ﻋﺸﻖ« ﺷﺸﻤﻴﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﻃﺒﻘﻪ‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ و ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ[‪.‬‬
‫ اﺑﻮ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺴﻌﻮدي – )ﻣﺒﺎﺣﺜﻪاي ﻛﻪ در ﺣﻀﻮر ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻣﻜﻲ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻮن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬اﺑﻮ ﻣﺎﻟﻚ اﻟﺨﺮزﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻞ اﻟﻌﻼف‪،‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﻟﺤﺎﻛﻢ اﻟﻜﻮﻓﻲ‪ ... ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﺑﺎرهي »ﻋﺸﻖ« اﺑﺮاز ﻛﺮده اﻧﺪ‪) (.‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪(1964 ،‬‬
‫ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺴﺮّاج‪» - .‬ﻣﺴﺎرع اﻟﻌﺸﺎق«‪) .‬ﺣﺎوي داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻮن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﻴﻤﻮن‪ ،‬اﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻋﻴﺎش‪ ... ،‬درﺑﺎرهي ﻋﺸﻖ و ﻋﺸﺎق ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪١١٦‬‬
‫ﺣﺎﻻت ﻋﺸﻖ ‪ :‬رﺳﺎﻻت ﻋﺸﻖ‬
‫ ﺷﻴﺦ اﻟﺮﺋﻴﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪» - .‬رﺳﺎﻟﻪ )در ﻣﺎﻫﻴﺖ( ﻋﺸﻖ«‪) .‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‬
‫اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻃﻼب ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻃﻲ آن ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ ﻋﺸﻖ را در‬
‫ﻫﻔﺖ ﻓﺼﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ(‬
‫‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮ ﻧﺼﺮ ﺑﻘﻠﻲ ﺷﻴﺮازي دﻳﻠﻤﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﺷﻄﺎح‪» - .‬ﻣﺸﺮب اﻻرواح«‪.‬‬
‫)اﺑﻮﻧﺼﺮ در ﻛﺘﺎب »ﻣﺸﺮب اﻻرواح« ﺿﻤﻦ ﺻﺤﺒﺖ از ﻫﺰار و ﻳﻚ ﻣﻘﺎم در ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﻋﺸﻖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده و ﻋﺸﻖ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻓﺎرض اﻟﻤﺼﺮي‪» - .‬ﻗﺼﻴﺪه ي ﺧﻤﺮﻳﻪ«‪.‬‬
‫ ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ )ﺷﻴﺦ اﻻﻛﺒﺮ(‪» - .‬زن و ‪) .«...‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ در اﺛﺎر ﺧﻮد ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺎﻓﻮق اﻟﻄﺒﻴﻌﻪي ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﺟﺎذﺑﻪ ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد را ﺧﺪا و اﺷﺘﻴﺎﻗﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬
‫ﺧﻮد دارد‪ ،‬ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ اﻳﻮب )اﺑﻦ ﻗﻴﻮم اﻟﺠﻮزﻳﻪ(‪» – .‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ و ﻧﺰﻫﺖ اﻟﻤﺸﺘﺎﻗﻴﻦ«‪.‬‬
‫)ﻣﺘﻦ ﺣﺎﺿﺮ از اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻪ ﺑﺎب دارد(‪.‬‬
‫‬
‫ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ داود ﺑﻦ ﻗﻴﺼﺮي ‪» - .‬در ﺧﺼﻮص ﻋﺸﻖ ﺣﻘﻴﻘﻲ«‪) .‬ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دو‬
‫ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ »ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ« ﺷﻴﺦ اﻻﻛﺒﺮ ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻟﻘﺐ »ﺷﺎرح اﻟﻔﺼﻮص« ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺷﺮﺣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ »ﻗﺼﻴﺪه ي ﺧﻤﺮﻳﻪ«اﺑﻦ ﻓﺎرض ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‬
‫ﺑﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻮرﺳﻲ‪» - .‬ﺑﺎﻃﻦ ﻋﺸﻖ«‪) .‬ﺑﺪﻳﻊ اﻟﺰﻣﺎن ﻛﻪ در رﺳﺎﻻت ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺸﻖ را از‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده‪ ،‬ﻋﺸﻖ را ﻃﺮﻳﻖ وﺻﻮل ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﺳﻌﻲ ﮔﺮدآورﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻗﺘﻲ ﻛﻪ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺘﻮن و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻜﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺴﻴﺎر روان و ﮔﻮﻳﺎﺳﺖ و ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪١١٧‬‬
‫‪18‬‬
‫ﺣﻼج ‪ :‬ﻣﺮا از دﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﺠﺎت دﻫﻴﺪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪Al Halladsch : O Leute, rettet mich vor Golt :‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪Hallac : Kurtarın Beni Tanrıdan :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬آﻧﻪ ﻣﺎري ﺷﻴﻤﻞ ‪Annemarie Schimmel‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﺟﺎن آﺳﻨﺎ ‪Ahmetcan Asena‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺎن‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪117 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‬
‫•‬
‫ﺑﺎب اول( ادﻋﻴﻪ‪ -‬اﺷﻌﺎر‪ -‬رواﻳﺎت‬
‫•‬
‫ﺑﺎب دوم( در ﺣﻖ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬
‫•‬
‫ﺑﺎب ﺳﻮم( ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا – دوري از ﺧﺪا‬
‫•‬
‫ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم( اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ‬
‫•‬
‫ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ( ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫•‬
‫ﺑﺎب ﺷﺸﻢ( ﺣﺴﺮت ﭼﻠﻪ ﻛﺸﻲ‬
‫•‬
‫ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ ( اﺳﺎرت و ﻣﺮگ‬
‫‪١١٨‬‬
‫ﺣﻼج ‪ :‬ﻣﺮا از دﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﺠﺎت دﻫﻴﺪ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫آﻧﻪ ﻣﺎري ﺷﻴﻤﻞ در ﺳﺎل ‪ 1922‬در آﻟﻤﺎن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺪرش ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ در ﺗﺼﻮ‪‬ف و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﭘﺴﺖ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻪ ﻣﺎري در ﺳﻦ ‪ 15‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺮوع ﻛﺮد و‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ را در داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدرﻳﺦ ﺷﻴﻠﺮ اداﻣﻪ داد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1941‬ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا در‬
‫رﺷﺘﻪي ﺗﻤﺪن واﻟﺴﻨﻪي اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮﻟﻴﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وي ﭘﺲ از ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺗﺪرﻳﺲ در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺎرﺑﻮرگ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ آﻣﺪ و از ﺳﺎل ‪ 1954‬ﺗﺎ ‪ 1959‬در داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه آﻧﻜﺎرا‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻴﻤﻞ در ﺳﺎل ‪ 1954‬دوﻣﻴﻦ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬دوﻟﺖ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﺷﻴﻤﻞ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﺛﺎري ﻛﻪ در ﺣﻖ اﻗﺒﺎل‪ ،‬اﺳﻼم و ﺗﺼﻮف ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﺰهي »ﻫﻼل اﻣﺘﻴﺎز« ﻣﻔﺘﺨﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از ﺷﻴﻤﻞ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻛﺘﺎب و ﺗﺮاﺟﻢ ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ از زﺑﺎنﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬اردو‪ ،‬ﻋﺮﺑﻲ و ﺗﺮﻛﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮده‪ ،‬در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺷﻴﻤﻞ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‪» :‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ روﻣﻲ«‪» ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ادﻳﺎن«‪» ،‬اﺑﻌﺎد ﺗﺼﻮف«‪،‬‬
‫»اﺳﺮار اﻋﺪاد«‪» ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎي ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ«‪» ،‬اﺑﻌﺎد ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﻼم«‪» ،‬ﺧﻮاب و ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫ﺧﻮاب در اﺳﻼم«‪ ... ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﻫﻔﺖ ﺑﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (7-10‬ﭘﺲ از داﺳﺘﺎن آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺷﻴﻤﻞ‪ ،‬ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ وي آﺷﻨﺎ ﺷﺪه و ﻣﻔﺘﻮﻧﺶ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫"از ﺟﻬﺎت ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﻳﻜﻲ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺎن اﺣﺴﺎس ﻗﺮاﺑﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫وي دوﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﺎن ﺧﺮاﺳﺎن داﺷﺖ و ﺗﻌﺪادي از ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وي آﺷﻨﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺼﻮر آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮان از ﺷﺒﻠﻲ ﺑﻐﺪادي ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﺗﺒﺎر از‬
‫‪١١٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻨﺼﻮر ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﺮك را ﺑﺎ اﺑﻌﺎد اﺣﺴﺎﺳﻲ – ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﻼم آﺷﻨﺎ ﻛﺮد و ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ اﻟﻬﺎم ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺗﺮك ﭼﻮن ﻳﺴﻮي ﮔﺮي و ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ‪) ." ...‬ص‪(9‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (11-30‬را ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪاي از ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﻨﺮﻳﺦ ﺷﻴﺪر‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﻲ را در ﻣﻔﻬﻮم واﻗﻌﻲ ﺑﻔﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻼج و‬
‫آﺛﺎرش را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﺪ"‪ .‬وي ﺳﺨﻨﺶ را ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪" :‬از آن روز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻼج ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮو ﻧﻨﺸﺴﺖ‪ .‬ﺣﻼج ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻇﺮف ﻫﺰار ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي‬
‫ﺻﻮﻓﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﻨﺘﻘﺪ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داده‪ ،‬ﻣﺮا ﻧﻴﺰ ﺷﻴﻔﺘﻪ ﺧﻮد ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻨﺼﻮر ﻛﻪ در ﺳﺎل‪922‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﺷﻬﻴﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دم و در ﻫﺮ ﺟﺎ ﺣﻀﻮر و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺘﺶ را اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻓﺮﻳﺎد‬
‫»اﻧﺎاﻟﺤﻖ« او در دﻧﻴﺎي اﺳﻼم و ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﺘﻦ و ﺑﻄﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎي ﺗﺮك و اﻳﺮاﻧﻲ ﻃﻨﻴﻦ ﻣﻲاﻧﺪازد ‪."...‬‬
‫)ص‪(11‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺣﻼج اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ..." :‬ﻋﺪهاي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد »اﻧﺎاﻟﺤﻖ« ﻣﻨﺼﻮر از ﺧﺎﻣﻲ او ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا وي‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ وﺣﺪت در ﻣﻔﻬﻮم واﻗﻌﻲ ﭘﻲ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺣﺮف ﻧﻤﻲزد‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ دﻳﮕﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺟﻮﺷﺶ و ﻓﺮﻳﺎدش ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ آب دروﻧﺶ ﻧﺠﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻼج در ﻛﻨﺎر ﺳﻔﺮه ﺟﺬﺑﻪ اﻟﻬﻲ ﻧﻨﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او ﻫﻤﭽﻮن ﻇﺮف ﻛﻢ ﻋﻤﻘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ‬
‫وﺣﻲ اﻟﻬﻲ را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺘﻮاﻳﺶ زود ﻟﺒﺮﻳﺰ ﺷﺪ ‪) ." ...‬ص‪(13‬‬
‫"از ﻣﻴﺎن اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﻋﺪهاي او را ﻫﻤﻪ ﺧﺪا ﮔﺮا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﭼﻮن ﺗﻮﻟﻮگ‬
‫)‪ (Tholuck‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻮﻻً ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﻲ رﻳﺸﻪ در ﻫﻤﻪ ﺧﺪاﮔﺮاﻳﻲ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻮن‬
‫رﻳﺴﻜﻪ )‪ (Reiske‬آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺸﺮك اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﻫﺮﺑﻠﻮت‬
‫)‪ (Herbelot‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر »ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ« اﺳﺖ ‪). "...‬ص‪(14‬‬
‫ﺷﻴﻤﻞ در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اروﭘﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج را ﺑﺎ اﺛﺮي ﻛﻪ ﻟﻮﺋﻲ‬
‫ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن )‪ (Louis Massignon‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﺛﺎري اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اروﭘﺎﻳﻴﺎن در ﺣﻖ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١٢٠‬‬
‫ﺣﻼج ‪ :‬ﻣﺮا از دﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﺠﺎت دﻫﻴﺪ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﺮﻛﻲ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪاي ﻛﻪ ﻫﺮﺑﺮت ﻣﻴﺴﻮن )‪ (H.Mason‬آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ در ﺣﻖ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺣﻼج ﺳﺮوده و ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ در »ﺗﺬﻛﺮه اﻻوﻟﻴﺎ« ﺷﻴﺦ ﻋﻄﺎر ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫"روزي دروﻳﺸﻲ در زﻧﺪان از ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ‪»:‬ﻋﺸﻖ ﭼﻴﺴﺖ؟«‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﺟﻮاب ﻣﻲدﻫﺪ ‪»:‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﺸﻖ را اﻣﺮوز‪ ،‬ﻓﺮدا و ﭘﺲ ﻓﺮدا ﺧﻮاﻫﻲ دﻳﺪ«‪.‬‬
‫آن روز او را ﺷﻬﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮداي آن روز او را ﺑﻪ آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و روز ﺳﻮم ﺧﺎﻛﺴﺘﺮش را ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ"‪).‬ص‪(30‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﺑﺎب اول )ﺻﺺ‪ (31-40‬اﺷﻌﺎر‪ ،‬رواﻳﺎت و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻲ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻓﺮادي ﭼﻮن‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ و اﺳﺤﻖ اﻟﻬﻮاﻧﻲ در ﺣﻖ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﺑﺎب دوم )ﺻﺺ ‪ (41-50‬ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﻣﻨﺼﻮر از زﺑﺎن وي‬
‫در ﺣﻖ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪاي از ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻣﻴﺎن ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻠﻮك اﺳﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﺑﺎب ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (51-55‬ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻗﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا از زﺑﺎن ﻣﻨﺼﻮر ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (57-63‬دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ از ﻗﻮل دوﺳﺘﺎن‬
‫و ﺷﺎﮔﺮدان او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪاي از ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ ﺟﺎي‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪ در ﻣﻮرد ﺧﺪا ﺑﻪ دل راه ﻧﺪﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ‪ (65-71‬ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﺑﺎب ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ‪ (77-86‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﻫﻤﻮاره در ﺣﺴﺮت و ﻋﺬاب‬
‫ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪" :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻢ‪ ،‬ﺣﺴﺮت ﻣﺮا ﻣﻲﻟﺮزاﻧﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ درد و ﻋﺬاب از ﻣﻦ دﺳﺖ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎب )ﺻﺺ‪ (87-99‬ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج در دورهي اﺳﺎرت ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٢١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﮔﺰﻳﻨﻪاي از ﻛﺘﺎب »اﻟﺘﻮاﺳﻴﻦ« )ﺣﺎوي رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ( و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ آﺛﺎري ﻛﻪ در اروﭘﺎ در ﺣﻖ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ص‪ (117‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١٢٢‬‬
‫‪19‬‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Uluslarası Politikada Orda doğu :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺗﻮرل ﻳﻴﻠﻤﺎز ﺷﺎﻫﻴﻦ ) ‪( Türel Yılmaz Şahin‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﺎرﻳﺶ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪367 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪1950 – 1960‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪1960 – 1973‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪1970 – 1980‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪1980 – 1990‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪1990 – 2000‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ‪2000‬‬
‫•‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺗﻮرل ﻳﻴﻠﻤﺎز ﺷﺎﻫﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 1966‬در ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻗﻴﺮ ﺷﻬﻴﺮ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1987‬از رﺷﺘﻪي رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1992‬‬
‫‪١٢٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪي » ﺗﺮﻛﺎن ﺗﺮاﻛﻴﺎي ﻏﺮﺑﻲ « ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ از اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻋﻠﻮم‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1997‬ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪي » ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﺮزي ﺗﺮﻛﻴﻪ‬
‫در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ « از ﻫﻤﺎن اﻧﺴﺘﻴﺘﻮ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 2002‬ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻴﺎري در‬
‫ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد ﮔﺮوه رواﺑﻂ‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد در داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي اداﻣﻪ داد‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺗﻮرل ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ اﺳﺮاﺋﻴﻞ « دارد و ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﺆﻟﻒ ) ﺻﺺ ‪ ( 11 – 13‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻣﻌﻤﻮﻻً از اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ ) اروﭘﺎ‬
‫– آﺳﻴﺎ – آﻓﺮﻳﻘﺎ ( ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻋﻮض ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ‪" :‬از‬
‫رﺑﻊ اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻛﺴﺐ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺮﺷﺎر از اﻧﺮژي و در رأس آنﻫﺎ ﻧﻔﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﺮﺷﺎر‬
‫ﻧﻔﺘﻲ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﭘﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ دوﺧﺘﻨﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 12‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪي رﻗﺎﺑﺖ دو اﺑﺮ ﻗﺪرت آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺷﻮروي در آﻣﺪ و وﻗﺘﻲ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو اﺑﺮ ﻗﺪرت‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ اﺑﺮ ﻗﺪرت ﺑﺮ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻓﺰود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 15 – 69‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻣﻴﺎن دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ « ﺣﺎوي‬
‫دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ اول ﻣﺠﺎدﻟﻪي دوﻟﺖﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺸﺮﻳﺢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻋﺮب – ﻳﻬﻮدي در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬
‫‪١٢٤‬‬
‫ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺑﺨﺶ اول ﻣﺠﺎدﻟﻪي اﻳﺮان ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﻋﻨﻮان ﺷﺪه و از ﻧﻔﻮذ دو‬
‫دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و روﺳﻴﻪ ﺗﺰاري در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ " :‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب‬
‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻜﻲ ‪ 1917‬روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد در را اﻳﺮان اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1919‬ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻗﺮاردادي ﺑﺎ اﻳﺮان دﺳﺖ زد و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري و ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﻋﻬﺪه دار‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻋﺘﺮاض ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﺎن اﻳﺮان ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻳﺮان ﻗﺮار داد ﻣﻮرد اﺷﺎره را ﻟﻐﻮ ﻛﺮد و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1921‬ﻗﺮار داد دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺮارداد اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ‬
‫ﺷﻮروي ﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﻲ اﺣﺘﺮام ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 32‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻛﻮدﺗﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺧﺎن در ﺳﺎل ‪ 1923‬اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﺤﻮه ي دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﺑﻲ او ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﻗﺮاردادﻫﺎي ‪ 1921‬و ‪ 1927‬رواﺑﻂ اﻳﺮان – اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﭼﻨﺪان ﻣﻄﻠﻮب ﭘﻴﺶ‬
‫ﻧﻤﻲرﻓﺖ‪ .‬اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1921 – 23‬ﺳﻬﻢ ﺑﺰرﮔﻲ از‬
‫ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﺪم اﻋﺘﻤﺎد در‬
‫اﻳﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻮروي اﻳﺠﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد و اﻳﻦ ﻋﺪم اﻋﺘﻤﺎد اﺟﺎزه ﻧﻤﻲداد ﻛﻪ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻲ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوره رواﺑﻂ اﻳﺮان ﺑﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان ﺣﺴﻨﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1932‬ﻧﻔﺖ آﺑﺎدان‬
‫ﻋﺪم ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و رﺿﺎ ﺧﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻬﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻧﻔﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1901‬ﻣﻴﺎن دو ﻛﺸﻮر اﻣﻀﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد را ﻓﺴﺦ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن دو ﻛﺸﻮر ﺑﺎ اﻋﺰام ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﺑﺼﺮه اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﺣﻞ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮاردادي ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ – اﻳﺮان‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺳﻬﻢ اﻳﺮان اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را از ‪ 16‬درﺻﺪ ﺑﻪ ‪20‬‬
‫درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ داده ﺑﻮد‪ ،‬در ﻋﻮض ﻣﺪت اﻣﺘﻴﺎز ﺷﺮﻛﺖ را از ﺳﺎل ‪ 1961‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1993‬ﺗﻤﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻫﻴﺘﻠﺮ در ﺳﺎل ‪ 1933‬ﻗﺪرت را در آﻟﻤﺎن در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻳﺮان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي آﻟﻤﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ اﻳﺮان‬
‫ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪه در دﺳﺖ آﻟﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﺑﻂ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1941‬ﻛﻪ آﻟﻤﺎن ﺑﻪ روﺳﻴﻪ ﺷﻮروي ﺣﻤﻠﻪ‬
‫‪١٢٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﺷﻮروي ﺑﻪ اﺷﻐﺎل اﻳﺮان ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬دﺳﺖ زدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم ) ﺻﺺ ‪ ( 71 – 137‬اوﺿﺎع ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪1950 – 1960‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ درﮔﻴﺮي اﻳﺮان – اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﺖ در ﺳﻪ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ – اﻳﺮان « اﺑﺘﺪا از ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻧﻔﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ در ﺳﺎل ‪ 1901‬ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و دارﺳﻲ ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﺮار داد ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫ﺷﺮﻛﺖ دارﺳﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮ زﻣﻴﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺎرج از ﭘﻨﺞ اﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﻧﻴﺰ‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻔﺖ اﻳﺮان – اﻧﮕﻠﻴﺲ دوﻣﻴﻦ ﺷﺮﻛﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1908‬اﺣﺪاث‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1914‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﭼﺮﭼﻴﻞ ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﻬﺎم اﻳﻦ ﺷﺮﻛﺖ را ﺧﺮﻳﺪ و ﺑﺪﻳﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻔﺘﻲ اﻳﺮان را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺎرﮔﺮان آﺑﺎدان اﻋﺘﺼﺎب ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ‬
‫ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻬﺮهي ﺑﻴﺸﺘﺮي از درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺮارداد ﺟﺪﻳﺪي‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ اﻳﺮان ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺟﺒﻬﻪي ﻣﻠﻲ ﺑﻪ زﻋﺎﻣﺖ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق‬
‫و ﺣﺰب ﺗﻮده ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﺟﻬﺖ ﻣﻠﻲ ﻛﺮدن ﻧﻔﺖ اﻳﺮان ﺷﺮوع‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺠﻠﺲ در ﻧﺸﺴﺖ ‪ 11‬ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ 1951‬ﻗﺮاردادي ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1949‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد را‬
‫ﻟﻐﻮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن رزم آرا ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺿﻤﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﻳﺮان اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻠﻲ ﺷﺪن از ﻧﻈﺮ ﻓﻨﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ و روز ‪ 3‬ﻣﺎرچ ‪ 1951‬از ﻃﺮف ﮔﺮوه‬
‫»ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﺳﻼم« ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪي ﻣﺠﻠﺲ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﻛﺮد و روز ‪ 19‬ﻣﺎرچ ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﻳﺮان را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪١٢٦‬‬
‫ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » واﻛﻨﺶ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ « از اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻗﺒﺎل‬
‫ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود‪ .‬دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻃﻲ ﻳﺎدداﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺷﺮﻛﺖ را ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺬاﻛﺮات ﻃﺮﻓﻴﻦ اداﻣﻪ‬
‫داﺷﺖ دﻛﺘﺮ ﻣﺼﺪق اﻋﻼم ﻛﺮد ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻠﻲ ﺷﺪن را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭼﺎره را در اﻳﻦ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ ﺷﻮراي اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬رأي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻳﻮﮔﺴﻼوي و اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از اﻳﻦ اﻗﺪام ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻣﻠﻲ ﺷﺪن « اﺑﺘﺪا از ﻣﻴﺎﻧﺠﻲﮔﺮي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺼﺪق ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻠﻲ ﺷﺪن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻋﺰل دﻛﺘﺮ ﻣﺼﺪق‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﺟﺪﻳﺪ )زاﻫﺪي( ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻋﺪم‬
‫ﺗﻔﺎﻫﻢ از آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻨﺴﺮﺳﻴﻮﻣﻲ ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ – اﻳﺮان و ﺷﺮﻛﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ و ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺎﻣﻪاي ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻛﻨﺴﺮﺳﻴﻮم و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ) ﺻﺺ ‪ ( 139 – 181‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪«1960 – 73‬‬
‫ﻣﻄﻠﺒﻲ در ﺧﺼﻮص اﻳﺮان ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ) ﺻﺺ ‪ ( 183 – 256‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫‪ « 1970 – 1980‬ﻃﻲ دو ﺑﺨﺶ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ راه اﻧﻘﻼب را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬
‫" ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه از ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1960‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮات‬
‫ﻣﻨﻔﻲ در ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﺸﻮرش‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ « ﻳﻚ‬
‫ﺳﺮي اﺻﻼﺣﺎت را ﺑﻪ آراء ﻋﻤﻮﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻪ ﭘﺮﺳﻲ ‪ 1962‬ﺣﺪود ‪ 95‬در ﺻﺪ ﻣﻠﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت رأي ﻣﻮاﻓﻖ دادﻧﺪ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﺸﺎﻳﺮ و آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫‪١٢٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫دﻳﻨﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻮد را ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻻﺋﻴﻚ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ و ﺑﻪ وﻳﮋه » اﺻﻼﺣﺎت‬
‫ارﺿﻲ « ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ اﺻﻠﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن درآﻣﺪ‪ .‬اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن اراﺿﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﻛﻨﺘﺮل اراﺿﻲ ﺑﺰرگ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ را در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪي ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ و از ﻣﻴﺰان واﺑﺴﺘﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ در دﻫﻪي ‪ 1960‬ﻗﺪرت ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎزي ﻛﺸﻮر را ﺑﺮاي ﺣﺬف ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎه در اﻳﻦ دوره ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ اﺗﺤﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﺑﺎزارﻳﺎن را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ روﻧﺪ ﻧﻮﺳﺎزي ﻛﺸﻮر اﻳﻦ اﺗﻔﺎق را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺷﺎه در اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺮان ﻧﻔﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1973‬اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎد ﻧﻴﺰ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻬﺎي ﻧﻔﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ارﺗﺶ دﺳﺖ زد ﺗﺎ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ در آورد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻼشﻫﺎ واﻛﻨﺶ ﻣﺤﺎﻓﻞ دﻳﻨﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آورد و آﻳﺖ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1963‬در ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﺻﺪاي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻮش اﻳﺮاﻧﻴﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ و در اﻃﻼﻋﻴﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺷﺎه را دﺷﻤﻦ‬
‫اﺳﻼم و ﺑﺮدهي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﻮاﻧﺪ و از ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎه در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﻮر ﻧﺸﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ از ﻃﺮﻓﺪاران ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﻨﺪ"‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎ اﻳﺪﺋﻮ ﻟﻮژي اﻧﻘﻼب و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎي رژﻳﻢ ﺟﺪﻳﺪ ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ و اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮده‪ ،‬از‬
‫دﻳﮕﺮ اﻧﻘﻼبﻫﺎ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻘﻼبﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬روﺳﻴﻪ و ﭼﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ‪ " :‬اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﻘﻼب دﻳﻨﻲ در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﺷﻜﻞ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻨﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎدر ﺣﻜﻮﻣﺖ و اﻫﺪاف آن ﻫﻤﻪ دﻳﻦ ﮔﺮا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﻛﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1979‬ﺑﻪ زﻋﺎﻣﺖ آﻳﺖ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ رژﻳﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫‪١٢٨‬‬
‫ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رژﻳﻢ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺣﺪاث ﻛﺮد و ﻫﻤﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﻘﻼب را از دﻳﮕﺮ اﻧﻘﻼبﻫﺎ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺳﺎزد ‪ ) ." ...‬ص‪( 252‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات آﻳﺖ اﻟﻪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي در ﺧﺼﻮص اﻫﺪاف ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫اﻧﻘﻼب ﺟﺎي داده ﺷﺪه و ﻧﻈﺮ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﻣﺴﺄﻟﻪ » ﻻﺋﻴﺴﻢ « ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ " :‬اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻻﺋﻴﺴﻢ ﻧﻈﺮات ﻣﺘﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي اﻣﻮر دﻧﻴﻮي در ﺟﻮﻫﺮ اﻣﻮر‬
‫ص‬
‫دﻳﻨﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻫﻢ رﻫﺒﺮ دﻳﻨﻲ و ﻫﻢ ﭘﻴﺸﻮاي دﻧﻴﻮي ﺑﻮد‪ .‬ﻻﺋﻴﺴﻢ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺑﺎزيﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻏﺮب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ دﻳﻦ را از ﺻﺤﻨﻪ ﺧﺎرج ﺳﺎزد و ﻣﺄﻻً ﺣﺲ ﻧﮋاد‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻲ را ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﻧﺪازد و ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ و ﺗﺮك را ﺑﻪ ﺟﺎن ﻫﻢ ﺑﻴﺎﻧﺪازد و ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫راﺣﺘﻲ اداﻣﻪ دﻫﺪ"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 257 – 293‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫‪ « 1980 – 1990‬ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺮاق اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول از ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﭼﻮن اﺧﺘﻼف اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮوع‬
‫ﺟﻨﮓ را آﻣﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪ " :‬اﺧﺘﻼف اﻳﺮان و ﻋﺮاق در ﺳﺎل ‪ 1975‬ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎل در اﻟﺠﺰﻳﺮه در ﻧﺸﺴﺖ اوﭘﻚ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺧﻮد را ﺣﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي » ﺗﻔﺎﻫﻢ اﻟﺠﺰﻳﺮه « اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻗﺮار ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮز ﻣﻴﺎن دو ﻛﺸﻮر درﺳﺖ‬
‫از وﺳﻂ ﺷﻂ اﻟﻌﺮب ﺑﮕﺬرد و ﻋﺮاق از ادﻋﺎي ﺧﻮد در ﻣﻮرد ﺷﻂ اﻟﻌﺮب ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ .‬اﻳﺮان ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ از ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻛﺮاد ﺷﻤﺎل ﻋﺮاق دﺳﺖ ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻣﺪﺗﻲ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﺳﺎل ‪ 1979‬دو ﻛﺸﻮر اﻳﺮان و ﻋﺮاق را ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﻗﺮار داد"‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫در آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮوزي از آن ﺻﺪام ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ از ﺳﺎل ‪ 1986‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻮازﻧﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوزي اﻳﺮان ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻏﺮﺑﻲ را ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺮان ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﺮاق‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ و اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﺻﺎدرات اﺳﻠﺤﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﺮاق اﻓﺰود‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪١٢٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﺻﺤﻨﻪي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ اﻧﺰوا ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺷﻮراي اﻣﻨﻴﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻛﻪ‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 20‬ژوﺋﻴﻪ ‪ 1987‬اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻴﺰان اﻧﺰوا اﻓﺰود و اﻳﺮان ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺷﻮراي‬
‫اﻣﻨﻴﺖ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ"‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ) ﺻﺺ‬
‫‪ ( 354 – 367‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪودي زﻳﺎد ﺑﻪ دور از ﺗﻌﺼﺐ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﭘﺮ ﻣﻼل ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻛﻪ در ﻗﺮن‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺻﺤﻨﻪي رﻗﺎﺑﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ را ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﭘﻮﻳﺶﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﻣﺠﺪد ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻛﺘﺎب و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وي در ﺗﺪوﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ راه درازي ﭘﻴﻤﻮده و اﺛﺮي ارزﻧﺪه ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٣٠‬‬
‫‪20‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Homeyni : iran islam deyrimi (Şah nasıl mat oldu?) :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺳﺮﻛﺎن ﺗﺎﻓﻠﻲ اوﻏﻠﻲ )‪( Serkan Taflıoğlu‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺮﻳﭙﺘﻮ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪286 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬آﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬رﻫﺒﺮ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﺧﻤﻴﻨﻲ و وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ‬
‫•‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫ﺳﺮﻛﺎن ﺗﺎﻓﻠﻲ اوﻏﻠﻲ در ﺳﺎل ‪ 1973‬در ﺷﻬﺮ ﻳﻮزﻏﺎت ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬وي دورهﻫﺎي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ و‬
‫ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ را در رﺷﺘﻪي رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ و دورهي دﻛﺘﺮا را در رﺷﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻃﻲ ﻛﺮد‬
‫و در ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت راﻫﻜﺎري ﭼﻮن‪ ASYAM ASAM ،ORSAM ،‬و اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت ﺗﺎﻓﻠﻲ اوﻏﻠﻲ در ﻣﻮرد ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻧﺸﺮﻳﺎﺗﻲ ﭼﻮن‪Avrasya :‬‬
‫‪) Dosyası‬ﭘﺮوﻧﺪه ارو‪ -‬آﺳﻴﺎ(‪) Statejık analız ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ راﻫﻜﺎري(‪) Avrupa -Asya ،‬آﺳﻴﺎ ‪-‬‬
‫‪١٣١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اروﭘﺎ( و ‪ 2003‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﻋﺮاق‪،‬‬
‫ﻟﺒﻨﺎن و ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺮاﻧﻲ( ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﻜﻲ و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ آﺷﻨﺎﻳﻲ دارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺆﻟﻒ )ﺻﺺ‪ (9 -14‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وي در اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ »اﻧﻘﻼب در اﻳﺮان ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ؟« اﻳﻦ ﺳﺆال اﻏﻠﺐ از ﺳﻮي ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﺪ‪" :‬ﭼﻮن ﻛﺴﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط‬
‫ﺷﺎه ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري دﻳﻨﻲ درﺟﺎي ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪار ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪".‬‬
‫ﺳﺆال دوم اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد؟ "ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﺟﻬﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن دﻧﻴﺎي اﺳﻼم در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫)اﻣﺎم(ﺧﻤﻴﻨﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻋﺘﻘﺎدات ﺳﻨﺘﻲ رﻳﺸﻪ دار ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ را ﻋﻮض ﻛﻨﺪ ‪)."...‬ص‪(9‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺰرﮔﻲ در اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ " :‬آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻣﻮﺿﻊ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ در ذﻫﻨﻴﺖ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد و ﺑﺮ ﻟﺰوم اداره دوﻟﺖ از ﺳﻮي ﻳﻚ ﻓﻘﻴﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪)."...‬ص‪(10‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮي از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﻮادث‬
‫ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺰﻳﻨﻪاي در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ‬
‫ﺟﻬﺎن دو ﻗﻄﺒﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و اﻣﺮوز اﻳﺮان در ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (15-25‬اﺑﺘﺪا ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازد و ﭘﺲ از ﺗﻌﺮﻳﻒ واژهي »اﻧﻘﻼب« ﺑﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻗﻴﺎم و اﻧﻘﻼب وﺟﻮد دارد اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫وي ﺳﭙﺲ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺤﻘﻖ و ﭘﻴﺮوزي آن ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ‬
‫و ﭘﻴﺎمﻫﺎي )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٣٢‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ورود )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫"ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﺳﺎل ‪ 1943‬ﺑﺎ رد‪‬ﻳﻪاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻛﺸﻒ اﻻﺳﺮار« ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب »اﺳﺮار ﻫﺰار ﺳﺎل«‬
‫اﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان ﻣﻬﻢ رژﻳﻢ ﺷﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ ‪ ...‬وي در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺻﺮاﺣﺘﺎً اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫اﻟﻬﻲ را اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ ‪) ...‬اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ در اﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫رﺿﺎﺧﺎن را ﺧﺎﺋﻦ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ و ﺟﺎﻫﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮد ‪)." ...‬ص‪(22‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫")اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ از آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻈﺮ و ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺑﺮوﺟﺮدي را ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺮﻛﺖ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺟﻬﺖ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا و در راه ﺧﺪا ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫در اﻳﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ در ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﺷﺪ و )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﭼﻨﺪان ﻗﺪرت ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﻮد اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻼح ﻧﺪﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺰﻧﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (27 -94‬از ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ذﻫﻨﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻐﻮي واژهي »ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ« و ﺑﻪ ﺗﻐﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ در ﻃﻮل زﻣﺎن دﻳﺪه‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژهي ﺷﻴﻌﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻴﻌﻪي ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺷﻴﻌﻪي ﻋﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت »اﻟﺸﻴﻌﻪ« در آﻣﺪ و ﻣﻌﻨﻲ ﻃﺮﻓﺪار ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم و ذﻫﻨﻴﺖ اﻣﺎﻣﺖ در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﺳﺨﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺷﻴﻌﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻣﺎﻣﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ...‬ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي وﻻﻳﺖ و اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ آﻳﺎت و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺘﻌﺪدي اﺗﻜﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ‬
‫ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ )ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق و‬
‫اﺗﺤﺎدﺷﺎن اﻣﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ( ﺑﻲاﻣﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻤﺎً از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدد"‪.‬‬
‫‪١٣٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻘﻮﻟﻪي »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮي ﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪" .‬واژهي »وﻻﻳﺖ« در ﻋﻠﻮم ﻓﻘﻪ و ﻛﻼم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﻴﻌﻪ‬
‫ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻣﻴﺎن اﻣﺎﻣﺖ و ﻧﺒﻮت ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزد و‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در اﺳﻼم ﭼﻬﺎر ﻧﻮع وﻻﻳﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬وﻻﻳﺖ ﺧﺪا‪ ،‬وﻻﻳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪،‬‬
‫وﻻﻳﺖ اﻣﺎﻣﺖ و وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ ‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻓﻘﻴﻪ وﻻﻳﺘﺶ را از اﻣﺎم‪ ،‬اﻣﺎم وﻻﻳﺘﺶ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ وﻻﻳﺘﺶ را از ﺧﺪا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪) ."«...‬ص‪(44‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﻲ ﮔﻠﭙﻴﻨﺎرﻟﻲ )در ﻛﺘﺎب »ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻲ و ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ در‬
‫ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ«( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺮاي اﻣﺎم و وﻻﻳﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﺼﻤﺖ )ﻛﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺬارد اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻔﺴﻴﺮ وﺣﻲ و دﺳﺘﻮرات اﻟﻬﻲ ﺧﻄﺎ ﻛﻨﺪ(‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ )ﻛﻪ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺪان‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺧﺪا دادي ﻻزم اﺳﺖ( و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﺺ )ﻛﻪ اﻣﺎم از ﺳﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي اﻳﻔﺎي وﻇﻴﻔﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد( ‪) ." ...‬ص‪(46‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬در ﻣﻮرد اﻳﻨﻜﻪ‬
‫وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ در ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻋﺪهاي از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‬
‫ص‬
‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ...‬ﻣﻔﺴﺮان ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻪ‬
‫واژهي »وﻟﻲ« ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ »دوﺳﺖ« و »ﻳﺎر« )ﻛﻪ در‬
‫ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺳﻨﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد( ﻣﻔﻬﻮم »ﺻﻼﺣﻴﺖ دار اﺻﻠﻲ در دﺧﺎﻟﺖ« را ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‬
‫در »ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ« ﻛﻪ وﻻﻳﺖ در ﻣﻔﻬﻮم »ﻗﺪرت دﺧﺎﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪." ...‬‬
‫)ص‪(48‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﺷﻜﻞ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﻲ ﺻﻔﻮﻳﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ و زﻣﻴﻨﻪي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺮاي دﺧﺎﻟﺖ در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وي ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي رﻫﺒﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دورهي ﻏﻴﺒﺖ اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي »وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ« ﺗﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب »ﻋﻮاﺋﺪ اﻻﻳﺎم« ﻣﻼ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ در اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪي وﻻﻳﺖ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪١٣٤‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮردي ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪ ،‬ﺣﺪود وﻻﻳﺖ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺪود در دورهي‬
‫)اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺷﻜﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﺨﺶ دوم )ذﻫﻨﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ(‪ ،‬ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ در‬
‫اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ آﺛﺎري ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎدآوري‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ در دورهي ﺻﺤﺎﺑﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آن را اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻋﺮاق و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﻳﻤﻦ و ﻣﺼﺮ و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ورود و ﺣﻀﻮر ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ‬
‫در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﻴﻌﻪ و روﺣﺎﻧﻴﺖ« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻮرﺧﺎن ﺷﻴﻌﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ورود ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﺎك اﻳﺮان را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد اﺳﻼم‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﭘﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻋﺮب ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ در اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪي »روﺣﺎﻧﻴﺖ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ واژه ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از واژهﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ در دورهي‬
‫ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﻲ در اﻳﺮان وارد اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺷﺪ و ﻛﻠﻤﻪي »روﺣﺎﻧﻲ« ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻼ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ‬
‫و آﺧﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ از دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﺗﺎ ﺷﺮوع ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫و آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻣﻜﻲ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﺳﻴﺪ اول« ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﻛﻠﻤﻪي »ﺳﻴﺎﺳﺖ« را در ﻓﻘﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻪ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ‪ :‬ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻋﻬﻮد‪ ،‬اﻃﺎﻋﺎت‬
‫و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬او ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻣﻮر ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد‪ ،‬ﻃﻠﺒﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﭘﺎي ﻓﺮا ﺗﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪" :‬اﮔﺮ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻳﺪهاي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد"‪.‬‬
‫در اﻳﻦ دوره ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم دﺧﺎﻟﺖ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﭼﺎره ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ دورهاي اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺗﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دورهي ﻋﻄﻒ در ﺗﻔﻜﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﺑﻮد‬
‫‪١٣٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻛﻪ ﻓﻘﻪ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ در ﻳﻚ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﻲ دوﻟﺖ ﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم‬
‫ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎي ﻋﺎدل ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ او را ﻋﻬﺪهدار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻛﺮﻛﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻓﻘﻬﺎي‬
‫ﻋﺎدل ﺣﺎﺋﺰ ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺮادي ﻗﺒﻮل ﻛﺮد ﻛﻪ از ﺳﻮي اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎﻳﺪ اﺣﻜﺎم آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻮرد اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻤﺎ در دورهي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ را ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺖ ﻧﻴﺰ از ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎوات‪ ،‬آزادي و ﻣﺠﻠﺲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد‪ .‬ﻣﻠﺖ ﻛﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺑﻮد اﺳﺘﺒﺪاد ﺟﻠﻮي ﺗﺮﻗﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از دﺳﺖ اﺳﺘﺒﺪاد رﻫﺎ ﺷﻮد‪" :‬ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ آن‬
‫روز ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﭼﻮن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺸﺎن ﻧﺨﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﺮان آن روزي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪."...‬‬
‫)ص‪(75‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬دورهي ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي )‪ (1942 -79‬و ﻇﻬﻮر )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ را‬
‫در ﺻﺤﻨﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪" :‬در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1960‬و اواﻳﻞ دﻫﻪي ‪ 1970‬ﻫﻴﭻ ﺣﺰب‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎه در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ذﻫﻨﻴﺖ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ‪ ...‬در اواﻳﻞ دﻫﻪي‪ 1970‬ﺗﻌﺪاد ﻃﻼب ﺷﺎﻏﻞ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﺣﻮزهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫‪ 11‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﺗﻌﺪاد روﺣﺎﻧﻴﻮن )ﺑﻪ ﺟﺰ وﻋﺎظ و ﻣﺄﻣﻮران رﺳﻤﻲ( ﻣﻴﺎن ‪ 90‬ﺗﺎ ‪ 180‬ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﻴﻦ زده ﻣﻲﺷﺪ ‪) ." ...‬ص‪ (78‬در اﻳﻦ دوره ﻫﻨﻮز روﺣﺎﻧﻴﻮن در ﺧﺼﻮص ﺧﻠﻊ ﺳﻠﻄﻨﺖ و‬
‫ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺮش ﻏﺎﻟﺐ در ﻣﻴﺎن روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1906‬ﺑﻮد‪" :‬وﻟﻲ در ﺳﺎﻳﻪي ﻣﺒﺎرزهاي ﻛﻪ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺷﺮوع ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻮزهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدن ﻓﻘﻪ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪) .‬اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ را ﻋﻮض ﻛﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﻮن اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ واﻗﻌﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﺟﺪا از دﻳﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬اﻣﺎم(‬
‫‪١٣٦‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻗﺒﻮﻻﻧﺪ ﻛﻪ اﺣﺪاث ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ اﻣﺮي واﺟﺐ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪."...‬‬
‫)ص‪(79‬‬
‫»ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ« ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻓﺼﻞ اول اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺳﺨﻦ را در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ »وﻻﻳﺖ اﻧﺘﺴﺎﺑﻲ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻄﻠﻖ« و »وﻻﻳﺖ اﻧﺘﺴﺎﺑﻲ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ« ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻪ اوﻟﻲ از ﺳﻮي ﻣﻼ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﻲ و دوﻣﻲ از ﺳﻮي آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲﻛﺸﺪ و از دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻲآورد ﻛﻪ اوﻟﻲ از ﻧﻮع ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و دوﻣﻲ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻣﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﮔﻮﻧﻪي اول‪ ،‬وﻻﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻣﺖ از ﺳﻮي ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ داده ﺷﺪه‬
‫و ﺳﭙﺲ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ )ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ( ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮم ﻣﺤﻮل ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ از‬
‫ﺳﻮي اﺋﻤﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻋﺎدل داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي رواﺑﻂ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ – ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ رواﺑﻂ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ – روﺣﺎﻧﻴﻮن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رژﻳﻢ ﺷﺎه ﺑﺎ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺮدم را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ .‬در آن دوره ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻮد و ﺷﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﺪرت را از دﺳﺖ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رﻏﻢ ﺗﻼش ﺷﺎه و ﻓﺸﺎري ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺳﺎواك اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻳﻦ راه ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺎ ﺷﺎه زﻣﺎﻧﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي اﺻﻼﺣﺎت ﺧﻮد را اﻋﻼم‬
‫ﻛﺮد‪ .‬او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪاري ﺑﻜﺸﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (95 – 233‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬رﻫﺒﺮ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ« از‬
‫ﺷﺶ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ اول ﺣﺎوي ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﺣﻀﺮت اﻣﺎم در دورهي ﭘﻬﻠﻮي در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ آن دوره و اﻃﺮاﻓﻴﺎن اﻣﺎم را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از آﻳـﺔ اﻟﻪ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺑﺮوﺟﺮدي‪ ،‬آﻳـﺔ اﻟﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬آﻳـﺔ اﻟﻪ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬آﻳـﺔ‬
‫اﻟﻪ ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﻣﻬﺪي ﺑﺎزرﮔﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﺳﻼم ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٣٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم اﻧﻘﻼب ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺎه )‪ (1963‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﺎ آن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺑﺎزداﺷﺖ ﺣﻀﺮت اﻣﺎم و ﺣﻮادث ‪ 15‬ﺧﺮداد ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"‪ ...‬اﻣﺎم ﻃﻲ اﻋﻼﻣﻴﻪاي ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮد اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻛﻪ ﺑﻪ زور آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﭘﺲ از ﺻﺪور اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻌﻲ ﻛﺮد آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ و‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ را اﻗﻨﺎع ﻛﻨﺪ ‪ ...‬وﻟﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻮآوريﻫﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻳـﺔ اﻟﻪ‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻋﻠﻨﺎً ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮآوريﻫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﺷﻜﺎر ﺑﺎ اﺳﻼم اﺳﺖ و از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ از‬
‫اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻋﺪول ﻛﻨﺪ ‪)." ...‬ص‪(122‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺣﺎدﺛﻪي ‪ 15‬ﺧﺮداد اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬روز ‪ 15‬ﺧﺮداد ﻛﻪ ﻣﺼﺎدف‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎﻟﮕﺮد ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق)ع( ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎواك ﺑﻪ ﻗﻢ رﻳﺨﺘﻨﺪ و ﻋﺪهاي از‬
‫ﻃﻼب را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻤﻠﻪاي ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻧﻴﺰ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﻋﻠﻤﺎ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲداد‪" :‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺳﺎواك ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از ﻋﻠﻤﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ ﭼﻮن آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاري‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ را ﺑﺸﻜﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺴﺖ‪،‬‬
‫از ﻋﻼﻗﻪي ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﻜﺎﻫﺪ‪) ."...‬ص‪(124‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ دورهي ﺗﺒﻌﻴﺪ اﻣﺎم )‪ (1964 – 1979‬اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ را از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد در ﻗﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻳﻚ ﺳﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮودﮔﺎه ﻣﻬﺮآﺑﺎد ﺑﺮدﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ آﻧﻜﺎرا ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ اﻗﺎﻣﺖ در آﻧﻜﺎرا ﺑﻪ ﺑﻮرﺳﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب »ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠﻪ« ﺧﻮد را ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم ﺗﺒﻌﻴﺪ اﻣﺎم‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﻋﺮاق ﮔﺬﺷﺖ ‪ ...‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮارداد اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1975‬ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﺑﻪ‬
‫اﻣﻀﺎ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از دو ﻛﺸﻮر‬
‫ﺟﻠﻮ ﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ ‪ ...‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ دوﻟﺖ ﻋﺮاق از اﻣﺎم ﺧﻮاﺳﺖ وارد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺸﻮد ‪ ...‬اﻣﺎم ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺧﺎك ﻋﺮاق را ﺗﺮك ﻛﻨﺪ و رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ‪) ." ...‬ص‪(138‬‬
‫‪١٣٨‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ و ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي اﻧﻘﻼب در اﻳﺮان ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪" .‬اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت و ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ و اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬روﻧﺪ‬
‫اﻧﻘﻼب را ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻛﺮد‪ .‬اﻇﻬﺎرات اﻣﺎم ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﻢ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺨﺘﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮار زدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎرﮔﺮان در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺸﻮر اﻋﺘﺼﺎب ﻛﺮدﻧﺪ و ﻛﺎرﮔﺮان ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺼﺎﺑﻴﻮن‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﻼم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ در اﻳﺮان در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ وﺧﺎﻣﺖ اوﺿﺎع ﭘﻲ ﺑﺮده ﺑﻮد و اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮد دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺶ در اﻳﺮان ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﺟﺒﺎراً ﺧﺎك ﻛﺸﻮر را ﺗﺮك ﻛﺮد‪".‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان و ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪي ﭘﻬﻠﻮي در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻮﺿﻊ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ در دورهي اﻧﻘﻼب و ﺑﻌﺪ از آن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ از ﻃﺮف‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎي ﻣﻬﺪي ﺑﺎزرﮔﺎن و اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻨﻲ ﺻﺪر ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ از ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺮاق ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ در ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه و ﻃﻲ آن ﺗﺸﻜﻴﻼت و وﻇﺎﻳﻒ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺷﻮراي ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ و ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي‪ ،‬رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري و ﻗﻮه ﻣﺠﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻗﻮهي ﻣﻘﻨﻨﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪاران اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ و ﻗﻮهي ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (235 – 267‬از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ از ﻧﻈﺮ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻳـﺔ اﻟﻪ ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫دﻳﻦ را از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺪا ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ و ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫‪١٣٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫»ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ در ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ« ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺶ دوم اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪" :‬ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺎﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و ﻣﺮدم در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﺷﻜﻞ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ اﺋﻤﻪي ﻣﻌﺼﻮم و ﺑﻌﺪاً ﻓﻘﻬﺎي ﻋﺎدل ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ اﺧﺘﻴﺎر و ﻗﺪرت را‬
‫روي ﻣﺮدم دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺎ دورهي اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﭼﻴﺰي در ﺧﺼﻮص ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ‪) ." ...‬ص‪(243‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ از ﻧﻈﺮ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻧﻈﺮﻳﻪي وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس‪» ،‬ﻛﺸﻒ اﻻﺳﺮار«‪» ،‬اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ«‬
‫و »ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠﻪ« ﺣﻀﺮت اﻣﺎم‪ ،‬دﻻﻳﻞ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ )دﻻﻳﻞ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬دﻻﻳﻞ ﻧﻘﻠﻲ(‪ ،‬و ﺷﺮاﻳﻂ وﻻﻳﺖ‬
‫ﻓﻘﻴﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ )ﺻﺺ‪ (269 – 272‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﮔﺮد آﻣﺪن ﻣﺮدم اﻳﺮان را‬
‫در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻧﻈﺮﻳﻪي وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ را ﺑﺰﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺟﺪاﻳﻲ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ از ﺳﻮي رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي دﻧﺒﺎل ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‪– 286‬‬
‫‪ (273‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت زﻳﺮ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪:‬‬
‫‬
‫ﻳﻚ روﺣﺎﻧﻲ ‪ 79‬ﺳﺎﻟﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ رژﻳﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ و اﺗﺤﺎد‬
‫ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺳﺎزد؟‬
‫‪١٤٠‬‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ‪ :‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان )ﺷﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﺷﺪ؟(‬
‫‬
‫ذﻫﻨﻴﺘﻲ ﻛﻪ دور از دوﻟﺖ ﺑﻮد و اﻏﻠﺐ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺎﺗﺶ اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ؟‬
‫‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﻨﻴﺘﻲ و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اواﻳﻞ اﻧﻘﻼب در ﻛﻨﺎر ﺷﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از اﻣﺎم‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ؟‬
‫‬
‫اﻣﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺮدم را ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ؟‬
‫‬
‫آﻳﺎ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻧﻘﻼب را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ )اﻣﺎم(‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ روﻧﺪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ را ﺷﺮوع ﻛﺮد؟‬
‫‬
‫آﻳﺎ اﻣﺎم در دورهي ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻳﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ارﺗﺒﺎط و اﺗﻔﺎﻗﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‬
‫اﻣﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺳﻨﺘﻲ رﻳﺸﻪ دار در ﻓﻘﻪ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ را ﻋﻮض ﻛﻨﺪ؟‬
‫‬
‫ﺳﻜﻮت ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎه آزاداﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﺳﻜﻮت را ﺑﺸﻜﻨﺪ؟‬
‫‬
‫آﻳﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (5‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺿﻤﻦ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬اﺛﺮي ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده ﻛﻪ در آن روﻧﺪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان از‬
‫آﻏﺎز ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻣﻨﻈﻢ و ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻲﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٤١‬‬
‫‪21‬‬
‫ﺧﻴﺎم ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ و رﺑﺎﻋﻲﻫﺎي او‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Hayyam :Yaşamı ve dörtlükleri :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬اوﻧَﺮ ﻳﺎﻏﭽﻲ‬
‫‪Öner Yağcı‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ‪2011،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪205 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول )درﺑﺎرهي ﺧﻴﺎم(‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ) آﻧﭽﻪ در ﺣﻖ ﺧﻴﺎم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد(‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺮاﺟﻢ رﺑﺎﻋﻲﻫﺎي ﺧﻴﺎم(‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻛﻠﻴﻪي رﺑﺎﻋﻲﻫﺎي ﺧﻴﺎم(‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫اوﻧﺮ ﻳﺎﻏﭽﻲ در ﺳﺎل ‪ 1951‬در زﻳﻠﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﻮﻗﺎد ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬وي ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻴﻪي ﺧﻮد را در‬
‫رﺷﺘﻪي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﺗﺮﻛﻲ اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻏﺎزي ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1981‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺷﺮﻛﺖ در ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮاﻧﺎن اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻪ دوﺳﺎل زﻧﺪان ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت‬
‫ﻳﺎﻏﭽﻲ در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر او ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ »‪(2006) «Kardelen‬‬
‫و»‪ (2009)«KIR‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪١٤٢‬‬
‫ﺧﻴﺎم ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ و رﺑﺎﻋﻲﻫﺎي او‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭘﻨﺞ ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﻧﺎﺷﺮ )ص‪ (7‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻫﻤﻪي اﺑﻌﺎد‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧﻴﺎم آﺷﻨﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎي از ﺧﺎك اﻳﺮان ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺷﻜﻞ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (10-9‬ﺿﻤﻦ اﺷﺎرهاي ﻣﺠﻤﻞ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻴﺎم از وي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻧﻮري ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺮده از ﻇﻠﻤﺖ ﻗﺮون وﺳﻄﺎﻳﻲ ﺑﺮدارد و ﻗﻠﻢ ﺑﻄﻼن ﺑﺮ دﻓﺘﺮ ﺗﻌﺼﺐ‬
‫و ورق رﻳﺎ ﻛﺎران ﺑﻜﺸﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ‪ (11-61‬از ﻫﺸﺖ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺧﻴﺎم اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در دورهي ﺳﻼﺟﻘﻪي ﺑﺰرگ ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﮔﺸﻮد و در ﺣﻮزهي رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻪ ﺷﻬﺮﺗﻲ ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪" :‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎر ﺧﻴﺎم در‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻧﺠﻮم‪ ،‬ﺗﺼﻮف‪ ،‬ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﻜﻲ و رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺑﻪ روزﮔﺎران ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز ﺷﻬﺮت ﺧﻴﺎم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺪﻳﻮن رﺑﺎﻋﻴﺎت اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮك ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ وي آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ ‪) " ...‬ص‪ .(15‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم از دورهاي ﻛﻪ ﺧﻴﺎم در آن ﻣﻲزﻳﺴﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﺧﻴﺎم در ﺑﻄﻦ‬
‫اﻳﻦ دورهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و در ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ و ﺟﺪال در آن رواج داﺷﺖ ﭘﺎي در ﺟﻬﺎن ﮔﺬاﺷﺖ و‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺧﻮد را ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ‪) ." ...‬ص‪(28‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻴﺎم در ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﺎﻋﺮان و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﭼﻮن ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺳﻌﺪي در »دورهي ﺗﺼﻮف و اﺧﻼق« )در ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﻗﺮنﻫﺎي ‪ 12‬و ‪ 13‬ﻣﻴﻼدي( ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ از ﺧﻴﺎم ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺧﻴﺎم ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺸﺮﻳﺖ اﺳﺖ« اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪهاي ﺧﻴﺎم‬
‫را ﺗﺮك ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪" :‬ﺧﻴﺎم ﻫﺮﭼﻨﺪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ و آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫‪١٤٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫و ﻫﻤﻪ او را ﺷﺎﻋﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ او رﻳﺸﻪ از ﺗﺮﻛﺎن دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮر از اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم »ﻋﻤﺮ« در ﻣﻴﺎن ﻓﺎرسﻫﺎ ﭼﻨﺪان ﻣﻘﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ ‪ ...‬و ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ ﻋﻨﺎﻳﺘﻲ‬
‫وﻳﮋه ﺑﻪ ﺧﻴﺎم ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ ‪) ."...‬ص‪(43‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺿﻤﻦ رد‪ ‬اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي از‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺮك ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد و "ﺗﻼش ﺑﺮاي اﻧﺘﺴﺎب ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﺎرواﻳﻲ ﺑﻴﺶ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ"‪) .‬ص‪(44‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ ﺗﻔﻜﺮات و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﻴﺎم ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را ﺑﻲﭘﺮوا ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن ﻣﻲآورد‪" :‬درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻧﻈﺮات را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ ‪) ." ...‬ص‪(47‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ از ﺷﻬﺮت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﻴﺎم ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎﺗﺶ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ آﻟﻤﺎن‪ ،‬اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ژاﭘﻦ ‪ ،‬ﭼﻴﻦ و روﺳﻴﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آرﺗﻮر ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ داﻧﻤﺎرﻛﻲ دو ﻛﺘﺎب در ﺣﻖ ﺧﻴﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺳﺎرﺗﻦ و ﻫﺎﻣﺮﭘﻮرﮔﺸﺘﺎل در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ از او ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ آﺛﺎري ﻛﻪ در ﺧﻖ ﺧﻴﺎم در اﻳﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻓﺼﻞ اول آﺛﺎر ﺧﻴﺎم ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﺮاﺟﻢ ﺗﺮﻛﻲ‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻧﻴﺰ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1910‬از ﺳﻮي ﻓﻴﻀﻲ اﻓﻨﺪي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (63-71‬ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮك )و ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ( در‬
‫ﺣﻖ ﺧﻴﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ‪ (73-127‬ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺮاﺟﻢ ﺗﺮﻛﻲ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (129-186‬ﺗﺮاﺟﻢ ﺗﺮﻛﻲ ﻛﻠﻴﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت را در اﺣﺘﻮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ‪ (189-195‬آﺛﺎري ﻛﻪ در ﺣﻖ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١٤٤‬‬
‫ﺧﻴﺎم ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ و رﺑﺎﻋﻲﻫﺎي او‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﮔﺮدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آﺛﺎري ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ در ﺣﻖ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺧﻴﺎم و‬
‫آﺛﺎر او ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم در اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻦ ﺗﺮاﺟﻢ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺧﻴﺎم ﭘﮋوﻫﻲ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﻠﺪ ‪) 6‬ﺻﺺ‪( 366- 368‬‬
‫»داﻧﺸﻨﺎﻣﻪي ادب ﻓﺎرﺳﻲ« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪١٤٥‬‬
‫‪22‬‬
‫درسﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ از ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪:‬‬
‫‪Mevlana dan hayat dersleri‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه ‪ :‬اﻧﺪر ﻫﺎﻟﻮك درﻳﻨﺠﻪ ‪Ender Haluk Derince‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻳﺎﻛﺎﻣﻮز‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪231 :‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﺎرهاي ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬آﺛﺎر او ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻫﻔﺖ اﻧﺪرز ﻣﻮﻻﻧﺎ ) ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از»ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺳﻌﺒﻪ«( و رﺑﺎﻋﻲ ﻣﺸﻬﻮري ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و از آن ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ] .‬در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﮔﺮدآورﻧﺪهي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺷﻤﺎرهي ‪» 10‬ﻧﺎﻣﻪي آﺷﻨﺎ« )از اﻧﺘﺸﺎرات راﻳﺰﻧﻲ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان در آﻧﻜﺎرا ( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ‪» :‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻳﻚ رﺑﺎﻋﻲ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪[.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎوي ‪ 54‬داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ از »ﻣﺜﻨﻮي« اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه در ﺗﻬﻴﻪي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪي )ص‪ (231‬ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١٤٦‬‬
‫درسﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ از ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﻣﺮوزه در ﻛﻨﺎر آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ وارد ﺑﺎزار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ از ﺑﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺤﺮوم ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻃﻼق و اﺻﻄﻼح »ﺑﺎزاري« ﺑﺪانﻫﺎ زﻳﺒﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و‬
‫ﻧﺎﺷﺮان اﻳﻦ آﺛﺎر ﻛﻪ ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ را اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد ﭼﻴﺰي ﺑﺪانﻫﺎ ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺰ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ آﺛﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٤٧‬‬
‫‪23‬‬
‫درﻣﺎنﻫﺎي روﺣﻲ در ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪(Mevlana’ dan ruhsal terapiler ) :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ‪ :‬ﺷﻌﺒﺎن ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ )‪ (Şaban Karaköse‬و رﻗﻴﻪ ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ )‪(Rukiye Karaköse‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻳﺪي ورن )‪2011 ، (Yedi Veren‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪254 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫دﻧﻴﺎي اﻣﺘﺤﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫•‬
‫ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ و ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﻳﻒ‬
‫•‬
‫ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ‬
‫•‬
‫ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ در آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫•‬
‫ﻣﺘﻮن درﻣﺎﻧﻲ در ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬ﺷﻌﺒﺎن ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ در ﺳﺎل ‪ 1972‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1995‬از داﻧﺸﻜﺪهي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻳﻴﻠﺪﻳﺰ ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪ و از ﺳﺎل ‪ 1996‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫در ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻏﻴﺮ دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺧﻮد را‬
‫از رﺷﺘﻪي ﺗﺼﻮف اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺮﻣﺮه و دوﻣﻴﻦ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﺧﻮد‬
‫‪١٤٨‬‬
‫درﻣﺎنﻫﺎي روﺣﻲ در ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫را از داﻧﺸﮕﺎه اﺣﻤﺪ ﻳﺴﻮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )‪ (EBSAD‬را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد و دﺑﻴﺮ ﻛﻞ ﻓﺪراﺳﻴﻮن اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﻣﺴﺌﻮل ﺗﺪرﻳﺲ‬
‫اﻟﻬﻴﺎت در ﺗﺮﻛﻴﻪ )‪ ( TİDEF‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﺷﻌﺒﺎن ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪:‬‬
‫ اﺻﻮل ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻧﻘﺸﺒﻨﺪي )‪ (2004‬؛‬‫ ارﺗﺒﺎط داﺧﻠﻲ در ﺧﺎﻧﻮاده در ﺳﺎﻳﻪي ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ )‪ (2006‬؛‬‫ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮد در آﻣﻮزش دﻳﻨﻲ )‪ (2007‬؛‬‫ ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ در ﻣﻮﻻﻧﺎ )‪ (2007‬؛‬‫ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ در ﻣﻮﻻﻧﺎ )‪ (2007‬؛‬‫ ﻧﻘﺶ ﭘﺪر در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻮدك )‪ (2007‬؛‬‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬رﻗﻴﻪ ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺷﻌﺒﺎن ﻛﺎرا ﻛﻮﺳﻪ و ﻣﺸﺎور و ﻣﺮﺑﻲ روان ﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪ 1977‬در‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﺧﺬ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ در رﺷﺘﻪي ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري در ﺣﺎل‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﻴﻞ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل( و آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در زﻣﻴﻨﻪ روان ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬وي ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎنﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻋﺮﺑﻲ‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ دارد ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ آﺛﺎر زﻳﺮ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ ﻧﻘﺶ ﭘﺪر در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻮدك )‪ (2007‬؛‬‫ آﻣﻮزش ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ در ﺧﺎﻧﻮاده )‪ (2010‬؛‬‫ اﺧﻼق و ﺗﺼﻔﻴﻪ )ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻤﺴﺘﺮ ﺷﺪﻳﻦ ﺣﺎرث اﻟﻤﺤﺎﺳﺒﻲ( ؛ ‪...‬‬‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ) ﺻﺺ ‪ (9 – 13‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ درد اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دورهي او ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻔﺎ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي اﻣﺮوزي از ﻫﺮ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ و از ﻫﺮ ﻣﻠﺖ و ﻣﺸﺮب ﻛﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ از آﻣﻮزهﻫﺎي او اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻛﻪ‬
‫‪١٤٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻋﺸﻖ ﻣﺠﺎزي و اﻟﻬﻲ را از او ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﭼﺎره و ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻌﻨﻮي و رواﻧﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ " :‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ درﻣﺎن ﺑﺨﺸﻲ آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ وﻳﮋه » ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﻳﻒ« اﺷﺎره ﻛﺮده‬
‫و در ﻣﻘﺪﻣﻪي دﻓﺘﺮ اول » ﻣﺜﻨﻮي« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻨﻮي ﺷﻔﺎي دلﻫﺎ و ﺟﻼي ﻏﻢﻫﺎﺳﺖ و در‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪي دﻓﺘﺮ ﭼﻬﺎرم » ﻣﺜﻨﻮي« را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ آراﻣﺶ ﺑﺨﺶ و ﺷﻔﺎي ارواح ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪." ...‬‬
‫)ص ‪(12‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ در اﻳﻦ اﺛﺮ اﺷﺎرات درﻣﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﻮد در آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ و » ﻣﻨﺎﻗﺐ‬
‫اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ« را در ﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ " :‬ﻣﺘﻦ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ دﻳﻨﻲ – ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ و ﻛﻼم ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺘﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ‬
‫آﺛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ را ﻓﻬﻤﻴﺪ و درك ﻛﺮد ‪) ." ...‬ص‪(12‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻣﻔﺼﻞ ﺧﻮد ) ﺻﺺ ‪ (15 – 31‬از دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ » ﻣﺤﻞ اﻣﺘﺤﺎن« ﻳﺎد‬
‫ﻛﺮده و ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﻲ اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ درد و ﻣﺼﻴﺒﺖ زﻣﻴﻨﻪي ﻻزم را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫اﻣﺘﺤﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎزد ‪ .‬راهﻫﺎي ﻧﺠﺎت از درد و ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫» ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ و ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﻳﻒ« ) ﺻﺺ ‪ (32 – 50‬ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪي اول ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ » ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ« ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ " :‬ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺄﻣﻴﻦ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺟﻬﺖ ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت رواﻧﻲ و‬
‫ﺷﺨﺼﻲ و ﻳﺎ ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺣﺘﻴﺎﺟﺎت درﻣﺎﻧﻲ ﺷﺨﺺ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد ‪ . ...‬ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ ﭼﻴﺰي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺎزه ﻛﺸﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎ از ﻗﺪرت ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻲ و ﺗﺪاوي ﺑﻴﻤﺎران‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ و روﻣﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن » ﺗﺪاوي« و » ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ« ارﺗﺒﺎﻃﻲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ "‪) .‬ص‪(32‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﻛﺘﺎب در ﺗﺪاوي ﺑﻴﻤﺎران در آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬از ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي‬
‫ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ " :‬ﻋﺒﺎرت » ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ«‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1916‬از ﻃﺮف ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ ﻛﺮوﺗﺮز )‪ (Samuel Crothers‬ﻋﻨﻮان ﺷﺪ‪ .‬وي در ﻣﺎه‬
‫‪١٥٠‬‬
‫درﻣﺎنﻫﺎي روﺣﻲ در ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻪي آﺗﻼﻧﺘﻴﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎران ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻣﺸﻜﻼت ﺧﻮد را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ اﻣﺮوز در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ از ﺳﺎل ‪ 1919‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﺮﺳﻮم و ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ و ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﭼﻮن » ﻛﺘﺎب روان ﺷﻨﺎﺳﻲ«‪،‬‬
‫» ادﺑﻴﺎت درﻣﺎﻧﻲ«‪ » ،‬ﻣﺪوا ﮔﺮان ادﺑﻲ« ‪ ...‬در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬اروﭘﺎ در ﻗﺮن‬
‫ﻫﺠﺪﻫﻢ و آﻣﺮﻳﻜﺎ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﺮاي ﺑﻴﻤﺎران رواﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺘﺎب را ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎن و ﻣﺮﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ از ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1940‬ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ...‬در ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫دﻫﻪي ‪ 1950‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺑﺮاي ﺗﺪاوي اﻟﻜﻠﻴﺴﻢ ﻣﺘﺪاول ﮔﺸﺖ و در ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي‬
‫‪ 1960‬از ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ در ﻣﺪاواي ﺑﻴﻤﺎران ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر و در ﺣﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت ﭼﻮن‬
‫ﺗﺮس و ﻣﺮگ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ ‪) . " ...‬ص‪(33‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ در ﺣﻞ آنﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪ روﻧﺪ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﻪي دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » آﺛﺎر ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ« ) ﺻﺺ ‪ (37 – 41‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ " :‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ درﻣﺎﻧﻲ » ﻣﺜﻨﻮي« اﺷﺎره ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد » ﻣﺜﻨﻮي«‬
‫ﺷﻔﺎ ﺑﻪ دلﻫﺎ و ﺟﻼ ﺑﻪ ﻏﻢﻫﺎ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ )ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺟﻠﺪ اول( و اﻓﺰوده ﺑﻮد ﻛﻪ » ﻣﺜﻨﻮي« آراﻣﺶ ﺑﻪ‬
‫ارواح ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ و آنﻫﺎ را ﺷﻔﺎ ﻣﻲدﻫﺪ )ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم( ؛ اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺑﻴﻤﺎر را ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﭘﺰﺷﻚ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ را ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ؛ درد و ﻏﻢ ﻣﺤﻨﺖ ﻛﺸﺎن را ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ؛‬
‫‪) ."...‬ص‪(37‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻫﻢ ﭘﻴﺮوان ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ادﻳﺎن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺣﺘﻮاي زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي‬
‫ادﺑﻲ‪ ،‬در درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎران ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ " :‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ راﺑﺮت ﻓﺮاﮔﺮ‬
‫) ‪Robert‬‬
‫‪ (Frager‬ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬار اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻓﺮا روان ﺷﻨﺎﺳﻲ در آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺷﻴﺦ ﺗﻜﻴﻪ ﺟﺮاﺣﻲ در ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻋﻼﻗﻪي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ " :‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ روح اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫‪١٥١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻮﻳﺎت اﺣﺘﻴﺎج دارﻧﺪ و دﻧﺒﺎل‬
‫ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺼﻮف وﻋﺪه ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻮﻻﻧﺎ از اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ ‪ ."...‬ﻓﻬﻤﻲ ﮔﺮ ﭼﻜﺮ‬
‫)‪ (Fehmi Gerçeker‬ﻛﻪ در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان » ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﮋوﻫﻲ« ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ را از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ روان ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪" :‬وﻗﺘﻲ » ﻣﺜﻨﻮي« را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮ داﺳﺘﺎنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮا ﺟﻠﺐ ﻛﺮد و اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﻛﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺎمﻫﺎي‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن دﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ درﺳﺖ ﻫﻔﺖ ﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻓﺮوﻳﺪ و‬
‫ﻳﻮﻧﮓ از روان درﻣﺎﻧﻲ و روان ﻛﺎوي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪت دو ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي‬
‫ﻳﻮﻧﮓ )واﻗﻊ در ﻧﻴﻮﻳﻮرك( ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﻨﺎرﻳﻮي اﻳﻦ‬
‫داﺳﺘﺎن را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ م‪ .‬ﺳﺎﻳﺮز )‪ (M.Sayers‬ﺳﻨﺎرﻳﻮ ﻧﻮﻳﺲ ﻣﺸﻬﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ » .‬رﻓﻊ ﺧﺎﻃﺮات‬
‫ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ « از ﺳﻮي ﻳﻚ دروﻳﺶ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﺻﺤﺒﺖﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻪي اﺻﻠﻲ‬
‫ﺳﻨﺎرﻳﻮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ... .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ » ﻣﺜﻨﻮي « از ﺳﻮي ﺗﻮدهﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد و ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻓﻴﻠﻢ ﺳﻴﻨﻤﺎﻳﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻢ ‪) ." ...‬ص‪(38‬‬
‫ﭘﺲ از دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻪ ذﻛﺮﺷﺎن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ روان درﻣﺎﻧﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در‬
‫اوراق » ﻣﺜﻨﻮي « ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ) ﺻﺺ ‪ (43 – 248‬ﭘﺲ‬
‫از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻨﺎﺻﺮي ﻛﻪ درد و ﻣﺼﻴﺒﺖ و رﻧﺞ و ﺑﻼ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬راهﻫﺎي ﻧﺠﺎت از‬
‫اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ » ﻣﺜﻨﻮي « در ﻣﻴﺎن ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻤﺪاد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ ‪ (249 – 254‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١٥٢‬‬
‫درﻣﺎنﻫﺎي روﺣﻲ در ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ در اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﭼﻬﺎر ﮔﻮﺷﻪي ﺟﻬﺎن‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﻋﺸﻖ را از او ﻣﻲآﻣﻮزﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهي ﻣﺸﻜﻼت رواﻧﻲ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ در او ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ دردﻫﺎي دروﻧﻲ آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﺑﺰﻧﺪ ﻣﺪوا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ » ﻣﺜﻨﻮي « را از ﺑﻌﺪ » ﻛﺘﺎب درﻣﺎﻧﻲ « ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﺷﺪ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن از ﺣﺸﻮ و زواﻳﺪ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ارزش اﺛﺮ ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ آﺛﺎري ﻛﻪ از‬
‫آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﺧﻮد ﺣﺎﺿﺮ زﺣﻤﺖ زﻳﺎدي‬
‫ﻣﺘﻘﺒﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪١٥٣‬‬
‫‪24‬‬
‫دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Farsça dilbilgisi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻣﺮﺳﻞ اوز ﺗﺮك )‪(Mürsel Öztüek‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬ﻛﺘﺎب ﻓﺮوﺷﻲ ﻣﺮات‪2011 ،‬‬
‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر ‪4 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪210 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﺗﻠﻔﻆ‪ ،‬ﺣﺮوف ﺑﻲ ﺻﺪا‪ ،‬ﺣﺮوف ﺻﺪا دار‪... ،‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬اﻧﻮاع ﻛﻠﻤﻪ ‪ :‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺼﺪر‪ ،‬ﺿﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻗﻴﺪ‪ ،‬ادات‪... ،‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ و ﭘﺴﻮﻧﺪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺮﻛﺐ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎزي‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﺮﺳﻞ اوز ﺗﺮك در ﺳﺎل ‪ 1947‬در ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش دﻳﺪه ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت اﺑﺘﺪاﻳﻲ در ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﻜﺎرا آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﺘﻮﺳﻄﻪي ﺧﻮد‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اداﻣﻪ داد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1970‬دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ زﺑﺎنﻫﺎي ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺷﺮﻗﻲ را در داﻧﺸﻜﺪهي‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ – ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي داﻧﺸﮕﺎه آﻧﻜﺎرا ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻮرس وزارت‬
‫‪١٥٤‬‬
‫دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺖ و از داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اوز ﺗﺮك‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1977‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺳﻴﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در داﻧﺸﻜﺪهي زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ – ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺳﺎل ‪ 1982‬ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﺎدﻳﺎري‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1983‬ﺑﻪ درﺟﻪي‬
‫داﻧﺸﻴﺎري و در ﺳﺎل ‪ 1998‬ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﺎدي رﺳﻴﺪ‪ .‬وي از ﺳﺎل ‪ 1986‬رﻳﺎﺳﺖ ﮔﺮوه زﺑﺎنﻫﺎ و‬
‫ادﺑﻴﺎتﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ اﻳﻦ داﻧﺸﻜﺪه را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪.‬‬
‫از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر اوز ﺗﺮك ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‪» :‬ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ارزشﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ در ﺣﺎﺟﻲ‬
‫ﺑﻜﺘﺎش و اﻃﺮاﻓﺶ« ‪» ،‬ﺧﺮاﺳﺎن ‪ :‬ﻣﻨﺒﻊ اوﻟﻴﺎي آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ« ‪» ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﺎي ﺟﻮﻳﻨﻲ« ‪،‬‬
‫»ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺑﺰم و رزم اﺳﺘﺮ آﺑﺎدي« ‪» ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﺣﺴﻦ روﻣﻲ« ‪» ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﺴﺎﻣﺮه‬
‫اﻻﺧﺒﺎر آق ﺳﺮاﻳﻲ« ‪ ... ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ وﻳﺮاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﺎن ﺑﺎ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫دارد‪ " :‬ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻌﻀﺎً زﺑﺎن رﺳﻤﻲ دوﻟﺖﻫﺎي ﺗﺮك ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد و ﺑﻌﻀﺎً ﻧﻴﺰ زﺑﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب اﻳﻦ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬در آن دوره ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﻋﺮان و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺗﺮك آﺛﺎري ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ زﺑﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﺰد ﺗﺮﻛﺎن ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻳﻚ زﺑﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺪارد و ﻣﻨﺒﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮرﺳﻲ زﺑﺎن و ادب و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ ﺧﻮد ﺑﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ "‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (1 – 10‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻟﻔﺒﺎي ﻓﺎرﺳﻲ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن ﻣﺒﺎدرت‬
‫ورزﻳﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺤﻮهي ﺗﻠﻔﻆ )آوا ﻧﮕﺎري( ﺣﺮفﻫﺎي اﻳﻦ زﺑﺎن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (11 – 154‬اﻋﻀﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪهي زﺑﺎن )اﻋﻢ از اﺳﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺖ‪،‬‬
‫ﻓﻌﻞ‪ ( ...،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﻣﺜﺎل ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (155 – 165‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ و ﭘﺴﻮﻧﺪ در ﻓﺎرﺳﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٥٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (167 – 174‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺮﻛﺐ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺼﻞ )ﺻﺺ ‪ (175 – 208‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎزي و اﻧﻮاع ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‬
‫‪ (209- 210‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﺗﺪرﻳﺲ زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺎز ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫آﻣﻮزان را ﺗﺎ ﺣﺪودي زﻳﺎد ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺧﻴﺮاً آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻤﺘﻊ در ﻣﺴﺄﻟﻪ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫در اﻳﺮان ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم در وﻳﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﺘﻮاﻧﺪ از اﻳﻦ آﺛﺎر اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهاي دو ﭼﻨﺪان در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫‪١٥٦‬‬
‫‪25‬‬
‫راه داﻫﺎﻧﻮ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫‪Dahanu Road‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪:‬‬
‫‪Dahanu Yolu‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬اﻧﻮش اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬زﻳﻨﺐ ﺷﻦ آﺗﺎﻻر ‪Z. Şenatalar‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﻧﺘﺸﺎرات ‪2011 ،sayfa6‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 302 :‬ﻣﺼﻮر (‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬اﻧﻮش اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در ‪ Dahanu‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ و از ﺳﺎل ‪ 1998‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در‬
‫واﻧﻜﻮور ) ‪ ( Vancouver‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ دو رﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي » ‪The cripple and his‬‬
‫‪) «talismans‬ﭼﻼق و ﻃﻠﺴﻢ ﻫﺎي او ( و »‪ ) «The song of kahunsha‬آواز ﻛﺎﻫﻮﻧﺸﺎ ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮت دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رﻣﺎن » آواز ﻛﺎﻫﻮﻧﺸﺎ « او ﻛﻪ ﺟﺎﻳﺰه » ‪Canada‬‬
‫‪ « Reads‬ﻛﺴﺐ ﻛﺮده‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاش در ‪ 13‬ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪه‪ ،‬در ﻛﺎﻧﺎدا و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ در‬
‫رأس ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﭘﺮ ﻓﺮوش ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻧﺎﻣﻪ » ‪ ) « Bombay black‬ﺑﻤﺒﺌﻲ ﺳﻴﺎه ( او‬
‫ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰه »‪ «Dora‬را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺳﺘﺎن‬
‫»‪ ) «Bombay Plays‬ﺑﺎزيﻫﺎي ﺑﻤﺒﺌﻲ ( ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰه » ‪ « The governor‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٥٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬زﻳﻨﺐ ﺷﻦ آﺗﺎﻻر در ﺳﺎل ‪ 1980‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ‬
‫در دﺑﻴﺮﺳﺘﺎن آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ راﺑﺮت ) در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ( ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ رﻓﺖ و در رﺷﺘﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺎﻟﺞ ) ‪(Vassar‬‬
‫ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬وي از ﺳﺎل ‪ 2010‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﻣﻲورزد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ ) ﺻﺺ ‪ ( 9 – 15‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫داﺳﺘﺎن در ﺳﺎل ‪ 1920‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد ‪:‬‬
‫" ﺷﺎﭘﻮر ﺷﺐ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺰد ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺶ ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﭘﺪرش ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﻛﻪ او‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺮﻳﻦ ﻗﻨﺎدي ﺷﻬﺮ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﻨﺎدي ﺷﻴﺮﻳﻨﻲﻫﺎي او را ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ و ﺣﺎﻓﻆ ﺗﺸﺒﻴﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ... .‬در ﻃﻮل راه واﻣﻖ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎدام ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ او ﻛﻪ در ﻫﻮس ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﻫﺎي‬
‫ﻗﻨﺎدي ﻳﺰد ﺑﻮد‪ ،‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎدام اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲورزﻳﺪ ‪ ...‬آن دو ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ ﻳﺰد ﻣﻲرﺳﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻌﺒﺪ زرﺗﺸﺘﻲ ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪرش ﺗﻼش ﻣﻲﻛﺮد ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ آﺗﺸﻲ ﻛﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ ﺗﻮي ﻳﻚ‬
‫ﻛﺎﺳﻪ ﻣﺴﻲ ﻣﻲﺳﻮزد را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬زرﺗﺸﺘﻴﺎن اﻳﻦ آﺗﺶ را ﻧﻤﺎد ﻧﻴﻜﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي رﻳﺶ دار ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪي ﻃﻼﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ورودي ﻣﻌﺒﺪ را ﺗﺰﺋﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫واﻣﻖ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻣﻲداﻧﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻛﻴﺴﺖ؟‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺟﻮاب داد‪ :‬ﻳﻚ ﻓﺮه وﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ) در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ و در دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮ ( از ﻣﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ ...‬واﻣﻖ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر را داﺧﻞ ﻣﻌﺒﺪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﭼﺎﻫﻲ ﻛﻪ در ورودي ﻣﻌﺒﺪ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺮد و ﻳﻚ ﺻﺮاﺣﻲ را ﭘﺮ از آب ﻛﺮده‪ ،‬ﺟﻠﻮي دﻫﺎن ﭘﺴﺮش ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ آب را ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪر ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺻﺮاﺣﻲ را ﮔﺮﻓﺖ و آب آن را ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺴﺮش رﻳﺨﺖ‪ .‬ﭘﺴﺮ ﻛﻪ از‬
‫اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﭘﺪر ﻣﺘﻌﺠﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻨﺪﻳﺪن ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺪر ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺧﻨﺪه ﭘﺴﺮش را دﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮدم ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد و اﻓﺰود‪ :‬زرﺗﺸﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺧﻨﺪه از رﺣﻢ‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﻴﺮون آﻣﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﺟﻠﻮي اﻳﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺷﺎد و ﭘﺮ ﻧﺸﺎط ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺪرش ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﻓﻲ در ﺣﻖ زرﺗﺸﺖ زده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪١٥٨‬‬
‫راه داﻫﺎﻧﻮ‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ وارد ﻣﻌﺒﺪ ﺑﺸﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻪ ﻓﺮه وﺷﻲ در ﻗﻠﺐ او ﺟﺎي ارزﻧﺪهاي داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻴﺰ‬
‫ﺟﺎﻟﺐﺗﺮي در دروﻧﺶ ﻣﻲﺟﻮﺷﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺪر ﻛﻪ ﺑﻲﺻﺒﺮي ﭘﺴﺮش را اﺣﺴﺎس ﻛﺮده ﺑﻮد ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﺮوﻳﻢ ﻗﻨﺎدي ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﻛﺎرش را ﺗﻤﺎم‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﺟﺎ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ ﻗﺪم در دروازه ﻳﺰد ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و وارد ﻗﻨﺎدي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺪر‬
‫ﺳﻜﻪاي از ﺟﻴﺐ ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻨﺎدي ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺳﻜﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﭘﺪر ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﺧﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻳﻪاش ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺎﻳﻪ ﺑﻪ روي ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫اﺻﻴﻞ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺎر ﻗﻨﺎدي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻟﮕﺪ ﺑﺮ واﻣﻖ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺪرش دوﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫او ﻧﻴﺰ از ﻃﺮف ﻳﻜﻲ از ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺎران ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺎران ﺧﻄﺎب ﺑﻪ واﻣﻖ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬زرﺗﺸﺘﻲ ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺻﻴﻠﻲ را ﻟﻜﻪ دار ﻛﺮدي« و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﻴﺮاﻫﻦ او را درﻳﺪﻧﺪ و ﻛﻤﺮ ﺑﻨﺪ ﻣﻘﺪﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻤﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد را ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎ ﺧﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﻮﺷﮕﻞﺗﺮ از واﻣﻖ‪ ،‬اﺳﺖ در ﺷﻬﺮ ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻠﻮي ﻗﻨﺎدي ﻛﺴﻲ واﻛﻨﺸﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺎران ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﭘﻮر دﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺪرش ﻛﻤﺮ ﺑﻨﺪ ﻣﻘﺪس را از ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﭼﺸﻢﻫﺎي ﭘﺪرش ﻧﮕﺎه ﻧﻤﻲﻛﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖﻫﺎﻳﺶ‬
‫ﮔﺮد و ﺧﺎك را از ﻟﺒﺎس ﺗﻦ او ﻣﻲزدود‪.‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺪ ﻓﺮه وﺷﻲ او در ﻛﺠﺎﺳﺖ و ﭼﺮا ﺑﻪ ﺟﻠﻮي ﻗﻨﺎدي ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ او‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ اﺑﺮﻫﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻚ روز ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬واﻣﻖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﺮك‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺣﺮف ﭘﺪرش ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎ وﻃﻦ زرﺗﺸﺘﻴﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎدش آﻣﺪ ﻛﻪ روزي ﭘﺪرش ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ‪» :‬ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪«.‬‬
‫‪١٥٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫واﻣﻖ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻴﺰان داﺷﺖ‪ .‬اﻋﺮاب ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻴﺰان را‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﮕﻲ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻫﺮ دو را ﺑﻪ ﺷﺪت زده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﮓ از ﺷﺪت درد و ﺗﺮس‪،‬‬
‫ﺑﺎزوي ﺑﻴﺰاﻧﺲ را ﺗﻜﻪ ﭘﺎره ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺪر روزي ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﭘﺴﺮم روزﻫﺎي ﻣﺎ در ﻳﺰد ﺑﻪ ﺳﺮ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﭼﻪ‬
‫ﺣﻮادﺛﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺎ را ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬دو روز ﺑﻌﺪ آن دو از ﻳﺰد دور ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬واﻣﻖ ﺑﺮاي آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش اﻧﺪاﺧﺖ و دﺳﺖ ﺗﻜﺎن داد‪ .‬او دﺳﺘﺶ را ﻧﻪ ﺑﻪ دﻳﻮارﻫﺎي آﺟﺮي ﺧﺎﻧﻪاش ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮهي‬
‫زﻧﺶ ﺗﻜﺎن ﻣﻲداد ﻛﻪ در ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲِ ﺷﺎﭘﻮر ﻣﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه واﻣﻖ و ﺷﺎﭘﻮر ﻗﺪم در ﻛﺮاﭼﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‬
‫و از آن ﺟﺎ راﻫﻲ ﺑﻤﺒﺌﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻤﺒﺌﻲ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﺖ در ﺑﺎغ ﻳﻚ زرﺗﺸﺘﻲ ﻧﻴﻜﻮ ﻛﺎر ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺪر زﻳﺮ ﻳﻚ درﺧﺖ دراز ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬ﭘﺪر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬اﻫﻮرا ﻣﺰدا ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ آورده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد« و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺴﺮش را ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﭼﺸﻢﻫﺎي واﻣﻖ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﺷﺎﭘﻮر ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻫﻮرا ﻣﺰدا ﺑﻪ ﻛﻤﻜﺸﺎن ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺧﺒﺮي‬
‫از اﻫﻮرا ﻣﺰدا ﻧﺸﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم وﻗﺘﻲ ﺷﺎﭘﻮر ﺧﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﭘﺪر را ﺑﺒﻮﺳﺪ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر دﺳﺖ‬
‫ﭘﺪر ﻣﻴﻮه ﻛﻮﭼﻚ ﻗﻬﻮهاي رﻧﮕﻲ دﻳﺪ"‪.‬‬
‫در ﺷﺎﻧﺰده ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب داﺳﺘﺎن زاﺋﻴﺮوس ) ‪ ( Zairos‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻻاﺑﺎﻟﻲ ﭘﺪري ﻣﻼك ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺼﺒﻪي » داﻫﺎﻧﻮ « در ﺣﻮﻣﻪ ﺑﻤﺒﺌﻲ ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ وﻟﻨﮕﺎر و ﺑﻲ ﺑﻨﺪ و ﺑﺎر او ﺑﺎ‬
‫اﻧﺘﺤﺎر ﮔﺎﻧﭙﺎت ) ‪ ( Ganpat‬از ﻋﺸﻴﺮه » وارﻟﻲ « ) ‪ ( Varli‬ﻛﻪ در اﻣﻼك ﭘﺪرش ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻠﻲ اﺳﺮار آﻣﻴﺰ رﻗﻢ ﺧﻮرد‪ .‬ﻣﺪﺗﻲ از ﻣﺮگ ﮔﺎﻧﭙﺎت ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ زاﺋﻴﺮوس ﻋﺎﺷﻖ ﻛﻮﺷﻮم‬
‫)‪ (Kuşum‬دﺧﺘﺮ ﮔﺎﻧﭙﺎت ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻋﺸﻖ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ زاﺋﻴﺮوس ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻮﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ در آن‬
‫ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ ،‬رو ﺑﻪ رو ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﺳﻪ ﻧﺴﻞ از زرﺗﺸﺘﻴﺎن ﻛﻪ از ﻣﻈﺎﻟﻢ اﻳﺮان ﻓﺮار ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻤﺒﺌﻲ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫را ﺑﺎ » وارﻟﻲﻫﺎ « ﻛﻪ در اﻣﻼك آﻧﺎن ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻳﻚ‬
‫ﺗﺮاژدي ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ را ﺑﺎ ذﻫﻨﻴﺖ ﻃﻨﺰ آﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻜﺸﺪ‪.‬‬
‫‪١٦٠‬‬
‫راه داﻫﺎﻧﻮ‬
‫‪ (3‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫در ﭘﺸﺖ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ از ﻃﺮف دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /1‬ا‪‬ل ﻛﺎﻧﺎدا ) ‪ ( Elle Canada‬ﻛﺘﺎب » راه داﻫﺎﻧﻮ « را ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﻋﺸﻖ ﻣﻤﻨﻮع ﭼﻮن‬
‫»روﻣﺌﻮژوﻟﻴﺖ« ﺷﻜﺴﭙﻴﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /2‬ﻳﺎن ﻣﺎرﺗﻞ ) ‪ ( Yann Martel‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻛﺘﺎب ﻗﺪرت ﺗﺼﻮر ﺧﻼق ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺘﻲ ﻛﻪ در ﻧﻘﻞ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده‪ ،‬در آﻣﻴﺨﺘﻪ و اﺛﺮي ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫ﻃﻨﺰ‪ ،‬ﺷﻌﺮ و اﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪.‬‬
‫‪١٦١‬‬
‫‪26‬‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Rubai ler :‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه ‪ :‬ﺧﻴﺎم ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮﺗﻜﻲ )‪(Tutku‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮﺗﻜﻲ‪2011 ،‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫• ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم‬
‫•‬
‫رﺑﺎﻋﻲ در ادﺑﻴﺎت ﺗﺮك‬
‫•‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺧﻴﺎم ﺑﺎ رﻳﺎﺿﻴﺎت‬
‫•‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 7 -9‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻛﻪ‬
‫در ﺻﺤﻨﻪي ﻋﻠﻢ ﺷﻬﺮت دارد‪ ،‬در ﭘﻬﻨﻪي ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪" :‬ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ ﻧﻮﻳﺲ‬
‫ﺟﻬﺎن در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از داﻳﺮهي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﭘﺎ ﻧﻬﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ ) "...‬ص‪( 7‬‬
‫‪١٦٢‬‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ از ﺗﺮاﺟﻢ ﺗﺮﻛﻲ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﻛﻤﺎل را ﺣﺎل و ﻫﻮاﻳﻲ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬ﺑﺨﺶ اول ) ﺻﺺ ‪ ( 10 – 27‬ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﻋﻤﺮ ﺧﻴﺎم اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺎم ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮهي ادﺑﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان ﺑﺮ ادﺑﻴﺎت ﺗﺮك ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻣﺮﻣﺮ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻜﺪهي ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﻏﺎزي در‬
‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺧﻴﺎم در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪" :‬ﺧﻴﺎم از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺷﻌﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ‬
‫ﻣﻤﺘﺎزي اﺳﺖ‪ .‬وي ﻫﻨﺮ ﺷﻌﺮ ﺧﻮد را در رﺑﺎﻋﻲ ﻧﺸﺎن داد و رﺑﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم او ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪ ‪ ...‬رﺑﺎﻋﻲ‬
‫در ادﺑﻴﺎت ﺗﺮك و در ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان دو ﺷﻜﻞ دارد‪ .‬ﻳﻜﻲ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ رﺑﺎﻋﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮي رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻧﻈﻴﺮ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺧﻴﺎم‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻮف و ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺳﺘﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻴﺎم ﺿﻤﻦ درك ﻣﻌﻨﺎي ﻟﺬت زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬آن را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‬
‫و ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺎ اﻧﺪوه و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺒﺮد ‪) " ...‬ص‪(14‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎرهي ﺧﻴﺎم اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺻﻒ ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻠﺒﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺟﻪ دﻧﻴﺎي ﻏﺮب ﺑﻪ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﻗﺮاﺑﺖ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻴﺎن رﺑﺎﻋﻲ و ﺧﻴﺎم‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ وﻗﺘﻲ ﺳﺨﻦ از رﺑﺎﻋﻲ ﻣﻲرود ﭘﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﻲﺷﻮد "‪.‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻨﺲ داﻧﻤﺎرﻛﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ارزﺷﻤﻨﺪي در ﺣﻖ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫"رﺑﺎﻋﻴﺎت داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﻣﻨﻈﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻧﻴﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ ."...‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬
‫ﺣﺎﻣﺪ دﻳﻠﻘﺎن )‪ (H.DİLGAN‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬اﮔﺮ ﺧﻴﺎم از ﺷﺮاب و ﺳﺎز ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫او از ﺣﺎل و ﻫﻮاي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺧﺎرج ﺑﻮده اﺳﺖ"‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬ﺑﺨﺶ دوم )ﺻﺺ ‪ (27- 48‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم در ادﺑﻴﺎت ﺗﺮك اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ رﺑﺎﻋﻲ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﺗﺮك ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﻛﻤﺎل ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺷﻴﻔﺘﻪي ﺧﻴﺎم ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻪ رﻏﻢ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ زﺑﺎن و ادب ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺷﻌﺮ از اﻳﻦ زﺑﺎن‬
‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪١٦٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺎم ‪ 33‬ﺷﺎﻋﺮ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1910 – 1999‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد رﺑﺎﻋﻴﺎت در اﻳﻦ ﺗﺮاﺟﻢ ﺑﻴﻦ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 575‬ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﻌﺮ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ از ﺳﻮي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﺮاﻧﻲ و ﺗﺮك ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻧﺘﺴﺎب و ﻳﺎ ﻋﺪم اﻧﺘﺴﺎب ﻫﻤﻪي رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺑﻪ ﺧﻴﺎم ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻮن آﺻﻒ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻠﺒﻲ ﺑﺮ »ﻋﺮﻓﺎن« ﺧﻴﺎم و ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻮن ﺣﺎﻣﺪ دﻳﻠﻘﺎن ﺑﺮ »ﻓﻠﺴﻔﻪي« او ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /3‬در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺧﻴﺎم رﻳﺎﺿﻲدان« ﭘﺲ از ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻳﺎﺿﻴﺎت و آﺷﻨﺎﻳﻲ وي ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻫﻴﺄت‪ ،‬ﺑﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮد ﭼﻮن ﻏﺰاﻟﻲ و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺮوﺿﻲ داﺷﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /4‬در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﻌﺪادي از رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﺗﻌﺪادي ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه )ﻧﺎﺷﺮ( ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آﺛﺎري ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن در ﺣﻖ ﺧﻴﺎم ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﮔﺮدآوري دارد‪ ،‬از ﻧﻈﺎم ﻻزم ﻛﻪ ﺿﺮورت آﺛﺎر‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻣﻬﺠﻮر و ﻋﺎري اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪه ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﻴﺎم و رﺑﺎﻋﻴﺎت او ﻣﻌﻄﻮف‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺮي ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻧﺘﺴﺎب اﻳﻦ ﻫﻤﻪ رﺑﺎﻋﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻴﺎم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻗﺮﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪١٦٤‬‬
‫‪27‬‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Bir Mesnevi Hikayesi Işığında gafletten Kurtuluş :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻗﺪﻳﺮ اوزﻛﻮﺳﻪ ‪Kadir Özköse‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺎوي اﻓﻘﻠﺮ ‪2011‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪245 :‬‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻗﺪﻳﺮ اوز ﻛﻮﺳﻪ در ﺳﺎل ‪ 1967‬در زﻳﻠﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬وي ﺗﺤﺼﻴﻼت اﺑﺘﺪاﻳﻲ و ﻣﺘﻮﺳﻄﻪي ﺧﻮد را‬
‫در ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد و در آﻣﺎﺳﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1991‬ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ از‬
‫داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه آﻧﻜﺎرا ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﺲ از درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ در رﺷﺘﻪ‬
‫ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه آﻧﻜﺎرا )‪ (1995‬ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﻫﻤﺎن رﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ و ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬اوز ﻛﻮﺳﻪ در ﺳﺎل ‪ 2001‬در داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ 2010‬ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﺎدي ارﺗﻘﺎ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اوز ﻛﻮﺳﻪ‬
‫ﻣﺪﺗﻲ در ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ‪ 2009-2010‬از ﻃﺮف‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﻲ ﺟﻬﺖ ﺗﺪرﻳﺲ ﺑﻪ ﻗﺮﻗﻴﺰﺳﺘﺎن اﻋﺰام ﺷﺪ‪ .‬وي در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد‬
‫در داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر اوز ﻛﻮﺳﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ »رﻫﺎﻳﻲ از ﻗﻔﺲ ﺑﺪن«‬
‫)‪» ،(2010‬ﺗﺼﻮف در ﻣﻐﺮب« )‪ (2010‬و »رﻫﺒﺮان ﺗﺼﻮف آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ« )‪ (2008‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻛﺘﺎب از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻳﺎزده ﺑﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٦٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد )ﺻﺺ‪ (9-11‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ و‬
‫ﺷﺮوح ﺷﺎرﺣﺎن ﻣﺜﻨﻮي ﻧﻈﻴﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﻧﻘﺮوي‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮ اﻟﻤﻮﻟﻮي وﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﻲ ﮔﻠﭙﻴﻨﺎرﻟﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮﻧﻘﻞ داﺳﺘﺎن )ﻛﻪ ﻫﻤﻪ از ﺟﻠﺪ اول ﻣﺜﻨﻮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ( ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻀﻤﻮن ﻫﻤﻪي اﺑﻴﺎت را‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ )ﺻﺺ‪ (13-30‬ﻛﻪ از ﺷﺶ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﺗﻮﺑﻪ« ﻛﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮف و دروازهي ﺣﻴﺎت وﺣﺪت اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻟﻄﻒ ﺣﻀﺮت‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬از ﺗﻮﺑﻪي ﻧﺼﻮح و ﺑﺎﻻﺧﺮه از ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﺟﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺒﺎه‪ ،‬ﻳﻘﻈﻪ‪ ،‬ﻧﺪاﻣﺖ و‬
‫اﻧﺎﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻳﺎزده ﺑﺎب ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﺮح اﺑﻴﺎت ‪» 1913-2251‬ﻣﺜﻨﻮي« دﺳﺖ زده و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﺘﻮار ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻴﺎت ‪ 1935-1939‬از ﻗﺮب ﺧﻠﻖ و‬
‫ﺧﺎﻟﻖ ﻳﺎد ﻛﺮده و آن را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ ﻗﺮب ﻓﺮاﻳﺾ ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﻖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻨﺪه و ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻃﻦ ﺣﻖ ﻣﻲﺷﻮد؛‬
‫ ﻗﺮب ﻧﻮاﻓﻞ ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻦ ﺑﻨﺪه و ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﺣﻖ ﻣﻲﺷﻮد؛‬
‫در ﻗﺮب ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﺻﺎﺣﺐ اﻻﺳﺮار ﻣﻲﺷﻮد و در ﻗﺮب ﻓﺮاﻳﺾ ﺳﺮّ ﺣﻖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻏﺮق ﻧﻮر اﻟﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺮب ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﺮﺑﻴ‪‬ﺖ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﻗﺪم در راه وﺻﻮل ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺪه از ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻮﻫﻮم ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد و در ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻖ ذوب ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻴﺎت ‪ 1963-1950‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﻘﻮﻟﻪي »اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫" ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن وﺟﻮد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺣﻖ و وﺟﻮد اﺿﺎﻓﻲ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺲ ﻣﻮﻫﻮم اﻧﺎﻧﻴﺖ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﻌﺎدت ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑﺎ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖﻫﺎي ﻣﻮﻫﻮم ﺧﻮد ﺷﺎد و ﻣﺴﺮور ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ را ﻛﻨﺎر ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ"‪.‬‬
‫در ﻳﺎزده ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ‪:‬‬
‫داﺳﺘﺎن اﺣﻴﺎي ﻧﻐﻤﻪﻫﺎي ﻧﺒﻮي‪ ،‬داﺳﺘﺎن آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻧﺴﻴﻢ اﻟﻄﺎف اﻟﻬﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺮگ و اﺣﻴﺎء‪ ،‬داﺳﺘﺎن درك ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺗﺰﻛﻴﻪي ﻧﻔﺲ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺳﻴﺮ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬داﺳﺘﺎن‬
‫‪١٦٦‬‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از ﻏﻔﻠﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻣﻈﻬﺮ ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻄﺎب اﻟﻬﻲ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﮔﺮﻳﻪ ﺳﺘﻮن ﺣﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺻﺎدق‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن رﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺸﻮﻳﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه‪ ،‬داﺳﺘﺎن رﻫﺎﻳﻲ از اﺳﺮاف و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻔﺎق و‬
‫اﺣﺴﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮوﺣﻲ ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‪ (243-245‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﺻﻮل ﺗﺼﻮف ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﻧﺴﺎن را ﺧﻮاﻫﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺑﻪ ﻳﺎد »ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي« اﺛﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻃﺎﻫﺮ اﻟﻤﻮﻟﻮي‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازد ﻛﻪ در آن آﻳﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي ﺟﺎي ﻣﻬﻤﻲ اﺷﻐﺎل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻃﺎﻫﺮ‬
‫اﻟﻤﻮﻟﻮي ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ در ﮔﺬﺷﺖ وي ﻧﺎﺗﻤﺎم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ اﺧﻴﺮاً ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻣﻮﻟﻮي ﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺜﻨﻮي ﭘﮋوﻫﺎن ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪه و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٦٧‬‬
‫‪27‬‬
‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي و ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Aşk – ı gizem :‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه ‪ :‬ﺧﺎﺗﻮن ﻳﻴﻠﻤﺎز ) ‪( Hatun Yılmaz‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺎﻧﺎﻣﺎ ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪264 :‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ از ﺻﺤﺒﺖﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي در‬
‫اﺛﻨﺎي ﺻﺤﺒﺖﻫﺎي ﺧﻮد در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﻳﺮاد‬
‫ﻣﻲﻛﺮده و در ﺿﻤﻦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﻜﺮﻳﻦ و ﻣﺮﻳﺪان ﺧﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲداده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎوي‬
‫دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬در ﺑﺨﺶ اول )ﺻﺺ ‪ (9–24‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﺟﻮاب داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﻤﺲ»ﭘﻴﺮ ﺑﺎﻃﻨﻲ« ﺑﻮده اﺳﺖ؟‪ " :‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﺧﺘﻴﺎر ﻳﺎ ﭘﻴﺮ‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻋﺎرﻓﻲ از ﻧﺴﻞ اﺋﻤﻪي اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﺠﺖ ﻳﺎ داﻋﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وي اﻓﺰون ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪي اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﻲ در ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ اداري‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮده و ﺣﻴﺎت ﺧﻮد را وﻗﻒ ﺗﻔﻬﻴﻢ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﮔﺮي ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﺷﺎه‬
‫در » ﺗﺬﻛﺮه اﻟﺸﻌﺮا « ي ﺧﻮد آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﻮم )‪،(1166–1221‬‬
‫اﻣﺎم ﻃﺮﻳﻘﺖ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ در اﻟﻤﻮت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻛﻮدك ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﺮاﻣﺖ در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‬
‫‪) ." ...‬ص ‪(11‬‬
‫‪١٦٨‬‬
‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي و ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻳﺪار ﺷﻤﺲ – ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﺳﺆاﻟﻲ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »آﻳﺎ ﺷﻤﺲ ﻣﺮﺷﺪ ﺑﻮد و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺮﻳﺪ؟«‬
‫ﺟﻮاﺑﻲ ﻛﻪ ﮔﺮد آورﻧﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال داده ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬
‫" ‪ ...‬ﻫﺮ ﻛﺪام دﻳﮕﺮي را آﻳﻨﻪي ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬آن دو‪ ،‬ﭘﺎي از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺸﻴﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺷﺪي‪ ،‬ﺧﻼﻓﺖ‬
‫و ﻣﺮﻳﺪي ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎدﺛﻪي دﻳﺪار ﺷﻤﺲ – ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺼﻮف ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬دﻟﻴﻞ‬
‫دﻋﻮاي اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬داﻋﻴﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در اﻣﺎﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﻗﻀﺎت‬
‫و ﻣﻔﺴﺮان ﺳﻨﻲ دﻳﺪار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬از داﻋﻴﺎن ﺑﺰرگ اﻟﻤﻮت ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش ﺳﻲ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ ﻛﻪ دوﺳﺖ و ﻃﻠﺒﻪي ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش در آن ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﻋﻮض ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺪه از ﺧﻠﻔﺎي ﺑﺎﺑﺎ رﺳﻮل ﻛﻪ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻤﺎس ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﻛﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي درﮔﺎه »ﺳﻮﻟﻮﺟﺎ ﻛﺎرا ﻫﻮﻳﻮك« را ﺑﺮﻳﺰد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد وي ﺑﻪ اﺻﺮار‬
‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي از ﺗﺪرﻳﺲ در ارزروم دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(18‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬در ﺑﺨﺶ دوم )ﺻﺺ ‪ (25 – 250‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﻘﺮﻳﺮات و ﺗﺤﺮﻳﺮات ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﭼﻬﻞ اﺻﻞ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي )ﺻﺺ ‪ (251 – 257‬و رﺑﺎﻋﻴﺎت وي )ﺻﺺ ‪(258 – 264‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺷﺎره‬
‫اوﻻً ﮔﺮدآورﻧﺪه اﺷﺎره ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب را از ﻛﺠﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮات و ﺗﻘﺮﻳﺮات ﺷﻤﺲ دﺳﺖ زده اﺳﺖ؟ اﺻﻮﻻً ﻋﺪم اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮاﺟﻌﻪ در ﻳﻚ ﻛﺘﺎب‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺿﻌﻒ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻖ دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﺗﻀﻴﻴﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻋﻨﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﺮدآورﻧﺪه ﺑﻪ ﻛﺘﺎب داده‪ ،‬ﭼﻨﺪان رﺳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از آن )ﻋﺸﻖ( ﻋﺮﺑﻲ و ﺑﺨﺶ‬
‫دﻳﮕﺮ آن )‪ (gizem‬ﺗﺮﻛﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ دو ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »‪ «Aşk-ı gizem‬ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪١٦٩‬‬
‫‪28‬‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Aşkın Şehidi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﺗﻮر ﮔﻮت )‪(A. Turgut‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺎرادوﻛﺲ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪470 :‬‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺗﻮر ﮔﻮت در ﺳﺎل ‪ 1975‬در ﻣﺎﻻﺗﻴﺎ )ﻣﻼﻃﻴﻪ( ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ در ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل آﻣﺪ و در داﻧﺸﮕﺎه ﻓﻨﻲ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ اداﻣﻪ ي ﺗﺤﺼﻴﻞ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮر ﮔﻮت ﻛﻪ ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪ ي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻋﻤﺮان ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 2004‬در ﻛﺸﻮر‬
‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ روﺳﻴﻪ‪ ،‬آﻟﻤﺎن‪ ،‬روﻣﺎﻧﻲ و ﺗﺮﻛﻤﻨﺴﺘﺎن ﻛﺎر ﻛﺮد‪ .‬وي از ﺳﺎل ‪ 2005‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﺳﻨﺎرﻳﻮي ﻓﻴﻠﻢ ﻫﺎ و ﺳﺮﻳﺎل ﻫﺎي ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮﻧﻲ ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﺗﻮر ﮔﻮت در ﺳﺎل ‪ 2010‬ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان » ‪) « Bozkırın sırrı : Türk peygamber‬راز اﺳﺘﭗ ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﺮك( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن در ﺣﻖ ﺣﺎدﺛﻪي ﻛﺮﺑﻼﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ )ﺻﺺ ‪ (7- 8‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫"ﺷﺒﻲ ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺮآن ﺑﺎز ﺷﺪ و ﭼﺸﻢ ﻣﻦ ﺑﺮ ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮﻳﻦ ﺳﻮره اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬اﻧﺎ اﻋﻄﻴﻨﺎك‬
‫اﻟﻜﻮﺛﺮ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻟﺮﺑﻚ و اﻧﺤﺮ‪ .‬ا‪‬نّ ﺷﺎﻧﺌﻚ ﻫﻮ اﻻﺑﺘﺮ« ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﭼﺸﻢﻫﺎي ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫‪١٧٠‬‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ‬
‫ﺧﻮاب ﺟﻠﻮي ﺧﻮد ﺻﻒﻫﺎﻳﻲ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬آﻛﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ وﻗﺎر آﻣﻴﺰ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ﻛﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه و از ﻇﻠﻤﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺧﻮدم ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬اﻳﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻛﺠﺎ ﻣﻲروﻧﺪ؟‬
‫ﺻﺪاﻳﻲ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦﻫﺎ ﻋﺎزم ﻛﺮﺑﻼ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ دﻧﺒﺎﻟﺸﺎن ﺑﺮوم ‪ .‬آن ﺻﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮب‬
‫ﻓﻜﺮ ﻛﻦ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬ﺗﺮﺳﻴﺪم‪ .‬اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻫﻢ ﺗﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺻﺪا ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻦ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﺪه‪ ،‬دل آﺷﻔﺘﻪ ﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺻﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺑﺎش و ﻧﻪ ﺑﺘﺮس‪ .‬ﺳﻌﻲ ﻛﻦ ﺑﻔﻬﻤﻲ‪ .‬آنﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﻣﻘﺼﻮدت ﻳﺰﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ او ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ؟ رﻳﺨﺘﻦ‬
‫ﺧﻮن ﺣﺴﻴﻦ و ﻫﻤﺮاﻫﺎن او ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺨﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﻨﺪ؟ ﺷﻨﻴﺪم‬
‫ﻛﻪ ﺻﺪا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪ را ﺑﺎز ﻛﻦ و ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺨﻮان و ﺑﺒﻴﻦ ﭘﻴﺮوز ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ؟‬
‫ﻛﻨﺠﻜﺎو ﺷﺪم از ﺧﻮد ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪ؟ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺻﺪا ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺮﺑﻼ را‬
‫داﺳﺘﺎن ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻧﺪان‪ .‬در آن ﺟﺎ ﺻﻔﺤﻪاي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺮ ﻣﺎدر ﭘﺎك و ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن‬
‫آﻧﺠﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ .‬آﻣﻨّﺎ ﮔﻔﺘﻢ و اﻓﺰودم‪ :‬ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻛﺮﺑﻼ‬
‫داﺳﺘﺎن آزادي و ﺣﻖ ﻃﻠﺒﻲ و ﻋﻈﻤﺖ ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻴﻤﻴﺖ و ﻓﺪاﻛﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺪاﻳﻲ از ﺗﻪ دﻟﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﻮز ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﻧﻔﻬﻤﻴﺪهاي‪.‬‬
‫ﺳﻜﻮت ﻛﺮدم و ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺮﺑﻼ را در دور دﺳﺖﻫﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻜﻦ‪ .‬ﻳﺰﻳﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺪيﻫﺎ ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺳﺒﺐ و ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻔﺎق و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي در زﻣﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﺪن ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را در ﻧﻴﻤﻪ راه رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در اﺻﻞ ﻋﻘﻞ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬
‫ﺟﻮي ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪي ﺧﺪا در زﻣﻴﻦ روﺣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺎﺣﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ ﺗﻮ دﻣﻴﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻧﻜﺶ‪ .‬آن ﻛﻪ ﺗﻮ را آﻓﺮﻳﺪه‪ ،‬ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻮﻓﻴﺎن و اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ را ﻧﻴﺰ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺑﺮ ﺧﻮد ﻟﺮزﻳﺪم و زﺑﺎﻧﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﻬﻤﻴﺪم ﺣﺴﻴﻦ ﻛﻪ ﺣﺒﻴﺐ اﷲ »ﻓﺮزﻧﺪم« ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﺮد و‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺮنﻫﺎﺳﺖ ﻣﻮرد ﺗﻠﻌﻴﻦ و ﻧﻔﺮت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ در درون ﺧﻮد ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫‪١٧١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارم‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪ و از ﻫﻤﺎن اول ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺻﻔﺤﺎت‬
‫»اﺣﻴﺎي ﻋﺸﻖ« را ورق زدم"‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﻴﺶ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺎدﺛﻪي ﻛﺮﺑﻼ‪ ،‬ﻃﻲ ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻮﺗﺎه )ﺻﺺ ‪ (9 – 13‬از ﺗﺎرﻳﺦ و ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫دورهي اول اﺳﻼم ﺗﺎ زﻣﺎن ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ع ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻫﻔﺖ ﺑﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎب اول ﺣﺮﻛﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ع‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ و در‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎب ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ع و ﻳﺎران او ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /1‬ﻋﻠﻲ ﺑﻮﻻچ ) ‪ ( A. Bulaç‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺣﺎدﺛﻪي ﻛﺮﺑﻼ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻗﻠﺐ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﻋﻠﻮﻳﺎن آﺗﺶ زده‪ ،‬ﻛﻪ دل اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ را ﻧﻴﺰ آزرده اﺳﺖ و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫را از ﻣﻨﻈﺮ روان ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﻮر‬
‫ﮔﻮت ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻛﺮده ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ وﺟﺪان ﻣﺎ و ﻳﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺴﻢ از ﻛﺒﺮ و زور ﮔﻮﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻣﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ"‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /2‬ﻋﻠﻲ ﻳﻮﺟﻪ ) ‪ ( A. Yüce‬رﺋﻴﺲ ﺷﻮراي ددهﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎد ﺟﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺮﺑﻼ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» .‬ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ« رﻣﺎﻧﻲ ﺟﺎﻟﺐ و ﭘﺮ‬
‫ادﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻳﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺗﺴﻨﻦ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﺎ را در‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺗﺤﺎد و اﺗﻔﺎق ﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎن ﻣﻲآورد "‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /3‬دﻛﺘﺮ ﮔﻞ ﻧﻮر اوﻳﺎر )‪ ( Gülnur Uyar‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺄت ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم در داﻧﺸﻜﺪهي‬
‫اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺮﻣﺮه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻮادث ﻛﺮﺑﻼ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮازﻳﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﺣﻴﺎت ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﭘﻴﺎم ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺳﺎزد"‪.‬‬
‫‪١٧٢‬‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /4‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻧﺎﻣﻖ آﭼﻴﻚ ﮔﻮز ) ‪ ( N. Açıkgöz‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ رﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀﻮﻟﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ را‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺮف دورهي ﺧﻮد ﻧﺎﻳﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ"‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /5‬ﺻﺎدق ﻳﺎﻟﺴﻴﺰ اوﭼﺎﻧﻼر ) ‪ ( S. Yalsız Uçanlar‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬اﻳﻦ اﺛﺮ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺖ روح ﺑﺎ ﻧﻔﺲ و ﻳﺎ ﻓﺮﻳﺎد اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ در راه ﻋﺸﻖ ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺗﻮر ﮔﻮت را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﻳﺪ ﺳﭙﺎس ﺑﮕﺬارﻳﻢ "‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /6‬ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ اوز ﮔﻮﻧﺪوز ) ‪ (S. Özgündüz‬رﺋﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻌﻔﺮيﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬اﻃﻤﻴﻨﺎن‬
‫دارم ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻣﻦ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺘﺎب »ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ« ﻛﻪ در آن ﺑﺮادر ﻋﺰﻳﺰم اﺣﻤﺪ ﺗﻮر ﮔﻮت‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ و ﻳﺎران وﻓﺎدار او ﭘﺮداﺧﺘﻪ و دل ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺧﺸﻨﻮد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ"‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ( /7‬ﻣﺮاد ﭼﺎﻛﻤﺎق )‪ (M. Çakmak‬در ﺿﻤﻴﻤﻪي »ﻛﺘﺎب« روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﻠﻴﺖ )‪ 6‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪(2011‬‬
‫از »ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ« ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫"ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ واﻛﻨﺶ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد و ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻛﻠﻤﻪي آن دﻗﺖ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪي دﻳﻨﻲ – ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد از ﻛﺮﺑﻼ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺘﻠﮕﺎه ﺣﺴﻴﻦ و‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺗﻮر ﮔﻮت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻛﺘﺎب ﻃﻲ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮ درﺳﺖ ﻳﻚ ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪه و ﻋﻼوه ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺷﻴﻌﻲ و‬
‫ﺳﻨﻲ را ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺎ آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦﻫﺎ ﺣﺘﻲ ددهﻫﺎي ﻋﻠﻮي‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﺟﻌﻔﺮي و رﺋﻴﺲ ﺳﺎزﻣﺎن اﻣﻮر دﻳﺎﻧﺖ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻧﻴﺰ دﻳﺪار ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﺘﺎب را ﺧﻮاﻧﺪم ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﺑﺮاي ﺗﺪوﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‬
‫اﺳﺖ و ﻛﺘﺎب آن ﻗﺪر از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻤﻊ آوري و ﻛﻨﺘﺮل آنﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺣﺘﻴﺎج دارد‪ .‬ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮدن ﻣﺪت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﭘﻴﺶﺗﺮ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺎره ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ‪ ...‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ دﻗﺖ زﻳﺎد‬
‫آﻣﺎده ﺷﺪه و ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺘﻲ ﺧﺎص اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٧٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫روﻧﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت )اﻣﺎم( ﺣﺴﻴﻦ و ﻳﺎراﻧﺶ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه‪ ،‬ﺑﺎ دﻋﻮت ﻳﺰﻳﺪ از اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺣﻜﺎﻳﺖ آﺧﺮﻳﻦ ‪ 99‬روز ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻴﻦ و ﻳﺎراﻧﺶ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻛﺘﺎب ﭼﻨﺎن ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ از ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ ﻳﺎ از دﻳﮕﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎرﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻳﻜﻲ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺳﻮرهي ﻛﻮﺛﺮ ﺧﻼﺻﻪي ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‬
‫و آن ﭼﻪ را ﻛﻪ ﻗﺮآن در ﺳﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ‪ 450‬ﺻﻔﺤﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭘﺎرهاي از‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ آن اﺷﺎره ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻳﻚ رﻣﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﺟﻠﻮه‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪن آن را ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ"‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺣﺎدﺛﻪي ﻛﺮﺑﻼ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺴﻠﻂ‬
‫او ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﻛﻠﻴﺘﻲ ﻛﻪ در ﻋﺮﺿﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺸﺎن داده‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﺗﺪوﻳﻦ »ﺷﻬﻴﺪ ﻋﺸﻖ«‬
‫از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻴﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده در آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺿﺮورﺗﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻳﻦ آﺛﺎر‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ارزﺷﻲ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻲاﻓﺰود‪.‬‬
‫‪١٧٤‬‬
‫‪29‬‬
‫ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﻟﻤﻮت ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Alamut’ un Fedaileri : Orta Çağ Cinayet Tarihi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺟﻴﻤﺰ واﺗﺮ ﺳﻮن )‪(James Waterson‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬اوزﮔﻮر اوز‪‬ل ) ‪( Öz gür Özol‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻳﻜﻮن‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪ ، 336 :‬ﻣﺼﻮر ) ﺟﺪول‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮدار (‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫• ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه‪ :‬رﻳﺸﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﺗﻘﺴﻴﻢ دوﻟﺖ ‪ :‬ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﭼﺎﻗﻮ ﺗﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد ‪ :‬ﺳﻮء ﻗﺼﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻠﻲ در ﺟﻨﮓ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬ﺧﻮن ﺟﺪﻳﺪ از ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ‪ :‬ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن در ﺳﻮرﻳﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬اﺑﺮﻫﺎي ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ‪ :‬دﺷﻤﻨﺎن ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ‪ :‬ﺳﻨﺎن و ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ در وﻃﻦ اﺻﻠﻲ ‪ :‬ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل ﺑﻪ اﻳﺮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻐﻮﻻن و ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺻﻠﻴﺒﻲ ‪ :‬ﭘﺎﻳﺎن دﻋﻮاي ﺳﻮرﻳﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ‪ :‬ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪﮔﺎن و ﺑﻴﺎد ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺣﺸﺎﺷﻲ‬
‫‪١٧٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ‪ 9‬ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻮﻳﺪ ﻣﻮرﮔﺎن )‪ (David Morgan‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه )‪ (Wisconsin – Madison‬در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎري‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﺻﺺ ‪ (9 – 11‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫" ﺳﺎلﻫﺎي ﺳﺎل ﻛﺘﺎب »ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ« اﺛﺮ ﻣﺎرﺷﺎل ﻫﺎﺟﺴﻮن )‪ (Marshal Hodyson‬ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺣﻖ »ﻃﺮﻳﻘﺖ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﺛﺮ را اﻧﻜﺎر‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از وي ﺑﺮﻧﺎرد ﻟﻮﻳﺲ )‪ (Bernard Lewis‬در ﺳﺎل ‪ 1967‬ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫»ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ ﺿﺪ اﺳﻼم« ﻧﻮﺷﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ارزش ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻫﺎﺟﺴﻮن دارد‪ .‬ﻟﻮﻳﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺒﺤﺮ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻛﻪ آﺛﺎري ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺐ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل از‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺧﻂ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﻋﻮض ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ارزش آن ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫ﻳﻚ ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ در وﻫﻠﻪي اول ﺑﻪ آﺛﺎري ﻛﻪ ﻓﺮﻫﺎد دﻓﺘﺮي از اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻫﻨﻮز اﺛﺮ ﻟﻮﻳﺲ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺴﺎﺳﻲ اﺳﺖ و روﺷﻲ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ واﺗﺮﺳﻮن در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻮده ي ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ ‪".‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر اوﻻً ﺑﻪ ﻳﻚ رﺧﺪادﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت‬
‫)ص(‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫اﻳﻦ رﺧﺪاد ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻃﻲ ﺟﺪاوﻟﻲ از اﺳﺘﺎدان ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺳﻼﺟﻘﻪ ﺑﺰرگ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن ﻓﺎﻃﻤﻲ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺧﻮارزم ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺠﺮه‬
‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺰرگ در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ )ﺻﺺ ‪ (29 – 32‬از ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺆﻟﻒ در‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ ﺑﺎ آن ﻫﺎ رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﻮد ‪ " :‬اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺤﺖ دو ﺳﺮﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬اوﻻً ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎور ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻗﺮون وﺳﻄﻲ را از ﻫﺮ دﻳﺪ ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻳﻚ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫‪١٧٦‬‬
‫ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﻟﻤﻮت ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا در ﻃﻮل اﻳﻦ دوره »ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ دﺳﺘﺎن« ﻗﺪرت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت اﻋﺮاب در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ و ﻫﺠﻮم ﻣﻐﻮل در ﻗﺮن ‪ 13‬ﻣﻴﻼدي‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن در ﻧﮕﺎه اول ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻬﺎده )آﻧﺘﻲ ﺗﺰ( اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻛﺜﺮاً ﺑﻪ درﮔﻴﺮي و ﺟﻨﮓ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺑﻪ ﺟﻨﺎﻳﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲزدﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ و ﺑﺰرگ ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن در‬
‫ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي در ﺑﻄﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺪﻧﺪ و از‬
‫ﺳﻮي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻐﻮل و ﺗﺮﻛﺎن ﻣﻤﻠﻮك ﻣﺼﺮ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ‪ ...‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﻨﻲ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ را از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻛﻔﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺣﺮﻛﺖ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﺪاران دﺟﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻐﺪادي از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي دﻳﺪ ﮔﺎهﻫﺎي اﺳﻼم را در اﻳﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺟﻤﻊ آوري ﻛﺮده اﺳﺖ ‪) ." ...‬ص ‪(30‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (32 – 75‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﺧﺎﻧﻮادهي ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه‪ :‬رﻳﺸﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ« ﺑﻪ آﻏﺎزﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬در ﺳﺎل ‪ 1253‬ﻣﻴﻼدي‬
‫ﺣﺪود ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﻧﻔﺮ از ﻗﻼع دور دﺳﺖ واﻗﻊ در ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي اﻳﺮان ﺟﺪا ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﺪم در آﺳﻴﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻣﻐﻮل )ﻗﺮه ﻗﻮروم( ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﺗﻼن ‪ 18‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﺗﺎﺟﺮ‪ ،‬ﮔﺪا و واﻋﻆ‬
‫ﻣﻠﺒﺲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﻮهي ﭼﻨﮕﻴﺰ ﺧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﺟﺮاي‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ در ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎغﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ ‪ ) " ...‬ص ‪( 34‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻳﻚ دوﻟﺖ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ‬
‫در آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ زﻣﺎم اﻣﻮر را در ﻳﻤﻦ و ﺑﺤﺮﻳﻦ در‬
‫دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻇﺮف ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﭼﻮن ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﻴﺮوان ﻋﻠﻲع ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ را در دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -18‬ﻏﺮﺑﻲ ﻫﺎ ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻤﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻪ )ﭘﻴﺮوان ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح( را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪) Assasın‬ﻗﺎﺗﻞ( در آورده اﻧﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪١٧٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (77 – 102‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺣﺪاث و ﺗﻮﺳﻌﻪي دوﻟﺖ‪ :‬ﺗﻮﻟﺪ‬
‫ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن« از ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎﻃﻤﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪" :‬در ﺳﺎل ‪ 909‬ﻫﺠﺮي اﻣﺎﻣﻲ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﺗﻮﻧﺲ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ از ﻧﺴﻞ ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﻫﻤﺴﺮ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲع اﺳﺖ ‪ ...‬زﻣﻴﻨﻪي ﻇﻬﻮر اﻳﻦ اﻣﺎم و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻬﺪي از ﺳﻮي اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻪ ﻛﻪ ﻣﺪت‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﺪويﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ و اﻋﺮاب آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ وﻋﻆ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(80‬‬
‫واﻋﻴﺎن )ﻣﺒﻠﻐﺎن( ﻓﺎﻃﻤﻲ در ﺑﺤﺮﻳﻦ و ﻳﻤﻦ ﺑﺪان اﻧﺪازه ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ زودي‬
‫ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮاﻣﻄﺘﻴﻪ ﻛﻪ در ﺑﺪو اﻣﺮ از ﻓﺎﻃﻤﻴﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻋﺪاوت ﺑﺎ آﻧﺎن آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 953 – 975‬ﻛﻪ ﻣﺼﺮ و‬
‫ﺳﻮرﻳﻪ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻓﺎﻃﻤﻲ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ از ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ روي ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎي ﻗﺪرت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /3‬در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (103 – 166‬اﺑﺘﺪا از درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن و اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ اﺷﺎره ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺪان ﺟﺎ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ري را ﻣﺄﻣﻮر دﺳﺘﮕﻴﺮي ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ )داﻋﻴﺎﻧﻲ( ﺑﺮاي دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﺑﻪ دﻳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و اﻟﻤﻮت ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح ﭘﺲ از آن ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 483‬ﻗﻠﻌﻪي‬
‫اﻟﻤﻮت را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ ،‬ﺣﻮزهي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮش داد و ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻗﻼﻋﻲ ﭼﻮن ﻗﻠﻌﻪي اﻟﻤﻮت‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪" :‬ﺣﺴﻦ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻌﻄﻮف ﻛﺮد‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺼﺮف ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﻗﻼع ﻛﻮه اﻟﺒﺮز ﻛﻪ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻗﻠﻌﻪ اﻟﻤﻮت ﺟﺎي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻟﻤﻮت را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺘﺢ‬
‫اﻳﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺰرگ اﻣﻴﺪ از ﻳﺎوران ﺣﺴﻦ ﺻﺒﺎح ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻢ او ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن ﻗﻠﻌﻪ را در ﺧﻮاب از دم ﺗﻴﻎ ﮔﺬراﻧﻴﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 148‬‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ آﻛﻨﺪه از ﻗﺘﻞﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪١٧٨‬‬
‫ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﻟﻤﻮت ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (167 – 208‬ﺑﺎ ورود ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﺑﻪ ﺳﻮرﻳﻪ ارﺗﺒﺎط دارد‪" :‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﻮرﻳﻪ ﻧﻴﺰ دﻧﺒﺎل ﺷﺪ و ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﻧﺰاري در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﻲ در ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ ﻣﺮدان و‬
‫ﻣﻠﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 168‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ ﻗﺘﻞ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫" ﻗﺘﻞ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻓﺮو‬
‫رﻳﺨﺖ و در ﭘﻲ آن ﻣﺮگ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻠﻚ ﺷﺎه ﺑﺮ ﻣﻴﺰان در ﮔﻴﺮيﻫﺎ اﻓﺰود‪ .‬ﺑﺮادر ﻣﻠﻚ ﺷﺎه ﻛﻪ از ﻣﺮگ‬
‫ﺑﺮادرش آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻮرﻳﻪ را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(171‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /5‬در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ ‪ (209 – 241‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »دﺷﻤﻨﺎن ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان« از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل‬
‫ﺑﻪ اﻳﺮان در دورهي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮارزم ﺷﺎﻫﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﻋﻮاﻣﻞ و ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻠﻲ ﮔﺴﺘﺮده ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻧﺰاري در دورهي‬
‫ﺧﻮارزم ﺷﺎﻫﻴﺎن ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /6‬در ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ ‪ (243 – 276‬ﺟﻨﮓ ﻗﺪرت ﻣﻴﺎن ﺳﻨﺎن و ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺎن در ﺟﻬﺎن ﺗﺴﻨﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪﻳﺪ »ﻣﻘﺎوﻣﺖ« در آﻣﺪه و ﻋﻨﻮان »ﭘﻴﺮ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن« را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮد‪ .‬وي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد در ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺷﺎﺧﻪي ﺳﻮرﻳﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﻪ رﻏﻢ واﺑﺴﺘﮕﻲ و دل ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻟﻤﻮت‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺮﻛﺘﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬
‫در آورد‪.‬‬
‫ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ رﺷﺎدت ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪي ﻓﺎﻃﻤﻴﺎن را در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﺑﺮ ﻗﺪرﺗﺶ اﻓﺰود و دﺳﺘﻮر داد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻐﺪاد ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺴﻨﻦ و ﻃﺮﻳﻘﻪي ﺷﺎﻓﻌﻲ ﺟﺎي ﺗﺸﻴﻊ را در‬
‫ﻣﺼﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪١٧٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /7‬در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ )ﺻﺺ ‪ (277 – 303‬ﺣﻤﻠﻪي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻐﻮل ﺑﻪ اﻳﺮان ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺣﺴﻨﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻐﻮل اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎﻳﻪي ﻫﻤﻴﻦ‬
‫رواﺑﻂ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻐﻮل ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﺑﻮد آﺳﻴﺒﻲ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رواﺑﻂ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرد ﻛﻪ ﺧﻮارزم از ﻃﺮف ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻐﻮل ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﻔﻴﺮان ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺧﺎن ﻣﻐﻮل را ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻧﻤﻲآوردﻧﺪ و رﻫﺒﺮان ﻣﻐﻮل ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ؛ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫در اﻳﺮان دﻳﮕﺮ ﻛﺎري ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ و دورهي اﺳﺘﻔﺎده از آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /8‬در ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ )ﺻﺺ ‪ (305 – 325‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﭘﺎﻳﺎن دﻋﻮاي ﺳﻮرﻳﻪ« اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ از ﺣﻮزﻫﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻮﻻً وﻗﺘﻲ ﻣﺮدم ﺳﻮرﻳﻪ دﻋﻮت رﻛﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن را رد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺼﺮف ﺳﻮرﻳﻪ از ﺳﻮي ﻣﻐﻮﻻن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﺧﻮﻧﺒﺎر ﺣﻠﺐ آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎم ﻛﻪ ورود ﻫﻼﻛﻮ را اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ رﻓﺘﺎري ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ داد‪ " :‬در اﻳﻦ وﻗﺖ‬
‫ﻣﻐﻮﻻن رﺳﻤﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم را در ﺳﻮرﻳﻪ ﻟﻐﻮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺎم در رﻣﻀﺎن ﺑﺎ آزادي ﻛﺎﻣﻞ و‬
‫آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﻧﻮﺷﻴﺪن ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﻜﻠﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ ‪ ...‬ﺑﺎ ﺗﺼﺮف ﺷﺎم از ﺳﻮي ﻣﻐﻮﻻن‪ ،‬ﻗﻼع‬
‫ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن از دو ﻃﺮف ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(314‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /9‬آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺼﻞ )ﺻﺺ ‪ (327 – 336‬ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻔﻬﻮم اﻓﺴﺎﻧﻪي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫و ﻃﻲ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻣﻐﻮل در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان‪ ،‬آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺴﻞ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوه‬
‫ﺻﻠﺢﺟﻮي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم آﻏﺎ ﺧﺎن ﻣﺤﻼﺗﻲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺷﺎه در ﻗﺮن ‪ 19‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﺘﻲ ﻛﻮﺗﺎه در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﺎزم ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﺪ‪،‬‬
‫در ﺑﻤﺒﺌﻲ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﻜﻨﺪ و از ﻃﺮف ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن اﻋﻼم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي از اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن آﻏﺎ ﺧﺎن را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در اﻣﻮر دﻳﻨﻲ آﻧﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‬
‫‪١٨٠‬‬
‫ﻓﺪاﺋﻴﺎن اﻟﻤﻮت ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫ﭘﺎي او را ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬دادﮔﺎه اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺠﺮه ﻧﺎﻣﻪي آﻏﺎ ﺧﺎن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫وي از ﻧﺴﻞ ﺧﻠﻔﺎي ﻓﺎﻃﻤﻲ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص اﺳﺖ و او را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﺧﻴﺮاً در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻟﻤﻮت و ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه و آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ‬
‫اﻏﻠﺐ از ﺳﻮي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎرﺟﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻴﺰ واﺗﺮ‬
‫ﺳﻮن ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺗﺮﻳﺶ ﺑﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎ و ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺣﺸﺎﺷﻴﻮن اﺷﺎره ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻴﺮاث آﻧﺎن ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اداﻣﻪ دارد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮده و در ﻛﻨﺎر ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ دورهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﻼم را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٨١‬‬
‫‪30‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻌﺎد‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Felsefe vo ölüm ötesi :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ‪ :‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬اﺑﻦ رﺷﺪ و ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ رازي‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﻣﺤﻤﻮد ﻛﺎﻳﺎ )‪(M.KAYA‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪124 +124 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‬
‫‬
‫‪-‬‬
‫اﺿﺤﻮﻳﻪ ﻓﻲ اﻟﻤﻌﺎد‬
‫‪-‬‬
‫اﻟﺸﻔﺎء ‪ /‬اﻻﻟﻬﻴﺎت‬
‫‪-‬‬
‫ﻗﺼﻴﺪه اﻟﻌﻴﻨﻴﻪ اﻟﺮوﺣﻴﻪ ﻓﻲ اﻟﻨﻔﺲ‬
‫ﻏﺰاﻟﻲ‬
‫‬
‫‪-‬‬
‫ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ ) ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻴﺴﺘﻢ (‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ‬
‫‬
‫‪-‬‬
‫ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ ) ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻴﺴﺘﻢ (‬
‫‪-‬‬
‫اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﻣﻨﻬﺞ اﻻدﻟﻪ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﺎﻳﺪ اﻟﻤﻠﻪ ‪ :‬آﺧﺮت و اﺣﻮاﻟﺶ‬
‫ﻓﺨﺮ رازي‬
‫‬
‫‪-‬‬
‫اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ اﻟﻌﺎﻟﻴﻪ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻢ اﻻﻟﻬﻲ‬
‫‪١٨٢‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻌﺎد‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﻛﺎﻳﺎ در آرﺗﻮا ) ‪ ( Artova‬از ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﻮﻗﺎد ) ‪ ( Tokat‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪1955‬‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﭘﺮد اﺧﺖ و ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1972‬از رﺷﺘﻪ ي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ – ﻋﺮﺑﻲ داﻧﺸﻜﺪهي ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﻫﻤﺎن داﻧﺸﻜﺪه در ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﺗﺮك – اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫آﺳﻴﺴﺘﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺪ و ﺿﻤﻦ ﺗﺤﺼﻴﻞ در اﻳﻦ داﻧﺸﻜﺪه ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪي » ارﺳﻄﻮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫او در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﻲ « ﺑﻪ درﺟﻪي دﻛﺘﺮا ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1983‬ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﺎدﻳﺎري‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﻪ درﺟﻪي داﻧﺸﻴﺎري و ﺷﺶ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﺎدي ارﺗﻘﺎ ﻳﺎﻓﺖ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در‬
‫داﻧﺸﻜﺪهي ﻣﺰﺑﻮر رﻳﺎﺳﺖ ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﺗﺮك – اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬ﻛﺎﻳﺎ از ﺳﺎل ‪ 1988‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺪﺧﻞ در داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻨﻴﺎد دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻛﺎﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﺎوﻳﻦ زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ) ‪( 1998‬‬‫ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻗﺼﻴﺪه ي ﺑﺮد‪‬ﻳﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ) ‪( 2001‬‬‫ رﺳﺎﻻت ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻟﻜﻨﺪي ) ‪( 2002‬‬‫ ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ) ‪( 2003‬‬‫ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ ﻏﺰاﻟﻲ ) ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺻﺎري اوﻏﻠﻲ (‬‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر؛ ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ دارد‪.‬‬
‫در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر )ﺻﺺ ‪ (V - VII‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ "زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺮگ دو ﭼﻬﺮهي ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻳﺎ دو ﺗﻜﻪي ﻳﻚ ﻛﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﺗﺪاﻋﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ وارد‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ از ﺑﺪو ﺗﻮﻟﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﺮگ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ‬
‫از ﻣﺮگ ﺗﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮگ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه‬
‫‪١٨٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎور ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﻟﺪ در دﻧﻴﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻣﻴﺮد‪ ،‬ﻛﺎﺑﻮﺳﻲ وﺣﺸﺘﻨﺎك اﺳﺖ‪."...‬‬
‫)ص‪(V‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺑﺎﻗﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﮔﺮ ﺗﺤﻴﺮ‬
‫و ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺿﻌﻒ ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪" :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ و ﻫﻤﻪ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺟﺰ‬
‫ﺧﺪا از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺑﻲﻣﺮﮔﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻼش‬
‫ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ) ."...‬ص‪(VI‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﺻﺺ‪ (IX - XIII‬اﺑﺘﺪا از ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﻮزهي‬
‫روح ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ :‬ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﺎﻫﻴﺖ روح‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ روح ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ دارد و‬
‫وﺿﻊ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ روح و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ " :‬ادﻳﺎن آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ روح ﺟﻮﻫﺮي ﻣﻌﻨﻮي و‬
‫ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ اﻟﻬﻲ دارد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻳﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﺧﺮت را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‬
‫در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻘﺪس ﻳﻬﻮدﻳﺖ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎرز در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در آﺧﺮت ﭼﻪ‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻌﺎدت و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ اﺑﺪي ﭼﻴﺴﺖ و ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﭼﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي دارﻧﺪ‪ ،‬دﻳﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و در اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﻼﻣﻲ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﺼﻞ و ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﺎدي در‬
‫ﺧﺼﻮص ﺣﻴﺎت اﺧﺮوي وﺟﻮد دارد ‪ ...‬اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﺮ ﮔﺮدن اﻧﺴﺎن ﻣﻲﻧﻬﺪ ﻛﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎرور و ﻣﺘﻌﺎدل‪ ،‬ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﮕﺬراﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ‪."...‬‬
‫) ص‪( IV‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (1 -67‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺳﻪ اﺛﺮ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ »اﻻﺿﺤﻮﻳﻪ ﻓﻲ اﻟﻤﻌﺎد«؛‬
‫»اﻟﻬﻴﺎت‪ :‬ﻓﺼﻞ ﻣﻌﺎد ﻛﺘﺎب اﻟﺸﻔﺎ«؛ » ﻗﺼﻴﺪه اﻟﻌﻴﻨﻴﻪ اﻟﺮوﺣﻴﻪ ﻓﻲ اﻟﻨﻔﺲ « ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (68 -84‬ﺣﺎوي ﺗﺮﺟﻤﻪي » ﺗﻬﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳﻔﻪ « )ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻴﺴﺘﻢ( ﻏﺰاﻟﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (85 -97‬ﺣﺎوي ﺗﺮﺟﻤﻪي دو اﺛﺮ اﺑﻦ رﺷﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از »ﺗﻬﺎﻓﺖ‬
‫اﻟﺘﻬﺎﻓﺖ« )ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﻴﺴﺘﻢ(؛ » اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﻣﻨﺎﻫﺞ اﻻّدﻟﻪ ﻓﻲ ﻋﻘﺎﺋﺪ اﻟﻤﻠﻪ« ) ﻓﻲ اﻟﻤﻌﺎد و اﺣﻮاﻟﻪ (‪.‬‬
‫‪١٨٤‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﻌﺎد‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (98 -124‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي » اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ اﻟﻌﺎﻟﻴﻪ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻢ اﻻﻟﻬﻲ« ﻓﺨﺮ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ رازي )ﻓﺼﻞ ﻫﺎي ﻧﻬﻢ‪ ،‬دﻫﻢ و ﺑﻴﺴﺖ و دوم( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ رﻏﻢ ﺻﻌﻮﺑﺖ ﻗﻠﻢ در ﻣﺘﻮن ﻗﺪﻳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﺎ ﻧﺜﺮي روان ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪه و‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ دﻳﺪﮔﺎه ﭼﻬﺎر ﭼﻬﺮهي ﻣﺸﻬﻮر ﺗﻔﻜﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ دو ﺗﻦ آﻧﺎن در ﺣﻮزهي ﻓﻠﺴﻔﻪ و دو ﺗﻦ‬
‫دﻳﮕﺮ در ﺣﻮزهي ﻛﻼم ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪاﻧﺪ را در ﺧﺼﻮص ﻣﺎﻫﻴﺖ روح‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ دارد و‬
‫ﺣﻴﺎت اﺧﺮوي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪١٨٥‬‬
‫‪31‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻔﻮاﺋﺪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪ :‬ﻓﻮاﺋﺪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪Fevaid : Yararlı Öğütler :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه ‪ :‬ﺑﺎﻛﻲ اوز ‪Baki Öz‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات دﻣﻮس ‪2011 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪80 :‬‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻛﻲ اوز‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎر در ﺳﺎل ‪ 1942‬در روﺳﺘﺎي اﺷﻤﻪ ﭘﻴﻨﺎر از ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﺎﻳﻴﺮﻟﻲ ) واﻗﻊ‬
‫در اﻳﺎﻟﺖ ارزﻳﻨﺠﺎن ( ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬وي ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧﻮد را در رﺷﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺦ اداﻣﻪ داد و‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺷﺘﻐﺎل ورزﻳﺪ‪ .‬اوز ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺧﺼﻮص آﺗﺎ ﺗﺮك و ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮي ﮔﺮي –‬
‫ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي ﻛﺎر ﻛﺮده و آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 2002‬ﺑﻪ‬
‫رﺣﻤﺖ ﺣﻖ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر و ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﺧﻮد ) ﺻﺺ ‪ ( 5 – 6‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1996‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ ﻋﻠﻮي ﮔﺮي – ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي آﺷﻨﺎ ﺳﺎزد‪:‬‬
‫‪١٨٦‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻔﻮاﺋﺪ‬
‫"ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻣﺮوز از ﻋﻠﻮي ﮔﺮي – ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي و ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻔﻜﺮ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ درﺳﺘﻲ و ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف ﻣﺎ از ﺗﺮﺟﻤﻪي » ﻓﻮاﺋﺪ « ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ‪ ،‬رﻓﻊ اﻳﻦ ﻧﻘﻴﺼﻪ اﺳﺖ ‪) ." ...‬ص ‪(5‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺧﻮد )ﺻﺺ ‪ (7 – 17‬اﺑﺘﺪا از ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آورده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬وي در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﻫﺮ دو ﺗﺮك ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ او ﻧﻴﺰ ﺗﺮك ﺑﻮده اﺳﺖ و زﻧﺠﻴﺮ ﻃﺮﻳﻘﺖ او‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ دوازده اﻣﺎم ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲع ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ و ﻣﺮگ او‬
‫در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ارﺗﺒﺎط ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺑﺎ اﺣﻤﺪ ﻳﺴﻮي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ " :‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص دو ﻣﺸﻜﻞ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ دو ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ‬
‫ﻧﻪ؟ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﺣﻤﺪ ﻳﺴﻮي در ﺳﺎل ‪ 1166‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ در ﺳﺎل ‪ 1209‬ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً در رﺣﻠﻪي ﺗﺪرﻳﺲ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻳﺴﻮي ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ وي ﻣﺪﺗﻲ از ﻣﺤﻀﺮ ﻟﻘﻤﺎن ﭘﺮﻧﺪه ﻛﻪ ﭘﺲ از اﺣﻤﺪ ﻳﺴﻮي در رأس ﻃﺮﻳﻘﺖ‬
‫ﻳﺴﻮﻳﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﺴﺐ ﻓﻴﺾ ﻣﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻳﺴﻮﻳﻪ و اﺣﻤﺪ ﻳﺴﻮي ﻛﻪ اﻫﻞ‬
‫ﺗﺴﻨﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻳﺴﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺳﻨﻲ و ﺑﻜﺘﺎﺷﻴﻪ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻘﺖ‬
‫ﻋﻠﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ و ﺑﻜﺘﺎﺷﻴﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﻳﺴﻮﻳﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﻣﺤﺮز اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺴﻮﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻼف ﻇﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﭼﻨﺪان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﮔﺮا و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﻨﻦ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ"‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺑﺎ ﻃﺮﻳﻘﺖ‬
‫ﺑﺎﺑﺎﺋﻴﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎﺋﻲ و ﺗﺮﻛﻤﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ را دوﺑﺎره ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺮﻛﺖ و ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺑﻜﺘﺎﺷﻴﻪ را‬
‫اﺣﺪاث ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬آﺛﺎر ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٨٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪-‬‬
‫وﻻﻳﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ) ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ (‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣﺪود ‪ 70 – 80‬ﺳﺎل ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ از ﻃﺮف‬
‫ﻣﺮﻳﺪان وي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺗﺮﻛﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﭼﻠﺒﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1624‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪي ﺧﻄﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي‬
‫داﻧﺸﮕﺎه آﻧﻜﺎرا ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮد‪ » .‬وﻻﻳﺖ ﻧﺎﻣﻪ « در ﺳﺎل ‪ 1927‬ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوس داس ‪Gross E.‬‬
‫‪ Das‬ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻت‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺣﺘﻢ از آﺛﺎر ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻣﻼ ﺳﻌﺪ اﻟﺪﻳﻦ ) ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫ﻳﻮﻧﺲ اﻣﺮه ( ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮ اﺳﺎس ذﻫﻨﻴﺖ » ﭼﻬﺎر ﺑﺎب‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﻣﻘﺎم «‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﺷﻄﺤﻴﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﻓﻘﻂ دو ورق دارد‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪ ‪ 1680‬از ﻃﺮف ﻳﻚ ﻣﺘﺮﺟﻢ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي‬
‫ﺣﺮوﻓﻴﻪ و ﻧﻘﺶ ﺑﻨﺪﻳﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺗﺤﻔﻪ اﻟﺴﺎ ﻟﻜﻴﻦ « ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻋﻴﻨﻴﻪ و ﻛﻠﻤﺎت ﻋﻴﻨﻴﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﻓﺎرﺳﻲ از وﻳﮋﮔﻲ ﭘﻨﺪ و ﻧﺼﻴﺤﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻃﺮف‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ » ﻓﻮاﺋﺪ « را ﮔﺮد آورده‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻬﺎء ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻴﮓ و ﻓﻮأد ﻛﻮﭘﺮﻳﻠﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي ﺣﺎﺟﻲ ﻧﺠﻴﺐ ﭘﺎﺷﺎ در ﺗﻴﺮه‬
‫ﻧﺴﺨﻪاي از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺪري ﻧﻮﻳﺎن و دﻳﮕﺮان آن را ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﺧﺮد ﻧﺎﻣﻪ‬
‫در ﻛﺘﺎب » ارﻛﺎن « ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺴﻮﺑﻴﻦ درﮔﺎه ﻋﻠﻲ ﺑﺎﺑﺎي ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از‬
‫»ﺧﺮد ﻧﺎﻣﻪ« ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٨٨‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻔﻮاﺋﺪ‬
‫‪-‬‬
‫اس‪ ‬اﻟﺤﻘﻴﻘﻪ‬
‫ﻋﻠﻲ ﻧﺎﺟﻲ ﺑﺎﻳﻜﺎل از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﺷﺮح ﺑﺴﻤﻠﻪ‬
‫ﻧﺴﺨﻪي ﺧﻄﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ در ﻛﺘﺎب ﺧﺎﻧﻪ ي ﻣﻐﻨﻴﺴﺎ ) ش ‪ ( 3526 .‬ﻣﻀﺒﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ اﺳﺖ » ﻛﺘﺎب ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﺴﻤﻠﻪ ﻣﻊ ﻣﻘﺎﻻت ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ رﺣﻤﺖ اﻟﻪ « ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻟﻔﻮاﺋﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺗﻘﺮﻳﺮات ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه از ‪ 105‬ﭘﻨﺪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﺳﺪ ﺟﻮﺷﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪي ﺧﻄﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ را در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي‬
‫داﻧﺸﮕﺎه اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ) ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ ﺗﺮﻛﻲ‪ ،‬ش ‪ ( 55 .‬دﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪي » ﻓﻮاﺋﺪ « ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 21 – 79‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ » ﻓﻮاﺋﺪ « در ﻣﻮازات » ﻣﻘﺎﻻت « ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤﺎن ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺳﺎدﮔﻲ ﻣﺘﻦ از » ﻣﻘﺎﻻت « ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ‬
‫ﭘﻨﺪﻫﺎ و ﻧﺼﺎﻳﺢ ﻣﻨﺪرج در » ﻓﻮاﺋﺪ « را ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﺳﺎده ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﺗﺎ ﻋﻮام ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﺮد آورﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ » ﻓﻮاﺋﺪ « اﺛﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻂ ﺑﻄﻼن ﺑﺮ ﺗﺼﻮر‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﺳ ّﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﺗﺴ ّﻨﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻋﻠﻮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮد آورﻧﺪه ذﻛﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي » ﻓﻮاﺋﺪ « دﺳﺖ زده ﻳﺎ از ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻳﮕﺮي‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎ داده ﺷﺪه‪ ،‬از آن ﺧﻮد اوﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٨٩‬‬
‫‪32‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻨﻮع ‪ :‬اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان‪Yasak İlmın Kitabı Esrar Name :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬آﻳﻔﺮ ﻛﺎﻓﻜﺎس )‪(Ayfer Kafkas‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻴﻤﺎش‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪) 302 :‬ﻣﺼﻮر(‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫آﻳﻔﺮ ﻛﺎﻓﻜﺎس دﺑﻴﺮﻛﻞ اﺻﻨﺎف و ﭘﻴﺸﻪ وران ﺷﻬﺮ ﻛﻮﺗﺎﻫﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 1979‬در ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻴﻪ ﺧﻮد را در رﺷﺘﻪ زﺑﺎن ﻫﺎ و ادﺑﻴﺎت ﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻠﺠﻮق‬
‫)ﻗﻮﻧﻴﻪ( ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 37 ،‬ﺑﺎب دارد‪ .‬اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﻴﺶ از ﺳﻮي ﻳﻚ ﺳﺎﺣﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻴﺮداﻧﻨﺪه« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺤﺮ‬
‫و اﻓﺴﻮنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻻﺑﻪ ﻻي اوراﻗﺶ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺑﻲ ﺣﺪ و ﺣﺴﺎب در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬دروازه اﺑﺪﻳﺖ را ﺑﻪ روي او ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﺮار آﻳﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻼش‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻴﺎورده‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ آن ﺑﻪ‬
‫‪١٩٠‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻨﻮع ‪ :‬اﺳﺮارﻧﺎﻣﻪ‬
‫دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎت اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﺮﻣﻴﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻧﻴﻤﻲ از‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ دﺳﺖ »ﻧﺎﮔﻬﺎن« اﻓﺘﺎد‪ .‬او ﺑﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﺎﻓﻮق اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ و از‬
‫آن در راه ﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﺎم »اﺳﻮد« در ﻛﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﻣﻲﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺮدم دﻧﺒﺎل دزدان و راﻫﺰﻧﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ .‬ﻧﻴﻤﻪي دوم اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ در دﺳﺖ اﻓﺴﻮﻧﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮن ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﺑﺪﻳﺖ‬
‫و ﺛﺮوت از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺟﻦ ﺑﺪﺧﻮاه ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻔﺮ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ دو ﻧﻴﻤﻪي اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورد‪،‬‬
‫دﺳﻴﺴﻪﻫﺎﻳﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲداد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ‪:‬‬
‫ﺳﺮﻛﺎن ﺷﺎﻫﻴﻦ ‪ Serkan şahin‬روز ‪ 20‬ﻓﻮرﻳﻪ ‪ 2011‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ دﺳﺖ زده و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻄﺎر اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻨﻴﺪهام‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻋﻨﻮان »اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ« را در‬
‫ﻟﻴﺴﺖ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﭘﺮ ﻓﺮوش دﻳﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ رﻓﺘﻢ‪ .‬آﻳﺎ اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻄﺎر‬
‫ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺪﻳﻪ ﻛﺮده و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ آن را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﻧﺴﺨﻪي‬
‫اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪي ﻣﻮﺟﻮد در دﺳﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﻪ آب ﻧﻴﺎﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‬
‫و ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ آﺛﺎرش ﺑﭙﺮدازد؟"‬
‫»اﺳﺮار ﻧﺎﻣﻪ« ﻛﺎﻓﻜﺎس ﻳﻌﻨﻲ »ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻨﻮع« اﺛﺮي ﻣﺘﻔﺎوت از اﺛﺮ ﻋﻄﺎر اﺳﺖ و در آن ﺑﻪ‬
‫وﻓﻮر از ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻓﻜﺎس ﺑﺎ ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺛﺮي ﺗﺨﻴﻠﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪادي از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﺸﺮي دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب از دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻃﻲ آن ﻣﺒﺎرزه و رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺘﻈﺮ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردن آن ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو در ﺳﺎﻳﻪي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي وﻳﮋهاي دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪١٩١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ اﺷﻴﺎء ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪاﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻔﻴﻒ را ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬ﭘﺮواز ﻣﻲﻛﻨﺪ و از دﻳﺪهﻫﺎ‬
‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻃﻼ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﻲﺷﻮد و وﻳﮋﮔﻲ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻓﺮادي را ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﺪ و درك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺤﺒﻮﺣﻪي اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه و رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺎل و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ادﻫﻢ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮ دو از ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪...‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﺮﺻﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان درﺑﺎرهي »ﺗﻴﺮداﻧﻨﺪه« اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪١٩٢‬‬
‫‪33‬‬
‫ﻛﻴﻤﻴﺎي ﻋﺸﻖ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ‪Rumi’s daugter :‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻲ ‪Aşkın Kimyası :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻣﻮرﻳﻞ ﻣﻮﻓﺮوي )‪(Maurile Maufroy‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﺑﻴﻠﮕﻪ ﮔﻮﻧﺪوز )‪(Bilge Gündüz‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﮕﺎﺳﻮس‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪269 :‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و از ‪ 28‬ﺑﺎب و ﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم » ﻛﻼم آﺧﺮ « ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻴﻤﻴﺎ دﺧﺘﺮ ﻧﺎﺗﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻦ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﻞ ﻣﻮﻓﺮوي در ﺳﺎل ‪ 2004‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات راﻳﺪر )‪ (Rider‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﺳﻔﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ – روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺲ‬
‫ﺗﺒﺮﻳﺰي و ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ در آن ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ را ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺑﺎزي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻴﻤﻴﺎ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل‬
‫ﺑﻴﺶ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻼء ﻣﻮﺟﻮد در روﺣﺶ را ﺑﺎ دور ﺷﺪن از ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻮد او ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ در ﺳﺎل ‪ 1293‬ﻣﻴﻼدي ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ازدواج او را ﺑﺎ ﺷﻤﺲ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬در ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﺑﺎب ﻛﺘﺎب از ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن دﺧﺘﺮ ﻧﺎﺗﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ زﻳﺒﺎ و‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در آن ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٩٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻛﻼم آﺧﺮ ) ﺻﺺ ‪ (261 – 262‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺲ ﭘﺲ از در ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻴﻤﻴﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺘﻲ داﻳﻤﻲ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪ‪ .‬ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎﻳﻲ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻏﻴﺒﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎ ﻳﻜﻲ ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮ از دﻳﮕﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺲ از ﻃﺮف دوﺳﺘﺎن ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ دﻟﻴﻠﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﻤﺲ اﺷﺎره ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻤﺲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺮﮔﺸﺖ و در ﻣﻨﺒﻌﻲ دﻳﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺲ در راه ﺗﺒﺮﻳﺰ و‬
‫در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺧﻮي درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﺷﻤﺲ در ﻳﻚ ﺷﺐ ﺳﺮد زﻣﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪1248‬‬
‫ﻣﻴﻼدي از ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺟﺪا ﺷﺪ و دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺑﺎز ﻧﮕﺸﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮگ ﻛﻴﻤﻴﺎ‬
‫زﻣﻴﻨﻪي ﻻزم را ﺟﻬﺖ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻤﺲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺮگ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻤﺲ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ارﺗﺒﺎط او ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬آﻧﻪ ﺑﺎرﻳﻨﮓ )‪ ( Anne Baring‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎب »اﺳﻄﻮرهي اﻟﻬﻪ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪" :‬اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب اﺛﺮ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻴﺪاري روﺣﻲ ﻳﻚ زن ﺟﻮان ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ...‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫آب ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن ﺗﺎزه و ﺻﺎف اﺳﺖ و ارﻣﻐﺎن ﺷﻌﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﻗﺪرت ﺗﺨﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ"‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻟﻮﻟﻴﻦ دوﺗﺎن – ﻟﻲ )‪ (Leuellyn Daughtan-Lee‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻛﺘﺎب »ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺗﺤﻮل ﻗﻠﺐ«‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﻛﺘﺎب ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روح اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و دﻧﻴﺎي روﻣﻲ و ﺷﻤﺲ‬
‫را از دﻳﺪﮔﺎه دﺧﺘﺮي ﻛﻪ ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻟﻲ اﺳﺮار آﻣﻴﺰ دﺳﺖ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪)." ...‬اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲﻫﺎ‬
‫در ﺑﻄﻦ ﺧﻮد ﻛﺘﺎب ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪(.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎرهﻫﺎ ‪:‬‬
‫ﺗﺎ اﻣﺮوز آﺛﺎر زﻳﺎدي در ﺣﻖ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻣﻤﺘﺎز در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ آﺛﺎر دارد‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻠﻴﺲ و روان ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺟﺬاﺑﻴﺖ آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٩٤‬‬
‫‪34‬‬
‫ﮔﻠﺸﻦ راز‬
‫ﻋﻨﻮان ‪gulşen- i raz :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﺷﺎرح ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﻲ ﮔﻠﭙﻴﻨﺎرﻟﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ‪2011 ، iş bankası‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 208 :‬ﻣﺼﻮر(‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﻲ ﮔﻠﭙﻴﻨﺎرﻟﻲ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪ 2006‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺳﺎل ‪ 1977‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وي در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﺘﺪا‬
‫از ﺧﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد ﻛﻪ در ﺷﺒﺴﺘﺮ دﻳﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد و در ﺳﻦ ﺳﻲ و ﺳﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ دﻋﻮت ﺣﻖ را ﻟﺒﻴﻚ ﮔﻔﺖ‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ »ﮔﻠﺸﻦ راز« ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ‬
‫اﺛﺮي ﻣﻬﻢ در ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺷﺒﺴﺘﺮي آن را در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ‪ 15‬ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻨﻈﻮم اﻣﻴﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪي ﻣﻨﻘﺤﻲ از اﻳﻦ ‪ 15‬ﭘﺮﺳﺶ ﻛﻪ در ‪ 28‬ﺑﻴﺖ در وزن » ﻣﻔﺎﻋﻴﻠﻦ ﻣﻔﺎﻋﻴﻠﻦ‬
‫ﻓﻌﻮﻟﻦ« ﺳﺮوده ﺷﺪه‪ ،‬در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻤﺒﺌﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ‪ 35‬ﺷﺮح ﻛﻪ از »ﮔﻠﺸﻦ راز« ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده و‬
‫ﺷﺮﺣﻲ را ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻻﻫﻴﺠﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻻﻋﺠﺎز« ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ‬
‫‪١٩٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮوح داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ »ﮔﻠﺸﻦ راز« در ادﺑﻴﺎت ﻛﻼﺳﻴﻚ اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﭼﻮن ﻋﻤﺎد ﻓﻘﻴﻪ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺗﻨﻮري ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از »ﮔﻠﺸﻦ راز« ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ »ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪاﻳﻪ« و »ﮔﻠﺰار ﻧﺎﻣﻪ« دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح »ﮔﻠﺸﻦ راز« )ﺻﺺ‪ (1-192‬اﺑﺘﺪا ﺳﺆال اﻣﻴﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ و ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺒﺴﺘﺮي‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﺮح آﻧﭽﻪ ﺷﺒﺴﺘﺮي ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ﺻﺺ‪ (193-198‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﺷﺎرح‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﻛﺎﻣﻞ و ﺷﺮﺣﻲ ﻣﻤﺘﻊ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺮﺿﻪي‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ارزﻧﺪه ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار داده‪ ،‬راه ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪي را ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١٩٦‬‬
‫‪35‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Osmanlı’da ve İran’da mezhep ve devlet :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻃﺎ ﻫﺎ آك ﻳﻮل ) ‪( Taha Akyol‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات دوﻏﺎن‪2011 ،‬‬
‫ﻧﻮﺑﺖ وﻳﺮاﻳﺶ ‪8 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪ ) 219 :‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﺟﺪول (‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪي ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫• ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي و ﭼﺘﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫• از ﺗﺮﻛﻤﻨﻲ ﺑﻪ دوﻟﺖ‬
‫•‬
‫ﻗﻴﺎمﻫﺎ و ﻣﺬﻫﺐ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫•‬
‫ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻳﺎووز ﺳﻠﻴﻢ‬
‫•‬
‫ﭼﺎﻟﺪران ‪ :‬ﻧﻘﻄﻪي ﻋﻄﻒ‬
‫•‬
‫دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫• از » اﺳﻼم ﻣﺮدﻣﻲ « ﺑﻪ » اﺳﻼم ﻓﻘﻬﻲ «‬
‫•‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ و ﻣﺪارس‬
‫•‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻘﻮق و دوﻟﺖ‬
‫•‬
‫دوﻟﺖ و ﻋﻠﻤﺎ‬
‫•‬
‫دﻳﻮان ﺳﺎﻻري‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫• ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻧﻘﻼب اﻳﺮان‬
‫‪١٩٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫•‬
‫از ﺻﺤﺮا ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ و دﻳﻮان ﺳﺎﻻري‬
‫• از ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﻃﺎﻫﺎ آك ﻳﻮل در ﺳﺎل ‪ 1946‬در ﻳﻮزﮔﺎت ) ‪ ( Yozgat‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬وي ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت‬
‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ و ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ در ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﻴﻞ در رﺷﺘﻪي ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺷﺪ‪ .‬آك ﻳﻮل ﺣﺮﻓﻪي روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري را در ﺳﺎل ‪ 1977‬در روزﻧﺎﻣﻪي » ﻫﺮﮔﻮن « ) ‪( Hergün‬‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 1980‬دﺳﺘﮕﻴﺮ و زﻧﺪاﻧﻲ ﮔﺸﺖ و ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ در دادﮔﺎه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺒﺮﺋﻪ‬
‫و در ﻧﺸﺮﻳﺎت و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬آك ﻳﻮل از اواﺳﻂ ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪ 1980‬از ﺧﻂ‬
‫ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺮك ﺟﺪا ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وي در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اي در ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن ‪ CNN‬ﺗﺮك دارد و ﻣﻘﺎﻻﺗﺶ در روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﻠﻴﺖ ﭼﺎپ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد آك ﻳﻮل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‪» :‬ﺗﺮﻛﻴﻪ در دﻫﻪ ي ‪» ،«1980‬ﺧﻮارج و ﺷﻴﻌﻪ«‪،‬‬
‫»ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ ﺑﺪون ﻟﻨﻴﻦ«‪ ... ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭼﻬﺎرده ﺑﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮ وﻳﺮاﻳﺶ ﻫﺸﺘﻢ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ) ﺻﺺ ‪ ( 11 – 12‬را ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫" وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺳﺎل ‪ 1999‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دل و ﺟﺎن ﻫﺮ ﻛﺲ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﻛﻪ رﻫﺒﺮي ﺣﺮﻛﺖ ‪ 28‬ﻓﻮرﻳﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺳﺆاﻻﺗﻲ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺮدم ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ اﻧﻘﻼب در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﺗﺎ ﺗﺮك و اﻧﻘﻼب در اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻂ )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﻴﺰ روﺷﻦ ﮔﺮدد؟ آﻳﺎ ﻻزم ﻧﺒﻮد دﻻﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮاي ﻇﻬﻮر آﺗﺎ ﺗﺮك در ﺗﺮﻛﻴﻪ و )اﻣﺎم(‬
‫‪١٩٨‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ در اﻳﺮان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺬﻫﺐ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ؟‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻮرت ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ ‪) ." ...‬ص ‪( 11‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺟﺎﻳﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﭘﺎراﻧﻮﻳﺎي اﻳﺮان ) ﺑﻲاﻋﺘﻤﺎدي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ( از زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻴﺎﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﺑﺎب اول )ﺻﺺ ‪ (13 – 23‬ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي از ﺗﺄﺛﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﺖ‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻘﺖ و‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺴﺎﻫﻠﻲ ﻛﻪ در آﻣﻮزهﻫﺎﻳﺶ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻴﺶ‬
‫از ﺳﺎﻳﺮ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪي آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﺎﻟﻜﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن و ﻋﺎﻣﻼن‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻴﺴﻴﻮﻧﺮي اﺳﻼم ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻗﺪرت ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد را در آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ از‬
‫دﺳﺖ داد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1912‬ﻧﻔﻮذ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﭼﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي در ﻣﻨﻄﻘﻪي‬
‫ﺑﺎﻟﻜﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﺑﻜﺘﺎﺷﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺧﻠﻮﺗﻴﻪ و ﻧﻘﺸﺒﻨﺪﻳﻪ ﮔﺮوﻳﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب از دو ﮔﻮﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ دﻳﻨﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ارﺗﺪﻛﺴﻲ‬
‫)درﺳﺖ ﭘﻨﺪاري( و دﻳﮕﺮي ﻫﺘﺮو دوﻛﺴﻲ )ﻛﮋ آﺋﻴﻨﻲ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ارﺗﺪوﻛﺴﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺴﻨﻦ(‬
‫ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ آنﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ آن را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﺻﻮل و ﻧﻬﺎدﻫﺎي آن‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﺘﺮو دوﻛﺴﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻮي ﮔﺮي( در ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻧﻈﺮات و‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺒﻮل ﺷﺪه و ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ " :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎه رواﺑﻂ داﺧﻠﻲ روﻧﺪﻫﺎ و‬
‫دورهﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻠﻮي ﮔﺮي – ﺑﻜﺘﺎﺷﻲ ﮔﺮي ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮك –‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »وﺣﺪت در ﻛﺜﺮت« ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ "‪) .‬ص ‪(23‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﺑﺎب دوم )ﺻﺺ ‪ (25 – 36‬از ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺻﺤﺮا ﻧﺸﻴﻨﻲ را رﻫﺎ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ روي‬
‫‪١٩٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫آورده ﺑﻮدﻧﺪ ‪ " :‬ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ در دورهي ﺗﺄﺳﻴﺲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫دوره ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻋﺎﺷﻖ ﭘﺎﺷﺎ زاده ﻫﻢ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺮﻛﻤﻦ – ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﺳﻼم ﺳﻨﻲ – اﺳﻼم‬
‫ﻏﻴﺮ ﺳﻨﻲ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ و ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺎن اﺳﺘﻘﺮار ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮدﻧﺪ ‪." ...‬‬
‫)ص‪(28‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻇﻠﻢ ﻳﺰﻳﺪ« از ﻣﻈﺎﻟﻤﻲ ﻛﻪ در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺣﻖ‬
‫ﻋﻠﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻮﻳﺎن از اﻳﻦ ﻣﻈﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻇﻠﻢ ﻳﺰﻳﺪ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻈﺎﻟﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﻖ واﻛﻨﺶ و اﺿﻄﺮاب ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻇﻠﻢ ﻗﺰﻟﺒﺎش – ﺷﻴﻌﻲ« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ " :‬ﺟﻨﮓ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ از »ﻧﻴﻚ« ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻣﺬﻫﺐ و »ﺑﺪ« ﺑﻮدن ﻣﺬﻫﺐ دﻳﮕﺮ ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﻴﺮد‪ ،‬از‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺑﻪ وﻳﮋه از ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺸﺄت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻈﺎﻟﻤﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ‬
‫ﻋﻠﻮﻳﺎن اﻋﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺗﺴﻨﻦ ﺑﻴﺎﻧﺪازﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﭘﻴﺶ داوري دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﻴﻢ ﻛﻪ در آن‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬زﻳﺮا ذﻫﻨﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﻴﺶ از اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آنﻫﺎ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻈﺎﻟﻢ و ﺣﺘﻲ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ آن از ﻃﺮف ﺷﺎه‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در ﺣﻖ ﺳﻨﻲﻫﺎي اﻳﺮان و ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻛﮋ آﺋﻴﻦ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 34‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﺑﺎب ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (37 – 48‬از ﻗﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رخ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺟﻮاب ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ ﻗﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن‬
‫ﻗﻴﺎم ﺷﻴﺦ ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رخ داده ﺑﻮد‪ ،‬درﮔﻴﺮيﻫﺎي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﺮﻛﻤﻦ ﻗﺰﻟﺒﺎش )ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﮋ آﺋﻴﻦ( ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻃﻠﺐ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن ﺳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ " :‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﻮرشﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ از اﺧﺘﻼف ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺎﺷﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﺬﻫﺐ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ – اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ ﺗﻮان اﻳﻦ ﻗﻴﺎمﻫﺎ اﻓﺰوده‬
‫ﺑﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 38‬‬
‫‪٢٠٠‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (49 – 61‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻳﺎووز ﺳﻠﻴﻢ« ﭘﺲ از‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻳﻦ دو ﺳﻠﻄﺎن ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﻛﻤﻨﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻃﺮﻳﻘﺖ‬
‫ﺻﻔﻮي و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ... " :‬اﻳﻨﻚ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺟﻮان ﺣﻜﻤﺮان‬
‫ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎﻳﺶ در ﭘﻬﻨﻪاي از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬او ﻗﺪرﺗﺶ را از ﺟﺬاﺑﻴﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺧﻮد و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﺮﻛﻤﻦ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ‪ ...‬اﺻﻮﻻً‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﺮ ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن ﺻﺤﺮا ﻧﺸﻴﻦ و روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻛﮋ آﺋﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در دورهي ﺷﻴﺦ ﺟﻨﻴﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ در دورهي ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ اوج‬
‫رﺳﻴﺪ ‪ ) ." ...‬ص‪( 53‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ از ﻧﻈﺮ ذﻫﻨﻴﺖ‬
‫دﻳﻨﻲ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪ اي ﺗﺮﻛﻤﻦ داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﺗﺮﻛﻤﺎن ﻗﺰﻟﺒﺎش واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻤﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭼﻮن »اﻣﻴﺮ اﻻﻣﺮا« و »ﻛﻮروﺟﻲ ﺑﺎش« )ﺳﺮدﺳﺘﻪي‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺎن( از ﺗﺮﻛﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ... " :‬ﺻﻔﻮﻳﺎن از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﺎ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن و از دﻳﮕﺮ ﻃﺮف ﺑﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت‬
‫و ﻧﻬﺎدﻳﻨﮕﻲ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺻﻮﻓﻲ – ﻣﻬﺪي ﮔﺮا ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎل در آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ و ﻧﻬﺎدﻳﻨﮕﻲ در آن دوره ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﻮد و در ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻜﺴﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﭘﻴﺮوزي‬
‫دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻮرت ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ؟ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻔﻮي – ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ درﮔﻴﺮي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد را‬
‫درﺳﺖ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در دورهي ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم ﻧﻴﺰ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان و آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ "‪ ) .‬ص ‪( 59‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ ﺳﺘﻴﺰ اﻳﻦ دو ﺳﻠﻄﺎن را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ " :‬اﻳﻦ دو دوﻟﺖ ﺗﺮﻛﻤﻦ وارد‬
‫ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮش ﻃﻠﺒﻲ ﺧﻮد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫دﻳﮕﺮي ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻴﺮوي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺻﻔﻮي در دﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ را در ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﺎن آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ و‬
‫ﻧﻴﻤﻪي دوم آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ را ﻛﻪ در دﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺼﺮف ﺷﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 61‬‬
‫‪٢٠١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ ‪ (63 – 75‬از ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻘﻄﻪي ﻋﻄﻒ در ﺗﺎرﻳﺦ دو‬
‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺻﻔﻮي ﻳﺎد ﺷﺪه و از دﻻﻳﻞ و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺟﻨﮓ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ " :‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن دو ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻴﺎن دو‬
‫ﻓﻨﺎوري‪ ،‬دو ذﻫﻨﻴﺖ و دو ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﻛﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ در ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺻﻔﻮﻳﺎن »ﺑﺪاوت« و در ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن‬
‫»ﺣﻀﺎرت« ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ "‪ ) .‬ص ‪( 67‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﺑﺎب ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ ‪ (77 – 89‬ﻧﻬﺎد »دوﻟﺖ« در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز اﻳﻦ ﺑﺎب اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ از ﻣﻘﻮﻟﻪي »دوﻟﺖ« ﻧﺰد ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در دورهي ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺣﺪود ‪ 1/5‬ﻗﺮن )از ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﻓﺘﺢ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل( از‬
‫ﻃﺮف ﻳﺎزده وزﻳﺮ و وزﻳﺮ اﻋﻈﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺗﺮك و ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اداره ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش و ﻧﻬﺎدﻳﻨﮕﻲ از ﺑﻴﮓ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺖ و ﻃﺒﻘﻪي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎﭘﻲ‬
‫ﻗﻮﻟﻲ« )ﻏﻼم درﺑﺎر( ﻛﻪ ﻣﺠﺰا از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻬﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺻﻠﻲ دوﻟﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ اﺷﺎرهي ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬از‬
‫ﻧﻈﺎم دوﻟﺖ ﻧﺰد ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در دورﻫﻲ ﭘﻴﺶ از ﺷﺎه ﻋﺒﺎس از ﺳﻮي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻗﺰﻟﺒﺎش ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻮﻳﺎن آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اداره ﻣﻲﺷﺪ‪ ... " :‬وﻗﺘﻲ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در ﺳﺎل‬
‫‪ 1628‬درﮔﺬﺷﺖ ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻗﺪم در‬
‫ﺳﺎﺣﺖ » ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ « ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دوره وﻳﮋﮔﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﻮض ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﺰﻟﺒﺎش ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﺮد و ﻟﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻃﺒﻘﻪي »ﻗﺎﭘﻲ‬
‫ﻗﻮﻟﻲ« ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 74‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ دﻳﻮان ﺳﺎﻻري ﻓﺎرس ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در دورهي ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻢ دوﻟﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﻧﻘﻞ از ﺳﺎووري ) ‪ ( Savory‬از ﻃﺒﻘﺎت ﭘﻨﺞ ﮔﺎﻧﻪي‬
‫ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻛﻪ ادارهي اﻣﻮر دوﻟﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و ﻋﻼوه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت ﺻﺪارت و وزارت از ﻓﺎرسﻫﺎي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده و ارﺑﺎب ﻗﻠﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٢٠٢‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺎب از ﻇﻠﻢ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻗﺰﻟﺒﺎﺷﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬در ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ )ﺻﺺ ‪ (91 – 103‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »از اﺳﻼم ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻓﻘﻬﻲ« آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ از ﻗﺰﻟﺒﺎﺷﻲ ﻛﮋ آﺋﻴﻨﻲ‪ 19‬ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ ارﺗﺪﻛﺲ دوازده اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪ‪:‬‬
‫" ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻔﻮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺗﺮﻛﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺪاث دوﻟﺖ اﻣﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ادﻋﺎ ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي اﻏﺰ – ﺗﺮﻛﻤﻦ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﻔﻮﻳﺎن از‬
‫ﻧﺴﻞ اﻣﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ)ع( ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ وارث اﻳﻦ اﻣﺎم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ‬
‫آﺳﺎﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ادﻋﺎي ﻣﻬﺪوﻳﺖ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻣﺮﺷﺪ ﻛﺎﻣﻞ« ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﮕﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺎ ﻓﻮق اﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺗﺼﻮف دﻳﻨﻲ اﺣﺪاث ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺻﻔﻮﻳﺎن از ﻧﻮع‬
‫دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ و اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺻﻔﻮي ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺳﺘﻮري ﻧﻴﺰ‬
‫اﺷﺎره ﻛﺮده‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد از ﻃﺮف اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎ و‬
‫ذﻫﻨﻴﺖ ﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﺿﺮورت داﺷﺖ ‪) ." ...‬ص ‪(94‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » از ﭘﺎﻳﻪي ﻣﺸﻴﺨﺖ ﺗﺎ ﻣﻘﺎم ﻛﺴﺮي « اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫"در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن و ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺮﻛﺰي – ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ‪...‬‬
‫اﺳﺘﻮري ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺻﻔﻮﻳﺎن را ﺑﺮ ﺳﻪ اﺳﺎس ﻣﺘﻜﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺻﻔﺖ » ﻣﺮﺷﺪ ﻛﺎﻣﻞ « ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﺮﻳﻘﺖ ؛ ﺻﻔﺖ ﻣﻬﺪوﻳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ دوازده اﻣﺎم ؛ و ﺻﻔﺖ ﻛﺴﺮي ﻛﻪ در ﺳﻨﺖ ﻓﺎرﺳﻲ اﻳﺮان ﻛﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 96‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺎب اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺑﻴﮓ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻗﺪم در‬
‫داﻳﺮهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﻋﻨﻮان »ﻇﻞ اﷲ ﻓﻲ اﻻرض« ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺖ در ﻣﻮرد ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻨﺎه« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 19‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ اوﻧﺎت ‪ :‬ﻗﺰﻟﺒﺎﺷﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎ داد ) ﻧﺸﺮﻳﻪ اﺳﻼﻣﻴﺎت ش ‪ 3‬ج ‪( 2006 – 6‬‬
‫‪٢٠٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /8‬در ﺑﺎب ﻫﺸﺘﻢ )ﺻﺺ ‪ (105 – 117‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﺬاﻫﺐ و ﻣﺪارس « آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎه‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺻﻔﻮي ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 1501‬ﻛﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ را ﺗﺼﺮف و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﻮد را اﻋﻼم‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﺸﻮر ﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺷﻜﻞ ﻛﺸﻮر را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‬
‫و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺣﻘﻮﻗﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب از ارﺗﺒﺎط ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ –‬
‫ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ... " :‬ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ دوﻟﺖ ﺷﻴﻌﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺪار ) ﺗﺌﻮ ﻛﺮاﺗﻴﻚ (‬
‫اﺣﺪاث ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﺗﺸﻴﻊ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﻣﻠﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻋﻤﺎل و ﻛﺎرﻛﻨﺎن‬
‫ﻻزم ﺟﻬﺖ ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﻲ و ﻋﻠﻤﺎ را از ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻋﺸﻴﺮتﻫﺎي ﺗﺮﻛﻤﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪي اﺛﻨﺎ ﻋﺸﺮﻳﻪ دﻳﻦ رﺳﻤﻲ دوﻟﺖ ﺷﻮد و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻻزم را ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در‬
‫اواﻳﻞ دورهي ﺻﻔﻮي‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻠﺖ ﻛﻪ از ﺳﻨﻲﻫﺎ و ﺑﻘﻴﻪ از ﻋﺸﻴﺮتﻫﺎي ﺗﺮﻛﻤﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﻃﻼﻋﻲ از ﺗﺸﻴﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً آﺛﺎر ﺗﺸﻴﻊ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﻮد و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ از ﻟﺒﻨﺎن و ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق ﺑﻪ اﻳﺮان ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻪ در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ و در آن ﻋﻠﻤﺎﻳﻲ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫دورهي ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ ﻣﺪارس اﻓﺰوده ﺷﺪ و ﻣﺪارس ﺟﺪﻳﺪ در ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻗﻢ و ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮاﻛﺰ اﺻﻠﻲ ﺗﺸﻴﻊ در آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺪاث ﮔﺮدﻳﺪ ‪) ." ...‬ص ‪( 113‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻴﻌﻪي اﻣﺎﻣﻴﻪ )اﺛﻨﺎ ﻋﺸﺮﻳﻪ( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ واژه در‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺷﻜﻞ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از اﺧﺘﻼف ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن ﺗﺸﻴﻊ و ﺗﺴﻨﻦ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ " :‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﺳﺎدهي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻴﺎن‬
‫اﻳﻦ دو ﻣﺬﻫﺐ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ وﺟﻮد دارد؛ در ﺗﺸﻴﻊ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر و ﻗﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﻲ و ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺮوع و از اﺋﻤﻪ ﻏﺼﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ...‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺴﻨﻦ دوازده اﻣﺎم را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲﺷﻤﺮد‪،‬‬
‫وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻌﺪ از ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( رﺳﻴﺪه‬
‫‪٢٠٤‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهي اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻪ از ﻃﺮف ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد "‪ ) .‬ص ‪( 116‬‬
‫در ﺑﺎب ﻧﻬﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 119 – 131‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »دﻳﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن و دوﻟﺖ« اﺑﺘﺪا از ﻛﻠﻴﺪ واژهي‬
‫»اوﻟﻲ اﻻﻣﺮ« ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ و ﺗﺴﻨّﻦ را ﺗﻔﻬﻴﻢ و ﺗﻮﺟﻴﻪ‬
‫ﻛﻨﺪ ‪ " :‬در اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺴﻨﻦ ﻣﻘﺼﻮد از اوﻟﻲ اﻻﻣﺮ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺮان و دوﻟﺘﻤﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ )ﺣﻜﻮﻣﺖ( ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺸﻴﻊ‬
‫ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻪ در دﺳﺖ اوﻟﻲ اﻻﻣﺮ ﻛﻪ در دﺳﺖ اﺋﻤﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻴﺎن ﺗﺴﻨﻦ و‬
‫ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲ و رواﺑﻂ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺟﻮاﻣﻊ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺟﻬﺘﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﺷﻜﻞ ﻛﻼم ﭘﺎي ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 119‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻋﻠﻤﺎ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدادﻧﺪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺮف ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻜﺘﻮب ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺪرت دﻳﻨﻲ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺮف را ﺑﻪ ﻧﺎم » ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﻣﻪ « ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻜﺘﻮب در ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼمﻫﺎ را ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ از آنﻫﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /10‬در ﺑﺎب دﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 133 – 145‬از ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻤﺎ در دو دوﻟﺖ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"‪...‬دﻟﻴﻞ ﻋﻤﺪهي اﺧﺘﻼف در ﺳﺎﺧﺘﺎر دوﻟﺖ و روﻧﺪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﻨﻲ و در اﻳﺮان ﺷﻴﻌﻪ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻤﺎ در اﻳﻦ دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺸﻴﻊ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ) ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ‪ ،‬آﻳﺖاﻟﻪﻫﺎ(‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺻﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺪان درﺟﻪ اﻫﻤﻴﺖ و اﻋﺘﺒﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل روﺣﻲ ادﻫﻢ ﻓﻴﻐﻼﻟﻲ‪ ،‬رد ﺣﻜﻢ‬
‫اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي رد ﺣﻜﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 133‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ وﺿﻊ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮ ﻋﻜﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي ﺳﻨﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن )دوﻟﺖ(‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دوﻟﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺮر ﺑﻮد ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻻﺋﻴﻚ و در اﻳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺪار ﺳﺮ ﻛﺎر ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪٢٠٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪﻧﺪ و از ﻛﺎرﻛﻨﺎن دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از دوﻟﺖ ﺧﻮد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﻋﻠﻤﺎ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه دوﻟﺖ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﻜﻼت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ را ﻣﻲزدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ را در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ زﻳﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻇﻬﻮر ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺘﻮاﻳﻲ‬
‫ﺻﺎدر ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‬
‫از ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در دورهاي ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ زﻋﺎﻣﺖ اﻣﺎم‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ )ره( ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫وي در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از دو ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻬﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ اﺧﺒﺎرﻳﻪ و دﻳﮕﺮي اﺻﻮﻟﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺒﺎرﻳﻪ ﺟﺰ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﭼﻴﺰي را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و در در‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺒﻴﻪ ﺳﻠﻔﻴﻪ )ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم( و ﻗﺎﺿﻲ زادهﻫﺎ )در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﺻﻮﻟﻴﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺟﺘﻬﺎد‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و اﺻﻮل و ﻋﻘﺎﻳﺪي در ﻫﻤﻪي ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در آن روﻧﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺪن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ... " :‬در اﻳﺮان ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺳﻨﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﺣﻜﻮﻣﺖ از ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﺎﺳﺘﻪ و از ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ دور ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺳﺒﺐ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً وارد ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻً اﻧﻘﻼب اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪1979‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ"‪.‬‬
‫‪٢٠٦‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻜﻞ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺗﺮﺳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد وﺟﻮد دارد ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﭘﺎرا ﻧﻮﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫در دو ﻛﺸﻮر ﻫﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺮﻛﻴﻪ دوﻟﺖ ﻣﺮدان و دﻳﻮان ﺳﺎﻻران و در اﻳﺮان ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻬﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /11‬ﺑﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 147 – 159‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ "ﺳﺎل ‪ 1826‬ﻧﻘﻄﻪي‬
‫ﻋﻄﻔﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫از دﺳﺖ دادﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺷﺎه و دوﻟﺖ ﺑﺮﺗﺮي ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 147‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ اﺷﺎره و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ درﺑﺎرهي ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻋﻠﻤﺎ در دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫دوﻟﺖ در اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /12‬در ﺑﺎب دوازدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 161 – 174‬از ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻧﻘﻼب اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ " :‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪:‬‬
‫• ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻨﻲ را ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺒﻞ ﺗﺮك ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫• در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻬﺎدﻳﻨﮕﻲ ﻳﻌﻨﻲ » دوﻟﺖ « ﻗﻮيﺗﺮ از اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫• ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻫﻤﺎن اواﻳﻞ دروازهﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ روي ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎز ﻛﺮده ﺑﻮد و‬
‫رواﺑﻂ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺠﺎري ﺑﺎ اروﭘﺎ داﺷﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﺮان در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺗﺎ ﺣﺪودي‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ) ."...‬ص ‪(161‬‬
‫در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎب از ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺣﻘﻮق ﻧﻴﺰ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ... " :‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺣﻘﻮق ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻨﺖ ﺣﻘﻮق ﺷﺮﻋﻲ و‬
‫ﻋﺮﻓﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ‪ ...‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﻴﻮن‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪي‬
‫‪٢٠٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪ و اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺤﺎﻛﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪي ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﺮﻓﻲ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻴﺰ ﺗﻨﮓﺗﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 163‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي آﻣﻮزش ﻣﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺮﻧﺎرد ﻟﻮﻳﺲ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻏﺮب از ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻋﻘﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻤﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻔﻴﺮ ﺧﻮد را در ﺳﺎل ‪ 1720‬ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻔﻴﺮ‬
‫اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1809‬ﻋﺎزم اروﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻪي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻏﺮﺑﻲ را ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان » ﻣﻬﻨﺪس ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻤﺎﻳﻮن « در ﺳﺎل ‪ 1773‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺣﺪاث ﻛﺮدﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﺮان‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1856‬ﺑﻪ اﺣﺪاث» داراﻟﻔﻨﻮن « ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ آﻣﻮزش در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان از‬
‫ﺗﻌﺪاد داﻧﺶ آﻣﻮزان ﻣﺪارس اﺑﺘﺪاﻳﻲ در دو ﻛﺸﻮر در ﺳﺎل ‪ 1920‬ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه ﻛﻪ در‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪ 400‬ﻫﺰارو ) ‪ 3‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ( و در اﻳﺮان ‪ 75‬ﻫﺰار ) ‪ 6‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻛﻔﻪي ﺗﻮازن ﺑﻪ ﺳﻮد ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1950‬ﺗﻌﺪاد‬
‫داﻧﺶ آﻣﻮزان ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ‪ 10‬ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺶ آﻣﻮزان اﻳﺮان رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ در دو ﻛﺸﻮر‪ ،‬از ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺳﻪ ﺳﺮ ﻋﻨﻮان » ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ « ‪ » ،‬ﻗﺪرت‬
‫روﺣﺎﻧﻴﻮن « و » ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻠﺖ « ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از‬
‫اﺷﺎرهاي ﻣﺠﻤﻞ ﺑﻪ اوﺿﺎع اﻳﺮان در آﺳﺘﺎﻧﻪي اﻧﻘﻼب و ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﻧﻘﻼب را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﺟﻤﻬﻮري اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻟﻴﺒﺮال و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ " :‬در اﻳﻦ ﺟﻤﻬﻮري ﻗﺪرت ﻧﻪ در دﺳﺖ ﻣﻠﺖ ﻛﻪ در دﺳﺖ ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎد » وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ « ﻛﻪ‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﻮن و آﻳﺖ اﻟﻪﻫﺎ را در رأس ﻗﺪرت ﻧﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺸﻮر‬
‫ﺧﺒﺮي از آزاديﻫﺎي ﻟﻴﺒﺮال ﻧﻴﺴﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪ ( 174‬وي ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي » وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ «‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻬﺎدي ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ‪ 1906‬اﻳﺮان ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و )اﻣﺎم( ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫‪٢٠٨‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫ﻣﺠﺪداً اﻋﺘﻘﺎد اﻣﺎﻣﺖ در ﺗﺸﻴﻊ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪي » وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ « ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﻘﻬﺎ را‬
‫در ﻣﺮﻛﺰ ﻗﺪرت ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /13‬در ﺑﺎب ﺳﻴﺰدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 175 – 188‬ﻧﺤﻮهي ﮔﺬر از ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ دﻳﻮان‬
‫ﺳﺎﻻراﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺳﻪ ﻛﺸﻮر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬روﺳﻴﻪ‬
‫و اﻳﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﮔﺬر از ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ دﻳﻮان‬
‫ﺳﺎﻻراﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي از روﺳﻴﻪ و اﻳﺮان ﺟﻠﻮ ﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ‬
‫ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻮﻳﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ) ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺠﺎرت و اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﻲ ( در اروﭘﺎ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻗﺎﻓﻠﻪ‬
‫ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي » اﺻﻼﺣﺎت « را درﻣﺤﻮر اﺷﺮاف ﺳﺎﻻري و ﺳﻮداﮔﺮي‬
‫)ﺑﻮرژوازي( ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺟﻨﺒﻪي دﻳﻮان ﺳﺎﻻراﻧﻪ داﺷﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫وي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ را در اﻳﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ " :‬اﻳﺮان ﻓﺎﻗﺪ دﻳﻮان ﺳﺎﻻري ﻻزم ﺟﻬﺖ‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻮد و ﻋﻠﻤﺎ اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ‪ ...‬ﺣﺘﻲ در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻛﻮچ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﺎن ‪ 20‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺣﺪود ‪ 80‬درﺻﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ رﻗﻢ ﺣﺘﻲ در ﺳﺎل ‪ 1940‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي از‬
‫ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ آﻣﻮزش ﻧﻴﺰ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 177‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺎب از ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻣﺪل ﺗﺮك ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪل در اﻳﺮان ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺣﻤﻴﺪ آﻟﮕﺎر‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬اﻳﺮان در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻲ از ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در ﻧﻈﺎم ﺳﺎﺳﻲ ﺧﻮد اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺘﻲ‬
‫ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن » ﺗﻨﻈﻴﻤﺎت «‪ » ،‬ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ « و ﺑﺎﻻﺧﺮه » ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ « از زﺑﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺸﺖ "‪) .‬ص ‪( 180‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺳﻔﺮ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ و دﻳﺪار ﺑﺎ آﺗﺎ ﺗﺮك ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫رﺿﺎ ﺧﺎن در دﻧﺒﺎﻟﻪي ﺑﻌﻀﻲ اﺻﻼﺣﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺪم در راﻫﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ آﺗﺎ ﺗﺮك ﻃﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪٢٠٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /14‬در ﺑﺎب ﭼﻬﺎردﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 198 – 202‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »از ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه« ﭘﺲ از اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎ و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻮي – ﺳﻨﻲ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﻮادث‬
‫ﻓﺠﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر آورده‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ وﺣﺸﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازهي درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهي ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﺑﻴﺶ از ﺧﺪاﻣﺪاري ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﻨﺪد‪.‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺎب از ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻨﺎﺻﺮي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺸﻜﻴﻞ و ﺗﻜﻮﻳﻦ‬
‫ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ اﻫﻤﻴﺖ دارﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ اول در ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران و اﺳﺘﻘﺮار ﺗﺸﻴﻊ در اﻳﺮان از ﻃﺮف ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ) ﺻﺺ‬
‫‪ ( 205 – 212‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻳﺎﺷﺎر اﺟﺎق‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎران ﻛﻪ ﻫﻤﻜﺎران ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ دﺳﺖ زدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻳﺎﺷﺎر اﺟﺎق ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫" ﻃﺎﻫﺎ آك ﻳﻮل ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ را از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲﻧﮕﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ و ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺟﺪي ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺟﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري‬
‫آﻛﺎدﻣﻴﻚ ﺧﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺸﻴﻊ اﻳﺮان و ﺗﺴﻨﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭼﻪ روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﭼﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي دوﻟﺖ در آﻣﺪهاﻧﺪ"‪.‬‬
‫‪٢١٠‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان‬
‫اﺣﻤﺪ ﺗﺎﻧﺮ ﻛﻴﺸﻼي ) از روزﻧﺎﻣﻪي ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ( ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ " :‬اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در درك اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺸﻜﻞ دارﻧﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﺘﺎب ﻃﺎﻫﺎ آك ﻳﻮل را ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ "‪.‬‬
‫ﺑﺸﻴﺮ آﻳﻮاز اوﻏﻠﻲ ) از روزﻧﺎﻣﻪي زﻣﺎن « ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ " :‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﻃﺎﻫﺎ آك ﻳﻮل در ﻛﺘﺎب‬
‫»ﻣﺬﻫﺐ و دوﻟﺖ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان« اﺑﺮاز داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﺴﺘﻢ "‪.‬‬
‫ﮔﻮﻧﺮي ﺟﻴﻮا اوﻏﻠﻲ ) از روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﻠﻴﺖ ( ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ " :‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﻛﺘﺎب ﻃﺎﻫﺎ‬
‫آك ﻳﻮل‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺣﺘﻲ رﺳﺎﻟﻪي ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد "‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺟﻤﺎل ) از روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﻠﻴﺖ ( ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ " :‬ﻃﺎﻫﺎ آك ﻳﻮل ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎق ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن دو ﻛﺸﻮر ﭼﺮا در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺟﻤﻬﻮري ﻻﺋﻴﻚ و در‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ اﺣﺪاث ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ "‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺗﻮرﻏﻮت ) از روزﻧﺎﻣﻪي ﺣﺮﻳﺖ ( ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ " :‬ﻛﺘﺎب ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي دﺳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬وي‬
‫از ﻣﻌﺪود ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮﻛﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺟﺪي و ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ "‪.‬‬
‫) اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲﻫﺎ از ﭘﺸﺖ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪( .‬‬
‫‪ (5‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﺸﺖ ﺑﺎر ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي دوﻟﺖﻫﺎي اﻳﺮان‬
‫و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻳﻚ دورهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ) و ﺑﻴﺸﺘﺮ در دورهي ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ و ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ( ﭘﺮداﺧﺘﻪ و‬
‫ﺑﻌﻀﺎً از ﺧﻂ ﺑﻲﻃﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﻻزﻣﻪي ﻫﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢١١‬‬
‫‪36‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪MEVLANA :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬اﺳﻜﻨﺪر ﭘﺎﻻ ) ‪( İskender Pala‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺎﭘﻲ‪2011 ،‬‬
‫ﻧﻮﺑﺖ وﻳﺮاﻳﺶ ‪9 :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 120 :‬ﻣﺼﻮر(‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪي اﺳﻜﻨﺪر ﭘﺎﻻ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪) 2010‬ص‪ (113‬درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﺑﺨﺶ اول )ﺻﺺ‪ (1-15‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻗﻮﻧﻴﻪ )اﻳﻜﻮﻧﻴﻮن( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﻴﺠﺎن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻴﺎن دﻳﻨﺪاران و ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪاران دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮔﺸﺖ و ﭼﺎﻧﻪ زﻧﻲﻫﺎ ﻫﻤﻪ از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﭘﻞ )‪(Paul‬‬
‫ﻗﺪﻳﺲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﻛﺮده ﺑﻮد ﻋﺼﺮﻫﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻗﻠﻌﻪي ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﻃﻮل ﺳﻪ ﻗﺮن‬
‫)ﻗﺮنﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﻧﻬﻢ( ﺳﻪ ﺑﺎر ﺻﻒ ﻋﻮض ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﭘﺎي در ﺻﺤﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ اﻣﺮوز ‪ 19‬دوﻟﺖ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﺳﻴﺼﺪ‬
‫ﺳﺎﻟﻪاي را ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ‪ ،‬در ﺑﺎغﻫﺎي ﻗﻮﻧﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﮔﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫‪٢١٢‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺑﻮي ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﻪ زدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻞﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﻮر از اﺳﻼم‪ ،‬آب از ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﺧﻮراك از‬
‫ﺣﻜﻤﺖﻫﺎي اﺣﻤﺪ ﻳﺴﻮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎ دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﻄﺮ اﻓﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮﻧﻴﻪ‬
‫آﻣﺎده ﺑﻮد از ﻋﺎرﻓﺎن واﺻﻞ ﺑﻪ ﺣﻖ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ام اﻟﺒﻼد« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ و در ﻃﻮل‬
‫ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﺣﺪود ﺳﻴﺼﺪ ﻋﺎﻟﻢ را در آﻏﻮش ﺧﻮد ﺟﺎي داده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﺠﻮم ﻣﻐﻮل دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ را ﮔﺮﻓﺖ و راه ﻏﺮﺑﺖ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺧﺘﻢ ﺷﺪ و ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫در دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از دﻳﺪار ﺷﻤﺲ – ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه و از ﺣﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻏﻴﺒﺖ‬
‫ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺲ از ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻤﺲ ﻫﺮ ﺷﺐ ‪ 8 – 9‬ﻏﺰل‬
‫ﻣﻲﺳﺮود و ﺑﻪ ﻳﺎد ﺷﻤﺲ ﻧﺎﻟﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬از ﻫﺮﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﺷﻤﺲ ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ .‬ﺷﻤﺲ ﻳﻚ ﺑﻬﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫واﺳﻄﻪ‪ ،‬ﻧﻬﺎد و ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻚ اﺳﻢ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در دﻟﺶ ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻲ ﺑﻮد ‪) ."...‬ص‪(12‬‬
‫روزﻫﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺗﺼﺎدف ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﺎ ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ زرﻛﻮب آﺷﻨﺎ‬
‫ﻛﺮد و ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ در ﺟﺎي ﺷﻤﺲ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﻪ ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ را دﻳﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬زود از‬
‫دﺳﺖ داد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﭼﻠﺒﻲ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﻧﺲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺪ و ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻢ ﺣﺎﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻮﻟﻮﻳﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺳﺘﺎره ﺳﻤﺎع ﮔﺸﺖ و ﻫﻢ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ »ﻣﺜﻨﻮي« را آﻣﺎده ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﺑﺨﺶ دوم )ﺻﺺ‪ ( 19 – 120‬در دو ﻗﺴﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﭘﺎرهاي‬
‫از ﻏﺰلﻫﺎي ﻣﺜﻨﻮي ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺣﺎوي ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺑﺎﻋﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 2002 – 2010‬ﻫﺸﺖ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪه و ﭼﺎپ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ ﻧﻬﻢ آن اﺳﺖ‪ .‬از ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ اﺳﻜﻨﺪر ﭘﺎﻻ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎدي ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت دﻳﻮاﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺗﺰرﻳﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﻻ ﻗﻠﻤﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻴﻮا دارد‬
‫و اﻳﻦ ﻫﻨﺮ در ﻛﺘﺎب »ﺷﺎه و ﺳﻠﻄﺎن« )‪ (2010‬او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢١٣‬‬
‫‪37‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Mevlana :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬اوﻛﺎي ﺗﺮﻳﺎﻛﻲ اوﻏﻠﻲ )‪(Okay Tiryaki oğlu‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻴﻤﺎش‪2011،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪251 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﻫﺮ ﺟﺪاﻳﻲ ﻳﻚ ﻣﮋده اﺳﺖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﻗﺪمﻫﺎي زﺟﺮآﻟﻮد‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬ﻗﻮﻧﻴﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪:‬ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻣﺮا در ﺗﻮ ﻛﺸﺖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ‪ :‬ﻋﺸﻖ‪ ،‬زﺑﺎن ﺑﻬﺸﺖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﮔﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ‪ :‬ﺑﺪون ﺗﻮ ﻫﺮ ﻗﺪم ﻧﻴﺸﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ‪ :‬ﭘﺎﺋﻴﺰ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣﺮگ اﺳﺖ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ‪ :‬آﺋﻴﻨﻪي ﺟﺎن‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ ‪ :‬ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺗﺮس ﻣﺮا ﺑﻤﻴﺮاﻧﺪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ ‪ :‬وﺻﻠﺖ‬
‫‪٢١٤‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫اوﻛﺎي ﺗﺮﻳﺎﻛﻲ اوﻏﻠﻲ در ﺳﺎل ‪ 1972‬در ﻣﺮﺳﻴﻦ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ .‬دوران ﻛﻮدﻛﻲ وي در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺘﺎبﻫﺎي داﺳﺘﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺎدرش ﺑﻪ وي اﻫﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ادﺑﻴﺎت آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﺼﻴﻼت‬
‫ﺧﻮد را در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻴﻠﻜﻨﺖ در ﺳﺎل ‪ 1994‬ﻧﻴﻤﻪ ﺗﻤﺎم ﮔﺬاﺷﺖ و ﻫﻤﻪي وﻗﺖ و ﻋﻤﺮش را وﻗﻒ ادﺑﻴﺎت‬
‫ﻛﺮد‪ .‬او دوﺳﺖ داﺷﺖ در ﺧﺎرج از ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي دور دﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻣﻲآﻣﻴﺰد و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺗﻨﻬﺎ رﻧﮓ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺪ‪» .‬دﻋﻮت ﺗﺎرﻳﻜﻲ« ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻣﺎن ﺗﺮﻳﺎﻛﻲ اوﻏﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 2002‬ﺟﺎﻳﺰهاي‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺮﻳﺎﻛﻲ اوﻏﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫»ﺳﺎﻳﻪﻫﺎ« )‪» ،(2004‬ﺷﺐ ﻫﺰاران ﺳﺎل« )‪» ،(2005‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه« )‪» ،(2008‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ‪«1453‬‬
‫)‪» ،(2009‬ﻳﺎووز« )‪» ،(2009‬ﻣﺮاد ﭼﻬﺎرم« )‪ (2010‬و »ﻣﻮﻻﻧﺎ« )‪.(2011‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه دوازده ﻓﺼﻞ دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ‪ (7-22‬از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺳﻔﺮ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﺿﻤﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺪم و‬
‫دوﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺧﻮد ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ... " :‬ﻻﻻ ﻏﻢ ﺑﻪ دﻟﺖ راه ﻣﺪه ﻛﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻜﺎن ﻓﺮح ﻣﻲآورد‪ .‬اﻧﺸﺎاﷲ اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ اول ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﻲروﻳﻢ و ﺳﭙﺲ راه دﻳﺎر روم ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‬
‫و ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﺐ ﻛﺮدهاﻳﻢ در اﺧﺘﻴﺎر ﻃﻼب ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ‪) ."...‬ص‪(8‬‬
‫در دوﻣﻴﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺟﺮﻳﺎن دﻳﺪار ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﺎ ﻋﺎﺻﻢ اﻟﻜﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻧﺪﻳﻤﺎن ﻣﻘﺮب ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﺎﺻﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ را از ﻣﻦ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ‪ ...‬ﺑﺮو و ﻫﺮ ﻛﺎري ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺑﻜﻦ و ﻧﮕﺬار او ﺑﺪﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﺒﺎدرت ورزد‪.‬‬
‫ﺑﮕﻮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از ﺳﻔﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺰرﮔﻲ در اﺧﺘﻴﺎرش ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺖ ‪) ." ...‬ص‪(12‬‬
‫‪٢١٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ دﻳﺪار ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪاي‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء را از ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ‪ (23-42‬از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺟﺮﻳﺎن ﺧﺮوج ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ از ﺑﻠﺦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﺗﺎ ورود‬
‫ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺣﺎوي دو ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪي اول روز ‪ 13‬رﺑﻴﻊ اﻵﺧﺮ‪ 609‬از ﺳﻮي ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﻤﺰه ﺟﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪي دوم ﺟﻮاب اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 23‬ﺟﻤﺎدي‬
‫اﻵﺧﺮ ‪ 609‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اوﺿﺎع دو ﻃﺮف در اﺧﺘﻴﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪي دوم از دﻳﺪار ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺪاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻄﺎر در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪" :‬ﻣﺘﺤﻴﺮ ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻬﺮ درﻳﺎي ﺑﺰرﮔﻲ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮد"‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺣﻜﺎﻳﺖ ورود ﻗﺎﻓﻠﻪي ﻫﻤﺮاه ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ‪ 5‬رﺟﺐ‬
‫‪ 609‬ﻫﺠﺮي ﺑﻮد‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ دﻳﺪار ﺳﻬﺮوردي ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء اﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل وي رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ دﻋﻮت ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮش او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (43-59‬ﺳﻪ ﺑﺨﺶ دارد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﺎﻣﻪ )دو ﻧﺎﻣﻪ از ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﻤﺰه ﺟﺎن و ﻳﻚ ﻧﺎﻣﻪ از‬
‫ﺣﻤﺰه ﺟﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ( ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻔﺮ ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻻرﻧﺪه ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺣﺎوي ﻧﺎﻣﻪي ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻣﻮرﺑﻴﮓ و ﺟﻮاب اﻣﻮرﺑﻴﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (61-80‬ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺟﺮﻳﺎن دﻳﺪار ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻼءاﻟﺪﻳﻦ ﻛﻴﻘﺒﺎد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻛﻪ‬
‫از ورود ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﻪ ﻻرﻧﺪه ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻴﻢ ﻓﺮﺳﺨﻲ ﺷﻬﺮ از او اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﻣﺪرﺳﻪي »آﻟﺘﻴﻦ ﻋﺒﺎ« ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﺷﻬﺮ را در اﺧﺘﻴﺎر او ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬
‫‪٢١٦‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺷﺎﻣﻞ دو ﻧﺎﻣﻪ )از اﻣﻮر ﺑﻴﮓ ﺑﻪ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ( اﺳﺖ ﻛﻪ در ‪ 15‬ﺷﻮال ‪ 625‬و ‪17‬‬
‫ذي ﺣﺠﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻣﺠﻠّﺪ »ﻣﻌﺎرف« ﺧﻮد را در ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ‪ (81-107‬ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺑﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﺳﻴﺪ ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺪﻳﻦ ﺗﺮﻣﺬي ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺪ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺪﻳﻦ در اﻳﻦ دﻳﺪار از ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﻴﺮي ﻋﻠﻢ ﺣﺎل از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ در اﻣﺘﺜﺎل دﺳﺘﻮر و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ اﺳﺘﺎدش ﻗﺪم در ﺧﺎك ﺣﻠﺐ‬
‫ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬در ﻣﺪرﺳﻪ ﺧﻠﻮﺗﻴﻪ ﻣﺴﻜﻦ ﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ و دو ﺳﺎل ﺗﻤﺎم در رﺣﻠﻪي ﺗﺪرﻳﺲ اﺑﻦ اﻟﻌﺪﻳﻢ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫ورود ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﺷﺎم در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﺮح داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻻرﻧﺪي و‬
‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ ﺟﻼل آﺑﺎدي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺶ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وارد ﻣﺪرﺳﻪي ﻣﻘﺪﻣﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ دﻳﺪار ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺷﻴﺦ اﻻﻛﺒﺮ ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪي داﺳﺘﺎن اﻳﻦ دﻳﺪار در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﺮاﺗﺐ و ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻣﺤﻀﺮ اﺳﺘﺎداﻧﻲ ﭼﻮن ﺳﻌﺪاﻟﺪﻳﻦ ﺣﻤﻮﻳﻪ‬
‫)از ﻣﺮﻳﺪان و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﻳﻦ ﻛﺒﺮي(‪ ،‬اوﺣﺪ اﻟﺪﻳﻦ ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ و ﺻﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻴﻮي ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﭘﺲ از ﻃﻲ ﻣﺮاﺣﻞ آﻣﻮزش ﻋﻠﻢ ﻟﺪﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮد ﻣﻲاﻓﺘﺪ و‬
‫ﺿﻤﻦ اﺳﺘﺸﺎره ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ راه ﻗﻮﻧﻴﻪ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ‪ (109 -130‬ﺣﺎوي ﺷﺶ ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ و اﻣﻮر‬
‫ﺑﻴﮓ رد و ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ )ﺻﺺ‪ (131 -146‬از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﺟﺮﻳﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم ﺷﻤﺲ و روزﻫﺎي ﭘﺮ اﺿﻄﺮاب ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻗﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫ﻓﺮاق ﺷﻤﺲ ﻣﻲ ﻧﺎﻟﻴﺪ و درس و ﻣﻜﺘﺐ را ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪٢١٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻔﺮ ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ ﺑﻪ ﺷﺎم درج ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺪر ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﺷﻤﺲ را ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /8‬در ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ )ﺻﺺ ‪ (147 -166‬ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ از ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺷﻤﺲ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻴﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﻤﺲ را ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺳﺮ از ﭘﺎ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻳﻜﻲ از‬
‫زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻏﺰلﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻊ »او ﻣﻲآﻳﺪ« را ﻣﻲﺳﺮاﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /9‬در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ )ﺻﺺ‪ (167 -184‬ﺟﺮﻳﺎن ازدواج ﺷﻤﺲ ﺑﺎ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﭘﺴﺮش ﻋﻼءاﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺎن ازدواج ﺑﺎ ﻛﻴﻤﻴﺎ ﺧﺎﺗﻮن اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ‬
‫ﻧﻜﺎح ﺷﻤﺲ در ﻣﻲآورد ﺗﺎ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺖ در ﻗﻮﻧﻴﻪ ﻣﻘﻴﺪش ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ازدواج ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ ﺷﻤﺲ دوﺑﺎره ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﺎم آﻣﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /10‬ﻓﺼﻞ دﻫﻢ )ﺻﺺ‪ (185-207‬ﺑﺎ رﺑﺎﻋﻲ ﻣﺸﻬﻮري ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺼﺮاع »ﺑﺎزآ ﺑﺎزآ‪ ،‬ﻫﺮآن ﻛﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎزآ« ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻳﻦ رﺑﺎﻋﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻚ ﻣﺠﻮﺳﻲ ﺳﺮوده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺒﻪاي ﺳﻴﺎه و زﻧﺎري ﺑﻪ ﻛﻤﺮ وارد درﮔﺎه ﺷﺪه و ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻼﻣﺖ درﮔﺎه ﻧﺸﻴﻨﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﻤﺎع ﻣﻮﻻﻧﺎ و‬
‫ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ از زﺑﺎن ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﻻﻻ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬در ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ )ﺻﺺ‪ (209 -230‬اﺑﺘﺪا از دﻳﺪار ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺑﺎﻳﺠﻮﻧﻮﻳﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه‬
‫ﻣﻐﻮل ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي اﻳﻦ دﻳﺪار ﻗﻮﻧﻴﻪ را از ﻫﺠﻮم ﻣﻐﻮل ﻣﺼﻮن ﻧﮕﺎه‬
‫داﺷﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮ »ﻣﺜﻨﻮي« اﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ آن‬
‫ﻣﻮﻇﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻌﻀﺎً »ﻣﺜﻨﻮي« را اﺛﺮي از ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺑﻌﻀﺎً از آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫»ﺣﺴﺎﻣﻲ ﻧﺎﻣﻪ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /12‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب )ﺻﺺ‪ (231 -251‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »وﺻﻠﺖ« ﺟﺮﻳﺎن درﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢١٨‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﻗﻠﻤﻲ ﺷﻴﻮا ﺣﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رﻣﺎن ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬روز ‪ 30‬ﻣﺤﺮم ‪609‬‬
‫ﻫﺠﺮي آﻏﺎز داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﺪرش ﺑﻬﺎء وﻟﺪ‪ ،‬ﺑﻠﺦ را ﺗﺮك ﻛﺮد و روز ‪ 6‬ﺟﻤﺎدي‬
‫اﻵﺧﺮ ‪ 672‬ﻫﺠﺮي ﭘﺎﻳﺎن داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ دﻋﻮت ﺣﻖ را ﻟﺒﻴﻚ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﻗﻮﻧﻴﻪ ﻗﺪم ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺲ‬
‫ﺗﺒﺮﻳﺰي ﻣﺸﻐﻮل ﺳﻤﺎع ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻮﻟﺪ »ﻣﺜﻨﻮي« را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ رﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎ داﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ﻧﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻘﺐ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء‬
‫را ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم)ص( در ﺧﻮاب ﺑﻪ وي ﻋﻄﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ داﺳﺘﺎن ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ آﺗﺶ‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ زد و روح ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺮ دل او دﻣﻴﺪ‪.‬‬
‫‪٢١٩‬‬
‫‪38‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ و اﻃﺮاﻓﻴﺎن او )رﺳﺎﻟﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر(‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Mevlana ve etrafındekiler ( Sipehsalar risalesi ) :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ :‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻳﺎزﻳﺠﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﻨﻬﺎن‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪183 :‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت‪:‬‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫رﺳﺎﻟﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‬
‫‬
‫ﺑﺎب اول‬
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫‬
‫ﺑﺎب دوم‬
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪:‬‬
‫ ﻣﺠﺎﻫﺪه و رﻳﺎﺿﺖﻫﺎ‬‫ روزه‬‫‪ -‬ﺷﻜﻞ ﻧﻤﺎز در ﺣﻀﺮت ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر‬
‫‪٢٢٠‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ و اﻃﺮاﻓﻴﺎن او )رﺳﺎﻟﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر(‬
‫‬
‫ﺑﺎب ﺳﻮم‬
‫ﺑﺮﻫﺎن اﻟﺪﻳﻦ ﺗﺮﻣﺬي‬
‫ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي‬
‫ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ زرﻛﻮب‬
‫ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ‬
‫ﻋﺎرف ﭼﻠﺒﻲ‬
‫ﻋﺎﺑﺪ ﭼﻠﺒﻲ‬
‫ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن و ﻣﺮﻳﺪان ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر دﻛﺘﺮ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻳﺎزﻳﺠﻲ در ﺳﺎل ‪ 1922‬در ﺑﻴﻨﮕﻞ ) ‪ ( Bingül‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬وي‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1945‬ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ در رﺷﺘﻪﻫﺎي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﺗﺮﻛﻲ و زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ – ﻋﺮﺑﻲ داﻧﺸﻜﺪهي ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1952‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫آﺳﻴﺴﺘﺎن در ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ – ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻤﺎن داﻧﺸﻜﺪه ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﻳﺎزﻳﺠﻲ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1955‬ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻴﺎري و ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎدي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي دو دوره رﺋﻴﺲ داﻧﺸﻜﺪهي ادﺑﻴﺎت‬
‫ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪ 1981‬رﻳﺎﺳﺖ ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎتﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﺎزﻳﺠﻲ از ﺳﺎل‬
‫‪ 1966‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺟﺰو ﻫﻴﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﻪي »داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم« ﺑﻮد و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻳﺎزﻳﺠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‪ :‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ )‪،(1973‬‬
‫ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت ﻧﺜﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان )‪ ،(1978‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﮔﻠﺸﻨﻲ )‪ ،(1982‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت ﻧﺜﺮ ﻗﺪﻳﻢ اﻳﺮان‬
‫)‪ ،(1983‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ اﻓﻼﻛﻲ )‪ (2006‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻳﺎزﻳﺠﻲ در ﺳﺎل ‪ 2002‬ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺣﻖ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٢١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺳﻪ ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه )ﺻﺺ ‪ (7 - 8‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر اﺛﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺪﻋﺎي ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺷﺮوع ﻛﺮده و ﭘﻴﺶ از اﺗﻤﺎم آن دﻋﻮت ﺣﻖ را ﻟﺒﻴﻚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ‬
‫ﻧﺎﺗﻤﺎم او ﺑﻌﺪاً از ﺳﻮي دﻳﮕﺮان ﺗﻜﻤﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ اﺷﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪" :‬ﻣﺜﻼً ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1233‬ﻳﺎ ‪ 1234‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل آﺷﻨﺎﻳﻲ وي ﺑﺎ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺳﻨﻴﻦ ‪ 15‬اﻟﻲ ‪ 20‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻮﻟﺪ او در ﻣﻴﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1213‬ﻳﺎ ‪ 1218‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﺛﺮ‬
‫را ﺑﻌﺪ از درﮔﺬﺷﺖ ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ )‪ (1312‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻦ وي زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺛﺮش را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ‪ 94‬ﻳﺎ ‪ 99‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻣﻜﺎن ﺗﺪوﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺮي در ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﻟﻲ اﻣﻜﺎن‬
‫ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ ‪ ) "...‬ص ‪( 7‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ دﻳﮕﺮ از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﺎﻟﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻃﺒﻊ‬
‫رﺳﻴﺪ )‪ (1901‬و ﺳﭙﺲ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ آن در ﺳﺎل ‪ 1947‬ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻫﺮ دو ﻃﺒﻊ‬
‫را ﻓﺎﻗﺪ وﻳﮋﮔﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ي رﺳﺎﻟﻪ ي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر از ﺳﻮي اﺣﻤﺪ ﻋﻮﻧﻲ‬
‫ﻗﻮﻧﻮق ) ‪ ( A. Avni konuk‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ روﻣﻲ « و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از‬
‫ﻃﺮف ﻣﺪﺣﺖ ﺑﺤﺎري ﺣﺴﺎﻣﻲ )‪ (M.Buhari Hüsami‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻗﺐ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر« ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ و ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﻮﻧﻴﻪ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (23 - 37‬در دو ﺑﺨﺶ ﺣﺎوي ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﻠﻤﺎء‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٢٢‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ و اﻃﺮاﻓﻴﺎن او )رﺳﺎﻟﻪي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر(‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ ( 41 – 137‬ﺣﺎوي ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (141 – 175‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻳﺎران و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﺎي داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٢٣‬‬
‫‪39‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Batıni Mevlana :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ‪ :‬ﻛﻮﺛﺮ ﻳﺸﻴﻞ ﺗﺎش) ‪ ( Kevser Yeşiltaş‬و ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ دﻳﻨﭻ ) ‪( Nilüfer Dinç‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻴﻨﻴﺮ اوﺗﻪ ﺳﻲ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪259 :‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺣﺎوي ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺑﺎب و ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ) ﺻﺺ ‪ ( 7 – 10‬از ﺳﻮي ارﮔﻮن ﺟﺎﻧﺪان ) ‪ ( Ergun Candan‬ﻣﺪﻳﺮ اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺳﻴﻨﻴﺮ اوﺗﻪ ﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در آن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﻧﮕﺮي ﻳﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ) ‪ ( Exoterism‬اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﻃﻨﻲ او ﻫﺮﮔﺰ از ﺳﻮي ﻣﺮدم‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﭘﺮده از روي ﻫﻤﻪ آﺛﺎر او‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮدارﻳﻢ‪ .‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ رﻳﺸﻪي آﻣﻮزهﻫﺎي او واﻗﻒ‬
‫ﺷﻮﻳﻢ ‪ ) . ...‬ص ‪( 7‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻧﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺮهاي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫" آﻣﻮزهﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ از ﺳﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻘﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ‪.‬‬
‫‪٢٢٤‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ارﺗﺒﺎط اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪:‬‬
‫ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﺷﻤﻊ اﺳﺖ و راه را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ؛‬‫ ﻃﺮﻳﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﻪي اﻳﻦ ﺷﻤﻊ ﺑﺘﻮاﻧﻲ ﻗﺪم در راه ﺳﻠﻮك ﺑﮕﺬاري ؛‬‫ ﺣﻘﻴﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻲ در ﺳﻠﻮك ﺑﻪ ﻫﺪف رﺳﻴﺪهاي ﻳﺎﻧﻪ ؟‬‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺷﻜﻞ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺗﺼﻮف را ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 9‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪" :‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻧﺸﺎن داده ﻣﻲﺷﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ از ﭘﺎرهاي ﺣﻮادث ﻣﻌﺠﺰه ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺣﻴﺎت او دﻳﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ"‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /1‬ﺑﺎب اول ) ﺻﺺ ‪ ( 11 – 20‬ﺣﺎوي اﺷﺎرهاي ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺖ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺠﻤﻞ آﺛﺎر او را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /2‬در ﺑﺎب دوم ) ﺻﺺ ‪ ( 21 – 47‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮا ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺘﺼﻮﻓﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﻓﺮا ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮد را در ﺣﻀﻮر‬
‫ﺷﺎﻫﺪان و ﻣﺮﻳﺪان ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﺮض ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد »ﻣﺜﻨﻮي« ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‬
‫ﻗﺪرت ﺣﺮﻛﺖ از دور ) ﻣﺜﻼً ﺑﺎز ﺷﺪن در ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻮدﻛﺎر ﻳﺎ ﺑﻲﺣﺮﻛﺖ ﻣﺎﻧﺪن دﺳﺖ‬
‫ﺗﻴﺮ اﻧﺪاز( ‪.‬‬
‫‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن اﻧﺴﺎن ﻳﺎ اﺷﻴﺎء در ﻫﻮا ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻳﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ) ﻣﺜﻼً ﺻﻌﻮد ﺑﻪ ﻫﻮا‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺪرﻳﺲ ﻳﺎ آوﻳﺰان ﻣﺎﻧﺪن ﻳﻚ ﻛﻮدك در ﻫﻮا (‪.‬‬
‫‬
‫ﻇﻬﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه در ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﻘﺪس دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ) .‬ﻣﺜﻼً ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺳﺘﻮن ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻪ ﻃﻼي ﻧﺎب ﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﻳﺎﻗﻮت‬
‫ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ (‪.‬‬
‫‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻜﺎﺛﻒ ﻣﺎده ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روح ) ﻣﺜﻼً دﻳﺪه ﻧﺸﺪن ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﻞ روز ﻳﺎ دﻳﺪه‬
‫ﺷﺪن ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺣﻀﻮر ﻗﺎﺿﻲ (‪.‬‬
‫‪٢٢٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻇﻬﻮر ﻳﻚ ﻣﺎده در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه در ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ » ﻃﻲ ﻣﻜﺎن « ﻣﻄﺮح‬
‫‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ) ﻣﺜﻼً دﻋﻮت ﺷﺪن ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻳﻚ ﺷﺐ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﻣﺠﻠﺲ (‪.‬‬
‫ﻗﺪرت ﻣﺸﺎﻫﺪهي اﺷﻴﺎء ﺑﻲﺟﺎن در وراي ﺣﻮاس ﭘﻨﺞ ﮔﺎﻧﻪ ) ﻣﺜﻼً ﺟﻮاب دادن ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪون‬
‫‬
‫ﺑﺎز ﻛﺮدن آن (‪.‬‬
‫ﻗﺪرت ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﻗﺮاي ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن دﻧﻴﺎي روﺣﻲ و دﻧﻴﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬
‫‬
‫)ﻣﺜﻼً ﺗﺠﺴﺪ و ﺗﻤﺜﻴﻞ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺣﻜﻴﻢ ﺳﻨﺎﺋﻲ و دف زدن او در ﺟﻮار ﻋﺜﻤﺎن ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ(‪.‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻠﻘﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ) ﻣﺜﻼً ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎر‬
‫‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻣﺎﻻرﻳﺎ ﻳﺎ ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﻮدﻛﻲ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن از ﺷﻔﺎي او ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ (‪.‬‬
‫دور آﮔﺎﻫﻲ ) ﺗﻠﻪ ﭘﺎﺗﻲ ( ﻳﺎ ﻣﻘﺎرﻧﻪي رواﻧﻲ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺘﻘﺎل ﻓﻜﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد و‬
‫‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺗﺼﻮرات ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد ) ﻣﺜﻼً ﺷﻨﻴﺪه ﺷﺪن‬
‫ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي رﻛﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﺧﺒﺮ درﮔﺬﺷﺖ او ﻣﻄﻠﻊ‬
‫ﮔﺸﺖ (‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /3‬آﻣﻮزش ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻣﻘﻮﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﺳﻮم ) ﺻﺺ ‪ ( 49 – 67‬ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﺳﻠﻮك‪ ،‬وﺟﻮد و ﺣﻀﻮر رﻫﺒﺮي ﺿﺮورت دارد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮﻳﺪ در اﻳﻦ راه ﻃﻮﻻﻧﻲ از او اﺳﺘﻤﺪاد ﻛﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺿﻌﻒ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﺎزيﻫﺎي ﻧﻔﺲ را‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎب ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺮﻳﺪ و ﻣﺮﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻫﺮﮔﺰ اﺻﻮل و ﺿﻮاﺑﻄﻲ ﺑﺮاي ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺻﻮل و ﺿﻮاﺑﻂ اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺮاﺳﻢ دﺳﺖ ﻧﺰد و ﻟﺒﺎس وﻳﮋهاي ﻧﭙﻮﺷﻴﺪ‪ .‬او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻓﻘﻂ ﻧﻮر ﺑﻪ دل اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺘﺎﺑﺎﻧﺪ و ﻛﺎري ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫درﮔﺬﺷﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺴﺮش ﺑﻬﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﭘﺪرش را ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﻛﺮد و ﻃﺮﻳﻘﺖ را ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻬﺎد ‪ ...‬اﺻﻮﻻً‬
‫ﻃﺮﻳﻘﺖ ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي ﺑﺎ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ در دورهي ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ و ﭘﺴﺮش اوﻟﻮ‬
‫ﻋﺎرف ﭼﻠﺒﻲ ﻧﻈﺎم ﻳﺎﻓﺖ ‪ ). ...‬ص‪( 53‬‬
‫‪٢٢٦‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫در اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻮي ﮔﺮي از ﭼﻠﻪ ﻛﺸﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در درﮔﺎه ﻣﻮﻟﻮي و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /4‬ﺑﻌﺪ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم ) ‪ ( 69 – 83‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ از ﺳﻮي ﻣﻔﺴﺮان ﻛﻼﺳﻴﻚ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺲ اﻣﺮه و ﺣﺎﺟﻲ ﺑﻜﺘﺎش وﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻃﻨﻲ ﺧﻮد در اﺷﻌﺎرش ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي درك‬
‫ﺑﺎﻃﻦ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎﻃﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‬
‫دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺮاي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻣﻴﺎن ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن‬
‫ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺑﺮزخ ) ﻣﺮز ( وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /5‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ در ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻋﻨﻮان ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 85 – 92‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ روح و ﻣﺎده ﻫﺮ ﻛﺪام ﻳﻚ آﻓﺮﻳﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﺎﺋﻨﺎت و ﺟﺎﻧﺪاران از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺸﺘﺮك اﻳﻦ دو‬
‫ﺧﻠﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻛﺎﺋﻨﺎت ﻫﺮ ذره و ﻫﺮ ﻛﻞ وﻇﻴﻔﻪاي دارد و ﻫﺮ ﻛﺪام ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫آزادي ﻋﻤﻞ دارد از از ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻋ‪‬ﻠﻮي ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬در ﻛﺎﺋﻨﺎت و در آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺷﻴﺎء ﺑﺎ‬
‫اﻧﺮژي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺪا از دﻳﮕﺮي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻤﺒﺴﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /6‬در ﺑﺎب ﺷﺸﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 93 – 102‬از ﻋﺸﻖ ﺷﻤﺲ – ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫"ﻋﺪهاي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﺎﺷﻖ – ﻣﺮﻳﺪ و ﺷﻤﺲ ﻣﻌﺸﻮق – ﻣﺮﺷﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻲ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻋﺎﺷﻖ – ﻣﻌﺸﻮق و ﻳﺎ ﺷﻴﺦ – ﻣﺮﻳﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻋﺸﻖ اﻟﻬﻲ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان در اﻳﻦ ﻣﺤﻮر ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد "‪ ) .‬ص ‪( 95‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /7‬در ﺑﺎب ﻫﻔﺘﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 103 – 110‬ﻣﻘﻮﻻت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺪن‪ ،‬روح و ﺟﺎن ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ " :‬اﻧﺴﺎن در ﺑﺪن ﺣﺒﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪن زﻧﺪان اﺳﺖ و ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫‪٢٢٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ آنﻫﺎﺋﻲﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در درﻳﺎي ﻋﺸﻖ ﻏﻮﻃﻪ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ و دﻳﮕﺮان در‬
‫زﻧﺪان ﺑﺪن ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﻲروﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻴﺪار ﺷﻮﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(103‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ از روح ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻼق ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎده ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﮕﻴﺮد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ از ﻗﺪرت روح اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ از اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪاي ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺑﺪن ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫»ﺟﺎن« از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﻧﻌﻜﺎس ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺰﺋﻲ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﺪا در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /8‬در ﺑﺎب ﻫﺸﺘﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ« )ﺻﺺ ‪ (111 – 119‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻘﻞ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ " :‬ﻋﻘﻞ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ و ﻋﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را از‬
‫ﺣﻴﻮان ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ "‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬ﻳﻜﻲ ﻋﻘﻞ اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫از ﻛﺘﺎب‪ ،‬اﺳﺘﺎد‪ ... ،‬ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮي ﻋﻘﻞ ﺧﺪادادي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ آن در ﺟﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ‬
‫ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻬﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺟﻠﻮي ﺟﺮﻳﺎﻧﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻴﭽﺎره ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ و ﺟﻠﻮي‬
‫ﺣﺮﻛﺘﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪ ...‬آن ﻛﻪ ﭼﺸﻢ دل را ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺧﺪ ا را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬آن‬
‫وﻗﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﺶ در ﻣﻔﻬﻮم واﻗﻌﻲ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﺷﺶ ﮔﻮش و ﺑﻴﻨﻲاش ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﻮد و در‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي اﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﺪﻓﻲ داده ﺷﺪهاﻧﺪ ‪) . " ...‬ص ‪( 115‬‬
‫ﻋﻠﻢ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪي اﻳﻦ ﺑﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ از ﻫﻢ دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان آﮔﺎﻫﻲ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ آﮔﺎﻫﻲ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻋﻠﻢ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺣﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﺧﻮاب ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺸﺄت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ از دل‪ ،‬دروازهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﺪﻳﺖ ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﻠﻢ ﻇﺎﻫﺮي را ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫از ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻣﺎدي دارد و ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﺸﺘﺮي ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ آن را‬
‫ﻣﻲﻓﺮوﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻜﻠﻲ ﻧﺪارد و ﻣﺸﺘﺮي آن »ﺣﻖ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٢٨‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /9‬در ﺑﺎب ﻧﻬﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 124 – 126‬ﻣﻘﻮﻟﻪي ﺗﻜﺎﻣﻞ و ﺗﺤﻮل ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺗﻜﺎﻣﻞ و ﺗﺤﻮل راه ﺑﺎز ﮔﺸﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در درك ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻟﻲ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /10‬در ﺑﺎب دﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 127 – 134‬از ﺣﻴﺎت دﻧﻴﻮي و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻛﻠﻤﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از دﻳﺪﮔﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ دارد و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻓﻬﻢ‬
‫و درك ﺧﻮد ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﺪان ﺑﺪﻫﺪ ‪ ) ." ...‬ص‪ (127‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻘﺸﻪي ﺣﻴﺎت اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺗﻮﻟﺪ رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ و از آن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺤﻨﻪي ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺘﺨﺎبﻫﺎ ﻳﺎد ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺧﻴﺮ و ﺷﺮ و در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﻤﻪ از ﺣﻜﻢ ﺧﺪا و ﻗﻀﺎ و‬
‫ﻗﺪر اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ » ( /11‬دﻻﻳﻞ و ﻧﺘﺎﻳﺞ « ﻋﻨﻮان ﺑﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ اﺳﺖ‪ ) .‬ﺻﺺ ‪ ( 135 – 143‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﺎﺋﻨﺎت را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ » دﻧﻴﺎي ﺳﺒﺐﻫﺎ و دﻻﻳﻞ « ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﺪون ﺳﺒﺐ و دﻟﻴﻞ ﺣﺎدث‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬و ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮق و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ و دﻟﻴﻠﻲ دارد و آن ﭼﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﺎً ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻟﻴﻞ را آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺣﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫در » ﻣﺜﻨﻮي « ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺮﻗﻪ از اﺻﻄﻜﺎك ﺳﻨﮓ و آﻫﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﺑﺎﻃﻦ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آن ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ آن ﭼﻪ ﺳﺒﺐ و دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻋﺮش اﻟﻬﻲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻤﻪي ﺳﺒﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻲﺳﺒﺒﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻲﺳﺒﺒﻲ در ﻓﺮﻣﺎن » ﻛُﻦ « ﻣﺴﺘﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻲﺳﺒﺒﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪ ،‬از اﺗﺤﺎد و ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺳﺒﺐﻫﺎي ﻛﻠﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /12‬در ﺑﺎب دوازدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 145 – 153‬ﻣﻘﻮﻟﻪي » ﺑﻼ و ﻣﺼﻴﺒﺖ « ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪي » ﺑﻼ « در زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻠﻤﻪي ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﻮادث‪ ،‬اﻣﺘﺤﺎنﻫﺎ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺷﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در » ﻣﺜﻨﻮي « اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺳﺖ و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻳﮕﺮان ﺑﻼ‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺑﻼﻫﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺑﺸﺮي ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ دارد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻼ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﻤﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺎﻳﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٢٢٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /13‬ﺑﺎب ﺳﻴﺰدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 155 – 161‬ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ اﺑﺪﻳﺖ روح اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫در دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺪن ﻧﺒﻮد و ﻣﻦ ﻫﻤﻪ ﺟﺎن ﺑﻮدم‪ .‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮ از آﺳﻤﺎنﻫﺎ آﻣﺪم‪ .‬آن‬
‫وﻗﺖﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻴﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻢ"‪ .‬و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪" :‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻋﺎﻟﻢ روح ﺑﻪ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ آﻣﺪهاﻳﺪ‪ ،‬از ﻣﺮگ ﻧﺘﺮﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮگ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪي دوﺑﺎره اﺳﺖ"‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /14‬در ﺑﺎب ﭼﻬﺎردﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 163 – 167‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ﻫﺮ دو در درون ﺧﻮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻔﺴﺎﻧﻴﺎت‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ از ﺟﻬﻨﻢ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ‬
‫ﻛﻨﺘﺮل در ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﻬﺸﺘﻲ ﻛﻪ در وﺟﻮد ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻨﻐﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ"‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /15‬در ﺑﺎب ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 169 – 173‬از ﻣﻘﻮﻟﻪي »ﻧﻔﺴﺎﻧﻴﺎت« ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻔﺴﺎﻧﻴﺎت ﺑﺎ آرزوﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲﺷﻮد‬
‫و اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ دارد‪ ،‬ﻓﺮﻳﺒﻨﺪه اﺳﺖ و زﻳﺮ ﭘﺮدهﻫﺎ و ﻏﻼفﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻒ آن ﻫﻤﻴﺸﻪ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺗﺴﺒﻴﺢ و ﻗﺮآن در دﺳﺖ راﺳﺖ ﻧﻔﺲ و‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺧﻨﺠﺮ در رﺧﺘﺨﻮاﺑﺶ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﭼﺸﻢ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺧﻮد و دﻳﻦ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ دﻧﺒﺎل دﺷﻤﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﮕﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /16‬در ﺑﺎب ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 173 – 178‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺑﻴﺪاري « آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺑﻴﺪاري و ﻫﻮﺷﻴﺎري ) ﻳﻘﻈﻪ ( ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و دلﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﺗﺠﻠﻲ‬
‫اﻧﻮار ﺣﻘﻴﻘﺖ در دل ﺑﻴﺪار ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻦ و ﺑﺪن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و در ﻗﻔﺲ ﺗﻦ و ﺑﺪن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺳﻴﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ راه دل ﻛﺸﻒ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺎرت ﻣﺤﻜﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /17‬در ﺑﺎب ﻫﻔﺪﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 179 – 185‬ﭘﺲ از اﺷﺎرهاي ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺒﻲ » ﺑﺮاق « ﻧﺎم ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت در ﻟﻴﻠﻪي ﻣﻌﺮاج ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺷﺪ و ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺻﻌﻮد‬
‫ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺐ ﻛﻪ ﺻﺤﺒﺘﻲ از آن در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬وﻟﻲ در ادﺑﻴﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫‪٢٣٠‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ از آن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺑﻌﻀﻲ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺐ در ﺣﻮزهي ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﺎﻃﻨﻲ‪ ،‬ﻧﻤﺎد ﺑﺪن ﻣﺜﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ از ﻧﻤﺎدﻫﺎي اﺳﺐ‪ ،‬اراﺑﻪ‪ ،‬راﻧﻨﺪه و اﻓﻨﺪي اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﺳﺐ ﻧﻤﺎد ﺑﺪن ﻣﺜﺎﻟﻲ‪ ،‬اراﺑﻪ ﻧﻤﺎد ﺑﺪن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬راﻧﻨﺪه ﻧﻤﺎد ﺷﺨﺼﻴﺖ دﻧﻴﻮي و‬
‫ﻣﺎدي و اﻓﻨﺪي ﻧﻤﺎد ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻌﻨﻮي و ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻫﺮ ﻛﻪ ﻗﺪم در راه ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﮕﺬارد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮاﺟﻲ دارد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /18‬در ﺑﺎب ﻫﺠﺪﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 187 – 197‬از ﻣﻘﻮﻟﻪي » ذﻛﺮ و ﺳﻤﺎع « ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺎب اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻤﻪي » ﺳﻤﺎع « ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺸﻪي ﻋﺮﺑﻲ دارد و دو‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻤﺎع ﻛﻪ در ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي در ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻨﻴﺪن اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﻳﺠﺎد ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻲﻗﺮاري و ﻫﻴﺠﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻐﻤﺎت ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﭼﺮﺧﻴﺪن در اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻧﻈﻢ و آﻫﻨﮕﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﻲ ﺳﻤﺎع اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪن از ﺣﻮزهي ﺟﺎذﺑﻪي ﻣﺎده‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﺪا ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻮزهي ﺟﺎذﺑﻪي اﻟﻬﻲ ﺗﻤﺎس ﺑﮕﻴﺮد و در اﻃﺮاف اﻳﻦ ﺣﻮزهي‬
‫ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﭽﺮﺧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﻤﺎع ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻌﺖ ﺷﺮﻳﻒ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﻘﻮﻟﻪي » ذﻛﺮ « ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻳﺎد ﻛﺮدن از ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ ذﻛﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ذﻛﺮي ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ ذﻛﺮ‬
‫ﻧﺎم ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪ .‬ذﻛﺮي ﻛﻪ ﺑﺪون ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺴﺎن را از ﻗﻴﺪ‬
‫آرزوﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ"‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /19‬در ﺑﺎب ﻧﻮزدﻫﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 199 – 202‬ﻣﻘﻮﻟﻪي » زﻣﺎن « از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﻬﻨﻪ ﻓﺮوش ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻬﻨﻪﻫﺎ را ﻣﻲﺧﺮد‬
‫و ﻣﻲﻓﺮوﺷﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﺑﺪﻳﺖ را ﻧﻪ در زﻣﺎن ﻛﻪ در وراي زﻣﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ .‬وي در ﺟﺎﻳﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻜﻮم زﻣﺎن اﺳﺖ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ در ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن و‬
‫آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻄﻦ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺎري ﺑﺮاي او اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٢٣١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /20‬در ﺑﺎب ﺑﻴﺴﺘﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 203 – 206‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ » ﺷﺐ « از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ از ﺷﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ اﺳﺮار ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ وﻗﺘﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺑﻨﺪ اﺳﺮار ﻋﺸﻖ‬
‫اﻟﻬﻲ راه ﺑﻪ دل اﻧﺴﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و اﻧﻮار ذوق اﻟﻬﻲ ﺑﻪ دل ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم دروازهﻫﺎي ﻗﻠﺐ ﺑﺎز‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﭼﻬﺮهي ﻣﻌﺸﻮق دل اﻧﺴﺎن را رﻫﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /21‬در ﺑﺎب ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 207 – 215‬ﻣﻘﻮﻟﻪي رؤﻳﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎب اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ رؤﻳﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن از اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺗﻨﺶﻫﺎ ﺧﺒﺮي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻴﺎت ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪان راه ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻟﺖ رؤﻳﺎ از ﻫﻤﻪي ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫﺎ و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻓﺎرغ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺎده و ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در‬
‫رؤﻳﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دﻧﻴﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ آﺷﻜﺎرا دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﻳﻚ دﻗﻴﻘﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ دﻧﻴﺎي ﻣﺎدي ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭘﺮدهﻫﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﻘﻂ در ﺧﻮاب و در ﻋﺎﻟﻢ رؤﻳﺎ‪ ،‬دﻧﻴﺎي ﻣﻌﻨﻮي را ﺑﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻈﺎره ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻮﻻﻧﺎ از » ﻋﺎﻟﻢ رؤﻳﺎ « ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻣﺮزي ﺑﺴﻴﺎر ﻇﺮﻳﻒ از‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /22‬در اﻳﻦ ﺑﺎب ) ﺻﺺ ‪ ( 217 – 225‬ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻛﺸﺶ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان » ﺑﺎز ﺧﻮاﻧﻲ «‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ ) ﺟﻠﺪ ‪ 4‬ص ‪ ( 1633‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬ﻛﻔﺮ ﻛﺎﻓﺮ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و راﺳﺘﻲ درﺳﺖ ﻛﺎر را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻬﺮﺑﺎ و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ‪ .‬اﮔﺮ آﻫﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﺗﻮ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﻲﻛﺸﺪ و اﮔﺮ ﻛﺎه ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻛﻬﺮﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮي‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ و ﻣﺜﻨﻮي‬
‫واژهي ﻛﻬﺮﺑﺎ را ﺑﻪ ﻛﺮات ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ‪ :‬ﻛﻬﺮﺑﺎ ﻧﺰد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻴﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺼﻮري در ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﺎ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻼء ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬آن ﭼﻪ را ﻛﻪ ﺳﺒﻚ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺗﻔﻜﺮ و‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﺎ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ و ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻛﻬﺮﺑﺎ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و اﻣﻴﺎل ﺧﻮد را ﺗﻜﺮار‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﻛﻬﺮﺑﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻨﮕﻮاره در آﻣﺪه اﺳﺖ ﺟﻠﻮ ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫‪٢٣٢‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻓﻜﺮ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻫﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﻜﺸﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /23‬در ﺑﺎب ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم ) ﺻﺺ ‪ ( 227 – 234‬ﻣﻘﻮﻟﻪي اﺿﺪاد ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ ﺧﻮﺑﻲ وﺟﻮد دارد ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺪي ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻴﻜﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺪي‬
‫ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺎ در دﻧﻴﺎي اﺿﺪاد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ از دﻧﻴﺎي‬
‫اﺿﺪاد ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻓﺮدﻳﺖ ﺑﮕﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﻛﺎﺋﻨﺎت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫اﺿﺪاد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺿﺪاد در‬
‫دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ ) ﺟﻠﺪ ‪ 2‬ص ‪ ( 810‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫" در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻄﺎن و ﻓﺮﺷﺘﻪ از ﻫﻢ ﻧﻔﺮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻳﻜﻲ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ‪."...‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /24‬در اﻳﻦ ﺑﺎب ) ﺻﺺ ‪ ( 235 – 239‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﺷﺮاب ﻣﻨﺼﻮر « ﻣﻘﻮﻟﻪي اﻧﺎ اﻟﺤﻖ از‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻓﻴﻪ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ ) ص ‪ ( 44‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫" ﺧﻠﻖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﻧﺎ اﻟﺤﻖ ادﻋﺎﻳﻲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺮف را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ ﺑﺰرﮔﻲ ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬از دو ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺧﻮدش و دﻳﮕﺮي ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ اﻧﺎ اﻟﺤﻖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺤﻮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اوﺳﺖ و ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ"‪.‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در دﻳﻮان ﻛﺒﻴﺮ ) ﺟﻠﺪ ‪ 2‬ص ‪ ( 568‬ﺷﺮاب ﻣﻨﺼﻮر را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺷﺮاﺑﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻣﺎن ﺑﻪ ﻫﺰاران ﻋﺎﺷﻖ ﻣﻲدﻫﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺷﺎه راه ﻧﺠﺎت ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( /25‬در ﺑﺎب ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ) ﺻﺺ ‪ ( 241 – 248‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻠﻜﻪ ﺳﺒﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و » ﻣﺜﻨﻮي « ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و از ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ ﻫﺪﻫﺪ در اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 249 – 256‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد و اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫اﻳﻦ آﻣﻮزهﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪:‬‬
‫‪٢٣٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﻮك ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از ﺣﻀﻮر و وﺟﻮد ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﻲ از ﺑﺎﻃﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬راﻫﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻃﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺸﻖ اﺻﻞ و اﺳﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺸﻖ ﻛﻠﻴﺪ ﻫﻮﺷﻴﺎري و ﺑﻴﺪاري اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﻋﻮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﺸﻖ‪ ،‬اﺑﺪي و ﻧﻮر واﻻي ﺣﻀﺮت اﺣﺪﻳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﺎﺷﻖ ﺗﺼﻮﻳﺮ‬
‫اﺑﺪﻳﺖ در ﺷﻤﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺗﺤﻮل‪ ،‬اﺳﺎس و ﺟﻮﻫﺮ آﻣﻮزهي ﺗﺼﻮف اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﺤﻮل از ﻃﺮﻳﻖ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺧﻮدش را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬آن ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را‬
‫ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎر اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮف ﻳﻚ ﻣﺮﺷﺪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﺸﻖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ اﺑﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﺳﺮار ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ آﺷﻜﺎر ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻈﺎم ﺣﻴﺎت ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد ‪...‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ) ص ‪( 259‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻃﺮﺣﻲ ﻧﻮ در ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺮده از روي ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫رﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻫﻢ اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ آﻣﻮزهي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻣﻮﻻﻧﺎ را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﻫﻢ ﺣﻮادث ﻣﻌﺠﺰه ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ در ﺣﻴﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ رخ داده ﺑﻮد را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻓﺮا روان‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٢٣٤‬‬
‫‪40‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎي ﺑﻌﺪ از ﺷﻤﺲ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Aşk olsun: Şems’ten sonra Mevlana :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻮﻧﻮﻛﭽﻲ ) ‪( M.Alim Konukçu‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬ﻗﻮﻧﻴﻪ ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ‪2011 ،Eğitim Kitapevi‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪199 :‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ رﻣﺎن ‪ -‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺷﺮوع ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫" ﺷﻤﺲ ﺑﺎد ﺷﺪ و رﻓﺖ‪،‬‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﻏﻴﺒﺖ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ آن را ﺑﻔﻬﻤﺪ و ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ روزﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﺐﻫﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪،‬‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺸﻘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ درد و رﻧﺞ آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﻢ و ﮔﻮش ﺑﺪﻫﻴﻢ‪".‬‬
‫در ﻃﻮل ‪ 52‬ﺑﺎب ﻛﺘﺎب ﺳﺨﻦ از ﻋﺸﻘﻲ ﻣﻲرود ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻤﺲ‪ ،‬دل و ﺟﺎن ﻣﻮﻻﻧﺎ را‬
‫رﻫﺎ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻛﻪ در ﻏﻢ ﻣﻔﺎرﻗﺖ ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﻪ در ﻏﻢ او ﺷﺮﻳﻚ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﺗﻢ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در اﺛﻨﺎي ﻧﺎﻟﻪﻫﺎي دﻟﺨﺮاش ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ " :‬ﺑﻴﺎ و دوﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﻧﺠﺎت ﺑﺪه و ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﻛﻪ ﺧﻮردهاﻳﻢ وﻓﺎدار ﺑﺎش‪" .‬‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭘﺲ از ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﻳﺰي ‪ 26‬ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﻼح اﻟﺪﻳﻦ زرﻛﻮب‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﭼﻠﺒﻲ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻏﻢ دوري از ﺷﻤﺲ را از دل زدود‪.‬‬
‫‪٢٣٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺑﺎب اول ﺑﺎ ﺳﻮز و ﮔﺪاز ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﻏﻢ ﻓﺮاق ﺷﻤﺲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪" :‬ﭘﺴﺮم ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ‪ ،‬او‬
‫را ﭘﻴﺪا ﻛﻦ و ﺑﻴﺎور‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺸﻮق ﺑﺎز در درﻳﺎي ﻋﺪم ﻏﻮﻃﻪ زد‪ .‬ﺗﻮ او را ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮدي‪ .‬ﺑﺎز او را ﭘﻴﺪا‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮ اﺷﻚ در ﭼﺸﻢ ﭘﺪرت ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﻧﻔﺴﺶ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﺪن او ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮو او را‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﻦ‪ .‬او ﭼﺸﻤﻪ ﺣﻴﺎت ﭘﺪرت ﺑﻮد ‪ "...‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ وﻟﺪ ﻛﻪ ﺑﻲﺗﺎﺑﻲ و ﺑﻲﻗﺮاري ﭘﺪر را دﻳﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ ‪ " :‬ﭘﺪر ﺟﺎن اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻔﺎرﻗﺘﻲ را وﺻﻠﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻮ‬
‫آﺳﻮده ﺑﺎش‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﻪي ﻣﺮﻳﺪان را از ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﻛﺮدم‪ .‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺸﺖ و او را ﭘﻴﺪا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻧﻜﻨﻨﺪ ﻣﻦ ﻫﻤﻪي دﻳﺎر روم و ﺧﺎك ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ را زﻳﺮ ﭘﺎ ﻣﻲﮔﺬارم و او را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻢ ‪" ...‬‬
‫ﺑﺎب ﭘﻨﺠﺎه و دوم ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻓﻴﻦ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬
‫"ﻣﺮدم ﻗﻮﻧﻴﻪ ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎز ﻣﻴ‪‬ﺖ ﺻﻒ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺟﺴﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﺎي ﺧﻮد را در ﺳﻨﮓ ﻣﺼﻠﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺻﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻴﻮي ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺷﻴﻮخ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﻴ‪‬ﺖ را ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻴﺪ«‪ .‬ﻣﺮدم ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪» :‬ادب را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻴﻮخ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﻮد و ﺑﺲ‪ «.‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻋﺘﺮاض ﻣﺮدم از ﺟﻤﻊ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺟﻠﻮي ﺗﺎﺑﻮت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن از ﻫﻮش رﻓﺖ و ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ .‬او ﺳﭙﺲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﺎدﺛﻪ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪» :‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮاي اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻠﻮي ﺗﺎﺑﻮت اﻳﺴﺘﺎدم‪ ،‬دﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﻼﺋﻚ در ﭘﺸﺖ ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و از ﻫﻮش‬
‫رﻓﺘﻢ‪"«.‬ﻧﻤﺎز ﻣﻴ‪‬ﺖ از ﻃﺮف ﻗﺎﺿﻲ ﺳﺮاج اﻟﺪﻳﻦ ﻛﻪ در ﺻﻒ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب )ص‬
‫‪ (199‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻃﺮﺣﻲ ﻧﻮ در ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺜﺮي روان و ﻗﻠﻤﻲ ﺷﻴﻮا ﺑﺮ ﺟﺎذﺑﻪ و ﮔﻴﺮاﻳﻲ ﻛﺘﺎب اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٣٦‬‬
‫‪41‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Emperyalist Çağda Modernleşme : Türk modernleşmesi ve İran :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺟﻼل ﻣﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬آﻧﻜﺎرا ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﻮﺋﻨﻴﻜﺲ‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪ ) 392 :‬ﻣﺼﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ (‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ‪:‬‬
‫• ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫•‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ اول ‪ :‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ :‬رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان و در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ :‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻧﻮ و ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻮان‬
‫•‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬آﺗﺎ ﺗﺮك و رﺿﺎ ﺷﺎه ‪ :‬رﻫﺒﺮان ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫• ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﺟﻼل ﻣﺘﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 1964‬در ﻳﻜﻲ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﻮﺳﻮرﻟﻮق )‪ (Susurluk‬ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت اﺑﺘﺪاﺋﻲ و دﺑﻴﺮﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﻜﺎرا آﻣﺪ و ﺑﻪ اداﻣﻪي‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ در رﺷﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﺣﺎﺟﺖ ﺗﭙﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪– 2006‬‬
‫‪ 1996‬ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ درﺟﻪﻫﺎي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ و دﻛﺘﺮا در »اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﺗﺎرﻳﺦ اﺻﻮل و اﻧﻘﻼبﻫﺎي‬
‫‪٢٣٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫آﺗﺎﺗﺮك« ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺘﻴﻦ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻼل ﺑﺎﻳﺎر )در‬
‫ﻣﻐﻨﻴﺴﺎ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺪﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 7 – 10‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ در اﺛﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪي »ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻳﺎ ﺗﺠﺪد« در اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻳﻚ دورهي ﻣﻌﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﺮان ﻧﺰد ﺗﺮﻛﺎن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫"اﻳﺮان ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﺗﺮﻛﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﻫﻤ‪‬ﻴﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ‪ 1979‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺸﻮري درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان ﻫﻢ ﻳﻚ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮك دارد و‬
‫اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻲ دﺷﻤﻨﺎﻧﻪ ﺷﻜﻞ رﻗﻴﺐ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ رﻗﻴﺐ‬
‫ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 9‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﻛﺮده در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﻢ از ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي از آرﺷﻴﻮﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ – ﺗﺮك و آرﺷﻴﻮﻫﺎي اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده و‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در آرﺷﻴﻮﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ – ﺗﺮك ﺗﻌﺪاد آﺛﺎري ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺳﻬﻤﻲ در اراﺋﻪي‬
‫ﻣﻄﻠﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ زﻳﺎد ﻧﻴﺴﺖ و دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آرﺷﻴﻮﻫﺎي اﻳﺮان اﻣﻜﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬وي از ﺧﺎﻃﺮات‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺗﺮك و اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺎﺑﻊ ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻣﻊ )ﺻﺺ ‪ (11 – 20‬از روﺷﻲ ﻛﻪ در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و از‬
‫ﻫﺪف ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪي آﺛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ آﺛﺎر از رﺑﻊ ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن‬
‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬اﻳﻦ اﻣﺮ دو دﻟﻴﻞ داﺷﺖ؛ اوﻻً اﻳﻦ آﺛﺎر ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺷﻜﻞ ﺿﺮورت‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ درك ﭘﻮﻳﺶﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻨﺪيﻫﺎي ﺑﻴﻦ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً در ﻛﻨﺎر ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ و در رأس‬
‫آنﻫﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎي در ﻣﻴﺪان ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﻳﺪ روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ"‪.‬‬
‫‪٢٣٨‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻫﺪف ﺧﻮد را از ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪" :‬ﻫﺪف اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم و ﺷﻜﻞ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻏﺮﺑﻲ دارد و ﻳﻚ روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ را در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ و ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺮك‬
‫در اﻳﺮان ﺑﭙﺮدازد ‪) ." ...‬ص ‪(17‬‬
‫وي ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺮك و اﻳﺮاﻧﻲ را در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮي ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن را در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش و ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ دو ﻛﺸﻮر ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان در ﺟﺮﻳﺎن دو ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ روش و ﻫﺪﻓﻲ ﻛﻪ در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﺧﻴﺰد ﻛﻪ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ " :‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﻦ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد آﺛﺎري ﻛﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي رواﺑﻂ‬
‫اﻳﺮان – ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ ﭘﺴﻨﺪ را ﺣﺴﺎب ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر‬
‫را رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻲ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ را در آﺧﺮﻳﻦ دورهي‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و دورهي ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ"‪.‬‬
‫وي در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﭙﻮزﻳﻮمﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً از ﻃﺮف ﺑﻨﻴﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮك و ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻤﭙﻮزﻳﻮمﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دو ﻛﺸﻮر ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1‬ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (21 – 64‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻋﻢ و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ« از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-1‬در ﺑﺨﺶ اول )ﺻﺺ ‪ (21 – 46‬ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻏﺮب و در ﺑﺨﺶ دوم ﻫﻮس‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻏﺮب اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ واژهي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ " :‬ﻛﻠﻤﻪ » ﻧﻮﮔﺮا « از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﻚ دﻳﺪﮔﺎه دﻳﻨﻲ وارد ادﺑﻴﺎت ﻏﺮب ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ‬
‫ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮنﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ » ‪ « Modernus‬ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻋﻨﻮان ﻣﻲﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﺎﻓﺮ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫‪٢٣٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﺎﻓﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ ‪ ...‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﻲ ﺧﻮد را ﭘﺲ از » ﻧﻮزاﺋﻲ « )رﻧﺴﺎﻧﺲ( ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ‪ ...‬و از ﻃﺮف ﻏﺮب ﺑﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 25‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻜﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ و آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ دﻻﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد و ﺑﺎ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ رخ داده‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ " :‬اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎ اﻫﺪاف‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ اﺑﺪاﻋﺎت ﻓﻨﻲ و اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در اروﭘﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻲارﺗﺒﺎط ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﻛﻪ ﺑﻪ وﻳﮋه در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در ﻫﺮ زﻣﻴﻨﻪ از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﻴﺎت روزﻣﺮه‪ ،‬ذﻫﻨﻴﺖﻫﺎ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ وارد ﻣﻴﺪان ﺷﻮد ‪ ) ." ...‬ص ‪( 25‬‬
‫در ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ روﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ روﻧﺪ ﺗﺤﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻄﻦ آن ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ‪ ،‬ارزشﻫﺎ و اﺻﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي »ﻛﻬﻨﻪ« از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آنﻫﺎ ﻣﻘﻴﺎسﻫﺎ و ﺿﻮاﺑﻂ »ﺟﺪﻳﺪ و‬
‫ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ« ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ ‪ ...‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻴﺶ از ﺗﺤﻮل آزاد و ارادي ﺑﻪ ﺻﻮرت روﻧﺪي‬
‫وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﺣﻴﺎت ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در‬
‫اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻧﻮﮔﺮا و آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﻣﻬﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ‪ ) ." ...‬ص ‪( 27‬‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺷﺮاﻳﻂ ورود ﺑﻪ دورهي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻗﺪم در ﺻﺤﻨﻪي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ از ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺟﻤﻌﻴﺖ و زﻣﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ و ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ زﻣﻴﻦ و ﻣﺮدم ﺧﻮد ﺑﻪ ﺿﺮورت اﻳﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﭘﻲ ﺑﺮدهاﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﻮن روﺳﻴﻪ‪ ،‬ژاﭘﻦ‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮاﺣﻞ »ﻣﻠﺖ ﮔﺮاﻳﻲ« را ﻗﺒﻼً ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻃﺮف ﺳﺎزﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﺮف ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﻧﺮژي‬
‫ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد وارد ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻌﻴﻦ »ﻣﻠﺖ ﮔﺮاﻳﻲ« ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺸﻜﻼت اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺧﻮد را‬
‫‪٢٤٠‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﺑﺎ اﺗﻜﺎء ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺣﻴﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﻛﻪ در ﺳﻨﺖﻫﺎﻳﺸﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ »ﻣﻠﺖ ﮔﺮاﻳﻲ« و »ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ« و ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺮز‪ ،‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪) ." ...‬ص‪(40‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ از ﺣﺮﻛﺖ‬
‫روﺷﻦﮔﺮي ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪي اﻧﺪﻳﺸﻮارهاي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺳﻨﺘﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬از ذﻫﻨﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺛﺒﺎت‬
‫ﮔﺮاﻳﻲ ﭘﻴﺶ رو‪ ،‬از ﻗﺪرت ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬از ﺗﻮان ﺗﺤﻮل ﮔﺮاي ﺧﺮدﮔﺮاﻳﻲ‬
‫)ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ( و ﺑﺎﻻﺧﺮه از ﻣﻨﻄﻖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(44‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /1-2‬در ﺑﺨﺶ دوم ﻓﺼﻞ اول )ﺻﺺ ‪ (47 – 64‬آرزو و ﻫﻮس دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﺮوان ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﻧُﺨﺒﮕﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻮد از ﻏﺮب ﭘﻲ ﺑﺮده‪ ،‬در ﻣﺪارس ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ )ﻧﺎدﻳﻨﻤﺪار( آﻣﻮزش دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن روﺳﻴﻪ‪ ،‬ژاﭘﻦ‪ ،‬اﺗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﺮان و ﭼﻴﻦ ﻛﻪ از اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻃﺮف‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي روز اﻓﺰون ﻏﺮب ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ دﻧﺒﺎل راه ﺣﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن رﻫﺒﺮان ﺳﻨﺘﻲ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در اروﭘﺎ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﻳﺎ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﻠﻘﻴﻦ ﻣﺸﺎوران ﺧﺎرﺟﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن از ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺟﺎﻧﺐ داري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ‬
‫از رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ رﻫﺒﺮان ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ از دوﻟﺘﻤﺮدان و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻻﺋﻴﻚ و اﺛﺒﺎت ﮔﺮا ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ رﻫﺒﺮان و ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ درﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻏﺮﺑﻲ را اﻓﺮاد ﻃﺒﻘﻪﻫﺎي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ از ﺧﻠﻖ ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و اﻧﻘﻼب ﺟﺎﻧﺐ داري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ رﻳﺸﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫و دﻳﻦ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٢٤١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و در ﻃﻮل ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت داﻣﻨﻪدار‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻛﺎري ﺑﻜﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎم دﻳﻦ اﺳﻼم ﺧﻮب ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺷﻮد و‬
‫ﻫﻤﺴﺎزي و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ آن ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺗﻨﺶﻫﺎ‬
‫و درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪي ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﺒﻌﺚ از ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ آﺳﻮدهﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ راه ﺣﻞ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – اﻗﺘﺼﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ دوﻟﺖ در اﺳﻼم از اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داد‪ .‬در اﻳﻦ دوره دو ﻛﺸﻮر ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﮔﺴﺘﺮش و از ﺟﻨﺒﻪي اﺳﺘﻤﺮار و‬
‫ﺗﺪاوم در اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺎي وﻳﮋهاي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺗﺮك و اﻳﺮاﻧﻲ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺿﻤﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻏﺮب اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‪ ،‬از اﺑﺘﻜﺎرات ﺧﻮد ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫اﻳﻦ ﻧﻔﻮذ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫"ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﻛﻪ ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ذﻫﻨﻲ رو ﺑﻪ رو ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ارﺗﺠﺎع ﻣﻮﺟﻮد در اﻗﻠﻴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻮد‪ .‬آﺷﻨﺎﺋﻲ‬
‫اﻳﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف روﺷﻨﻔﻜﺮان روﺳﻴﻪ و ژاﭘﻦ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺣﺘﻲ‬
‫اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ روﺷﻨﻔﻜﺮان روﺳﻴﻪ در ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ و‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ژاﭘﻦ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺎﺳﻲ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻧﺪﻳﺸﻮارهاي‬
‫ﻏﺮب را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ...‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺎي ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ) ."...‬ص ‪( 64‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2‬در ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (65 – 166‬رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان در ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-1‬در ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﻓﺼﻞ )ﺻﺺ ‪ (66 – 67‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و دﻳﻦ اﻳﺮان در‬
‫ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫‪٢٤٢‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺗﻘﺎﻃﻊ راه ﺗﺠﺎرت ﺷﺮق – ﻏﺮب ﻗﺮار‬
‫ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺟﺎدهي اﺑﺮﻳﺸﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن وارد اﻳﺮان ﻣﻲﺷﺪ و از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻣﺮﻛﺰي اﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻳﺎ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان در دورهي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً‬
‫ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻣﺮوزي اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﺷﺎﻣﻞ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن و ازﺑﻜﺴﺘﺎن را ﻃﻲ ﻣﺒﺎرزهاي ﻛﻪ در اواﻳﻞ‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ روسﻫﺎ و ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ از دﺳﺖ داد و ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ ﻳﻌﻨﻲ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ‬
‫از ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و ﺑﻌﻀﻲ ﺟﺰاﻳﺮ ﺧﻠﻴﺞ ﺑﺼﺮه )ﻓﺎرس( را در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺳﭙﺮد‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮد را از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﺪرت ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺳﺮ زﻣﻴﻦﻫﺎي از دﺳﺖ داده و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ دارد‪ ،‬در ﭘﻲ ﻛﺴﺐ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﻛﻪ‬
‫ﻛﻤﻲ ﺑﻴﺶ از ﻧﺼﻒ آن را ﻓﺎرسﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ از ﻧﻈﺮ ﻗﻮﻣﻴﺖ‪ ،‬زﺑﺎن و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه و‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎرسﻫﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﺎﺳﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻳﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب و ﻣﺮﻛﺰي ﻛﺸﻮر )ﻗﺸﻘﺎﺋﻴﺎن(‬
‫ﺷﻜﻞ و ﻣﺎﻫﻴﺖ »ﻓﺎرس« ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺗﺮﻛﺎن )آذريﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻤﻨﺎن( ﻫﻨﻮز در ﺷﻤﺎل و‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻛﺸﻮر زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان و رواﺑﻂ ﺗﺮﻛﻴﻪ – اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺲ از‬
‫اﺷﺎرهاي ﻣﺠﻤﻞ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان در ادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ رواﺑﻂ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ وﻳﮋه در دورهي‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ رواﺑﻂ اﻳﺮان ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر راﻫﺒﺮدي و اﻣﻨﻴﺖ راهﻫﺎي ﺗﺠﺎرت اﺳﺘﻮار ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺒﺎرزهي ﺳﻨﻲ – ﺷﻴﻌﻪ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺎدﻳﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﻪ راه ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺟﻬﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﻣﺎﻧﺪن اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻮد ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺳﻨﻲ اﻃﺮاف ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ دﺳﺖ ﻣﻲزدﻧﺪ ‪ ...‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺮار داد ﻗﺼﺮ ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫)‪ (1639‬ﻣﺮز اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻨﺶ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮو ﻧﻨﺸﺴﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ‬
‫‪٢٤٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺑﻊ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ از ﺻﺤﻨﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻨﺎر رﻓﺖ )‪ (1722‬و در دورهاي ﻛﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻋﻮض ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻴﺰان ﻧﺎ آراﻣﻲﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻛﺸﻮر ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎرﺟﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻴﺮو و ﻗﺪرت ﺧﻮد را از‬
‫دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت داﻣﻨﻪدار ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دﺳﺖ ﻧﺰدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻋﻘﺪ ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪ 1746‬ﺑﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻲ رواﺑﻂ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﻮب ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ در اﺗﺨﺎذ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ‪،‬‬
‫وﺟﻮد و ﺣﻀﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ و در رأس آنﻫﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و روﺳﻴﻪ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(73‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺨﺶ اول ﻓﺼﻞ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »دﻳﻦ ‪ :‬ﺷﻴﻌﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ« اﺑﺘﺪا از ﻇﻬﻮر ﺗﺸﻴﻊ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺸﺎﺟﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﺳﻴﺎﺳﻲ دو ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‬
‫وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺪاﻳﻲ ﺟﺪي از اﺗﺤﺎد اﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪" :‬ﺗﺸﻴﻊ‬
‫ﻛﻪ در ﺑﺪو اﻣﺮ از ﺳﻨﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮب و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻋﺮب ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮﻛﺘﻲ در راﺳﺘﺎي اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﺎﺳﻲ اﺳﻼم‪ ،‬ﻛﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺎي در ﻣﻴﺪان ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺸﻴﻊ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻬﺎد ﺧﻼﻓﺖ ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪،‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ و آرﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ع و اوﻻد او اﺳﺘﻮار ﺷﺪ ‪) ." ...‬ص‪(74‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ از ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺗﺸﻴﻊ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪" :‬ﺗﺸﻴﻊ در‬
‫دورهي دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻬﻤﻲ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ‪ ...‬و در دورهاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﻦ )ﻣﺬﻫﺐ( رﺳﻤﻲ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺑﺪي ﺗﺸﻴﻊ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس رﺟﻌﺖ )ﺣﻀﺮت اﻣﺎم( ﻣﻬﺪي را ﺗﺮك ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي‬
‫از آرﻣﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺸﻴﻊ ﺟﺎﻧﺐ داري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ آرﻣﺎن‪ ،‬ﺷﺎه در ﻏﻴﺎب اﻣﺎم ﻏﺎﻳﺐ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫واﻗﻌﻲ ﻋﺪاﻟﺖ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻠﻤﺎ )ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ(‬
‫وﻛﻼي اﻣﺎم ﻏﺎﻳﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٢٤٤‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /2-2‬در ﺑﺨﺶ دوم ﻓﺼﻞ دوم )ﺻﺺ ‪ (84 – 98‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﮕﺮش ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ دوﻟﺖ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﺮان آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ« از اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دورهاي ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪،‬‬
‫ﻏﺮب را درك ﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﺮب از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﺰﻳﺖ دارد‪ .‬در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻴﺶ از‬
‫وﻗﻮف اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﺳﻮي ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و روﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻪ اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده و ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ در ﺟﻨﮓ ‪ 1774‬ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻏﺮب آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺟﺎرﻳﺎن ﻧﻴﺰ در ﺳﺎﻳﻪي ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫‪ 1806 – 1823‬ﻛﻪ ﺑﺎ روسﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫آن را از اﻳﺮان ﺟﺪا ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻲ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم )ﺻﺺ‬
‫‪ (98 – 105‬رواﺑﻂ اﻳﺮان و ﻏﺮب ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫" ‪ ...‬رواﺑﻂ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻏﺮب ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ آرزوي ﺧﻮد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﺗﻼش ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺟﻬﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻲ رواﺑﻂ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ ﺑﺎ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﮔﺮاﻧﻪ آﻏﺎز‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻃﺮاﻓﺶ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪."...‬‬
‫)ص ‪(101‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺪاران اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﺠﺎد رواﺑﻂ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻏﺮب‬
‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (105 – 118‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ اﺻﻼﺣﺎت )رﻓﻮرم( در اﻳﺮان‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﻤﻪي اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ دورهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻲ آن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺮاﻛﺶ‬
‫و اﻳﺮان )ﻗﺪرتﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻧﻴﺎي اﺳﻼم در آن روزﮔﺎران( ﺑﺎ اﺑﺘﻜﺎرات ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺪي دﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﻲزدﻧﺪ‪" :‬اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻛﻪ اﻏﻠﺐ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮاردي‬
‫ﭼﻮن دﻳﻮان ﺳﺎﻻري‪ ،‬ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﻲ و ﺗﺤﻮﻻت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ‪ ...‬اﻳﺮان از اواﻳﻞ‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺮﻳﺪ ﻟﻮازم ﻓﻨﻲ از ﻏﺮب ﺷﺮوع ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪي ﺑﻌﻀﻲ از آنﻫﺎ ﻣﺒﺎدرت‬
‫ﻣﻲورزﻳﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺻﺤﻨﻪي ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ روﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ورود ﻳﻚ‬
‫ﻫﻴﺄت ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ )‪ (1807‬ﺟﻬﺖ آﻣﻮزش ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﻔﺎرت‬
‫‪٢٤٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫داﺋﻤﻲ اﻳﺮان در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن )‪ (1809‬و در ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا وﻟﻴﻌﻬﺪ‬
‫اﻳﺮان از ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﺳﻮم ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1805‬ﺑﻪ اﺣﺪاث »ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ« دﺳﺖ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺄﺳﻲ ﻛﺮد و‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1813‬ﻳﮕﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺑﻄﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ‬
‫ﻳﮕﺎنﻫﺎ ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا )‪ (1833‬ﻓﺮو ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻼﺣﺎت و ﻧﻮ ﺳﺎزيﻫﺎي او ﺟﺎي ﺧﻮد را‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ دور اﻧﺪﻳﺶ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده در ﻏﺮب ﺣﻔﻆ ﻛﺮد ‪) ." ...‬ص ‪(107‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﻴﺮزا ﺗﻘﻲ ﺧﺎن اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬار اﻳﺮان ﻧﻮﻳﻦ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داﻧﺸﮕﺎه اﻳﺮان )داراﻟﻔﻨﻮن( را اﺣﺪاث ﻛﺮد‪ .‬وي در اﺛﻨﺎي ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻮد ﺑﺎ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﺳﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎه آﺷﻨﺎ ﺷﺪه و ﺑﺪﻳﻦ ﻓﻜﺮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻞ اﺣﺪاث ﻛﻨﺪ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻜﺎﻧﻲ‬
‫درآﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬ﻏﺮب ﮔﺮاﻳﺎن و ﻻﺋﻴﻚﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /5‬در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ )ﺻﺺ ‪ (118 – 131‬از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮ دوﻟﺘﻤﺮدان و دﻳﻮان ﺳﺎﻻران‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﻮﺳﺎزي اﻳﺮان از زﻣﺎﻧﻲ ﺷﺮوع‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻮﻇﻒ در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد در رأس‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در اﻗﺪاﻣﺎت اﺳﺎﺳﻲ دوﻟﺖ ﺳﻬﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻴﺮزا ﺗﻘﻲ ﺧﺎن‪،‬‬
‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر و ﻣﺤﺴﻦ ﺧﺎن ﻣﻌﻴﻦ اﻟﺪوﻟﻪ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﻣﻮر ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل را‬
‫ﻋﻬﺪه دار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻛﺪام در ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان در ﭘﺴﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ و ﺣﺴﺎس ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎ‪ ،‬آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﻫﻤﺖ ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(129‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /6‬در ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ )ﺻﺺ ‪ (131 – 163‬ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺗﻜﻮﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮاﻧﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ از آﺧﻮﻧﺪ زاده و ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺧﻮﻧﺪ زاده ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ رد ﺷﻮد و ذﻫﻨﻴﺖ ﻏﺮب ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬وي در آﺛﺎر ﺧﻮد ﭼﻮن »رﺳﺎﻟﻪي اﻟﻔﺒﺎي ﺟﺪﻳﺪ« و »ﺗﻤﺜﻴﻼت« ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﺷﺮق را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ و در اﻳﻦ آﺛﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻻﺋﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ‪،‬‬
‫‪٢٤٦‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﺧﻠﻖ ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ )اﺻﺎﻟﺖ ﻋﻘﻞ( و ﻣﺎدي ﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬آﺧﻮﻧﺪ زاده ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاران ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و دﻳﻦ اﻳﺮان‬
‫ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم ﺑﺎﻳﺪ در اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮب‪ ،‬زﺑﺎن و ادب‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻣﻠﻜﻢ ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ آﺧﻮﻧﺪ زاده ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺸﻲ ﻣﻬﻢ در ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ اﻳﺮان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"‪ ...‬وي ﺑﺮﻋﻜﺲ آﺧﻮﻧﺪ زاده ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﻮﺳﺎزي در اﺳﻼم وﺟﻮد دارد و ﺑﺎﻳﺪ ذﻫﻨﻴﺖ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ – ﻋﻠﻤﻲ ﻏﺮب ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدد ‪ ...‬ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﺰارشﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﺧﺎرج ﺑﻪ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬رﺳﺎﻻﺗﻲ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ اﻳﺮان ﻧﻘﺶ آﻓﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(138‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ از ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﻓﻐﺎﻧﻲ )اﺳﺪ آﺑﺎدي(‪ ،‬آﻗﺎﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ و‬
‫زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺮاﻏﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎزي و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ اﻳﺮان ﺳﻬﻴﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /7‬در ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ )ﺻﺺ ‪ (163 – 166‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻮرد‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻴﺮت ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‬
‫ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﻏﺮب زﻧﺪﮔﻲ راﺣﺘﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده و ﻏﺮب ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﺘﻮﺳﻂ رﻓﺎه را در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﺖ و دوﻟﺖ را ﻧﻴﺰ در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻣﻌﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪) ."...‬ص‪(163‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻬﻢ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺗﺮك و اﻳﺮاﻧﻲ در ورود ارزشﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻏﺮب‬
‫ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﺷﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪ " :‬آرﻣﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »رد ﻛﻬﻨﻪ و ﻗﺒﻮل ﺟﺪﻳﺪ« ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن ﺟﺪﻳﺪ و ﻗﺪﻳﻢ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﻮد ‪ ...‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ از روﺷﻨﻔﻜﺮان دو ﻛﺸﻮر‪،‬‬
‫ﻛﻪ از ﻧﻴﻤﻪي دوم ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ از ﻃﺮف ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫از در ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺑﺎ دوﻟﺖ درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از آﻧﺎن ﻛﺸﻮر ﺧﻮد را ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫در اروﭘﺎ و ﻣﺼﺮ )اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻗﻔﻘﺎز و اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل رﻓﺘﻨﺪ( اداﻣﻪ دادﻧﺪ و از ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺿﻤﻦ اﻧﺘﻘﺎد‬
‫‪٢٤٧‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫دوﻟﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاه و ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﺷﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﺪاً ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ را در دو ﻛﺸﻮر ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد ‪) ." ...‬ص ‪(166‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (167 – 244‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺟﺪﻳﺪ و ﺗﺮﻛﺎن‬
‫ﺟﻮان« از ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-1‬در ﺑﺨﺶ اول )ﺻﺺ ‪ (167 – 184‬زﻣﻴﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و آرﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت وﺳﻴﻠﻪي ﻣﻬﻢ روﺷﻨﮕﺮي و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ در ﻫﺮ دو‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت داﺧﻞ ﻛﺸﻮر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪه‪ ،‬اﺧﺒﺎر اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت دورهي‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اروﭘﺎ و ﻣﺼﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ »ﻣﺸﻮرت«‪» ،‬ﻣﻴﺰان«‪،‬‬
‫»ﺷﻮراي اﻣﺖ«‪» ،‬ﺗﺮﻗﻲ« و »اﺟﺘﻬﺎد« اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ در دورهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه و‬
‫ﻣﻈﻔﺮ اﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي روزﻧﺎﻣﻪ در ﺧﺎرج از اﻳﺮان ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﺼﺮ و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫»اﺧﺘﺮ«‪» ،‬ﻗﺎﻧﻮن«‪» ،‬ﺣﻜﻤﺖ«‪» ،‬ﺣﺒﻞ اﻟﻤﺘﻴﻦ«‪» ،‬ﺛﺮﻳﺎ« و ‪ ...‬از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ درج ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺿﻤﻨﺎً اﻓﻜﺎر ﺟﺪﻳﺪ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(175‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﺮدم را از ﺣﻀﻮر و وﺟﻮد دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﺧﺎرﺟﻲ در داﺧﻞ ﻛﺸﻮر ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از ﭘﺲﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻻزم اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ در دو ﻛﺸﻮر اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در رﺑﻊ آﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﺳﺘﻔﺎده از اﻓﻜﺎر‬
‫و اﻗﺪاﻣﺎت روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﮔﺬاري ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ »ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻮان« را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫وارﺛﺎن ﺗﻔﻜﺮ »ﻧﻮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن« و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻳﺮاﻧﻲ را دﻧﺒﺎﻟﻪ روي اﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن‪ ،‬ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ و‬
‫ﻃﺎﻟﺒﻮف داﻧﺴﺖ‪" :‬اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در وﻫﻠﻪي اول دوﻟﺖ را ﻧﺠﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺟﻠﻮي‬
‫‪٢٤٨‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪي ﻛﺸﻮر را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮوژهي ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(183‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-2‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ )ﺻﺺ ‪ (184 – 198‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﮔﺴﺘﺮش ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺗﻮدهﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ اول اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از اﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ – ﺗﺠﺎر – روﺷﻨﻔﻜﺮان‬
‫در ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪1891 – 92‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺸﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﺟﺪﻳﺪي در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‬
‫ﻋﺸﺎﻳﺮ در ﺳﺎل ‪ 1909‬و واﺣﺪﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺪرن ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺳﺎل ‪ 1921‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﻳﻦ اﺷﺎره‪ ،‬ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﻧﻮع دﻳﮕﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎﺑﻴﮕﺮي‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﺼﻞ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ و ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲ ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﺑﻴﮕﺮي را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫در ﻻ ﺑﻪ ﻻي ﺻﻔﺤﺎت اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-3‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (198 – 212‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺣﻀﻮر اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺿﻤﻦ آن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ رواﺑﻂ اﻳﺮان – ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ – دﻳﻨﻲ ﺑﻮده و ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ دو دوﻟﺖ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻧﻘﺎط راﻫﺒﺮدي را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم در‬
‫اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﻴﺸﺘﺮ در آﺛﺎر ﺳﻴﺎﺣﺎن اروﭘﺎﻳﻲ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻋﻮض ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻛﻪ ﺗﺎ آن روز ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺧﻮد را آزاداﻧﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺟﺮا ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از دﻫﻪي ‪ 1870‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ آزادي دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻘﻴﻢ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در اﻣﺮ ﭼﺎپ اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ »ﺷﺮﻛﺖ ﺻﺤﺎﻓﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن« ﺣﻮزهي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮش‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺠﺎر ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﺑﺮ ﺗﻌﺪادﺷﺎن اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﻳﺮاﻧﻲ را ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫‪٢٤٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ از رﺑﻊ آﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺑﺼﺮه و‬
‫ﺗﺮاﺑﻮزان ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اداﻣﻪي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان در دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ از اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺤﻘﻖ ﺣﺮﻛﺖ ﻏﺮب ﮔﺮاﻳﻲ‬
‫در اﻳﺮان ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﭼﻮن ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر و ﻣﺤﺴﻦ ﺧﺎن از ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن ﺗﺄﺳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از روز ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن »اﺧﺘﺮ« ﻛﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﻪ در ﺣﻴﺎت‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻘﻴﻢ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و در ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻧﻘﺸﻲ ارزﻧﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ روزﻧﺎﻣﻪي »اﺧﺘﺮ«‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد و ﺑﺮ ﺿﺮورت ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در اﻳﺮان‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-4‬در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ ‪ (212 – 231‬از ﺣﺮﻛﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﻼن‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب »ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻮان« ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻼت‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت‪ ،‬آرﻣﺎن و اﻫﺪاف ﺳﻴﺎﺳﻲ »ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻮان« در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺎل ‪ 1905‬ﻧﻘﻄﻪي ﻋﻄﻔﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ دو ﻛﺸﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻨﺪيﻫﺎ و اﻫﺪاف ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن ﺣﺮﻳﺖ‪ ،‬اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﺗﺮﻗﻲ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺗﺮﻛﺎن ﺟﻮان در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﺗﺮﻗﻲ در ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﺪاران ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‬
‫در اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﻮاﺑﻂ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ‪) ."...‬ص ‪(215‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ از ﺳﺮدﻣﺪاران ﺣﺮﻛﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و از اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﻼن‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ در اﻳﺮان اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-5‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ )ﺻﺺ ‪ (231 – 237‬ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻘﻴﻢ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1895‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي‬
‫ﺧﻴﺮﻳﻪ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭼﺮا در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1896 – 1905‬ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻧﻀﺞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻛﺖ و ﺑﻲﺻﺪا ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫‪٢٥٠‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻨﺪي ﻧﺰده و از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﻧﺘﺸﺎراﺗﻲ دور ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ در ﺧﻂ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪،‬‬
‫ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺑﺼﺮه و ارزروم ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺠﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﺮان ﻛﻪ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﺮان ﻣﻨﻌﻜﺲ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ را ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪) ."...‬ص ‪(232‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن »ﻛﻤﻴﺘﻪي اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن«‬
‫)ﭘﺎرﻳﺲ(‪» ،‬ﻛﻤﻴﺘﻪي آزاديﻫﺎي ﻗﻔﻘﺎز« )ﺗﻔﻠﻴﺲ(‪» ،‬اﻧﺠﻤﻦ اﺧﻮت اﻳﺮاﻧﻴﺎن« )ﺑﻐﺪاد( و »اﻧﺠﻤﻦ ﺳﻌﺎدت‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن« )اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل( اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻃﻠﺒﺎن ﻓﺮاري اﻳﺮان ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وي‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻓﺮادي ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﻪي اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻧﻘﺶﻫﺎي ﺣﺴﺎس و ﻣﻬﻢ در روﻧﺪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﻣﻌﺪود‪ ،‬ﻫﻤﻪ از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺮاي اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺟﺎذب ﺑﻮد ﻛﻪ اوﻻً در آن دوره ﻣﺮﻛﺰ ﺳﻴﺎﺳﻲ – ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﻮد از ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﻲ‬
‫اﻳﺮان ﺟﺎﻧﺐ داري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺎﻛﻦ ﻣﻘﺪس ﺗﺸﻴﻊ در داﺧﻞ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و‬
‫ﻫﻮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺟﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-6‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ )ﺻﺺ ‪ (237 – 243‬از رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن و »اﺗﺤﺎدﭼﻲﻫﺎ« ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪" :‬اﻳﻦ رواﺑﻂ از زﻣﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ »اﺗﺤﺎدﭼﻲﻫﺎ« ﺑﻪ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪ و ﮔﺰارش ﺑﻪ آن ﻋﺪه از‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻛﻪ در اروﭘﺎ و اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ اﻓﻜﺎر و‬
‫ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪» .‬اﺗﺤﺎدﭼﻲﻫﺎ« ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در‬
‫اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت دو ﻛﺸﻮر ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﺣﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪) " ...‬ص ‪(240‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /3-7‬در آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم )ﺻﺺ ‪ (242 – 244‬ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺣﺮﻛﺖ »ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺮك« در‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم )ﺻﺺ‪ (245 – 325‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آﺗﺎ ﺗﺮك و رﺿﺎ ﺷﺎه ‪ :‬رﻫﺒﺮان ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ«‬
‫از ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ زﻳﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4-1‬در ﺑﺨﺶ اول )ﺻﺺ ‪ (248 – 266‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻳﺮان و ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﺗﺮك« اﺑﺘﺪا ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﺗﺮك« ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﺗﺮك ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺒﺎرزه ﺟﻬﺖ‬
‫‪٢٥١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺑﻘﺎ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1918‬در ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻴﺰد ‪ ...‬ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‪ ،‬از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ‪) ." ...‬ص ‪(255‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖ دوم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزه در اﻳﺮان ﻣﺘﻔﺎوت از ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫زﻋﺎﻣﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮﻗﻪي اﻋﺘﺪاﻟﻴﻮن و ﻓﺮﻗﻪي دﻣﻮﻛﺮات اﻓﺘﺎد و ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻳﻦ دو ﺣﺰب‬
‫ﻣﺸﺎﺟﺮه در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻌﻠﻪور ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺣﺰب دﻣﻮﻛﺮات ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺟﺪاﻳﻲ اﻣﻮر‬
‫دﻳﻦ – دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎريﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و دﻓﺎع از ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ارﺿﻲ اﻳﺮان‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪي ﻻزم را‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و ذﻫﻨﻴﺖ ﻻﺋﻴﺴﻢ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺣﺰب ﻣﻌﺘﺪل ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻣﻌﻴﻨﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻼﻛﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺗﻼش‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﺰب دﻣﻮﻛﺮات ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ در اﻳﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ... " :‬در ﻣﻴﺎن ﻣﻠﻴﺖ‬
‫ﮔﺮاﻳﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋه اﻓﺴﺮان ژاﻧﺪارﻣﺮي اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﺑﺎ ﺣﻴﺮت ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺳﻜﻮت ﻣﺄﻣﻮران ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮران ﺳﻔﺎرت ﺗﺮك در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬
‫اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎل ‪ 1923‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻈﻴﻢ دوﻟﺘﻤﺮدان و ﻣﻠﺖ ﺗﺮك را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪ ) ."...‬ص ‪( 265‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4-2‬در ﺑﺨﺶ دوم )ﺻﺺ ‪ (267 – 287‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺗﺮﻗﻲ رﺿﺎﺧﺎن‪ ،‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﭘﻬﻠﻮي در اﻳﺮان در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺳﺘﻘﻼل و ﻣﺸﻜﻞ رژﻳﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ورود رﺿﺎﺧﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻠﺸﻮﻳﻚ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﺧﺎور‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻗﻔﻘﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻲﺛﺒﺎت ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺿﺪ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﺗﺮك و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﻲﺛﺒﺎت اﻳﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﻛﻪ رﺿﺎﺧﺎن ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻃﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺸﺎﺟﺮاﺗﻲ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﺮان ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮد‪ .‬در آﻏﺎز‬
‫‪٢٥٢‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ وارد اﻳﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮات ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﻃﺮﻓﺪاران اﺣﻤﺪ ﺷﺎه و‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ واﻛﻨﺶ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺬف‬
‫ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ دﺳﺖ زد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ اﻳﺮان ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﻋﻠﻨﺎً ﺑﺮ زﺑﺎن آوردﻧﺪ و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﮔﺮوهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻔﻖ اﻟﻘﻮﻟﻨﺪ ﻛﻪ رﺿﺎﺧﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﺑﻮد‬
‫و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮدش رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻴﺰي ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﻲآورد و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد‬
‫ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻣﻠﺖ و ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ از وي ﻃﺮﻓﺪاري ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد ‪ ...‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻫﻤﻪي اﻧﺘﻈﺎرات و‬
‫ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲﻫﺎ در ﺧﺼﻮص ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺣﻴﺮت ﻫﻤﮕﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﻤﻲدادﻧﺪ ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري در اﻳﺮان‬
‫اﺣﺪاث ﺷﻮد‪ ... " :‬ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺎﺟﺎر ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﻫﻢ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در دورهي‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﺧﺎﺋﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ دوﻟﺘﻤﺮدان و دﻳﻮان‬
‫ﺳﺎﻻران ﺗﺮك از ﻣﺆﺳﺴﺎت آﻣﻮزﺷﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﺗﺤﺎد و اﺗﻔﺎق ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮ –‬
‫روﺳﺘﺎ ﺑﺮ ﻗﺮار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺗﻌﺪاد دﻳﻮان ﺳﺎﻻران ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﺪان اﻧﺪازه ﻧﺒﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺪرت ﻣﺮﻛﺰي دوﻟﺖ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ و اﻛﺜﺮاً ﺿﻤﻦ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺑﻨﺪيﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺎ رﻓﺘﺎر و ﺑﺮداﺷﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺒﺒﻴﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ ‪) ." ...‬ص ‪(286‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4-3‬در ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺑﺨﺶ ﻓﺼﻞ آﺧﺮ )ﺻﺺ ‪ (287 – 309‬رﺿﺎ ﺷﺎه در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻧﻘﻼبﻫﺎي‬
‫آﺗﺎﺗﺮك ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭘﺲ از اﺷﺎره ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻪ اﻧﻘﻼبﻫﺎي آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن رﺿﺎ ﺷﺎه و آﺗﺎ ﺗﺮك وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ " :‬در دورهاي ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه رواﺑﻂ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﺎدر اﻧﻘﻼب ﺗﺮك ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺎت دﻳﻨﻲ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﺑﺮ ﺧﻼف رﺿﺎ ﺷﺎه ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺎت دﻳﻨﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎزش ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻔﻴﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﺎت دﺳﺖ ﻣﻲزد‪ .‬او درﮔﻴﺮيﻫﺎ و‬
‫ﺗﻈﺎﻫﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻴﻪ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ و در ﻃﺮﻓﺪاري از ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺧﻼﻓﺖ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮده‪ ،‬ﻋﺎﻣﻼن اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ و ﺗﻈﺎﻫﺮات را ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺠﺎزات ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬رﺿﺎ‬
‫‪٢٥٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﺷﺎه ﭘﺲ از ﺗﺼﻔﻴﻪي ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺎﺟﺎر و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي در ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻳﺠﺎد دوﻟﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪي‬
‫ﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺧﻮدش ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ و ﻫﻢ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﻠﻴﺖ ﮔﺮا – ﻧﻮﮔﺮا از آن ﺟﺎﻧﺐ داري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺖ و ﻗﺪمﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻏﺮب ﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﻲداﺷﺖ ﺑﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺗﻮأم ﺑﻮد ‪) ." ...‬ص ‪(300‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﺴﺎﻓﺮت رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﺗﺒﻌﺎت آن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻋﺪهي زﻳﺎدي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ در اﻗﺪاﻣﺎت رﺿﺎ ﺷﺎه ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺿﺮورت اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻼه ﭘﻬﻠﻮي و‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺎدر ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺗﺮﻛﻴﻪ و آﺗﺎ ﺗﺮك ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪) " ...‬ص ‪(304‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4-4‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ )ﺻﺺ ‪ (309 – 318‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اُﭘﺮاي اوز ﺳﻮي« )‪ (özsoy‬آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻏﺮﺑﻲﻫﺎ ﺗﻼش ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ و دﺳﺘﻜﺎري در اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺮك و اﻳﺮاﻧﻲ ﺷﻜﻠﻲ ﻧﻮ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﭘﺮاي اوز ﺳﻮي از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي دﺳﺘﻜﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در دورهي آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ )‪ 7‬ﺗﻤﻮز ‪ (1934‬روي ﺻﺤﻨﻪ آﻣﺪ‪ .‬آﺗﺎ ﺗﺮك ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺸﺎن دادن‬
‫اﻳﻦ اﭘﺮا اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺑﻜﺸﺪ و ﭘﺎﻳﻪي اﺗﻔﺎق ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﺑﺮﻳﺰد‪ .‬در ﺑﺮوﺷﻮري ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ‬
‫اﭘﺮا ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد از ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‪" :‬در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮه‬
‫ﻣﺪارك دالّ ﺑﺮ اﺗﺤﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان‪ ،‬از اﺗﺤﺎد اﺳﺎﻃﻴﺮي ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﻠﻲ اﻳﻦ‬
‫دو ﻣﻠﺖ ﺑﺮادر آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اﺳﺎﻣﻲ )ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ( ﺑﺮ اﺳﺎس ﻟﻬﺠﻪﻫﺎ ﻋﻮض‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ‪) "...‬ص ‪(310‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﭘﺮاي اوز ﺳﻮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺗﺮك – اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻬﻴﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( /4-5‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ )ﺻﺺ ‪ (318 – 320‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي آﺗﺎ ﺗﺮك – رﺿﺎ ﺷﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪" :‬آﺗﺎ ﺗﺮك و رﺿﺎ ﺷﺎه ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﻧﻈﺮ زﻧﺪﮔﻲ و ﻛﺸﻮرﺷﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺮاث ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ واﺻﻮل ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﺗﺎ ﺗﺮك ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬در دورهاي از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺸﻮر و دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد و او در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ راه ﺣﻞﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت از ﺑﺤﺮان ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ‬
‫‪٢٥٤‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫ﺟﻬﺖ وﻗﺘﻲ زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﺿﺎ‬
‫ﺷﺎه ﺳﺮﺑﺎز ﺳﺎدهاي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎدهاي داﺷﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر‬
‫دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺣﻮادث ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲداد‪ .‬آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬
‫ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﺧﻮد اﻫﺪاﻓﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﻧﻮﺑﺘﺸﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮا ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻛﻪ ﻓﻘﺪان ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ را در دورهي ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ‪) "...‬ص ‪(318‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﭘﺲ از اﺷﺎره ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻮارد ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻋﺪم ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻴﺎن آﺗﺎ ﺗﺮك و رﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ‪ " :‬آﺗﺎ ﺗﺮك و رﺿﺎ ﺷﺎه را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻘﻴﺎس ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار داد و‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪم در راﻫﻲ ﺑﮕﺬارد ﻛﻪ آﺗﺎ ﺗﺮك‬
‫ﻃﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ در ﻫﻤﻪي ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﺮﻛﻲ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﻋﻨﻮان ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮﻻً ﺗﻌﺪاد ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن رﺿﺎ ﺷﺎه و آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﻴﺶ از ﺗﻌﺪاد ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﻴﺎن آن دو ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ‪"...‬‬
‫اﮔﺮ اﻣﺮوز رﺿﺎ ﺷﺎه ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه و آﺗﺎ ﺗﺮك ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺖوﮔﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺮاث‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮه و ذﻫﻨﻴﺘﻲ ﻛﻪ آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻴﺠﻪ ) ﺻﺺ ‪ ( 321 – 325‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫"ﺗﻼش دو ﻛﺸﻮر اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺟﻬﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي دﻫﻪي ‪1950‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻫﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻗﺪمﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﺮان در اﻳﻦ راه ﺑﺮ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻜﻞ و‬
‫ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻲداد‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ دو ﻛﺸﻮر ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﻳﺮان در ﺷﺮاﻳﻂ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﺮان در ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﻣﻲداﺷﺖ ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺮك را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﻣﺤﻔﻠﻲ ﻛﻪ ﺻﺤﺒﺖ اﻳﺮان ﭘﻴﺶ ﻣﻲ‪-‬‬
‫آﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ‪ 1979‬ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫روي دﻻﻳﻞ و ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫‪٢٥٥‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫‪ 1940 – 1980‬را در ﺑﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم در ﺣﻖ ﻳﻚ دورهي ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در اﻳﺮان داده‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1940 – 2010‬اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺻﺤﻨﻪي ﺗﻐﻴﻴﺮات و ﺗﺤﻮﻻت ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪي‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﺗﺮك ﭘﺲ از آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاﺛﻲ ﻛﻪ آﺗﺎ ﺗﺮك ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد در ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻏﺮب ﮔﺮاﻳﻲ و ﻣﺮد ﺳﺎﻻري ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ ﺳﺎﻳﻴﺪﮔﻲﻫﺎي ﺟﺪي در ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن‬
‫»دوﻟﺖ ﻣﻠﻲ«‪» ،‬ﻻﺋﻴﺴﻢ« و »اﺳﺘﻘﻼل« ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺐ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي رو ﺑﻪ رو ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻏﺮب‬
‫و ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻛﻪ رؤﻳﺎي آﺗﺎ ﺗﺮك ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﺮان ﺑﻲﻛﻔﺎﻳﺘﻲ ﺗﻼشﻫﺎي ﻧﻮﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺼﻔﻴﻪي ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺳﺮﻳﻊ وﻟﻲ ﻧﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ در داﺧﻞ ﻛﺸﻮر ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻧﻘﻼب در اﻳﺮان را ﺑﺎ ﻫﻤﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺸﻮري ﻻﺋﻴﻚ و دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ رژﻳﻢ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻛﺸﻮري دﻳﻨﻲ ‪ /‬ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﭼﻮب‬
‫ﻧﻈﺮي ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارد‪ ،‬از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺸﻮري‬
‫ﻧﻮﮔﺮا اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﺮان ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ از ذﻫﻨﻴﺖ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺟﺪﻳﺪي در ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎري ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪".‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب‬
‫)ﺻﺺ ‪ (327 – 356‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٢٥٦‬‬
‫ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در ﻋﺼﺮ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫‪ (3‬اﺷﺎره‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪهي رﺳﺎﻟﻪي دﻛﺘﺮاي ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﭘﺎرهاي ﻧﻜﺎت‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ و ﺑﻌﻀﺎً ﻃﺮف ﮔﻴﺮاﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺎﻓﻲ در ﺣﻖ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ و ﻧﺤﻮهي ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ در دو‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وي راه درازي در ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻃﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٥٧‬‬
‫‪42‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ‪Nereye gidersem gökyüzü benimdir :‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي ‪Şafak Pavey‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺸﺮ ‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﺮﻣﺰي‪2011 ،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت ‪) 189 :‬ﻣﺼﻮر(‬
‫‪ (1‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ‪:‬‬
‫ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي ﺑﺎ آﺛﺎري ﻛﻪ در ﺧﺼﻮص ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻛﻤﻚﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺻﻠﺢ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي از آﻏﺎز ﺟﻮاﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ ﻫﻨﺮ و ﻛﺘﺎب ﻛﻪ در ﺑﻄﻦ آن ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬در دورهاي ﻛﻪ در ﺳﻮﺋﻴﺲ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬در‬
‫ﻳﻚ ﺣﺎدﺛﻪي ﺗﺮن ﻛﻪ از زورﻳﺦ ﺑﻪ ژﻧﻮ ﻣﻲرﻓﺖ ﻳﻚ دﺳﺖ و ﻳﻚ ﭘﺎي ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫او در دورهي ﻧﻘﺎﻫﺖ ﻛﻪ زﻳﺎد ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن داﻧﺸﮕﺎه زورﻳﺦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب در آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎوي ﻧﮕﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﻮض ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب »ﺳﻜﻮي ﺷﻤﺎره ‪ «13‬ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ‬
‫ﺟﺴﺎرت و ﻣﻘﺎوﻣﺖ او ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﻛﺴﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﺎپ اول اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﭘﺎوي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎدرش ﻋﺎﻳﺸﻪ اوﻧﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺟﺰو ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﭘﺮ ﻓﺮوش ﺳﺎل ‪ 1996‬در آﻣﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎرزه و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ‬
‫ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺷﻔﻖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﭘﻴﺶ داوريﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از رﻳﺸﻪ و ﺑﻦ ﻛﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻫﺸﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﻧﻴﻢ اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه در ﺗﺮﻛﻴﻪ در آورد‪ .‬او ﻣﺒﺎرزهاي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲداد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﭘﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﻦ‪ ،‬اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬زﻧﺎن ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﺷﺪت‪،‬‬
‫‪٢٥٨‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن ﺷﻜﻨﺠﻪ دﻳﺪه و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﺸﺎن ﺿﺎﻳﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ و ﻫﻤﻪ در ﺣﻴﻄﻪي‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي در اﺛﻨﺎي ﺧﺪﻣﺖ در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻪ درد آن ﻋﺪه از ﻣﺮدم ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪي آﺳﻴﺎي‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ و آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺤﺘﺎج ﻛﻤﻚ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﺮد و در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن از اﻟﺠﺰاﻳﺮ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻳﻤﻦ و ﻟﺒﻨﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﺮاق و‬
‫اﻳﺮان ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺪ‪ .‬وي در آﺧﺮﻳﻦ دورهي ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد رﺋﻴﺲ دﻓﺘﺮ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ‬
‫ﻣﺘﺤﺪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺣﺰب ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺮﻛﻴﻪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﻛﺘﺎب »ﺳﻜﻮي ﺷﻤﺎره ‪ «13‬ﻛﻪ ذﻛﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻬﺎر ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪:‬‬
‫‪-‬‬
‫ﺳﻔﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﺘﺤﻮل )‪ – 2000‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن(‬
‫‪-‬‬
‫آﻳﺎ ﻟﻴﻤﻮﻫﺎي ﻗﺒﺮس ﺗﻠﺦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ )‪ – 2000‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن(‬
‫‪-‬‬
‫ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ )‪ – 2001‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن(‬
‫‪-‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ در اﻳﺮان )‪ – 2008‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن(‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﻮﺗﺎه )ﺻﺺ ‪ (9 – 10‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ رﻫﺒﺮان روﺣﺎﻧﻲ در اﻳﺮان ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﺮده‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬رﻓﺎه و ﻋﺪاﻟﺖ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻏﺎﻳﺐ‬
‫ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ... .‬ﺗﻨﻬﺎ آﻳﺖ اﻟﻪﻫﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻌﺠﺰات ﻣﻬﺪي ﻏﺎﻳﺐ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻤﺪي ﻧﮋاد‬
‫رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮري ﻧﻴﺰ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮد در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻪ )اﻣﺎم( ﻣﻬﺪي دﻋﺎ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪٢٥٩‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺮان ﺧﺎﻃﺮات ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﻲ در زﻧﺪﮔﻲ وي ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ و ﻧﻪ ﺑﻲ آنﻫﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ ﺗﺎ‬
‫آﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﻫﺮ وﻗﺖ ﺻﺤﺒﺘﻲ از اﻳﺮان ﭘﻴﺶ آﻳﺪ ﻫﻴﺠﺎﻧﺶ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ را آزرده ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻮان ﻛﻤﻚﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻴﺎورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﭽﺎرﮔﻲﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده‬
‫ﺑﻮد و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻴﭽﺎرﮔﻲﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ و ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮﺷﺎن ﺑﻴﺎورد ﻛﻪ اوﺿﺎع را ﻧﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ و ﻋﻼوه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪيﻫﺎي دردﻣﻨﺪ ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﻳﺮ درآورده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪي اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻴﺎل ﻛﺸﻮر ﺧﻮد‬
‫در ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻃﻲ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﺳﺮ ﻋﻨﻮان از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ از ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺣﺠﺎب ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﺸﺖ‬
‫درﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﺮان و ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﺣﺠﺎب ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ‬
‫و ﺣﺠﺎب ﻣﺘﺪاول در اﻳﺮان را ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و در ﺟﺎﻳﻲ از ﻫﻤﺠﻨﺴﺒﺎزان و ﺗﻮﺟﻪ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻪ ﺗﺮﻛﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ را دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻧﺪ؛ و در ﺟﺎﻳﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﺳﻴﻨﻤﺎ را در اﻳﺮان ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن و‬
‫دﻳﺪارش ﺑﺎ ﻣﻴﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻮﺳﻮي و ﻫﻤﺴﺮش زﻫﺮا رﻫﻨﻮرد اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ زﻫﺮا رﻫﻨﻮرد اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﻘﻼبﻫﺎ ﻛﻮدﻛﺎن ﺧﻮد را ﺧﻮرده اﺳﺖ و در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺮوﻧﺪهي وﻳﻜﻲ‬
‫ﻟﻴﻜﺲ )‪ (Wıkileaks‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﺷﺮﻛﺖﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ در اﻳﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٦٠‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪي رﺟﻢ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ و در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ از آزادي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﻨﺴﻴﺖ در اﻳﺮان ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد ‪...‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻌﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﮔﻞﻫﺎي ﺳﻌﺪي« ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮔﻞ ﻗﻬﻮه ﺟﻲ اوﻏﻠﻮ ) ‪ ( Ayşegül Kahvecioğlu‬در ﺿﻤﻴﻤﻪي ﻛﺘﺎب روزﻧﺎﻣﻪي ﻣﻠﻴﺖ‬
‫)ﺷﻤﺎره دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ (2011‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي ﺑﺎ ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد و ﻫﺪف ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه را از ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫ﻗﻬﻮه ﺟﻲ اوﻏﻠﻮ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰد و از وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺴﻲ‬
‫ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد را وﻗﻒ »اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ« ﻛﺮده و در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن دﻧﺒﺎل اﻳﻦ‬
‫ﻫﺪف ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺷﻔﻖ ﭘﺎوي را ﭘﺲ از ﺣﺎدﺛﻪي ﺗﺮن در ﺳﻮﺋﻴﺲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬وي ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻳﻚ‬
‫دﺳﺖ و ﻳﻚ ﭘﺎﻳﺶ را در اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ از دﺳﺖ داد‪ ،‬ﭼﻬﺮهي ﺑﺸﺎش و ﺧﻨﺪاﻧﺶ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻔﻖ ﭘﺲ از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل دوري از وﻃﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺪ و‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬وي در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورد و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ آزادي ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻫﺪف از ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮد ﻛﻤﻚ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬
‫وداع ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ »ﺗﻤﺪن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ« ﭼﻪ آﺛﺎر ﻋﻤﻴﻖ در ﺧﺎﻃﺮهاش ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي آن‬
‫ﭼﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺗﻮﻫﻢ و ﺧﻴﺎل ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎري از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﺨﻨﺎن او از ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺪون اراده ﺑﻪ ﺗﻌﺠﺐ وا ﻣﻲدارد‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻗﺘﻲ‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﻳﻚ ﺑﺎر از دﺳﺖ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ اﺳﺖ و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫را ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را دوﺳﺖ دارد و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺴﻲ را ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ و ﻳﺎ‬
‫آزرده ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪٢٦١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫"س( در ﻛﺘﺎب ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد از اﻳﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و در ﻛﻨﺎر ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺳﺎزﻳﺪ‪ .‬ﭼﺮا اﺳﻢ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را »ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ« ﮔﺬاﺷﺘﻴﺪ؟‬
‫ج( ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻬﺮاب ﺳﭙﻬﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ دوﺳﺘﺶ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب را از ﻳﻚ ﺷﻌﺮ او‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪام‪ .‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻫﻴﭻ رژﻳﻢ ﺧﻮد ﻛﺎﻣﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ آﺳﻤﺎن را زﻧﺪاﻧﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهام‪.‬‬
‫س( ﭼﻘﺪر روي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺎر ﻛﺮدﻳﺪ؟‬
‫ج( ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﻳﺮان ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻢ ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﻛﻪ ﺣﺪود ﺳﻪ ﺳﺎل ﻃﻮل‬
‫ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﺑﻪ آن ﻋﺪه از ﺧﺎﻃﺮاﺗﻢ ﺟﺎي دادم ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮان‬
‫ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ داﺳﺘﺎنﻫﺎي زﻳﺎدي ﻫﺠﻮ و ﺣﺰن را ﻳﻚ ﺟﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر زﻳﺎد ﺳﺨﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫س( در ﻃﻮل ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي زﻳﺎدي ﭼﻮن ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬اﻳﺮان و‬
‫ﻋﺮاق ﻛﺎر ﻛﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭼﺮا در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﻳﺮان را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻳﺪ؟‬
‫ج( اﻳﺮان ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﻮد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ دورهي ﻣﺄﻣﻮرﻳﺘﻢ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ .‬آن ﭼﻪ در آن ﺟﺎ دﻳﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪي ﻋﺠﻢ )ﻧﺎﺷﻴﺎﻧﻪ( ﻳﻚ ﻣﺄﻣﻮر ﻛﻤﻚﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﻋﺠﻢ‬
‫)اﻳﺮان( ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﺘﺎب »راﻫﻨﻤﺎ« ﺑﺮاي آﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻳﺮان ﻛﻨﺠﻜﺎو‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻦ در اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ آرزو را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﺮان‬
‫را از ﺧﺎرج ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را از داﺧﻞ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫آزاديﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد در ﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارم و اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ آزاديﻫﺎ‬
‫را ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎزم‪ .‬اﻳﺮان ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ از ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪم آزادي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ اﻳﺮان ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲدﻳﺪم ﻛﻪ آزادي ﭼﻴﺴﺖ‬
‫و ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ دارد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﻳﺮان را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ اﻃﻼﻋﻲ از زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫در داﺧﻞ اﻳﺮان ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪٢٦٢‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫س( در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ رﻓﺎﻗﺖ رﻳﺸﻪدار ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺎن آذري داﺷﺘﻴﺪ؟‬
‫ج( درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن در ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﺮان ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ رواﺑﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺎن آذري داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻮادث آذريﻫﺎ و ﺑﺎ‬
‫ﻋﺎدت ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻮادث ﻛﺸﻮر ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫س( در ﻛﺘﺎب از ﻳﻚ ﺣﺎدﺛﻪي ﺟﺎﻟﺐ ﻛﻪ در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در اﻳﺮان ﺷﺎﻫﺪش‬
‫ﺑﻮدهاﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآوردﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎي ﺧﻮد ﻛﻪ در آن ﺗﺼﺎوﻳﺮ زﻧﺎن ﻟﺨﺖ ﻣﻮي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻳﺪ را از ﻣﺮز ﺧﺎرج ﻛﻨﻴﺪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺤﺮم اﻳﻦ ﺗﺼﺎوﻳﺮ را ﺑﺎ ﻛﺎﻏﺬﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ج( اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ از ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﺮا ﻣﺘﻌﺠﺐ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ آﺧﺮﻳﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮهي ﻣﻦ در اﻳﺮان ﻇﺮف ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ اﺧﻴﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎ از ﺧﺎﻧﻪي ﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد اﺷﻴﺎء ﻣﺮا ﺣﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آذري ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺼﻨﻴﻔﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ » :‬از دردﻫﺎ ذوق ﮔﺮﻓﺘﻢ دﻳﮕﺮ دﻳﮕﺮ ﻧﺸﺌﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ دردي ﻣﻲﺧﻮرد«‪ .‬ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻢ‬
‫اﻳﻦ ﺗﺼﻨﻴﻒ ﺑﺮاي اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻳﺮان ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻟﻄﺎﻳﻒ و‬
‫ﺗﻀﺎدﻫﺎي دروﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﺮان ﻣﺮدم روزﻫﺎي ﺧﻮد را در اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ ﻛﻪ آزاديﻫﺎي از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻪي ﺧﻮد را ﭼﮕﻮﻧﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آورد و زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﻤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﺑﺘﻜﺎرات ﺟﺎﻟﺐ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎ ﻫﻢ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺑﺘﻜﺎرات ﺑﻮد‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﺑﺨﺸﻲ را ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮوﻳﺲ ﭼﺎي ﺧﻮري‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرش ﻳﻚ ﺗﺎﺟﺮ از ﻫﻠﻨﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺮوﻳﺲﻫﺎي ﭼﺎي ﺧﻮري‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﻣﺮز از ﺳﻮي ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪاران ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻐﺎزه ﺑﺎ‬
‫ﻛﺎرﻛﻨﺎﻧﺶ ﺑﺴﻴﺞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺤﺮم ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ و ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮرﻫﺎي زﻧﺎن ﻟﺨﺖ اﻳﻦ ﻓﻨﺠﺎنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﭘﻴﺮاﻫﻦ و ﺷﻮرﺗﻲ ﻛﻪ از ﻟﺘﻪ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎدﺛﻪاي ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰﺗﺮ از اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ آﺧﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻦ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪٢٦٣‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان در ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪2011 -‬‬
‫س( در ﻛﺘﺎب وﻗﺘﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از دﻳﺪن‬
‫اﻳﺮان ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻓﺪاران ﭘﺮو ﭘﺎ ﻗﺮص اورﻳﺎﻧﺘﺎﻟﻴﺴﻢ )ﺷﺮق دوﺳﺘﻲ( ﺑﻮدهاﻳﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺮق را‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪ .‬آﻳﺎ ﭘﺲ از دﻳﺪن اﻳﺮان ﻋﻘﻴﺪهي ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‬
‫ﻋﻮض ﻛﺮدﻳﺪ؟‬
‫ج( ﭘﺲ از دﻳﺪن اﻳﺮان دﻳﺪﮔﺎﻫﻢ ﺧﻴﻠﻲ ﻋﻮض ﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﻮق از دﺳﺖ‬
‫رﻓﺘﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ارزشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آن ﺣﻘﻮق ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻌﻀﻲ از آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارزشﻫﺎي ﺧﺎص ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و دﻳﻦ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻛﺮد‪ .‬اﻳﺮان اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻳﺎد داد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻃﺮﻓﺪاري از ﺷﺮق ﻣﺮا‪ ،‬و ﻣﻦ ﻃﺮﻓﺪاري از ﺷﺮق‬
‫را ﺗﺮك ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫س( ﺷﻤﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ »ﺗﺤﻮل« ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻳﺮان دﻋﻮت ﻛﺮد و ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻫﻮس ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﻳﻚ‬
‫ﻃﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان رﻓﺘﻴﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﺑﺨﺸﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ در ﻳﻚ ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان در ﺳﻮﺋﻴﺲ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎن را ﺑﺎ روﺳﺮي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ج( ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪهي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ و ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺿﺮري ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻦ ﺑﺸﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ زﻧﺪﮔﻲ در ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ آزاديﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻲ در ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ ﭘﻴﺶ ﺧﻮد زﻫﺮ‬
‫ﭼﺸﻢ از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ ﺑﮕﻴﺮم و ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ از ﻋﻬﺪهي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻳﺎد داد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺎرﻫﺎ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺖ آزاديﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻮﺧﻲ‬
‫ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﺮان اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻟﻤﺲ ﻛﺮدم و دﻳﺪم‪ .‬اﻳﻦ‬
‫وﺿﻊ ﻇﺮف ﺣﺪود دو ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ اﻣﻮاج و ﻏﻠﻴﺎﻧﻲ در دل و اﺣﺴﺎس ﻣﻦ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬
‫س( ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ را رﻧﺠﻴﺪه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻨﻮﺷﺘﻪاﻳﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب واﻛﻨﺶﻫﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬
‫ج( ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن واﻛﻨﺸﻲ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪام‪ .‬زﻳﺮا ﻛﺘﺎب ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﺮان ﻧﺪارد‪ .‬ﻛﺘﺎب را ﺑﺎ ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن دارم ﻧﻮﺷﺘﻪام‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪام ﺑﺎ‬
‫‪٢٦٤‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺮوم آﺳﻤﺎن ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﺪﻓﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﻪام ﺧﺎﻃﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در دل ﻣﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ را در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارم‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻮﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ از اﻳﺮان ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻔﻬﻮم آزادي را‬
‫ﺑﻬﺘﺮ درك ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻳﺎد ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻣﻦ‬
‫رﻧﺠﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ و ﺑﻪ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارﻳﻢ ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺪف‬
‫ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫س( آﻳﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮي در ﺑﺎرهي ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ؟‬
‫ج( اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﺘﺎب »راﻫﻨﻤﺎ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻳﻚ آﺳﻤﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﻳﻚ ﻧﻘﺸﻪي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻴﻢ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ وا دارد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺪ ﭼﻨﺎن ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎب ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را اﻋﻢ از ﻣﻨﻔﻲ و ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺷﺎره ‪:‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺎﻃﺮات اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﭘﺎرهاي از ﻣﻘﻮﻻت‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺷﺪه و در ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺑﻲﻃﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﺷﺮط اﺳﺎﺳﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢٦٥‬‬