Bildiri Kitabı - UDEK

Transkript

rd
3 International Conference on
Language and Literature
“Turkish in Europe”
Proceedings Book
October 30 - November 1
Tirana-Albania 2014
Volume I
Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi
3rd International Conference On Language And Literature
“Turkish in Europa” Tirana/Albania, Proceedings Book, v. 1
3rd INTERNATIONAL CONFERENCE
ON LANGUAGE AND LITERATURE
(ULUSLARARASI DİL VE EDEBİYAT
KONFERANSI )
Proceedings Book
(Bildiri Kitabı)
I
"Turkish in Europa"
(Avrupa’da Türkçe)
Editörler
Dr. Adem BALABAN
Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN
Msc. Ümit GÜLSEVEN
Shkolla e Lartë “Hëna e Plotë” (Bedër)
Tirana/Albania
2014
i
3rd INTERNATIONAL CONFERENCE ON LANGUAGE AND
LITERATURE
Proceedings Book
I
Topic:
"Turkish in Europa"
Editors:
Dr. Adem Balaban, Dr. Bünyamin Çağlayan, Msc. Ümit Gülseven
Publisher:
Shkolla e Lartë “Hëna e Plotë” (Bedër) Press
Publication Year: 2014
Printed in: Tirana
Printing Date: 10.12.2014
Edition: Second Edition
Volume: I
Number of Pages: 466
Theme: Turkish in Balkans, Turkish
Publication Languages :
Turkish, Albanian, English
ISBN: 978 9928 194 00 8
Copyright:
Shkolla e Lartë “Hëna e Plotë” (Bedër), 2014
3rd International Conference On Language And Literature “Turkish
in Europa” Proceedings Book, v. 1
ii
ABOUT CONFERENCE
Turkish, as one of the most spoken languages in the world, is being
used, thus enriched in many countries as a literary language. Together with
technological improvements and globalization, Turkish is extensively being
taught in many countries as a second language. Turkish culture and literature
can be traced and followed everywhere in the world via press and
broadcasting devices provided by communication technologies.
Scope
Turkish is either spoken as a native language or extensively being
taught as a foreign language. It is actively being used by around 5 million
people in Western Europe due to migrations since 1960s, thus it has found
the chance to build a new literary area of improvement. This new situation
together with Europe`s long standing interest in Eastern studies came to be a
subject area for academic studies and also raised the interest in technological
improvements. Beder University, embodying Turkish Language and
Literature department, is one of the institutions in Balkans that gives
importance to education of Turkish as well as technological improvements.
Situated in a place where many poets and writers were emerged since
Ottoman times and intercepting with historically renowned `Silk Road` that
connected Europe with Asia added a great advantage to Albania and
Balkans.
The number of researchers and the varieties of their presentations as
participants from different countries to the International Language and
Literature Conference in 2012 and 2013 indicated great interest to the above
mentioned issues. The feedback we received from participants played a great
role in organizing another conference.
Targets and Objectives
Studying the works formed in Turkish and enhancing the usage of
Turkish in Europe, investigating and transferring collected data to the world
of science as in contribution of other nations and ethnic minorities to Turkish
language and literature, and conducting research to study the relation
between Turkish and European languages in their historical developments as
well as introducing studies in education of Turkish that can help establish the
status of Turkish in today`s Europe.
Among many objectives of the conference, some are; to help
academicians come together and exchange knowledge, who are already
studying on Turcology in different countries; encouraging more studies in
the field and help them to be shared among the scholars; Introducing new
iii
works of institutions and academicians of this field; creating the
circumstances in where academic meetings and speeches can be held as to
promote new projects and collaborations and make sure that Turcologs from
different part of the world would have the chance to know more about the
region`s masterpieces.
The conference was held in 17 sessions. In the program, topics like;
“Literature of Balkan Turks, Literature of European Turks, European and
Balkan originated poets and writers who write in Turkish, Turkish
magazines being published in Europa and Balkans, education of Turkish as a
native language in Europa and Balkans, Turkish language studies, teaching
of Turkish as a native language, teaching of Turkish as a foreign language,
folklore, relation between Turkish and Europaian Languages, customs and
traditions, cultural values” were presented in Turkish, Albanian and English.
Dr. Adem Balaban
International Conference On Language And Literature
Conference Chairman
iv
ORGANIZING COMMITTEE
Dr. Ferdinand Gjana
Hëna e Plotë - Bedër University-Rector
Dr. Ahmet Ecirli
Hëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education - Dean
Dr. Adem Balaban
Hëna e Plotë - Bedër University-Head of Department of Turkish Language
and Literature
Dr. Bünyamin Çağlayan
Hëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and
Literature
MA. Fatih Ufuk Bağcı
Hëna e Plotë - Bedër University- General Secretary
PhD Cand. Gülay Yurt
Hëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and
Literature
PhD Cand. Arti Ömeri
Hëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education Secretary
MA. Hakan Kaçar
Hëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and
Literature
MA. Ümit Gülseven
Literature
MA. Elona Emiri
Literature – Secretary
v
SCIENTIFIC COMMITTEE
Dr. Ferdinand GJANA
Hëna e Plotë - Beder University, Rector / Albania
Prof. Dr. Ayhan TEKİNEŞ
Hëna e Plotë - Beder University/ Albania
Prof. Dr. Ali AKSU
Cumhuriyet University/ Turkey
Prof. Dr. Ceyhun Vedat UYGUR
Pamukkale University/ Turkey
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU
Süleyman Şah University/ Turkey
Prof. Dr. Erman ARTUN
Çukurova University/ Turkey
Prof. Dr. Giampiero BELLINGERI
Ca' Foscari University of Venice / İtaly
Prof. Dr. H. İbrahim DELİCE
Tunceli University/ Turkey
Prof. Dr. Klara KODRA
Albanian Language Research Centre / Albania
Prof. Dr.Nazim İBRAHİM
Saints Cyril and Methodius University / Macedonia
Prof. Dr. Nuri YÜCE
İstanbul University/ Turkey
Prof. Dr. Vugar SULTANZADE
Eastern Mediterranean University/ North Cyprus Turkish Republic
Prof. Dr. Zuhal KÜLTÜRAL
Marmara University/ Turkey
Prof. Dr. İrfan MORİNA
Prishtina University / Kosovo
vi
Prof. Dr. Muhammet YELTEN
Arel University/ Turkey
Prof. Dr. Mesut ŞEN
Assoc. Prof. Dr.Rahim OMBASHİ
Hena e Plote Beder University / Albania
Prof. Asoc. Dr. Fadil HOCA
Aziz Kiril ve Metodi University/ Macedonia
Prof. Asoc. Dr. Fatma AÇIK
Gazi University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Genciana Abazi EGRO
Albania Albanology Institution / Albania
Prof. Asoc. Dr. Adnan KARADÜZ
Erciyes Univeristy / Turkey
Prof. Asoc. Dr. Halil Altay GÖDE
Süleyman Demirel University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Kübra KULİYEVA
Baku Academy of Sciences / Azerbaijan
Prof. Asoc. Dr. Lindita Latifi XHANARI
Tiran University / Albania
Prof. Asoc. Dr. Mustafa ÇETİN
Uluslararası Burch University/ Bosnia and Herzegovina
Prof. Asoc. Dr. Salih OKUMUŞ
Prishtina University/ Kosovo
Prof. Asoc. Dr. Selami TURAN
Süleyman Demirel University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Mustafa SARI
Mevlana University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Sezayi COŞKUN
vii
Prof. Ast. Dr. Cemal SARAÇ
Prof. Ast. Dr. Fatih İYİYOL
Prof. Ast. Dr. Janagül TURUMBETOVA
Süleyman Demirel University / Kazakhistan
Prof. Ast. Dr. Kadriye YILMAZ ORAK
Süleyman Demirel University / Turkey
Ass.Prof.Dr. Ramazan ÇAKIR
Mevlana University / Turkey
Ass.Prof.Dr. Mustafa ÇETİN
Ipek University / Turkey
Dr. Ahmet ECİRLİ
Dr. Adem BALABAN
Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN
Dr. Julian RENTZSCH
Johannes Gutenberg University Mainz / Germany
viii
CONTENTS
ABOUT CONFERENCE .......................................................................................... iii
ORGANIZING COMMITTEE .................................................................................. v
SCIENTIFIC COMMITTEE ..................................................................................... vi
CONTENTS .............................................................................................................. ix
ROMANYA’DA V-VIII. SINIFLAR İÇİN HAZIRLANMIŞ TÜRK DİLİ VE
EDEBİYATI DERS PROGRAMININ AVRUPA DİLLERİ ÖĞRETİMİ ORTAK
ÇERÇEVE PROGRAMI (ADÖÇ) “YABANCI DİL YETERLİLİĞİ
ÖLÇÜTLERİ”NE GÖRE İNCELENMESİ ................................................................ 1
Doç. Dr. Esin YAĞMUR ŞAHİN .......................................................................... 1
Erhan ÇELİK ......................................................................................................... 1
DOBRUCA TATAR HALK MASALLARINDAKİBAZI KALIPLAŞMIŞ
İFADELER ÜZERİNE ............................................................................................. 20
Yrd. Doç. Dr. Aslı BÜYÜKOKUTAN TÖRET .................................................. 20
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YTB MODELİ:
PROGRAM, ÖĞRENCİ VE ÖĞRETİM SÜRECİNİN İNCELENMESİ ................ 32
İstatistik Uzmanı Ayşegül ÖZDEMİR ................................................................. 32
Okutman Tülay Y. ÖZKAN ................................................................................. 32
Okutman K. Feza DE CHİARA .......................................................................... 32
Okutman Kemal DEMİR ..................................................................................... 32
Prof. Dr. Mustafa KINSIZ.................................................................................... 32
MAKEDONYA’DAKİ TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GELİŞMESİNDE TÜRKÇE
BASIN ARAÇLARININ KATKISI ......................................................................... 44
Doç. Dr. Aktan AGO ........................................................................................... 44
PANAİT İSTRATİ’NİN ESERLERİNDE OSMANLI İMGESİ ............................. 52
Yrd. Doç. Dr. Ali Ulvi ÖZDEMIR ...................................................................... 52
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE DERSLERİNDE TÜRK KÜLTÜRÜNÜN
ÖĞRETİMİ............................................................................................................... 64
Doç.Dr. Altınşaş KURMANALI ......................................................................... 64
DOĞAÇLAMA USTASI, FİLOZOF ŞAİR KALIGUL BAY UULU .................... 71
Doç. Dr. Ayşen KOCA ........................................................................................ 71
Doç. Dr. Ergün KOCA ......................................................................................... 71
İKİ BALKAN KALEMİ, DRUMEŞ VE ISTRATI GÖZÜYLE: AŞK, DOĞA VE
İSTANBUL .............................................................................................................. 89
Doç. Dr. A. Serap FIRAT .................................................................................... 89
YURTDIŞINDAKİ TÜRK ÇOCUKLARINA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE
KULLANILAN TÜRKÇE DERS VE ÖĞRENCİ ÇALIŞMA KİTABI HAKKINDA
ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ ................................................................................... 104
Dr.Celalettin ÇELEBİ ........................................................................................ 104
ix
SAHİPLENİLMEMİŞ MİRAS: GREK HARFLİ TÜRKÇE
(KARAMANLICA)KİTABELİ ESERLER ........................................................... 123
Öğr.Gör. Cemal EKİN ....................................................................................... 123
CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE YENİ TÜRK HARFLERİ İLE YAYINLANAN
İLK TÜRK GAZETESİ; ‘TÜRKÇE GAZETE’’ ................................................... 140
Dr. Derya ŞİMŞEK ............................................................................................ 140
ADNÎ RECEB DEDE DÎVÂNI’NDA NEY .......................................................... 158
Okt. Eda TOK .................................................................................................... 158
İSLAM ANLAYIŞININ GELENEKSEL TÜRK KONUT MİMARİSİNİN
OLUŞUMUNA ETKİLERİ .................................................................................... 168
Elif ŞENGÜL ..................................................................................................... 168
Fatma PAMUK .................................................................................................. 168
1930’LARIN İLK YARISINDA TÜRK BASINININ PENCERESİNDEN
BALKAN KONFERANSLARI VE ARNAVUTLUK .......................................... 189
Dr. Eminalp MALKOÇ ...................................................................................... 189
KIRGIZ VE TÜRK DİLLERİNDEKİ YANSIMA SÖZCÜKLERİN GÖREV VE
ANLAMLARINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI .............................................. 213
Doç. Dr.Ergün KOCA ........................................................................................ 213
Doç. Dr. Ayşen KOCA ...................................................................................... 213
SZEGED ÜNİVERSİTESİ ALTAYİSTİK BÖLÜMÜ VE TÜRKOLOJİ
ARAŞTIRMALARI ............................................................................................... 224
Figen UÇ ............................................................................................................ 224
İLHAMİ EMİN’İN YÜRÜYEN DUVAR’INDA POSTMODERN ÖĞELER ...... 245
Okt. Gözde ÖZLEM ........................................................................................... 245
HARNÂME’NİN KURMACA DÜNYASINDA ZAMAN, MEKÂN VE KİŞİLER
................................................................................................................................ 251
Arş. Gör. İsa IŞIK .............................................................................................. 251
KAZAKÇA VE TÜRKÇE’DEKİ ARAPÇA KELİMELERİN KÜLTÜREL
YANSIMALARI .................................................................................................... 262
Doç.Dr. Gülnur BORANBAYEVA ................................................................... 262
Yard.Doç.Dr. Janagül TURUMBETOVA ......................................................... 262
GURBET TÜRKÜLERİ ÜZERİNE NOTLAR...................................................... 269
Dr. Julian RENTZSCH ...................................................................................... 269
KAZAK VE TÜRK DİLLERİNDE ORTAK TERİM YAPMA ÖRNEKLERİNİ
OLUŞTURMA MESELESİNE DAİR ................................................................... 286
Doç. Dr. H.A. ORDABEKOVA ........................................................................ 286
GARİB’İN İBN ABBAS’TAN RİVÂYET EDİLEN YÛSUF U ZELİHÂ
HİKÂYESİNDE GEÇEN DEYİMLER ................................................................. 294
Okt. Kudret Safa GÜMÜŞ ................................................................................. 294
FİLOLOJİ TERİMLERİNİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ (TÜRK, KAZAK VE
KIRGIZ DİLLERİ ESASINDA) ............................................................................ 305
Doç.Dr.Kuralay MUHAMADI .......................................................................... 305
MEMLÜK KIPÇAK ESERLERİNİN LEHÇE ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE .......... 314
x
Yard.Doç.Dr. Kurmangazı SADIKBEKOV ...................................................... 314
TÜRK VE MOLDOV ATASÖZLERİNDEKİ “YEMEK” KAVRAMININ
KARŞILAŞTIRMALI BİÇİMDE İNCELENMESİ ............................................... 325
Mariana BUDU .................................................................................................. 325
FUZÛLÎ’NİN RAKİPLERİ .................................................................................... 337
Yrd. Doç. Dr. Mehmet ULUCAN ...................................................................... 337
KAMUS-I TÜRK-I’YE DİL VE KÜLTÜR AÇISINDAN KISA BİR BAKIŞ ..... 349
PhD. Mukadder GÜNERİ .................................................................................. 349
YABANCILARA TÜRKÇE VE İNGİLİZCE ÖĞRETİMİNDE KÜLTÜREL
İFADELER ............................................................................................................. 361
Okutman Murat DEMİREKİN ........................................................................... 361
EVLİYA ÇELEBİ’YE GÖRE 17. ASIR OSMANLI-BALKAN İNSANININ
EĞLENCE KÜLTÜRÜ: EĞLENCE YERLERİ OLARAK MESİRELER VE
ILICALAR ............................................................................................................. 373
Yrd. Doç. Dr.Musa GÜMÜŞ ............................................................................. 373
BALKANLARDA BİR FEYİZ KAYNAĞI: YENİ MEKTEP MECMUASI ........ 387
Yrd.Doç.Dr.Recai ÖZCAN ................................................................................ 387
BAĞDATLI RUHİ VE ZİYA PAŞANIN TERKİBİBENTLERİNİN
KARŞILAŞTIRILMASI ........................................................................................ 410
Doç.Dr. Saadet KARAKÖSE ............................................................................. 410
MEVLANA'NIN MESNEVİ’SİNDE DEĞİRMEN METAFORU ........................ 431
Doç. Dr. Şadi AYDIN ........................................................................................ 431
KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE COĞRAFYANIN TANIKLIĞINA BİR ÖRNEK:
MİSÂLÎ DİVANI’NDA YER ADLARI ................................................................ 440
Okt. Deva ÖZDER ............................................................................................. 440
xi
ROMANYA’DA V-VIII. SINIFLAR İÇİN HAZIRLANMIŞ TÜRK DİLİ VE
EDEBİYATI DERS PROGRAMININ AVRUPA DİLLERİ ÖĞRETİMİ
ORTAK ÇERÇEVE PROGRAMI (ADÖÇ) “YABANCI DİL YETERLİLİĞİ
ÖLÇÜTLERİ”NE GÖRE İNCELENMESİ
Doç. Dr. Esin YAĞMUR ŞAHİN
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilimdalı Öğretim Üyesi
[email protected]
Erhan ÇELİK
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretimi Bölümü
[email protected]
ÖZET
Bu çalışmanın amacı Romanya’daki ortaokulların (Gimnaziu) V.-VIII.
sınıflarında okutulan Türk Dili ve Edebiyatı Dersi programının Avrupa
Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve Programı’na (ADÖÇ) göre belirlenmiş olan
“temel dil becerileri”nde belirtilen edinimlerden ne kadarını, hangi ölçüde
ihtiva ettiğini belirlemek ve birtakım önerilerde bulunmaktır. Giriş
bölümünde Romanya’daki Türk Dili ve Edebiyatı öğretiminin tarihi süreç
içindeki gelişimi ve bugünkü durumundan bahsedilen çalışmada nitel
araştırma yöntemlerinden biri olarak kabul edilen ve araştırmanın amacına
uygun olarak bir dokümandaki verilerin tespit edilmesi olan “doküman
incelemesi” modeli kullanılmıştır. Araştırmanın evrenini Rumen Eğitim
Bakanlığı’nın 04.08.1999 Tarih 4184 Sayılı kararıyla ortaokullarda
(Gimnaziu) okutulmasına karar verdiği V-VIII. sınıf Türk Dili ve Edebiyatı
Dersi Müfredatı oluşturmaktadır. Müfredat araştırmacılar tarafından
Türkçeye çevrilerek “içerik analizi” yöntemi ile incelenmiş ve müfredatta
yer alan davranışlar ADÖÇ “temel dil becerileri” olan “dinleme”,
“okuma”, “karşılıklı konuşma”, “sözlü anlatım” ve “yazılı anlatım”
becerilerinden oluşan kategorilerden hangisine girdiği tespit edilmiştir. Bu
verilerden hareketle frekans tabloları oluşturulmuştur. Sonuç ve öneriler
bölümünde davranışların hangi seviye ve becerilerde yoğunlaştığı tespit
edilerek yeni hazırlanacak program için önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar Kelimler: Romanya, Müfredat, Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak
Çerçeve Programı, Temel Dil Becerileri
ABSTRACT
The aim of this study is to determine to what extent Turkish language and
literature courses practiced in Romania elementary schools between 5th and
1
8th grades, including main language acquisitions identified by European
language portfolio, whether this course include the main language criteria.
The other aim of this study is to give suggestions. In the introduction part of
the study, the history and developing of Turkish language and literature
courses was handled in a qualitative way in which document analysis was
carried out. The universe of the research is the program of Turkish language
and literature courses for 5th and 8th grades elementary schools, in the date
of 04.08.1999 by the right 4184. The program was translated in to Turkish
and examined by content analysis. The acquisitions were investigated
according to main language criteria such as listening, reading, speaking,
and writing. Accordingly, the frequencies and percentage were calculated.
In the conclusion part of the study, some suggestions were given for new
program.
Keywords: Romania, Program, European language portfolio, main
language skills.
1. Giriş
1.1.
Romanya ve Türkçe Öğretimi
Türkçe, Orta Asya’dan Balkanlar’a kadar geniş bir coğrafyada
anadili olarak konuşulan bir dildir. Türkçenin konuşulduğu coğrafyalardan
birisi de Romanya’dır. Romanya Türklerinin bir kısmıDobruca bölgesinde
Acıca, Tuzla, Mecidiye, Galati, Mangalia, Cernavoda gibi farklı şehirlerde
yaşamları sürdürürkenbüyük çoğunluğu ise Köstence (%85) ve Tulça’da
(%12) bulunmaktadır (Bozkurt, 2008). Romanya’da Ortodoksluğu kabul
etmiş az sayıda Gagavuz Türkü de Moldova bölgesinde yaşamlarını
sürdürmektedir.
Karadeniz dolayısıyla komşu olduğumuz, Avrupa’nın güney
doğusunda ve Balkan yarımadasının kuzeyinde yer alan Romanya’nın
kuzeyinde Ukrayna ve Moldova, batısında Macaristan ve Sırbistan,
güneyinde ise Bulgaristan bulunmaktadır. Yüzölçümü 238.391 km2 ve
nüfusu ise 21 milyondur (Avcı, 2008). Etnik yapı bakımından baktığımızda
halkın %89,4’ünün Rumen unsurdan oluştuğunu görmekteyiz. Rumenlerin
yanı sıra nüfusun % 7,1’i Macar, % 1,8’i Rroman, % 0,5’i Alman, % 0, 3’ü
Ukraynalı, % 0,2’si Rus, % 0,2’si de Türk-Tatar azınlıktan oluşmaktadır
(Bozkurt, 2008). Dışişleri Bakanlığının 2009 verilerine göre Romanya’da
9.364 Türk vatandaşı resmi oturum sahibidir. (Orta Karadeniz Kalkınma
Ajansı, t.y.)
2011 yılına ait nüfus sayımı sonuçlarına göre Romanya’da 28.226
Oğuz, 20.464 Tatar Türkü olmak üzere 48.690 Türk nüfusu yaşamaktadır.
Bu sayı 2002sayımında 56.733 olarak tespit edilmişti(Türbedar, 2012).
Romanya’da yaşayan Türkler bu bölgeye iki yoldan gelmişlerdir. Birincisi
Osmanlı İmparatorluğu döneminde nüfus politikası gereğince Anadolu’dan
2
getirilen Türkler; diğeri de çeşitli zamanlarda Kırım’dan göç eden Kırım
Tatarlarıdır.
Romanya Türkleri, batısında ve kuzeyinde Tuna ve Tuna’nın kolları
olan Lom ve Pravadi, güneyinde Teleorman’ın (Deliorman) yer aldığı
Dobruca bölgesinde yaşamaktadır. II. Balkan Savaşı’nın ardından 1913’te
imzalanan Bükreş Antlaşması ve 1940 yılında imzalanan Kraiova
Anlaşmaları neticesinde bölgenin güneyi Bulgaristan, kuzeyi ise Romanya
topraklarına dâhil olmuştur (Karpat, 1994). Bölgede bulunan pek çok şehir
ve köy ismi hala Osmanlı döneminden kalma isimleriyle anılmaktadır.
1989 yılında Romanya’nın demokrasiye geçmesiyle birlikte başta
Rumen halkı olmak üzere bölgede yaşayan Türkler de rahat nefes aldı. Eski
özgürlüklerine yeniden kavuştular. Bugün yaklaşık 80.000 kadar Türk’ün
yaşadığı Romanya’da yasalar çerçevesinde her türlü kültürel, dini faaliyetler
ve eğitim faaliyetleri yapılmaktadır.(Aksu, 2005)
2011 verilerine göre Romanya’da 4.700 okul ve bu okullarda
öğrenim gören üç milyondan fazla öğrenci bulunmaktadır (Education in
Romania, t.y.). Okuma yazma oranı ise 2004 verilerine göre % 97.3 olan
Romanya’da resmi eğitim dili Rumencedir. Bunun yanında bütün eğitim
düzeylerinde azınlık dilleri ile de eğitim öğretim yapılabilmektedir. Macarca,
Almanca, Sırpça, Ukraynaca, Çekçe, Hırvatça, Türkçe, Rromani eğitim ve
öğretimi yapılan azınlık dilleri arasında yer almaktadır (Dai, t.y).
Her şeyden önce Romanya Anayasası’nın 6. maddesinde azınlıkların
kendi etnik, kültürel, dilsel ve dini kimliklerini korumaları ve geliştirmeleri
doğrultusunda hak ve güvence tanındı. 32. maddede ise azınlıkların kendi
dillerini öğrenebilecekleri ve kanunların öngördüğü çerçevede anadilde
eğitim görebilecekleri vurgulandı. (Türbedar, 2012)
4+4+4 eğitim sisteminin uygulandığı Romanya’da mecburi eğitim
ve öğretim süresi on yıldır. Lise öğrenimin ilk iki yılı mecburi olup son iki
yılı yani 11 ve 12.sınıflar mecburi öğretime dâhil değildir. Öğrenci dilerse
son iki sınıfa devam etmeden diploma alabilmekte ancak yükseköğrenime
devam edememektedir.
Rumen Eğitim Bakanlığında 2 Ekim 1991 tarih ve 7642 Sayılı
Kanunla azınlıkların eğitimi ile ilgili bir Genel Müdürlük kurulmuştur. Aynı
kanun gereği, uzun bir aradan sonra, 1992-1993 öğretim yılından itibaren
İlkokul 5.sınıftan 12.sınıfa kadar ve haftada üç saat olmak üzere “anadili
dersi” uygulaması başlatılmıştır. Bu dersler isteğe bağlı olarak
yapılmaktadır. (Önal, 1994)
Romanya Türklerinin Romanya’daki ilk eğitim kurumları Babadağ
Medresesi’dir. Babadağ Medresesi Gazi Ali Paşa tarafından 1610 yılında
kurulmuştur.Dobruca, Rumen idaresine girdikten sonra, bu medresenin
devamı niteliğindeki “Seminerul Musulman” (Müslüman Semineri) mektebi
1877-1889 yılları arasında kapalı kaldı. Babadağ’da bulunan bu mederese,
Türk ahalisinin göçü sonucuda Türk nüfusunun azalmasıyla 1901’de
Mecidiye kasabasına taşındı. (Önal 1997)
3
1967
yılında
ise
medrese
öğrenci
yokluğundan
kapanmıştır.Romanya demokrasiye geçtikten sonra 1992 yılında
NikolaeBalcescu Lisesi bünyesinde yeniden eğitime başlanmıştır.13
Temmuz 1995’te imzalanan Türk-Romen Protokolü gereğince, okul 19951996 Eğitim ve Öğretim yılında “Pedagoji ve İlahiyat Lisesi” olarak kendi
binasında öğretime başlamıştır.Okulun adı 2001 yılında değiştirilerek
bugünkü ismiyle ColegiulNational Kemal Ataturk (Kemal Atatürk Ulusal
Koleji) olmuştur.
2013-2014 Eğitim ve Öğretim yılı itibarıyla, okulda Milli Eğitim
Bakanlığınca görevlendirilen 1 Müdür Yardımcısı, 2 Sınıf Öğretmeni, 1
Türkçe Öğretmeni, 2 Edebiyat Öğretmeni, 3 Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretmeni,1 Müzik Öğretmeni ve 1 Anaokulu Öğretmeni olmak üzere
toplam 11personel görev yapmaktadır.
Bütün sınıflarda haftada 4 saat Türkçe, 1 saat Din Kültürü ve Ahlak
Bilgisi Dersi ve Müzik Dersi Türkçe olarak okutulmaktadır. Teoloji
bölümünde ise Türkiye’de uygulanan İmam Hatip programı esas alınarak
yapılmış ve Rumen Eğitim Bakanlığı tarafından kabul edilmiş müfredat
uygulanmaktadır. 2007-2008 Eğitim ve Öğretim yılından itibaren okulun lise
kısmına Hristiyan Rumen öğrenciler de alınmakta olup bu öğrencilere de
haftada 4 saat yabancı dil olarak Türkçe öğretimi yapılmaktadır.
Anaokullarında eğitim dili Rumence iken 2012 yılında yapılan
değişikle anaokullarında da azınlık dilleriyle eğitim yapılabilmesi
sağlanmıştır (ANEXA 1 la O.M.E.C.T.S. nr. 3656 din 29.03.2012). Bu
değişiklikten sonra biri Mecidiye’de (Kemal Atatürk Ulusal Koleji
Anaokulu) ve diğeri Köstence’de (Zübeyde Hanım Anaokulu) bulunan iki
anaokulunda Rumencenin yanında Türkçe eğitim de yapılmaya başlanmıştır.
Bükreş ÜniversitesiYabancı Diller Fakültesi ile Köstence Ovidius
Üniversitesi nezdinde Türkoloji bölümleri bulunmaktadır. Bu bölümlerde
Türkiye’den gelen iki okutman görev yapmaktadır. Ayrıca; Bükreş
Üniversitesi Tarih Fakültesi nezdinde de bir Osmanlı Araştırmaları merkezi
mevcuttur.(Bozkurt, 2008)
Köstence Mecidiye’de T.C. Milli Eğitim Bakanlığı ve Rumen Milli
Eğitim Bakanlığınca ortak bir protokol ile kurulmuş olan yarı azınlık okulu
statüsündeki Kemal Atatürk Ulusal Koleji’nde Türk Dili ve Edebiyatı
dersleri zorunlu ders olarak okutulmaktadır. Diğer Rumen Eğitim
Bakanlığına bağlı okullarda ise 10 öğrencilik gruplar kurularak Türk Dili ve
Edebiyatı dersi seçmeli olarak hafta 3 saat okutulabilmektedir.
Müslüman Türk azınlığın öğrencileri Türk Dili ve Edebiyatı dersi
haricinde Din Kültürü derslerini de Türkçe olarak okumaktadır. Mecidiye’de
bulunan Kemal Atatürk Ulusal Koleji’nde lise programlarından birinin
Teoloji programı olmasından dolayı bu bölümde okutulan Siyer, Temel Dini
Bilgiler, Kuran-ı Kerim, Dini Musiki, Arapça gibi dersler yine Türkçe olarak
okutulmaktadır. Bunlardan başka yukarıda geçtiği üzere iki anaokulunda
dersler Türkçe olarak işlenebilmektedir.
4
5 Eylül 2011 tarihi itibarıyla, biri Bükreş ve diğeri Köstence’de
olmak üzere, Yunus Emre Kültür Merkezleri de iki şubesiyle Türkçe kursları
ve kültürel etkinliklerle Romanya’da hizmet vermeye başlamıştır.
Devlet girişimiyle açılan Mecidiye Kemal Atatürk Ulusal Koleji
(ColegiulNational Kemal Atatürk)’nden başka Türk girişimciler tarafından
açılmış özel okullar da Romanya eğitim sistemi içinde önemli bir yere
sahiptir. Bunlardan ilki, 1994 yılında kurulan ve anaokulu ve ilköğretim
okulu olarak hizmet veren Lumina Eğitim Kurumları (LuminaInstitutii de
Invatamant SA.)’dır. Lise düzeyinde eğitim veren ve Lumina Eğitim
kurumları bünyesinde kurulan Köstence Uluslararası Bilgisayar Lisesi
(Liceul International de Informatica la Constanta) ve Bükreş Uluslararası
Okulu (International School of Bucharest) ise 1995 yılında eğitim öğretime
başladı. 2010 yılı Lumina Eğitim kurumları için bir atılım yılı oldu ve
Timişoara, Cluj, İaşi ve Ploieşti şehirlerinde ScolaSpecrum’un birer şubesi
açıldı.Yine 2010 yılında Lumina Eğitim Kurumları bünyesinde Lumina
Üniversitesi
(UniversitateaLumina)
kuruldu(LuminaInstitutii
de
Invatamant SA, t.y). Eğitim müfredatı uygun olmadığı için adı geçen
okullarda ders programı içinde zorunlu olarak Türkçe dersi
okutulmamaktadır. Türkçe öğretimi, ders dışı faaliyetler veya kulüp
faaliyetleri şeklinde normal programın dışında yapılmaktadır.
1.2.
Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve Programı1
Türkiye, Avrupa’da ortak eğitim uygulamalarını öngören Socrates
Projesine 24 Ocak 2000 tarihinde dâhil olarak Avrupa Biriliğinin dil öğretim
uygulamalarını benimsemiştir. Avrupa Birliğinde dil öğretimi Avrupa
Konseyi Modern Diller Bölümü, Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve
Programı (TheCommonEuropean Framework of Reference forLanguages)
çevresinde yürütülmektedir.
Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve Programı (ADÖÇ) ile
yabancı dil öğretiminde belirlenmiş öğrenme düzeyleri ortaya konulmuştur.
ADÖÇ üç temel felsefe üzerine bina edilmiştir: öğrenen özerkliği, kendini
değerlendirme, kültürel çeşitlilik. Ayrıca bu üç temel felsefeye dayalı olarak
yine üç temel bölümden oluşan Avrupa Dil Porfolyosu (ADP)
düzenlenmiştir. Bu düzenlemelerin amacı dil öğretimi ve öğreniminde ortak
standartların oluşturulmasıdır.
ADP’nin bölümleri ise şunlardır:
1. Dil Pasaportu
 Konuştuğu diller ve düzeyi ile ilgili bazı kişisel bilgiler(Kendini
Değerlendirme)
 Avrupa Konseyi Modern Diller Bölümü’nce geliştirilmiş dil düzeyi
göstergeleri(Standart Değerlendirme) bulunur.
2. Yabancı Dil Özgeçmişi
 Kendini farketme(Kendini Değerlendirme/Öğrenmeyi Öğrenme/
Özerklik),
1
(Mirici, t.y.) http://adp.meb.gov.tr/nedir.php(Araştırmacılar tarafından özetlenmiştir.)
5
 “Yapabilirim” ifadeleri(Kendini Değerlendirme),
 Kültürlerarası deneyimler(Kültürel Çeşitlilik)
3. Dosya
 Sertifika, diploma, proje örnekleri, makaleler gibi belgeler
bulunur.(Kendini Değerlendirme/Özerklik)
ADP, öğrenenlerin kendilerine ait bir dosya özelliğindedir.
“Kendini Değerlendirme” ve “Öğrenen Özerkliği” ilkelerine dayanan bu
portfolyo, yabancı dilin edinim düzeyini ortaya koyarken aynı zamanda
bireyin yabancı dil becerilerini geliştirmesi hususunda bir yol gösterici belge
olma niteliğindedir.
Öğrenin hangi dili, nasıl öğreneceğine kendisinin karar vermesine
“özerklik”; öğrenenin bireysel program dâhilinde yardım alarak veya
almadan öğrenmeyi bağımsız olarak sürdürmesi “sorumluluk alma”;
öğrenenin yeni dili hangi yolla ve yöntemle öğreneceğine kendisin karar
vermesi ise “kendini yönlendirme” kavramlarıyla ifade edilmiştir.
ADP, ADÖÇ’e dayalı bir değerlendirme sistemidir. Bu
değerlendirme sistemine göre beceriler dört başlıkta değerlendirilmiştir:
 Dinleme
 Okuma
 Üretimsel Konuşma
 Karşılıklı Konuşma
 Yazma
Bu temel becerilere dayalı olarak A1, A2 (Başlangıç Düzeyi); B1,B2
(Orta Düzey), C1, C2 (İleri Düzey) düzeyleri tespit edilmiştir.
Avrupa Dil Portfolyosu’nun işlevleri iki grupta toplanabilir;
1. Kayıt altına alma ve bildirim işlevi: ADP’nun Dil Biyografisi
bölümünde birey kendi öğrenme stillerini, dilsel ve kültürler
arası deneyimlerini ve edindiği dilleri hangi düzeyde
kullandığını ortaya koymaktadır. Bu portfolyo güncellenebilir
bir niteliktedir. Bu portfolyo aynı zamanda yeni dil
edinimlerinde öğreticilere takip etmeleri gereken yolu
belirlemeleri açısından yardımcı olacaktır.
2. Pedagojik işlevi: Bu portfolyo bireyin kendisini sürekli
değerlendirme esasına dayandığı için “farkındalık” sağlarken
aynı
zamanda
“kendini
değerlendirme”
alışkanlığını
kazandırmaktadır. Öğrenme stillerini bireyin kendisinin
belirlemesine yardımcı olduğu için “özerklik” sağlar. Bu
özelliklere sahip bir öğrencinin bulunacağı yeni öğrenme
ortamları “öğrenen merkezli” olarak oluşturulabilecektir.
Öğrenenlerin dil gelişimlerinde ortak ölçütler takip etme olanağı
sunduğu için “yapılandırıcı” bir öğrenme sürecini mümkün
kılar. Öğretenler açısından da bireyi tanıma fırsatı tanıdığı için
“çoklu zekâ” anlayışının uygulanmasını gerekli kılar. Bireylerin
özelliklerine uygun öğretim materyallerinin geliştirilmesi
“işbirlikçi öğretim” modelinin kullanılmasını da gerekli kılar.
6
Lizbon stratejinde “her Avrupa vatandaşının 2010 yılına kadar en az
iki yabancı dili konuşur ve anlar düzeyde öğrenmesi” ilkesini ortaya
koymuştur. Milli Eğitim Bakanlığı bu doğrultuda ilköğretim çağından
itibaren yabancı dil öğrenimini sağlamak amacıyla 15-18 ve 10-14 yaş
grupları için iki adet ADP geliştirmiştir.
Portfolyonun bölümleri ve her bir bölümde bulunması gerekenler ise
şunlardır:
1. Dil Pasaportu: Bu belge, öğrenenin dil becerilerinin,
sertifikalarının, diplomalarının ve değişik dillerde edinilmiş
deneyimlerinin bir kaydıdır. Bu ölçek Dil Pasaportu'nda "Kendini
Değerlendirme Tablosu" olarak verilmiştir. Bu pasaportta ADÖÇ’te
belirtilen dil becerilerine sahip olma seviyesi belirtilir (A1-C2). “Dil
geçmişi ve kültürler arası deneyimleri” bölümünde bireyin edindiği
dillerin konuşulduğu ülke veya ülkelerdeki kültürler arası
deneyimlerin belirtilmesi istenmektedir. Bireyin almış olduğu
diploma ve sertifikalar “Sertifika ve diploma kayıtları” bölümünde
yer almaktadır.
2. Yabancı Dil Özgeçmişi: ADP’nin bu bölümünde bireyin yabancı
dil geçmişi yer alır. Öğrenenin dil öğrenim hedeflerini belirlemesi ve
yeni dil edinimlerini kaydetmesi hedeflenmektedir. Yabancı Dil
Özgeçmişi dört bölümden oluşmaktadır:
a.
b.
c.
d.
Dilöğrenim öyküsü
Dil öğrenim sürecini değerlendirme
Dil ve kültürlerarası deneyimler
Kişisel dil başarıları
3. Dosya:Bu bölümde yabancı dil sertifikaları, diplomalar, proje
örnekleri, ödevler, mektuplar, günceler gibi belgeler bulunmaktadır.
Bu bölüme hangi belgelerin bulunacağına birey kendisi karar
verecektir.
1.3.
ADÖÇ’e Göre Temel Dil Becerileri
1.3.1. Dinleme Becerileri
A1 Benimle, ailemle ve yakın çevremle ilgili tanıdık sözcükleri ve çok
temel kalıpları, yavaş ve net konuşulduğunda anlayabilirim.
A2 Beni doğrudan ilgilendiren konularla ilişkili kalıpları ve çok sık
kullanılan sözcükleri anlayabilirim. (Örneğin; En temel kişisel ve
ailevi bilgiler, alışveriş, yerel çevre, meslek). Kısa, net, basit ileti ve
duyurulardaki temel düşünceyi kavrayabilirim.
B1 İş, okul, boş zaman vb. ortamlarda sürekli karşılaşılan bildik
konulardaki net, standart konuşmanın ana hatlarını anlayabilirim.
Güncel olaylar ya da kişisel ilgi alanıma giren konularla ilgili radyo ve
7
televizyon programlarının çoğunun ana hatlarını yavaş ve net
olduğunda anlayabilirim.
B2 Güncel bir konu olması koşuluyla uzun konuşma ve sunumları
anlayabilir, karmaşık tümcelerle yapılan tartışmaları takip edebilirim.
Televizyon haberlerini ve güncel olaylara ilişkin programların çoğunu
anlayabilirim. Standart dilin kullanıldığı filmlerin çoğunu
anlayabilirim.
C1 Açıkça yapılandırılmamış ve ilişkiler açıkça belirtilmemiş sadece ima
edilmiş olsa bile uzun konuşmaları anlayabilirim. Televizyon
programlarını ve filmleri fazla zorluk çekmeden anlayabilirim.
C2 İster canlı ister yayın ortamında olsun, hiçbir konuşma türünü
anlamakta zorluk çekmem. Sadece normal anadili konuşma hızında
ise, aksana alışabilmem için biraz zamana ihtiyacım olabilir.
1.3.2. Okuma Becerileri
A1 Katalog, duyuru ya da afiş gibi yazılı metinlerdeki bildik adları,
sözcükleri ve çok basit tümceleri anlayabilirim.
A2 Kısa ve basit metinleri okuyabilirim. İlanlar, kullanım kılavuzları,
mönüler ve zaman çizelgeleri gibi basit günlük metinlerdeki genel
bilgileri kavrayabilir ve kısa kişisel mektupları anlayabilirim.
B1 Meslekle ilgili ya da günlük dilde en sık kullanılan sözcükleri içeren
metinleri anlayabilirim. Kişisel mektuplarda belirtilen olay, duygu ve
dilekleri anlayabilirim.
B2 Yazarların belirli tutum ya da görüşü benimsedikleri, güncel
sorunlarla ilgili makaleleri ve raporları okuyabilirim. Çağdaş edebi
düzyazıyı anlayabilirim.
C1 Üslup farklılıklarını da ayırt ederek uzun ve karmaşık, somut ya da
edebi metinleri okuyabilir, ilgi alanımla alakalı olmasalar bile
herhangi bir uzmanlık alanına giren makale ve uzun teknik bilgileri
anlayabilirim.
C2 Kullanım kılavuzları, uzmanlık alanına yönelik makaleler ve yazınsal
yapıtlar gibi soyut, yapısal ve dilbilgisel açıdan karmaşık hemen
hemen tüm metin türlerini kolaylıkla okuyabilir ve anlayabilirim.
1.3.3. Karşılıklı Konuşma Becerileri
IA1 Karşımdaki kişinin söylediklerini daha yavaş bir konuşma hızında
yinelemesi ve söylemek istediklerimi oluşturmada bana yardımcı
olması koşuluyla, basit yoldan iletişim kurabilirim. O anki
gereksinime ya da çok bildik konulara ilişkin alanlarda basit sorular
sorabilir ve cevap verebilirim.
A2 Bildik konular ve faaliyetler hakkında doğrudan bilgi alışverişini
gerektiren basit ve alışılmış işlerde iletişim kurabilirim. Genellikle
konuşmayı sürdürebilecek kadar anlamasam da kısa sohbetlere
katılabilirim.
B1 Dilin konuşulduğu ülkede seyahat ederken ortaya çıkabilecek birçok
durumla başa çıkabilirim. Bildik, ilgi alanıma giren ya da günlük
8
yaşamla ilgili (Örneğin; aile, hobi, iş, yolculuk ve güncel olaylar gibi)
konularda hazırlık yapmadan konuşmalara katılabilirim.
B2 Öğrendiğim dili anadili olarak konuşan kişilerle anlaşmayı mümkün
kılacak bir akıcılık ve doğallıkla iletişim kurabilirim. Bildik
konulardaki tartışmalarda, kendi görüşlerimi açıklayıp destekleyerek
etkin bir rol oynayabilirim.
C1 Kullanacağım sözcükleri çok fazla aramaksızın, kendimi akıcı ve
doğal bir biçimde ifade edebilirim. Dili, toplumsal ve mesleki amaçlar
için esnek ve etkili bir şekilde kullanabilirim. Düşünce ve fikirlerimi
açık bir ifadeyle dile getirebilir ve karşımdakilerin konuşmalarıyla
ilişkilendirebilirim.
C2 Hiç zorlanmadan her türlü konuşma ya da tartışmaya katılabilir;
deyimler ve konuşma diline ait ifadeleri anlayabilirim. Kendimi akıcı
bir şekilde ifade edebilir, anlamdaki ince ayrıntıları kesin ve doğru bir
biçimde vurgulayabilirim. Bir sorunla karşılaşırsam, geriye dönüp,
karşımdaki insanların fark etmelerine fırsat vermeyecek bir ustalıkla
ifadelerimi yeniden yapılandırabilirim.
1.3.4. Sözlü Anlatım Becerileri
SEVİYE SÖZLÜ ANLATIM BECERİLERİ
A1 Yaşadığım yeri ve tanıdığım insanları betimlemek için basit kalıpları
ve tümceleri kullanabilirim.
A2 Basit bir dille ailemi ve diğer insanları, yaşam koşullarımı, eğitim
geçmişimi ve son işimi betimlemek için bir dizi kalıp ve tümceyi
kullanabilirim.
B1 Deneyimlerimi, hayallerimi, umutlarımı, isteklerimi ve olayları
betimlemek için çeşitli kalıpları yalın bir yoldan birbirine
bağlayabilirim. Düşünce ve planlara ilişkin açıklamaları ve nedenleri
kısaca sıralayabilirim. Bir öyküyü anlatabilirim, bir kitap ya da filmin
konusunu aktarabilirim ve izlenimlerimi belirtebilirim.
B2 İlgi alanıma giren çeşitli konularda açık ve ayrıntılı bilgi verebilirim.
Çeşitli seçeneklerin olumlu ve olumsuz yanlarını ortaya koyarak bir
konu hakkında görüş bildirebilirim.
C1 Karmaşık konuları, alt temalarla bütünleştirerek, açık ve ayrıntılı bir
biçimde betimleyebilir, belirli bakış açıları geliştirip uygun bir sonuçla
konuşmamı tamamlayabilirim.
C2 Her konuda bağlama uygun bir üslupla ve dinleyenin önemli noktaları
ayırt edip anımsamasına yardımcı olacak şekilde konuşmamı etkili ve
mantıksal bir şekilde yapılandırabilir, açık, akıcı bir betimleme ya da
karşıt görüş sunabilirim.
1.3.5. Yazılı Anlatım Becerileri
SEVİYE YAZILI ANLATIM BECERİLERİ
A1 Kısa ve basit tümcelerle kartpostal yazabilirim. Örneğin; Tatil
kartpostalıyla selam göndermek gibi. Kişisel bilgi içeren formları
doldurabilirim Örneğin: Otel kayıt formuna isim, uyruk ve adres
yazmak gibi.
9
A2
B1
B2
C1
C2
Kısa, basit notlar ve iletiler yazabilirim. Teşekkür mektubu gibi çok
kısa kişisel mektupları yazabilirim.
Bildik ya da ilgi alanıma giren konularla bağlantılı bir metin
yazabilirim. Deneyim ve izlenimlerimi betimleyen kişisel mektuplar
yazabilirim.
İlgi alanıma giren çok çeşitli konularda anlaşılır, ayrıntılı metinler
yazabilirim. Belirli bir bakış açısına destek vererek ya da karşı çıkarak
bilgi sunan ve nedenler ileri süren bir kompozisyon ya da rapor
yazabilirim. Olayların ve deneyimlerin benim için taşıdıkları önemi ön
plana çıkaran mektuplar yazabilirim.
Görüşlerimi ayrıntılı bir biçimde, açık ve iyi yapılandırılmış
metinlerle ifade edebilirim. Bir mektup, kompozisyon ya da rapor
yazabilirim. Önemli olduğunu düşündüğüm konuları ön plana
çıkararak karmaşık konularda yazabilirim. Hedef belirlediğim
okuyucu kitlesine uygun bir üslup seçebilirim.
Uygun bir üslup açık, akıcı metinler yazabilirim. Okuyucunun önemli
noktaları ayırt edip anımsamasına yardımcı olacak etkili, mantıksal bir
yapılandırmayla bir durum ortaya koyan karmaşık mektuplar, raporlar
ya da makaleler yazabilirim. Meslekî ya da edebî yapıt özetleri ve
eleştirileri yazabilirim.
2. Yöntem
2.1.
Amaç
Bu çalışmanın amacı, Romanya’daki ortaokulların (Gimnaziu) V.VIII. sınıflarında okutulan Türk Dili ve Edebiyatı Dersi programının Avrupa
Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve Programı’na (ADÖÇ) göre belirlenmiş olan
“temel dil becerileri”nde belirtilen edinimlerden ne kadarını, hangi ölçüde
ihtiva ettiğini belirlemek ve birtakım önerilerde bulunmaktır.
2.2.
Araştırma Deseni
Bu çalışmada, araştırma nesnesinin ders programı olmasından dolayı
tarama modellerinden biri olan “doküman incelemesi” deseni kullanılmıştır.
Doküman inceleme yöntemi nitel araştırma yöntemlerinden biri olarak kabul
edilmektedir. Doküman analizi yöntemi, araştırmanın amacına uygun olarak
bir dokümandaki verilerin tespit edilmesidir (Çepni, 2007). Doküman
incelemesi, araştırma konusu materyallerin analizini ifade etmektedir.
Dokümanlar nitel araştırma yaklaşımının en önemli kaynaklarından biridir.
Bu tür çalışmalarda araştırmacı, verileri diğer veri toplama yöntemlerine
(gözlem, görüşme, anket vb.) ihtiyaç duymadan elde edebilmektedir
(Yıldırım ve Şimşek, 2006).
2.3.
Problem
Araştırmanın problemi şu şekilde belirlenmiştir:“Romanya’daki
ortaokulların (Gimnaziu) V.-VIII. sınıflarında okutulan Türk Dili ve
10
Edebiyatı Dersi programları, Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve
Programı’na (ADÖÇ) göre belirlenmiş olan “temel dil becerileri”nde
belirtilen edinimlerden ne kadarını, hangi ölçüde ihtiva etmektedir.”
2.4.
Araştırma Nesnesi
Araştırmada Rumen Milli Eğitim Bakanlığı’nın 04.08.1999 Tarih
4184 Sayılı kararıyla ortaokullarda (Gimnaziu) okutulmasına karar verdiği
Türk Dili ve Edebiyatı Dersi V-VIII. Müfredatları incelenmiştir. Program
araştırmacılar tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
2.5.
Veri Toplama ve Analiz Yöntemi
Bu araştırmada verilerin analizinde “içerik analizi” yöntemi
kullanılmıştır. Nitel araştırmalarda takip edilen yol genellikle parçadan
bütüne doğru yani tümevarım yöntemidir (Karadağ, 2010). Doküman
taraması yöntemiyle elde edilen veriler ADÖÇ’e göre tespit edilmiş olan
seviyelerden hangisine girdiği tespit edilmiştir. Bu verilertablolaştırılmış ve
tablolar yorumlanarak öneriler getirilmiştir.
3. Bulgular
3.1.
Dinleme Becerileri
Programlar, ADÖÇ dinleme becerilerine göre incelendiğinde
aşağıdaki tabloda gösterilen veriler elde dilmiştir:
Seviye
A1
A2
B1
B2
C1
C2
2
3
3
1
0
5.SINIF 1
6
1
1
0
0
6.SINIF 1
2
3
4
0
0
7.SINIF 2
2
0
1
1
0
8.SINIF 2
Tablo verilerinin grafikle ifadesi ise aşağıdaki gibidir:
8
A1
6
6
A2
4
4
33
2
1
B1
3
2
22
1
1
0
22
11
00
00
0
0
5.SINIF
B2
11
6.SINIF
7.SINIF
8.SINIF
0
C1
C2
Grafiğe baktığımızda dinleme becerileri bakımından öğrencilere
kazandırılmak istenen davranışların dağınıklık gösterdiği görülmektedir.
Sınıf seviyesi yükseldikçe beceri seviyesinin de yükselmesi beklenirken her
sınıfta her seviyeden becerinin bulunduğu görülmektedir. Sınıf seviyelerine
baktığımızda:
11
5. Sınıfta B1 ve B2 seviyesinde tespit edilen davranışların A1 ve A2
lehine azaltılmasının uygun olacağı düşünülmektedir. C seviyesi
davranışların da bu sınıf seviyesi için yüksek olduğu söylenebilir.
6. Sınıfta ise A2 seviyesi becerilerin diğer becerilere 6 davranışla
çok fazla öne çıktığı görülmektedir. Bu sınıfta da A2 seviyesi davranışların
azaltılarak A1, B1 seviyesi davranışların programa alınmasının uygun
olacağı düşünülmektedir.
7. Sınıfta, B seviyesi davranışların yoğun olduğu görülmektedir. Bu
dağılımın, bu sınıf öğrencileri için uygun olduğu düşünülmektedir.
8. Sınıfta ise A seviyesi olarak nitelediğimiz davranışların diğer
seviyelere göre daha çok görülmektedir. Oysa bu sınıf seviyesinde A
seviyesi becerilerin yerine B seviyesi ve C seviyesi becerilerin
kazandırılması daha uygun olacak ve öğrencilerin becerilerini aşamalı olarak
artırmaları sağlanmış olacaktır.
3.2.
Okuma Becerileri
Programlar, ADÖÇ okuma becerileri bakımından incelendiğinde şu
tablo oluşmaktadır:
Seviye
A1
A2
B1
B2
C1
C2
3
2
3
3
0
5.SINIF 1
5
1
6
3
0
6.SINIF 2
3
1
2
6
1
7.SINIF 2
2
0
1
1
0
8.SINIF 2
Tabloyu grafik olarak ise şu şekilde gösterebiliriz.
8
6
6
5
4
3
A2
33
3
2
2
A1
6
2
1
B1
3
2
1
0
2
1
0
22
1
0
0
5.SINIF
6.SINIF
7.SINIF
B2
11
8.SINIF
0
C1
C2
Grafiği incelediğinde dinleme becerilerinde de görülen seviye
dağınıklığı hemen göze çarpmaktadır. Beceri seviyeleri sınıf seviyesi
yükseldikçe artması beklenirken her sınıfta her beceri seviyesinde
davranışların bulunduğu görülmektedir. Sınıf seviyelerine göre tablo ve
grafiği incelediğinde ise şu hususlar öne çıkmaktadır:
5. Sınıf seviyesinde B seviyesi beceriler öne çıkmaktadır. A1
seviyesi bir davranış yer verilirken B seviyesinde toplam beş davranışa yer
verilmiştir. C1 seviyesi becerilerin ise bu sınıf için uygun olmadığı ve B ve
C seviyesi davranışların azaltılarak A seviyesi davranışların arttırılmasının
uygun olacağı düşünülmektedir.
12
6. Sınıf seviyesinde A2 ve B2 beceri seviyeleri öne çıkmaktadır. Bu
seviyelerdeki becerilerin azaltılarak B1 seviyesindeki davranışların
arttırılmasının uygun olacağı düşünülmektedir.
7. Sınıf seviyesinde C1 beceri seviyesi 6 davranışla çok öne
çıkmaktadır. C seviyesi davranışların bu sınıf seviyesine uygun olmadığı, bu
seviyedeki davranışların azaltılarak B seviyesi davranışların programa
alınması uyun olacaktır.
8. Sınıf seviyesinde okuma becerilerine ayrılan davranış sayısının
diğer sınıflarınkinden oldukça az olduğu görülmektedir. 8. Sınıf
programındaki okuma becerilerine yönelik davranışların artırılması
gerekmektedir. Bu sınıfta A seviyesi davranışlar diğer B seviyesi
davranışlardan daha fazladır. Öğrencinin gelişim seviyesine uygun olarak B
seviyesi davranışların daha ön planda olması bu sınıf seviyesi için daha
uygun olacaktır.
3.3.
Karşılıklı Konuşma Becerileri
ADÖÇ karşılıklı konuşma becerileri bakımından programlara alınan
davranışların dağılım tablosu şu şekildedir:
Seviye
5.SINIF
6.SINIF
7.SINIF
8.SINIF
A1
4
2
2
4
A2
2
2
2
0
B1
3
0
2
0
B2
2
3
3
4
C1
6
1
1
2
C2
1
2
2
1
Tablonun grafik olarak gösterimi ise şu şekildedir:
8
A1
6
6
A2
4
4
4
3
2
3
2
2
B1
3
22
2
1
4
1
222
2
2
1
0
1
00
0
5.SINIF
6.SINIF
7.SINIF
8.SINIF
B2
C1
C2
Tablo ve grafik incelendiğinde karşılıklı konuşma becerileri
bakımından diğer becerilerde de olduğu gibi bir aşamalı seviye olgusuna
dikkat edilmediği görülmektedir. C seviyesi davranışların her sınıf
seviyesinde yer alması anadilleri her ne kadar Türkçe olsa da günlük
hayatlarında Rumence konuşan Türk-Tatar azınlığının dil seviyesine uygun
olmadığı düşünülmektedir. Sınıf seviyelerine göre tablo ve grafiğe bakacak
olursak:
13
5. Sınıf seviyesi için B ve C seviyesi davranışların sınıf seviyesine
uygun olmadığı düşünülmektedir. Bu seviyelerdeki davranışların azaltılarak
A seviyesi davranışların arttırılması uygun olacaktır.
6. Sınıfta da C seviyesi davranışların uygun olmadığı
düşünülmektedir. Bu seviyedeki davranışların azaltılarak A ve B
seviyesindeki davranışların arttırılması uygun olacaktır.
7. Sınıf seviyesindeki davranışların dağılımının diğer sınıf
seviyelerine göre daha uygun olduğu görülmektedir. Bu sınıf için de C2
seviyesi davranışların öğrenci seviyesine uygun olmadığı ve bu seviyedeki
davranışların yerine A ve B seviyesi davranışların programa alınmasının
uygun olacağı düşünülmektedir.
8. Sınıf seviyesinde ilk bakışta göze çarpan noktaların A1 ve B2
seviyesinde davranışların diğer seviyelere daha çok ön plana çıkmış
olmasıdır. A2 ve B1 seviyesi davranışlara ise hiç yer verilmemiştir. Bu sınıf
programında da A1 ve B2 seviyesi davranışların azaltılarak A2 ve B1
seviyesindeki davranışlara yer verilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir.
3.4.
Sözlü Anlatım Becerileri
ADÖÇ sözlü anlatım becerileri bakımından programlar
incelendiğinde aşağıdaki tablo elde edilmiştir:
Seviye
A1
A2
B1
B2
C1
C2
1
6
1
2
0
5.SINIF 3
2
2
2
0
0
6.SINIF 0
1
3
1
0
0
7.SINIF 4
0
2
1
0
1
8.SINIF 0
Sözlü anlatım becerileri tablosunun grafik olarak ifadesi ise şu şekildedir:
8
A1
6
6
A2
4
4
3
2
B1
3
2
1
222
2
1
1
0
0
00
1
1
00
00
1
0
C1
8.SINIF
C2
0
5.SINIF
6.SINIF
7.SINIF
B2
Tablo ve grafiği incelediğimizde sözlü anlatım becerilerine ait
davranışların sınıf seviyesine ters orantılı olarak sınıf seviyesi yükseldikçe
azaldığı görülmektedir. Bu dağılım uygun olmadığı açıktır. Netice dil en
nihayetinde insanlar arasında anlaşmayı sağlayan bir vasıta olarak
tanımlanmaktadır. Öyleyse sözlü ve yazılı anlatım dil öğretiminin temel
amaçlarından biridir. Programda sözlü anlatım becerilerine her sınıf
14
seviyesinde gerekli yerin verilmesi önemli bir noktadır. Sınıf seviyelerine
göre programı incelendiğinde şu hususlar öne çıkmaktadır:
5. Sınıf seviyesi sözlü anlatım becerilerine en çok yer verilen sınıf
olarak görülmektedir. Bu sınıfta en çok dikkati çeken husus B1
seviyesindeki davranışların diğerlerine göre çok fazla olmasıdır. B1
seviyesindeki davranışların azaltılarak A seviyesi ve özellikle A2 seviyesi
davranışların arttırılmasının gerektiği, C1 seviyesi davranışların ise bu sınıf
seviyesine uygun olmadığı düşünülmektedir.
6. Sınıf programında yer alan sözlü anlatım becerilerine ait davranış
dağılımın uygun olduğu düşünülmektedir.
7. Sınıf programında göre çarpan husus A1 ve B1 seviyesi
davranışların öne çıkmış olmasıdır. A1 ve B1 seviyesi davranışların
azaltılarak A2 seviyesi davranışların arttırılmasın uygun olacaktır.
Sözlü anlatım becerilerine en az yer verilen sınıf 8. Sınıf olduğu
görülmektedir. Bu sınıf seviyesinde sözlü anlatım becerilerine yönelik
davranışlara daha çok yer verilmesi gerekmektedir.
3.5.
Yazılı Anlatım Becerileri
Programlar incelendiğinde yazılı anlatım becerileri içinde
değerlendirilen davranışlara ait tablo şu şekilde oluşmuştur:
Seviye
A1
A2
B1
B2
C1
C2
5.SINIF 2
6.SINIF 2
2
4
4
2
2
2
2
2
2
2
7.SINIF 1
8.SINIF 1
3
1
2
1
0
2
1
1
2
2
Tablonun grafik olarak ifadesi ise şu şekildedir:
5
44
A1
4
3
3
22
22
222222
2
2
1
1
2
1
1
1
22
11
6.SINIF
7.SINIF
B1
B2
0
0
5.SINIF
A2
8.SINIF
C1
Programlar yazılı anlatım becerileri bakımından diğer becerilere
göre daha düzenli bir görüntü sergilemektedir. Programları sınıflara göre
incelediğimizde şu hususlar öne çıkmaktadır:
Yazılı anlatım becerilerine 5. Sınıf programında diğer sınıf
seviyelerine göre daha çok yer verildiği görülmektedir. Bu sınıfta dikkati
çeken husus B seviyesi davranışların diğerlerine göre daha fazla olmasıdır. B
15
seviyesi davranışların azaltılarak A seviyesi davranışların arttırılmasının
uygun olacağı ve C seviyesi davranışların bu sınıf seviyesine uygun
olmadığı düşünülmektedir.
Becerilerin en dengeli dağıldığı sınıfın 6. Sınıf olduğu görülmektedir
ancak bu sınıf seviyesinde de C seviyesi becerilere yer verilmesinin sınıf
seviyesine uygun olmadığı düşülmektedir. C seviyesi becerilerin azaltılarak
A seviyesi becerilerin arttırılmasının uygun olacaktır.
7. Sınıfta yer alan becerilerin sınıf seviyesine uygun olduğu ancak
yazılı anlatım için bu davranış sayısının yeterli olmadığı düşünülmektedir.
8.Sınıf seviyesinde yer alan becerilerin dağılımının uygun olduğu ancak C2
seviyesinin Romanya’da yaşayan Türk azınlık öğrencilerinin seviyesinin
üstünde olduğu düşünülmektedir.
3.6.
Temel Becerilerin Sınıflara Göre Dağılımı
Temel becerilerin sınıflara göre dağılımını gösteren tablo şu
şekildedir:
Seviye
Dinleme Okuma
Karşılıklı Sözlü
Konuşma Anlatım
Yazılı
Anlatım
TOPLAM
5. Sınıf
6. Sınıf
7. Sınıf
10
9
11
12
17
15
18
10
12
13
6
9
16
12
8
69
54
55
8. Sınıf
6
6
11
4
9
36
Tablo incelendiğinde 8. Sınıf seviyesinde davranış sayılarının
toplamının diğer sınıf seviyelerine göre oldukça az olduğu görülmektedir.
Davranış toplamındaki bu sayının azlığı becerilere ayrılan davranışların da
diğerlerine göre az olmasına neden olmaktadır.
5. Sınıf seviyesinde dinleme ve okuma becerilerine ayrılan davranış
sayısının diğer becerilere göre az olduğu görülmektedir. Dağılımın
dengelenmesi için dinleme ve okuma becerilerine yer veren davranışların
arttırılması gerekmektedir.
6. Sınıfta dinleme ve sözlü anlatım becerilerine yönelik davranışların
diğerlerine göre az olduğu görülmektedir. Özellikle dilin bir iletişim aracı
olduğu düşünüldüğünde sözlü anlatımın önemi öne çıkmaktadır. Bu nedenle
sözlü anlatım becerilerine yer veren davranışların arttırılması gerekmektedir.
7. Sınıf seviyesinde dil becerilerinin davranışlara göre dağılımının
diğer sınıflara göre daha uygun olduğu görülmektedir.
Sınıf seviyeleri içinde dil becerilerinin dağılımıyla ilgili en
problemli sınıfın 8. Sınıf olduğu görülmektedir. Toplam davranış sayısı
diğerlerine göre daha az olan bu sınıfta en göze çarpan husus sözlü anlatım
becerilerinin çok az olmasıdır. Bu sınıfta toplam davranış sayısının
arttırılarak becerilerdeki davranış dağılımının dengelenmesi gerektiği
düşünülmektedir.
16
4. Sonuç ve Öneriler
Araştırmada Romanya’daki ortaokullarda okutulan Türk Dili ve
Edebiyatı derslerinin programları Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve
Programı (ADÖÇ) “temel dil becerileri” bakımından incelenmiştir. İnceleme
sonucunda tespit edilen hususlar şu şekildedir:
 Programlarda öğrencilere kazandırılmak istenen dil becerilerinin
dağılımının düzenli olmadığı,
 Becerilerin kazandırılmasında öğrencilerin gelişim seviyelerinin
dikkate alınmadığı ve aşamalılık ilkesine uyulmadığı,
 Dinleme becerilerinde özellikle 8. Sınıf seviyesinde A seviyesi
davranışlara gereğinden çok yer verilmesine rağmen B seviyesi
becerilere yeteri kadar yer verilmediği,
 Okuma becerilerinde 5, 6 ve 7. Sınıflarda C seviyesi becerilerin
kazandırılmasına yönelik davranışların bulunduğu ancak bu
sınıfların C seviyesi becerilerin kazandırılması bakımından uygun
olmadığı; 8. Sınıf programında ise B ve C seviyesi becerilere
yeterince yer verilmediği,
 Karşılıklı konuşma becerilerine yönelik davranışlarda ise her sınıf
seviyesinde C seviyesi becerilere yer verildiği ancak C seviyesinin
öğrencilerinin seviyesine uygun olmadığı, 8. Sınıf seviyesinde ise
A2 ve B1 seviyesi davranışlara hiç yer verilmediği,
 Sözlü anlatım becerilerine ise önemi nispetinde yer verilmediği, 8.
Sınıf seviyesinde ise bu beceriyi kazandırmak için sadece 4
davranışa yer verildiği,
 Programların becerilerin kazandırılmasına yönelik en uygun
dağılıma sahip becerinin yazılı anlatım becerileri olduğu ancak C
seviyesi davranışların bütün sınıf seviyelerinde yer almasının
öğrenci seviyesine uygun olmadığı,
 Temel becerilerin sınıflara göre dağılımında ise en problemli sınıfın
8. Sınıf olduğu, bu sınıfın toplam davranış sayısı bakımından da
diğer sınıfların ortalamasının çok altında bulunduğu tespit edilmiştir.
Bu problemlerin çözümüne yönelik öneriler ise şunlardır:
 Programlardaki dil becerilerinin dağılımının dengeli olmasının,
 Programların öğrencilerin gelişim seviyeleri dikkate alınarak
aşamalılık ilkesine göre hazırlanmasının,
 Dinleme becerilerinde 8. Sınıf seviyesinde A seviyesi davranışların
azaltılarak B seviyesi becerilere yeteri kadar yer verilmesinin,
 Okuma becerilerine yönelik davranışlarda özellikle C seviyesi
becerilere yönelik davranışların azaltılarak davranışların diğer
seviyelere kaydırılmasının,
 Karşılıklı konuşma becerilerine yönelik davranışlarda C seviyesi
davranışların azaltılarak diğer seviyelere daha çok yer verilmesinin,
 Sözlü anlatım becerilerine önemi nispetinde yer verilmesinin,
17


Yazılı anlatım becerileri C seviyesi davranışların bütün sınıf
seviyelerinde azaltılmasının,
8. Sınıfta becerilerin kazandırılmasına yönelik davranış sayısının
arttırılmasının uygun olacağı düşünülmektedir.
KAYNAKLAR
Aksu, Ali, (2005), “Romanya Türklerinde Kültürel Durum Ve Mektep Ve
Aile Mecmuası”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Cilt IX/1 s. 11-27
Avcı, S. (2008). Romanya. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde
(c. 35, 167-168). İstanbul: TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret
İşletmesi
Bozkurt, G. S. (2008). “Geçmişten Günümüze Romanya’da Türk Varlığı”,
Karadeniz Araştırmaları. (5) 17, 1-31
Çepni, S. (2007) Araştırma ve Proje Çalışmalarına Giriş, Trabzon: Pegem A
Yayıncılık
Dai, A. (t.y). Avrupa Birliği Ülkelerinde Eğitim Romanya.
www.egitim.aku.edu.tr/romanya.pptadresinden 14.08.2014 tarihinde
erişildi.
Education in Romania (t.y.). en.wikipedia.org/wiki/Education_in_
Romaniaadresinden14.08.2014 tarihinde erişildi.
Karpat, K. H. (1994). Dobruca. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
içinde (c. 9, 482-486). İstanbul: TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret
İşletmesi
LuminaInstitutii
de
Invatamant
SA
(t.y),
http://www.bucuresti.spectrum.ro/index.php?option=com_content&
view=article&id=68&Itemid=41adresinden 07 Nisan 2014 tarihinde
erişildi.
Mirici, İsmail Hakkı, (t.y.) “Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve
Programı
Ve
Avrupa
Dil
Portfolyosu
Nedir?”,
http://adp.meb.gov.tr/nedir.phpadresinden 11.08.2014 tarihinde
erişildi.
Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı (t.y.). Romanya Ülke Raporu.
http://www.oka.org.tr/ContentDownload/Romanya.pdf adresinden 9
Kasım 2013 tarihinde erişildi.
Önal, M. N. (1997). Romanya Türklerinin Günümüz Edebiyatı.Türk Dünyası
Dil Edebiyat Dergisi. (4), 15-39
Önal, M. N.(1994). Romanya Türklerine Bakış.Türk Dünyası Araştırmaları,
(93), 177-190
Romanya
Eğitim
Bakanlığı
Türkçe
Ders
Programları
http://www.edu.ro/index.php/articles/curriculum/c543+587++/
adresinden 11.08.2014 tarihinde erişildi.
Türbedar, E. (2012). Romanya Türkleri. Türkmeneli İşbirliği ve Kültür
Vakfı
Avrasya
İncelemeleri
18
Merkezi.http://www.avim.org.tr/degerlendirmetekli.php?makaleid=5
673
Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2006). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma
Yöntemleri, Ankara: Anı Yayınevi.
19
DOBRUCA TATAR HALK MASALLARINDAKİBAZI KALIPLAŞMIŞ
İFADELER ÜZERİNE
Yrd. Doç. Dr. Aslı BÜYÜKOKUTAN TÖRET
Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Balıkesir / Türkiye
[email protected]
ÖZET
Mensur ürünler olan masalların bünyesine, anlatıcı tarafından dâhil
edilen birtakım kalıplaşmış ifadeler, dinleyicileri masal dünyasına
hazırlamak, onların masala yoğunlaşmasını sağlamak, dikkatlerini canlı
tutmak işlevlerinin yanı sıra, anlatıcının bir olaydan diğerine geçişini
kolaylaştırmak, sözü ustaca kullanma maharetini sergilemek, unuttuğu ya da
hatırlayamadığı yerleri gidermek işlevlerine sahiptir. Masal metnine ondan
ayrılamayacak kadar sıkı bir şekilde bağlı olan, anlatı içerisinde yerleri
değiştirilemeyen, gelişigüzel bir şekilde kullanılamayan söz kalıplarının
aktarımında, masal anlatıcısının ustalığı, üslubu, yetiştiği çevre ile
dinleyicinin ilgisi ve dikkati etkin rol oynamaktadır. Dolayısıyla kalıp
ifadeler şekil, içerik ve aktarım açısından ele alındığında, masalın icra
edildiği toplumun masal anlatma geleneği hakkında önemli ipuçları
sunmaktadır. Bu bildiride, Dobruca Tatar halk masallarındaki bazı kalıp
ifadeler üzerinde durulmuş ve bunların yapıları ve işlevleri yorumlanmıştır.
Söz konusu kalıp ifadelerden öne çıkanlar belirlenerek, Dobruca
Tatarlarının masal anlatma geleneği, anlatım (icra) ve metin bağlamında
değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Dobruca Tatarları, masal, masal anlatıcısı,
icra, icra ortamı, kalıplaşmış ifade.
ABSTRACT
A REVIEW ON FORMEL ELEMENTS IN FOLK TALES IN
DOBRUJA (DOBRUCA) TATARS
“Formels”, which are acquired as set phrases by the narrator into
the structure of the fairy tales in prose, have functions like preparing
audience for the fairy tale world, concentrating them on the tale, keeping
their attention alive, as well as easing of narrators’ transmission from one
incident to another, featuring elocution, having the functions of removing
forgotten or eluded parts. The tale narrator’s skill, style, the environment the
narrator grow and audiences’ interest and attention play an active role in
the transfer of the formels, which are attached to the tale text indivisibly,
cannot be uttered randomly and irreplaceable in the narration. Therefore,
considering the formels in terms of format, content and transmission,
important clues are presented about the tale narration tradition of the
20
society in which the tale performed. In this article, some of the formel
elements in the Dobruja Tatars’ folk tales will be identified and interpreted
in terms of the structure and function. Through determining the highlights of
the prominent formel elements, Dobruja Tatars’ tradition of tale narration
will be evaluated in the context of the narration (performance) and text.
Key words: Dobruja (Dobruca) Tatars, fairy tale, fairy tale
narrator, performance, performance environment, formel.
I. Giriş
Karadeniz ile Tuna nehri arasında kalan, Romanya’nın Köstence ve
Tulça illeri ile (Ülküsal 1987: 27) Bulgaristan’ın Silistre, Pazarcık ve Balçık
illerini kapsayan, bugün Dobruca olarak adlandırılan (Önal 1998: 1) bölgede
yaşayan ve Dobruca Tatarları olarak bilinen Kırım ve Nogay Türklerinin
(Mahmut ve Mahmut 1997: 7) sözlü geleneği hakkında günümüz Türkiye
Türkolojisi henüz yeterince bilgi sahibi değildir. Dobruca Tatar halkının
masalları üzerine yapılmış olan çalışmalara bakıldığında, Enver Mahmut ve
Nedret Mahmut’un, 1958 yılından bugüne Dobruca’yı dolaşarak derledikleri
sözlü kültür ürünleri dikkat çekmektedir. Bozcigit Dobruca Tatar Masalları
(1988), Ayuw Kulak Batır Dobruca Tatar Masalları (1991) ve Dobruca Türk
Halk Edebiyatı Metinleri (1997) konuyla ilgili önemli çalışmalardandır. Yine
Mehmet Ali Ekrem’in Bülbül Sesi Dobruca Türklerinin Folklorundan
Seçmeler (1981), Mehmet Ali Ekrem ile Mehmet Ali Hilmiye’nin Tepegöz:
Dobruca Masalları (1985) Dobruca Tatar halkının masallarını içeren
eserlerdendir. Söz konusu çalışmalar incelendiğinde, Türkiye Türkçesinde
olduğu gibi, Dobruca Tatarlarının da masal türünü karşılamak amacıyla
“masal” terimini kullandıkları görülmektedir. Bunun yanı sıra kimi zaman
destan ve halk hikâyesi türleri de masal adı ile verilmektedir. Nedret
Mahmut ve Enver Mahmut’un hazırlamış oldukları Ayuw Kulak Batır
Dobruca Tatar Masalları (1991) adlı eserin giriş kısmında, konuyla ilgili
olarak, Dobruca Tatarları arasında “uzun masallar” olarak tanınan
destanların Bozcigit, “asıl masallar”ın ise Ayuw Kulak Batır adlı kitaplarda
toplandığı belirtilmektedir. Enver ve Nedret Mahmut, Bozcigit Dobruca
Tatar Masalları adlı eserlerinde, “Dobruca Tatar Destanları” ana başlığı
altında “Batırlık Masalları” ile “Aşk-Sewda Masalları” alt başlıklarını
kullanmaktadırlar. Batırlık Masalları olarak yer verilen “Edege Batır”, “Şora
Batır”, “Adel Sultan” gibi anlatılar konuları bakımından destan niteliği
taşırken, Aşk-Sewda Masalları olarak verilen “Bozcigit”, “Tayır man Zöre”,
“Arız man Kamber” gibi anlatılar, yörede yaygın olarak bilinen halk
hikâyeleridir (Önal 2010: 2). Aynı kavramın birden fazla türü karşılar
şekilde kullanılması hususu sadece Dobruca Tatarlarına özgü değildir. Tıva,
Altay, Hakas, Şor, Kırgız, vd. Türklerinde de destan ve masalı adlandırmak
için ortak terimler kullanılmaktadır (Ergun 1993: 23-26; Ergun 1996: 121129; Aça 2002: 764-765). Ancak Tıva Türklerinde, destanı, masaldan
(“tool”) ayırabilmek için “maadırlıg tool” ya da “maadırlıg epos”, Altay
21
Türklerinde (“çörçök”) “kay çörçök” ya da “kaylap aydar çörçök”, Hakas
Türklerinde (“nımah”) “alıptıg nımah” ya da “çon nımah” (Aça 2004: 95)
gibi terimler kullanılırken Dobruca Tatarlarında destan ve halk hikâyeleri de
masal adı altında verilmektedir (Ekrem ve Hilmiye 1985).
Dobruca Tatarlarının hayat anlayışını, geleceğe yönelik
beklentilerini, zevk ve eğilimlerini vb. yansıtan söz konusu türleri,
“yaratım”, “şekil ve yapı”, “içerik” ve “işlev” özellikleri (Ekici 2004: 99)
göz önünde bulundurularak birbirinden ayırt etmek mümkündür. Bu açıdan
bakıldığında masal, “… köklü geleneğe bağlı, kolektif karakter taşıyan”,
(Elçin 1998: 369), “… umumiyetle yaşadığımız dünyadan farklı bir dünyayı
dile getiren” (Günay 1992: 109), “… kendine mahsus (olağanüstü) zaman,
mekân ve şahıs kadrosu içerisinde” (Şimşek 2001: 3), “… belli bir kişi
tarafından” (Zhamakina 2009: 14), “büyük ölçüde nesirle söylenen”
(Alptekin 2002: XI), “… öğüt vermek, eğitmek, eğlendirmek, kültürü
yansıtmak ve geleceğe taşımak, toplumda birleştirici olmak ve dayanışmayı
sağlamak” (Uçkun 2003: 9) gibi işlevleri olan bir anlatı türüdür. Sözlü kültür
ortamında yaratılan, sözlü iletişim vasıtasıyla kuşaktan kuşağa aktarılan,
bazıları çeşitli sebeplerle yazıya geçirilen masalların aktarımında, anlatıcılar,
anlatımı zenginleştirmenin, renklendirmenin (Köktürk 1997: 89) ve etkin
hâle getirmenin yanı sıra işlerini kolaylaştırmak (Dorson 1984: 45-46)
amacıyla “formel” (Sakaoğlu 1974: 148), “kalıp söz” (Boratav 1995: 76),
“kalıp ifade” (Dorson 1984: 45-46) ya da “tekerleme” (Elçin 1998: 589-590;
Boratav 2000: 9-10; Duymaz 2002: 66) terimleriyle karşılık bulan ifadeleri
ustalıkla kullanmaktadırlar.
Bu bildiride, Nedret Mahmut ve Enver Mahmut’un hazırlamış
oldukları Ayuw Kulak Batır Dobruca Tatar Masalları adlı eseri oluşturan
kırk sekiz masaldan hareketle, Dobruca Tatar halk masallarındaki
kalıplaşmış ifadelerden sadece “başlangıç”, “geçiş” ve “bitiş” formelleri ile
sayı, renk ve niteleme sıfatları üzerinde durulacak, bunlara masallardan bazı
örnekler verilecektir. Her defasında dipnot kullanmamak adına örneklerin
yer aldığı masalların söz konusu eserdeki sayfa numaraları parantez içinde
belirtilecektir.
II. “Formel” (Kalıplaşmış İfade) Kavramı ve Formellerin Genel
Özellikleri
Büyük ölçüde anlatmaya dayanan türler olarak bilinen masallarda
yer alan kalıp ifadeleri (Alptekin 2003: 116) Saim Sakaoğlu “formel” olarak
adlandırıp, “Masalın bünyesinde muayyen vazifelere ve muayyen bir şekle
sahip olan kalıplaşmış ifadelerdir” şeklinde tanımlamaktadır (Sakaoğlu
1974: 148). “Formel” (kalıplaşmış ifade) kavramı üzerinde ayrıntılı olarak
duran Sakaoğlu, masalların yanı sıra destan ve halk hikâyesi gibi sözlü anlatı
türlerinin aktarımı sırasında da kullanılan formellerin (kalıplaşmış ifadelerin)
özelliklerini, kullanıldıkları yerleri ve işlevlerini göz önünde bulundurarak şu
şekilde belirtmektedir:
1.
Formeller, anlatı metinlerinin bünyesinden ayrılamayacak kadar
onlara bağlıdırlar. Anlatı içerisinde yerleri değiştirilemez.
22
2.
Şekil itibariyle kalıplaşmış olarak bilinirse de anlatıcılara göre az
çok değişiklik gösterebilirler. Bu değişimi, bilhassa usta olmayan
anlatıcıların dilinde yaşarlar.
3.
Formeller, usta anlatıcılar için vazgeçilmez birer ustalık gösterisi
teşkil ederler. Bu tip anlatıcılar, bunları gerek gördükleri kullanarak
kendilerini dinleyiciye usta bir anlatıcı olarak kabul ettirirler.
4.
Her formelin belirli bir görevi vardır ve gelişigüzel bir şekilde
kullanılamazlar. Aksi takdirde, dinleyici üzerinde olumsuz etki
uyandırabilirler (Sakaoğlu 1974: 148).
Formeller (kalıplaşmış ifadeler), Sakaoğlu tarafından, masal
bağlamında, “başlangıç formelleri”, “bağlayış (geçiş) formelleri”, “aynı
olayın tekrar vukuunda kullanılan formeller”, “bitiş formelleri” ve “çeşitli
formel unsurlar” şeklinde gruplandırılmıştır (Sakaoğlu 2002: 250).
Dobruca Tatar halk masallarına bakıldığında, yaşanılan zamanın
gerçekliği, birey ve toplumun ihtiyaçları doğrultusunda meydana gelen
değişim ve güncelleme neticesinde, masal anlatma geleneğinin azaldığını,
anlatıcıların, masal metni içerisinde birtakım görevler üstlenmiş olan
“başlangıç”, “bağlayış (geçiş)” ve “bitiş” formellerini sıklıkla
kullanmadıklarını ya da kısalttıklarını söylemek mümkündür.
Masalların anlatıcıları ve anlatım ortamları hakkında bilgi
verilmeyen Ayuw Kulak Batır Dobruca Tatar Masalları adlı eserden
hareketle Dobruca Tatar masallarının anlatımı sırasında kullanılan formellere
(kalıplaşmış ifadelere) örnekler vermeden önce, masal anlatıcılarının bazı
masallarda nazmı da kullandıklarını belirtmek gerekmektedir. Yukarıda da
ifade edildiği üzere masallar büyük ölçüde nesir diliyle anlatılır. Ancak
Dobruca Tatarlarının gerek “uzun masallar” olarak adlandırdıkları
destanlarının başında gerekse “asıl masallar”ının bazılarının giriş kısmında
manzum bir ifadenin kullanıldığı görülmektedir.
Anlatıcının, kimi zaman kendisi, yurdu, eşi, atı hakkında manzum
bir dille bilgi verdikten sonra “uzun masal”ın esas konusu olan olayları
anlatmaya başladığı örneklerden birisi şöyledir:
“Üyken Bülbül tuwgan köyǐm
Dokız Baydır menǐm soyım
Eğǐlse de bǐraz boyım
Eksǐlse de bǐraz oyım
Masalıma yoktır toyım
Çetǐşkul Nogay ǐşǐnde
Cemboylık Nogay ǐşǐnde
Cedǐsan Nogay ǐşǐnde
Kabayıllar ǐşǐnde
Aytuwlıdır menǐm soyım…” (Mahmut ve Mahmut 1988: 15).
Yine, konuşma dili esasına dayanan, kısa cümle yapısına sahip, fazla
benzetme ve tasvirlere yer verilmeyen “asıl masallar”ın bazıları da manzum
olarak başlayabilmektedir:
23
“Zaman zaman ekende
Arpa saman ekende
Torgay sıy may ekende
Karlıgaş kadı ekende
Kaplı kuplı bakalar
Kanatlangan uşmaga
Deryadakı balıklar
Balık tutkan köşmege…” (107)
Anlatıcının yetiştiği gelenek ve üslubu hakkında bilgi vermenin yanı
sıra anlatıcı ve dinleyici arasındaki etkileşimin sağlanması, dinleyicinin
masal dinlemeye motive edilmesi, olayların daha somut bir zemine
oturtulması açısından işlevsel olan söz konusu manzum kısımların ardından
anlatı, nesir diliyle devam etmektedir ve bu noktada âdeta başlangıç ifadesi
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bunun yanı sıra gerek “uzun masallar” gerekse “asıl masallar”ın
içinde anlatıcı, anlatıya canlılık ve hareket kazandırmak, dinleyicilerin
dikkatini anlatıya çekmek amacıyla, anlatı kahramanlarından bazılarının
konuşmasını manzum bir dille aktarmaktadır:
“Vay köz aşıp körgenǐm,
Köñǐl berǐp süygenǐm,
Vay al duvagımnıñ sabısı
Vay manlayımnıñ yazgısı
Beyrek Batır’ım, Beyreğǐm” (Mahmut ve Mahmut 1988: 131).
“Kızıl ciyren at mǐngen
Kuyrugıñnı şart tüygen
Kızıl cabuw cabıngan
Bǐr cǐgǐt kız coydım!” (141).
III. Dobruca Tatar Halk Masallarında Kullanılan Bazı Formel
Unsurlar
III. 1. Başlangıç / Giriş Formelleri
Anlatıcıların hafızaları, zemin ve zamanın gerektirdiklerinin yanı
sıra (Boratav 2009: 12) dinleyicilerin isteklerine göre (Özçelik 2004: 71)
uzayıp kısalan giriş formelleri, Dobruca Tatar masallarında çeşitli şekillerde
kullanılmasına rağmen ağırlıklı olarak sade ve kısadır. İncelediğimiz
masallar içinde, tekerlemeli bir girişle başlayan ancak kısa bir girişle ya da
doğrudan doğruya başlayan masallara göre sayıca az olan masallara şu
örnekleri vermek mümkündür:
“Ewel zaman ǐşǐnde, kalbır saman ǐşǐnde, men anamnıñ beşǐgǐnde
tıngır mıngır sallanıp catkanda, ‘pat!’ etǐp kapı urıldı. Kapını aştık. Kapıda,
kolına bǐr sopa tutkan bǐr kartiy bǐzge bǐr tayak urdı, bǐz özǐmǐznǐ tap köynǐñ
kenarında taptık. Onda bǐr tereknǐñ uşında bǐr kartal kördǐk. Oga tüpek men
tarttık. Kartal cerga tüştǐ. Onı kolımızga alıp, bǐrkaş adım yaptık. Yetǐştǐk bǐr
24
kayıkka. Kayıkta bǐrsǐ otırı. Sordık: ey, bǐr kazañnıñ bar mı? Yok! dedi. Sade
bǐr teşǐk kazanım bar, onı beriyǐm. Aldık kazannı, saldık kartalnı. Kaynadı
kaynadı… Pǐştǐ pǐştǐ… Kabardı kabardı… Aşadık aşadık… O yerden
geşyatırgan bǐr papırga atladık… Masalga da başladık…” (195), “Ewelgǐ
zamanlarda, deweler tellal bolıp cürgende, balaban panayırlar ǐşǐnde…
Eşşekler satuwancı, katırlar üylernǐ ıslap cürgende… Kuşlar şalgıcı, itler
dawılcı ekende… Men babamnıñ beşǐgǐn tıngır mıngır etǐp sallaganda… Bǐr
şıbın vızıldadı, uştı ketti hawaga… Yakalap tuttım da attım susız bǐr
derege… Mayın süzdǐm seksen sekǐz tawaga… Terǐsǐn yükledim doksan
dokız dewege… Bǐr bar eken, bǐr yok eken” (202), “Ewel zaman ǐşǐnde…
Kalbır saman ǐşǐnde… Mışık berber bolıp cürgende… Katır kadı bolıp
cürgende… Men mǐnarede toban pǐşǐp cürgende… Babam maga bǐr at aldı…
At maga bǐr tepme soktı, arkam şǐşǐp şıktı… Anawı yalan, mınawı yalan…
Arslan’nı cuttı bǐr cılan… Bo da eken mǐ bǐr yalan?” (183).
Verilen örneklerde de görüleceği üzere, masal anlatımı sırasında
anlatıcıların kullandıkları söz konusu tekerlemeli başlangıç formelleri de,
sade başlangıç formellerinde sıkça kullanılan “Ewel zaman ǐşǐnde”, “Ewelgǐ
zamanlarda” formelleri ile başlamaktadır. Bunun dışında biraz daha
kısaltılmış bir tekerleme kullanılan masallar şu şekilde başlamaktadır: “Bǐr
zamanda bar eken, bǐr zamanda yok eken. Cel esmese, şöp başı
kıymıldamas, bolmagan bolsa, aytılmas derler. Bek eski zamanlarda, kǐşǐler
taa kiyǐz şadırlar kurıp, pencǐrelerǐn teri men örtǐp yaşaganda, bǐr han bar
eken” (68), “Ewel ewel ekende… Korazlar imam ekende… Anam eşikte,
babam beşikte ekende… Men babamnıñ beşǐgǐn tıngır mıngır etǐp sallap
cürgende… Anam eşikten cıgıldı, başı ekǐge carıldı… Anam kaptı tayaknı,
babam kaptı maşanı…” (153), “Masal masal masladı… Ekǐ mışık atladı…
Kaplıbaka kanatlandı… Uştı kelǐn ketǐrmege… Kelǐn şıktı kapıga…
Kaynana şıktı karşıga… Masaldır bonıñ adı… Añlatmak man şıgar dadǐ…
Bǐr zamanda bar eken, bǐr zamanda yok eken” (190).
Bununla birlikte anlatıcılar, aşağıdaki örneklerde olduğu gibi, masala
daha basit ve kısa tekerlemelerle başlamaktadırlar: “Masal masal matitas…
Kalaylandı bakır tas… Şukırga tüştǐ şıgalmas… Pır pır etǐp uşalmas… Masal
seslep toyalmas! Bǐr zamanda bar eken, bǐr zamanda yok eken” (186), “Bǐr
bar eken bǐr yok eken… Köp konışmak güna eken… Vaktı zamanda bǐr
köynǐñ kenarında bǐr narkamış bar eken” (133), “Bǐr zamanda bar eken, bǐr
zamanda yok eken, bǐr zamanda bǐr padǐşa bar eken” (5)”.
Masal anlatıcıları kimi zaman bir tekerleme kullanmaksızın sadece
olayların belirsiz bir geçmiş zamanda olduğuna vurgu yapan formellerle
masala giriş yapmaktadırlar: “Köpten, bǐr köyde, bek pǐkare bǐr kart man bǐr
kartiy yaşagan emiş” (20), “Zamannǐñ bǐrǐnde sokır bǐr padışa yaşagan” (43),
“Künlerden bir kün, padışalardan bǐrsǐ cemaatnı toplagan da” (130), “Eskǐ
zamanda, bǐr memlekette bǐr bek zengin bay yaşagan” (171), “Bǐr zamanda
padışanıñ bǐrǐ vezǐrǐ men barabar şölge gezmege şıkkan” (199).
Bunun yanı sıra Dobruca Tatar masal anlatıcıları, herhangi bir giriş
formeli kullanmaksızın doğrudan doğruya masala giriş yapmaktadırlar: “Bǐr
25
bek akıllı han yaşagan” (149), “Pıkarenǐñ bǐrsǐ, bǐr baynıñ topragın sürǐp
ketyatırganda, kolındakı sabanı bǐr şölmekke urıp, onı şart etǐp parlay” (221),
“Sık bǐr ormanlık ǐşǐnde, bǐr derenǐñ katında, bǐr kǐrpǐnǐñ yuwası bar eken”
(248).
III. 2. Bağlayış / Geçiş Formelleri
Masallarda bir olaydan diğerine geçişi sağlamak, kahramanları,
mekânları değiştirmek, uzun zamanı kısaca ifade etmek ve dinleyicinin,
okuyucunun dikkatini arttırmak için kullanılan bağlayış formelleri, Dobruca
Tatar halk masallarında sıkça kullanılmaktadır. Masal anlatıcılarının
kullandıkları bu tarz formeller şu şekilde örneklendirilebilir: “Kete kete, altı
ay bǐr küz kete” (7), “Uşa uşa, bǐr köyge barıp kona” (8), “Zaman geşe,
aylar, aftalar geşe” (20), “ ‘Cum közǐñ!’ diy cǐgǐtke. ‘Aş kǐzǐn!’ dep
aytkanda, at kiyǐknǐn artından cetken bǐle” (39), “Az mı keteler, köp mǐ
keteler, ay keteler, cıl keteler” (48), “Bǐrkaş künden soñ” (53, 60, 76, 162,
236), “Künler kelǐp geşe. Aradan baya vakıtlar geşe” (59), “Kel zaman, ket
zaman” (62, 64, 68, 88, 90, 103, 111), “Az ketken, uz ketken, dere tepe tüz
ketken” (140), “Saatler künler men, künler aftalar man yarışkan, aftalar aylar
artından, aylar da senelernǐñ artından cuwırıp yetǐşemen” (178).
Bunun yanı sıra masal anlatıcıları, dinleyicilerin dikkatini canlı
tutmak amacıyla, kimi zaman beklenilmeyen bir olay ortaya atmakta kimi
zaman
da
masalın
akışını
beklenilenin
aksi
istikametine
yönlendirmektedirler. Bu tarz ifadeler şöyle örneklendirilebilir: “Kaza kaza
bǐrden aruw etǐp karay, karasa ne körsǐn?” (5), “Bǐr de karasa, ne körsin,
kasabanın ortasında insan başlarından yedǐ katlı kale kötergenler” (8),
“Barganda ne körsǐn? At aywan cılap otırı” (51), “Erten men Köse akay
kelǐp karasa ne körsǐn, ögǐzlernǐñ bǐrsǐ yok bolgan” (160), “Kelse ne körsǐn,
bǐrǐncǐ ögǐz de yok, ekǐncǐsǐ de!” (160), “Kız da ǐşerǐ kǐrse, ne körsǐn?”
(203), “Aşkanlar ama közlerǐ ne körsǐn?” (206), “Ne bolgan eken, desenǐz?
(250).
III. 3. Bitiş Formelleri
Dobruca Tatarlarının masal anlatma geleneğinde anlatıcılar, masal
anlatımını tamamlarken kalıp bitiş ifadeleri kullanmaktadırlar. Dinleyicilere,
okuyuculara masalın bittiğini belirtmek için kullanılan ifadelerin uzunluğu,
anlatıcının ustalığı ve dinleyicilerin dikkatine göre değişebilmekle beraber
(Sakaoğlu 2002: 257) incelediğimiz masallardaki bitiş ifadeleri oldukça
kısadır.
Dobruca Tatar halk masallarında en sık kullanılan formeller kırk gün
kırk gece düğün yapmak ve murada ermekle ilgilidir: “Toy kırk kün kırk
gece süre. Asret asretǐne kawışa da caşlar oñıp, ösǐp kalalar” (58), “Kırk kün
kırk gece toy yapkan soñ, mırza kuwanganından, bonlarnıñ dörtǐsǐn de
memleketnǐn dört yagındakı dört vilayetine bey etǐp cǐbere de, bonlarnı
özǐnǐñ eñ yükın arkadaşları sayıp, hepǐsǐ tatlı tatlı yaşaylar, mıradına ereler”
(74), “Gene kayta baştan kırk kün kırk gece toy yasap kalganlar, mıradlarına
ergenler” (91), “Asretǐne kawışa. Ak mıradına erǐşe. Ekǐ caş oynap, külǐp
kalalar” (148), “Kırk kün kırk gece toy yasap, oñıp, ösǐp kalalar” (212). Söz
26
konusu bitiş formelleri kimi zaman manzum
edilebilmektedir:
“Matuw bala padışa bolgan
Tahtka mǐnǐp otırgan,
Toyları kırk kün sürgen.
Torgaynıñ tobıgından,
Bakanıñ tatlı etinden
Bürşe mayından yemek pǐşǐrgenler
Aşagan mǐsapǐrler yemekke şǐşkenler” (50).
olarak
da
ifade
Bunun yanı sıra kırk katır ya da kırk satır seçimiyle ilgili olarak
kullanılan formellere şu örneği vermek mümkündür:
“-Sǐzge kırk katır mı yoksa kırk satır mı kerek? dep soray.
-Kırk satırnı bǐz katiyǐk? Kırk katır berseñ razı bolıp ketermǐz, degen
süt anası.
Bay, süt anası man kızıñ kırk katırnıñ kuyrugına baylattıra da olarnı
ürkǐtǐp, şöllǐkke kuwıp cǐbereler. Süt anası man kızı Alla’nıñ şöllǐgǐnde kırk
parşa bolıp kalalar” (182).
Mutlu, mesut bir hayat sürmekle ilgili olarak da, “Oñıp, ösǐp, taa
alen yaşap cüreler” (129), “Ekewǐ oñıp, ösǐp kalalar” (158), “Bonlar
kuwanıp kalalar” (194) şeklinde de bitiş formelleri kullanılmaktadır.
Bununla birlikte Dobruca Tatar halk masallarında olaylar aniden
bitirilebilmektedir: “Masalımız da bonday etǐp pǐte kete” (36), “Şo man
masal da pǐte” (86), “Masalımız da şo man pǐte” (152), “Ana, şonday etǐp,
masal da pǐtken. Cumart koyannıñ masalı da bo eken” (240), “Ana, bo masal
da şonday etǐp pǐtǐp kete” (247).
Bitiş formeli kullanılmadan bitirilen Dobruca Tatar halk masalları da
vardır: “Soñra, padışa kartaya, o kartaygan soñ yerǐne padışa Cantemǐr bola.
Cantemǐr de memleketin bek aruw idare ete, turmadan pǐkarelege yardım
etǐp yaşay” (27), “Kaynata man kiyew padışanıñ saraynından barabar şıgalar.
Tışarda ise colları ayırıla: kaynata onga kete, kiyew de, bonı körǐp, solga
aylana” (99), “Yok! Yok! Yeter endǐ! Aydı üyge kaytayık! dep, atına mǐne
de kaytıp keteler” (209), “Tülkǐ, kumanın algan da yawaş şıgıp ketken”
(230).
III. 4. Çeşitli Formel Unsurlar
Dobruca Tatar halk masallarında belli sayıların sıklıkla kullanıldığı
görülmektedir.
İncelediğimiz
masallarda
şu
sayılarla
sıklıkla
karşılaşılmaktadır:
Üç (Üş):
“üş ul” (5, 43), “üş kǐşǐ” (7), “üş kün” (40, 149, 199, 240), “üş kız”
(37, 195, 221), “üş tılsım” (59), “üş sene” (92, 95), “üş torba” (126), “üş
soraw” (130, 149), “üş yaş” (141), “üş col” (174), “üş gece” (240), “üş afta”
(250), vd.
Yedi:
27
“yedǐ kat kök” (8), “yedǐ katlı kale” (8), “yedǐ başlı ajdaha” (21,
114), “yedǐ sene” (38), vd.
Kırk:
“kırk sene” (7), “kırk delǐkanlı” (11), “kırk at” (11, 106), “kırk kün”
(29, 210, 212, 233), “kırk gece” (14, 44), “kırk başlı ajdaha” (15), “kırk ok”
(22), “kırk dülber kız” (30),“kırk cǐgǐt” (33), “kırk manda” (72, 138), “kırk
arşın” (101), “kırk kısrak” (106, 138), “kırk kız” (116), “kırk oda” (123,
190), “kırk merduwen” (128), “kırk akıllı” (131), “kırk buga” (150), “kırk
dew” (190), “kırk katlı bina” (210), “kırk kǐşǐ” (239), vd.
Dobruca Tatar halk masallarında, tıpkı diğer Türk topluluklarının
masallarında olduğu gibi, masal anlatım sırasında sık sık renklere, nesneleri,
kişileri ve hayvanları tanımlayan sıfatlara başvurulduğu görülmektedir.
Nesneleri, kişileri ve hayvanları tanımlamak için kullanılan sıfatlara şu
örnekleri vermek mümkündür:
Ak-biyaz-nur-kara-sarı-ala:
“Ak sakallı bir kart” (22, 139), “ala balık” (34), “kara cǐgǐt” (40),
“kara sıyır” (101), “kara at” (117), “kara bilewge” (151), “kara mışık” (210),
“kara taş” (211), “kara yürek” (242), “ap-pak dülber” (48), “biyaz at” (57),
“biyaz kâtke” (93), “biyaz entarı” (103), “biyaz telli papǐş” (104), “bem
biyaz yüz” (107, “sarı şaş” (100), “sarı may” (227), “sap sarı şıray” (241),
“nur yüz” (178), vd.
Altın-kümǐş (gümüş):
“Altın papırnı” (30), “altın ok” (66), “altın kamıt” (103), “altın örtǐ”
(103), “altın payton” (103), “altın tabıt” (110), “altın sǐnǐ” (113), “altın
tawşan” (113), “altın tazı” (113), “altın saplı ay balta” (151), “kümǐşten telli
papǐş” (103), vd.
Nesneleri ve kişileri tanımlamak için renk, sayı sıfatlarının dışında
“uzın” (uzun), “güzel”, “şeber” (güçlü), “cetken” (yetişkin), “matuw”
(akıllı), “kart” (yaşlı), “pǐkare” (yoksul) gibi bazı niteleme sıfatlarının da
kullanıldığı görülmektedir: “uzın şaş” (126), “güzel kız” (103, 142, 150, 154,
241), “şeber kız” (203), “matuw bala” (133, 186). Bunun yanı sıra güzel
kızlar, prensesler, sultanlar “Tıpkı aynıñ on dörtǐ, künnǐñ on beşǐ” (153)
şeklinde ifadelerle aya ve güneşe benzetilmektedir.
Ele alınan asallarda zaman “Cüre cüre, aftalar, aylar geşe” (142)
şeklinde oldukça hızlı akmaktadır. Mekân açısından bakıldığında, belirli
masal ülkelerinin yerini saray, kasaba, köy, mezarlık, deniz kenarı, mektep,
mağara gibi belirsiz ama gerçekte var olan mekânlara bıraktığı
görülmektedir. Böylece olaylar daha net ve somut bir şekilde
aktarılmaktadırlar.
IV. Sonuç
Dobruca Tatar halk masallarında kullanılan bazı kalıplaşmış
ifadelerden yola çıkılarak, Dobruca Tatarlarındaki masal anlatıcılarının
gerek Anadolu sahası gerekse diğer Türk topluluklarının anlatıcılarında
28
olduğu gibi, kalıplaşmış ifadelere sık sık başvurduklarını, bu unsurları,
içinde bulundukları kültürel çevrenin yansıtılmasında ve ustalıklarının
sergilenmesinde bir araç olarak gördüklerini söylemek mümkündür.
Dobruca Tatarlarının “uzun masallar” olarak adlandırdıkları
destanlarının başında yer alan manzum ifadelerin, “asıl masallar”ın sadece
birkaç tanesinin giriş kısmında kullanılması, masallarda nazmın da
kullanıldığını ancak yerini büyük ölçüde nesir diline bıraktığını
göstermektedir.
İncelenen masal metinlerinin oldukça kısa olması, Dobruca Tatarları
arasında çeşitli nedenlerle -yaşanılan zamanın ve mekânın gerçekliği, birey
ve toplumun ihtiyaçları, vd- masal anlatma geleneğinin zayıfladığını ve
masal içerisindeki kalıplaşmış ifadelerin de azaldığını ya da kısaldığını
gösterir mahiyettedir.
Nedret Mahmut ve Enver Mahmut’un da belirttiği gibi Dobruca
Tatarları arasında masallar sözlü kaynaklar tarafından çeşitli varyantlarda
anlatılmaktadır. Yukarıda sözü edilen nedenlerle her ne kadar masal
metinleri kısalmış olsa da uzun zamanı kısaca ifade etmek, bir olaydan
diğerine geçmek, dinleyicilerin dikkatini canlı tutabilmek işlevlerine sahip
olan ve daha çok masalların ortasında kullanılan bağlayış / geçiş
formellerine sıkça yer verilmektedir.
Dobruca Tatar halk masallarında yer alan kalıplaşmış ifadeler genel
olarak birbirine benzemektedir. Bununla birlikte Dobruca Türk Halk
Edebiyatı Metinleri adlı eserde, incelediğimiz bazı masal metinlerinin
içerikleri aynı, fakat farklı kalıplaşmış ifadelerden oluşan varyantları
(Örneğin; Dünya Güzeli, Dülber-Dilber, Awcı Memet-Awcı Mehmet, Ayuw
Kulak Batır-Ayu Kulak Batır vd) bulunmaktadır. Bu husus masalın anlatıcı
sayısının birden fazla olduğuna işaret etmenin yanı sıra, ortak bir masal
dilinden ve üslubundan söz edebilmek için masal metninin yanı sıra anlatıcı,
dinleyici, anlatım yeri ve zamanı gibi unsurlar yani bağlam hakkında bilgi
sahibi olmak gerektiğine dikkat çekmektedir.
İncelenen masalların anlatıcıları hakkında kaynaklarda herhangi bir
bilgi bulunmamaktadır. Anlatıcının bilgi seviyesinin yanı sıra, kadın ya da
erkek, köylü ya da şehirli, profesyonel ya da amatör anlatıcı olması, masalı
dinleyerek ya da okuyarak öğrenmiş olması, yaşı gibi unsurlara paralel
olarak masal içindeki formellerin oluşumu ve kullanımı bazı farklılıklar arz
eder. Bu bağlamda, bu tür metin merkezli incelemelerde daha iyi tespitlerde
bulunabilmek adına derlemeyi yapan kişinin anlatıcı faktörünü mutlaka
dikkate alması gerekmektedir.
Dobruca Tatar halk masallarının yaratım ve aktarım ortamı
konusuna da değinilmemektedir. Söz konusu masalların doğal ortamında mı
derlendiği yoksa derleyici için mi anlatıldığı bilgilerinin yanı sıra, anlatıcının
masal anlatımı sırasındaki jest ve mimikleri, dinleyiciyle olan iletişimi
hakkındaki tespitler bu tür çalışmalar adına son derece önemlidir.
Türkiye Türkolojisinin yeterince bilgi sahibi olamadığı Dobruca
Tatarlarının masallarından alınan örnekler üzerinde gösterilen kalıp
29
ifadelerin, Türk halklarının masallarındaki kalıp ifadelerle karşılaştırmalı bir
şekilde incelenmesi bağlamında araştırıcılara bir katkıda bulunması
temennimizdir.
KAYNAKÇA
Aça, Mehmet (2002). Şor Türkleri ve Sözlü Edebiyatı. Türkler, 20.
C., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 760-771.
Aça, Mehmet (2004). Tıvalı Destancıların Bazı Kalıplaşmış İfadeleri
Üzerine. Prof. Dr. Abdurrahman Güzel’e Armağan, Gazi Eğitim ve
Kültür Vakfı Yayını, 95-107.
Alptekin, Ali Berat (2002). Taşeli Masalları. Akçağ Yayınları,
Ankara.
Alptekin, Ali Berat (2003). Dede Korkut Hikȃyelerinde Kalıp
İfadeler. İslȃmiyet Öncesi Türk Destanları (İncelemeler-Metinler), (hzl.
Saim Sakaoğlu-Ali Duymaz), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 115-124.
Boratav, Pertev Naili (1995). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı.
Gerçek Yayınevi, İatanbul.
Boratav, Pertev Naili (2000). Tekerleme Türk Halk Masalının
Tipolojik ve Stilistik İncelemesine Katkı. (Çev. İsmail Yerguz). Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
Boratav, Pertev Naili (2009). Zaman Zaman İçinde. İmge Kitabevi
Yayınları, Ankara.
Dorson, M. Richard (1984). Günümüz Folklor Kuramları. (Çev.
Nermin Ulutaş), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Bornovaİzmir.
Duymaz, Ali (2002). İrfanı Arzulayan Sözler Tekerlemeler.
Akçağ Yayınları, Ankara.
Ekici, Metin (2004). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme
Yöntemleri. Geleneksel Yayınları, Ankara.
Ekrem, Mehmet Ali (1981). Bülbül Sesi Dobruca Türklerinin
Folklorundan Seçmeler. Kriterion Kitapevi, Bükreş.
Ekrem, Mehmet Ali ve Hilmiye Mehmet Ali (1985). Tepegöz:
Dobruca Masalları. Kriterion Yayın Üyi, Bükreş.
Elçin, Şükrü (1998). Halk Edebiyatına Giriş. Akçağ Yayınları,
Ankara.
Ergun, Metin (1993). Hakas Haycıları ve Haycılık Sanatı. Milli
Folklor, 3 (19), 23-26.
Ergun, Metin (1996). Hakas Haycıları. Türk Dünyası Dil ve
Edebiyat Dergisi, 1, 121-129.
Günay, Umay (1992). Elazığ Masallarının Muhtevası. Fırat
Üniversitesi Fırat Havzası Folklor ve Etnografya Sempozyumu
Bildirileri, 24-24 Ekim 1985, Elazığ, 109-136.
Köktürk, Şahin (1997). Azerbaycan Nağıllarında Kalıp Sözler ve
Deyimler. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi-Halk Edebiyatı
Seksiyon Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 89-97.
30
Mahmut, Enver ve Mahmut, Nedret (1988). Bozcigit Dobruca
Tatar Masalları Birinci Kitap. Kriterion Kitap Üyi, Bucureşti.
Mahmut, Enver ve Mahmut, Nedret (1991). Ayuw Kulak Batır
Dobruca Tatar Masalları Ekinci Kitap. Kriterion Kitap Üyi, Bucureşti.
Mahmut, Enver ve Mahmut, Nedret (1997). Dobruca Türk Halk
Edebiyatı Metinleri. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Önal, Mehmet Naci (1998). Romanya Dobruca Türkleri ve
Mukayeseleriyle Doğum Evlenme ve Ölüm Ȃdetleri. Kültür Bakanlığı
Önal, Mehmet Naci (2010). Romanya Dobrucası Tatar Halkının
Sözlü Edebiyatları. Problemı Fılologi Naradov Povolzsya Sbornul
Smameu (İdil Boyu Halkları Filoloji Sorunları), Moskova, 204-209.
Özçelik, Mehmet (2004). Afyonkarahisar Masalları (Araştımaİnceleme-Metin). Fakülte Kitabevi, Isparta.
Sakaoğlu, Saim (1974). “Formel” Kavramı ve Türk Masallarında
Benzer Durumlarda Kullanılan Formeller. I. Uluslararası Türk Folklor
Semineri Bildirileri, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Ankara,
148-154.
Sakaoğlu, Saim (2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Akçağ
Şimşek, Esma (2001). Yukarıçukurova Masallarında Motif ve
Tip Araştırması. 1. C., Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Uçkun, Rabia Kocaaslan (2003). Gagauz Masallarının Tip ve Motif
Yapısı Bakımından İncelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Ülküsal, Müstecip (1987). Dobruca ve Türkler. Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü Yayınları: 64, Seri: III, Sayı: A. 16, Ankara.
Zhamakina, Alfiya (2009). Kazak Masalları Üzerine Bir İnceleme.
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İzmir.
31
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YTB MODELİ:
PROGRAM, ÖĞRENCİ VE ÖĞRETİM SÜRECİNİN İNCELENMESİ
İstatistik Uzmanı Ayşegül ÖZDEMİR
Okutman Tülay Y. ÖZKAN
Okutman K. Feza DE CHİARA
Okutman Kemal DEMİR
Prof. Dr. Mustafa KINSIZ
Akdeniz Üniversitesi
Antalya/TÜRKİYE
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
ÖZET
Akdeniz Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda T.C
Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı (YTB)
tarafından yürütülen Türkiye Bursları Programı kapsamında Yabancı Dil
olarak Türkçe Öğretimi (YTÖ) uygulanmaktadır. Bu çalışmada hem YTB
Modeli tanıtılmış hem de program uygulama aşamasında karşılaşılan
olumlu ve olumsuz öğrenim çıktıları tartışılıp paylaşılmıştır. Veri toplama
aşamasında tam yapılandırılmış anketler uygulanıp bursiyerlerin hem profili
hem de yabancı dil olarak Türkçenin öğrenim süreci ile ilgili görüşleri elde
edilmiştir. Aynı zamanda veri toplama aşamasında bursiyerlerin öğrenim
gelişimini ortaya çıkarmak için başarı testleri uygulanmıştır. Bu başarı
testleri ön test ve son test olarak karşılaştırılıp başarıya yol açan faktörler
istatistikî bilgi olarak değerlendirilip bu çalışmada sunulmuştur.
Anahtar kelimeler: YTB Modeli, Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi (YTÖ),
Dil Öğretimi
ABSTRACT
Turkish as a Foreign Language (TFL) has been offered at the School
of Languages Department at Akdeniz University since Department for
Turks Abroad and Relative Societies (YTB) accepted granted students for the
Türkiye Scholarships programs. In this study, YTB model has been defined
and introduced. Both positive and negative aspects of applied Turkish
teaching program have been discussed. The learners’ profile and opinions
related to teaching program were gathered through a questionnaire. A level
exam was used as the pre- and post- test for the study to define factors
leading the learners’ success in learning Turkish as a foreign language ,
evaluated as statistical data and presented in this work.
32
Keywords: YTB Model, Turkish as a foreign language (TFL), Language
Teaching
1.Türkiye Bursluları
Türkiye Bursları, Türkiye’de yükseköğretim seviyesinde öğrenim
görecek öğrencilere verilen karşılıksız burs programlarından oluşmaktadır.
Bu burs öğrencilerine yeni bakış açıları kazandırmakta ve kariyerlerinde
onları yaşıtlarına göre avantajlı kılacak bir donanım sağlamaktadır.Türkiye
Burslarının amacı, Türkiye ile diğer dünya ülkeleri arasındaki ilişkileri hem
kültürel hem de eğitim açısından geliştirmek, kültürel birikimini paylaşmak
ve uluslararası bilgi alışverişini desteklemektir. Türkiye Bursları programı
aşağıdaki bursları vermektedir:
1. Lisans Bursları
2. Lisansüstü Burslar
3. Branş Bursları
4. Kısa Dönemli Burslar
Her yıl birçok ülkeden binlerce başvuru alan Türkiye Bursları, başvuruların
değerlendirilmesinde iki yol izler.
I. Başvuruya uygunluk ve akademik başarı
II. Mülakat
Türkiye Bursları, akademik başarıyı temel alır. Öğrencilerin burs programına
kabul edilebilmeleri için başarılı bir eğitim geçmişine sahip olmaları
gerekmektedir. Türkiye Burslusu olmaya hak kazanan öğrenciler, ülkemiz
üniversitelerinde, akademik geçmişlerine uygun bir bölümde öğrenim
gördükleri süre boyunca burslandırılırlar. Burs hakkı kazanan öğrencilerin
yararlandığı olanaklar şöyledir:
1.Aylık burs ödemesi
2.Barınma
3.Üniversite öğrenim harcı
4.Sağlık giderleri
5.Türkçe dil eğitimi (1 yıl)
6.Geliş-gidiş ulaşım katkısı
2.Akdeniz Üniversitesi’nde Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretilmesi
Burs kazanan öğrenciler burs yeterliliklerini yerine getirerek
Türkiye’deki eğitim yaşamlarına başlayabilmek için Avrupa Ortak Dil
Çerçevesinin öngördüğü C1 yeterliliklerine sahip olmalıdır. Dil düzeyleri
yeterli öğrenciler, öğrenim yılı başlangıcında uygulanan yeterlilik sınavına
girip başarılı olduktan sonra bölümlerinde eğitime başlarlar. Dil düzeyi
33
yetersiz öğrenciler ise yüksek öğrenim görecekleri üniversitede Türkçe dil
eğitimi almaya başlar. Bu eğitim 1 yıl sürelidir.
Akdeniz üniversitesi 2013-2014 eğitim öğretim yılında bu projeye dahil
olmuş ve projeyi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda başarıyla yürütmüştür.
3.Akdeniz Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu 2013-2014 Türkçe
Öğretimi Programı
Proje kapsamındaki diğer bazı üniversitelerle (İstanbul Üniversitesi,
Fatih Üniversitesi, Kocaeli üniversitesi) ortak çalışma içerisine giren
Akdeniz Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu, meslek içi eğitime ve
program hazırlıklarına ağırlık vermiştir. Programı yürütülen diğer dillerde
olduğu gibi, Türkçenin de daha verimli ve etkili kullanılması için çalışmalar
yapılmıştır.(CECR, 2000) hedef dilin kullanımını artırmak için
kullanılabilecek sözel sunumlar, yazım çalışmaları ve rapor hazırlama gibi
birçok yöntem vardır. Bu yöntemler ister akademik olsun ister olmasın dil
gelişiminde son derece etkilidir. Dil öğretiminde geleneksel dilbilgisi
ağırlıklı öğretimden uzak durarak dilin işlevselliğini öğretme çabasına
yönelme 1970’lerden bu yana Kanada, İsveç, Belçika, Fransa ve İspanya gibi
birçok ülkede benimsenen bir yaklaşım olmuştur. (Guay, 2011)Bu nedenle
Türkçenin öğretiminde daha modern, işlevsel ve amaca yönelik bir program
hazırlanmıştır. Bu programda da teknolojik sınıf ortamına, öğrenci merkezli
eğitime yer verilmiştir. Bu bildirinin çıkış amacı da budur; öğrencinin
öğrenim ortamını hazırlarken, sadece öngörülen beklentilerle değil sonradan
öğrenilenlerle ve görülen eksikliklerle bu ortamı tekrar ve tekrar
şekillendirebilmek. Her yeni gelen programla bir öncekini daha da ileriye
taşımaktır. Bu amaçla, öğrenim yılı başında, süresince ve sonunda
öğrencilere ve eğitmenlere çeşitli anketler uygulanarak, düzenli testler
yapılarak aslında bir sonraki yılın çalışmaları da başlatılmış oldu.
Öğretim yılı başında burs hakkı kazanan öğrenciler dil seviyelerini
yeterli ya da yetersiz olarak belirttiler ve bu doğrultuda Türkçe bilgisini
yeterli olarak belirten öğrencilere C1 düzeyinde bir sınav uygulanarak bu
sınavda başarılı olan öğrenciler bölümlerine yönlendirildi. Başarısız olanlar
ise kurumumuzda eğitim almaya başladı. Diğer burslu öğrencilere dil
düzeylerini ölçme amaçlı bir sınav uygulanarak öğrencilerin eğitim
alacakları düzeyler belirlendi. Uygulanan bu düzey belirleme sınavı ilk
sınav olarak kabul edilmiş ve aynı sınav öğretim yılı sonunda tekrar
uygulanarak son sınav olarak dikkate alınmıştır. Bu uygulamadaki amaç
öğrencilerin öğretim yılına başlamadan önceki dil düzeyleri ile öğretim yılı
sonundaki dil düzeylerini karşılaştırmak ve öğrencinin yaşadığı süreci
incelemektir. (De Angelis,2005) Dil öğrenenler farklı anadillerden geldikleri
için hedef dildeki yatkınlıkları ve becerileri de farklılık gösterecektir.
4.YTB Öğrenci Profili
34
Afganistan
Suriye
Kazakistan
Somali
Karadağ
Moldova
Çad
Demokratik Kongo…
Gana
Kosova
Mısır
Arnavutluk
Azerbaycan
Bangladeş
Benin
Cezayir
Çin
Endonezya
Fas
Gine
Güney Sudan
Gürcistan
Hindistan
İran
İspanya
Kenya
Kırgızistan
Kolombiya
Lesoto
Libya
Lübnan
Mali
Meksika
Moğolistan
Moritanya
Nijer
Orta Afrika Cumhuriyeti
Romanya
Sırbistan
Sri Lanka
Tacikistan
Tunus
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Tablo 1 Öğrencilerin ülkelerine göre dağılımı
Akdeniz Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda 43 farklı ülkeden
toplam 70 öğrenci Türkçe dil eğitimi aldı. Öğrenci sayısına göre ülke
farklılıklarının çok olması sınıf içinde ve sınıf dışında kültürler arası
etkileşimin yoğunluğunun göstergesidir. Türkçe bu farklı kültür ve ülkelerin
tek ortak noktasıydı. (Nieto, 1992) Çok kültürlü ortamlarda eğitim,
öğrencilerin öğrenim tecrübelerini eşitleyebilen bir model olabilir.Öğrenim
ortamındaki artan merak duygusu da öğrencilerin dil öğrenim hızlarını
arttırabilmektedir. Bu bağlamda sahip olduğumuz çok kültürlü ortam dil
öğrenim programımız için bir avantaj olmuştur.
5.Uygulanan Anket Sonuçları
70 öğrenciden 64’ünün sonuçları güvenilirlik esasları dikkate alındığında
analiz edilebilirdi.
A.Öğrencilere soruldu:
-Anadiliniz hariç kaç dil biliyorsunuz?
Tablo 2. Yabancı dil
Bildiği yabancı diller
Öğrenci sayısı Yüzde %
(frekans)
1
31
48,4
2
3
Hayır
Toplam
24
4
5
64
37,5
6,3
7,8
100,0
35
Tablo 2’den anlaşıldığı gibi öğrencilerin büyük bir kısmı Türkçenin dışında
en az bir yabancı dil biliyor. Bu sonuç da öğrencilerin daha önce
öğrendikleri dil ile yeni öğrendikleri dil olan Türkçeyi karşılaştırma şansına
sahip olduklarını gösteriyor. Bu da hedef dili anlamanın ve yeni öğrenilen
dilde başarılı olmanın en etkili yollarından biridir.(Thomas,2010) Yapılan
çalışmalarda iki dil bilen öğrencilerin sadece anadiline hakim öğrencilere
kıyasla daha avantajlı olduğunu ve öğrencilerin öğrenilen diğer dillerde, bir
önceki öğrenmedeki alışkanlıklarını tekrar ettikleri için sürecin daha fazla
farkında olduklarını göstermiştir.
B.Öğrenciler yorumladı:
-En çok okuma çalışmalarında zorluk çektim.
Tablo 3.Okuma becerisinde zorluk
Frekans
Yüzde %
Evet
16
Hayır
48
Toplam 64
Geçerli
Yüzde
Kümülatif
Yüzde
25,0
25,0
25,0
75,0
100,0
75,0
100,0
100,0
Grubun dörtte biri Türkçe öğreniminde okuma becerisi kazanırken zorluk
yaşadığını belirtirken dörtte üçü güçlük yaşamadığını söylemiştir.(Nuttall,
1996) Geniş kapsamlı okuma materyallerinin kullanımı, okuma becerisini
geliştirmeye yönelik sınıf içi çalışmaların yapılması, hem her bir ders
planlanırken hem de tüm dil programı hazırlanırken göz önünde
bulundurulmalıdır. Bu bağlamda seçilen öğretim materyallerinin eksik
yanlarının olduğu fakat genele bakıldığında da başarılı olduğundan söz
etmek mümkündür.
C.Öğrenciler yorumladı:
Dinleme becerisi edinirken zorluk çektim.
Tablo 4. Dinleme becerisinde zorluk
Frekans
Yüzde % Geçerli
Yüzde
Kümülatif
Yüzde
Evet
19
29,7
29,7
29,7
Hayır
Topla
m
45
70,3
70,3
100,0
64
100,0
100,0
36
Yaklaşık grubun üçte biri dinleme yetisini kazanırken güçlük çektiğini
belirtti. Yerel aksan, vurgu, eğitim, kişisel geçmiş ve özellikler dikkate
alındığında bu sonuç son derece normaldir.(Vandergrift,1997)Dinleme
anlama becerisine önem vermek ve dinleme stratejilerini öğrencilere
kazandırabilmek
dil
öğretimindeki
başarıyı
arttırır.
Akdeniz
Üniversitesi’nde öğrenim gören Türkiye Bursluları, dili doğal ortamında
öğrendiler ve bu dil öğretimi açısından önemli bir avantajdı. Ancak, dil
öğreniminin çok önemli bir parçası olan dinlemedeki güçlüklerin minimum
düzeye indirilmesi için de yeni çalışmalar yapılmalıdır.
D.Öğrenciler yorumladı:
Konuşma becerisini edinirken zorluk çektim.
Tablo 5. Konuşma becerisinde zorluk
Frekans
Yüzde % Geçerli Yüzde Kümülatif
Yüzde
Evet
13
Hayır
51
Toplam 64
20,3
79,7
100,0
20,3
79,7
100,0
20,3
100,0
Türkçe öğrenen grubun beşte biri konuşma becerisini edinirken zorluk
yaşadığını belirtti. Öğrenilen yabancı dilin ana vatanında öğrenmenin
getirdiği avantajları gösteren bu sonuçla öğrenciler, güçlük çektikleri okuma
ve dinleme yetilerine göre konuşma becerisi edinirken daha az güçlük
yaşadığını söyleyerek aslında hedef dili konuşulan ülkede öğrenmenin
avantajını da ortaya koymuşlardır.
E.Öğrenciler yorumladı:
Hedef dilin dilbilgisi yapılarını öğrenmede zorluk çektim.
Tablo 6. Dilbilgisi öğrenmede zorluk.
Frekans
Evet
20
Hayır
44
Toplam 64
Yüzde % Geçerli
Yüzde
31,3
68,8
100,0
31,3
68,8
100,0
Kümülatif
Yüzde
31,3
100,0
Yaklaşık grubun üçte biri Türkçe dilbilgisi öğrenirken güçlük yaşadığını
ifade etti. Bu sonuç çok kültürlü öğretim ortamımızda Ural-Altay dil ailesine
37
mensup ülkelerin sayısının az olduğu düşünüldüğünde son derece normaldir.
Öğrencilerin çoğunun yeni bir dil yapısını öğrenmeye başlamadan önce yeni
bir yazı yazma sistemini öğrenmeye başlaması da bu sonuca etken olarak
kabul edilebilir.(Cook,2008) Bir dili yabancı dil olarak öğrenen öğrencileri
anadili olarak öğrenen öğrencilerle kıyaslamamak gerekir. Bu öğrenciler
yeni dili öğrenirken devamlı olarak kendi anadillerindeki sistemle
kıyaslayarak öğrenirler. Yani ya eşleştirirler ya da farklılıklarıyla öğrenirler.
Bu açıdan bakıldığında, öğrencilerin bildiği bir dil sisteminden tamamen
farklı bir sistemi öğrenmesi, anlayıp kabul edip uygulayabilmesinin zaman
alması son derece normaldir.
F.Öğrenciler yorumladı:
Anadilim ile Türkçe arasında benzerlikler var.
Tablo 7. Öğrencilerin ana diliyle Türkçe arasındaki benzerlik.
Frekans
Yüzde % Geçerli
Kümülatif
Yüzde
Yüzde
Evet
21
Hayır
43
Toplam 64
32,8
32,8
32,8
67,2
100,0
67,2
100,0
100,0
Türkçe öğrenen grubun üçte biri kendi anadilleriyle Türkçe arasında
benzerlikler olduğunu ifade etti. Diğer taraftan grubun üçte ikisi
anadilleriyle Türkçe arasında benzerlik olmadığını ifade etti.(Mägiste,
2010)Bir dil öğrenirken en önemli faktörlerden biri de anadil ile hedef dil
arasındaki benzerliklerdir. Bu etken yürütülmüş Türkçe programında çok
fazla etkili olmamıştır diyebiliriz.
F. ‘’Türkçe Öğrenme sürecinizi kolaylaştıran etkenler nelerdi?’’ sorusuna
verilen cevaplar farklılık gösterdi.
(Tablo 8a, Tablo 8b, Tablo 8c, Tablo 8d )
Tablo 8a. Öğretmen tutumu
Frekans
Evet
Hayır
Toplam
35
29
64
Yüzde
54,7
54,7
54,7
45,3
45,3
100,0
100,0
100,0
38
Tablo8b.Ders Kitabı ve Materyaller
Frekans
Yüzde %
Evet
19
Hayır 45
Toplam 64
29,7
70,3
100,0
Geçerli Yüzde Kümülatif
Yüzde
29,7
29,7
100,0
70,3
100,0
Tablo8c.Uygulanan Türkçe Eğitim Programı
Frekans
Evet
52
Hayır
12
Toplam 64
Yüzde % Geçerli
Yüzde
Kümülatif
Yüzde
81,3
18,8
100,0
81,3
100,0
81,3
18,8
100,0
Tablo8d.Sosyal Faaliyetler
Frekans
Evet
42
Hayır 22
Toplam 64
Yüzde
65,6
65,6
65,6
34,4
34,4
100,0
100,0
100,0
Grubun yarısından fazlası öğretmen tutumunun dil öğreniminde olumlu
etkisi olduğunu ifade etti.Ayrıca, grubun %70’i Ders materyallerinin ve
kitabının bu sürece katkısı olmadığı görüşünde.Türkiye burslularının
%80’inden fazlası da Türkçe eğitim programının olumlu etkisini, %65’i ise
sosyal faaliyetlerin öğrenim süreçlerine olan katkısını vurgulamıştır.Bu
noktada uygulanan programın iletişimsel noktadaki başarısından söz etmek
mümkün.Ayrıca, sonraki yıllarda kitap ve materyal seçimi yapılırken dil
39
öğretimine katkıyı artıracak materyal eklemelerinin yapılması gerektiği de
ortaya çıkmıştır.
6.İlk Ve Son Test Sonuçları
Test ilk olarak Eylül 2013’de düzey belirleme sınavı olarak
uygulandı ve daha sonra Haziran 2014’de son test olarak aynı öğrenci
grubuna tekrar uygulandı.Her iki testin de sonuçları öğrencilerin düzeylerine
ve başarılarına göre yorumlanmıştır.
Tablo9. Karşılaştırmalı istatistikler
İlk Test
Son Test
Ortalam N
a
Standart
Sapma
13,0625
71,7969
16,44700
13,71383
64
64
Standart
Hata
Ortalama
2,05588
1,71423
Tablo 9 her iki sınavın ortalamasını, standart sapması ve standart hata
ortalamasını göstermektedir. N her iki sınav içinde 64’tür. İlk ve son test
ortalamaları arasında anlamlı bir fark vardır. Bu da uygulanan öğretim
metodunun başarılı olduğunu gösterir. Fakat sonuçların tesadüfi olup
olmadığını ve gerçek başarı puanlarını yansıtıp yansıtmadığını anlamak için,
Tablo 10’u incelemek gerekir.
Tablo 10. Karşılaştırmalı örnek test
PairedDifferences
Mean
t
df
Std.
Std.
95%
Deviati ErrorM ConfidenceInterv
on
ean
al
of
theDifference
Lower
Upper
İlk
test16,497 2,0621
–
62,8553
58,73438 47
8
Son2
Test
28,
54,613
63
48
43
2
Sig.
(2taile
d)
,000
40
sig(2-tailed) 0.00‹0.05’den küçük olduğu için Hipotezimiz kabul
edilmemiştir.Diğer bir deyişle,ilk ve son test ortalamaları arasında belirgin
bir fark vardır. (95% güvenilirlik).(µı≠µ2)
Akdeniz Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda uygulanan Türkçe
Öğretim programı, öğrencilerin dil öğrenim süreçlerini pozitif etkilemiştir.
Her seviyedeki en başarılı 5 öğrencinin ülkesi, uyruğu, dili ve sınav sonuçları
Tablo 11a ve Tablo 11b’de gösterilmektedir.
Tablo 11a: C1+ Düzeyindeki öğrencilerin ilk ve son test sonuç farklılıkları.
ANADİLİ+BİLDİ
ÖĞRENC
Ğİ YABANCI DİL
İ
ÜLKE
SAYISI
İLK SON FARK
Afganista
Qarizada n
Farsi (2)
13
95
82
Hajdari
Kosova
Albanian(2)
20
93
73
Azerbajia AzerbaijaniTurkish(
Halilova
n
1)
21
90
69
Sezallari
Kosova
Albanian(2)
32
94
62
Almasri
Syria
Arabic(1)
3
61
58
Kazakhsta
Kenjetai
n
Kazakh(3)
34
89
55
Tablo 11b.C1 Düzeyindeki öğrencilerin ilk ve son test sonuç farklılıkları.
ÖĞRENC
İ
ÜLKE
Namkhai
Mongolia
Afganista
Rahmani
n
Coinac
Moldova
Adam
Chad
Muchiri
Kenya
ANADİLİ+BİLDİĞ
İ YABANCI DİL
SAYISI
İLK
Mongolian (2)
0
SO
N
92
FARK
92
Farsi(3)
Romenian(4)
Arabic(1)
Triballanguage(1)
87
84
82
81
84
84
82
81
3
0
0
0
Tablo 11a’daki öğrencilerden biri hariç hepsinin hedef dil olan Türkçe
bilgileri vardı..Fakat,Tablo11b’deki öğrencilerin hiçbirinin hedef dile bir
yakınlığı yoktu.Tablo 11b’de öğrencilerin dördünün ilk test sonuçları 100/0
41
iken ,öğretim yılı sonunda uygulanan son test sonuçları 100/80’in
üzerindeydi.
7.Sonuç
T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı
(YTB) tarafından yürütülen Türkiye Bursları kapsamında on iki bin öğrenci
Türkiye’deki 100’ün üzerinde Üniversitede eğitim almaktadır. Bu projeye
2013-2014 yılında dahil olan Akdeniz Üniversitesi Yabancı Diller
Yüksekokulu, 43 farklı ülkeden 70 öğrenciye Türkçe öğretimi vermiştir. Bu
süreçte Türkçe Öğretimi Programı sınavlar ve anketler ile takip edilmiştir.
İlk ve son test sonuçlarına bakıldığında uygulanan Türkçe öğretimi
programının yabancı dil olarak Türkçe öğretiminde başarılı olduğu
söylenebilir. Bundan sonra gerçekleştirilecek yabancı dil olarak Türkçe
projelerinde sadece dilbilgisi ve yazma yetileri değil, aynı zamanda tüm
becerilerin ilk ve son test olarak ölçme ve değerlendirilmesinin yapılmasına
ve yapılacak testin öğretim yılı ortasında da uygulanmasına karar verilmiştir.
Anadil haricinde yabancı bir dil öğrenmiş olmak, dil öğrenim sürecini
yaşamış ve tecrübe kazanmış olmak demektir. Böylece öğrenci, dil öğrenim
sürecinde yaşayacağı bireysel farklılıkları, zorlukları ve kolaylıkları önceden
bilip, süreci daha verimli kılabilir.( Abu-Rabia&Sanitsky,2011)İki dil bilen
öğrenciler, üçüncü bir dili öğrenirken, ilk kez yabancı dil öğrenenlere göre
zaman kazanmış sayılır. Bu kolaylıklar elbette öğrenci açısından önemlidir.
Ancak öğrenim sürecine verilen zaman ve çaba; eğitim kurumları ve
öğreticiler açısından bakıldığında daha da önemli hale geliyor.
Kurumumuzda da bu etken dikkate alınarak öğretim planlaması yapılırken,
öğrencilerin, Türkçeyi ilk yabancı dil ya da ikinci yabancı dil olarak
öğreniyor olması göz önünde bulundurulmalıdır.
Uygulanan anketler ve testler göstermiştir ki Türkçe programı başarılı
olmuştur ve bunda öğrencilerin dil geçmişlerinin de önemli rol oynadığı da
açıktır.(Galambos& Meadow,1990) İki dil öğrenme sürecinden sonra elde
edilen tecrübeler, dil gelişimde beceri edinme hızını artırmaktadır.2013-2014
yılında uygulanan Türkiye Bursluları modeli (YTB), üzerinde yapılmakta
olan ve yapılacak çalışmalarla daha da başarılı hale getirilecektir.
KAYNAKÇA
CECR (2000). Cadreeuropéencommun de référencepourleslangues.
Apprendre, enseigner, évaluer, DivisionDesLanguesVıvantes.
Strasbourg, Conseil de l’Europe, Didier.
Cook,Vivian(2008).Second
language
Learning
and
Language
Teaching.Routledge
Galambos,SylviaJoseph&Meadow,SusanGoldin
(1990).Theeffects
of
learningtwolanguages on levels of metalinguisticawareness.Volume
34,Issue 1,Pages 1-56
Gessica De Angelis(2005). Interlanguage Transfer of FunctionWords, 2005
Language Learning Research Club, University of Michigan,Volume
42
55,Issue
3,Pages
379-414
Guay,Marise(2011).Grammairetraditionelleounouvellegrammaire?Un
efaussequestion, un vraidébate, Québecfrançais, Volume 8,
numéro 1, p.18.
Mägiste ,Edith (2010). Learning a thirdlanguage, Journal of
MultilingualandMulticultural Development Volume 5, Issue 5, 1984
Nieto, Sonia (1992).AffirmingDiversity: TheSociopoliticalContext of
MulticulturalEducation,Eric,Page 360.
Nuttall,
Christine
(1996).
Teaching
Reading
Skills
in
a
ForeignLanguage,Page 290
Salim
Abu-Rabia
andEkaterinaSanitsky(2011)
'Bilingualsfind
it
easiertolearn a thirdlanguage.'
Thomas, Jacqueline (2010 ). The role playedbymetalinguisticawareness in
secondandthirdlanguagelearning,
Journal
of
MultilingualandMulticultural Development Volume 9, Issue 3, 1988
Vandergrift,Larry(1997).Facilitatingsecondlanguagelisteningcomprehension:
acquiringsuccessfulstrategies.
43
MAKEDONYA’DAKİ TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GELİŞMESİNDE TÜRKÇE
BASIN ARAÇLARININ KATKISI
Doç. Dr. Aktan AGO
“Kiril ve Metodiy” Üniversitesi
“Marko Çepenkov” Folklor Enstitüsü,
Türk Folklor ve Etnoloji Araştırma Görevlisi
Üsküp/MAKEDONYA
[email protected]
ÖZET
Osmanlı Türkleri, Makedonya topraklarında hakimiyetini
500 yıldan fazla sürdürmüştür. Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden başta
(gelen) Yörük Türkleri olmak üzere, daha sonraları diğer Türk kabileleri de
bu topraklara yerleşerek kendi kültürlerini (örf ve adetler, dilini,
inançlarını) canlı yaşattılar. Osmanlı dönemi içerisinde Türk halkı kendi
kültürünü serbest olarak geliştiriyordu. Osmanlılar Makedonya’dan
çekilerek, bu bölgede yaşayan Türkler II. Dünya Savaşı’na kadar bir
karamsar dönemden geçtiler. II. Dünya Savaşı’ndan sonra diğer halklara
olduğu gibi Türk halkına da bütün haklar verildi. Bu şartlar altında eğitim
faaliyetleri, yayın basın araçları Türk dili üzerine faaliyet vermeye başladı.
Böylelikle 1944 yılından başlayarak Makedonya’da Türk kültürü
belirli kurumlar içerisinde özgün bir şekilde gelişmeye başlayacak. Hiç
şüphesiz ki yayın organların emeği çok büyüktür.
Bildirimizde 1944 yılından bugüne kadar yayın yapan gazete (Birlik,
Zaman, Yeni Balkan), çocuk dergileri (Sevinç, Tomurcuk, Kardelen), aylık
toplumsal sanat ve ilmi dergilerden (Sesler ve Hikmet) ve o dergilerde Türk
kültürüyle ilgili yayınlanan yazılardan söz etmiş olacağız.
ABSTRACT
THE CONTRIBUTION OF THE TURKISH PRESS MEDIA IN THE
DEVELOPMENT OF TURKISH CULTURE IN MACEDONIA
Ottoman Turks ruled the territory of Macedonia, for more than 500
years. From various parts of Anatolia, initially Yürüks Turks, then other
Turkish tribes settled in these territories, brought their culture (tradition,
custom, language, beliefs), which still lives among the Turkish population. In
the Ottoman period, the Turkish community freely developed their culture.
But with the retreat of the Ottoman army, the remaining Turks in this area
lived in a cultural “dark” period until World War II. After the Second World
War, as was the case with the other nationalities, the Turkish people were
entitled to their rights also. Under such conditions, teaching Turkish
language was introduced; newspapers in Turkish started to publish.
44
Starting from 1944 onward, the Turkish culture in Macedonia
started to evolve independently in certain state institutions. The role of the
print media in the development of Turkish culture is certainly important.
In our paper, we will make a comprehensive analysis of the
published articles on Turkish culture in Macedonia since the Second World
War until today in newspapers (Birlik, Zaman, Yeni Balkan), in children's
magazines (Sevinç, Tomurcuk, Kardelen), and monthly magazines for
Science and Art (Sesler ve Hikmet).
1. Giriş
Diğer uluslar gibi Türk ulusu da tarih boyunca sosyal ve başka
nedenler yüzünden ana vatanından ayrı kalarak dünyanın hangi bölgesinde
yaşamış olursa olsun, onların ana dili Türkçedir ve kültürü de Türk
kültürüdür. Kendi ana dilinde konuşmayan ve yazmayan, kültürüne sahip
çıkmayan önce dilini unutur ve milli duygusunu kaybetme yolunda olur.
Makedonya bir Balkan ülkesi olarak 25 bin kilometre kare geniş alana sahip
olan bir ülkedir. Bu geniş coğrafya bölgesinde Osmanlılardan önce Türk
kabilelerinden Kumanlar, Peçenekler, Kıpçaklar, Vardarya Türk kabileleri
asırlarca yaşamış ve bunların arasında bir nevi Türk kültürü de yaradılmıştır.
Beş yüz yıldan fazla hüküm süren Osmanlıların Makedonya’da da
özel bir mevkisi vardı. Bu geniş coğrafi bölgede yerli vatandaşların
(gayrımüslim) dil, din, ırk, renk, kültür gibi ayrıntılara mesele etmeyen
vurgulanması gerekir. Osmanlılar Balkan Savaşları’na kadar özgü dili,
kültürü, yaşam tarzı ile ortaya çıkar. 15.ci yy. ilk yarısından başlayarak
Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden Makedonya’nın doğu ve güneybatı
bölgelerine kabarık sayıda başta gelen Yörükler, daha sonraları ise diğer
Türk kabile aileleri bu ülkeyi kendilerine mekân ettiler. Zamanla Türk
aileleri arasında Türk kültürünün örf ve adetler, dilini, inançlarını aralarında
yaşatmaya başlar.
Balkan Savaşları, Balkanlar’da Osmanlı idaresine son veriyor.
Bugünkü Makedonya ülkesi Sırp, Hırvat ve Sloven ulusundan kurulan
Krallık Yugoslavya idaresi altında kalır. Bu üç ulustan mada diğer halkların
arasında Türk halkına da hiçbir hak tanınmıyor ve var olan bütün kültür
kurumların çalışmalarına son veriyor. Krallık Yugoslavya’da halkların
haksızlık durumunu en iyi Mustafa Karahasan “Odbrani Trudovi” eserinde
açıklanmıştır.
2. Makedonya’da çıkan Türkçe gazetelere genel bakış
Makedonya’da çıkan Türkçe gazetelerin eski tarihçesi vardır. 1912
yılına kadar bugünkü Makedonya toprakların sınırları içerisinde
Manastır’daki basımevinde Rumeli gazetesi 1873-1875 yılında basımdan
çıkmıştır. Manastır Vilayeti’nin ortadan kaldırılmasıyla (1875) gazetenin
yayımlanması durdurulur. Fakat 1878 yılında Manastır Vilayeti yeniden
kurulunca resmi gazete olarak Manastır gazetesi, 8 salname ve kimi dergiler
basılır (Eren, 1969:364).
45
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin altında çıkan Üsküp’teki Top,
Manastır’daki Kurşun, Süngü, Kasatura gazeteleri yanısıra, Hüsün ve Şiir
edebiyat ve bilim dergisinin ilk üç sayısı Manastır’da son beş sayısı
Selanik’te olmak üzere toplam sekiz sayı yayınlanmıştır. Manastır’da Ethem
Nejat Bey A. Ferid Bey ile birlikte Aralık 1911 yılında ilk Türkçe Eğitim
Dergisi olan Yeni Fikir’i çıkarırlar (Erkek,2012:198). Bunların yanısıra
Üsküp’te Yeni Mektep ve diğer dergiler çıkarılmıştır.
Balkan Savaşları’ndan İkinci Dünya Savaşı’na kadar Makedonya’da
basın faaliyetleri hemen hemen bütünlükle durdurulmuştur. Türk aydınları
kimi haklarını kullanarak Rehber ve Uhuvvet (1919 ve 1920) gazetelerini
çıkarırlar, fakat bu gazetelerin ömrü uzun sürmez. Makedonya, Kosova ile
Sancak bölgelerinde yaşayan Müslümanlar 1919 yılında İslam Cemiyeti’ni
kurarak Hak, Hak Yolu ve Mücahede cemiyetin gazetelerini çıkarırlar. 1937
yılında Üsküp’te Türkçe ve Sırpça olmak üzere Doğru Yol-Pravi put
gazetesi çıkar (Eren, 1969:369).
Türk kültürünün canlandırılmasına 1944 yılın Ekim ayında yapılan
hazırlıklardan sonra Makedonca ilk defa “Nova Makedonya”, Türkçe
“Birlik” ve Arnavutça “Flaka e vlazmirit” gazetelerin ilk sayıları basımdan
çıktı. Eli kalem tutan Türk aydınları önceleri yapılmış olan hazırlıklardan
sonra 23 Aralık 1944 yılın Latin alfabesi ve çağdaş Türk dili ile savaş ve
özgürlük konularıyla dört sayfalık ilk gazetemizi yayınlandı. Daha sonraları
gazeteye sıralı olarak baş ve sorumlu yazar göreve atanmasıyla gazetemiz
devamlı olarak çıkmaya başlar.
İkinci Dünya Savaşı’ndan bugüne kadar Makedonya’da başta olmak
üzere Birlik, Yeni Balkan ve Zaman gazeteleri faaliyet göstermiştir. Çocuk
dergilerinden Tomurcuk, Sevinç ve Kardelen; bilim ve sanat dergilerinden
Sesler ve Hikmet dergisinden aşağıda söz edeceğiz.
“Birlik” gazetesinin Türk kültürüne katkısı:
a. Eğitim kültürüne katkısı - Makedonya Türk halkı arasında 21 Aralık
Türkçe Eğitim günü olarak her yıl kutlanmaktadır. 1944 yılın 21 Aralık günü
Makedonya’nın birçok köy ve kentlerinde Türkçe eğitim yapma hazırlık
çalışmalara başlanır. Başlangıçta Türkçe alfabe ve diğer ders araçların
olmayışı yüzünden bu görevle “Birlik” gazetesi üstlendi. Gazetede
yayınlanan makaleler öğrencilere okuma kitabı oldu. Aralık 1945 yılında
Ferid Bayram Latin harfleriyle Türkçe alfabesi, 1946 yılında Fetah
Süleymanpaşiç “Sevimli Kıraat” okuma kitabını ve 1947 yılının
başlangıcında Hıvzi İdriz ve Şükrü Ramo tefrika olarak “Birlik” gazetesinde
Türkçe dilbilgisi kitabını yayımladı.
b. Türk edebiyatına katkısı - Türk ulusu kendi dünyasında dilini ve
edebiyatını sevmiş, yaşaması ve zenginleşmesi için çok sayıda şair ile
yazarlardan mada Türkoloji dünyası alanında araştırmalar yapan Türkologlar
edebiyatımızla ilgili yararlı bilgiler vermekteler.
Makedonya’da da
yüzyıllarca yaşayan Türk halkı kendi edebiyatını yaşatmak için şair ile
yazarlar yetiştirmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra eli kalem tutan genç
kuşak Türk edebiyatı türlerinden yazı yaratmağa başlar. Farklı konular üzere
46
yaratılan yazılar “Birlik” gazetesinde yer almaktaydı. “Birlik” gazetesinde II.
Dünya Savaşı konularıyla ilgili Şükrü Ramo “Biz Tito’nun Askeriyiz” ve
“Faşist Kurbanları” iki şiir “Birlik” gazetesinde 1945 yılın ilk şiirleri
arasında yer alıyor.
Yol etrafında etrafında dizilmiş çıplak esirler
Kadınlar ağlıyor, küçük çocuklar pisler
İhtiyar ölüyor, hasta yanında inler
Ağızlardan akıyor kanlı yeminler
Faşizme ölüm- hepsi dirler derler
Faşistler ölmeden rahat olamaz milletler.
(Şükrü
Ramo
“Faşist
Kurbanları”)
Bundan mada daha birçok şair ile yazarların Halk Kurtuluş Savaşı
konularıyla ilgili yazıları “Birlik” gazetesinde yayınlanmıştır.
Şükro Ramo, Necati Zekeriya, Fahri Kaya, Enver Tuzcu, İlhami Emin hem
nazım türü hem de düz yazı, Hüseyin Süleyman, Mustafa Karahasan,
Mahmut Kıratlı gibi nesir yazarları birinci kuşak Makedonya Türk halkı
yazarları olduklarını kabul etmek doğru olur. Bunlar genç entuziyalistler
(coşkuncu olanlar) “Birlik” gazetesinde edebiyatımızdan bol örnekler sıralı
olarak yayınlanmasına katkıları geçmiştir. “Birlik” gazetesi Türk halkı
kültürün merkezini oluşturan ve zamanla kabarık sayıda edebiyatla uğraşan
gençleri etrafına toplamış. İkinci kuşak Makedonya Türk yazarları, İkınci
Dünya Savaşı arifesinden önce, Savaş döneminde ve daha sonraları doğan
genç yazarlardan Nüsret Dişo, Hasan Mercan, Avni Engüllü, Fahri Ali,
Alaettin Tahir, Esad Bayram, Recep Bugariç vb. gibi şair ile yazarlardır.
Üçüncü kuşağı oluşturan yazar ile şairler, Suat Engüllü, Avni Abdullah,
İrfan Belür, İlyas Enver, Sabit Yusuf, Sabahattin Sezair, Meral Kayın, Oktay
Ahmed, Rifat Emin vb. Bu üç kuşağın şair ile yazarları “Birlik” sayfalarında
farklı konular üzere eserler yayınlamışlar. En çok şu konular kapsanmıştır:
savaş öncesi, Halk Kurtuluş Savaşı, aileye ait konular, vatan sevgisi,
kardeşlik birlik, kalkınma, özgürlük, enternasyonalizm, barış, sevgi, doğa,
emek, yoldaş Tito’nun şahsiyeti, eğitimle ilgili, İslam gizlemi konuları, dram
eserleri konuları, sosyal ve diğer konular “Birlik” gazetesinin yayınlarında
yer almaktadır.
c. “Birlik” Redaksiyonun yayın etkinliği - 1949 yılında “Makedonya Genç
Türk Yazarların Eserleri” şiir ve düz yazılar kitabını Şükrü Ramo, Necati
Zekeriya tarafından hazırlanarak basından çıktı. Birkaç yıl sonra Necati
Zekeriya, Şükro Ramo, Fahri Kaya, Mustafa Karahasan, İlhami Emin, Enver
Tuzcu, Hüseyin Süleyman, Nüsret Dişo, Hasan Mercan, Avni Engüllü, Fahri
Ali ve daha birçok Makedonya Türk halkı yazar ve şairlerin kabarık sayıda
eserleri basımdan çıkmaya başlar. Bundan mada Makedon ve dünya
yazarların eserleri Türkçeye çevirileri yapılarak “Birlik” Redaksiyonunda
yayınlanmaktaydı.
47
Fakat her şeyin başlangıç ve sonu var. 1991 yılında bugünkü
Makedonya Cumhuriyeti kendi bağımsız özgürlüğüne vardı. Önceden
kurulan ve çalışmaları devam etmek olan kimi redaksiyonun etkinliklerine
son verildi. Böylelikle “Nova Makedonya” Makedonca, “Flaka e vlazmirit”
Arnavutça ve “Birlik” Türkçe redaksyon etkinlikleri sona varıldı. 50 yıl
sürekli olarak çalışan “Birlik” Redaksyonu, Makedonya’da Türk kültürünün
yeniden canlandırılmasına büyük katkısı geçmiştir. Bu redaksyonda
çalışanlar ve Türk kültürüne emeği geçen meslektaşarımıza hepsine ayrıca
minnetar olmamız gerek.
Bugün ise Makedonya’da Zaman Makedonya ve Yeni Balkan
gazeteleri faaliyet göstermektedir.
Zaman Makedonya gazetesi, haftalık olarak Türkçe çıkan gazetedir.
Aynı zamanda aylık olarak Arnavutça ve Makedonca olarak da faaliyet
göstermektedir. 1994 yılından bu yana 900 üzerinde sayısı basılmıştır.
İlkönce aylık olarak, sonra 15 günlük ve Mart 1998 yılından itibaren haftalık
olarak çıkmaktadır (Rahman, Reyhan, 2012:25). Özellikle Eğitim, Kültür,
Çocuk, Aile ve Toplum sayfalarında Makedonya’da ve çevresinde yaşayan
Türklerle ilgili olaylar, sorunları, başarılarından söz edilmektedir.
Yeni Balkan gazetesine gelince, 1 temmuz 2004 yılında Kosova’daki
Yeni Dönem gazetesiyle birlikte yayınlanmaya başladı. 2006 yılından bugüne
kadar 16 sayfalık bir gazete olarak Üsküp’te kendi başına çıkmaya devam
etmektedir. Bugün sıralı olarak 550’den fazla sayısı gün ışığını görmüştür.
Habercilik yanısıra, Bahçe Sayfası içerisinde çocuklarla ilgili eğitimsel
metinler yayınlanmaktadır. Kültür ve Eğitim sayfalarında Makedonya
toplumunda Türkleri yakından ilgilendiren konular-sorunlar için yer
verilmiştir. Din-Toplum sayfasında ise 2006 yılından her sayıda Türk
kültürü ile ilgili bilimsel makalelerine de yer verilmiştir. Bu gazetenin 300
sayısından fazlasında bilimsel makaleler tek sayılı ya da tefrika olarak
yayınlanmıştır. Hem Makedonya’da yaşayan Türkler hem de Türkiye’den
birçok bilim adamları (İlhami Emin, Fahri Kaya, Arif Ago, Fahri Ali, Fadıl
Hoca, Zeki Gürel...) kendi makalelerini bu gazetede yayınlama fırsatı
verilmiştir.
Yeni Balkan Yayınevi, 2010 yılından itibaren M.C. Kültür
Bakanlığı'nın desteğiyle yayıncılıkla da uğraşmaya başladı. Özellikle
Makedonya'daki dördüncü nesil şairlerden Mehmed Arif, Yaser Halim ve
Gülden Ruşit'in şiirlerinin derlendiği "Genç Filizler" kitabı, yeni nesil
şairlerin ilk kitabı olma özelliğini taşır. Yeni Balkan Yayınevinin diğer
kitapları arasında, Fahri Kaya'nın "Gün Bugün" ve "Şafak Sökerken", Fahri
Ali'nin "Asya Şiirleri", Sema Ali Erol'un "Makedon Sinemasında Öteki
Olarak 'Türk'", Atilla Tahir'in "Dostumun Mavi Hırkası", İsmail Eren'in
"Rumeli'de Türk Kültürü" ve Hüseyin Süleyman'ın "Üsküp'te Osmanlı
Mirası" yer almaktadır.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Birlik yayın redaksiyonu tarafından
çocuk dergilerin yayınlanması başladı. Çıkmaya başlayan “Piyoner
Gazetesi” adlı çocuk dergisi bir yıl sonra, 1950’de “Sevinç” adıyla yayına
48
devam etti (Skuka, 2014:959). Türkçe ilkokulların yüksek sınıf öğrencilerin
yaşına uygun olan şiir ile çocuk hikayeleri bu dergide yer almaya başladı.
İlkokulun aşağı sınıf öğrencilerine ait 1957 yılından 2012 tarihine kadar
“Tomurcuk” dergisi çıkmaya başladı. Bu iki çocuk dergisi ilkokul çağındaki
çocuklara hitap ederek çocuk edebiyatının farklı türlerinden metinleri ele
alır. Dergide yerli Türk yazar ve şairlerin eserleri yanısıra Türkiye şair ve
yazarların da eserlerine yer verilmekteydi. Kardelen dergisi ise 2009
yılından itibaren Türk çocuklarına yönelik eğitim ve kültür dergisi olarak
Tomurcuk ve Sevinç dergilerinin kapanmasıyla ortaya çıkan boşluğu halen
başarıyla doldurmaktadır.
Bilimsel sanat dergilerden söz ettiğimizde Sesler ve Hikmet İlmi
Araştırma dergileri ilk akla gelmektedir.
“Birlik” Redaksiyonun yayınlarına ışık veren şüphesiz ki Aylık Toplumsal
Sanat “Sesler” dergisidir. İlk sayısı 1965 yılının Aralık ayında çıkan bu
dergi, kimi zaman bir düzenle, kimi zaman da siyasi ve ekonomik
gelişmelere bağlı olarak çeşitli aksaklıklar yaşayarak 36 yıllık yayım
hayatını sürdürmüştür (Karakuş, 2013:i). Makedonya Türk halkı yazarların
eserlerinden mada Makedon, Türkiye, Yugoslav ve dünya yazarlarından
edebi eserler yayınlanmaktaydı. “Sesler” dergisinde İlhami Emin, Hasan
Mercan, Şerafettin Nebi, Lütfi Seyfullah gibi ve Makedon ile dünya
yazarların dram eserlerin yayınlanmasına da fırsat verildi. “Sesler”
dergisinin özel köşesinde halk edebiyatımızı ve Türk folklorunu sevenler
Türk halkı arasında folklorumuzdan örnekler toplayıp bunların derlenmesi
dergimizin sayfalarında yayınlamaktaydı. Böylelikle yazılı olarak da
folklorumuz yeniden canlandırmaya başaladı.
“Hikmet” İlmi Araştırmalar Dergisi 2002 yılından ADEKSAM’ın
(Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim, Kültür ve Sanat Merkizi’nin) çatısı
altına bugüne kadar sürekli Sesler dergisinin bir devamı olarak çıkmaktadır.
Bugüne kadar 23 sayısı gün ışığını görmüştür. Dergi hakemli olarak Türk
kültürü, dili, edebiyatı gibi konulardan bilim adamlarının makalelerini
yayınlamaktadır.
Sonuç olarak söyleyebiliriz ki Makedonya’da Osmanlılar
döneminden başlayarak günümüzde de kültürümüz, edebiyatımız yaşamını
sürdürmektedir. Osmanlı döneminde İslam medeniyeti kültürünün temel
taşlarını oluşturan cami, türbe, tekke ve eğitim kültürü kurumların
çalışmalarında oldukça ilerlemeler var. Eğitimde bugün kabarık sayıda
dokuz yıllık Türkçe ilkokullarından mada 14 lise ve mesleki okullar bir de
üç devlet üniversitesinde 4 Türkoloji bölümü çalışmaktadır. Bu bölümlerde
yalnız Makedonya Türk halkı talebeleri değil, Türkiye’den ve Türkçe ana
dili olmayan talebeler de eğitim görmekteler.
Edebiyatımıza gelince her ne kadar pek ilerlemeler göze çarpmazsa da
hayatın geç sonbahar dönemini yaşamakta olan araştırmacılar, elinden
kalemi bırakmayı bilmeyen araştırmacı yazarlar, örneğin İlhami Emin
kabarık sayıda iki dilde hem Türkçe hem de Makedonca Türk halkı
kültürüyle ilgili şiir ve düz yazı eserleri yaratmaktadır. Özellikle onun “Tri”
49
yayın evinde, iki dilde yayınlayan “Yürüyen Duvar” ilk Yörük romanı
okuyucuların ilgisini çekmiş. Aynı zamanda Fahri Kaya “Yeni Balkan”
gazetesinde sürekli olarak farklı konular üzere yazılar yayınlamak, Fahri Ali
“Yeni Balkan” gazetesindeki köşesinden edebiyatımız-kültürümüzle ilgili
sürekli yazıları çıkar, Avni Engüllü, Güler Selim, Leyle Şerif ve diğer genç
yazarlar da yazılarını farklı gazete ve dergilerde yayınlamaktadırlar.
Makedonya’da “Marko Çepenkov” Folklor Enstitüsünde Türk Folkor
bölümü çalışmaktadır. Makedonya’nın en yüksek bilim kurumu “Makedon
Bilim Sanatlar Akademisi” Türk kültürü ile ilgili uluslararası dört kongre
düzenlemiş, kimileri de Makedonya Cumhuriyeti Başkanının himayesi
altında yapılmış. Demek oluyor ki Makedonya’da Türk halkının kültürü
yaşamış, yaşıyor ve yaşayacaktır. Türk kültürünün canlanmasına oldukça
katkısı geçen şüphesiz ki ana vatan tarafından destek ve yardımı var. Doğu
Makedonya’nın Çalıklı köyünde her yılın Mayıs ayın Bahar şenlikleri ve
Üsküp’te Türk kültürü ile ilgili Uluslararası sempozyum örgütlenmektedir.
Saygılarımla!
KAYNAKÇA
Emin, İlhami (1975), “Makedonya Sosyalist Cumhuriyetinde Türk Halkı
Yazını”, Sesler, sayı 99, s.11.
Erkek, Mehmet Salih (2012), Osmanlı Devletinde İlk Türkçü Eğitim Dergisi:
Yeni Fikir, History Studies, sayı 4
Eren, İsmail (1969), Turska stampa u Jugoslaviji, Prilozi za orientalnu
filologiju, XIV-XV, Sarajevo
Hoca, Fadil (2012), Makedonya’da Osmanlıca Yazılmış Olan İlk Dergi ve
Gazeteler, Hikmet, sayı 20
İslamoğlu, Sami (2004), Birlik” Gazetesinde Yayımlanan Yazılar ve
Yazılarda İhtiva Edilen Konular, Hikmet, sayı 4
Karakuş, Ertuğrul (2013), Sesler Dergisi Bibliyografyası – Makedonya
Türklerin Avazı, Paradigma Akademi Yayınları, Edirne
Karakuş, Ertuğrul (2013), Makedonya ve Kosova Türk Edebi Üreticiliğin
Devamında “Sesler” Dergisinin Rolü, Uluslararası Dil ve Edebiyat
Konferansı, 2013, say. 112-126
Rahman, Reyhan (2012), Makedonya’da Türk Azınlık ve MakedonyaTürkiye İlişkileri, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi
50
Skuka, Hülya (2014), Dil Etkileşimi ve Makedonya Türklerinin Yazı Dilinde
Çekimsiz Fiiller Üzerine, Turkish Studies, Volume 9/6 Spring, 2014, p. 959971, Ankara-Turkey
51
PANAİT İSTRATİ’NİN ESERLERİNDE OSMANLI İMGESİ
Yrd. Doç. Dr. Ali Ulvi ÖZDEMIR
Ahi Evran Üniversitesi,
Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
[email protected]
ÖZET
Bu çalışma, ünlü Romen yazar Panait İstrati’nin eserlerinde
gözlemlenebilecek Osmanlı imgeleri üzerine odaklanmaktadır. Türk tarihi
içinde “93 Harbi” olarak da bilinen ve Avrupa kıtasındaki Osmanlı
İmparatorluğu’na ait olan toprakların kaybı sürecinin önemli bir aşamasını
oluşturan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonucu imzalanan Berlin Antlaşması
ile Osmanlı’dan kopan Eflak ve Boğdan’ın bağımsızlığı kazanmasıyla
Romanya Devleti kuruldu.
Panait İstrati, 1881 yılında Krallığın ilan edilmesinden sadece 3 yıl
sonra Romanya’da, bu açıdan aslında uzun süre bir Osmanlı toprağı olan
bir bölgede, önemli ölçüde Osmanlı kültürü ile zenginleşmiş bir coğrafyada
doğdu. Üstelik bir Rum baba ile bir Romen annenin çocuğu olarak
Osmanlı’nın kozmopolit insan malzemesinin bir örneği sayabileceğimiz bir
aile ve çocukluk ortamı ile biçimlendi. Bu bakımdan çokça benzetildiği
Gorki gibi değişken ve zengin bir kültürel mozaik üzerinde gözlem yapmak
olanağına erişti. Her ne kadar bir Osmanlı vatandaşı olarak doğmasa da
bugün tıpkı Latin Amerika, Rusya, Uzakdoğu, Afrika, Kuzey Amerika,
Avrupa gibi geniş ve ayrı bir edebiyat kıtası olarak değerlendirebileceğimiz
Osmanlı Coğrafyası’nın bir yazarı olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla
Panait İstrati’nin eserlerinde zaman zaman çok açık zaman zamansa kokusu
kahramanlara ve öykünün kuırgusuna sinmiş bir Osmanlılık imgesinin yer
alması kaçınılmaz olmuştur.
Biz bu çalışmada Panait İstrati’nin eserlerinde yer alan bu
Osmanlılık ve Osmanlı imgelerinin peşine düşerek, yerellik-ulusallıkevrensellik düzleminde hem Avrupalı, hem Romen ve hem de Osmanlı
kimliğine sahip bir yazarın biçimlenişinde bu imgenin yeri ve önemi
üzerinde durmak istedik.
Anahtar Kelimeler: Osmanlılık, Panait
İmparatorluğu, Osmanlı İmgesi, Balkan Edebiyatı.
Istrati,
Osmanlı
ABSTRACT
This study is about Ottoman images to be found in the literary works
of Romanian writer Panait Istrati.
The state of Romania was established when Wallachia and Moldavia
gained independence from the Ottoman Empire with the entry into force of
52
Berlin Treaty that was signed as a an outcome of 1877-78 Ottoman-Russian
War, dubbed in Turkish historiography as ‘93 War, which marked a vital
step in the course of a series of territory losses in the European Continent of
the Ottoman Empire
Panait İstrati was born in 1881, 3 years later of promulgation of the
Romanian Kingdom, in part of the Ottoman territory, that is, in a region that
was enriched to a large extent by the Ottoman Culture. What’s more, as a
son of Greek father and Romanian mother he was raised in a family and
childhood environment exemplifying cosmopolitan Ottoman man.
Particularly for this reason he was likened to Gorki as he had too the
opportunity to make observation on a dynamic and rich cultural mosaic.
Given this fact, even though he was not an Ottoman subject by born he was
indeed an author of Ottoman geography, which could be considered as a
wide and distinct literature continent such as Latin America, Russia, Far
East, Africa, North America and Europe.
As a result, one can argue that it was inevitable to see in Istrati’s
works Ottoman images sometimes explicitly, sometimes implicitly, diffused
in main characters and plots of stories. This study aims to underline, by
tracing in Istrati’s works Ottomanism and Ottoman images, the importance
and relevance of the referred images in the making of a writer who had
simultaneously European, Romanian and Ottoman identities on a localnational-universal dimension.
Key Words: Ottomanism, Panait Istrati, Ottoman Empire, Ottoman
Image, Balkans Literature
Giriş
Bu çalışma, ünlü Romen yazar Panait İstrati’nin eserlerinde
gözlemlenebilecek Osmanlı imgeleri üzerine odaklanmaktadır. Panait İstrati
Romanya doğumludur ve bu ülke uzun yıllar Osmanlı egemenliğinde kalmış
olması bakımından yazarın eserlerinde bu yıllardan kalan izlerin var olması
kaçınılmazdır. Bu çalışmada bu izleri konu edinmekteyiz.
Daha sonra Romanya’yı oluşturacak olan Osmanlı Eyaletleri Eflak ve
Boğdan, aslında Osmanlı egemenliğine girdikleri andan itibaren “ayrıcalıklı
eyalet” statüsüne sahip bölgelerdi.1 Ancak bu yarı özerk statü bile Türk tarihi
içinde “93 Harbi” olarak da bilinen 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı ile
Osmanlı Devleti’nden kopmasını önleyemedi. Bu savaş Avrupa kıtasındaki
Osmanlı İmparatorluğu’na ait olan toprakların kaybında önemli bir aşama
oluşturmuştur. Savaş sonunda imzalanan Berlin Antlaşması ile Osmanlı’dan
kopan Eflak ve bugün Moldavya olarak bilinen Boğdan’ın birleşmesi ile
oluşan Romanya Devleti 1878’de kuruldu. 1881 yılında ise Romanya bir
krallık oldu.
1
Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, Altıncı Baskı, İstanbul, Nisan
2010, s. 384
53
Panait İstrati, 1881 yılında krallığın ilan edilmesinden sadece 3 yıl sonra
Romanya’da, bu açıdan aslında uzun süre bir Osmanlı toprağı olan bir
bölgede, önemli ölçüde Osmanlı kültürü ile zenginleşmiş bir coğrafyada
doğdu.
Kozmopolit Ortam
Panait İstrati’nin eserleri genel olarak iki temel toplumsal/ekonomik zemin
üzerinde yükselir. Bunlardan biri ve en önemlisi Osmanlı coğrafyasında yeni
yeni gelişen kapitalizm olgusu, diğeri de büyük ölçüde bu olgu tarafından
biçimlenmiş kozmopolit toplumsal dokudur. Kozmopolit(izm) kavramı
“kozmo” yani evren sözcüğünden türemiş ve evrenselsellik ya da bütün
dünyaya ait olma gibi anlamları ve çağrışımını içeren bir kavramdır. Yani
farklılıkların yadırganmadığı yer ve bu farklılıkları yadırgamayan insan
demek istediğimizde bu sözcüğü kullanırız.2 Panait İstrati’nin eserlerinde
karşımıza çıkan mekanlar ve insanlar çoğunlukla bu kavramla etiketlenmiş
haldedirler.
Panait İstrati’nin eserlerinde bu kozmopolit doku çoğu kez kapitalist
gelişmeyle bir arada gelişiyor gibi görünse de yer yer onunla çelişen, çatışan
bir yönüyle işlenir. Bu çelişkinin yaşanmasında en önemli pay ise doğulu
gelenek ile batılı iktisadi ilişkileri ve bunların farklı eklemlenme örneklerini
aynı anda barındıran Osmanlı coğrafyasına özgü toplumsal ilişkilere aittir.
Panait İstrati’nin eserlerinde bu toplumsal ilişkiler başat bir yer tutar ve yerel
ile ulusallığın, ulusal ile evrenselliğin, doğu ile batının değişik oranlarda
birlikteliği karşımıza çıkar. Osmanlı coğrafyası, kendi içinden çıkan
Yunanistan, Romanya, Cezayir, henüz hukukileşmese bile fiili olarak
ayrılmış Mısır ve çok kısa bir süre ayrılacak olan Balkanlar ile birlikte yine
de bütünleşik bir küçük küresel dünyadır. Örneğin Akdeniz adlı romanında
Mısır’da İskenderiye kenti küçük bir İstanbul’dur. Buradaki Mehmet Ali
(Paşa) Meydanı için bu tipik her iki dünyaya ait olma durumunu Panait
İstrati çok açık olarak “Aynı zamanda hem Doğu, hem de Batı’yı andıran bir
meydan” der.3 Eserlerini incelediğimizde görürürüz ki 20. yüzyılın
başlarında bile Panait İstrati’nin çizdiği dünya, aslında “Osmanlı İmgesi” nin
bu en temel ifadesinin büyük bir paranteze alınmış halidir.
Panait İstrati’nin eserlerinde rastladığımız tipler bu küçük küresel Osmanlı
dünyasının insanlarıdır. Ne kadar farklı kökten, soydan ve milletten olurlarsa
olsunlar bir çok yönden birbirlerine benzer özellikler barındırırlar.
Bu insanlar öncelikle kozmopolit bir kültürden beslenirler. Zaten Akdeniz’
adlı romanının bir yerinde bu sözcüğü kendisi de kullanır Panait İstrati ;
“Hiçbir şey gözünden kaçmıyor. Çocuk gibi meraklı: Doğasını öğrenmek
istediği kozmopolit adamla memleket adamı arasındaki ayrılığıderhal fark
etti.”4
2
A.D. Alderson and Fahir İz, The Oxford Enlish-Turkish Dictionary,Oxford University
Pres,., Second Edition, 1978, ABC Kitabevi A.Ş. Birinci Baskı, İstanbul 1988, s. 115.
3
Panait İstrati, Akdeniz, Akvaryum Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul, Mayıs 2007, s.25.
4
Panait İstrati, Akdeniz,s.26.
54
Yine Perlmutter Ailesi adlı romanında bu ortamca şekillenmiş Köstence’yi,
kozmopolit yapısı açısından “Küçük İstanbul” diye
tanımlamaktan
çekinmez. Şöyle söyler İstrati:
“Türkler, Yahudiler, Bulgarlar, Ermeniler, Rumlar, Tatarlar burada omuz
omuza yaşar, her türlü alışverişte bulunur ve Rumen Yakın-Doğu’nun bütün
dillerini duyarlar. Kozmopolit turist burada kendisini evinde gibi hisseder;
zevkine göre hazırlanmış yemekler, hoşlandığı insanlar ve kendisine benzer
adetler bulur.”5
Görüldüğü gibi Panait İstrati yine Kozmopolit sözcüğünü kullanır. İşte bu
Osmanlı’dan artakalandır.
Dil
Onun eserlerinde insanlar sadece bir yere ait değillerdir. Bir Romen ile
kökeni belirsiz bir “Osmanlı” Kahire’de Arapça başladıkları konuşmaya
Yunanca devam edebilir, bir mangal ateşinde kahve eşliğinde sigara
tellendirirler. 6 Bu çok dillilik, Osmanlı coğrafyasının, kapitalizmin ve
kapitalist ilişkilerin, para ekonomisinin yeni yeni girdiği özellikle Kahire,
İskenderiye, Atina, Pire, Köstence gibi kıyı kentlerinde, daha önce büyük
ölçüde sadece İmparatorluğun başkenti İstanbul’a özgü kozmopolit dokunun
en önemli göstergesi olarak belirir. Burada sohbetler bir çok dilde yapılır.
Şöyle bir diyalog bu coğrafyanın normalidir:
“Söyle bakayım küçük kız!.. Şu üç dilden hangisiyle derdini daha kolay
anlatabiliyorsun: Türkçe, Rumca ya da Rumence?”7
İnsanlar bir çok dili rahatça öğrenirler, demek ki bu farklı dilleri konuşan
insanlar yan yana gelebilmekte, ilişki kurabilmekte, Osmanlı coğrafyası
üzerinde faklı kültürlerin, dinlerin yaşadığı bölgelere seyahat edebilmektedir.
Şöyle der Stavro, Kira Kiralina’da:
“O sırada yirmi beş yaşlarındaydım, biraz param vardı, üç Doğu dilini
biliyordum ama Rumenceyi unutmuştum.”8
Benzer bir biçimde, İskenderiye’de önce Türkçe konuşmak isteyen, asıl adı
Moristz olsa bile kendine Musa denilmesini isteyen bir Yahudi, bir Arap
kahvesinde Türk kahvesi yudumlarken bu kentte İtalyanca bilmek
gereğinden söz eder.9 Bir Romen göçmen İskenderiye’de nargile ve Türk
kahvesi içebileceğiniz “Büyük Yunanistan” adında bir kahve işletebilir,
yeğenini kucaklarken Fransızca bir sevgi cümlesi kurabilir. 10 Ama aynı
amca yeni gelişmiş kapitalist ilişkiler ağı içinde ticari beklentilerini feodal
5
Panait İstrati, Perlmutter Ailesi, Varlık Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1990, s. 5.
Panait İstrati, “Bakar” , Sünger Avcısı, Kavis Yayınları, Birinci Baskı, İstanbul, Eylül 2009,
s. 47-48.
7
Panait İstrati, Kira Kiralina, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, Kasım 2012,
s.56.
8
Panait İstrati, Kira Kiralina, s.18.
9
“Doğal olarak, tüm bu sohbetlere katılabilmek için bir Doğu dili bilmeniz gerekli. Musa
burada pek yaygın olan İtalyanca da dahil olmak üzere, bu dillerden bir çoğunu biliyor. Arap
hamallar bile çat pat İtalyanca konuşuyorlar.”Panait İstrati, Akdeniz,s.26.
10
Panait İstrati, “ Dostlukla Bir Sigara Bayi Arasında”, Sünger Avcısı,s. 84.
6
55
bağlarına tercih eder bir noktadadır. 11 Bu da bir taraftan bu kozmopolit
dokunun artık farklı bir maddi zemin üzerinde kendini var etmeye
başladığını gösterir. Yine Romanya’nın ücra bir köşesinde bile bir
meyhanede Türkçe “yok” kelimesi, sanki bütün dillerdeki “yok” ların en
keskini olduğu için tercih edilmiş gibi ön alarak duyulabilir.12 Gerçekten de
bu çok dillilik ortamında bazı ortak derin duyguların bir çok dil arasından
biriyle ifadesi genel kabul görebilir. O sözcük, o duygunun neredeyse bir
referandum sonucu oybirliğiyle en iyi ifadesi seçilmiştir. Türkçe “yok”
sözcüğünün en keskin “hayır” anlamı veren sözcük olarak seçilmesi gibi
“Aman” sözcüğü de bir yüreğin en acılı anının sese dönüşü olarak
seçilmiştir. Garip bir ortaklaşalık duygusunun görünümüdür bu. Ve bu ortak
tercihin mekanı da Osmanlı coğrafyasının imgelerini toplamış olan İstanbul
olur doğallıkla:
“Duygulu adamı asla can sıkıntısına uğratmayan az bulunur şehirlerden
biridir İstanbul: O hem neşeli, hem hüzünlü, ama neşesi de hüznü de samimi
bir şehirdir. Ancak Boğaziçi bayağı bir türküye kahramanca bir eda
vermesini bilir; dertli bir gönlün çekebileceği ahların en güzeli, en tamı, en
anlaşılmazı olan Türk’ün ve onun dilini konuşan bütün doğuluların meşhur
‘aman bre’sini her adımda duyabileceğiniz yer de gene İstanbul’dur…"13
Bu çok dillilik, tipik bir Osmanlı imgesi olarak Köstence’de geçen başka bir
öyküde, başka bir kahraman ile diğeri arasında geçen şöyle bir diyalogda
yine karşımıza çıkar:
“-Peki Romence dışında dil biliyor musun bari?
-Yunanca biliyorum, hepsi bu.
-Mısır’da Yunanca hayli geçerlidir, ama ilk çılgınlıktan sonra uslanan
tiplerden olmadığına göre başka diller de öğrenmen gerekecek: Fransızca,
İtalyanca…”14
Benzer bir durum Kira Kiralina’daki bir sahnede gerçekleşir. Bu romanda
Stavro adındaki bir kahraman önce “soluk almaksızın Türkçe anlatmaya”
girişir ama ardından “kusursuz bir Rumcayla” bağırır. 15 Ardından aynı
Stavro “uzun uzun Ermenice ağıtlar” söyler. Bu Ermenice ağıtlar
söylenirken dinleyici Mihail ve Adrian için Panait İstrati’nin söyledikleri, bu
coğrafyanın insanını tarif eden, bütün bu iç içe geçmişliği özetleyen bir
cümledir:
“Stavro uzun uzun Ermenice ağıtlar söyledi. Mihail’le Adrien uzun süre
hiçbir şey anlamadan ama her şeyi duyumsayarak dinlediler.”16
İşte bu Osmanlı coğrafyasındaki türlü türlü insanın birbiri karşısındaki
yakınlığını, birbirini anlayışını en güzel biçimde özetler. Her türlü farklılığa
11
Panait İstrati, “ Dostlukla Bir Sigara Bayi Arasında”, Sünger Avcısı,s. 98.
Panait İstrati, Baragan’ın Dikenleri, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2. Baskı, İstanbul,
Ocak 2014, s.61.
13
Panait İstrati, Sokak Kızı, Varlık Yayınları, Onuncu Baskı, İstanbul, 1989, s.112-113.
14
Panait İstrati, “Sotir”, Sünger Avcısı,s. 122.
15
16
12
56
rağmen neredeyse bir “biz” kümesi vardır. Ama yakında birdenbire
değişecek olan bir havadır bu aynı zamanda. Çünkü Panait İstrati’nin
eserlerinde halk ve yönetim arasındaki uzaklıkla paralel olarak ve belki de
bu uzaklığın bir bedeli ölçüsünde siyasal organizmalar, yönetimler yani
devletler arasındaki uzaklık da bu “biz” duygusunun potansiyel yıkıcısı
olarak pusuda beklemektedir.
Panait İstrati’nin bütün eserlerinde bu geçiş döneminin insan malzemesini ve
bu malzemeyi doğuran zeminin yavaştan değiştiğini de gözlemleriz. Henüz
siyasi sınırların kalınlaşmadığı, geçirgenliğini yitirmediği ama giderek ulus
devletlerin bu “evrensel” bakışlı Osmanlı insanları için birer hapishaneye
dönüşeceği bir yeni dönemin ağırlığının yavaş yavaş hissedilmeye başlandığı
bir ara aşamadır bu. Hem kapitalist ilişkiler yani iktisadi alt yapı, hem de
siyasal yapı bu kozmopolit Osmanlı imgesini, bu bir yere ait olamayan insan
malzemesini dönüştürmeye başlamıştır. Belki de bu çok dillilik, en önce
elden kaçıp gidecek olan, “eski” dünyanın en erken yitirilecek olan
niteliğidir.
Din
Panait İstrati’nin eserlerinde çok dillilik gibi hem kozmopolit dokudan
beslenen hem de onun göstergesi sayabileceğimiz diğer bir unsur da çok
dinliliktir. Gerçekten de Panait İstrati’nin eserlerinde farklı din ve
inançlardan insanlar görürüz. Ama bu inanç kategorileri Osmanlı’nın tarihsel
ve kültürel temellerini oluşturan bir din ve inanç çeşitliliği içinde, yan yana
hatta iç içe var olurlar. Bu insanlar birbirleriyle yakın arkadaş olurlar, ilişki
kurarlar, bir araya gelirler. Kuşkusuz Osmanlı İmparatorluğu’nda
kozmopolit görünümlerin yan yana değil iç içe olmak anlamında daha çok
kentsel yaşama özgü bir gerçeklik olduğu unutulmamalıdır. Bu ortamlarda
her inanç bütünü, diğer inanç kümelerinin bütün gündelik görünümleriyle
birlikte, neredeyse birbirlerini var ettikleri koşullarda, bir karşılıklı
farkındalık hatta etkileşim kaçınılmazlığı içinde yaşar. Örneğin Akdeniz adlı
romanda çoğunlukla Müslümanların yaşadığı bir kent olan Kahire’de
Romanya kökenli bir Yahudi, Fransızca ve Arapçayı çok iyi bilen
çocuklarını bir Fransız Katolik okuluna gönderebilir, bu okulda aldıkları
eğitim sayesinde Hz. İsa’ya hayranlık duymalarına hoşgörüyle bakabilir.17
Zaten Panait İstrati, bu romanın bir yerinde hoşgörü sözcüğünü kullanmadan
edemez:
“Gazir, basit ve hoş bir yaşam süren küçük irat sahibi Arapların oturduğu
bir kasabadır. Hıristiyanlar çoğunluğu oluşturur. Katolikler egemendir.
Ama birbirlerine hoşgörülü davranır”.18
Farklı inanç sistemlerinin Osmanlı coğrafyasındaki bu iç içeliği çok ilginç
sonuçlar verebilir. Aynı romanın bir yerinde romanın Yahudi kahramanı
Musa duasını bile her üç büyük dinin peygamberini anarak yapar:
17
18
57
“Haydi çocuğum! Bak, bugün deniz nasıl köpüklerle kaplı. Onu hiç bu kadar
güzel görmemiştim! Allah vere de onu öğleyin dolu midemle seyredebileyim.
Ey İsa, Musa, Muhammed bize yardım et.”19
Görülüyor ki diller kadar dini inançlar da birbiriyle yaklaşmış, iç içe geçmiş
ve birbirine bir çok öğeyi vermiştir. Ama en önemlisi Osmanlı coğrafyasında
bu farklılıkları kabul etme, bu çeşitlilikle bir arada olmayı normal bulan
anlayışının
yaygın
oluşudur.
Panait
İstrati’nin
eserlerinde
gözlemleyebileceğimiz en önemli Osmanlı İmgesi belki de budur. Ama bu
yoksullukla, güçsüzlükle, acılarla dolu, ama birbirinin halinden anlayan bir
iç içeliktir. Örneğin yine Kira Kiralina’da karlar içinde donmak üzere olan
bir kahramanın ağzından dökülen cümleler bu iç içeliği ve halden anlamayı
çok güzel verir. Bir Müslümanın bir Hıristiyana yardımı şöyle verilir:
“Bütün gücümü toplayıp on sekiz ay önce bana salep sağlayan Türk’ün
evine gittim; adam beni tam bir Hıristiyan gibi karşıladı, kardeş gibi
yaralarımı sardı.”20
Görülüyor ki Panait İstrati’nin yansıttığı imgeler evreni küçük bir küresel
dünyadır. Bu çeşitlilik, Milliyetçilik çağının darbeleriyle örselenme
döneminin sonlarında direnen bir Osmanlı imgesinin yansımasıdır.
Yoksulluk
Birbirini anlayan, bilen, birbirine alışmış, birbirine muhtaç olana, yani
halka, yani büyük kalabalıklara ait olan bu yakınlık o ölçüde güçsüzdür.
Çünkü siyasal olan, halktan kopuk olan kuvvet bu yakınlıktan çok uzakta,
farklı bir hesaplar peşindedir. Bu yüzden Panait İstrati’nin eserlerinde bize
tanıdık gelen bir diğer Osmanlı imgesi de bu her maceraya eşlik eden
güçsüz, ezilen, itilen, yazgısıyla baş başa kalmış insandır. O, bütün farklı
dillere, dini inançlara, farklı etnik köklere ve renklere rağmen aslında onu
“biz” yapan daha belirleyici bir ulusa, daha acıklı bir kümeye aittir:
Yoksulluk ulusuna.
Yoksulluk…Aslında Osmanlı imgesinin gerçek yüzü de odur. Panait
İstrati’nin eserlerindeki insanların çoğu yoksulluğun uçlarında hayata
tutunma çabası dışında yaşamak nedir bilmeyen tiplerdir. Şöyle der bir baba
figürü Baragan’ın Dikenlerinde: “ Hey ulu Tanrım ne kadar zor şu çileli
yaşamı tamamlamak!...”21
Bu yaşam ortaçağdan kalmadır. Yaşam kısa, acılı ve adaletsizdir. “Ne
yeryüzünde ne gökyüzünde, hiçbirine karşı en küçük bir acıma yok!”22tur.
Uygarlığın, gelişmenin kentlerde yarattığı övülecek desenlere karşı, taşrada
hiç kapanmayan bir Ortaçağ devri insanları kuşatmıştır. Bu kuşatmada
Hıristiyan, Yahudi, Müslüman, Katolik, Ortodoks, hiçbir inanç diğerinden
şanslı değildir. Panait İstrati’nin eserlerinde bugün hala yaşayan bir Osmanlı
imgesi olarak bu yoksulluğun, bütün inanç sistemlerine kendini dikte ettiren
19
21
Panait, İstrati, Baragan’ın Dikenleri, s. 28.
22
20
58
gücü “yazgı” kavramında karşımıza çıkar. Alın yazısı ya da kader diyerek
belirtilmek istenen bu acılı kaçınılmazlık, sadece İslam dininin yozlaşmış bir
yorumu olarak değil, Hıristiyan inancın serpilip geliştiği bölgelerde de
benzer motiflerle karşımıza çıkar. “Yazgımız böyle” der bu insanlar sık sık.23
Ama bu anlayışı türetenin sadece belli bir inanç olmadığını Panait İstrati çok
güzel gösterir. “Bütün yüzlerde doğal bir yazgıya boyun eğiş okunuyordu.”24
derken, bu ulus, din, dil farklılıklarını örten temel biçimlenişi hatırlatır bize.
Kaçıp kurtulmak, hayatın bu “yazgısı” nı değiştirmek için riske girmek
gerekir. “Alıp başlarını gitmemiş olsalardı şimdi ne olacaklardı dersiniz”
diye sorar Nastas Baba Baragan’ın Dikenleri’nde ve yanıtında yazgıyı
hatırlatır: “Birer ırgat parçası!”25Bu kaderci anlayış özellikle Anadolu’da
hala kullanılır ve iş görür. Bugün en dayanıklı Osmanlı İmgesi olarak
yaşamaya devam eden bir yaklaşımın ürünü olarak“Allahın Takdiri”
denildiği zaman, sömürünün, eşitsizliğin, haksızlığın, adaletsizliğin ve
ihmalin sorgulanması önlenmiş olur.
Bütün bu farklılıkların ortasında sömüren ve sömürülen vardır. Doğunun
bütün türkülerine sinmiş ortak bir acıdır insanları birleştiren. Ağlamak
hayatın özetidir. “Yazgının insafsızca yere serdiği kilerci kadın, renksiz,
kendini adayıştan oluşan yaşamına ağlıyordu.”26 derken, aslında
Osmanlı’nın yıkılışına kadar içinden çıkamadığı Ortaçağ düzeninin temel
insan malzemesini görünür kılmaktadır. İnsanları yoksulluğa mahkum eden
bu sömürü düzeninin genel geçerliliği, yukarda da belirttiğimiz “Stavro uzun
uzun Ermenice ağıtlar söyledi. Mihail’le Adrien uzun süre hiçbir şey
anlamadan ama her şeyi duyumsayarak dinlediler.”27 cümlesinde
duyumsanan şeydir aslında. Panait İstrati bu duyumsamanın yazarıdır. O, bu
haksızlığa isyan etmenin dışında bir eser vermemiştir. “Kimi ezdi
yumruklar? Kimin tepesine indi?” diye sorar ve yanıtını verir: “Yalnızca
zayıfların.”28 Bu insanların öyküleri “Hep yakıp yıkmalar, linç etmeler, ırza
geçmelerle dolu öyküler.”29 dir o yüzden. Bu insanların türküleri de
öyküleri gibi “yanık”30 yani acılıdır ve ezilen, horlanan, “kara yazgılı”
insanların ortak diline ait oluğu için herkesçe anlaşılan, evrensel bir özü
içerir. Bu Ortaçağ imgesinin harcadığı hayatlar ve bu insanların değişmeyen
“yazgısı” nı bir yerde şöyle somutlaştırır İstrati örneğin:
“Yemek sırasında ‘Anadolu’ yaşamından öyküler ve sahneler anlattım,
özellikle Şam’daki halı ve bakır eşyanın ardındaki acıya değindim; orada,
elle yapılan halı ve bakır eşyanın üretiminde beş yaşındaki çocuklarla yarı
kör yaşlılara rastlanır. Birinciler günde iki metelik kazanır, çocukluk nedir
23
25
26
Panait, İstrati, Baragan’ın Dikenleri, s. 36-37.
27
28
Panait İstrati, “Okura”, Sünger Avcısı,s. 18.
29
30
24
59
bilmez, yaşama işkence kapısından girerler; ikincilerse yaşlılığın getirdiği
dinlenme ve dinginliği tadamadan, açlıktan eriyip gider.”31
Başkaldıran, “kadere”, bu kutsal meşrulaştırma aracına karşı çıkan akıl ise
anında ve acımasızca bastırılır. Baragan’ın Dikenlerinde Derebeyi’nin
köylüyü sömürüşü ve acımasızca ölüme terk edişine ilişkin sahneleri
okurken insanlar Yaşar Kemal’in İnce Memed’in sayfalarına geçtiklerini
düşünürler. Çünkü anlatılan benzer, neredeyse aynı hikayedir.
Devlet ve Halk Uzaklığı İkliminde Başkaldırı Geleneği
Panait İstrati’nin eserlerinde günümüzde Osmanlı coğrafyasındaki ülkelerin
bir çoğunda kalıntılarını hala gözlemleyebileceğimiz temel bir gerçeklik
vardır. Çoğu yapıtında çok belirgin olmasa da bütün kişi ve olayların
üzerinde gerçekleştiği siyasi bir zemindir bu. Bu zemin, bu tarihte ve bu
coğrafyada, devlet halk ilişkilerinin somutluk kazandığı her aşamada iki
taraf arasında korkunç bir güç farkının olmasıdır. Devlet ve pratikte devlet
demek olan devlet için çalışanlar, yani bürokrasi, çok güçlü, ama halk o
oranda güçsüzdür.
Burada eklememiz gereken nokta tarih sahnesine beraber ve birbirleriyle
diyalektik olarak eklemlenmiş biçimde çıkan kapitalizmin, ulus-devletin ve
demokratikleşmenin Osmanlı coğrafyasında 19. yüzyılın sonundan itibaren
özellikle taşrada feodal ilişkileri çözmede ve bireyin ortaya çıkışında henüz
çok etkili olamadıkları gerçeğidir. Panait İstrati’nin eserlerinde, Türk köy
romanı geleneğinin bir çok örneğinde gözlemleyebileceğimiz gibi, bir tarafta
sömüren ama kentle ve devletle bütünleşmede yol kat etmiş feodal bey, bir
tarafta da bilinçlenmiş, birey olmuş aydın ve“yalnız” kişi, bu gelişmekte
olan ilişkiler ağının henüz filizlenmiş erken dönem örnekleri olarak
vardırlar. Bu erken dönem gelişmemişliği devlet organı için de geçerlidir.
Bunun sonucu olarak devlet taşrada kendini ancak, bireyi inşa eden yolda
eğitim, sağlık, ulaşım, adalet gibi alanlar ve bu alanlarda varlık kazanmış bir
örgütlenmeden çok asker ya da jandarma yani güvenlik aygıtı olarak var
kılabilmektedir. Bir başka deyişle feodal ilişkileri (ve yazgısını) henüz
kıramamış halk çoğunluğu devleti sadece asker ve jandarma olarak, arada
cezalandıran, döven, hatta öldüren korkutucu bir güç olarak tanımaktadır.
Devlet ve halk çoğunluğu arasındaki güç farkı, siyasal olarak en az dört
farklı düzlemde kendini işlevsel ve görünür kılar. Birincisi devletin gücü
sınırsızdır. Dövebilir, hapsedebilir hatta öldürebilir. İkincisi devletten hesap
sorulamazlıktır. Pratikte devlet demek olan taşradaki devlet çalışanları yani
asker ve jandarma yaptığı adaletsizliklerin hiçbir zaman hesabını vermez.
Zaten hesap soracak bir kurum, kişi ya da güç de yoktur. Üçüncüsü bu
coğrafyada tarihten gelen alışkanlıklardan dolayı devlet halk için değil, halk
devlet içindir. Devlet ve halk birbirinden kopuk iki parçadır. Halk devleti
kendinin saymaz. Ve sıradan halkın da devlet katında birey olarak hiçbir
31
60
değeri yoktur. Dördüncüsü bu gerçeğin uzantısıdır: Devlet daha çok
sömürenden, ağadan, boyardan, feodal beyden yanadır. Gücünü ondan yana
kullanır. 21. yüzyılda hala aşmaya çalıştığımız Osmanlı imgelerinin en
etkileyicisi budur.
Bu söylediklerimiz en çok İstrati’nin Baragan’nın Dikenleri romanında
karşımıza çıkar. Öldürdükleri adama bakan iki jandarmayla karşılaşan
çocukların anlatımında devlete hesap sorulamamanın örneği vardır:
“Oradan, jandarmaların cesedi kollarından tutarak sürüklediklerini,
doğruca küçük koyağın başına getirdiklerini bir tekme atıp aşağı
yuvarladıklarını gördük. İçlerinden biri sıcak külleri görünce:
-Çobanın biri geceyi burada geçirmiş, dedi.
Tüfeklerini omuzlarına asıp hiçbir şey olmamış gibi uygun adım
uzaklaştılar.”32
Görüldüğü gibi sıradan bir köylü öldürülmüştür ve “hiçbir şey olmamıştır”.
Jandarmaların bu rahatlığı, devletten hesap sorulamayacağına ilişkin
rahatlıktır. Birkaç fırça darbesiyle İstrati bu gerçeği ortaya koymakta
başarılıdır. Daha sonra şu cümleye yer verir:
“Yol arkadaşım, bütün köylüler gibi savcıdan korkuyordu; oysa Baragan’da
Savcılığın yerini leş kargası almıştır.”33
Burada da devlet halk kopukluğunun izlerini görüyoruz. Devlet bu hesap
vermezliği ve sınırsız gücü yüzünden korkutucudur ve sanki yabancı bir
işgal gücü gibi halka uzaktır. Varlığı kendinden kaynaklanır. Neredeyse
egemenliğin kaynağını ve sorgulanmazlığını tanrısal yetkiyle açıklayan bir
hanedan-devlet anlayışı, göreceli modern bir görünüm dışında devam
etmektedir. İşte bugün Türkiye’nin bir çok bölgesinde ve Osmanlı’dan
kopmuş özellikle kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde yaşamaya devam
eden en dirençli Osmanlı imgesidir bu. Bütün siyasal dönüşümlere ve bütün
farklı dini, ulusal ya da kültürel farklılıklara karşı aynı iktisadi/sosyal
gelişmemişlik aynı devlet-halk kopukluğunu üretiyor gibidir. Devlet halk
kopukluğu ve halkın devleti kendisinin saymaması yine bir satır arası
görüntüsüyle şöyle sunulur Baragan’ın Dikenleri’nde:
“…genellikle yalınayak insanları ‘devlet urbası giyenler’ den daha güler
yüzle karşılayan istasyon meyhanesine yöneldik.”
Halkın devlete yabancılığını, uzaklığını daha iyi anlatan bir örnek bulmak
zordur. Çünkü o devirde en sık rastlanan devlet yüzü, devletin “üniformalı”
yüzüdür. Ve bu korkutucu bir yüzdür. Tarihe ve dolayısıyla türküye sinmiş
olan da bu imgedir.
Devletin halktan kopukluğu sömürü ilişkilerini koruması ve sömürenden
yana güç kullanmasıyla da bellidir. Boyar’ın kölesi 34durumunda olan
köylüler devlet aygıtının temsilcisi olan Belediye başkanından da yüz
bulamazlar. Boyarsa zaten milletvekilidir. Din ise bu sömürüyü “kader” diye
32
34
Panait, İstrati, Baragan’ın Dikenleri, s. 73
33
61
geçiştirmeye, halkı boyun eğmeye zorlayan bir araçtan başka bir şey
değildir.
Romanın bir sahnesinde köyün Papazı köylüleri kiliseye gelmedikleri için
eleştirir ve “Tanrı’nın başınıza yıldırımlar yağdırmamasına şaşmak gerek”
der. Bunun üzerine ise kış şartlarıyla bir parçacık ekinleri yok olduğu
Boyardan da yardım alamadıkları için açlıkla yüz yüze gelen köylülere,
gerçeği gören (kentten gelmiş, yani birey olma yolunda daha avantajlı ) bir
aydın adayı çıkıp en temel soruyu söyle sorar:
“Evet diye sürdürdü delikanlı, Tanrı’nın elçisi bu papaz her gün siz
köylülerle biz kentlilerin tepesine yıldırımlar yağdırır. İnsanlarla
hayvanların çektiği açlıktır bu yıldırımlar; tarlaları yok eden bunun gibi
donlardır; bütün yolları köylü ve hayvan ölüleriyle dolduran geçen ayki gibi
fırtınalardır; bütün ekini yok eden bu yılki kuraklıklardır. Bunlardır işte
yıldırımlar! Yalnız, sahibiniz olan adamın neden bu yıldırımların hiçbirinden
zarar görmediğini sormalı! Neden ambarları tıka basa dolu, hayvanları yerli
yerinde! Bu kutsal yıldırımlar neden onu, papazı, belediye başkanını, daha
benzerini aç açıkta bırakmıyor acaba? Bunu Tanrı’nın korumasına mı,
yoksa yıldırımsavara mı vereceğiz?”35
Anayasa kitapçığını vererek köylülere haklarından söz etmeye yeltenen bu
aydın adayı gence devletin yanıtı şöyle aktarılır:
“-Ben yalnızca Anayasayı dağıtıyorum , efendim! Toprakları köylülerin
alması gerekir!
-Az sonra kimin neyi alacağını görürüz! dedi jandarma oğlanı
götürürken.”36
Böylece 20. yüzyılın başında bu coğrafyada devletin kimin yanında olduğu
anlaşılır. Zaten İstrati, devletin taşradaki yüzü jandarmanın kimin yanından
olduğunu ve toplumun tabanından düzenin işleyişine karşı yükselen
muhalefeti bastırmak işlevini açıkça yazar:
“Karnı tok, sırtı pek, tepeden tırnağa silahlı, hemen hiç konuşmayan, hep
ciddi, efendilerinin kulağı olan bu adamlar, halka yönelik baskının temel
direkleri olarak elbette oradaydılar. Eski jandarma hemen Kostake’ye:
-Bana bak dostum, dilini tutsan iyi edersin’ dedi.
Sonra öğretmene dönüp:
-Siz de, Bay Kristea, bundan sonra gazeteleri evinizde okuyun! diye ekledi.
Köylülere’de:
-Ne işiniz var burada? Hadi evlerinize dönün! Toplanmak yasak…
-İyi ama neden? diye sordu biri; sıkıyönetim mi ilan edildi?
Jandarma bu gözü pek adamın üstüne yürüdü:
-Haa, sen Anayasa’yı okudun demek? Hadi gel şimdi bilmediğin bir
maddesini öğren bakalım.”37
Bu satırlarda 20. yüzyılın başında devletin halka uzaklığı ve sömürüden yana
oluşu çok açık görülmektedir.
35
37
36
62
Sonuç
Panait İstrati’nin eserleri Osmanlı imgeleriyle yoğrulmuştur. Bu coğrafya bir
çok ortak imge üretmiştir. En temel ortaklık devlet-halk ilişkilerini
belirleyen siyasal zeminin aynılığıdır. Zamanla siyasal bütünlüğünü yitirse
de, araya siyasal sınırlar girse de halkın koruyucusu, adaleti sağlayan,
köylüyü topraklandıran, bireyin anayasal haklarını gözeten bir devlet
eksikliği siyasal sınır tanımadan Osmanlı coğrafyasında o dönem için yaygın
bir gerçekliktir. Bu gerçeklik ise Yaşar Kemal’in Çukurova’sı ile Panait
İstrati’nin Romanya’sında imgesel düzeyde aynı biçimlerle, yüzlerle ve
olaylarla karşımıza çıkar. Panait İstrati’nin kahramanları böyle bir gerçekliği
somutlaştırırlar.
Bu siyasal zemin üzerinde, farklı dilleri, faklı inanç ve dinleri aşan ortak
imgeler ve benzer hayat hikayeleri, Osmanlı devrinin izlerini taşır. Bir arada
yaşama alışkanlığı, geniş halk kitlelerinin payına düşen yoksulluk,
kültürlerin etkileşimi, aynı kaderci anlayış, bu ortak imgeler dünyasının
yansımalarıdır.
Panait İstrati, Romanya’nın olduğu kadar bütün Osmanlı coğrafyasının dile
gelişidir. Bu coğrafyada ortak acıların ve yaşama uğraşının, dilini anlamasak
da kendimizi bulduğumuz yanık türküsüdür.
Doğumunun 130. yılında onu saygıyla selamlıyoruz.
KAYNAKLAR
Alderson A.D. - İz, Fahir; The Oxford Enlish-Turkish Dictionary, Oxford
University Pres,., Second Edition, 1978, ABC Kitabevi A.Ş. Birinci Baskı,
İstanbul 1988.
Armaoğlu, Fahir; 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, 6. Baskı,
İstanbul, Nisan 2010.
İstrati, Panait; Akdeniz, Akvaryum Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul, Mayıs
2007.
___________; Sünger Avcısı, Kavis Yayınları, Birinci Baskı, İstanbul,
Eylül 2009.
___________;Kira Kiralina, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2. Baskı,
İstanbul, Kasım 2012.
___________;Baragan’ın Dikenleri, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2. Baskı,
İstanbul, Ocak 2014.
___________; Sokak Kızı, Varlık Yayınları, 10. Baskı, İstanbul, 1989.
___________; Perlmutter Ailesi, Varlık Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1990,
63
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE DERSLERİNDE TÜRK KÜLTÜRÜNÜN
ÖĞRETİMİ
Doç.Dr. Altınşaş KURMANALI
Süleyman Demirel Üniversitesi
Türkoloji Bölümü
Almatı / Kazakistan
[email protected]
ÖZET
Bugün Türkiye’nin tarihi, kültürel yapısı ve dünya ülkeleri
arasındaki konumundan dolayı Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi her
geçen gün önem arz etmekte ve Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenenlerin
sayısı her geçen gün hızla artmaktadır. Bunun sonucunda dünya çapında
Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi adına çok büyük çalışmalar ve
projeler geliştirilmiş ve yurt içi ile yurt dışında özel okullar, dil kursları,
yüksek lisans programları açılmıştır.
Bir milletin kültür değerlerini oluşturan, tarihini, coğrafyasını,
etnolijisini, dini inançlarını, müziğini, sanat türlerini, bilim ve tekniğini
yüzyılların sürecinden geçirerek gelecek kuşaklara ulaştıran o milletin
dilidir.
900 yıl önce büyük davalarla, Türk dilininin gücünü sergilemek ve
öğretmek amacıyla yazılan olan Kaşgarlı Mahmud'un “Divanü Lugat-it
Türk” adlı eseriyle başlamış olan Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi
günümüzde Türk kültürünün uluslararası arenada tanınmasının anahtarı
sayılabilir. Bütün bunlar göz önünde bulundurularak, bildiride yabancı dil
olarak Türkçe derslerinde Türk kültürünün öğretiminin öneminden
bahsedilecek ve Türk kültürünü tanıtma adına yaptığım çeşitli etkinliklere
yer verilecektir.
Bu çalışmada günümüzde yabancı dil öğretimi bağlamında en çok
tartışılan konulardan biri olan yabancı dil derslerinde kültür öğretimi
meselesi ele alınacaktır. Dil ve kültürün çesitli tanımlarından yola çıkılarak
ikisi arasındaki ilişkiden söz edilecek, yabancı dil öğretiminde kültürün yeri
ve önemi üzerinde durulacak, kültür yabancı dil öğretimi bağlamında ele
alınacak ve yabancı dil olarak Türkçe derslerinde kültür öğretimi yolları
gözler önüne serilecektir. Bununla birlikte, bildiride “Kültür nedir?”, “Dil
ve kültür ilişkisi nedir?”, “Yabancı dil ögretiminde kültür aktarımında
önemli unsurlar nelerdir?” ve “Türkçe dersinde kültür öğretimi yolları
nelerdir” sorularına yanıt aranacaktır.
Anahtar kelimeler: yabancı dil olarak Türkçe öğretimi, dil-kültür
ilişkisi, kültür öğretimi, Türkçe kültürünü öğretimi yolları, etkinlikler
ABSTRACT
Today learning and teaching Turkish as a foreign language is of
great importance because of Turkey’s history, cultural structure and
64
economic position among world countries. As a result of this demand, great
projects and researches are being conducted worldwide, and many private
schools, language courses and Masters programmes have been opened.
Because oral and written cultural values are expressed through
a language, language and culture are intertwined. In other words, language
and culture are inseparable particles of a whole, which cannot exist apart
from each other. Teaching Turkish as a foreign language means teaching
Turkish culture to foreigners. Our goal in teaching Turkish as a foreign
language should be to teach both Turkish language and Turkish culture well.
Teaching Turkish as a foreign language can be counted as the key of
introducing Turkish culture in the international arena. Thus, in Turkish
classes we should create an environment where Turkish culture is reflected
and explained. In order to get a comprehensive picture of the target culture
from many angles, we need to supply our students with different kinds of
information.
The paper deals with the contribution and incorporation of teaching
of culture into the foreign language classroom, which is a much discussed
topic in the foreign language teaching discourse in recent years.
Furthermore, some arguments for integrating culture into the foreign
language classes will be put forward. The paper also presents some of the
activities which are used in teaching Turkish culture in Turkish classes.
Key words: teaching Turkish as a foreign language, relationship of
culture and language, teaching culture, ways of teaching Turkish culture,
activities.
Giriş
Bugün dünya neredeyse küçük bir köy haline gelmiştir ve
insanlar ve toplumlar birbirleriyle iletişim kurabilmek için dil öğrenmeye
daha çok ihtiyaç duymaktadırlar. Bunun sonucunda İngilizce, Almanca,
Arapça, Fransızca, Çince, Rusça v.s. diller gibi Türkçe’nin yabancı dil olarak
öğretimi de her geçen gün büyük önem arz etmektedir. Türkçenin yabancı
dil olarak öğretiminin öneminin artmasıyla “Türkçeyi nasıl daha iyi ve daha
kalıcı öğretebiliriz?” sorusuna cevap aranmakta,Türkçe öğretimi adına çok
büyük çalışmalar yapılmakta ve çeşitli projeler geliştirilmektedir.
Günümüzde yabancı dil öğretiminde iletişime verilen önem
gitgide artmasından dolayı yabancı bir dili öğrenmek için sadece o dilin
kelime ve dilbilgisi yapılarını öğrenmek yeterli olmadığı ve bir dile o dilin
kültürünü öğrenmeden hakim olunamayacağı gerçeğini ortaya koymaktadır.
Bu ifadelerden yola çıkarak günümüzde yabancı dil öğretimi bağlamında en
çok tartışılan konulardan biri olan yabancı dil derslerinde kültür öğretimi
meselesini ele almadan önce kültürün tanımı yapmak, dil ve kültür
arasındaki ilişkiden söz etmek ve yabancı dil öğretiminde kültürün önemi
üzerinde durmak istiyoruz.
65
Kültürün tanımı
Bugüne kadar birçok alanda adından sıkça söz edilen “kültür”
kavramı, son dönemlerde yabancı dil ögretimi alanında da dikkatleri üzerine
çekmiştir. Kaynaklar incelendiğinde muhtevasının genisliğinden dolayı
kültür’ kavramı alanyazında pek cok sekilde ifade edilmiş ve pek çok
yönden tanımlanmıştır.
Antropolojik anlamda kültür insanların yaşama tarzı olarak
nitelendirilmiştir (Chastain, 1988:5).
Tural kültürü şu şekilde tanımlamaktadır: “Tarihin derinliklerinden
süzülüp gelen; zamanın ve ihtiyaçların doğurduğu şuurlu tercihlerle, manalı
ve zengin bir sentez oluşturan; sistemli ve sistemsiz şekilde nesilden nesile
aktarılan; bu suretle her bir insanda benlik ve mensubiyet duygusu, kimlik
şuuru kazanılmasına yol acan; çevreyi ve şartları değiştirme gücü veren;
nesillerden her birinin yaşadıkları zamana ve geleceğe bakışları sırasında
geçmise ait atıf düsüncesine yol açan, inançların, kabullenişlerin, yaşama
şekillerinin bütününe, tamamına kültür denir” (Tural, 1992: 138).
Turhan’a göre, “kültür, bir cemiyetin sahip olduğu maddi ve manevi
kıymetlerden teşekkul eden öyle bir bütündür ki, cemiyet içinde mevcut her
nevi bilgiyi, alakaları, itiyatları, kıymet ölçülerini, görüş ve zihniyet ile her
nevi davranış şekillerini içine alır. Bütün bunlar, birlikte, o cemiyet
mensuplarının ekserisinde müşterek olan ve onu diğer cemiyetlerden ayırt
eden hususi bir hayat tarzı temin eder” (Turhan, 1997: 48). Kongar ise
(2005: 38) kültürü, doğanın ya da tanrının yarattıklarına ek olarak
insanoğlunun yarattıklarının tümü olarak betimlemektedir.
Yapılan çeşitli tanımlara göre, kültürün bütün sosyal bilim
alanlarının ilgi duyduğu, bir şekilde kendi değerşeriyle birleştikleri insan
hayatının bütün yönlerini kapsayan çok geniş bir kavram olduğu ortaya
çıkmaktadır.
Dil-kültür ilişkisi
İnsanoğlu yeryüzü sahnesinde rol almaya başladığından itibaren
iletişim kurabilmek için sürekli gelişen, değişen ve olgunlaşan dil denilen bir
canlı varlıkla karşılaşmaktadır. Resim, şekil, heykel, sembol, jest ve
mimiklerle de iletişim kurulabilir ancak; bunlar asla dilin yerini tutamaz.
İnsanoğlu sosyal bir varlık olduğu için dille iletişim kurmak zorundadır.
Çünkü insan duygu, düşünce, istek ve arzularını en iyi dil ile dile getirebilir.
Bir milletin varlığı dili ile doğru orantılıdır. Çünkü dil, bir milletin varlığını
geleceğe taşıyan en önemli unsurlardan biridir.
Kültür bağlamında üzerinde durulması gereken diğer bir konu da
kültürün dille olan yakın ilişkisidir. Dil ile kültür ile arasındaki ilişki
meselesi uzun zamandır araştırılagelmektedir. Bu konuyla ilgilenen bilim
adamları birtakım farklı görüş sergilemelerine rağmen, insanlar arasındaki
iletisimi saglamadaki asıl araç olan dil ve bu dilin anlamlı hale gelmesine
olanak tanıyan kültür degerleri arasında sıkı bir iliski olduğunu
66
vurgulamaktadırlar. Kültür bağlamında üzerinde durulması gereken diğer bir
konu da kültürün dille olan yakın ilişkisidir.
Kültür, sosyal ve toplumsal yapı içinde insanın yaşayış tarzıdır. Bir
toplumun sözlü ve yazılı kültür değerleri dil ile ifade edildiği için dil-kültür
münasebeti çok sıkıdır. Bu sıkı münasebet, millet olma kimliğinin de en
temel vasfıdır. Yani milleti yapan birlikteliği ve bütünleşmeyi nasıl dil
sağlıyorsa, o milletin kültürünün oluşmasında da yine dil en önemli rolü
üstlenmektedir. Bu önemli görevi ile dil, kuşaklar arası kültür taşıyıcısı
durumundadır. Bir milletin kültür değerlerini oluşturan tarihini, coğrafyasını,
etnolıjisini, dini inançlarını, müziğini, sanat türlerini, bilim ve tekniğini
yüzyılların sürecinden geçirerek gelecek kuşaklara ulaştıran o milletin
dilidir’ (Parlatır, 2010:2).
Brown’a göre (2000:177), “Dil kültürün bir parçasıdır ve kültür dilin
bir parçasıdır. Dil ve kültür birbirine öyle karmaşık bir biçimde örülmüş ki
bu ikisini ya dilin ya kültürün önemini kaybetmeden ayırmak mümkün
değildir.
Kramsh (1998:3) ise dil ve kültürün birbirine bağlı olmasının üç
yolunu belirtmektedir. Birinciden, dil kültürel gerçeği ifade eder (insanlar
sözcüklerle sadece olgu ve fikirleri ifade etmezler, bununla birlikte
tavırlarını da yansıtırlar). İkinciden, dil, kültürel gerçeği içerir (insanlar
iletişim aracılığıyla deneyimlerine anlam yüklerler. Üçüncüden, dil kültürel
gerçeği simgeler (insanlar dillerini toplumsal kimliklerinin simgesi olarak
düşünürler).
Kaplan (2006: 151) ise, dil ile kültür arasındaki sıkı bağı şu
benzetmelerle açıklamaktadır: Bir milletin bütün duygu ve düşünce hazinesi
dil kabına veya kalıbına dökülür ve bu kap ile yerden yere, nesilden nesle
aktarılır. Yazı, dilin sesini kaydeden bir vasıta olarak dilin bir parçasıdır.
Fakat kültür, söz ile de millet arasınayayılır.
Tapan (1990: 315), dil - kültür ilişkisini şöyle ifade etmektedir: “Dil
bize bir toplumun yasayısını, gelenek ve göreneklerini, davranıs biçimlerini,
deger yargılarını, sanatını, bilimini, inançlarını, alıskanlıklarını yansıtır; bir
toplumun kültürünün aynasıdır dil”.
Dil ile kültür arasında o kadar sıkı bir bağ vardır ki biri olmadan
diğerinin varlığı da düşünülemez. Kültürü aktarmayı sağlayan dildir, kültür
ise ortak değerler vasıtasıyla dilin anlaşılmasına olanak tanır. Başka bir
deyişle, kültür bir yaşam biçimidir ve bu yaşam biçimini dil yaşatır. Dil ile
kültürün sıkı bağlantısından hareket ederek pek çok bilim adamı yabancı dili
öğretimini kültür öğretimi olarak düşünmektedirler. Dilin kültürün bir
parçası olarak görülmesi ve hatta onu olusturması, kültürdegerlerinin
olusumunda dilin ne kadar olmazsa olmaz bir öge oldugunun isaretidir.Dil,
bir milletin kültürünün yansımasıdır. Bir toplumun kültürü, yaşam felsefesi,
gelenekleri ve görenekleri, inançları o toplumun diline yansımaktadır.
Yabancı dil olarak Türkçe derslerinde kültür öğretimi
67
Son dönemlerde yabancı dil öğretmenleri yabancı dilde iletişim
kurmada kültürün önemini kabulllenmiş durumdadır. Ayrıca, son bilimsel
araştırmalar yabancı dil oğrenen birisinin, o dili anadili olarak konuşan
kimseyi taklit etmesinden cok, o dilin ait olduğu kültürün özelliklerini
oğrenmesi yabancı dil oğretiminde daha başarılı sonuclar alacağı görüşünü
ileri sürmektedir. Günümüzde yabancı bir dili ögrenmek için sadece o dilin
kelime ve dilbilgisiyapılarını ögrenmek yeterli degildir. Cünkü bir dilde
bulunan kelimelerin sözlük anlamları bilinse de, o dilin konuşulduğu
toplumun kültürünü bilmemek dilin anlaşılmasını güçleştirir. Sadece kültürü
hakkında bilgi sahibi olmak bile, o dilin sahip olduğu anlam farklılıklarının
kültür içinde kullanıldıgı şekliyle ilişkilendirilip daha kolay anlaşılmasına
vesile olur. Kültürünü bilmeden sadece dilini bilmekse, adeta o dil
hakkındaki bilgilerin havada kalmasına sebep olur.
“Yabancı dil öğrenen kişi, o dile ait kültürün içine girmektedir. Kişi,
kültür ögelerini ne kadar iyi algılarsa yabancı dili de o oranda iyi
öğrenebilmektedir. Dolayısıyla kültür ögelerinin, yeri geldikçe, bir
yabancının öğrenebileceği ölçüde ve doğru biçimde verilmesi önem
taşımaktadır” (Barın: 2008, 5).
Türkçe çok zengin bir dildir ve çok zengin bir kültüre sahiptir.
Üniversite öğrencilerine Türkçe derslerinde kültür öğretimi sürecinde çeşitli
etkinlikler tasarlanabilir. Örneğin, bilgi yarışmaları, konuk davetleri,sergiler
düzenlenebilir, proje ödevleri, özgün metin çalışmaları uygulanabilir,
websiteleri, dergiler, gazeteler, şarkılar, türküler, şiirler, maniler, atasözleri,
drama, filmler, dizi filmler, fıkralardan vs. yararlanılabilir.
Derste öğrencilerle birebir iletişim içerisinde bulunan kişiler
oldukları için ögretmenler kültür aktarımı konusunda çok önemli bir rol
oynamaktadırlar. Kültür aktarımının vazgeçilmez ögelerinden biri şühpesiz
özgün metinlerdir.Bu hususta ders kitapların yanı sıra ek kaynakların da
büyük önem taşıdığını söylemek mümkündür. Dolayısıyla yabancı dil olarak
Türkçe ögretiminde kullanılan ders kitapları ve ek kaynakların çok hassas bir
konu olan kültür aktarımını gerçeklestirmede başarılı olabilmesi için
titizlikle seçilmesi gerekmektedir. Bunlara ek olarak, atasözleri, deyimler,
benzetmeler, kalıp sözler her milletin ayrı bir bakış açısının, inanç yapısının,
değerler sisteminin, ifade gücü ve becerisinin olduğunu gösterir.
Dilin doğru kullanımı edebi metinler vasıtası ile oğretilir. Türkçe
derslerinde mümkün olduğunca edebiyatın farklı türlerinden eserlere yer
verilerek dilin farklı ifade yolları ve şekilleri oğrencilere tanıtılmalıdır. Bir
milletin kültürel birikiminde ne var ise dil onu kendi imkanları nispetinde
ifade eder. Halk edebiyatı ürünleri halkın yaşayışının, inanç ve değer
hükümlerinin aktarılması için en iyi kaynaklardır (Kaplan, 2001: 19).
Halk edebiyatı, kültürün her türden unsurunu bünyesinde
barındırmaktadır. Türk halk edebiyatı estetik ifade açısından güclü olduğu
kadar ifade şekillerinin cokluğu bakımından da oldukça zengindir. Mesela,
bir atasözündeki öğüt, bir manide farklı bir ifade şekliyle aktarılabilir, bir
halk hikayesinde, bir fıkrada benzer bir öğüt gorülebilir. Atasözleri de bir
68
kültürün en önemli aynasıdır, halkın ortak ürünüdür. Ayrıca derste kullanılan
materyallerin de kültür aktarımını sağlamak için elverişli olması
gerekmektedir.
Derslerde farklı türlerden materyaller kullanımı sonucunda Türk dili
ile kültürü öğrenimi daha kalıcı hale getirilir. Derslerde sözcük ve dil
bilgisi öğretiminde sıkça kullanılan müzik kültür öğretimi için de birebir
kaynaktır.
Türk müziğinin seçkin örneklerinin derslerde sık kullanılması, Türk kültür
unsurlarından biri olan Türk müziğinin dünyaya tanıtılmasını, sevdirilmesini
sağlayacaktır. Örneğin, derslerde Aşık Veysel’e ait Uzun İnce Bir Yoldayım
şiirini hem kendi sesinden, hem de farklı sanatcıların yorumuyla öğrenci
beğenisine sunulabilir. Bu şiiiri Tarkan’ın yorumladığı şarkı aracılığıyla da
öğretmek mümkündür. Türk muziği ile dil öğretimi, öğrencilerde Türkçe
öğrenimine daha fazla ilgi uyandırmakta ve dille birlikte kültür öğretiminde
de başarı sağlamada yardımcı olmaktadır
Özgün metin olarak önemli bir kültür aktarıcısı sayılan maniler
öğrencilerin çok dikkatlerini çekmektedir. Örnek verecek olursak:
Asmadan üzüm aldım,
Sapını uzun aldım.
Verin benim yarimi
Annemden izin aldım.
Metinlerde, diyaloglarda hem günlük hayatta öğrencinin
kullanabileceği nitelikte, hem de Türk kültürünü doğru yansıtacak
‘Sağol!’,‘Hoşça kal!’, ‘Güle güle’!,‘Ne haber?,‘ Hoş bulduk’, ‘Kolay
gelsin!’, ‘Elinize sağlık!’, ‘Çok yaşa!’, ‘Allah razı olsun!’,‘‘Güle güle
kullan!,‘Hayırlı olsun!,‘Eyvallah!, ‘Hoşça kal!’, Sıhhatler olsun!’ gibi
ifadeler kullanılmalıdır.
Bilgi yarışmaları sınıf içi ve sınıf dışında kültür öğretiminde
uygulanabilecek en başarılı etkinliklerden biridir. Bilgi yarışmaları daha
önce derste öğrenilen bilgileri pekiştirmenin yanı sıra yeni bilgileri
öğrenmede de yararlı olabilir. Ayrıca
derslerde ikili veya grup
çalışmalarında öğrencilerden eşlerine veya rakip gruplara Türk kültürü
hakkında sorular sormaları istenmektedir. Bu tür yarışmalar öğrencilerin
ilgilerini çekmektedir.
Drama ve rol yapma tekniği de öğrencilerin hedef kültüre ilgi
duymalarında büyük önem taşımaktadır. Derslerde Türk düğün ve bayram
geleneklerini vs.canlandırmak öğrencilerin çok hoşuna gitmektedir.
Filmler ve dizi filmler de metinlerde görülmeyen veya
farkedilmeyen kültürel yönleri aktarmaktadır. Bu tür etkinlikleri etkili bir
şekilde kullanmak öğretmenlere nasıl, kime ve ne zaman öğreteceğine dair
hedeflerine bağlıdır. Kısa etkinliklerden zaman alıcı olarak düşünülen
internet destekli araştırma etkinliklerine kadar uzanan çeşitli etkinlikler
öğretmenlerin hemen hemen her derse kültürün bazı unsurlarını
getirmelerine imkan sağlar.
69
Sonuç ve Öneriler
Dil uzerine yapılan araştırmaların sonuçları gösteriyor ki, dil ile
kültür arasında sıkı bir bağ vardır. Dolayısıyla günümüde yabancı dil
derslerinde kültür öğretiminin gerekliligi inkar edilemez bir gerçektir. 900
yıl önce büyük davalarla, Türk dilininin gücünü sergilemek ve öğretmek
amacıyla yazılan olan Kaşgarlı Mahmud'un “Divanü Lugat-it Türk” adlı
eseriyle başlamış olan Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi günümüzde
Türk kültürünün uluslararası arenada tanınmasının anahtarı sayılabilir.
Yabancılara Türkçenin öğretiminde amacımız, yalnızca birtakım kelimeleri
öğretmek değil, onlara Türk dilini iyi kavratmak ve Türk kültürünü önemli
ölçüde kazandırmak olmalıdır.Bu nedenle Türkce derslerinde kültür aktarımı
gelişigüzel değil, sistemli ve planlı bir şekilde yapılmalıdır. Bunun için Türk
kültürünün anlatıldığı ve yansıtıldığı bir ortam yaratmalıyız. Ayrıca,
oğretmenler yabancı dil olarak Türkce oğretiminde kültür aktarımı
konusunda gerekli bilgi ve becerilerledonatılmalıdır. Ayrıca yabancı dil
olarak Türkçe öğretimi için hazırlanacak ders kitapları, alıştırma kitapları ve
okuma kitapları Türk kültürünü, düşünce biçimini aktaracak şekilde
hazırlanmalı ve derslerde Türk kültürünün tanıtılması için çeşitli etkinlikler
düzenlenmelidir. Ders kitapları hazırlanırken Türk kültürünü yansıtacak
metinler özenle seçilmelidir. Çalışma kitapları da kültür aktarımına uygun
olarak hazırlanmalıdır. Türk kültürünü öğretiminde ve Türkçe derslerinin
içeriğini zenginlestirmede kullanılabilecek ses ve görüntü CD’leri
hazırlanmalıdır. Sonuç olarak, Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde
kültür öğretiminin önemi her fırsatta vurgulanmalı ve bu alanı geliştirmek
için yapılan çalışmalara ivme kazandırılmalıdır.
KAYNAKÇA
Barın, Erol. (2008). “Yabancılara Türkçenin Öğretiminde Nasrettin Hoca
Fıkralarının Yeri”. Ankara: Türk Yurdu Dergisi,
Brown, H. D. (1994). Principles of language learning and teaching.
Englewood
Cliffs, New Jersey: Prentice Hall Regents
Chastain, K. (1988). Developing Second Language Skills. Theory and
Practice.
Orlondo, Florida: Harcourt Brace Jannovich Publishers.
Güvenç, Bozkurt. (1997). Kültürün ABC’si. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kaplan, Mehmet. (2006). Kültür ve Dil. İstanbul: Dergah Yayınları.
Kongar, Emre. (2005). Kültür Üzerine. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Kramsch, C. (1993). Context and Culture in Language Teaching. Oxford:
OUP.
Tapan, Nilüfer. (1990)Yabancı Dil Olarak Almanca Ögretiminde Kültür
Bağlamının Değerlendirilmesi. Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi VII, 55-68.
Tural, Sadık. (1992). Kültürel Kimlik Üzerine Düşünceler. Ankara: Ecdad
Yayınları.
Turhan, M. (1997). Kültür Değişmeleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat Yayınları.
70
DOĞAÇLAMA USTASI, FİLOZOF ŞAİR KALIGUL BAY UULU
Doç. Dr. Ayşen KOCA
Doç. Dr. Ergün KOCA
Zirve Üniversitesi, Eğitim Fak., Öğretim Üyeleri,
Kızılhisar Kampüsü Gaziantep / Türkiye;
[email protected]/ [email protected]
ÖZET
XIX. yüzyıl , Kırgız halkının düşünce yapısında başlayan yeni
algıların; Moldo Niyaz (1823 - 1886), Moldo Kılıç Şamırkan uulu (18761930), Moldo Bağış Sarıbay uulu(1866-1937), Aldaş Moldo Ceenike uulu
(1874-1930), Nur Moldo(1838-1920) ve Kalıgul Bay uulu (1785-1855) gibi
halk şairlerinin dilinden dökülmeye başladığı bir dönemdir. Ne yazık ki bu
Kırgız halk şairlerinin eserlerinin pek azı rejim kurbanı olmaktan
kurtulabilmiştir. Bu şairlerle ilgili araştırmalara da XX. yüzyılın ikinci
yarısında başlanabilmiştir.
Hokand Hanlığı, Çarlık Rusyası döneminin ağır şartları
çerçevesinde yetişmiş nuskooçu-doğaçlama ustası, filozof akınKalıgul Bay
uulu, günümüze ulaşabilmiş az sayıdaki şiiriyle döneminin tarihi, siyasi ve
felsefi yaklaşımlarına çekincesiz bir gözle bakabilmiş bir halk şairidir.
Kalıgul Bay Uulu ve diğer 19. yüzyıl kırgız halk şairleri hakkındaki
çalışmalar sadece Kırgız Edebiyatı açısından değil Türkoloji bilimi
açısından da önemli bir kazanım olacaktır.
Bu bildiride Kırgız yazılı edebiyatının öncülerinden Kalıgul Bay
Uulu’nun şiirlerindeki fikri yapı, yaşadığı dönemin siyasi, sosyal ve kültürel
arka planı dikkate alınarak değerlendirilecektir.
Anahtar kelimeler: Kırgız Halk Edebiyatı, Kalıgul Bay uulu, din,
şiir
ABSTRACT
MASTER OF IMPROVISATION, PHILOSOPHER POET,
KALIGUL BAY UULU
19th century, is the period for Kyrgyz people beginning the
construction of new perceptions when folk poets like: Moldo Nıyaz (1823 1886), Moldo Kılıch Shamırkan uulu (1876-1930), Moldo Bagısh Sarıbay
uulu(1866-1937), Aldash Moldo Ceenike uulu (1874-1930), Nur
Moldo(1838-1920) and Kalıgul Bay uulu (1785-1855) started to texture from
language. Unfortunately only few of them have survived from the regime
and the researches about these poets could be done ın the late 20ths.
71
Kalıgul Bay uulu was a master of improvisation, poet and
philosopher who was raised during the bad conditions of Hokand Dynasty,
Russian Empire and he was one of the poets who could view the historical,
political and philosophical approaches unreservedly.Studies about Kalıgul
Bay uulu and the other 19th century poets was not only for Kyrgyz literature
but also for the development of Turcology.
İn this report Kalıgul Bay uulu ,one of the pioneers in written
Kyrgyz literature is taken into consideration with his political, social and
cultural background in his poems.
Key Words: Kyrgyz Literature, Kalıgul Bay uulu, sufism, poem
Giriş:
Hokand Hanlığı, Çarlık Rusyası dönemi ve Ürkün hadiseleri Kırgız halkı
için tarihi zorlukların yaşandığı zamanlar olmakla beraber, Kırgız halkının
düşünce yapısında başlayan yeni algıların; Moldo Niyaz (1823 - 1886),
Arstanbek Buylaş uulu (1824-1878), Moldo Kılıç Şamırkan uulu (18761930), Moldo Bağış Sarıbay uulu(1866-1937), Aldaş Moldo Ceenike uulu
(1874-1930), Nur Moldo(1838-1920) ve Kalıgul Bay uulu (1785-1855) gibi
şairlerin dilinden dökülmeye başladığı bir dönemdir. Ne yazık ki bu döneme
damgasını vuran halk
şairleri ile ilgili çalışmalar Kırgızistan’ın
bağımsızlığını kazanmasından sonra gerçekleştirilebilmiştir. Bu şairlerin
hayatları ve eserleri ile ilgili bilgiler derlenmeye ve basılmaya çalışılmıştır.
Kalıgul Bay uulu da bu halk şairlerinden biridir. Bu alanda yapılan
çalışmaların dikkat çekici yanı da; bu şairlerin eserlerinin muhteviyatı
hakkında söz söylemede bağımsızlıktan sonra bile çekinceli davranılmış
olmasıdır.
1. Kalıgul Bay uulu’nun Yaşadığı Dönemin Siyasi, Sosyal ve Kültürel
Yapısı
Kırgızlar, Orta Asya'daki en eski ve göçebe milletlerden biridir. Yazılı bir
dile sahip olmadıklarından dolayı köklerine ilişkin çalışmalar, bölgedeki
diğer gruplar tarafından Kırgızlara yapılan atıflara dayanmaktadır. Kırgızlar
uzun asırlar boyunca birçok göçebe imparatorlukta aktif bir şekilde
savaşmışlardır. M.Ö. II. ve I. yüzyıllarda Tanrı Dağları'nın doğusuyla
Tannu-ola arasındaki bölgede Kien-Kun adında müstakil bir devlet kurarak
Aral Gölü ve Hazar Denizi'nin kuzeyindeki bozkırlar ile Tanrı Dağlarına
kadar yayılmışlar. M.S. 560’ta Köktürkler’e tâbi olmuşlardır. 758 yılında
Uygur egemenliğine girmişlerdir.795’te Uygur hakimiyetine karşı ayaklanan
Kırgızlar 20 yıl ayaklanmayı sürdürdüler. İç savaş nedeniyle gücünü
kaybeden Uygurları 840 yılında mağlup eden Kırgızlar, Ötüken’e yerleşerek
bir devlet kurmuşlardır. Moğol imparatorluğu döneminde Çağatay ulusuna
dâhil olan Kırgızlar, Asya’da Moğol üstünlüğü sona erdikten sonra, 1700
senesinde kurulan Hokand Devleti’nin hâkimiyetine girmişlerdir.1
1
http://tr.wikipedia.org/wiki/Kırgızistan_tarihi, 22.01.2014, 14:13.
72
Hokand Hanlığı’nın maddi manevi eziyetleri altında kalan Kırgız milleti
Kokonluların bu eziyetine kayıtsız kalmak istememişler, güçlerin
yetersizliğine rağmen Nüzüp Batır, Şabdan Batır, Baytik Batır gibi
kahramanlarının liderliğinde Hokandlılara karşı çıkmışlardır. Bu döneme
dair olayları Kırgız şairlerden Moldo Niyaz “Yakub- Bek-Yakup Bey” adlı
şiirinde:
Dükönünön usta çıgarsa
Kınıga salat bıçaktı.
Kıyamıga keldi dedi
Kıtay kektüü Yakub-beg
Kırıp saldı kıylasın
Kırgız menen kıpçaktı.(Niyaz, 1993, s. 66)mısralarıyla dile getirerek, Yakub
Bey’in Kırgız ve Kıpçakları acımasızca katlettiğinden bahsetmektedir.
Kıtaylar seni kıynasın,
Kızdarın kalıp ıylasın.
Kalmaktar seni kıynasın
Katındarın ıylasın.
Sakalındı terdirip,
Kaşın kalsın Yakub-Bek.
Kaşkardan kelbey şoyakta
Başın kalsın Yakub-Bek.
Basıp ketken cerinde
İzin kalsın Yakub-Bek.
Basa kalıp ıylaşıp,
Kızın kalsın Yakub-Bek.
Kazınañda buzulbay
Pulun kalsın Yakub-Bek.
Kolgo tüşüp baylanıp,
Uuluñ kalsın Yakub-Bek.
Atkanada baylanıp,
Atıñ kalsın Yakub-Bek (Niyaz, 1993, s. 67) mısralarında Moldo Niyaz,
Kırgız halkının Yakub Bey’e olan hıncını dile getirmektedir. Şiirde
“Çinliler seni zor durumda bıraksın, kızların kadınların, ağlasın. Sakalın
gidip kaşların kalsın, Kaşgar’dan dönemez ol, oğlun esir düşşün,
hazinendeki paraların pul olsun vb. ifadelerle şair, Yakub Bey’e lanet
okumaktadır.
1867 yılında Kırgızistan’ın bir kısmı Türkistan Vilayetine bağlanmıştır. 1876
yılında Hokand tamamen Rusya’nın hâkimiyetine girmiştir. XX. yüzyılın
başında Buhara, Rusların hâkimiyetine girince Kırgızlar da Çarlık
Rusya’sının etkisi altına girmişlerdir.2
Kırgızlar bu sefer de Rus Çarlığı’nın ağır vergileri ve yürüttükleri adaletsiz
siyasetten dolayı mağdur konumda hayatlarına devam etmek zorunda
kalmışlardır. Çarlık Rusyası’nın eziyetlerine, vergiler yüzünden oluşan
2
http://tr.wikipedia.org/wiki/Kırgızistan_tarihi, 22.01.2014, 14:13.
73
zengin fakir arasındaki aşılmaz sosyo- kültürel problemler eklenince halk
iyice perişan hale gelmiştir. Kırgız halkının içinde bulunduğu bu durum
Kırgız yazar ve şairlerini de derinden etkilemiş ve tüm engellemelere
rağmen eserlerinde yer vermeye başlamışlardır.
Kedeylerdin cerlerin,
Kesip berdi koturga
Köpös bolgon oruska.
Aydap çıktı too-toogo,
Aşıp köçtü eçen bel,
Aştık aydaar ceri cok
Azıp cüröt kayran el.
Şol kılganı duruspu? (Abdıldaev, 1990, s.187)mısralarında Aldaş Moldo
Rus çarlığının Kırgızların topraklarını alarak, ruslara verdiğini, Kırgızları
dağlara sürdüğünü dile getirerek Kırgızlara reva görülen haksızlığın
tercümanı olmuştur.
Yine Kırgız halk şairlerinden biri olan Toktoraalı Talkanbaev de;
Karangılık adaşkan
Manaptıgın talaşkan.
Tarap bolup bukara
Birin-biri sabaşkan.
El talaşkan talabın
Boluş boloor manabıñ
Boluş bolup algan soñ
Ukçu emes bukaranın salamın.
Boluş bolgonu unutçu
Caldırap kedey turuşçu
Curttuk akça bergen dep
Bukaranı kurutçu. (Ükübaeva, 1994, s. 16) mısralarıyla o dönemdeki halkın
sosyal hayatını ve idaredekilerin sadece kendilerini düşündüklerini, halkı
unuttuklarını dile getirmektedir.
Yaşanan bu olaylar Kırgız halkı için hem tarihihem edebi bir dönüm noktası
olmuştur. Yaşanan tüm zorluklara rağmen Kırgız halkı ortak değerleri için
daima mücadele etmiştir.“Kırgız halkı iki bin senelik tarihinde eğemenliğini
ve özerkliğini bir kaç defa kaybetmiş ve onu tekrardan kurarak, bütün
nesillerden insanların hürmet gösterdiği eserlerin en güzellerini bu güne
kadar getirebilmiştir. Kırgız halkının yaratıcılığında; halkın tarihȋ yaşamı,
medeniyeti, tabiata şiirsel yaklaşımı, özgürlük mücadelesi, sayısız
düşmanlarına karşı savaşlarda gösterdiği kahramanlıkları kendini apaçık
göstermektedir. Kırgız Halk edebiyatının sözlü ürünlerinden başlayarak tüm
edebi ürünleriyle sonraki nesillere bırakmışlardır.”(Eşiev, 2006, s. 65) diyen
Eşiyev de bu fikrimizi desteklemektedir. Bu dönemde maddi güçlere,
yapılan zulümlere karşı hiç bir maddi gücü olmayan Kırgız halkı içinden
çıkan şairlerin şiirleri Kırgız yazılı edebiyatının da
temelini
oluşturmuştur.Kırgız yazılı edebiyatı bu yüzyılda kaleme alınan şiirlerle
başlamıştır.Bu dönemin temsilcileri, Moldo Niyaz, Moldo Kılıç, Aldaş
74
Moldo, Togolok Moldo, Osmonaalı Sıdıkov, Arstanbek Buylaş uulu, Nur
Moldo, Isak Şaybekov veKalıgul Bay uuluyaşadıklarını ruh iklimlerinden
süzerek, şiirlerinin konusu yapmışlardır.
Arap alfabesi ile okuma yazma bilen ve “moldo” olarak adlandırılan şairler
Hokand hakimiyeti ve Rus Çarlığı’nın adaletsiz, insafsız siyasetini ve bu
dönemde türeyen yerli zenginlerden gördükleri zulmü şiirleri vesilesiyle
duyurmaya çalışmışlardır. Bu üç güce karşı Kırgız halkı adına, kalem ve
fikirleriyle savaşmayı tercih eden şairlerin şiirleri her ne kadar yok edilmeye
çalışılmış olsa da dönemin aynası olarak edebiyat ve tarih çizgisinde
yerlerini almıştır. Bu şairlerden önde geleni de Kırgız Edebiyatı’nın
doğaçlama ustası, filozof akın Kalıgul Bay uulu’dur.
2. Kalıgul Bay uulu’nun Hayatı ve Eserleri
Hayatı hakkında geniş bilgilere sahip olamadığımız düşünür, kinayeci ve
doğaçlama ustası Kalıgul Bay uulu
için halkbilimci Süleyman
Kayıpov;1785 yılında günümüz Isık-Köl Bölgesine bağlı Karaoy köyünde
doğup, 1855 yılında aynı yerde vefat etti,(Kayıpov,2005, s.251) bilgisini
aktarırken; Melis AbdıldayevKalıgul, 1785 yılı Isık-Göl’ün Karoy-Saroy
denen yerinde Bay adlı zengin bir kişinin oğlu olarak dünyaya gelmiştir.
Kardeşleri hakkında malumat yoktur fakat çocukları hakkında bilgiler
mevcuttur. Kalıgul 1855 yılında Isık-Göl, Ak-Suu’da dünyaya gözlerini
kapadı. Mezarı Kara-Oy (şimdiki adı Dolinka )dadır.(Abdıldayev, 1990, s.
20-21) şeklinde Kayıpov’a yakın bilgiler vermektedir.
Şair hakkında ilk araştırmaları yapan folklorist Kayum Miftakov’un
bilgilerine göre; 1785’de Isık-Gölde zengin bir ailenin çocuğu olarak
dünyaya gelmiş, 1855’te de vefat etmiştir. Şairin babası Sarıbagış soyundan
olan Bay’dır. Şairin yüzünün sağ tarafında çil olmasından dolayı ismini çil
manasında olan Kalıgul koymuşlardır. Kalıgul insanlar arasında oluyavelilakabı ile tanınmaktadır. Şair Kırgız hanlarından Ormon Han’ın
danışmanlığını yapmıştır. Ülkede medreselerin açılmasına, çocukların
okumasına, soylar ve komşu memleketlerle olan ilişkilerin düzeltilmesinde
fikren etkili olmuştur.Kırgız halkınının gönlünde zamanının Biy’i- beyi
olmuş, halk arasında saygın bir yer edinmiştir. Kalıgul Bay uulu 70 yaşında
vefat etmiştir, mezarı vasiyetinde söylediği
Çolpon–Ata şehrinde
bulunmaktadır.(Kalıgul Bay uulu “E. K. T. I. J.” 1992, s.2)1999’da şairin
mezarında yapılan anıtın açılışına Kırgızistan’nın ilk cumhurbaşkan Askar
Akaev bizzat katılarak Kalıgul Oluya’nın Kırgız halkı için büyük bir önemi
olduğunu belirtmiştir.(Maksutov, 1992, s.3)
Elimizde bulunan “Elge Kenen Taragan Irlar Jıynagı, Bişkek, 1992”(Halka
Geniş Yayılan Şiirler Kitabı) “Zaman”, “Nasiyat”, “Terme Sanat”, “Akır
Zaman” , ”Kalıguldun Meselderi” bölümlerine ayrılmış şiirlerden
oluşmaktadır. Şiirleri dışında şairin
nasihat sözleri, meselderivecizeleribulunmaktadır. “Ömür Hakkında”, ” Ormon Hana”, “Sanat şiirleri”
ve “Kalıgul’un Vecizeleri” Kırgız halkına verdiği nasihat ve tavsiyelerden
75
oluşmaktadır. Bunların dışında şairin “Issık Köl Tuuralu Aytkanı’’ gibi doğa
konulu şiiri de bulunmaktadır.
3. Kalıgul Bay Uulu’nun Şiirlerindeki Fikri Yapı
Şairin geçirdiği tarihi süreç; Kırgız halkının özellikle Rus hakimiyetine
girmesinden sonraki değişiklikler çağdaşı diğer şairlerde olduğu gibi Kalıgul
Bay uulu’nda da bazı fikir hareketlerini başlatmıştır. XIX.
yüzyıldaçoğunluklamoldo lakaplı şairler Kırgız halkının maddi, manevi
ezilmişlikleri karşısında teleffuzu bile yasak olan duygu ve düşüncelerini
cesaretle dile getirmişlerdir. Kalıgul Bay uulubu fikir ve his algısının
başlatıcısı olarak da Kırgız edebiyatında ayrı bir öneme sahiptir.
Kalıgul Bay uulu’nun eserlerinindeki fikri yapı yaşadığı tarihi dönemin
siyasi sosyal ve kültürel şartlarına bir tepki niteliğinde gelişmiştir.Buradan
hareketle şiirlerindeki fikri yapıyı şu şekilde belirleyebiliriz. “Terme Sanat
Irları”, “Nasıyat - Sanat Irları”şiirlerinde ortaya koyduğu Kırgız halkının
ezilmişlik psikolojisi ve sosyal yozlaşma, “Akır Zaman’’ ve “Ömür
Cönündö’’şiirleriylezamanın getirilerinden şikayetle estirdiği dini-didaktik
havave Kırgız halkının etik, estetik algılarını yansıtan vecizelerindeki felsefi
atmosferO’nun
eserlerindeki
belli
başlı
üç
fikir
yapısını
oluşturmaktadır.Sırasıyla bunları analiz etmeye çalışalım.
Şair, Kırgız halkına reva görülen zulmün neticesindeki
ezilmişlik
psikolojisinive sosyal yozlaşmayı“Terme Sanat Irları” şiirlerinde ortaya
koymuştur.
Kızargandın baarısı
Manat bolot kalbaybı
Kılgan iştin baarısı
Adat bolup kalbaybı.
Irdagandın baarısı,
Sanat bolup kalbaybı.(Abdıldaev, 1990, s. 22)(Kızaran her şey para olmaz
mı, yapılan her şey adetten sayılmaz mı, her şarkı sanat sayılmaz mı)
Kökürök çeçen bolboso,
Közü körüp ne kılat.
Can kıynalat debesek,
Cardılıktan kim ölöt.(Abdıldaev, 1990, s. 22)(Göğüste cesaret olmasa göz
görse ne olur, can zorlanır demesek fakirlikten kim ölür.)
Can sozulat tamandan,
Cakşılık kelbeyt camandan.
Bulbuldun mukam ünü bar,
Taylaktın taza cünü bar.(Abdıldaev, 1990:22)(Can tabandan uzar, kötüden
iyilik gelmez, bülbülün tatlı ünü var, taylağın-dev yavrusunun yeni, taze
yünü var)
Şair şiirin bu bölümlerinede; maddi değerlerin değersizleşeceğini, örf adetin
bozulacağı, halkın mırıldandığı külerin –Kırgız türkülerinin yerini başka
melodilerin alacağını, sanat zevkinin, estetik değerlerin farlılaşacağını,
vatanseverlik, yiğitlik algısının yok olacağını haber verirken Kırgız halkına
76
dikte edilen yeniliklerin bülbülün sesi gibi kulağa, deve yavrusunun tüyü
gibi de tene hoş geleceği ifadesiyle bunlara kanılmamasını istemektedir.
Korgolduu cerdin oru bar,
Uluktun katta zoru bar.
Ekinin biri bolbogon,
Kembagal erdan şoru bar.(Abdıldaev, 1990, s.22)(Tezekli yerin hasadı var.
Amirlerin o kadar zoru var. İkinin biri omayanın fakirlik, züğürtlük ve
felaketten başka nesi var.)
Şiirin bu bölümlerinde bereketli yerlerin alacaklısının çok olacağını, bunun
fakirlik getireceğini dile getirirken maddi sömürüye dikkatleri çekmektedir.
Bu düynödö ne karıp?
Satılbagan böz karıp.
Aytılbagan söz karıp.
Zamandaşı bolboso,
Karıya bolor tez karıp.(Abdıldaev, 1990, s.24)(Bu dünyada ne yaşlanır,
satılmayan kumaş, söylenmeyen söz, dostu olmayan ihtiyar yaşlanır.)
Kadırdın cene bilbese
Boygo cetken kız karıp.
El cakalay konboso,
Betegelüü bel karıp.
Kaz- ördögü bolboso,
Aydın çalkar köz karıp.
Uluk adın bolboso,
Ubara bolot el karıp. (Abdıldaev, 1990, s.24)(Yenge kıymetini bilmezse
yetişkin kız, yerini bulmayan bel, millet adı olmayan zavallı halk yaşlanır.)
Şiirin bu iki bölümünde ise; aile içi ilişkilerin, dostlukların, geleceğin
güvencesi gençlerin ve ihtiyar sahibi yaşlıların değerinin, bereketli
toprakların hatta ülkenin kazının ördeğinin bile kıymetinin bilinmesinin
gerektiği ifade edilirken sahip çıkılmazsa el de il de adsız kalır söylemiyle;
ey halkım, bütün değerleriyle halkına da yerine de sahip çık demektedir.
“Terme Sanat Irları” şiirlerinde yer alan bu bölümlerden de anlaşılacağı
üzere Kalıgul Kırgız halkının yaşadığı sıkıntılardan dolayı içinde bulunduğu
psiko-sosyal gelgitleri ve çıkmazları sade ve didaktik bir üslupla dile
getirmektedir.
Şairin “Kalıguldun Sözü(Orus Keleelekten Kançalık Murun)- Kalıgul’un
Sözü- Rus Gelmeden Çok Önce’’ adlı şiiriRus hegamonyasında Kırgız
halkının yaşayabileceği dejenersyonun türlü yönlerden bir öngörüsü
niteliğindedir.
Kalıguldun Sözü(Orus Keleelekten Kançalık Murun)
Körüngön uçaar cem çıksa,
Kök tulpar çurkaar ter çıksa.
Könül tınaar köpçülük
Közgö toptoor er çıksa.
Körüüktün otu tutanbayt,
Kün cagınan cel çıksa.
77
Köç cürö albay toktolot,
Köz uçkan biyik bel çıksa (Abdıldaev, 1990, s. 21)(Yem çıksa görünen uçar,
ter çıksa gök tulpar-at koşar. Göze değer er çıksa gönül sakinleşir, doğudan
yel çıksa körüğün ateşi tutuşmaz, göze alınamayacak yüksek geçit cıksa
göç yürüyemez, durur.)
Uy bul boloor,
Kul biy boloor,
Koo tokol boloor
Talaa tokol boloor.
Tokol baybiçe boloor.
Ayak adam baş boloor.
Baş adamdar pas boloor.
Uşunday kızık iş boloor.
Tegiz cerden tegirmen çıkaar,
Tegiz cerden biy çıkaar.
Alga caka salıngan kiyim çıgaar,
Akça kağaz bul bolup, tıyın çıgaar.
Atasınan balası kıyın çıgaar.
Eteği cok çapan çıgaar.
En kiyinki balası tapan çıgaar.
Eri menen tartışsa
“Elde erkek köp” degen ayal çıgaar.(Abdıldaev, 1990, s. 22)(Ay neler olur,
kul bey olur, varlık bereketsizleşir, tarlalar ürünsüz olur, meyvesiz kadın
hanım olur, ayaklar baş, başlar ayak olur, acayip işler olur, olmadık yerden
bey çıkar, ona layık giyim çıkar, ak kağıt pul olur, balası atasından zor
çıkar, eteği yok kaftan çıkar,son çocuğu er çıkar, eriyle tartışıp elde erkek
çok diyen kadın çıkar.)
Şairin bu şiirinde sıraladığı olası yozlaşmalar Kırgız halkı için menfi bir
dönüm noktası olacaktır. Kalıgul bunu çok derinden hissedip, ızdırabını
yaşadığı için, ay neler olur, kul bey olur, varlık bereketsizleşir, tarlalar
ürünsüz olur, meyvesiz kadın hanım olur, ayaklar baş, başlar ayak olur,
acayip işler olur, olmadık yerden bey çıkar, ona layık giyim çıkar, ak kağıt
pul olur, balası atasından zor çıkar, eteği yok kaftan çıkar, son çocuğu er
çıkar, eriyle tartışıp elde erkek çok diyen kadın çıkar, şeklinde sosyolojik
pek çok meselede geleceğe dair tasvirlerde bulunmaktadır.
Şairin “Nasıyat-Sanat Irları” şiirleri de sosyo–kültürel yozlaşmanın
habercisi niteliğindedir. Ancak şair bu şiirde “Terme Sanat Irları” ve
“Kalıguldun Sözü(Orus Keleelekten Kançalık Murun)’’şiirlerindeki kadar
ümitsiz değildir. Elini, yurdunu bilen yiğitlerinin çıkacağı, ne yaşanırsa
yaşansın halkın değerlerini muhafaza edeceği düşüncesindedir.
Şatıratın kün caasa,
Cerge cagat deçü ele,
Cakşı çıkkan azamat
Elin bilet deçü ele.
Oşol adam oyloson
78
Kimden çıkat dep aytkan.
Uşul turgan halayık,
Elden çıkat dep aytkan. (Abdıldaev, 1990, s. 27)(Birden yağmur yağsa yere
yağar, yiğit yiğitse elini, halkını bilir.Yiğit kimden çıkar dersen, halkına
hizmet etme düşüncesinde olan halktan çıkar der.)
Altın kümüş asıldar
Cerden çıkat dep aytkan.
Tekşi çerge tegirmen,
Cürüp turat dep aytkan.
Tegerenip baarısın,
Bilip turat dep aytkan. (Abdıldaev, 1990, s. 27)(Altın, gümüş gibi madenler
yerden-topraktan çıkar. Rayında değirmen dolanıp, dönüp hepsini bilip
durur der. )
Buyruk menen kondurgan,
Könül çıkat dep aytkan.
Uzun çaçtın baarısın,
Örüp çıkat dep aytkan.
Kıska çattın baarısın,
Borum çıgat dep aytkan. (Abdıldaev, 1990, s. 28)(Emirle gönül çıkar, uzun
saçlar örülür, kısa saç moda olup çıkar)
“Akır Zaman”konulu şiirleriyle sergilediği zamanın getirilerinden şikayet ve
bu buhranlardan kurtulmanın yolu olarak gördüğü dini-didaktik öğretiler
Kalıgul’un şirlerindeki belkide en önemli temadır. “Terme Sanat Irları”
nda yer alan
ezilmişlik ve kültürel yozlaşmanın çarelerini
“Akır
Zaman”konulu şiirleriyleortaya koymuştur.
Kalıgul Bay uulu XIX. asırda Kırgız edebiyatında dini konuları ele alan ilk
şairdir diyebiliriz. Kalıgul Bay uulu yedi yaşında Sopu Baba’dan namaz oruç
gibi sadece temel dini bilgileri öğrenmiştir.3Şairin dini tahsilinin ileri
derecede olmamasına rağmen eserlerinde dini yaşam prensipleri görülmekte,
halkın sosyal bütünlüğünün dini-ahlaki düsturlara bağlı olmakla
sağlanabileceğine inanmakta, şiirlerinde bu fikirlere ısrarla yer vermektedir.
Zaman temalı şu şiirinin,
..............................
Дөө дегенде дегдеген,
Даяр Болот ошолор.
Түн ичинде уктабас,
Батыр болот ошолор.
Бысмылданы айтпаган
Каапыр болот ошолор(Kalıgul Bay uulu “E. K. T. I. J.” 1992,s. 25)(Eğer
çok isterlerse hazır olur onlar, gece bile uyumayıp yiğit olur onlar, bısmıldabesmeleyi bilmeyen kafir olur onlar.)
…
3
Kazakova, Nurzat, Kırgız Oozeki Çıkarmaçılığı, Adabıyat Kündörü Saminarı, E. A. A. U.,
Bişkek, 2012.
79
Кара жердин бетине,
Аштык чыкпай, жер калбайт.
Атасынын сөзүнө,
Бала кулак көп салбайт,
Атанын тилин бала албайт
Андан артык биле албайт. (Kalıgul Bay uulu “E. K. T. I. J.” 1992,s. 25)(
Kara toprağın yüzüne çıkmayan yer kalmaz, ata sözü dinleyen evlat kalmaz,
sonrasını bilemem…)
…
Кыйкырганы бел ашпай,
Үн кыскарган бир заман
Кылса жумуш бүтпөгөн,
Күн кыскарган бир заман.
Кожо – молдо жоголуп,
Дин кыскарган бир заман.
Орозо – намаз окубай,
Дин кыскарган бир заман.
Ошол жакшы , биз жаман,
Өтүп барат бир заман.
Биз жүргөн жер тар заман,
Кийин келер зар заман. (Kalıgul Bay uulu “E. K. T. I. J.” 1992,s. 2526)(Ünün kısaldığı bir zaman olur, haykırsan tepeyi aşmaz, günlerin
kısaldığı- bereketsizleştiği gün olur işler bitmez, dinin kısaldığı bir zaman
olur, hoca-molla yokolur,oruç, namaz bilinmez, onlar güzel biz kötü, ömür
geçer bir zaman, bizim yaşayacağımız dar zaman, bir gün mutlaka gelir)
gibimısralarıyla şair; zaten oldukça ağır şartlar altında yaşadıklarını,gelecek
zamanı yani S.S.C.B. hakimiyetine girilecek bir zaman diliminin de
yaşanacağını, rejime hoş görünmeye çalışan sahte kahramanların ortaya
çıkacağını, “bısmıldaa-bismillah” demenin bile unutulacağını, dinden
uzaklaşılaşacağını belirtirken ata-babaların sözlerine, nasihatlarına kulak
asmayan bir neslin yetişeceğine ve bu neslin bilgisiz, tecrübesiz olacağına,
halkın elinin, dilinin yetersizleşeceği günlerin yakın olduğuna, ne kadar
çalışılsa da bereketin yok olacağına, halka yol gösteren şahısların
olamayacağına dair önsezilerini dile getirmiştir.Meseleye oldukça keskin
yaklaşarak namaz, oruç, sünnet gibi dini ibadet ve merasimlerin
yapılamayacağının, şairin ifadesiyle “dinin kısalmış olduğu günlerin”
S.S.C.B döneminde Türkistan topraklarında yaşanacak hem dini hem de
kültürel dejenerasyonun habercisi olmuştur.
Şair bunu “zar zaman–zor zaman, acı dolu,şiddetli ihtiyaç zamanı” olarak
nitelendirmekte o zamanın da çok yakında olduğunu derinden hissedip, dini,
ahlaki, kültürel değerlere sahip çıkılması gerektiği hususunda halkı
bilgilendirmeye çalışmaktadır.Eğer gereken önlem alınmazsa halkın milli
kültür, dini terbiye ve ahlaken çok farklı olacağını bildirmekte, buna yönelik
nasihatlarına yer vermektedir.
80
Акыр Заман
Азиздер айтып кетиптир,
Акыр заман болжоолун,
Ак азирети пайгамбар,
Адам ата баш болуп,
Акыр заман кишиси,
Кичине болоор мүчөөсү,
Илгери өткөн адамдан,
Башка болот деп айткан,
Адеби жок сүйлөгөн,
Кошуна болот деп айткан.
Конушу такыр, чөбү жок,
Ташка конот деп айткан.
Текши жерге тегирмен,
Жүрүп турат деп айткан.
Тегеренип баарысын,
Билип турат деп айткан.
Энеӊдин турку азайып,
Ачка болот деп айткан.
Акыр заман адамы,
Бакыл болот деп айткан.
Мал азайып арымдан,
Жакыр болот деп айткан.
Эгини өнүп чөп жыкпай,
Такыр болoт деп айткан.
Андан кийин замана,
Акыр болот деп айткан.
Акыр заман адамы,
Алым болот деп айткан.
Аяттык сөзүн бек тутпай,
Залим болот деп айткан.
Аганын тилин ини албай,
Кыйын болот деп айткан.
Биринин тилин бири албай,
Жайыл болот деп айткан.
Капыр менен аралаш,
Ошондо, айыл конот деп айткан,
Замананын адамы,
Молдо болот деп айткан.(Kalıgul Bay uulu “E. K. T. I. J.” 1992, s. 26)
Şair şiirinde ahir zaman insanını bedenen küçük, edeb yoksulu, ahlaken
zayıf, sözünü tutmayan, zalimce davranan, kardeşini dinlemeyen bir kişilik
olarak tasvir etmekle Hz. peygamberin hadislerine yer vermektedir..
Şair şiirde; ahir zaman ibaresini hem dini“ahir zaman” manasında
kullanmakta hemde Kırgız halkının içinde bulunduğu zor zamanlar
anlamında kullanmaktadır. Buradan hareketle geleceği tasvir etmekle Kırgız
81
halkının kalbinde imani duyguları uyandırmak için öğütlerde bulunmaktadır.
Şair zaman motifini kişiler için hoşça geçirilen güzel bir zaman diliminin
elden gitmesi yerine; dinin terk edileceği yeni bir zamanın dilimi olarak
kullanmaktadır. Buna bağlı olarak dini prensiplerin uygulanmamasının
insani ve kültürel değerlerin unutulmasına sebep olacağını düşünmektedir.
Dini motifler Kalıgul için yeri başka hiç bir şeyle tamamlanamayacak
unsurlardır. Halkına şiirleri ile bu değerin önemini anlatmaya çalışmıştır.
Sahip olabildiği az dini bilgiler çerçevesinde bu motifleri samimi bir şekilde,
sade, yalın bir Kırgızca ile işlemiştir. Bunun içindir ki şiirlerin her biri birer
doğaçlama ürünüdür.
“Акыр Заман-Akır Zaman- Ahir Zaman” şiiriyle birlikte “zamana-zaman”
temasını Kırgız şairler arasında
ilk olarak Kalıgul’un kalemiyle
tanımaktayız.Kalıgul Bay uulu zaman temasını işlemiş, O’ndan sonra gelen
şairler de bu temada eserler yazmıştır.Bu yüzden onlara Kırgız edebiyatında
“Zamanistter-Zamançıldar”denilmiştir. Kalıgul’un zaman konulu şiirlerinde
son zaman, zor zaman fikri, ahir zaman felsefesine bürünerek dini bir
mahiyet kazanmaktadır. Bu yönüyle Kalıgul zaman temasını vermek istediği
dini öğretiler için bir basamak olarak kullanmıştır diyebiliriz.
Şairin “Ahir zaman” adlı bu şiiri de yalın Kırgızca ile yazılmış, baştan
ayağa dini-didaktik temalı, Sehl-i Mümteni üslubuyla örgülenmiş bir
metindir. Şiirdeki peygamber, Hazreti Adem, ahir zaman, edeb, alim, kafir,
molla gibi tenasüblü dini-tasavvufi terimler de metindeki mistik havayı
güçlendirmektedir.
Ozanın “Kalıgul’dun Ömür Cönündö Aytkanı’’ şiirinde;
Bulut minseñ cetpeysiñ,
Muruñku ötkön caşıña.
Muunu ketip karısa, Acal kelet başıña. (Kayıpov, 2005,s. 251)(Buluta binsen yetişemezsin geçip
giden yaşına. Güç tükenip yaşlanırsa, ecel gelir başına.)
Şamal minseñ cetpeysiñ,
Sanaa menen ömürgö,
Sanasañ ayla tappaysıñ, Acal menen ölümgö. (Kayıpov, 2005, s. 251)(Düşünce ve ömre rüzgâra
binsen yetişemezsin. Ecel ile ölüme saysan da çare bulamazsın.)
Tirüülüktö cüröbüz. Tike basıp casañdap, Tigine acal bilinbey, Añdıp turat ayarlap, (Kayıpov, 2005, s. 251)(Yaşarken süsleniriz, dik
yürürüz. Ecel fark edilmeden dikkatlice bekler.)
….
Alıp ketet bir künü, Attay butuñ takalap.
Paygambarlar baarı ötkön,
Namangan ıldıy dayra ötkön.
82
Oluyalar alda ötkön.
Eçen türdü çoñ da ötkön. (Kayıpov, 2005, s. 251)(At gibi ayağını nallayarak
alıp gider bir gün . Peygamberlerin hepsi bu dünyadan geldi geçti,
Namangan'dan aşağı derya geçti. Evliyalar,nice büyükler geçti.)
Oylop tursak zamana,
Tegerenip kün catkan,
Cer titirep, taş kulap,
Mınday zaman bir ötkön.
Birin-biri çabışıp,
Ertesinde tabışıp,
Eçen mıktı er ötkön. (Kayıpov, 2005, s. 251)(Düşünürsen zaman dönüp gün
duruyor.Yer titreyip, taş yuvarlandı. Zaman geçti. Birbirlerini parçalayıp
ertesi gün buluşup, nice sağlam er geçti.)
Şair bu şiirinde yer alan zaman algısı da ahir zaman konulu şiirlerini
tamamlar niteliktedir. Zamanın, ömrün geçiciliği karşısında insanın
çaresizliği ve boyun eğişini dillendirirken şiirin son mısralarında tevekkül
hissiyle karşılaşmaktayız. Şiirin geneline ise sade ama derin, kolay görünüp
bir okadar zor olan Yunusvari bir eda hakimdir.
Şairin yukarıda söylediğimiz “Akır Zaman”ve “Ömür Cönündö’’şiirlerinde
tasavvuffelsefesinin varlığı daaşikardır.Dönemin siyasi ve kültürel arka
planını göz önüne aldığımızda Kalıgul’un şiirlerindeki tasavvufi yaklaşımları
önemli bir çıkış veya basamak olarak değerlendirebiliriz. O Kırgız şairleri
arasında dini-tasavvufi motifleri, ilk kullanan şairlerden biri olarak meseleye
halkın içindenyetişmiş sade bir müslüman edasıyla
yaklaşmaktadır.
Dönemin siyasi, sosyal, kültürel yapısı itibariyle, halkın tek dayanak
noktasının İslam dini ve değerleri olduğunu yalın bir edayla dile getirir. Bu
yönüyle ehli tarik bir müslüman edasının derintasavvufi anlayışını onda
göremeyiz.
Dini ve milli değerlere yabancılaşma şaire ızdırap çektirmektedir. Yaşanacak
dejenerasyonun vehametini sezen Kalıgul şiirleri ile insanların kalbinde milli
ve dini duyguları uyandırmayı hedeflemiştir.Zaman şairin sezgilerinde
yanılmadığını göstermiş, söylediği“Zar Zamanı” Kırgız halkı yaşamıştır.
Şairin edebi şahsiyetinin diğer bir güçlü ayağı ise atasözü gibi dillere mal
olmuş veciz ifadeleridir. Kalıgul Bay Uulu’nun günümüze kadar
söylenegelen “tuura biyde tuugan jok, tuuganduu biyde ıyman jok” (doğru
hükümde akrabalık yok, akrabalık hissiyle yapılan hükümde iman yok) sözü
O’nun öngörülü, işbilir ve çözüm üreten bir kişilik olarak önemini ortaya
koyması ve döneminin kanaat önderlerinden biri olduğunu göstermesi
açısından önemlidir.“Kara kıldı kak jargan Kalıgulday kalıs bol” (kılı kırk
yaran Kalıgul gibi adaletli ol) manasına gelen ifadesi de Kalıgul Bauy
uulu’nun tarihi bir hediyesi olarak Kırgız halkı tarafından hala
kullanılagelmektedir.
Kalıgul’un;
Erkek ündüü ayaldın,uyatı cok.
83
Kadın ündüü erkektin, kubatı cok.(Kayıpov, 2005, s. 252)(Erkek sesli
kadının utanması yok, kadın sesli erkeğin gücü yok)
Ögüz muyuz inektinsütü bolboyt.
İnek muyuz ögüzdün, küçü bolboyt.(Kayıpov, 2005, s. 253)(Öküz fıtratlı
ineğin sütü olamaz, inek fıtratlı öküzün de gücü olmaz.)
Kee bir adam küküröyt,Magdırı cok.
Kee bir adam dostoşot,Tamırı cok.(Kayıpov, 2005, s. 253)(Bazı insanlar
kükrer ihtişamı olmaz, bazı insanlar dost olur, kökü olmaz.)
Atın bakkan azamat, katın bagaar. İtin bakkan ayaldar, elge cagaar.
Elge cakkan al ayal, erge cagaar,
Şatıratıp kün caasa, cerge cagaar. (Kayıpov, 2005, s.252)(Atını iyi
besleyen yiğit, kadına bakar, itini iyi besleyen kadınlar halkın hoşuna gider,
halkın hoşuna giden o kadın yiğidin hoşuna gider, patır patır yağmur yağsa
toprağın hoşuna gider.)
Cakşı çıkkan azamat, elin biyleer.
Elin bilgen al adam, bilim bileer
Okup karap oylonup, ilim bileer
Eçen türlüü adamdın, tilin bileer.(Kayıpov, 2005, s.252)(İyi yiğit halkını
bilir, halkını bilen yiğit bilim bilir, okur, düşünür ilim bilir, türlü türlü
adamın dilini bilir.)
Çıgıp turgan al adam, çınar boloor. Çımçık sayrap çınarga, bulbul konoor. Tübü çoon tamırluu, terek boloor. Kölökösü köp canga, kerek boloor. Anday adam tabılbayt, kayda boloor? Oşol çıksa düynögö, payda boloor,
Tiyip turgan asmanda, kündöy boloor,
Makuluktun baarına birdey boloor!(Kayıpov,2005,s. 252)(Yükselen o adam
çınar olur, kuşlar ötüp, bülbül konar, kökü kalın damarlı kavak olur, gölgesi
çok cana gerek olur, böyle adam bulunmaz nerde olur, o çıkarsa dünyaya
fayda olur, gökyüzünde doğan güneş gibi olur.)
Akıl-makal eköö birdey keler. Al eköönü aytkanı kündöy tiyer.
Bilbegen naadandardın içi küyör,
Bilgen adam oşonu, bayım kılar. Kökürökkö oylonup, dayın kılar. Bilbegender oşonu, ayıñ kılar.(Kayıpov, 2005, s. 252)(Akıl ve atasözü
aynıdır, o ikisin söylediği gün gibi doğar, bilmeyen akılsızların içi yanar,
bilen adam bunu hazine yapar, düşünerek göğsünde, hazır tutar. Bunu
bilmeyenler küfür sayar.)
Urayın dese kudayıñ,
Uluu duşman cubayıñ.
84
Kızı salat kıyınga, Kebi baspayt cıyınga.
Kelini çıgat ker aytıp,
Kempiri çıgat tip aytıp.
Cat butuñdu sıraytıp,
Cambı bergen cakınıñ,
Cakşlık kılbayt kılaytıp.(Kayıpov, 2005, s. 252)
(Çarpayım derse tanrın, en büyük düşman hanımındır.Kızı zora sokar, halk
arasında sözü geçmez, gelini çıkar söz söyler, ihtiyarı çıkar tip söyler, bir
ayağını ayırıp para verdiğin yakının hiç de iyilik etmez.)
Kaygısız kişi karıbayt, Kalp aytkan kişi carıbayt. Beş togool bolboy cay bolboyt,
Beyli tar kiþi bay bolboyt. Köp bolup cıldız ay bolboyt,
Köönü tar adam bay bolboyt.(Kayıpov, 2005, s. 253)( Kaygısız kişi
yaşlanmaz, yalancı insan parlamaz, ilkbahar olmadan yaz olmaz, fitne insan
zengin olmaz, çoğalarak yıldız ay olmaz, gönlü dar insan zengin olmaz.)
Kögüçkön uçaar cem çıksa,
Kök tulpar çurkaar ter çıksa,
Körüktün otu tutanbayt, Köt cagınan cel çıksa. Köç cürö albay toktolot,
Köz uçkan biyik bel çıksa.
Köñülü tınaar köpçülük,
Közgö toloor er çıksa!(Kayıpov, 2005, s. 253)(Güvercin uçar yem çıkarsa,
yağız at koşar ter çıkarsa, körüğün ateşi tutuşmaz arkasından yel çıkarsa,
göç yürüyemeden durur, gözün alamadığı yüksek geçit çıkarsa, gönlü diner
ahalinin, göze dolacak yiğit çıkarsa.)
Calgız ölsö çuu çıkpayt,
Car kulasa suu çıkpayt.
Calgız attan çañ çıkpayt,
Taldı çapsañ kan çıkpayt.
Capan-cupañ kar caasa, Caş kuuray başın kötörböyt.
Caman erden mal taysa, başın kötörböyt.(Kayıpov,2005,s. 253)(Tek başına
ölürse ses çıkmaz, yar devrilirse su çıkmaz, yalnız attan toz çıkmaz, dalı
kırsan kan çıkmaz, koca koca kar yağarsa, bitkilerin başı kalkmaz.)
Ak çañgıl tonun booruna,
Adis mergen kiyikteyt.
Alganı cakşı coluksa,
Azamat köönü biyikteyt.
Eköögö biröö bata albayt,
Eki caman iş bolso, 85
Talaaga calgız cata albayt,
Bar bolboy malıñ çaçılbayt,
Başıña müşkül iş tüşpöy,
Malıñ arzan satılbayt.
Eköögö biröö bata albayt,
Caman adam cakşıga,
Kebin tüzöp ayta albayt.
Kaza cetpey, kün bütpöy,
Başına cazdık tartılbayt. (Kayıpov, 2005, s. 253-254)(Tozu kalkan dağın
bağrından usta avcı geyik avlar, aldığı iyi çıkarsa, yiğidin gönlü büyür, ikisi
bir yere sığmaz iki kötü iş olsa, dışarıda yalnız yatamaz, olmadan malın
saçılmaz, başına fena iş gelmeden malın ucuza satılmaz, ikisi bir yere
sığamaz, kötü adam iyiye, bir çift lafı düzgün söyleyemez. Kaza gelmeden,
gün bitmeden,başına yastık çekilmez.)
Bulbuldun dooşun eşitpey,
Buralıp talaa açılbayt.
Küküktün dooşun eşitpey,
Kün caylanıp açılbayt,
Küyüttüü bolgon pendenin,
Kündö dooşu basılbayt.
Eki at mingen keç kalbayt,
El çetinde aç kalbayt.
Attuuga cöö cete albayt,
Cakşını caman körö albayt,
Arık koydu börü albayt,
Biy bolbogon biy bolso,
Aytılbagan söz kalbayt.
Bay bolbogon bay bolso,
Başı bütün çep kalbayt.(Kayıpov, 2005, s. 254)( Bülbülün
sesini
duymadan,gerilip toprak açılmaz. Guguk kuşunun sesini duymadan, güneş
yayılıp açılmaz. Acısı olan insanın sesi hiç kesilmez. İki at binen geç
kalmaz, yaya atlıya yetişemez, iyiyi kötü çekemez, zayıf koyunu kurt
kapmaz, bey olmayan bey olursa söylenmedik söz kalmaz. Zengin olmayan
zengin olursa başı sağlam set kalmaz.)
Cetelüü şumkar balası,
Sarkıt koyboy cem cebeyt.
Cetesinde toybogon,
Toymoyunça kel debeyt.
Kasa şumkar kaz alsa,
Kanatın cerge tiygizbeyt.
Kan başına kün tuusa,
Karaga sırın bilgizbeyt.(Kayıpov, 2005, s. 254)(Soylu kartal balası artık
bırakmadan yem yemez. Yeterince doymayan doyana kadar gel demez. Asil
kartal kaz avlarsa, kanadını yere değdirmez. Hanın başına gün doğsa
kimseye sırrını belli etmez.)
86
Caman erge mal bütsö,
Canına konuş kondurbayt.
Kondursa da oñdurbayt.
Caman atka cal bütsö,
Canına torsuk baylatpayt.
Caman attı buyga min,
Toñup kalgan oygo min,
Çanaç artıp suuga min,
Işenimdüü cakrı atıñ,
Acalıñ çındap ceteerde,
Azabıñdap kutkarıp, Alıp çıgıp keteerge,
Kötörülgön tuuga min,
Kulak tungan çuuga min!(Kayıpov, 2005, s. 254)(Kötü yiğit mal sahibi olsa,
yanına komşu kondurmaz. Kondursa da rahat bırakmaz. Kötü atta yele
biterse, yanına Tulum bağlatmaz. Kötü atı işe bin, donmuş olan çukura bin.
Tulum yükleyip suya bin. Ecelin geldiğinde, çilenden kurtarıp kalkan tuğa
bin kulak patlatan kavgaya bin!)
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere; Kalıgul vecizelerinde erkek, kadın,
irade, güç, dostluk, yiğitlik, halk, okumak, bilim, dil bilme, faydalı insan,
akıl, akılsızlık, atasözü, düşman, eş, hanım, kız, evlat, söz söylemek, yalancı,
fitne, yalnızlık, mal, mülk, kaza, kader, beylik, zenginlik, fakirlik, asillik,
hanlık, komşuluk gibi kavramlara yönelik özlü sözleriyle Kırgız halkının örf
adet, gelenek ve göreneklerine tarihten gelen sosyo kültürel bütün
değerlerine ışık tutmaktadır. O’nun veciz ifadeleri attan ite, hanımdan kıza,
bilgiden görgüye, zenginden fakire, komşudan yalnızlığa cimrilikten
cömertliğe kadar kadar geniş bir yelpazede Kırgızların sahip olduğu ve
unutmaması gereken pek çok değeri kinayeli bir üslupla canlı tutmaktadır.
Sonuç:
Şair Kalıgul Bay Uulu rejim karşıtı addedilip eserleri uzun seneler
yayımlanmamış, yok edilmeye çalışılmıştır. Şairi araştıranlar da
cezalandırılmıştır. Sonuçta zamanla Kırgız halkı arasında dilden dile
aktarılmış olan şiirlerinin belki de pek çoğu kaybolmuş, şiirlerini ezbere
bilenler de yaşlanmış veya vefat etmiştir.( Maksutov, 1992, s.13)Ama şairin
eserlerini unutulması ve yok edilmesi için yapılan çalışmalara rağmen bir
kısım şiirleri ve eserleri toparlanabilmiştir. Kalıgul Bay uulu Kırgız tarihinde
şiirleri derlenen ve halk arasında bilinen ilk şairlerdendir.Şairin şiirlerini ilk
toparlamaya başlayan folklorist Kayum Miftakov olmuştur.(Maksutov, 1992,
s. 13)
Kalıgul Bay uulu’nun hayatı boyunca Kırgız hallkının dinini, dilini
ve kültürünü saklayabilme ızdırabı çektiği, eserlerinde görülmektedir. Şair,
“Terme Sanat Irları”“Nasıyat-Sanat Irları”şiirleriyle Kırgız halkının
zulüm neticesindeki ezilmişlik psikolojisinive sosyal yozlaşmayı, “Akır
Zaman” konulu şiirleriyle zamanın getirilerinden şikayet ve bu buhranlardan
87
kurtulmanın yolu olarak gördüğü dini-didaktik öğretileri dillendirmiştir.
Vecizeleri ise hala aktif kullanılmaktadır.
Eserleri doğa, toplum, zaman, akıl, düşünce gibi konular hakkındaki
görüşlerini içermektedir.Hem mana hem üslup olarak farklı şiirleri ortaya
koyabilmiş Kalıgul Oluya’nın şiirlerinde “insan ve zaman ” en önde gelen
temalardır.Kalıgul Bay uulu'nun eserleri XIX.yy.Kırgız doğaçlama
ozanlarının eserlerinde zaman kavramının daha fazla işlenmesine yol
açmıştır. Kırgız edebiyat tarihçileri tarafından önce "Zamana-Zaman" olarak
adlandırılan bu poetik eğilim daha sonra başlı başına bir akım olarak kabul
görmüştür.
Kalıgul’un şiir anlayışını genel olarak
didaktik ve nasihatvari olarak
nitelendirebiliriz.Kalıgul’un şiiirleri Kırgız tökmö ır - irticalen şiir söyleme
poetikasından farklılık göstermektedir. O’nun şairliği klasik Kırgız ozanlık
formatından farklı gelişmiştir. O, komuz çalıp söylemenin ve atışmanın
dışında
kelimeleri kinayeli biçimde ustaca kullanabimiştir.Farklı
temalardaki şiirlerinin her biri doğaçlama edasıyla, kinaye sanatıyla
bezenmiş felsefi yaklaşımlar içermektedir.Şiirlerini okuduğumuzda bir
çırpıda kolayca söylenivermiş hissine kapılırız. Bu yönüyle O’nun şiirlerini
XIII. Yüzyıl Türk halk şairi Yunus Emre’nin şiirlerinin dil ve üslup
anlayışına benzeterek Sehl-i Mümteni tarzındadır dersek yanılmış olmayız.
Şairin söylediği sözlerin atasözü olarak günümüze kadar ulaşmış olması da
Kırgızca’nın söz varlığına sağladığı katkının bir göstergesidir.
XIX.yüzyıl Kırgız halk şairlerinin eserlerindeki dini-tasavvufi motifler
ayrıca incelenmesi gereken bir konudur. Bu konuda yapılacak çalışmalara
Kalıgul Bay uulu’nun eserleri öncülük edecektir.
Doğaçlama ustası, filozof şair; Kalıgul Bay uulu’nun kendinden sonraki
şairlerde derin izler bırakan ve her türlü siyasi, sosyal engellemeye karşın
unutulmadan günümüze kadar gelebilen eserleri; taşıdığı tarihi, sosyal, dini,
etik - estetik ve dilsel değerler açısından zengin bir Türkoloji mirasıdır.
Türkiye dışındaki Türk edebiyatlarını tanınmasına, tarihten günümüze
uzanan dil, edebiyat köprülerinin kurulmasına katkı sağlayacağı da
şüphesizdir.
KAYNAKÇA
Abdıldaev, M. (1990). Kurmanalı uulu. Muras. Frunze.
Eşiev, A. M.(2006). Orto Türk Doorundagı Pedagokikalık Oylor, Bişkek.
Kalıgul Bay Uulu. (1992). “Elge Kenen Taragan Irlar Jıynagı”.Bişkek.
Kayıpov,S.(2005).Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 31, Kırgız
Edebiyatı 1, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
Kazakova, N.(2012).Kırgız Oozeki Çıkarmaçılıgı, Adabıyat Kündörü
Saminarı, E. A. A. U., Bişkek.
Maksutov, Baktıbek.(1992). Kalıgul Bay Uulu Kadır Ake Bayanı.Bişkek.
Niyaz, M.(1993).Sanat Digarastar. Bişkek.
Ükübaeva, L.( 1994). Jazgıç Akındardın Çıgarmaçılıgı: Okuu Kuralı.
Bişkek.
88
İKİ BALKAN KALEMİ, DRUMEŞ VE ISTRATI GÖZÜYLE: AŞK, DOĞA VE
İSTANBUL
Doç. Dr. A. Serap FIRAT
Ahi Evran Üniversitesi, İİBF Kamu Yönetimi Bölüm Bşk,
Bağbaşı Yerleşkesi, Kırşehir
[email protected]
ÖZET
Bu çalışma, iki önemli Balkan yazarı, Panait Istrati ve Mihail
Drumeş’in eserlerini, özellikle aşkı ve doğayı ele alışları açısından
irdelemekte; ama asıl vurgusunu, her iki yazarın da İstanbul’u nasıl
resmettikleri olgusuna yapmaktadır. Romain Rolland’ın “Balkan
ülkelerinden çıkmış yeni bir Gorki” dediği Panait Istrati (1884-1935)
serserilik, merak, öğrenme ve sevme isteğiyle gezen ve özgür yaşamayı seçen
bir Romen yazarıdır. Bu tarz onun edebi metinlerine de aynen
yansımaktadır. Bu çalışma kapsamında değerlendirilen “Minka Abla”da
Istrati, bir yandan Tuna’nın bir kolu olan Sereth ırmağının büyüleyici
“Irmakağzı”nın; bir yandan da sevgiyi yücelten Minka Abla’dan yola
çıkarak aşkın büyüleyiciliğini anlatıyor. Istrati’nin bu tarzı, Nerrantsula
(Sokak Kızı) romanında da çok benzer ögelerle açığa çıkmaktadır.
Makedonyalı Drumeş ise “Valse Davet” adlı eserinde, daha sakin bir
anlatım tarzıyla, daha kentli aşkı anlatmaktadır. Aşkın kadın ve erkek için
nasıl farklı yaşandığı ve aşk-evlilik çelişkisi de yine çağdaş bir tarzda bu
eserde ele alınmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Istrati, Drumeş, Aşk, Doğa, İstanbul.
ABSTRACT
TWO PENS FROM THE BALKANS, LOVE, NATURE AND
INSTANBUL THROUGH THE EYES OF DRUMES AND ISTRATI
This study considers the works of two important authors from the
Balkans, Panait Istrati and Mihail Drumes in the context of their treatment
of love and nature, and makes its real emphasis on how both authors
represent Istanbul. As Romain Rolland claims: "A new Gorki from the
Balkans", Panait Istrati (1884-1935) is a Romen author who has chosen to
live freely, in the pursuit of curiosity, vagabondism, learning and love. This
style reflects perfectly on his literary works. Considering "Minka Abla",
Istrati tells of the magical "Irmakagzi" of Sereth river, a part of Danube on
the one hand; while describing the mesmerizing love through Minka Abla on
the other. This style of Istrati is also reflected in his novel, Nerrantsula. In
contrast, Macedonian Drumes, in his novel "Valse Davet" takes a calmer
narrative style, touching on the subject of urban love. The novel contains a
89
modern view of love and how it's experienced differently between a woman
and a man, and the paradox of love and marriage.
Key Words: Istrati, Drumeş, Love, Nature, İstanbul.
GİRİŞ
Bu çalışmada, Balkan edebiyatının iki önemli isminin eserleri
değerlendirilecektir. Bu değerlendirme boyunca, öncelikle yazma
serüveninin unsurları ve bu eserde bulunan yansımaları değerlendirilecektir.
İkinci olarak ele alınacak öncelikli konu, yazarların “Balkan” ruhunu
aksettirmelerine dönük yazım çerçevelerinin ele alınması ve eserlerde
Balkan kültürünün izinin sürülmesi olacaktır.
Üçüncü planda, karakterlerin oluşum sürecinde vurgulanan
özelliklerinin, yer yer psikoloji biliminin, yer yer de edebiyat alanının diğer
dev yazarlarının görüşlerinin yardımıyla irdelenmesi yapılacaktır.
Çalışmada iki büyük Balkan kaleminden Drumeş’e biraz daha fazla
yer verilmesi, çalışmanın bir noksanı olarak görülmekten öte; Türk kamuoyu
tarafından çok daha iyi bilinen, sevilen ve pek çok eseri Türkçeye çevrilmiş
olan Istrati’ye göre, Drumeş’in görece daha az tanınan bir yazar olduğu
gözetilerek, bu yazarı okurlara tanıtma ve sevdirme çabasına yorulmalıdır.
Çalışma literatür taramasına dayalı, edebi okumaların bütünsel
çerçevesini bulmayı amaçlamaktadır. Balkan-Türk Kültürü ortaklığı
açısından da en önemli unsur, her iki yazarın ele alınan eserlerinde
İstanbul’a değinilmesi olmaktadır. Bir edebiyat sevdalısı kentbilimciyi, bu
çalışmayı yapmaya cesaretlendiren başlangıç noktası da burası olmuştur.
1 – ROMANLARIN DEĞERLENDİRMESİNE GEÇERKEN
1 – 1 – Yazma Serüveni
Edebiyatçı, kanıksandığından görülmezleşen nesneleri, eserlerinde
görünür kılar. Chomsky, bunu Shklovskij’e atıfla şöyle açıklar: “1920’lerin
ilk yıllarında Viktor Shklovskij şiir sanatının işlevinin betimlenen nesneyi
“yabancılaştırmak” olduğu düşüncesini geliştirmişti. “Deniz kıyısında
yaşayan insanlar dalgaların mırıltısına öylesine alışırlar ki, onu işitmezler
bile. Aynı biçimde, söylediğimiz sözcükleri nadiren duyarız…” Bu
bakımdan sanatçının amacı, betimleneni “yeni bir algılama düzlemine”
aktarmaktır” (2002: 44-45)
Bu perspektiften değerlendirildiğinde, her iki yazar da duygu ve
olguları edebi bir yaklaşımla su yüzüne çıkartmayı, vurgulamayı,
sorgulamayı ve nihayetinde de çözümlemeyi gerçekleştirmektedirler. Proust
romancının karakter yaratımının, gerçek hayattaki insanlarla iletişimde zaten
kullandığımız bir yönteme dayandığını belirtir. Gerçek hayattaki insanları
anlarken de onları bir “suret” olarak gördüğümüzü ve duygularımızla bu
sureti anlamlandırma çabası ile yaşadığımızı vurgular. Ona göre, romanda
ortaya çıkan yaratım, bu gerçeğin keşfiyle başlamıştır. Şöyle ifade eder:
90
“Gerçek bir kişinin mutluluğunun veya bahtsızlığının bize yaşattığı
bütün duygular, bu mutluluğun veya bahtsızlığın sureti aracılığıyla ortaya
çıkar ancak; tarihteki ilk roman yazarının yaratıcılığı, duygu
mekanizmamızda zorunlu tek unsurun bu suret olduğunu ve dolayısıyla,
gerçek kişileri ortadan kaldırıvermekten ibaret bir sadeleştirmenin,
belirleyici bir gelişme olacağını anlamaktı.” (Proust, 2001: 89-90)
İrdelediğimiz her iki yazarın karakterlerinin de bu anlamda gerçek kişilerin
sadeleştirilmesini mükemmelen yaptıkları görülmektedir.
Nitekim “yazar olmanın en büyük başarısı düşünme yeteneği olan
kişileri
düşündürmesidir.”
(Günyol,
1999:
167)
Proust
bu
yaratım/düşündürme sürecinin, bilimle de paralel olduğunu düşünmektedir.
Ona göre biri “deney” yaparak, gerçeğe ulaşır; diğeri izlenimlerini yazarak
gerçeğe dönüştürür. Aralarındaki bu fark düşünsel sürecin eylemden önce ya
da sonra olması şeklindedir. Şöyle ifade eder bunu: “Bilgin için deney neyse,
yazar için de izlenim odur; aradaki tek fark, bilimde zihinsel çalışmanın
önce, yazarlıkta ise sonra gelmesidir.” (Proust, 2001: 188)
1 – 2 – Romanlarda Balkan Kültünün Yansımaları
Her iki yazarın eserleri de aşk ve doğa üzerine kurulmuştur.
Toplumsal kökenlerine ve özellikle yer bilincine sahip eserlerdir. Örneğin
Drumeş, aşıklarına yaptığı yolculukları, tren garlarına, yolculuk
güzergahlarına, vapur hareket noktalarının adlarına kadar anlatır. Sonunda
kahramanlarının yolu İstanbul’a düşer, ki iki yazarı ortaklaştıran önemli bir
konu da ele alınan 3 eserde de İstanbul’a değinilmeden geçilememesidir.
Her iki yazarın eserleri de aşk ve doğa üzerine kurulmuştur.
Toplumsal kökenlerine ve özellikle yer bilincine sahip eserlerdir. Örneğin
Drumeş, aşıklarına yaptığı yolculukları, tren garlarına, yolculuk
güzergahlarına, vapur hareket noktalarının adlarına kadar anlatır. Sonunda
kahramanlarının yolu İstanbul’a düşer, ki iki yazarı ortaklaştıran önemli bir
konu da ele alınan iki eserde de İstanbul’a değinilmeden geçilememesidir.
Istrati, ülkesi Romanya (İbrail)’i anlatırken bile yine bir kadını tarif
eder gibidir. “Oynaşı Tuna’yı kah ateşli, kah kösnülü bir gözle seyreden eti
budu yerinde bir yosmadır İbrail, öyle bir plana göre kurulmuştur ki belki
yeryüzünde eşi yoktur. Tümüyle açılmış bir yelpazeyi andırır. Merkezi
oluşturan çekirdekten çıkan sekiz caddeyle iki bulvar, Tuna’yı baştan
çıkarmak istercesine kentin beline sarılmış gibidir; ama güzel kadın rahatsız
olmasın diye dört ayrı cadde, yelpazedeki ara şeritler gibi onlarla kesişerek
bu on kolun coşkusunu kırar.” (Istrati, 2001: 90)
Ayrıca her iki Balkan yazarının eserlerinde de Balkan kültürü
kolayca çıkarsanabilecek özelliklerle yer almakta, yazarların toplumsal
aidiyetleri eserlerine de yansımaktadır. Çünkü Ellul’un tanımıyla, “sanatçı,
insan ile toplumun dalgalanmalarını kaydeden bir sismograftır aslında.”
(2003: 419) Örneğin Drumeş, eserinde kahramanının kararlılığının
dayanağını yine kendi kültürüne bağlayarak vurgular. Beğendiği kız
tarafından reddedilmesini gururuna yediremeyen kahramanı, Romanya’nın
91
gaddarlığı ile ünlü bir voyvadası olan Lapuşneanu’nun sözlerini sarfederek:
“Onu mücadeleyle elde edeceğim, elimdeki silahı hedefe varmadan
bırakmayacağım. O beni istemiyor ama ben onu istiyorum; ister istesin, ister
istemesin, Mikaela benim olacaktır.” der. (Drumes, 1973: 32)
Geleneksel aydın tipini, edebiyatçı, filozof, sanatçı simgeler” diyen
Gramscı, “modern dünyada, yeni aydın tipinin temelini sınai çalışmaya sıkı
sıkıya bağlı teknik eğitimin oluşturması gerektiğini” ileri sürer. (1986: 315316)
2
– DRUMEŞ’İN AŞK VE DOĞA HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ
2 - 1 - Mihail Drumeş’e Göre Aşk ve Evlilik
Drumeş’in kitabı, ölmek isteyen kahramanının sözleri ile başlar.
Öyküsünü ve neden artık ölmekten başka seçeneği kalmadığını anlatmaya
başlarken; kahramanımız, bunun bir aşk hikayesi olduğu ipucunu verir ve
sonra şöyle der: “Esasen aşktan başka hiçbir yerde kendimizi bu derece hem
mutluluğun, hem ölümün yakınında hissetmeyiz.”
Ölme kararındaki bu genç adam, hayatta başarılı ama kadın-erkek
ilişkilerinde havai birisidir. Aşkta reddedilmeyi bilmeyen bu adam, kendisini
reddeden bir kadın karşısında, “ne olursa olsun onu elde etmek” kararı alır
ve sonrası, inatlaşmalar, sürekli kabaran duygular ve aşkta devreye alınan
hesaplaşmalarla sürer. Karşı tarafın kendisine aşık olduğunu anladığı anda
erkek bu üstünlüğü kullanarak, kadının gururunu kırar, sonrasında roller
değişir, bu kez kadın gururu için aşkını söndürür ve erkeği aldatır. Bu kez
gururu kırılan erkektir ve intikamını, aşırı sevecen görünümüyle alır; karşı
tarafa acı çektirmenin yolunu bulur. Bu “aşk ve gurur” romanı nasıl mı biter?
Elbette birbirini sevmiş ama gururlarını öne almış iki tarafın da intiharı
seçmesiyle.
Kahramanımızın temel özelliği, aşkı bir fetih süreci olarak görmesi;
bu bakış açısı nedeniyle fetihlerdeki başarısı sonrası, doğal olarak başka
fetihlere yönelmesi; bunun da gerçek bir aşk yaşamasına engel olması
sarmalındaki yaşamıdır. Fatih yönüne duyduğu abartılı güven ise karşı
tarafın ondan uzaklaşması sonrasında gururuna sığınmasına yol açmaktadır.
Kahramanın bu sevgiyi kolay elde etme yeteneği nedeniyle gelişen
bencil yapısı, Altan’ın bir romanında anlatılan tanıma gayet iyi uymaktadır.
“Etinin azgın huzursuzluğu, o güne dek, hep sevildiğini ve hep sevileceğini
bilmenin güveniyle şımaran ruhunu daima bunaltmış, rahatsız edici bir
sükunetin içinde, o huzursuzluk, önüne çıkan hiçbir engele rastlamadan
alabildiğine gelişip büyümüş, onu sinirli, huysuz, sürekli etini doyurmaya
çalışan bir bencil yapmıştı.” (Altan, 2001: 72)
Sürekli özdoyuma yönelik bu yaşam tarzı, aşırı özgüven görüntüsü
altında derin bir yetersizliğin maskelenmesi çabası olmaktadır. Fromm bu
durumu şöyle açıklar: “Duygusal olarak çocuk kaldığı için, erkek karakteri
gelişemeyip güdükleşen bir kişi, bu eksikliğini cinsel edimdeki erkeklik
rolüne özel bir önem vererek artırmaya çalışır. Sonuçta karakter yapısı
92
olarak kendi erkeklik gücünden emin olmak için bu gücünü cinsel eyleminde
kanıtlamak isteyen Don Juan tipi çıkar ortaya.” (Fromm, 1998: 45)
2 – 1 – A - Drumeş’e Göre Aşk Bir Fetih Sürecidir
Drumeş’in “aşk” tanımı, daha çok bir “fetih” mücadelesidir, hiç
doyurulmaması gereken. Bu da kahramanın en büyük açmazını oluşturur.
Hem fetih duygusu onun için en önemli duygu yoğunluğunu yaratır; hem de
bu duygu karşılık bulduğunda, fetih gerçekleştiğinde, tüm anlam ve önemini
yitirir.
Bu elbette en çok aşka karşılık veren taraf, yani kadın için geçerlidir.
Şöyle tanımlar: “Felsefenin yalnız gerçeği meydana çıkaran noktaya kadar
bir yol olduğu gibi, aşkın da fethe kadar giden bir yol olduğunu kadınlar
nasıl olur da fark etmezler, şaşılacak şey! Bir kadını elde ettikten sonra onu
sevmekten vazgeçeriz; çünkü arzu ettiğimiz her şeyi elde etmiş oluruz. Artık
savaş sona ermiş, yerini itaata bırakmıştır; aşka hayat veren yeniliğin
güzelliği kaybolmuştur. Bundan böyle tekerrür, alışkanlık, bıkkınlık devri
başlamıştır.” (Drumes, 1973: 58)
Her ne kadar Drumeş’in karakteri erkek olsa da, bu “fetih”
durumunu, kadınlarda da görmek mümkündür. Kadınlarda bu duygu
fethetmek şeklinde değil de “özlem” duygusunu aşk sanmak ve özlem
sürdükçe aşık kalabilmek olarak yaşayabilirler. Kadınların aşk yanılgılarını
ve hatalarını irdeleyen iki doktorun Dr.Connell Cowan ve Dr.Melvyn
Kinder’in eserlerinde bu durum, “Aşk ve Özlem” karşıtlığı olarak ele alınır
ve şöyle tanımlanır:
“Aşk ve özlem aynı şeyler gibi görünebilir ama değildir. Birisi
beslenme, diğeri açlıktır. Birisini sevmek yenilenmektir. Çünkü sevgi
sunmak kendimizi iyi hissetmemizi sağlar. Özlem daha farklı bir duygudur.
İstediğimiz, hoşlandığımız ama sahip olmadığımız bir şeye duyulan açlıktır.
Özlemini çektiğimiz kişinin elde edilemez olmasının yarattığı bir gerilim
sözkonusudur… Aşk ve özlemi karıştıran kadınlar, eğer erkeğe olan
duyguları karşılık görüyorsa, ona aşık olmakta güçlük çekerler. Çünkü onlar
için aşk, sahip olmak, elde etmek değil, “istemek” ve “arzulamak”tır.
Kadınlar bu davranış biçimini değiştirmedikleri sürece, hiç
kazanamayacakları bir oyun oynarlar.” (Cowan & Kinder, 1991: 74)
Dolayısıyla işin fethedilme yönü sorunlu olduğu gibi fatih tarafında da pek
mutluluk olduğu söylenemez. Fetih arzusu başarıyla karşılandığında,
yeniden boşluğa düşmektedir.
Özlem duygusu ile aşk ilişkisini Altan bir romanında çok etkileyici
biçimde değerlendirir. Ona göre, aşkın varlığını sınamak için bu bir ölçüttür.
Şöyle der: “İçinde büyüyüp çoğalan duyguların yarattığı karmaşa aşka çok
benziyordu…Bu duyguları gerçek bir aşktan ayıran tek şey, bunların Cem’in
varlığından değil, yokluğundan kaynaklanmasıydı.” (Altan, 2002: 109)
Dolayısıyla duygunun gerçek adı özlemse, kavuşulduğunda aşk bitiyordu.
Yine de eğer bir ilişki başlarsa, bu kez fetih sonrası iktidarı koruma
arzusu açığa çıkar. Drumeş’e göre, “aşkın, bilinci teslim almasına” izin
93
vermemek gerekir. “Aşkın beyne kadar çıkmasına, zihnini çelmesine
müsaade etme! Daha kalbindeyken onu öldür! Aşkta düşünerek hareket
eden, karşısında bulunana üstün gelir. Kendine hakim ol, onu kölen haline
getir. Günün birinde kölen, üstün duruma geçecek olursa, ayaklarının altında
bir uçurum meydana gelir, kurtuluşu ancak uçurumun dibinde bulursun. İyi
düşün! Unutma ki aşk, aslında üstünlük için yapılan bir çarpışmadan başka
bir şey değildir! Aşkın istediği bir yenilenle bir yenendir. Savaşa
tutuşanlardan her ikisinin aynı derecede kuvvetli olduğu durumlara pek
seyrek rastlanır: Bunlar ya hiçbir türlü savaşa son vermezler, ya da karşılıklı
olarak birbirlerini yok ederler.” (Drumes, 1973: 117)
Aşkta iktidarı koruma olgusu psikolojinin sık irdelediği konulardan
biridir. Bu iktidar duygusu, aşkın özünde var olan karşı tarafı yüceltme ve
bağlanma arzusunu sakatlamaktadır. Bunun en güzel açıklaması, Madame
Bovary romanında şu satırlarda açıklanmıştır: “Sevdiğimiz insanları hor
görmek bizi onlardan az çok uzaklaştırır. Mabutlara dokunmamak lazımdır,
yoksa yaldızları elimizde kalır.” (Flaubert, 1988: .285)
Ama aşkta tam tersi de yanlıştır. Yani katıksız bir bağlanma hali de
karşı tarafı nefessiz bırakabilir. Özellikle kadınlar, aşka daha yoğun
bağlanma gösterir ve bu anlamda, “kayıtsız şartsız sevgi” yolunu en yoğun
duygu olarak algılarlar. Drumeş bunu şöyle açıklar: “Erkekler kendilerini
aşka, benliklerinden bir kısmını kendileri için saklayarak, cimrilikle
bırakırlar. Bundan dolayıdır ki, kişiliklerini elde tutarlar. Biz kadınlar ise
sevdiğimiz zaman kendimizi aşka tamamiyle, yok olurcasına veririz. Bize ait
olan her şeyden kendimiz için yalnız bir dayanak noktası kalır. İşte bunun
içindir ki biz kadınların yuvarlanması bu derece felaketli olur.” (Drumes,
1973: 241)
Hugh la Follette, sevgiyi irdelerken “Sabit Sevgi- Tarihsel Sevgi”
şeklinde ikili bir kategori geliştirir. Buna göre, sabit sevgi: bir kişiye
yöneltilen kayıtsız şartsız sevgi iken; tarihsel sevgi: sevginin koşullarına
göre değişebilen şartlı sevgidir. Birincinin daha arzulanır olmasını ise şöyle
uygun bulmaz:
“Kayıtsız şartsız sevginin soyut cazibesini inkar etmek zordur:
Koşulların getirdiği değişim rüzgarlarına karşı duygusal güvenlik sağlar gibi
görünmektedir. Ama güvencede olmanın da bir maliyeti vardır. Kayıtsız
şartsız sevginin tarihsel değil, sabit olduğunu bir kez fark ettiğimizde, bu
maliyetin doğası aydınlığa çıkar. Sabit bir sevgi değişmez bir biçimde belli
bir insana, belli bir organizmaya bağlılıktır... (Oysa) Tarihsel sevgi nedenlere
dayanır ve bu nedenler sevilen kişinin karakter özelliklerine.” (La Follette,
1999: 250-253)
Follette’e göre, böyle bir sevgi, aslında birçok açıdan yetersizdir.
Nedenlerden bağımsız bir sevgi bu anlamda sorunludur ve “bu, kayıtsız
şartsız sevginin, bazı bakımlardan ne kadar arzulanır olsa da sevgiye ait
değerlerin birçoğunu doyurmadığını açıklar. Örneğin ne kadar kötü
davranırsam davranayım, yine de beni sevdiğinizi bilmek kendime olan
saygımı artırmayacaktır. Bana olan sevginiz, sadece beni ben olduğum için
94
sevdiğinizi bildiğim zaman, kendime saygımı artırır. Dolayısıyla kayıtsız
şartsız sevgi özsaygıyı teşvik etmez. Yetişip, olgunlaşmama ve gelişmeme
de bir faydası dokunmaz... İşte burada bir paradoks vardır: Kayıtsız şartsız
sevgi isteğinin nedenlerinden biri, uzun süreli ilişkilerin sağlayacağı
faydalardan yararlanmaktır, ancak bu ilişkiler sadece tarihsel sevgiye
dayandıkları sürece arzu edilen bu faydalardan yararlanma olanağı tanırlar.”
(La Follette, 1999: 250-253)
2 – 1 – B - Evlilik ile İlgili Olumsuz Görüşleri
Üstelik, kadınlar bu hedef olmak ve teslimiyet sorununu evlilik
konusunda istekli davranarak da yaratırlar. Fukuyama’nın, “Toplumsal
sermayenin dünyanın her yerindeki en önemli kaynağı” (Fukuyama, 2009:
35) olarak gördüğü aile kavramının kurucu anlaşması, evlilik olgusuna karşı
son derece olumsuz yorumları bulunan Drumeş, bunu romanının farklı
yerlerinde yineler.
Örneğin Drumeş’e göre, fethedildiğinde değer kaybeden kadın,
evlilik ortamında daha da itici hale gelir: Şöyle ifade eder bunu: “Karşımda
diz çöktürdükten sonra hemen bir kadından soğurdum. Bende şehvet
duyguları uyandırmazsa, kadın benim için kadın olmaktan çıkardı. Mutlaka
onu başka biriyle, başkalarıyla aldatır, gittikçe evimden uzaklaşırdım…
Evlilik hayatı, hayali bir rahatlık uğruna özgürlüğün nimetlerinden feragat
eden, kıskançlıklar, kuruntular içine gömülmüş birtakım beceriksiz insanlar
için elverişlidir.” (Drumes, 1973: 78)
Drumeş’in evlilik için daha uygun olduklarını düşündüğü,
“kıskançlıklar, kuruntular içine gömülmüş birtakım beceriksiz insanlar”
tanımlaması, kabul etmek gerekir ki, evlilik ilişkilerinde daha çok kadınlar
tarafından sergilenen davranışları özetlemektedir. Bunun nedenini, ünlü
psikolog Navaro, evliliğin yarattığı “bağımlı yaşam” olarak gösteriyor.
Navaro’ya göre: “Bağımlı yaşam, kaçınılmaz olarak oksijensizlik yaratır.
Geçimsizlik, çatışmalar, asabiyet ve öfke, bağımlı ilişkilerin vazgeçilmez
yoldaşıdır.” (Navaro, 1997: 102)
Kadının evlilikte, neden itici olacak derecede bağımlılaştığı
sorusunun yanıtı ise “eylem/varoluş alanları”nda saklıdır. Beauvoire kadın
ve erkeğin evlilik rollerindeki farklılığa şöyle vurgu yapıyor: “Erkeğin doğal
eğilimi eylemdir; üretmesi, savaşması, yaratması, ilerlemesi, evrenin
bütünüyle geleceğin sonsuzluğun doğru kendini aşması gerekir; geleneksel
evlilikse, kadını, erkekle birlikte kendini aşmaya çağırmaz; içkinliğe gömer
onu.” (De Beauvoir, 1993: 53) Bu içkinliğin olumladığı “true woman (doğru
kadın)” imajı, belli görevlerle örülmüştür ve eylemliliği iç mekanlara
sıkıştırır. Alatlı’nın tanımlamasıyla, “True woman, iddiasını 1890’lara kadar
koruyan bir tanım olup, bizim “hanım kadın”a yakın bir kadın tarifi… Abide
4 temel sütun üzerinde yükselmektedir: dindarlık, temizlik, itaatkarlık,
evcillik. Bu hesapça true woman erkekten daha dindar ve ruhanidir; kalbi,
aklı, bedeni daha temiz, daha saftır. …Hasılı “yuvayı yapan dişi kuştur”un,
Anglo-Amerikan çeşitlemesi.” (Alatlı, 2009: 214)
95
Arendt’e göre, insanlar, eylemde bulundukları sürece özgürdür, ne
ondan önce ne de ondan sonra; …özgürlüğün en eksiksiz ifadesi, eylemde
kendisini gösterir. Ama eylemin gerçekleşebilmesi için, bireyler arasındaki
ilişkilerin özgür ilişkiler olması gerekir.” (Berktay, 2002: 99) Bu
kutuplaşmanın da beslediği çatışma ortamı evlilikleri sorunlu kurumlara
dönüştürür.
Nitekim Drumeş aşağıda aktarılan pasajında, sevgi ile evliliğin nasıl
uyuşmaz olduğunu şöyle vurguluyor: “- Senin sevgilin yok mu? Buraya
sevgilinle gel. Sevişen gençleri gördükçe gençleşirim. Dilediğiniz kadar
sevişin; çünkü gençlik ilkbahar gibi kısa sürer. Sonra benim gibi hasretini
çekersiniz. İşte oracıkta küçücük bahçe, biraz geride bol gölgeli çınar.
Vallahi, torunum, buraya taşınacak olursan, ağaç gibi kök salar, bir daha
ayrılmak istemezsin. Ama açık konuşalım: Sevgilin yoksa kendine başka oda
ara. Ben buraya yalnız aşıkları kiracı olarak alıyorum.
-Evlilere kiraya vermiyor musun?
-Allah göstermesin! Evliler hiç durmadan kavga ederler, ben ise
sükuneti severim. Evliler gibi kiracım olacağına hiç olmasın, daha iyi.
Benim genç, aşık çiftlerim ise şarkı söyler, oyun oynar, evimi cennet
yuvasına çevirirler. Bu hal, beni sanki gençleştirir, güç-kuvvet verir,
kanatlandırır, ömrümü uzatır. Ne yaptığını bilen bir insanımdır ben.”
(Drumes, 1973: 76)
Evet, özet yargısı budur yazarın: “Evliler hiç durmadan kavga
ederler.” Neden böyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır? Neden aşıkların
sevgilerini kalıcılaştırmak için kurdukları bu kurum, o aşkı öldürmektedir?
Pınar Çekirge, bunu sevginin iki haline bağlar. Yazar, Tülay Bilginer’in bir
makalesinden yaptığı şu alıntıda farkı anlatmaktadır:
“Sevginin klasik mitologyada iki farklı kelimeyle (eros ve Agope)
betimlendiğinden sözediyor Tülay Bilginer bir makalesinde ve şöyle devam
ediyor: “Eros, tutku halini almış, insanı eritip bitiren sevgiyi temsil eder.
Yok edici, eriten, umutsuzluk içinde, yakıcı ve eritici bir duygu... Gerçek
sevgiye ulaşmak için acı çekici anlar, zorluklara katlanmalar, çılgın
fedakarlıklar, tarafsız bir heyecan ve acılar içinde umut etmek... Ve
imkansızı sevmek. Ulaşılması zor insanı sevmek. Onunla birlikte olmak için
sürekli bir çaba!” (Çekirge, 1993: 46) Tam da Drumeş’in kahramanının
yaşadığı duygudur. Kendini reddettiği için ulaşılması güç olan kişiyi,
umutsuzca ve sonsuz bir çabayla sevmek.
Mitolojide sevginin karşılığı olan diğer kavram ise daha dingin bir
duyguya karşılık gelmektedir. Şöyle aktarır Çekirge: “Agope ise ciddi ve
kararlı ilişkilerdeki sevginin karşılığı olan, tutkudan uzak, birbirinden
hoşlanan bir çiftin, sevgiyi, beraberliği ve amaçları paylaşması demek.
Kişisel farklılıklara saygılı olmak, güven duymak, birbirlerinin yaratıcılığını
artırmak, gerçek bir dostluk, arkadaşlık, dürüstlük ve sevgi üzerinde birlikte
olmak.” (Çekirge, 1993: 46) Kuşkusuz bu model, evlilik gibi bir kuruma
daha uygun olmakta; duygusal çalkantıları sakin şekilde aşması ve
heyecansız bir huzuru gerektirmektedir.
96
Bu iki modelden hangisini seçeceğimiz tabii karakterimize kalmıştır.
Ve birçok kadın yine de Çekirge’nin “Seçimim elbette Eros...” (Çekirge,
1993: 46) şeklindeki seçimini tercih eder.
Beigbeder ise sorunu aşkla mutluluk arasındaki çelişkide
bulmaktadır. Şöyle diyor: “Bana aşkın bütün sorunu şu gibi geliyor: mutlu
olmak için güvenliğe ihtiyaç duyulurken, aşık olmak için güvensizliğe
ihtiyaç duyuluyor. Mutluluk güvene dayanırken, aşk kuşku ve tedirginlik
gerektiriyor: Uzun lafın kısası, evlilik mutlu olmak için tasarlanmış, aşık
kalmak için değil.” (Beigbeder, 2002: 68) Bu yaklaşım, yoğun bir aşkın
neden mutlu etmediğini, huzursuzluğu, stresi, heyecanı öne çıkardığını
açıklıyor; ama aşkın yitirildiği sistemde evliliğin neden beklenen mutluluğu
sağlamaya yetmediğini de tam açıklayamıyor.
Sevgi bağının toplumsal onayı olan evlilik kurumunun neden bu bağı
koruyamadığı konusu ise hayli derin bir alandır. Sevginin bu çelişik rolünü
irdeleyen Mestrovıc, günümüz uygarlığının şiddet kökenlerini sorguladığı ve
adını “Uygar Barbarlık” olarak betimlediği eserinde, Freud’a atıfla sevginin
bu açmazını şöyle irdeleniyor: “Freud’u Schopenhauer felsefesi bağlamında
incelemek, onun sevgiyi iki ucu keskin bıçak gibi ele aldığını ortaya
koymaktadır. Bu durum, toplumu bir arada tutan bir “yapıştırıcı” olduğu gibi
toplumsal ilişkileri zedeleyen bir potansiyele de sahiptir.” (Mestrovıc, 2004:
334)
2 – 1 – C – Gurur, Acı ve Yıkım
Eserin bir başka özelliği ise, kökenleri sorunlu bir bitki olarak
büyüyen aşkın, terk etme, geri dönme, gururuna esir olma sarmalında ortaya
çıkan yoğun “acı” olgusuna dayanıyor olmasıdır.
Kahramanın aşkını elde ettikten sonra değersizleştiğine ilişkin
yukarıda ele alınan yargısı ve bu nedenle sevgilisini terk etmeye yönelmesi;
bu kez karşı tarafın gururunu kırıyor ve onu aldatmakla cezalandırıyor.
Kendinden had safhada memnun ve muktedir erkek kahraman için, gururunu
kıran bu durum, büyük bir öfkeye yol açıyor. Öfke ise karşı tarafın hamlesi
altında gizlediği aşkı görmesini ve anlamasını önlüyor. Bu duyguyu, Nobelli
yazarımız Pamuk, bir romanında şöyle anlatıyor: “Ben öfke duydum. Benim
için en değerli şey buydu. Nefret ettim, iğrendim, hepsi yıkılsın istedim.
Hepsinden önemlisi, bu öfkem soğumasın istedim. Bunu başardım! Sen ise
…anlamaya çalıştın. Ben anlamak istemiyorum! Anlayan öfke duyamaz.”
(Pamuk, 2012: 81)
Döneminin en sevilen tarzı olan bu aşk ve gurur dramının, neden bu
denli beğenildiğini Fransız çağdaş felsefeci Botton şöyle açıklıyor:
“Kültürümüz bizlere karşılıksız aşka (her ne kadar sefil ve acıklı da olsa)
gözümüz gibi bakmamızı öğretir. Toplum, profesyonel alandaki başarısızlığa
göz yummaz, ancak duygusal alandaki başarısızlık ve keder büyük
hoşgörüyle karşılanır. Edebiyattaki bütün o hayali kırık kahramanların
(Bovary, Genç Werther gibi) okurları böylesi hayran bırakmasının başlıca
97
nedeni, bu kahramanların isteksiz, yetersiz ya da zalim birine karşı
karşılıksız sevgi beslemeleridir.” (Botton, 2001: 292)
Ayrıca Proust’un da işaret ettiği gibi “acı” yaratıcılığı ve çalışma
gücünü ortaya çıkarak en yüksek duyum aşamasıdır. Bu anlamda
mutluluktan daha işlevseldir. Şöyle der: “Beden için sağlıklı olan tek şey
mutluluktur, ama zihni güçlendirip geliştiren, kederdir… Mutlu yıllar kayıp
yıllardır; çalışmak için ıstırap bekleriz.” (Proust, 2001: 213, 217) Acıyı da en
sıklıkla aşk duygusu sırasında yaşarız; ya da edebiyata aktarımı bakımından
en uygun duygunun aşk acısı olduğunu gözlemleriz.
İlhan bunu kısaca şöyle özetler: “Aşk dediğimiz, ya vahim bir yanlış
anlaşılmadır, ya kötü bir hayal kurma tarzı: İki kişinin ikisi de, öbürünün
yerine hayal kurmaya kalkıştığından, sükut-u hayaller eksik olmaz.” (İlhan,
1996: 212) Drumeş’te de bu “vahim yanlış anlaşılma”yı görüyoruz.
Karakterler aşk konusunda aynı şekilde düşünmemekte; fetihçi erkek
karakter aşktan kaçmakta, sonra aşka kapılmış olduğunu, yanlış hamleleri
sonrasında anlamaktadır. Daha sonra da aşkına sahip çıkmamanın cezasını
gururu kırılarak yaşayacağı bir ayrılıkla ödemekte; yaşadığı acıyı da karşı
tarafın da tatması için elinden geleni yapmaktadır.
2 – 2 – Drumeş’de Doğa
Drumeş’de doğa, Istrati’de olduğu kadar yaşamın odağında değildir;
daha çok yaşamın bir estetik unsurudur. Nitekim kahramanı da “denizi hiç
görmemiş” sevgilisini, bir sürprizle gemi yolculuğuna götürecektir. Bu
unutulmaz anıların bir parçası olarak deniz öyle güzel anlatılacaktır ki:
“Vapurun güvertesine çıktığımız zaman sabahın hükümdarı güneş, epeyce
yükselmişti. Altındaki deniz ise bir cıva gibi parlıyordu. O sabah güneş o
kadar parlaktı ki, sanki kendi yıldönümünü kutluyordu.” (Drumes, 1973:
111)
3 – ISTRATI’NİN KALEMİNDE DOĞA VE AŞK
Tüm Balkan uluslarının ve Yakındoğu serserilerinin birbirine
karıştığı Tuna limanı İbrail’de doğmuş olan Istrati ise daha doğanın içinden
seslen bir yazardır. Kalemindeki o asi tutum, çocukluğuna kadar giden
yaşam ortamından beslenir. Annesiyle babası nikahsız yaşayan bir çiftti.
Annesi çamaşıra, temizliğe giden genç bir Romen kadınıydı. Babası
Rum’du, kaçakçıydı. Istrati daha geçmişin anımsandığı yaşa erişmeden, kıyı
koruma görevlilerince öldürülmüştü.
Romain Rolland’ın “Balkan ülkelerinden çıkmış yeni bir Gorki”
dediği Panait Istrati (1884-1935) serserilik, merak, öğrenme ve sevme
isteğiyle gezen ve özgür yaşamayı seçen bir Romen yazarıdır. Minka
Abla’da Istrati bir yandan Tuna’nın bir kolu olan Sereth ırmağının
büyüleyici “Irmakağzı”nın; bir yandan da sevgiyi yücelten Minka Abla’dan
yola çıkarak aşkın büyüleyiciliğini anlatıyor. Bu nedenle, bu çalışmada
98
Istrati’nin aşk hakkındaki görüşleri doğa hakkındaki görüşleriyle bir
bütünlük içerisinde ele alınacaktır.
Önce bu aşktan başlamak gerekirse; Tuna’nın iki ayrı kolunun aşkını
Istrati şöyle anlatıyor: “Sereth ırmağının yatağı, doymak bilmez Tuna’ya
yaşamını bağışladığı yere varmadan biraz önce, İbrail’le Galatz arasında
uzanan geniş ve verimli bir ovaya dönüşür. Bu ırmak yatağının alışılmamış
genişliğini ve cömertliğini, bölgenin yaşlıları kendilerince açıklarlar. Derler
ki, eskiden Sereth’in de biz insanlar gibi bir ruhu, tutkulu bir ruhu varmış.
Gururlu Sereth, Bukavina’dan yola çıktıktan sonra geçtiği yollarda, gönül
verdiği bir kızı ayartmış ve kendi olanaklarıyla onu Karadeniz’e dek
götürmeye karar vermiş… Hoppa ve ateşli bir ırmak olan Bristsa sevgilisinin
önerisini kabul etmiş, onunla birleşmiş… ama Tuna birden onlara: “Hey!
Ancak yollar kesişebilir, sular asla. Hele bir ırmak, kocaman bir nehrin
bedenini kesmeye nasıl cesaret gösterirmiş” diye bağırmış. Ve Tuna,
görüldüğü gibi, yollarını kesmiş. İşte o zaman öfkelenen Sereth, yatağını
arzuyla genişletmiş ve Tuna’nın genişliğine ulaşıp onu geçmiş bile. Ancak
yarış çok orantısızmış, yaşlı nehrin boyu çok uzunmuş. Sereth’le Bristsa, tek
vücut olmalarına karşın, yenilmişler. Tuna ikisini de yutmuş.” (Istrati, 1990:
5-6) Bu acıklı ve sarsıcı aşk öyküsü, hem doğayı hem de insanı anlatıyor,
tutkusuyla, kıskançlığıyla, tüm insani duygularıyla örerek.
Istrati’nin bu yaklaşımı, Balzac’ın doğa ile insanı hep birlikte
düşünmeyi ve bu birlikteliğin “bütüncüllüğünü” de anlamayı gerekli kılar.
Şöyle der Balzac: “Tabiatı, bütün büyüklüğü içinde görmeye alışmış
kimseler, onda herşeyin benzeşme yoluyla birliğe doğru gittiğine tanık
olurlar. Ruhsal dünyanın da işte böyle bir ilkenin gereklerine göre idare
edilmesi lazım.” (Balzac, 1975: 237)
Istrati’nin bu karakter çizim tarzı, okuyucuya da alan açan, onu
şaşırtan ve oyuna katan bir boyut taşımaktadır. Bunu en iyi Gide anlatır, der
ki: “Romancılar kişilerini inceden inceye anlatarak muhayyeleye hizmet
etmekten ziyade onu sıkarlar. Oysa ki bırakmalı her okuyucu bu kişilerden
her birini hoşuna gittiği gibi canlandırsın hayalinde... Bu olayı iyice
kısaltmak gerek. Vüzuh denilen şey, hikayenin ayrıntılarına girerek değil,
okuyucunun muhayyilesinde, tam yerine konmuş iki üç kelimeyle sağlanır.“
(Gide, 76, 90)
İstrati’nin karakterleri özgür, çılgın ve delilik derecesinde aşık olan
kimliklerdir. Deliliğin babası sayılan Erasmus’un değindiği gibi, “Platon,
aşıkların deliliği bütün deliliklerin en tatlısıdır demiştir. Öyle ya, şiddetle
seven, artık kendi içinde değil, sevdiğinin içinde yaşar; hem de bu sevgiliye
bağlanmak için kendisinden ne kadar uzaklaşırsa, sevincinin, bahtiyarlığının
o nisbette çoğaldığını hisseder… Sonra, aşk ne kadar mükemmelse, delilik o
derece büyük, bahtiyarlık o derece bellidir.” (Erasmus, 1990: 134)
Istrati’de zaten aşk, doğadan ilham almadan anlatılamaz. Kadını, tüm
duygu zenginliği ile değerlendirir: Nerrantsula’da şöyle seslenir erkeklere:
“Ey erkekler! Dost olabilen kadın, eşlerin en iyisinden üstündür, oynaşın en
kösnülüsünden daha yetkindir, onun dostluğu bir erkeğin diğerine
99
göstereceği tüm dostluğu bin fersah geride bırakır; çünkü kadın, bizi
besleyen, mutlandıran toprak gibi karmaşık ve her bakımdan zengindir.”
(Istrati, 2001: 89)
Neden kadının “dost olabilmesi” bu kadar önemlidir derseniz,
Oblomov’da yazar bunu şöyle açıklar: “Aşk, dostluk kadar ince eleyip sık
dokumaz. Çok zaman gözü kördür.” (Gonçarov, 2001: 470)
Onda doğa hem cömert, hem kızgındır her daim: “Kizil Jospha’da
bataklıklar, dünyadaki bütün çılgın güçler gibi insan yaşamı için hem eliaçık,
hem de acımasızdır.” der; doğa gücünü, insan gücüyle paralel kılarak.
(Istrati, 1990: 36)
“Ölü yapraklar mevsimi güz... Yüreğim gibi hüzünlü ekim ayı... Ölü
yaprakları ve hüznü kuru bir rüzgar önüne katmış bütün kentte dolaştırıyor...
Gün batımı fırtına habercisiydi... Pencere camları altın suyuna batırılmıştı
sanki. Ağaçların dallarına hafifçe tutunan son güz yaprakları kana bulanmış
gibiydi.” (Istrati, 2001: 81,84)
4 – HER İKİ YAZARIN İSTANBUL ANLATIMLARI
4 – 1 – Drumes’in İstanbul’u
Drumeş, aşıklarına ilk beraberliklerini yaşadıkları en romantik yer
olarak İstanbul’u seçer. Sevgilisi denizi hiç görmemiştir ve ona öyle bir
hediye vermek ister ki, unutulmaz bir hediye olmalıdır ve doğal olarak,
vapurla İstanbul’a gelmeyi seçer. Semt adlarından, plajlarına; sandal
gezilerinden sergilere, hatta bira adlarına kadar İstanbul romana yansır ve
rüya gibi günler bu kentte yaşanır:
“Tam bir hafta İstanbul’da bir rüya alemi içinde yaşadık. Orada
geçirdiğimiz günleri, hiç zihnimi yormadan, en ince teferruatına kadar
hatırlıyorum… Boğaziçi Pastanesi’ne gittiğimizi, (orada deniz kıyısında
kavun dondurması yedik. O sırada serin bir rüzgar esiyordu.), Büyükada,
Moda, Kalamış’da dolaştığımızı, Dolmabahçe sarayı açıklarında sandalla
gezdiğimizi (dalgalar sandal her salladığında Mikaela feryadı basıyordu),
bira fabrikası bahçesinde fıçıdan Bomonti birası içtiğimizi, Galatasaray
Lisesi’nde ilk Türk resim sergisini gezdiğimizi. Her sabah saat altıda Galata
Köprüsü’nden vapura biner, Karadeniz sularının İstanbul Boğaz sularına
karıştığı yerde bulunan Altınkum plajına giderdik. Bir saatten daha az bir
zamanda oraya varır, sonra altın rengindeki kumsal plajda denize girerdik.
Manzara harikulade idi.” (Istrati, 1973: 113)
4 – 2 – Istratı’nın İstanbul’u
Istrati ise irdelediğimiz eserlerinden Nerrantsula’da, İstanbul’a karşı
öyle samimi bir sevgi yansıtır ki, aşk acısı bile o kentte başka türlü yaşanır.
100
Şöyle der: “İstanbul’u severim. Yeryüzünde duyarlı insanı sıkmayan ender
kentlerden biridir. Sevinç ve huzur dolu bir şiirdir İstanbul, sevinci de hüznü
de içtendir. Yalnızca Boğaziçi’nde sıradan bir şarkı çarpıcı bir coşkuyla
yankılanır, yalnızca İstanbul’da insan gönlü yaralıların çektiği ahların en
güzelini, en tamını, en anlatılmazını adım başı işitebilir: Aman bre!
Türklerin ve onların dilini konuşan tüm Doğuluların ünlü ünlemidir bu.”
(Istrati, 2001: 140)
SONUÇ
Bu çalışma boyunca ele alındığı üzere, Balkan edebiyatının iki ünlü
kaleminin eserleri üzerinde yapılan incelemede, Türk-Balkan kültürel
ortaklığında da izleri okunan bazı yaklaşımların bulunduğu görülmüştür. Her
ne kadar Drumeş biraz daha kentli aşkı anlatmış olsa da ve bu konuda
psikolojik ögelere daha ağırlıklı olarak yer vermiş olsa da; Istrati’nin
kalemindeki doğa-insan benzetiminin coşkulu anlatımı da benzer duygu
yoğunluğuna sahiptir. Her iki yazarın Türk dostluğu ise, eserlerindeki
İstanbul imgesinin parlaklığından anlaşılmaktadır. Hepsinden öte, Balkan
insanının coşkulu yapısı tüm sayfa aralarında açıkça okunabilmektedir.
Bu anlamda ülkemizde daha fazla tanınan Istrati’nin yanı sıra
Drumeş’in de hem döneminin ruhuna uygun aşk-gurur-acı kıskancındaki aşk
öyküsünün etkileyiciliği; hem de karakterlerinin psikolojik irdelemelerinin
yazar tarafından çok doğru ve etkileyici sunulması onun değerini de açıkça
ortaya koymaktadır.
KAYNAKÇA
Alatlı, Alev (2009), Hollywood’u Kapattığım Gün, Everest Yay.,
2.Basım, İstanbul.
Altan, Ahmet (2001), İsyan Günlerinde Aşk,Can Yay., İstanbul.
Altan, Ahmet (2002), Aldatmak, Can Yayınları, İstanbul.
Balzac, Honore De (1975), Vadideki Zambak, Çev. Cemal Süreya,
5.Baskı, Altın Kitaplar, İstanbul.
Beigbeder, Frederic (2002), Aşkın Ömrü Üç Yıldır, Çev.Renan
Akman, Doğan Kitap, 26.Basım, İstanbul.
Berktay, Fatmagül (2002), “Heidegger ve Arendt’de Özgürlük: Bir
Kesişme Noktası”, Liberalizm, Devlet, Hegemonya, Der. E.Fuat Keyman,
Everest, İstanbul.
Botton, Alain De (2001), Romantik Hareket (Seks, Alışveriş ve
Roman), Çev. Ahu Sıla Bayer, Sel Yayınları, 3.Baskı, İstanbul.
101
Chomsky, Noam (2002), Dil ve Zihin, Çev. Ahmet Kocaman, Ayraç
Yay., 2. Baskı, Ankara.
Cowan, Connell ve Kinder, Melvyn, (1991), Akıllı Kadınlar Yanlış
Seçimler Çev. Serap Kökdil Alıcı, Form Yayınları, İstanbul.
Çekirge, Pınar (1993), İntiharıma İki Saat Kala, Cep Kitapları,
İstanbul.
De Beauvoir, Simone (1993), Kadın “İkinci Cins” II (Evlilik Çağı),
Çev.Bertan Onaran, Payel Yay., 7.Basım, İstanbul.
Drumes, Mıhaıl (1973), Valse Davet, Çev. Hilmi Ömeroğlu, Güven
Yay., Şaheser Eserler, 2. Baskı, İstanbul.
Ellul, Jacques (2003), Teknoloji Toplumu, Çev.Musa Ceylan, Bakış
Yay., İstanbul.
Erasmus, Desiderus (1990), Deliliğe Övgü Çev.Nusret Hızır, BFS
Bilim, Felsefe, Sanat Yay., Felsefe Dizisi:3, 3.Basım, İstanbul.
Flaubert, Gustave (1988), Madame Bovary, Çev.Nurullah Ataç,
Sabri Esat Siyavuşgil, Remzi Kitabevi, 4.Bas., İstanbul.
Fromm, Erich
Yayınları, İstanbul.
(1998), Sevme Sanatı Çev. Işıtan Gündüz, Say
Fukuyama, Francıs (2009), Büyük Çözülme, Çev. Hasan Kaya,
Profil Yay., İstanbul.
Gide, Andre Kalpazanlar, Çev.Semih Tiryakioğlu, Güven Yay.,
İstanbul.
Gonçarov, İvan (2001), Oblomov, Çev. Celal Öner, Oda Yayınları,
İstanbul.
Gramscı, Antonıo (1986) Hapishane Defterleri (Seçmeler), Çev.
Kenan Somer, Onur Yay., İstanbul.
Günyol, Vedat (1999), Günlerin İçinden, T.İş Bankası Kültür Yay.,
İstanbul.
İlhan, Atilla (1996), Fena Halde Leman, Bilgi Yay. 8. Basım,
İstanbul.
102
Istrati, Panait (1990), Minka Abla, Çev. Nuriye Yiğitler, Oda
Yayınları, İstanbul.
Istrati, Panait (2001), Nerrantsula (Sokak Kızı), Çev. Faruk Ersöz,
Cumhuriyet Dünya Klasikleri:155, İstanbul.
La Follette, Hugh (1999), Kişisel İlişkiler (Sevgi, Kimlik ve Ahlak),
Çev. Ferma Lekesizalın, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Mestrovıc, Stjepan G. (2004), Uygar Barbarlık, Çev. Mehmet Özay,
Açılım Kitap, İstanbul.
Navaro, Leyla (1997), Tapınağın Öbür Yüzü, 2.Basım, Varlık Yay.,
İstanbul.
Pamuk, Orhan (2012), Cevdet Bey ve Oğulları, İletişim Yayınları,
İstanbul.
Proust, Marcel (2001), Kayıp Zamanın İzinde (Swann’ların Tarafı),
Çev.Roza Hakmen, YKY, İstanbul.
Proust, Marcel (2001), Kayıp Zamanın İzinde (Yakalanan Zaman),
Çev.Roza
Hakmen,
YKY,
İstanbul.
103
YURTDIŞINDAKİ TÜRK ÇOCUKLARINA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE
KULLANILAN TÜRKÇE DERS VE ÖĞRENCİ ÇALIŞMA KİTABI
HAKKINDA ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
Dr.Celalettin ÇELEBİ
Londra Eğitim Müşavirliği
Türkçe ve Türk Kültürü Öğretmeni
[email protected]
ÖZET
Öğretim programlarının ögeleriyle uyumlu, öğrenci düzeylerini
dikkate alarak hazırlanan ders kitabı, öğrenmeyi ve kalıcığı artırıcı konu ve
etkinliklerin sistematik biçimde düzenlendiği bir öğretim aracıdır. MEB
tarafından yurtdışındaki Türk çocuklarına anadillerini öğretmek için
“Türkçe ve Türk Kültürü” ders kitabı ve “Öğrenci Çalışma Kitabı”
hazırlanmış ve 2010-2011 eğitim öğretim yılından itibaren kullanılmaya
başlanmıştır. Bu çalışma ile İngiltere’de Türkçe ve Türk Kültürü dersleri
veren öğretmenlerin bu derslerde kullanılan ders ve çalışma kitaplarıyla
ilgili düşüncelerinin öğrenilmesi amaçlanmıştır. Betimsel yöntemin
kullanıldığı çalışmada, veri analizinde yüzde (%) ve frekans (f)
kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre öğretmenler “Türkçe ve Türk
Kültürü” ders ve öğrenci çalışma kitabını yeterli olmadığını ve gözden
geçirilmesi gerektiğini düşünmektedirler.
Anahtar Kelime/ Anadili, İkidilli, Türkçe Ders ve Çalışma Kitabı,
Yurtdışında Türkçe Öğretimi.
ABSRACT
TEACHERS’ PERCEPTIONS ABOUT TURKISH TEXTBOOK AND
STUDENT WORKBOOK USED IN TEACHING TURKISH TO
TURKISH CHILDREN ABROAD
The course book which is compatible with elements of the
curriculum and which takes students’ level into account, is a teaching tool
that enhance learning and maintain the subject area and activities in an
organized and a systematic way. To teach Turkish children their mother
tongue abroad, "Turkish and Turkish Culture" course book and "Student
Workbook" was prepared by the Ministry of Education and has been used
since the 2010-2011 academic year. This study was aimed to find out about
teachers’ perceptions regarding Turkish Language and Culture courses
using course and the workbooks in the classes in the UK. Descriptive
analysis was used in this study and in the statistical analysis percentage (%)
and frequency (f) techniques were used. The result shows that the course and
student workbooks used for mother tongue teaching is not sufficient and it
104
was obtained that it is necessary to consider a comprehensive revision of the
course and workbooks.
Key Work:Mother tongue, bilingual, Turkish course and workbook,
Turkish Teaching Abroad.
Giriş
İçinde bulunduğumuz bilgi çağında kitap, bireyin doğrudan ilişki
kurduğu en önemli bilgi ve kültür aracıdır. Kitap, çocuğun gelişiminde ve
eğitiminde önemli rol oynar. Eğitim-öğretim sürecinde öğretmen ve
öğrencilerin en çok kullandıkları araçların başında gelen ders kitapları,
öğretimin amaçlarına ulaşmasında da büyük öneme sahiptir. Öğrencilere
kitap sevgisi ve okuma alışkanlığı ancak içerik ve tasarım açısından nitelikli
kitaplarla kazandırılabilir (Uzuner ve diğ., 2010, s. 722). Eğitim-öğretim
etkinliklerinin yürütücüsü durumundaki öğretmenler, öğrencilerinin sınıf
içinde veya dışında dersi takip etmeleri ve öğrenme etkinliklerini daha kalıcı
hale getirebilmek için çeşitli öğretim araç ve gereçlerini kullanırlar. Ders
kitapları da bu öğretim araç ve gereçleri içerisinde oldukça önemli bir yere
sahiptir.
Eğitim uzmanları, ders kitaplarını bilgilerin öğrencilere iletilmesinde
en iyi kaynak ve birincil materyal olarak görmektedirler (Gökkaya, 2003, s.
11). Sınıf içinde kullanılan ve kullanılması önerilen çeşitli geleneksel ve
modern araç-gereçler olmakla birlikte yapılan araştırmalar günümüzde de
kitabın sınıf içindeki yerinin ve öneminin çok olduğunu, öğretmenlerin
birçok etkinliği kitapla başlatıp kitapla sürdürdüğünü göstermektedir.
(Ceyhan ve Yiğit, 2004, s. 18).
Bir eğitim programında yer alan hedef, içerik, öğretme öğrenme
süreci ile ölçme değerlendirme boyutlarına uygun olarak hazırlanmış ve
öğrenme amaçlı kullanılan basılı bir öğretim materyali olan ders kitabı,
programın uygulanması ve amacına ulaşmasında önemi büyüktür (Demirel
ve Kıroğlu, 2005, s. 9). Ders kitabı; öğretim programları doğrultusunda
hazırlanan, belirli düzeydeki öğrenciler için yazılan ve öğrenim amacı ile
kullanılan, öğrenmeyi ve anımsamayı kolaylaştıran, kolaydan zora uzanan,
sistemli ilerleme ve gelişme sunan öğretim materyalidir (Güneş, 2002, s. 5).
Öğretme ve öğrenme sürecinde özellikle planlı eğitim
uygulamalarında öğrencilerin neler öğrenebileceğini ve öğretmenlerin ise
neler öğreteceğini önemli ölçüde belirleyen temel kaynak durumundaki ders
kitapları, hem formal hem de informal eğitim etkinliklerine yönelik kararlar
üzerinde önemli etkilere sahiptir. Okul programının amaçlarının
gerçekleşmesinde de önemli bir rol üstlenirler (Tertemiz ve diğ., 2001, s. 1).
Ders kitapları, öğrencilerin ve dolaylı olarak da toplumun bilimsel ve
sanatsal düzeyini yükseltir, onları çağdaş eğitim düzeyine ulaştırır. Bilimsel
düzeyin yükseltilmesi bireyi çözümleyici, toplumu ise esnek ve gelişmelere
açık duruma getirir. Sanatsal düzeyin yükseltilmesi bireye ve topluma
yaratıcı, hoşgörülü, çağdaş olma olanağı verir (Kula, 1988, s. 101).
Öğrencilerin, toplumda her yönü ile söz sahibi olabilecek birtakım
105
özelliklerle donatılması, onlara sunulacak kaliteli eğitim ve kaliteli ders
kitapları sayesinde gerçekleşecektir (Kılıç ve diğ., 2001, s. 93-94).
Bir kitabın ders kitabı olarak nitelendirilmesi, ilgili dersin
programıyla örtüştüğü anlamına gelmektedir. Dolayısıyla programın hedef
ve davranışlarının gerektirdiği strateji, yöntem ve teknikleri uygulamaya
uygun bir araç demektir. Bu açıdan bakıldığında, ders kitabı birçok aracın
işlevini yerine getirme durumunda olan bir araçtır (Kılıç ve Seven, 2003, s.
19). Planlı eğitim uygulamalarında kullanılan ders kitapları; açıklayıcı,
yönlendirici, tamamlayıcı resim, grafik, şekil gibi öğretim materyallerine yer
vererek öğrenme-öğretme sürecini daha canlı, ilgi çekici ve aktif hale
getirebilir (Küçükahmet 2001, s. 20).
Ders kitapları, anadili öğretiminde de öğretim materyali olarak çok
önemli bir yere sahiptir. Türkçe derslerinde özellikle öğrencilere temel dil
becerilerini kazandırmak için önemli bir işlevleri vardır. Bu işlev, kitaplarda
yer alan metinlerden kaynaklanmaktadır. Çünkü Türkçe derslerinde bütün dil
becerileri (okuma, yazma, konuşma, dinleme ve dil bilgisi), bu metinlerden
hareketle hazırlanan etkinlikler yoluyla kazandırılmaya çalışılmaktadır
(Çeçen ve Çiftçi, 2007, s. 39). Anadili tam olarak gelişmemiş bireyler,
anadillerini etkili öğrenme araçları olarak kullanamazlar. Anadillerini iyi
bilen bireylerin yaşamları boyunca öğrenme çevreleri açık, bilgiyi bulma ve
kullanma yetileri yüksek olur. Bu nedenle anadilini iyi kullanma yetisi,
öğrenmenin ve kendini geliştirmenin ilk adımıdır (Özdemir, 1983, s. 18).
Yabancı bir ülkede doğup o ülkenin dilini öğrenerek büyüyen ve
okul yaşı gelince de bulunduğu ülkenin çocuklarıyla birlikte okula giden
Türk çocukları, o ülkenin milli eğitiminin amaç ve ilkelerine göre
yetişmektedirler (Kavcar, 1988, s. 77). Yurt dışında halen yaşayan ve
bundan sonraki hayatını da yurt dışında sürdürme ihtimali yüksek olan
çocuklara kendi kültürlerini tanımalarına, benimsemelerine ve gelecek
nesillere aktarmalarına yardımcı olmak için temel anahtar konumunda olan
Türkçe, doğru ve yeterli biçimde öğretilmelidir. Bu nedenle yurt dışında
farklı dil ve kültürlerle etkileşim içinde bulunan bu çocuklara anadillerini
öğretmek için kullanılan ders kitaplarının hazırlanmasında onların ilgi ve
ihtiyaçlarının iyi tespit edilmesi gerekmektedir.
Amaç
Bu araştırma ile yurt dışındaki Türk çocukları için Milli Eğitim
Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 2010-2011 eğitim öğretim yılından
itibaren okutulmaya başlanan “Türkçe ve Türk Kültürü” ders ve öğrenci
çalışma kitabının öğretmen görüşleri çerçevesinde değerlendirilmesini ve
yeni ders ve öğrenci kitabının hazırlama ve basım aşamasında öğretmen
görüşlerinin dikkate alınmasını sağlamayı amaçlamaktadır.
Önem
Ders kitapları, eğitimin amaçlarını gerçekleştirmek üzere öğrencinin
öğrenme yaşantılarına kaynaklık eden öğretim materyallerinden biridir.
Yaygın olarak kullanılan hatta birçok durumlarda kullanılan tek öğretim
materyalidir (Yanpar Şahin ve Yıldırım, 1999, s.53). Bu çalışma ile
106
öğrenme-öğretme etkinliklerinin uygulayıcısı olan öğretmenlerin ders ve
öğrenci çalışma kitabı ile ilgili görüşlerinin belirlenerek; mevcut ders ve
öğrenci çalışma kitabının gözden geçirilmesine ve yurt dışındaki çocukların
düzeyine uygun daha nitelikli ve işlevsel ders ve öğrenci çalışma kitaplarının
hazırlanmasına katkı sunması beklenmektedir.
Yöntem
Bu çalışma ile T.C. Londra Eğitim Müşavirliğine bağlı çalışan
öğretmenlerin, yurt dışındaki Türk çocuklarına Türkçe öğretiminde
kullanılmakta olan ders ve öğrenci çalışma kitabına ilişkin görüşleri tespit
edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada mevcut durumun ortaya konulması
amaçlandığı için betimsel yöntem kullanılmıştır (Karasar, 2002, s. 77).
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evren ve örneklemini İngiltere’de T.C. Londra Eğitim
Müşavirliğine bağlı çalışan oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında 20132014 yıllarında görev yapan 36 öğretmenin tamamına ulaşılmıştır. Ancak
farklı nedenlerden dolayı 30 anketin geri dönüşü mümkün olmuştur. Ankete
katılan öğretmenlerin cinsiyet ve mesleki kıdem durumları Tablo 1 ve Tablo
2’de verilmiştir.
Tablo 1 Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Cinsiyet Durumu
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Toplam
10
20
30
f
33,33
66,67
100
%
Tablo 2 Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Mesleki Kıdem Durumu
Hizmet Yılı
6-10
11-15
16-20
20-25
Toplam
8
19
1
2
30
f
26,67
63,33
3,33
6,67
100
%
Tablo 1’e göre öğretmenlerin 33,33’ü bayan, 66,67’si erkektir.
Tablo 2’de öğretmenlerin 26,67’si 6-10 yıl arası, , 63,33’ü 11–15 yıl arası,
3,33’ü 16–20 yıl arası ve 6,67’si ise 20-25 yıl arası mesleki kıdeme sahip
oldukları görülmektedir.
Veri Toplama Araçları
Bu çalışmada, Millî Eğitim Bakanlığınca 2010–2011 Eğitim
Öğretim yılından itibaren yurt dışındaki Türk çocuklarına Türkçeyi
öğretmek için öğrencilere ve öğretmenlere ücretsiz olarak dağıtılan Türkçe
ders kitabı ve öğrenci çalışma kitabına ilişkin İngiltere’deki öğretmenlerin
görüşlerini belirlemek için 2007 tarihinde ve 2597 sayılı Tebliğler
Dergisi’nde yayımlanan “MEB Ders Kitapları ile Eğitim Araçlarının
İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge” de ortaya konulmuş
olan;
a) İçerik,
b) Dil, anlatım ve üslup,
c) Öğrenme ve öğretme ve ölçme-değerlendirme
107
d) Teknik, tasarım ve düzenleme,
kriterleriyle birebir örtüşecek şekilde araştırmacı tarafından hazırlanmış olan
anket, İngiltere’de Londra Eğitim Müşavirliğinde görevli öğretmenlere
uygulanmıştır. Anket maddelerine öğretmenlerin verdikleri cevaplar evet,
kısmen ve hayır şeklinde derecelendirilmiştir. Ayrıca öğretmenlerin ders ve
öğrenci kitaplarına ilişkin görüşlerinin yazılı öğrenilebilmesi için 4 açık uçlu
soru yöneltilmiştir.
Verilerin Analizi
Araştırma için geliştirilen anket uygulandıktan sonra elde edilen
veriler, bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Araştırma kapsamındaki
öğretmenlerin anket formunda yer alan maddelerle ilgili “Evet”, “Kısmen”
ve “Hayır” olarak verdikleri cevapların frekans (f) ve yüzdesi (%)
hesaplanmıştır. Öğretmenlerin açık uçlu sorulara verdikleri cevaplar ise
betimsel analiz metoduyla çözümlenmiştir.
Bulgular ve Yorumlar
Araştırmanın bu bölümünde bulgulara yer verilmiştir. Türkçe ve
Türk Kültürü Ders Kitabının içeriğine ilişkin öğretmen görüşleri Tablo 3’te
yer almaktadır.
Tablo 3 İçerikle İlgili Öğretmen GÖrüşleri
Öğretmen Görüşleri
Evet
4
Dersin öğretim programını kapsayacak f
şekilde düzenlenmiştir.
% 13,33
4
Dersin kazanımlarının tümüne yer f
% 13,33
verilmesine dikkat edilmiştir.
Kavram ve örnekler öğrenci düzeyine
uygun olarak düzenlenmiştir.
Konuların işlenişinde, bir önceki sınıfın
konularıyla bilgi, kavram, ilke ve beceri
bakımından bağlantısı kurulmuş ve bir üst
sınıfla ilgili hazırlayıcı açıklamalara yer
verilmiştir.
Dersin özelliğine göre yeri geldiğinde
deyimler, atasözleri, destanlar, türküler,
resimler, fotoğraflar, minyatürler ve
benzeri
kaynaklar
kültürümüzün
gelişmesini ve devamlılığını sağlayacak
şekilde verilmiştir.
Gereksiz bilgi ve ayrıntıya yer
verilmemiştir.
Kısmen Hayır
20
6
66,67
20
19
7
63,33
23,33
f
%
f
%
7
23,33
5
16,67
18
60
23
76,67
5
16,67
2
6,67
f
%
2
6,67
13
43,33
15
50
19
63,33
21
4
13,333
2
7
f
% 23,333
7
Konular öğrenciyi sorgulama, araştırma, f
108
inceleme
ve
başka
kaynaklara
yönlendirmeye teşvik edecek şekilde
işlenmiştir.
Öğrencilerin sınıfta aktif biçimde rol
almasına
imkan
verecek
şekilde
düzenlenmiştir.
Konuların işlenişinde, yakından uzağa,
basitten karmaşığa, kolaydan zora ve
somuttan soyuta giden bir yöntem
izlenmiştir.
Öğrencilerin, kitaptan verimli şekilde
yararlanmalarını sağlayacak unsurlara yer
verilmiştir.
Metni açıklamak, pekiştirmek veya
yorumlamak için kullanılan görsel
unsurlar metinle uyumlu olacak biçimde
verilmiştir
% 23,333
70
6,667
20
66,67
1
3,33
1
f
% 3,3333
22
73,333
7
23,333
5
f
% 16,667
22
73,33
3
10
f
%
9
30
f
0
19
11
%
0
63,33
36,67
Tablo 3’te görüldüğü gibi öğretmenlerin %13,33’ü dersin öğretim
programını kapsayacak şekilde düzenlendiğini %66,67’si kısmen
düzenlendiğini, %20,00’si de düzenlenmediğini belirtmektedir. Ders
kitaplarında dersin kazanımlarının tümüne yer verilmesine ilişkin
öğretmenlerin 13,33’ü dikkat edildiğini belirtirken, %63,33’ü kısmen dikkat
edildiğini ve 23,33’ü ise dikkat edilmediğini belirtmişlerdir.
Kavram ve örneklerin öğrenci düzeyine uygun olarak
düzenlenmesiyle ilgili olarak öğretmenlerin, 23,33’ü kavram ve örneklerin
öğrenci düzeyine uygun olarak düzenlendiğini belirtirken, %60’ı kısmen
uygun olduğunu, %16,67’si ise uygun olarak düzenlenmediğini
belirtmişlerdir. Öğretmenlerin 16,67’si ders kitaplarında yer alan konuların
işlenişinde, bir önceki sınıfın konularıyla bilgi, kavram, ilke ve beceri
bakımından bağlantısı kurularak ve bir üst sınıfla ilgili hazırlayıcı
açıklamalara yer verildiğini bildirirlerken, %76,67’si kısmen verildiğini,
%6,67’si ise verilmediğini bildirmişlerdir.
Ders kitaplarında dersin özelliğine göre yeri geldiğinde deyimler,
atasözleri, destanlar, türküler, resimler, fotoğraflar, minyatürler ve benzeri
kaynaklar kültürümüzün gelişmesini ve devamlılığını sağlayacak şekilde
verilip verilmemesiyle ilgili maddeye öğretmenlerin %6,67’si evet,
%43,33’ü kısmen, %50’si ise hayır cevabını vermişlerdir. Gereksiz bilgi ve
ayrıntıya yer verilmesiyle ilgili öğretmenlerin %23,33’ü ders kitaplarında
gereksiz bilgi ve ayrıntıya yer verilmediğini, %63,33’ü kısmen yer
verilmediğini, %13,33’ü ise yer verildiğini bildirmişlerdir.
Öğretmenlerin %23,33’ü ders kitaplarındaki konuların öğrenciyi
sorgulama, araştırma, inceleme ve başka kaynaklara yönlendirmeye teşvik
edecek şekilde işlendiğini belirtirlerken, %70’i kısmen yönlendirmeye teşvik
edecek şekilde işlendiğini, %6,66’sı ise yönlendirmeye teşvik edecek şekilde
109
işlenmediğini belirtmişlerdir. Ders kitabındaki konuların işlenişinde,
yakından uzağa, basitten karmaşığa, kolaydan zora ve somuttan soyuta giden
bir yöntem izlenip izlenmediği ile ilişkin maddeye öğretmenlerin %3,33’ü
evet, %73,3’ü kısmen ve %23,33’ü ise hayır şeklinde görüş belirtmişlerdir.
Öğrencilerin, ders kitabından verimli şekilde yararlanmalarını
sağlayacak unsurlara yer verilip verilmemesiyle ilgili öğretmenlerin
%16,67’si öğrencilerin ders kitabından verimli biçimde yararlanmalarını
sağlayacak unsurlara yer verildiğini, %73,33’ü kısmen yer verildiğini,
%10’u ise yer verilmediğini belirtmişlerdir. Öğretmenlerin %63,33’ü ders
kitabında metni açıklamak, pekiştirmek veya yorumlamak için kullanılan
görsel unsurların metinle kısmen uyumlu olacak biçimde verildiğini
belirtirlerken, %36,67’si uyumlu olacak biçimde verilmediğini
belirtmişlerdir. Bu görüş için kısmen ve hayır cevabı birlikte
düşünüldüğünde öğretmenlerin tamamının görsel unsurların metinle uyumlu
olacak biçimde verilmediğini düşündükleri belirlenmiştir.
Tablo 4’te Türkçe ve Türk Kültürü Ders Kitabının Dil Anlatım,
Üslup özelliklerine ilişkin öğretmen görüşleri yer almaktadır.
Tablo 4 Dil, Anlatım, Üsluba İlişkin Öğretmen Görüşleri
f/% Evet Kısmen Hayır
0
17
13
f
Yaşayan Türkçe doğru, güzel ve etkili
kullanılmıştır.
0
56,67
43,33
%
Türkçeleşmiş
kelimeler,
yaşayan
1
19
10
f
Türkçenin
bir
parçası
olarak %
3,33
63,33
33,33
değerlendirilmiştir.
Öğrencilerin seviyelerine uygun yeni
3
21
6
f
kelimeleri öğrenmelerine fırsat veren %
10
70
20
zengin ve akıcı Türkçenin kullanılmasına
özen gösterilmiştir.
Cümleler, öğrencinin zihnindeki bilgilerin
4
20
6
f
yapılandırılmasına
yönelik
olarak % 13,33 66,67
20
kurulmuştur.
Paragraf düzenleme kurallarına uyularak,
0
17
13
f
paragraflar arasındaki anlam ve mantık %
0
56,67
43,33
ilişkisine dikkat edilmiştir.
6
15
9
f
Cümle uzunlukları, sınıf seviyesine uygun
olarak düzenlenmiştir.
20
50
30
%
3
20
7
f
Konular işlenirken doğru, açık, anlaşılır
10
66,67
23,33
%
bir dil ve anlatım kullanılmıştır.
Kelimeler, nüanslara dikkat edilerek
titizlikle seçilmiştir.
Metinlerde akıcılık, mantık dokusu ve
fikir bütünlüğü sağlanmıştır.
f
%
f
%
1
3,33
2
6,67
23
76,67
20
66,67
6
20
8
26,67
110
Tablo 4’te görüldüğü gibi yaşayan Türkçenin ders kitabında doğru,
güzel ve etkili kullanılmasıyla ilgili olarak öğretmenlerin %56,67’si
Türkçenin kısmen doğru ve etkin kullanıldığını, %43,33’ü ise doğru ve etkin
kullanılmadığını belirtmişlerdir. Bu maddeyle ilgili kısmen ve hayır cevabı
birlikte değerlendirildiğinde, öğretmenlerin tamamı yaşayan Türkçenin ders
kitabında doğru, güzel ve etkili doğru ve etkin kullanılmadığını
belirtmişlerdir. “Öğrencilerin seviyelerine uygun yeni kelimeleri
öğrenmelerine fırsat veren zengin ve akıcı Türkçenin ders kitabında
kullanılmasına özen gösterilmiştir” maddesine öğretmenlerin %10’u evet,
%70’ı kısmen ve %20’si de hayır cevabını vermişlerdir.
Öğretmenlerin %13,33’ü ders kitabındaki cümlelerin, öğrencinin
zihnindeki bilgilerin yapılandırılmasına yönelik olarak kurulduğunu
belirtirken, %66,67’si kısmen kurulduğunu, %20’si ise kurulmadığını
belirtmişlerdir. Ders kitabında paragraf düzenleme kurallarına uyularak,
paragraflar arasındaki anlam ve mantık ilişkisine dikkat edilip edilmemesine
ilişkin öğretmenlerin %56,67’si kısmen paragraflar arasındaki anlam ve
mantık ilişkisi kurulduğunu, %43,33’ü ise paragraflar arasındaki anlam ve
mantık ilişkisi kurulmadığını belirtmişlerdir. Bu görüş için kısmen ve hayır
cevabı birlikte düşünüldüğünde, öğretmenlerin tamamının paragraflar
arasındaki anlam ve mantık ilişkisi kurulmadığını belirtmişlerdir.
Öğretmenlerin %20’si cümle uzunluklarının sınıf seviyesine uygun
olarak düzenlendiğini belirtirken, %50’si kısmen sınıf seviyesine uygun
düzenlendiği, %30’u ise sınıf seviyesine uygun düzenlenmediğini
belirtmişlerdir. Bu maddedeki kısmen ve hayır cevabı birlikte
düşünüldüğünde, öğretmenlerin büyük çoğunluğunun(%80) cümle
uzunluklarının sınıf seviyesine uygun olarak düzenlenmediğini
belirtmişlerdir. Ders kitabında konular işlenirken doğru, açık, anlaşılır bir dil
ve anlatım kullanılmasıyla ilgili olarak öğretmenlerin %10’u doğru, açık ve
anlaşılır bir dil ve anlatım kullanıldığını, %66,67’si kısmen kullanıldığını,
%23,33’ü ise kullanılmadığını belirtmişlerdir.
Ders kitabındaki kelimelerin, nüanslara dikkat edilerek titizlikle
seçilip seçilmediğine ilişkin olarak öğretmenlerin %3,33’ü kelimlerin
titizlikle seçildiğini belirtirken, %76,67’si tarafından kısmen titizlikle
seçildiğini, %20’si de tititizlikle seçilmediğini belirtmektedirler. Kısmen ve
hayır cevabı birlikte değerlendirildiğinde, öğretmenlerin tamamına yakını
(%96.67) kelimelerin tititizlikle seçilmediğini belirttikleri söylenebilir.
Öğretmenlerin %6,67’si ders kitabında yer alan metinlerde akıcılık, mantık
dokusu ve fikir bütünlüğü sağlandığını, %66,67’si kısmen sağlandığı ve
%26,67’si sağlanmadığını belirtmişlerdir.
Öğretmenlerin ders kitaplarının “dil, anlatım ve üslup” özelliklerine
ilişkin maddelerine genel olarak “kısmen” şeklinde cevaplar verdikleri
görülmektedir. Bu bulgulardan hareketle öğretmenlerin büyük çoğunluğunun
ders kitabının “dil, anlatım ve üslup” özellikleriyle ilgili eksikliklerin
olduğunu düşündükleri söylenebilir.
111
Tablo 5’te ders kitabının öğrenme, öğretme ve ölçme değerlendirme
özelliklerine ilişkin öğretmen görüşleri yer almaktadır.
Tablo 5 Öğrenme, Öğretme ve Ölçme Değerlendirme İle İlgili Öğretmen
Görüşleri
Konular,
öğrencileri
muhakemeye,
6
19
5
f
bağımsız
ve
yaratıcı
düşünmeye,
20
63,33 16,67
%
kıyaslamaya ve edinilen bilgilerden
hareketle sonuçlar çıkarmaya yöneltecek
şekilde işlenmiştir.
Konularla ilgili hazırlık çalışmalarının
4
21
5
f
öğrenciyi düşünmeye ve araştırmaya
70
16,67
% 13,33
yöneltecek nitelikte olmasına dikkat
edilmiştir.
Konularla öğrencinin yeni bilgileri
2
23
5
f
ezberlemesi değil, zihninde yapılandırması
76,67 16,67
% 6,67
hedeflenmiştir.
4
23
3
f
Öğrenme yöntemleri ve stratejileri dikkate
alınmış ve üst düzey düşünme becerileri
10
% 13,33 76,67
geliştirilmesi hedeflenmiştir.
Konular, programın ilgili temel becerileri
4
24
2
f
ile alt becerilerini kazandıracak şekilde
80
6,67
% 13,33
düzenlenmiş ve öğrencinin etkin rol
almasına
imkân
verecek
biçimde
işlenmiştir.
Değerlendirmeye ilişkin unsurlar, ölçme5
20
5
f
değerlendirme ilke ve teknikleri dikkate
% 16,67 66,67 16,67
alınarak düzenlenmiştir.
Her ünite veya bölümün sonunda öğrenciye
5
14
11
f
konularla ilgili bilgi, beceri, değer, tutum
% 16,67 46,67 36,67
ve
yeterliklerin
kazandırılıp
kazandırılmadığını
ölçmeye
yarayan
değerlendirme sorularına yer verilmiştir.
Çoktan seçmeli, doğru-yanlış, boşluk
6
15
9
f
doldurma, eşleştirme, yazılı yoklama ve
20
50
30
%
benzeri sonuç değerlendirme teknikleri ile
ürün dosyası değerlendirme, performans
değerlendirme, gözlem formu gibi süreç
değerlendirme tekniklerine yer verilmiştir.
Tablo 5’te görüldüğü gibi öğretmenlerin %20’si ders kitabındaki
konuların, öğrencileri muhakemeye, bağımsız ve yaratıcı düşünmeye,
112
kıyaslamaya ve edinilen bilgilerden hareketle sonuçlar çıkarmaya yöneltecek
şekilde işlendiğini, %63,33’ü kısmen sonuçlar çıkarmaya yöneltecek şekilde
işlendiğini, %16,67’si de sonuçlar çıkarmaya yöneltecek şekilde
işlenmediğini belirtmişlerdir. Ders kitabındaki konularla ilgili hazırlık
çalışmalarının öğrenciyi düşünmeye ve araştırmaya yöneltecek nitelikte
olmasına dikkat edilip edilmediğine ilişkin olarak öğretmenlerin %13,33’ü
hazırlık çalışmalarının öğrenciyi düşünmeye ve araştırmaya yöneltecek
nitelikte olduğunu belirtirken, %70’i kısmen yönelttiğini, %16,67’i
yöneltmediğini belirtmişlerdir.
Ders kitabında yer verilen konularla öğrencinin yeni bilgileri
ezberlemesi değil, zihninde yapılandırmasının hedeflenmesine ilişkin
öğretmenlerin %6,67’si öğrencinin yeni bilgileri zihninde yapılandırmanın
hedeflendiğini, %76,67’si kısmen hedeflendiğini, %16,67’si de
hedeflenmediğini bildirmişlerdir. Öğretmenlerin %13,33’ü ders kitaplarında
öğrenme yöntemlerinin ve stratejilerinin dikkate alındığını ve üst düzey
(metakognitif) düşünme becerilerinin geliştirilmesinin hedeflendiğini
belirtirken, %76,67’si kısmen öğrenme yöntemlerinin ve stratejilerinin
dikkate alındığını ve üst düzey (metakognitif) düşünme becerilerinin
geliştirilmesinin hedeflendiğini, %10’u ise hedeflenmediğini belirtmişlerdir.
Ders kitabındaki konular, programın ilgili temel becerileri ile alt
becerilerini kazandıracak şekilde düzenlenip ve öğrencinin etkin rol
almasına imkân verecek biçimde işlenip işlenmediği ile ilgili maddeye
öğretmenlerin %13,33’ü evet, %80’i kısmen, %6,67 ise hayır cevabı
vermişlerdir. Ders kitabındaki değerlendirmeye ilişkin unsurların, ölçmedeğerlendirme ilke ve teknikleri dikkate alınarak düzenlenmesiyle ilgili
olarak öğretmenlerin %16,7’si ölçme-değerlendirme ile ilgili unsurların
ölçme-değerlendirme ilke ve teknikleri dikkate alınarak düzenlendiğini
belirtirken, %66,66’sı kısmen dikkate alınarak düzenlendiğini, %16,67’si de
dikkate alınmadan düzenlendiğini belirtmişlerdir.
Öğretmenlerin %16,67’si her ünite veya bölümün sonunda öğrenciye
konularla ilgili bilgi, beceri, değer, tutum ve yeterliklerin kazandırılıp
kazandırılmadığını ölçmeye yarayan değerlendirme sorularına yer verildiğini
belirtirken, %46,67’si kısmen yer verildiğini, %36,67’si gibi önemli bir
kısmı ise yer verilmediğini belirtmişlerdir. Ders kitabındaki çoktan seçmeli,
doğru-yanlış, boşluk doldurma, eşleştirme, yazılı yoklama ve benzeri sonuç
değerlendirme teknikleri ile ürün dosyası ve performans değerlendirme,
gözlem formu gibi süreç değerlendirme tekniklerine yer verilmesiyle ilgili
olarak öğretmenlerin %20’si sonuç ve süreç değerlendirme tekniklerine yer
verildiğini belirtirken, %50’si kısmen yer verildiğini, % 30’u da yer
verilmediğini belirtmişlerdir.
Ders kitaplarının “Öğrenme, Öğretme ve Ölçme Değerlendirme”
özellikleriyle ilgili öğretmen görüşleri incelendiğinde öğretmenlerin bu
bölümde yer alan maddelere “kısmen” şeklinde cevaplar verdikleri
görülmektedir. Buradan öğretmenlerin büyük çoğunluğunun ders kitabının
113
“Öğrenme, Öğretme ve Ölçme Değerlendirme” özelliklerini yeterli
görmedikleri söylenebilir.
Tablo 6’da ders kitabının teknik tasarım ve düzenleme özelliklerine
ilişkin öğretmen görüşleri yer almaktadır.
Tablo 6 Teknik, Tasarım ve Düzenleme ile İlgili Öğretmen Görüşleri
Sayfa tasarımlarında resim, fotoğraf,
3
13
14
f
grafik, şema, plan, harita ve benzeri görsel
10
43,33 46,67
%
unsurların yerleştirilmesinde görsel algının
yanı sıra, bunların eğiticilik ve öğreticilik
niteliğine de önem verilmiştir.
Görsel unsurlar, öğrencilerin gelişim
2
18
10
f
basamaklarına
uygun;
görsel
algı
60
33,33
% 6,67
yönünden ise renk uyumuna dikkat
edilerek açık, temiz ve net bir baskıyla
hazırlanmıştır.
Konuların daha iyi öğrenilebilmesi için
3
17
10
f
açıklayıcı,
tamamlayıcı
ve
eğitici
10
56,67 33,33
%
nitelikteki öğretime yardımcı (harita,
kroki, fotoğraf, şema, grafik, resim vb.)
görsel unsurlara yeterince yer verilmiştir.
Ders kitabında yer alan başlıklar
4
19
7
f
sistematik biçimde düzenlenmiş ve
% 13,33 63,33 23,33
ikonografik bir sistem oluşturulmuştur.
Tablo 6’da görüldüğü gibi ders kitabındaki sayfa tasarımlarında
resim, fotoğraf, grafik, şema, plan, harita ve benzeri görsel unsurların
yerleştirilmesinde görsel algının yanı sıra, bunların eğiticilik ve öğreticilik
niteliğine de önem verilmesiyle ilgili olarak öğretmenlerin %10’u görsel
unsurların eğiticilik ve öğreticilik niteliğine de önem verildiğini belirtirken,
%43,33’ü kısmen önem verildiğini, %46,67’si de önem verilmediğini
belirtmişlerdir. Bu maddeye verilen kısmen ve hayır cevabı birlikte
düşünüldüğünde, öğretmenlerin büyük çoğunluğu(%90) görsel unsurların
eğiticilik ve öğreticilik niteliğine de önem verilmediğini belirtmişlerdir.
Öğretmenlerin %6,67’si ders kitabındaki görsel unsurların,
öğrencilerin gelişim basamaklarına uygun; görsel algı yönünden ise renk
uyumuna dikkat edilerek açık, temiz ve net bir baskıyla hazırlandığını
belirtirken, %60’ı kısmen bu niteliklere uygun hazırlandığını, %33,33’ü de
uygun hazırlanmadığını belirtmişlerdir. Konuların daha iyi öğrenilebilmesi
için açıklayıcı, tamamlayıcı ve eğitici nitelikteki öğretime görsel unsurlara
yeterince yer verilip verilmemesiyle ilgili bu maddeye öğretmenlerin %10’u
evet, %56,67’si kısmen, %33,33’ü ise hayır cevabı vermişlerdir. Bu
maddeye ilişkin kısmen ve hayır cevabı birlikte düşünüldüğünde,
öğretmenlerin büyük çoğunluğunun (%90) görsel unsurlara yeterince yer
verilmediğini düşündükleri söylenebilir.
114
Ders kitabında yer alan başlıkların sistematik biçimde düzenlenmesi
ve ikonografik bir sistem oluşturulmasıyla ile ilgili olarak öğretmenlerin
%13,33’ü başlıkların sistematik biçimde düzenlendiğini ve ikonografik bir
sistem oluşturduğunu belirtirken, %63,33’ü kısmen sistematik biçimde
düzenlendiğini ve ikonografik bir sistem oluşturduğunu, %23,33’ü de
sistematik biçimde düzenlenmediğini ve ikonografik bir sistem
oluşturmadığını belirtmişlerdir.
Öğretmenlerin ders kitaplarının “Teknik, Tasarım ve Düzenleme”
özelliklerine ilişkin maddelerine genel olarak “kısmen” şeklinde cevaplar
verdikleri görülmektedir. Buradan öğretmenlerin büyük çoğunluğunun ders
kitabının “Teknik, Tasarım ve Düzenleme” özelliklerini yeterli görmedikleri
söylenebilir.
Tablo 7’de öğrenci çalışma kitabına ilişkin öğretmen görüşleri yer
almaktadır.
Tablo 7 Öğrenci Çalışma Kitabı İle İlgili Öğretmen Görüşleri
Evet Kısmen Hayır
Öğretim programlarında yer alan
5
16
9
f
amaçlar doğrultusunda öğrencilere bilgi
16
53,33
30
%
ve beceri kazandırılmasında yardımcı
olacak ve öğrenmeyi pekiştirecek
unsurlara yer verilmiştir.
Öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla
7
11
12
f
öğrencinin ilgisini çekecek çeşitli
23,33
36,67
40
%
örneklere yer verilmiştir.
Konularla ilgili öğrenmeyi destekleyici
7
18
5
f
ve günlük hayatla ilgisini kurabileceği
23,33
60
16,67
%
çalışmalara ağırlık verilmiştir.
Dersin özelliğine göre her konu
4
23
3
f
işlendikten sonra amaçlanan bilgi,
13,33
76,67
10
%
beceri, değer ve tutumların kazandırılıp
kazandırılmadığını ölçen çalışmalara ve
değerlendirmelere yer verilmiştir.
Konular,
öğrencinin
öğrenmesini
6
15
9
f
kolaylaştıracak ve ilgisini çekecek
20
50
30
%
grafik, şekil, resim, fotoğraf, harita,
karikatür
vb.
görsel
öğelerle
desteklenmiştir.
Öğrencilerin yeteneklerini geliştirmede
11
15
4
f
yardımcı olacak çeşitli örneklere,
36,67
50
13,33
%
alıştırmalara, işlenen konular
ve
ünitelerle ilgili internet adreslerine ve
okuma kaynaklarına yer verilmiştir.
11
15
4
f
Dersin özelliğine göre uygulama ve
115
işlem sonucunun yazılacağı çizelgelere,
bilgi ve veri tablolarına, şekil, grafik,
kroki, şablon, harita, plan, resim, levha,
fotoğraf ve benzeri öğretime yardımcı
unsurlara; bazı ünite konularında
kullanılmak üzere video ve ses kaseti,
slayt, CD, DVD, VCD vb. öğretimi
destekleyici materyallere yer verilmiştir.
Dersin özelliğine göre soru-cevap,
doğru-yanlış, çoktan seçmeli, eşleştirme,
boşluk doldurma, bireysel ve grup
çalışmaları, canlandırma, tablo, cümle
tamamlama gibi yöntem, teknik ve
etkinliklere yer verilmiştir.
%
36,67
50
13,33
f
4
18
8
%
13,33
60
26,67
Tablo 7’de görüldüğü üzere öğrenci çalışma kitabında öğretim
programlarında yer alan amaçlar doğrultusunda öğrencilere bilgi ve beceri
kazandırılmasında yardımcı olacak ve öğrenmeyi pekiştirecek unsurlara yer
verilmesiyle ilgili olarak öğretmenlerin %16’sı bilgi ve beceri
kazandırılmasında yardımcı olacak ve öğrenmeyi pekiştirecek unsurlara yer
verildiğini belirtirken, %53,33’ü kısmen verildiğini, %30’u da verilmediğini
bildirmişlerdir. Öğretmenlerin %23,33’ü öğrenci çalışma kitabında
öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla öğrencinin ilgisini çekecek çeşitli
örneklere yer verildiğini belirtirken, %36,67’si kısmen verildiğini, %40’ı ise
verilmediğini belirtmişlerdir. Bu maddeye ilişkin öğretmenlerin önemli bir
kısmı(%40) öğrenci çalışma kitabında öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla
öğrencinin ilgisini çekecek çeşitli örneklere yer verilmediğini ifade ettikleri
söylenebilir.
Öğrenci çalışma kitabında dersin özelliğine göre her konu
işlendikten sonra o konuda amaçlanan bilgi, beceri, değer ve tutumların
kazandırılıp kazandırılmadığını ölçen çalışmalara ve değerlendirmelere yer
verilip verilmediğiyle ilgili öğretmenlerin %23,33’ü verildiğini belirtirken,
%60’ı kısmen verildiğini, %16,67’si de verilmediğini belirtmişlerdir.
Öğrenci çalışma kitabında konuların, öğrencinin öğrenmesini kolaylaştıracak
ve ilgisini çekecek grafik, şekil, resim, fotoğraf, harita, karikatür gibi görsel
öğelerle desteklenmesiyle ilgili olarak öğretmenlerin %20’si görsel öğelerle
desteklendiğini, %50’si kısmen desteklendiğini, %30’u da desteklenmediğini
bildirmişlerdir.
Öğretmenlerin %36,67’si öğrenci çalışma kitabında öğrencilerin
yeteneklerini geliştirmede yardımcı olacak çeşitli örneklere, alıştırmalara,
işlenen konular ve ünitelerle ilgili internet adreslerine ve okuma
kaynaklarına yer verildiğini belirtirken, %50’si kısmen yer verildiğini,
%13,33’ü de yer verilmediğini belirtmişlerdir. Bu maddeyle ilgili
öğretmenlerin evet ve kısmen cevabı birlikte düşünüldüğünde, büyük
çoğunluğunun (%86.67) öğrencilerin yeteneklerini geliştirmede yardımcı
116
olacak unsurlara yer verildiğini düşündükleri söylenebilir. Öğrenci çalışma
kitabında dersin özelliğine göre uygulama ve işlem sonucunun yazılacağı
çizelgelere, bilgi ve veri tablolarına, şekil, grafik, kroki, şablon, harita, plan,
resim, levha, fotoğraf ve benzeri öğretime yardımcı unsurlara; bazı ünite
konularında kullanılmak üzere video ve ses kaseti, slayt, CD, DVD, VCD,
benzeri öğretimi destekleyici materyallere yer verilip verilmemesiyle ilgili
olarak öğretmenlerin %36;67 yer verildiğini belirtirken, %50’si yer kısmen
verildiğini, %13,33’de yer verilmediğini belirtmişlerdir. Yine bu maddeyle
ilgili öğretmenlerin evet ve kısmen cevabı birlikte düşünüldüğünde, büyük
çoğunluğunun (%86.67) öğretimi destekleyecek unsurlara yer verildiğini
düşündükleri söylenebilir.
Öğrenci çalışma kitabında dersin özelliğine göre soru-cevap, doğruyanlış, çoktan seçmeli, eşleştirme, boşluk doldurma, bireysel ve grup
çalışmaları, canlandırma, tablo ve cümle tamamlama gibi yöntem, teknik ve
etkinliklere yer verilmesine ilişkin öğretmenlerin %13,33 verildiğini
belirtirken, %60’ı verilmediğini, %26,67’si de verilmediğini belirtmişlerdir.
Öğretmenlerin “Öğrenci Çalışma Kitabı” ile ilgili görüşleri
incelendiğinde öğretmenlerin bu bölümde yer alan maddelere “kısmen”
şeklinde cevaplar verdikleri görülmektedir. Buradan öğretmenlerin büyük
çoğunluğunun “Öğrenci Çalışma Kitabını” yeterli görmedikleri söylenebilir.
Öğretmenlere ankette yer alan sorulara verdikleri sorulara ek olarak
ders kitabı ve öğrenci çalışma kitabı ile ilgili açık uçlu sorular sorulmuştur.
Öğretmenlerin bazılarının ders kitabı ve öğrenci çalışma kitabı ile ilgili
kendilerine sorulan sorulara verdikleri cevaplar şöyledir:
Soru 1: Türkçe ders ve Türkçe öğrenci çalışma kitabının baskı
kalitesi ve görselliği ile ilgili ne düşünüyorsunuz?
Kitaplardaki öğrencilerin ilgisini çekecek albenisi olan görsellerin
olmayışı öğrencilerin derse ilgilerini azaltıyor.
Yurt dışında yaşayan vatandaşlarımızın çocukları için hazırlanmış
ders ve çalışma kitabında yer alan görseller baskı kalitesi açısından
yetersizdir.
Baskı kalitesini yeterli buluyorum. İşlenen konu ile görselliği uyumlu
buluyorum. Görseller öğrencilerin ilgisini çekecek şekilde ve kalitededir.
Ders ve öğrenci çalışma kitaplarındaki konular harita, resim karikatür vb
görsel unsurlarla uyumlu olacak şekilde desteklenirse öğrenmede kalıcılık
artar düşüncesindeyim.
Öğrencilerin devam ettiği okullardaki ders kitapları ile
karşılaştırıldığı zaman oldukça bu kitapların yetersiz ve amaca uygun
olmadığını düşünüyorum. Özellikle ders kitabının dahi okulda bırakıldığı bir
eğitim çevresinde kalın ve iki adet kitabın kullanılması, baskı kalitesi ve
görseller, öğrencinin her gün muhatap olduğu kitaplar karşısında yetersiz
kalıyor.
Kuşe kağıda basılmış, canlı renkleriyle dikkat çeken, basımın kaliteli
yani resim ve yazıların net olduğu, sağlam ciltlenmiş, fazla ağır olmayan ve
117
boyutları açısından kullanışlı olan ders ve çalışma kitapları olursa daha
faydalı olacağı kanaatindeyim.
Her iki kitabının baskı kalitesi ve görselliği öğrencilerin ilgisini
çekecek şekilde tasarlanmış. Farklı renkler kullanılarak öğrencilerin
dikkatlerini konulara çekiyor.
Ders ve öğrenci çalışma kitabı yazı ebatı, sayfa ölçüsü, sayfa sayısı,
renk kullanımı açısından düzeye uygun değildir.
Türkçe Ders ve Türkçe öğrenci çalışma kitabının baskı kalitesi ve
görselliği ile ilgili soruya öğretmenlerin verdikleri cevaplar incelendiğinde
öğretmen görüşlerinin görsellerin niteliği, kalitesi, baskı kalitesi, metinlerle
görsellerin uyumsuzluğu, yazı ebatı, sayfa ölçüsü, sayfa sayısı vb. başlıkları
altında toplandığı söylenebilir.
Soru: 2: Türkçe Ders ve Türkçe öğrenci çalışma kitabındaki
konuları ve etkinlikleri yur tdışındaki anadili(Türkçe) öğretimi için yeterli
buluyor musunuz?
Türkiye’de bu kitapların hazırlanmasında emek sarfedenlerin yurt
dışında yapılan eğitimle ilgilid aha fazla bilgilenmesi ve konuların basitten
zora doğru hazırlanmış olması gerekiyor.
Özellikle 4-5. sınıf ders ve öğrenci ders kitapları öğrenci
seviyelerinin oldukça üstündedir.
Okuma metinleri ve metinlerdeki cümleler çok uzun ve anlaşılması
güç.
Kitapları yeterli buluyorum. Ancak bu kitapların her sınıf için ayrı
hazırlanması gerektiğini düşünüyorum.
Metnin bir yerden sonra çocuklar için anlamsızlaştığını görüyorum.
Bu da öğretimi olumsuz anlamda etkiliyor.
Kelime düzeyi ve söz dizimi öğrencilerin düzeyine uygun değildir..
Konuların yer yer öğrencilerin seviyesi üzerinde olduğunu
söyleyebilirim. Özellikle ikinci seviyeye(4-5. Sınıf) yönelik hazırlanan kitap
biraz daha kolaylaştırılabilir. Okuma parçaları biraz daha kısaltılabilir.
Öğretmenlerin bu soruyla ilgili görüşleri incelendiğinde; ders ve
öğrenci kitaplarının öğrenci seviyesinin üzerinde olduğunu, kitaplarda yer
alan metin ve cümlelerin uzun ve anlaşılması güç olduğunu, kelime
düzeyinin uygun olmadığını, konuların basitten zora doğru sıralanması
gerektiğini vb. düşündükleri ortaya çıkmıştır.
Soru 3: Türkçe ders ve Türkçe öğrenci çalışma kitabındaki ölçmedeğerlendirme etkinliklerini yeterli buluyor musunuz?
Maalesef somutlaştırılmış ölçme-değerlendirme kriterlerine
kitaplarda yer verilmemiş.
Öncelikle öğrencilerin ilk sınıfa alındıklarında ve daha sonraki
aşamalarda eksikliklerini ortaya çıkaracak ve düzeylerini değerlendirecek
ölçme değerlendirme etkinliklerinin ve kriterlerinin kitaplarda olması
gerektiğini düşünüyorum.
Ölçme-değerlendirme etkinlikleri bence çok yeterli. Öğrencilerin
sıkılmadan bu etkinlikleri yapmaları hedeflenmiş.
118
Öğrencilerin kendilerini değerlendirmelerini sağlayacak ölçme
değerlendirme araçlarını kullanışlı bulmuyorum.
Ders veya konu bitiminde öğrencinin ne öğrendiğini ortaya çıkaran
daha somut ölçme değerlendirme etkinliklerine yer verilirse daha iyi olur.
Maalesef yeterli değil. Kendi ölçme değerlendirme araç ya da
kriterlerimizi geliştirmek ve uygulamak zorunda kalıyoruz.
Yeterli bulmuyorum. Öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve davranışsal
boyutlarını ölçme ve değerlendirmeye yönelik alanlar ya hiç yok ya da
yetersiz.
Soru cevap, boşluk doldurma, doğru-yanlış vb. yöntemlerin
kullanılmasının öğrenciler için uygun ve faydalı olduğunu düşünüyorum.
Öğretmenlerin bir kısmı ölçme-değerlendirme etkinliklerini yeterli
bulurken; ölçme değerlendirme araçlarının kullanışsız olduğunu, ölçme
değerlendirme etkinliklerinin daha somut kriterlere göre düzenlenmesi
gerektiğini, öğrencinin kendini değerlendirebileceği ölçme değerlendirme
etkinliklerinin olması gerektiği gibi benzeri görüşlerle ölçme değerlendirme
etkinliklerinin gözden geçirilmesi ve zenginleştirilmesi gerektiğini
düşündükleri ifade edilebilir.
Soru 4: Türkçe ders ve Türkçe öğrenci çalışma kitabını
kullanırken karşılaştığınız problemler var mı? Varsa lütfen yazınız.
Ders kitabı ve çalışma kitabı bence derste kullanım açısından bir
hantal yapı oluşturmakta. Kitap mantığından sayfalar halinde öğretime
geçilmesinin daha doğru olacağını düşünüyorum. Bu tarz öğretimde hem
kağıt israfını önleyecek hem de gelecek yıla kalan sayfalar kolayca
öğrencinin istifadesine sunulacaktır.
Kitaplarda grup aktivitlerine yönelik çalışma prensibi
benimsenmemiş, dolayısıyla İngıltere’deki ilkokullarda neredeyse tamamen
gruplarla yürütülen eğitim anlayışını hafta sonu okullarında
kullanamamaktayız.
Ders ve öğrenci çalışma kitaplarında daha fazla konu ve etkinlik
olmalı
Gittiğim okullarda bu kitabı kullanamadım. 4-5 sınıflar kitabını çok
ağır buluyorum. Hafifletilmesi gerektiğine inanıyorum.
İşlevsellik açısından oldukça problemli. Güncel değil. Metinler çok
soyut ve ağır. Ders ve çalışma kitabının ayrı olması işlevselliği azaltıyor.
Öğrenciler basit seviyede sayılabilecek Türkçe bir metni
anlamadıklarında İngilizceye çevirerek anlatmaya çalıştığımda karşıma
çıkan kompleks cümleleri farkedince çocukların neden anlamadığını daha iyi
anladım.
Bu kitapları kullanırken çok fazla problemle karşılaşmıyorum ancak
kitap içindeki eğlenceli oyunlar, bulmacalar, boyamalar vs. daha da
arttırılabilir. Öğrencilerin ilgisini çekecek oyunlar eklenebilir.
Öğretmenlerin Türkçe ders ve öğrenci çalışma kitabının iki ayrı
kitap olmasının hantallık oluşturduğunu, işlevsel ve güncel olmadığını,
kitaplarda yer verilen metinlerin ve cümlelerin öğrenci düzeyine uygun
119
olmadığını, grup aktivitelerine yeterince yer verilmediğini ve yeterli
etkinliğin olmadığını vb. düşündükleri söylenebilir.
Sonuç ve Öneriler
Etkili bir ders kitabı; öğrencinin kendi kendine öğrenmesi için
fırsatlar sunabilmelidir. Bu tür bir kitap öğrenciyi motive eder. Kitap, soyut
bilgileri az, olabildiğince somut, zevkli, ilgi çekici olmalıdır. Örnekler, örnek
olaylar, renkli, resimli problemler, bilmeceler, araştırma ve projeler,
alıştırma ve tekrarlar, izleme testleri içermelidir (Halis, 2002, s. 51)
Araştırma kapsamında İngitere’de Türkçe ve Türk Kültürü
öğretmeni olarak görev yapan öğretmenlerin Türkçe ders ve öğrenci çalışma
kitapları hakkındaki görüşlerine başvurulmuştur. İngiltere’deki Türkçe ve
Türk Kültürü öğretmenlerinin çoğunluğu MEB’in Haziran 2007 tarih ve
2597 sayılı Tebliğler Dergisindeki yönergedeki “İçerik”, “Dil Anlatım,
Üslup”, “Öğrenme, Öğretme ve Ölçme Değerlendirme” ve “Teknik, Tasarım
ve Düzenleme” başlıkları altında yer verilen kriterlere ders ve öğrenci
çalışma kitaplarının kısmen sahip olduğunu düşünmektedirler.
Çocuk kitaplarındaki kelimeler kısa, basit, canlı, somut olmalı ve
yaş düzeyine uygun olmalıdır. Cümlelerin basit ve kısa olması metnin
okunabilirliğini artırır (Güneş, 2000). Öğretmenler yurt dışındaki Türk
çocuklarının Türkçe derslerinde kullanmaları için önerilen ders ve çalışma
kitaplarının öğrenci seviyesinin üzerinde olduğunu düşünmektedirler.
Öğretmenlerin iki dilli bir ortamda, anadiliyle ile öğretimi haftada birkaç
saatle sınırlı olan ve bulundukları ülkenin dili ile öğrenim hayatına devam
eden bu çocuklara anadili öğretilmesi için kullanılan ders kitabında verilen
metin, cümle ve kelimeleri mevcut dil becerileri açısından uzun ve
anlaşılmaz buldukları söylenebilir. İnce de (2011) Fransa örneğinden
hareketle “yurt dışındaki çocuklar için seçilecek metinler olması gerekenden
2-3 yaş daha yüksek değil, bilakis en az 2 yıl geride olmalıdır” şeklinde
benzer tespitte bulunmuştur. Nitekim Özcan’a (2011) göre de Türkçe ve
Türk Kültürü ders kitabında yer alan metinler, yaş olarak 6-7. sınıf
öğrencilerinin yaş seviyesinden çok daha yüksek düzeyde ve ders kitapları
öğrenciler için okunabilirliği olmayan veya okunabilmek için çok sayıda
rehbere ihtiyaç duyulan “zor metinler” içermektedir.
Çalışmanın sonuçlarından hareketle yurt dışındaki Türk çocuklarına
Türkçe öğretmek için kullanılacak ders kitabının bu öğrencilerin seviyesi
için çok yüksek olduğu; bu nedenle yerinde derinlemesine araştırmalar
yaparak öğrenci seviyeleri belirlenmelidir. Yurt dışındaki öğrencilerin
konuşma, dinleme, okuma, yazma, anlama ve kelime düzeyleri belirlenerek,
bu düzeylere uygun eğitim materyallerinin kolaydan zora, somuttan soyuta
olacak biçimde hazırlanması bu öğrencilerin anadillerini daha etkin biçimde
öğrenmelerine faydalı olacağı açıktır.
Seçilen resimler nitelikli, konu ile ilgili, doğal, açık ve anlaşılır
olmalıdır. Resimler çok ayrıntılı olmamalı, gerçeği yansıtmalıdır (Güneş,
2007, s. 253). Öğrencilerin derse olan ilgilerini ve öğrenilenlerin kalıcılığını
artırabilmek için ders ve öğrenci kitaplarının konuyla uyumlu, nitelikli
120
resim, grafik, tablo vb görsel unsurlarla desteklenmesi, kağıt ve baskı
kalitesinin iyi olması vb. nitelikleri taşımalıdır.
Öğrencinin kendini değerlendirmesine fırsat veren ve öğrencinin
konu veya ünite bitiminde ne öğrendiğini ortaya koyan ölçme değerlendirme
çalışmalarına yer verilmesinin yerinde olacağı düşünülmektedir.
Etkinlik içi ve tema sonu ölçme ve değerlendirme bölümlerinde
öğrenme alanlarının tümüne yönelik eşit soru ve uygulamalara yer
verilmelidir (Göçer, 2008, s. 208)
Ders
ve
öğrenci
kitaplarının,
öğretim
programlarının
hazırlanmasında; öğrenme öğretme sürecinin aktif uygulayıcısı ve
öğrencilerle birebir etkileşimde olan öğretmenlerin görüşlerinin alınmasının
faydalı olacağı düşünülmektedir.
Türkçe, yurt dışındaki Türk çocukları için kendi kültürel değerlerini
yaşamaları, korumaları ve gelecek nesillere aktarmaları için hayati öneme
sahiptir. Bu çocukların kendi anadillerini en iyi şekilde öğrenmeleri,
bulundukları ülkede hayatiyetlerini yozlaşmadan devam ettirebilmeleri, anne
ve babalarının geldiği ülke ile bağlarını muhafaza edip sürdürmeleri için her
türlü maddi ve manevi destek sağlanmalıdır.
KAYNAKÇA
Çeçen, M. A. ve Çiftçi, Ö. (2007). İlköğretim 6. Sınıf Türkçe Ders
Kitaplarında Yer Alan Metinlerin Tür ve Tema Açısından Değerlendirilmesi.
Millî Eğitim. (173), 39-49.
Ceyhan, E. ve Yiğit. B. 2005. Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi (3.Basım).
Ankara: Anı Yayıncılık.
Demirel, Ö. ve Kıroğlu, K. (2005). Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi.
Ankara: Pegem A Yayıncılık.
Göçer A. (2008). İlköğretim Türkçe Ders Kitaplarının Ölçme ve
Değerlendirme Açısından İncelenmesi", Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt 1, 197-210.
Gökkaya, K. (2003). Sosyal Bilgilere Giriş. (Ed. C. Şahin). Konu Alanı Ders
Kitabı İnceleme Kılavuzu- Sosyal Bilgiler. Ankara: Gündüz Eğitim
Yayıncılık.
Güneş, F. (2002). Ders Kitaplarının İncelenmesi. Ankara: Ocak Yayınları.
Güneş, F. (2007). Türkçe Öğretimi ve Zihinsel Yapılandırma, Nobel Yayın
Dağıtım, Ankara.
Güneş, F. (20-21 Ocak 2000). Çocuk Kitaplarının Okunabilirlik Açısından
Incelenmesi. 1. Uluslararası Çocuk Kitapları Sempozyumu. Ankara
Üniversitesi, Ankara.
Halis, İ. (2002). Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme Ankara:
Nobel Yayınları.
İnce, B. (2011). Fransa Bağlamında 4.-5. Sınıf Türkçe ve Türk Kültürü Ders
Kitabının Okunabilirliği ve Hedef Yaş Düzeyine Uygunluğu. Dokuz Eylül
Üniversitesi, III.Uluslararası Türkçenin Eğitimi Öğretimi Kurultayı.
121
Karasar, N. (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi(11. Baskı) Ankara: Nobel
Yayın.
Kavcar, C. (1988). Yurt Dışındaki Türk İşçi Çocuklarına Türkçenin
Öğretimi: Dünyada Türkçe Öğretimi, Sayı 1, 76-83.
Kılıç, A. ve Seven, S. (2003). Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi. Ankara:
Pegem A Yayıncılık.
Kılıç, Z. ve diğ. (2001). Öğretimde Ders Kitaplarının Yeri, Önemi ve Genel
Özellikleri. (Ed. L. Küçükahmet). Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme
Kılavuzu, Fen Bilgisi (93-111). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Küçükahmet, L. (2001). Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme. Ankara: Nobel
Yayın Dağıtım.
Kula, O. B. (1988). Ders Kitabının Yapımında Gözetilen Bilim- Kuramsal
ve Didaktik Çerçeve. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 1,
2:101, 97-107.
Meb (2007). Ders Kitapları ile Eğitim Araçlarının İncelenmesi ve
Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge. Tebliğler Dergisi, Cilt 70 Sayı: 25597.
Özcan, E. (2011). 6.-7. Sınıf Türkçe ve Türk Kültürü Ders Kitabının
Okunabilirliği ve Hedef Yaş Düzeyine Uygunluğu: Fransa Örneği. Sakarya
University Journal of Education. Vol. 11, 16 - 24.
Özdemir, E. (1983). Anadili Öğretimi. Türk Dili Dergisi, 379-380: 18-30.
Tertemiz, N. ve diğ. (2001). Ders Kitabı ve Eğitimdeki Yeri(Ed. L.
Küçükahmet). Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu. Ankara: Nobel
Yayın Dağıtım.
Uzuner, S. ve diğ. ( 2010). Türkçe 6. 7. ve 8. Sınıf Ders Kitaplarının
Görseller (İllüstrasyonlar) Açısından Değerlendirilmesi. TÜBAR-XXVII
/2010-Bahar, 721-733
Yanpar Şahin, T. ve Yıldırım, S. (1999). Öğretim Teknolojileri ve Materyal
Geliştirme. Ankara: Anı Yayıncılık.
122
SAHİPLENİLMEMİŞ MİRAS: GREK HARFLİ TÜRKÇE
(KARAMANLICA)KİTABELİ ESERLER
Öğr.Gör. Cemal EKİN
Hitit Ün.İskilip MYO
Mimari Restorasyon Programı
[email protected]
ÖZET
Ortodoks Hıristiyanların Türkçe konuşanlarına Karamanlı, konuştukları
ve yazı dili olarak kullandıkları dil Karamanlıca olarak adlandırılmıştır.
Suriye, Balkanlar, Besarabya ve Kırım ile Anadolu’nun Trabzon-FıratToros-Silifke hattının batısında yaşayan Karamanlılar (Eckmann 1988:89),
TBMM ile Yunan Hükümeti arasında 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan
‘Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol’
gereğince 1 Mayıs 1923 tarihinden itibaren Yunanistan’a zorunlu olarak
gönderildiler. Kerçi Rum isek de Rumca pilmez Türkçe söyleriz./Ne Türkçe
yazar okuruz, ne de Rumca söyleriz./ Öyle bir mahludi hatt-ı tarikatımız
vardır ki/ Hurufumuz Yunanice, Türkçe meram eyleriz(Anhegger 19791980) diyen Karamanlılar,
arkalarında yüzlerce Grek harfli
Türkçe(Karamanlıca) basılı eser ve kitabe bırakmışlardır. Karamanlılardan
geriye kalan basın-yayın üretimlerine ilgi bugüne kadar yoğun iken
kitabeler konusundaki çalışmalar birkaç kilise kitabesi ve mezar taşından
öteye geçmemektedir. Bu çalışmada Karamanlılardan kalan Grek harfli
Türkçe(Karamanlıca) kitabeli kilise, konut, hamam ve çeşmeler ile mezar
taşlarından örnekler tanıtılacaktır1. Türkçe konuşan Ortodoks inanca sahip
Karamanlılara ait olduğunun kimlik belgeleri olan kitabeler, günümüze
kadar yapılan çalışmalarda Rum eserleri genel adı ile tesbit edilmiştir.
Çalışmamızda bu konuya da dikkat çekilerek, anılan eserlerin Karamanlı
yapıları olarak adlandırılması gereğine değinilecektir.
Anahtar kelimeler: Karamanlıca, kitabe, miras.
* Bu bildirinin ana kaynağı A.Ü.DTCF’nde Prof.Dr.Z.Kenan BİLİCİ’den
aldığım doktora dersinin dönem sonu ödevin geliştirilmiş metnidir. Bu
araştırma devam eden doktora çalışmalarımın da bir parçası olacaktır.
ABSTRACT
The orthodox Christians who speak Turkish has been called Karamanlı
and the language they speak and used as literary language has been called
Karamanlidika. The people of Karamanlı who had been living in Syria,
Balkans, Bessarabia, Crimea and west of the line through Trabzon- Fırat
(Euprates River) – Toros (Taurus Mountains) – Silifke were sent to Greece
obligatory as from the 1st of May, 1923 according to “Agreement and the
Protocol related to exchange of Greek and Turkish people” between
123
Turkish Parliament and Greek Government which was signed on the 30th of
January, 1923. But People of Karaman left behind hundreds of printed
works and inscriptions in Turkish (Karamanlidika) with Greek letters.
Although the attention on the media productions has been intensive, the
studies on inscription case doesn’t exceed a few church inscriptions and
grave stones studies. In this study the churches with inscription written in
Greek letter were left by people of Karamanlidika, houses, Turkish bath’s,
fountains and specimens of grave stones will be introduced1. The
inscriptions which are the identifications of people of Karaman who were
Orthodox Christian and speaks Turkish were used to determined with a
general name as “Greek works” until today.In our study this subject will be
pointed out and the necessity of designation the foregoing works as
“Karamanlı Structures”.
Key words: Karamanlidika, inscription, heritage.
Giriş
Ortodoks Hıristiyanların Türkçe konuşanlarına Karamanlı, konuştukları
ve yazı dili olarak kullandıkları dil ‘Karamanlıca, Karamanlı Türkçesi,
Karaman Türkçesi’ ya da kendi deyimleri ile ‘Yavan Türkçe, Anadolu
Lisanı’ olarak adlandırılmıştır. Karamanlılar, Anadolu’nun iç ve güney
kesimi ile Karadeniz bölgesi, Balkanlar ve Kırım’da yaşadılar (Eckmann
1988:89). Ama Lozan Mübadelesi sonrasında mübadele kapsamındakiler
Yunanistan’a gönderildiler (Fotoğraf 1).
Kerçi Rum isek de Rumca pilmez Türkçe söyleriz./Ne Türkçe yazar okuruz,
ne de Rumca söyleriz./ Öyle bir mahludi hatt-ı tarikatımız vardır ki/
Hurufumuz Yunanice, Türkçe meram eyleriz(Anhegger 1979-1980:159)
diyen Karamanlılar, arkalarında yüzlerce Grek harfli Türkçe(Karamanlıca)
basılı eser ve kitabe bırakmışlardır (Fotoğraf 2,3). Türkçe konuşan Ortodoks
inanca sahip Karamanlılarla ilgili öne çıkan adlandırmaların öncelikle
içeriklerine bakmak gerekir.
_____________________________________________________________
1. Bu çalışmada tesbit edilen Grek harfli Türkçe Kitabeli 22 kilise, 2 hamam,
3 çeşme, onlarca konut kitabesi ve mezar taşı tarafımızdan saptanmıştır.
Ancak araştırmanın kapsamı genişletilerek daha geniş bir çalışmaya konu
edileceği için burada Grek harfli(Karamanlıca) kitabeli mimari eserlerden
birer örnek verilecektir.
Karamanlıların etnik kökenleri konusunda bugüne kadar iki görüş
geliştirilmiştir. Birinci görüşe göre Karamanlılar, Rum asıllıdır. Fakat
Türklerin Anadolu’ya hakim olmalarından sonra Rumca konuşanlardan ayrı
kalanlar egemen unsurun etkisiyle Türkleşmişlerdir(Balta 1990). Bir çok
araştırmacı ve bizim de katıldığımız ikinci görüşe göre ise Karamanlılar,
Malazgirt Savaşı öncesinde Balkanlar’a ve Anadolu’ya yerleşen, XI.yüzyılda
Bizans ordusunda paralı asker olan Türk boylarının bakiyeleri olmalıdırlar.
Dillerini kaybetmeyen bu Türk boyları çeşitli etkilerle zamanla
124
Hıristiyanlaşmışlardır (Ekincikli,1998, Anzerlioğlu 2003:136,Bardakçı
(2004), Kahya 2008:133, Yağcıoğlu Dimostenis (2008).
Türk beyliklerinden Karamanoğulları Beyliği’nin Ortodoks Karaman
Ortodoks
Türkleri ile soylarının ortaklığı dışında bir ilgisi yoktur.
Karamanlılar Kuman-Kıpçak, Uz ve Peçenek Türkleri ile ilişkilendirilirken,
Müslüman Karamanoğullarının, Oğuzlar’ın Salur veya Afşar boylarına
mensup olduğu düşünülmektedir (Anzerlioğlu 2003:136). Karamanoğulları
Beyliği’nin bu adla anılmasının sebebi, beyliğin kurulduğu yörenin Bizans
döneminden beri Karaman adı ile anılmasındandır.
Anadolu’da Karaman ismine ilk kez MÖ 400′de rastlıyoruz. Bugünkü
Uşak ilimizin bulunduğu yerin yakınlarında M.Ö.400′de Keramonagora
(Karaman pazarı, Karaman Halk Meydanı)adlı bir yerleşim merkezi
bulunmaktadır. Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası adlı eserinde Ramsay,
Keramonagora’nın İslâmköy olabileceği düşüncesindedir (Ramsay,1960-61).
Selçukluların Doğu Anadolu’ya yaptıkları akınlara karşı Bizans İmparatoru
Konstantin Momomachos, Peçeneklerden 15 bin kişilik bir birlik kurmuş, bu
birliğin başına dört Peçenek komutan tayin etmiştir. Bu komutanlardan
birinin adı Karaman’dır. 1473’te kaleme alınan Saltık-name’de Karaman
ilinden ve o ilde yaşayanların bir kısmının Müslümanlığı kabul
ettiğinden bahsedilmektedir. Ayrıca Müslümanlığı kabul eden Karaman adlı
bir komutanın Selçuklu sultanına damat
ve
komutan
olduğu
anlatılmaktadır. Osmanlılar bu bölgeyi sınırlarına dâhil ettikten sonra
Karaman adını değiştirmemişler ve idari taksimata da pek dokunmadan
yöreyi aynı adla kayıt altına almışlardır.
Dönem kaynaklarından da anlaşıldığı üzere, Türkçe’den başka dil
bilmeyen Hıristiyanlar’a Karamanlı adının verilişi ile ilgili ilk bilgilere 15531555 yılları arasında Anadolu’da seyahat eden Hans Dernschwam’ın
seyahatnamesinde
“Caramanos”
şeklinde
rastlanmaktadır
(Dernschwam,1992:78). İstanbul ve Anadolu’yu gezen Macar elçiliğinin bir
üyesi olan Hans Dernschwam’ın günlüğünde bu adlandırma Caramani,
Caramanos ve Caramanier şeklinde geçerken Eckmann, Karamanlıların
iskan yerlerini geniş bir alan çizerek Suriye, Balkanlar, Besarabya, ve
Kırım’da Türkçe konuşan Hıristiyanlar’a rastlandığını ancak esas kitlenin
Türk-Yunan nüfus mübadelesine kadar Trabzon-Fırat-Toros-Silifke
hattından batıya düşen kısımda özellikle Kayseri, Nevşehir, Niğde ve Konya
bölgesi ile Karadeniz sahil mıntıkasında ve İstanbul’da ve daha başka
yerlerde dağınık olarak oturduklarını açıklar (Eckmann 1988:89). Aynı
günlükte Yedikule civarında oturan Karaman’dan gelmiş Ortodokslardan,
kiliselerinde Yunanca ibadet etmelerine rağmen Yunanca bilmeyen insanlar
olarak söz eder. Semavi Eyice’ye göre anadilleri gibi bazen adları bile
Türkçe olan(Eyice başka bir yayınında Karamanlılar için; ‘…anadilleri
Türkçe olan, hatta büyük ihtimalle kendileri de Türk aslından gelen
Ortodoks inançlı Anadolu halkı…’ demektedir (Eyice,1980:683) bu
Ortodokslar’a orta Anadolu’nun Karaman bölgesinde rastlandığından dolayı
125
Karamanlı Rumlar adı verilmektedir (Eyice 1962:102). Ortodoks Hıristiyan
olan ancak Yunanca bilmeyen ve Türkçe konuşan bu insanları İstanbul’a
getiren Sultan I.Selim’dir (Anzerlioğlu: 2002:137, Dernshwam 1992: 78;
Jaschke 1964: 98).
Konunun başka dikkat çekici bir yönü de Selçuklulardan önce
Anadolu’ya yerleşen Hıristiyan Türkler için Bizans kaynaklarında
‘Türkopol2’, ‘Türkopol Ortodokslar’ adlandırmaları kullanılırken, Osmanlı
Arşivlerinde ‘Zımmiyan-ı Karaman’ veya sadece ‘Karamanyan’ olarak
geçmektedir(Anhegger, 1979-1980:159).Karamanlılar ise kendilerini
‘Anadolu Rumu’, ‘Anadolu Hıristiyanı’, ‘Anadolulular’ olarak
adlandırırken, konuştukları dile ise ‘Yavan Türkçe’, Sade Türkçe’ veya
‘Anadolu Lisanı’ diyorlardı(Balta 1990:84, Ekincikli 1998:117). 19.yüzyılda
Anadolu’yu dolaşan Charles Texier, Isparta çevresinde Türkçe konuşan
Hristiyanlar’dan, Evliya Çelebi, Alanya’nın bir mahallesinde oturan
Rumlar’ın, Türkçe’den başka dil bilmediklerinden, Avram Galanti,
Antalya’da Yunanca bilmeyen Rumlar’dan bahseder. Bir başka kaynak,
Ankara Rumları için “Rumca bilmeyen Türkçe konuşan Rumlar” olarak
bahseder. Şeriye sicillerinde Isparta’da, Konya’da, Kayseri’de, Niğde’de,
Ankara’da,
Tokat’ta,
Sivas’ta
Hıristiyan
Türkler’in
_____________________________________________________________
2-Büyük Yunan Ansiklopedisi’nin Türkopol maddesinde ‘Bizans
askeriyesine mensup olan sonradan Hıristiyanlaştırılmış Türk paralı
askerlere verilen isim olarak açıklanmaktadır.
yaşadığı açıkça bellidir (Fotoğraf 4,5). Üzerinde çalıştığımız Grek harfli
Türkçe kitabelerin bu yörelerden çıkması Karamanlıların Türklükleri ile
ilgili görüşleri destekler niteliktedir.
Günümüzde Türkiye’nin güneyinde Karaman adlı bir ilimiz dışında,
Adapazarı, Balıkesir, Bursa, Antalya, Denizli-Acıpayam, Ankara-Çubuk,
İzmir-Ödemiş’e bağlı birer Karaman köyü bulunmaktadır. Denizli Çivril,
Edirne Uzunköprü, Burdur Tefenni’de Karamanlı; Balıkesir, Bolu, Antalya,
Bursa İnegöl, Balıkesir Dursunbey, Kocaeli Kandıra’da Karamanlar köyleri;
Kütahya Gediz’de Karamanca köyü yer almaktadır.
Grek harfli Türkçe(Karamanlıca) yazılı ilk metinlere İstanbul’un
fethinden sonra rastlamaktayız. Grek harfleri ile basılan ilk Türkçe metin
Gennadios İtikatnamesi(Fotoğraf 6) metnidir(Özdem 1938)3. Karamanlıca
yayımlanan en eski kitap ise 1584 tarihli Gülizar-ı İman-ı Mesihi adını
taşıyan dini içerikli kitaptır.
Çalışma konumuz olan kitabeler dışında, 1935 yılına kadar İstanbul,
Atina, Venedik ve Kıbrıs’ta mahalli ağızla yaklaşık 752 Karamanlıca basınyayın materyali tesbit edilmiştir (Balta 1998:5). Karamanlıca basılan
eserlerin bibliyografyası ve kısa tanıtımları ile ilgili Yunanistan’da beş ciltlik
bir eser yayımlanmıştır. Kuzey Türkçesi’nin (Kıpçak Türkçesi) özelliklerini
taşıyan Grek harfli Türkçe’yi (Karamanlıca) konuşan Karamanlılar, harf
birleştirmek yoluyla(TZ=Ç-C, OY=U-Ü) kalın ve ince ünlüleri açık bir
126
biçimde göstermiştir. Bu bakımdan Grek harfli Türkçe(Karamanlıca)
kitabelerin okunması ve özelliklerinin belirlenmesi çok önemlidir.
Yalnızca kelime başında b-yerine p-’nin kullanılmasından hareket
edilerek dahi saptanabilecek, Grek harfleriyle yazan ve Türkiye’nin çeşitli
bölgelerinde yaşayan Karamanlıların
taşta bıraktıkları izlerine
rastlanmaktadır4. Bu çalışmada Grek harfli Türkçe(Karamanlıca) kitabeli
__________________________________________________________
3. Gennadios İtikatnamesi Fatih Sultan Mehmet’in emri üzerine Patrik
Gennadios Scholarios’un yazmıs olduğu bir Hristiyanlık itikatnamesidir. Bu
itikatnamenin özeti Karaferyeli KadıAhmet tarafından Türkçe’ye
çevrilmiştir. Eldeki Grek harfli ilk Türkçemetindir. Çevirinin tarihi 1584’tür
(Sallaville vd. 1958: 1).
4. Eylül-Aralık 2013 aralığına değin tesbit edebildiğimiz Grek harfli
Türkçe(Karamanlıca) üretimler geniş bir yelpazede toplanmaktadır.
1.Kitaplar(dini, tarih, coğrafya, hukuk, dernek tüzükleri(nizamnameler),
kullanma klavuzları-kitapçıklar 2.Gazeteler(Anatoli-Evangelinos Misailidis1851-1912-1921 arası yayında, Afitab veAsya(1900), Fitne(1908), Atina’da
Karamanlıca ve Yunanca çıkan Muhacir Sedası(Mübadele sonrası 2 yıl
çıkmıştır.)
3.Dergiler(Angeliaforoz-Haberci Melek,
Beşareti’lMaşrık(1845-47),Mektub-u Fünun-u Şarkiye ve Şark(1849), Zembur(1866),
Kukuriku(1870-1910), Aktis(1910-14), 3 dilde çıkan Köylü-55 sayının
16,19,21,22,25. sayılarında Karamanlıca var. 4.Ticari belgeler(çekler,
senetler, faturalar 5.İşyeri kartları-Kartvizitler(rugan,deri, kösele, konç),
Kartvizitlerde üç alfabe ama sadece Türkçe içerikli Grek, Ermeni ve Arap
abecesi).6.Mühürler(Gelveri Mekteplerinin Dersaadet Eforiası,1891(GrekArap) ve Evdokimos A.Uluscuoğlu’na ait mühür(Grek). 7.Reklamlar(gazetedergi ilanları(eşya, mağaza, kitap, gıda, müzik, tiyatro oyunu) 8.Piyango
bileti(Kayseri Agios Vasileios kilisesi yararına,2000 adet ve günümüze
ulaşan ilk piyango bileti) 9.Paralar-Biletler-Pazaryeri biletleri-Kişisel
biletler(Karamürsel Belediyesi bileti)10.Takvimler, 11. SalnamelerRuznameler 12.Dini Posterler(On Tenbihler) 13.El ilanları(Ölüm İlanlarıÜrgüp,1836) 14.Mektuplar-Zarflar 15. Mezar Taşları 16. Kilise Kitabeleri
17.Çeşme Kitabeleri 18.Sivil Mimari-Konut yapılardaki kitabeler 19.
Hamam Kitabeleri 20. Sigara kutusu
eserlerden kilise, konut, çeşme ve hamam kitabeleri ile mezar taşlarından
birer örnek üzerinde duracağız
Karamanlı kilisesi tanımlamasına ilk olarak Tryphon’un Listesi’nde
rastlanmaktadır5. 1888’de Petrograd’da yayınlanan bu listede yer alan 48
kilisenin 45.sırasında günümüzdeki adı Samatya Hagios Konstantinos ve
Helena Kilisesi olan yapı ‘Konstantinos kai Helene Karaman Makaleta’
olarak adlandırılmıştır (Keremeus, 1904:119, Plan 1, Fotoğraf: 7,8). 1604’de
Antonios Paterakis 55 kiliseyi kapsayan listesinin 31. sırasında aynı yapı
Hagios Konstantinos Karamanias olarak geçmektedir (Kerameus 1904:119)6.
127
1669’da Thomas Shimith tarafından düzenlenen ‘İstanbul Kiliseleri’
listesinde
yapı
Hagios
Konstantinos
Karamania
olarak
geçmektedir(Kerameus, 1904:119).7
Fresne, Du Cange((1729:162) tarafından yayınlanan listede 14.sırada yer
alan yapı Hagios Konstantinos de Caramanio adıyla tanıtılmıştır(Kerameus,
1904:119).
Janin’e göre (1969:295) yapının tarihi 15.yüzyıla kadar uzanır. Fetih
sonrası Karaman’dan getirilen Ortodokslar’ı II.Mehmet bu bölgeye
yerleştirilerek yıkıntılar üzerine yeniden kilise inşa etmelerine izin
verilmiş(Petrides, 1901:48) bu tarihten sonra yapı ‘Karamanlılar’ın Kilisesi’
olarak anılmaya başlanmıştır.
Kömürciyan, ‘İstanbul Tarihi, 17.Yüzyılda İstanbul’ adlı eserinde
Samatya ve çevresinde Karamanlılar’ın yaşadığını, yapının 1689’da
yandığını, Pamukçiyan kilisenin Karamanlı cemaatine ait olduğunu ve
onların adıyla anıldığını (Kömürciyan,1988:70) belirtirlerken, 18.yüzyılın
sonunda Balatlı S.Hovannesyan ise kiliseyi ‘Karamanlılar mahallesinde
Ayios Konstantinos’ olarak adlandırmaktadır(İnciciyan 1956:134).
Son
araştırmacı Karaca ise yapının yerel olarak Karamanlı Kilisesi olarak
bilindiğini belirtmektedir(Karaca 2001:219). Yapıda yedi ayrı dönem
onarımlarını gösteren kitabeler bulunmaktadır(1805-1963). Bu kitabelerden
narteksin güney girişinin batı yanında beyaz mermerden dikine dikdörtgen
biçiminde 75x50cm ölçüleri ve harf yüksekliği 2cm olanı kazıma tekniğinde
yazılmış 20 satırlı, ondört cümlelik Yunanca kitabenin on üçüncü cümlesi
Grek harfli Türkçe (Karamanlıca) olarak yazılmıştır: ‘…Nevridis’in
dualarıyla yirminci yüzyılın 63. yılında yapıldı ve ona Karamanlı
dendi(1963)…’
5. İstanbul’un fethinden 150 yıl sonra düzenlenen ve Rus Çarı İvan
Vasiliyeviç’in(1534-1584) İstanbul’daki Ortodoks
kiliselerinin tespit
edilerek para yardımında bulunmak isteğiyle gönderdiği Rus din adamı
Tryphon Karabeinikov’un 1583’te hazırladığı listedir.
6. Paterakis Listesi’ni içeren elyazması İskenderiye Ortodoks Patrikhanesi
Kütüphanesinde 390 nolu kodekste yer almaktadır. Atinalı Paterakis
kiliselerin bulunduğu mahalleleri ithaflarıyla birlikte ayrıntılı olarak (İlk
37’si surların içinde, 8’i köylerde, 10’u Galata’da vb.) belirtmektedir.
7. Bu listedeki 32 kilisenin 26’sı İstanbul, 6’sı Galata’da numaralanmış,
1678’de Londra’da basılan De Graecae ecclesiae hoelierno statü epistola adlı
eserinin ikinci baskısı 1698’de yapılmıştır.
Aynı kitabede kiliseyi yaptıranlar (banileri) listesinde adı geçenlere
baktığımızda; Arapoğlu, Aslanidis, Zafiroğlu, Vuduroğlu gibi Türkçe
isimler geçtiği görülmektedir. Karamanlılara ait olduğu kaynaklarca da
vurgulanan yapının Fener Rum Patrikhanesi listesinde ‘Karaman’ adının yer
almadığı ve yapının Samatya Hagios Konstantinos Kilisesi olarak kayıtlı
128
olduğu görülmektedir(Karaca 2001:219). Bu çalışmada yapı, ilk kaydedilen
ve günümüzde yerelde tanınan adına uygun alarak bizde yapıyı ‘Samatya
Karamanlı Kilisesi’ olarak adlandırmayı yerinde bulmaktayız.
Eylül-Ocak 2013 aralığında yapılan araştırmalarımız sonunda
yayınlardan Grek Harfli Türkçe(Karamanlıca) kitabeli 22 kilise tesbit
edilmiş, bu yapılardan 11’i yerinde incelenmiştir8. Kilise kitabelerinin 20’si
tesbit edilmişken ikisinin varlığı yayınlardan anlaşılmaktadır. Tüm
kitabelerin çevirileri mevcuttur.
Samatya Karamanlı Kilisesi, İstanbul Samatya’da İmrahor İlyas Bey Caddesi
ile Feridun Kılıç Sokağı kavşağındadır. Janin (1969:295) kilisenin 15.
yüzyılda yıkıntılar içinden Karamanlılar tarafından yapıldığını açıklarken
sonraki araştırmacılarca yapının farklı dönemlerde onarımlar geçirdiğini, çan
kulesinin 11 Mayıs 1903 yılında kiliseye eklendiğini öğrenmekteyiz.
Yapının narteksinde yer alan 5 ve 6 numaralı kitabelerinden 1963’te
kapsamlı bir onarımla bugünkü halini aldığı anlaşılmaktadır.
Samatya Karamanlı Kilisesi, kuzeyindeki alçak diğer yönlerdeki yüksek
duvarlarla çevrili avlunun merkezinde yer almaktadır. Yapı doğu-batı
doğrultusunda dikdörtgen planlıdır(41.40x20.10m., yükseklik:11.5m.).
Bazilika planlı yapının üç nefli naosunun batısında kuzey-güney doğrultuda
dikdörtgen narteks yeralır (Plan 1). Nefler altışar sıralı sütunlara ayrılmıştır.
Yapının doğusunda yer alan eksendeki apsis dıştan dokuz cepheli içten
yarım yuvarlaktır. Avlunun kuzeydoğusundaki kare kesitli ve üç katlı çan
kulesi baldaken tarzındadır. Avlu içinde sosyal mekanlar, yönetim birimleri
ve görevli konutu bulunmaktadır. Yapı iki yüzlü kırma çatı ile örtülüdür.
Apsisin örtüsü ise yarım konik çatıdır.Dıştan sıvalı olan yapı kaba yonu taş,
batı eksen girişi mermer, cephelerde devşirme malzeme ile inşa edilmiştir.
Naosun doğusunda üç nefi de sınırlayan oyma ve kabartma tekniğinde
işlenmiş ahşap İkonostasisin üst kısmındaki frizde İsa’nın hayatından alınma
sahneler görülmektedir. Altta ise soldan itibaren Hagios Georgios, Hagios
_____________________________________________________________
8. Bu kiliseler: Antalya-Alanya Aziz Georgios(Hıdrellez) Kilisesi, Isparta
Aya İsotya(Yorgi) Kilisesi, İstanbul Konstantinos Eleni Karaman Makaleta,
İstanbul-Kumkapı Hagia Kyriake (Merdivenli Kilise), Kayseri-Zincidere
Aziz Haralambos Kilisesi, Kayseri-Tavlusun Kilisesi, Kayseri-Talas Kilise
Camisi, Kayseri-İncesu Kilisesi, Kayseri-Endürlük Kilisesi, Kayseri-Bünyan
Gergeme Kilisesi, Kayseri-Bünyan Karacaören Köyü Kilisesi, KayseriBünyan Kayaaltı Kilisesi, Konya-Sille Hagia Eleni Kilisesi, Manisa /Kula
Eski Kilise, Nevşehir Aziz Vasilios Kilisesi, Nevşehir Meryem Ana Kilisesi,
Niğde Hamamlı(Kurdonos) Kilisesi, Niğde Kayaardı Kilisesi, Niğde
Konaklı Kilisesi, Niğde Kumluca Kilisesi, Niğde Tırhan Köyü Kilisesi,
Niğde-Fertek Yeni Cami(Eski Kilise)
Konstantinos, Hagia Helene, Meryem ve Çocuk İsa, İoannes Prodromos,
Hagios Demetrios ve Hagios Nikolaos tasvirleri vardır. Ambonun nefe
bakan yüzüne ise Hz. İsa ile dört İncil Yazarı bezenmiştir.
Naosun
kuzeyinde yer alan ambon ve karşısındaki despot koltuğu oyma ve kabartma
129
tekniğinde süslenmiş bitkisel bezemelidir. Ambon yüzlerinde madalyonlar
içinde Havariler, apsiste ise Meryem ve Çocuk İsa ile Pantokrator İsa
sahneleri yer almaktadır.
Yapıdaki duvar resimlerinde yağlı boya
kullanılmıştır.
Yer vereceğimiz Grek harfli Türkçe(Karamanlıca) kitabeli ikinci grup
yapı hamam yapılarıdır9. Bu yapılardan biri Nevşehir-Ürgüp Karamanlı
Hamamı’dır (Fotoğraf: 9,12). Ürgüp Yenicami Mahallesi’nde bulunan ve
günümüzde de aynı işlevini sürdüren hamam1726-1727 yıllarında yapılmış,
1900-1902’de onarım geçirmiştir. Kesme taştan yapılan hamamın
soyunmalık ve soğukluk kısmı kubbelidir. Yuvarlak kemerli kapıdan ortada
göbektaşı yanlarda kurnaları bulunan sıcaklığa girilir. Sıcaklığın batısında su
deposu ve külhanı vardır. Günümüzde de kullanılan hamamın kitabesi Şair
Nedim(1681-1730) tarafından yazılmıştır. Yapımından bitimine kadar ki
dönemi içine alan ve mermer blok üzerinde iki bölümden oluşmuş
kitabesinin solundaki bölüm başlama tarihini sağındaki tamamlanış tarihini
anlatmaktadır.
Yapının başlangıç tarihinin kaydedildiği Latin harfleriyle aşağıda
verdiğimiz kitabesi Grek harfli Türkçe (Karamanlıca) yazılmıştır.10
Asr-i Sultan-i Hamid-i sani
fahr-i alemdir. Dehrinsalmani
sayesinde inşa olan bu hamam,
ahalimiz iprazetdi. İhtimam
gidirig. Buyurdievlad-ı vatan
ianesin Buradan, kerek taşradan.
Haralampos Hacı Savva eseri
yadetdirir eser, ehl-i hüneri
ethemelto 1900 (Öger 2013:1145, Fotoğraf :9-12)
_________________________________________________________
9. Aynı dönem içinde yapılan araştırmamızda Grek Harfli
Türkçe(Karamanlıca) kitabeli iki hamam tesbit edilmiştir. Bunlar: NiğdeFertek Karamanlı Hamamı ve Nevşehir-Ürgüp Karamanlı Hamamı’dır.
10. Sağ taraftaki Yunanca kitabenin Türkçesi şöyledir: Asrın sevgi
örneği/Ey vatan Eratini(ey vatan askeri)//Sana Çocukların ve Tüm
ahali/Elbirliği ile muhteşem/Bir hamam inşa ettiler/Burada geleceğimiz
olan/Gençlerimiz de görev aldılar/1902 da tamamlandı.
Grek harfli Türkçe(Karamanlıca) kitabeli başka bir mimari örnek grubu
çeşmelerdir. Niğde’ye bağlı Hançerli Köyünde bulunan çeşme oldukça
tahrip olmuş durumdadır(Fotoğraf 15). Enine dikdörtgen biçimli mermer
kitabe köşelerden yuvarlatılmış iki pano şeklinde düzenlenmiştir. Yazılar her
130
ki panoda yatay olarak kesintiye uğramadan devam eden dört satırdan
ibarettir. Okunabildiği kadarıyla Latin harfli Türkçesi aşağıdaki gibidir.
Karamanlıların yaşadığı her bölgede en sık karşılaşılan Grek harfli
Türkçe(Karamanlıca) kitabeli mimari örnek konutlardır. Müslüman halk
konutlarının ana giriş kapılarında sıklıkla rastlanılan ‘Maşallah’ yazısı bu
inanç dışındaki halkların konutlarında görülmemesine rağmen Karamanlılara
ait konutların ana giriş kapılarının üstünde hatta aşağıda vereceğimiz
örnekte
de
görüleceği
gibi
kitabeye
dönüşecek
ayrıntıya
rastlanmaktadır(Fotoğraf :13,14). Düzgün kesme taştan yapılı bu konut
ileride ayrıntılı olarak tanıtılacağından burada yalnızca kitabenin Latin harfli
Türkçesini vermekle yetineceğiz(Fotoğraf:14).
14 April 1912
Masalah!
Ya rapi! Pu
hane senintir,
bu hanetekileri
esirke. Amin
Çerioğlu Hacı Aspar.
(Demir 2010:19)
Bu çeşme hayreti
<aroglu ha ilen <
hristofogluvabu <
ayos 1832 (Öger 2013:1145)
Tanıtacağımız son Grek harfli Türkçe(Karamanlıca) kitabe grubu bu
alanda en çok örnek barındıran mezar taşlarıdır. Karamanlıların yaşadığı her
yerde sıklıkla rastlayabildiğimiz bu mezar taşlarından bir grubu
Karamanlıların İstanbul’daki ağırlıklı yaşam yerleri olan Kumkapı-BalatSamatya bölgesinden toplanarak Balıklı Rum Mezarlığına getirilmiştir.
Mezarlık avlusunda çoğu zemin taşı olmak üzere konulmuş bu mezar taşları
ne yazık ki kaderine terkedilmiş durumdadır.
Tanıtacağımız mezar taşı Niğde ili merkezinde Kayabaşı mevkiinde
defineciler tarafından 1940 yılında bulunmuştur. Günümüzde Niğde
Müzesindeki bu mezartaşı, zengin bir işçilik göstermektedir(Fotoğraf 16).
Mezartaşı, 23 Haziran 1894 tarihinde bir kaza veya cinayet sonunda hayatını
kaybettiği anlatılan ancak ismi verilmeyen kişi için hazırlanmıştır. Dikine
dikdörtgen formdaki mermer mezartaşı üst bölümünde bir sahne alt
bölümünde Grek Harfli Türkçe yazıdan oluşmaktadır. Bu sahnenin sol üst
köşesinde haç kabartması ile bulut üstünde melek tasvir edilmiştir. Haç
ucundaki kuru kafadan anlaşıldığına göre İsa’nın Golgota tepesinde çarmıha
gerilişi temsil edilmiştir. Bulut üstünde yer alan melek figürü mezar lahitine
dayanmış yas tutmaktadır. Bu sahnenin altında Grek harfli
131
Türkçe(Karamanlıca) Aruz vezninde yazılmış 11 satırlık ağıt kitabesi
bulunmaktadır. Mezar Taşının Grek ve Latin harfli Türkçesi aşağıdadır:
Σεπεπι μεφτμ τζιβανιμα μεραμ εττι φελεκ
Κεντζ γιασιμδα ομρυ δυνγιαγι χαραμ εττι φελεκ
Νε τεχαμυλ εγλεσιν καρδας μαδερ εχλι αγιαλ
Γιρμι βες γιασιμδα ομρυμου χιταμ εττι φελεκ
Γερδε ινσαν αγλεδι κιοκτε μελεκλερ εττι αχ
Μεζαριμ τοπραγινι αμπερι φαμ εττι φελεκ
Σεπεπι μεφτιμ ολαν βερσιν σουαλιμ αγλεσιν
Χακ διβανινδα πενι μαχσυν αραμ εττι φελεκ
Οκουσουν ραχμετιλε ισμιμι χεπ χαλκι τζχαν
Μεζαριμ τασινα κιοζ γιασιμι κιαμ εττι φελεκ
Ταριχι μεφτ 1894 Ιουνιον 23
Ε.Εsoloğlu(Fehmi Dinçer Ankara 2005)
Sebeb-i meftim civanıma meram etti felek
Kenç yaşımda ömrü dünyayi haram etti felek
Ne tahammül eglesin kardaş mader ehl-i ayal
Yirmi peş yasimda ömrümü hitam etti felek
Yerde insan agledi kökte melekler etti ah
Mezarim topragını amper-i fam etti felek
Sebep-i meftim olan versin sualim aglesin
Hak divanında peni mahsun aram etti felek
Okusun rahmet-ile ismimi hep halk-ı cihan
Mezarım taşına köz yasımı kam etti felek
Tarih-i meft 1894 İouniou 23
Sonuç
Bu çalışmada, konuştukları ve yazdıkları ‘Yavan Türkçe’ dilleri ve
Anadolu’da Müslüman Türklerden daha eski tarihleri ile tespit ettiğimiz;
Rumların Türkçe konuştukları için ‘Kara dinli’, Müslüman Türklerin
Ortodoks oldukları için ‘Karamanlı’ diyerek Rumlardan ayırdıkları bir
topluluğun yaşam kanıtlarını taşlardaki izlerinden saptadık. Arkalarında
Türkçe kitabeleri ile onlarca mimari eser, yüzlerce Türkçe basılı yayın
bırakarak Anadolu’dan mübadele ile yollanan Karamanlıların basılı
eserlerine bugün Karamanlı edebiyatı denmesi genel kabul görmüştür.
Konumuz olan mimari eserlere Karamanlı Kilisesi, Karamanlı Hamamı,
Karamanlı Çeşmeleri, Karamanlı Konutları ve Karamanlı Mezar Taşları
diyebilmenin tarihi veriler ışığında çoktan hak edilmiş bir itibar olduğunu
kanıtlayan örneklerinden ve Türkçeyi taşa kazımalarındaki ısrarlarından
anlamak gerekmektedir. Samatya
Karamanlı Kilisesi örneğinde de
görüldüğü gibi banisi ve ustası Karamanlı, kitabesi Grek harfli
Türkçe(Karamanlıca) olan bu yapıya Karamanlı Kilisesi denmesi zaten
132
alışılagelmiş bir örnek olarak önümüzde durmaktadır. Peki Karamanlı
yapılarını Rum yapılarından ayırmaya sadece kitabelerinin Türkçe olması
yeterli midir? Bu sorunun yanıtını Karamanlı yapılarının daha ayrıntılı
araştırılarak mimari yapıya yansıyan bir plan veya mimari eleman
kullanımındaki farklılıklar, mimari plastik süslemelerde dikkati çeken bir
ayrıntı ya da ikonografiye yansıyan bir düzenlemede yakalamanın uzun
karşılaştırma ve değerlendirmeler sonrasına bırakmak gerekmektedir.
Mimari sanata yansıyan biçimlendirmelerde inancın yeri kadar dilin
etkisinden,
dolayısıyla
bu
anlamdaki
kültürel
şifrelerden
soyutlanamayacağını düşünmekteyiz.
KAYNAKLAR
ANHEGGER, Robert (1979-1980): “Hurufumuz Yunanca. Ein Beitrag zur
Kenntnis der Karamanisch-Türkischen Literatür”, Anatolica, no.VII.
ANZERLİOĞLU Yonca (2002), “Bizans İmparatorluğu’nda Türk Varlığı”,
Türkler ,Yeni Türkiye Dergisi.
ANZERLİOĞLU Yonca, (2003), Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara:
Phoenix Yayınları.
BALTA, Evangelia (1990): “Anadolulu Türkofon Hıristiyan Ortodoksların
“Ulusal Bilinçlerini” Araştırmaya Yarayan Kaynak Olarak Karamanlıca
Kitapların Ön Sözleri”, Tarih ve Toplum, 13/74, Şubat.
BARDAKÇI, Murat (2004). Karamanlılar Hürriyet,14 Mart
DEMİR, Necati (2010).Türkiye’de Bulunan Grek Harfli Türkçe Kitabeler ve
Karaman Türklerinin Dili,Journal of World of Turks ZfWT Vol. 2, No.13
DERNSCHWAM, H.(1992), İstanbul ve Aanadolu’ya
Günlüğü,çev:Prof.Dr.Yaşar Ören, Kültür Bak.Yay. Ankara 1992
Seyahat
DU CANGE, Fresne(1729(1682), Seu Descriptio urbis sub Imperatoribus
Chiristianis oum fiburis templi S. Sophiae et aliis accedudent additamente ad
eamdem
Constantinapolim
Chiristianam:Itemque
de
hebdomo
Constantinopolitano Disquisito Topografica ubri quatuor.
ECKMANN Jànos (1988). “Karamanlıca’da Birkaç Gerindium Terkibi”,
çev. Müjdat Kayayerli, Türk Kültürü Araştırmaları, XXVI, S. 2, s. 89-94.
ECKMANN Jànos (1991). “Karaman Edebiyatı”, haz.: Halil Açıkgöz , Türk
Dünyası Edebiyatı I, s. 20-38, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
EKİNCİKLİ, Mustafa (1998): Türk Ortodoksları, Ankara.
133
EYİCE, Semavi(1962) ‘Salaville Severien ve Dallegio, Eugine,
Karamanlidika, Bibliographie Analytique d’ouvrages en Langue Turque
Imprimes en Caracteres Grecs I, 1584-1850’, Belleten, c.XXVI, Nisan
1962:102.
EYİCE, Semavi(1980) Anadolu’da ‘Karamanlıca’ Kitabeler(Grek Harfli
Türkçe Kitabeler), Belleten, c:XLIV s:683-696.
İBAR, Gazanfer, (2010Anadolulu Hemşehrilerimiz, İstanbul.
İBAR, Gazanfer, (2011) Atlas Tarih, Ocak, sayı:5.
İNCİCİYAN, P.G.(1956), XVII. Asırda
Andreasyan), İstanbul Matbası, İstanbul.
İstanbul,
(çev:Hrand
D.
JASCHKE, Von Gottharrd,(1964).’Die Türkisch-Orthodoxe Kirche’, der
Islam
KAHYA, Hayrullah (2008a.). “Karamanlıca Bir Eser Yeñi Hazne ve Dil
Özellikleri (İmlâ Özellikleri ve Ses Bilgisi)”, Turkish Studies (Ed. Mehmet
Dursun Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009
ERDEM), www.turkishstudies.net, (ET: 06.04.2008), Vol. 3 / 6, s. 367-408.
KAHYA, Hayrullah (2008b.). (Review), “Yonca Anzerlioğlu, Karamanlı
Ortodoks Türkler, Phoenix Yayınları, Ankara 2003, 376 s.”, The Journal Of
International
Social
Research
(Ed.
Muhammet
KUZUBAĞ),
www.sosyalarastırmalar.com, (ET: 11.08.2008),Vol.1/4, s. 648-652.
JANİN,
Raymond(1969), La Geographie Ecclesiatique de l’Empire
Byzantin, I:Le siege de Constantinople et le Patriarcat Oecumenique, III:Les
Eglises et les Monasteres, Paris.
KARACA, Zafer(2001) İstanbul’da Osmanlı Devri Rum Kiliseleri, İstanbul.
KERAMEUS,Papadopoulos A.(1902),’Nikephoros Kallistos Ksanthopoulos’
Byzantiniche Zeitschrift, XI:38-49
KÖMÜRCÜYAN, Eremya Çelebi (1988(1952). İstanbul Tarihi, XVII.
Asırda İstanbul(çev: Hrand D. Andreasyan), İstanbul Eren Yay.
ÖGER, Adem (2013). Kültürel Bağlamda Kapadokya Bölgesinde Bulunan
Grek Harfli Türkçe Kitabelerin Dili, Journal of World of Turks.
ÖZDEM, H. Ragıp, (1938), “Gennadios İtikatnamesi”, Ülkü Dergisi, c. 10,
S. 60, s. 529-540, İstanbul.
134
PETRİDES, S.(1901), ‘Eglises Greques de Constantinople en 1652’ Echos
d’Orient, IV:42:50.
YAĞCIOĞLU Dimostenis (2008). Karamanlı Rumlar ve Kimlik-Köken
Tartışmaları,
http://azinlikca.blogspot.com/2008/09/karamanlı-rumlar-vekimlik-kken.html,(ET. 09.12.2008).
Fotoğraf
1:
Karamanlıların
gidişi(Atlas Tarih Sayı:5)
Fotoğraf2:Karamanlıcabasın-yayınaraçları
senet, kartvizit, sigara
AtlasTarihSayı:5)
markalar (Atlas Tarih Sayı:5)
Fotoğraf 3: Karamanlıca
kutusu ve
135
Fotoğraf 4: Mikroasya hatırası
e Nicolay’ın 1581 baskılı
Fotoğraf 5: Nicolas
seyahatnamesinden Karamanlı kadın
Fot.6:Fatih Sultan Mehmet ve Gennadius Scholarios
Karaman Kilisesi Planı
Plan 1:Samatya
136
Karaman Kilisesi kuzeybatı
kuzey cephe cephe ve çan kulesi
Fotoğoğraf 7 :Samatya
Fotoğraf 8 :Samatya Karaman Kilisesi
Fotoğraf
9
:Ürgüp
Fotoğraf 10 : Ürgüp Karamanlı Hamamı
Karamanlı
Hamamı
137
Fotoğraf 11 ve 12 : Ürgüp Karamanlı Hamamının
Kitabesi
Fotoğraf 13 : Nevşehir-Suvermez Kasabası
Nevşehir-Suvermez Kasabası Konut
Konut
ana
Kitabesi
Fotoğraf 14 :
giriş
138
Fotoğraf 15 : Niğde Hançerli Karamanlı Çeşmesi
Niğde
Müzesi’ndeki
mezar
Fotoğraf 16 :
taşı
139
CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE YENİ TÜRK HARFLERİ İLE YAYINLANAN
İLK TÜRK GAZETESİ; ‘TÜRKÇE GAZETE’’
Dr. Derya ŞİMŞEK
Başkent Üniversitesi,
Atatürk İlkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi (ATAMER)
[email protected]
ÖZET
Türkler tarih boyunca; geniş bir coğrafyada, değişik toplumlarla, farklı
inanç ve kültürlerin etkisinde çeşitli alfabeler kullanmışlardır. İslamiyet
kabulü sonrasında kullanılmaya başlayan Arap harflerini Türkçe ses
sistemine uyarlayarak benimsemişlerdir. Kurtuluş Savaş’ı günlerinde Arap
harflerini terk edip, Latin harflerini kabul etmek ve Batı ile yakınlaşmak
düşüncesindeki Mustafa Kemal Paşa, Cumhuriyetin ilanına yakın bir
dönemde, 1923’te I. İzmir İktisat Kongresi’ne katıldığı dönemde Latin
harflerinin değiştirilmesi konusunda tartışma ortamı sağlamıştır. 1924’te
Öğretimin Birleştirilmesi, 1926’da Avrupa’ya uyularak; Kılık Kıyafet ve
Şapka, Uluslararası Takvim, Saat ve Ölçüleri Kabulü Kanunları ile Türk
Medeni Kanunu’nun kabulünün ardından 1 Kasım1928 tarihinde 1353 sayılı
"Yeni Türk harflerinin kabul ve tatbiki hakkında Kanun"un kabul edilmesi ile
Osmanlı Alfabesi'nin yerine, Latin Alfabesi'ne geçilmiştir.
Latin Alfabesi'ne geçilmesi ile bütün basın yayın organlarındaki yazılar ve
resmi yazışmalar yeni Türk alfabesi ile yapılaması kararı alınmıştır, ancak
daha kanun kabul edilmeden çok daha önce 1 Ekim 1928 tarihinde Yeni
Türk Harfleri ile yayınlanan İlk Türk Gazetesi; ‘Türkçe Gazete’ yayın
hayatına başlamıştır. Pazartesi ve Perşembe olmak üzere haftada iki sayı
olarak dört sayfa şeklinde yayınlanan gazetenin müdürü Behçet Bey olup
basımı İstanbul’da yapılmıştır. Türkçe Gazete ilk sayısından itibaren üç aya
yakın süre yayın hayatına devam etmiş ve yirmi beş sayı çıkarmıştır. Türkçe
Gazete, 1 Ekim 1928 tarihli ilk yayınında amacını açıklamış ve ilk
sayısından sonra yayınlanan yirmi beş sayıda yeni harflerin önemini ve
özelliklerini anlatan yayınlara yer vermiştir. Gazetede bu haberler dışında;
fıkralara, şiirlere, şarkılara, hikâyelere, bulmacalara yer vererek halkın
ilgisi çekilmeye çalışılmıştır. Türkçe Gazete 24 Aralık 1928 tarihinde ismini
ve içeriğini değiştirmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türkçe Gazete, Alfabe, Harf, İnkılâp
ABSTRACT
PUBLISHED IN THE NEW TURKISH REPUBLIC PERIOD THE
FIRST TURKISH NEWSPAPER WITH LETTERS; 'TURKISH
NEWSPAPER'
Turks throughout history; in a wide geography, different cultures, different
beliefs and cultures were influenced by the use of various alphabets. After
140
the adoption of Islam, the Arabs started to use Turkish letters adopted by
adapting to the audio system. War of Independence in the days of Arab
letters abandon the Latin alphabet, accept, and with the West to get closer in
the thinking of Mustafa Kemal Pasha, the declaration of republic as recently
as 1923 I. İzmir Economy Congress attended at the time of the Latin
alphabet on changing debate has provided. Unification of Education in
1924, 1926 in compliance with the European; Costume dress and hat,
International Calendar, Clock and Measures Adoption Laws and Turkish
Civil Code, after the adoption on 1 November 1928 in the No. 1353 "the new
Turkish alphabet accepted and practical Law on" the adoption of the
Ottoman alphabet instead of Latin Alphabet 'What started.
Latin alphabet with the introduction of all media outlets in the articles and
official correspondence the new Turkish alphabet with AMAS has been
decided, but that law was not accepted much earlier than October 1, 1928
on the new Turkish letters and published the first Turkish newspaper;
'Turkish Gazette has been published. Monday and Thursday in the form of
four pages a week, including two as a number of newspapers and printing
manager Behçet Bey was held in Istanbul. Turkish newspaper close to three
months since the first time the number has continued to be published and
twenty-five points raised. Turkish Journal October 1, 1928 the number of
first publication to explain the purpose and published after the first twentyfive number of new letters explaining the importance and characteristics has
included publications. Except for the news in the newspaper; to the
paragraphs, poems, songs, stories, giving place to the puzzle is made to
draw people's attention. Turkish Gazette on December 24, 1928 has changed
the name and the content.
Key Words: Turkish newspaper, alphabet, letters, Revolution
Giriş
Yazı dili olarak en az 1300 yıllık geçmişe sahip Türkçenin konuşma dili
tarihi çok daha öncelere uzanmaktadır. İlk yazılı kaynaklardan olan Orhon
Yazıtları’nda kullanılan dilin işlekliği, akıcılığı, dildeki soyut kavramlar için
kullanılan sözlerin özellikleri Türkçenin dört-beş bin yıllık bir konuşma dili
tarihine sahip olduğu gerçeğini göstermektedir (Ergin 2000: 13). Türkler
bugün kullandıkları Latin kaynaklı yeni Türk alfabesinden önce; Göktürk,
Orhun, Sogd, Mani, Brahmi, Süryani, Arap, Grek, Ermeni, İbrani, Latin ve
İslav kaynaklı alfabeleri kullanmışlardır (Şimşir, 1991:12). Selçuklular
döneminde İslamiyet seçen Türkler; dinin de etkisiyle Orta Asya
devletlerinden başlayarak, Uygur yazısı yerine Arap alfabesini
benimsemişlerdir. Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu, Mısır-Suriye,
Altınordu ve Osmanlı Devleti egemen oldukları topraklarda yüzyıllar
boyunca Arap yazısını kullanmışlardır (Ülkütaşır, 1971: 16).
XIX. yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı Devleti içerisinde, Arap
alfabesinin ıslahı ve öğretim yöntemleri hakkındaki tartışmalar başlamıştır
(Bulaç, 1981: 46). Arap alfabede, geç dönem yazılı Osmanlıcanın dörtte
141
üçünü oluşturan Arapça ve Farsça sözvarlığına uygun olmasına karşın,
Türkçe sözvarlığındaki seslerin ifade edilmesinde son derece elverişsiz
kalmaktaydı. Arapça sessiz harfler bakımından zengin olmasına karşın sesli
harflerden yana çok fakirdi, oysa Türkçe ise bunun tam tersiydi (Zürcher
,1993: 273-274). Arap harflerinin ıslahı ve değiştirilmesi hakkındaki ilk
teşebbüsler, Tanzimat'ın ilanı ile ortaya çıkmaktadır. Konuyla ilgili olarak,
Münif Efendi'nin (1862) ve Ahundzade Mirza Feth-Ali'nin (1863) ortaya
koydukları çalışmaların ve önerilerin alfabe ıslahı konusundaki ilkleri teşkil
ettiği bilinmektedir (Sarıkaya,2003: 237). XIX. yüzyıla gelinceye kadar
birkaç şair, yazar ve düşünür dışında pek fazla kişinin dikkatini çekmeyen
dil ve alfabe konusu, Tanzimat ile birlikte en fazla tartışılan konuların
başında gelmiştir. II. Mahmut döneminde başlayan eğitimde modernleşme
hareketi Tanzimat döneminde de devam etmiştir(Karal 1985:
314). Tanzimat, toplum ve devlet hayatımıza getirdiği yenilikler kadar,
dilimize ve özellikle edebiyatımıza da yenilikler getirmiş, kültür hayatımızda
yeni bir çığır açmıştır. Edebiyatımızın bu dönemine adını da veren Tanzimat,
Türk kültüründe Batıya yönelişin başlangıcıdır. Batı uygarlığının etkisi
değişik alanlarda görüldüğü gibi dil alanında da kendisini göstermiştir.
Osmanlı devletinde dil sorunu ilk defa en ciddî biçimde, Kanun-ı Esasî’nin
hazırlanışında ve Heyet-i Mebusan’da (Birinci Meclis-i Mebusan) resmî
makamların gündemine gelmiştir. Devletin bünyesine yeni bir kurum olarak
katılacak Heyet-i Mebusan, ülkenin değişik yörelerinden gelecek
mebuslardan oluşacaktır. Üç kıtaya yayılmış bulunan Memalik-i Devlet-i
Osmaniye’nin farklı uluslardan oluşan tebaasını temsil edecek bu mecliste
farklı dilleri konuşan insanların bulunacağı muhakkaktı. Farklı dilleri
konuşan mebusların mecliste nasıl anlaşacağı, yasama işlevini hangi dille
yerine getirecekleri önemli bir sorundu. Bu nedenle, Kanun-ı Esasî
hazırlanırken kanunun 18. ve 68. maddeler devletin diline ayrıldı. Kanun-ı
Esasî’nin 18. maddesinde “Tebaa-i Osmâniyenin hidemât-ı devlette istihdam
olunmak için devletin lisân-ı resmîsi olan Türkçeyi bilmeleri şarttır.” (Kili
1982: 11) denilerek hem devletin resmî dilinin Türkçe olduğu belirtiliyor,
hem de devlet kadrolarında görev alacak kişilere Türkçe bilme şartı
getiriliyordu. Heyet-i Mebusan’a kimlerin seçilemeyeceği de 68. maddede
sıralanırken “...Türkçe bilmeyen mebus olamaz” ifadesi kullanılıyordu (Kili
1982: 18). Bu maddenin son cümlesi, dört yıl sonra yapılacak seçimlerde
mebus olabilmek için Türkçe okumak ve yazmak şartı aranacağı “Dört
seneden sonra icra olunacak intihaplarda mebus olmak için Türkçe okumak
ve mümkün mertebe yazmak dahi şart olacaktır.” Cümlesi ile ifade
ediliyordu (Kili 1982: 18).
Osmanlı
devletinin son dönemlerinde ortaya çıkan ve giderek artan dil tartışmaları,
Tanzimat dönemi ve Birinci Meşrutiyetin ardından, İkinci Meşrutiyet
döneminde ve ardından gelen dönemlerde de hararetli bir biçimde devam
etmiştir (Şimşir, 1992: 44).
Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkçe; Yazı ve Dil İnkılâbı Konusunda
Yapılan Çalışmalar
142
1 . 1 . Tevhid-i Tedrisat Kanunu
Millî Mücadelenin kazanılması ve 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in
ilan edilmesiyle, Osmanlı Devleti’nden farklı olarak modernleşme çabaları
gereği, Türk toplumunun siyasi, sosyal, hukuki ve ekonomik yapısını
değiştirecek inkılâp hareketleri içerisine girilmiştir. Bu inkılâp hareketleri
içerisine dil ve kültür alanı da dâhil edilmiş ve bu anlayışla yaşanan değişim
sürecinin topluma hızlı bir şekilde benimsetilmesi, başlıca yöntem olmuştur.
Millî kültürün iki temel unsuru olan dil ve tarih konularında bilimsel
araştırmalar yapmak, Türk tarihinin köklü geçmişini ve Türk dilinin
derinliğini, zenginliğini ortaya koymak Atatürk'ün iki büyük kültür davası
olmuş ve hayatının son yıllarında vaktini en çok bu konulara ayırmıştır.
Osmanlı Devleti’nden yeni Türkiye’ye miras kalan eğitim anlayışı,
Cumhuriyet ideolojisiyle bağdaşmamaktaydı. Okullarda Cumhuriyet
rejiminin gerektirdiği ve yeni Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu nesiller
yetiştirmek gerekmekteydi (Akyüz, 2006:331). Bu sebeple Atatürk, Osmanlı
Devleti’nden kalan sorunlara çözüm getirmek laik, modern ve milli bir
toplum yaratmak çabalarına girmiş (Zürcher, 1993:252), daha Milli
Mücadele devam ederken, 16 Temmuz 1921’de Ankara’da Maarif
Kongresi’ni toplamış, eğitim konusunu tartışmaya açmıştır (Ergin,
1997:1634).
Atatürk, 1 Mart 1924’te meclis açılışında “Milletin arayı umumiyesinde
tespit olunan terbiye ve tedrisatın tevhidi umdesinin bila ifatei an tatbiki
lüzumunu müşahade ediyoruz.”( Atatürk, I,1997:347)sözleriyle Tevhid-i
Tedrisat Kanunu’nun süratle uygulanmasını dile getirmiştir. 2 Mart 1924’te
Halk Fırkası gurubu, mecliste Atatürk’ün üzerinde durduğu konuları ele alıp,
bu
doğrultuda
hazırladıkları
önergeyi,
meclis
başkanlığına
sunmuştur(Akgün, 2006:196). Sunulan bu önerge içerisinde; Halifeliğin
kaldırılması, Osmanoğulları soyundan olanların yurt dışına çıkarılması,
Şerri’ye ve Evkaf Vekâleti ile Erkânı Harbiye-yi Umumiye Vekaleti’nin
kaldırılması ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile ilgili yasa tasarısı yer almıştır
(TBMM Zabıt Ceridesi,1968:17). Tevhid-i Tedrisat Kanunu hakkındaki
kanun teklifi, 3 Mart 1924’te mecliste kabul edilmiş (TBMM Zabıt
Ceridesi,1968:25–27) kabul edilen bu yasalar ile Tevhid-i Tedrisat
Kanunu’nu sadece mektep-medrese ikiliğini ortadan kaldırmak için
çalışılmamış, aynı zamanda yabancı okulları ve cemaat okullarını denetim
altına alma yönünden de yararlanılmıştır (Tekeli, 1985, 660).
Tevhid-i Tedrisat kavramı içerisinde millilik, laiklik ve çağdaşlık vurgusu
yapılarak “ Osmanlılık” kavramından “Milliliğe”, dini eksendeki eğitim
anlayışından, laik eğitime, geleneksel anlayıştan, çağdaş anlayışa geçilmiştir.
Alınan kararla eğitimin ve devletin laikleşmesi için önemli bir adım
atılmıştır. 1924’te ortaöğretim kurumları üçer yıllık olmak üzere iki
basamağa ayrılmıştır. Bunların ilk devresi “ortaokul” ikinci devresi ise “lise”
olarak adlandırılmıştır (Ergin, 1997:1635–1638). 1924’te kızlarla erkeklerin
aynı eğitim sistemine dâhil edilip, aynı sınıflarda okutulması istenmiştir
(TBMM Zabıt Ceridesi,1968:826). 22 Mart 1926’da Tevhid-i Tedrisat
143
Kanunu ışığında hazırlanan, Maarif Teşkilatı Kanunu ile eğitim ve
öğretimde köklü değişikliklere gidilmiştir. Bu bağlamda, Milli Eğitim
Bakanlığı’nın izni olmadan hiçbir okulun açılamayacağı belirtilmiş,
okulların müfredat programları değiştirilmiş, çağdışı dersler programdan
kaldırılmıştır. 1926’dan itibaren, kız ve erkek çocuklarının aynı
programlarda eğitim görmeleri sağlanmıştır. Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla
eğitimde laikleşme atılımları, müfredat programlarına da yansımıştır (Sezer,
1985:43).
1930 tarihli Lise ve Orta Mektepler Talimatnamesinde öğretmenlerden,
Cumhuriyet eğitimi vermek için programların dışında her fırsatı
değerlendirmeleri istenmiştir. Bu amaçla Tarih, Coğrafya, Yurttaşlık Bilgisi,
Sosyoloji, Felsefe dersleri, Cumhuriyet eğitiminin üzerinde durduğu önemli
dersler olmuştur. Tarih dersleri için Tarih Kurumunca hazırlanan 4 ciltlik
kitap, Vatandaşlık için Atatürk’ün fikir ve telkinleriyle, Afet İnan tarafından
yazılan “Medeni Bilgiler” kitabı derslerde okutulmuştur (Akyüz, 2006:347).
5 Şubat 1937’de Atatürk’ün Türk Devrimleri’nin temelini oluşturduğu,
Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, İnkılâpçılık ve
Laikçilik ilkeleri anayasaya girmiştir. Böylelikle okul müfredat programları,
Cumhuriyet’in kuruluş felsefesiyle hazırlanmıştır (Sezer, 1985:56).
1. 2. Harf İnkılâbı
Cumhuriyetin kuruluşundan sonra yazı ve dil sorunu, Osmanlıdan genç
Cumhuriyet’e miras kalmış ulus-devlet olmanın gereği, dilde millileşme
yoluna gidilmek istenmiştir. Ancak Cumhuriyet döneminde, dil sorunundan
çok, Latin harfleri meselesi gündemde yer almıştır. Bu dönemde dil
sorununu, ilk defa Tunalı Hilmi Bey tarafından meclise taşınsa da, gerekli
yankıyı bulamamıştır. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte hızla modernleşme
sürecine giren Türkiye, Harf İnkılâbı’na yönelik çalışmalarını beklemeye
almıştır. Tanzimat döneminde yazının din sorunu olmayıp, okuryazar oranını
artırmak, tabana yaymak ve uygarlık sorunu olduğu dile getirilmiş, (Berkes,
2005:548) bu konu yeni dönemde de tekrar edilmiştir. Cumhuriyetin ilan
edildiği 1923–1924 eğitim-öğretim yılında Türkiye’nin nüfusu 11–12
milyondur. Bu nüfusun %10’u ve kadınların sadece %3’ü okuryazardır. Bu
yıllarda Türkiye’de 4.894 ilkokul, 72 ortaokul, 23 lise, 64 meslek okulu, 9
fakülte ve yüksekokul olmak üzere toplam 5.062 öğretim kurumu vardır. Bu
okullarda görevli olan öğretmen ve öğretim üyesi sayısı ise toplam
11.918’dir. Savaşlarda kaybedilmiş olan öğretmenlerin yanı sıra mevcut
eğitimcilerin mesleki formasyonu yetersizdir ve öğretim programları çağdaş
bir anlayıştan yoksundur. Okul binalarının durumu ve ders araç-gereçlerinin
eksikliği ve eğitimle alakadar olacak merkez ve taşra örgütünün idari
teşkilatlanmasındaki sorunlar Türk eğitim sisteminin mevcut durumunu
yansıtmaktadır (Demirtaş, 2008:156–157).
Bu sorunların giderilmesi için dil konusunda sadeleşme tartışmaları,
1923’te İzmir İktisat Kongresi toplandığında kendisini göstermiştir. İzmirli
Nazmi ile iki arkadaşı Latin harflerinin kabulü konusunda önerge vermiş, bu
durum, şiddetli tepkilere yol açmıştır.1926 yılına kadar tartışmaların dışında
144
kalan Atatürk, 1927’de Latin harflerini gerçekleştirmek isteği düşüncesini,
23 Mayıs 1928 tarihindeki Bakanlar Kurulu toplantısında, Milli Eğitim
Bakanı’nın da görüşünü alarak dile getirmiştir. Bu doğrultuda alınan kararla,
Türkçenin yapısına uygun bir alfabenin hazırlanması için “ Dil
Encümeni’nin” kurulması kararlaştırılmıştır (Goloğlu, 1972:250).
Maarif Vekâleti içinde Başbakanlığın 20 Mayıs 1928 tarihli emri
gereğince, Haziran ayı ortalarında “Dil Encümeni” kurulmuştur.
Encümen’de; Mehmet Emin (Erişirgil), Mehmet İhsan (Sungu), Falih Rıfkı
Atay, Ruşen Eşref (Ünaydın), İbrahim Necmi (Dilmen), Ahmet Rasim,
İbrahim Grandi gibi üçü milletvekili olan yazar ve uzmanlar
görevlendirilmiştir (Ülkütaşır, 1981: 60–61). Dil Encümeni, ilk toplantısını
26 Haziran 1928 tarihinde Mustafa Kemal’in başkanlığında yapmış “Alfabe
değiştirmek doğru mudur, değil midir tartışmasına” son verip yeni alfabe
harflerini seçmekle işe başlamış (Atay, 1984: 439) ve Ağustos başında 41
sayfalık “Elifba Raporu”nu Atatürk’e sunmuştur (Ülkütaşır, 1981: 60–63).
Komisyon, 24 harften oluşan Latin alfabesini olduğu gibi kabul etmemiştir.
Türkçenin özelliğine uygun olmayan ve Latin alfabesinde bulunan “Q, X ve
W” harflerini almamayı uygun bulan alfabe komisyonu, Latin alfabesinde
olmayan “Ç, Ğ, J, Ş” gibi sessizlerle, “I, Ö, Ü” gibi sesli harfleri eklemeyi
zorunlu görmüştür. Böylece yeni Türk alfabesi, 8’i sesli, 21’i sessiz olmak
üzere 29 harften oluşturulmuştur. Dil Encümeni üyeleri, Latin alfabesinde
Türk dilinin bütün seslerinin bulunmadığını, bu sesleri ifade etmek için ya
çift harflerin kabulü veya bazı harflere işaretler eklenmesi gibi tartışmalı
durumlarda Atatürk’e danışmıştır (Korkmaz, 1992: 159).
Bütün hazırlıklar tamamlandıktan sonra Atatürk; 1 Kasım 1928 de III.
Dönem TBMM’nin ikinci çalışma yılını açılış konuşmasında (TBMM Zabıt
Ceridesi,5,1928:4); “ Aziz arkadaşlarım; her şeyden evvel her inkişafın ilk
yapı taşı olan meseleye temas etmek isterim. Her vasıtadan evvel büyük
Türk milletine onun bütün emeklerini kısır yapan çorak yol haricinde kolay
bir okuma yazma anahtarı vermek lâzımdır… Büyük Türk Milleti, cehaletten
az emekle kısa yoldan ancak kendi güzel ve asil diline kolay uyan böyle bir
vasıta ile sıyrılabilir. Bu okuma yazma anahtarı ancak Lâtin esasından alınan
Türk alfabesidir... Basit bir tecrübe Lâtin esasından Türk harflerinin Türk
diline ne kadar uygun olduğunu şehirde ve köyde yaşı ilerlemiş Türk
evlatlarının bu kadar kolay okuyup yazdıklarını güneş gibi meydana
çıkarmıştır. Büyük Millet Meclisi’nin kararıyla Türk harflerinin katiyet ve
kanuniyet kazanması, bu memleketin yükselme mücadelesinde başlı başına
bir geçit olacaktır… Hiçbir muzafferiyetin hatlarıyla kıyas kabul etmeyen bu
muvaffakiyetin heyecanı içindeyiz. Vatandaşlarımızı cehaletten kurtaracak
bir sade muallimliğin vicdan-ı hazzı mevcudiyetimizi işba etmiştir… Aziz
arkadaşlarım; yüksek ve ebedi yadigârınızla büyük Türk milleti yeni bir nur
âlemine girecektir.” Sözleri ile “Yeni Türk Harfleri”nin kabul edilmesiyle
elde edilecek sonuçları özetlemiş ve yasallık kazandırılmasını istemiştir.
Atatürk’ü ve Latin harflerini destekleyen İsmet İnönü, Meclis’te şöyle bir
konuşma yapmıştır (TBMM Zabıt Ceridesi,5,1928:7–9;): “…Büyük
145
Reisicumhur Hazretlerinin de işaret buyurdukları gibi, Türk harfleriyle
Büyük Türk Milleti yeni bir nur âlemine girecektir. Biz buna samimiyetle ve
vicdani bir itimatla inanıyoruz. Teşebbüs, esasen milleti cehaletten
kurtarmak teşebbüsüdür. Tecrübelerimizle gördünüz ki, Türk alfabesi ile
milletin okuma yazma mücadelesine girmesi her tarafta büyük bir açılma,
büyük bir kolaylık vermiştir…” Ardından, TBMM’ne Erzincan Milletvekili
Saffet, Tekirdağ Milletvekili Cemil, Afyon Milletvekili Ali Bey’in
imzaladıkları Yeni Türk harfleri ile ilgili bir önerge verilmiş; önerge ile
hükümet tarafından ertelenmesi mümkün olmayan yeni Türk harflerinin
kabulüne ilişkin yasa teklifinin hükümetçe hazırlanması ve Meclis’te
görüşülmesi istenmiştir. Bu önerge Meclis’te kabul edilmiştir (TBMM Zabıt
Ceridesi,5,1928:7–9).
2.Türkçe Gazete
2.1.Türkçe Gazete’nin Yayınlanması
Mustafa Kemal Atatürk’ün de yakından takip ettiği Dil Heyetinin çalışmaları
sonucunda yeni Türk harflerinin kabulüne ilişkin yasa teklifinin hükümetçe
hazırlanmış ve mecliste yasalaşmıştır. ‘Yeni Türk Harflerinin Kabul ve
Tatbiki Hakkında Kanun’'un dördüncü maddesinde; hususi ve resmi bütün
gazete, mecmua ve risale gibi süreli ve süresiz yayınların Aralık 1928
tarihinden itibaren yeni Türk Harfleri ile basılması ve yazılması mecburiyeti
kabul edilmiştir. Ancak daha kanun kabul edilmeden çok daha önce Türk
basınında bir ilki gerçekleştiren ve yeni Türk harflerinin uygulanmasında
gösterdiği gayretleriyle adından söz ettiren "Türkçe Gazete", 1 Ekim
1928’de yayın hayatına başlamıştır (Türkçe Gazete:1Teşrinievvel (Ekim)
1928, Sayı: 1, s.1). Bu tarihte "Türkçe Gazete" ismiyle yayın hayatına
başlayan gazete, pazartesi ve Perşembe olmak üzere haftada iki sayı olarak
yayınlanmakta olup dört sayfadan oluşmaktadır. Basımı İstanbul'da Resimli
Ay matbaasında yapılan ve mesul müdürü Behçet Bey’dir (Türkçe
Gazete:1Ekim 1928, Sayı: 1, s.1; Sarıkaya, 2003: 239–240). Gazete, l Ekim
1928 tarihli ilk nüshasında amacını şu şekilde ifade etmiştir; "Bu gazete yeni
harfleri öğrenen herkese bir nevi kıraat vazifesi görecektir. İçeriği o suretle
hazırlanmıştır, okuyucu bıkmaksızın, yorulmaksızın ve büyük bir alaka ve
merakla bütün gazeteyi baştanbaşa okuyabilir (Sarıkaya,2003: 239–240).
Ayrıca Türkçe Gazete'nin ilk sayısında; yeni harflerin önemini ve öğretimini
gerçekleştirmek için her yayınlanan sayıda küçük bir hikâye, muhtelif
fıkralar, resimli yazılar, meraklı memleket ve dünya olaylarının
neşredileceği bilgisi verilmiştir (Türkçe Gazete, 1Ekim 1928, Sayı: 1, s.l;
Sarıkaya,2003: 239–240).
2.2. Türkçe Gazete’nin Harf İnkılâbı’nı Tanıtma Çalışmaları
Türkçe Gazete, yeni Türk harflerinin tanıtılmasına, kolaylıklarını ve okumayazmanın yararlarını, Türk imla kurallarını, dil encümenin son çalışmalarına,
harf seferberliğini (fotoğraflarla destekleyerek) geniş bir yer vermekle
birlikte, yurt dışındaki gelişmeleri özellikle de bilimsel icat, keşif, sergi
haberlerini ve bilimsel şahsiyetlerin biyografilerini de yayınlamaya özel bir
önem vermiştir. Türk harflerinin kabulü konusundaki görüşme ve
146
çalışmaların tamamlanma aşamasına geldiği bir zamanda yayın hayatına
devam eden Türkçe Gazete, yeni Türk harfleri ile yayınlanan ilk Türk
gazetesidir. Türkçe Gazete'nin ilk sayısında Mehmet Zekeriya tarafından
kaleme alınan sunuş niteliğindeki yazıda; "Yeni Türk Harfleri ile çıkan ilk
gazetedir." ibaresinden sonra şimdilik küçük olan bu gazetenin ilerleyen
zamanlarda tam bir mecmua olması hedefi belirtilmiş ve yeni harflerle
basılan ilk gazetenin neşri şerefinin kendilerine verilmesinden duyulan
memnuniyeti dile getirilmiştir. (Türkçe Gazete:1 Ekim 1928, Sayı: 1, s.1).
"Dün çocuklar okuyordu, bugün bütün millet okuyor" başlıklı ilk sayıda
gazete manşetinde yer alan resimde; kabul edilecek yeni Türk harflerinin
yer aldığı büyük bir kitap, büyük küçük herkesin ilgiyle ve büyük bir
sevinçle incelemesi- görüntüsü verilmiştir. Resmin altında ise ; “Gazinin her
başladığı iş gibi yeni harflerin kabulü de memleketin her tarafında umumi ve
büyük bir alaka uyandırdı.” İfadesi yer almıştır (Türkçe Gazete:1Ekim 1928,
Sayı: 1, s.1).
Türkçe Gazete’nin, 25 Ekim 1928 tarihli 8. sayısında: “Ben yeni harfleri
öğrendim şimdi sıra senin” başlığı ile verilen haberde, yeni harflerin her
tarafa süratle yayıldığını; hükümetin açmak teşebbüsünde bulunduğu millet
mektepleri sayesinde Türk milletinin okuma yazmada sürat kazanacağını
yazmaktadır. Yeni harflerin yaygınlaşması amacı ile gazetenin bahsettiği ve
hazırlıkları süren Millet Mektepleri 1 Ocak 1929 günü resmen açılmıştır.
Kadın erkek, genç yaşlı demeden herkesin Millet Mekteplerinde yeni yazıyı
öğrenmesi amaçlanmış, Millet Mekteplerine bir ay içinde 856.000 kişi
kaydolmuştur. Beş yıl içinde 2.305.924 kişi bu okullardan mezun olmuştur.
Okul çağındaki öğrenciler ve devlet dairelerinde çalışanlar, bu sayıya dâhil
değildir (Şimşir, 1992: 234).
147
Türkçe Gazete’nin, 29 Ekim 1928 tarihli 9. sayısında: “Mekteplerde Yeni
Harflerle Tedrisata Başladılar”, başlığı altında; ‘beş on gündür yeni
harflerle öğretime başlayan Türk çocukları, artık eski mektebin Hiyeroglife
benzeyen yazılarını öğrenmek için kafa yormaya mecbur değildir… Onlar
için yeni bir ufuk yeni bir âlem açılmıştır’ denilerek yeni yazıyı kolaylıkla ve
süratle öğrenmek mutluluğunu yaşadıklarını belirterek, bütün öğrencileri
kısa sürede yeni harfleri öğrenen Samsun Kız Mektebi örneğini, öğrenci
resimleri ile birlikte, vermektedir.
Türkçe Gazete’nin, 1 Kasım (Teşrin-i sani) 1928 tarihli 10. Sayısında “Halk
Uzak MesafedenGazi Hazretlerini Dinlerken” başlığı altında; Gazi’nin,
İstanbul’da verdiği tarihi nutuklardan birinin, hem İstanbul’un belli başlı
meydanlarında, hem de Türkiye’nin her tarafında, halk toplulukları
tarafından dinlendiği, bu olayın Gazi’nin nutkunda yer verdiği harf inkılâbı
kadar yeni ve büyük bir inkılâp olması yanında, cumhuriyetin, fenni
cihazlara verdiği önemi gösterdiği belirtilmektedir.
148
Türkçe Gazete, 8 Kasım 1928 tarihli 12. sayısında: “Fennin Hazırladığı
Yarınki Hayattan İki Sahne”, resim altı başlığı, geleceğin elektrik
santrallerinden biri ile yine gelecekte güneş ışığından çok faydalanılmak
üzere inşa edilen evlerden biri resmedilmiştir.
İlk sayısından itibaren ilerleyen sayılarında da yeni harflerin önemini ve
özelliklerini anlatan yazılara ve açıklamalara yer veren gazetede, resimlerin
ağırlıkta olduğu ve okuyucuların ilgisini çekebilecek haberlere yer verdiği
görülmektedir. Yeni alfabe ile ilgili, 9 Ağustos 1928 tarihinde Cumhuriyet
Halk Partisi’nin Sarayburnu’nda tertip ettiği gecede Mustafa Kemal Paşa:
“Arkadaşlar, bizim ahenktar, zengin lisansımız yeni Türk harfleriyle kendini
149
gösterecektir. Asırlardan beri kafalarımızı demir çerçeve içinde
bulundurarak, anlaşılmayan ve anlayamadığımız işaretlerden kendimizi
kurtarmak, bunu anlamak mecburiyetindesiniz. Anladığınızın asarına yakın
zamanda bütün kâinat şahit olacaktır. Buna katiyetle eminim.” sözleri bu
konuşmadan daha sonraki tarihte yayın hayatına başlayan Türkçe Gazete de
yer bulmuştur (Atatürk,1997, s. 272). Sarayburnu’ndaki bu tarihi
konuşmanın ardından tüm memlekette bir alfabe seferberliği başlatılmıştır.
Gazete de bu seferberliğe büyük ilgi göstererek gayretli çalışmalarla bu
seferberliğe katkıda bulunmuştur (Türkçe Gazete 11–19 Kasım 1928). Ulu
önder de 14 – 21 Eylül tarihleri arasında Amasya, Sivas, Kayseri illerini
içine alan harf inkılâbı gezisine çıkmıştır. Dolayısıyla Türk toplumu bu yeni
inkılâp için hazırlanmış, kamuoyu oluşturulmuş, dil encümenlerinin
hazırlamış olduğu taslak alfabe; halka, derneklere, okullara ve resmi
dairelere ulaştırılmıştır (Kılıç, 1998:140). Mustafa Kemal Paşa’nın yeni
harfleri öğretme seyahati ile gittiği yerde açık alanda, kara tahta üzerinde
halka yeni harfleri öğreterek, kamuoyunu değişikliğe hazırlamıştır (İnan,
1939:184). Mustafa Kemal Paşa’nın bu seyahati Türkçe Gazete’de geniş yer
bulmuş; harf seferberliği ile ilgili bilgiler il il ele alınmış ve konuyla ilgili
kişi ve grupların faaliyetlerine ilişkin fotoğraf ve açıklamalar gazete aracılığı
ile geniş bir çevreye duyurulmuştur. (Türkçe gazetedeki harf seferberliği ile
ilgili olarak yer alan yazı ve resim örnekleri; Türkçe Gazete'nin 19 Kasım
1928, Sayı 15, s. 4; sayı: 17, s. 4; 26 Kasım 1928, Sayı: 19 s. 4; 3 Aralık
1928, Sayı: 21, s. 4)
Türkçe Gazete’nin, 22 Ekim 1928 tarihli 7. sayısında "Yeni Harflerle Yeni
Bir Medeniyetin Temelini Kuran Büyük Gazi İlim Seferber Ordusunun
Başında” başlıklı yazının kapak resminde Mustafa Kemal'in kara tahta
başındaki bu fotoğrafını kullanarak yeni harf seferberliğini halka
duyurmuştur. Gazete’nin, 4 Ekim 1928 tarihli 2. sayısında yeni alfabe ile
okuma yazmada sağlanan kolaylık belirtilirken, yeni Türkiye’nin çağdaş
uygarlık düzeyine ulaşılmasında önemli bir araç olduğu ifade edilmiştir. Bu
bağlamda Türkçe Gazete'nin de Türk toplumunun batılılaşma hareketinde
önemli bir misyonu olduğu görülür. Türkçe Gazete, ilk sayısından itibaren
yeni Türk harflerinin tanıtılması ve benimsetilmesi konusuna büyük bir
önem göstererek gayretli çalışmalarda bulunmuştur. Yatanın büyük ve genel
bir mektep, bütün milletin talebe haline geldiğini ve bunu tarihin belki
kaydetmediğini belirten gazete, Türk harf inkılâbını, bu yönüyle tarihte
kaydedilen ilk hadiselerden biri olarak değerlendirmekte ve herkesin bu
inkı1abın gönüllüleri olduğunu belirtmektedir ( Türkçe Gazete, 4 Ekim, sayı
2, s. 1).
8 Ekim 1928 tarihli 3. sayısında Mehmet Zekeriya, Hükümetin
hazırladığını yeni bir kanun ile Türkiye dâhilinde yaşayan bütün insanların
okuma-yazmaya mecbur tutulacağını belirtmektedir. Yazıda, herkesin
okuma yazma öğrenmesi amacıyla Maarif Vekâleti’nin faaliyete başladığı,
memleketin her tarafına seyyar öğretmenler göndereceği, seyyar dershaneler
açılacağı ve okuma yazma bilen herkesin bilmeyenlere öğretmeye mecbur
150
tutulacağı bilgisi verildikten sonra bunun bir tür fikir seferberliği olduğu
ifade edilmektedir. Yazıya devamla, memleketin bütün aydın gençlerinin,
memleketi okutmak göreviyle çalışacağı; şehir, kasaba ve köylerde herkesin
gece açılacak derslere devama mecbur tutulacağı ve bir sene sonra okuyup
yazma bilmeyenlerin birçok haklarından mahrum edileceği bildirilmektedir.
Yazı, yeni Türkiye'nin bu yenihamlesi ile asırlarca cahil kalmış bir milletin
bir sene içinde okuryazar hale getirilmesinin heyecan verici ve muhterem bir
seferberlik olduğu sözleriyle bitirilmiştir (Türkçe Gazete, 8 Ekim 1928, sayı
3, s.2; Sarıkaya,2003: 244). Bahsedilen yasa 3 Kasım 1928 günü, Resmî
Gazetede yayımlanan “Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkındaki
Yasa”dır. Bu yasa; getirdikleri sınırlı olan, belirli olayları veya kişileri konu
alan herhangi bir yasa değildi. Türkiye Büyük Millet Meclisinin 1 Kasım
1928 günkü oturumunda görüşülerek kabul edilen ve 3 Kasım 1928’de
yürürlüğe giren yeni Türk harfleriyle ilgili yasa, toplum hayatında yeni
ufuklar açacak, Türk milletini çağdaş uygarlık düzeyine ulaştıracak, milletçe
aydınlanmasını sağlayacak bir yasaydı. 3 Kasım 1928’de ise yürürlüğe giren
bu yasayla bir millet topyekûn alfabe değişikliğini birkaç ay gibi kısa bir
süre içerisinde gerçekleştirmiştir. Bu kadar kısa sürede ve topluca yapılan
alfabe değişikliğinin başarıyla gerçekleşmesinin ardında Gazi Mustafa
Kemal’in kararlılığı, azmi ve kültür konusuna verdiği önem bulunmaktadır.
Yasanın çıkarılmasından sonra yasa hükümleri hemen işletilmeye başlandı.
Yasada devlet dairelerinde 1 Ocak 1929’dan itibaren eski yazının
kullanılmasına son verileceği bildiriliyordu. 1 Ocak 1929 tarihinde bütün
devlet dairelerinde yeni Türk yazısının kullanımına başlandı. Yeni
yayımlanacak kitapların yeni Türk yazısıyla yayımlanması mecburiyeti
getirildi. 1929 yılının Haziran ayında tapu senetleri, nüfus ve evlenme
cüzdanları, askerlik belgeleri yeni Türk yazısıyla işlendi. Devlet
dairelerindeki daktilolar süratle değiştirildi. Basın kuruluşları da 1 Aralık
1928 günü bütün Türkiye’de yeni Türk harfleriyle yayın yapmaya
başlamıştı. Gazeteler, dergiler artık yeni harflerle basılmış bir şekilde
okuyucusuna ulaşıyordu ki bu tarih Türkçe Gazete’nin yayınından çok sonra
olmuştur (Şimşir, 1992: 230–233).
Yeni kanunun kabulünden sonra, hükümetin halkı okutmak ve harfleri
tamim etmek için yeni bir mücadeleye girmiş bulunduğunu belirten Türkçe
Gazete, " herkesin vazifesi" başlıklı yazısında; bu mücadelede bütün
münevver sınıfın hükümetle el ele verip birlikte çalışmak mecburiyetinde
olduğunu belirtmiştir. Yazının devamında ‘öncelikle muallimlerin bir
taraftan mekteplerde yeni nesi okutmakla uğraşırken bir taraftan da halk
dershanelerinde halka mahsus dersler vererek onlara da rehberlik
edeceklerini belirtmektedir. Aynı zamanda Öğretmenlerle birlikte bütün
aydınların ve okuma bilen herkesin işe seferber olması gerektiğini, taşrada
vilayet ve kaza merkezlerinde memurların vali, kaymakam, jandarma
kumandanı, tahrirat müdürü gibi okumuş kişilerin, köylere kadar giderek
bütün her yerde yeni harfleri öğrenmeyen kimse bırakmamaya çalışmaları’
gerektiğini vurgulamaktadır. Yazı, her münevver Türk gencinin, yeni fikir ve
151
ilim irfan harbinde cepheye koşmak ve kendisine verilen vazifeyi yapmakla
görevli olduğu sözleriyle bitirilmiştir (Türkçe Gazete, 8 Kasım 1928, Sayı
12, s. 2).
Türkçe Gazete'nin 12 Kasım 1928 tarihli sayısında yer alan başka bir
yazısında, yeni harflerin faydalarından ve insanların okuma hevesinden
bahsedilmektedir. Bu yazıda; Türkçe Gazete'nin, yeni harflerden sonra
özellikle ecnebi (yabancı) gençlerin ilgisini çekmesi ile yeni bir okuyucu
sınıfı kazandığı, bunun yanında şimdiye kadar Arap harflerini
öğrenemedikleri için Türkçeye ve Türk edebiyatına yabancı kalmış olan
yabancıların şimdi yeni harflerle yazılan Türk eserlerini okuyabildikleri
belirtilmektedir. Yazıda değinilen diğer olumlu bir gelişme ise, yeni neslin
eski nesle hocalık etmesi durumudur. "Evlerde annelere, ihtiyarca babalara
yeni harfleri öğreten küçük mektep çocuklarının gayreti, bir milletin
hayatında ilk defa görünen heyecan verici bir durum olmakla birlikte
Türkiye'nin yeni bir hayata girdiğinin ve yeni bir varlık vücuda getirdiğinin
de kuvvetli bir örneğidir.,,” (Türkçe Gazete, 12 Kasım 1928, Sayı, 13, s. 2 )
değerlendirmesine yer verilmektedir. Türkçe Gazete ilk sayısında
hedeflediği şekilde; tam ve mükemmel bir mecmua olma amacına ve okul
öğrencisinden ecnebi (yabancı) unsurlara kadar geniş bir okuyucu kitlesine
ulaştığını belirtmiştir. Başka bir yazısında; evlerde ve mekteplerde genç
neslin kültürel ve bilimsel gelişmesini sağlamak ve okuma kabiliyetini
arttırmak için amaca uygun içeriğe sahip faydalı yazılara yer verildiğini
açıklamaktadır. Gazete, "artık şimdiden sonra mektepli gazetesi olmaya
çalışacağını belirterek, öteden beri çocuklara yönelik yayın yapan gazete
sahiplerinin şimdi gazeteyi ilk mektepli gazetesi haline koymayı
amaçladıklarım" yazmaktadır. Türkçe Gazete'nin bundan sonra da faydalı,
nezih bir surette eğlenceli ve her itibariyle aile içine girebilecek bir mecmua
olacağı, bu yeni şekliyle Türkçe Gazete'nin yeni bir ihtiyacı tatmin etmiş
olacağı, evlerde mekteplerde yeni harflerle okuma kabiliyetini arttırmak için
herkes tarafından kolaylıkla okunabileceği amacına yer verilmektedir
(Sarıkaya,2003: 246).
Mehmet Zekeriya'nın 11 Ekim 1928 ve 15 Ekim, 1928 tarihli yazılarında
yeni harflerle okuyup yazmanın şu an göremediğimiz faydalarının zamanla
ortaya çıkacağı açıklamasından sonra, halkın anlayamadığı bazı kelimelerin
kullanılmasının meydana getirdiği güçlükler örneklendirerek bu durumun,
bir zihniyeti göstermesi itibariyle halledilmesi gereken bir mesele olduğu
belirtmiştir. Harf inkılâbının faydalarından birini de şu şekilde
değerlendirmiştir: "Arap ve acem kelimeleri lisanımıza hâkim olduğu
zaman bir sınıf türemişti. Bu sınıf bu güne kadar yaşamıştır ama artık ölümü
yaklaştı ve bir daha da dirilemez... Bu gibi hokkabazlıktan yazımız
kurtuldu... Memleket, millet bundan zarar görmüştür... Eski cehalet, taassup
değerlerine ait bütün heyulaların, korkunç hayaletlerinin yıkıldığı bir devirde
ona hayat hakkı yoktur. Harf inkılâbının bu faydasını şükranla kaydetmeliyiz
(Türkçe Gazete, 11 Ekim 1928, sayı 4, s. 2; 15 Ekim, 1928, sayı, 5, s.2).
152
5 Kasım tarihli Türkçe Gazete'de yer alan diğer bir yazısında; Yeni
harflerin tatbikine başlandığı tarihten itibaren basında yeni bir hayatın
başlayacağını belirterek, artık gazetelerin şimdiki gibi uzun çıkamayacağını
ifade etmiştir. Şimdiye kadar uzun yazılardan oluşan makalelerin artık
özetleneceği ve gazetelerin doğrudan doğruya okuyucunun ihtiyacı olan
yazılar ile doldurulacağı, haber ve hikâyelerin artık kısa yazılacağı
beklentisindedir. Yazıya devamla, yeni harflerin bize fikir ve edebiyat
alanında yeni bir hayatın kapısını açtığı ve bu kapıdan geçinceye kadar belki
biraz sarsılacağı ama yeni bir âleme girileceği düşünceleriyle bitirilmiştir
(Türkçe Gazete, 5 Kasım 1928, sayı, 11, s. 2; Sarıkaya,2003: 245).
Türkçe gazete ismini ve yayın içeriğini değiştirdiği 24 Aralık 1928 yılına
kadar yayınladığı 25 sayısında; ikinci sayfasında fıkralara, musahabelere
(konuşma, sohbet), üçüncü sayfasında; Bunu okudunuz mu? Başlığı ile
faydalı bilgilere, şiir ve şarkılara, hikâyeciklere, bulmacalara, bilimsel
bilgilere ve teknik gelişmelere ilişkin yazılara ve haberlere yer vermekte ve
toplumun her kesiminin ilgisini çekmeye çalışmıştır. Gazetenin "Hikâyecik"
başlığı dâhilinde Türk yazarların, halkın her kesiminin rahatlıkla
anlayabileceği ve kendinden bir şeyler bulabileceği çeşitli hikâyelerine ve
"Hoş Fıkralar" kısmında ise ağırlıklı Nasreddin Hoca fıkralarına yer verildiği
görülmektedir. Türkçe Gazete'de konular öz ve anlaşılır bir şekilde, kısa
cümleler ile ifade edilmekte konuyla ilgili ilgi çeken resim, fotoğraf ve
çizimlere de yer verilmektedir. Böylelikle yeni alfabenin halka
benimsetilmesinde etkin rol üstlenen Türkçe Gazete'nin çağdaşlaşma
yolunda önemli adımlar atan genç Türkiye Cumhuriyeti toplumunun bilgi ve
kültür seviyesini arttırmayı da hedeflediği, daha ilk sayısından itibaren
yayınladığı yazılandan anlaşılmaktadır. Gazete'nin modem Türk toplumunu
şekillendirmede de bazı hedefleri olduğunu yazılarındaki, muaşeret ve görgü
kurallarına yer vermesi, Medeni kadın ve erkeğin özelliklerini ele alması
örneklerinden anlamaktayız (Sarıkaya,2003: 241–242). Gazetede yer alan
"Faydalı Malumat" başlığı altında tabiat olaylarından bilimsel açıklamalara
ve dünyadaki ilginç olaylardan muaşeret kurallarına varıncaya kadar geniş
bir bilgi sunulduğu, "Bunları Okudunuz mu?" başlığı altında ilk sayıda bu
başlık altında şu yayını yapacağını duyurmuştur:”Her nüshada eski
edebiyatımızdan bazı müntahap parçalar konacaktır. Bu parçalar yeni
harflerle okumayı ilerletmiş olanlar için faydalı bir kıraat vazifesini
görecektir” denilerek “Nevres-i Cedîd, Nevres Efendi” olarak da bilinen 19.
yüzyıl divan şairlerinden olan Osman Nevres’in (Yıldız, 2012; 240) bir
şiirini yayınlamıştır (Türkçe Gazete, 1 Ekim1928, Sayı: 1, s.3).
Şiir dışında beşeri bilimlerden, sağlık bilgilerine ve Türkiye'de dünyada
olan güncel olaylara ve haberlere yer verildiği ve bu şekilde okuyucuların
bilgi ve kültür seviyelerini arttırmaya katkıda bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu
amaçla modem ve çağdaş bir toplumun ihtiyacı olan birçok alandaki bilgi,
edebiyat, kültür, sanat ve mimari konularında açıklamalara yer veren gazete,
modem ve bilgili bir toplumun yaratılmasında her sayısında eğitsel ve görsel
materyaller sunmuştur. Türkçe Gazete'de yer alan hikâye, şiir ve güzel
153
sözlerde ağırlık Türk şair ve yazarlarına verilmekle birlikte her sayıda,
"Büyük Adamlar" başlığı altında dünyaca ünlü düşünür, edebiyatçı,
müzisyen ve bilim adamlarının hayatları ve eserleri hakkında tanıtıcı
bilgilere de yer verilmiştir. Yeni harflerin benimsetilmesi konusunda
gazetenin hemen her sayıda "Müsabaka" başlığı altında ödüllü bulmacalara
ve oyunlara yer verildiği ve bu bulmacaları çözmede yeni harfleri ve imla
kurallarını iyi bilmenin çok etkin olduğu görülmektedir. Gazetenin 1 ve 8
Ekim tarihlerindeki yayınlarında yeni harfler ve imla kurallarının herkese
duyurulması ve benimsetilmesi konusundaki gayretini bünyesindeki
reklamlardan da anlamak mümkündür. Reklamlarda genelde; yeni alfabe,
imla lügati, yeni harflerle yayınlanan ilk kitap ve mecmualar tanıtılmıştır.
Gazete'de Dilbilgisi ve imla kurallarına oldukça özen gösterildiği
anlaşılmakla birlikte günün mevcut şartlarından dolayı bazı farklı kelime
yazılışlarının da kullanıldığı görülmektedir. (örnek: Tiyatro-tiatro, değildeyil, hiddet-hittet, Newyork-Nuyork, v.b. Ayrıca Gazete, aralıklarla gramer
ve dilbilgisine ilişkin bütün gelişmeleri detaylı ve örneklerle anlaşılır şekilde
"Yeni Harflerimiz" başlığı altında ele almıştır (Sarıkaya,2003: 242–244).
19 Kasım 1928 tarihli 15. Sayısında gazete çocuklara yönelik yayın yapma
kararının sinyallerini vermiştir. Aldıkları bu kararın amacını da; ‘İlk
mektepliler için neşriyatta yetersiz kalındığı düşüncesiyle ilk mekteplere
yönelik yayınlara ağırlık verme’ şeklinde gazetede yayınlamıştır. (Türkçe
Gazete, 19 Kasım 1928, sayı 15, s. 2). Gazetenin 26 Kasım 1928 tarihli 17.
sayısında kapakta yer alan çocuk resmindeki yazı "yarından itibaren bizim
devir başlıyor" başlığı ile bundan sonraki yayının çocuklara yöneleceği
mesajını açıkça vermekle birlikte, çocuklara yönelik yayına geçiş ancak 25.
sayı ile 24 Aralık 1928 yılında geçebilmiştir. Türkçe Gazete, 24 Aralık 1928,
25. Sayısında artık isminin ve içeriğinin değişeceği haberini; "Türkçe Gazete
Yeni Şekli" başlıklı yazı ile duyurmuştur. Yazıda Türkçe Gazete'nin yayın
amacı bir kez daha tekrarlanarak; harf inkılâbının ilk günlerinde halkı etkin
şekilde okumaya alıştırmak olduğu belirtilmiş, yayın dönemlerinde de bu
konuda başarılı olduğu görüşüne yer verilmiştir. Şimdiki amaçlarının ise; ilk
ve orta mektep talebesini kıraate alıştıracak ve muhtelif mevzularla okumak
ihtiyaçlarını tatmin edecek bir çocuk mecmuasının yokluğundan dolayı bu
ihtiyacı karşılamak üzere bir çocuk mecmuası olarak yayınlanacağı şeklinde
halka duyurmuştur (Türkçe Gazete, 24 Aralık 1928, sayı 25 s. 2). Türkçe
Gazete'nin son sayısındaki kapakta, "Türkçe Gazete haftaya çocuk gazetesi
olacaktır" ifadesi ve "Türkçe Gazete'nin gelecek pazartesinden itibaren bir
çocuk gazetesi olarak çıkacağı, dolayısıyla Perşembe günkü nüshasının
çıkmayacağı ve artık sekiz sayfalık ve haftalık yayınlanacağı bilgisi de
bulunmaktadır (Türkçe Gazete, 24 Aralık 1928, sayı 25, s.1).
Daha milli mücadele döneminde başlayıp Harf inkılâbı ile devam eden
eğitim mücadelesi Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümüne kadar devam
etmiştir. Böylece on beş yıllık bu dönemde eğitim alanında önemli adımlar
atılmıştır. 1923–1938 arasında Türkiye nüfusu %38 oranında artarken,
ilköğretimdeki öğretmen sayısı da %154’lik bir artış göstermiştir. Özellikle
154
kadın öğretmen sayısındaki %352’lik artış ile kız öğrencilerdeki %323’lük
ortaokullardaki öğrencilerde %1.255 ve liselerdeki öğrenci sayısındaki
%1.692’lik artış dikkat çekici olmuştur. Diğer taraftan yeni açılan ilkokul
sayısı %137, ortaokul sayısı %194 ve lise sayısı %296’lık bir artış
göstermiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında yüksek öğretimde hiçbir kadın
öğretim üyesi olmamasına rağmen, 1938 yılında üniversitelerde 99 kadın
öğretim üyesi bulunmaktadır. Ayrıca %189’luk bir artış gösteren bu
kurumlardaki öğrenci sayısı da %328 artmıştır (Demirtaş, 2008:166). Daha
Latin Harfleri resmen kabul edilmeden ilk kez Türkçe olarak 1 Ekim 1928
de yayın hayatına başlayan ‘Türkçe Gazete’', 24 Aralık 1928 de yayın
hayatına ismini de değiştirerek bir çocuk gazetesi olarak devam etmiştir.
Türkçe Gazete kesintisiz devam ettiği üç aylık yayın hayatı süresince 25 sayı
çıkarmış ve aynı gayretle ve yeni ismiyle yayın hayatına devam etmiştir. İlk
sayısından itibaren yeni Türk harflerinin tanıtılması ve benimsetilmesi
konusuna büyük bir önem göstererek gayretli çalışmalarda bulunmuştur. 25.
Sayıdan itibaren Türkçe Gazete'nin adı "İlk Çocuk Gazetesi Türkçe Gazete"
olmuştur (İlk Çocuk Gazetesi Türkçe Gazete, 3 Ocak 1929, sayı 1, s. 1 )
Sonuç
Gerek Tanzimat, gerek Servet-i Fünun, gerek Millî Edebiyat döneminde
yapılan dil tartışmaları Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşundan sonra da
sürmüş, bu tartışmalar Atatürk’ün dil konusundaki en büyük atılımı
yapmasına zemin hazırlamıştır. Hiç kuşkusuz, gerek yazı konusunda, gerek
dil konusunda en etkili, en kararlı ve sonuç alıcı adımları Atatürk atmıştır.
Cumhuriyetin İlanı’nın ardından 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i
Tedrisat Kanunu ile değişik niteliklerde öğretim yapan bütün eğitim
kurumları yeni sisteme göre yeniden düzenlenmiştir. 1920–1928 yılları arası
Türk inkılâbının sosyal ve kültürel olarak yeni, dil inkılâbının da hazırlık
dönemi olarak görülmüştür. Ülkede yenileşme çalışmaları devam ederken
bunlardan en önemlilerinden bir tanesi olarak görülen harf inkılâbının
gerçekleştirilmesi için ‘Dil Heyeti’ adını taşıyan bir kurulun oluşturulması
kararlaştırılmış, Dil Heyetince bu konuda yapılacak hazırlıkların harf
inkılâbının gerçekleşmesinde işlerin kolaylaştırılmasının devletin genel
siyasetine uygun düşeceği belirtilmiştir. Mustafa Kemal Atatürk’ün de
yakından takip ettiği Dil Heyetinin çalışmaları sonucunda Latin Harflerinin
kabulü gerçekleşmiştir. Harf devriminden sonra dilde bir birlik konuşma dili
ile yazı dili arasındaki farklılıklar azalmış, okuma-yazma oranında büyük
artış görülmüştür. Dil ve yazının anlaşılır olması, bilgi ve kültürün
gelişmesinde yeni Türkiye'nin çağdaş toplum seviyesine ulaşması amacında
önemli bir etkendir. Daha milli mücadele döneminde başlayıp Harf inkılâbı
ile devam eden eğitim mücadelesi Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümüne kadar
devam etmiştir. Böylece on beş yıllık bu dönemde eğitim alanında önemli
adımlar atılmıştır.
Latin Alfabesi'ne geçilmesi ile bütün basın yayın organlarındaki yazılar ve
resmi yazışmalar yeni Türk alfabesi ile yapılaması kararı alınmıştır, ancak
daha kanun kabul edilmeden çok daha önce 1 Ekim 1928 tarihinde Yeni
155
Türk Harfleri ile yayınlanan İlk Türk Gazetesi; ‘Türkçe Gazete’ yayın
hayatına başlamıştır. Pazartesi ve Perşembe olmak üzere haftada iki sayı
olarak dört sayfa şeklinde yayınlanan gazetenin müdürü Behçet Bey olup
basımı İstanbul’da yapılmıştır. Türkçe Gazete ilk sayısından itibaren üç aya
yakın yayın hayatına devam etmiş ve yirmi beş sayı çıkarmıştır. Türkçe
Gazete, 1 Ekim 1928 tarihli ilk yayınında amacını açıklamış ve ilk
sayısından sonra yayınlanan yirmi beş sayıda yeni harflerin önemini ve
özelliklerini anlatan yayınlara yer vermiştir. Gazetede bu haberler dışında;
fıkralara, şiirlere, şarkılara, hikâyelere, bulmacalara yer vererek halkın ilgisi
çekilmeye çalışılmıştır. Türkçe Gazete 24 Aralık 1928 tarihinde ismini ve
içeriğini değiştirmiştir. Bu süre içerisinde gazete; yeni Türk harflerinin
önemini ve özelliklerini anlatan yazılara yer vermiş, yeni Türk harfleri ile
ilgili yapılan çalışmaları halka ulaştırmıştır. Yirmi beş sayısı incelendiğinde
Türkçe Gazete'nin ilk sayısındaki hedeflerine ulaştığı, halkın yeni Türk
harflerini benimsemesinde ve bilgi ve kültür birikimini arttırmasında önemli
katkılarda bulunduğu söylenebilir. Harf inkılâbını halka benimsetmek
yolunda atılan gayretli ve önemli adımlardan biri olarak
nitelendirebileceğimiz Türkçe Gazete, anlaşılır dili, kısa ve etkin
cümleleriyle oluşturduğu ilgi çekici konular aracılığı ile yeni harflerin hızla
ve zevkle okunmasına yardım etmiş ve halkın bilgi ve kültür birimini de
arttırmayı hedeflemiştir.
KAYNAKÇA
Kitap ve Makaleler
Akyüz, Yahya, (2006),Türk Eğitim Tarihi, Pegam Yayınları, Ankara.
Atatürk, Gazi Mustafa Kemal ( 1997), Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.III, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara.
Berkes, Niyazi (2005), Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, Yapı Kredi
Yayınları.
Buluç, S. (1983), “Türkiyat Enstitüsü”, Türk Ansiklopedisi, Devlet Kitapları,
C. XXXII, Ankara,
Bulaç, S. (1991). “Osmanlı Devrinde Alfabe Tartışmaları”, Harf Devriminin
50. Yılı Sempozyumu, TTK Basımevi, Ankara.
Demirtaş, Bahattin (2008), Atatürk Döneminde Eğitim Alanında Yaşanan
Gelişmeler, Gazi akademik Bakış, Cilt 1, Sayı 2, Gazi Üniversitesi
Ergin, Osman,( 1997), Maarif Tarihi, C.5, Osman Bey Matbaası, İstanbul.
Ergin, Muharrem, (2000),Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
Goloğlu, Mahmut(1972), Devrimler ve Tepkiler, Başnur Matbaa, Ankara.
Karal, Enver Ziya, (1985), “Tanzimat’tan Sonra Türk Dili Sorunu”,
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 2, İletişim yayınları,
İstanbul.
156
Kılıç, Selami(1998), II. Meşrutiyetten Cumhuriyet Türkiye’sine Türk
İnkılâbının Fikir Temelleri, Erzurum Atatürk Üniversitesi Yayınları,
Erzurum.
Kili, Suna, (1982), Türk Anayasaları, Tekin Yayın Evi, 2. Baskı, İstanbul.
Korkmaz, Zeynep. (1992). Atatürk ve Türk Dili; Belgeler, Ankara. Türk Dil
Kurumu Yayınları.
Sarıkaya Makbule, (2003), “Türkiye'de Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde
‘Türkçe Gazete’”Atatürk Dergisi, Ankara.
Sezer, Ayten (1985), Atatürk Dönemi Milli Eğitim Politikası ( 1923–1938 ),
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, HÜ, AİİTE, Ankara.
Şimşir, Bilâl N., Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu yayını, Ankara.
Şimşir, Bilal N., (1991). “Türk Harf Devrimi’nin Türkiye Dışına Yayılması:
Bulgaristan Türkleri Örneği” , Harf Devrimi’nin 50. Yılı Sempozyumu, TTK
Basımevi Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi (1968), C.7, D.II, İ.II, Ankara, Meclis Matbaa.
Tekeli, İlhan, (1985), “Osmanlı İmparatorluğundan Günümüze Eğitim
Kurumlarının
Gelişimi”,
Cumhuriyet
Dönemi
TürkiyeAnsiklopedisi,(CDTA), Cilt:3, İstanbul, İletişim Yayınları.
Ülkütaşır, M. Şükrü,(1971). Atatürk ve Harf Devrimi, Ankara Üniversitesi
Yıldız, Sümeyye, (2012), ' Osman Nevres’in Güzelliğe, Şiire ve Şaire
Bakışı’ Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5 Sayı: 21, Bahar.
Zürcher, E.Jan, (1993), Modern Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları,
İstanbul.
Gazete
Türkçe Gazete
İlk Çocuk Gazetesi Türkçe Gazete
157
ADNÎ RECEB DEDE DÎVÂNI’NDA NEY
Okt. Eda TOK
Akdeniz Üniversitesi
Antalya/TÜRKİYE
edatok @akdeniz.edu.tr
ÖZET
Tasavvuf müziğinin simgesi olan ney, kamıştan yapılan, üflemeli bir müzik
aletidir. Ney özellikle Mevlevîler arasında çok itibar görmüş, adeta
Mevlevîliğe mahsus bir müzik aleti haline gelmiştir. Bu önemli müzik aleti
her dönem şairlerin hayal dünyasını süslemiş, divân şiirinde özellikle de
Mevlevî şairlerce çok sık kullanılmıştır. 17.yüzyıl Mevlevî şairlerinden olan
‘Adnî Receb Dede de Dîvânın’da ney adına çeşitli hayallerle sıkça yer
vermiştir. Biz de bu çalışmamızda ‘Adnî’nin ney adını beyitlerinde hangi
hayaller ve sanatlar çevresinde kullandığını göstererek bir Mevlevî şairinin
gözünden neye bakmaya çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Adni Receb Dede, Dîvân, Tasavvuf Müziği, Ney.
ABSTRACT
NEY IN ‘ADNÎ RECEB DEDE DÎVÂN
Ney, the symbol of Sufi music, is a woodwind musical instrument made of
reed. Especially, it has found a wide respect among Mevlevî sect and has
become almost their private musical instrument. This important instrument
has embellished the imagination of poets each era and it is been used often
in divân poetry. Adnî Receb Dede, a 17th Century poet, has given place to
dreams on behalf of ney in his divân. In this study, it is aimed to look
through the eyes of Adnî to the Ney by indicating how he included the name
of ney in his couplets.
Key Words: Adni Receb Dede, Dîvân, Sufi music, Ney.
ADNÎ RECEB DEDE DÎVÂNI’NDA NEY
Giriş
17.yüzyıl Mevlevî şairlerinden olan Adnî Receb Dede’nin asıl adı
Receb’tir ve Selanik vilayeti mülhakından Serez (Siroz) şehrinde doğmuştur.
Kaynaklarda babasının ulemâdan olduğu kayıtlı olan Adnî iyi bir tahsil
imkânı bulmuş, genç yaşında memleketinde ilim ve faziletiyle seçkin bir
yere ulaşmıştır. (Esrar Dede, 2000: 350; Göre, 2004: 21) Serez dergâhı şeyhi
Ramazan Dede’den el alıp külâh giyip çileye girmiş, istidatlı olmasından
dolayı da Ramazan Dede’nin vefatında yerine oturmuştur. (Ali Enver, 2010:
215) Burada bir süre sâliklere mürşidlik yapan ‘Adnî, eskiden beri gönlünde
olan istek üzerine âşıkların Kâbesi Mevlânâ Dergâhı’nı ziyaret etmek için
orta yaşlarında Konya’ya gitmiştir. ‘Adnî Konya’ya gittiğinde hilafet
makamında Abdulhalim Çelebi bulunmaktadır ki bu dönem Vâiz Vânî
158
Mehmet Hoca’nın ikbal devrine rastlar. Raks ve semâ’ında yasak edildiği
bu dönemde sadrazam Kara Mustafa Paşa, Vânî Üngürüs’ün faaliyetlerini
engellemek ve ‘Adnî’nin görüşlerine başvurmak için onu İstanbul’a davet
etmiştir. Vânî’nin zulmü ‘Adnî’nin de manevi desteğiyle engellenmiştir.
‘Adnî İstanbul’dan Edirne’ye daha sonrada buradan Gelibolu’ya giderek
Gelibolu Mevlevîhânesi şeyhi Ağazâde’nin yanına geçmiş, oradan da
Belgrad’daki Mevlevîhânenin meşihatine görevlendirilmiştir. (Göre, 2004:
22-24)
‘Adnî Belgrad Mevlevîhânesi şeyhi iken H.1100-M.1689’da vefat
etmiştir. (Ali Enver, 2010: 215; Göre, 2004: 24)
‘Adnî’nin Divân, Nahl-i Tecellî, Şerh-i Kasaîd-i ‘Urfî ve Kasîde-i
‘Adnî olmak üzere dört eseri tespit edilmiştir. Şairin Dîvânı’nda 38 kaside
(2’si Farsça), 1 terkib-i bend, 4 tahmis (3’ü Farsça) ve 313 gazel (1’i Farsça)
yer almaktadır. (Göre, 2004: 26-27) Bu sayılara da bakılarak ‘Adnî’nin bir
gazel şairi olduğu söylenebilir. Şairin gazellerinin konusu tasavvuf ve
özellikle Mevlevîlik çevresinde dönmektedir. Gam, mihnet, elem, dert,
ıztırab, hasret en çok bahsettiği kavramlar olup hemen hepsinde ilahi aşkı
işlemektedir. Tamamen içe dönük bir ruh halini yansıtan gazellerinde
samimi bir Mevlevî edası vardır. (Göre, 2004: 45) ‘Adnî kasidelerinin
Memduhlarını da hep Mevlevî muhitinden seçmiş, devrin devlet adamlarına
şiir yazmamıştır. Makam ve mevkii hevesinde olmayan şairin kasidelerinin
ve bütün diğer eserlerinin özünü Mevlevîlik neşvesi oluşturmuştur. (Göre,
2004: 43)
İncelendiğinde ‘Adnî’nin divânında Mevlânâ’ya ve Mevlevîliğe dair
birçok unsurla karşılaşılmaktadır. Ney de bu unsurlardan biridir. Şair,
Mevlevîlikte çok önemli bir yere sahip olan neye çeşitli vesilelerle 411
beyitte yer vermiştir. Şairin şiirlerinden hareketle neye bakmadan önce ney
hakkında kısa bir bilgi vermek yararlı olacaktır.
Ney, tarihin çok eski çağlarından beri Türk musikisinde kullanılan
kamıştan yapılmış nefesli bir sazdır. (Can, 1966: 121; Erguner, 2002: 29)
Ney, tek parça dokuz boğumlu bir kamışın içi boşaltılıp üzerine yedi adet
delik (perde) açılması suretiyle yapılır. Sarı ve budaklı bir çeşit kamıştan
elde edilen neyin ilk ve son boğumuna, kamışın hassas bölgelerinde
meydana gelebilecek çatlakları önlemek için gümüş, altın veya pirinçten
bilezikler takılır. Neyin ilk boğumu olan boğaz boğumuna “başpâre” denilen,
genellikle boynuzdan elde edilmiş, üflemeyi kolaylaştırıcı konik bir ağızlık
takılır. Neyin delikleri kızgın demirle veya özel bir keskiyle dairevi açılır.
(Uygun, 2007: 33/68)
Ney, İslam kültüründe saygın bir çalgı olup, icadıyla ilgili olarak Hz.
Muhammed zamanına kadar uzanan rivayetler vardır. Bu rivayetlerden biri
şu şekildedir: Peygamberimiz bir gün damadı Hz. Ali’ye ilahi bir sır
söylemiş. Hz. Ali bu büyük sırrın ağırlığını içine sığdıramamış ve boş bir
kuyuya eğilerek bu sırrı söylemiştir. Daha sonra boş kuyu coşmuş, sular
1
Göre, bu sayıyı 35 olarak vermektedir. (2004: 129)
159
taşmıştır. Taşan suların feyzi ile kuyunun kenarında kamışlar bitmiştir. Bir
çoban bu kamışlardan birini kesmiş, muhtelif yerlerinden delerek üflenince
nağmeler çıkaracak bir hale getirmiştir. Sonra dudaklarına götürüp
üflemeye başlayınca o kamış parçasından âşıkane feryatlar yükselmiştir. O
sırada oradan geçmekte olan Hz. Peygamber kamıştan çıkan feryatları
işitmiş, ondaki sır ve hikmeti anlamıştır. O günden sonra ney bir çalgı aleti
ve ilham kaynağı olmuştur. (Pakalın, 1993: II/689)
İçli ve yürek sızlatan nağmeleriyle ney, Mevlevî musikisinin en
önemli “olmazsa olmaz” musıkî aletidir. Neye yüklenen çeşitli anlamlar onu
diğer musiki aletlerinden ayırmaktadır. O gerek biçimiyle gerekse yürek
yakan nağmeleriyle Mevlânâ ve Mevlevî dervişleriyle özdeşleşmiştir.
(Yöndemli, 2007: 325) Ney sazlıkta alelâde biten bir kamış değildir. Gönül
erbabının elinde, bir kamış olmaktan çıkan ney âşığın elinde ateştir,
gönüldür; Tanrı esrarını fısıldayan bir ses ve nefestir. (Çetinkaya, 2011: 431)
Ney, Mevlevî tarikatında bir çeşit kutsal saz olmuş ve çok değer görmüştür.
Öyle ki bir dervişin ney çalıp çalmamasından onun Mevlevi olup olmadığına
karar verilirmiş. (Gültaş, 1981: 26)
1. Ney Çeşitleri
1.1. Mansur Ney
Neyin akortları ve uzunlukları birbirinden farklı olan birçok çeşidi
vardır. Ney çeşitleri esas neyler, mabeyn (ara) neyler ve nısfiyeler olmak
üzere üç grupta toplanmıştır. Aralarında bir tam ses aralığı bulunan esas
neyler kız ney, mansur, şah, davud ve bolâhenk neylerdir. (Erguner, 2002:
38) Bir ney çeşidi olan mansur, aynı zamanda Mevlevihanelerde kullanılan
neylerin piyano ahengine uyan kısmın adıdır. (Can, 1966: 119) Şairler bir
ney çeşidi olan mansura, Hallac-ı Mansur’a telmihte bulunarak tevriyeli bir
biçimde yer vermişlerdir. Hallac-ı Mansûr’un bir ağaca bağlanıp ellerinin ve
ayaklarının kesilmesi, boynunun vurulması ile kamışın sazlıktan koparılıp iki
ucunun kesilmesi arasında benzerlik kurulmuş ve Mansur kelimesi hem bir
ney çeşidi hem de Hallac-ı Mansur anlamıyla tevriyeli kullanılmıştır.
Lâ-cerem hem-nagme-i Mansur olurlar her nefes
Cân u diller eylese gûş-ı nevâ-yı nây-ı ‘ışk (Ad G 166/4)
Can ve gönüller aşk neyinin sesini dinlese şüphesiz her nefeste
Mansur’un nağmesiyle aynı olurlar.
Adnî de Mansur kelimesine her iki anlamı da içerek şekilde tevriyeli
olarak yer vermiştir. Can ve gönüllerin aşk neyinin sesini dinlediğinde her
nefeste Mansur neyin nağmesiyle aynı olacağını ifade etmiş, Mansur neyin
nağmelerinin aşk dolu olduğuna vurgu yapmıştır. Diğer bir anlamıyla aşk
neyini dinleyen gönül ve canların Hallac’ın aşkını, sırrını anlayabileceklerini
ifade etmiştir.
2. Ney-i Mevlânâ
Mesnevi’nin ilk on sekiz beyitinde ilk planda “ney” vardır. Ney,
şikâyet etmektedir, ayrılıkları anlatmaktadır. Kamışlıktan kesildim kesileli
feryat etmedeyim, herkes feryadıma uymada, ağlayıp inlemektedir. Aslından
uzak düşen, elbette buluşma çağını arar, her toplumda ağladım, inledim;
160
herkesle eş-dost oldum, herkes kendince bana dost oldu ama içimdeki
sırlarımı kimse araştırmadı demektedir. Mevlânâ neye aşk ateşinin
düştüğünü, hakikat şarabını aşkın coşturduğunu söyler. Ney gibi hem zehir,
hem panzehir olan, onun gibi soluktan kesilenin olmadığını, onun kanlarla
dolu bir yolu bitirdiğini, Mecnun’un hikâyelerini anlattığını söyler. Sonunda
da ham kişinin pişkin, olgun kişinin halini anlayamayacağını, sözün kısa
kesilmesi gerektiği söyler ve bu on sekiz beyiti bitirir. (Gölpınarlı, 1990: III/17) Bu sebepten ötürü Mevlevîlikte neyin apayrı bir yeri vardır. Şairler
Mesnevinin neyin hikâyesiyle başlamasından, onun hikâyesinin
anlatılmasından dolayı neyi, “ney-i Mevlânâ” tabiriyle de anmaktadırlar.
Mevlânâ’nın neyi ifadesiyle Mesnevî’de anlatılan ney kastedilmektedir.
Dem-â-dem andurur ‘ahd-i Elesti nây-ı Mevlânâ
Kılur ‘âşıkları dîdâr mesti nây-ı Mevlânâ (Ad G 4/1)
Mevlânâ’nın neyi her zaman Elest yeminini andırır. Mevlânâ’nın
neyi âşıkları(sevgilinin) yüzünün sarhoşu yapar.
Âdnî, Mevlânâ’nın neyinin Elest yeminini hatırlattığı ifade
etmektedir. Elest, insanlar yeryüzüne yaratılmadan önce Allah ile ruhlar
arasında Allah’ın Rabbi olduklarını kabul ettikleri bir çeşit sözleşmedir. İşte
Mevlânâ’nın neyi de dinleyenlere Rabbini ve verilen ahdi, sorumlulukları
hatırlatmaktadır. Aynı zamanda Mevlânâ’nın neyi âşıklara sevgilinin yüzünü
göstererek güzelliğiyle adeta sarhoş yapmaktadır.
Dem-i ‘âlem-güdâzın hânümân-sûz-ı vücud eyler
Komaz fakr ehline âsâr-ı hesti nây-ı Mevlânâ (Ad G 4/2)
Mevlânâ’nın neyi fakir ehline varlık alameti bırakmaz. Mahveden
nefesiyle vücut evini yakar.
Mevlânâ’nın neyi o kadar tesirlidir ki yokluk ehlinde varlık
alametinden eser bırakmaz. Neye üflenen o nefesle vücut evi yanar; beden,
varlık yok olur. Mevlânâ’nın neyi dinleyeni varlıktan soyutlar, ruhu besler,
maddeden sıyrılan ruhun yükselmesini sağlar.
Hevâsıyle gönüller garkagâh-ı ‘ışka düşmüşdür
N’ola tahrîk iderse pâ vü desti nây-ı Mevlânâ (Ad G 4/4)
Mevlânâ’nın neyi ayak ve eli tahrik etse buna şaşılır mı? Gönüller
(onun) arzusuyla aşk batağına düşmüştür.
Gönüller Mevlânâ’nın neyinin arzusuyla aşk batağına düşmüştür.
Mevlânâ’nın neyinin nağmeleri o kadar tesirli ki onu dinleyenin elinin ve
ayağının tahrik olmaması mümkün değildir. Ancak bataklığın hareket edince
içine daha hızlı çektiği bilinmektedir. Bu yüzden aşk bataklığına düşmüş
gönüller Mevlânâ’nın neyinin tahrikiyle hareket ettikçe aşk bataklığına iyice
batar. Beyitte hareket edildikçe bataklığın daha hızlı içine çekmesinden yola
çıkılmış ve bataklık aşk olarak tasavvur edilmiştir. Neyin nağmeleri kişiyi
coşturup raks ettirdikçe bu bataklığa yani aşka daha da batırmıştır. Bu
şekilde neyin aşkı arttırdığı ve bu şevkle hareket ettirdiği ifade edilmiştir.
Gönülde inkisâr oldukça şevkin arturur ‘Adnî
Mahall-i feyz ider câm-i şikesti nây-ı Mevlânâ (Ad G 4/5)
161
Adnî, Mevlânâ’nın neyi gönülde kırıldıkça isteğini arttırır (öyle ki)
kırık kadehi feyiz yeri yapar.
Mevlânâ’nın neyinin nağmesi gönülde kırıldıkça, gönlün şevkini
artırır ve coşturur. Mevlânâ’nın neyi kırık kadehi feyizlerin yeri yapar.
Mevlânâ’nın neyi mecliste gönülleri şevklendiren bir çalgı olarak
düşünülmüştür.
Sıytt-ı gül-bang-ı nây-ı Monlâ’yı
Nevbet-i mülk-i sermedî buldum (Ad G 215/2)
Monla’nın neyinin gülbanginin şöhretini ebedi mülkün bandosunda
buldum.
Şair, Mevlânâ’nın neyinin ebedi mülkün bandosu olduğunu
söyleyerek ona ebedilik vasfını yüklemiş ve neyi yüceltmiştir. Ebedi mülkün
bandosunda Mevlânâ’nın neyinin nağmelerinin daimi olacağını
savunmuştur.
Felekler çerh urur insân semâ‘ eyler nevâsından
İder raks ehli hep bâlâ vü pesti nây-ı Mevlânâ (Ad G 4/3)
Felekler çerh vurur/tef vurur, insan onun ahenginden semâ’ yapar.
Mevlânâ’nın neyi, yeryüzü ve gökyüzünü hep raks ehli yapar.
Mevlânâ’nın neyinden çıkan nağmeler insanları, felekleri yeryüzü ve
gökyüzünü semâ’ ettirmiştir. Feleklerin dönmesi çerh vurmak kelimesiyle
verilmiş, aynı zamanda çerh kelimesi tef anlamıyla da tevriyeli
kullanılmıştır. Yani felekler hem tef çalmasıyla, hem de semâ’ etmesiyle
düşünülebilir. Mevlevîlerce felekler dahil her şey semâ’ yapmaktadır ki buna
sebep Mevlânâ’nın neyidir. Semâ’da ney ve tefin önemine de dikkat
çekilmiş, tüm her şeyin dönmesine, semâ’sına sebep Mevlânâ’nın neyi
gösterilmiştir. Semâ’da söz konusu edilen neyin Mevlânâ’nın neyi olması
neyin semâ’ icrasındaki önemini daha da arttırmıştır.
3. Teşbih ve Mecazlarda Ney
3.1. Ney- Arkadaş
Bir hem-nefesüm yok diyü şekvâyı ko ‘Adnî
Ney bezm-i elemde sana dem-sâz degül mi (Ad G 298/9)
Adnî, bir arkadaşım (bile) yok diye şikâyeti bırak, ney sana üzüntü,
dert meclisinde arkadaş değil mi?
Adnî, tecrid sanatıyla kendini soyutlamış ve kendisine “bir
arkadaşım yok diye şikâyet etmeyi bırak” şeklinde seslenmiş, neyin dert
meclisinde kendisine bir arkadaş olduğunu ifade etmiştir. Şair, neyi dertlerini
anlayan bir arkadaş olarak tasavvur etmiştir. Şair aşağıdaki beytinde de neyi
gam meclisinde kendisine bir arkadaş olarak görmüştür. Ney, Adnî’nin
sinesindeki sırları anlatan bir arkadaştır, bu yüzden Adnî’nin halini merak
edenler onu neye sormaktadır:
Bezm-i gamda neyden istihbâr iderler hâlimi
Ben hamûş-ı râz-ı sînem hem-demüm söyler benüm (Ad G 221/2)
Gam meclisinde halimi neyden sorarlar, sinemin sessiz sırrını benim
arkadaşım söyler.
162
Adnî, neyin arkadaşlığına o denli önem verir ki ney gibi bir
arkadaşın her zaman ele geçmeyeceğini ifade eder ve neyin kıymetini bilmek
gerektiğine dikkat çeker:
‘Uşşâkdan eyler yine hem-vâre nevâlar
‘Adnî ne diyem ney gibi hem-dem ele girmez (Ad G 134/5)
Adnî, ne diyeyim ki ney gibi arkadaş her zaman ele geçmez. (Ney)
daima âşıklardan (Uşşak Makamından) ezgiler söyler.
Şair neyin, dergâhın âşıkları yani dervişlerle arkadaş olduğunu
söylemiş böylece neyin dergâhlarda dervişler tarafından üflendiği bilgisine
de yer vermiştir:
Ney gibi ‘uşşâk-ı dergâh ile demsâz ol yüri
‘Adniyâ maksûd ise âhir makâm-ı uhrevî (Ad G 273/6)
Ey Adnî’! Nihayetin ahrete dair makamsa yürü ney gibi dergâhın
âşıklarıyla arkadaş ol.
3.2. Ney-Gönül
Mestûrdur âheng-i ney-i dil o kadar kim
‘Adnî benüm elvân-nagamum dem bile bilmez (Ad G 125/5)
Adnî, gönül neyinin ahengi o kadar gizlidir ki benim çeşitli
ezgilerimi nefes bile anlamaz.
Beyitte şair gönlü nağmeler çıkaran bir neye teşbih etmiştir. Gönül
nağmelerinin çok gizli olduğunu nefesin bile bunu anlamayacağını ifade
etmiş ve neyin nefesle olan ilişkisine de gönderme yapmıştır. Ney de gönül
gibi sırlarla doludur.
3.3. Ney-Sûr
Kıyametin kopuşunu haber vermek için İsrafil’in üfleyeceği boruya
sûr denildiğini bilmekteyiz. Surun ilk üflenişinde kıyamet kopacağı, ikinci
üflenişinde bütün ölülerin dirileceğine inanılır. Adnî de neyi dirilticiliği,
hayat vermesi yönüyle sura teşbih etmiştir. Neyin üflenmesiyle çıkan
nağmeler surun üflenmesi gibi tasavvur edilmiş ve neyin nağmelerinin de sur
gibi hayat bağışladığı, can verdiği ifade edilmiş, ney yüceltilmiştir:
Nefha-i sûr gibi feyz-i hayât eyler dir
Sorsan âgâh olına sırr-ı nidâ-yı nâyı (Ad G 274/4)
Bilgili olana neyin bağırmasının sırrını sorsan surun üflemesi gibi
hayat verir derler.
4. Neyin Nağmeleri
4.1. Neyin Sesi- Cennet Kapısının Açılış Sesi
Tokındı nevbet-i mülk-i muhalled gûş-ı âfâka
Virildi zevk-i iklîm-i bekâerbâb-ı ezvâka
2
İrişdi müjde-i
ehl-i eşvâka
Sarîr-i bâb-ı cennetdür nevâ-yı nây ‘uşşâka
Semâ’ itsün sadâ-yı feth irişdi cân-ı müştâka (Ad Tahmis 4/1)
Ufukların kulağına daimi mülkün bandosu dokundu. Neşe
erbaplarına bakilik ülkesinin zevki verildi. Şiddetli arzuları,
2
Saf, 61/13: “Seveceğiniz başka bir şey daha var: Allah’tan yardım ve yakın bir fetih…”
163
istekleri olanlara Allah’ın yardımı ve fetih müjdesi ulaştı. Âşıklara
neyin nağmesi cennet kapısının gıcırtısıdır. Hasret çeken gönle fetih
sesi ulaştı, artık semâ’ etsin.
Beyitte neyin sesi cennet kapısının açılışının çıkardığı gıcırtıya
teşbih edilmiştir. Ney de cennet kapısının açılışı gibi âşıklara cenneti
müjdelemektedir. Bu yüzden neyin sesini duyan âşık semâ’ya başlar ve bu
müjdenin keyfiyle adeta kendinden geçer. Bu şekilde semâ’da ney icrasının
etkisine, önemine de dikkat çekilmiştir.
4.2. Ney-İnleme
Aşk meclisindeki çaresiz gönül, feryat eden neye teşbih edilmiştir.
Mecliste üflenen neyin çıkardığı hisli nağmeler feryat olarak tasavvur
edilmiştir.
Bezm-i gamda olmayan ney gibi feryâd âşnâ
Nâleden bîgânedür dem-sâz bilmez neydügün (Ad G 242/7)
Gam meclisinde ney gibi feryada aşina olmayan arkadaş inlemeye
yabancıdır, (onun) ne yaptığını bilmez.
5. Neyin Dinleyiciler Üzerinde Etkisi
5.1. Gönlü Rahatlatması, Zevk Vermesi
Mecliste eğlenceye, zevke sebep olanın ne olduğu sorgulanırken
neyin de anılmış olması neyin dinleyenlere zevk verdiğini göstermektedir.
Nây-ı safâ-yı mutrib-i ‘uşşakun ‘Adniyâ
Zevk-i dem-i nevâları hâtırumdadur (Ad G 111/5)
Ey Adnî! Âşıkların çalgıcılarının neyinin sesinin keyfi hep
aklımdadır.
Hele sâkî nefha-i mey yine kıldı rûh-ı tervih
Hele mutribâ dem-i ney yine itdi kalbi tefrîh (Ad G 38/1)
Sâkî şarabın kokusu yine canı rahatlattı. Çalgıcı neyin nefesiyle yine
gönlü açtı.
Sakinin, şarabın, çalgıcının ve neyin yer aldığı bir meclis tablosu
çizilmiş ve neyin nağmelerinin gönlü açtığı, rahatlattığı ifade edilmiş. Bu
beyitlerden neyin sesinin rahatlatıcı bir etkisi olduğu açıkça anlaşılmaktadır.
Mâ-sivâdan kalbi raks-ı ma’nevîdür döndüren
Perde-i nây-ı mahabbetdür iden keşf-i hicâb (Ad G 14/3)
Kalbi, dünyayla ilgili olan şeylerden döndüren (çeviren) manevi
rakstır. Yüzdeki perdeyi kaldıran sevgi neyinin perdesidir.
Ney, içinde barındırdığı ilahi sırların nağmesiyle kulun Allah’a
yaklaşmasına engel olan perdeyi kaldırır. Neyin perdelerinden çıkan
nağmeler dinleyeni maddeden uzaklaştırır, Hakk’a yaklaştırır bunun verdiği
feyzle dinleyen raksa başlar. Raks kelimesinin dönme kelimesiyle
kullanılması buradaki raksın semâ’ olduğuna işaret etmektedir. Neyin
nağmeleriyle dünya yükünden kurtulan kimse semâ’ya başlar ve semâ’ ile
kalbini dünya işleriyle alakalı her şeyden temizleyerek Hakk’a yaklaşır.
Yakup haşâk-i zâr-ı mâ-sivâsın eyledün ber-bâd
‘Alevnâk eyleyüp kânûn-ı dilde âteş-i nâyı (Ad K 2/103)
164
Neyin ateşini gönül ocağında alevlendirerek dünya ile ilgili her
şeyin çer çöpünü yakıp berbat ettim.
Neyin tesirli sesi gönül ocağını yakınca dinleyenin gönlünde dünya
işleriyle alakalı hiçbir şey kalmaz. Çünkü neyin ateşli nağmeleri dinleyenin
gönlündeki bu dünyaya dair tüm çer çöpü yakar. Beyitte gönül ocağa, ney de
yakıcı sesinden dolayı ateşe teşbih edilmiştir.
5.2. İlahî Sırrı Göstermesi
Hak budur kim makâle-i nâyı
Remz-i esrâr-ı Ahmed’i buldum (Ad G 215/3)
Doğrusu şudur ki neyin sözünde Ahmed’in sırlarının işaretini
buldum.
Hz. Peygamber bir sırrı Hz. Ali’ye söyledikten sonra Hz. Ali bu
sırrın manevi ağırlığına dayanamayıp, kör bir kuyuya bu sırrı anlatmıştır.
Kuyunun bu sırla coşup taşmasıyla suların kapladığı yerlerde kamışlar
yetişmiştir. Bu kamışlardan birinin kesilip gövdelerine delikler açılarak
neyin icad edildiğini savunan rivayetler vardır. Bu yüzden neyin sesinin
ilahi sırları anlattığına inanılmaktadır. Adnî de beyitinde neyin sözlerinde,
nağmelerinde Ahmed’in sırlarından işaret bulduğunu söyleyerek, bu rivayete
telmih yapmıştır. Adnî neyin nağmelerinin, Hz. Peygamberin sözleriyle,
ilahi sırlarıyla dolu olduğunu ifade etmiştir.
Nefhâ-i pâk-i nây-ı ‘uşşâkı
Bûy-ı fakr-ı Muhammad’i buldum (Ad G 215/4)
Muhammed’in yokluk kokusunu âşıkların neyinin temiz nefesinde
buldum.
Adnî, bu beyitte de yukarıda ortaya attığı düşüncesini devam
ettirmiş, âşıkların neye üfledikleri nefeste adeta Hz. Peygamberin kokusunu
bulduğu ifade etmiştir.
Vâkıf-ı esrâr olur ‘uşşâk bî-güft ü zebân
Kılsa bezm-i ‘ışkda ‘Adnî nevâ-nây-ı ümîd (Ad G 49/5)
Adni, ümit neyinin nağmesi aşk meclisinde sözsüz, dilsiz (bile) olsa
âşıklar (yine) sırlara vakıf olurlar.
Neyin dili yoktur, söz söylemez ama o, nağmeleriyle tüm kâinatın
sırlarını açıklar. Ancak bu sırlara ancak âşık olanlar vakıf olabilirler:
5.3. Arzuları Yerine Getirmesi
‘Adnî demidür kesb-i hevâ eyleye ‘uşşâk
Mutribları çün bezmimüzün nâya dem urdı (Ad G 306/5)
Adnî, tam vaktidir âşıklar arzularına kavuşsunlar çünkü meclisin
çalgıcıları neye üfledi.
Adnî, meclisteki çalgıcıların neye üflediklerini bu yüzden âşıkların
isteklerine kavuşmalarının tam vakti olduğunu ifade etmiştir. Bu beyitte
âşıkların neyin sesi sayesinde istek ve arzularına kavuştukları
anlaşılmaktadır.
5.4. Güldürmesi
Feyz-i eser-i bâde-i pür-feyz-i safâdan
Handân olalum câm gibi nây çalındı (Ad G 275/3)
165
Ney çalındı safanın feyz dolu şarabının tesirinden kadeh gibi gülen
olalım.
Şairin neyin üflendiğini bu yüzden artık kadeh gibi gülen olalım
ifadelerinden neyin, dinleyenlere neşe verdiği, eğlendirdiği, mutlu edip
güldürdüğü anlaşılmaktadır.
5.5. Ağlatması
Yâd-ı leb-i dildârile meyhâne-i gamdan
Giryân olalum mest gibi nây çalındı (Ad G 275/4)
Ney çalındı gam meyhanesinde sevgilinin dudağının yadıyla sarhoş
gibi ağlayan olalım.
Beyitte, dert meclisinde neyin sesinin âşığa sevgilinin dudağını
hatırlattığı ve onu sarhoş gibi ağlattığı görülmektedir. İnsan-ı kâmilin temsili
olan ney, kendisine ilahi nefesin üflenmesiyle canlanır ve ses çıkarmaya
başlar. Neyin üflenebilmesi için dudakla teması gerekmektedir ki işte bu
yüzden neyin tesirli sesi, âşığa sevgilin şarap gibi olan dudağını hatırlatmıştır
ve âşık adeta ağlayan bir sarhoşa dönmüştür. Buradan da neyin tesirli sesinin
dinleyeni ağlattığı sonucuna ulaşılabilir.
6. Semâ’da Neyin Önemi
Kâm alur neş’e-i ıtlâkdan ‘Adnî lâ-büd
Fehm iden bezm-i semâ’ içre safâ-yı nâyı (Ad G 274/5)
Adnî, semâ meclisinde neyin safasını anlayan elbette kurtulma
neşesinden muradını alır.
Semâ meclisinde neyin sesinin safasını anlayan kimse o vecdle
semâ’ya başlar, varlıktan kurtulur; varlıktan, bedenden kurtulmanın verdiği
keyif ve neşeyle semâ’ eder. Bu ifadelerden semâ’da neyin sesinin, onun
sesindeki zevkin anlaşılmasının çok önemli olduğunu anlıyoruz. Sadece
neyin nağmelerindeki hissi, ayrılık acısını, hasreti, aşkı anlayabilen kimsenin
yaptığı semâ’dan keyif alabileceği ifade edilmiş ve neyin nağmelerinin boş
olmadığına dikkat çekilmiştir.
Gerdân olalum çerh gibi nây çalındı
Raksân olalum zerre gibi nây çalındı (Ad G 275/1)
Ney çalındı, felek gibi dönelim. Ney çalındı zerre gibi raks eden
olalım.
Dünyadaki her bir zerrenin, feleğin dönüyor olması semâ’ gibi
tasavvur edilmiştir. Bu dönüşe, raksa sebep ise neyin hisli sesi gösterilmiştir.
Ney hasret acısıyla öyle inlemektedir ki bunu duyan her bir zerre raksa
girmektedir. Bu yüzden şair neyin üflendiğini bildirmiş ve herkesi felek gibi,
zerreler gibi dönmeye, raks etmeye davet etmiştir.
Sonuç
Mevlevî bir şair olan ‘Adnî’den seçtiğimiz yukarıda beyitler Mevlevîlerce
neyin ne denli önemli olduğunu gösterir niteliktedir.
Mevlânâ’nın
Mesnevîsine neyin kamışlıktan koparılma hikâyesiyle başlaması ve ilk on
sekiz beyiti ona ayırması Mevlevî şairlerin neye önem vermesinde etkili
olmuş, ‘Adnî de neyin bu hikâyesine şiirlerinde sıkça yer vermiştir. Neyi,
166
Mevlânâ ve nefesiyle birlikte anmış, adeta Mevlânâ ile özdeşleştirmiştir.
Neyi kişileştirilip çıkardığı nağmeleri inleme olarak tasavvur etmiştir. Neyin
nağmelerinin dinleyiciler üzerindeki etkisine ağlatmasına, güldürmesine,
sırları göstermesine, rahatlatmasına genişçe yer veren şair, semâ’da ney
icrasının önemine, neyin ve semâ’nın gönülleri temizleyerek Allah’a
yaklaştırdığına da vurgu yapmıştır. Kısaca Mevlevîlikle bütünleşen,
Mevlevîliğin sembolü haline gelmiş olan ney birçok yönüyle şairin hayal
dünyasını süslemiş ve şiirlerinde çok geniş bir yer bulmuştur. Öyle ki aşk
nağmesini neyden dinlemeyenlerin, gönül hanelerinde şevk ve sevinç
görmemelerini dileyerek adeta onlara beddua da etmiştir:
Bezm-i safâda nâydan dinlemeyen nevâ-yı ‘ışk
Hâne-i dilde bir nefes şevk u surûr görmesün (Ad G 233/3)
Eğlence meclisinde aşk nağmesini neyden dinlemeyen, gönül
hanesinde bir nefes (bile) şevk ve sevinç görmesin.
Şair, aşkın nağmelerini en iyi neyin anlatabileceğine inanmakta ve
neyi bu şekilde yüceltmektedir.
KAYNAKÇA
ALİ ENVER BEY (2010), Mevlevî Şâirler-Semahâne-i Edeb-, Haz. Tahir
Hafızoğlu, İstanbul.
CAN, Neşe (2001), “Osmanlı’da Müziğin ve Şiirin Gözde Sazı: Ney”, Gazi
Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 31, S. 1, s. 179-200.
ÇETİNKAYA, Bayram Ali (2011), “Mevlânâ’nın Nefesinden Çıkan Büyülü
Ney Sesi”, Ihlamur- Mevlâna Özel Sayısı Nev-niyâz, Konya, s. 426-432.
ERGUNER, Süleyman (2002), Ney “Metod”, Erguner Müzik.
ESRAR DEDE (2000), Tekire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, Haz. İlhan Genç,
AKM, Ankara.
GÖLPINARLI, Abdülbâki (1990), Mesnevî Tercemesi ve Şerhi I-II Cilt,
İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
GÖRE, Zehra (2004), ‘Adnî Receb Dede, Hayatı ve Eserleri, Basılmamış
Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
GÜLTAŞ, Ayhan (1981), “Divan Şiirinde Klâsik Türk Mûsikîsi Sazları”,
Sanat ve Kültürde Kök- Aylık Fikir ve Musiki Dergisi, C.1, s.26.
YÖNDEMLİ, Fuat (2007), Mevlevîlikte Semâ ve Mûsıkî, Nüve Kültür
Merkezi Yayınları, İstanbul.
ZAVOTÇU, Gencay (2009), “Neyin Öyküsü ve Divân Şiirinde İşlenişi”,
A.Ü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel
Sayısı, S. 39, s. 719-751.
167
İSLAM ANLAYIŞININ GELENEKSEL TÜRK KONUT MİMARİSİNİN
OLUŞUMUNA ETKİLERİ
Elif ŞENGÜL
Fatma PAMUK
Öğr. Gör., Ordu Üniversitesi
Teknik Bilimler MYO, Geleneksel El Sanatları Bölümü, Ordu,
[email protected]
Öğr. Gör., Ordu Üniversitesi
Teknik Bilimler MYO, Geleneksel El Sanatları Bölümü, Bölüm Başkanı
Ordu, [email protected]
ÖZET
İnsanoğlu kendi evrensel kültürünü oluşturmaya başladığı andan itibaren
varlığını kanıtlayacak birçok verilerle kendini anlatmıştır. Bu kültürel
verilerin doğru bilgilere ulaşabilme açısından en zengin ve samimi
olanlarından biri de ev kültürüdür. Geçmişe dönük belge niteliğinde olan
konutlar, dönemin kültürel özelliklerini, inancını, el sanatlarını, sosyolojik
ve coğrafi yapısını, ekonomisini, mimari özelliklerini bizlere aktaran birer
müze görevindedir.
Geleneksel Türk evi esas şeklini Anadolu da kazanmış olmakla birlikte eski
Türk yaşam tarzı ve İslam dininin getirdiği esaslar evin planlanmasında ve
iç mekânın düzenlenmesinde önemli etkenler olmuştur. Anadolu da değişik
bölgelerde, farklı kültür ortamlarında ve bölgeye uygun yapı malzemeleri ile
kendine has kimliğe sahip ev tipleri oluşmuştur. Çalışmada bu üç olgudan
İslamiyet inancının, Türk konut mimarisinin plan tipleri ve üslup açısından
oluşumunda ki etkileri değerlendirilmiştir. Bu bağlamda Sakarya ili Taraklı
ilçesinden iki, Karabük ili Safranbolu ilçesinden iki olmak üzere dört ev
üzerinde doğrudan inceleme yapılarak İslamiyet anlayışının Geleneksel Türk
Konut mimarisi üzerindeki izleri değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu
değerlendirme mimari tasarım ve donatı elemanları başlıkları altında ele
alınarak yapılmıştır.
Yaşama biçimine etki eden Anadolu konut mimarisinde evler birbirlerine
saygılı, güneşini manzarasını bozmayacak şekilde kurulmuşlardır. Evler,
sokaklar ve yüksek bahçe duvarlarıyla birbirini tamamlar. Zemin kat ile
bütünleşen bahçe duvarının yüksek olması, balkon yerine üst katlarda
çıkmaların yapılması, pencerelerin küçük tutulması gibi bir çok mimari
özellik İslamiyet’in konut yapı kültürü üzerindeki etkilerini yansıtmaktadır.
Yine kim geldi kafesleri, yüklük, yunaklık (gusülhane) ve döner dolaplar,
kapı tokmakları ve şakşaklar gibi birçok donatı elemanlarının İslam
inancıyla değişen mahremiyet anlayışı doğrultusunda geliştiği
görülmektedir.
Geleneksel Türk evlerinin, mimari tasarımı ve donatı elemanları
incelendiğinde tüm bu oluşumun belirli bir amaca hizmet ettiği, belli bir
faydası olduğu görülmektedir. Taraklı ve Safranbolu konut mimarisinin
168
nitelikli örnekleri üzerinden inceleme yapılarak İslam anlayışının ev
mimarisi üzerindeki etkileri araştırılıp, değerlendirilmiştir. Günümüz
mimarisinde yaşanan kültürel kimlik sorunu, çalışmada ele alınan
yüzyıllardır tecrübelerle gelişimini tamamlamış olan kültür miraslarından
yeterince faydalanılmadığını göstermektedir. Bu araştırma ile Türk
kültürünü yansıtmayan modern kültürün dayatması olarak hayatımıza giren
ve kültürel kimlik sorunu yaşamamıza neden olan bugünkü konut mimarisine
örnek teşkil edebilecek kaynakların varlığı bir nebze hatırlatılmış
olmaktadır.
ABSTRACT
From the moment that his own universal culture of Human beings have
started create has described himself with a lot of data to prove the existence.
The housing culture is one of the richest and most sincere in terms of getting
the right information of this cultural data. The housing culture is like a
museum which passing on us cultural, belief, handcrafts, sociological and
geographical structure, economy, architecture features, characteristics of
the period.
Basic shape of Traditional Turkish house has been established in Anatolia.
Besides, The old Turkish lifestyle and the principles of Islamic religious
have been important factors In the house planning and arrangement of
interior space. The house types that has unique identity in various regions of
Anatolia, in various culture environment and with construction materials of
appropriate to the region have been formed. It has been evaluated effects on
stylistic formation and plan types of The Turk housing architecture of belief
in Islam in this study. In this context, it has been researched direct on the
four houses including two from Sakarya Province and two from Karabük
Province and studied effects on The Turkish House architecture of Islam
understanding. This assessment, It has been dealt with under the headings of
architectural design and interior elements.
Traditional Turkish houses have been establishment in a way that will not
interfere with each other's views and sun. The houses complement each
other with streets and high garden walls. many architectural features such
as the garden wall is high, the on the upper floors build jut instead balcony,
the small windows made reflect the effects on The Turk housing architecture
of belief in Islam. Many equipment components like who arrived cages, door
knockers and rotating cabinets appear to progress according to
understanding of privacy changing with the Islamic belief.
When The traditional Turkish houses examine architecture design and
interior elements they are seen to serve a specific purpose of all this
formation. The effects on The Turkish House architecture of Islam
understanding were evaluated and investigated examining from qualified
examples of Sakarya and Safranbolu the housing architecture. The issue of
cultural identity in contemporary architecture has proved that there is not
been utilized sufficiently from the cultural heritage that have completed
development with experience of centuries and investigated in the study.
169
Current residential architecture causes us to experience the cultural identity
problems, because of that not reflect the Turkish culture and come into our
lives with the imposition of modern culture. It is remembered a little bit that
the presence of the resources may be constitute examples on present
residential architecture with this study.
Giriş
Türkler tarih boyunca göçebe ve yerleşik yaşam tarzıyla değişik
coğrafyalarda farklı kültürlerle ilişki kurarak kendilerine özgü değerler
oluşturmuşlardır. Tarih boyunca süren bu kültürel birikim farklı özelliklere
sahip fiziksel çevreyi ortaya çıkarmıştır.
Türk Evinin kökenleri Orta Asya da göçebelik dönemine kadar
uzanmaktadır. Türklerde yerleşik yaşamın M.Ö.3. yüzyıllarda başladığı
bilinmektedir. Maveraünnehir; Dehistan, Sistan, Harezm, Cürcan, Talas ve
Çu ovalarındaki kalıntılar yerleşik döneme ait izler sunmaktadır. Orta
Asya’daki en eski Türk devletini kuran Hunlar, yazın yaylalarda çadırları,
kışın ise kerpiç, tuğla, toprak damlı evleri mesken olarak kullanıyorlardı. İlk
şehirleşmenin yoğun bir biçimde Göktürkler tarafından gerçekleştirildiği
söylenebilir. Kent kasaba ve köy yaşamına, tarım ve ticarete dayalı bir
yerleşik hayatın söz konusu olduğu Uygur döneminde ise arkeolojik
kalıntılar, yazılı kaynaklar ve duvar resimleri gibi görsel malzemelerle
saptanabilen gelişmiş bir konut mimarisi oluşturulmuştur.
Türk Evinin Tanımı
Uzunca
bir
uygarlık
geçmişi olan her millet,
kendine özgü bir yaşam
kültürüne
sahiptir.
Türklerde göçerek ve
yerleşerek,
farklı
coğrafyalarda
başka
toplumlarla
ilişkiler
kurmuşlardır. Türk evi
Google Earth, Taraklı ve Safranbolu Konumu
için; Türklerin geçmişte yaşamış oldukları yerlerden edindikleri mimari
bilgileri yeni yaşam alanlarının coğrafyasına uygun hale getirerek geleneksel
yaşam kültürleriyle kaynaştırmasından oluşan ve bugünkü anlamını
kazanmasında önemli bir etken olan İslam anlayışının getirmiş olduğu
mahremiyet olgusunun şekillendirdiği bir konut tipi diyebiliriz.
Türk Evinin oluşumu, doğaya ve yaşama bağlı olan Türklerin çadır hayatının
yerleşik hayata yansıması gibidir. Bu yüzden bu konutlarda uyum ve biçim
kaygısından çok gerçekçi ve işlevsel bir tutum sergilenmiştir. Planın ve
iskelet sisteminin oluşumunda topografyaya ve çevre koşullarına
170
uyulmuştur. Akılcı, esnek ve pratik çözümler uygulanmıştır ve tasarım içten
dışa doğru gelişim göstermiştir.
Önder Küçükerman, Türk evindeki bu işlevselliği çadır iç düzeninde
uygulanmış olan “çok yönlü kullanılma” geleneğinin daha gelişmiş
niteliğindeki yansıması olarak ifade etmektedir. Çadırda olduğu gibi Türk
evi odasında da tüm insan gereksinimlerini karşılayan çok amaçlı bir
düzenleme yapılmıştır.
17. ve 18. Yüzyıllarda gelişerek temel özelliklerine kavuşan Türk evi,
Osmanlı devletinin siyasi genişlemesine de paralel olarak farklı
coğrafyalarda (Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya, Bosna,
Kırım) benimsetilerek yaygınlaştırılmıştır. Yaşanılan yörenin iklim özellik
ve malzeme verileri evlerin yapımını etkilemiş ve bunun sonucunda iklim
özelliklerine ve malzemeye göre bölgesel evler oluşmuştur.
Bu büyük alan içinde gelişen Türk Evi’nin oluşumuna, sosyal yaşam ve
gelenekler, din, iklim ve coğrafi konum, malzeme ve sosyo-ekonomik durum
gibi faktörler etken olmuştur.
Türk evi plan tipini belirleyen unsurlar oda, sofa, geçit ve merdiven gibi
elemanlardır. Diğer unsurların plan tipi üzerinde az veya hiç etkileri yoktur.
Bunlar daha çok hizmet alanı olarak kullanılan yerlerdir. Odaların sayı,
şekilleri ve yönleri plan tiplerinin oluşmasını sağlayan en önemli unsurlardır.
Türk evinde kullanılan plan tipleri Sofasız, dış, iç, orta sofalı plan tipleri
kullanılmıştır (Filibe, 1989, s. 8).
Safranbolu’nun Tarihi, Coğrafyası ve Sosyokültürel Yapısı
‘‘Safranbolu’da insan toplum
yaşamının M.Ö. 3000 yıllarına
kadar
dayandığı
tahmin
edilmekte
olup,
bölge
Paleolitik çağdan beri bir
yerleşme alanıdır. Bölgede
bilinen en eski uygarlık
Gasgas’lardır. Daha sonra
sırasıyla
Hititler,
Dorlar,
Paphlagonlar,
Kimerler,
Lidyalılar, Persler, Elenler,
Pontlar,
Galatyalılar,
Romalılar, Selçuklular ve
Osmanlılar egemenlik kurmuşlardır.’’(Yazıcıoğlu,1982, s. 4).
‘‘Medine-i Taraklı Borlu ve Yörükan-ı Taraklı Borlu olmak üzere 2
sancaktan oluşan ve 1846 yılında Kastamonu’ya bağlı Viranşehir sancağının
merkezi olan Safranbolu, 1865 yılında ilçe merkezi yapılarak, Kastamonu
sancağına bağlanmıştır. 1867 yılında tekrar Viranşehir sancağına, 1870
yılında da Kastamonu merkez sancağına bağlanmıştır. 1927’de Zonguldak
iline, 1952’de Karabük’e bağlanmıştır.’’(Pulhan,Gül, Dünya Mirasında
Türkiye, 381).
Safranbolu Genel Görünüm
171
Yaşam biçimi ve geleneklerin, yöresel doğa koşullarıyla birlikte oluşturduğu
bir mimari, yapılanmayla oluşan Safranbolu bir vadi yerleşmesidir. Yamaca
yerleşen evler, birbirine saygılı, güneşini ve manzarasını bozmayacak
şekilde kurulmuşlardır. Evler, sokaklar ve bahçe duvarları birbirini
tamamlar. Zemin kat ile bütünleşen bahçe duvarı sokağın devamıdır. Üst
katlarda çıkmalar ve geniş saçaklar cepheyi oluşturur.
Taraklı’nın Tarihi, Coğrafyası ve Sosyokültürel Yapısı
Taraklı ilçesi ise, Antik dönemde Bitinya Bölgesi’nde yer almış ve Dableis,
Doris, Dablis, Dablai gibi
isimlerle
anılmıştır.
Bizans
döneminde Bursa Tekfurluğu’na
bağlı küçük bir kale şehri iken,
1331-1332’de Türkler tarafından
fethedilmiştir. 1987 Yılına kadar
Geyve kazasına bağlı bir kasaba
iken, bu tarihte Sakarya iline
bağlı bir ilçe haline dönüşmüştür.
İklim,
acısından
Adapazarı,
Marmara ve Karadeniz bölgesi
arasında bir geçit sahası teşkil
eder. Bu nedenle Akdeniz ve Karadeniz iklim tipleri arasında hiçbir zaman
tam olarak bir diğerinin özelliklerini kazanmayan bir iklim karakteri taşır.
İlçe merkezi ve köylerinin engebeli bir arazide bulunması nedeniyle
şehircilik anlayışının gerektirdiği yapılaşma tam olarak oluşmamıştır. Bu
nedenle modern yapılar yok denecek kadar azdır.
Safranbolu ve Taraklı Evlerinde İslam Etkilerinin Değerlendirilmesi
Safranbolu ve Taraklı ev örneklerinde coğrafik yapı, din ve geleneklerin
etkisiyle evler dışarıya kapalıdır. Bu nedenle bahçeler yüksek duvarlarla
çevrilmiştir. Aile mahremiyeti de ön planda tutularak pencerelere kafes
sistemi (muşabak) uygulanmıştır. Bazı evlerde haremlik ve selamlık olarak
adlandırılan bölümler oluşturulmuştur. İncelenen evler içinde Kaymakamlar
Evi’nde harem ve selamlık girişleri değişik katta iki ayrı sokaktan
sağlanmıştır. Selamlık odaları erkeğin misafirini karşıladığı evin biraz daha
özenli olduğu bölümdür. Özellikle tek girişli evlerde aile yaşantısını tedirgin
etmemek için selamlık odası kolay ulaşılabilecek şekilde konumlandırılır.
Safranbolu ve Taraklıdaki bazı evlerde haremlik selamlık anlayışı
gözetilerek çift merdiven yapılmıştır. Ayrıca sofadan selamlığa açılan,
yemek servisleri için kullanılan dönme dolaplar yapılmıştır. İslam
anlayışının getirdiği çevreye kapalı aile yapısını ifade eden diğer unsurlar
arasında kim geldi kafesi, pencere kafesleri, dış çardaklar ve cumbalar gibi
mimari öğeler yer alır.
Evler, geniş aile yapısına göre düzenlenmiş iki-üç katlı yapılmıştır. Odalar
kendi içinde yemek yenen, yatılan, oturulan, yunaklığı ile yıkanılan çok
işlevselliği olan bir yapıya sahiptir. Aile ve misafirin mahremiyeti
Taraklı Genel Görünüm
172
düşünülerek böyle bir işlevsellik uygulanmıştır. Ayrıca kapı ve pencere
aksamlarında kullanılan kapı tokmakları, mandaları, kilitleriyle
işlevselliğinin yanında estetik güzelliğiyle akla ve insana dönük olarak
fonksiyonel bir biçimde tasarlanmıştır. Özellikle kapı aksamları gelen kişinin
erkek mi bayan mı olduğunu anlamak üzere tasarlanmıştır. 5 Eylül 2006
tarihinde Safranbolu Belediye başkanı Nihat Cebeci “Evet” gazetesinde
“Cinsiyete Göre Kapı Tokmağı” başlıklı demeçte: ‘‘Konakların dış
kapılarına iki adet tokmaklarından kalın ses çıkaranına ve sağ tarafta
bulunanına erkek, diğer taraftaki ince ses çıkartanını da kadınlar çalıyor.
Böylelikle evdekiler gelen misafirin erkek mi ya da kadın mı olduğunu
anlayabiliyorlar, diyerek, kapı tokmaklarının estetik güzelliğinin yanında
İslam anlayışının etkisine de değinmiş olmaktadır.
İslam Etkilerinin Safranbolu ve Taraklı Ev Örnekleri Üzerinde
İncelenmesi
Kaymakamlar Evi, Safranbolu
Safranbolu kışlası kumandanı Yarbay Hacı Mehmet Efendi tarafından
yaptırılmış.
Şimdi
ise
Kaymakamlığın
Hizmet
Birliğince işletilmektedir. Evin
18.yüzyılın başlarında yapıldığı
bilinmektedir. Hayat ile birlikte
üç katlı olan Kaymakamlar
konağı, müze ev olarak
işlevlendirilmektedir.
Safranbolu Çarşısı içinde,
Hıdırlık
Yokuşu
Sokağı
üzerinde bulunan yapı; kitle,
plan ve cephe olarak özgün bir Türk Evi niteliğine sahiptir. Üç katlı olan
yapıya giriş iki ayrı sokaktan sağlanmıştır. Sokaktan zemin kata çift kanatlı
büyük bir kapı ile girilir. Kapı üzerindeki şakşak ile kapı mandalı, harem ve
selamlık yaşantısına uyumlu düzenlenmiştir.
Kaymakamlar Evi özgün kapısı
Kapı tokmağı, kapı mandalı, aynası ve kapı kolu şakşağı çizimi
173
Dış kapıda yabancıların kapıyı çalması için tokmak vardır. Tokmak, bir çivi
başına vurularak ses çıkartır. O zaman kapı kilidinin dilimine bağlı bir ip
orta kattan çekilir, kapının dışındaki kişi kapı mandalını yukarıya kaldırarak
kapıyı açar. Kapıda şakşak yoksa kapı mandalı yukarı kaldırılıp bırakılarak
ses çıkarılır. Aileye yakın dost ve komşularla, ev halkının kapıyı açması için
kapı kilidinin dili altına konulan bir kıymık parçası dili devamlı açık tutar, o
zaman yalnız mandal kaldırılarak kapı açılabilir. (Günay, 1999, s.137).
Kaymakamlar Evi Zemin Katındaki ‘‘Kapıdan, girilen yere hayat
denilmektedir. Hayat taş ya da toprakla kaplanmıştır.’’ Kışlık hazırlıklar
yiyecekler genellikle buradaki, bölümlerde yapılıp, pişiriliyordu. (Günay,
1999, s.138).
Birinci ve ikinci katlar planın ana öğesi olan sofanın etrafında gelişmiş,
zemin katın taş duvarlarından sokağa ve bahçeye payandalar desteğiyle
taşırılarak yapılmış.
Katlar arasında ilişkiyi sağlayan merdivenler, çok yalın olarak yapılmıştır.
Kaymakamlar evi hayat kısmı, merdivenleri, ara kat ve diğer giriş merdiveni
Genellikle düz kollu tutulan merdivenlerden ikinci kata sofaya çıkılır. Evin
haremlik ve selamlık olmak üzere girişi değişik kattaki merdivenleriyle iki
ayrı kısımdan sağlanmıştır.
Kaymakamlar evi sırasıyla; zemin kat, birinci ve ikinci kat planları
174
Birinci katın merdiven başındaki iki oda selamlık, karşıdaki bölüm ile üst kat
Harem’dir. Bu katta bulunan dönme dolap, selamlık ile harem arasında
yemek servisinin yapılmasını sağlamaktadır. Yedi oda bulunmaktadır.
Odalarda sedirli oturma düzeni, yer yatağında yatma, yatakların konulduğu
yüklük içersinde gusülhanede yıkanma olanakları düşünülerek yapılmıştır.
Evin en önemli öğesi olan odaları birleştiren ve evin tasarımını sağlayan öğe
sofadır. Odalar sofaya açılır ve sofa ile birbirine bağlanır.
Evin her odası mekân kuruluş
olarak insanın rahat edebileceği
özellikte yapılmıştır. Her odada
oturulabilir, uyunabilir, yemek
yenebilir,
banyo
yapılabilir
özelliklerde yapılmıştır. Orta kat
odaları daha çok gündüz
oturmaya
ve
çalışmaya
ayrılmıştır. Üst kat odaları
gelinlere düzenlenmiştir. Tüm
bu özellikler İslami etkiler
ölçüsünde tasarlanmıştır. Sofadan odalara doğrudan girilmemiştir. Bu odaya
giriş köşelerine forsa denilen bir bölme yapılmıştır. Bu bölme sayesinde evin
hanımı odada bulunan erkek misafirlere görünmeden ikramları evin erkeğine
ulaştırabilmektedir.
Kaymakamlar evi
Kaymakamlar evi odaya girişi sağlayan forsa denilen kapı girişi kısmı
Odaların oluşumunu etkileyen önemli öğelerden birisi de dolaplardır. Ana
işlevi, odada bulunması gereken günlük araç ve gerecin korunmasıdır.
‘‘Dolapların kuruluşunda, Dolabın üst sınırı, insan elinin uzanabileceği
yüksekliktedir. Bu gömme dolaplarda, yunaklık, içine yatakların konulduğu
çift kapılı yüklük, onun yanında açık raflar ya da kapalı dolaplar vardır.
Kapıya en yakın yerde de lambalık, fincanlık vardır. Kısacası bütün bir
günün hizmetleri burada görülebilir.’’ (Bektaş,1996, s.189).
Evin harem bölümünden selamlığa hizmet eden kadınların kendini
göstermeden yiyecek, içecek alıp vermesi için sofa ile oda arasına dönen bir
175
dolap yapılmıştır. Bu dolabın raflarına konan kaplar, dolap elle çevrilerek
sofadan odaya iletilir.
Kaymakamlar evi dönme dolap düzeneği
Odalar içinde kullanılan dolaplardan biride yüklüğün alt bölümü
gusülhanedir. Yüklüğün kapakları açıldıktan, yataklar yere indirildikten
sonra, yüklük tabanı olan kapak kaldırılınca gusülhane ortaya çıkar.
Gusülhane temizlendikten sonra kapağı kapatılır. Yerdeki yatak, yorgan,
yastık katlanarak kapak üzerine yüklüğe konur. Yüklük kapakları kapatılır.
Gusülhane döşemesi eğimli tahtadır (Günay, 1999, s.243).
Kaymakamlar evinde farklı iki odalarda bulunan, yunaklık ve dolap
Bir oda içerisinde gerçekleştirilen bu işlevsellik sayesinde aile mahremiyeti
korunarak yaşama alanı oluşturulmuştur.
176
Gökçüoğlu Bağ Evi, Safranbolu
Gökçüoğlu Mustafa Bey tarafından 1896’ da yaptırılmıştır. Ev şimdi
konaklanabilir otel ve restoran olarak kullanılmaktadır. İki katlı evin ilk
zemini hayat kısmından oluşmaktadır.
Gökçüoğlu bağ evi merdivenleri
Evin haremlik ve selamlık bölümlerine iki ayrı girişi vardır. Katlar arasında
ilişkiyi sağlayan merdivenler, çok yalın olarak yapılmıştır. Merdivenlerden
biri düz kollu tutulmuş olup, diğeri ise döner şeklindedir.
177
Gökçüoğlu Bağ Evi Dış Kapısı, kapı göbeği ve özgün şakşağı
Oda aralarına giren sofa eyvanları,
odayı bir yaşama birimi olarak ayırır.
Burası sedirleriyle oturma, çalışma,
sohbet alanıdır. Bazen direklik ve
parmaklıklarla, bir basamakla sofadan
ayrılır ve yüksek sofa adını alır.
Gökçüoğlu bağ evi eyvanı
Kare planlı, orta sofalı olan birinci katta iki köşe odası ve yüksek sofası
vardır. Bu bölüm konağın selamlık
kısmıdır.
Karşısındaki
bölüm
ise
haremdir. Burası odasız geçit yeri
niteliğindedir. Bu bölümdeki dönme dolap
harem ve selamlığı sınırlamaktadır.
Servisler için sofadan selamlığa (baş oda)
açılan birde dönme dolap düzeneği vardır.
Dönme dolap uygulama alanı olarak,
Gökçüoğlu Bağ Evi oda girişi forsa
sofadan odaya doğru döner şekilde
düzenlenmiş olup boyu:90 cm eni:50 cm raf aralıkları: 30 cm’dir. İşlev
olarak bir odadan diğerine yiyecek içecek servisi yapmak için
Dönme dolap ve düzeneğinin ön ve arka yüzü çizimi
178
düzenlenmiştir. Çevrildiğinde diğer tarafa geçen dönme dolap sistemi çam
ağacından yapılmış olup üç raflıdır.
Odalara doğrudan girilmez, girdiğinizde forsa denilen giriş köşeleri bulunur.
Burası insanın oda içindeki mahremiyeti göz önüne alınarak yapılmıştır.
Odanın içi diğer odalardan ve sofadan görülmez.
Yine İslam anlayışının etkisiyle evin cephesi dışarıya kapalı bir yapı sergiler.
Hayat kısmının etrafı muşabaklı kafes sistemlidir. Camlar kara kapaklı ve alt
kısmı muşabaklıdır. Bu muşabaklar, kafes tekniği ile ince çıtaların sağlı sollu
yapıştırılması ya da geçirilmesi ile oluşan bir düzenlemedir.
Haşim Ağa Evi, Taraklı
Haşim Ağa Evi sırasıyla Güney-Doğu cephesi görünümü, giriş cephesi ve
cihannüma çizimleri
İlk sahibi Haşim Ağa’dır ancak en üst katta yer alan cihannüması nedeniyle
cihannümalı ev ya da fenerli ev diye de adlandırılmaktadır. Tescilli olan ev
Taraklılı ünlü hattat Saim ÖZEL’in dedesi Haşim Ağa’ya aittir. Saim ÖZEL
1919 doğumlu olduğuna göre ev XIX. yy. sonlarında yapılmış olması
gerekir.
Haşim Ağa Evi sırasıyla zemin kat, birinci ve ikinci kat planları, 2010
Güney ve doğu cephesi sokağa bakmaktadır. İki ayrı girişe sahip olan evin
zemin katının ana girişi güney yönde çift kanatlı cümle kapısıdır.
179
Haremlik selamlık düşünülerek yapılan
çift girişten doğuda olanının iki tarafı sonradan dükkân olarak kullanılmıştır.
Bu girişin ortasında yer alan ve küçük bir merdiven sahanlığına sahip olan
doğu girişinin sağında yer alan bölüm de sonradan bir duvar örülerek
hayattan ayrılmış, dışarıdan bir kapı ve pencere açılmak sureti ile dükkana
dönüştürülmüştür. Doğu girişinden birinci katın sofasına çıkış
sağlanmaktadır.
Böylece zemin kattan birinci kata iki ayrı merdivenle çıkış sağlanmış
olmaktadır. Yine bu girişin bulunduğu doğu cephesinin doğu eyvanının
solundaki pencerede “kim geldi” kafesi olarak adlandırılan, selamlık girişine
gelen kişinin kim olduğu, bakan görülmeyecek şekilde anlaşılması sağlanan
bir donatı elemanı eklenmiştir. Ana girişin karşısında ise hayat kısmı yer
almaktadır. Sonradan yapılan onarımlarla bir hayli değişikliğe uğrayan hayat
toplam dört bölüme ayrılmıştır. Girişin sağ tarafında yer alan bölüm ise daha
sonra hayat ile arasına bir duvar örülerek ayrılmış ve dükkan olarak
kullanılmıştır. Hayatın kuzey duvarının ortasında, ana girişin tam karsısında
üst kata çıkılan ahşap merdivenler yer almaktadır. Girişin hemen sağ
kısmında mutfak olarak kullanılmaktadır hemen batı duvarında ocak
mevcuttur. Bu kısımda evin hanımları iş yapmakta ve sofaya da buradaki
merdivenleri kullanarak geçmektedir.
İki farklı merdiven ile birinci kat sofaya çıkış, 2012
180
Birinci katta cumba ve ikinci katta cumbayla aynı doğrultuda gezemek
bulunmaktadır. Cumbanın güneye bakan yüzünde yer alan üç pencere kemer
oluşturacak biçimde tasarlanmıştır. Özellikle evin girişi sokak üzerinde ise
sokakla ilişkili cephelerde çıkmalar yer almaktaydı. Bunun sebebi ev
halkının rahatsız olmadan ve kimseyi rahatsız etmeden buradan dışarıyı
izleyebilmesi, sokak yönünde görüş sağlamaktı. Doğu cephesinin sağında
birinci ve ikinci katta yer alan odalar sokak yönünde çıkma yapmaktadır.
Birinci katta çıkma yapan kısma kuzey-güney yönünde pencere
yerleştirilerek sokak yönünde seyir elde edilmiştir. İkinci katta ise sokak
yönünde derinlik eliböğründe ile desteklenen cumba ile sağlanmıştır.
İkinci kat çıkma (gezemek) muşabakların
görünümü
veBelinde
alınlık kısmındaki
Kim Geldi Kafesi
Ve Eli
Görünümü,yazılı
2012 levha, 2012
Sırasıyla birinci ve ikinci kat çıkmalarının bulunduğu eyvanlar, 2012
Gezemekler ise genellikle meyve kurutulmak ya da çiçeklik vazifesi gördüğü
için açıktır ancak yine gezemek korkuluğu muşabakla kapatılarak gerekli
gizlilik sağlanmıştır. Gezemeğin güney yüzü bursa kemerlidir ve üçgen
alınlıkla sonuçlandırılmıştır. Bu alınlık üzerinde eski Türkçe ile yazılmış bir
adet kitabe mevcuttur (okunabilecek durumda değildir) Safranbolu ve taraklı
evlerinde yazılı bezeme evlerin dış süslemelerinde cephe duvarlarında sıva
üzerinde görülmektedir. İç mekânda ise yine duvarlarda sıva üzerinde yer
almaktadır. Cihannümalı evin giriş cephesinde ikinci katta yer alan
gezemeğin cephe alınlığında şu an okunamayacak durumda olan bir yazı
bulunmaktadır.
181
Çatı güney ve doğu cephesi üzerinde üçgen alınlık oluşturacak biçimde
çıkma yapmıştır. Çatının orta kısmında yükselen cihannüma bölümü yer
almaktadır. Sekizgen planlı olan cihannümanın kuzey-güney yönlerinde iki
adet diğer yönlerde birer adet basık kemerli pencereler bulunmaktadır.
Cihannüma katına çıkış yine harem ve selamlık düşüncesiyle tasarlanmıştır.
Birinci kat iç sofalı ve dört eyvanlı plan tipindedir. Üç oda ve ıslak
mekânlardan oluşmaktadır. Birinci katın kuzey ve doğu eyvanlarında bu kata
çıkışı sağlayan merdivenler yer almaktadır. Batı eyvanda yüklük
bulunmaktadır. Bu eyvan cephede cumba ile sonlanmıştır. Bu kattaki oda
kapıları eyvanlara açılmaktadır. Kuzey-doğu köşesinde yer alan oda mutfak
olarak kullanılmaktadır. Odanın kuzey duvarının ortasında, yarım daire
formunda ocak yer alır. Ocağın iki yanında gömme dolaplar bulunmaktadır.
Kuzey-batı köşesinde depo ve ıslak mekânlar mevcuttur. Evin güney-batı
köşesinde kış odası bulunmaktadır. Odanın batı duvarının ortasında ocak yer
alır ocağın solunda gusülhane, sağında ise dolap yer almaktadır. Güney-doğu
odası yaz odası olarak kullanılır. İç mekânda mahremiyeti gösteren en
önemli bölüm odalardır ve geleneksel konut mimarisi tasarlanırken
genellikle birden fazla ailenin yaşayabileceği tarz ve düzende yapılmıştır.
Odalar ise ev içerisinde o ailenin mahremiyet alanını oluşturmaktadır. Bu
odalarda aile birçok işlevi bir arada yapabilmektedir. Evin birinci ve ikinci
katlarının güney ve doğu cephelerine bakan bölümlerinde sedirler yer
almaktadır. Birinci katın kuzey eyvanında yer alan merdiven ile aynı
doğrultuda ikinci kata çıkan merdiven bulunmaktadır.
İkinci kat orta sofalı pahlı plan
tipindedir. Dört eyvandan oluşmaktadır.
Kuzey ve batı eyvanlarında merdivenler
yer almaktadır. Kuzey eyvanında yer
alan merdiven bu kata çıkışı sağlarken
batı eyvanındaki merdiven çatı katına
çıkışı sağlamaktadır. Merdiven altında
kalan bölümü duvar ile sofadan
ayrılmıştır. Bu bölüm ardiye olarak
kullanılmaktadır. Oda girişleri sofanın
Birinci kat dolap ve yunaklık
görünümü,2012
pahlı
köselerinden
yapılmıştır.
Eyvanlardan güneyde olanı çift kanatlı
ahşap bir kapı ile dışa doğru taşıntı yapan bir gezemeğe açılmaktadır. Batı
eyvanında yer alan dönen basamaktan oluşan merdiven ile çatı katına geçilen
bölüme çıkılmaktadır. Bu bölümün güneyinde yer alan kapı tavan arasına
açılmaktadır. Yine bu bölümün doğusunda kemerli bir geçişten sonra dört
basamakla yükseltilmiş cihannüma katına çıkılmaktadır. Sekizgen planlı
cihannüma katı seyir amaçlı ve evin büyükleri tarafından yapılan önemli
toplantılar için kullanılmaktadır.
182
Sadık Özen Evi, Taraklı
Sadık Özen evi üç katlı, kerpiç
dolgulu ahşap çatkılı bir yapıdır.
Yamaca oturan bina meydandan
bakıldığında üç katlı, doğu
cephesinden ise bir katlıdır.
Binayı
çevreleyen
bahçe
duvarları, ahşap hatıllı kerpiç
duvardır.
Cihannüma katına çıkış, 2012
Giriş (batı) cephesi, 2013
Sadık Özen Evi sırasıyla birinci ve ikinci kat planları, 2012
Duvarların üzeri ahşap harpuşta ile kapatılmıştır. Geleneksel Türk ev
mimarisinde etkili olan bir diğer İslami yaklaşım ise evin dış cephesinin
sokaktan yüksek duvarlarla örülmesidir. Evin girişi bahçe içerisinde ise
bahçe ile sokak yüksek duvarlar ile ayrılmaktaydı. Böylece ev halkının
bahçede rahat bir şekilde dolaşması ve işlerini görmesi sağlanmaktadır.
Çift kanatlı ahşap kapı ile girilen
bahçe içinde, tek katlı ahşap
dolgulu
ahşap
çatkılı
bir
müştemilat bulunmaktadır. Ön
bahçenin kuzey kısmında ahşap
dikmelerle yapılmış üzerinde
asma yer alan bir çardak yer
almaktadır.
Yapıya
batı
cephesinden çift kanatlı ahşap bir
kapıdan girilmektedir. Girişte
183
Sadık Özen evi, meydandan bahçe girişi ve bahçe
duvarı, 2012
taşlık ve tam karşısında üst kata çıkan tek kollu ahşap bir merdiven yer
almaktadır.
Girişin sağında daha önce ahır olarak kullanılan oda şimdi depo olarak
kullanılmaktadır, solunda ise bir oda ve bir banyo yer almaktadır.
Merdivenle giriş holüne varılır kot farkından dolayı taş kaplı olan döşeme
doğal zemine oturmaktadır. Birinci ve ikinci kata çıkan merdivenlerin
konumlandığı bu kısım aynı zamanda katlara geçişte sofada yer alan kişilere
görünmeden geçiş sağlayabilmektedir.
Birinci kata çıkış merdiveni, sofaya giriş kapısı ve birinci kattan giriş sağlayan kapı, 2013
Yine bu bölümün kuzey cephesi duvarından arka bahçeden binaya giriş
vardır. Giriş kapısının olduğu duvar kalınlığı 75 cm‘dir. Duvarın içinde bir
niş yer almaktadır. Bu nişin içinde, kapıyı kilitlemek için kullanılan ahşap
bir kalas vardır. Kapı kilitlenmek istendiğinde ahşap kalas kapının arkasına
sürülmektedir.
Zemin kattan çıkan merdivenin karşısında ikinci katta ikinci bir merdiven
yer almaktadır. Merdivenin etrafı, sonradan eklenmiş, ahşap bölücüyle
çevrilidir. Merdivenin sağ kısmından tek kanatlı ahşap kapıyla sofaya
girilmektedir.
Bu katta yer alan tüm odalar sofaya açılmaktadır.
İç sofalı plan özelliği gösteren katın güney
kısmında 1 oda, mutfak ve helâya giden koridorun
açıldığı bir hol bulunmaktadır. Kuzeyinde ise iki
oda yer almaktadır. Kuzey batı odasında ahşap
dolap ve güney cephesi duvarı içinde kapatılmış
bir ocak vardır kış odasının aynı zamanda
selamlık odası olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.
Ayrıca bu odada ahşap dolap ve şerbetlik
bulunmaktadır.
İkinci
katta yer alan tüm odalar sofaya
İkinci kata çıkan ahşap bölücü
açılmaktadır. İç sofalı plan özelliği gösteren
merdiven 2013
kattaki tüm kapılar özgün halindedir. Güney doğuda yer alan oda dışında
184
tüm odaların tavanı ahşap kaplamadır. Bu odanın ipek yapımı için
kullanıldığı, odada yer alan çıkrıktan anlaşılmaktadır. Ayrıca odanın tüm
Birinci kat selamlık odası dolap ve şerbetlik, 2013
İkinci kat güney-doğu odası, 2013
duvarları hasarlı durumdadır.
Yine her iki katta da odalar ev halkının birbirlerinin özeline ve saygı
çerçevesinde yaşamını sağlayabileceği şekilde donatılmıştır. ‘‘Odalar kendi
başlarına, çok yönlü günlük işlerin karşılanabildiği bütünlerdir. Bu yüzden iç
düzenleri, kesin olarak belirlenmiş, sistemleştirilmiş hatta iç düzende
kullanılan ürünler bile bir tür standartlaşmıştır. Odalar, bir ortak kullanma
mekânı çevresinde yer alırlar.’’(Küçükermen ve Güner,1995, s.94).
Bu katta pencereler muşabakla donatılarak hem
evin hanımlarının erkek tarafından görülmesine
engel olunmuş hem de dışarıyı yine görünmeden
izleme imkânı sağlanmıştır. Batı cephesine
bitişik ahşap bir sedir yer almaktadır. Doğu
cephesinde kot farkından dolayı binanın sadece
2. katı görülmektedir. 2. kat orta sofaya ait
pencerenin görüldüğü Cephe çamur sıvalıdır.
Sadık Özen evi ahşap kafesli pencere,
2013
Sonuç ve Değerlendirme
185
Yapılan bu çalışma sonucunda Safranbolu ve Taraklı evlerinin plan,
malzeme, teknik ve süsleme özellikleri yönünden geleneksel Türk evi
özellikleri taşıdığı tespit edilmiştir. 18. ve 19. Yüzyıl geleneksel Türk evi
tipolojisi Osmanlı döneminde belirginlik kazanmış olup hâkim olduğu tüm
bölgelerde aynı tip evler görülmektedir. Osmanlı ile gelen İslam felsefesine
göre şekillenen Safranbolu ve Taraklı evleri, güvenlik, mahremiyet,
işlevsellik, sağlık ve temizlik gibi önemli kavram üzerine şekillenmiştir.
Bunların dışında coğrafi konumu nedeniyle iklim ve malzeme özellikleri
bakımından farklılıklar göstermiştir. Yapılan çalışmada 18. 19. yüzyıllarda
bugünkü anlamını kazanmış olan Türk evi, İslam anlayışının etkilerinin
mimarideki yansımaları açısından araştırılmış bulunulmaktadır. İslamiyet’in
getirmiş olduğu bir başkasının (ailenin) yaşam alanının özgürlüğüne ve
özeline saygı (mahremiyet) düşüncesinin Türk evinin plan ve donatı
elemanları üzerindeki etkileri seçilen örneklerle ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Bu bağlamda incelenen örnekler doğrultusunda, evlerin birçoğu çift
girişlidir. Özellikle evin girişi bahçe içerisinde ise bahçe ile sokak içeriyi
göstermeyecek şekilde yüksek duvarlar ile ayrılmaktadır. Cephelerde
görülen çıkmalar (cumbalar) aynı zamanda kapıya gelenin kim olduğunu
görebilmek için de kullanılmıştır. Çeşitli nedenlerle eve cumba yapılamadığı
ya da cumba penceresinin kapıyı göremediği durumlarda ise kim geldi
pencereleri kullanılmıştır. Bektaş, çalışmasında kim geldi pencereleri ile
ilgili olarak “Kapıya geleni görünmeden görmek… İki yüzlülük değil…
Saygısız durumlara düşmemek…” yorumunu yapmıştır. Özellikle sokağı
geniş açıyla gören ve çıkmanın olduğu oda ve eyvan kısımlarındaki
pencereler önüne, muşabaklı kafes sistemi uygulanarak dış cepheye kapalı
tutulmuştur. Hayat kısmındaki muşabaklarda ise hem hava geçişini sağlamak
hem de bu bölümü dışarıya kapatmak amaçlanmıştır. Geleneksel Türk
evlerinin şekillenmesinde önemli yeri olan mahremiyet anlayışının anlam
kazandığı bir diğer aksam ise kapı tokmaklarıdır. Gelen kişinin erkek veya
kadın olma durumuna göre iki tür tokmak kullanılmaktadır. Kalın ses
çıkaranı erkekler ince ses çıkaranı ise kadınlar kullanmaktaydı.
Geniş Türk aile yapısına uygun evin iç planında odalar sofa etrafında
sıralanmış ve hepsi sofaya açılacak şekilde tasarlanmıştır. Türk Evi’nde oda,
oturma, dinlenme, yemek yeme, uyuma, yıkanma gibi yaşama eylemini
karşılayacak şekilde düzenlenmiştir. Köşe odalar iki dış cepheye sahip
olmakla daha aydınlık ve manzaralıdır. Başoda (Selamlık, Divane) genellikle
köşe odalardan biridir ve evin en önemli odasıdır. Dolap, ocak, sekilik, duvar
ve tavan kaplamaları, normal ve tepe pencerelerindeki tezyini süslemeler ile
bir bakıma evin simgesi olan bu oda aile reisinin erkek misafirlerini
ağırladığı, toplantılar yaptığı önemli bir mekândır. Oda bu eylemlere göre
biçimlenmiş olup, değişkenliği azdır. İç donatımda bu espri içerisinde
genellikle sabit elemanlardan oluşur (Hacıbaloğlu, 1989, 22-23). Evin
hanımının ve çocuklarının yaşadığı bölüm ise Harem olarak adlandırılan
odalardır. Zaman içinde oturma, yemek yeme ve yatma eylemlerine hizmet
186
edebilmesi sağlanmıştır. Odalar daha yalın tutulmuş, süs unsurlarına fazla
önem verilmemiştir. Bu bağlamda evler, içlerinde yaşayanların her türlü
gereksinim ve yaşam şartları göz önüne alınarak yapılmıştır. Bu evlerde
yaşam tam anlamıyla müşterektir. Evin kullanımı da müşterektir. Yalnız her
çiftin gelin odası denilen ayrı bir odası vardır ki, müştereklik burada son
bulur. Bu da her gelinin zevkine göre döşenmiş yatak odasıdır. “Gelin
Odası” diye adlandırılan bu odalar duvar ve tavan süslemeleri bakımından
göz alıcı bir görünüm içindedir (Hacıbaloğlu, 1989, 23).
Türk evlerinde oda bir ev fonksiyonlarının neredeyse hepsini
bünyesinde barındırmaktadır. Adeta ayrı bir “ev” gibidir. Bu nedenle, odanın
da mahremiyeti önemli bir konuma gelmektedir. Sofadan odaya doğrudan
girilmez,
oda
girişinin
içeriden
kontrol
edilebilmesi
sağlanmıştır.(Küçükerman, 1985, 129). Örneklerde de görüldüğü gibi
geleneksel Türk evlerinde odaya giriş çoğunlukla iki bölümden oluşur ve iki
kez yön değiştirilerek yapılır (Günay, 1998: 139). Kapıdan girince ahşap bir
paravan ya da dolapların yan yüzeyleriyle karşılaşılır. Bu sayede içeriye
giren kişi ilk bakışta odayı tam olarak göremez ve odada bulunanlar da
hazırlıklarını yaparak geleni karşılayabilirler.
Mahremiyet gereksiniminin sonucu olarak ortaya çıkan bir diğer
önemli tasarımda döner dolaplardır. Bu tasarım eve gelen erkek misafirlere
yapılacak olan ikramın mahremiyet kuralları içerisinde gerçekleştirilmesine
olanak tanımaktadır. Bir merkez etrafında dönebilen raf sistemi iki taraftan
kapaklı bir dolap içerisindedir. Bu sayede evin hanımı hazırladığı ikramı bir
taraftan rafa koyar ve çevirir. Diğer odadaki ev sahibi ise bu ikramı alır ve
misafirlere servis eder.
Geleneksel Türk evleri, Anadolu, İslam ve Asya etkilerinin bir
sentezi ile oluşmuş, canlı bir kültür ortamıdır. Türk evi esas şeklini Anadolu
da kazanmış olmakla birlikte eski Türk töreleri ve İslam dininin getirdiği
esaslar evin planlanmasında ve iç mekânın düzenlenmesinde önemli etkenler
oluşturmuştur. Türk ev geleneği içerisinde yer alan örnek evler üzerinde
yapılan incelemeler doğrultusunda elde edilen bu bulgular ile bugünkü Türk
ev kimliğinin oluşumundaki İslami etkiler belirgin bir şekilde görülmektedir.
Geleneksel Türk Evi hangi coğrafyada olursa olsun içerisinde sentezlediği
Asya, Anadolu ve İslam kültürünü yansıtmaktadır. Kendi yaşam kültürünü
bu kadar açık ve net ifade eden bir kültürel miras olan Geleneksel Türk evi
günümüz mimarisinde yaşanan kimlik sorununa da açık cevap niteliği
taşımaktadır. Mutlaka etik ve doğru koruma yöntemleriyle sahip çıkılıp canlı
birer belge olarak değerlendirilmelidir.
KAYNAKÇA
Bektaş,C.(1996). Türk Evi. (1.Basım).İstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık, 189.
187
Esin,E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik
Motifler. (1.Basım). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Filipe,S.(1989), Geleneksel Türk Evinde Merdiven ve Bağladığı Alanlar,
Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 8.
Günay, R.(1999). Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri. (2.Basım).
İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayıncılık, 137-138(243).
Günay, R.(2002). Geleneksel Ahşap Yapılar Sorunları ve Çözüm Yolları.
(1.Basım). İstanbul: Birsen Yayıncılık.
Hacıbaloğlu, M. (1989). Geleneksel Türk Evi ve Çağımıza Ulaşamamasının
Nedenleri, Ankara: Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Matbaası, 2224
Küçükerman,.Ö.(1985).Kendi
Mekanının
Arayışı
İçinde
Türk
Evi.(2.Basım).İsanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayıncılık,129.
Küçükerman, Ö. Güner, Ş.(1995). Anadolu Mirasında Türk Evleri. (
Basım).İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 94.
Pulhan, G.(2006). Dünya Mirasında Türkiye. (1.Basım). Ankara: Kültür
Bakanlığı Yayınları, 381.
Yazıcıoğlu, H.(1998).Safranbolu Tarihine Ait Belgeler ve Kaynaklar
(1.Basım). Ankara: Safranbolu Hizmet Birliği Yayıncılık, 4.
188
1930’LARIN İLK YARISINDA TÜRK BASINININ PENCERESİNDEN
BALKAN KONFERANSLARI VE ARNAVUTLUK
Dr. Eminalp MALKOÇ
İstanbul Teknik Üniversitesi
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bl.
[email protected]
ÖZET
Dünyanın ikinci büyük savaşına sürüklendiği 1930’ların başlarından
itibaren Balkanlarda Türkiye’nin de katılımıyla bir yakınlaşma/işbirliği
sürecine girilmişti. Bu yönde ilk öneri (Balkan Birliği Enstitüsü’nün
kurulması), Milletlerarası Barış Bürosu’nca 6-10 Ekim 1929 tarihlerinde
Atina’da toplanan Evrensel Barış Kongresi’nde kongre başkanı ve eski
Yunan başbakanlarından Aleksander Papanastasiu’dan gelmiş; Türk ve
Balkan delegasyonlarınca benimsenmişti.
Esasen Büyük Nutuk’ta (1927) İngiliz tarihçisi G. Wells’in bir dünya
federasyonu fikrini tatlı bir rüya olarak nitelendiren Mustafa Kemal
(Atatürk) de Balkanlarda etkin bir yakınlaşma/işbirliği düşüncesini
savunmuştu. Zaten 1920’lerin sonlarında Mübadele Sorunu’na rağmen
Yunanistan ile ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştı. Ardından Tevfik Rüştü’nün
(Aras) 1932 tarihli “Bence Türk-Bulgar ilişkilerinin ideal şekli iki ülke
arasındaki bütün sınırların yalnız idari mahiyette kalmak üzere
kaldırılmasıdır” sözleri, Türkiye’nin sürece yaklaşımını anlatıyordu. Sonuçta
işbirliği doğrultusunda harekete geçilmiş ve Atina, İstanbul, Bükreş,
Selanik’te Balkan Konferansları (1930-1933) toplanmıştı.
Konferanslar, Balkan Ticaret ve Sanayi Odası, Balkan Denizcilik
Bürosu, Balkan Turist Federasyonu, Balkan Hukukçuları Komisyonu, Balkan
Tıp Federasyonu gibi bölgenin işbirliği potansiyelini sergileyen
organizasyonları doğurmuştu. Bu çizgi kısa sürede, Arnavutluk’la
Bulgaristan’ın muhalefetine rağmen politik nitelik kazanarak Balkan Paktı’nı
ortaya çıkaracaktı.
Bu çalışma, Türk gazetelerince geniş yer verilen -buna rağmen fazla
incelenmemiş olan- Balkan Konferanslarını, gelişim çizgisini ve
Arnavutluk’un süreç içindeki konumunu belirlemenin yanında Türk basınının
verileri
ışığında
kamuoyunun/kamuoylarının
sürece
yaklaşımını
değerlendirmeyi amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Arnavutluk, Balkanlar, Balkan Konferansları,
Türk Basını, Dış Politika.
189
ABSTRACT
ALBANIA AND BALKAN CONFERENCES FROM THE
PERSPECTIVE OF THE TURKISH MEDIA IN THE FIRST HALF
OF 1930’S
From the beginning of 1930’s, when the world was drifting towards
a second major war, a period of convergence/collaboration had started in
the Balkans with the involvement of Turkey. The first suggestion for this step
(the founding of the Institute of Balkan Union) came from Alexander
Papanastasiu, who was a former Greek prime minister and the chairman of
Universal Peace Congress, which was organized by the International Peace
Bureau on 6-10 October 1929 in Athens, and accepted by Turkish and
Balkan delegates.
In fact, Mustafa Kemal (Atatürk), who depicted the British historian
G. Wells’ idea of a world federation as a utopia/sweet dream in his Great
Speech (1927), also defended the idea of
an effective
convergence/collaboration in the Balkans. Indeed, at the end of 1920’s,
relations with Greece were starting to develop despite the issue of
Population Exchange. Then, in 1932, the words of Tevfik Rüştü (Aras)
revealed Turkey’s approach about the process: “In my opinion, the ideal
state of Turkish-Bulgarian relations is to remove all the borders between the
two countries except for administrative nature”. There was a move regarding
this collaboration and Balkan Conferences were held in Athens, İstanbul,
Bucharest, and Salonika (1930-1933).
Conferences paved the way for organisations such as Balkan
Chamber of Commerce and Industry, Balkan Maritime Bureau, Balkan
Tourist Federation, Commission of Balkan Lawyers and Balkan Medical
Union that demonstrated the potential of the region for collaboration. This
scene would gain a political function despite the opposition of Bulgaria and
soon lead to the Balkan Pact.
This study aims to evaluate the public approach to the period by
means of data of the Turkish media in addition to Balkan Conferences, which
were largely made public by Turkish newspapers -although not quite
examined- and to determine the location of Albania within the period.
Key Words: Albania, Balkans, Balkan Conferences, Turkish Media,
Foreign Affairs.
Giriş
Balkanlar, 1912-1913 Balkan Savaşları’nın sonucunda Osmanlı
Devleti’nin bölgeden tasfiyesi, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından da
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun yıkılışıyla farklı devletlerin ortaya
çıktığı siyasi açıdan renkli ancak devletlerarası ilişkiler bakımından
çekişmeli/çelişkili bir coğrafya olarak öne çıkmıştı. Balkan devletleri ancak
190
1920’lerin ikinci yarısında ilişkilerini düzeltebilmişti. Bununla birlikte 1929
Dünya Ekonomik Krizi tüm dünya gibi Balkanları da sarsarken ikinci büyük
savaşın dinamiklerini ortaya çıkarmaya başlamıştı. Balkanlarda ise bu süreçte
barış ve işbirliği rüzgarları esecekti (Armaoğlu, 1992, s.177; Gönbübol-Sar,
1996, s.92-94,99).
Türkiye, Lozan Antlaşması’ndan sonra Balkan devletleriyle
ilişkilerini güçlendirme doğrultusunda bir politika izlemişti (Akandere, 2004,
s.250-252). Zaten Büyük Nutuk’ta İngiliz tarihçisi G.Wells’in dünya
federasyonu fikrini tatlı bir rüya olarak nitelendiren Mustafa Kemal Paşa da
Balkanlarda etkin bir yakınlaşma/işbirliği düşüncesini savunmaktaydı.
1920’lerin sonlarında Mübadele Sorunu’na rağmen Türk-Yunan ilişkileri
geliştirilmeye çalışılmıştı. Balkanlarda ortaya çıkan işbirliğinin öncülüğünü
de Türkiye ile Yunanistan üstleneceklerdi (Özel, 2006, s.175,210,212-213).
Yunanistan cephesinde ise işbirliği sürecinin etkin faktörü, eski
Yunan başbakanlarından Papanastasiu olmuştu. Papanastasiu, Cenevre
merkezli “Milletlerarası Barış Bürosu”nun 6-10 Ekim 1929 tarihlerinde
Atina’da topladığı “Evrensel Barış Kongresi”nde yaptığı konuşmada Balkan
devletlerinin ortak sorunları ve çıkarlarını ele alacak “Balkan Birliği
Enstitüsü”nün kurulmasını önermişti. Bu teklif, kongrede olumlu karşılanmış
ve kongre heyeti tarafından Balkan devletleri arasında gayri resmi nitelikte
bir konferansın toplanması ve ilk konferansın Atina’da gerçekleştirilmesi
kararlaştırılmıştı (Akandere, 2004, s.250).
Atina’da başlayan Balkan Konferansları dizisi kısa süre içinde
Balkanlarda çeşitli işbirliği örgütlerinin doğmasını sağladığı gibi siyasal
ürününü, Arnavutluk’la Bulgaristan’ı dışarıda bırakan Balkan Paktı ile
vermiş olsa da temelde günümüzün Avrupa Birliği’ne benzer bir yapılanmayı
gerçekleştirmeye çalışmıştı. Bu çalışma, Türk gazetelerince geniş yer verilen
Balkan Konferanslarını, Arnavutluk’un bu süreçteki konumunu ve
kamuoylarının sürece yaklaşımını basının verileri ışığında bir bütün olarak
değerlendirmeyi amaçlamaktadır.
Birinci Balkan Konferansı
Birinci Balkan Konferansı’nın temelleri 1929’da atılmış ve öncü bir
konferansta asıl konferansın hazırlıklarını yürütecek bir komisyon
kurulmuştu (Feyzi, 7 Teşrinievvel 1930, s.2). Konferansın gündemi
Balkanlarda bir paktın/misakın ilkeleri, tarih öğretimi, öğretmen-öğrenci
değişimi, ekonomik uyum ve ayrıntıları gibi konuları içeriyordu (TuranTuran, 2012, s.441). 1930 yazında konferans hazırlıkları sürdürülürken
sosyal etkinliklere de yönelinmişti. Ekim’de toplanacak konferansla aynı
zamanda Balkan halk sanatları (resim, heykeltıraşlık, elişleri, vs) sergisinin
düzenlenmesi için harekete geçilmiş; hatta Bulgar, Sırp, Romanya,
Arnavutluk elçileri ile Atina’daki yetkililerden bir komisyon oluşturulmuştu
(C.1930, 6 Ağustos, s.4)1.
1
Konferans sırasında eğlence, spor, sanat ve bilim gibi birçok alana yayılan etkinlikler
düzenlenmiş ve Atina sokakları renkli görüntülere bürünmüştü (C.1930, 9 Teşrinievvel, s.3;
191
Sonbaharda, Bulgaristan’ın konferansa katılmayacağı söylentileri
gazete sütunlarına taşınmışsa da Bulgaristan’la birlikte başlangıçta tereddüt
eden Arnavutluk’un da katılması kesinleşmişti (C.1930, 29 Eylül, s.3; Feyzi,
7 Teşrinievvel 1930, s.2). Türk heyeti ise Hasan (TBMM İkinci Başkanı ve
Trabzon milletvekili), Zeki Mesut (Edirne milletvekili), Ruşen Eşref
(Afyonkarahisar milletvekili), Hamdullah Suphi, Reşit Saffet, Yakup Kadri,
Ali Münif ile (Ticaret Odası adına giden) Nemlizade Mithat beylerden
oluşmuş ve Ekim başlarında vapurla yola çıkmıştı (C.1930, 2 Teşrinievvel,
s.3; C.1930, 3 Teşrinievvel, s.3)2.
5 Ekim 1930 tarihinde açılan konferansa katılanlar Cumhuriyet’in
aktarımıyla “Heyeti murahhaslar fenni müşavirlerden başka 10 Türk, 30
Yunan’lı, 30 Romanya’lı, 8 Sırp, 11 Bulgar ve 10 Arnavut murahhasından
ibarettir”. Papanastasiu, katılımcıları Yunanistan adına selamladıktan sonra
Venizelos bir konuşma yapmıştı. Ardından heyet başkanları alfabe sırasıyla
söz almışlardı (C.1930, 7 Teşrinievvel, s.3; C.1930, 19 Teşrinievvel, s.4).
Konferansın başkanlık kurulu bir başkan, beş başkan yardımcısı ve
altı sekreterden oluşmuştu (Turan-Turan, 2012, s.441). Konferans sırasında
altı komisyon kurulmuş ve bunlar çalışmaları doğrultusunda raporlar
hazırlamışlardı (C.1930, 19 Teşrinievvel, s.4). Nitekim Fikri Mukarenet
(Düşünsel Birlik/Düşünce Birliği) Komisyonu’nda halk üniversiteleri ve
Balkan Enstitüsü kurulması, Balkan dillerinden birinin öğretilmesi gibi
öneriler tartışılmıştı (C.1930, 9 Teşrinievvel, s.3; C.1930, 19 Teşrinievvel,
s.4). 8 Ekim’de toplanan Basın/Matbuat Komisyonu ise Balkan Matbuat
Servisi kurma kararı almıştı (C.1930, 10 Teşrinievvel, s.3). Komisyonların
çalışmaları kapsamında Balkanlarda ortak-sürekli bir demiryolu teşkilatı ve
seyahatlerin basitleştirilmesi gibi konular incelenmişti (C.1930, 12
Teşrinievvel, s.3).
Balkan Konferansı’nın etkinlikleri Cumhuriyet’te “Balkan konferansı
iyi neticeler veriyor” manşetiyle yorumlanmıştı (C.1930, 10 Teşrinievvel,
s.3). Oysa siyasi boyuttaki çalışmalar biraz çatışmalı geçmişti. Konferansın
genel kurulunda Romanya temsilcisi M. Pella “Balkanlara ait bir misak akdi
lüzumuna dikkati” çektiğinde Bulgar temsilci M. Sakassef, Neully
Antlaşması’ndan şikayet ederek böyle bir “muahedenin Balkan hükümetleri
arasında bir ittihat vücude getirilmesi fikrine Bulgaristan’ın akıl
erdirememesine sebep olduğunu” belirtmişti ki bu bir çelişkinin
dışavurumuydu (C.1930, 13 Teşrinievvel, s.3)3.
Konferansta, Balkan Devletleri arasında her yıl Dışişleri Bakanları
seviyesinde toplanılması, Balkan Paktı/Misakı’nın hazırlanması (bu pakt,
C.1930, 10 Teşrinievvel, s.3; C.1930, 13 Teşrinievvel, s.1). Nitekim Türk heyetinin başkanı
Hasan Bey, “Delfi mabedine gittik… Müzeleri gördükten sonra Kostelle’de bir kır yemeği
yedik…” diyecekti (C.1930, 19 Teşrinievvel, s.4).
2
Hasan Bey, konferans gündemini Balkan İttihadı, ortak iktisadi, zirai ve içtimai meselelerle,
tütün üretimi ve fiyatlarıyla ilgili meseleler olarak açıklamıştı.
3
O günlerde M. Feyzi İtalya Kralı’nın kızı ile Bulgar Kralı Boris’in gizlenen nişanının
konferans sırasında ilan edildiğini köşesine taşımıştı (Feyzi, 12 Teşrinievvel 1930, s.2).
192
savaşın yasaklanması, uyuşmazlıkların barışçı yollarla çözümlenmesi ve bir
tecavüz halinde karşılıklı yardımlarda bulunulması gibi hükümleri
kapsayacaktı), daimi bir örgütle Balkan milletleri arasında ekonomik, sosyal,
kültürel ve siyasî vs alanları kapsayan Balkan Birliği’nin kurulması için
çalışılması kararları alınmıştı (Akandere, 2004, s.254).
Konferansın son toplantısı 12 Ekim’de Delfi’de yapılmış; burada
Ruşen Eşref’in Yunan medeniyetini övdüğü konuşmasından sonra Türk
heyetinin ikinci konferansın İstanbul’da toplanması önerisi kabul edilmişti
(C.1930, 14 Teşrinievvel, s.3).
Balkan Konferansları serisinin ilk halkasını yorumlayan Muharrem
Feyzi’ye göre, Türk-Yunan yakınlaşması sayesinde ortaya çıkan bu
organizasyon beklenenin aksine dünya çapında ses getirmişti. Zaten Türkiye
ile Yunanistan arasında dostluk ve ticaret anlaşmalarının hazırlanması,
Venizelos’un Ankara ziyareti, bu konferansın önemini artırmıştı.
Venizelos’un Bulgaristan’a yönelik tekliflerine rağmen (Bulgaristan’a
Ege’ye bir çıkış ya da Selanik limanında serbest bölge, Bulgar ve Yunan
demiryollarının Petriç ile Demirhisar arasında bağlanması, Bulgar azınlığın
okul açması gibi) kalıcı Balkan barışı ve Balkan Birliği’nin sağlanması
zaman istiyordu. Bulgar-Sırp ya da Arnavut-Sırp anlaşmazlıkları bunun bir
göstergesiydi. Ancak Balkan Konferansı, uzun süre büyük devletlerin nüfuzu
altında kalan ve büyük devletlerin siyasi emelleri nedeniyle birbirleriyle
mücadele eden Balkan halkları üzerindeki etkinin son bulması açısından ilk
ciddi ve faydalı girişimdi (Feyzi, 19 Teşrinievvel 1930, s.2; 25 Teşrinievvel
1930, s.2).
İkinci Balkan Konferansı
İkinci Balkan Konferansı’na yönelik haberler, 1931’in ilk
günlerinden itibaren gazetelere yansımıştı. Nitekim Cumhuriyet’in
Atina’daki Enformasyon gazetesinden aktardığına göre Balkan Konferansı
Yürütme Komisyonu 30 Ocak 1931’de toplanacak ve İstanbul’da
düzenlenecek konferansın başkanlığını Hasan Bey’e verecekti (C.1931, 7
Kanunusani, s.2). İkinci Balkan Konferansı’nın gündemini belirleyecek bu
toplantıda, Türk tarafını Hasan, Ruşen Eşref ve Hamdullah Suphi beyler
temsil edecekti (C.1931, 28 Kanunusani, s.1).
Bu toplantı sırasında kamuoyuna açıklanan bildiride Balkan birliği
doğrultusundaki adımlarla konferansa katılan devletlerin iyi niyetinden
bahsedilmişti. Ayrıca Balkan Paktı/Misakı’nın karşısındaki engelleri aşmak
için çözüm üretecek 12 temsilciden bir komisyon oluşturulması (azınlıklar
meselesi de aynı kapsamda konu edilecekti), demiryollarının Tuna’ya
yapılacak bir köprü ile bağlanması, Balkan başkentleri arasında telefon
irtibatı sağlanması, tütünle hububat gibi alanlarda ortak tedbirlere
başvurulması ve medeni kanunların birleştirilmesi konularının ikinci
konferansın gündemine dahil edilmesi kararı alınmıştı. Toplantı bitmeden
Balkan hükümetleri dışişleri bakanlarının İkinci Balkan Konferansı sırasında
İstanbul’da bulunmak üzere davet edilmelerinin Türk Dışişleri Bakanı Tevfik
193
Rüştü Bey’den rica edilmesi önerisi kabul görmüştü. Bunun dışında Balkan
Konferansı Başkanı Hasan Bey, Görice’de yaşanan deprem nedeniyle
Arnavutluk temsilcilerine üzüntü ve taziyelerini bildirmişti (C.1931, 2 Şubat,
s.3; C.1931, 3 Şubat, s.3).
1931 baharında Türkiye’de Balkanlarla ilgili etkinlikler yoğunlaşmış;
Balkan Haftası ve Balkan Turizm Kongresi’nin hazırlıkları ön plana çıkmıştı
(C.1931, 14 Nisan, s.2). Balkan ülkelerinin ekonomik ilişkileri ve
geliştirilmesi konulu 400, 200 ve 100 Dolar ödüllü bir kitap yarışması da
düzenlenmişti (C.1931, 16 Nisan, s.8; C.1931, 17 Nisan, s.6). Bunların
yanında İstanbul’da toplanacak konferans nedeniyle İstanbul Ticaret
Odası’nda kurulan Balkan Konferansı Komitesi harekete geçirilmişti.
Komitenin görevi, Balkan Konferansı’na Balkan ticaret odaları temsilcileri
katılacağından buna yönelik bir hazırlık yapmak ve Balkan Sergisi’nin
açılması için çalışma yürütmekti (C.1931, 8 Ağustos, s.3; C.1931, 15
Ağustos, s.2). Bu komitenin gündemini işgal eden konulardan biri de Balkan
Ticaret Odası’nın kuruluşuydu (C.1931, 24 Ağustos, s.2).
Sonbaharla birlikte bu hazırlıklar artmıştı. Darülfünun’da 5 Eylül’de
Hasan Bey’in başkanlığında “Balkan Birliği milli şubesi” toplanmış ve
konferans komisyonları belirlenmişti4. Toplantıda konferans programının
yanında düzenlenecek etkinlikler üzerinde durulmuştu (C.1931, 6 Eylül, s.12)5. Basın organlarından izlendiği kadarıyla konferans öncesinde
İstanbul’daki yoğun ve çok yönlü hazırlık sürecini yürütecek ekipler
kurulmuştu.
Hazırlıklar kapsamında Londra’ya beş milyonluk posta pulu
ısmarlanmıştı. Pulların üstünde Balkan haritası ve bir zeytin ağacı
resmedilecekti (C.1931, 17 Teşrinievvel, s.2)-(Ek 1). Konferans üyelerine
dağıtılmak üzere hatıra madalyaları (C.1931, 14 Teşrinievvel, s.1), üzerinde
“Balkan Birliği Bayrağı” ve “İkinci Balkan Konferansı” ibareleri yazılı
sigaralar hazırlanmıştı. Yıldız Sarayı’nda basın bürosu oluşturulmuş ve altı
Balkan devletiyle Balkan Birliği’nin bayrakları asılmıştı (Akandere, 2004,
s.265). Bu arada Balkan Birliği’nin bayrağı, konferans açılışının hemen
öncesinde basına yansımıştı (C.1931, 20 Teşrinievvel, s.1). Üstelik ilerleyen
tarihlerde çeşitli yayın organları, bu bayrağa adeta yeni sürecin
sembollerinden biri olarak yer verecekti6(Ek 2).
4
Fikri Yaklaşma Komisyonu: Fadıl Ahmet, İbrahim Alaettin, Yakup Kadri. Kanunları
Birleştirme Komisyonu: Mithat, Nazım, Vasfi Raşit. İktisadi Komisyon: İbrahim Fadıl,
Muvaffak, Mithat, Reşit Saffet, Süreyya. Ulaştırma/Münakale ve Seyrisefer Komisyonu: Ali
Rana, Cevdet, Sabri. Siyasi Komisyon: Mahmut, Muzaffer, Necmettin Sadık, Ruşen Eşref,
Zeki Mesut. Sağlık/Sıhhi Teşkilat, Toplumsal/İçtimai Siyaset Komisyonu: Akil Muhtar, Tahir,
Vehbi.
5
Siyasi Komisyona Muslihittin Adil ile Ahmet Reşit eklenecekti. Hazırlıklar kapsamında
Ankara’daki Balkan Birliği Bürosu İstanbul’a taşınmıştı (C.1931, 16 Eylül, s.1).
6
Balkan Bayrağı, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası’nın Mayıs 1932 sayısının
kapağında yayınlanmıştı (Cilt:48, No:5, Mayıs 1932; Özel, 2008, s.215).
194
Sonuçta Türkiye Balkan Birliği Genel Sekreteri Ruşen Eşref,
hazırlıkları büyük ölçüde tamamlanan konferansın 20 Ekim itibariyle
toplanacağını kamuoyuna açıklamış ve konferansın gündemi hakkında bilgi
vermişti. Gündemde Balkan Paktı/Misakı, azınlıkların korunması,
demiryollarıyla telefonların irtibatı, posta birliklerinin kurulması, seyahat,
iskan ve sanat icrası, tütün ve hububat meselesi, bankaların ortak çalışma
olanakları ve ortak bir ticaret odasının yapılandırılması bulunuyordu. Bu
arada Balkanlıların uzlaşmasına engel olan hususlar, Balkan Paktı/Misakı,
ortak yapılanmalar ve ticaretin geliştirilmesi gibi konularda hazırlanmış
çeşitli projeler komisyonlara aktarılmıştı7(C.1931, 24 Eylül, s.1,4). Balkan
Birliği Komisyonu’nun hazırlıklar hakkındaki diğer bir önemli toplantısı 11
Ekim’de gerçekleştirilecekti (C.1931, 12 Teşrinievvel, s.2).
Hazırlıkların arttığı Ekim başlarında Abidin Daver, Cumhuriyet’teki
başyazısında, aynı dönemde gerçekleştirilen İsmet Paşa’nın Yunanistan
gezisinden hareketle Türk-Yunan Dostluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’nın
çıktığı Balkan coğrafyası açısından önem taşıdığını, dostluk ve barış
söylemiyle Balkanlarda yeni bir devrin açıldığını vurgulamıştı (Daver, 5
Teşrinievvel 1931, s.1).
O günlerde konferansa katılacaklar kesinleşmeye başlayacaktı
(C.1931, 5 Teşrinievvel, s.1)8. Bulgaristan heyetinin başkanlığını Sakızof
(eski bakan, milletvekili, Milli Grup Başkanı), Romen heyetinin başkanlığını
Stefan C. Pop (eski Romanya Millet Meclisi Başkanı), Yugoslav heyetinin
başkanlığını ise Dr. Vasilije Jovonoviç (?) (eski bakan) üstlenmişlerdi (Ek 3).
Konferansa gazetecilerle uluslararası örgüt ve yabancı devlet temsilcileri de
davet edilmişlerdi (Akandere, 2004, s.261-265).
Açılış, 20 Ekim 1931 günü Dolmabahçe Sarayı’nın tören salonunda
gerçekleştirilmişti. Türk heyetinin başkanı Hasan Bey’in konuşmasından
sonra Arnavut, Bulgar, Yunan, Romen ve Yugoslav heyetlerinin başkanları
konuşmalarını yapmışlardı (A.1931, 20 Teşrinievvel, s.1-2; HM.1931, 20
Teşrinievvel, s.1,4). Daha sonra Yunan heyeti başkanı Papanastasiu söz
7
Gazetede konferans programı da (19-30 Ekim) yayınlanmıştı.
Romanya temsilcileri: M. S. C. Pop (eski parlamento başkanı), M. V. V. Pella (profesör), M.
Raducanu (Ticaret Akademisi başkanı), M. Batzaria (eski bakan), M. Bucutza (edebiyatçı), M.
Cardas (profesör), M. Loan (Posta Umum Müdür Muavini), M. V. İ. Pella (meclis üyesi,
avukat), M. Racovitza (milletvekili), M. Arzareanu (milletvekili), M. C. Cantacusine
(milletvekili), M. Viladesco-Racoasa (Balkan Konferansı Romanya grubu katibi), M. Clarnet
(Balkan Hükümetleri Basın/Matbuat Cemiyeti Başkanı), M. Miulesco (eski meclis üyesi), M.
Anastasku (Dışişleri Bakanlığı Ekomomi Şubesi katibi), Bayan Galipso Botez (Romanya
Kadınları Cemiyeti üyesi). Katılımcıların bir kısmı eşleriyle gelmişlerdi. Gazetede
Uluslararası Barış Bürosu/Beynelmilel Sulh Bürosu gözlemcileri de sıralanmıştı: M. La
Fontaine (Belçika Parlamentosu Başkan Vekili), M. Ludwig Ouiedde (UBB Başkan Vekili),
M. Lucien le Foyer (eski Fransız milletvekili), Hellmut von Garlech (yazar) (C.1931, 5
Teşrinievvel, s.1). Arnavutluk’un temsilcileri: M. Koniçe (başkan), Cevat, Leonida, Lathçi,
Berjani (eski milletvekili), Dr. Kemal (Kızılhaç/Salibihahmer başkanı), Yusuf Ay, Suat
(Maliye Müdürü), İhsan Libago (Tiran gazetesi sahibi). Çeşitli ülkelerden gelecek
gazetecilerin isimleri de basına yansımıştı (C.1931, 12 Teşrinievvel, s.2).
8
195
alarak “İkinci Balkan Konferansı işlerinin düzenlenmesi için büyük çaba sarf
etmiş olan Hasan Beyin, oybirliği ile konferans başkanlığına seçilmesini”
teklif etmiş ve bu teklif alkışlarla kabul edilmişti. Açılış oturumu, oturumun
başlarında da dinlenilen Balkan marşının okunmasıyla tamamlanmıştı9(C.
1931, 21 Teşrinievvel, s.1,5-6; Akandere, 2004, s.270).
Komisyonların çalışmaları kapsamında Siyasî Yakınlaşma
Komisyonu, daha önce hazırlanmış olan projenin değerlendirilmesi için bir
komite kurulmasına karar vermişti. Silahsızlanma konusunu görüşen
komisyonun en hararetli tartışmaları azınlıklar meselesinde yaşanmıştı. Bu
komisyonda Balkan Paktı/Misakı fikri teyit edilmişti. Ayrıca savaş karşıtlığı
oybirliğiyle kabul edilerek, sürüncemede kalmış meselelerin barış yoluyla
çözümlenmesi kararı alınmıştı.
İlgili komisyonlarda “Para ve Gümrük Birliği”, “Balkan Ticaret
Odası’nın” kurulması ve “Bankalar arasında bir birlik” oluşturularak kredi
meselelerinin düzenlenmesi hakkında görüşmeler yapılmıştı. Türk üyelerin
“tütün yetiştiren Balkan memleketlerinde gerektiği takdirde ekimin
sınırlandırılması, içeride ve dışarıdaki rekabetle mücadele edilmesi ve şark
tütünlerinin fazla satışını temin etmek üzere uluslararası bir tütün ofisinin
oluşturulması” hakkındaki önerileri tartışılmıştı. Balkan devletleri arasında
posta-telgraf meselelerinin kolaylaştırılması, bölgede posta ücretlerine % 25
indirim yapılması ve Enterbalkanik (Balkan ülkeleri arasında geçerli olacak)
bir pul kabul edilmesi gibi konularda uzlaşılmıştı. Balkan devletlerinin
çıkarlarına uygun bir ulaşım sisteminin ortaya çıkarılması ile ilgili bazı
esasların tespitine karar verilmişti. Konferansın çalışmaları kapsamında
“Balkan ülkeleri arasında seyahat, ikâmet ve hareket serbestliğine” ilişkin
önerilen proje ve “Balkan Enstitüsü”nün kurulması değerlendirilmişti.
Konferans Meclisi ise gündeminin ilk maddesi olarak “Balkanlar’daki kadın
hukuku” konusunu ele alacaktı (A.1931, 21 Teşrinievvel, s.1-2; A.1931, 24
Teşrinievvel, s.1-2; A.1931, 25 Teşrinievvel, s.1-2; Akandere, 2004, s.272277,282,285).
Konferans üyeleri, 25 Ekim’de İstanbul’daki son oturumun ardından
kendilerine tahsis edilen trenlerle Ankara’ya gitmişlerdi (A.1931, 26
Teşrinievvel, s.2; Akandere, 2004, s.287). İkinci Balkan Konferansı’nın son
oturumu Ankara’da yapılacaktı. Burada Mustafa Kemal Paşa Balkanlıların
müşterek tarihleri olduğunu belirterek şunları söylemişti:
“İşte siz muhterem Balkan milletlerinin mümessilleri, mazinin
karışık his ve hesaplarının üstüne çıkarak derin kardeşlik
esasları kuracak ve geniş birlik ufukları açacaksınız. İhmal
edilmiş ve unutulmuş hakikatleri ortaya çıkaracaksınız.
9
Cumhuriyet gazetesinden Balkanlıların bir araya geldikleri (başta spor organizasyonları
olmak üzere çeşitli) platformlarda 1940 yılına kadar Balkan marşının okunduğu/söylendiği
izlenebilmektedir (C.1933, 22 Aralık, s.1,5; C.1934, 5 Teşrinievvel, s.5; C.1935, 13 Eylül, s.8;
C.1935, 14 Eylül, s.8; C.1936, 9 Birinciteşrin, s.1,8; C.1940, 27 Şubat, s.6; C.1940, 25 Mart,
s.4).
196
Muhterem milletler murahhasları, Balkan milletleri, içtimaî ve
siyasî ne çehre arz ederlerse etsinler onların Orta Asya’dan
gelmiş, aynı kandan, yakın soylardan müşterek cetleri
olduğunu unutmamak lazımdır” (Akandere, 2004, s.288-289;
A.1931, 27 Teşrinievvel, s.2).
20-26 Ekim 1931 tarihlerinde toplanan İkinci Balkan Konferansı’nın
Ankara’daki son oturumu hariç bütün oturumları İstanbul’da
gerçekleştirilmişti. Açılış oturumu dışında İstanbul’daki diğer oturumlar
Yıldız Sarayı’nda yapılmıştı. Konferansın sonunda bir “Balkan Misakı”nın
hayata geçirilmesi istenmişse de bu amaca ulaşılamamıştı. Bununla birlikte
Balkan Paktı/Misakı hakkındaki rapor, konferansın son oturumunda
değerlendirilerek kabul edilmişti. Balkan Misakı ve azınlıklar dışında,
konferans boyunca önemli kararlara varılmıştı. Nitekim Balkanlı ülkelerin
silahsızlanma çabalarını desteklemeleri ve Şubat 1932’de Cenevre’de
toplanacak “Terki Teslihat Konferansı’nın” sonuçlarının benimsenmesi,
Karadeniz’den Adriyatik’e kadar inecek olan demiryolu hattı projesi, Balkan
ülkeleri arasında posta, telgraf ve telefon birliğinin sağlanması, Balkan
Sıhhat İstihbarat Bürosu’nun kurulması, Balkan ülkeleri arasında bazı
kanunlarda birlik sağlanması, ticareti geliştirmek amacıyla İstanbul merkezli
Balkan Ticaret Ofisi’nin kurulması, Hububat Ofisleri’nin yapılandırılmaları
ve yine bir Hububat Borsası’nın oluşturulması, Kadınların tabiiyeti meselesi
gibi konularda bir kısmı temenni mahiyetinde, bir kısmı da bağlayıcı olmak
üzere kararlar alınmıştı (Akandere, 2004, s.295-297).
Üçüncü Balkan Konferansı
Üçüncü Balkan Konferansı’nın haberleri 1932 Eylül’ünden itibaren
basında yoğunlaşmıştı (C.1932, 5 Eylül, s.2). İstanbul’daki Büyük Dil
Kurultayı’nın ardından 5 Ekim’de Balkan Birliği’ne mensup Türk temsilciler
toplantı yaparak üçüncü konferansa katılacak heyeti seçmişlerdi. Toplantıda,
konferansın komisyonlarının (Teşkilat ve Adli Meseleler, Siyasi Yaklaşma,
Fikri Yaklaşma, İktisadi Meseleler, Münakalat ve Seyrüsefer, Sıhhi Teşkilat
ve İçtimai Siyaset komisyonları) yanında gündemi de ele alınmıştı (C.1932, 6
Türk temsilciler hazırlıklarını tamamladıktan sonra Ruşen Eşref Bey
basına demeç vermiş ve Üçüncü Balkan Konferansı’nın 22 Ekim 1932
tarihinde Bükreş’te Romanya Mebusan Meclisi’nde toplantılarına
başlayacağını, Türk heyetinin 20 Ekim’de yola çıkacağını açıklamıştı. Heyet
şu isimlerden oluşuyordu: Hasan Bey-Trabzon milletvekili-heyet başkanı,
Ruşen Eşref-Genel Sekreter/Umumi Katip, Ahmet Mithat-İnhisarlar Umum
Müdür Muavini, Ahmet Reşit-İstanbul Hukuk Fakültesi profesörü/müderrisi,
Ahmet Samim-hukuk profesörü, Profesör Doktor Akil Muhtar, Ekrem
Besim-İstanbul Belediyesi Turizm Bürosu Müdürü, Hamit-İstanbul
Belediyesi Reis Muavini, Fadıl Ahmet-milletvekili, İbrahim Fadıl-İstanbul
Hukuk Fakültesi profesörü, Muslihittin Adil-hukuk profesörü, MuvaffakAjans Genel Müdürü, Muzaffer-Edebiyat Fakültesi Dekanı, Nazım-Tokat
197
milletvekili, Nemlizade Mithat-Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı, Nizamettin
Ali-Zahire Borsası Genel Sekreteri, Reşit Saffet-Turing Kulüp Başkanı,
Abdülhak Şinasi-Balkan Cemiyeti Katibi ve yazar, Tahir-Hukuk Fakültesi
Dekanı, Vasfi Raşit-milletvekili, Veysel Adil-Millet Meclisi başkatibi,
Yakup Kadri-Mardin milletvekili, Zeki Mesut-Edirne milletvekili, Efzayiş
Süat hanım-Türk Kadın Birliği üyesi10(C.1932, 6 Teşrinievvel, s.2; C.1932,
17 Teşrinievvel, s.1,6).
Ruşen Eşref, basına konferansın günlük çalışma planını aktarırken
gündemini şu 25 maddede toplamıştı: Komisyonlarla genel kurulun çalışma
yönetmeliği (1). İkinci Balkan Konferansı kararlarının uygulanması ve
gereken komisyon ve kurulların oluşturulması (2). İkinci Balkan
Konferansı’nın Fikri Yaklaşma Komisyonu’nun konferans konseyine havale
ettiği temenni ve önerilerin görüşülmesi (3). Balkan Paktı/Misakı (4). Balkan
Tarihini Tetkik Enstitüsü Yönetmeliği (5). Balkanlı milletlerin medeniyet
tarihleri hakkında bir eser projesinin hazırlanması (6). Balkan edebiyatından
tercümelerle Balkan tiyatro piyeslerinin tercüme ve temsili (7). Balkan
filmleri (8). Balkan radyo istasyonlarının çalışmaları (9). Balkan telgraf
ajanslarıyla Balkan basını arasında ilişkinin temini (10). Sınırlı gümrük
ortaklığı/cüzi gümrük ittihadı sözleşmesi ve Balkan ülkelerinin ekonomik
çalışmaları (11). Balkan Ziraat Odası’nın kuruluşu ve yönetmeliği (12).
Bilimsel tarım ve tarım sanayi incelemeleri hakkında Balkanlıların
faaliyetleri (13). Tarım kredisinin Balkanlarda geliştirilmesi etkinlikleri (14).
Balkanlarda deniz nakliyatının ortak bir şekilde geliştirilmesi ve bu bağlamda
İstanbul merkezli Balkan Deniz Bürosu’nun kuruluşu meselesi (15). Balkan
demiryolu şebeke ve yollarının birleştirilmesine yönelik yeni projeler (16).
Balkan başkentleri arasında ulaşımı kolaylaştırmak için demiryollarının
otoyollarla uzatılması/desteklenmesi (17). Balkanlar için genel bir çalışma
planının oluşturulması (18). Hava ulaşımı (19). Balkanlı vatandaşların şahsi
hukukları/hukuku şahsiyesi üzerine sözleşme (20). Balkan Çalışma/İş Ofisi
yönetmeliği (21). Çocukları himaye ve kadın istismar ticaretine karşı ortak
mücadele (22). Evli kadınların tabi olacakları hukuk ve kanunlar meselesi
(23). Balkan hükümetleri arasında sağlık ve baytarlık sözleşmesi (24).
Veremle ortak mücadele (25). (C.1932, 17 Teşrinievvel, s.6).
Türk heyeti, 19 Ekim’de son bir toplantı yapmış ve aynı gün
İstanbul’a gelen Yunan heyeti ile birlikte Bükreş’e gitmek üzere
hazırlıklarını tamamlamıştı. İkinci Balkan Konferansı’na ait beş sandık
dolduran zabıt, toplantı evrakı, kitap ve sirküler de Türk heyetiyle
10
Demeç komisyonların kimlerden oluştuğunu da içeriyordu. Teşkilat Komisyonu: Tahir,
Ahmet Samim, Nazım. Siyasi Komisyon: Hasan Bey, Ruşen Eşref, Zeki Mesut. Balkan
Paktı/Misakı Komisyonu: Ahmet Reşit, Muzaffer, Tahir. Fikri Yaklaşma Komisyonu:
Abdülhak Şinasi, Fadıl Ahmet, Yakup Kadri. İktisat Komisyonu: Ahmet Mithat, İbrahim
Fadıl, Nemlizade Mithat, Muvaffak. Münakalat ve Seyrisefain Komisyonu: Ekrem Besim,
Hamit, Reşit Saffet, Veysel Adil. Sıhhiye ve İçtimai Muavenet Komisyonu: Doktor Akil
Muhtar, Efzayiş Süat, Nizamettin Ali, Vasfi Raşit. Balkan Tebaasının Haiz Olacağı Rejim
Komitesi: Ahmet Mithat, Muslihittin Adil, Nizamettin Ali, Vasfi Raşit.
198
Köstence’ye gönderilecekti. Öte yandan konferansa katılacak Arnavutluk
heyeti ise deniz yoluyla Bükreş’e gideceklerinin açıklanmasına rağmen
karayolu ile doğrudan Romanya’ya geçmişlerdi (C.1932, 20 Teşrinievvel,
s.1,4; C.1932, 21 Teşrinievvel, s.1-2). Balkan Konferansı daha toplanmadan
itirazlarını sergileyen Bulgarlar ise katılmama kararlarına rağmen dört kişilik
bir heyeti Romanya’ya göndereceklerdi (A. Fuat, 29 Teşrinievvel 1932, s.1).
Üçüncü Balkan Konferansı, planlamalarına uygun şekilde 22 Ekim
1932’de Romanya Dışişleri Bakanı Nicolae Titulescu’nun konuşmasıyla
açılmıştı. Konuşmasında dünya barışı üzerinde duran Titulescu “Sulh ilan
edilmez, istihsal edilir” sözleriyle Romanya’nın barış doğrultusundaki azmini
ifade etmişti. Ardından Romanya Meclis Başkanı M. Stephan C. Pop
konuşma yapmış; Türkiye ve Gazi Mustafa Kemal hakkında övgü dolu
sözleriyle alkış toplamıştı. Yugoslav heyetin başkanı M. İvanoviç de
Gazi’nin İkinci Balkan Konferansı’nda üzerinde durduğu düşünceleri
hatırlatarak bu hedeflere ulaşılacağını belirtmişti. Hasan Bey’in dünya barışı,
Balkan dostluğuyla devletlerin yakınlaşması hakkındaki düşünceleri
alkışlarla karşılanmıştı (A.1932, 23 Teşrinievvel, s.1-2; C.1932, 23
Teşrinievvel, s.3; HM.1932, 23 Teşrinievvel, s.1). Toplantı sırasında Balkan
Paktı/Misakı fikrini ilk ortaya atan kişi olarak Yunan heyetinin başkanı
Papanastasiu, Balkan Konferansı’nın babası sıfatıyla alkışlanmıştı.
Cumhuriyet gazetesinin muhabiri Ali Fuat’a göre Siyasi Komisyon
ciddi düzeyde Balkan Paktı’nın gerçekleştirilmesi yönünde faaliyet
göstermişti. Hatta bir diğer Balkanlı devlete saldırmama, arazi ve sınır
anlaşmazlıklarının ortaklaşa çözümü, sorunların aşılmasında Balkanlı
üyelerden sürekli olarak kurulacak ortak jüri heyetlerine başvurulması ve jüri
heyetlerinin sonuç alamaması halinde Milletler Cemiyeti’ne ya da hakeme
müracaat edilmesi gibi bazı prensipleri sonuçlanma aşamasına girmişti.
Kültür ile ilgili komisyon, ortak tarih okutulması, milletleri birbirine tahrik
eden eserlerin ortadan kaldırılması ve okullarda Balkan İttifakı lehinde
telkinlerde bulunulması konularını ele almıştı. Ayrıca komisyonlarda tütün
için İstanbul’da ortak bir ofis kurulması, gümrük vergilerinin birbirlerine
yaklaştırılması, Balkan coğrafyasında üretilen ya da mevcut ürün veya
eşyanın dışardan alınmaması, ortak pasaport ve ikamet hakları tartışılmıştı.
Balkanlarda ortaya çıkan yapılanmanın Milletler Cemiyeti’nden bağımsız
işlemesi de görüşülmüştü. Bu arada Bulgarlar, azınlıklar sorunu yokmuş gibi
davranılmasına tepki göstermişlerdi (A. Fuat, 26 Teşrinievvel 1932, s.3).
İktisat Komisyonu’nun çalışmaları sırasında bir Balkan Ziraat Bankası’nın
kurulması için faaliyet gösterilmesi kararı da alınmıştı (A.1932, 25
Basında çeşitli istihbaratlara dayanılarak konferansta Türk, Romen,
Yunan ve Arnavut temsilcilerin pakt/misak projesini kabul ettikleri, Sırpların
daha sonra cevap verecekleri belirtilmişti (A.1932, 26 Teşrinievvel, s.2;
C.1932, 26 Teşrinievvel, s.3). Bulgarlar ise daha ilk toplantıda azınlıklar
hakkında karar verilmezse katılmayacaklarını açıklamışlar ve hemen
199
ardından bir sene içinde anlaşma şartıyla Balkan Misakı’nın görüşmelerine
katılmayı kabul etmişlerdi. Fakat Bulgarlar, heyet başkanının Sofya’ya gidip
gelmesinden sonra 25 Ekim sabahı konferanstan çekileceklerini, görüşmelere
ancak gözlemci sıfatıyla katılabileceklerini bildireceklerdi. Konferans
sırasında Arnavutların Sırplardan çeşitli talepleri bulunmasına rağmen Bulgar
heyetinin davrandığı gibi davranmamışlardı (A.1932, 25 Teşrinievvel, s.1-2;
A. Fuat, 29 Teşrinievvel 1932, s.1,4).
27 Ekim tarihinde ise gazeteler “Balkan konferansı dün akşam işini
bitirdi”, “Üçüncü Balkan konferansı dün akşam kapandı” manşetleriyle
çalışmaların programa uygun şekilde tamamlandığını bildirirken Bulgar
heyeti nedeniyle beklenen doğrultuda sonuçlara ulaşılamadığını yazıyorlardı.
Bulgarların neden olduğu anlaşmazlık ve kesintinin ortaya çıkma gerekçesi
ise Papanastasiu’nun
“Bulgar murahhaslarının talep ve iddiaları, hakikatte,
konferansın mevcudiyetini tanımamağa muadildir. Çünkü bu
iddialarda kararlaştırılacak itilafların yalnız konferans
tarafından değil, fakat devletlerce de kabulü neticesine
varacak iki taraflı temaslar yapılması ısrarla istenmektedir.
Halbuki konferans daha sonra hükümetlere arzedilecek ameli
çareler bulmak neticesine ulaşmak için hükümetlerden
müstakil olarak çalışan hususi bir müessesedir. Konferansın
bu telakkisi, Bulgar murahhas heyetinin ileri sürdüğü teklifin
konferans meclisi ve siyasi komisyonu tarafından kabulüne
mani olmuştur”
cümleleriyle aktarılmıştı.
Konferansın kapanış konuşmaları sırasında M. Pella, Balkan
Konferansı çerçevesinde yürütülen çalışmaların boş bir hayal olduğu
iddialarını eleştirmişti. Yugoslav temsilci ise büyük bir eserin ortaya
çıkarıldığını “Büyük bir eser vücude geldi. Noktai nazar farkları olduğu
halde, ihtirazi kayıtlar serdedildiği halde bu eser vakidir. Bu bir
misaktır.(Alkışlar). Artık harp aleti imal edilen çelikten terakki ve tekamül
aletleri imal etmek zamanı gelmiştir” sözleriyle ileri sürmüştü (A.1932, 27
Teşrinievvel, s.1-2; C.1932, 27 Teşrinievvel, s.4; HM.1932, 28 Teşrinievvel,
s.3).
Üçüncü Balkan Konferansı Konseyi, konferansın bitiminden sonra
Bulgarların da pozisyonlarını değiştirmesine paralel olarak bir tebliğ
yayınlamıştı. Tebliğde konferansın ardından 27 Ekim günü altı heyetin hazır
bulunduğu bir toplantıda Bulgarların beyanatının görüldüğü ve bu beyanatta
iki hususun vurgulandığı belirtilmişti. Bunlar; Bulgarların altı ülke arasında
sıkı işbirliğinin gereğine inandıkları ve Balkan Paktı’na gereken zemin
hazırlandıktan sonra ancak İstanbul konferansı kararnamesinin ikinci
maddesinde değinilen vasıtalar aracılığıyla ulaşılabileceği düşüncesiydi.
Ayrıca diğer beş heyetin Balkan Paktı’nın gerekliliği konusunda fikir
birliğini korudukları, Bulgaristan’ın da bu yapılanmaya katılmasının ümit
200
edildiği ve İstanbul konferansının ikinci maddesinin uygulanması için
çalışılacağı hatta Bulgar temsilcilerinin dahi Balkan Antlaşması’na katılmak
için çabalayacaklarını bildirdikleri ifade edilmişti. Bunlarında dışında
dördüncü konferansın Belgrat’ta toplanması kararlaştırılmıştı (C.1932, 31
Teşrinievvel, s.1,6).
Muharrem Feyzi ise 31 Ekim’de köşesine “Balkan konferansı neden
akim kaldı?” başlığını atarak -adeta basının değerlendirmelerine örnek
vererek- gelinen noktayı yorumlamıştı. Selanik ve İstanbul aşamalarında
hayli ilerlemiş olan Balkanların birleşme projesinin suya düşme tehlikesiyle
karşılaştığını ileri sürmüştü. Yazarın da belirttiği üzere Bulgarlar sürekli
azınlıklar meselesinin görüşülmesini, bu sorunun çözümü için bir karara
varılmasını isterken diğer devletler antlaşmanın imzasına öncelik
tanımışlardı. Öte yandan İstanbul’daki konferansta azınlıklar meselesinin,
Üçüncü Balkan Konferansı’na kadar heyet düzeyindeki görüşmeler
aracılığıyla uzlaşma noktasına getirilmesi kararına uyulmamıştı. Bunlar
konferansın kesilmesinin nedenlerini oluşturuyordu (Feyzi, 31 Teşrinievvel
1932, s.2). İlerleyen günlerde Papanastasiu, konferansın başarısız olduğunu
reddetmiş; Balkan Paktı projesinin ittifakla kabul edildiğini açıklayarak
Bulgarların konferans çalışmalarının ardından Bükreş’te kalarak toplanan
komisyona katıldıklarını hatırlatmıştı (C.1932, 11 Teşrinisani, s.3)11.
Dördüncü Balkan Konferansı
Balkan Konferansları dizisinin getirdiği işbirliği örgütlenmeleri,
1932 yılında sürmüştü. Nitekim 17 Aralık’ta Balkan Ticaret Odası’nın
İstanbul’da ilk toplantısı yapılmış; idare heyeti ile yönetmeliği hazırlanmıştı
(C.1932, 18 Kanunuevvel, s.1,4). Böyle gelişmelere rağmen 1933 baharında
olumsuz bir atmosfer kendini göstermişti. Bu atmosferi, Bulgarların
azınlıklar meselesine yönelik ısrarlarıyla Romanya’nın kendini Balkan
devleti olarak görmemesi gibi etkenler şekillendirmişti. Üstelik böyle
yaklaşımların Balkanlarda bir antlaşmanın istenilen şekilde sonuçlanmasını
engelleyeceği düşüncesi doğmuştu.
Böyle bir ortamda, 17 Mart’ta Romen, Türk, Yugoslav, Arnavut,
Bulgar ve Yunan temsilcilerin toplanması, Belgrat’ta yapılacak dördüncü
konferansın devir teslim işlemlerini gerçekleştirmeleri gündeme gelmişti
(C.1933, 9 Mart, s.3). Toplantı hakkında basına bilgi veren Ruşen Eşref,
konferans konseyinin her sene konferansın toplandığı ülkede bir araya
gelerek alınan kararları inceleyip görüş alışverişinde bulunduğunu ve
kararların gereklerine göre tedbirler alındığını, bu toplantılara temsil
heyetlerinin başkanlarıyla katiplerinin birer üye ile birlikte katıldıklarını
11
Cumhuriyet, 27 Ekim tarihli sayısında Bulgarların 26 Ekim sabahı ülkelerine döndüklerini
yazmıştı. Heyetin kapanış etkinliklerine katılmadığı izlenimini veren detaylara da
rastlanmaktadır (C.1932, 27 Teşrinievvel, s.4). Oysa 31 Ekim tarihli baskısında “Üçüncü
Balkan konferansı çarşamba günü bitmiş, Bulgar’lar konferansta hazırlanan misakı
imzalamamışlardır. Fakat bundan sonra yapılan bütün ziyaret ve ziyafet gezilerine iştirak
etmişlerdir” kaydına yer verilmişti (C.1932, 31 Teşrinievvel, s.1).
201
anlatmıştı. Ayrıca Belgrat’ta toplanacak konferansın gündeminin
belirleneceğini açıklamıştı (C.1933, 15 Mart, s.6).
Bir önceki Balkan Konferansı’nda olduğu gibi Hasan, Ruşen Eşref
ve Reşit Saffet beylerden oluşan Türk heyeti, Papanastasiu’nun
başkanlığındaki Yunan heyetiyle birlikte Romanya’ya gitmişti (C.1933, 16
Mart, s.2). Balkan Birliği Meclisi, M. Pop’un başkanlığında toplanmış ve
Papanastasiu’nun teklifiyle Balkanlarda birlik düşüncesinin geliştiğini ve
konferans kararlarının hükümetler tarafından uygulanmasının istendiğini
vurgulamıştı12(C.1933, 19 Mart, s.3). Bu arada Balkan Birliği Konseyi,
önemli bir değişiklikle konferansın Selanik’te toplanacağını karara
bağlamıştı. Gündemini ise azınlıklar meselesi, ekonomik işbirliği sözleşmesi
projesi, tarım sorunları ve Balkanlardaki yolların bağlantısıyla ilgili program
oluşturacaktı (C.1933, 20 Mart, s.3). Bundan sonra önemli bir gelişme
Atina’da Balkan Denizcilik/Bahri Konferansı’nın açılması ve ilk
toplantılarını gerçekleştirmesiydi (C.1933, 26 Nisan, s.3). Hemen ardından
Sofya’da Balkan Havacılık/Tayyarecilik, Nakliyat ve Turizm Konferansı
toplanarak çalışmaya başlayacaktı (C.1933, 17 Haziran, s.3)13. Bu arada yaz
aylarından itibaren konferansın toplanma tarihi hakkında haberler basına
yansımış ve nihayet konferansın Kasım’ın ilk haftasında toplanması uygun
bulunmuştu (C.1933, 23 Teşrinievvel, s.3).
Konferansta Bulgar heyetine Sosyalist Partisi/Fırkası Başkanı M.
Sakızof, Yugoslav heyetine eski bakanlardan M. Yavanoviç (?) başkanlık
edecekti. Romanya ve Arnavutluk heyetleriyle Türk heyetinin başında eski
başkanları bulunuyordu. Türk heyeti, Hasan, Ruşen Eşref, Tahir (Balkan
Birliği İstanbul Şubesi Müdürü), İbrahim Fazıl (profesör), Nazım İzzet
(milletvekili), Fazıl Ahmet, Reşit Saffet, Cevat Abbas (Bolu milletvekili),
Zeki Mesut, Vasfi Raşit, Akil Muhtar, Ahmet Mithat, Ali Muzaffer,
Abdülhak Şinasi, Hamit, Baki (İş Bankası Genel Sekreteri/Umumi Katibi),
Veysel ve Efzayiş Suat’tan oluşmuştu (C.1933, 3 Teşrinisani, s.1-2).
Konferansın hemen öncesinde Türk-Yunan ilişkilerini pekiştiren bir
gelişme yaşanmıştı. 4 Kasım günü konferans davetlilerinin de hazır
bulunduğu bir düzenlemede, Türkiye Cumhuriyeti’nin 10. Yıl Dönümü
münasebetiyle Mustafa Kemal Paşa’nın doğduğu eve Yunan hükümeti
tarafından bir levha asılmıştı14(HM.1933, 9 İkinci Teşrin, s.3).
12
Cumhuriyet’te Balkan Ticaret Odası’nın kuruluşu hakkındaki önerilerin incelendiği bilgisi
verilmişti.
13
M. Feyzi, dünyanın ekonomisini ve para işlerini düzeltmek üzere Londra’da bir konferans
düzenlendiği sırada Balkanlıların aralarında yakınlaşma oluşturmak, birbirlerini anlamalarını
ve tanımalarını sağlamak amacıyla bir ulaştırma konferansı topladığını yazmıştı. Balkanlıların
aralarındaki sorunları da sıralamıştı. Romanya ile Bulgaristan arasında Dobruca, Yugoslavya
ile Bulgaristan arasında Makedonya’daki Bulgar azınlığı meseleleri ve Yunanistan ile
Bulgaristan arasında mübadillere bağlı mali sorunlar vardı (Feyzi, 24 Haziran 1933, s.2).
14
Üstünde “Türk milletinin büyük müceddidi ve Balkan İttihadının müzahiri Gazi Mustafa
Kemal, burada dünyaya gelmiştir” yazıyordu.
202
Dördüncü Balkan Konferansı, 5 Kasım’da Papanastasiu’nun
başkanlığında açılmıştı (HM.1933, 6 İkinci Teşrin, s.1). Konferansın
“nizamnamesinde tayin edilen zamandan sonra toplanmasına Balkan
hükümet merkezlerinde yapılmış olan siyasi ziyaretlerin sebep olduğunu”
açıklamıştı15. Sırayla heyet başkanları söz alarak konuşma yapmışlardı.
Hasan Bey alkışlanan konuşmasında barış taraftarı olduklarını, zor
dönemlerde birleşmenin ve dayanışmanın gerektiğini hatta zorlu bir dönemde
olduklarını anlamayanları aydınlatmakla görevli olduklarını söylemişti
(C.1933, 6 Teşrinisani, s.1,5). Bulgar temsilci Sakızof “Bizi birleştiren
mazidir, bizi ayıran da mazidir” sözleriyle bitirdiği konuşmasında Balkan
birliği
düşüncesine
taraftar
olduklarını
fakat
kamuoylarının
hazırlanması/aydınlanması açısından çok yavaş hareket edilmesi gerektiğini
öte yandan tarafların aşması gereken sorunların bulunduğunu belirtmişti
(C.1933, 10 Teşrinisani, s.6).
Siyasi Komisyon, 6 Kasım’da toplandığında Bulgarlar tekrar
azınlıklar meselesini ortaya atmışlardı. Bu konunun dışişleri bakanları
tarafından ele alınması da tartışılmıştı. Konferans yönetmeliğinin
değiştirilmesi konusu ise şiddetli tartışmalara yol açmıştı (A.1933, 7
Teşrinisani, s.2; C.1933, 8 Teşrinisani, s.1,5). Genellikle konferansa
iyimserliğin hakim olduğu, dışişleri bakanlarının senelik toplantılar
yapmalarının uygun bulunduğu ve Bulgarların -azınlıklarla ilgili bir şart
sürerek- Balkan Paktı’nı/Misakı’nı kabul ettikleri gazetelere yansımıştı
(A.1933, 10 Teşrinisani, s.2; C.1933, 10 Teşrinisani, s.6; HM.1933, 11 İkinci
Teşrin, s.1,5).
Sonraki konferansın adresini Belgrat olarak belirleyen Dördüncü
Balkan Konferansı, 11 Kasım günü çalışmalarını tamamlamıştı (A.1933, 12
Teşrinisani, s.2). Kapanış sürecinde Bulgarlar, üçüncü konferansın
anlaşmasını imzalamaktan çekindiklerini söylerken bu konferansı en verimli
platform olarak nitelendirmişler; beşinci konferansa yönelik ümitlerini
aktararak bütün çalışmalara katıldıklarını özellikle belirtmişlerdi. Yugoslav
temsilci diğerleri gibi iyi niyet ve geleceğe yönelik ümitlerinin yanında
konferansın ekonomik açıdan başarısını vurgulayarak gümrük birliğine doğru
güçlü adımlar atıldığını dile getirmişti. Papanastasiu’nun değerlendirmesine
göre ise siyasi yaklaşma ve uzlaşma hakkında bir anlaşmaya varılması bu
konferansı önemli kıldığı gibi konferanslar dizisi içinde yaşanan
sürtüşmelere rağmen samimi çalışma ve barış isteğinin üstün gelmesi gelecek
açısından ümit vericiydi.
Konferans sonunda (genellikle heyet temsilcilerinin konuşmalarında
da rastlanan) başarılı olunduğunu belirten ve geleceğe yönelik temenni
duygularını içeren bir beyanname yayınlanmıştı. Burada fikir ayrılıklarının
geçmişteki anlaşmazlıkların birer yansıması olarak görüldüğü belirtilmişti.
“… altı Balkan memleketinin devlet adamlarına teveccüh ve
hitap ediyoruz, onların Balkanlar hakkındaki iyi niyetlerinden
15
Bu ziyaretler birkaç ay sonra Balkan Paktı’nın ortaya çıkmasını sağlayacaktı.
203
yardım ve kuvvet alarak birbirleriyle temas etmelerini, birçok
taraflı mukaveleleri tatbik mevkiine koymalarını, Balkanlılar
arasında müşterek müesseseler, teşekküller kurmalarını ve
bunları kuvvetlendirmelerini kendilerinden istiyoruz”
ifadelerinden sonra konferansların hükümetlerin anlaşmaları için gereken alt
yapıyı oluşturduğunun altı çizilmişti. Bunlar Balkan Paktı’nın yolunun
açılması bakımından önemli ifadelerdi (C.1933, 13 Teşrinisani, s.1,6).
Nitekim Zeki Mesut gelişmeleri “Balkanlar Balkanlılarındır” ilkesini
yaymak ve hareket noktası haline getirmek açısından ümit verici olarak
değerlendirmişti (Mesut, 12 İkinci Teşrin 1933, s.1).
Özellikle dördüncü konferansın gerçekleştiği 1933 sonbaharı
Balkanlarda hükümetler düzeyinde diplomatik temasların yoğunlaştığı bir
döneme denk düşüyordu. Zaten gerek konferansların sağladığı ortam gerek
diplomatik temaslar gerekse de İtalya merkezli Balkanlara yönelik tehditler 9
Şubat 1934’te Balkan Paktı’nı ortaya çıkaracaktı. Bu arada Balkan
Konferansları’nın çizgisi de sürdürülmeye çalışılmıştı. Nitekim Atina’da
konsey toplantısı yapılmış; Bulgarların yine azınlık meselesini açmaları
Yugoslav temsilcileri görüşmeleri terk etme noktasına getirmişti. Öte yandan
Papanastasiu “Balkan misakı, Balkan konferansının mukarreratına tamamile
uymuyorsa da, her halde mühim bir hadise teşkil etmekte ve itilafın bir
Balkan ittihadı suretinde inkışafı için, konferansa mesaisini idame ve tevsi
ettirecek daha büyük mükellefiyetler tahmil eylemekte olduğunu” açıklamıştı
(C.1934, 2 Nisan, s.4).
Konsey toplantısında Balkan Konferansı’nın yeniden İstanbul’da
toplanması kararı alınmıştı (C.1934, 3 Nisan, s.3). İstanbul’daki konferansın
gündemi de belirlenmişti. Balkan Posta Birliği’nin kurulmasının
değerlendirildiği konseyde Balkan Konferansı adı korunmakla birlikte
kurulması düşünülen İstanbul merkezli sürekli yapılanmanın adı Balkan
Milletlerinin Parlamento ve İçtimai Birliği olarak kabul edilmişti ki bu
İstanbul’daki konferansın konusu idi. Bir diğer gündem konusu reşit olmayan
kadınların himayesi idi (C.1934, 5 Nisan, s.3). Bunların yanında gündem
Balkan Konsolosluk Anlaşması’nın yapılması, Balkan Paktı, bilimsel ve
kültürel yakınlaşma, Balkan spor teşkilatı, ulaştırma işleri ve yapılacak
demiryollarının diğer Balkan devletlerinin menfaatlerine uygun yapılması,
ormanları koruma gibi bir içeriğe sahipti (C.1934, 15 Ağustos, s.1-2). Fakat
bütün hazırlıklara rağmen Yugoslav ve Arnavut temsilcilerin itirazları ve
Bulgarların katılmaması Beşinci Balkan Konferansı’nın toplanmasını
engelleyecekti (C.1934, 9 Eylül, s.1,3; C.1934, 25 Ekim, s.1,3). Bir sene
sonra gazetelerde çıkan “Balkan konferansı galiba bu sene de içtima
edemiyor” başlığı, sonrasındaki süreç açısından fikir verecek nitelikteydi
(C.1935, 5 Eylül, s.6).
Türk-Arnavut İlişkileri ve Balkan Konferansları
Arnavutluk, XV. yüzyılın ikinci yarısında tamamiyle Osmanlı
hakimiyetine girmiş ve 1912 sonlarında bağımsızlığının ilanına kadar
204
imparatorluğun parçası olarak kalmıştı (Kılıç, 2006, s.257-258).
Bağımsızlaşan Arnavutluk ile Türkiye’nin ilişkileri 1920’lerin hemen
başlarında olumlu bir çizgi takip etmişti. Bu çizgiyi somutlaştıracak örnekler
de yaşanmıştı. Mustafa Kemal Paşa 9 Aralık 1920’de Kurmay Albay
Selahattin Saip ve Hamdi beyler başkanlığındaki askeri kurulu Arnavutluk’a
göndermişti. Selahattin Bey, Arnavutluk uyruğuna geçmiş, Shkoza soyadını
almış ve Harbiye Nazırlığını üstlenerek modern bir ordu kurmuştu (Özel,
2006, s.180). Mustafa Kemal Paşa, 1922 Mart’ında TBMM’de Arnavutluk’la
ilişkileri düzeltme isteğini belirtmiş; 1923 sonlarında iki ülke arasında üç
anlaşma imzalanmıştı. Bu olumlu gelişmeler, Ahmet Zogu’nun 1925’te
cumhurbaşkanı olmasından bir süre sonra monarşiye geçerek krallığını ilan
etmesine kadar sürmüştü. Gerek İtalyanlarla ilişkiler gerekse 1928’deki
monarşiye yönelim nedeniyle iki ülkenin ilişkileri bozulacaktı (Shpuza,
1993, s.312-318; Özcan, 2011, s.221)
İki ülke ilişkilerinin yeniden gelişmesinde Balkan Konferansları bir
etken olacaktı. Birinci Balkan Konferansı sürecinde Arnavutluk ve
Arnavutluk temsilcileri, özellikle azınlıklar hakkındaki söylemleriyle Türk
basınının gündemine girmişlerdi. Öte yandan Arnavutluk heyeti, konferansı
izleyen Milliyet gazetesi muhabiri Zeki Mesut’a milli varlıklarını Türklere ve
Türk Bağımsızlık Mücadelesi’nin başarısına borçlu olduklarını ifade ederek
şükran ve memnuniyetlerini bildirmişlerdi (Özcan, 2011, s.228-229).
Ardından Arnavutlar, İstanbul’daki ikinci konferans aracılığıyla basında ön
plana çıkmışlardı. Nitekim konferansa katılmak üzere İstanbul’a 17 Ekim’de
eski Dışişleri Bakanı Mehmet Koniçe/Konitza’nın başkanlığında bir
Arnavutluk heyeti gelmişti16.
Konferans öncesinde M. Koniçe, Arnavutluğun siyasi ve iktisadi
açılardan bir Balkan Birliği’ne taraftar olduğunu söylerken azınlıklar
konusuna itiraz ettiklerini, Yugoslavya’da her türlü haktan yoksun bir milyon
Arnavut bulunduğunu ve konferans sonunda bir Balkan birleşmesini
beklemediğini açıklamıştı (C.1931, 18 Teşrinievvel, s.1,3)17. Konferansın
16
Cumhuriyet’e göre heyet Bedri Ali, Dr. Kemal, Patirkert Fişta (şair), Ziya, İhsan, Libohuve,
Suat, Arslan, Malik beylerden oluşuyordu (C.1931, 18 Teşrinievvel, s.1,3; C.1931, 20
Teşrinievvel, s.3). Başka bir kaynak ise Konitza, Cevat, Leonida, Lathçi, eski
milletvekillerinden Berjani, Salibiahmer Reisi Dr. Kemal, Yusuf Ay, Maliye Müdürü Suat,
Tiran gazetesi sahibi İhsan Libago isimlerini vermektedir (Akandere, 2004, s.260). Heyetten
konferansın Kültürel Yakınlaşma Komisyonu Başkanlığı’na Koniçe, Teşkilat Komisyonu’nun
karma heyetine Koniçe, Leonida Natchi, M. Bedri Pejani; Balkan Misakı’nı İnceleme
Komisyonu’na Koniçe, İhsan Libahova, Suat Aslani, Balkanlı vatandaşların diğer Balkan
ülkelerinde tabi tutulacakları rejimin belirlenmesi ile ilgili komisyona Kemal Yusufati, Bedri
B. Pejani ve Ziya beyler seçilmişlerdi (A.1931, 18 Teşrinievvel, s.1; C.1931, 18 Teşrinievvel,
s.1,3; C.1931, 20 Teşrinievvel, s.6; HM.1931, 20 Teşrinievvel, s.1,4).
17
Azınlıklar konusu, Yugoslavya-Arnavutluk, Yugoslavya-Bulgaristan ve YunanistanBulgaristan temsilcileri arasında tartışmalara yol açınca Arnavutluk heyeti, azınlıklara yönelik
Siyasî Komisyona bir öneri sunmuştu. Buna göre, Balkan ülkeleri temsilcilerinden daimi ve
seyyar/gezici bir komite oluşturulacak; komite, azınlıkların bulunduğu coğrafyalarda
incelemelerde bulunacak ve azınlıklarla ilgili antlaşmaların uygulanmasını sağlayacak
prensipleri belirleyerek Balkan Konferansı’nın gündemine getirecekti. Arnavutluklar
205
açılışında ise eşitlik ve adalet ilkeleri gözetilerek birleşme sağlanabileceğini,
azınlıklar konusunu çözümlemeden ileri gidilemeyeceğini söylemiş ve
Türkiye’yi ulaştığı gelişme seviyesiyle Balkanlara örnek göstermişti (C.1931,
21 Teşrinievvel, s.6).
Arnavutluk heyeti başkanı M. Koniçe, ziyaretler ve konferansla ilgili
izlenimlerini şu sözlerle aktarmıştı:
“İkinci Balkan konferansı halli belki senelere muhtaç olan
bazı meseleler hakkında kat’i bir karar vermiş olmamakla
beraber müşterek gayemize doğru biraz daha yaklaşmamızı
mümkün kılacak mesaide bulunmuştur… Fakat bizim,
Arnavutluk murahhaslarının sevinci ve memnuniyeti sadece
bundan ileri gelmemektedir… iki millet arasında maziye ait
birbirlerine karşı olan hissiyatları çok kuvvetli ve samimidir…
Büyük reisiniz kendilerine mahsus belagatlerile bizim ifade
edemediklerimizi ettiler ve çok kıymetli irşatlarda bulundular.
Türkiye’yi ziyaretimiz biz de hiç unutamıyacağımız silinmez
hatıralar bırakmıştır” (Akandere, 2004, s.293-294).
Mustafa Kemal Paşa, Balkan Birliği düşüncesinin önündeki
engellerden birini ortadan kaldırmak amacıyla Arnavutlukla ilişkilerin
güçlendirilmesini öngördüğünden diğer devlet başkanlarıyla birlikte
Arnavutluk Kralı’na da telgraf çekmişti. Bu, Arnavutluk cephesinde heyecan
ve memnuniyetle karşılanmıştı (Özcan, 2011, s.239-249). Nitekim 1931
sonları ve 1932 başlarında Balkan Konferansları aracılığı ile Türk-Arnavut
ilişkilerinin resmi düzeyde gelişmesi de Arnavutluk’ta memnuniyet
yaratacaktı (A.1931, 27 Teşrinievvel, s.1; C.1932, 7 Şubat, s.2).
Üçüncü konferansta Arnavutluk heyeti, azınlıklar konusunda daha
yumuşak politika izlemiş ve Bulgar heyetinden ayrılarak diğer devletlerle
hareket etmişti (Özcan, 2011, s.249). Kısa süre sonra Balkan Ticaret Odası
İdare Heyeti’ne M. Periklis Ancopolo, Arnavutluk adına seçilecekti (C.1932,
18 Kanunuevvel, s.1,4).
Dördüncü Balkan Konferansı sırasında hastalanan M. Konitza
toplantılara katılamamış; hazırladığı metin konferansta okunmuştu. Metinde
o dönemde imzalanmış olan Türk-Yunan anlaşmasını “Nazari olarak bu
muahedename, elim maziyi unutmak ve istikbalde sulh ve dostluk içinde
yaşamak isteyen iki akit hükümet tarafından gösterilmiş erkekçe cesaretin,
iradenin ve aklıselimin göze çarpan bir misalidir” diye överken pratikte
“Balkan memleketlerinin heyeti umumiyesine bir şey arzeylemez” olduğunu
belirtmişti. Konferansta Balkanlarda bir blok kurmanın amaçlandığını ancak
bunun savaş döneminde ne kadar güçlü duracağının belli olmadığını
değerlendirmişti. Sürekli dost arayan bir yapılanma olması gerektiğini
savunmuş ve “Gök siyah bulutlarla pek doludur. Hükümetlerimiz halkı
fırtına patlamadan emin bir yere sığındırmak hususundaki vazifelerini
tarafından teklif edilen “seyyar komite teşkili” konusunun, Balkan Misakı meselesi ile birlikte
incelenmesi ve görüşülmesi kararı alınmıştı (C.1931, 23 Teşrinievvel, s.1,5).
206
unutmamalıdır” vurgusuna ihtiyaç duymuştu (C.1933, 10 Teşrinisani, s.6).
Arnavutluk heyet başkanı ise konferans sonundaki açıklamasında “Dikkate
değer bir hava içinde kuvvet ve itimatla birbirimize bağlanmış bulunuyoruz.
Büyük bir zafer kazandık” ifadelerine yer vermişti. Aynı konuşmada
tarafların ihtiraslarını aştığını, Balkan fikrinin bir gerçek olduğunu belirterek
“Beşinci konferansı, mukaddes dileklerimiz arasında daha mükemmel bir
ahenk vücude getirmiş olarak şimdiden görüyor gibiyim” demişti. Sonra
altıncı konferansta gayret ve emeklerin ödüllendirileceğini ileri sürmüştü
(C.1933, 13 Teşrinisani, s.1,5; HM.1933, 14 İkinci Teşrin, s.1-2). Ancak
Arnavutlar dahil olmadıkları Balkan Paktı’nın ardından toplanan Balkan
Konferansı Konseyi’ne davet edilmedikleri gerekçesiyle katılmayacaklardı
(C.1934, 1 Nisan, s.3).
Sonuç Yerine
Türk gazeteleri Balkan Konferansları hakkında genelde birbirine
benzer ama doyurucu bilgileri kamuoyuna aktarmışlardı. Gazetelerde
İstanbul’da toplanmasının etkisiyle İkinci Balkan Konferansı haberleri diğer
konferanslara göre daha fazla yer işgal etmiştir ki bu biraz da dönemin
iletişim şartlarıyla ilişkiliydi.
Basının verileri ışığında dönemin gelişmeleri birkaç noktada
toplanabilir. Öncelikle konferanslara -ve bu dizinin alt organizasyonlarınayönelinmesinin temel sebeplerinden biri, savaşa gidecek ortamın
öngörülmesiydi ki bu, Balkanlı ülkeler açısından takdire şayan bir tespitti.
Nitekim Tevfik Rüştü, Atatürk’ün düşüncelerini yansıtır şekilde Elefteron
Vima ve Cumhuriyet gazetelerinde yayınlanmak üzere kaleme aldığı
makalesinde Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra dünyanın siyasi ve ekonomik
dengesinin bozulduğunu, acıların ve milletlerin hareketliliklerinin arttığını
belirterek
“… beynelmilel tesanüt, vâsi veya daha mahdut bir sahada
tahakkuk ettirilebilir. Tabiri diğerle, bu, -cihan tesanüdü
mevzuu bahsolmaksızın- mıntıkavi bir mahiyeti haiz olabilir.
Avrupa ittihadı fikri, birinci şıkka ve Balkan memleketlerinin
mukareneti de ikinci şıkka misaldir. Bunu biraz daha tahdit
ederek Türkiye ile Yunanistan arasında olduğu gibi aynı
mıntıkada bulunan iki hükümet arasında mevcut tesanüt ve
itilafı ele alabiliriz… İşte, Avrupa’nın cenubu şarkisinde iki
memleketin günden güne mütezayit bir yaklaşması ile tebarüz
eden Türk-Yunan dostluğu, bütün Balkan devletlerini
birleştirebilecek daha vasi bir itilafın husülüne doğru noktai
hareket olabilecektir. Bu itilaf, bu yolda sarfedilen mesai
arasında, Avrupa ittihadı fikrinin hakikatpezir olmasında
mühim bir hatve teşkil edecektir”
diyecekti (T. Rüştü, 7 Terşinievvel 1931, s.1-2). Yine Tevfik Rüştü’nün 1932
tarihli “Bence Türk-Bulgar ilişkilerinin ideal şekli iki ülke arasındaki bütün
207
sınırların yalnız idari mahiyette kalmak üzere kaldırılmasıdır” sözleri,
Türkiye’nin sürece yaklaşımını anlatıyordu (Özel, 2006, s.211).
Atina, İstanbul, Bükreş ile Selanik’te toplanan Balkan Konferansları
(1930-1933), Balkan Birliği doğrultusunda gerçekleştirilen örgütlenmeler
üzerinden turizme yayılacak kadar geniş bir işbirliğini öngörmüştü. Bir
dönem için etkin ve düzenli işlediği de söylenebilir. Diğer yandan Balkan
Ticaret ve Sanayi Odası, Balkan Denizcilik Bürosu, Balkan Turist
Federasyonu, Balkan Hukukçuları Komisyonu, Balkan Tıp Federasyonu gibi
ortak örgütlenme çalışmaları tüm anlaşmazlıklara rağmen bölgenin işbirliği
potansiyelini sergiliyordu.
Balkan Birliği projesinin yapısı ve konuları detaylı bir şekilde
incelendiğinde son derece farklı ve çağdaş düzeyde ekonomik ve toplumsal
konuları kapsadığı hatta günümüz Avrupa Birliği’ne örnek teşkil edecek
düzeyde olduğu -belki de ettiği- ileri sürülebilir. Ancak bir yandan
imzalanmasından sonra Balkan Paktı’nın, Balkan Konferanslarına göre
öncelik kazanması, bir yandan da ilerleyen yıllarda konferansların genellikle
-konferanslar dizisinin bir ürünü olan- Balkan Paktı ekseninde
değerlendirilmesi, dört kez farklı kentlerde oluşturulan platformun günümüz
açısından bile önemi yadsınamayacak sosyal, ekonomik ve kültürel
detaylarının gölgede kalmasına yol açmıştır.
KAYNAKÇA
Kitaplar:
Armaoğlu, F. (1992). 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1990), C.I. Ankara,
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Gönlübol, M., Sar, C., Esmer, A.Ş., vd (1996). Olaylarla Türk Dış Politikası
(1919-1995). Ankara, Siyasal Kitabevi.
Özcan, H. (2011). Atatürk Dönemi Türkiye-Arnavutluk İlişkileri (19201938). Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Özel, S. (2006). Atatürk ve Atatürkçülük. İstanbul, Derin Yayınları.
Özel, S. (2008). Atatürk ve Atatürkçülük (Genişletilmiş 2. Basım). İstanbul,
Derin Yayınları.
Makaleler:
Akandere, O. (2004). 20-26 Ekim 1931 Tarihlerinde İstanbul’da Toplanan
İkinci Balkan Konferansı ve Sonuçları, Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 14
(Güz) 249-298.
Kılıç, S. (2006). Bir Osmanlı Aydınının Arnavutluk’a Dair Görüş ve
Düşünceleri, OTAM. 19 257-270.
Shpuza, G. (1993). Atatürk ve Arnavutluk-Türkiye İlişkileri, Atatürk Yolu
Dergisi. 3(11) 311-322.
Turan, T., Turan, E. T. (2012). The Rise of the Concept of a Balkan Pact and
the Firs Balkan Conference, History Studies. 4(4) 433-446.
Süreli Yayınlar:
Akşam / A: (18 Teşrinievvel 1931 / S.4678-12 Teşrinisani 1933 / S.5422).
208
Cumhuriyet / C: (14 Haziran 1930 / S.2191-25 Mart 1940 / S.5699).
Hakimiyeti Milliye / HM: (20 Teşrinievvel 1931 / S.3688-14 İkinci Teşrin
1933 / S.4427).
İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası (Cilt:48, Sayı:5, Mayıs 1932).
Köşe Yazıları
Ali Fuat (1932, 29 Teşrinievvel). Bulgar’lar niçin Çekildiler?. Cumhuriyet,
ss.1,4.
Ali Fuat (1932, 26 Teşrinievvel). Bükreş Mektubu. Cumhuriyet, s.3.
Daver, A. (1931, 5 Teşrinievvel). Başvekilin Yunanistan’a Götürdüğü
hediyeler Dostluk ve Sulh”. Cumhuriyet, s.1.
Muharrem Feyzi (1932, 31 Teşrinievvel). Siyasi icmal/Balkan konferansı
neden akim kaldı?. Cumhuriyet, s.2.
Muharrem Feyzi (1933, 24 Haziran). Siyasi icmal/Balkan konferansı ve
Makedonya meselesi. Cumhuriyet, s.2.
Muharrem Feyzi (1930, 12 Teşrinievvel). Siyasi icmal/İtalya-Bulgaristan.
Cumhuriyet, s.2.
Muharrem Feyzi (1930, 25 Teşrinievvel). Siyasi icmal/Türkiye-Yunanistan.
Cumhuriyet, s.2.
Muharrem Feyzi (1930, 19 Teşrinievvel). Siyasi icmal/YunanistanBulgaristan. Cumhuriyet, s.2.
Tevfik Rüştü (1931, 7 Teşrinievvel). Türk-Yunan Dostluğu ve gayesi.
Cumhuriyet, ss.1-2.
Zeki Mesut (1933, 12 İkinci Teşrin). Dördüncü Konferans. Hakimiyeti
Milliye, s.1.
Ekler
Ek 1: Cumhuriyet, 30 Eylül
1931, s.1.
209
Ek 2
210
211
Ek 3: Cumhuriyet, 21 Teşrinievvel/Ekim 1931, s.1.
212
KIRGIZ VE TÜRK DİLLERİNDEKİ YANSIMA SÖZCÜKLERİN GÖREV VE
ANLAMLARINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI
Doç. Dr.Ergün KOCA
Doç. Dr. Ayşen KOCA
Zirve Üniversitesi, Eğitim Fak.
Öğretim Üyeleri
Gaziantep/Türkiye
[email protected]/ [email protected]
ÖZET
Yansımalar, canlı cansız bütün varlıkların çıkardıkları sesleri
yansıtan; dış görünüşlerini, hareketlerini betimleyen; insanların yalnız
kendilerinin hissedebildiği duyuları, sezimleri deri, koku ve tat alma yoluyla
hissettiren sözcüklerdir.
Dil biliminde önemli bir tarihsel kategori olarak yerini alan
yansımalar, dilin doğuş teorilerinden başlayıp, dil biliminin temellerinden
sayabileceğimiz “nedensizlik” ilkesiyle çelişip çelişmediği gibi inceleme
alanlarına kadar birçok hususta tartışma konusu olmuş ve öne çıkartılmıştır.
Kırgızca başta olmak üzere birçok Türki dilde derinlemesine incelemeye tabi
tutalan ve özel görevli bir sözcük türü olarak ele alınan yansımalar, Türkiye
Türkçesi’nde ne yazıkki birçok kaynakta kimi zaman ilgeçlerin kimi zaman
da ünlemlerin alt başlığı olmaktan öteye gidememiştir.
Biz bu çalışmamızda, hemen hemen her dilde yüzlerce örneği
bulunan bu sözcükleri, görev ve anlamlarına göre Türkçe ve Kırgızca’da
“ses, biçim ve duyu(sezim) yansımalı sözcükler” olmak üzere üç ana ve
dokuz alt gruba ayırıp inceleyerek iki dil içinde ne denli işlevsel bir sözcük
türü olduğunu gözler önüne sereceğiz.
Anahtar Sözcükler: yansımalar, ses yansımalı, biçim yansımalı,
duyu (sezim) yansımalı sözcükler vb.
ABSTRACT
Reverberations or reflections “imitative words, onomatopoeia”
reflect all the sounds made by living or dead creatures. They describe their
appearances and actions. These words provide an explanation through taste,
smell and touch about the senses felt only by individual himself.
Reverberations and reflections occupy an important historical
category in linguistics. They were matter of discussion in various fields from
the origin of language theories to the “arbitrariness” principle, one of the
basic of linguistics, whether contradicts with them or not.
Reverberations and reflections are thoroughly investigated primarily
in Kyrgyz and in many Turkic languages; however they do not get the
213
attention they deserve in Turkish and are categorized as a sub-category
under the prepositions or exclamations.
In this research, there are hundreds of examples of these words in
almost all languagesdepending on their meanings and tasks both in Turkish
and Kyrgyz. They are investigated in three main categories of vocal
reflection, form reflection, emotive (perceptive) reflection words and in 9
categories revealing how functional and important they are for both
languages.
Key words: Reflections (imitative words, onomatopoeic words),
vocal reflection, form reflection, emotive (perceptive) reflection words etc.
I.Giriş
Yansımalar, hemen hemen her dilde yüzlerce örneği bulunan, dil
biliminde önemli bir tarihsel kategori olarak yerini alan, dilin doğuş
teorilerinden başlayıp, dil bilimin temellerinden sayabileceğimiz
“nedensizlik” ilkesiyle çelişip çelişmediği gibi inceleme alanlarına kadar
birçok hususta tartışma konusu olmuş önemli sözcüklerdir.
Türkçemizde “taklit sözler”, “ses taklidi sözcükler / kelimeler”,
“yansıma(lar) / yansıma kelimeler”, “yansılama” , “yankı”; Kırgızcada ise
“tuurandı sözdör” adlarıyla karşılanan bu sözcük türünü her iki dili de
kapsayacak şekilde şöyle tanımlayabiliriz:Canlı ve cansız varlıkların
çıkardıkları her türlü sesleri taklit eden; dış görünüşlerini, hareketlerini ve
vücutlarının aldığı bazı fiziki durumları betimleyerek gösteren; insanların
yalnız kendilerinin hissedebildiği duyuları, sezimleri ve onların etkilerini
yansıtan sözcüklere “yansıma / tuurandı sözdör”sözcükler denir (Koca,
2010: 88).
Bizi sımsıkı çevreleyen tabiatı sessiz, gürültüsüz, hareketsiz veya
şekilsiz olarak göz önüne getirmek imkânsızdır.Çünkü tabiat, gürültülü
seslerin, çeşitli hareketlerin, sayısız şekillerin ilk kaynağı olarak daima
çevremizi kuşatmıştır.Bu kuşatmanın içindeki varlıkların baş tacı olan ve
görme, işitme, sezme, anlama, konuşma, okuma, yazma gibi yedili
yeteneklerin sahibi olan ve ayrıca tabiatın bu canlılığını görebilen,
işitebilen.hissedebilen, anlayabilen, konuşabilen, okuyabilen, yazabilen
insanoğlu hiç bir zaman doğa ile ilişkisini kesmemiştir. Araba kornası sesini,
yağmurun yağış sesini, kuşların ötme sesini, şimşeğin çakma sesini
vb.duymayan insan kulaklarla algılama yeteneğinden mahrumdur, yani o
sağırdır. Fakat o, tabiatın hareketliliğini, canlılığını göz yardımıyla
görebilir.Ancak görme yeteneğini kaybeden kör insan bu canlılığı veya
hareketliliği görmekten mahrumdur, ama o arabanın, yağmurun, kuşların,
şimşeğin, rüzgarın vb.seslerini duyabilir. Böylece tabiatın bu hareketliliğini,
canlılığını ve sesliliğini sürekli bir şekilde gözlemleyen ve bu tür olayların
şahidi olan insanın başka varlıklardan farklı olan temel özellikleri ortaya
çıkmaktadır, yani tabiatın bu hareketliliğini, canlılığını ve sesliliğini güzel
bir şekilde insandan başka hiç bir varlık duyamaz, gözlemleyemez. Bundan
dolayı insan, kendinin yedili yetenekleri ile bu hareketliliği, canlılığı,
214
sesliliği tarih boyunca adlandırmaya, söz biçimine getirmeye
çalışmıştır(Zülfikar, 1995: 3).Sonuç olarak da insan kendinin sahip olduğu
yeteneklerine dayanarak tabiattaki yukarıda bahsettiğimiz her türlü sesleri,
çeşitli hareket biçimlerini veya şekilleri adlandırmayı başarmıştır.
Nereden doğduğu konusundaki sorulara, “Bunlar insanın işitme,
görme ve hissetme duyularına dayanarak duyulan çeşitli sesleri, gürültüleri,
görünen ya da hissedilen çeşitli hareketleri, durumları, görünümleri dildeki
sessel araçlarla adlandırma ihtiyacından oluşmuştur” diyebiliriz.
Ses yansımalı sözcükler tam anlamlı sözcükler gibi adı adlandırılan şeyin
şartlı göstergesi olamaz.Gerçi onlar böyle şeylerin (sesin, gürültünün,
hareketin, durumun, görünümün, hissin, sezimin v.b.) dildeki tahminî,
benzetilerek yaklaştırılan karşılığı, imgesi sayılır. Örneğin, dilimizde çalışan
saatin sesi tık tık diye, tükürmeden çıkan sestü diye, çocuğun ağlaması ıñaa
ıñaa diye belirtilir. Fakat bunların hepsinde de taklit edilen ses yansımalı
sözcüğün telaffuzuna uymaz. Bu bakımdan ses, yansımalı sözcüklerin
anlamı ve genelleştirici özelliği adlandırma görevini üstlenen diğer
türlerdeki sözcüklere kıyasen hemen hemen soyuttur, fakat onların anlamı
canlılık, renklilik, süs ve anlatıma kattığı sözcüksel ahenk gibi ek anlamlarla
tamamlanır.
Kırgızca başta olmak üzere birçok Türki dilde derinlemesine
incelemeye tabi tutalan ve ünlemlerle (sırdık sözdör) beraber özel görevli
bir sözcük türü (özgöçö söz türkömdörü)olarak ele alınan yansımalar,
Türkiye Türkçesi’nde ne yazık ki birçok kaynakta kimi zaman ilgeçlerin kimi
zaman da ünlemlerin alt başlığı olmaktan öteye gidememiştir. Yansımalarla
ilgili Türkçedeki en geniş çalışma H. Zülfikar’ın “Türkçede Ses Yansıma
Kelimeler, 1995” adlı eseridir. Bu çalışma yansımaların fonetik ve
morfolojik özelliklerini net olarak belirlemesi ve daha çok Türkçedeki
yansımaların sözlüğünün oluşturulması bakımından önemlidir.
Genel bakış açısı böyle olsa da biz yansımaların, kendine özgü
özellikleriyle, leksiko-semantik, fonetik, morfolojik ve sentakstik
yapılanmalarıyla hem Çağdaş hem de Tarihi Türk Dil ve Lehçelerinde
önemli bir yeri olduğuna inanıyoruz. Bu inançladır ki yazdığımız “Türk
ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri / Türk
cana Kırgız Tilindegi Tuurandı Sözdördün Salıştırma Tipologiyası” adlı
eserimizde sadece her iki dili karşılaştırmadık, bir dilde olanı öbürüne,
öbüründe olanı da diğerine aktarmaya çalıştık. Türkiye Türkçe’sine bu
incelememiz de yansımalar adına yeni teorik bilgiler aktardık. (Bkz.: Koca,
2010)
Yansımalar, gerek tek başına kullanılıp bir anlam taşıyabilmeleri,
gerek cümlenin herhangi bir öğesi olabilmeleri, gerekse kendine has
türetme ekleriyle yansıma kök ve gövdelerinden yeni yansıma ad, önad ve
eylem türetebilmesi yönleriyle anlamlı sözcükler sınıfına dahil
edebileceği gibi; aynı zamanda canlı ve cansız varlıkların çıkardıkları her
türlü ses, şekil ve sezgi içeren kullanımları her dilin kendi fonetik
özellikleriyle birebir karşılaması yönüyle de farklı özellikler taşır ki bu
215
sebeble özel anlamlı ve görevli sözcük / özgöçö söz türkömü olarak da
kabul edilebilir.Kırgızcada zaten var olan bu kategorisini Türkçede de
yansımalara vermek gerekir.
Biz bu çalışmamızda, kısaca tanıttığımız bu sözcükleri, görev ve
anlamlarına göre sınıflandırıp, her iki dildeki benzerlik ve farklılıklarını
tespit edip, iki dil için de ne denli işlevsel bir sözcük türü olduğunu gözler
önüne sereceğiz.Bu çalışmayı yaparken her iki dilden seçtiğimiz
örneklemelerle incelememizi destekleyeceğiz. Bu tür bir sınıflandırma
Türkçedeki yansıma sözcükler için bir ilk olacaktır. Kırgızcada ise en
kapsamlı sınıflandırma olacaktır.
Türkçe ve Kırgızca’daki yansımaları biz, “ses (tabış), biçim (eles) ve
duyu / sezim (tuyum) yansımalı sözcükler” olmak üzere üç ana başlık
altında inceleyeceğiz. Bu ana başlıkları, her iki dilde de var olan
örneklerinden hareketle birçok alt başlığa ayırmak da mümkün olacak.
II. Ses Yansımalı Sözcükler / Tabış Tuurandı Sözdör
Hangi di l i ele alırsak alalım, doğadaki sesleri yansıtmaya, t a k l i t
etmeye yönelen öğelere rastlarız. Bu öğeler insan ve ses bağırmalarıyla;
kükreme, havlama gibi hayvan seslerini yansıttıkları gibi, ses çıkaran her
türlü varlığın seslerini vermeye de yönelirler (Aksan, 1995:96).
Ses yansımalı sözcükler, insanların işitme duyusuyla alakalı olup,
canlı ve cansız nesnelerden çıkan sesi taklit ederek yansıtan sözcüklerdir.
Bu gruba dahil olan sözcükler, hem insanın konuşma ya da diğer
organlarından (Örneğin: gülme, ağlama, bağırma, haykırma, ıslık çalma,
öksürme, koşma, düşme,...), hem hayvanlar, böcekler, kuşlardan çıkan
sesleri, gürültüleri hem de doğa olaylarının (şimşek çakması, gök gürlemesi,
suyun şar şar akması, ağaçların uğuldaması ...) meydana getirdikleri çeşitli
nesnelerin hareketlerinden, farklı durumlarından ve değişmelerinden çıkan
sesleri taklit ederek gösterir.(Koca, 2010: 90)
Ses yansımalı sözcükleri anlam bakımından hangi sesi taklit ederek
karşıladığına göre aşağıdaki gibi gruplara ayırabiliriz:
II.1.İnsanların konuşma ya da diğer organlarından çıkan sesleri
taklit etmede kullanılan yansıma sözcükler. Her iki dilin sözvarlığında
onlarca kulanımını görmek mümkündür. Bu kullanımların bazıları fonetik
olarak birbirine son derece benzerlikler de göstermektedir.
İki dilden seçtiğimiz birkaç örneği karşılaştırarak inceleyelim:tükür/ tükür-, sümkür- / çimkir-,hıçkır- / eçkir-, aksır- / çüçkür-, horulda-/
korulda-, ha ha (gül-) / ha ha (kül-), hapır hupur (ye-) / şart şurt (ce-), fısıl
fısıl / kubur-şıbır, kıkır kıkır / kıt kıt,hık-mık (et-) / kunk-mınk (et-) gibi
yansımalı sözcükler sıkça kullanılır.Örnek kullanımlar:1
1
Kullandığımız örnekler, TDK-2005 baskısı ‘Türkçe Sözlük’ ve 2011 yılında Avrasya Press
tarafından basılan ‘Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü” adlı temel sözlüklerden alınmıştır.
Sözlükler için kaynakçaya bakınız.
216
 Bunu işiten çocuk, hıçkıra hıçkıra ağlamaktadır. / Munu ukkan bala
eçkire eçkire ıylap çatat. (R. H. Karay)2
 Ötekiler, pis bir şeye dokunmuş gibi yere tükürdüler./ Tigiler caman
bir nerseni körgöndöyyerge tükürüştü.(H. E. Adıvar)
 Cebinden bir sümüklü mendil çıkarıp sümkürdü. / Çöntögünön bir
bet aarçı alıp çıgıp çimkirdi.(B. Felek)
 Köy halkı horul horul uyuyordu. / Ayıldın eli koruldap uykuda
ele.(S. F. Abasıyanık)
 Bir doymak için hapır hupuratıştırmak var, bir de tadını çıkararak
yemek yemek. / Toyuu üçün şart-şurt cey saluu, ce daamdın çıgara
tamaktanuu kerek.(H. Taner)
 Aşağıya aksır, mikropları üstümüze savurma. / Tiyakka çüçkür
mikrobdordu üstübüzgö cukturba. (B. Felek)
 Süylögön sözdörü çok,oşentse da cönököylörünön kunk-mınk etgen
dobuştar çıkat. / Söyleyecek sözleri yok, fakat her halükarda yinede
hık-mık edenler çıktı. (A. Ömürakunov)
II.2.Hayvanlardan çıkan her türlü sesleri taklit ederek yansıtan sözcükler:
At, eşek, koyun, kuzu, inek, öküz, köpek, kedi gibi birçok evcil
hayvanlardan çıkan sesleri karşılayan yansıma sözcüklerin iki dilde de
fonetik olarak çok benzediğini görmekteyiz. Bu durum Kırgızcayla
Türkçenin fonetik olarak çok farklı özellik taşımamalarından
kaynaklanmaktadır. Örnek kullanımlar:
 Oo, kuudul bolboson koyu kal! Mööröşübukanın özü, añkıldaşı
eşektin ele özü. / Ey, ne kadar komik! Böğürmesi öküze benziyor,
anırması eşeğe. ( T. Sıdıkbekov)
 Baldardı körgön ker küçük av-av dep ürüp, eerdin aldınan çıga keldi.
/ Çocukları görünce enik hav hav diye ürerek, eyerin altından
çıkıverdi. ( S. Sasıkbayev)
 Kedinin miyavlamalarıadeta yanık bir yalvarıştır./ Mışıktın
mıyoologonu biröögö calınganı siyaktuu. (A. Haşim)
 Kuzular meliyor, anaları, onlara cevap veriyor. Derken bir eşek
anırmağa başlıyor, uzaktan uzağa köpekler havlıyor./ Kozular
maarap catışat eneleri aga coop berip catışat. Bir eşek dagı
añgıraybaştadı,
itter
uzun
uzun
av
av
dep
ürüp
catıştı.(Y.K.Karaosmanoglu)
II.3.Her türlü kuşların çıkardığı sesleri taklit ederek yansıtan sözcükler: Bu
yansımaları, gak gak / kak kak,cik cik / cırk cırk (çıyt çıyt),gukk gukk / kurk
kurk,gulu gulu / kıla kıla, cıvıl cıvıl / çır çır gibi kullanımlarıyla iki dilde
de aktif olarak görmekteyiz.Örnek kullanımlar:
 Çıyt çıyt dep kandaydır çımçıktar uçup cüröt. / Cik cik ederek bir
süredir kuşlar uçuyorlar. (T. Kasımbekov)
2
Türkçe’den –Kırgızca’ya / Kırgızca’dan –Türkçe’ye çeviriler tarafımızdan yapılmıştır.
217
 Kurk etken kuzgun cok, kak etken karga cok çölgö tuş keldik. / Kurk
kurk eden kuzgunun olmadığı, gak gak eden karganın bulunmadığı
çöl gibi yere düştük. (M. Elebayev)
 Küstah gencin sesini taklit ederek tıpkı bir ördek gibi vakvakladı./
Boy kötörgön caş baldar ördök siyaktuu anın ündörün tuurap
vakvaklaştı.(Ö. Seyfettin)
II.4.Böceklerin, sineklerin sesini taklit ederek gösteren sözcükler: Bu grubta
özellikle sinek, sivri sinek ve arının çıkardığı sesleri öne çıkartabiliriz. Her
iki dilde de vız vız (vaz vaz) / ız ız (zıñ zıñ, kıñ kıñ), vızılda- / ızılda-, vızır
vızır / dıñ dıñ, dıngılda- / dıñgıldagibikullanımlar ortaktır.
 Aarı bolso : ız...z...z... dep bal izdep ketti. Kögön kıñ...ñ...ñ dep
kıñıldasa, çımın çirkey zıñ ....ñ....ñ dep uçtu. / Arı vız...z...z ederek
bal aramaya gitti. Büvelek kın...n...n diye kınıldasa, sinekler
vız...z...z, vızıl vızıl edip uçtular. (S. Raev)
II.5.Sert nesnelerin biribirine çarpmasından, sürtülmesinden, sertce
dokunmasından, patlamasından, kırılmasından vb. meydana gelen sesleri
taklit ederek gösteren sözcükler:Yine iki dilde de bolca örneğini
gördüğümüz bir gruptur. Çünkü insanın etrafında var olan, yaşamının içinde
yerini almış birçok nesne düşme, çarpma, sürtünme ve kırılma gibi
durumlarda ses çıkarır. Bu kategoriye iki dilden şu örnekler öne çıkar:tak tuk
/ tars turs,katır kutur / kars kurs, çatır çutur / kars kurs (kars kars),gırç gırç /
kıyç kıyç (çıyk çıyk), gacır gucur / kırç kırç, gümbür gümbür / kaldır
küldür,pat pat / bars bars, tık tık / tık tık, çıtla- / kırsılda-, şıngır şıngır
(şıngırda-) / şıñgır şıñgır (şıñgırdo-) gibi…Örnek kullanımlar:
 Tereze tık tık edip, ece değen ün çıktı. / Pencere tık tık edip, abla
diye bir ses duyuldu. (T. Sıdıkbekov)
 Otko bışırılıp catkan cügörünün danı bars bars carılıp cattı. / Ateşte
pişirilen mısır taneleri pat pat patladı. (T. Sıdıkbekov)
 Eşik kıyç etip açıldı. / Kapı gırç edip açıldı. ( M. Abdukarimov)
 Merdivenden gümbür gümbür yuvarlandı. / Tepkiçten kaldır küldür
tomolondu.(A. Gündüz)
 Arabayı koştururken boyunlarındaki ziller güzel şıngırdıyordu
atların . / Arabaga çekilgen attardı moynunda koñguroolor kubulcup
şıñgırap cattı. (R. Enis).
 Asabiyetle parmaklarını çıtlattı./ Cindene barmaktarın kırsıldattı.(A.
Gündüz)vb.
II.6.Sıvı, yumuşak ya da dökülen küçük küçük nesnelerden çıkan sesi taklit
ederek gösteren sözcükler:Aşağıda vereceğimiz örneklerde de tespit
edilebileceği gibi birçok sözcük fonetik olarak hemen hemen aynıdır. Suyun
akım derecesini gösteren şır şır, şar şar ve şor şoryansıma sözcüklerini
hatta bu yansımaların eylemleşmiş kullanımları olan şırılda-, şarılda- ve
şorulda- gibi örnekleri iki dilde de bulmak mümkündür. Örnek kullanımlar:
 Yağmur şarıl şarıl akıyor damlardan. /Camgır üydün çatırınan şar
şar agıp çatat.(S. F. Abasıyanık)
218
 Vapurun burnu suları foşurdata foşurdata yarıyordu. / Kemenin
mumşugu suulardı borkuldata borkuldata carıp catat. (H. Taner)
 Şıpıl şıpıl sudan geçtim, şıpıltısını duymadım. / Şarp şarp suudan
öttüm, şarpıldaganın ukpadım. ... (Tsöz)
 Karının canı ele sürtkön caşı kayra ele şorgulodu./ Yaşlı kadın
gözyaşalarını silmesiyle beraber tekrar şorul şorul yaşlar akmaya
başladı. (A. Tokombaev)
II.7.Doğa olaylarından meydana gelen sesleri taklit ederek yansıtan
sözcükler: Özellikle ağaçların rüzgarların etkisiyle hareketlendiğinde
çıkardıkları sesleri karşılayan yansıma sözcüklerin kullanımını iki dilde de
görmekteyiz. hış hış / şuu şuu (duu duu),hışır hışır / şuudur şuudur (kuudur),
hışırda- / şuudura-gibi yansıma sözcükleri örneklersek:
 Tepemizdeki çınarın yaprakları ılık bir rüzgarla tatlı tatlı
hışırdıyordu./Töböbüzdögü çınar terektin calbıraktarı cıluu şamalga
cagımduu şuudurap turdu.(H. Taner).
 Şuuldaba, terekter terekterim / Hışırdama kavaklar, kavaklarım
 Şuuldasan açışıp karekterim / Hışırdarsan yaşarır gözlerim. (S.
Cusuev)
III.Biçim (tasviri, imge, şekil yansımalı) Yansımalı Sözcükler /
Eles Tuurandı Sözdör
Biçim yansımalı sözcükler, canlı ya da cansız
nesnelerin
görünüşüne, onların hareketine bağlı yansımayı bildirir. Canlı ya da cansız
nesnelerin hareketini, durumunu, görünümünü betimleyerek, canlandırarak
gösteren sözcüklere biçim yansımalı (betimsel, tasviri yansımalı) sözcükler
denir.(Koca, 2010: 100)
Bu sözcükleri oluşturan sesler, doğal bir yansımanın, duygusal bir
algılamanın ürünü olarak bilinmez. Onlar insanın benzetmelerinden,
tasarımlarından, çağrışımlarındandoğmakta ve anlatımda estetiğe katkıda
bulunmaktadır.
Biçim yansımalı sözcükler, sessel gövdesi, morfolojik yapısı, söz
dizimsel görevi ve bazı anlam özellikleri bakımından ses yansımalı
sözcüklere benzemektedir. Ancak bu iki yansıma arasında farklar da vardır.
Bunlardan en önemlisi, ses yansımalı sözcükler işitme duyusuna dayanarak
çevredeki duyulan her türlü sesleri taklit ederek göstermesine karşılık, biçim
yansımalı sözcükler görme duyusuna dayanarak gözle görünen çeşitli
hareketlerin, görünümlerin ve durumların biçimini taklit eder.
Biçim (şekil, tasviri) yansımalı kelimeler Türkçe’de; Kırgızca ve
diğer birçok Türki dillerde olduğu gibi net sınırlarla belirlenmiş olmayıp ilk
defa sınıflandırmaya tabi tutulacaktır. Her iki dilde de ses yansımalı
sözcüklerle karşılaştırıldığında örneklerinin ve işlevselliğinin daha sınırlı
olduğunu görmekteyiz. Biz Kırgızca’daki kullanımdan hareketle Türkçedeki
var olan örnekleri tespit etmiş ve sınıflandırmış olacağız.
Görme duyusuna dayanarak meydana gelen tasviri yansıma
sözcükleri leksiko-semantik
özellikleri bakımından ikiye ayırıp
inceleyebiliriz:
219
III.1.Aniden gerçekleşen hareketlerin, göz açıp kapama hızında
gerçekleşen ışık olaylarının, aniden çabuk değişen durumların, görünümün
v.b. şeylerin biçimini, yansımasını taklit eden, betimleyen sözcüklerdir. Her
iki dilde de sıkça kullanılan bazı sözcükleri örneklerle inceleyelim:
 Gözlerimin içinde diyecek kadar yakınımda bir alev parladı./
Közümün içinde degençelik cakın cerde bir aloo carkıradı.(R. N.
Güntekin).
 Olta iğnelere takılmış, balıkları gümüş çırpınışlarıyla denizden ışıl
ışıl çıkıyor. / Kayırmaktın ilgiçterine ilingen balıktar kümüş tüstüü
coondoru menen tuylaşıp, denizden tıpır tıpır çıgıp çatıştı.(Y. Z.
Ortaç)
 Ulam kötörgön sayın alardın ketmenderi cark curk etip küngö
çagılışat. / Tekrar götürdüğü zaman onları kazmaları par pur edip
güneşi yansıtıyor. ( T. Sıdıkbekov)
 Töşündö cark curk etti ordenderi. / Göğsünde madalyaları
parlıyordu. (A. Osmonov)
 Urkıyanın köz çaştarı mölt mölt etip buurçaktayt. / Urkuya’nın
gözlerinden yaşlar birden pıtır pıtır boşalıverdi. ( T. Sıdıkbekov)
 Cakındagı cigitterden calp calp dep iki zamat tüşüp kaldı. / (Savaş
anı tasviri) Yakındaki yiğitler patır patır (aniden, birdenbire)
dökülüyordu. (T. Kasımbekov)
Türkçede kullanılan şak, şap, pat, küt, hop, lop gibi ses yansımalı
sözcüklere getirilen -AdAk ekinin ani yapılan hareketleri tasvir eden biçim
yansımalı sözcük oluşturduğunu özellikle belirtmek gerekir.
 İşte böyle bir gün adamın hastalığını şakkadak suratına vururlardı.
(Ö. Seyfettin).
 Ellerin kulaklarımda olduğundan ikide birde patadak adanın
ortasında yuvarlanıyorum. (H. R. Gürpınar)
 Elli metre kadar yürüdük, birkaç egzos gürültüsü çıkarıp zıngadak
durdum. (A. Gündüz)
 Bu cadı lakırdısını duyunca ben de hoppadak inanıvermedim. (H.
R. Gürpınar)
 Bir ara küttedek bir şeye çarptık.(Ö. Seyfettin)
 Sonra şappadak alnımdan öpersin. (E. E. Talu)
III.2.İnsanın, hayvanların ya da onların vücutlarının normal dışı
hareketini, hem de harekette olan çeşitli nesnelerin görünümünü
betimleyerek gösteren sözcükler olarak tanımlayabileceğimiz bu
yansımaların Kırgızcada çok daha fazla kullanıldığını görmekteyiz.Türkçede
ise bu sözcükler daha çok durum belirteçi olarak adlandırmaktadır (Bkz:
Koca – Koca, 201I: 236). Ancak Kırgızca örneklerden hareketle Türkçede
insanların paytak paytak, çalımlı çalımlı, sendeleye sendeleye ya da dik dik
yürümesi; mel mel, melül melül bakması gibi kullanımları dış görünüşün
tasviri olması yönüyle bu gruba dahil edebiliriz. Örnek kullanımlar:
220
 Çocuk hızlı, paytak adımlarla parkın kapısına doğruldu. / Bala
bat bat, maytan maytan kadamdarı menen parktın eşigine
buruldu. (S. F. Abasıyanık).
 Kazım Bey çalımlı çalımlı çıktı, gitti. / Kazım mirza derden
derden boyyun kötörüp çıgıp ketti. (F. R. Atay).
 Her ikisi de, birbirinin ardı sırası, sendeleye sendeleye
gidiyorlardı. / Eköö ten biri birinin artınan katarı menen termele
termele ketip baratıştı. (Y. K. Karaosmanoğlu).
 Sarsak sursakbir yürüyüşle cenaze sahibine sokulur. / İlen salan
basıp, canazanın eesine cetti. (H. R. Gürpınar)
IV.İnsanların Duygu Yapısına, Ruhsal Durumuna ve
Sezimlerine İlişkin Duyumları Taklit Etmede Kullanılan Yansımalı
Sözcükler / Tuyum Tuurandı Sözdör
Bu tür yansımalar, kişinin yalnız kendisinin hisetmesi
ve
hissettiklerini ifade etmesiyle şekillenir. Bu içsel sezimler genelleşerek
toplumun genelinde ortak kabul gören kullanımlara dönüşür.(Koca, 2010:
103)
Sezim (tuyum) yansımalı sözcükler, hem Türkçede hem de
Kırgızcada sayıca çok azdır. Türkçede böyle bir sınıflandırma olmadığı gibi
Kırgızcada da ilk olacaktır.Aslında bu sözcükler ses yansımalı sözcüklere
dahil edilerek incelenirdi. Ancak sayıları az olsa da kendilerine has bazı
özellikleriyle diğer yansıma gruplamalarından ayrılabilir. Örneğin ses
yansımalardaki işitme, biçim yansımadaki görme duyusuna karşılık,
meydana gelmesi bakımından bunlarda ise insanın vücut (dokunma,
hissetme), koku, tad alma duyuları öne çıkar. Bu gruptaki sözcükler anlam
bakımdan insanınduyduğu sesin taklidini ya da gözüne ilişen imgeyi (hayali,
tasviri) değil, onun hissetme duyularıyla kabul edilen çeşitli içsel sezimleri,
hisleri, duyguları taklit ederek karşılayan yansımalardır.
Her iki dildeki tespit ettiğimiz bazı sezim, duyu yansımalı sözcükleri
örnekleyelim:
 a)zonk zonk (zonk zonk zonklamak) / luk luk ve zır zır :
Vücudunun farklı bölgelerindeki ağrının, sızının çok şiddetli
olduğunu hisseden kişinin ifade şeklidir. Zonklayan yeri ancak
kişi kendisi bilir ve o hissi yaşar.
 Sağ koluma bir ok saplanmıştı sanki bir yerden bir sinir zonk
zonk atıyordu. / Sol koluma bir ok saplanmıştı bir ok tiygen
sıyaktuu denemdin bir cerinen bir nerv luk luk atıp catat. (N.
Eray).
 Başım zır zır etip, tim ele canımdı közümö körgözüp catat. /
Başım zonk zonk edip, ağrıdam canım burnuma geldi. (K.
Osmanaliev)
 b)sızı/sızdoo,sızla-/ sızda-,sızlat- sızdat- :
 Kafa kemiklerine varıncaya kadar her yanı sızlıyordu. / Baş
sööktörüne çeyin bardık cagı sızdap cattı. (B. Felek)
221
 Nerime’yi hatırlamak içimi derin derin sızlattı. / Nerimeni estöö
içimdi terenden sızdattı. (H. E. Adıvar).
 Başı oorup, baltırı sızdabagandın eçteme menen işi çok. / Başı
ağrıyıp, baldırı sızlamayanın hiç bir şeyle işi olmaz. (Kırgız
Atasözü)
 c)Güm güm atmak (güp güp atmak, gürp gürp atmak) / bolk
bolk soguu, küt küt atmak / dük dük soguu:
 Yüreğim küt küt atmağa başlıyor, dilim, ağzımın içinde kupkuru
oldu; kulaklarım uğulduyor. / Cürögüm dük dük sogo baştadı.
Tilim oozumdun içinde kurgap ketti; Kulaktarım duuldayt.(Y. K.
Karaosmanoğlu)vb.
 Murun tuyup oygonup bolk bolk etet cürögüm. / Önce
hissedince yüreğim gürp gürp atmaya başladı. (A. Tokombayev)
 d)çın çın (çınla-) / zıñ zıñ , zıñıldayt:
 Ertesi başı zıñgırap bulçuñu da es albay şahterlor şahtıga kayra
düşüp ketçü / Ertesi gün başı çınlayıp, zonklayıp adaleleri
dinlenmeden (A. K. Tecer).

Sonuç:
Türk ve Kırgız dillerindeki yansıma sözcükleri görev ve anlamlarına
göre“ses (tabış), biçim (eles) ve duyu / sezim (tuyum) yansımalı
sözcükler” olmak üzere üç ana başlık altında sınıflandırmış olduk. Bu ana
başlıkları, her iki dilde de var olan örneklerinden hareketle birçok alt başlığa
ayırarak inceledik. Örneğin ses yansımalı sözcüklerin yedi farklı alt gruba,
biçim yansımalı sözcükler de iki alt gruba ayrılabilecek kadar kullanım
çeşitliliğine sahip olduğunu tespit ettik. Bu çalışmanın oluşmasınıda bu iki
dildeki çeşitliliğin kaynak oluşturduğunu belirtmemiz gerekir.
Görme, işitme, dokunma (hissetme, sezme) gibi duyularımızın
yansıma sözcüklerin bu sınıflandırmasında aktif belirleci olduğunu
söyleyebiliriz.
Ses yansımalı sözcüklerin her iki dilin sözvarlığında diğer
gruplamalara göre daha çok yer aldığını alt gruplarına bakarak rahatlıkla
ifade debiliriz. Sayıları az olsa da biçim ve sezim yansımalı sözcüklerin
varlıkları, bu dillere leksik birer öge olarak katkıları yadsınamaz. Ancak bu
iki sınıflandırma üzerinde biraz daha çalışılması gerektiği de açıktır.
Özellikle yansımaların bir sözcük türü olarak kimliğinin tartışıldığını da
düşünürsek söylemek istediğimiz daha net anlaşılır düşüncesindeyiz.
Esasen biz, yansımaların, iki dilde de, tek başlarına kullanılıp bir
anlam taşıyabilen, cümlenin herhangi bir öğesi olabilen, çekimlenebilen
ve türemeye elverişli, günlük kullanımın içinde yer alan sözcükler olduğuna
inanıyoruz. Bu özellikleriyle esasen incelenen dillerdeki temel sözcüklerden
hiç de geri kalmayacak işlevselliğe sahiptir. Sözün kısası yansımaları
ünlemlerle birlikte ele alıp “özel anlamlı sözcükler” olarak dilde kategoriye
tabi tutabiliriz.
222
KAYNAKÇA
AKSAN, D., (1995). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim,
TDK Yay., Ankara.
KIRGIZ TİLİNİN TÜŞÜNDÜRMÖ SÖZDÜGÜ, (2011). Avrasya
Press, Cilt I, II, Bişkek.
KOCA, E.,(2010). Түрк Жана Кыргыз Тилиндеги Тууранды
Сөздөрдүн Салыштырма Типологиясы (=Türk ve Kırgız Dillerindeki
Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri), Atatürk Alatoo Üniversitesi
Yay., Бишкек.
KOCA, E., KOCA, A., (2011). Uygulamalı Türkiye Türkçesi Şekil
Bilgisi, Atatürk Alatoo Üniversitesi Yay., Bişkek.
TÜRKÇE SÖZLÜK, TDK Yay., Ankara, 2005.
YUDAHİN K. K., (1998). Kırgız Sözlüğü (Çev.: Taymas, A.), TDK
Yay., C., I-II, Ankara, 1998.
ZÜLFİKAR, H., (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, TDK
Yay.,
Ankara.
223
SZEGED ÜNİVERSİTESİ ALTAYİSTİK BÖLÜMÜ VE TÜRKOLOJİ
ARAŞTIRMALARI
Figen UÇ
Szeged Üniversitesi Altayistik Bölümü
Szeged-Macaristan
[email protected]
ÖZET
Macar halkının kökeni ve tarihi dönemleri Asya’yla ve tabii ki
Türklerle sıkı sıkıya bağlı olduğundan Macarlar için Doğu ve doğu
araştırmaları,’Asya akrabalığı’ inancının da etkisiyle bir kavramdan çok
daha öte olmuş ve ulusal bilim olarak sayılmıştır. Günümüzde Türkoloji,
Mongolistik, Altayistik, Oryantalistik, Osmanistik gibi pek çok bilim dalında
ilerleyen Macar bilimsel Türkolojinin kuruluşu 1870’li yıllarla tarihlenir ve
Ármin Vámbéry’nin (1832-1913) adına bağlanır. Kuruluş ve gelişim yeri
olarak da nitelenen Budapeşte’deki Eötvös Loránd Üniversitesi’nin yanı sıra
Szeged Üniversitesi Altayistik Bölümü de Macar bilimsel geleneğinin
oluşumunda önemli rol oynayan merkezlerden biridir.
Bu yazıda geçmişi bağımsız bölüme dönüştüğü 1984 yılından
yaklaşık 100 yıl önceye götürülebilecek bölüm tanıtılacak, ayrıca Lajos
Ligeti ve Gyula Német’in öğrencisi, bölümün kurucusu, Eski Macar Tarihi,
Türkoloji ve Mongolistik bilimlerinin ünlü araştırmacısı András Róna-Tas ve
Árpád Berta ile birlikte hazırladıkları West Old Turkic. Turkic Loanwords in
Hungarian monografisinden söz edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Macar Türkolojisi; Altayistik; Szeged; András RónaTas; West Old Turkic
ABSTRACT
As the origin and development of the Hungarians are closely
connected to Asia and of course the Turks as well, the Orient and Oriental
Studies are of major importance for the Hungarians. Partly under the
influence of the idea of a relationship to Asia, Oriental Studies are
considered a science of national importance. The foundation of Turcology in
Hungary, which is nowadays being studied in the framework of scientific
branches such as Mongolian, Altaic, Oriental and Ottoman Studies, is dated
to the 1870s and is connected to the name Ármin Vámbéry. Besides the
Eötvös Loránd University in Budapest, which is the place where the
Hungarian Turcology was founded and where it developed, the Department
of Altaic Studies in Szeged is also one of the important academic centers of
the Hungarian Turcological tradition.
In this paper the Department of Altaic Studies, the history of which
can be traced back to almost a hundred years prior to becoming an
224
independent department will be introduced. Moreover, an overview about
the scholarly works of András Róna-Tas will be given, who was a student of
Lajos Ligeti and Gyula Németh, who founded the department, and who is a
prestigious researcher in Old Hungarian history, Turcology and Mongolic
Studies. Special emphasis will be given to his and Árpád Berta's recent
monography, West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian.
Key words: Turcology in Hungary; Altaic Studies; Szeged; András RónaTas;West Old Turkic
1. Giriş
Szeged Üniversitesi Altayistik Bölümünün tanıtılmasının
hedeflendiği bu yazının ilk bölümünde önce üniversitenin tarihi, üniversitede
Altay dilleri eğitimi geleneğini oluşturan bilim insanları ve üniversitenin
Szeged’e taşınıp Altayistik Bölümünün kuruluşuna kadar geçen dönem
kısaca özetlenecektir. Ardından bölümde süren eğitim ve araştırmalardan söz
edilecektir. Araştırma topluluk ya da grupları ile dünyaca ünlü kütüphanesi
bölümde süren eğitimin de bir parçası olduğundan ayrı başlık altında
anlatılacaktır.
Yazının ikinci bölümünde ise Altayistik Bölümün kurucusu András
Róna-Tas’ın bilimsel çalısmalarının tanıtılması hedeflenmektedir. Macarca
ya da İngilizce yaklaşık 30 adet kitap ve 500’e yakın makale kaleme alan
Róna-Tas’ın tüm çalışmalarıyla ilgilenmek makalenin boyutunu aşacağından
yalnızca çalısmalarının ana yönleri dikkate alınacaktır. Ancak András RónaTas ile Árpád Berta’nın birlikte kaleme aldıkları 2011’de yayımlanan West
Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian1 adlı monografi, Szeged’de
süren Türkoloji çalışmalarının sentezi konumunda olduğundan ayrı başlık
altında tanıtılacaktır.
Metinde sözü geçen kitap ya da makalelerin künyeleri kaynakçada
verilecek ve varsa diğer dillerdeki baskılarına ilişkin bilgiler de buraya
eklenecektir.
2. Altayistik Bölümü ve İlgili Birimler
2.1.Altayistik Bölümü
İçinde bulunduğumuz 2014 yılında 40. kuruluş yılını kutlayacak
olan Altayistik Bölümünün tarihi, gerek Szeged Üniversitesi’nin gerekse
Macar Türkolojisinin tarihine sıkı sıkıya bağlıdır.
1581’de Kolozsvár’da (günümüzde Cluj-Napoca, Romanya) Sosyal
Bilimler ve İlahiyat fakültelerinin kuruluşuyla temeli atılan, 1872’de
Kolozsvár Kraliyet Üniversitesi adıyla üniversite statüsüne yükseltilen,
1881’de Kral Ferenc József Üniversitesi adını alan bilim yuvasının I. Dünya
Savaşı’ndan sonra Erdel’in (Transilvanya) Romanya’nın eline geçmesinden
dolayı kuruluş yerinden taşınması gerekir. Macar Millet Meclisi yeni yer
olarak Szeged’i seçer ve 9 Ekim 1921’de Szeged’de ilk eğitim dönemi
1
Róna-Tas & Berta 2011.
225
başlar. Szeged kısa sürede Güney Macaristan’ın bilim ve kültür merkezine
dönüşür. Döneminin hükümetinin de desteğiyle yeni bölümlerle zenginleşen
üniversitenin 1940’ta Erdel’in yeniden Macaristan’a bağlanması üzerine bir
kısmı Kolozsvár’a geri dönse de öğretim üyelerinin, öğrencilerinin büyük
kısmı ile laboratuvarların ve kütüphanenin tamamı Szeged’de kalır ve
üniversite yasal varisi olduğu Kolozsvár Üniversitesinin bilim dünyasında
adını yaşatmaya devam eder.
Kral Ferenc József Üniversitesinin Altay dilleri araştırmalarında
önemli yeri vardır. Kolozsvár’da Altay dilleri öğretimi Gábor Szentkatolnai
Bálint (1844-1913) ile başlar. Ünlü dil dehası, 1893’te yeni kurulan UralAltay Dilleri Bölümüne başkan olarak atanır ve 1912’de emekliliğine dek
Tatarca, Türkçe, Moğolca, Mançuca, Japonca, Tamilce, Kabarca gibi çoğu o
dönemde Avrupa’nın hemen hiçbir yerinde öğrenilemeyecek diller ile
karşılaştırmalı ’Turani’ dilbilim öğretir. Szentkatolnai Bálint’in yalnızca
çeşitli dillerden hazırladığı sözlük ve dilbilgisi kitapları2 değil, 1871-1874
yılları arasında yaptığı araştırma gezisi sırasında Kazan’da Tatar,
Astrahan’da Kalmük ve Ulan Batur’da Halhalardan derlediği türkü, bilmece,
masal gibi zengin derlemeleri de günümüzde pek çok araştırmacıya kaynak
olmaktadır (György 1945).
Karaçay-Balkarca, Başkurtça, Japonca ve Fin-Ugor dillerinin
karşılaştırılması araştırmalarıyla ünlü Vilmos Pröhle (1871-1946) de
1908’den 1916’ya kadar Kolozsvár’da Türk- Tatar Karşılaştırmalı Dilbilim,
Osmanlıca, Japonca dersleri verir (Ormos 2012).
1914’te bölüme Az altáji nyelvek hangtörténetéhez [Altay Dillerinin
Ses Tarihi]3 adlı çalışmasıyla Macaristan’da ilk olarak Ural-Altay dil
akrabalığı geleneğinden ayrılıp Türk-Moğol-Tunguz dillerini karşılaştırarak
’karşılaştırmalı Altay dilleri’ dönemini başlatan, Macar dilindeki eski Türkçe
alıntıları değerlendirdiği Die bulgarisch-türkischen Lehnwörter in der
ungarischen Sprache [Macarcadaki Bulgar Türkçesi Alıntı Sözcükler] 4 adlı
kitabı günümüzde bile başvuru kaynağı olarak kullanılan Zoltán Gombocz
(1877-1935), profesör olarak atanır ve 1921’e dek bölümü yönetir de.
Verdiği derslerin birkaçını sıralamak bile Gombocz’un o dönemde ulaştığı
sonuçları ve bölümün bilim dünyasındaki yerini açıklamaya yeter: UralAltay Dilleri Tarihine Giriş, Türkçe Alıntı Sözcüklerimiz, Macar Dilindeki
Türkçe Unsurlar, Türkler ve Macarlar: Bulgar Türkçesinin Etkisi, KumancaPeçenekçe Etkisi, Ural-Altay Halkları ve Dilleri: Fin-Ugorlar, Türkler, Türk
2
Sözlük ve dilbilgisi kitaplarından birkaçı: Török nyelvtan. Alak-, mondattan, olvasókönyv és
szótár. Budapeşte. 1875; Az éjszaki burját-mongol nyelvjárás rövid ismertetése. Budapeşte.
1877; Kazáni-tatár szótár. Budapeşte. 1876.; Kazáni-tatár nyelvtan. Hang-, alak- és
mondattan. Budapeşte. 1877.; Kabard nyelvtan. Grammatica Cabardica. Seu lingua progeniei
Hunnorum Chazari et Utiguri dictorum. Kolozsvár, 1900; Lexicon cabardico–hungarico–
latinum. Kolozsvár, 1904.
3
Gombocz 1905.
4
Gombocz 1912.
226
Dillerinin Karşılaştırmalı Sesbilgisi, Türk Dillerinin Anıtları, Çuvaşça
Dilbilgisi, Osmanlı Türkçesi.
Kral Ferenc József Üniversitesi’nin Szeged’e taşınmasıyla bir süre
duran Ural-Altay dilleri öğretimi, 1935’te Volga bölgesindeki Çuvaş, Tatar
ve Başkurtlar arasında yaptığı folklor derlemeleriyle tanınan Gyula
Mészáros’un (1883-1957) dersleriyle yeniden başlar. Mészáros 1938’e dek 6
dönem boyunca yalnız Türkiye Türkçesi öğretmekle kalmaz, Türk Edebiyatı,
Çuvaş Dili Tarihi, Türk Dillerinin Biçimbilgisel Sorunları, Doğu
Avrupa’daki İlk Türkçe Dil Anıtları, Osmanlıca Metin Okuma, Eski
Bulgarca ile Çuvaşçanın İlişkisi adlı her dönem farklı bir konuda ders de
verir.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra, yaklaşık yirmi yıl kadar o dönem
József Attila Üniversitesi (JATE) adını taşıyan üniversitede Altay dilleri
eğitimi durur.
1968’de Türkolog, Mongolist, Sinolog Lajos Ligeti’nin
yönlendirmesi ve desteğiyle öğrencisi András Róna-Tas Szeged’e gelir ve
üniversitede Altay dilleri çalışmalarıyla ilgili yeni bir çağ başlar. Fin-Ugor
Dilbilimi Bölümünde göreve başlayan Róna-Tas, Szeged’deki ilk yıllarında
Fin-Ugor Halklarının Tarihi, Çuvaşça, Karşılaştırmalı Dilbilim Tarihi adları
altında verdiği derslerini üçüncü yıl Macar Dilindeki Türkçe Ögeler adlı
dersiyle genişletir ve ilgileri gittikçe artan öğrenciler için Kőrösi Csoma5
Öğrenci Topluluğu’nu kurar.
1971’de Uluslararası Sürekli Altayistler Konferansı’nın (PIAC)
Lajos Liget’inin başkanlığında Szeged’de düzenlenmesi, üniversitedeki
Altajistik çalışmalarının adını duyurmasına katkı sağlar.
Türkiye Türkçesinin de yeniden öğretilmeye başlandığı 1971/72
öğretim döneminde Róna-Tas, yalnız Türk dili ve halklarından değil, Altay
dil ailesi grubunda yer alan Moğol, Mançu-Tunguz dilleri ve halklarından da
söz ettiği Altayistiğe Giriş dersini başlatır. Ertesi yıl yalnızca Fin-Ugor ve
Macar Dili Bölümü öğrencileri için ilan ettiği Eski Macar Tarihinin Doğu
Kaynakları dersini, 1973/74 döneminde Tarih Bölümü öğrencilerine de açar.
Bunun bir nedeni aynı yıl kendi yönetiminde kaynak araştırması yapma,
genç araştırmacılar yetiştirme ve bilimsel forumlar düzenleme amacıyla
Szeged Akademi Komitesi ve József Attila Üniversitesi ortaklığıyla Szegedi
Őstörténeti Munkaközösség [Szeged Eski Tarih Çalışma Topluğu]
kurulması, diğeri ise Altayistiğin yalnızca Fin-Ugor, Genel Dilbilim, Macar
Dili ya da diğer yabancı dil bölümleri için değil Tarih Bölümü öğrencileri
için de gerekliliğini göstermek istemesidir.
1974 yılında ise bölüm tarihinde bağımsızlaşmanın ilk adımı olarak
nitelenebilecek olay gerçekleşir. O zamana dek Fin-Ugor Dilbilimi Bölümü
içerisinde eğitim veren Róna-Tas, profesör olarak atanmasından sonra
5
Macarların ana yurdunu bulmak için Asya’ya yaptığı gezileriyle tanınan Doğu Bilimci,
Tibetolog.
227
bölümün içinde Altayistik B-dalını6 oluşturur ve eğitimini Budapeşte Eötvös
Lóránd Üniversitesi’nde Lajos Ligeti, Gyula Káldy-Nagy, Zsuzsa Kakuk
yanında tamamlayan Mária İvanics’i Türkiye Türkçesi ve Osmanlıca
öğretmesi için davet eder. Günümüz bilim dünyasında adlarından sıklıkla
söz edilen Klára Agyagási, Árpád Berta, Judit Szalontai-Dmitriev, Ádám
Molnár, József Torma, Éva Csáki, İstván Zimonyi, Éva Kincses-Nagy
Altayistik Dalının eğitimlerine 1980’den önce başlayan öğrencileri
arasındadır.
Altayistik’in ikinci dal olarak öğrenci kabul etmesiyle birlikte her yıl
öğrenci sayısı ve eğitim planını uygun olarak derslerin sayısı artar. Róna-Tas
yukarıda adları geçen derslerinin yanı sıra şu dersleri de verir: Eski Türkçe
Metin Okuma ve İnceleme, Türk Dillerinin Tarihsel Karşılaştırmalı
Dilbilgisi, Moğol Dilinin Temelleri, Moğol Dillerinin Tarihi, Moğolca Metin
Okuma. Bu ilk dönemlerde İvanics Türkiye Türkçesi ve Osmanlıca dersleri
okutur. Kadrolu hocalarının yetişemediği yerlerde yardıma Budapeşte’den
gelen hocalar yetişir. Adlarını ve verdikleri derslerini anmadan
geçemeyeceğim hocalardan yalnızca birkaçı: 1974’ten sonra Katalin
Kőhalmi, Altay Dilli Halkların Kültür Tarihi, Bozkır Göçebelerin Tarih,
Moğol Edebiyatı Tarihi; 1976’dan sonra Lajos Tardy, Türk ve Macarların
Kültür Tarihsel İlişkilerinin Tarihinden Bölümler; 1977’de İstván Elter
Arapça, İstván Vásáry ise Eski Türk Halklarının Tarihi; 1979’da Éva
Szeydovitz, Farsça vb. Ayrıca öğrenciler o zamanlar Kazan, Şupaşkar,
Taşkent, Bakü, Ufa gibi Sovyetler Birliği’ndeki herhangi bir Türk
Cumhuriyeti’nin başkentinde bir dönem öğrenim de görürler. Bu dillerini
geliştirmek için isteğe bağlı bir olanak olmakla birlikte, eğitimin bir
parçasıdır da.
1978 yılı ve sonrasında mezun olan öğrencilerin eğitim kadrosuna şu
ya da bu biçimde, kısa ya da uzun süreli katılmalarıyla Altayistik Dalı dış
yardım almadan eğitim görevini sürdürecek konuma gelir ve böylece
bölümleşmeye doğru adımlar hızlanır. Üniversitenin aynı yıl Gyula
Németh’in kütüphanesini satın alması da eğitim koşullarının iyileşmesine
büyük katkı sağlar.
Altayistik Dalı 1984’de bağımsız bölüme dönüşür. 1987’den sonra
Türkiye Türkçesi öğretimini Türk okutman üstlenir. Róna-Tas, 1990’da
bölümün yönetimini Árpád Berta’ya devretse de 1991’de Magyar
Őstörténeti Kutatócsoport [Eski Macar Tarihi Araştırma Grubu] adıyla
araştırmalarına devam eden ve 2002’ye dek sürdüren gruba başkanlık eder.
1993/94 döneminde bölümün ana dal sınıfına yükseltilmesi üzerine
eğitim sistemi yeniden düzenlenir. Bunun sonucu olarak öğretilen dillerin
sayısı artar. Çuvaşça ile başlayan ikinci dil öğretimi Tatarca ile devam eder.
Öğrenciler örneğin şimdi ikinci dil olarak Kazakça ya da Buryatça öğrenerek
6
Macar üniversite sisteminde bağımsız olarak seçilemeyen, yalnızca ikinci dal olarak
okunabilen bölüm.
228
mezun olmaktadır. Dil öğretiminin anadilli hocalar tarafından yapıldığını
belirtmekte yarar olduğunu düşünüyorum.
1990’lı yıllarda arka arkaya ulusal ve uluslararası sempozyum ve
konferanslar düzenlenir. Mart 1992’de Rovásírás a Kárpát-medencében
[Karpat Havzasında Runik Yazı] adlı tek günlük bir sempozyum yapılır. Bu
dönem aynı zamanda Batılı, özellikle Alman Türkologlarla ilişkilerin daha
da arttığı bir dönem olur. 1993 ve 1995’te Szeged’de, 1997’de ise
Göttingen’de düzenlenen Türkoloji Sempozyumu’nda Lars Johanson, Éva A.
Johanson Csató, Marek Stachowski, Marcel Erdal, Peter Zieme, Klaus
Röhrborn, Nurettin Demir, Hendrik Boeschoten, Bernt Brendemoen gibi
Alman, Norveç, Türk, Polanyalı Türkologlar ile Macar Türkologlar bir araya
gelme fırsatı bulur. 1996’da ise Szeged PIAC’a ikinci kez ev sahipliği yapar.
39.’su düzenlenen konferansın en anlamlı olayı PIAC’ın kurucusu ve uzun
yıllar genel sekreterliğini yapan Bloomington İndiana Üniversitesi Profesörü
Dénes Sinor’un ‘PIAC Altın Madalya’ ile ödüllendirilmesi olur.
2006 yılında Erasmus Mundus programı çevresinde yapılan
Yoğunlaştırılmış Türkoloji Kursu’nun ilk uygulama yeri Szeged olur. Mainz
Johannes Gutenberg Üniversitesi, Frankfurt Goethe Üniversitesi, Boğaziçi
Üniversitesi, Oslo Üniversitesi, Başkent Üniversitesi, Uppsala Üniversitesi
ve Szeged Üniversitesi’nden katılan üçer öğrenci, yine aynı üniversitelerin
hocalarından alanında uzman olduğu konularla ilgili dersler dinler.
2008 yılında Árpád Berta’nın ölümü yalnız bölümü değil, Türkoloji
dünyasını da yasa boğar7. Berta’nın András Róna-Tas ile birlikte hazırladığı
Macarcadaki Türkçe alıntı sözcükleri konu alan yayım aşamasındaki
monografi, öğrencisi László Károly asistanlığında tamamlanır. Bölüm
başkanlığı görevini ise Mária İvanics üstlenir.
Bölüm 2010 yılında Türk dilbilimiyle uğraşan araştırmacıların
buluştuğu 15. Uluslararası Türk Dilbilim Konferansı’na (ICTL) ev sahipliği
yapar. 2012 yılında ise András Róna-Tas’ın 80. yaş günü anısına West Old
Turkic. Turkic loanwords in Hungarian adlı uluslararası bir çalıştay
düzenler.
İçinde bulunduğumuz yılın Haziran ayında Karay Çalışmaları
Çalıştayı düzenlenir. Çalıştaya Türkolojinin önde gelen bilim insanlarının
yanı sıra İbranice ile uğraşan araştırmacılar da bildirileriyle katılır, ayrıca
Karaylar da üç konuşmacıyla kendilerini temsil ederler.
Üniversite ve doktora eğitimlerinin her ikisini de ya da bir yönünü
Altayistik Bölümünde yapan Altayist, Türkolog ya da Osmanist
araştırmacıları tümünü anmak ve yaptıkları çalışmalardan söz etmek
7
Emine Yılmaz ardından kaleme aldığı yazıda ’Tarihi ve modern Kıpçak araştırmalarının en
büyük ismi Berta’nın aramızdan ayrılması Macar Türkoloji geleneği kadar dünya Türkolojisi
için de büyük kayıp oldu’ diyerek duygularını dile getirirken Nurettin Demir, ’Macar
Türkolojisinin son dönemde yetiştirdiği en yetenekli, en çalışkan, en üretken temsilcilerinden
biri olan Árpád Berta, Türkolojide yeri kolay kolay doldurulamayacak bir boşluk bırakarak
aramızdan ayrıldı’ diye yazar. (Yılmaz 2008; Demir 2009)
229
makalenin boyutunu aşacağından yalnızca tanıtıcı birkaç tümceyle
yetinilecektir.
1984/85 yıllarında Altayistik Bölümünün vekaleten başkanlığını da
yapan József Torma (1943-2000), öğrenciliğinin bir döneminini Ufa’da
geçirdikten sonra Başkurtların dili ve kültürüyle ilgilenmeye başlar. Başkurt
ağızlarını incelediği doktora tezini Başkurtların Şamanist inançlarını ve halk
hekimliğini konu aldığı sayısız makalesi izler. Yayınlarının önemli kısmı
1986-91 yılları arasında Başkurdistan’da yaptığı derlemelerine ve
Kazakistan Almatı Büyükelçisi (1994-97) ile Kırgızistan ve Tacikistan’ın
akredite elçisi (1995-97) olarak Asya’da bulunduğu yıllarda yaptığı Güney
Sibirya’daki gezilerine dayanır.
Altayistik Bölümünü 18 yıl yöneten Árpád Berta’nın (1951-2008)
çalışmalarının ana yönlerini Kıpçak grubu Türk dilleri, Macar dilindeki
Türkçe kökenli sözcükler ve Runik harfli metinler oluşturur. Vaftiz olmuş
Tatarların ağzındaki Rusça kopyaları inceleyerek başladığı Kıpçak grubu
dillerle ilgili çalışmalarını Tatar ağızlarının ses tarihi ve Orta Kıpçakçada
eylem yapımıyla geliştirir ve önemli sonuçlara ulaşır. Runik harfli metinlerin
günümüzdeki en önemli araştırmacılarından da biri olan Berta’nın konuyla
ilgili tüm yayın ve de okuma denemelerini değerlendirerek hazırladığı
Szavaimat jól halljátok... A türk és ujgur rovásírásos emlékek kritikai
kiadása. [Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının
Karşılaştırmalı Yayını]8 adlı kitabı özellikle vurgulanmaya değer. Macar
dilindeki Türkçe kökenli sözcüklerle ilgili sayısız makale kaleme alan
Berta’nın András Róna-Tas ile birlikte yazdığı, ama ölümünden sonra
2011’de West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian 1-2. adıyla
yayımlanan monografiden aşağıda ayrı başlık altında söz edilecektir.
Macar Türkolojisinin ve bozkır tarihi araştırmalarının önemli
temsilcilerinden olan Mária İvanics’in çalışmalarını iki kola ayırmak
mümkündür. Osmanist olarak Macaristan’daki Türk egemenliği dönemine
ait önemli sayıda makele kaleme alan İvanics, araştırmalarının diğer yönünü
oluşturan bozkır halklarının, özellikle Kırım Hanlığı’nın idari sistemini ve
kültürel geleneklerini yalnız incelemekle kalmaz, bunlar aracılığıyla yurt
tutuş dönemi Macarları ile bozkır halklarının yaşam tarzı, gelenekleri ve
efsaneleri arasında paralellik de kurmaya çalışır. Ayrıca bu iki ana yön
Macaristan’daki Kırım Tatarlarına ait vesikalar, Macarların Osmanlılarla
yaptığı 15 yıl (1593-1606) savaşlarında Kırım Hanlığı’nın rolü gibi
çalışmalarında birleşir. 17. yüzyıl Tatar kroniği Defter-i Cengiz-name’nin
dört farklı nüshasını Mirkasym Usmanov’la birlikte karşılaştırarak
inceledikleri eleştirel yayımı9 ile İvanics’in bunu temel alarak yazdığı
Cengiz-name’nin göçebe prensi çalışması Türk kültür tarihi açısından
dikkate değerdir.
8
9
Berta 2004.
İvanics & Usmanov 2002.
230
Bilimsel çalışmalarını Debrecen Üniversitesi’nde sürdüren Klára
Agyagási, hocası Róna-Tas’ın izinde giderek Çuvaşça üzerine çalışmalar
yapmakta, ayrıca Slav ağızları ve tarihi, Volga bölgesi Türklerinin dili, tarihi
ve yine Volga bölgesi Türk, Fin-Ugor ve Slav halklarının dil ilişkileriyle de
ilgilenmektedir. Özellikle Türk-Çeremis (Mari) dil ilişkilerini dil tarihsel
yönden değerlendiren çok sayıda araştırmanın da sahibi olan Agyagási’nin
Gábor Bereczki ile birlikte hazırladığı Çeremis etimoloji sözlüğü10 yalnız
Fin-Ugor diliyle uğraşan araştırmacılar için değil, Türkologlar için de önemli
kaynaklardandır.
Yurt tutuş öncesi tarihiyle uğraşan İstván Zimonyi’nin
araştırmalarının merkezini Avrasya bozkırındaki göçebe halkların, özellikle
Volga Bulgarların Orta Çağ tarihi oluşturur. Macar tarihiyle ilgili İslami
kaynaklarla da ilgilenen Zimonyi’nin yayınları arasında 9-10. yüzyıl bozkır
halklarından önemli bilgiler barındıran Ceyhânî Geleneği11 olarak
adlandırdığı coğrafya bilginlerinin eserlerinin yayımı ve incelemeleri özel
bir yer tutar. Ceyhânî Geleneği’nde geçen Macarlarla ilgili sözcüklerin
okunuş tartışmaları ve bilgilerin tarihsel yorumlarını de içeren Muszlim
források a honfoglalás előtti magyarokról. A Ğayhānī-hagyomány magyar
fejezete 12[Yurt Tutuş Öncesi Macarlar Hakkında İslami Kaynaklar. Ceyhânî
Geleneği’nin Macar Bölümü] adlı kitabı vurgulanmaya değer.
Altayistik Bölümünde öğretim, 2006’ya dek lisans ve yüksek lisans
ayrımı yapılmadan 5 yıl ve sonrasında 3 yıl doktora programı olmak üzere
iki aşamalıyken, Bologna Sistemi’ne geçildikten sonra 3 yıl lisans (BA), 2
yıl yüksek lisans (MA) ve 3 yıl doktora (PhD) şeklindedir.
Öğrenciler lisans eğitimi sırasında orta düzeyde Türkiye Türkçesi,
temel düzeyde Kazakça ya da Buryatça dillerini öğrenmekte, Orta Asya
halklarının dilleri, kültürleri, tarihleri, dinleri ve yazı sistemleri hakkında
bilgi sahibi olmaktadır. Ayrıca Altayistiğe adım atarak Türkçe ve
Moğolcanın tarihsel karşılaştırmalı dilbilimi konusunda bilgi edinmekteler.
Yüksek lisans ve doktora sırasında ise öğrencilere uzmanlaşmak istedikleri
yöne doğru seçim yapabilecekleri Türkoloji, Mongolistlik, Osmanistlik
alanlarından geniş bir yelpaze sunulmaktadır. Bu esnek yapı bölümün
dinamizmini oluşturan en temel özelliklerinden biridir.
2.2.Araştırma Toplulukları ve Grupları
Tamamlandığında sonuçları ile alanında bilime ulusal ve evrensel
katkı yapan bilimsel araştırma projelerinin Macaristan’da uygulama yerleri,
yalnız ilgili akademiler değil, üniversiteler bünyesinde oluşturulan araştırma
10
Bereczki & Agyagási 2013.
Ceyhânî’nin yazdığı eser kaybolmuş, ama İbn Rusta, Gerdizî, Mervezî gibi coğrafyacı ve
tarihçiler Ceyhânî’den yararlandıklarından onların yazılarından yola çıkılarak Ceyhânî’nin
eserinin yeniden kurulumu mümkün olabilmektedir (Zimonyi 2001).
12
Zimony 2005.
11
231
grupları ya da topluluklardır da. Bilim dünyasına yeni adım atacak
araştırmacıların desteklenmesinden ilgili kaynaklara ulaşmaya, ulusal ya da
uluslararası konferans, sempozyum ve çalıştaylara katılmadan makale ya da
kitap yayımına dek çok geniş bir alanda yapılabilecek bu destekler bilim
dünyasının olmazsa olmazıdır.
İlki daha Altayistik Bölümü oluşmadan 1973’te kurulan araştırma
toplulukları ya da grupları yalnız kendine konu olarak seçtiği yönde
çalışmalar yapmamış, aynı zamanda bilim dünyasına yeni yüzler
kazandırmayı da kendine hedef belirlemiştir. Bölüm mezunları daha doktora
çalışmalarını yaparken ders vermenin de güzelliğini tatmış, daha birkaç yıl
öncesi öğrencisi olduğu hocasıyla birlikte kitap hazırlamış, katılmak istediği
konferanslar için parasal destek görmüştür. Klára Agyagási, İstván Zimonyi,
Klára Sándor, Éva Csáki, Éva Kincses-Nagy, Mónika Biacsi, László Balogh,
Béla Kempf, Balázs Eördögh, Szilvia Kovács, Zsuzsanna Olach-Johan,
Balázs Danka adlarını anabileceğimiz araştırmacılardan yalnızca birkaçı.
Bölüm ise yapmak istediği konferans ve sempozyum gibi bilimsel
toplantılarda ev sahipliği yapmaktan kaçınmamış, eğitimin düzeyini
yükseltecek yabancı ya da yerli hocaları davet edebilmiş, yayımlamak
istedikleri kitaplara kolaylıkla parasal kaynak bulabilmiştir.
Aşağıda Altayistik Bölümü tarafından oluşturulan araştırma
toplulukları ile grupların kuruluş amacı, faaliyet gösterdiği dönem ile
yalnızca yayımladıkları kitaplardan söz edilmekte, desteklenen araştırmacılar
ve diğer konular değerlendirme dışı bırakılmaktadır.
1973’te Szeged Akademi Komitesi ve József Attila Üniversitesi
ortaklığıyla Szeged Eski Tarih Çalışma Topluluğu [Szegedi Őstörténeti
Munkaközösség], András Róna-Tas’ın başkanlığında kurulur. Topluluk
1976-82 yılları arasında hazırlanmasında 50 araştırmacının yer aldığı
Bevezetés a magyar őstörténet kutatásának forrásaiba [Eski Macar Tarihi
Araştırma Kaynaklarına Giriş]13 adlı 5 ciltlik üniversiteler için ders kitabı
hazırlar.
Eski Macar Tarihi Araştırma Grubu [Magyar Őstörténeti
Kutatócsoport], András Róna-Tas’ın yönetiminde 1991’de çalışmaya başlar
ve Róna-Tas, A honfoglaló magyar nép [Yurt Tutan Macar Halkı] 14 adlı
monografisini yayıma hazırlar.
Macar Bilimler Akademisinin desteğinde 2003 yılında kurulan
üçüncü grup Türkoloji Araştırma Grubu [Turkológiai Kutatócsoport] adını
taşır. Árpád Berta’nın yönetiminde yaşama geçen grubun 2006’ya dek süren
ilk döneminde Berta, eski Macar tarihi ile Doğu Avrupa bozkır tarihinin
daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacak Eski Doğu Türkçesi anıtlarını, dilsel
yönden inceleyerek 2004 yılında Szavaimat jól halljátok... A türk és ujgur
rovásírásos emlékek kritikai kiadása [Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve
Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını]15 adıyla Macar okuruna
13
Hajdú, Kristó & Róna-Tas (eds) 1976-1977-1980-1982.
Róna-Tas 1996.
15
Berta 2004.
14
232
sunar. Ayrıca aynı dönemde Árpád Berta ve András Róna-Tas, Eski Macar
dili ile Türk dilinin ilişkisinin her yönden inceleyecekleri dev monografinin
yazımına da hız verir.
2007’de başlayıp 2011’de sonlanan ikinci dönemi 2008’e dek Árpád
Berta, 2008’den sonra Mária İvanics yönetir. Grup, Árpád Berta’nın
kökenbilimsel yazılarından oluşan bir seçkiyi Studies in Turkic etymology16
adıyla yayıma hazırlar. Bu dönemin en büyük olayı ise Róna-Tas ve
Berta’nın dev eseri West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian’nın
tamamlanmasıdır.
Çalışmaları günümüzde de süren üçüncü dönem 2012’de Mária
İvanicsin yönetiminde başlar. Grup, uzun yıllardır uluslararası araştırmalarda
ön plana çıkmış olan göçebe ve yerleşik yaşama geçmiş Türk toplumunun
kültürel mirasını incelemeyi amaçlamaktadır.
Daha birkaç ay önce okura ulaşan Huasztuanift. Az ótörök
manicheus gyónás [Huastuanift. Eski Türkçe Maniheist Tövbe Duası]17 adlı
araştırma Mónika Biacsi, Balázs Danka, Eszter Ótott-Kovács tarafından
hazırlanır. Kitap, Mani alfabesi ile yazılmış Eski Türkçe yazmanın
tıpkıbasımı, harf çevirisi, çeviri yazısı, Macarcaya çevirisi ve metnin
anlaşılmasına yardımcı olacak notları içermekte. Ayrıca sözcük ve eklerle
ilgili bilgiler ile metnin dilbilgisini özetleyen bir yazı da metnin sonuna
eklenmiş.
2.3.Doğu Koleksiyonu
Szeged Üniversitesi Klebelsberg Kütüphanesinin içinde ayrı bir
bölüm olarak bulunan Doğu Koleksiyonu adıyla Türkçeye çevirebileceğimiz
Keleti Gyűjtemény’in temelini, Gyula Németh’in Altayistik Bölümü, Lajos
Ligeti’nin Üniversite Kütüphanesindeki kitapları oluşturur.
Üniversite tarafından 1978’de satın alınan Gyula Német’in
kütüphanesi, önce Altayistik Bölümü Kütüphanesi olarak bölümde hizmet
verir. Németh’in 70 yıllık birikimi olan, yaklaşık 4 500 cilt kitap, 5 000’den
fazla ayrı baskıdan oluşan çoğunlukla Türkoloji içerikli kütüphane, yalnız
bölümde süren eğitime değil, araştırma çalışmalarına da büyük yarar sağlar.
Üniversite Kütüphanesinin 2004’te yeni binasına taşınmasıyla Németh’in
kütüphanesi de diğer Altayistik kitaplarıyla birlikte okura açılır.
1970’li yıllarda Lajos Ligeti, kütüphanesini Szeged’de o sıralarda
başlayan Altayistik eğitim ve araştırmalarını desteklemek için bağışladığını
vasiyet eder. Kitap ve dökümanlar, Ligeti’nin ölümünden sonra 1987’de
Ligeti Kitaplığı adıyla Üniversite Kütüphanesinde yerini alır. 5 000’den
fazla kitap ve hemen hemen aynı sayıdaki ayrı baskıdan oluşan kütüphane,
1920’li yılların sonundan 1986’ya dek yayımlanan kitapları içerir.
Kütüphane Orientalistiğin hemen hemen tüm yönlerini kapsamakla birlikte
özellikle Altayistik, onun içinde de Moğol ve Türk dilbilimi, tarihi,
16
17
Johanson & Róna-Tas (Eds.) 2010.
Biacsi, Danka & Ótott-Kovács 2014.
233
halkbilimi malzemeleri bakımından değerlidir. Tibet ve Çin diliyle,
kültürüyle ilgili kaynaklar da vurgulanmaya değerdir. Sözlük açısından da
çok zengin olan koleksiyon, hemen hemen tüm Doğu dillerinin önemli tek
ya da çok dilli sözlüğüne sahiptir.
Kitap sayısı daha sonraki yıllarda da bağışlarla artmaya devam eder.
1988’de Margit K. Palló’nun Türkoloji, 1990’da Lajos Tardy’nin Gürcü
konulu kitapları, 2007’de András Róna-Tas’ın Tibet konulu kitap ve
dökümanları, 2010’da Árpád Berta’nın Türkoloji kitapları kütüphanenin
raflarında yerini alır. Son olarak Dénes Sinor’un vasiyet olarak Altayistik
Bölümüne bağışladığı eşsiz kütüphanesi ulaşır.
Günümüzde yaklaşık 25 bin kitaptan, 28’i güncel 88 süreli yayından,
1500 sözlükten oluşan Doğu Koleksiyonu, Avrupa’nın sayılı kütüphaneleri
arasında bulunmakta ve her yıl sayısız yerli ve yabancı araştırmacıya ev
sahipliği yapmaktadır. Karşılaştırmalı bir örnekle bunu biraz somutlayayım:
Gerard Clauson’un Doğu Koleksiyonumuzda kayıtlı 56 adet kitap ya da ayrı
basım makalesi varken, Türk Dil Kurumu Kütüphanesinde bu sayı yalnızca
19’dur; Sergej Malov’un Doğu Koleksiyonumuzda kayıtlı 60 adet kitap ya
da ayrı basım makalesine karşın Türk Dil Kurumu Kütüphanesinde bu 15’tir.
Örneklerden birini Doğulu, diğerini Batılı bir Türkolog olarak seçerken
Macar Türkolojisinin bir zamanlar ikiye bölünmüş Doğu ve Batı bilim
dünyası arasında kitap alışverişi konusunda da köprü olduğunu bir kez daha
vurgulamak istedim. Macar Türkologlar, Macaristan’ın demir perde ülkeleri
arasında olduğu zamanda bile her iki grupla iyi ilişkilere sahipti. Taraflar
arasında kitap değiş tokuşu çoğu kez Macaristan üzerinden
gerçekleştiriliyordu. Gyula Németh ve Lajos Ligeti’nin hazine değerindeki
kütüphanelerinin Szeged’e gelişiyle bu gelenek sonlanmamış, tersine artarak
devam etmiş ve de etmektedir.
Bölüm ve elbette zengin kütüphane her zaman çeşitli Türkologların
çalışma ve araştırma yeri olmuştur: Wisconsin Üniversitesinden Prof. Dr. Uli
Şamiloğlu/Schamiloglu 1982’de, Hacettepe Üniversitesinden Prof. Dr.
Emine Yılmaz 1997’de, Helsinki Üniversitesinden Doç. Dr. Volker Rybatzki
1997 ve 2007’de, Sincan Üniversitesinden Prof. Dr. Ablikim Yasen 2005’te,
Mainz Üniversitesinden Dr. Julian Rentzsch 2009’da ve adlarını
sayamayacağız daha pek çok araştırmacı.
2.1.András Róna-Tas (30 Aralık 1931-)
András Róna-Tas 30 Aralık 1931’de Budapeşte’de doğar. Yabancı
dilleri öğrenmeye küçük yaşta başlar. Çocukluk yıllarında evde Macarca ve
Almanca konuşulmaktadır, öğrencilik yıllarında ise İngilizce ve Rusça
öğrenir. Üniversite eğitimine 1950’de Budapeşte Eötvös Loránd Üniversitesi
(ELTE) Müzecilik Bölümünde başlar. Halkbilimci Gyula Ortutay ve István
Tálasi; Tibetist, Mongolist, Sinolog Lajos Ligeti; Türkolog, Eski Macar
Tarihçi Gyula Németh; Klasik Filolog Károly Maróth ve Árpád Szabó gibi
hocalarının açtığı ufukta ilerler ve 1955’te üniversiteden HalkbilimOryantalistik bölümlerini bitirmiş Müzeolog olarak mezun olur. Üniversite
234
yıllarında Tibetçe, Moğolca ve Türkçe öğrenmiş olan Róna-Tas, hızla bilim
yolunda ilerlemeye başlar.
1956’da Macar Bilimler Akademisinin araştırmacısı olarak Eötvös
Loránd Üniversitesi İç Asya Enstitüsünde çalışmaya başlar. György Kara,
Katalin Kőhalmi ile birlikte 1957’de Moğolistan’a ilk araştırma gezisini
yapar ve tüm Moğolistan’ı gezer. Üniversitede metin merkezli eğitim gören
Róna-Tas, bu geziyle Moğolların dili ve kültürüyle bire bir karşılaşmış olur.
Daha 1955’te yayımlanan Social terms in the list of grants of the Tibetan
Tun-huang chronicle18 başlıklı çalışmasıyla 1958’de doktor derecesini alır ve
aynı yıl ikinci kez Moğolistan’a gider. Tek başına yaptığı bu geziden
muazzam dilsel ve halkbilimsel derlemeyle, çok sayıda Moğolca ve Tibetçe
kitapla döner. 1960’ta sahte politik suçlamalarla akademideki görevine son
verilince Széchényi Ulusal Kütüphanesinde çalışmaya başlar.
1961 yılında Macar Akademisine sunduğu A monguor nyelv tibeti
jövevényszavai és az archaikus tibeti nyelvjárások [Monguor Dilindeki
Tibetçe Alıntı Sözcükler ve Eskicil Tibet Ağızları] başlıklı kandidat tezini
1964’te savunur. Tez kitap olarak 1966’da Tibeto-Mongolica. The Tibetan
loanwords of Monguor and the development of the archaic Tibetan dialects19
adıyla yayımlanır.
András Róna-Tas, Macar kültürünün İç Asya geçmişini araştırmanın
yanı sıra, Macar dilinin öncelikle Türk dilleriyle ilişkisiyle de uğraşmaya
başlar. Macarlar yurt tutuş öncesi uzun yıllar Türk halklarıyla, özellikle
günümüzdeki tek temsilcisi Çuvaşça olan Batı Türkçesi konuşan halklarla
birlikte yaşamıştır. Bu yüzden Çuvaşça ile ilgili araştırmalar Róna-Tas’ın
ilgisini cezbeder. 1965 yılında o dönemde büyük zorluklarla yapılabilecek
Volga bölgesinde yaşayan Çuvaşlar arasına bir araştırma gezisine çıkar.
Böylece 1920’li yıllardan sonra Ruslar dışında bölgeye giden ilk yabancı
András Róna-Tas olur. Daha tren istasyonunda büyük bir coşkuyla
karşılanan Róna-Tas, bölgede dilsel, halkbilimsel malzemeler, metinler
derler. Daha sonra kaleme alacağı Çuvaşçayla ilgili kitap ve makalelerini bu
geziden getirdiği malzemelerle oluşturur.
Róna-Tas, 1968’de yeniden üniversiteye dönme olanağı açılınca bu
kez Macar Bilimler Akademisinin araştırmacısı olarak Szeged József Attila
Üniveristesi Fin-Ugor Bölümünde görev alır ve üniversitede uzun yıllardır
yapılmayan Altay dilleriyle ilgili çalışmaları yeniden canlandırmak için
çalışmalara başlar.
Macar Akademisine 1970’te sunduğu Az altaji nyelvrokonság
vizsgálatának alapjai. (A nyelvrokonság elmélete és a csuvas-mongol
nyelvviszony) [Altay Dilleri Akrabalığının İncelenmesinin Temelleri (Dil
Akrabalığı Teorisi ve Çuvaşça-Moğolca Dil İlişkisi] başlıklı tezini
1971’de savunarak akademi doktoru ünvanını alır. İki ana bölümden
oluşan tezin dil akrabalığı teorisinin konu alındığı ilk bölümü, 1978’de A
18
19
Róna-Tas 1955.
Róna-Tas 1966.
235
nyelvrokonság. Kalandozások a történeti nyelvtudományban [Dil
Akrabalığı. Tarihsel Dilbilimde Gezi] 20 adıyla kitap olarak basılır. İkinci
bölüm Çuvaş ve Moğol dilleri arasındaki dil ilişkileri üzerinedir.
Yalnızca elyazması olarak bulunan bu bölüme Szeged Üniversitesi
Kütüphanesinden ulaşmak mümkündür. Yazının devamında Róna-Tas’ın
yaşam öyküsü özetlenecek, yalnızca bilimsel
çalışmalarına
odaklanılacaktır.
1974’te Fin-Ugor Dilbilimi Bölümü içerisinde Macaristan’daki
ilk Altayistik Dalını oluşturan, 1984’te bağımsız bölüme dönüştüren
Róna Tas, 1990’da üniversitenin rektörüğüne seçilince bölüm
başkanlığını bırakmakla birlikte araştırma grubunu yönetmeye devam
eder. Rektörlük görevini ise 1992’ye dek sürdürür. Róna-Tas, 1992’den
2009’a dek Macar Yükseköğretim Akreditasyon Kurulunda başkan,
başkan yardımcısı, onur üyesi, üst kurul başkanlığı gibi çeşitli
kademelerde görevler üstlenir.
Róna-Tas, Helsinki Fin-Ugor Topluluğu, Türk Dil Kurumu,
Uluslararası Tibet Araştırmaları Topluluğu, Macar Bilimler Akademisi,
Çuvaş Ulusal Akademisi, Szent İstván Akademisi, İsveç Kraliyet Bilimler
Akademisi, Helsinki Fin-Ugor Topluluğu, Ural- Altay Topluluğu gibi sayısız
ulusal ve uluslararası kuruluşlara üyeliğinin, muhabir üyeliğinin ya da
başkanlığının yanında çeşitli dergi ve dizilerde de yayın kurulu üyesidir.
Uppsala Üniversitesi tarafından Fahri Doktora ünvanıyla da onurlandırılan
Róna-Tas’ın olağanüstü birikimi, çalışkanlığı ve üretkenliği sayısız ödüle
değer görülmesine neden olur: Kőrösi Csoma Sándor Ödülü, Szent-Györgyi
Albert Ödülü, Alexander von Humboldt Ödülü, Indiana Üniversitesi Altın
Madalya, Klebelsberg Kunó Ödülü, Macaristan Cumhuriyeti Liyakat Nişanı
Şövalye Haçı, Türkiye Cumhuriyeti Liyakat Nişanı, Széchenyi Ödülü.
Róna-Tas, Szeged’de 1968’de başladığı öğretim görevini yurt
dışında konuk profesör olarak bulunduğu belirli süreler dışında (1971-72
ve 1985-86 yıllarında Bonn Üniversitesi; 1982-83 yıllarında Viyana
Üniversitesi) aralıksız olarak sürdürür. 2002’de emeritus profesör olarak
emekli olması bile bunu değiştirmez ve günümüzde de yalnız doktora
öğrencileriyle de olsa devam etmektedir.
András Róna-Tas’ın araştırmalarını 21 dört konu başlığında
incelemek mümkündür. İlki Tibet ve Moğol dilleri ile bu dillerin
tarihiyle ilgili çalışmalarıdır. Doktora, kandidat ve ağırlıklı olarak 1955 60 yılları arasında kaleme aldığı makaleleri bu konuyla ilgilidir. Doktora
ve kandidat tezlerinde eskicil bir Moğol ağzı olan Monguorcadaki Tibetçe
alıntı sözcükler yardımıyla eskicil Tibet ağızlarının tarihini aydınlatmayı
dener. Dariganga (eskicil doğu Moğolca ağzı) ve Monguor ağızları
üzerine yazdığı makalelerinde ise bu dillerin fonolojisi üzerinde durur.
1957 ve 1958’de Moğolistan’da yaptığı saha çalışmalarının sonuçları,
20
21
Róna-Tas 1978a.
Róna-Tas’ın yayınlarının tam listesi WEB -1
236
yalnızca dilbilimsel kitap ve makalelerinde değil, halkbilimle ilgili
çalışmalarında da kendini gösterir. Çünkü Orta Çağ Avrasya’sının atlı
göçebe yaşam biçimini sürdüren son halklardan biri olan Moğollar,
halkbilim açısından da ilgi çekicidir. Ayrıca Macar ve Türk kültürünün
kökeni açışında da yararlı olabilecek pek çok bilgi barındırmaktadır. 1961’de
yayımlanan Nomádok nyomában. [Göçebelerin İzinde] 22 kitabında
bozkırın son büyük göçebe halklardan Moğolların ve Moğolistan’da yaşayan
Türk halkların günlük yaşamlarını, renkli geleneklerini anlatır.
Moğolistan’da yaşayan Kazakların yaşam şekillerini konu edindiği Notes on
the Kazak yurt of West Mongolia 23 adlı makalesi de özellikle dikkate
değerdir.
1960’lı yılların ortasında Róna-Tas’ın çalışmalarında TürkMoğol dil ilişkisi ve dil akrabalığı ön plana çıkar. 1965’te dillerinin
tarihinin, yalnız Türk dillerinin tarihiyle ilgili olarak değil, Altay dilleri
tarihi açısından da kilit önemde olduğunu düşündüğü Çuvaşlar arasında
saha araştırması yapar. Çünkü Çuvaş dili, diğer Türk dillerinden en
erken ayrılan Eski Batı Türkçesinin günümüzde yaşayan tek
temsilcisidir ve Türk dili tarihinin birçok probleminin çözümünde
başvuru alanlarının başında gelmektedir. Macar dilindeki yurt tutuş
öncesi Türkçe alıntı sözcüklerin önemli kısmı da eski Bulgar Türkçesi,
yani eski Çuvaşça özellik gösterir ve bunların incelenmesi hem
Macarların yurt tutuş öncesi tarihine hem de Çuvaş dili tarihinin
yeniden kurulumuna (rekonstrüksiyon) yardımcı olacaktır. İşte
günümüzde bile Altayistler tarafından tartışılmaya devam eden Türkçe,
Moğolca, Mançu-Tunguzca (kimi bilim adamları Korece ve Japoncayı
da buraya eklemekte) arasındaki akrabalığın araştırılması Róna -Tas’ın
çalışmalarının diğer bir merkezini oluşturur. Yukarıda da sözü edilen
dil akrabalığı teorisini ve Altay dillerinin akrabalığını incelediği
akademi doktoru tezinde buna açıklık getirir. András Róna-Tas’a göre
Altay dilleri olarak sıralanan Türkçe, Moğolca ve Mançu-Tunguzca
arasındaki aynılık ya da benzerlikler uzun süre birlikte yaşamanın
sonucunda ortaya çıkmıştır ve alıntı ya da kopyalamanın sonucudur.
Konuyla ilgili pek çok makale 24 yazan Róna-Tas’ın üniversite
öğrencileri için hazırladığı Bevezetés a csuvas nyelv ismeretébe [Çuvaş
Diline Giriş]25 ile A csuvas nyelv vázlatos nyelvtana [Çuvaşça Dilbilgisi] 26
adlı kitapları günümüzde de temel başvuru kaynağıdır.
Róna-Tas yazı sistemlerini incelemeye 1970’li yıllarda başlar. En
önemli çalışmalarından biri 1973’te yayımlanan Epigraphica Bulgarica. A
volgai bolgár-török feliratok [Bulgarca Epigraflar. Volga Bulgarcası
22
Róna-Tas 1961a.; kitap Rusçaya, Lehçeye ve Japoncaya da çevrilir.
Róna-Tas 1961b.
24
İlgili makaleri için bkn. Róna-Tas 1971a; 1972b; Róna-Tas & Rédei 1972; Róna-Tas 1974.
25
Róna-Tas 1978b.
26
Róna-Tas 1987a.
23
237
yazıtlar]27 adlı kitabıdır. Arap bilimci Sándor Fodor’la birlikte kaleme
aldığı kitap, 52 adet Arap harfli Bulgar mezar yazıtının metin, çeviri yazı
ve Macarca tercümesini içerir. Mezar taşlarını 1281 ile 1350 yılları
arasına tarihlendiren Róna-Tas, Volga Bulgar Devleti’nde yalnız Bulgar
ya da Çuvaş tipi dilin değil, Genel Türkçe bir Kıpçak dilinin de
konuşulduğunu kanıtlar. Yazıtların incelenmesi Çuvaş dili tarihi
açısından da önemlidir, çünkü kimi ses değişimleri de bu dönemde
görülür28.
Róna-Tas 1983 yılında Szarvas şehrinde bulunan kemikten
yapılmış iğne kutusu üzerindeki Runik harfli yazılarla ilgili de pek çok
makale kaleme alır 29. Róna-Tas, 19 tür toplam 59 işaretten oluşan bu
yazıyı 8. yüzyıl, yani Geç Avar Dönemi olarak tarihlendirir. Róna-Tas
araştırmalarının devamında Nagyszentmiklós Definesi olarak adlandırılan
altın kapların üzerindeki işaretlerin Szarvas iğne kutusundakilere
benzerliğini ortaya koyar. Böylece daha önce Németh tarafından
Peçeneklere, Thomsen tarafından ise Bulgar Türklerine ait olabileceği
düşünülen bu yazıların da Geç Avar döneminde yazıldığı kanıtlanmış olur.
Robert Göbl ile birlikte yaptığı paleografik analizi bugüne dek yapılmış en
doğru analiz olarak değerlendirilir 30.
Róna-Tas’ın ilgi alanı yalnızca Doğu Avrupa’da kullanılan yazıların
incelenmesiyle sınırlı kalmaz, Doğu Türk Runik yazısıyla ilgili de
çalışmalar yapar. Róna-Tas, Doğu Türk Runik yazısının kökeni ve
gelişimini konu aldığı On the development and origin of the East Turkic
"runic" scrip31 başlıklı makalesinde yazının eski Soğd ve Armazî
alfabesine yakın Aramî alfabesine gittiğini, ama onlarla aynı olmadığını,
Soğd etkisinin sonradan ortaya çıktığını kanıtlar ve bu üç alfabenin aynı
kökene sahip olabileceğini ileri sürer. Üniversite öğrencileri için başvuru
kitabı olarak hazırladığı An introduction to Turkology 32 çalışmasının
ikinci bölümü Türkçenin tarihi dönemlerinde kullanılan Runik, Brahmi,
Tibet alfabesiyle ilgili bilgiler, okuma örnekleri ve notlardan oluşur.
Macar dilindeki Türkçe alıntı sözcüklerin incelenmesi, tarihsel
sorunların ortaya konulmasını ve çözümünü de beraberinde getirir.
Macarların erken tarihi, Macarların bağımsızlaşmalarından, yani Macar
dili konuşan topluluğun Ugor birliğinden ayrılışından Macar Devleti’nin
kurulduğu 1000 yılına dek sürer ve Avrasya bozkırında geçer. Róna-Tas
hocası Gyula Németh’i izleyerek tek koldan ilerleyen eski tarihe karşın,
karmaşık bir tarihi göz önünde tutmak gerektiğini düşünür. Yani tek
27
Róna-Tas & Fodor 1973.
İlgili makaleleri için bkn. Róna-Tas 1975; 1976a; 1976b.
29
Róna-Tas 1985a; 1985b; 1986a ; 1986b; 1988b; 1990.
30
Róna-Tas & Göbl 1995.
31
Róna-Tas 1987b.
32
Róna-Tas 1991. Kitabın birinci bölümünde Türk dillinin tarihi, diğer dillerle olan
ilişkisi, Türk dillerinin sınıflandırılması gibi Türk diliyle ilgili konuların yanı sıra Türk,
Moğol ve Mançu-Tunguz halklarınn tarihi ile inanç sistemleri konu edilir.
28
238
merkezli kökeni değil, süreç içinde oluşumu araştırmak gerektiğini.
Róna-Tas tarihin yeniden kurulumunun en önemli kaynağı dil olsa da, bir
dilin tarihinin halkın ya da dili konuşanların tarihiyle aynı olmak
durumunda olmadığını vurgular ve arkeolojik, karşılaştırmalı halkbilim
(ve din tarihi), tarihi bitki örtüsü ve tarihi dilbilim ile yazılı kaynak
verilerini birbirine ekleyerek Macarların yaşam biçimlerini ve göçlerini,
A honfoglaló magyar nép. Bevezetés a korai magyar történelem
ismeretébe. [Yurt Tutan Macar Halkı. Erken Macar Tarih Bilgisine
Giriş]33 adlı kitabında yeniden kurmayı dener. Macar dilindeki Türkçe
alıntı sözcükler atlı göçebe hayvancılıkla uğraşan bir halkı yansıtır ve bu
bozkır göçebelerinin, Hunların, Avarların, Türklerin yaşam biçimine
benzer. Türk ve İrani kökenli bitki adlarını temel alarak Macarların 6.
yüzyıl ortalarında Don ve Kuban Nehri bölgesinde Bulgar tipi Türkçe
konuşan Türk topluluklarıyla, Bulgar Türkleriyle ve Hazarlarla yoğun bir
ilişki içinde olduğu sonucuna varır. Bilim insanları tarafından asli şekli
Hazar olarak düşünülen ve söz içindeki z sesinden dolayı Genel Türkçe
konuşan bir kavim olarak nitelenen Hazar halk adı konusunda yazdığı
çalışmasında34 adın eski kasar biçimini Caesar adından (eski söylenişi:
kesar) açıklar ve Hazarların Bulgar ya da Çuvaş tipi bir dil konuştuğunu
kanıtlar. Macarların kaynaklarda geçen adlarıyla da uğraşır: Türk, onogur
~ ungar ~ hungarus, savarti asfali, başkir, macgar ve magyar.
2.2. András Róna-Tas ile Árpad Berta’nın Bilimsel
Çalışmalarının Sentezi: West Old Turkic. Turkic Loanwords in
Hungarian
András Róna-Tas’ın ilgisi 70’li yıllarda aşamalı olarak Macar
dilindeki Eski Türkçe alıntı sözcüklerin araştırılmasına yönelir. Buna daha
önceki araştırma konusunun devamı olarak da bakılabilir, çünkü eski Türk
ve Macar halklarının temasları, yer olarak bozkır bölgesinde, zaman olarak
ise Eski Türk Çağı’nda gerçekleşir. Róna-Tas büyük boyutlu projeyi dil
akrabalığını kitabında yazıya döktüğü yömtemsel temel üzerine oturtarak ve
karşılaştırmalı Altay dilbiliminin en modern sonuçlarını kullanarak yavaş
yavaş oluşturur; bunların bileşimi önce öğrencisi, daha sonra meslektaşı olan
Árpád Berta ile birlikte kaleme aldığı, Árpád Berta’nın kitap haline
gelmeden vefatı üzerine öğrencisi László Károly’un asistanlığında
tamamlanan ve üç yıl önce Harrassowitz yayınevinin Turkologica dizisinde
yayımlanan West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian adlı iki ciltlik
dev monografidir.
Macar dilindeki Türkçe alıntı sözcüklerin Eski Batı Türkçesinin
betimine neden ve hatta buna olanak da sağlıyor olması, kitabın salt alt
adında (Turkic Loanwords in Hungarian) görülmekte. Konuyu biraz açarsak,
Macar dilindeki Türkçe alıntı sözcükler, Türk dilleri tarihi açısından önemli
33
34
Róna-Tas 1996.
Róna-Tas 1982; Ayrıca bkn. 1983 ve 1988a.
239
kaynaktır.
Türk-Macar
temasının
başlangıcının
tam
zamanı
bilinememektedir, ama büyük bir olasılıkla Milattan sonraki ilk bin yılın
ortalarında başladığı ve 13. yüzyıla dek aralıksız sürdüğü düşünülmektedir.
16-17. yüzyıldaki Osmanlı egemenliği ise süre olarak kısadır ve etkisi Macar
dilinde çok küçük bir iz bırakır. Macarlar Fin-Ugor kavimlerin Ugor
topluluğundan ayrıldıktan sonra bozkırda Türk halklarına komşu olmuş ve
Hazar İmparatorluğu içinde de yaşamıştır. Birlikte ya da yan yana yaşam,
Türk-Macar iki dilliliğini kaçınılmaz kılar ve bunun sonucu olarak ölçünlü
Macar dilinde günümüzde bile yaklaşık 400 Eski Türkçe kökenli sözcük
bulunmaktadır. Alıntı sözcüklerin araştırılması hem Macar hem de Türk dili
tarihinin yeniden kurulumu açısından çok büyük önem taşımaktadır. Bu
Türkologlar için yeni bir olgu sayılmaz. Ama 2012’ye dek konuyla ilgili
bilgi sahibi olmak isteyenlere güncel bilgi verebilecek yabancı dilde
kapsamlı bir çalışma yoktu. Son olarak 1912’de Zoltán Gombocz’un Die
bulgarisch-türkischen Lehnwörter in der ungarischen Sprache35 adlı
Almanca kitabı yayımlanmış ve yakın zamana dek uluslararası bilim
çevrelerinde – daha iyisi olmadığından – bu kullanılmıştı.
Eski Doğu Türkçesiyle ilgili olarak 7. yüzyıldan sonra kendileri
tarafından yazılmış kaynaklar, örneğin Göktürk ve sonra Uygur Dönemi
Runik harfli yazıtlar, daha sonraki dönemlerde Uygur ve Arap harfli
kaynaklar vardır ve bu kaynaklardan Eski Doğu Türk dilinin, daha doğrusu
dillerinin tarihi büyük oranda betimlenebilmektedir. Ama Batı Türk dilleri
ile ilgili olarak durum o kadar kolay değildir, çünkü 13. yüzyıldan
başlayarak metinler (Volga Bulgarcası mezar yazıtları) kalmıştır. Türk
dillerinde ilk büyük, kaynaklardan da doğrulanabilen ayrılma Ogur-Oguz,
yani Bulgar-Çuvaş tipi diller konuşanlar ile Genel Türk dilleri konuşanların
ayrılması. Ayrılma tarihinin dilsel yöntemlerle yeniden kurulması RónaTas’ın adına bağlanır. Róna-Tas, bütün Türk dillerinde ortak olan izengi ~
üzengi sözcüğünü karşılaştırmalı-tarihsel dilbilim açısından incelemesi ve
arkeolojik bulgular ışığında bu ayrılmanın Milattan sonraki ilk yüzyılın
başlangıcında olabileceği sonucuna varır.
Türk halkları ve Türk dillerinin tarihi, sürekli değişen sürecin farklı
duraklarında kavranabilir. Türk devletlerinin uzun ya da kısa süreli birliği,
her zaman göçlerle sonuçlanır ve bilgilerimize göre bu göçler çoğunlukla
doğudan batıya doğrudur. Kaynaklarda 5. yüzyılda Ogur halklarının batıya
göçüp devlet kurmaları, Kıpçak toplulukların 9. yüzyılda bozkırın batı
yarısına hakim olmaları, ama Oğuz boylarının batıya göçünün de 8-9.
yüzyılda başladığı kaynaklarda yer alır. Tarihsel ve arkeolojik kaynaklara
göre Macarlar da 5. yüzyılda kesinlikle çeşitli Türk halklarının da yaşadığı
günümüzdeki Güney Rusya bozkırlarında göçebe yaşam şeklini sürdürürler.
András Róna-Tas ve Árpád Berta, Macar dilindeki Eski Türkçe
alıntı sözcükleri inceleyerek ve tanıklıklarını kullanarak 5.-13. yüzyıl
arasındaki bozkırın batısında kullanılan ve Eski Batı Türkçesi olarak
35
Gombocz 1912.
240
adlandırılan dillerin özelliklerini betimlemeyi denemeyi üstlenirler. Bu
çağda bu bölgede yazılı uzun, tutarlı, çözümlenmiş metinlerin olmadığını,
yalnızca kaynaklarda geçen yabancı kaynaklı sözcükler, çeşitli dillerdeki
Türkçe alıntı sözcükler, birkaç kısa ve kesin olarak okunamayan Batı
Türkçesi (Hazar?, Bulgar?, Avar?) yazıtın olduğunu da vurgulamak gerekir.
Daha uzun yazılı kaynaklar bölgede yalnızca 13. yüzyılda görünecektir. Bu
nedenle Róna-Tas ve Berta’nın çalışması Türkoloji için çok önemlidir.
Eski Batı Türkçesi kavramını Róna-Tas, daha 1998’de yazdığı bir
makalesinde kullanır. Buna göre kavram, 5. yüzyıldan Moğol istilasına dek
Doğu Avrupa’da ve ona bitişik bölgelerde (örneğin Kafkasya’da) konuşulan
dillerden başkası değildir. Demek ki coğrafi bazda tanımlanan Eski Türk
Çağı’nın dil değişkeni ve bu, bağdaşık değildir; daha önceden oluşmuş ve
üyeleri sayısal olarak da az olmayan dil ve ağızların gevşek birliğidir, ama
aynı bölgede uzun süreli temasların sonucu olarak bazı dilsel değişimler
birlikte gerçekleşir. (Róna-Tas 1998: 619–620).
Róna-Tas ve Berta monografide sözcüklerin ses, yapı ve biçim
bilgisel analiziyle hem alıcı dil değişkenine hem de Türkçe verici şekle ve
özelliklerine ulaşırlar. Tüm bunları temel alarak ise Eski Batı Türkçesinin
sesbilgisel sistemi ile biçimbirimlerin tarihsel betimini yaparlar.
KAYNAKLAR
Agyagasi, Klára (2012). Róna-Tas András – Berta Árpád West Old Turkic.
Turkic Loanwords in Hungarian. Part I-II. Nyelvtudományi Közlemények
108. s. 443-461
Bereczki, Gábor & Agyagasi, Klára (2013). Etymologisches Wörterbuch des
Tscheremissischen (Mari). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Berta, Árpád (2004). Szavaimat jól halljátok… – A türk és ujgur rovásírásos
emlékek kritikai kiadása. Szeged: SzTE BTK Altajisztikai Tanszék –
MTA SzTE Turkológiai Kutatócsoport. [(2010) Sözlerimi iyi dinleyin…
Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (E. Yılmaz,
Çev.) Ankara: TDK Yayınları
Biacsi, M.., Danka B. & Ótott-Kovács, E. (2014). Huasztuanift. Az ótörök
manicheus gyónás [Huastuanift. Eski Türkçe Maniheist Tövbe Duası].
Szeged.
Demir, Nurettin (2009). Árpád Berta (1951-2008). Dil Araştırmaları 4/
Bahar, s.194-205.
Gombocz, Zoltán (1905). Az altáji nyelvek hangtörténetéhez [Altay
Dillerinin Ses Tarihi]: Nyelvtudományi Közlemények 35, s. 241-284.
Gombocz, Zoltán (1912). Die bulgarisch-türkischen Lehnwörter in der
ungarischen Sprache. Mémories de la Société Finno-Ougrienne 30.
Helsinki
György, Lajos (1945). Bálint Gábor emlékezete : egy kolozsvári egyetemi
tanár oroszországi és belsőázsiai nyelvtanulmányai. Kolozsvár: Minerva
Rt.
241
İvanics, Mária & Usmanov, Mirkasym A. (2002). Das Buch der DschingisLegende. (Däftär-i Dschingis-namä) 1. Studia Uralo-Altaica 44. Szeged
Hajdú, P., Kristó G., & Róna-Tas, A. (eds) (1976-1977-19801982)Bevezetés a magyar õstörténet kutatásának forrásaiba I:1I:2-II- III-IV. Budapeşte
Johanson, L. & Róna-Tas, András (Eds.) (2010). Árpád Berta, Studies in
Turkic Etymology. Turcologica 85. Harrassowitz Verlag
Makk, Ferenc & Marjanucz László (Eds.) (2011) A Szegedi
Tudományegyetem és elődei története (1581-2011). Szeged: Szegedi
Egyetemi kiadó
Ormos, István (2012). Adalékok Pröhle Vilmos alakjához. Keletkutatás
tavasz, s.33-64
Yılmaz, Emine (2008). Árpád Berta'nın Ardından. Türkbilig 16, s.170-182.
Róna.Tas, András (1955). Social terms in the list of grants of the Tibetan
Tun-huang chronicle. Acta Orientalia Hungarica 5
Róna-Tas, András (1961a). Nomádok nyomában. Etnográfus szemmel
Mongóliában. [Göçebelerin İzinde. Etnografın Gözüyle Moğolistan]
Világjárók 21. Budapeşte. [(1964) Po sledam koèevnikov. Mongolija
glazami étnografa. Perevod Boèarnikovoj, E. A., Moskova; (1965)
Mongolia. Sladami nomadów. Z wegierskiego przelozyl Mroczko, E.
Varşova. ; (1966) Mōko no yubokunin wo tazunete. Hi kyo Tanken sōsho.
Ikeda Tsuneo.]
Róna-Tas, András (1961b). Notes on the Kazak yurt of West Mongolia, Acta
Orientalia Hungarica 12, s.79–102.
Róna-Tas, András (1966). Tibeto-Mongolica. The Tibetan loanwords of
Monguor and the development of the archaic Tibetan dialects. Budapeşte:
Akadémiai Kiadó.
Róna-Tas, András (1971). A csuvas szóvégi gutturális zárhangok
történetéhez. Nyelvtudományi Közlemények 73, s.198–207; On the
Chuvash guttural stops in the final position. Studia Turcica. Bibliotheca
Orientalis Hungarica 17, s.389–399.
Róna-Tas, András (1972a). Középmongol eredetű jövevényszavak a
csuvasban 1 [Çuvaşçadaki Orta Moğolca Kökenli Alıntı Sözcükler
1], Néprajz és Nyelvtudomány 15-16, s.77–88.
Róna-Tas, A. & Rédei, K. (1972b). A permi nyelvek őspermi kori bolgártörök jövevényszavai. Nyelvtudományi Közlemények 74, s.281–298.
Róna-Tas, András & Fodor, Sándor (1973). Epigraphica Bulgarica. A volgai
bolgár-török feliratok. Studia Uralo-Altaica 1. Szeged.
Róna-Tas, András (1974). Középmongol eredetű jövevényszavak a
csuvasban 2. [Çuvaşçadaki Orta Moğolca Kökenli Alıntı Sözcükler
2]. Néprajz és Nyelvtudomány 17-18, s.125–141.
Róna-Tas, András (1975). Towards a new edition of the Volga-Bulgarian
inscriptions, Turcica 5, s.14–18.
242
Róna-Tas, András (1976a) . Egy bolgár-török mondat 1307-ből. Néprajz és
Nyelvtudomány 19-20, s.223–242.; A Volga Bulgarian inscription from
1307, Acta Orientalia Hungarica 30, s.153–186.
Róna-Tas, András (1976b). A runic inscription in the Kujbyšev region, Acta
Orientalia Hungarica 30, s.267–271.
Róna-Tas, András (1978a). A nyelvrokonság. Kalandozások a történeti
nyelvtudományban. [Dil Akrabalığı. Tarihsel Dilbilimde Gezi].
Budapeşte: Gondolat Kiadó.
Róna-Tas, András (1978b). Bevezetés a csuvas nyelv ismeretébe. [Çuvaş
Diline Giriş] A csuvas szövegek összeállításában közrem. V. Szergeev.
Budapeşte: Tankönyvkiadó.
Róna-Tas, András (1982). A kazár népnévről. Nyelvtudományi Közlemények
84, s.349–380
Róna-Tas, András (1983). Újabb adatok a kazár népnév történetéhez,
Nyelvtudományi Közlemények 85, 126-133. [(1986) Hazar kavim adının
tarihi üzerine yeni veriler. (M. Karakurt, Çev.) Türk Kültür Araştırmaları
24:2, 53–63.]
Róna-Tas, András (1985a). A szarvasi tűtartó felirata. Nyelvtudományi
Közlemények 87, s.225–248.
Róna-Tas, András (1985b). A szarvasi tűtartó rovásírásos feliratáról. Magyar
Tudomány 2, s.95–98.
Róna-Tas, András (1986a). A szarvasi felirat és az írástudomány. Élet és
Tudomány 2, s.35–37.
Róna-Tas, András (1986b). A szarvasi felirat megfejtéséről. Élet és
Tudomány 3, s.70–71.2
Róna-Tas, András (1987a) A csuvas nyelv vázlatos nyelvtana. Budapeşte:
Tankönyvkiadó
Róna-Tas, András (1987b) On the development and origin of the East Turkic
“runic” script. Acta Orientalia Hungarica 41, s.7–14.
Róna-Tas, András(1988a). A kazár rejtély. Egy kihalt nyelv nyomában, Élet
és Tudomány 18, s.1480–1482.
Róna-Tas, András (1988b) Problems of the East European scripts with
special regard to the newly found inscriptions of Szarvas. Settimane di
studio del Centro italiano di studi sull’alto medioevo 35. Popoli delle
steppe: Unni, Avari, Ungari, Spoleto, 23-29 aprile 1987, s.483–511.
Róna-Tas, András (1990). Die Inschrift des Nadelbehälters von Szarvas
(Ungarn). Ural-Altaische Jahrbücher N. F. 9, s.1–30.
Róna-Tas, András (1991) An introduction to Turkology. Studia UraloAltaica 33. Szeged. [(2013) Türkolojiye Giriş (İ.Sarı, Çev.) Ankara]
Róna-Tas, András & Göbl, Robert (1995). Die Inschriften des Schatzes von
Nagy-Szentmiklós. Eine paläographische Dokumentation. Wien: Verlag
der Österreichische Akademie der Wissenschaften.
Róna-Tas, András (1996). A honfoglaló magyar nép. Bevezetés a korai
magyar történelem ismeretébe. [Yurt Tutan Macar Halkı. Erken
Macar Tarih Bilgisine Giriş] Budapest: Balassi Kiadó [(1999)
243
Hungarians and Europe in the early Middle Ages. An introduction to
early Hungarian history, Budapeşte: Central European University
Press.]
Róna-Tas , András (1998). Western Old Turkic. Johanson, L. (ed.), The
Mainz Meeting. Proceedings of the Seventh International Conferenceon
Turkish Linguistics, August 3–6. 1994. Turcologica 32, s.619–626.
Róna-Tas, András & Berta, Árpád (2011). West Old Turkic. Turkic
Loanwords in Hungarian 1-2.Wiesbaden.
Róna-Tas, András WEB-1:
http://www.bibl.u-szeged.hu/ligeti/RTAbibliografia.hu.utf8.html.
Yılmaz, Emine (2008) Árpád Berta’nın Ardından. Türkbilig 16, s.170-182
Zimonyi, İstván (2001) Hansgerd Göckenjan und István Zimonyi,
Orientalische Berichte über die Völker Osteuropas und Zentralasiens im
Mittelalter. Die Ğayhānī-Tradition (Ibn Rusta, Gardīzī, Hudūd al-cĀlam,
al-Bakrī und al-Marvazī) Veröffentlichung der Societas Uralo-Altaica.
Band 54. Wiesbaden
Zimonyi, İstván (2005). Muszlim források a honfoglalás előtti magyarokról.
A Ğayhānī-hagyomány magyar fejezete. Magyar Őstörténeti Könyvtár
XXII. Budapeşte [(2006). Muslimische Quellen über die Ungarn vor der
Landnahme. Das ungarische Kapitel der Ğaihānī-Tradition. Aus dem
Ungarischen von Tibor Schäfer. Herne]
244
İLHAMİ EMİN’İN YÜRÜYEN DUVAR’INDA POSTMODERN ÖĞELER
Okt. Gözde ÖZLEM
Trakya Üniversitesi, Türk Dili Okutmanı,
[email protected]
ÖZET
Makedonya Türklerinden biri olan İlhami Emin’in 2008 yılında
Üsküp’te basılan “Yürüyen Duvar” adlı eseri onun ilk romanıdır. Bu açıdan
yeni bir romancı sayılan Emin, aslında şair yönüyle de tanınmış biridir.
Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti döneminde gazetecilikle yazın
hayatına başlayan Emin, hem çocuklara hem de yetişkinlere yönelik şiirler
yazmıştır. Gazetecilik ve şairliğin yanında Tito’nun tercümanlığını da
yapmıştır. Emin, “Yürüyen Duvar” adlı eserinin postmodern bir roman
olduğunu ve bu roman üzerinde tam 34 yıl çalıştığını ifade etmektedir. Bu
yüzden Yürüyen Duvar’da modernizme karşıtlık, çoğulculuk, üstkurmaca,
metinlerarasılık, ironi ve parodiye yer vermek gibi postmodernizm ilke ve
niteliklerinin ne ölçüde karşılık bulduğu gösterilmeye çalışılacaktır.
Böylelikle eserin postmodern bir anlatı olup olmadığı ve ne derecede
postmodern ilkelere uygun olduğu görülecektir.
Anahtar Kelimeler: Postmodernizm, İlhami Emin, Balkan Türkleri,
tasavvuf.
ABSTRACT
“Yürüyen Duvar” published in Üsküp (Skopje) in 2008 is the first
novel of İlhami Emin who is a members of Turks in Macedonia. In this
respect Emin who is counted a newcomer novelist is actually well-known
poet. In the era of Federal People's Republic of Yugoslavia he began his
career with journalism, wrote poems both for adults and children. In
addition to journalism and poetry he has also Tito's interpretation. He said
that “Yürüyen Duvar” is postmodern novel and he worked 34 years on it. So
the principles and qualities of postmodernism such as pluralism, metafiction,
intertextuality, irony and parody, will try to show them in "Yürüyen Duvar".
Thus study can be seen that there is a postmodern narrative and be
accordance with the principles of the postmodernism in which extent.
Keyword: ostmodernism, İlhami Emin, Balkan Turks, mysticism.
1. Giriş
Roman, Balkan Türkü olan yazarlarda çok sık rastlanılmayan edebî
bir türdür. XX. yüzyılla beraber azınlık dili olan Türkçe’nin nesir açısından
verimli olmamasının sebepleri vardır. Milan Kundera Roman Sanatı adlı
eserinde “Roman, Modern Çağ’ın başından beri insana sürekli olarak
sadakatle eşlik etmektedir. ‘Bilme tutkusu’, insanın somut hayatını
incelemesi, onu ‘varlığın unutuluşuna’ karşı koruması için, ‘yaşam
245
dünyasına’ hiç sönmeyen bir ışık tutması için romana dört elle sarılmıştır.”
demektedir.(Kundera, 2002, s.15-16) Kısacası roman modernitenin bir
ürünüdür. Modernizmin Türk kültürüne yerleşmesi hala devam eden bir
süreçtir. İlk roman örneklerimizin Batı’ya göre çok daha sonra ortaya
çıkmıştır. Roman, dile hâkim olmayı gerektiren bir türdür. Balkan
Türklerinin gerek ağız özelliklerinin baskın olması gerek çok dilli olmanın
getirdiği problemlerden dolayı şiir türünde yazmayı daha çok tercih
etmişlerdir.
Makedonya Türklerinden olan yazar İlhami Emin’in (d. 1931) nazım
hayatı nesir hayatından daha hareketlidir. Edebî hayatına da Makedonca
şiirler yazarak başlamıştır. Çocuk şiirlerinin yanı sıra yetişkinler için de
şiirler kaleme alan yazarın nesir eserlerini yazdığı tiyatro eserlerinde bulmak
mümkündür. Yürüyen Duvar (2008) yazarın ilk romanıdır. Eserin arka
kapağındaki tanıtım yazısında “Post-modern denilecek kadar yeni biçim ile
deyiş peşinde koşan bir düzyazı” olduğu belirtilmiştir. Eserde yazarın
postmodern anlatı yöntemlerini bilinçli olarak kullandığı izlenimi
oluşmaktadır. Bunu yazarla Üsküp’te tarafımızdan yapılan bir röportajda1
kendisi de dile getirmiştir:
“Yürüyen Duvar postmodern bir roman. Noktalı virgülsüz(dür).
Yalnız büyük harfler Yaradan ve Atatürk’ün adı geçince (vardır). Orada
(eserde) en ilginç olan belgelere dayanarak sürrealizme dayanan bir üslup
kullanılmış(tır). (Eserdeki) olaylar gerçek. Aslında (eserde) gerçek ve hayal
bir araya getirilmiş(tir). Ad-soyad ve kaynak verilerek oluşan belgesel bir
yanı varken başka yandan da sürrealizme kadar giden şiirsel bir üslup
(vardır).”
Bu bildiride postmodern öğelerin Emin’in romanında izi
sürülecektir. Aranacak postmodernist yöntemler Hakan Sazyek’in Türk
Romanında Postmodernist Yöntemler ve Yönelimler adlı makalesinden
bahsettiği yöntemlerdir.
2. Postmodern Öğeler
Güzellik arayışı sanatın bütün kollarında olan esas unsurdur.
Sanatçıların farklı aralıklarla güzellik anlayışları çeşitli edebî hareketlerle
şekillenir ve değişir. Her yeni edebî akım bir öncekinin anlayışına tepkidir.
Postmodernizm kavramının varlığı çok tartışma götürse de II. Dünya Savaşı
sonrası ve eleştirisi ile oluşan yeni yaklaşımların belli başlı nitelikleri göz
ardı edilememektedir.
2.1. Üstkurmaca
Hakan Sazyek, postmodern romanın içinde bulunduğu dünyanın
kurmaca
olduğunu
çok
güçlü
vurgularla
belirttiğinden
bahsetmektedir.(Sazyek, 2002) Bunu bazen metnin yazılma sürecini açıkça
belli ederek bazen ise metnin kurgusunun bir oyun olduğundan bahsederek
yapmaktadır. “Oyunsu yaklaşım postmodern edebiyatta çeşitli bağlamlarda
1
Tarafımızca İlhami Emin’le yapılan röportaj, Üsküp 29.03.2012
246
kendini gösterir: Her şey sanatsal düzlemde oynanan bir oyundur.”(Ecevit,
2001, s.72)
İlhami Emin, her şeyin bir oyun olduğunu romanın kahramanı Yörük
Osman üzerinden gösterir. Sufi Mehmet Ağa’nın yol göstermesiyle
günahlarını aramaya çıkan Yörük Osman’ın yolu çoban köpekleri tarafından
kesilir. Çoban köpekleri yoldan geçmek için izni olup olmadığını sorarlar.
(Emin, s. 17) Köşeye sıkışan Yörük Osman’ın yardımına ise ansızın
yağmaya başlayan kar koşar: “başını kaldırıp açık ağzına karın yağmasıyla
başlayan oyun onu korku ellerinden olduğu gibi köpeklerin zincirinden de
uzaklaştırdı köpeklerin yakınlığını hissediyor ancak onları da ince kar
oyununun ayrılmaz bir parçası olarak hissediyordu.” (Emin, s. 18) Fantastik
unsurlar, köpeklerin Yörük Osman’ın önünü kesmesiyle esere girmiştir.
Fakat bunlar metnin kendi gerçekliğini oluşturmaktadır. Bu gerçekliğin
aslında bir kurmaca olduğunu ise Yörük Osman’ın köpeklerden kurtulmasını
sağlayan aniden bastıran kar yağışında görmekteyiz. Yörük Osman karla
birlikte kendisinin bir “oyun” içinde olduğunu fark etmektedir.
Eserde ayrıca fantastik-kurmaca-nesnel gerçeklik ilişkisi de oldukça
belirgindir. Yörük Osman’ın ölü olan dedesi Sufi Mehmet Ağa ya da
Muhammed Nur’ul Arabi’yle konuşması, sıkça başvurulan geriye dönüşler,
Muhammed Nur’ul Arabi’nin mucizeleri eserin diğer fantastik kısımlarını
oluşturmaktadır. Bu fantastik unsurların dışında yazar, eserin kahramanı
Yörük Osman’ın bazen yazarın kendisinin gittiği mekânlara gittiğini ve
tanıştığı insanlarla tanıştığını sezdirmektedir. Yörük Osman’ın yaptığı bir
gezide tanıştığı gerçek bir kişi olan folklorcu Musa Seyirci’yle ilgili anlatısı
(Emin, s. 86) kurmaca ile gerçekliğin iç içe geçtiğini göstermektedir. Bunun
yanında XX. Yüzyılın en önemli siyasi liderlerinden olan Atatürk ve
Tito’nun ve Mevleviliğin son halka şeyhlerinden olan Muhammed Nur’ul
Arabi’nin figürleştirilmesiyle gerçek olanla gerçek olmayan eserde
birleştirilmiştir.
2.2. Metinlerarasılık
Postmodern romanda metinlerarasılık uygulaması başka yazarlar
tarafından yazılmış metinlerin romanda malzeme olarak kullanılmasına
işaret eder.2 Metinlerarasılık uygulamalarında pastiş ise postmodern
romanda farklı bir anlam kazanan teknik bir öğe olmuştur. “Pastiş,
postmodernist romanda biyografi, otobiyografi, bilimsel metin vb. söylem
alanlarına ya da destan, masal, halk hikâyesi, söylence gibi türlere özgü
üslup ögelerini, söyleyiş tarzlarını metnin temel üslubu edinmek şekliden
kullanmaktır.”(Sazyek, s.7)
Yürüyen Duvar çoğunlukla kırsalda geçmektedir. Yazar, Yörük
Osman’ın köylü olması, halk hikâyeleri ve efsanelerle beslenen bir çevrede
bulunması nedeniyle sözlü edebiyat türlerinden oldukça yararlanmıştır.
Eserde, Yörük Osman, Makedonya Türklerinin söylediği “sarı yılan”
türküsünün hikâyesini anlatmıştır (Emin, s. 87). Yörük Osman’ın ayrıca
2
İsmail Çetişli, Batı Edebiyatında Edebi Akımlar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2008, s. 164.
247
Kaygusuz Abdal’ın Budalanâme adlı eserinden alıntıladığı bir kısımda
metinde yer almaktadır. (s. 93) Roman boyunca ara ara Yörük Osman ya bir
türkü (Emin, s.140) mırıldanır ya da bir şiir söylemektedir (Emin, s. 149).
Halk edebiyatı türlerinden biri alıntılandığında Yörük Osman, vecizeli sözler
söylemektedir. Abdal Musa’nın mucizelerinden bahsedilirken Yörük Osman;
“Allah yalnız kuşun uçuşunu seyreden otların soluk almasını çiçeğin
açmasını hisseden kişiye dünyanın ve hayatın sırlarını bildirebilir.” (Emin,
s. 99) Modern romandaki gibi kişilerin psikolojisi zaman ve mekân üzerinde
yoğunlaşarak verilmediğinden kişilerin duyguları ve düşünceleri söyledikleri
vecizeli sözlerden veya alıntıladıkları özdeyişlerden anlaşılmaktadır.
Eski Anadolu Türkçesinin belli başlı formel özellikleri eserin diline
yansımıştır. Eski Anadolu Türkçesinin tercih edilmesi ise Balkanlara
Müslümanlığı yaymaya gelen şeyh ve dervişlerin o yıllarda bu tarihi şive ile
konuşmalarından kaynaklanmaktadır:“burada ne arıyorsunuz diye nur
yörüğün birine sordu biz yörüğüz bilmeziz aradığımızı diye cevap aldı
bilmeziz” (Emin, s. 42). Bunun yanında Yörük Osman siyasi ya da kültürel
bir konu hakkında bilgilendirici hususlar anlatırken masal ve halk
hikâyelerdeki gibi geniş zaman veya öğrenilen geçmiş zaman kipi
kullanılmıştır:
“babası karadağın kolağası kasabasından okçabola getirilen ve
anası kiliseli olan lazo kolişevski makedonya devletinin başına geçer geçmez
ilk işi türkleri türkiyeye göç ettirmek olmuştu yörükleri ağlardağdan
koparmak onların esas geçim kaynağı olan keçilerini yok etmek fikrine
sarılarak ormanlara zarar verirler bahanesiyle keçilere yasak yasası getirdi
aç kalan yörükler türkiye yolunu tuttu kala kala yalnız vesika çıkarmak için
paraya ulaşamayan en yoksul yörükler kaldı ve ne mi oldu yörüksüz kalan
ağlardağ ağaçsız kaldı anlaşılan yörüksüz dağ asla yaşayamaz.” (Emin, s.
101).
Eserde halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi olağanüstülük vardır.
Yörük Osman sık sık dedesi ve babasının ruhu ile konuştuğu gibi bazen
hayvanlarla bazen odadaki alacakaranlıkla konuşmaktadır: “sana ne mutlu
seni kimse aydınlıkla aldatamaz çünkü daima karanlıksın benim ise için
karanlıkken hep aydınlık hayal ediyorum.” (Emin, s.107) Yörük Osman’ın
vefat eden yakınlarını görebilmesinin nedeni bile bir rivayetle açıklanmıştır:
“ustrumcalı gül babaya atfedilen bir rivayete göre insan yakınını vefat
ettikten sonra da arzu ettiği an karşısında hayattaymış gibi görmek isterse
eğer ölü yüzünü görmüş olmamalıdır” (Emin, s. 40)
Eserde, halk edebiyatı ürünlerinin üslubunun temel alınmasının yanı
sıra bilimsel metinlerin (makale, bildiri vb.) üslubuyla da yazılmıştır:
“bilindiği gibi balkanlarda farklı etnik ile dini unsurlar arasında
islamlaşma süreci askeri baskı ve vergiden çok yeni toplumsal düzenin etkisi
altında gönüllü olarak gerçekleştirildi derviş ve ahi tekkeleri yanı sıra
hıristiyan manastırları yan yana yaşayıp gaziler dervişler askerler ile balkan
hıristiyanları arasında daha yoğun ilişkiler kuruldu.” (Emin, s. 153)
2.3. Tarihe Yönelme
248
Hakan Sazyek’in ifadelerinde “postmodernizme göre sanat geçmişe
dönerek, geçmişi yansıtarak toplumsal belleğe çağrıda bulunabilmeli
unut(tur)ulmuş olan tarihi yeniden gündeme getirebilmelidir” (Sazyek,
13)şeklinde geçmektedir.
YürüyenDuvar’daki tarihi figürlere bakıldığında Atatürk, Tito gibi
XX. yüzyıla damgasını vurmuş liderler vardır. Ancak bu tarihi figürlerin
yanında Yörük Osman gibi sıradan köylüler, dervişler, türbedarlar olduğu
gibi Beyaz Yakalı (Makedon) gibi etnik kimliğini temsil edenler de vardır.
Eserde Yörük Osman sıklıkla kendisinin uygun bulmadığı ideolojilere ve
fikirlere mensup bir figürle karşı karşıya gelmektedir. Yörük Osman ile ona
zıt olan figürün oluşturduğu diyaloglarda bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu
da Yörük Osman’ın karşısındakinin fikrini iğneleyip içini boşaltarak kendini
haklı göstermeye çalışmasıdır. Romanda, Yörük Osman ile Beyaz Yakalı
Mevlana üzerine tartışmaktadır:
“beyaz yakalı
senin mevlanan bizim batı hıristiyan günahını müzik aracılığıyla
islam arasına da sokuşturmaya çalışmış o kadar
yörük osman
müzik günah değil evrenin sesidir
beyaz yakalı
bu konuda bir eşek yükü dolusu kitap okumuşumdur
yörük osman
bir eşek yükü dolusu kitabı eşekçe okumuşsun” (Emin, s.76-77)
Postmodernist romanın özelliği olan sıradanlaştırma Atatürk
dışındaki tüm figürlerde bulunmaktadır. Belki de bu yüzden Allah, Hz.
Muhammed ve Atatürk dışında hiçbir özel isim büyük harfle başlamamıştır.
Yazarın, içini boşaltmadığı ve yermediği tarihi figürler olmuştur, ama
Atatürk’e özel bir durum vardır. Yazar romanını Tito ile Yörük Osman
arasında Samsun’da geçen bir diyalogla bitirmektedir. Atatürk’ün
Makedonyalı bir Türk olmasından gururla bahsetmiş ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin kurucusu olarak ülkenin bağımsız, hür ve bölünmezliğinin
simgesi olduğuna dair atıf bulunmaktadır:
“aynı leş kargaları şimdi halkımın dökülen asil kanı sayesinde
yaratmış olduğum bağımsız ve hür türkiye cumhuriyetini de parçalamaya
yelteniyorlar ancak şanlı türk ordum ile yiğit türk gençliğim buna asla izin
vermeyecekler asla” (Emin, s.196)
3. Sonuç
İlhami Emin’in Yürüyen Duvar adlı eseri yazarın ilk romanıdır.
Çoğunlukla şiir yazan İlhami Emin’in şiirsel dili romanda kendini
hissettirmiştir. Zaman ve mekânın işlevselliği açısından zayıf kalan yazar,
yazarlık kuvvetini tasvirlerde ve ikili konuşmalarda göstermektedir. Üçüncü
tekil şahısla yazılan eserin dikkat çeken diğer bir özelliği otobiyografik bir
çalışma olmasıdır. Yazar yer yer kendisini Yörük Osman karakterine
bürünerek göstermiş ve yazarın kendisinin çevirmenlik yaptığı Tito’ya sanki
Yörük Osman çevirmenlik yapmış gibi anlatılmıştır. (Emin, s.195-196)
249
Yürüyen Duvar şekil açısından modern romandan farklı ve aykırıdır. Allah,
Hz. Muhammed ve Atatürk dışında hiçbir özel isim büyük harfle
başlamadığı gibi noktalama işaretleri de kullanılmamıştır. Noktalama
işaretlerinin getirdiği yoksunlukla yazar dikkat çekmek istediği yerleri bazen
kalın, bazen italik, bazen hem kalın hem italik harfler kullanarak
göstermiştir. Bu yüzden okur metni okuduğunda bütün dikkatini vermek
zorunda kalmaktadır. Gereken yerlerde noktalama işareti ile verilecek olan
vurgu veya tonlama okura bırakılmıştır. Boşlukları okur doldurmaktadır.
Böylelikle okur metne dâhil olmaktadır.
Yazarın, postmodern akımı seçmesinin nedeni ise postmodernizmin
modern roman-hikâye metnini kırarak metni şiire yaklaştırmasıdır. Bu da
“yeni bir romancı” ve şairlik yönü ağır basan bir yazar olan Emin için
postmodern anlatı yöntemlerinin daha çekici gelmiş olması doğal
görünmektedir. Eserde işlenen konu yaratılışı gereği metafizik öğelere
meyilli olan postmodern romanın tabiatına uygun düşmektedir. Şairin
“romancı” olma yolundaki bu ilk eserinde bu açıdan postmodern öğelerin
yardımı dokunmaktadır.
KAYNAKÇA
ÇETİŞLİ İsmail, Batı Edebiyatında Edebi Akımlar, Akçağ
Yayınları, Ankara, 2008.
ECEVİT Yıldız, Türk Romanında Postmodernist Açılımlar, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2001.
EMİN İlhami, Yürüyen Duvar, Tri Izdavaçki Tsentar, Üsküp
(Skopje), 2008.
KUNDERA Milan, Roman Sanatı, Can Yayınları, İstanbul, 2002.
ÖZBEK Yılmaz, Post-modernizm ve Alımlama Estetiği, Çizgi
Kitabevi, Konya, 2005.
SAZYEK Hakan, Türk Romanında Postmodernist Yöntemler Ve
Yönelimler,
Hece
Dergisi,
Türk
Romanı
Özel
Sayısı,
Mayıs/Haziran/Temmuz
2002,
s.
493-509.
250
HARNÂME’NİN KURMACA DÜNYASINDA ZAMAN, MEKÂN VE
KİŞİLER
Arş. Gör. İsa IŞIK
Muş Alparslan Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
[email protected]
ÖZET
Şeyhî, 15. yüzyıl Klasik Türk şiirinin önde gelen temsilcilerindendir.
Divan’ı, Harnâmesi ve Hüsrev ü Şirin’i onun en çok bilinen eserleridir.
Şeyhî, bugünkü şöhretini ise daha çok yüz yirmi altı beyitle kaleme aldığı
Harnâme adlı eserine borçludur.
Harnâme mizah ve hiciv edebiyatımızda müstesna bir yerdedir.
Eserinde bir eşeğin başından geçen olayları alegorik bir tarzda işleyen şair,
olayı “boynuz uman bir eşeğin kulaktan ayrılması” bağlamında özetler.
“İnsan elindekinin kıymetini bilmeli, ona kanaat etmeli; yoksa onu da
kaybeder.” mesajıyla okuyucuyu uyarır. Eserin konusunun her devre hitap
eden genel geçer bir konu olması eserin güncel kalmasında etkili olmuştur.
Bunun yanında şairin eserini ele alırken gösterdiği teknik ve üslup başarısı
da göz ardı edilmemelidir.
Bu çalışmada Harnâme modern roman/ öykü inceleme
tekniklerinden faydalanılarak incelendi. Eser zaman, mekân ve şahıs
kadrosu itibariyle değerlendirildi. Şahıs kadrosu incelenirken eserin
başkahramanı, norm karakterleri ve fon karakterleri tespit edilerek bunların
eserin kurgusundaki konumu ve başarısına katkıları tespit edilmeye çalışıldı.
Ayrıca eserde zaman ve mekân algısı da incelenerek şairin bu bağlamda
kurgusal ve teknik başarısı da değerlendirilmeye çalışıldı.
Anahtar kelimeler: Şeyhî, Harnâme, zaman, mekân, şahıs kadrosu.
ABSTRACT
Şeyhî is an influential representative of the 15th century Classical
Turkish poetry. His well-known works are his Divan, Harnâme and Hüsrev ü
Şirin. Şeyhî owns his fame especially to his work named Harnâme which
consists of 126 couplets.
Harnâme is in a special place in our humour and satire literature.
The poet retellssome events, in which a donkey encounters certain occasions
in an allegorical style that can be summarized as “a donkey’s losing its ears
while hoping to have antlers”. He warns the readers with the message of
“human-beings should know the value of what they have and they should be
satisfied with it; otherwise they will lose it.” Having a generally-accepted
subject and appealing to every period has helped the work to remain up-to251
date. Besides this, successful techniques and the style which the writer
applies while dealing with his work shouldn’t be ignored.
In this study, Harnâme has been examined by getting use of modern
novel/ story examining techniques. The work has been evaluated through
time, space and personalities. While the personalities in the story were
examined, the protagonist, the norm characters and the background
characters of the work were detected and their contribution and position in
the success of the editing of the work were tried to be detected. In addition,
the perception of time and space in the work has been examined and the
poet's fictional and technical achievement in this context has also been
evaluated as well.
Key words: Şeyhî, Harnâme, time, space, personalities.
Giriş
Şeyhî, Germiyanlıdır. Hacı Bayram’a intisap etmiştir. Âlim bir şahıs
olan Şeyhî, özellikle tıp ilminde mâhirdir (Kutluk, 1997: 141). I. Murad
zamanında ve büyük ihtimalle 1373-1376 yılları arasında doğmuş olan
Şeyhî, Germiyan’ın ileri gelen bir ailesine mensup olmalıdır. Şeyhî tahsile
memleketinde başlamıştır. Şair Ahmedî ve başka âlimlerden okumuş,
tahsilini ilerletmek için İran’a gitmiştir. Orada Seyyid Şerif Cürcani ile ders
arkadaşlığı yapmış, tasavvuf ve hekimlik öğrenip bilhassa hekimliğin göz
hastalıkları kısmında ihtisas kazanmıştır. Şeyhî, memleketine döndükten
sonra bir eczane açmış, hekimlikle uğraşmıştır. Ankara’ya uğrayıp Hacı
Bayram Veli’ye intisap etmiştir. Bir taraftan hekimlikle uğraşırken, öbür
taraftan Germiyanoğlu’na kasideler yazmıştır. Çelebi Mehmed’i tedavi
etmiş, padişah onu hususi tabipliğine almıştır. Hüsrev ü Şirin adlı mesneviyi
Sultan II. Murad’a yazmış ve ona takdim etmiştir. Yıldırım Beyazıd, Emir
Süleyman, Çelebi Mehmed ve II. Murad devirlerini idrak eden Şeyhî
1419’dan hemen sonra ölmüştür. Şeyhî’nin felsefesi ve dünya görüşünün
temelleri dini esaslar ve İslam ideolojisi üzerine kurulmuştur. Senai, Attar,
Mevlana ve Sadi’den etkilenmiştir. Şeyhî’nin eserleri; Divan’ı, Harnâmesi
ve Hüsrev ü Şirin’idir. Tıbba dair bir manzum risalesiyle, Neynâme adlı ufak
bir mesnevisi ve Habnâme adlı Attar’dan tercüme edilmiş bir mesnevisinin
daha bulunduğu zannedilmektedir. Onun birçok gazel ve kasideleri tanzir
edilmiştir (Timurtaş, 1971: 2-3).
Asıl adı Yusuf olan Şeyhî, Hekim Sinan adıyla tanınmış hekimler
arasında uzmanlığı ve maharetiyle bilinmiş biridir (İsen,1990: 444-445).
Hüsrev ü Şirin adlı eseri kendi döneminde oldukça beğenilen Şeyhî’nin
günümüzdeki asıl ününü Harnâme adlı mesnevisine borçlu olduğunu
söyleyebiliriz.
Harnâme’nin kime sunulduğu hakkında değişik bilgiler
bulunmaktadır. Araştırmacılardan bir kısmı eserin II. Murad’a, bir kısmı da
I. Mehmed’e sunulduğu görüşündedirler. Mine Mengi Harnâme’nin önce I.
Mehmed’e sonra II. Murad’a sunulduğunu söyler (Mengi, 2012:119).
Kınalızâde Hasan Çelebi’nin Tezkiretü’ş-Şuarâ’sında Harnâme’nin Çelebi
252
Sultan Mehmed’e sunulduğu belirtilir (Kutluk, 1989: 529-530). Gelibolulu
Ali de Künhü’l-Ahbâr’da Harnâme’nin Çelebi Sultan Mehmed’e
sunulduğunu belirtir (İsen, 1994: 113-114). Eserin Çelebi Sultan Mehmed’e
sunulduğunu söyleyenler padişahın gözünü tedavi ettiğinden dolayı Şeyhî’ye
Tokuzlar Köyü’nün tımar olarak verildiğini söylerler. Bu görüşe göre
tımarın eski sahipleri Şeyhî’nin yolunu kesip onu döverler. Bu sebeple halini
padişaha arz eden şair Harnâme mesnevisini kaleme almıştır.
Sehi Bey Tezkiresi’nde, Hüsrev ü Şirin’i yazmasından dolayı II.
Murad tarafından ödüllendirilen Şeyhî’nin memleketine dönerken
haramîlerin baskınına uğradığı ve bunun sonucunda Harnâme’yi yazdığı
söylenir (İsen, 1998:112).
126 beyitten oluşan Harnâme, aruzun “feilâtün/ mefâilün/ feilün”
kalıbıyla yazılmıştır. Eser dört kısımdan meydana gelir. İlk 12 beyit tehvid
ve naattır. Sonra padişahı öven 26 beyitlik bir kısım gelmektedir. Hikâye
kısmı ve dua kısmı diğer bölümlerdir (Timurtaş, 1971:9).
Mesnevi, konusunu Emir Hüseyn’in “Zad-ül-Müsafirin” adlı
eserindeki altı beyitlik bir kıtada geçen “kulak sahibi olmayı uman bir eşeğin
kuyruğundan olması” ana fikrinden almıştır (Mengi, 2012:118). Harnâme
satirik bir eserdir. Bu bağlamda Şeyhî, bu eseriyle Türk mizah ve hiciv
edebiyatında önemli bir yerdedir.
Yüzyıllar önce yazılmış olmasına rağmen hikâyenin hala canlılığını
yitirmemesi hatta gün geçtikçe daha da önemli hale gelmesi şairin büyük
başarısının göstergesidir. Seçilen konunun güncel olması da hikâyenin bu
kadar büyük bir şöhrete sahip olmasında etkili olmuştur. Bunun yanında
şairin mesneviyi ele alırken kullandığı üslubu ve eserini sağlam bir yapı
düzleminde inşa etmesi de oldukça önemlidir.
Bu çalışmada “Harnâme”nin “Münâsebet-i Hikâyet” adlı asıl hikâye
bölümü, modern roman/öykü tahlili yöntemleri takip edilerek eserin yapısal
unsurlarından zaman, mekân ve kişileri bakımından incelendi. Kişiler
bölümü incelemenin başına alındı. İnceleme yapılırken 1971 yılında
Edebiyat Fakültesi Basımevi’nde neşrolunan Faruk K. Timurtaş’ın
hazırladığı “Şeyhî’nin Harnâme’si” adlı eserden faydalanıldı.
1.Kişiler
Harnâme mesnevisindeki başkahraman insan dışı bir varlıktır.
Hikâyede “eşeğin sahibi” ve “tarla sahibi” gibi insan kahramanlar olsa da
hikâyenin temeli insan dışı varlıklar üzerine kurulmuştur.
“Hikâyenin dayandığı ve olayların yükünü çeken karakter ana
karakterdir. O olmadığı zaman bile onun varlığını hissederiz.” (Boynukara,
2000: 45). Harnâme mesnevisinde ana karakter yani başkahraman bir
eşektir. Bu eşek sıradışıdır. Varlık sebebini sorgulayan; fakat içerisinde
bulunmuş olduğu konumu beğenmeyen, eşek olmaktan utanç duyan bir
karaktere sahiptir. Hırsları ve istekleri vardır. O, aynaya baktığında kendi
gerçek
yüzünü
görmek
istemeyen
biridir.
“Eşek”
aynayı
değiştiremeyeceğine göre kendini değiştirmeye karar verir.
253
Şeyhî, başkahramanının fiziki özelliklerini tasvir ederken modern
roman/ hikâye yazarının tutunduğu tavra benzer bir tutum takınır. Şair
hikâyenin başında eşeğin dış görünümünü aktarırken adeta gözler önüne bir
resim çizer.
Bir eşek var idi zaîf ü nizâr
Yük elinden katı şikeste vü zâr
Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi
Ol kadar çeker idi yükler ağır
Ki teninde tü komamışdı yağır
Nice tü kalmamışdı et ü deri
Yükler altında kana batdı deri
Eydür idi gören bu suretlu
Tan değül mi yürür sünük çatlu
Dudağı sarkmış u düşmiş enek
Yorılur arkasına konsa sinek
Kargalar dirneği kulağında
Sinegün seyri gözi yağında
Arkasından alınsa pâlânı
Sanki it artuğıydı kalanı (s.26-28)
Eser, 15. yüzyılda yazılmasına rağmen, şairin burada çizdiği tablo
oldukça başarılı ve net çizgilerle kendini gösterir. Klasik şiirin genelde
ayrıntılı betimlemelerden uzak olan tavrının aksine burada bahsi geçen
başkahramanın abartılı ifadeler ve ayrıntılı bir betimlemeyle gözler önüne
sunulduğu görülür. Abartılı ifadelerle sunulan şairin çizgileri gözler önüne
reel bir tablo sunmaktadır.
Eşeğin fiziki çöküntü ve tükenmişlik yaşaması, fikrî olarak da bir
çöküntü ve tükenmişlik yaşamasına sebep olur. Çünkü o kendi benliğini ve
kişiliğini unutmuştur. El, ayak, şekil ve surette öküzlerle aynılığa sahip
olmanın öküz gibi olabilmeye yeter olduğuna inanır.
Ki birüz bunlarunla hilkatde
Elde, ayakda şekl ü suretde (s. 30)
Şeyhî’nin başkahramanı pek çok şeye sathi bakar. Ne arif ne de
âlimdir. Ona konulabilecek en güzel sıfatlardan biri “harîs”tir. Sürekli artan
bir iştiyakı vardır. Akıl danışmayı, akıl eder; ama iş söz dinlemeye gelince
başına buyruk hareket eder. Nitekim “pir eşeğin” uyarılarını dikkate almaz.
Eşeklik eder. Başlangıçtaki düşüncesinde sabit kalır. O, nasihat dinlemeyen
bir tiptir. Tam bir eşektir. Aklı başına gelinceye kadar kulaktan da kuyruktan
254
da olur. Buğday tarlasında çalışmakla rahata ulaşacağını düşünür. Hâlbuki
buğday tarlasında ona yer yoktur.
Varayın ben de buğday işleyeyin
Anda yaylayıp anda kışlayayın
Nice yiyem odun ile letler
Bulayın buğday ile izzetler (s.36)
Mesnevinin kahramanı talihten açıkça şikâyet etmektedir. Pir eşeğe
halini arz ederken kullandığı ifadeler eşeğin makûs talihten şikâyetidir.
Yok mıdur gökde bizim ılduzumuz
K’olmadı yir yüzünde boynuzumuz (s.34)
Eşeğin yapmak istediği çarkın dönüş yönünü değiştirmektir. Fakat
çark adet olduğu üzere döner; hatta eşeği de kendi dişleri arasına alır.
“Eşek” yaptığı işin bir adım ötesinde ne olacağını hesaplayamaz.
Kendine ait olmayan bir tarlaya girip tarlayı talan eder. Bu, ona pahalıya mal
olur. Karnı doyduktan sonra “uşşâk, nevâ ve rast” makamlarında türküler
söyler. Zira kâinattaki en kötü sesin eşeğe ait olduğunu bilmez. Onun bağırıp
çağırarak türkü tutturması (anırması) trajik sonunu hazırlar.
Harnâme mesnevisinde norm karakter olarak “pir eşeği”
gösterebiliriz. “Norm karakter, başkarakter kadar esere nüfuz edemese de
başkişinin eksikliklerini tamamlayan, tek bazen birkaç yönüyle başkişinin iç
dünyasını aydınlatan bir niteliğe sahiptir.” (Demirel, 1995: 39)
Şair başkahramanı tasvir ederken onun ne kadar kötü bir halde
olduğunu oldukça net çizgilerle anlatır. Bu net çizgiler “akıllı eşeğin”
özellikle fikri yapısı anlatılırken de kendini gösterir. Kısacası o; görmüş,
geçirmiş, maharetli ve bilgin bir eşektir:
Var idi bir eşek firâsetlü
Hem ulu yollu hem kıyâsetlü
Çok geçürmiş zamâneden çağlar
Yükler altında sızırup yağlar
Nuh Peygamberün gemisine ol
Virmiş İblîs’e kuyruğıyla yol
Dir imiş döşedidüm döşegi
Dirilürken ölüp Üzeyr eşegi
Hoş nefesdür diyü vü ehl ü fasîh
Hürmet eyler imiş hımâr-ı Mesîh (s. 30-32)
Şair eşeğin büyüklüğünü, aklını ve faziletini başkahramanın
ağzından söyletir ki bu pir eşeğin sıfatlarının özü gibidir:
Sen eşekler içinde kâmilsin
Âkil ü şeyh ü ehl ü fâzilsin (s.32)
255
Şeyhî başkahramanını anlatırken daha çok dış görünümünü yani
fiziki özelliklerini tasvire çalışırken akıllı eşeği, aklı ve fikri boyutuyla ön
plana çıkarır. Hatta akıllı eşeğin fiziki özellikleriyle ilgili dikkate değer tek
bir beyit söylendiği görülür:
Kurd korkar idi kulağından
Arslan ürker idi çomağından (s.32)
Mezkûr beyit, başkahramanı tasvir eden aşağıdaki beyitle
karşılaştırıldığında başkahramanla akıllı eşek arasındaki fiziki güç iyice
günışığına çıkar.
Arkasından alınsa pâlânı
Sanki it artuğıydı kalanı (s.28)
Akıllı eşek, eşeklerde bulunan istidat nedeniyle eşeklerin konumunu
mantıklı bir dille akılsız eşeğe izah eder. O, eşeğe nasihat ederken eşeğin söz
dinlememesi halinde başına neler gelebileceğini örtülü olarak da anlatır.
Bize çokdur hakiki buyrukda
Nice boynuz kulağ u kuyrukda (s.36 )
Hikâyenin sonunda akıllı eşeğin sözünü dinlemeyen akılsız eşek
kulaktan da kuyruktan da olur.
Mesnevide bulunan karakterlerden eşeğin sahibi ve tarla sahibini
kart karakterler olarak değerlendirebiliriz. Şair bunlar hakkında bize fazlaca
malumat vermemiştir. Aslında mesnevide bunlar bir nevi fon konumunda
olsalar da başkahramanı olumsuz olarak etkilemişlerdir.
Eşeğin sahibinin hikâyedeki tek işlevi eşeği ota salmasıdır.
Aldı pâlânını vü saldı ota
Otlayurak biraz yüridi öte (s.28 )
Eşeğin sahibi hakkında mesnevi şairi tarafından bize doğrudan
verilen bir bilgi yoktur. Eşeğin ahvalinden “eşeğin sahibi” hakkında bazı
malumatlara ulaşabiliriz. Hulasa o, eşeğine zulmeden bir tiptir.
Tarla sahibi, tarlasını görünce aklı başından giden ve bu sebeple
eşeği cezalandıran bir tiptir:
Ağaç elinde azm-i râh itdi
Tarlasını göricek âh itdi
Dâneden gördi yiri pâk olmış
Gök ekinliği kara hâk olmış
Yüregi sovumadı sögmeg ile
Ulımadı eşegi dögmeg ile
Bıçağın çekdi kodı ayruğını
Kesdi kulağını vü kuyruğını (s.38-40)
Hikâyede geçen öküzleri fon karakter olarak değerlendirebiliriz.
Başkahramanın aklını karıştıran öküzlerin fiziki özelliğidir.
Gördi otlakda yürür öküzler
Odlu gözler ü gerlü gögüzler
256
Sömürüp eyle yerler otlağı
Ki çekicek kılın tamar yağı
Boynuzı bazısınun ay bigi
Kiminün halka halka yay bigi (s.28 )
Eşeğe göre öküzler taç sahibidir. İstedikleri gibi yiyip içip
gezmektedirler. Bu durum eşekte “öküz gibi olma” fikrini ve isteğini
uyandırır. Kısaca; eşeği bela bendine götüren öküzlerin fiziki özelliklerine
öykünmesidir.
Fon karakterler dekoru tamamlayan unsurlardır. Fon karakterler
olarak “sinek” ve “kargaları” da değerlendirebiliriz. Bunlar hakkında da
geniş bilgi yoktur. Başkahramanın halini ve perişanlığını anlatmak için
kullanılmış fonlardır.
Kargalar dirneği kulağında
Sineğün seyri gözi yağında (s.28 )
“Karga” ve “sinek” sürüsü eşeğin etrafında üşüşmektedir. Onlar,
adeta eşeğin ölmesini bekleyen, bir leşin etrafında dolaşan fonlardır.
2. Zaman
Harnâme’de zaman iki boyutuyla ele alınabilir. Birinci boyut metin
dışı zamandır. Metin dışı zamanda metnin yazılma zamanı ve bizim metni
okuduğumuz zaman önemlidir. Harnâme’nin yazılma zamanı hakkında tam
bir netlik olmasa da 15. yüzyılın ilk yarısında yazıldığı söylenebilir. Bizim
metni okuma zamanımız eserin yazıldığı dönemden yaklaşık altı yüz yıl
sonradır. Eserin yazılma zamanından günümüze kadar uzun bir zaman
geçmiştir. Buna rağmen eserin konusu çağları aşan genel geçer bir konu
olduğundan halen tazeliğini korumaktadır.
Harnâme mesnevisinde kullanılan metin içi zaman ifadelerinde
genellikle bir belirsizlik söz konusudur. Bu zaman ifadeleri tam ve net bir
tarihi yansıtmazlar.
Harnâme’nin “Münâsebet-i Hikâyet” bölümü;
Bir eşek var idi zaîf ü nizâr
Yük elinden katı şikeste vü zâr (s.26 )
ifadesiyle başlar. Hikâyeye görülen geçmiş zaman ifadesiyle giriş yapılır.
Hikâyenin genelinde de geçmiş zaman ifadeleri hâkimdir. Metni bugün
okuyan birisi geçmiş zaman ifadesinden dolayı içinde bulunmuş olduğu
zamandan farklı bir zaman âlemine geçiş yapar.
Hikâyenin kahramanlarının yaşadıkları zaman herhangi bir
zamandır. Bu yönüyle Harnâme’de kullanılan zaman ifadelerinin, genellikle
modern romanlarda kullanılan kesin ve tam bir tarih belirten zaman
ifadelerinden ziyade masalımsı zamanları ifade ettiği görülmektedir.
Dün ü gün kahr ile kısuda idi (s.26 )
257
ifadesinde “gâh, dün ü gün” gibi zaman ifadelerinin kullanıldığını
görmekteyiz. Gece ve gündüz kahır çeken bir eşeğin varlığı ifade olunurken
“dün ü gün” ifadesinin kullanılması eşeğin her an sıkıntı içerisinde olduğunu
belirtmek içindir.
Birgün ıssı ider himâyet ana
Yani kim gösterür inâyet ana (s.28 )
Yukarıdaki beyitte kullanılan “bir gün” zaman ifadesi herhangi bir
günü ifade eder. Hangi gün olduğu nasıl bir gün olduğu günlerden hangi gün
olduğu şair tarafından belirtilmez. Fakat bilinen bir gerçek var ki bugünün
eşeğin fikirlerinde ve hayatında bir kırılma noktası ve zamanı olduğudur.
Mesnevide kronolojik bir zamandan söz edilebilir. Hikâyenin
başlama ve bitiş zamanı arasında olayın akışına göre kronolojik bir zaman
görülür. Yalnız pir eşeğin anlatılması esnasında -özellikle telmihler
yapılırken- geriye doğru dönüşler yapılır:
Çok geçürmiş zamâneden çağlar
Yükler altında sızırup yağlar
Nuh Peygamberün gemisine ol
Virmiş İblîs’e kuyruğıyla yol
Dir imiş ben döşedidüm döşegi
Dirilürken ölüp Üzeyr eşegi
Hoş nefesdür diyü vü ehl ü fasîh
Hürmet eyler imiş hımâr-ı Mesîh (s. 30-32)
Eşeklerin ve öküzlerin zamanlarını nasıl idrak ettikleri şu beyitlerle
ortaya konulur. Eşeğin yaşamı;
Dün ü gün kahr ile kısuda idi (s.26 )
şeklinde özetlenirken öküzlerin yaşamı ise;
Dün ü gün arpa buğday işlerler
Anı otlayup anı işlerler (s.34)
biçiminde hulâsa edilir. Hikâyenin kurgusu da bu tezat üzerinedir.
Hikâyenin sonunda, zaman eşek için bir müfessir olur. Eşek,
Dimyat’a pirince giderken adeta eldeki bulgurdan olur:
Batıl isteyü hakdan ayrıldum
Boynuz umdum kulakdan ayrıldum (s.40)
beyti bunun özeti ve sarîh ifadesidir.
3.Mekân
Mekân vak’a zincirinde ifade edilen hadiselerin
durumundadır. (Demirel, 2001: 205). “Romancı, mekân unsurunu:
a) Olayların cereyan ettiği çevreyi tanıtmak,
b) Roman kahramanlarını çizmek,
c) Toplumu yansıtmak,
sahnesi
258
d) Atmosfer yaratmak cihetinden kullanabilir ve o, olayları şekillendirirken bunlardan birini devreye soktuğu gibi bir kaçını da dikkate alabilir.”
(Tekin, 2001: 29).
Harnâme mesnevisinde geçen mekânlar, şairin ele aldığı konu ve
işlediği olay örgüsüyle ilintili ve bağlantılıdır. Bu mekânlar, genellikle
hikâye kahramanlarının yaşadığı yerler olarak nazarlara sunulur. Geniş, dar,
kapalı ve açık mekânlar olarak adlandırabileceğimiz bu mahaller şair
tarafından kurgulanır ve eserde önemli bir yer tutar.
Eşeğin kendisi mesnevinin başında kargalar ve sinekler içinde bir
mekân olarak tasvir edilir:
Kargalar dirnegi kulağında
Sineğün seyri gözi yağında (s.28)
Bu tasvir eşeğin adeta yaşayan bir ölü olduğunu dikkatlere sunmak
için yapılır.
Harnâme mesnevisinde genellikle ayrıntılı mekân tasvirleri
olmamasına rağmen, vakanın gidişi ve dönüşümü tamamıyla mekân
başkalaşması üzerine kurulmuştur. Harnâme’de Şeyhî başkahramanının
gezdiği ve dolaştığı yerleri değiştirince fikirlerinde başkalaşma meydana
gelir. Çünkü eşeğin başlangıçta dolaştığı mekân dar ve sınırlı bir mekândır.
Eşek sahibinin “gâh odunda gâh suda olan” eşeğin palanını alıp ota
salmasıyla eşek farklı bir âleme açılır:
Aldı pâlânını vü saldı ota
Otlayurak biraz yüridi öte
Gördi otlakda yürür öküzler
Odlu gözler ü gerlü gögüzler (s.28)
Mekân değişmiştir. Artık eşek tarafından görülen yerler her zaman
yaşadığı mekânlar değildir. Eşeğin muhayyilesinde dayak yenilen, odun ve
su taşınan mekânlar uzakta kalmıştır. Öküzlerin semirdiği yemyeşil otlaklar
söz konusudur. Eşeğin bu mekânı arzulaması ve kendini bu mekânda
yaşayanlarla karşılaştırma süreci başlamıştır. Eşek, mekân değiştirince öküz
gibi boynuzlara sahip olabileceğini düşünür. Burada eşeğin “Eşeğe altın
semer vursan eşek yine eşektir.” kaidesinden bî-haber olduğu görülmektedir.
Kışlak ve yaylaklar da başkahramanın gitmek istediği yerlerdir. Eşeğin
boynuz sahibi olmak isteyişi tamamıyla mekâna duyulan hırsın tezahürüdür.
Burada eşeğin dar mekândan, geniş mekâna geçişiyle arzuları ve iştiyakının
arttığı görülür. Onun hırsı önü alınamayan bir boyuta ulaşır. Kendi alanının
dışına çıkan eşek ummadığı bir durumla karşılaşır. Söz dinlemez hale
gelince olay trajik-komik bir boyut alır ve kendi sınırları dışına çıkan eşek
şair tarafından tarlanın sahibinin eliyle cezalandırılır:
Bıçağın çekdi kodı ayruğını
Kesdi kulağını vü kuyruğını (s.38-40)
Sonuç
259
Şeyhî, 15. yüzyıl Divan Edebiyatı’nın önde gelen şairlerindendir.
Divan’ı, Harnâmesi ve Hüsrev ü Şirin’i onun en çok bilinen eserleri olup
Klasik Türk şiiri içerisinde önemli bir yere sahiptir. Şeyhî, günümüzde daha
çok Harnâme adlı mesnevisiyle tanınır. Harnâme mizah ve hiciv
edebiyatımızda önemli bir yere sahiptir. Harnâme’de bir eşeğin başından
geçen olaylar alegorik bir tarzda anlatılır. “Boynuz uman bir eşeğin kulaktan
ayrılması” şeklinde özetlenebilecek bu hikâyede “insanoğlunun elindekine
kanaat etmesi gerektiği” mesajı verilir.
Eserin yazıldığı dönemden günümüze kadar ulaşmasında şairin
seçtiği konunun her devre hitap eden bir konu olması etkilidir. Bunun
yanında şairin hikâye kurgusundaki başarısı da oldukça önemlidir. Eser,
yapısal unsurlardan zaman, mekân ve kişiler itibariyle değerlendirilmiştir.
Şahıs kadrosu incelenirken eserin başkahramanı ve norm karakterlerinin
yanında kart karakterler ve fon karakterleri de tespit edilerek bunların eserin
kurgusundaki konumu ve başarısına katkıları tespit edilmeye çalışılmıştır.
Genellikle insan dışı varlıklar etrafında örülen eser bir fabl tarzındadır.
Başkahramanı, norm, kart ve fon karakterleri ustalıkla işleyen şair anlatımda
yer yer modern hikâyecilere yaklaşır. Eserin ne zaman yazıldığıyla ilgili elde
bir bilgi olmasa belki de eserin modern bir şairin/ yazarın kaleminden çıktığı
söylenilebilir. Zira eserin özellikle “Münasebet-i Hikâyet” bölümü dil
itibariyle de oldukça sadedir. Klasik bir eser üzerinde modern roman/ hikâye
inceleme yöntemlerinin kullanıldığı bu çalışma, şairin yapısal unsurları
kurarken oldukça başarılı olduğu sonucunu ortaya çıkarmıştır.
Şair, eserinde olay örgüsünü anlatırken genellikle kronolojik bir
zamanı takip eder. Bunun yanında eserin fabl tarzında olmasından da
kaynaklı, zaman ifadelerinden kesin bir zamanı yakalamak güçleşir. Olayın
geçtiği zaman herhangi bir zamandır. Belki de zamanın belirsizliği eserin her
dönemin eseri olmasına büyük katkıda bulunan önemli yapı taşlarından biri
olmuştur.
Şair, eserinde olay örgüsünü kurarken mekânı da eserinin önemli
yapı taşlarından biri olarak kullanır. Çünkü başkahramanın değişiminin
temelinde mekân değişimi ve mekân değiştirme isteği yatar. Bu durum
başkahramanın trajik sonunu hazırlarken hikâyeye de bir hareketlilik
kazandırır.
Hâsılı eserini mesnevi nazım biçimiyle yazan Şeyhî, kurgusal ve
teknik yönden oldukça başarılıdır. Hikâye, konunun genel geçerliliğinin
yanına, şairin teknik ve kurgusal başarısını da alarak 15. yüzyıldan
günümüze kadar tazeliğini yitirmeden gelmiş, edebiyatımızın müstesna
eserleri arasında hak ettiği yeri almıştır.
KAYNAKÇA
BOYNUKARA, Hasan (2000). “Hikâye ve Hikâye Kavramları”,
HECE Türk Öykücülüğü Özel Sayısı, Ankara.
DEMİREL, Şener (1995). Heft- Peyker, Metin- İnceleme, Elazığ.
260
DEMİREL, Şener (2001). “16. Yüzyıl Divan Şairlerinden Behiştî ve
Heft-Peyker Mesnevisinin Tematik Açıdan İncelenmesi”, Türkiyat
Araştırmaları Dergisi Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
S:9, 187-217.
İSEN, Mustafa (1990). Latifi Tezkiresi, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara.
İSEN, Mustafa (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Atatürk
Kültür Merkezi Yayını, Ankara.
İSEN, Mustafa (1998). Sehi Bey Tezkiresi Heşt- Behişt,Akçağ
KUTLUK İbrahim (1989). Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’şŞuarâ 1. Cilt, TTK. Basımevi, Ankara.
KUTLUK, İbrahim (1997). Beyâni Mustafa Bin Carullah
Tezkiretü’ş-Şuarâ, TTK. Basımevi, Ankara.
MENGİ, Mine (2012). Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları,
Ankara.
TEKİN, Mehmet (2001). Roman Sanatı, Ötüken Yayınları, İstanbul.
TİMURTAŞ, Faruk K. (1971). Şeyhî’nin Harnâme’si, Edebiyat
Fakültesi Basımevi, İstanbul.
261
KAZAKÇA VE TÜRKÇE’DEKİ ARAPÇA KELİMELERİN KÜLTÜREL
YANSIMALARI
Doç.Dr. Gülnur BORANBAYEVA
Abay Milli Pedagoji Uiversitesi
Almatı/Kazakistan
[email protected]
Yard.Doç.Dr. Janagül TURUMBETOVA
Suleyman Demirel Universitesi
Almatı/Kazakistan
[email protected]
ÖZET
Türkoloji dalı araştrımaları tarihini gözden geçirecek olursak, bu alanda
Arapça ve Farsça’dan geçen kelimelerin tarihi süreci, kullanılış çerçevesi ve
leksik özellikleri, morfolojik yapıları gibi birtakım özellikleri her zaman
güncel meseleler olarak ele alınmıştır. Türk lehçelerinin kelime hazinesinin
geniş bir kısmını kapsayan Arapça kelimeler, özellikle maneviyatla ilgili ilim
dalında çok kullanılır. Arap edebiyatı ve İslami kaidelerin zengin unsurlarını
benimseyerek, anlam ve yapı bakımından özleştirerek, Türki dillerinin
kelime hazinesi daha da zenginleşti.
Ünlü Türkolog N.K.Dmitriyev bu konuda şu görüşleri ileri sürdürmüştür:
“Arapça’nın Türk Lehçeleriyle ilişkisine dikkat edecek olursak, kendi
aralarında tesir çerçeverini bile aşmışlardır. Arapça kelime unsurları bazı
Türk Lehçeleri arasında gelişme ve zenginleşmenin önemli yolu olarak
değerlendirilmiştir”.
Deyimlere, atasözleri ve vecizeler gibi edebi çeşitlerimize giren Arapça
kelimeler, dilimizi daha da edebileştirerek zenginleşmesine neden olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Türkoloji, Türkoloji, Türk lehçelerinin, N.K.Dmitriyev
ABSTRACT
Turkology department of historical research, we would have to review, in
this field of Arabic and Persian words in the history of the process, usage
style and lexical and morphological structures, such as some of the new
features all the time, there have been incidents. Turkish dialects extensive
vocabulary, covering a portion of the Arabic words about religion,
especially with my lessons. Arabic literature and Islamic bases from the rich
elements of adopting, in terms of meaning and structure to undertake,
Turkish language vocabulary of more enriched.
Well-know Turkologist N.K Dmitriyev in this regart, the following views and
stated: Turkish dialects of Arabic, paying attention to the relations with it,
its translations even exceeded. Arabic word that some of the development.
262
Expressions, proverbs and stars such as literary types of entering our Arabic
words, our language more enriched.
Keywords:Turkology, Turkish Dialects, N.K Dimitriyev
Giriş
“Kelimenin kelimeyi çağıştırarak aydınlatması” etrafımızda oluşan görsel
nesnelerin isimleriyle birleşerek estetik anlayışı oluşturur. Dil kavramının
estetik işlevi sadece etimolojik oluşumundan ortaya çıkmaz, aynı zamanda
yabancı dillerden gelen kelimelerle kaynaşarak gelişir ve zenginleşir.
Canlı bir varlık olan dil ihtiyaçları karşılamak için zamanla değişebilir. Bu
yabancı kökenli kelimelerin dilimize girerek kaynaşmasının asıl
sebeplerinden biridir: bazı karşılığı bulunamayan kavramları adlandırmada
yabancı kelimeleri kabul etmek zorunda kalıyoruz. Tarih boyunca Türk
halkları diğer milletlerle mücadele etmek zorunda kalmışlardır. Bu
mücadeleler sonucunda gerek siyasi, gerek medeni, gerekse dil gibi her türlü
alanlarda ister istemez onlardan etkilenmiştir. Bu sebepler sonucunda
yabancı kökenli sözler veya sözcük öbekleri kaynaşarak görkemli kelime
oluşturmuş ve dilimize daha da canlılık ve renk katmıştır. Ancak, Türkler
hiçbir zaman kendi ana dilini ve milli kültürünü terk etmemiştir.
İslam medeniyeti, Türk halklarının hem düşünce hem sosyal yaşamı
üzerinde önemli değişiklikler yapmıştır ve dolayısıyla dil ve edebiyatımızı
da etkilemiştir. “Türkler İslamiyetten önce de çeşitli medeniyetlerle ilişki
kurmuş ve onlarla fikri, edebi ve sosyal alanda sürekli alışverişte
bulunmuşlardır. Bu esnada, ilişki kurdukları farklı medeniyetlerin dillerinde
yer alan birçok kelimeyi de Türkçenin bünyesine almayı ihmal
etmemişlerdir. Ancak, Türkler aldıkları bu yabancı kelimeleri kendi
düşüncelerine göre anlamlandırıp, milli zevke uygun olarak yeni bir
tellaffuzla kullanmışlardır” (Uludağ, 2009, s.294).
Türk lehçelerinin araştırılmasında Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin
oluşumu, kullanım çerçevesi, leksikoloji ve morfoloji özellikleri her zaman
güncel mesele olarak değerlendirilmiştir. Ünlü Rus Türkologu
N.K.Dmitriyev bu konuda şu görüşleri ileri sürdürmüştür: “Arapça’nın Türk
Lehçeleriyle ilişkisine dikkat edecek olursak, kendi aralarındaki tesir
çerçeverini bile aşmışlardır. Arapça kelime unsurları bazı Türk Lehçeleri
arasında
gelişme
ve
zenginleşmenin
önemli
yolu
olarak
değerlendirilmiştir”(Dmitryev, 1930, s.403).
Türk lehçeleri arasında özellikle Kazakça’da Arapça ve Farsça kökenli
kelimeler uzun süre sonucu anlam ve ses değişikliklerine uğrayarak
Kazakça’nın dilbilgisi kurallarına uyum sağlamıştır. Bunun üzerinde ünlü
Kazak dilbilimcisi K.Jubanov’un Kazakça’da yer alan Arapça ve Farsça
kökenli kelimelerin kullanılış ve işleyiş derecesini değerlendiren bir
yazısında şu fikri söylemiştir: “Kazakça’daki bu çeşit yabancı kelimeler
kendi aslını hem telaffuz hem de anlamlarını korumaları mümkün değildi.
Zamanla bu tür alıntı kelimelerin telaffuzu o kadar değişmiş ki, etimolojisini
263
tespit etmek hayli zor bir işe dönüşür, hatta o kelimenin aslının Arapça yada
Farsça olduğuna başlangıçta kuşkuyla bakacaksın” (Jubanov, 1966, s.267).
Tanınmış Kazak Türkologlarından N.Sauranbayev’ın görüşlerine bakarsak,
Arapça ve Farsça kökenli kelimeler Kazakça’nın dil kanunlarına uyarak
değişmişler ve “Kazakçalaşmıştır” ki, günümüzde bu dilde konuşanlar bu tür
kelimelerin yabancı kökenli olduklarının farkında olmadan asılı Kazakça
olarak kabul ederler (Sauranbayev, 1982,s.50).
Türk halklarının İslam medeniyetine girmelerinden bir süre sonra, İslamın
kaynağı ve temel kitabı olan Kur’an-ı Kerim’in Arap diliyle yazılmış olması
Arapça kelimelerin dilimize girmesine sebep olmuştur. Klasik edebiyatına
özenerek eserler veren şairler Arapça kökenli kelimelerin halk arasında
yayılarak kullanılması ve benimsenmesine neden olmuştur. Özellikle Orta
Asya’da yaşayan tanınmış tasavvuf şairi Hoca Ahmet Yesevi’nin “Hikmet’i”
bu geleneğin başlangıcı olmuştur. Ahmet Yesevi eserleriyle İslam dini
hakkında bilgiler vermiş ve dolayısıyla Arapça kelimeleri de Kazaklar
arasında kullanıma sunmuştur.
O dönem Kazak saz şairleri eserlerinde Arapça kelimelerin destanlarda yer
alması Kazak destancılık geleneğine önemli ve kayda değer ölçüde olumlu
etki bırakmış, eserlerde İslam dini nakışlarının izleri yansımaya başlamıştır.
Örneğin:
Bir tek Allah’a sığınma(Бір Aллаға жазбау)– İslamın ilk
farzıdır, Allah’a şirk etmemek, yani Allah’tan başka Tanrı’nın olmamasına
inanmak, Allah’ın tek olduğu, var olduğuna inanmak; XVII.yüzyılda
yaşamış ünlü saz şairimiz Bukar jırau mısralarında şöyle der:
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір Aллаға жазбасқа... (Magauyin M., Baydildayev, M. 1989, s.82).
İlk önce dilek dileğin (dua edin),
Bir Allah’a sığınarak....
Allah’ın emanete verdiği canı(Алланың аманат қойған жаны)–
Allah’ın verdiği can ebedi değildir. Allah emanete vermiştir, Ne zaman geri
alacağı belli değildir(Bukar cırav).
Beyaz kitabı açmak (Ақ кітапты аштыру) - Allah’ın sözü “Kelam-ı
Şerif’i okumak (Kuran-ı Kerim’i okumak)”.
Әбсінде ғалым жиылып,
Ақ кітабын аштырып. ( Magauyin M., Baydildayev, M. 1989, s.77).
Akşamleyin ulemalar toplanarak,
Beyaz kitabı açarlar...
Ahiret’e gitmek(Ақыретке бару) –vefat etmek.
Ақыретке барғанда
Ақ сүйекті қор тұтқан
Ahiret’e gittiğinde,
Beyaz kemiğin kireçlenen((Şalkiyiz cırav).).
Ажал жету (Eceli gelme) - ölüm.
Ақсам жетпей түн шықпас
Ажал жетпей жан шықпас
Akşam gelmeden gece olmaz,
264
Ecel gelmeden can çıkmaz.. (Magauyin M., Baydildayev, M. 1989, s.116).
Allah’ın kırmızı gözlü belası (Алланың қызыл көзді пәлесі) – İki yüzlü,
gıybet eden, yalancı kimse.
Өтірікті шын қылған,
Ол алланың қызыл көзді пәлесі
Yalanı gerçek yapan,
O Allah’ın kırmızı gözlü belası... (Magauyin M., Baydildayev, M. 1989,
s.116).
İlmi hatim etme(Ғылымды хатим ету) – İlim-bilimi öğrenme, eğitimi
tamamlamak.
Ғылымды хатим еткендер
Мақсұтына жеткендер...
İlmi hatim edenler,
Maksadına ulaşanlardır... (Asan Kaygı, 1982, s.68).
İman etmek(Иман айту) – ecel kapısında olan kimsenin son olarak kelimei şehadet getirmesi.
Иманын айтып өлерде
Иекке жаны келгенде
İman etti ölürken,
Canı çenesine yaklaşınca. (Ümbetey cırav).
Hıdır gelme, (Қыдыр келу) – Hıdır İlyas Peygamberin yardımı dokunma,
“mutluluğa erişme”.
Дәулет құсы қонды басыңа
Қызыр келді қасыңа
Devlet kuşu konmuş başına,
Hıdır geldi yanına... (Bukar cırav).
Niyet etme(Ниет ету) –Herhangi bir işe, özellikle dini işlerde kendini
hazırlama, niyetli olma.
Ниет етсең жетерсің,
Жетсең тауап етерсің...
Niyet edersen ulaşırsın,
Ulaşınca tavaf edersin... (Şalkiyiz cırav).
Günümüz Kazakçasında “niyet etme” fiili “herhangi bir işi yapmaya ilgi
gösterme, gayret etme” anlamlarında çok sık kullanılır. Şairlerin eserlerinde
ise daha çok dini içerik taşır.
Hak’a emanet etme(Хаққа тапсыру) – Bir işin hayrılı olmasını Allah’tan
beklemek.
Хаққа ісімді тапсырғанмын һәр жерде...
Hak’a işimi emanet etmişim her yerde... (Şalkiyiz cırav).
Бес уақытта бес намаз,
Біреуі қаза қалмасқа...
İşimi Hak’a emanet ettim,
Beş vakitte beş namaz,
Birini kaza etmeden... (Bukar cırav)
Şehid olma(Шаһид кешу)– Allah yolunda canını vermek.
265
Ер Мамайдың алдында
Шаһид кештім өкінбен...
Er Mamay’dan daha önce,
Şehid olsam üzülmem. (Dospambet cırav) ve bu gibi mısralarda görüldüğü
gibi Arapça ve Farsça kelimelerin halk arasına yayılması ve günlük hayatta
kalıplaşarak kullanım sahasına girdiğini görebiliriz. Arapça kelimelerin,
örneklerde de görüldüğü gibi, diğer bir Türkçe kelimeyle yan yana gelerek
uyumlu bir anlam ahengini oluşturduğunu görüyoruz.
Kazak Edebiyatı tarihinde medrese eğitimi gören şairlerin eserlerinde
çok sık kullanılan Arapça ve Farsça kelimeler sadece dinle ilgili soyut
kavramları değil, aynı zamanda edebi dilin gelişmesinde de önemli etken
olmuştur. Kazak Edebi geleneğinin tür ve içerik açısından zenginleşmesinde
özel işlevi vardır. Örneğin, Şortanbay şairin şu mısralarına bakalım:
Сираттың желі соққанда,
Ораза- намаз панаң-ды.
Құдай деген мүһминнің,
Ауыздан кетпес тобасы.
Иманы бардың белгісі,
Тілінен тамар шырасы.
Sırat rüzgarı estiğinde,
Oruç, namaz sığınağın olur.
Huday diyen müminin,
Ağzından gitmez tövbesi.
İmanlı olan kişinin
Dilinden damar şirini (bal)... (Magauyin M., Baydildayev, M. 1989, s.277).
Sırat rüzgarı, oruç, namaz, tövbe gibi Arapça kelimeler Kazak edebi dilinin
daha da süslü olmasına neden olmuştur. Dil tarihini araştıran Prof. Dr.
A.Kurışjanov şairlerin kullandıkları dil hakkında şunları söyler: “Toplumun
medeni ve manevi hayatı ile dini kavramlarla ilgili yeni kelimeler
kazandırdılar ve işlevlerini genişlettiler. Şairler, çağındaki konuşma dili ve
onun özelliklerini yazıya geçirirken yeni yabancı kelimeler, daha çok Klasik
Edebiyatı nazım şeklinde kullanılan terkipler ve tamlamaları ekleyerek
zenginleştirmişlerdir. Örneğin, o dönem edebiyatmıza kazandırılmış olan
yeni kelimeler ve tamlamalar şunlardır: бақта бұлбұл сайрау(bahçede
bülbül ötmesi);қызыл гүл(kırmızı gül);саф алтын (saf altın);маржандай
тіс (mercan gibi dişler);аузынан дүр шашу (ağzından “dür” (inci)
saçmak);сахарадай кең(sahara kadar geniş)”.
Türkiye Türkçe’sinde Arapça ve Farsça kelimeler kendi orijinal
özelliklerini korumuştur. Arapça ve Farsça etkilerinin zaman içerisinde
güçlerini arttırmasıyla birçok yabancı kaynaklı kelimeler ve yapılar
Türkçe’ye girer. Bu unsurlar özellikle “Divan Edebiyatı” olarak adlandırılan
Klasik Edebiyat ürünlerinde fazlasıyla karşımıza çıkar. Sebebi, Osmanlı
döneminde kullanılan yazı dili olan Osmanlıca’nın bu dillere şekil
bakımından benziyordu. Arapça ve Farsça kelimelerin etkisi sonucu oluşan
266
Divan Edebiyatı döneminde edebi dilde Türkçe’den uzaklaşma görülür. Halk
arasında da Arapça ve Farsça kelimeler yaygınlık kazanmaya başlar.
Arapça’da “riya” kelimesi iki yüzlü, aldatan anlamını taşır. Kazakça’da
bu kelime “-sız” olumsuzluk anlamı veren ekle birlikte kullanılır ve
“riyasız”, yani “hakiki, temiz gönül” anlamında kullanılır. Dilimizde
“Riyasız gülümseme, riyasız gönülle” tamlamaları da sık sık kullanılır.
Kazak halkının ünlü şairlerinden Sultanmahmut Toraygırov’ un şu mısraları
“riya” kelimesine güzel bir örnektir:
Малға басым имеске,
Рия тонын кимеске...
Mala başımı eğmem,
Riya kürkünü giymem, gibi mısrada iki yüzlülük gibi alışkanlıklardan
kendini uzaklaştrıdığını göstermek ister.
Türkiye Türkçesinde “riya” kelimesi Farsça “-kâr” ekiyle birleştirilerek
“riyakâr” iki yüzlü anlamında kullanılı, örneğin: Riyakârdosttan doğru
sözlü düşman yeğdir(Aksoy, 1988. s..).
Türkçe’de Arapça kökenli kelam sözcüğü kelime şeklinde kullanılarak bir
anlam birliği taşımaktadır. Kazakça’da “dili kalimaya gelmedi” şeklinde bir
deyim vardır. Sağlık durumu ağır olan bir kimsenin konuşmaya hiç gücü yok
anlamını bildirir. Aslında bu kelime İslamın şartlarından biri olan “Kelime-i
Şehadet” ve “Kelime-i Tevhid”, yani dilinle söyleyerek kalbinle iman etmek
anlamlarını taşır.
Türkçe’de Kelam kelamı açar; Kelam ile kemali
birleştirmek gerek; Gafile kelam, nafile kelam gibi deyimleri örnek
alabiliriz.
Orta Asya Türkleri ve Anadolu Türkleri uzun zamandır Arap alfabesini
kullanmışlardır ve bu yazıyla eğitim almanın halk için çok büyük önemi de
İslam dinini yakından öğrenme fırsatı olmuştur. Kazaklar arasında okumayazma bilmeyen kişiler için Arapça’daki “elif” harfinin şeklini kullanarak
yeni bir deyim ortaya çıkmıştır: “Elifi (‫ )ا‬çubuk kadar öğrenememiş (Әліпті
таяқ деп білмеген)”.
Kazakların “ağzını açmadı, hiç konuşmadı, suskun” anlamına gelen
deyimlerin karşılığı olarak şöyle bir deyim ortaya çıkmıştır: “Dünden beri o
lam mim demedi (Кешеден бері ол лям мим демеді)”. Burada da Arap
alfabesindeki lam ve mim harflerinin kullanım şekilleri dikkat çekicidir.
Kazakçadaki Arapça asıllı tevekkül kelimesi “her şeyi ancak Allah’tan
bekleme, Allah’ın isteği ve kararına bırakma” anlamında kullanılır. Örneğin,
нар тәуекел ету (büyük tevekküle varmak) deyimi vardır. Kazak halkının
düşünürü ve şairi Abay’ın:
Уайым - түбі тұңғиық
Батасың да кетесің
Тәуекел –түбі жел қайық
Өтесің де кетесің (Kunanbayev,1957, s. 89)
Üzülmenin sonu yoktur, dipsizdir,
Boğulursun da gidersin,
Tevekkül sonu rüzgar gibi kayıktır,
267
Geçersin de gidersin,- der.
Türkiye Türkçesinde Hakka tevekkül eden açıkta kalmazşeklinde de
bir atasözü mevcuttur.
Kazakça’da “keder, gam” anlamı karşılığı olarak kullanılan “qam”
kelimesi ile ortaya çıkan deyim ise şöyledir: “qamsız, qam jemeu”. Bu
kelimenin Türkçe’de kullanılış şekli ise şöyledir: “gamsız, gamsız hayat”.
Arapça kökenli kelimeler genel olarak asıl anlamlarını korumakla
beraber Türk lehçelerinin birinde konuşulurken yada deyim şeklinde
kullanıldığında o yöreye göre yeni anlam yada ilk anlama bir başka ek anlam
kazandırılır. Bazı durumlarda orijinalliği korunmaya çalışılırken ses
bakımından konuşulan Türk lehçesinin fonetik özelliklerine göre değişme
eğilimi de görülür.
Arapça ve Farsça’dan dilimize pek çok eserlerin çevirildiği de
bilinmektedir. Çeviri de olsa bu tür eserlerde şair ve yazarlar kendi
birikimlerini de kullanmışlardır ve ortaya çıkan eserler dilimizin gelişmesi
ve zenginleşmesi, daha geniş kitlelerce benimsenmesi bakımından önemli
katkı sağlamışlardır.
KAYNAKLAR
1.Aksoy, Ö.A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II. İstanbul.
2.Dmitryev, N.K.(1930). Arabskye Elementı v Başkirskom
Yazıke.Leningrad.
3. Jubanov, K. (1966). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Almatı.
4 Kazakçadaki deyimler. Kazakça Deyimler Sözlüğü. Almatı. 1977.
5. Kunanbayev, A. (1957). Şıgarmalarının Eki Tomdık Tolık Jıynagı.
Körkem Adebiyet Baspası, Almatı.
6. XV-XVIII yy. Kazak Poeziyası.(1982). Galım. Almatı.
7. Magauyin M., Baydildayev, M. (1989). Bes Gasır Jırlaydı. Jazuşı baspası,
Almatı.
8. Sauranbayev N.(1982). Қазақ тілінің проблемалары. Almatı.
9. Uludağ, E. (2009).Dilde Sadeleşme ve Türki-I Basit Hakkında
Düşünceler. Turkish Studies. International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume. 4/5 , Summer.
268
GURBET TÜRKÜLERİ ÜZERİNE NOTLAR
Dr. Julian RENTZSCH
Johannes Gutenberg Üniversitesi
Türkoloji Bölümü
Mainz\Almanya
[email protected]
ÖZET
Türkiye’den Almanya’ya büyük çapta göç hareketinin gerçekleşmesinin
sonucu olarak Almanya ile Türkiye arasında yoğun bir kültür alışverişi de
oluşmuştur. Bunun bir bileşeni, Gurbet Türkülerinin yeni, Almanya
gurbetiyle ilgili bir dalının ortaya çıkmasıdır. Bu yazıda gurbet konusunu
türkü türüne başvurarak ele alan gurbet deneyimine sahip dört tane sanatçı
kısaca tanıtılacak ve eserlerinden birer örnek gösterilecektir. Almanya
gurbetinde yaşamakta veya yaşamış olan Türk sanatçılarına
odaklanılacaktır. Ana konuya geçmeden önce gereken kavramlar, ulamlar ve
değişkenler tanımlanacaktır. Son bölümde incelemede ulaşılan sonuçlar
temelinde Gurbet Türkülerinin geleceğine bir bakış sunulacaktır.
Anahtar kelimeler: Almanya, Gurbet, Göç, Edebiyat, Türkü
ABSTRACT
As a result of large-scale migration from Turkey to Germany an intensive
cultural exchange has developed between the two coutries. One of the results
of this exchange is the evolution of a new branch of Gurbet Türküs which
has to do with the experience of migration to Germany. In the present study
four artists with migrant biographies will be introduced who treat the
Gurbet theme in Türkü form. One example each of their work will be
presented as well. The focus will be on Turkish artists who have lived in
Germany. As an introduction to the topic, some important concepts,
categories and parameters will be defined. In the final part of the study an
outlook on the future of the Gurbet Türküs will be given.
Keywords: Germany, Gurbet, Migration, Literature, Türkü
1. Göçmen Edebiyatı ve Göç Edebiyatı
30 Ekim 1961 tarihli Türkiye-Federal Almanya İşgücü Anlaşması1 neticesi
olarak Türklerin ve Türkiyelilerin Almanya’ya yerleşmesi büyük ölçüde
başlamıştır. Türk işgücü göçü olarak başlayan bu göç hareketine, Türklerin
Almanya’da yarattığı altyapı genişledikçe siyasal mülteciler ve aydınlar da
eklenmiştir. Bunun sonucu olarak bugün Almanya’da 1.549.808’i Türk
1
505–83 SZV/3–92.42 numaralı sözlü nota (note verbale), bkn. Bundesarbeitsblatt 1962/3
(Yayımcı: Der Bundesminister für Arbeit und Sozialordnung), Bonn: 10 Şubat 1962, s. 69–
71. Anlaşma 1 Eylül 1961’den itibaren geriye dönük olarak geçerliydi. Dönüşüm İlkesi
(Rotationsprinzip) esasında Türk işçilerinin kalış süresi başlangıçta 2 yılla sınırlıydı, ancak
anlaşmanın 19 Mayıs 1964 tarihli yeni versyonunda Dönüşüm İlkesi ortadan kaldırıldı (Hunn
2011: 15–17).
269
vatandaşı2 olmak üzere 2.998.000 Türk kökenli3 insan yaşamakta ve Türkiye
ile Almanya toplumsal, kültürel, iktisadi ve siyasal açıdan birbirlerine daha
da yaklaşmıştır. Türklerin Almanya’ya akımı ilk yıllardaki ölçüde olmasa da
bugün de devam etmekle birlikte, Almanya’ya yerleşen ilk Türklerin torun
çocukları bile bu ülkede doğup büyümekte. Dolayısıyla günümüzde
Almanya Türklerinin dördüncü kuşağı söz konusudur.
Almanya’ya göç eden Türkler ve evlatları gittikçe Almanya’daki kültür
hayatına katılmaya, kendi edebi ürünlerini yaratmaya başlamışlardır. Öte
yandan Almanya göçü de edebi bir konu olmuştur.
Bu ürünlere çeşitli yaklaşımlar mümkündür:
(1) Göçmen geçmişine sahip kültür taşıyıcılara odaklanan yaklaşım. Buna
taşıyıcı odaklıyaklaşım diyebiliriz.
(2) Göçü konu eden edebi ürünlere odaklanan yaklaşım. Buna içerik odaklı
yaklaşım demek mümkündür.
(3) Edebi türe (janra) öncelik veren yaklaşım. Bunu tür odaklı yaklaşım
olarak niteleyebiliriz.
Birinci sınıfa girenlerin temsilcileri olarak Türkiye’de de ünlü, Türkçe
zengin bir eserler hazinesine sahip yazar Fakir Baykurt’u,4 eserlerini
Almanca olarak yazan aktris ve yazar Renan Demirkan’ı,5 Almanya’da ünlü
olan yazar Akif Pirinçci’yi,6 hem Almanya Türkleri arasında hem de
Türkiye’de tanınan, 1996 ile 2007 yılları arasında beş albüm çıkarmış olan
Yurtseven Kardeşler grubunu,7 ve tanınmış rapçi Killa Hakan’ı8 göstermek
mümkündür. Bu sanatçıların eserlerini Göçmen Edebiyatı olarak da
sınıflandırmak mümkün, ürünleri içerik açısından göç konusuyla ilgili de
olmayabilir.
İkinci sınıfta Nevzat Üstün’ün9Almanya Almanya öyküsünü (1965),
Adalet Ağaoğlu’nun10Fikrimin İnce Gülü romanını (1976), Ferdi
Tayfur’un11Almanya Treni şarkısını (1977) ve Aşık Mahzuni
Şerif’in12Alamanya Gardaşımı Geri Ver13türküsünü (1969) anabiliriz. Bu
2
Statistisches Bundesamt (WEB-1). Tespit edilen gün 31 Aralık 2013’tür. Aynı gün
Almanya’da resmi olarak 7.633.628 yabancı yaşamaktaydı.
3
Migrationsbericht 2012, s. 138 (WEB-2).
4
Haziran 1929, Akçaköy/Burdur – 11 Ekim 1999, Essen/Almanya. 1979’dan itibaren
Almanya Duisburg kentinde yaşar.
5
Doğ. 12 Haziran 1955, Ankara. 1962’de anne ve babasıyla Almanya Hannover kentine
yerleşir. Tanınmış aktris ve yazar. Schwarzer Tee mit drei Stück Zucker (Üç Şekerli Çay) adlı
ilk romanı 1991’de yayımlanır. Şimdi Kuzey Ren-Vestfalya Eyaletine bağlı olan Windeck
kasabasında yaşamakta.
6
Doğ. 20 Ekim 1959, İstanbul. 1969’den itibaren Almanya’da yaşar. Almanya’da tanınmış
bir yazar. En ünlü romanlarından biri 1989’da yayımlanan Felidae adlı kedi polisiyesidir.
Eserlerini Almanca olarak yazmakta. Şimdi Bonn kentinde yaşamaktadır.
7
Beş kardeşten oluşan bu grubun en genç üyesi İsmail YK (doğ. 5 Temmuz 1978, Almanya
Hamm kenti) Türkiye’de de ünlü bir pop müzisyeni.
8
Doğ. 13 Mart 1973, Batı Berlin, asıl adı Hakan Durmuş. 2002’den bugüne dek yedi tane
albüm çıkarmıştır.
9
1924, İstanbul – 8 Kasım 1979, Bolu.
10
Doğ. 1929, Nallıhan/Ankara.
11
Doğ. 15 Kasım 1945, Adana.
12
1940, Berçenek/Maraş – 17 Mayıs 2002, Köln/Almanya.
270
eserleri Göç Edebiyatı olarak da sınıflandırabiliriz. Tabii ki, Göç Edebiyatı
ürünleri ortaya koymak için göçmenlik tecrübesine sahip olmak şart değildir
– aynen polisiye yazmak için cinayet işlemiş olmanın şart olmadığı gibi.
Üçüncü yaklaşıma gelince, Gurbet Edebiyatı eserlerini roman, şiir, türkü,
şarkı, rap, rock, pop müzik gibi türlere göre de ayırmak mümkündür. Ferdi
Tayfur’un Almanya Treni adlı eserini (Almanya treni kalkıyor gardan/Gönül
ister mi hiç ayrılmak yardan/Feleğe sözüm yok böyle yazmış Yaradan/Belki
bir gün dönerim sen gelme ardımdan/Ağlatma beni, sızlatma canım
beni/Ağlatma beni, sızlatma gülüm beni/Almanya çok uzak terketme
beni/Almanya’da mektupsuz bırakma beni...) arabesk şarkı, Almanya’da
yaşayan ozan Hamdi Tanses’in (bkn. aşağı) aynı adlı eserini (Almanya treni
kalkıyor gardan/Yeni mektup aldım üç günlük yardan/Dil bilmem yol bilmem
düştüm yabana/Kavuştursun bizi ulu Yaradan...) türkü olarak
sınıflandırabiliriz. Hem “Köln Bülbülü” takma adıyla meşhur olan Yüksel
Özkasap14 hem de Metin Türköz (bkn. aşağı) Köln Meyhaneleri adlı bir esere
sahiptir;15 ilkini şarkı ikincisini daha çok türkü sınıfına koyabiliriz. Böyle bir
ayrım biçimsel tasnife denk düşmektedir.
Gurbet Edebiyatıyla ilgili alanyazınında ve popüler bilimsel kaynaklarda
yukarıda anılanlar gibi farklı yaklaşımlar kullanılmaktadır. Çoğu kez ise
göçmenlerin (ve evlatlarının) edebi ürünlerine odaklanılmaktadır (taşıyıcı
odaklı yaklaşım). Özellikle Alman kaynaklarda bu yaklaşım ağır basmakta
(örn. Anhegger 1982, Hofmann 2006, Hofmann ve Yeşilada 2010, Yeşilada
2012; Avusturya için bkn. Hemtek ve Sağlam 2008). Türk kaynakları
arasında da bazıları aynı yaklaşımı takip ederken (örn. Nasrattınoğlu 1997 ve
Öztürk 2001), diğerleri içerik odaklı yaklaşımı tercih etmektedir (örn. Avcı
1985).
Bazen tasnife yeterince özen gösterilmemektedir. Örneğin Almanca
Vikipedi’de Gurbet Türküleri başlıklı bir madde vardır.16 (Türkçe
Vikipedi’de şu an böyle bir madde yoktur.) Bu maddede, asıl türkü
sanatçılarının yanı sıra Yüksel Özkasap, Derdiyoklar, Cartel, Muhabbet gibi,
türkü türü ile hiç ilgisi olmayan sanatçılar ve gruplar listelenmektedir. Aynı
fenomen Öztürk’ün Alamanya Türküleri adlı, çok değerli kitabında da
(2001) görülmektedir. Güngör’ün (1995) yazısında Batı Avrupa Türk
Edebiyatı başlığı altında Âşık Reyhani, Ferdi Tayfur gibi, Batı Avrupa’ya
göç deneyimine şahsen pek sahip olmayan sanatçıların metinleri de yer
almaktadır (s. 13). Kuşkusuz hem Göçmen Edebiyatının hem Göç
Edebiyatının bütün türleri bilimsel incelenmeyi hak etmektedir. Ancak
incelemenin nesnesinin tanımına daha çok dikkat edilmelidir.
13
Sözleri için bkn. Avcı (1985: 16) ve Öztürk (2001:147).
Doğ. 28 Aralık 1952, Malatya. 1966’dan beri Almanya Köln kentinde yaşamakta. Adı
geçen şarkı 1969’da çıkan Gülom albümünde bulunuyor.
15
Yüksel Özkasap’ın şarkısının tam adı La Romantica (Köln Meyhaneleri)’dir. İlk dizeleri
şöyle: Aşk yalandır diyorlar, yalana inanmayın/İçim yanıyor içim, siz beni kınamayın/Benim
meskenim oldu Kölün meyhaneleri/Mahvıma sebep oldu Kölün meyhaneleri... Metin
Türköz’ün türküsünden aşağıda söz edilecektir.
16
Bkn. WEB-3.
14
271
Bu yazının ana kısmında 1., 2. ve 3. yaklaşımlar birleştirilerek göçmen
deneyimine sahip, türkü türü aracılığıyla göçü konu eden sanatçılara
odaklanılacaktır.
Ana kısma geçmeden önce ise başka birkaç değişkene ve sorunsallığa da
kısaca değinmek gerekmektedir. Birincisi, Gurbet Edebiyatında dil de
önemli bir değişkendir. Yukarıda da görüldüğü gibi Almanya Türklerinin
bazıları eserlerinde kendilerini Türkçe olarak ifade etmektedir, bazıları ise
Almanca olarak. Özellikle müzik eserlerinin sözlerinde çoğu kez TürkçeAlmanca karışımı da ortaya çıkmaktadır (Öztürk 2001: 35–38). Almancanın
miktarı Alman Türklerine özgü tek sözcükten tümceye uzanan bir yelpazede
değişmektedir. Almanyalı Türk rapçi Killa Hakan’ın bazı parçaları hem
Türkçe hem Almanca kıtalar içermekte (örn. Kadıköy-Kreuzberg ve Keine
G’s17), bazılarında ise Alman yer adları (Bir ara bir ara bir daha
sor/Kreuzberg City Kotbusser Tor/Bir ara bir ara bir daha sor/Berlin
Kreuzberg Küçük İstanbul) ya da tek tük Almanca sözcükler (Binlerce rap
sever var hepsi bekler/Bakarım mini rock’lu18 kızlar, yanar etekler)
bulunmaktadır (Kreuzberg City, 2007). Almanca sözcükler veya tümcelerin
Türkçeyle karıştığı görüngüsüyle yazının devamında Metin Türköz’ün
türkülerinde de karşılaşacağız. Bütünüyle Almanca olarak söylenen güftelere
türkü türünde oldukça az rastlanmaktadır (krş. Öztürk 2001: 38–39). Bunun
sebebi muhtemelen türkünün, özellikle geleneksel halk kültürünü sevenlerin
tercih ettiği bir edebi tür olması, dolayısıyla türkü metinlerini Almanca
olarak söylemenin üslup kayması sayılmasıdır. Yine de bütünüyle Almanca
sözlü türkülere nadir de olsa rastlanmaktadır: Örneğin, Suriyeli Kürt Yezit
olan Malek Samo,19 türkülerini Almanca olarak söyleyen bir saz şairidir.
Kullandığı Almanca, Almanların çoğunun tasavvuruna göre Türk ve Kürt
göçmenleri için tipik, bozuk bir Almancadır. Malek Samo, bilinçli kullandığı
ve dinleyicide saf birnaiflik izlenimi uyandıran bu Almanca biçimi ile istifini
hiç bozmadan sunduğu, kimi kez üzüntü verici, kimi kez komik içeriklerle
ustaca oynayarak karmaşık bir komiklik-ciddilik gerilimi yaratmaktadır.
Böylece ilk izleyişte ciddi mi, şaka mı olduğu kolay kolay kestirilemeyen
türkülerinin kendine mahsus bir cazibesi vardır. Kendine dönük ironi
(özironi) ve Alman topluma dönük hiciv bu eserlerde zeki bir şekilde iç içe
girmektedir.
Malek Samo’nun Jobcenter, Whatsapp, Sandy Pizzeria gibi türkülerini de
kapsayan repertuarından aşağıda Zehn Jahre hier adlı türküsü20
gösterilmektedir:
Zehn Jahre ich bin hier, immer noch keine Papier
Leute was soll ich machen, das Problem ist nicht bei mir
17
2007 albümü Kreuzberg City’den. Albümdeki iki dilli parçaların Almanca kısımları
genellikle konuk sanatçılara aittir.
18
Mini etekli.
19
Doğ. 1 Ocak 1992, Suriye Hasiçi İli Berzen Köyü, 2002’den itibaren Almanya’da. Şimdi
Aşağı Saksonya eyaleti Oldenburg kentinde yaşamakta (Ciwan 2014).
20
WEB-4.
272
Zehn Jahre in Deutschland, immer noch kein Aufenthalt
Jeden Tag jeden Tag eine Post von Sozialamt
Jeden Tag jeden Tag eine Post von Arbeitsamt
Ich erzähl den meine Sorgen, die sagen zu mir komm morgen
Ich erzähl den meine Sorgen, die sagen zu mir komm morgen
Ich mach meine Ausbildung, ich will keine Abschiebung
Ich mach meine Ausbildung, ich will keine Abschiebung.21
Başka bir sorunsallık aşık ve ozan terimleriyle ilgilidir. İki terim
birbirinden çok farklı bir geleneğe sahiptir. Ozan, başlangıçta
kahramanlıkları ya da bir hükümdarı metheden dünyevi bir saz şairiyken
aşık kavramı çok belirgin bir şekilde tasavvuf geleneğinden kaynaklanmakta,
ilahi aşkı konu eden sufi şairi nitelemekteydi. Dede Korkut’un ozanın
prototipi olması gibi Yunus Emre de aşığın prototipidir. Bu kavram ayrımı
tarihsel süreç içerisinde birbiriyle kaynaşmış, farklar belirsizleşmiştir. Bu
terimler bugün çoğu kez hiç ayrım yapılmaksızın kullanılmakta gibi
görünmektedir. Hem Türkiye’de hem Almanya’da türkü sanatçılarının çoğu
ya aşık ya ozan lakabını kullanmakta ya da bu lakaplardan biri hayran kitlesi
tarafından onlara takılmaktadır. Halbuki Aşık Metin Türköz niçin aşık, Ozan
Şah Turna niçin ozandır? Her ikisinin türküleri içerik açısından dini konudan
çok dünyevi konularla ilgilidir. Dolayısıyla edebiyat tarihsel bir anlayışa
göre ozan terimi daha uygun görünmektedir. Ancak bu ayrım artık
yapılmamaktadır. Ozan-aşık ikiliği bütün önemini kaybetmiş gibidir.22
Bununla birlikte eşzamanlı boyutta bile; rüya deneyimi, usta-çırak
ilişkisi, kuşaktan kuşağa nakledilen hikâyeleri ve olayları doğaçlama
anlatma, göçmen sanatçı olarak kent kent dolaşma gibi bileşenleri kapsayan
dar anlamda bir aşık geleneği (bkn. örn. Artun 1997) vardır ki, aşık veya
ozan lakabını taşıyan sanatçıların çoğu bu geleneğin dışında kalmaktadır.
Üçüncüsü, türkü-şarkı ikiliği de önemini yavaş yavaş yitirmektedir.
Geleneksel bir anlayışta türkü, halk müziği; şarkı ise sanat müziği ile
ilişkilendirmektedir. Türkü denildiğinde insan çoğu kez kuşaktan kuşağa
nakledilmiş anonim, sözcük açısından yalın, biçim açısından nispeten esnek
veya serbest eserler düşünmektedir. Türküleri herkes söylemekte, aşık veya
ozan gibi bir sanatçı söylerse çalgı eşliği basit ve genellikle bağlama, saz,
cura gibi tek bir adet çalgıyla sınırlıdır. Türküde geleneksel ya da güncel
21
Çeviri: On yıldır buradayım, hâlâ belgelerim yok; arkadaşlar ne yapayım, problem bende
değil/ On yıldır Almanya’da, hâlâ ikamet tezkerem yok; her gün her gün sosyal yardım
dairesinden bir mektup, her gün her gün çalışma dairesinden bir mektup/ Onlara derdimi
anlatıyorum, onlar bana yarın gel diyorlar; onlara derdimi anlatıyorum, onlar bana yarın gel
diyorlar/ Eğitim alıyorum, sınır dışı edilmek istemiyorum; eğitim alıyorum, sınır dışı edilmek
istemiyorum.
22
Bu terminolojik ve kavramsal soruna dair bkn. Özdemir 2013.
273
olaylar ve hikâyeler doğaçlama ele alınmakta ve bunlar genellikle kamu
mirası sayılmaktadır. Taklit normaldir.
Şarkının güftecisi çoğu kez bilinmekte ve şarkı genellikle zengin çalgılar
eşliğinde sahnelenmektedir. Biçim açısından daha katı, üslup açısından
yüksek, karmaşık ifadeler ve yapay sözcükler kullanılarak ortaya koyulan bir
müzik türüdür. Şarkının yeri çoğu kez gazinolar ve konser salonlarıdır.
Şarkının kimin tarafından yazıldığı genellikle bilindiğinden şarkının taklidi
intihal sayılır ve hukuki işlemlere yol açabilir.
Tam doğru olmasa da türkü çoğu kez köy, şarkı ise şehir çağrışımı
uyandırmaktadır.
Türkü ile şarkı arasında hep geçişler, birbiriyle alışverişler olmuştur, ama
ayrımın gittikçe azaldığı da gözlemlenmiştir (Anhegger 1982: 9). Bunun,
ayrıntılarına giremeyeceğimiz birçok sebebi vardır. Biri, artzamanlı süreçte
klasik türkü ve klasik şarkının yanına yeni türlerin eklenmesi, başka deyişle
türlerin çoğalması ve türler arası sınırın kaymasıdır. Başka bir sebep,
kentleşme ve küreselleşme sonucu olarak türkülerin de konser salonları ve
gazinolarda sahnelenmesi, yeni yayım kanallarının (kaset, cd, televizyon,
internet) ortaya çıkması ve ozanların kıyafet ve tavır açısından, müziğin ise
çalgı çeşitliliği açısından şarkıcı ve şarkıyla benzeşmesidir. Türkü türünde
bestecinin veya söyleyenin önemi de artmıştır. Örneğin, Gardiyan
türküsünün Abdullah Papur’a, Şikayetim vardır Âşık Veysel’e türküsünün
Mahzuni Şerif’e ait olduğu bilinmektedir. Türkünün kısmen kamunun ortak
hazinesinden bireysel ürüne dönüşmekte olduğu gözlemlenmektedir. Klasik
türkü ve klasik şarkı üstüne gelişen türlerin kendiliğinden ve bilinmeksizin
şarkı türüne benzetildiğini de saptayabiliriz. Rock veya rap parçalarının
genellikle şarkı olarak adlandırıldığı görülmektedir. Bunun sonucu olarak,
geçmişte şarkı ve türkü eşdeğerli bir karşıtlık oluşturmuşken, günümüzde
şarkı kavramının daha genel ulamı, türkü kavramının ise işaretli ulamı
oluşturduğu görülmektedir. Yukarıda anılan, Yüksel Özkasap ve Ferdi
Tayfur gibi sanatçıların ürünlerinin Gurbet Türküleri veya Alamanya
Türküleri başlığı altında tartışılması, buna ters düşen, daha çok betimlemeli
yaklaşımlarda ortaya çıkan bir fenomendir.
Bütün bunlara karşın, şarkı-türkü ayrımının henüz tam olarak
silinmediğini, türkünün kendi niteliklerinin bazılarını korumuş, bugüne dek
yaşayan bir tür olduğunu saptayabiliriz.
2. Dört Ozan ve Eserleri
Bu bölümde Almanya’yla ilgili olan dört türkü sanatçısı kısaca tanıtılacak ve
gurbet konusuyla ilgili birer türküleri kaydedilecek, gerektiği yerde
açıklamalara ve yorumlara yer verilecektir.
2.1. Metin Türköz
Metin Türköz 1937’de Kayseri’nin bir köyünde doğar. 9 Ocak 1962’de
Sirkeci’de Almanya trenine binen Türköz önce Ford’ta, daha sonra ise
manav, dönerci ve kasap olarak çalışır. 1962 yılı ilkbaharında bir Türk
derneğinde ilk konserini verir. Alamanya Alamanya, Kabahat Tercümanda,
274
Guten Morgen Mayıstero, Almanya’da Neler Var, Almanya’da Balayı gibi,
Almanya’ya gelmiş olan Türk işçilerinin sorunlarını, özlemlerini, hayal
kırıklıklarını ve kültür şoklarını dile getiren türkülerle Almanya Türkleri
arasında büyük ün kazanır. Yetmişli yılların sonuna doğru geniş dinleyici
kitleleri için konser vermeyi bırakır. Karısı Necla ile Köln şehrinin
Rodenkirchen semtinde yaşamaktadır. İki çocukları, üç torunları vardır
(hayat öyküsü için bkn. Kemper 2011). Türköz’ün türkülerinde çoğu kez
Almanya Türklerinin söz varlığında yaygın olan Almanca sözcüklere
rastlanmaktadır.
Aşağıda aktarılan türküde, Türk işçilerinin eğlenceleri, Almanya’da
tuzağına düştükleri alkol, kadın, fahişe gibi cazibeler ve onların yüzünden
parasız kalmaları esprili bir dille anlatılır.
Köln Meyhaneleri23
Hier ist24 Kölün25 birahanesi
Bura Türklerin kalesi
Berduşların meyhanesi
Guten Abend26 Herr Opa27
Bira getir şarap getir!
Şu kıza bir Schnaps28 ver
Üç onluk benden feda
Söyle yanıma gelsin!
Ich liebe dich29 sevdiğim
Ich liebe dich sevdiğim
Liebe liebe sevdiğim
Amanın uşaklar nerdesiniz?
Guten Tag30 arkadaşlar
Selamu aleyküm kardaşlar
23
WEB-5. Bu türkünün bazı yerleri ulaşabildiğim kayıtta zor anlaşılır. Dolayısıyla bazı
yorumlar kesin değil ve tartışılabilir.
24
Burası.
25
Köln’ün alaturka telaffuzu.
26
İyi akşamlar.
27
Herr Opa yerine Herr Paul duymak da mümkün. Türkünün devamında daha belirgin bir
şekilde Herr Opa ortaya çıktığından burada da böyle yorumlanmıştır. — Opa aslında
büyükbaba demektir. Almancada Herr (Bay) sözcüğüyle birlikte kullanılmaz. Burada yaşlı
Alman erkekler için bir hitap olarak kullanılmış olabilir. Aslında büyükanne anlamını taşıyan
Oma sözcüğü Almanya Türklerinin ilk kuşağında kadın pezevenk demek olduğundan
(Anhegger 1982: 21) Opa belki erkek pezevenk de demek olabilir.
28
Sert içkikin genel adı.
29
Seni seviyorum.
30
İyi günler.
275
Eğleniyor karabaşlar31
Wie gehts32 misin?
Gut33 musunuz vay birader
Burda mısın Recep Usta34
Utanmırsın yakışıklı şu haline
Yazık etmişsin kendine
Amanın hadi! Yengemiz mi olur bu? Amanın!
Oy kel, zil zurna olmuşum
Fazlaca alkol almışım
Fabrikaya geç kalmışım
Sağımda solumda sarılar karılar
Üç onbeşlik35 yavrular
Güzeli çirkini
Ben de bozdum fikrimi
Aman, noch eine Kölsch,36 noch eine, doldur Maria37!
Dolaşıyom hep avare
Kölün’de oldum tayyare
Bulamadım ben bir tane
Ne haber, Hasan Usta işler nasıl?
Yolunda mı, sevdalın mı, bıraktın mı?
Öbürünü de yaktın mı?
Domuz eti yiyor musun?
Kommst du mit mir38 diyor musun?
31
Almanya Türklerinin kendileri için kullandıkları lakap. Sarışın olduğu imajını taşıyan
Almanlara karşıt olarak ortaya çıkmıştır (krş. Öztürk 2001: 114).
32
Nasılsın.
33
İyi.
34
Recep Usta ve türkünün devamında ortaya çıkan Hasan Usta, 60’lı yıllarda WDR Köln
Radyosunda sunuculuğunu Örsan Öymen ve Lütfi Renda’nın yaptığı ve birbirlerine Recep
Usta ve Hasan Abi şeklinde hitap ettikleri gurbetçilerin sorunlarını konu alan Türkçe
programı ima etmekte. Metin Türköz’ün Hasan Abi ve Recep Usta adlı bir türküsü de vardır.
35
Ya fahişenin para değeri ya da yaşları olabilir.
36
Bir Kölsch daha. Kölsch, Köln birasının Almancası.
37
Maria, Türklerin Alman kadınlar için kullandığı basmakalıp adlardan biridir (Öztürk 2001:
106).
38
Benimle gelir misin.
276
Amanın liebe liebe oluyorum, yetişin ateş getir, su getir, sarışın kız
Ich möchte mir ein bira39
Bir öpücük elli lira
Yapma bana da numara
Noch eine Kölsch, iş bedava
İşime el vermiyor
Paralar çabuk eriyor
Domcafé, ...40
Viski içer ablası
İçelim, geçelim, sevişelim güzelim
Aman bana bir şeyler oluyor, holla,41 Herr Opa, Kölsch getir, sarı kız
Bugün bir güzele çattım
Kahvede anlaşma yaptım
Cepte ne varsa boşalttım
Ferro42 buldum karıya
Geçin kızlar sıraya
Geldik biz de numaraya
Schnaps getirin masaya
Hesap yatırın masaya
Abov soyulduk yolunduk mahvolduk
Setzen Sie şuraya şura
Setzen Sie bitte43 şuraya
39
Bir bira istiyorum. Burası çok belirgin değildir.
Çok belirgin değil. Domcafé Dom Kahvesi demektir. Sonraki üç hece anlaşılmamakta.
41
Hayret ve şaşkınlık ifade eden bir ünlem. Burada belki Bakar mısın? da demek olabilir.
42
Bununla ne kastedildiği belirsiz.
40
277
Kommst du Liebling44 Ankara’ya
Hoşlandık senden Maria
Öldüm bittim şu yavruya
Kaşına, gözüne, puduralı yüzüne
Endamı her yanı delirtiyor insanı
2.2. Hamdi Tanses
Hamdi Tanses 1 Eylül 1946’da Ordu’nun Ünye İlçesi Velibayraktar (eski
adıyla Ginevur) köyünde doğar. Öğrenimini Ünye’de tamamlayan Tanses,
1967’de İstanbul’a yerleşir. 1968 ile 1973 yılları arasında İstanbul Belediye
Konservatuvarı’nda eğitim görür. 1971 ile 1975 yılları arasında Yıldız
Teknik Üniversitesi’nde makina mühendisliği de okur. 1969’dan itibaren
Türkiye’de konserler veren, Anadolu’da geniş kapsamlı halk türkü
derlemeleri yapan Hamdi Tanses, 1980’de Almanya’ya yerleşir ve Alman
müzikolog Prof. Martin Geck’in girişimiyle Dortmund Üniversitesi’nde bir
süre dersler verir. Müzik öğretmeni olarak çalışma yaşamını sürdüren
Tanses, Mainz kentine bağlı Ebersheim köyünde yaşamaktadır. Evlidir, üç
çocuğu vardır (Canpolat 2011; WEB-6). Hayatını büyük tutkuyla saz ve söze
adamış olan Hamdi Tanses, çoğunluğu güfte ve besteleriyle aktarılan türkü
dermelerinden oluşan 13 cilt kitap yazmıştır (örn. Tanses 2004–2005, Tanses
2005, Tanses 2006, Tanses 2012). Hem geleneksel parçalar hem kendi
yazdığı eserleri kapsayan son derece zengin bir türkü dağarcığına sahiptir.
Aşağıda aktarılan türkü, Almanya’da madenci olarak zor koşullarda
çalışmaktan hasta düşen bir Türk’ün daüssılasını (yurt özlemini) tasvir
etmektedir.
Maden Kuyusunda45
Maden kuyusunda geçiyor ömrüm
Yaralar içinde kazma kürekle
Sana geldim doktor ben ölüyorum
Söyle doktor söyle ölecek miyim
Ölmeden sılama dönecek miyim
43
Lütfen oturun.
Gelir misin sevdiceğim.
45
WEB-7.
44
278
Maden kuyusunda havasız kaldım
İtildim kakıldım dermansız kaldım
Yoksulluk yüzünden çaresiz kaldım
Hasret alev oldu dinmiyor çile
Yurdumda çobandım gurbette köle
Atıldım gurbete ben bile bile
2.3. Aşık Kemteri
Aşık Kemteri 20 Ağustos 1945’te Sivas’ın Divriği İlçesi Karsıcık Köyünde
doğar. Genç yaşta babasını kaybeden Kemteri, çocukluk yıllarını annesiyle
beraber kimi zaman köyde kimi zaman Ankara’da geçirir, sonra İstanbul’a
yerleşir. İstanbul’da 1966 ile 1974 yılları arasında pek çok usta yanında çırak
olarak aşıklık geleneğini öğrenir. Eşi Aslıhan Alkan’la beraber Almanya’ya
göç eder. Almanya’da yaşamını sürdüren Kemteri, son derece zengin bir
türkü hazinesine sahiptir. Bir oğlu vardır (WEB-8). Aşık Kemteri’nin Haydar
Avcı tarafından nakledilen bir türküsünde (Yurda dön yurda, Avcı 1985: 17)
gurbete göç eden vatandaşlara yurtlarına geri dönmeleri önerilmektedir.
Aşağıdaki türküde ise şair, artık Türkiye’ye dönmesi için herhangi bir sebep
kalmadığını dile getirmektedir. Bu durum insana, Adalet Ağoğlu’nun
Fikrimin İnce Gülü romanında tasvir edilen Almanya Türklerinin yurtlarına
yabancılaşmasını hatırlatmaktadır.
Kimim Var Ki?46
Yürü cahil aklım yürü aldandın
Kimim var ki niye dönem yurda ben
Evel bilmez idim şimdi anladım
Neyim var ki niye dönem yurda ben, canım yurda ben
Evel bilmez idim şimdi anladım
Neyim var ki niye dönem yurda ben, gardaş yurda ben
Her yüze gülene dost dedim kandım
Onun içindir ki yandım ha yandım
46
WEB-9.
279
Yolumuza bakan canlar var sandım
Kimim var ki niye dönem yurda ben, gardaş yurda ben
Yolumuza bakan dostlar var sandım
Neyim var ki niye dönem yurda ben
Kimim var ki niye dönem yurda ben
Essin poyraz yeli bağlar47 bozulsun
Mezarımız gönüllere kazılsın
Düz ovalar göçmenlere yazılsın
Neyim var ki niye dönem yurda ben, gardaş yurda ben
Düz ovalar göçmenlere yazılsın
Neyim var ki niye dönem sılaya, gardaş sılaya
Kemteri’nin yüreğinde yara çok
Vefasız dostlardan bize fayda yok
Böyle bir cezayı çoktan ettim hak
Kimim var ki niye dönem yurda ben, gardaş yurda ben
Böyle bir cezayı çoktan ettim hak
Kimim var ki niye dönem yurda ben, dostum yurda ben
2.4. Uğur Işılak
Türkiye’de oldukça ünlü olan müzisyen Uğur Işılak, 11 Kasım 1971’de
Kuzey Ren-Vestfalya eyaletine bağlı Neviges kentinde (bugün Velbert
kentinin bir semti) dünyaya gelir. On yaşındayken ilk bağlama derslerini alır.
12 yaşındayken ailesi Gelsenkirchen’e taşınır ve bu sırada konserler vermeye
de başlar. 1997’de Türkiye’ye yerleşir.48 Albümlerinde çoğunlukla alaturka
pop müzik bulunan Uğur Işılak’ın repertuarında türküler de vardır.
Nasrattınoğlu (1997: 153) Uğur Işılak’ı Almanya’da yaşayan ve aşık
geleneğini “bütün gerekleriyle yerine getir[en]” ozanlardan biri olarak anar.
Günümüzde Almanya’da çok az tanınan Uğur Işılak’ın bazı parçaları
Ülkücüler, CHP ile AKP gibi partiler tarafından toplantılar ve
kampanyalarda kullanılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin başbakanını büyük
coşkunlukla desteklemesi 2014’te tartışmalar ve sert eleştirilere yol açar.
Politikaya yakınlığı bir yana, Uğur Işılak’ın kendini gönülden müziğe
adamış çok yönlü bir sanatçı olduğu açık ve bu yazıda salt bu nitelik
konuşulacaktır.
Aşağıda aktarılan türkü, gurbette çekilen acıları tasvir eder. Türkünün
metninde tasavvuf simgeselliğine başvurulur. Daüssıla (yurt özlemi),
maşuktan ayrılmış olma duygusuna bezetilir. Şiirsel ben ile sıla arasındaki
ilişki, aşık-maşuk ve sufi-Hak arasındakine benzer. Canan yoksa can
yarımdır dizesinde tasavvuf terminolijisi çok belirgin bir şekilde kullanılır.
Şairin bu türküyü kendi göç deneyiminden esinlenerek yazdığını tahmin
47
Videoda burada pek anlaşılmaz bir sözcük vardır. Ancak bağlar kastedildiği, sanatçının
internet sayfasında yayımlanan metin versyonundan anlaşılmaktadır.
48
WEB-10.
280
edebilmemize rağmen, türkünün metninde Almanya’ya işaret veren hiçbir
belirti yoktur. Bu türküde önümüze çıkan gurbet soyuttur, hakikaten coğrafî
bir yeri kastettiği bile kesin değildir. Tasavvuf simgeselliğine başvurmasıyla
sanatçının bu türküdeki rolü, klasik aşığınkine çok yakındır.
Gurbet Elde49
Yarıda kaldı düşlerim
Gurbet elde gurbet elde
Matemlidir gülüşlerim
Matemlidir gülüşlerim
Döktüğüm ecel teridir
Gurbet garibin yeridir
Dört mevsimim zemheridir
Dört mevsimim zemheridir
Canan yoksa can yarımdır
Her demde ahüzarımdır
Tek tesellim efkârımdır
Tek tesellim efkârımdır
3. Küreselleşme Çağında Gurbet Türküleri
Gurbet Türküsü türünün yazgısını öngörmek doğal olarak kahve falı bakmak
olur, ama bugüne kadar gözlemlenen gelişmeleri göz önünde bulundurarak
ilk sonuçlara ulaşmak mümkündür.
Artzamanlı boyutta türlerin birbiriyle kaynaşması ve yeni türlerin
gelişmesinin sonucu olarak türkü türünün konturlarının belirsizleşmekte
olduğunu gözlemlemiştik. Üstelik sanatçıların niteliklerinin de değişmekte
olduğunu saptamıştık. Halk ozanı ve şarkıcı birbiriyle kaynaşmaktadır. Pek
çok sanatçı hem şarkı hem türkü türüne başvurmakta veya yeni türler
üretmektedir. Rüya deneyimi, usta-çırak ilişkisi, anonim hikâyeleri
doğaçlama sunma gibi özelliklere sahip klasik aşığın ehemmiyetinin
gelecekte daha da azalacağını tahmin etmek zor değildir. Ürünlerin dağıtımı
için cd, televizyon, internet gibi yeni yayım kanallarının ortaya çıkmasıyla
49
WEB-11.
281
türkü sanatçısının artık sazını omzuna alarak köy köy gezinmesine de gerek
kalmamıştır.
Aynı zamanda gurbet ve sıla kavramlarının değiştiği de görülmektedir.
Geçen yüzyıllar boyunca sıla, insanın doğduğu, büyüdüğü köydü ve gurbet,
para kazanmak için göçtüğü İstanbul, Adana gibi şehirler. Altmışlı yıllardan
başlayarak gurbet imgesine Almanya ve başka Batı Avrupa ülkeleri de
eklenmiş, sıla olarak doğulan köyün yerine kısmen Türkiye geçmiştir.
Günümüzde zaten köyde doğanların sayısı durmaksızın azalmaktadır. Bu
sürece koşut olarak sıla kavramı da değişip durmaktadır.
Küreselleşme ilerledikçe göç hareketleri daha da artacak ve genç
kuşağımız için ömür boyunca birkaç kez göç etmek gittikçe normal
sayılacaktır. Olası göç hedefleri de artık Türkiye ve Batı Avrupa’yla sınırlı
değil, tüm dünyayı kapsamakta. Sonuç olarak bir insanın birkaç sılasının
bulunması da gittikçe normal duruma dönüşecek. Sıla/yurt kavramının,
yüzyıllar önce Orta Asya’da olduğu gibi, devingen bir kavrama gelişmesi
bile ihtimal dışı değildir. Üstelik de çokkültürlülük, hibritlik, göçmen kimliği
ve ulusötesi toplum önem kazandıkça yerel bağların yerine bireysel
toplumsal ağların, ortak ideolojik ve kültürel ilkelerin geçmesi muhtemeldir.
Sıla kavramının değişmesine koşut olarak gurbet kavramı da değişecek ama
yine de sıla ve gurbet karvramları, değişik anlamsal çizgilerde de olsa,
devam edecek ve bu devamın müzik dahil olmak üzere edebiyata da
yansıyacağını tahmin etmek güç değildir. Başka bir deyişle Gurbet Türküleri
de; biçim, anlam ve taşıyıcı bakımından değişim ve dönüşümlerle de olsa,
devam edecek ve göçmen hareketleri arttıkça önem bile kazanacaktır.
Almanya’da insan son on yirmi yılda Almanya Türklerinin artık Almanya’yı
yurt edindiği izlenimine kapılmakta (krş. Kimim Var ki), dolayısıyla Gurbet
Türkülerinin de ölüme mahkum, eskimiş bir tür olduğu gözükmekteydi.
Oysaki, küreselleşmenin sonucu olarak göçün büyük kitleler için normale
dönüşmekte olması, kanaatimce Gurbet Türkülerinin rönesansını bile
gerektirecektir.
Şu an gözlemlenen duruma tekrar bakıldığında, Malek Samu ve Uğur
Işılak gibi sanatçılar birbirinden çok farklı, ama her biri kendine özgü
biçimde geleneksel türküyle bağlantılarını henüz yitirmemiş, aynı zamanda
öncü bileşenlere de sahip Gurbet Türkülerinin geleceklerdeki olası
gelişmelerini gösteren sanatçıların birer örneğidir.
Teşekkürler
2014 Yaz Döneminde büyük bir girişkenlik ve hevesle Gurbet Edebiyatı
üzerine bir sunum dizisi düzenleyerek dikkatimi konuya çeken Mainz
Üniversitesi Türkoloji Bölümü’nün Öğrenci Kurulu; bu sunum dizisi
çerçevesinde ilham verici bildiriler sunarak ve kıymetli tartışmalara yol
açarak konunun kafamda somutlaşmasında büyük payları olan Prof. Michael
Hofmann ve Dr. Hande Sağlam’a; sözlü bilgiler ve yazılı kaynaklarla beni
destekleyen Hamdi Tanses’e; Metin Türköz’ün türkülerini çözümlemekte
son derece yardımcı olan Türk arkadaşlarım ile onların arkadaşlarına (olası
hatalar ve yanlış anlamalardan tabii yalnız ben ve benim inatçılığım
282
sorumlu) ve ürünleriyle günlük hayatımızı zenginleştiren ve güzelleştiren
müzisyenlere teşekkür borçluyum.
KAYNAKLAR
Anhegger, Robert 1982. Die Deutschlanderfahrung der Türken im Spiegel
ihrer Lieder. Birkenfeld, Helmut (Haz.). Gastarbeiterkinder aus der
Türkei zwischen Eingliederung und Rückkehr. München: C.H. Beck, s. 9–
23.
Artun, Erman 1997. Günümüzde Adana Âşıklık Geleneği ve Âşık Fasılları.
V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Halk Edebiyatı Seksiyon
Bildirileri. I. Cilt. (Kültür Bakanlığı Yayınları 1866.) Ankara, s. 41–52.
Avcı, Haydar 1985. Almanya Gurbeti ve Türküleri. Halk Kültürü 1985/1, s.
11–22.
Canpolat, Mehmet 2011. Türkler’in ve Türkülerin İzini Süren Bir Ozan:
Hamdi Tanses. Hessen Toplum 4 Ağustos 2011.
(WEB-12)
Ciwan, Yado 2014. Fenomenekê nû ya înternetê: Malek Samo. Rûdaw 241
(20 Mart 2014), s. 6. (WEB-13)
Güngör, Veyis 1995. Batı Avrupa Türk Edebiyatı. Türk Kültürü 381, s. 11–
16.
Hemetek, Ursula & Sağlam, Hande (Haz.) 2008. Music from Turkey in the
Diaspora. (Klanglese 5.) Wien: Institut für Volksmusikforschung und
Ethnomusikologie.
Hofmann, Michael 2006. Die Vielfalt des Hybriden. Zafer Şenocak als
Lyriker, Essayist und Romancier. Arnold, Heinz Ludwig (Haz.). Text +
Kritik IX/06. Sonderband: Literatur und Migration. München: Edition
Text + Kritik, s. 47–58.
Hofmann, Michael ve Yeşilada, Karin 2010. Räume und Träume in den
Migrationserzählungen türkisch-deutscher AutorInnen der zweiten
Generation. In: Rupp, Gerhard ve Palm, Hanneliese ve Vorberg, Julika
(Haz.). Literaturwunder Ruhr. (Schriften des Fritz-Hüser-Instituts für
Literatur und Kultur der Arbeitswelt 20.) Essen: Klartext-Verlag, s. 215–
235.
Hunn, Karin 2011. Arbeitsplatz Deutschland, Heimat Türkei? Die
Anwerbung von Arbeitskräften aus der Türkei im Kontext der
bundesdeutschen Ausländerbeschäftigungspolitik. Ein Policy Paper mit
Empfehlungen für die künftige Gestaltung der Zuwanderung im Auftrag
der Bertelsmann Stiftung. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung.
(WEB-14)
Kemper, Anna 2011. Familie Türköz wird deutsch. Die Zeit 34/2011, 22
Ağustos 2011. (WEB-15)
Nasrattınoğlu, İrfan Ünver 1997. Batı Avrupa’da Yaşayan Türk Aşıklık
Geleneği. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Halk Edebiyatı
Seksiyon Bildirileri. II. Cilt. (Kültür Bakanlığı Yayınları 1867.) Ankara,
s. 151–171.
283
Özdemir, Erdem 2013. Âşık ve Ozan Kavramlarının Günümüz
Türkiye’sinde Müzikal ve Edebi Yönden Tanımlanması. Akademik Bakış
Dergisi 34. (WEB-16)
Öztürk, Ali Osman 2001. Alamanya Türküleri. Türk Göçmen Edebiyatının
Sözlü/Öncü Kolu. (Kültür Bakanlığı Yayınları 2717.) Ankara.
Tanses, Hamdi 2004–2005. Halk Türküleri. Cilt 1–5. İstanbul: Say
Yayınları.
Tanses, Hamdi 2005. Öyküleriyle Halk Türküleri. İstanbul: Say Yayınları.
Tanses, Hamdi 2006. Kurtuluş Savaşı Türküleri. İstanbul: Say Yayınları.
Tanses, Hamdi 2012. Kuşaktan Kuşağa Halk Türküleri. İstanbul: Say
Yayınları.
Yeşilada, Karin E. 2012. Poesie der Dritten Sprache. Türkisch-deutsche
Lyrik der zweiten Generation. (Staufenburg Discussion 29.) Tübingen:
İnternet Kaynakları
WEB-1:
https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/GesellschaftStaat/Bevoelkerung/
MigrationIntegration/AuslaendischeBevolkerung/Tabellen/Staatsangehoerig
keitJahre.html
(erişim tarihi 5 Ağustos 2014)
WEB-2:
http://www.bamf.de/SharedDocs/Anlagen/DE/Publikationen/Migrationsberi
chte/migrationsbericht-2012.html?nn=1663558
WEB-3:
http://de.wikipedia.org/wiki/Gurbet_T%C3%BCrk%C3%BCleri (erişim
tarihi 30 Temmuz 2014)
WEB-4:
https://www.youtube.com/watch?v=CCxLGvGjlKY (erişim tarihi 9 Ağustos
2014)
WEB-5:
https://www.youtube.com/watch?v=Wg9M820TyZo (erişim tarihi 9 Mayıs
2014)
WEB-6:
http://www.hamditanses.com/news.php (erişim tarihi 29 Temmuz 2014)
WEB-7:
http://www.hamditanses.com/articles.php?article_id=10 (erişim tarihi 28
Mayıs 2014)
WEB-8:
kemteri.tr.gg (erişim tarihi 30 Temmuz 2014)
WEB-9:
https://www.youtube.com/watch?v=bmWvF0Jlopw (erişim tarihi 30
Temmuz 2014)
WEB-10:
http://www.ugurisilak.org (erişim tarihi 11 Ağustos 2014)
WEB-11:
284
https://www.youtube.com/watch?v=Kj6Ub4Dakfo (erişim tarihi 12 Ocak
2014)
WEB-12:
http://www.hessentoplum.com/Haberler/463.html (erişim tarihi 29 Mayıs
2014)
WEB-13:
http://rudaw.net/kurmanci/publications/rudaw-europe/rudaw_241 (erişim
tarihi 9 Ağustos 2014)
WEB-14:
http://www.bertelsmannstiftung.de/cps/rde/xchg/bst/hs.xsl/nachrichten_110219.htm
WEB-15:
http://www.zeit.de/2011/34/DOS-Tuerken (erişim tarihi 20 Temmuz 2014)
WEB-16:
http://www.akademikbakis.org/eskisite/34/24.pdf (erişim tarihi 6 Ağustos
2014)
285
KAZAK VE TÜRK DİLLERİNDE ORTAK TERİM YAPMA ÖRNEKLERİNİ
OLUŞTURMA MESELESİNE DAİR
Doç. Dr. H.A. ORDABEKOVA
Almatı, Kazakistan
[email protected]
ÖZET
Dil sadece iletişim aracı değil, bununla birlikte milletin görüşü ile
ilmi değerlerin toplayıcısı olduğundan, ilim dilinin gelişmesini milletin
hayatındaki tarihi, medeni, sosyal değişikliklerden ayrı düşünemeyiz. İlmi
kavramlar sistemini dilbilim terminolojik sistemine esas etmek, dönem
özellikleri bakımından açıklamak, Kazak milli terim hazinesini oluşturma
meselesini çözmek için bu dalın sözlüğünü yapmak çok önemlidir. Her bir
ilim dalının oluşma tarihini, gelişmesinin dönemlere göre özelliklerini, ona
ait ilk eserler ile ilmi çalışmaları göstermek – ilim dalının tarihini
araştırmada çok çetin meselelerden biri olarak sayılır. Bu meselelerden
biri, Kazak ve Türk dilleri dil bilim terimlerinin oluşması, onların terim
yapısı bakımından araştırılması, ortak terim bilimi sözlükleri sisteminde
verilmesi yöntemidir.
Anahtar Kelime: terim, terim yapma, leksik-semantik yöntem,
sentetik yöntem, calque (çeviri odaklı) yöntemi
ABSTRACT
Language is not only a means of communication, but also carries
cumulative value of the national and scientific thought, and this is why it
cannot be thought be thought apart from the history of civil, social
development of the nation. Terminological system is based on the system of
lexical concepts, in this regard the study of Kazakh terms concerning the
issue of the vocabulary is of utmost importance. The occurrence of each
branch of science, peculiar characteristics of the period, scientific studies –
the history of scientific research is considered to be one of the challenging
issues. Among these issues are Kazakh and Turkish languages, formation of
linguistic terms, the investigation of terminology, and systematization of the
vocabulary
GİRİŞ
Kazak dilbiliminde ilk terim sözlükleri 1920-1930 yıllar aralığında
yayınlanmıştır. Bu dönemdeki terim sözlükleri Ahmet Baytursunoğlu
başkanlığında Kazak aydınlarının kendilerinin onayladığı milli terim yapım
kurallarına uygunluğuyla ayrıcalık gösterir. Kronolojik açıdan ilk defa
Kazak
dilbiliminde
yayınlanan
terminografik
sözlük
olarak
286
N.Karatışkanoğlunun “Fen Sözleri” (1927) gösterilmektedir. 1931 yılında ise
Kazakistan yayınevinden çıkmış, halk aydınları tarafından sunulmuş, terim
yapma kuralları gereğince yapılmış olan terminografik çalışmalardan biri
“Kavramlar Sözlüğü” yayınlanmıştır. Bu çalışmaların Kazak terminografisi
tarihinde ilk terminolojik sözlükler olarak önemli bir yeri vardır, kendi
devrinin önemli bilimsel çalışmaları olarak tanılırlar. Sözlük oluşturanlar
Kazak halkının mantığında yer almış basit kavram adlarına özel bir anlam
yüklemekle milletin dilinin kelime oluşturma yöntemlerini esas alarak
bilimsel kavram adlarını oluşturmayı amaç ettiği görülmektedir.
1992 yılında B.Beketov’un “Türk Dillerindeki Dilbilim Terimlerinin
Karşılaştırmalı Sözlüğü” eserinde Kazak, Karakalpak ve Özbek dillerindeki
dilbilim terimlerinin listesi karşılaştırılarak verilmiştir. Bu sözlükte
BMB(Bağımsız Milletler Birliği) grubundaki Türk halklarının dilinde
dilbilim terimlerinin Rusça aracılığıyla giren Avrupalı kalıp şeklinde kabul
edilmesinin ağırlıklı olduğunu görüyoruz. Bunu Türkçe bilgilerle
karşılaştırarak anlayabiliriz. Türkiye’de Avrupa kökenli terimleri ses
değişikliklerine uğratarak veya kendi dillerine çevirerek kavramak çokça
rastlanır: fonolojiye “ses bilimi” derse, diğer Türk dillerinde “fonologya”,
fonema “ses birimi/fonem; grammatika/ “gramer”, morfologya / “şekil
bilgisi, sintaksis “cümle bilgisi/sentaks”.
Kazak dilbiliminin temelini atan A.Baytursınoğlu’nun “Til Kural”
adlı üç bölümden oluşan bilimsel ders kitabında Kazak dilinin ses grubunun
çekimi, sözleri kelime grubunda toplamak, kelime kalıplarını göstermek,
dünya dillerinin morfolojik sınıflandırılması, durum ekleri ve ek fiil çekimi
örnekleri ve cümle çeşitlerini açıklama meseleleri üzerinde detaylı durulur.
Hatta Kazak dil bilimi terimlerinin oluşma, yapılma yolları da bu eserle
başlanır. Günümüz Kazak dilindeki terimlerin sistemli bir şekilde
oluşmasında Ahmet Baytursunoğlu’nun yaptığı yorumların önemi çok
büyüktür. Alim, Kazakça fonetik ve gramerle ilgili dil kategorilerinin her
birine Kazakça terim sunar. Kazakçanın ses, söz ve cümle sistemini
kapsayan “Til Kural” ders kitabında 310 dilbilim terimini kullanmıştır,
ondan 118-i (38,5%) (günümüz Kazak dil biliminde kullanılıyorsa, 192 terim
söz (61,5%) kullanılmıyormuş (Jalmahanov P., 1997, s.46).
Terim, özel uğraş alanlardaki özel kavramları ifade eden sözcüklerdir.
Herhangi bir eşyanın, olayın, hareketin basit veya bilimsel kavramlar
sistemini oluşturacak dilsel birimler halkın bilişinin, bilgisinin temelini
oluşturur. Dilbiliminin günümüzdeki gelişimi dilsel sistemi fonksiyonel
türde, yani dilsel sistemi konuşma hareketi işleviyle doğrudan bağlayarak ele
almak, gerçek oluşun bilinçte canlanma şeklini bireyin mantıksal düşünce
sistemi ile belli bir daldaki eğitim sistemiyle doğrudan bağlı olmasının
araştırılmasıyla özellik gösterir. Günümüz dünya çapındaki dilbiliminde ele
alınmakta olan antropolojik aktüel yöndeki meseleleri millet aydınlarının
287
dilbilimle ilgili görüşlerinden, dilbilim kaynaklarında dille ilgili bir tahlil
yapma sırasında net olarak farkedebiliriz.
Genelde dünya dilbiliminde terim yapmanın leksik ve semantik, çeviri
odaklı, analitik ve sentetik şekilleri gösterilir. Kazak dilbiliminde “söz ile
sözü bağlayıp şekil oluşturan ek’e “jalgau” denir, bu terim söz basit bir
kavram olarak “bir ipe bağlanan ikinci bir ipin parçasıdır” [KATS, 2010,
s.649] anlamını vermektedir. Verilmiş sözün iç anlam yapısını tahlil
ettiğimiz sırada “herhangi bir şeyi birbiriyle bağlamak, devam ettirmek”
anlamında kelime manasının terim söze dönüştüğünü görürüz.
Dilsel mantıkta oluşmuş basit bir kavram adı, yani jalgau(çekim eki)
sözü sözcüksel ve anlamsal alandan terminolojik alana geçerek bilimsel
kavram adına dönüşmüştür. Bunu şema halinde şöyle gösterebiliriz
JALGAU(ÇEKİM EKİ)
(dilbilim terimi)
Bir ipe bağlanan ikinci
bir ipin parçası
1.anlamip ile ipi
bağlamak
байланыстыру
Söz ile sözü bağlayıp şekil
oluşturan ek.
тудыратын тудыратын
1‒anlam söz ile sözü
bağlamak
2 ̶anlam ip parçası
3‒anlam bir ipi ikinci
̶ bir ipe çekmek
2‒anlam şekil oluşturucu
3‒anlamek
Ortak anlam – herhangi
bir şeyi birbiriyle
bağlamak
Şema1. Sözcüksel ve anlamsal yöntem aracılığıyla terim oluşturma
İşte, A.Baytursunoğlu “her millet terim yapmada dilin bütün olanaklarını
tamamen kullanmalı” pozisyonunu terim oluşturmanın esas prensibi olarak
kullandığını görüyoruz. Bu yolla oluşturulmuş terim sözlerin o halkın dilsel
bilincinde, dilsel hatırasında çok yaşayacağı kesindir. A.Baytursunoğlu’nun
başta olmasıyla millet aydınlarının yaptığı terimler, onların kendi
onayladıkları terim oluşturma prensipleri esasında oluşmuş, bu yüzden de
yaşama olasılığı çok yüksektir. Dilsel bilinçte yaşayan dilsel sistem ile
terninolojik sistem arasındaki bağ terim sözlerin yaşama kabiliyetini gösterir.
288
Alaş aydınlarının sunduğu fen sözleri(terimler) herkese anlaşılır, mantıklı
olmasıyla önemlidir. Aynı şekilde yapılmış olan dilbilim terimleri Türkçede
de çok rastlanır. Kazak ve Türk dilleri terminolojisinin gelişme yollarını
araştıran Mehmet Kahraman Türk dilinin terim oluşturma sisteminde
eğretileme yöntemiyle yapılmış terimleri oluşma yoluna göre ikiye ayırır:
genel kullanılan sözlerin anlamına benzetme esasında bilimsel anlam ve söz
anlamını kesinleştirme aracılığıyla terim anlamını yüklemek. Sözcüğün
gerçek anlam dışındaki anlamla yapılmış terimler listesine çekim-ray, köktübir, satır-tarmak, pekiştirme eki-şıray, bağlaç-şılau v.s. terimleri
söyleyebiliriz (Baytursunoğlu A., 2009, s.58).
Kazak dilinde eklerin genel adı affiks, kosımşa şeklinde çift terim anlamı
oluşturmuşsa, akraba Türk dilinde “ek” şeklindedir, tanımı “Kelimelerle
cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni
kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir”
(www.turkceciler.com)terim anlamı belirtir. Bu terimin “Karşılaştırmalı
Türk lehçeleri sözlüğü” adlı Türk dillerinin gramer sözlüğünde Kazakça
nüshası “kosımşa”, Türkçesi ise “ek” şeklinde verilmiştir (1991, s. 253).
Gördüğümüz gibi, Türk dilindeki “ek” sözü çekim eki, yapım eki eklerin
genel adıdır. Ek çekim ve yapım eki olmak üzere ikiye ayrılır. Buradaki
yapım ekleri isimden isim, fiilden isim, fiilden fiil, isimden fiil yapan ek
olarak 4-e ayrılır. Cekim eklerikelimenin cümledeki yerini, kullanılışını
belirterek isimlere ve fiillere eklenir. Bu yüzden bu ek kullanılış özelliğine
göre isim (durum, iyelik, çokluk) ve fiil ekleri (zaman, kip, ek-fiil,
olumsuzluk, MI-soru eki) olarak çekimlenir. Bu terim diğer Türk dilleri
terminolojisinde şekilci (azeri), kuşımşa (başkurt), koşumça (kırgız),
koşimça (özbek), kuşimça (tatar), goşmaça (türkmen), koşumça (uygur)
şeklinde olarak “eklenmek” gibi terim anlamını verir [1991, s.254].
Kelimenin dış görünüşündeki değişiklik Türk ve Azeri dillerinde rastlanır.
Diğer dillerde Türklük özellikli esas köke (kosu (eklemek)) -ım,-şa eklerinin
eklenmesi, hem Türk dillerinin kelime yapımı yöntemlerine uygun olması
nedeniyle ortak dilbilim terimi olarak sunulabilir.
Terim yapmanın en geniş yayılmış şekli sentetik yöntemdir. Kelime yapma
ve terim yapma sürecine katılan her yapım ekinin kendi görevi, fonksiyonel
işlevi vardır. Demek, her yapım ekinin kendine göre anlamı vardır. Eşya,
meslek adları, bir şeyin özel belirtisini adlandırmak amacında Türk
dillerinde ortak ekler terim yapmanın milli modeline dönüşmüştür. –şı,şi (çı,-çi) eki uluslararası terim sözlerin -ist, -ets, -un, -tel, -tşik, -nik, -ik, -çik, ator eklerinin eklenmesiyle yapılmış kelimeleri çevirirken çok aktif şekilde
kullanılmaktadır.
İsimden fiil yapan -la, -le, -da, -de, -ta, -te ekleri günümüz terim oluşturma
sürecinde aktif kullanılan eklerdendir. Türk dilleri, onun içinde Kazak
dilinin yapı sistemine göre, türemiş kelimeler köke kelime türetme eklerinin
eklenmesiyle yapılır. Örneğin, -şa eki kendi eklendiği kelimeye küçültme
anlamını verir.
289
Amacımız, Kazak ve Türk dillerindeki kelime yapma eklerinin terim
yapmadaki fonksiyonel özelliğini, böylece ortak terim oluşturma eklerinin
dış şekli ile iç anlamını belirtmek; aktif ve pasif kullanılan eklerin
sınıflandırmasını yapmak, iki dile ortak dilbilimi terimler sözlüğün
oluşmasına yardımcı olmaktır. Terim yapmada kullanılan ekler sadece milli
dilin kelime bilgisine eklenmekle sınırlanmayıp, uluslararası terim sözlere
hatta Rus dilinden geçen sözlere de eklenmekle ayrıcalık gösterir.
Bilimsel ve teknik, fen bilimleri terimleri içinde uluslararası terim parçaları
çok karşılaşır. Buradaki terim parçası kendi eklendiği söze genel anlam
kazandırarak değişik adların yapılmasına yardımcı olur. Kazak
terminolojisinin içinde sık karşılaşan Yunan-latin kökenli terim parçaları
kimya terim sisteminde de çok rastlanmaktadır. Terim parçalardan bir iki
tane örneği şema halinde gösterebiliriz:
№
1
2
Terim
parçaları
Gidro(hidro)
-
Gomo(homo
)-
Örnekleri
Fonksiyonu
Açıklama
gidrogendeu,
gidroksotuz,
hidroksotuz
gidrohimya
hidrokimya
Yunan
dilindeki
anlamı –
«su».
Birtektendiru
(gomogenızatsiya,
homojenizasyon),
gomogennıy
(birtekti,
homojen)
yunancadak
ianlamı –
«tek, bir»
Not: Günümüz
dilsel kullanımda
bu terim parça
yerine su sözü
kullanılıp, çoğu
terim sözler
yapılmakta:
sukoskış
(gidromufta,
hidrolik muf,
suküresin
(gidrootval,
hidrolik maden
dökümü).
Not: Günümüz
dilsel kullanımda
sunulmuş terim
parçasının yerine
“bir” sözü
kullanılıp, çoğu
ilim dallarında
terimler
yapılmaktadır.
Şema 3. Uluslararası terimlerin yapılış örneği
Buradaki terim yapma sürecine katılan terim “hidro-, homo-, orto-, hipo-”
kavramları terim sözlerin yapılmasında temel oluşturmaktadır, farkı ise
terimin ikinci parçası ve ekindedir. Dilimize farsı dilinden geçen bi-, naeklerinin yardımıyla mezgil-bimezgil (zaman-zamansız, razı-narazı, biküna
(günahsız), bitanıs (tanıdık olmayan), bişara (biçare) (olumsuz mana üstler)
290
gibi bir kaç söz vardır, böyle önek şekli Türk dillerine, onun içinde Kazak
dilinin tabiatına yabancı sayılır. Fakat, günümüz dilsel kullanımda (bi) önek
şekli bimetal(metal olmayan), biorganikalık himya (biorganik kimya), bitaraf
sözder(dilbilim) gibi birleşik terimlerin oluşması, Kazak dilinin ses ve şekil
yapısının değişikliğe uğradığını göstermektedir. Önek ve sonek eklerinin o
dillerdeki işlevi ile vereceği anlam esasında uluslararası terimler ve terim
parçaları Kazak dilinin ses-şekil-anlam yapısına uygun şekilde verilebilir
kanısındayız. Buna delil olarak yukarıda gösterilmiş olan hidro-, homo- gibi
diğer terim parçalarını (aero-aue, air-hava) örnekleri çoğaltabiliriz. «Eğer
uluslararası terimlerin bütün dünya dillerine ortak olduğu gerçekse, o
sözlerin sadece Avrupa dillerinde değil, diğer Asya, Afrika, arab, çin, japon,
hint, Endonezya dillerine de ortak olması gerekti. Uluslararası terimler
olarak kullanılmakta olan terimler dediğimiz “atom, gaz, iyot, çimento” gibi
sözleri Doğu Asya(çin, japon, kore, vietnam) halklarının dillerinde
bulamazsınız” diyor bilim adamı B.Kaliyev (Kaliyev B., 2005, s.10.). Bu,
uluslararası diye tanılmış terim sözlerin şartını göstermiş olmalı.
Sentaks yöntemi – iki veya daha çok sözlerin birleşmesi,
bağlanması, eklenmesi aracılığıyla yapılmış bir yöntemdir. Bu yöntem
aracılığıyla birleşik terimler sistemi oluşur. Sentaks yoluyla yapılmış
terimleri ikiye ayırabiliriz:
-leksik ve sentaks yöntemi;
-morfolojik-sentaks yöntemi. Morfolojik-sentaks yöntemiyle yapılmış
terimler leksik-sentaks yöntemine göre çok kullanılır. Sentaks yoluyla
yapılmış birleşik terimlerin bir parçası anlam gelişmesi sonucunda anlam
bakımından değişikliğe uğramış veya anlamın genişlemesi sonucunda yeni
anlam oluşturmuştur. Kazak ve Türk dillerinde sentaks yoluyla yapılmış
terimlerin çoğu isim+isim, sıfat+isim şeklinde bağlanır.
Kazak terminolojisinin yapılış, oluş meselelerini yazı meselesiyle bağlayarak
ele almak gerekir. Bütün Türk halkı dünya uygarlığından geri kalmamak
amacını güderek ve Türklüğün manevi birliği temelini oluşturmak için Latin
alfabesine geçme meselesinin gündemde olması buna bir delildir. Yazı
meselesi ile bilimsel arayışların aynı safhada olduğu, hem Türk dünyası
birliğinin esasını ortak yazı ile ortak bilimsel kavram adları oluşturduğunu
doğru değerlendirebilen Kazak aydınlarının terim yapmada kullandıkları
pozisyonların Sovyet sistemi tarafından güçle değiştirildiği bir gerçektir.
Bunun sırrını Sovyet dönemi tarihine göz atarak çözebiliriz. Türk halklarının
birkaç asır boyu kullandıkları Arap alfabesinin önce Latine, çok geçmeden
Kiril alfabesine değiştirilmesi Türk halklarının terim yapma, terim
değiştirme çalışmalarında tekdüzeliğin yol almasına, dış göz olarak
kullandıkları doğu dilleriyle birlikte, aynı kökenli Türk dillerinden kelime
alması bile yad bir durum sayılmaya başlamıştır. А.Baytursunoğlu’nun başta
olarak Alaş aydınlarıKazak dilinin bütün kelime hazinesini kullanma
sonucunda terminolojik bir sistemi ortaya çıkarmıştır. Maalesef, uzun
sürmedi. A.Baytursunoğlu’nun terim yapmadaki çağdaş hareketi Türkolojide
ayrıca göze çarptı. Türk dillerini konuşan halklar arasında böyle çalışmanın
291
sadece Türk dilinde gerçekleşmesi Atatürk’ün doğrudan katılımıyla 1932
yılında kurulmuş “Türk Dili” kurumunun yaptığı çalışmalara esas olur.
Kazak dilinde Türk dillerindeki gibi Rus,İngiliz dilinden giren terimler
çoktur. Bunun sırını Sovyet devri tarihine göz atarsak, terim uzmanı, alim
Ş.Kurmanbayoğlu: “Doğu, İslam medeniyetine değil, Avrupa medeniyetine
bağlandı, asırlar boyu oluşmuş tarihi ve medeni ilişkilerimizin, ülkeler arası
bağlantılarımızın yönünü değiştirdiğimiz için, bizdeki dil arası söz
değiştirme süreci de başka bir yöne döndü. Müslümanca eğitim almayı
Rusça’ya, Arap alfabesine esas edilen yazımızı önce Latin ile, sonra Kiril
alfabesine değiştirmemiz manevi ve kültürel, maddi hayatımızdaki çoğu
değişiklikler onun görüntüsüydü. Sonuçta terim değişme işinde bir taraflık
yer alarak, eskiden terim sözlüğü yapmanın dış kaynakları olarak
kullanılagelen arab, iran vb. Doğu dilleri şöyle dursun, aynı kökenli Türk
halklarının bir-birinden söz alması anormal bir durum olarak kabullene
başladı. Hatta, gittikçe Türk dilleri bir birinin kelime hazinesini geliştirmenin
dış kaynağı olarak tanımayı da boş vermeye başladı (Kurmanbayoğlu Ş.,
1998, s.25).
Türk halkları terimler fonosunun oluşması ile gelişmesine üç dilli yön etkide
bulunmuştur: Eski Türk, Arapça-Farsça ve Avrupa dilleri. Genelde, dilde
çeviri odaklı terim oluşturma yöntemi ilmin entegrasyonu, siyasi, ekonomik
ilişkilerin gelişmesine göre oluşmuştur. Çeviri odaklı yöntemiyle yapılmış
terimlerin dilin leksik ve terminolojik sistemini zenginleştireceği gerçektir.
Dilsel sistemde görülen şey çeviri odaklı terim oluşturma yöntemiyle
yapılmış terimlerin leksik ve semantik, hem sentaks yoluyla yapılmış
terimlere göre sık kullanılmasındadır.
İlerideki amacımız, bilimsel araştırmalar sisteimindeki ortaklık meselesini
belirtmek, Türk dillerine ortak terimler sistem oluşturma işi, ilk önce,
terimler çalışmaları düzenlemek, sistemleştirmek(bilimsel kavramları
sistemleştirmek, terimleri tahlil etmek), terimleri tekdüzeye sokmak,
organizasyon çalışmaları, terim anlamını standartlaştırmak, kodlamak
çalışmaları yapılmalıdır. Bununla ilgili, Ö.Aytbayoğlu Türk halklarına ortak
terim fonosunu kurma amacını gerçekleştirmek için üç fikri öne sürmektedir:
1. Türk dillerinin çoğuna ortak değişik türemiş sözler yapmaya
elverişli kök, gövdeler. Bunun sayısı çoktur ve bunları herhangi dilden seçip,
sistemleştirip, tahlil ederek kullanabilmektir.
2. Türk dillerine değişik dönemlerde geçerek benimsenmiş olan
yabancı kelimeler. Onlar Arab, Farsı, Moğol ve Rusçadan geçen sözlerdir.
Özellikle, uluslararası terimleri konuşma ve yazma kurallarına göre yeniden
geliştirip, düzene sokmada kendi aralarında anlaşarak ortak bir çözüme
varmak.
3. Her dilin asırlarca oluşturduğu kendine has kelime yapma örnekleri,
yani her dilin kendi hazinesini sonuna kadar kullanma imkanlarının sadece
tekdüzeliğe değil ortaklaşmaya doğru yönlendiren örnekleri çoktur
([Aytbayoğlu Ö., 2007, s. 231-232).
292
S.K.Alisjanov’un Türk dillerine ortak terimler fonosunu oluşturma
meselesi yukarıda söylenilen fikirlerle hemfikirdir:
1. Köklerin ortak olması, Türk dilleri terimler sistemini oluşturmada
ortak terimler fonosu yapmanın esas kaynağı.
2. Akraba dillerin terim yapma örneklerini geliştirmesini alışkanlık
hale dönüştürmesi. Bundan önce Kazak ve Türk dilleri arasında bu söz
değişimi olmuştur (uçak/uşak, havaalanı/auejay)
3. Sadece bir alfabeyi temel alan ortak Türk yazısını oluşturmak
(AlisjanovS.K., 1999, s.32).
Türk bilim adamlarının ilerideki hedefi, bu söylenmiş fikirleri esas
alarak, akraba Türk halklarına ortak terim yapma örneklerini oluşturmaktır.
Bağımsız Türk dillerini konuşan memleketlerin kurulması gereğince ortak
terimler fonosu, terminografik sistem oluşturmak, yabancı dilden geçen
terimlere Türklük özelliğini katmak, onun içinde, ortak dilbilim terimleri
sözlüğünü oluşturma çalışmaları günümüz küreselleşme devrindeki Türk
dünyasının milli görüntüsünü geliştirmede, dünya iletişimindeki rolünün
genişlemesinde çok önemlidir .
KAYNAKLAR
1.Aytbayoğlu, Ö. (2007). Ana Dil, Ana Sütüm, Arım Menin., Arıs, Almatı.
2.Alısjanov, S.K. (1999) Türki Tilderine Ortak Termnologiyalık Kor Jasau
Maselesine (Lingvistikalık terminologiya materyaldarı negizinde), Euraziya
Universitetinin habarşısı, № 1, Astana.
3.Baytursınulı, A. (1992). Til Tagılımı, Ana Tili, Almatı.
4.Jalmahanov, P. (1997) .Genel dil bilimi, Bolaşak, Karagandı.
5. Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. (1991). –Turkiye :Ankara,
6. Kaliyev, G. (2005). Til bilimi Terminderinin Tüsindirme Sözdigi, SözdikSlovar, Almatı.
7. Kurmanbayulı, Ş. (1998) . Kazak Leksikasının Termindenui, Almatı.
293
GARİB’İN İBN ABBAS’TAN RİVÂYET EDİLEN YÛSUF U ZELİHÂ
HİKÂYESİNDE GEÇEN DEYİMLER
Okt. Kudret Safa GÜMÜŞ
Aksaray Üniversitesi- Türkiye
[email protected]
ÖZET
Türk dili, deyimler bakımından oldukça zengin bir dildir. İnsanoğlu kendi
dillerini geliştirirken sözcüklerin yanında hazır söz öbekleri de hazırlar.
Deyimler de bir dilde anlatımı daha güçlü kılmak için kullanılan söz öbekleri
arasında yerini almıştır. Eski dönemlerden günümüze kadar Yusuf u Zelihâ
hikâyesi ise yazılı ve sözlü edebiyatın içerisinde yer alarak günümüze kadar
gelmiş ve bütün toplumların ilgi gösterdiği dini kaynaklı bir hikâye olarak
karşımıza çıkmıştır. Bu çalışmanın esasını, gerek dil gerekse söz varlığı vb.
hususiyetlerinden dolayı Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden olduğu tespit
edilebilen “Garib’inİbn Abbas’tan Rivâyet EdilenYûsuf u Zelihâ Hikâyesi”
oluşturmaktadır. Çalışmamızda tarama modeli kullanılarak bu hikâyenin
nüshalarında geçen deyimler konu edinilmiştir. Eser gayet sade ve anlaşılır
bir dille yazıldığı için deyim kullanımı, müellifin ve eseri istinsah eden
müstensihlerin edebî kişiliğinin belirleyici özelliklerinden biri olarak ön
plana çıkmaktadır. Pek çok beyitte karşımıza çıkan bir nevi kalıplaşmış söz
öbekleri, makalenin ilgili bölümlerinde anlamları ile verilerek sıralanmıştır.
Eski Anadolu Türkçesinin dil hususiyetlerini taşıyan, Türkçe kelimelerin
yoğun olduğu bir dille kaleme alınan ve 300’e yakın deyimi içerisinde
barındıran bu eserin bir nevi deyimler sözlüğü bilim âleminin takdirine
sunulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Deyim, Yûsuf u Zelihâ, İbn Abbas, Garib, Hikâye.
Giriş
İnsanlar arasında bildirişimi sağlayan bir dizge olan dilin anlatım
yollarının çeşitli olduğu bilinen bir gerçektir. Deyimler de bir dilde hazır söz
kalıpları olarak dilin anlamsal boyutunun zenginleşmesine katkıda bulunan
dil birlikleridir.
Türkçede, deyimler için çok sayıda terim kullanılmıştır. Deyim
karşılığında; önceleri darb-ı mesel, ta’bir, ıstılah sözcükleri kullanılmıştır.
Ancak, darb-ımesel daha çok atasözlerini karşılayan bir terimdir.
Tanzimat’tan sonra avama ait hikmetli sözlerin toplanması sürecinde ta’bir
sözcüğü kullanılmıştır. Batı dillerinde deyim için; Fransızcada locution;
İngilizcede locution, idiom, formula, expression; Almancada ise
ausdruck,redensart; Rusçada frazeologizm, obraznoye, vırajeniye
kelimelerinin kullanıldığı görülmektedir (Sinan, 2008:91).
Yûsuf Peygamber’in hikâyesi ise gerek Doğu gerekse Batı
edebiyatlarında kaleme alınan eserlere en fazla konu olmuş hikâyelerden
biridir. Bu hikâye Kur’an-ı Kerim’de 12.sure olarak bilinen Yûsuf
294
Suresi’nde anlatılmakta ve hatta “ahsenü’l kasas “olarak bilinmektedir.
Kıssaların en güzeli olduğu Yûsuf Suresi’nin 3. ayetinde “Sana bu Kur’an’ı
vahyetmekle kıssaların en güzelini anlatıyoruz. Hâlbuki daha önce sen
bunlardan habersizdin” şeklinde belirtilmektedir (Gümüş,2014:244).
Yûsuf uZelihâ hikâyesi, Türk edebiyatına Ali'nin “Kıssa-i Yusuf”
manzumesi ile girmiştir. Dörtlükler şeklinde yazılan bu eser Türk
edebiyatının değerli ürünlerinden biridir. Ali'nin bu eserinden sonra Türk
edebiyatında Şeyyad Hamza, Süle Fakih, Erzurumlu Darir, Ahmedî,
Şeyhoğlu Mustafa, Kırımlı Abdülmecid, Hamdullah Hamdi, Kemal
Paşaoğlu, Taşlıcalı Yahya gibi birçok şair konuyu ele almışlar ve eserlerini
yazmışlardır. Ali, Şeyyad Hamza ve Süle Fakih yazmış oldukları Yûsuf u
Zelihâ mesnevilerinde İbn Abbas tefsirinden bahsetmektedirler
(Türkdoğan,2011:88).
Makaleye konu olan eser üzerinde ilk çalışmayı yapan Halide
Cemile Dolu, eserin müellifini mesnevide geçen mahlas beyitlerinden
hareketle “Garîb” olarak belirlemiştir. Dr. Ali CİN de eserde geçen
beyitlerden hareketle üzerinde çalışma yaptığı bu metni, İbn Abbas’tan
Rivâyet Edilen Yûsuf u Züleyhâ Hikâyesi şekilde adlandırmıştır. Biz de tüm
bu durumları göz önünde bulundurarak eserin adını “Garîb’in İbn Abbas’tan
Rivâyet Edilen Yûsuf u Zelihâ Hikâyesi” olarak belirlemiş bulunmaktayız
(Gümüş, 2014: 540).
Deyimler konusu çerçevesinde üzerinde çalıştığımız “Garib’in İbn
Abbas’tan Rivâyet EdilenYûsuf u ZelihâHikâyesi”nin elimizde tespit
edilebilen onnüshası bulunmaktadır. Eseri istinsah eden müstensihler kendi
ağız özelliklerini ve hayal dünyalarını esere yansıttıkları için eserde tespit
ettiğimiz 283 adet deyimle karşı karşıya kalmış bulunmaktayız. Eser gayet
sade bir dille yazıldığı için deyim kullanımı, müellifin edebî sanatının
belirleyici özelliklerinden biri olarak ön plana çıkmaktadır. Bu deyimler bize
müellifin edebi şahsiyeti hususunda önemli bilgiler de vermektedir. Pek çok
beyitte karşımıza çıkan bir nevi kalıplaşmış söz öbekleri, aşağıda anlamları
da verilerek sıralanmıştır.
Nüshalarda Geçen Deyimler
1. ad dakmak: Adlandırmak
2. adı yalan olmak: Yalancı durumuna düşmek
3. adlini yürütmek: Adaleti sağlamak
4. ağız bir durmak: Ağız birliği etmek, söz birliği etmek
5. ağu tutmak: Zehirlenmek
6. ahdı sımak: Sözünde durmamak
7. aklı başına gelmek: Ayılmak, kendine gelmek
8. aklı başından şaşmak: Çok sevinçten veya korkudan ne
yapacağını şaşırmak
9. aklı başından uçmak: Çok sevinçten veya korkudan ne
yapacağını bilmemek
10. aklı gelmek: Ayılmak, kendine gelmek
295
11. aklı gitmek: Çok sevinçten veya korkudan ne yapacağını
bilmemek
12. aklı irmemek: Anlayamamak
13. aklı kalmamak: İyi düşünebilir durumda olmamak
14. aklı olmamak: İyi düşünebilir durumda olmamak
15. aklı şaşmak: Çok sevinçten veya korkudan ne yapacağını
bilmemek, şaşırmak
16. aleme destan olmak: Herkes tarafından konuşulur olmak
17. and içmek: Yemin etmek
18. arkuru çıkmak: Yolunu kesmek, karşısına çıkmak
19. atına atlanmak: ata binmek
20. ayağı altına almak: Yüksek bir yerden geniş bir alanı görür
durumda olmak
21. ayağına düşmek: Çok yalvarmak
22. ayıbını yüzüne urmak: Birinin kusurunu yüzüne söylemek
23. ayru düşmek: Birbirinden uzakta kalmak
24. bağrı bişmek: Üzüntü çekmek, çok acı duymak
25. bağrına basmak: Kucaklamak
26. bağrını delmek: Çok dokunmak, içine işlemek
27. baha kesmek: Fiyat vermek
28. baş komak: Saygıyla baş eğmek
29. baş olmak: Önde gelmek, lider olmak
30. baş salmak: Başını önüne eğmek
31. baş urmak: Saygıyla baş eğmek
32. başa dert gelmek: Kötü ve zor bir duruma düşmek
33. başa gelmek: Kötü bir durumla karşı karşıya kalmak
34. başına devlet konmak: Beklemediği büyük bir nimeti ele
geçirmek
35. başına tacurmak: Başına taç takmak
36. bela çekmek: Derde düşmek, sıkıntı çekmek
37. belaya irmek: Beklenmedik bir sıkıntıyla karşılaşmak
38. beli bükülmek: İş yapamaz duruma gelmek, güçsüz kalmak
39. benzi bozarmak: Yüzünün rengi solmak
40. benzi sararmak: Yüzünün rengi solmak
41. benzi solmak: Gücünü yitirmek, sağlık sorunu olmak
42. bıçak çekmek: Bıçağı birden eline alarak birine saplamaya
hazırlanmak
43. boynuna almak: Bir şeyi borç ya da ödev olarak üzerine almak
44. boynunu bükmek: Acındırıcı, çaresiz bir durumda kalmak
45. can almak: Ölümüne sebep olmak
46. can virmek: 1. Canlanmasına yol açmak, hayat vermek 2.
Ölmek
47. cana can eylemek: Yaşam gücünü artırmak
48. cana can olmak: Yaşam gücünü artırmak
49. candan bezmek: Ölümü göze alacak kadar sıkıntı içinde olmak
296
50. canı sevinmek: Mutlu olmak, çok sevinmek
51. canını almak: Öldürmek
52. canını dağlamak: Acıyla ve özlemle içi yanmak, acıyla
kıvranmak
53. canını yakmak: Bir kimseyi çok sıkıntı ve zarara sokmak
54. cevabı kesmek: Sözünü bitirmek, konuşmayı kesmek
55. çaresiz kalmak: Çözüm yolu, çıkar yolu bulamamak
56. çok görmek: Yadırgamak
57. dane tutmak: Meyve veya herhangi bir bitkinin tohumları tane
durumuna gelmek
58. defterini dürmek: Öldürmek, işine son vermek
59. derde derman bulmak: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı
geçirmeye çare göstermek
60. derde derman eylemek: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı
61. derde derman kılmak: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı
62. derde derman olmak: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı
63. derde deva irmek: Sorunu çözülmek, sıkıntısı geçmek
64. derde deva kılmak: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı geçirmeye
çare göstermek
65. derde deva olmak: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı geçirmeye
çare göstermek
66. derde düşmek: Sorunla karşılaşmak, hasta olmak
67. derde mübtela olmak: Sürekli dert çekmek, sıkıntıya girmek
68. derde tuş olmak: Derde düşmek, dertli olmak
69. derde uğramak: Sorunla karşılaşmak
70. derdi devaya irgürmek: Derde çare bulmak
71. derdine derman itmek: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı
72. derman aramak: Bir çare, çözüm yolu bulmaya çalışmak
73. dert çekmek: Üzüntüye katlanmak
74. destur almak: Bir şey yapmak için onay sağlamak
75. destur virmek: İzin vermek, müsaade etmek
76. dil ü gözden sakınmak: Aşırı ilgi göstermek, önemle bakıp
korumak
77. dil virmek: Konuşma yetisi vermek
78. dili şaşmak: Konuşamamak
79. diz çökmek: Dizlerini yere koyarak oturmak
80. doğru çıkmak: Gerçek, haklı olduğu anlaşılmak
81. doğru yolu koyup eğri gitmemek: İnandığı ilkelere bağlı
kalmak
82. döşege düşmek: Yataktan kalkamayacak kadar hasta olmak
83. duası yirini bulmak: Duası gerçekleşmek
297
84. duaya el tutmak: Dua etmek için elleri yukarı kaldırmak
85. dünyası dar olmak: Çok sıkılmak, büyük bir çaresizlik içinde
kalmak
86. dünyadan el çekmek: Bir kenara çekilip toplum yaşamına
karışmamak
87. dünyadan geçmek: Her şeye karşı ilgisiz duruma gelmek
88. düşman olmak: Kin beslemeye başlamak
89. eceli gelmek: Ölümü veya yok olması kaçınılmaz duruma
gelmek
90. el çekmek: Görevinden uzaklaşmak
91. elden çıkmak: Bir şeyin sahipliğini başkasına geçirmek, satmak
92. elden komamak: Bırakmamak
93. ele girmek: Sahip olmak
94. eli irmek: Ulaşabilmek, yapabilmek
95. eli yitmek: Ulaşabilmek, yapabilmek
96. elinden almak: Bir şeyden mahrum etmek
97. elinden tutmak: Yardım etmek
98. eline mal girmek: Mal, mülk sahibi olmak
99. elini almak: Yardım etmek
100. ensi inmek: Aklı başından gitmek, şaşırmak
101. eyer urmak: Eyeri hayvanın sırtına koyup bağlamak
102. eyü tutmak: İyi davranmak
103. fırsat virmek: Bir iş yapmak için uygun, elverişli şartı
sağlamak
104. firaka doymamak: Ayrılığa dayanamamak, katlanamamak
105. firkate doymamak: Ayrılığa dayanamamak, katlanamamak
106. fitne dürütmek: Fitne çıkarmak
107. firkat oduna yanmak: Ayrılık acısı çekmek
108. gam yürümek: Tasalanmak, kaygılanmak, üzülmek
109. gamda kalmak: Sıkıntıya düşmek, çaresiz kalmak
110. gamdan gönlü açılmak: Neşelenmek, ferahlamak
111. gark eylemek: Birine bir şeyi bol bol vermek
112. gark olmak: Birine bir şeyi bol bol vermek
113. gönül kaygısını yıkamak: Üzüntüden kurtulmak
114. gönlü ferah bulmak: Neşelenmek, ferahlamak
115. gönlüyle fikr eylemek: Hissetmek, aklına gelmek
116. gönlü inlemek: İçten içe çok üzülmek
117. gönlü istemek: Dilemek, kuvvetle içten arzulamak
118. gönlü kalmak: Gücenmek
119. gönlü olmak: Sevip istemek
120. gönlü şad olmak: İçten içe çok sevinmek, mutlu olmak
121. gönlü yumuşamak: İnsafa gelmek
122. gönlünde melal kalmamak: Sıkıntısı kalmamak, üzüntüsü
bitmek
298
123. gönlünden gam gitmek: Ferahlamak, rahatlamak, sıkıntıdan
kurtulmak
124. gönlünden gitmemek: Aklından, yüreğinden çıkmamak
125. gönlüne bırakmamak: Etkisi altında kalmamaya çalışmak
126. gönlüne gelmek: Düşünmek, içinden, aklından geçirmek
127. gönlünü almak: Kendisine aşık etmek
128. gönlünü eylemek: Mutlu, neşeli vakit geçirmek
129. gönlünü hoş eylemek: Birinin dileğini yerine getirerek onu
sevindirmek
130. gönül virmek: Sevmek, meyletmek, düşkün olmak
131. gönülden çıkmak: Önem vermemek, ilgisini kesmek
132. göz değmek: Uğursuzluk, kötülük getirdiğine inanılan kıskanç
veya hayran bakışlardolayısıyla kötü bir duruma düşmek
133. göz urmak: Bakmak, gözlemek
134. gözyaşı dökmek: Ağlamak
135. gözü dolmak: Ağlayacak kadar duygulanmak
136. gözü dört yana olmak: Merakla etrafa bakmak, çevresini
gözlemek
137. gözünü açmak: Görüşünü değiştiren bilgi vermek, uyarmak
138. gözünü ırmamak: Bir şeye sürekli olarak bakmaktan kendini
alamamak
139. gücü yitmek: Üstesinden gelebilmek
140. güman tutmak: Şüphelenmek, zanna kapılmak, sanmak
141. gün görmemek: Sıkıntı içinde yaşamak
142. haber almak: Kendisine bildirilmek, öğrenmek, bilgi edinmek
143. haber irmek: Haber ulaşmak, haber gelmek
144. haber virmek: Bildirmek, haber ulaştırmak
145. hal hatır sormak: Bir kimseye “Nasılsınız, ne durumdasınız”
anlamında nezaketsorusu yöneltmek
146. haram yimek: Toplumun gelenek, göreneklerine ve dinî
kurallarına aykırı olarak birşeyi kendi yararına kullanmak,
sahiplenmek
147. hatır gözlemek: Saymak, saygı göstermek
148. hatırını sormak: Hal hatır sormak
149. hayat virmek: Canlılık vermek, canlandırmak
150. hayır dua almak: Kendisi için iyi dilekte bulunulmak
151. hayran kalmak: Çok beğenmek
152. hayran olmak: Çok beğenmek
153. hayrete düşmek: Çok şaşırmak
154. hoşça kalmak: Ayrılan kimsenin kalanlara söylediği bir iyi
dilek
155. hoşça tutmak: Birine iyi ve sevecenlikle davranmak
156. hüküm yürütmek: Gücü yetmek, sözü geçmek
157. hürmet bulmak: Saygı görmek, kıymetli olmak
158. hürmet gözetmek: Saygı göstermek, değer vermek
299
159. iliği kurumak: Canından bezecek duruma gelmek
160. iman getirmek: Gönül rızasıyla Müslümanlığı kabul etmek
161. imana gelmek: Müslümanlığı kabul etmek, sonradan bir şeyi
kabul edip uymak
162. itdügini bulmak: Yaptığı kötü davranışın karşılığını görmek
163. iyiliğe sağışlamak: İyiliğe saymak
164. izine girmek: Birinin düşünce ve davranışlarını benimsemek
165. kadrini bilmek: Değerini bilmek
166. kahır çekmek: Uzun süre sıkıntıya katlanmak
167. kan dökmek: Ölüme yol açmak, cana kıymak
168. kan itmek: Kan davası gütmek, kan dökerek öç almak istemek
169. kan yaş dökmek: Büyük üzüntüyle ağlamak
170. kanlı olmak: Birinin katili olmak
171. karar idememek: Sabredememek, dayanamamak
172. kararı kalmamak: Sabredememek, dayanamamak
173. karşu çıkmak: Dışarıdan gelenleri karşılamaya gitmek
174. karşu gelmek: Karşı çıkmak, karşılamak
175. karşu durmak: Karşılamak, karşısına çıkmak
176. karşu varmak: Karşı çıkmak, karşılamak
177. karşu yürümek: İstikbal etmek, ona doğru gitmek
178. kaydını yimek: Kaygı çekmek, tasalanmak
179. kaygı ile dolmak: Tasalanmak, kaygılanmak, üzülmek
180. kaygısı dağılmak: Üzüntüsü, endişesi kalmamak
181. kaygudonını giymek: Üzüntülü olmak
182. kaygısı gitmek: Üzüntüsü, endişesi kalmamak
183. kaygu gidermek: Üzüntüyü, endişeyi yok etmeye çalışmak
184. kaygudan kurtarmak: Üzüntüyü, endişeyi yok etmeye
çalışmak
185. kendinden geçmek: Bilinci işlemez olmak, kendini kaybetmek,
bayılmak
186. kendini alçak tutmak: Mütevazi olmak, alçak gönüllü olmak
187. kendini bilmek: Aklı ve muhakemesi yerinde olmak, kendinin
ve çevresinin bilincine varmak
188. kendini dişürmek: Bir konuda dikkatini yoğunlaştırmak, çeki
düzen vermek
189. kendözini orta yire atmak: Bir kimse bir işi yapmak için
kendini göstermek
190. kendüye gelmek: Ayılmak, aklı başına gelmek
191. kendüyegetürmek: Aklını başına getirmek
192. kılıç kuşanmak: Kılıcı olmak ve onu taşıyacak güce ve yetkiye
hak kazanmak
193. kıymetini bilmek: Önemini, değerini bilmek
194. kokusunu duymak: Bir nesnenin kokusunu algılamak
195. korku düşmek: Endişelenmek, korkmak
196. kulak urmak: Kulak vermek, dinlemek
300
197. kurban olmak: Uğruna ızdırap, büyük üzüntü ya da sıkıntı
çekmek
198. mashara eylemek: Bir kimseyi veya şeyi gülünç ve şerefsiz
duruma düşürmek
199. masharaya almak: Biriyle eğlenmek, alay etmek
200. mecal virmemek: Fırsat, güç, imkan vermemek
201. mecali kalmamak: Güç kalmamak, güçsüzleşmek
202. murada irmek: İsteğine kavuşmak, dileği gerçekleşmek
203. nara urmak: Yüksek sesle uzun uzun haykırmak, bağırmak
204. nazar kılmak: Göz değmek
205. nefes virmemek: Soluk almamak
206. od gibi yakmak: Çok acıtmak
207. oda yakmak: Acı vermek, sıkıntı vermek, canını acıtmak
208. oda yanmak: Acı, sıkıntı çekmek
209. ögünü dirememek: Akılsızca davranışlarda bulunmaktan
kendini kurtaramamak
210. öğüdünü tutmamak: Nasihate uymamak
211. öğüt virmek: Nasihat etmek
212. özigöynemek: İçi yanmak, yüreği yanmak
213. özi tınmamak: Sesi çıkmamak, umursamamak
214. özi yanmak: İçi yanmak, yüreği yanmak
215. rahat olmak: Üzüntülü, sıkıntılı, tedirgin durumda olmamak
216. rengi solmak: Gücünü yitirmek, sağlık sorunu olmak
217. saadet bulmak: Mutlu olmak, mutluluğa erişmek
218. sabrı kalmamak: Sabredememek, dayanamamak
219. sagu sağmak: Ölen birinin ardından ağlamak
220. salat virmek: Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için dua
okumak
221. salavat getirmek: Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için dua
okumak
222. secde eylemek: Alnı, eli, ayakları, dizleri, ayak parmaklarını
yere getirmek
223. secde itmek: Alnı, eli, ayakları, dizleri, ayak parmaklarını yere
getirmek
224. secde kılmak: Alnı, eli, ayakları, dizleri, ayak parmaklarını
yere getirmek
225. selam almak: Birinin selamlamasına karşılık vermek
226. selam degürmek: Birine esenleme haberi ulaştırmak
227. selam iletmek: Birine esenleme haberi ulaştırmak
228. selam irgürmek: Birine esenleme haberi ulaştırmak
229. selam virmek: Selamlamak,
230. sevdaya düşmek: Aşık olmak, sevmek
231. sineyanmak: Üzüntü çekmek, çok acı duymak
232. sözünü tutmak: Birinin nasihatine uymak
233. söze uymak: Birinin, söylediklerine düşüncesine katılmak
301
234. suçu yüze vurmak: Kabahatini yüzüne söylemek.
235. şule virmek: Parlamak
236. tahta çıkmak: Hükümdar olmak
237. tahttan indirmek: Hükümdarlığına son vermek
238. takati tak olmak: Güçten kesilmek, takati kalmamak
239. tana kalmak: Şaşırmak
240. tapu kılmak: Saygı göstermek, itaat etmek
241. tolayı almak: Çevresini sarmak, kuşatmak
242. usan olmak: İsteksiz olmak
243. ussı gitmek: Şaşırmak, korkmak
244. üne döymemek: Birinin sesine dayanamamak
245. üns tutmak: Alışmak, düşüp kalmak
246. vebal kazanmak: Günahı olmak, günaha girmek
247. yabana atmak: Önem vermemek, önemsiz görmek
248. yalan eylemek: Yalancı çıkarmak
249. yalan olmak: Yalancı durumuna düşmek
250. yalın ayak baş kabak: Çok perişan bir kılıkta
251. yire yıkılmak: Yere düşmek
252. yirine tutmak: Gibi görmek, saymak
253. yile gitmek: Boşuna harcanmak, savrulmak
254. yilevirmek: Boşuna harcamak, savurmak
255. yimiş tutmamak: Meyve vermemek
256. yire yüz urmak: Yüz sürmek, yere kapanmak
257. yirlüyirine gelmek: Eski haline geri dönmek
258. yok yere: Boşu boşuna, hiç gereği yokken
259. yol yanılmak: Yanlış yola sapmak
260. yola girmek: Yola çıkmak, yola düşmek
261. yoluna uymak: Birinin yolundan gitmek, takipçisi olmak
262. yurt tutmak: Bir yeri ailesine, kendisine yurt olarak kabul
etmek
263. yüreği yanmak: Çok acımak, felakete uğramak
264. yüreği yarası onmamak: Sürekli acı çekmek, üzülmek
265. yürek dağlamak: Acıyla ve özlemle içi yanmak, acıyla
kıvranmak
266. yüz götürmek: Utancını yenmeye çalışmak
267. yüz sürmek: Aşırı sevgi göstermek için yere eğilmek
268. yüz tutmak: Yönelmek
269. yüz urmak: Müracaat etmek, secdeye kapanmak, yönelmek
270. yüz virmek: İlgi, yakınlık göstermek
271. yüzü ele almak: Utancını yenmeye çalışmak
272. yüzü kara olmak: Utanılacak bir durumda olmak
273. yüzü olmamak: Cüret ve cesareti olmamak, utanmak
274. yüzü sararmak: Korku, üzüntü, coşku vb. sebeplerle yüzün
rengi solmak
275. yüzünde berk urmak: Yüzü parlamak
302
276. yüzüne bakamamak: Utançtan bir kimsenin karşısına
çıkamamak
277. yüzüne bakmamak: Önem vermemek, ilgilenmemek
278. yüzüne bakubanı kıyamamak: Biri çok güzel olmak
279. yüzünü döndürmek: Yönelmek
280. yüzünü dönmek: Yönelmek
281. yüzüne urmak: Ayıplayarak kusurunu yüzüne söylemek
282. yüzünü göğe tutmak: Yüzünü göğe, yukarı kaldırmak
283. zahmet çekmek: Güçlükle karşılaşmak, sıkıntıya katlanmak
Sonuç
Bu çalışma ile “Garib’in İbn Abbas’tan Rivâyet Edilen Yûsuf u
Zelihâ Hikâyesi” adlı eserin tespit edilebilen on farklı nüshasında geçen 283
adet deyim ortaya konulmuştur.Eser; gayet sade ve anlaşılır bir dille
yazıldığı için kalıplaşmış söz kullanımı, müellifin ve eseri istinsah eden
müstensihlerin edebî kişiliğinin belirleyici özelliklerinden biri olarak ön
plana çıkmaktadır. Pek çok beyitte karşımıza çıkan bir nevi kalıplaşmış söz
öbekleri, bu makaleye konu edinilmiştir.Eserde, Eski Anadolu Türkçesi
özelliklerinin görülmesi ve bunun yanında Türkçe kelime ve deyimlerin
etkin rol oynaması bize bu eserin önemli bir dil yadigârı olduğunu gösterir
niteliktedir. Eski Anadolu Türkçesinin dil hususiyetlerini taşıyan, sade ve
Türkçe kelimelerin yoğun olduğu bir dille kaleme alınan bu eserdeki
deyimler bilim âleminin takdirine sunulmuştur. Araştırmacıların, bu tür
mesnevi metinlerini dil açısından inceleyip değerlendirmesi beklenmektedir.
KAYNAKÇA
Cin, A. (2012).İbn-i Abbas’tan Rivayet Edilen Yusuf u Zelihâ
Hikâyesi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Yayınları Yayın No: YDK 6.
Gümüş, K. S.(2014). Garib’in İbn Abbas’tan Rivâyet Edilen Yûsuf u
Zelihâ Hikâyesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi. Danışman: Prof. Dr. B. A. KAYA.
Gümüş, K. S.(2014). İbn-i Abbas’tan Rivâyet Edilen Yûsuf u
ZelihâHikâyesinin Nüshaları ve Nüshalardan Hareketle Eserin
Değerlendirilmesi. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi Cilt:12 Sayı:1.
Karahan, L.(1994). Kıssa-i Yûsuf. Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
Levend, Agah Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi.Ankara: Türk
Tarih Kurumu Yayınları.
303
Sinan, A. T.(2008).Deyim Kavramı Üzerine Notlar-I:Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt: 18, Sayı: 2 Sayfa: 91-98.
Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara:
www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_tarama&view=tarama
Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara:
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view=atas
ozleri
Türkdoğan, M. G. (2011).Klasik Türk Edebiyatında Yûsuf u Zelihâ
Mesnevileri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma. Ankara: Kültür ve Turizm
Bakanlığı.
Üst, S. (2007). Nahifi’nin Yusuf ve Zeliha Mesnevisi.
Erzincan:Turkish Studies International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall 2007.
304
FİLOLOJİ TERİMLERİNİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ (TÜRK, KAZAK VE
KIRGIZ DİLLERİ ESASINDA)
Doç.Dr.Kuralay MUHAMADI
Süleymen Demirel Üniversitesi
[email protected]
ÖZET
Filoloji terimleri, terim oluşturma kurallarına göre gelişen, ilim ve
sosyal, toplumsal çevrenin gereksinimlerini karşılayan terim biliminin bir
dalıdır. Günümüzde Türk dilleri terim bilimine terim oluşturma kaideleri ile
terim oluşturma şartları açısından bakmak, filoloji terimleri oluşturma
prensiplerini belirlemek, Türk dillerine ortak terim bilimini oluşturmak
günümüzdeki başlıca problemlerden biridir.
Bildiride, filoloji terimlerinin terim yapı yöntemleri ile prensiplerine
göre oluşturulma yolları ele alınmaktadır. Bu konunun güncelliği toplumsal
değişikliklerin etkisinden kargaşalığa uğrayarak, herkes kendine göre terim
yapmaya çalışmıştır, bu yüzden terim oluşturma prensiplerini bilmek çok
önemlidir, bu durum konunun güncelliğini oluşturmaktadır. Türk dillerindeki
filoloji terimlerinin gelişme yolları genel terim oluşturma prensiplerine göre
aşağıdaki esas terim oluşturma yollarıyla oluşmaktadır. Onlar: 1. Kök
halinde olanterimler. Türk dilinde: sıfat, fiil, zaman, Kazak dilinde:
ütir(virgül), nükte(nokta), Kırgız Dilinde: atooç, jak, makal. Kök halinde
olan terimler, Türk dillerinden başka dillerde de uluslararası dil bilim
terimlerinde çokça rastlanır. 2. Ek alan Terimler, eklerin eklenmesiyle
oluşan terimler. Türk dilinde: yüklem, eylem, tamlama, Kazakçada:
bastauış(özne), anıktauış(nesne), tolıktauış(tümleç), Kırgızcada: bayandooç,
atooçtuk, anıktooç. Ek alan terimler filoloji dalında çokça rastlanır. 3.
Karışık Terimler. Bu gruba eklenme, birleşme yoluyla oluşmuş terimler
girer. Türk dilinde: geçmiş zaman, gelecek zaman, şahıs ekleri, Kazak
dilinde: söylem müşeleri(cümle öğeleri), ündestik zanı( ses uyumu), jay
söylem(basit cümle), Kırgızcada: ötkön şak, oozeki söz, negizgi etiş,
oboçolongan sözdör. 4. Konversium yöntemiyle oluşmuş terimler. Yani
kelimenin yeni anlama geçmesiyle ilgili, kelimenin bir kelime grubundan
ikinci bir kelime grubuna geçmesinden oluşan terimler. Türk dilinde: ek,
Kazakçada: buın(hece), söz, kosımşa(ek), dıbıs(ses), magına(anlam),
esim(isim), üsteu(zarf). Bu terimler genel kelime bilgisinden alınmış terimler
olmasına rağmen ilk sözlük anlamlarından uzaklaşmayan sözlerdir. Türk
dillerindeki filoloji terimlerinin gelişmesinde yabancı dilden giren sözlerin
de etkisi olduğunu biliyoruz. Bu meseleler bildirimizde, rakam olarak
istatistik bilgiler esasında gösterilecektir. Bu bilimsel çalışmanın amacı
305
Türk, Kazak ve Kırgız dillerindeki filoloji terimlerine karşılaştırmalı tahlil
yapılarak, onların yapı(oluşma) yollarını açıklamaktır.
Anahtar Kelimeler: Türk halkları dilleri, filoloji terimleri, ortak terim
bilimi, terim oluşturma kuralları
ABSTRACT
Philological terms –are a branch of terminology developing
according to the rules of term-formation according to the necessities of the
society. Today the research of term formation rules and conditions of Turkic
languages and, identify the concepts of term formation and work out a
common Turkic terminology are among the urgent issues.
The article dwells upon the philological term formation according to
the rules and methods of word formation.The topicality is conditioned by
some multiple variations of term formations due to social change.
Philological term formation in Turkic languages takes place according to
the general term formation rules. They are: 1. Root terms: Turkish:sıfat, fiil,
zaman, Kazakh: үтір, нүкте; Kyrgyz:атооч, жак, макал. Root terms are
more frequently found in international linguistics in other languages rather
than in Turkic languages. 2.Derived terms, formed through derivation of
suffixes.
Turkish:
eylem;
Kazakh:
бастауыш,
анықтауыш,
толықтауыш; Kyrgyz: баяндооч, атоочтук, аныктооч. Derived terms
are frequently found in philological science. 3. Complex terms.Terms
formed by word combination and word pairing belong to this group.
Turkish:geçmiş zaman, gelecek zaman, şahıs ekleri, Kazakh: сөйлем
мүшелері,қысқарған сөз, үндестік заңы, жай сөйлем, құрмалас
сөйлем;Kyrgyz: өткөн чак, оозеки сөз, негизги этиш, обочолонгон
сөздөр. 4. Terms formed by conversion, i.e. the terms are formed due to the
occurrence of the second meaning of the word. Turkish: ek, Kazakh: буын,
сөз, қосымша,дыбыс, мағына, есім, жалаң, үстеу. As these terms are
borrowed from lexis, their meanings are close to the original. The point that
borrowings have certain impact on philological term formation in Turkic
languages isbased on statistical data. Thus, the aim of this research is to
define the structural ways of philological term formation via comparative
study of terms of Turkish, Kazakh, and Kyrgyz languages.
GİRİŞ
Filoloji terimleri, terim oluşturma kurallarına göre gelişen, bilimsel,
toplumsal ve sosyal çevrenin gereksinimlerini karşılayan terim biliminin bir
dalıdır. Günümüz Türk halkları dilleri terminolojisini terim oluşturma
kaideleri ile terim oluşturma kuralları açısından ele almak, terimleri
oluşturma prensiplerini belirlemek, Türk halkları dillerine ortak terim fonunu
oluşturmak günümüzün önemli meselelerinden biridir. Tarihten bellidir ki,
Türk halkları dillerinin çok dilli sözlükler ile ortak Türk terminolojisini
306
oluşturma çalışmalarında engeller çok olmuştur. Bilim adamı
M.Mırzahmetoğlu “Kazak Nasıl Ruslaştırıldı?” adlı eserinde: “... milletler
dostluğu ifadesiyle iki dilli sözlükler yapılıp, yayınlanıp durdu. Fakat bu
sözlükler sadece dikey bir şekilde yapıldı. Örneğin Rusça-kazakça, rusçaözbekçe gibi. Ne kadar lazım olsa da (yatay şekilde), örneğin rus, kazak,
tatar, türk, azeri, kırgız, türkmen v.s. sözlüklere izin verilmedi. Sözlük
oluşturma sistemi de üst idari sistem gibi sadece dikey şekilde yapılıyormuş,
yatay olarak yapılmıyormuş. Elbette, bu rastgele bir olay değildir. Merkezin
her şeyi ortaya çıkarmaması, kendi avucunda tutma nedeni ise karşılaştırmalı
sözlük aracılığıyla bazı siyasi fikirlerin ortaya çıkacağı korkusuydu, bunun
gibi sözlük oluşturmaktan da sakınmışlar”diye (Mırzahmetov.M, 2010, 178 )
çok dilli sözlüklerin oluşmama nedenini gösterir. Yine bir engel genelde
ülkemizin “... bilimsel ve araştırma çerçevesinde Kazak dilinde onun
kendine ait yönü, onu anlatacak sistemleri olan özel bir bilim yapmak yerine
Rus bilim adamlarının araştırmalarındaki düşünceler ile bilimsel yöntemlere,
onların aracılığıyla Avrupalı alimlerin bilimsel yorumlarını, düşünceleri ile
kalıp ve şekillerini esas alarak milletin hayatından alınan örneklerle bilimsel
arayışlar yapmayı ele alanların çoğaldığı bir gerçektir. Kısacası, bu duruma
bilimsel araştırma demekten ziyade “bilimi anlatmak” diye adlandırsak
ifadesi yerinde olacaktır”(Sagındıkulı B, 2010,4). Bu elbette, sadece Kazak
diliyle ilgili mesele değidir, kökeni aynı Türk halklarının çoğu bunun gibi
durumu baştan geçirmiştir. Gelecekte Türk dünyası, Türk halkları birleşerek
büyük bir dernek, topluluğa dönüşmezse, “... eninde sonunda küçük ülkeler
olarak dev ülkelere yem olacağı pek mümkündür. Bu yüzden de biz büyük
hedeflere atılarak az da olsa devamlı adımlar atmamız lazım”(Аytbayulı Ö,
2012,4). Bu yüzden, bu meseleyle ilgili bütün çalışmalarda, tüm dallarda
kayıtsız olmamak gerek. Bu, dil meselesine doğrudan bağlıdır. Türk
halklarının terimler sistemini oldukça yakınlaştırmak, ortak terimler
hazinesini oluşturmak günümüzün önemli meselelerindendir, fakat bu
mesele şimdi ele alınıyor dersek yanlış olur. Çünkü 1924 yılında Orınbor
şehrinde gerçekleştirilen Kazak bilim adamlarının ilk kongresinde terim
sözlerle ilgili alınan çözümlerin bir maddesinde şöyle denilmiştir:
“Kazakların kendi dilinde bulunmayan fen sözleri, diğer Türk halkların
dilinden aranılsın; diğer Türk dillerindeki fen sözleri ortak Türk sözü olarak
yabancı dillerin etkisinde kalmamışsa, o sözler yadırganmadan alınsın”
(Terminologiya maseleleri, 2005, 25)
Diğer dillerden terim sözler alındığında onu milletin dilinin
fonolojik ve morfolojik kanunlarına uydurma gereksinimini Kazak aydınları
XX.asrın başlarında düzgün bir şekilde göstermiştir. Örneğin, 1923 yılında
yazdığı makalesinde Halel Dosmuhamedoğlu şöyle der: “Yabancı kelimeleri
kullandığımızda dilimizin kurallarına göre değiştirip, dilimize uydurmak
gerekir. Yabancı kelimeleri değiştirmeden olduğu gibi kabul eden dünyada
hiçbir dil yoktur diyebiliriz» (Dosmuhamedulı H, 1991, 92).
Alimlerimiz, genel terim oluşturmada aynı kökten Türk dillerinin
kelime yapısı modellerini kullanmayı önermektedir. Alim Ö.Aytbayoğlu:
307
“Terim oluşturmada dilin hazinesini tamamıyla kullanma prensibi tükendiği
zaman ikinci bir hazine ortaya çıkmalı. Bu, aynı kökenden olan Türk
dilleridir. Biz bugüne kadar bu hazinemize dikkat etmedik. Öyleyse Türk
dillerinin kelime hazinesini tamamıyla kullanma prensibini aklımızdan hiç
çıkarmamalıyız” diye dil terimlerini yapmada Türk halkları dillerinin kelime
hazinesini kullanmayı uygun bulur(Aytbayulı, 2001,22). Çünkü akraba
dillerden alınan terimler alıcı dile çok yakın, o dile hem ses hem şekil
bakımından, cümle bilgisi açısından da uygun, benzer ve çabuk benimsenir.
Yakın diller arasındaki bu meselede engeller ve zorluklar da vardır.
Türk halklarına “ortak terim meselelerini bir araya gelerek, tecrübemizi
paylaşarak kolay kolay çözemeyiz”. Çözemeyiz. Çünkü onlar aynı kökenli
olsa da özel bir dil olarak oluşma tarihi ayrı, dilbilgisi yapısı ile konuşma
tarzında, anlamı açıklama geleneğinde kendilerine has özellikleri vardır.
Dilleri yaklaştırdığımız halde o dili kullanan dil mensuplarını yakınlaştırmak
kolay değil. Çünkü onların tabiatındaki düşünce, bilinç, iç dünya, duygu,
görüş v.s. değerlerde de eskisi gibi eşitlik yoktur. İşte, bu yüzden de büyük
küçük Türk dillerini konuşan halklar günümüzde terim problemini kendileri
açısından çözmeye çalışmaktadır. Bunun daha başka (tarihi, siyasi, sosyal,
coğrafik, gelenek, ideoloji, yazı v.s.) nedenleri de yok değil”(Kaydar. A
,2001,12). Türk halklarının ortak terim fonusunu oluşturmakta Kazak,
Özbek, Kırgız, Türk, Türkmen, Azeri, Tatar, Başkurt, Uygur, Karakalpak
dillerini aynı çizgi üzerine koyamayız.
Yine de Türk dillerine ortak terim fonusunu oluşturmada bazı
durumlar kullanılabilir. Örneğin, terim yapmadaki koşulluluk prensibi
kullanılabilir. Yani koşulluluk prensibine göre “terimin genel anlamına,
üstlendiği göreve, kullanılış alanına bakarak terim seçme prensibi belirlenir”
demektir”(Kaydar.A, 2001,15). Türk dillerini konuşan halkların alan
uzmanları, dilbilimciler bir araya gelerek çözülebilecek taraflardan
faydalanmaları lazım. Bilim adamı A.Kaydar terim yapmada alimlerin daima
hatırlaması gereken koşulluluk prensibinin terim yapmadaki önemini
özellikle belirtmektedir: “... belli bir ilim ve teknik, eğitim ve sanat v.b.
alanlarda kabul edilen herhangi terim bu alanlarla ilgili insanların kendi
aralarında sözleşerek anlaştıkları dili esas alan koşulluluk işaretidir. Böyle
koşulluk prensibine uyulmazsa binlerce terim ortaya çıkamazdı. Koşullulk
prensibi terim sözü bir dilde, o dili esas alarak oluşturduğunda, özellikle, bir
dildeki sözün ikinci bir dildeki alternatifini bulup(çeviri odaklı yöntemle)
çevirirken de hep aynı kalır”(Kaydar A,2001,15). Çünkü terim yapan
uzmanların bir aradaki toplu çalışmalarının belirleyici önemi büyüktür.
Çünkü “... terim yapan uzmanların bir arada değil, serbest çalışmalarında.
İşte, bu yüzden terim sürecinde genel edebi dil açısından terdüzelik,
sistemlilik, uygunluk olamıyor. Toplumdaki terim çerçevesindeki bilgisizlik,
tartışma, kavganın bir nedeni de buna bağlı diyebiliriz”(Aytbayulı, 2001,16).
Günümüzde bilimsel terimleri belirtmede belli bir dildeki terimleri
diğer dil terimleriyle karşılaştırarak araştırmak terim sözleri sistematize
308
etmede etkili olur. Çünkü, karşılaştırmalı dilbiliminin esas hedefi dillerin
tarihini yapmaktır. Karşılaştırmakla sadece değişiklikleri değil, bu
değişikliğin sonucunu açıklamak gerek. Bu nedenle, bildiri Türk dillerindeki
filoloji terimlerini terim yapma yöntemleri ile prensiplerine göre oluşturma
yollarını karşılaştırarak ele alınması hakkında anlatmaktadır. Bu meselenin
güncelliği toplumsal değişikliklerin etkisinden kriz geçirip, herkesin serbest
terim yapmaya kalkışması ön sıralarda yer alan şimdiki dönemde, terim
oluşturma prensiplerini bilmenin öneminden ortaya çıkmaktadır.
Çoğunluk, bilimsel ve araştırma çalışmalarında terim yapma
yollarını değişik şekilde ele alınmaktadır. Örneğin, alim N.Vasileva terim
yapmanın 4 değişik yolu olduğunu düşünüyor. Alimin görüşüne göre, onlar
şu şekildedir:
1. Terim oluşturma, yani dilsel fonumuzda olan sözlerle terim
yapmak.
2. Terimi yeniden oluşturmak, terimi yeniden yapma, yani bir
alana has veya parça olarak anlamını değiştirip(yarı) kabul
etmek.
3. Terim yapma, başka bir dili esas alarak terim unsurlarını
değiştirerek veya yapısal modellerini çeşitlendirerek yapılan
terimler.
4. Yabancı dilden geçen terimler; yeni dillerden(klasik olmayan
diller) ve klasik dillerden(yunan, latin) geçen terim sözler, yani
yabancı dildeki terimlerin esas parametrelerini değiştirmeksizin
kabul etmek (Vasileva, 1983, 21).
Türk halkları dillerindeki filoloji terimlerini terim yapmanın bu esas
dört yoluyla yapıldığını görmekteyiz. Ele aldığımız Türk dillerinde ana
kelime hazinesinden yapılmış terimlerin diğer alandaki terimlerle eşsesli
olması da rastladığımız durumlardan biridir. Örneğin, belgi(işaret),
atau(yalın hali) v.b. Terimleri yeniden yapma yöntemiyle yapılmış terimler
Türk dillerinde filoloji terimlerinin diğer alan terimleriyle eşsesli olması
sonucunda belirlenmiş. Örneğin, Kazakça’da: pauza(duraklama,sekt) terimi,
dilbiliminde konuşma aralığında olan duraklamayı belirtiyorsa, müzikte
şarkı arasındaki duraksamayı bildirir, yöntem terimi dilbiliminde bilimsel
araştırmanın yolu anlamında kullanılıyorsa, eğitimde öğretim türü(öğretim
yöntemi) manasında kullanılmaktadır.Türk dilinde ise: ek (kosımşa) –bir
şeyin büyük kısmına eklenen küçük bir parçası veya bir eşyaya sonradan
eklenen parça, dilbiliminde söz ile sözü, cümle ile cümleyi bağlayıp, yeni
bağ ve anlam oluşturan, gramerde köke bağlanarak yeni anlamlı sözler
türeten, o söze yeni anlam yükleyen morfeme “ek” denir.Bunun gibi,
Türkçede’de kıta “Askerlerin bir komutanın emrinde bir araya gelmesinden
oluşan birlik”, coğrafi terimi olarak “Yeryüzündeki altı büyük kara
parçasından her biri, ana kara”edebiyatta ise “dörtlük” anlamını bildirir.
Türk dillerindeki filoloji terimlerinin gelişme yolları olarak genelde
terim yapma prensiplerine göre, şu aşağıdaki esasterim yapma yollarını
gösterebiliriz. Onlar: 1. Kök halindeki terimler, bu terim sözler sadece bir
309
sözden oluşur. Türkçede: sıfat, fiil, zaman, Kazakçada: ütir, nükte, söz,
dıbıs, jır; Kırgızcada: atooç, jak, makal. Kök halindeki terimler Türk
dillerinden başka da dillerde uluslararası filoloji terimler fonusunda çok
rastlanır. Çünkü filoloji terimleri terim yapmanın iç ve dış kaynakları sayılan
yabancı dilden geçen sözleri kabul etmekle çoğalır. Kök halindeki terimler
diğer dallardaki gibi filoloji dalında da geniş çapta kullanılır. 2. Türemiş
terimler, eklerin eklenmesi yoluyla yapılmış terimler. Türkçede: yüklem,
eylem, tamlama;Kazakçada: bastauış, anıktauış, tolıktauış, jaktı, bolımdı,
aytıs, adebiettanu;Kırgızcada: bayandooç, atooçtuk, anıktooç. Türemiş
terimler de filoloji dalında çok karşılaşır. Kazak dilinin kelime yapısında
yapım eklerin kesin sayısı hala net değil. A.Hasenova günümüz Kazak
dilinde 80-i aşkın türemiş kök fiilleri yapan ekler(fonetik varyantlarla 160-ı
geçiyor) diye tahmin ediyorsa(Hasenova А,1959, 40), Ş.Kurmanbayoğlu
terim yapmanın ekler aracılığıyla yapılmasının en üretken yöntem olduğunu
söyleyerek terim yapmadaki kendimize ait 194 yapım eki ile uluslararası
terim eklerinin 35 çeşidini belirtmektedir (Kurmanbayulu Ş, 2006, 86-106),
A.Toleuov isim ve sıfat yapan 112(fonetik nüshalarıyla 241) ek olduğunu
göstermektedir(Toleuov.A,1973, 5). 3. Birleşik Terimler.
Bu
grubatamlama aracılığıyla, eklenerek yapılan terimler girer. Türkçede:
geçmiş zaman, gelecek zaman, şahıs ekleri;Kazakçada: söylem müşeleri,
kıskargan söz, ündestik zanı, jay söylem, kurmalas söylem, anız angimeler,
batırlar jırı, makal-matelder;Kırgızcada: ötkön çak, oozeki söz, negizgi etiş,
oboçolongon sözdör. 4. Dönüştürme yöntemiyle yapılan terimler. Yani
kelimenin yeni anlam kazanmasıyla, kelime bir kelime grubundan ikinci bir
kelime grubuna dönüşmesi yoluyla oluşan terimler.Türkçede: ek, kıta,
unsur;Kazakçada: buın, söz, kosımşa, dıbıs, magına, esim, jalan, angime,
negiz v.s. Bu terimlergenel kelime hazinesinden (kelime bilgisi) alınmış
terimler olduğundan, ilk sözlük anlamlarından uzaklaşmayan sözlerdir. Türk
dillerindeki filoloji terimlerinin çoğalmasına yabancı kelimelerin de etkisi
olduğunu yok sayamayız
Türk dillerindeki dilbilim terimleri dilbilimi sözlüklerinde, ders
kitapları ile monografi çalışmalarında nasıl verilmiş sorusu çerçevesinde
düşünmek gerekir. Çünkü Türk dillerindeki dilbilim terimleri dilbilimi
sözlüklerinde iki, üç veya daha çok nüshaları çokça rastlanır. Bilim adamı
Ş.Kurmanbayoğlu’nın dediği gibi herkes “... bildikleri kadar sözlük
oluşturup, bilimsel çalışmalarında istedikleri terimleri kullanıp, terim
yapmakla onu detaylı bilmeyenler de uğraşırsa o zaman bizim terminolojide
tekdüzeliği ulaşmamız sadece konuşma yüzünde kalıverir”. (Kurmanbayulı
Ş, 2006,6). Bunun sonucunda ise terminolojiyi tekdüzeliğe sokma meselesi
duruyor. Bu yüzden işbu meseleyi büyük bir sorumlulukla ele almak gerekir.
Terimleri tekdüzeliğe sokmanın birkaç aşamadan oluşacağı bellidir. Alimler
terimleri tekdüzeliğe sokmanın altı aşamasını göstermektedir. Оnlar:
1) belli bir dar mesleğin çerçevesinde tekdüzeliğe sokmak;
2) alan çerçevesinde tekdüzeliğe sokmak;
310
3) kesin bir milletin dilinin çerçevesinde tekdüzeliğe sokmak;
4) akraba diller çerçevesinde tekdüzeliğe sokmak;
5) dillerarası milletlerarası tekdüzelik;
6) uluslararası bütün ortak terimleri olan diller arasındaki
tekdüzelik (Kurmanbayulı Ş, 2006, 32).
Filoloji terimlerinin dilbilim sözlüklerinde iki üç bazen ondan da
fazla nüshalarının sık kullanılmasının dört çeşit nedeni vardır. Onlar şu
şekildedir: 1) uluslararası terimlerle öz terimleri kullanmaya çalışmak
örneğin: bilingvizm-kostildilik(iki dillilik) adektivtenu-sındanu-sın esimge
aynalu(sıfata dönüşmek) singormanizm-dıbıs ündesuvi(ses uyumu);
2)uluslararası terimleri öz terim sözlerle karıştırıp kullanmak örneğin:
absoluttık kurılım-absoluttik konstruksiya, leksikalık magına-zattık
magına(kelime anlamı); 3) öz terimleri birkaç nüshada kullanmak, örneğin:
jalgau-kosımşa(ek), uajdilik-daleldeme(motif), elikteuiş sözder-dıbıskla
elikteu(taklit sesler); 4) öz terim tamlamalarını mümkün olduğu kadar
kısaltmaya çalışmak: subektivtenu, zat esimge aynalu-zattanu(isme
dönüşmek); söz tulgası- söz tulga-tulga; adektivtenu, sın esimge aynalusındanu.
Yine bir mesele Kazak dilinde çıkmış sözlüklerimizde Rusça
terimler çoktur. Son senelerde çıkmış en iyi sözlüklerimizde bile birkaç
Rusça terim vardır. Buna örnek olarak, 2005 yılında çıkmış “Dilbilim
terimlerinin açıklamalı sözlüğü” adlı çalışmadan alfabe sırasına göre şu
örnekleri
sıralarsak:
abberviyatura
–
abberviyatura(kısaltma),
abberviyartsiya-abberviyatsiya(kısaltma), abzats – absats(paragraf),
ablativ– ablativ(ablatif), ablaut-ablaut(ses değişimi), absolyutnaya
konstruksiya- absolyuttik konstruksiya(mutlak yapı),
absolyutnıye
sinonimıy- absolyuttik sinonimder(mutlak eşanlamlı sözler)v.s.
Yukarıda söylenilen durumları denetlemek amacında Kırgızcadaki
gramer terimleri sözlüğünü esas alarak statistik bilgi vermeyi uygun gördük.
Şema 1. B.Ö.Oruzbayeva, V.Zakirova’nın “Gramer Terimlerin Kırgızca ve
Rusça Sözlüğü”ne göre bilgiler
Harf
Çeşidi
Bütün
Terimler
Sayısı
Kırgızca
Terimler
Sayısı
Uluslararası
Terimler
Sayısı
Başka
köklere
Kırgızca ek
eklenmesiyle
yapılan
terimler
sayısı
А
88
55
17
14
Yarısı
Kırgızca
yarısı
başka
dilden
alınan
kelimeyle
yapılan
terimler
sayısı
16
311
Б
В
Г
Д
Ж
З
И
Й
К
Л
М
Н
О
Ө
П
Р
С
Т
У
Ү
Ф
Ч
Ш
Ы
Э
79
1
26
22
105
11
23
3
117
20
39
12
40
19
15
12
120
183
16
27
18
21
8
8
89
76
0
0
6
92
9
10
1
94
0
27
9
23
19
0
0
72
137
14
20
0
17
8
8
50
1
0
8
12
1
0
7
0
6
8
5
1
8
0
8
8
20
10
1
0
6
0
0
0
8
1
0
17
5
1
0
4
1
4
11
5
8
5
0
4
4
11
2
0
0
11
0
0
0
8
2
0
11
4
11
2
3
1
8
3
2
2
8
0
4
3
17
33
1
7
6
4
0
0
27
B.Ö.Oruzbayeva, V.Zakirova’nın“Gramer Terimlerin Kırgızca ve
Rusça Sözlüğü” adlı çalışmasındaki bilgileri toplama neticesinde şunları
söyleyebiliriz: sözlükteki bütün terimler sayısı-1122. Sözlükteki bütün 1122
terimin 747-si Kırgızca, başka 375 terim uluslararası kullanılan Rusça
terimlerdir(Oruzbayeva B.Ö, Zakirova V, 1981,104).
Kazak dilindeki filoloji terimlerinin sözlük esasında yapılmış
statistik bilgisini M.Kahraman’ın “Türk, Kazak Dilleri Terminolojisinin
Gelişme Yolları ve Dilbilim Terimleri” konulu doktora tezini esas alarak
gösterebiliriz. Sözlükteki 1159 terimin 599-ı Kazakça, 560 terim söz
Rusça(uluslararası) terimler verilmiştir(M.Kahraman,2009,137).
Sonuç olarak, Türk kökenli halkların geleceği, dil ve soyunu,
kültürünü koruyarak gelişmesi, belli bir seviyede, ortak terminolojiyi(hangi
dalda olsun) terim yapma kurallarına göre oluşturmasına bağlı olacaktır.
KAYNAKLAR
1. Aytbayulı Ö. Terminjasamnın Kaysıbir Kaltarıstarı// Terminologiya:
teoriya jane taziribe, Astana,2001. S. 18-22.
2. Aytbayulı Ö. Ortak Türki Terminologiyasın Kalıptastıru- Bugüngi
Kün
312
Talabı//Ana Tili, №16 (1117) 19-25 sauir, 2012.
3. Vasileva N. Greko-Latinskiye Elementıy v Lingvistiçeskoy
Terminologiy.
Avtoref.kand.filol.nauk. M. 1983, s. 21.
4. Dosmuhamedulı H. Kazak-Kırgız Tilindegi Singarmonizm
Zanı//Alaman.
Almatı,1991. s.92.
5. Kahraman M. “Türik, Kazak Tilderi Terminologiyasının Damu
Joldarı jane
Lingvistikalık Terminder. Filologiya Gılımdarının kandidatı fılımıy darejesin
alu üşin dayındalgan dissertatsiya. Astana,2009.
6. Kaydar.A. Kazak Tili Terminologiyasına Janaşa Közkaras//KR
UGA
Habarları. Til, adebiyet seriyası. 1993, №1 бб.
7. Kurmanbaulı Ş. Termintanu. Almatı, 2006. S.244.
8. Mırzahmetulı M. Kazak Kalay Orıstandırıldı?, Almatı, 2010, s.400.
9. Oruzbayeva Ö, Zakirova B. Grammatikalık Terminderdin KırgızçaOrusça
Sözdügü, Frunze. Mektep,1981.s.104
10. Sagındıkulu.B. Kazak Tilinin Tarihı. Almatı,2010.
11. Tuleuov.A. Problemıy Sintetiçeskogo Sposoba Slovobrazovaniya
imen
Suşestvitelnih i prilagateknih v kazahskom yazıke. Avtoref.dokt.diss. AlmaAta,1973.
12. Terminologiya Maseleleri. 1 kitap, 2005, s.288.
13. Hasenova A. Kazak Tilindegi Tuındı Tübir Etistikter. Almatı,1959.
313
MEMLÜK KIPÇAK ESERLERİNİN LEHÇE ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE
Yard.Doç.Dr. Kurmangazı SADIKBEKOV
Filoloji Fakültesi, Türkoloji Bölümü
Almatı/Kazakistan
[email protected]
ÖZET
Orta Tükçe dönemi Altın Ordu, Harezm ve Memlük sahalarında
meydana gelen eselerin hemen hemen hepsi Oğuz-Kıpçak karışık diyalektle
yazılmıştır. Bunun en büyük nedenlerinden biri de eski zamanlardan beri
Oğuz-Kıpçak boylarının komşu, hatta karışık yaşamalarıdır. Dolaysıyla
Kaşgarlı Mahmud, Divanı’nda Oğuz ve Kıpçak lehçelerini aynı grup altında
değerlendirmiş, birçok fonetik ve morfolojik unsurların her iki lehçeye ortak
olduğuna çokça değinmiştir. Yani Oğuzca ve Kıpçakça o devirlerde
günümüze göre birbirine daha yakın, ortak hususiyetleri daha çok olmuştur.
Deşt-i Kıpçak’ın uçsuz bucaksız bozkırlarında yaşayan Türklerin hepsinin
Kıpçaklar olmadığı, o devirde Kıpçakların en güçlü kavim olduklarından bu
coğrafyada yaşayan diğer Türk boyları da aynı isimle anıldığı bilinmektedir.
Bu durum Türkologların da ilgisini çekmiş, özellikle Memlük sahasında
kaleme alınmış eserlerdeki diyalekt karışıklığının sebebi ile ilgili çeşitli
görüşler belirtmişlerdir. Bu görüşler, genel itibarıyla Memlük sahası eserler
dilinde üç türlü diyalektin olduğu doğrultusundadır. Bunlardan biri Asıl
Kıpçak diyalekti, ikincisi Kıpçak-Oğuz karışık diyalekt ve üçüncüsü de Oğuz
Türkmen diyalektidir. Eserlerdeki diyalektik ayrılıklar onların yazılış tarihi
ile ilgilidir. XIV yüzyılın sonlarına doğru yazılan eserler Altın Ordu edebi
yazı dili tesirinde Kıpçak diyalekti ile kaleme alınmış ve Asıl Kıpçak
diyalekti özelliği taşıyan eserler de bunlardır. XV yüzyıldan itibaren Oğuzca
karışmaya başlar, bu süreç gittikçe hızlanır ve yüzyılın sonuna doğru iyice
birbiri ile karışmış bir yazı dili ortaya çıkar. XV yüzyılın sonu ile XVI
yüzyılın başlarına doğru Osmanlı ile siyasi ve medeni ilişkilerin güçlenmesi
sonucu eserler dili iyice Osmanlıcalaşmıştır.
Makalede Memlük Kıpçak sahasında meydana gelen eserlerin dili
hakkında yapılan çalışmalar tetkik edilmiş, eserlerde görülmekte olan
diyalekt karışıklıklarının sebebi araştırılmış ve bu konuda bundan sonra
yapılması gereken çalışmalarla ilgili önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar kelime: Memlük Kıpçak Türkçesi, karışık diyalekt
314
ABSTRACT
Almost most of the works that were produced in the Middle Turkish
period in the lands of Altyn Ordu, Harezm and Memluk were written in the
mixed Oguz Kipchak dialect. One of the most significant reasons for this is
because historically Oguz and Kipchak tribes used to live near each other or
even together. For this reason, Mahmud from Kashgaria classified Oguz and
Kipchak dialects under one category and emphasized the similarities in
phonetics and morphology of these dialects. Oguz and Kipchak dialects used
to have a lot more common and resembling features. İt is known that not all
Turkic tribes living on the land of Kiphaks belonged to them; it is also
known that due to Kipchaks being the most prosperous tribe in the area,
other Turkic tribes were named Kipchaks as well. This has been investigated
by Turkologists, with a particular interest in the mix of dialects in the works
produced on the land of Memluks. Results of those studies indicate that there
are three important considerations in the language of works from Memluk
area. The first is the Original Kipchak dialect, the second is a mix of
Kipchak and Oguz dialects, and the third is Oguz Turkmen dialect. The
difference in dialects is reflected in the period in which these works were
produced. The works that bear the features of Original Kipchak dialect were
written towards the end of XIV century under the influence of the language
of Altyn Ordu. Beginning in the XV centrury a process of mixing of Turkmen
and Oguz languages started, speeded up and produced a mixture of two
dialects towards the end of the century. Political and cultural relationship
with the Ottoman Empire between the end of XV century and the beginning
of XVI century has resulted in the ottomanification of the language of works
of that period.
This article, thus, first presents a literature review of the literary
works produced in the area of Memluk Kipchak studies. Then it tries to
identify the reasons in the mix of dialects in the language of those works.
Finally, it ends with some suggestions for future research in the area.
Key words: language of Memluk Kipchak, mixed dialects
GİRİŞ
İlk 1909 yılında Moğolistan gezisi esnasında Ramstedt’in Selenge
nehrinin güneyindeki Mogon Şine Usu (Moyun Çor) vadisinde rastladığı
Uygur Devleti kurucusu Eletmiş Kağan’ın mezar taşında bulunan “Türk
Kıbçak Elig yıl olurmış” yazısında görülen Kıpçak etnonimi Arapça ve
Farsça elyazma eserlerde Kıfçak, Rus yıllıklarında Polovets, Latin ve Avrupa
dillerinde Kuman olarak geçmektedir. Almanlar Falben, Macarcarlar Kun,
Ermeniler ise Hartes şeklinde adlandırmışlar. Araştırmalarda Kıpçakların
sonradan birleşmiş iki boydan meydana geldikleri belirtilmiştir (Öner,
1998.). Arap tarihçilerinin eserlerinde Kıpçaklar IX yüzyıldan itibaren
görülmeye başlamıştır. Çünkü 656 tarihinde Batı Türk İmparatorluğu
315
dağıldıktan sonra Altay dağlarının kuzeyi ile İrtiş nehri kıyılarında yaşayan
Kıpçaklar Kimek İmparatorluğuna bağlı bulunmaktaydılar (Kalıbayeva,
2009). Dolayısıyla Kıpçaklar ancak IX yüzyıldan sonra tarih sahnesinde
görülmeye başlar. IX yüzyılda Kimekler yıkıldıktan sonra Kıpçak, Kuman
ve Kimek boylarının yaşadığı topraklardaki hakimiyet tamamen Kıpçak
hükümdarlarının eline geçmiştir. S.M. Akıncanov da XI-XII. asırda Türk
boylarının başında Kıpçak Konfederasyonu olduğunu belirtmiştir
(Akıncanov, 1995). Seyhun’un aşağı kısımları ile Aral gölü ve Hazar denizi
kıyılarından Oğuzları sürünce, o zamana kadar Mafazatü’l-Guzziye olarak
bilinen geniş coğrafya artık Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılacaktı.
XI-XII yüzyıllarda Altay’dan Karpata dağlarına ve İrtiş’ten Tuna
nehrine kadarki geniş topraklarda yaşayan Kıpçak boyları, komşu kavimlere
de nüfuz etmeye başlar ve birçok devletin oluşmasında etkili rol oynar. O
sıralarda diğer kavimler de Kıpçak adı ile anılmaya başlar. Böylece birçok
boydan oluşması ve geniş coğrafyaya yayılması nedeniyle kendi adını
taşıyan güçlü bir devlet kuramamamışlar. Kıpçakların Orta Asyadaki siyasi
hakimiyeti Moğol istilasına kadar sürer. İlk kez 1223 tarihinde Kalka nehri
savaşında Moğollara yenik düşen Kıpçaklar, 1238-39 yılında ikinci kez
bozguna uğrar. Ancak, Cengiz’in ordusu ile gelip Deşt-i Kıpçak bozkırlarına
yerleşen Türk ve Moğol boyları (Kerey, Merkit, Nayman, Uak, Celayir,
Konırat vs.) yerel Kıpçaklara karışarak asimile olmuşlar (Kurışcanov, 2007).
Moğollar Kıpçakların siyasi iktidarını ellerinden almasına rağmen
Kıpçakçanın gücüne karşı koyamamışlar. Kıpçakçanın kullanım alanı
eskisinden daha da genişleyerek Mısır, Suriye ve Hindistan’a kadar
yayılmıştır. Kıpçakça, o devirlerde Avrasya bozkırları ile Kafkas dağlarının
her iki tarafında uluslararası mahiyette kullanılmıştır. Moğolların, Kıpçak
Bozkırlarında yaşayan Türk boyları arasında eriyip gittiklerine bizzat şahit
olan Marko Polo, Gilom De Rubruk, İbn Haldun gibi seyyahlar eserlerinde
belirtmişlerdir (Kudasov, 2011).
Moğolların kurdukları devlet yapısında önemli görevler üstlenen
Kıpçaklar atayurdunda bir türlü başaramadıkları devlet kurma hayaline Mısır
ve Suriye’de muvaffak olurlar.
Abbasiler hanedanı döneminden itibaren Mısır ve Suriye ordusunda
Türkler önemli yer işkal ettiler. Bilhassa Abbasi halifesi el-Ma’mun (813833) ve el-Mutasım saltanatı sırasında Türklerden oluşan hassa kıtaları vardı
(Tekindağ, 1976). Bu birliklerin büyük bir kısmı Kıpçaklardan
oluşmaktaydı. Önceleri Kıpçakların buralara kadar gelip askeri köle olarak
çalışmalarına Kıpçakların zor zamanlarda çocuklarını satma adeti sebep
olduysa (Turan, 1984), sonraları da Moğol istilasıyla dünyanın dört bir
bucağına dağılan Kıpçakların büyük bir kısmı Mısır ve Suriye’ye
sığınmışlar. Bu askeri kölelerin arasında Kıpçakların dışında Horezm
bölgesinden gelen Karluk ve Kanlı boylarından da köleler bulunmaktaydı
(Sadıkbekov, 2010). Ayrıca Anadolu’nun birçok şehirinde Gulamhane’ler
çalışmaktaydı. Buralarda Kıpçak çocukları eğitilir ve Mısır ve Suriye’ye
gönderilirdi (Özyetkin, 2001). Cengiz ordusundan kaçarak gelen bu kölelerin
316
arasından en güçlüleri seçilerek Nil kıyısındaki Ravza adasına kurulan askeri
kışlada eğitilirlerdi. Önceleri orduda askeri köle olarak çalıştırılan bu köleler
zamanla önemli askeri mevkilere gelir ve nüfuzları artmaya başlar.
Hatta halifenin çevresindeki askerlerden yetenek ve cesareti ile göze
giren Kıpçaklardan bazıları çeşitli şehirlere vali tayin edilmişlerdi. Bunlar
gittikleri yerde ordularını Türklerden oluşturarak oralardaki Türk nüfuzunun
güçlenmesine vesile olmuştur. Vali olarak Mısır’a ilk gelen Türk Yezid İbn
Abdullah et-Turki’ydi (Uğurlu, 1984). Eyubiler döneminde ise bu bölgede
Türklerin etkisi eskisinden daha çok artmaya başlar. Nihayet, 1171 yılında
Selahaddin Eyubi’nin kurduğu, Mısır, Şam, Mezopotamya ve Güney
Arabistan’ı idaresi altında bulunduran Eyubiler sülalesinin saltanatına son
veren Bahriye Memlüklerinden Aybek, 1250 tarihinde Memlükler devletini
kurar. Arapça eserlerde Memlüklerin kurduğu bu devlete “ed-Devletü’tTürkiye” olarak geçer. Aybek’in kölesi olan, sonra da yaptığı bir darbe ile
tahta geçen Kutuz döneminde Mısır bölgesini tamamen kendilerine bağlar.
Kutuz’u öldürüp yerine geçen Baybarıs, Memlükler tarihindeki
önemli şahsiyetlerden biriydi. Önündekinin hepsini yerle bir edip, durmak
bilmeyen Kulagu komutasındaki Moğol ordusunu Ayn Celut’ta ilk kez
mağlup etmesi, Haçlı seferini bozguna uğratması onun namını alabildiğine
yüceltir. Ayrıca Baybarıs döneminde Memlüklerin sınırları hızla genişler ve
her yönden gelişme kateder. Böylece Kıpçakların Mısır’da kurdukları devlet
kısa süre içinde dünya çapında bir siyasi güce dönüşür. İki yüz altmış yedi
sene hayat süren Memlükler devleti özellikle Sultan Kayıtbay ve Kansu
Gavri dönemlerinde duraksama yaşar, nihayet 1517 yılında son sultan
Tumanbay döneminde Yavuz Sultan Selim tarafından yıkılır ve tarihe
karışır.
Memlükler birçok etnik gruptan oluşmuşlar ve Kıpçak sultanlar
yönetmişler. Memlükler ordusunda Kıpçaklar dışında Türkmenler, Gürcüler
ve çeşitli Avrupa halklarından insanlar olmasına rağmen onların hepsi aynı
merkezden yönetilmiş, hepsi Kıpçakça konuşumuşlar (Boranbayev, 2005).
İlk başta köle olarak gelen Kıpçaklardan yetenekli ve otoriteli komutanlar,
bilim adamları ve sanatkarların çıkması Mısır topraklarında sadece Türk
medeniyetinin değil, aynı zamanda Kıpçak kültürü, edebiyatı ve dilinin
gelişmesini sağlamıştır. Üstelik yukarıda da belirttiğimiz gibi askeri köle
olarak kışlada beraber yaşamaları onlara dillerini unutmamaları için avantaj
sağlamıştır. Onlar iktidara gelince yerel halklar da Kıpçakça öğrenmek
zorunda kalmışlar. Zira Memlük Sultanlarının çoğu ümmi, yani Arapça
okuma yazmaları olmamış, sadece Kıpçakça konuşmuşlar (Ekman, 1965).
Hatta Sultan Berkük devrinde devletin resmi yazı dili Kıpçakça olmuş,
evraklar Kıpçakça hazırlanmış ve tüm hukuki sorunlar bu dilde çözülmüştür
(Tekindağ, 1976). Dolayısıyla Kıpçak Sultanları için Kıpçakça-Arapça,
Arapça-Kıpçakça iki, üç dilli sözlükler hazırlanmış, Kıpçakça dilbilgisi ve
ders kitapları yazılmış. Klasik Fars edebiyatının temsilcileri Ferdevsi’nin
“Şahname”, Sa’di’nin “Gülistan” gibi meşhur manzum eserleri Kıpçakçaya
çevirilmiştir.
317
Genellikle Orta Türkçe döneminde Altın Ordu, Memlük ve Horezm
sahalarında kaleme alınmış eserlerin hemen hemen hepsi Oğuz-Kıpçak
karışık dilde yazıldığı araştırmacılarca çokça dile getirilmişti. Bunun
nedenlerinden biri de Oğuzlar ile Kıpçakların çok eski zamanlardan beri
komşu, hatta karışık yaşamalarıydı. Dolayısıyla Kaşgarlı Mahmud,
Divan’ında Türk lehçelerini sınıflandırmada Oğuz ve Kıpçak lehçelerini aynı
grupta değerlendirir, birçok fonetik ve morfolojik unsurların her iki lehçeye
ortak olduğuna çokça değinir ve hatta bazı unsurların ayrıntılarını göstermek
için de Oğuz ve Kıpçak lehçelerini karşılaştırır. Anlaşılan Oğuz ve Kıpçak
lehçeleri o devirlerde günümüze göre birbirine daha yakın, ortak özellikleri
daha çok olmuştur. Ayrıca Deşt-i Kıpçak’ın uçsuz bucaksız bozkırlarında
yaşayan Türklerin hepsinin Kıpçaklar olmadığı, o devirde Kıpçakların en
güçlü kavim olduklarından bu coğrafyada yaşayan diğer Türk boyları da
aynı isimle anıldığı tarihçiler tarafından belirtilmiştir. Dolayısıyla bu
topraklarda meydana gelen eserler de “Kıpçakça Eserler” olarak
bilinmektedir. Tabii ki bu durum Türkologların da ilgisini çekmiş, özellikle
Memlük sahasında kaleme alınmış eserlerdeki diyalekt karışıklığının sebebi
ile ilgili çeşitli görüşler belirtmişlerdir. E. Necip, Altın Ordu ve Memlük
topraklarında meydana gelen yazılı eserler dilindeki bu karışıklığı Sovyet
Türkologları arasında ilk dile getirenlerdendir. Bu coğrafiyada meydana
gelen eserler dilini Kıpçakça-Oğuzca ve Oğuzca-Kıpçakça karışık dilli
eserler olarak sınıflandırır ve bu görüş diğer Türkologlar tarafından da rağbet
görür. E. Necip, Orta Türkçe dönemi karışık edebi dili coğrafi yönden iki
gruba ayırır, İtil nehrinin aşağı kısmı ile Horezm bölgesi Türklerinin dilini
zdilli, Altın Ordu ve Mısır sahası Türklerin dilini ise ydilli edebi yazı dili
olduğunu öne sürer. Z dilinde Oğuzca unsurların, y grubunda ise Kıpçakça
unsurların hakim olduğundan hareketle, önceki yazı diline ait olan eserlere
Oğuz-Kıpçak, sonrakisine ise Kıpçak-Oğuz dilli eserler der (Sabır, 2004).
J. Ekman, “Memlük-Kıpçak Edebiyatı” konulu makalesinde
Memlük Kıpçak edebi dilinin istikrarlı olmadığını, eserler dili birkaç
diyalektik özellikler taşıdığını öne sürer ve bunları Asıl Memlük Türkçesi,
Oğuz Kıpçak karışık diyalekti ve Osmanlı Türkçesi olmak üzereüç gruba
ayırır.
a) Asıl Memlük Kıpçakçası özelliği taşıyan eserlerin dili Harezm
Türkçesi ile sıkı sıkıya bağlı olduğunu belirtir ve aralarındaki başlıca fonetik
ve morfolojik ayrılıklara değinir. Gülüstan Tercümesi, İrşadü’l Mülk,
Vayratü’l Vazıh ve Münyetü’l Guzat bu diyalekt özelliği taşıyan eserler
olarak gösterilir.
b) İkinci grubu Oğuz-Kıpçak karışık diyalekt olarak adlandırır ve
kendi içinde Kıpçak diyalektinin hakim olduğu diyalekt ve Oğuz unsurlarının
hakim olduğu diyalekt olmak üzere ikiye ayırır. İlkini temsil eden eserler
olarak Kitab fi ‘ilmü’n-nüşşab (İstanbul nüshası), Kitabü’l-hayl’i gösterir.
Oğuz Türkçesinin hakim olduğu diyalekti temsil eden eserler ise Kitab
Mukaddime Ebu Leys es-Semerkandi, Kitab fi’l-fıkh bi-lisani’t-türki’dir.
318
c) Üçüncü diyalektin ise tamamen Osmanlı Türkçesi özelliği
taşıdığını belirtir. Sultan Kayıtbay ve Kansu Gavri’nin şiirlerini bu gruba
dahil eder (Ekman, 1982).
J. Ekman, “Memlük Kıpçakçasının Oğuzlaşmasına Dair” konulu bir
başka makalesinde de yine aynı mesele üzerinde durur. Türk dili tarihinde
Memlük Kıpçak eserlerinin ayrı bir yer tuttuğuna ve her eser gerek gramer
gerekse kelime hazinesi yönü ile ilgi çekici ayrılıklar gösterdiğini öne süren
yazar, bu sefer eserler dilini iki gruba ayırır. Yukarıda sözü edilen makalede
olduğu gibi Asıl Memlük Kıpçak diyalekti, Oğuz-Kıpçak Karışık diyalekt
olmak üzere ikiye ayırır ve yukarıdaki Osmanlı diyalektini de bu gruba dahil
eder. Ayrıca makalede eserler dili arasında görülen diyalekt farklılıkların
onların yazılış tarihi ile doğrudan bağlantılı olduğuna değinir. Asıl Melük
Kıpçak Türkçesini 1383-1400 yıllar arasında kaleme alınan yukarıda
belirttiğimiz dört eser temsil ettiğini, XV yüzyılın başlarından itibaren
Memlük Kıpçakçasına Oğuzca karışmaya başladığını, nihayet yüzyılın
sonuna doğru iyice Oğuz-Kıpçak karması dil meydana geldiğini, hatta
Memlük devrinin sonlarına doğru tamamen Osmanlıcaya dönüştüğünü dile
getirmişitir (Ekman, 1965).
Macar Türkolog Tibor Halasi Kun da, Memlük Kıpçak sahsında en
az üç diyalekt mevcut olduğunu, bunlardan birincisi Rusya’nın güneyindeki
(Altın Ordu) Kıpçakça ile aynı olup, bunu da Asıl Kıpçakça olarak
değerlendirmek gerektiğini yazar. Bu gruba mensup eserler olarak Kitab
Bayratü’l-Vazıh, İrşadü’l-Mülk ve’s-selatin ve Munyetü’l-Guzat’ı gösterir.
Kun’a göre ikinci diyalekt Osmanlıca, yani eski Anadolu Türkçesi ile hemen
hemen aynıydı. Şahname, Ferahname, Siyer Kitabı, Fütuhü’ş-Şam ve Yüz
Hadis gibi eserlerin dili bu diyalekt özelliklerini taşımaktadır. Üçüncüsü ise
Kitab fi’l-Fıkh, Kitab fi’lmi’n-nüşşab, Kitabü’l-Hayl ve Kitab Mukaddime
Ebu Leys es-Semerkandi gibi eserlerin temsil ettiği diyalekttir. Yazara göre
bu Memlük bölgesinin yerel dilidir. “Bu eserlerin dili ne tam olarak Oğuzca,
ne de tam olarak Kıpçakçadır; ancak ikisinin de arasında bir noktadır ki, bu
dil en doğru şekliyle Oğuz-Kıpçak olarak adlandırabilir” der. Ayrıca eserler
dilindeki Oğuzca ve Kıpçakça unsurların ağırlıkta olmasının yazılış tarihi ile
bağlantılı olması meselesine de şüpheli yaklaşır. “Yani dildeki gelişme
Kıpçakçadan Oğuzcaya doğru olduğunu varsaymak ne kadar cezbedici de
olsa, bu eserlerin bazılarının eski ve eserlerdeki her iki lehçe unsurlarının
eşit dercede olması ve bu değişiklikleri müstensihlere atfetmenin doğru
değildir” der ve bu diyalekti, Mısır’daki Oğuz-Kıpçak unsurlarından oluşan
karma bir dil olarak nitelendirilebileceğini, ancak bu eserlerin kaynağını
Mısır haricinden, yani Altın Ordu ve Harezm’den aranması gerektiğini öne
sürer (Kun, 2010).
Memlük Kıpçak sahasında konuşulan lehçeleri, bu lehçelerin
birbirine tesirini ve Arap filologların eserlerinde geçen halis Türkçe tabirini
inceleyen A. İnan, Eyyubiler ve Selçuklular döneminde Mısır’da konuşulan
Türkçenin Öğuz Türkmen lehçesi olduğunu, ancak Eyyubiler döneminin
sonlarına doğru Kıpçak lehçesinin yaygın bir hal almaya başladığını ve
319
egemenlik Kıpçakların eline geçince bu süreç daha da hızlandığını belirtir.
Mısır’da Kıpçak Türkçesinin yayılmasına sadece Kıpçakların egemenliği ele
geçirmesi değil, başka da önemli etkenler olduğunu dile getirir. Bunlardan
biri de Kıpçak ve Oğuz boylarının eski çağlardan beri komşu ve karışık
yaşamaları, aralarında çok sayıda kelime alış verişi olmalarıdır. Çünkü
muhtelif, hatta aynı devirde yazılan Türkçe-Arapça sözlüklerde bile
Kıpçakça kayıdı ile geçen kelimeler bir diğer sözlükte Türkmence olarak
gösterilmiştir. Ayrıca, Kıpçakların Mısır’a gelmesi Selçuklularla başladığını,
ancak bunların Orta Asya’da iken Müslüman olduklarını ve biraz da
dillerinin Oğuzlaştıklarından dolayı Arap filologların iki lehçeye ait
unsurları karıştırdıklarını öne sürer. Arap Filologlar Türkmen Lehçesi ile
Kıpçak lehçesini ancak Kölemenler devrinde ayrıdedebilmişler. Kıpçakçanın
yaygın bir hal almasına sebebiyet veren diğer bir etken de Moğol istilası
sonrası islamiyetle fazla temasta olmayan Bozkır Kıpçaklarının Mısır’a
gelmesiymiş. Onlar buradaki Oğuzca karışık Kıpçak lehçesini takviye
etmekle kalmayıp bozkır Kıpçak kültürünü de beraberinde getirmişler.
Yazar, bunu Memlük Kıpçak sözlüklerinde geçen onların kültürünü yansıtan
kelimeleri örnek göstererek ve bazı özel isimlerden hareketle ispatlamaya
çalışır.
XIII. yüzyıla kadar Mısır’da Kıpçakça yada Türkmence esere
rastlanmadığını belirten A. İnan, o devirlerde bütün müslüman Türk dünyası
için bir tek yazı dili, yani Kaşgar Türkçesi olduğunu söyler. Mısır’da
Kıpçakçanın yazı dili haline gelmesi Altın Ordu ile siyasi ve medeni
ilişkilerin artmasıyla meydana gelmiştir. Dolayısıyla Mısır’da ancak XIV
yüzyılın sonlarına doğru Kıpçakça ve Türkmence eserlerin yazılmaya
başladığını ve Kıpçakçanın yazı dili olarak belirmesine Altın Ordu’dan gelen
muhacir ve mülteci Kıpçakların sebep olduklarını, beraberlerinde Altın
Ordu’da Harezm Türkçesi tesiri altında yazılan eserleri de getirdiklerini
ifade eder.
“Mısır ve Süriye’de meydana gelen eserlerde rastlanan Uygur, Tatar,
Kıpçak, Türkmen gibi etnik ve Harezmiye, Türkistani gibi coğrafi terimler
XIII-XV yüzyıllarda oralarda konuşulan Türkçenin pek karışık bir Türkçe
olduğunu gösterir” der ve buna rağmen Kıpçakça ve Oğuzcanın lehçe
özelliklerini koruduğunu da ilave eder. Kıpçakça’nın gerek Altın Ordu’ da
gerek Memlük sahasında istikrarlı bir dil olamadığı görüşünü öne süren
yazar, Memlük sahasında 40-50 yıllık asıl Kıpçakça sanılan eserlerde dahi
karşılaştırıldığında istikrarsızlığın göze çarpacağını söyler. Eserlerde
önceleri Orta Asya klasik yazı dili taklit edilmiş, sonra da Türkmence
karışık kullanılmaya başlamış, nihayet son Çerkes kölemenler devrinde
Mısır’da Oğuz-Türkmence yaygın bir hal almaya başlamış. Devletin son
dönemlerinde kaleme alınan Sultan Kayıtbay için yazılan dualar mecmuası,
Kansu Guri’nin şiirleri tamamen Osmanlıcadır. Mısır’ın Osmanlılar
tarafından feth edilmesi ile bu ülkede Oğuz-Türkmen lehçesi hakim dil
haline gelmiş. Bundan dolayıdır ki İnan, bu tür eserlere Kıpçakça değil
“Türkçe” denilmesi gerektiğini savunur (İnan, 1953).
320
Yukarıda söz ettiğimiz Memlük Kıpçak sahasında meydana gelen
eserlerin dil özellikleri ile ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalardaki
görüşlere genel bir değerlendirme yaparak, Memlük Kıpçak Türkçesinin bazı
özelliklerini aydınlatabileceğimizi düşünüyoruz. Evvela E. Nacip’in Altın
Ordu ve Kıpçak sahasında yazılan eserlerin hepsini Kıpçak-Oğuz ve Oğuz
Kıpçak dilli eserler olarak sınıflandırması çok genel ve şartlıdır. Çünkü
yukarıda diğer yazarların da belirttiği gibi bu eserlerin arasında Altın Ordu
Kıpçak Edebi Dili tesirinde yazılmış, uzmanların da “Asıl Kıpçakça Eserler”
olarak ifade ettikleri, Oğuzca unsurların hemen hemen yok denecek kadar az
olduğu, aynı düzeyde son dönemlerde kaleme alınan tamamen Osmanlıca
dedikleri, Kıpçakça unsurların çok az olduğu eserler de bu sınıflandırmanın
haricinde kalacaklardır. A. İnan da meseleye biraz şartlı yaklaşır ve
Osmanlıca açısından değerlendirir. Kıpçakça’nın hem Altın Ordu, hem
Memlük sahalarında istikrar gösteremediğini, dolaysıyla Kıpçakça eserlere
“Türkçe” denmesi gerektiğini belirtir ve: “Mısır’da Oğuz Türkmen
lehçesinin hakim Türkçe olmasının amili Osmanlıların yalnız siyasi ve askeri
kudreti değil, Osmanlı devletinde ve Anadolu beyliklerinde halis OğuzTürkmen Lehçesine dayanan güzel ve zengin bir yazı dilinin meydana
gelmiş olmasıdır” fikri, Kıpçakçanın bir yazı dili olmadığı, bir konuşma dili
olarak yazı dilini etkilediği kanaati uyandırır (İnan, 1953). Yukarıdaki
görüşlerden hareketle Memlük Kıpçak Türkçesinin dil özelliklerini şu
şekilde özetleyebiliriz:
- Evvela, Memlük sahasında yazılan eserlerin dilinde istikarsızlık
olduğu şüphesizdir. Eserler üç türlü diyalektin özelliğini taşımaktadır.
Bunlardan biri Altın Ordu Kıpçak lehçesi özelliği taşıyan Asıl Kıpçak
diyalekti, ikincisi bazen Oğuzca, bazen de Kıpçakça ağırlıklı Oğuz Kıpçak
karma diyalekt, üçüncüsü de Memlüklerin son dönemlerinde meydana gelen
Oğuz-Türkmen diyalekti.
- Memlük sahası Kıpçakça eserleri dilinde görülen bu diyalekt
farklılıkları bir şekilde eserlerin yazılış tarihi ile ilgilidir. Kıpçakça ve
Oğuzcanın edebi yazı dili olarak kullanılmaya başladığı XIV yüzyılın
sonlarına doğru yazılan eserler Altın Ordu edebi yazı dili tesirinde Kıpçak
lehçesi ile yazılmıştır. Bu eserlere de Asıl Kıpçak diyalekti ile yazılmış
eserler denmektedir. XV yüzyıldan itibaren Türkmence-Oğuzca karışmaya
başlar, yavaş yavaş bu süreç hızlanır ve yüzyılın sonuna doğru iyice karma
bir yazı dili meydana gelir. Bunlardan Kıpçakça unsurların hakim olduğu
lehçeye Kıpçak-Oğuz karışık dil, Oğuzcanın hakim olduğu diyalekte de
Oğuz-Kıpçak karışık dil denmiştir. XV yüzyılın sonu ile XVI yüzyılın
başlarında Osmanlı ile siyasi ve medeni ilişkilerin güçlenmesi ile eserler dili
Kıpçakça unsurların oldukça azalmasıyla iyice Oğuzcalaşmıştır. Bu eserlere
de Oğuzca-Türkmence eserler denmiş.
- Memlük Kıpçak sahası eserler dilindeki diyalekt karışıklığının,
yani Oğuz veya Kıpçak lehçelerinin ağırlıkta olmasının yazılış tarihi ile
bağlantılı olması meselesini H. Kun farklı yorumlar. Bu karışıklığın nedenini
Mısır haricindeki edebi yazı dillerinden aramak gerektiğini belirtir. Öyle ise
321
“Asıl Memlük Kıpçak eserleri” olarak ifade edilen, XIV yüzyılın sonlarına
doğru kaleme alınan eserler Altın Ordu edebi yazı dilinin tesirinde
yazılmıştır. Bunun için de Oğuzca unsurlar alabildiğine azdır. Bunun sebebi
de Altın Ordu’dan gelen muhacirler ile mülteciler olduğu yukarıda
belirtilmişti. A.F. Karamanoğlu, Seyfi-i Sarayi’nin Gülistan Tercümesi’nin
Dil hususiyetleri adlı çalışmasında Altın Ordu sahası eserlerinden Hüsrev ü
Şirin ile Memlük sahası eseri Gülistan Tercümesi’nin Kıpçakçanın başlıca
edebi eserleri olduğunu ifade eder. Kıpçakçanın asıl hususuyetlerini taşıyan
bu iki eserin dili arasında pek az fark varmış. A.F. Karamanoğlu, bunun da
normal gelişme denecek ölçüde olduğunu belirtir. Ayrıca Mısır’da bir Türk
muhiti kurulduktan sonra Sarayi gibi diğer Türk muhitlerinden ediplerin
gelip buraya yerleştiği bir harket olduğunu ve dil yakınlığını bu hareketin
önemli ölçüde etkilediğini ifade eder (Karamanlıoğlu, 1969). “OğuzTürkmence eserler” olarak adlandırılan, Memlüklerin son döneminde yazılan
eserler de Eski Anadolu Türkçesi yazı dili tesirinde yazılmış ve bunun için
de Kıpçakça unsurlar alabildiğine azdır.
- Oğuz-Kıpçak karışık dilli eserlere gelince bizce asıl Memlük sahası
edebi yazı dili budur. Ne tam Oğuzcadır, ne de tam Kıpçakça. A. İnan ve
T.H. Kun, Memlük Oğuz-Kıpçak karışık dilli eserler dilini Memlük
sahasının yerel dili olduğu kanaatindedir. İnan: “Mısır ve Süriye’de meydana
gelen eserlerde rastlanan Uygur, Tatar, Kıpçak, Türkmen gibi etnik ve
Harezmiye, Türkistani gibi coğrafi terimler XIII-XV yüzyıllarda oralarda
konuşulan Türkçenin pek karışık bir Türkçe olduğunu gösterir” der. Yani
Altın Ordu edebi yazı dili ile başlayan Memlük sahası yazı dili yavaş yavaş
kendi sahasında konuşulan dili edebi dil haline getirmişler. Kazak Kıpçakça
uzmanı A. Kurışcanov da karışık dilli Kitab Mukaddime’nin dili hakkında
fikir belirtirken bu eserin konuşma diliyle yazıldığını öne sürmüştür
(Kurışcanov, 2011). Sonra da Anadolu edebi yazı dili tesirinde kalmıştır.
Bunların sebepleri de yukarıda belirtilmiştir.
Sonuç olarak, Memlük Kıpçak Türkçesi ile kaleme alınmış eserler
araştırmacılara göre Kıpçak ve Oğuz grubunda yer alan çağdaş Türk
halklarının ortak mirasıdır. Bu ister lengüistik, ister ekstralengüistik
açılardan ispatlanmıştır. Bu sahaya ait eserlerden günümüze ulaşanların çoğu
bilim adamları tarafından transkripsiyonu yapılmış, faksimilesi yayınlanmış,
indeks ve karşılaştırmalı sözlüğü hazırlanmış, dil hususiyetleri de belli bir
ölçüde ele alınmıştır. Memlük Kıpçak eserlerinin dili ve diğer Türk
lehçeleriyle bağlantısına dair çeşitli görüşler belirtilmiş ve bunlardan
bazılarına yukarıda değinmiş olduk. Ancak bu tarihi yadigarları milletimizin
çıkarları uğuruna kullanabilmemiz için çözümünü bekleyen sorunlar çoktur.
İşte bunlardan biri de elimizde bulunan eserlerin hangi diyalektle yazıldığını
net bir şekilde ortaya koymaktır. Eserlerin diyalekt temelini net bir şekilde
ortaya koymadan onları günümüz Kazakçayla ya da Türkçeyle
bağdaştırmak, günümüz dilimizin unsurlarını onlardan aramak asla mümkün
değildir.Bu amaca ulaşabilmek için aşağıdaki sorunların çözümünü
öneriyoruz:
322
- Evvela, Memlük Kıpçak eserlerinin gramer yapısı, yani eserler
dilinin fonetik, morfolojik ve sözdizimsel özellikleri detaylı bir şekilde
bilimsel açıdan incelenmeli;
- Memlük Türkçesinin söz varlığı, kelime hazinesi, kelime grupları
ve diyalektik özellikleri ile ilgili geniş çapta proje çalışmaları yapılmalı;
- Elimizde bulunan eserlerin herbiri Kıpçak ve Oğuz grubu dahilinde
yer alan çağdaş Türk dillerinden biri ile lengüistik metodla detaylı bir şekilde
karşılaştırılmalı. Yani eserde geçen hiçbir kelime, hiçbir gramatikal şekil,
hiçbir fonetik unsur göz ardı edilmeden bir bütün halinde karşılaştırılmalı ki,
o dille aradaki benzerlikler ve farklılıklar ortaya çıkartılabilsin. Ne yazık ki,
böyle bir çalışpma eserlerden hiçbiri üzerinde günümüze dek yapılmamıştır.
Belli bir gramer kategorileri üzerinde yapılmış olabilir, ancak bu
beklediğimiz neticeyi veremez. Herbir eser günümüz Türk dilleri ile tam bir
bütün halinde ve sistemli bir şekilde karşılaştırılarak aralarındaki
benzerlikler ile farklılıklar ortaya konulmadan onun hangi diyalektle
yazıldığını net bir şekilde tespit etmek mümkün değildir.
- Memlük Kıpçak eserlerinden her birinin içerdiği bütün dil
unsurları üzerine istatistik tahlil yapılmalıdır. Eserdeki dil unsurlarına
istatistik tahlil yapmak eser dilinin diyalektik temelini net olarak ortaya
koymada verimli bir yöntemdir. Bugüne dek yapılan çalışmalarda ara sıra
Arapça ve Farsça unsurlar haricinde böyle bir tahlil yapılmamıştır. Onun için
de belli bir eser dilinden söz ederken “Kıpçakça yazılmış, ama şu kadar
düzeyde Oğuzcanın etkisi vardır” ya da tam tersine “Oğuzca yazılmış, şu
kadar miktarda Kıpçakçanın etkisi vardır” şeklinde kesin ifadelerle dile
getiremiyoruz. Orada hangi lehçe unsurlarının hangi oranda olduğunu açık
ve net bir şekilde belirtemiyoruz. Sadece “Oğuz-Kıpçak karışık dilde
yazılmıştır” şeklinde genel, bilimsellik açısından kıt ve yetersiz ifadeler
kullanmaya mecbur kalmaktayız.
- Memlük Kıpçak sahasında kaleme alınan eserleri kendi aralarında
dil özellikleri bakımından geniş kapsamda karşılaştırılmalı ve tespit edilen
diyalektik farklılıkların kaynağı araştırılmalı;
- Bu amaçla aynı ve farklı devirlerde diğer muhitlerde, özellikle de
Altın Ordu, Horezm ve Osmanlı topraklarında meydana gelen eserler diliyle
karşılaştırılmalı ve birbirine etkisinin olup olmadığını, varsa ne zaman, hangi
düzeyde olduğu tespit edilmeli;
- Son olarak, Kazakistan’da ve Orta Asya ülkelerinde bu eserler
üzerinde yapılan çalışmalarda son zamanlarda bir duraksama görülmektedir,
yani yok denecek kadar azdır. Önceki nesil Türkologlar bu eserler üzerinde
çalışmasına rağmen Rus Türkologların tesirinde kaldılar ve imkanları da
kısıtlıydı. Günümüzde ise bu eserler dilini inceleyip özelliklerini ortaya
koyabilecek, diyahronik ve sinhronik açıdan karşılaştırarak benzerlikler ile
farklılıkları tespit edebilecek uzman sıkıntısı vardır. Dolayısıyla ne az iki
veya üç çağdaş lehçeye hakim, dil bilgisi kuramlarını iyi kavramış,
lengüistik yöntemleri uygulayabilecek, donanımlı lisans, yüksek lisans ve
doktora düzeyinde uzmanlar yetiştirilmesi gerekir.
323
KAYNAKÇA
AKINCANOV, S.M. Kipçaki v istorii srednevekogo Kazahstana.
Gılım baspası, Almatı, 1995.
BORANBAYEV, Sandıbay, “Türik jane Kıpşak tilinin tuvıstıgı
turalı jinak” jazba eskertkisişinin tili, Şımkent, 2005.
EKMAN, Janos, “Memlük Kıpçakçasının Oğuzlaşmasına Dair”,
TDAY Belleten, 1965, Ankara, 1989.
EKMAN, Janos, “Memlük Kıpçak Edebiyatı”, TDAY Belleten
1982-1983, Ankara, 1986.
HALASİ-KUN, Tibor, “Memlük Kıpçak Sahası Dil Çalışmaları ve
İstanbul’daki Elyazmaları”, Çev. Musa Salan, 2010.
İNAN, Abdulkadir, “XIII-XV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen
ve Kıpçak Lehçeleri ve Halis Türkçe”, TDAY Belleten 1953, Ankara, 1988.
KALIBAYEVA, Kalamkas, Salıstırmalı Türki Frazeologiyası,
Almatı, 2009.
KARAMANLIOĞLU, A. Fehmi, “Seyf-i Sarayi’nin Gülistan
Tercümesi’nin Dil Hususiyetleri”, Türkiyat Mecmuası, cilt 15, 1969.
KUDASOV, Seysenbay, “Kıpşak tilindegi jazba eskertkişterdi
zerttev maseleleri”, Altayistika jane Türkologiya, N1, 2011.
KURIŞCANOV, Abcan; KÖMEKOV, Bolat; DÜYSENOV, Sercan,
Eski Kıpçak tili, Kazak Kızdar Pedagogikalık İnstitutı, Almatı, 2007.
ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK yayınları, Ankara,
1998.
ÖZYETKİN, A.Melek, Ebu Hayan Kitabu’l-İdrak li Lisani’l-Etrak.
KÖKSAV, - Ankara, 2001.
SABIR, Murat, Orta Türki leksikasımen kazak tili leksikasının
sabaktastığı, Kazak universiteti, Almatı, 2004.
SADIKBEKOV, Kurmangazı , Orta ğasır jazba eskertkişterinin tili,
Nurlı Beyne, Şımkent, 2010.
TEKİNDAĞ, M.Ş., “Mısır ve Süriye’de Kurulmuş Türk Devletleri”,
Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976.
TURAN, Kıpçak Türkçesinde Kelime Yapımı ve Çekimi, Erciyes
Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış yüksek Lisans Tezi.
Kayseri, 2006.
UĞURLU, Mustafa, Munyetü’l-Guzat, Metin-İndeks, Gazi
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayınlanmamış yüksek lisans tezi,
Ankara, 1984.
324
TÜRK VE MOLDOV ATASÖZLERİNDEKİ “YEMEK” KAVRAMININ
KARŞILAŞTIRMALI BİÇİMDE İNCELENMESİ
Mariana BUDU
İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Yeni Türk Dili Anabilim Dalı
Doktora Programı
[email protected]
ÖZET
Atasözleri, milletlerin toplumsal ve ahlaki kurallarını, davranış
biçimlerini, düşüncelerini, gelenek ve göreneklerini yani kültürünü
yansıtmaktadır. İnsanoğlu yaşayabilmek için beslenmeye ihtiyaç
duyduğundan yemek kavramı atasözlerinde geniş şekilde yer almaktadır.
Yemek kültürü, milletlerin kültürünün en önemli parçasıdır. Yemek ile
ilgili alışkanlıklar milletten millete farklılıklar göstermektedir. Her milletin
yemek kültürü, tarihsel gelişimine, coğrafyasına, yaşam şekline, yüzyılların
birikimine, damak tadına ve beceriye göre değişmektedir. Bu özellikler
atasözlerine de yansımaktadır.
Türk ve Moldov kültüründe yemek ile ilgili atasözleri çokça
kullanılmaktadır. İki kültürdeki atasözü tanımlarını aktaran, Türk ve Moldov
edebiyatında atasözü ile ilgili düşüncelere yer veren bu çalışmada, Türk ve
Moldov yemek kültürlerinin değerlendirilmesine; yemek ile ilgili atasözü
örnekleri üzerinden iki kültür arasındaki benzerliklerle farklılıkların
tespitine çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Atasözü, Yemek Kültürü, Moldov Kültürü, Türk
Kültürü.
ABSTRACT
A COMPARATIVE ANALYSIS OF THE CONCEPT “FOOD” IN
THE TURKISH AND MOLDAVIAN PROVERBS
Proverbs, the nation’s social and moral norms, behaviors, thoughts,
customs and traditions which reflect the culture. In order to substain, human
life must be feed. Therefore, the concept of food are widely in proverbs.
Food culture is the most important part in the culture of nations. Related to
eating habits vary from nation to nation. Each nation’s food culture,
historical development, geography, life style, the accumulation of centuries,
taste is the ability to change depending on. This characteristics are reflected
in proverbs.
In Turkish and Moldavian culture are widely used proverbs related to
food culture. Examples of these proverbs examined on the basis of
325
similarities and differences between the two cultures are analyzed to
determine. However, is given proverb definition, thoughts of food in
literature and food culture in proverbs of two cultures.
Key Words: Proverb, Food Culture, Moldavian Culture, Turkish
Culture.
GİRİŞ
Atasözü kelimesi, farklı milletlerde farklı şekillerde adlandırılmaktadır.
Almanca’da “Sprich-wort”, Arapça’da “mesel”, Farsça’da “pend”,
Fransızca’da “proverbe”, İngilizce’de “proverb”, Rusça’da “poslovitse”,
Moldovca’da “proverb” denilmektedir. Türkiye Türkçesi’nde çoğul olarak
“atasözleri” denmekle beraber eskiye doğru gidildiğinde “atalar sözü”,
seyrek olarak da “atalar sözleri” şeklinde geçmektedir.1 Burada belirtmek
gerekir ki ne Almanca’daki “Sprich-wort”, ne Arapça’daki “mesel”, ne
Farsça’daki “pend”, ne Fransızca’daki “proverbe”, ne İngilizce’deki
“proverb”, ne Rusça’daki “poslovitse”, ne de Moldovca’da “proverb”
Türkçe’deki “atasözü” kelimesi gibi adlandırılamıyor. Türk dilini öğrenen
biri için sözlüğe bakmadan “atasözü” kelimesinin “proverb” anlamına
geldiğini tahmin etmek çok zor değildir, “ata” ve “söz” kelimelerinin ne
anlama geldiğini bilmek yeterlidir.
Atasözü, bir milletin kimliğini gösteren araçlardan biridir. Yeryüzünde,
atasözü olmayan milletten bahsedilemez, çünkü atasözü olmayan millet
yoktur. Hatta bir milleti başka bir milletten ayıran en önemli özellik
atasözüdür diyebilmek de mümkündür. Çünkü atasözleri, milletler arasındaki
kültürel farklılıkları ve benzerlikleri göstermektedir. Bir milletin başka bir
milletten aldığı veya benimsediği atasözlerinden elbette bahsedilebilir.
Atasözü nedir sorusuna Türk ve Moldov kaynaklarından hareketle şu
cevaplar verilebilir. Kökenleri çok eskilere dayanan Türk atasözleri hakkında
ilk denilebilecek tanımı 1863 yılında basılan Durub-i Emsal-i Osmaniye
(Osmanlı Atasözleri) adlı kitabının önsözünde İbrahim Şinasi yapmıştır:
“Durub-ı emsâl ki hikmetü’l-avâmdır, lisanından sâdır olduğu bir milletin
mahiyyet-i efkârına delalet eder”. Şinasi’nin demek istediği şudur:
“Atasözleri ki halk hikmetleridir, halk felsefesidir; dilinden çıktıkları
milletin nasıl düşündüğünü, yani fikirlerinin ne mahiyette olduğunu
anlatırlar.”
İslam Ansiklopedisi’nde atasözü şu şeklide tanımlanmıştır: “Atalarından
gelen ve onların yüzyıllar içindeki tercübe ve müşahadelerine dayalı
düşüncelerini öğüt ve hüküm şeklinde nakleden anonim mahiyette kısa ve
özlü söz.”2
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde ise atasözü: “Atalarımızın
uzun gözlem ve tercübeler sonucunda vardıkları hükümleri hikmetli
düşünce, öğüt ve örneklemeler yolu ile birçoğu mecazi anlam taşıyan;
yüzyılların oluşturduğu biçimde kalıplaşmış bulunan; daha çok sözlü
1
2
Aydin Oy, “Atasözü”, DİA., C.4, İstanbul, 1991, s. 44.
326
gelenek içinde nesilden nesle geçerek yaşayan; anonim nitelikteki özlü
sözdür” şeklinde tanımlanmaktadır.
Türk Dil Kurumu’nun, Türkçe Sözlük’ünde ise atasözü şu şekilde
açıklanmıştır: “Uzun denemelere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş,
öğüt verici nitelikte söz, deme, mesel, sav, darbımesel.”3
Türk atasözlerini detaylı olarak inceleyen Aksoy’a (1995:36) göre:
“Atalarımızın, uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural, bilgece
düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan
kamuca benimsenmiş özsözler”.
Dictionar Explikativ Ilustrat al Limbii Romîne (Açıklamalı Romence
Sözlüğü)’de atasözü, proverb latince proverbium’den geldiğini ve -“Expresie
populară succinată, de obicei o îvătătură, o experientâ de veată.”- Çev: “Halk
tarafından söylenen kısa söz, öğüt verici söz, hayata dair deneyim” 4 olarak
açıklanmaktadır.
Moldov atasözleri üzerinde çalışan Grigore Botezatu ve Andrei Hîncu
hazırlamış oldukları Romen Atasözleri Sözlüğü kitabında atasözlerinin
tanımını şu şekilde yapmışlardır: “Atasözü iki öğeden oluşmaktadır; biri
gözlem (Erken kalkan…) diğeri sonuç (… yol alır). Atasözleri kalıplaşmış
sözlerdir, kısa ve özlüdürler. Şiirsel üsluba sahip olan atasözleri içinde
mecaz, sembol, tezat, kinaye gibi edebi sanatları barındırmaktadır.” 5
Rus atasözlerinin özelliklerini belirlemiş olan V.Dal’a göre “Atasözü,
dolaylı şekilde söylenmiş üstü kapalı bir öğüt bir düşüncedir.”6 Rusça’da
atasözleri ile ilgili yapılan tanımları ele aldığımızda ise atasözlerinin bir
ulusun ekonomisi, kültürü ve tarihiyle birlikte ortaya çıktığı
gözlenmektedir.7
Yukarıdaki Türk ve Moldov halkının atasözleri ile ilgili tanımlamaları
incelediğinde iki milletin de atasözleri ile ilgili düşüncelerinin birbirinden
uzak olmadığı görülmektedir. Nitekim milletlerin maddi ve manevi
değerlerini yansıtan atasözleri hakkında Türk atasözlerini detaylı olarak
inceleyen Ömer Asım Aksoy şu ifadeyi kullanmıştır: “Bir milletin kültürünü
meydana getiren değerlerden biri olan halk dilinin en saf ve değerli örnekleri
olan atasözleri, bir milletin kendi varlığının ve benliğinin aynasıdır. Bu
ulusun tarihini, düşüncelerini, yaşayışlarını, insanlarını, geleneklerini, keskin
zekâlarını, geniş hayallerini, ince duygularını, derin felsefelerini yansıtır
hatta ince alaylar ve sert taşlamalar da içermektedir.”8 Moldov yazarı
Nicolae Dabija ise atasözleriyle ilgili şu değerlendirmeyi yapmıştır:
3
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, s. 180.
Dicționar Explikativ Ilustrat al Limbii Romîne, Gunivas, İtalia, 2007, s. 1586.
5
Grigore Botezatu - Andrei Hîncu, Romen Atasözleri Sözlüğü, Litera Yayınyevi, BucureştiChişinău, 2001, s. 10.
6
Sadre Güneş, Türk ve Rus Atasözleri Arasındaki Benzerlikler, (Yüksek Lisans Tezi),
İ.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rus Dili ve Edebiyatı, İstanbul, 1999, s. 2.
7
a.g.e., s. 2.
8
Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara, 1984, s. 27.
4
327
“Atasözü bir milletin karakteri, bilgisi, felsefesi, tarihi, hayata dair
yazılmamış kurallardır ve milletlerin aynasıdır.”9
Görüldüğü gibi bir milletin maddi ve manevi değerlerini yansıtan
atasözleri hakkında Türk ve Moldov yazarları hemen hemen aynı fikirlere
sahiptir.
Moldov ve Türk Kaynaklarda Atasözü
Atasözleri insanlık kadar eskidir. Türk atasözlerinin yazıya geçirilmiş
en eski örneklerine 8. yüzyılda Orhun Abideleri’nde rastlanmaktadır. Bunlar
ilk defa Ahmet Caferoğlu tarafından ele alınmıştır.10 Daha sonra, Uygur
alfabesiyle yazılmış metinlerde de “sav” adı altında eski Türk atasözlerinden
örnekler görülmektedir.11 Kaşgarlı Mahmud ise Türk atasözlerinin adı
bilinen ilk derleyicisidir. Aynı yüzyılda Yusuf Has Hacib (Kutadgu Bilig) ve
Edip Ahmet Yükneki (Atabetü’l-Hakayık) de atasözlerini nazım sahasına
sokan ilk edebiyatçılardandır. Daha sonra yazılmış ve yazıldığı çağda
kullanılan atasözlerine geniş bir şekilde yer vermiş eserler arasında Dede
Korkut Kitabı önemli bir yer tutar. Bu kitap atasözü bakımından zengin bir
kaynaktır.
15. yüzyılda düzenlenen ve bir tıp kitabının sonuna konulmuş olan
Kitab-ı Atalar adlı yazmada yer alan atasözlerinin birçoğu günümüze kadar
gelmiştir. Divan şairleri de eserlerinde atasözlerine yer vermişlerdir. Bu
hususta en önde gelen isim Güvâhî’dir.
Tanzimat’tan sonra bu alanda daha çok çalışma yapılmıştır. Bu
çalışmalar atasözleri ve deyimlerin ayrımı yapılmaksızın hazırlanmıştır.
Bunlardan bazıları şunlardır: Durub-ı Emsâl-i Osmaniyye, (Şinâsî); Durûb-ı
Emsâl-i Osmaniyye, (Ebüzziya); Mütahabât-ı Durûb-ı Emsâl-i Türkiyye, (A.
Vefik Paşa); Atalar Sözü, (Tanıtan: Veled İzbudak).
Cumhuriyet döneminde de birçok çalışma yapılmıştır. Burada bazı
çalışma örnekleri olarak şunlar sıralanabilir: Türk Dil Kurumu’nun Bölge
Ağızlarında Atasözleri ve Deyimleri; Ömer Asım Aksoy’un, Atasözleri ve
Deyimleri ve Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü I-III; Türk Tarih Kurumu’nda
bulunan Hüseyin Görbil’in Atasözü Külliyatı; Feridun Fazıl Tülbentçi, Türk
Atasözleri ve Deyimleri; Mustafa Nihat Özön’ün Türk Ata Sözleri.
Moldov atasözlerinin Latin harfleriyle yazıya geçirilmiş en eski
örneklerine Grigore Ureche (1590-1647)’nin Litosipețul Țării Moldovei tarih
kitabında rastlanmıştır. Ayrıca, atasözleriyle ilgili detaylı çalışma Dimitrie
Cantemir (1673-1723), İstoria Eroglifică eserinde yapılmıştır. Daha sonra,
1733-1734 yılları arasında yazılmış olan İon Neculce’nin Dabija-Vodâ’dan
Constantin Mavrocordat’a kadar Moldova Tarihi kitabında atasözlerine yer
verilmiştir.
19. yüzyıldan itibaren Moldov atasözleri üzerinde birçok çalışma
yapılmıştır. Burada en kapsamlı çalışmaların ele alınması tercih edilmiştir.
On ciltten oluşan İuliu Zanne’nin Ptoverbele Romînilor (Romenlerin
9
Nicolae Dabija, La Şcoala Proverbelor, Literatura Artistică, Chişinău, 1984, s. 5-8.
11
Reşit Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Ankara, 1965, s. 272-275.
10
328
Atasözleri), Anton Pann’ın Culecere de proverburi sau Povestea Vorbei
(Atasözlerinin Derlenmesi veya Konuşma Tarihi), Efim Jungheatu’nun
Proverbe şi Zicători (Atasözleri ve Deyimleri), İordachi Golescu’nun
Proverbe Comentate (Açıklamalarla Atasözleri), Nicolae Dabija’nın La
Şcoala Proverbelor (Atasözlerinin Okulu), Tatiana Cartaleanu, Olga
Cosovan ve Elena Cartleanu’nun Dicționar de Proverbe Comentate
(Atasözlerinin
Sözlüğü),
Moldov
atasözlerini
inceleyen
geniş
çalışmalardandır.
Türk ve Moldov kaynaklarda atasözlerin çıkışı ile ilgili ortak
görüşlerden bazıları:
a. Deneyim Sonucunda Ortaya Çıkan Atasözleri
Atasözlerinin kaynağı hayattır. İnsanın hayatı deneyimlerden ibarettir.
Bu deneyimlerin sonucunda atasözleri ortaya çıkmaktadır. Bir fert tarafından
söylenmiş sonra onu kendi ruhuna uygun bulan halk tarafından benimsenmiş
ve yayılmıştır.12 Buradan yola çıkarak atasözünün deneyimlerin ve
gözlemlerin anası olduğu söylenebilir. Burada hem Moldov hem de Türk
halkına ait ve deneyim sonucunda ortaya çıkan “Akraba ile ye, iç alış veriş
etme” atasözü örnek olarak verilebilir. Bu atasözünden anlaşılacağı üzere
insan, akraba ilişkilerinde çok dikkatli olması gerektiğini kavrayıp bu sözü
kullanmıştır ve halk tarafından bu söz benimsenip yayılmıştır. 300 yıl
boyunca Osmanlı Devleti’nin egemenliğinde yaşayan Moldov halkı Türk
kültüründen etkilenmiştir. Bu örnekte de görüldüğü gibi Moldovalılar, Türk
atasözlerini benimseyip kendilerine mâl etmişlerdir.
b. Doğanın Gözlenmesi Sonucunda Oluşan Atasözleri
İnsan, yaratılışından beri doğayı gözlemektedir. Doğayı gözleyen insan
gördüğü olayları atasözü vasıtasıyla aktarmaktadır. İnsan tavuğun nasıl su
içtiğini gözlemler bunun sonucunda “Tavuk su içer, Tanrı’ya bakar” atasözü
ortaya çıkar. Veya hem Türk hem Moldov kültüründe var olan “Balık baştan
kokar.” atasözü de örnek olarak değerlendirilebilir.
Yemek Kültürü
Yemek yeme ve hazırlama ritüelleri gündelik hayatta önemli bir yer
tutmaktadır. Dolayısıyla birçok toplumun atasözlerinde olduğu gibi Türk ve
Moldov atasözlerinde sıklıkla karşılaşılmaktadır. Yemek yeme insanoğlunun
yaşamını devam ettirebilmesi için gidermesi gereken en önemli ihtiyaçtır.
Yemek ile ilgili alışkanlıklar toplumdan topluma farklılıklar göstermektedir.
Bu tür alışkanlıklar o toplumun külltürünün bir parçasıdır. Bir toplumun
beslenme şekli, o toplumun beslenme kültürünü yansıtmaktadır.
Türk Yemek Kültürü
Türk mutfağı, dünyanın en önemli mutfakları arasında yer almaktadır.
Türkler, tarihsel geçmişleri nedeniyle zengin yemek kültürüne sahiptirler.
Orta Asya’dan Anadolu’ya göçen Türkler, Mezopotamya, Akdeniz ve
12
Grigore Botezatu-Andrei Hîncu, Romen Atasözleri Sözlüğü, Litera Yayınyevi, BucureştiChişinău, 2001, s.13; Ömer Faruk Akün, “Atalar Sözüne Dair”, Şadırvan, C. II, Ekim 1949, s.
12-13; Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara, 1984, s. 27.
329
Güney Asya’nın yemek kültüründen etkilenmiştir. İslamiyet de Türk mutfak
kültürünü çok etkilemiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun gelişimi Türk mutfak
kültürüne de yansımıştır. Osmanlı’nın 19. yy’da Batı ile ilişkilerini
ilerletmesi sonucunda Türk mutfağı Avrupa’dan etkilenmeye başlamıştır. Bu
etkilenmeler sonucunda Türkler kendi damak tatlarını değiştirmeden yemek
kültürünü zenginleştirmiş, renklendirmiş ve özel lezzetler ortaya
çıkartmışlardır.
Türkler eskiden günde iki öğün yemek yemişlerdir.13 Bunlardan biri
kuşluk yemeği diğeri de akşam yemeğidir. Kuşluk vaktinde yemek tabiri
sonraları kalkmış, özellikle kahvenin Türkeye’ye gelmesinden sonra
“kahvaltı” kelimesi kullanılmaya başlanmıştır.14 Kuşluk yemeği aslında
kahvaltı değil gerçek bir öğündür. Akşam yemeği gün batımı ile yendiği için
yatsı namazından sonra hafif bir şeyler yenmiştir.
Sofra, Türklerde farklılık göstermektedir. Üzerinde oklava ile hamur
işleri yapılan tahtadan kısa ayaklı yuvarlak âlete sofra adı verilirdi ve yemek
onun üzerinde yenirdi. Tanzimat’tan sonra saray ve konaklarda yer sofrası
terk edilmiş, masada yemek yeme dönemi başlamıştır.15
Türklerin temel gıdaları koyun eti, süt ürünleri, hububatlar ve
sebzelerdir.16 Türklerde yemek geleneği çorba ile başlar. Çorba çeşitleri
oldukça fazladır. Tarhana çorbası çok sevilen bir çorba türüdür.17 Bunun
dışında yoğurtlu çorba, mercimek çorbası, un çorbası ve pirinç çorbası
vazgeçilmez çorbalar arasındadır. Çorbadan sonra et ve etli yemekler, börek,
pilav ve tatlı sırasıyla gelen geleneksel beslenmede vazgeçilmez yeme
biçimidir. Türklerin vazgeçilmeyen bir diğer yiyeceği de bulgurdur. Bulgur,
çorba, pilav, sebze yemeklerinde ve köfte yapımında kullanılmaktadır.
Sofralarında sebzeyi de eksik etmeyen Türkler genellikle etli sebze
yemeklerine ağırlık vermektedirler.
Türklerin mutfakları ele alındığında, yemek çeşitlerinin çok olduğu ve
çoğunun undan üretilerek yapıldığı göze çarpar. Türk mutfağında en çok
beğenilen yiyecekler, börek ve çeşitleri, hamurdan yapılan tatlılardır.
Türklerin kendi buluşu olan içecekler de ayran ve şerbettir.
Moldov Yemek Kültürü
Moldov mutfağı dünyanın en zengin mutfakları arasında yer almasa da
tarihsel geçmişi nedeniyle Moldova zengin yemek kültürüne sahiptir.
Moldov mutfağı da Türk mutfak kültüründe olduğu gibi zaman içinde diğer
kültürlerden etkilenmiştir. Moldovlar tarihin farklı dönemlerinde Yunan,
13
Günay Kut, “Türklerde Beslenme Biçimi Dünü-Bugünü”,
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/51.php
14
15
16
Tezcan, 2008.
17
330
Slav, Bizans ve Türk mutfak kültüründen etkilenmiştir. Moldovların
mutfağını en çok etkileyen mutfak ise Türk mutfağı olmuştur.
Moldovların yemek kültürü tahıl, sebze, hayvansal ürünler, tatlılar ve
meyvelerden oluşmaktadır. Sebzeler Moldov mutfağının vazgeçilmez
ürünüdür ve haşlanarak, kızartılarak, buharda ya da ateşte pişirilerek
hazırlanmaktadır. Bununla birlikte sebzeler, her çeşit et yemeklerine de ilave
edilmektedir.
Türk yemek kültüründe olduğu gibi Moldovların da vazgeçilemez
yiyeceği çorbadır. Çorba, Moldov mutfağında kullanılan malzemelere göre
ad değiştirmektedir. Tavuk çorbası “zeamă’’; lahana çorbası, barbunya
çorbası, et çorbası ‘’borş’’, pirinç veya şehriye çorbası “supă” olarak
adlandırılmaktadır. Çorba Moldovlarda öğlen veya akşam yemeği olarak
yenmektedir.
Eskiden beri Moldov mutfak kültüründe vazgeçilmez ürün peynir
olmuştur. Peynir; kahvaltıda, çeşitli börek ve paskalya çöreği yapımında ve
tatlılarda kullanılmaktadır. Mısır, 17. yüzyılda Moldov mutfak kültürüne
girmiştir ve günümüze kadar en önemli besin kaynağı olmuştur. Mısır, et ve
balık kızartmalarında kullanılmaktadır. Mısır unundan, Moldovların her gün
sofralarında bulunan mısır ekmeği “mămăligă” yapılmaktadır. Bayramlarda
sofraların olmazsa olmazı un ekmeği ile kavurmadır. “Mămăliga”
Moldovların kültüründe un ekmeğinin yerini tutan önemli bir besindir. Konu
ile ilgili Moldov atasözü şudur: Unde nu-i barbat în casă, nui nici mămăligă
pe masă. (Çev. Erkeğin olmadığı bir evde sofrada mısır ekmeği de
bulunmaz.) – Bu atasözünde ailede erkeğin varlığının çok önemli olduğu
vurgulanmaktadır.
Türk mutfağı ile Moldov mutfağının bazı ortak yemek türlerini şu
şekilde sıralanabilir: Biber dolması, yalancı dolma, güveç, lahana ve asma
yaprağı sarması, nohut yemeği, köfte, sulu köfte, kavurma, taze fasulye, kuru
fasulye, musakka, menemen, domatesli pilav v.s.
Hem Anlam Hem Yapı Bakımından Birbirine Benzeyen Yemek ile
İlgili Atasözleri
Moldovca’daki Au mîncat parintii mere acre şi sau strepezit copiii
dinții, atasözü ile Türkçe’deki Baba koruk (erik) yer, oğlunun dişi kamaşır,
atasözü aynı anlamdadır. Bu atasözü, babanın yaptığı kötü işin sıkıntısını
çocuğu çeker anlamında kullanılmaktadır.
Moldovca’daki Cu neamurile să mănınci, să bei dar averi să na-i cu ei,
atasözü Türkçe’de Akraba ile ye, iç alışveriş etme atasözü ile aynıdır. Bu
atasözü, alışverişte iki taraf da kendi çıkarını düşüneceğinden iki dost
arasındaki alışverişin bu dostluğu bozabileceği uyarısında bulunmaktadır.
Moldovca’daki Pınă nu mănınci usturoi nu-ti miroase gura, atasözüyle
Türkçe’deki Sarımsak yemedim ki ağzım koksun veya aynı anlamda olan Çiğ
yemedim ki karnım ağrısın atasözleri kötü bir iş yapmadım ki ağzım koksun
anlamında kullanılmaktadır.
Moldovca’daki Oaspetele nu manınca ce gındeşte ci manınca ce
gaseşte, atasözü Türkçe’deki Misafir umduğunu değil bulduğunu yer,
331
atasözüyle aynı anlamdadır ve misafir ev sahibinin kendisine çok fazla
ikrâmda bulunmasını bekleyebilir fakat ev sahibi ancak evinde olanları
ikrâm eder, durumlarında kullanılmaktadır.
Moldovca’daki De unde munceşti de acolo trebue sa mănînci, atasözü
Türkçe’deki Emek olmadan yemek olmaz. - Yaşayabilmek için çalışıp
kazanmak gerekir anlamında kullanılan atasözüyle aynı durumlarda
kullanılmaktadır.
Anlam Bakımından Birbirine Benzeyen Yemek ile İlgili Türk ve
Moldov Atasözleri
Moldov ve Türk kültüründe veya halk edebiyatında yemek ile ilgili aynı
anlamda kullanılmakta olan atasözleri mevcuttur. Moldovca’daki: Zgîrcitul
nici el nu mănıncă, nici pe altul nu vrea să-l vada mîncînd. (Çev. Cimri
yemez, başkasının da yediğini görmek istemez.) atasözü ile Türkçe’deki de
Yavuz it ne yer ne yedirir18, atasözü aynı anlamda kullanılmaktadır.
Moldovca’daki Prea multă harnă naşte în suflet suferintă, uitarea şi
slăbirea minții. (Çev. Çok yemek, iç sıkıntısı, başta zayıflık ve unutkanlık
yaratır) atasözü ile Türkçe’deki: Az yiyen az uyur, çok yiyen güç uyur,
atasözü aynı anlama gelmektedir. Bu atasözünde insanın iyi uyuyabilmesi
için pek az yemesi ya da hiç yemek yememesi vurgulanmak istenmiştir.
Moldovca’daki: Mănınci calule orz? (Çev. Ata, arpa yer misin
demişler). Türkçe’deki: Tilkiye tavuk kebabı yer misin? demişler, adamın
güleceğini getiriyorsunuz demiş atasözü ile aynı anlamda kullanılmaktadır
ve bir kimseye çok özlediği hâlde elde edemediği bir şey ister misiniz diye
sorulmaz, durumlarında söylenmektedir.
Moldovca’daki Nu se mănıncă în toate zilele plăcinte. (Çev. Her gün
börek yenmez), atasözü ile Türkçe’deki Her gün baklava, börek yenmez
atasözü aynı anlamda kullanılmaktadır yalnızca Türkçe’de “baklava”
kelimesi ilave edilmiştir. Hep aynı şeyle uğraşmanın insana bıkkınlık verdiği
durumlarda kulanılmaktadır.
Moldov kültüründe, yardımcısı bulunmayan kişiler kendini
tehlikelerden koruyamaz anlamında kullanılan atasözü Oaia care ramîne de
turmă, o mănıncă lupii. (Çev. Sürüsünden ayrılan koyunu, kurt yer),
Türkçe’deki Yalnız kalanı kurt yer, atasözü küçük farklılarla da olsa aynı
anlamda kullanılmaktadır.
Moldov ve Türk kültüründe, bir olaydan gerekli dersi alan, sonra
uyanık davranan kişiler için kullanılan Cine sa ars cu ciorba suflă şi ın iaurt.
(Çev. Çorbadan ağzı yanan yoğurdu da üfleyerek içer.) Moldov atasözüyle
Türkçe’deki Sütten ağzı yanan yoğurdu (ayranı) üfleyerek yer (içer)
atasözüyle yapı bakımından küçük farklılıklar gösterse de kullanım yerleri
aynıdır.
Moldov ve Türk kültüründe, bir iş yapılırken ne kadar güçlük
çekildiğini, o işi başarmış olan bilir, anlamında kullanılan Nu e meşteşug a
18
Mustafa Özkan, “Pendnâme-i Güvâhi’deki Atasözleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, Aralık
1983, İstanbul 1983, s. 234.
332
găti mîncare ci e meşteşug a o potrivi la sare (Çev. Yemek yapmak beceri
değil, tuzunu ayarlamak beceridir), Moldov atasözüyle Soğanın acısını yiyen
bilmez, doğrayan bilir, Türk atasözüyle anlam bakımından aynıdır.
Yemek ile İlgili Diğer Moldov Atasözleri
E botezat în zeama de varza. (Çev. Lahana çorbasında vaftiz edildi.)Devamlı suratı asık gezen birine denilmektedir. Găina bătrînă face zeamă
bună. (Çev. Yaşlı tavuktan lezzetli çorba olur.) - Yaşlı insanlara güvenip
sahip çıkmak gerekmektedir. Yavaş da olsa yaşlı insanlar daha dikkatli olur,
işlerini daha iyi yaparlar. Găina friptă e mai gustoasă cînd o mănînci ın
ospetie. (Çev. Kızartılmış tavuk misafirlikte daha lezzetlidir) -Başkasının
yemeyi her zaman daha lezzetlidir. Găina neascultătoare devine cuminte ın
zeamă. (Çev. Yaramaz tavuk çorbada sakinleşir.) - Yaramaz insan sonunda
sakinleşir. Găina pe care ai tăiat-o eu demult o penesc. (Çev. Kestiğin
tavuğu ben çoktan yoldum.) - Ben senden daha hızlıyım anlamında
kullanılır. Türkçe’de “Sen giderken ben geliyordum.” deyimiyle aynı
anlamdadır. Cine aleargă mult mănıncă unt. (Çev. Çok koşan kaymağı yer.)
– Çok çalışan en sonunda en iyiyi elde etmektedir.
Cînd există loc în inimă, există şi la masă. (Çev. Kalbinde yeri olanın
sofrada yeri olur.) - Sevdiğiniz bir insana hem kalbinizde hem de sofranızda
yer verirsiniz. Bună primire e cea mai bună mîncare. (Çev. İyi bir karşılama
en iyi yemektir.) - Misafirleri güler yüzle karşılamak onları sofrada bulunan
yemeklerden daha fazla mutlu eder. Mănıncă după gustul tău şi îmbracăte
dupa gustul altora. (Çev. Damak tadına göre ye ama başkalarının sevdiği
tarzda giyin.) – atasözünde sevdiğiniz şeyleri her yerde yiyebilirsiniz ama
yerine göre doğru giyinmelisiniz anlamı vardır.
A mînca nu e ruşine cînd mănînci cum se cuvine. (Çev. Düzgün yemek
yiyenin utangaç davranmasına gerek yok.) – Davranışları düzgün olanın her
zaman başı dik olmalı.
O masă fără fructe e ca o petrecere fără muzică. (Çev. Meyvesiz sofra
müziksiz eğlenceye benzer.) – Nasıl ki düğünlere müzik bir güzellik
katıyorsa, sofrayı da meyve güzelleştirmektedir.
Dragostea este dulce, dar îi simti gustul numai înpreună cu pîinea.
(Çev. Aşk tatlıdır ama ekmek ile daha da lezzetlidir.) –İnsanların
hayatlarında aşk, sevgi çok önemlidir fakat bu yeterli olmayabilir.
Nu poti gîndi bine, dormi bine, iubi bine dacă nu ti-ai luat cina bine.
(Çev. Eğer akşam yemeğini yemezsen güzel düşünemezsin, iyi
uyuyamazsın, sevemezsin.) Munca bărbatului e în cîmp, ear a femeii pe
masă. (Çev. Erkeğin işi tarlada, kadının sofrada.) - Eşlerin işleri bellidir ve
her iki iş de evi geçindirmek içindir.
Cînd eşti poftit la masă pleacă satul de acasă. (Çev. Sofraya
buyurulduğunda köy evden gider.) - Gittiğin yerde seni neyin beklediğini hiç
bilemezsin. Gâina vecinului îi curcă. (Çev. Komşunun tavuğu hindi olarak
gözükür.) - Bizim olmayan şey her zaman daha iyi gözükmektedir. Mai bine
cu un înțelept să cari pietre la casă, decît cu un prost să stai la masă. (Çev.
Bir akıllı ile taş taşımak bir aptal ile sofrada oturmaktan daha iyidir.) Veya
333
aynı anlamda kullanılan Nebunii dau mese şi înteleptii mănîncă (Çev. Akıllı
yer, aptallar sofrayı hazırlar.) - Bu atasözü de bazıları hazır bulunan
şeylerden faydalanır, bazıları da onu hazırlar anlamına gelmektedir.
Masa fără bucate e o scîndurâ goală. (Çev. Yemeksiz sofra tahtaya
benzer.) - Geleneklerimize sahip çıkılması gerektiğini vurgulayan bir
atasözüdür. Bir misafir etrafa değil sofrada ne olduğuna bakar. Mîncarea de
dimineață lunceşte veața. (Çev. Sabah kahvaltısı yaşamı uzatır.) – Sabah
kahvaltısının çok önemli olduğunu vurgulanmaktadır.
Laudămă gură că ți-oi da friptură. (Çev. Övülen ağıza kavurma verilir.)
– Kendi kendini övmenin iyi bir şey olmadığı anlatılır.
Yemek ile İlgili Diğer Türk Atasözleri
Acıkan ne yemez, acıyan ne demez. - Geçim sıkıntısı içinde bulunan kişi
geçinebilmek için her yolu dener, her işi yapar, canı yanan kişi de sonunu
düşünmeden ağzına geleni söyler. Aç kurt yavrusunu yer. - Açın gözü
kararmıştır, karnını doyurmak için ölümü bile göze alarak kendisinden kat
kat güçlü olan yaratıklarla boğuşur. Ağacı kurt, insanı dert yer. - Kurt ağacı
nasıl içten içe kemirirse dert de insanı içten içe yer bitirir. Ağır ağır demeli,
çabuk çabuk yemeli. - Yemeği çabuk yemelisin, dediğinin anlaşılabilmesi
için de sözleri tane tane ve yavaş yavaş söylemelisin. Ağız yemese, yüz
utanmaz. - Armağan alan, armağanı verenin istediğini yerini getirmemeye
çekinir ve mutlaka yapmaya çalışır. - Ahlatın iyisini ayılar yer.
Kendilerine yakışmayan güzel bir şeyi eline geçirenler için kullanılan
bir sözdür. Armudu soy ye, elmayı say ye. - Armut kabuğu soyularak elma da
aşırı gidilmeden sayıyla yenilmelidir. Aşure yemeğe giden kaşığını cebinde
taşır. - Bir işten yararlanmak isteyen gerekli araçları hazırlamalıdır. - Bağa
bak, üzüm olsun, yemeye yüzün olsun. - Kişi, karşılık beklediği işten
istediğini alabilmek için gereken harcamaları yapmalıdır. Bakan yemez,
kapan yer. - Bir şey yalnızca bakmakla elde edilemez, onu ele geçirmek için
davranmak gerekir. Bal ile kaymak yenir ama her keseye göre değil. - Güzel
yemeyi, güzel giymeyi güzel eşya kullanmayı herkes ister ama bunları ancak
parası bol olanlar yapabilir. Balı olan bal yemez mi? - Bir kimsenin elinde
başkasına verilecek veya satılacak bir şey bulunması, ondan kendisinin de
yararlanmasına engel değildir. - Balı parmağı uzun yemez, kısmetlisi yer. Güzel bir şey, onu isteyen ve elde edecek gibi görünen değil kısmetli olanın
eline geçer. Balık demiş ki etimi yiyen doymasın, avımı yapan gülmesin. Balık çok lezzetlidir etine doyum olmaz ama balık avcıları hep geçim darlığı
içindedir. Bir yemem diyenden kork, bir oturmam diyenden. Oturmayacağını belirten konuk yatıya kalır, yemeyeceğini söyleyen de bir
türlü doyurulamaz. Bol bol yiyen bel bel bakar. - Kazandığını ölçüsüzce
harcayan ve ilerisi için bir şey artırmayan kişi kazançsız kaldığında acıklı bir
duruma düşer. Borç yiyen kesesinden yer. - Borçla alış veriş yapan,
aldıklarının parasını hemen ödemezse de günün birinde mutlaka ödeyecektir.
Büyük lokma ye büyük söz söyleme. - Başaramayacağın,
sonuçlandırmayacağın bir konuda kesin sözler söyleme. Caminin mumunu
yiyenin kendi gözü kör olur. - Kendisini yetiştiren kimsenin malına hıyanet
334
eden, el uzatan kimse cazasını bulur. Civcivde gözün, et yemeye yüzün olsun.
- Kişi, karşılık beklediği işten istediğini alabilmek için gereken harcamaları
yapmalıdır. Çocuğun yediği helal, giydiği haram. - Çocuğun beslenmesi için
ne kadar para harcansa yerindedir ancak hor kullanacağı ve kısa zamanda da
küçüleceği için pahalı giysiler giydirilmesi doğru değildir. Devletin malı
deniz, yemeyen domuz. - Devlete hıyanet etmeyi sanat hâline getirenlere göre
devletin bitmez tükenmez malı vardır. Yolunu bulup ondan aşırmayan
budaladır. Ekmeğini ekmekçiye ver, yarısını yerse helal olsun. - Verilecek
ücret ne kadar çok olursa olsun, her iş uzmanına yaptırmalıdır. El yumruğu
yemeyen kendi yumruğunu değirmen taşı sanır. - Başkasının gücü karşısında
boyun eğmek zorunda kalacağını anlayamamış kimse, kendi gücünün
herkese boyun eğdireceğini sanır. Göz gördüğünü ağız yediğini ister. - Kişi,
her zaman gördüğü, alıştığı güzel şeyleri arzular. Her gün papaz pilav
yemez. - Bir insanı hep aynı hileyle kandıramazsınız. İnsanın eti yenmez,
derisi giyilmez; tatlı dilinden başka nesi var. - İnsan kendsini ancak tatlı
diliyle sevdirebilir. Kurt komşusunu yemez. - Bir kişi kötü niyetli olsa da
yakınlarına dokunmaz. Misafir on kısmetle gelir, birini yer dokuzunu bırakır.
- Tanrı, misafirin yediğinden kat kat fazlasını, misafiri ağırlıyor diye ev
sahibine verir. Sarımsağını hesap eden paçayı yiyemez. - Küçük
sakıncalarını düşünerek bir işe girişmeyen kişi, o işin kazançlarından yoksun
kalır. Sofu soğan yemez, bulunca sapını komaz. - Hoşa gitmeyen işlere
yönelmez gibi görünen öyle kişiler vardır ki bu işlere girişince en aşırı yolu
tutarlar. Tatlı tatlı yemenin acı acı geğirmesi olur. - Sonunu düşünmeden
hoşlandığı şeyleri yapan kişi bir süre sonra bunun sıkıntısını çeker. Tok iken
yemek yiyen, mezarını dişiyle kazar. - Tok karnına yemek yemek, sağlık için
çok zararlıdır. Üzüm ye de bağını sorma. - Yararlandığın şeyin nereden
geldiğini araştırma. Yağ yiyen köpek, tüyünden belli olur. - Durup dururken
yaşama düzeyinde bir yükselme olan kişi, kendisinden şüphe edildiği gibi
çalıp çırpıyor, demektir. Yağına kıymayan çöreğini kuru yer. - Bir iş için
gerektiği kadar fedakÂrlıkta bulunmayan kişi sonucun kusurlarını hoş
görmelidir. Yersen kap açık, yemezsen kapı açık. - Sabırlı ol, katlan ve
kararını ona göre ver. Tekkeyi bekleyen çorbayı içer. - Bir şeyi elde etmek
için bazı sıkıntılara katlanmak gerekir. Her yiğidin bir yoğurt yiyişi vardır. Herkesin kendine özgü bir çalışma yöntemi, bir iş yapma biçimi vardır.
Kimse yoğurdum ekşi demez. - Herkez sattığı malı, kendi işini, tutumunu ve
davranışını över.
SONUÇ
Türk ve Moldov atasözlerini birlikte ele alma amacı güden bu
çalışmada, atasözleri penceresinden yemek kavramının Türk ve Moldov
kültüründeki yerinin örneklerle belirlenmesine çalışılmıştır. Ele alınan
örneklerden hareketle yemek motifi Türk ve Moldov kültüründe önemli bir
yere sahip olduğu kolaylıkla söylenebilir. Atasözleri bağlamında yemek
kavramı iki toplumda da yer yer farklılık arz etmesine rağmen birçok ortak
atasözü de tespit edilmiştir.
335
Bu araştırmada tespit edildiği kadarıyla Türk ve Moldov kültüründeki –
diğer toplumlarla da olan ortak değerlerin dışında kalan – benzerlikler her iki
toplumun Osmanlı döneminde bir arada yaşadıkları sürece dayanmaktadır. O
dönemden itibaren kültürel alışverişin hala devam ettiği de ileri sürülebilir.
KAYNAKÇA
AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü I-III, Ankara 1984.
AKÜN, Ömer Faruk, “Atalar Sözüne Dair”, Şadırvan, C. II, S. 28, Ekim
1949.
ARAT, Reşit Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Ankara 1965.
BALTATU, Ludmila, Literatura Romına Veche, (Note de Kurs),
Universitarea de Stat din Cahul 2009.
BOTEZATU, Grigore – HÎNCU, Andrei, Romen Atasözleri Sözlüğü, Litera
Yayınyevi, Bucureşti-Chişinău 2001.
BULUNÇ, Sadettin, “Eski bir El Yazmasında Bulunan Türk Atasözleri”
Ömer Asım Aksöy Armağanı, Ankara 1978.
CARTALEANU, Tatiana-Cosovan Olga, Dictionar de Proverbe Comentate,
Ştiinta, Chişinau 2007.
DABİJA, Nicolae, La Şcoala Proverbelor, Literatura Artistică, Chişinău
1984.
Dicționar Explikativ Ilustrat al Limbii Romîne, Gunivas, İtalia 2007.
ELÇIN, Şükrü “British Museum’da Bulunan Yazma Bir Türk Atalar Sözü
Mecmuası”, Halk Edebiyatı Araştırmaları, Ankara 1977.
GÖRBIL, Hüseyin, Atasözü Külliyatı, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi,
Yazma Y- 693.
GÜNEŞ, Sadre, Türk ve Rus Atasözleri Arasındaki Benzerlikler, (Yüksek
Lisans Tezi), İ.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Rus Dili ve Edebiyatı, İstanbul
1999.
İZBUDAK, Veled, Atalar Sözü, İstanbul 1936.
KUT,
Günay,
“Türklerde
Beslenme
Biçimi
Dünü-Bugünü”,
MIDHAT, Ahmed Efendi, Durub-ı Emsal-i Osmaniyye-Şinasi
Hikemiyyatının Ahkamini Tasvir, İstanbul 1288.
OY, Aydin, “Atasözü”, DİA., C.4, İstanbul 1991.
ÖZKAN, Mustafa, “Pendnâme-i Güvâhi’deki Atasözleri”, Türk Dünyası
Araştırmaları, Aralık 1983, İstanbul 1983.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
336
FUZÛLÎ’NİN RAKİPLERİ
Yrd. Doç. Dr. Mehmet ULUCAN
Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İlköğretim Bölümü Elazığ/Türkiye
[email protected]
ÖZET
Sanatçıların gücü, eserlerinde gösterdikleri yaratıcılıkla doğru
orantılıdır. Sanatçı, yaratıcılık özelliğini belirgin şekilde gösteren kişidir.
Şiirde, musikide, resimde, heykeltıraşlıkta vb. sanat dallarında ölümsüzleşen
sanatçılar, yaratıcılık özelliğini en üst seviyede gösterenlerdir. Tebliğimizde;
sanat dalları arasında şiiri, şairlerden ise Fuzûlî’yi ele almaya çalışacağız.
Çünkü Fuzûlî, ölümsüz eserler vermiş bir sanatçıdır.
Fuzûlî, Klasik edebiyatımızın biçim ve türleri ile bilinen tip ve
karakterlerini çok iyi kullanmıştır. Seçtiği tip ve karakterler özellikle aşk
kahramanları önceden bilinenlerdir. Fuzûlî’nin asıl başarısı da buradadır.
Fuzûlî, yaratıcılıktaki başarısıyla bu kahramanları öyle bir noktaya
çıkartmıştır ki onları kendine rakip olarak görmüş daha doğrusu onlara
rakip olmuştur.
Bildirimizde Fuzûlî’nin rakiplerini ele alacağız.
Anahtar kelimeler: Fuzûlî, şiir, Fuzûlî’nin rakipleri
ABSTRACT
FUZULI’S OPPONENTS
Power of artists is directly proportional with creativity that they in
their works express. Artists are the people who show their creativity feature
prominently. Artists, who in poem, music, art, and sculptor … became
immortalized, are the people that express their creativity feature preeminently. We will try to discuss poem among the field of arts and Fuzuli
among poets. Because Fuzuli is an artist who composed immortal works.
Fuzuli used well-known types and characters with forms and shapes
of classic literature very well. The characters that he picked especially love
heroes were in advance known. Fuzuli’s main success was here. Fuzuli took
these heroes such a stage with his success in creativity that he made them to
himself rival or rather he run against them.
In this announcement will we discuss Fuzuli’s opponents.
Key Words: Fuzuli, Poem, Fuzuli’s Opponents.
337
Sanatçı, yaratıcılık özelliğini en belirgin şekilde göstererek varlığın
boyutlarını zorlayan insandır. Başka bir ifadeyle sanatçı, insanüstü bir
varlığa dönüşme istek ve istidadı taşıyan kişidir. Nitekim şiirde, musikide,
resimde, heykeltıraşlıkta vb. pek çok sanat dalında ölümsüzleşen sanatçılar,
ilahlaşma gayreti içinde olanlardır.
Bilindiği üzere Divan şairleri, eserlerinde birbirlerini tenkit
etmişlerdir. Özellikle mesnevilerde bu tenkit daha belirgindir. Mesneviler,
bir konuyu ele alıp işleyen eserlerdir. Özellikle bir tavsiye veya bir istek
hatta bir zorlama veya meydan okumadan sonra kaleme alındıkları
bilinmektedir. Esere başlama maksadı, baştan sona kadar belirgin olarak
kendini hissettirir. Tezkireler ise daha bilinçli ve bu maksatla yazılan eserler
olduğu için edebî tenkit anlamında ilk ciddi kaynaklar olma özelliğini
taşımaktadırlar (Coşkun,2007). Ancak şairlerin eserlerinde geçen
kahramanların tenkidini yapması yaygın bir yaklaşım değildir. Hele hele
şiirler(in)deki bilinen kahramanları, beklenenin/bilinenin dışında bir
anlayışla ele alınıp tenkit edilmeleri neredeyse yoktur. Fakat Fuzûlî, bu
yaygın anlayışın aksine şiirlerinde -çoğunlukla- tek tek beyitlerle veya
mısralarla kahramanların tenkidini yapmıştır. Fuzûlî, hem Leyla ve Mecnûn
adlı mesnevisinde hem de diğer şiirlerinde Leyla ve Mecnûn’u özellikle de
Mecnûn’u tenkit etmekten geri durmamıştır. Bu tenkit, diğer aşk
kahramanları için de geçerlidir.
Fuzûlî’nin mesnevilerinde ve diğer biçimlerde bulunan bazı
düşünceleri, aşk ve kahramanlarıyla ilgili özgün bir tenkidi içermektedir.
Fuzûlî’nin başta Leyla ve Mecnûn adlı mesnevisi ve diğer eserleri
kendisinden sonra gelenlerce ciddi bir eleştiriye tabi tutulmamıştır. Son
derece başarılı bulundukları içindir ki, tenkit edilmek yerine daha çok taklit
edilmiştir. Bu yüzden çok derli toplu olmasa da tenkit yine kendisi
tarafından yapılmıştır, denebilir.
Fuzûlî, kahramanlarını özellikle bilinenler arasından seçmiştir.
Başarısı ve orijinalliği de buradan kaynaklanmaktadır. Kays/Mecnûn, Ferhat,
Hüsrev, Vamık; Leyla, Şirin, Azra vd bu kahramanlardandır. Fuzûlî,
şiirlerinde ayrıca Leyla ve Mecnûn mesnevisinde; bu aşk kahramanlarını
sıkça ele alır. Belirtildiği üzere bu kahramanlar, daha önce bilinen ve pek
çok sanatçı tarafından ele alınan kahramanlardır. Özellikle ikili aşk
kahramanları, onun şiirlerinde o kadar başarılı bir şekilde ele alınmışlardır ki
hemen dikkati çekmektedirler. Söz konusu kahramanlar, önde gelen ikili aşk
kahramanlarıdır.
Fuzûlî, kahramanlarını o kadar başarıyla ele alır ki yaşayan ve
kıskanılan birer âşık ve maşuk olarak değerlendirilebilirler. Zaman zaman
Gül ile Bülbül ve Şem’ ile Pervane gibi diğer alegorik hikâyelerin ikili aşk
kahramanlarının da ele alınışındaki orijinalliği bunlara ekleyebiliriz. Fuzûlî,
bu kahramanları daha önceki özellikleri dışında adeta yeniden yaratır.
Fuzûlî’nin şiirlerinde; aşk kahramanları, o denli başarılı ele alınırlar
ki kıskanılan, yarışılan birer karaktere dönüş(türül)ürler. Bu başarılı
dönüşümün sonucunda okuyucularla beraber Fuzûlî’nin kendisi de
338
tedirginlik duymaktadır. Söz konusu karakter(ler)i çıkardığı aşamanın
yüksekliği onu da zaman zaman kıskandırır. Mecnûn’un Ferhat’ın,
Hüsrev’in, Vâmık’ın ve diğer kahramanların aşkı Fuzûlî’nin aşkıyla boy
ölçüşür düzeye ulaşır. Hatta öyle bir noktaya varır ki Mecnûn, Ferhat,
Hüsrev ve Vamık -bunlara Bülbül ve Pervane de eklenerek- aşkta Fuzûlî’ye
rakip olurlar. Ancak Fuzûlî aşkından emindir ve rekabeti elden bırakmaz. Bu
kahramanlarla mücadelesini sürdürür. Böylesi bir mücadeleyi Fuzûlî’nin
eserleri dışında başkalarınınkinde bu denli belirgin ve başarılı bir şekilde
gör(e)memekteyiz. Fuzûlî, bu kahraman/karakterlerle amansız mücadelesine
devam etmektedir. Ancak bu mücadele bitmeyecektir. Çünkü aşk, yok
olmadıkça bu mücadele ateşi de sönmeyecektir. Bu mücadeleden kesin bir
sonuç çıkartılıp verilmemekle birlikte okuyucuların rahatlıkla çıkarabileceği
bir sonuç da yoktur. Bu mücadelede; Fuzûlî’nin Mecnûn, Ferhat, Hüsrev,
Vamık ya da Bülbül ve Pervane gibi kahramanlarla çarpışmasından ziyade
sembolik bir anlatım söz konusudur. Bize göre bu anlatımda; Türklerin
Araplar ve İranlılarla mücadelesi, daha doğrusu Türk edebiyatının Arap ve
Fars edebiyatlarıyla olan mücadeleleri ifade edilmektedir.
“…Bazen Arapça şiir yazdım ve Arap fasihlerini çeşitli
manzumelerimle memnun ettim Bu benim için kolaydı Çünkü benim ilmi
mübahese dilim Arapça idi. bazen Türk şiiri meydanında at koşturdum ve
Türk Zariflerine Türkçe şiirin güzellikleri ile zevk verdim buda beni o kadar
uğraştırmıyordu Çünkü Türkçe şiir benim asli selikama uygundu Bazen fars
dili ipine inci dizdim ve o daldan gönül meyvası derdim …”
Çünkü Fuzûlî’nin sembolik değerler üzerinden zaman zaman bu
tür mücadelelere giriştiğini biliyoruz. Örneğin; Beng ü Bade mesnevisi
böylesi bir yaklaşımı ele almaktadır. Ancak Beng ü Bade’de daha belirgin ve
konjonktürel bir sürecin etkisi görülmektedir. Şairin, Şah İsmail’i II.
Beyazıt’a kıyasla öncelemesi belli ki pek sindirilebilmiş bir sonuç
olmamıştır, dolayısıyla mücadele bizatihi Fuzûlî tarafından diğer zemin ve
zamanlarda da devam et(tiril)miştir. Çift kahramanlı aşk hikâyeleri ve
Fuzûlî’nin eserleri arasında en başarılı sayılanlardan biri olan Leylâ ve
Mecnûn mesnevisi, Türk/Osmanlı yöneticilerine sunulduğu için
Türk/Osmanlı askeri, Arap askerine galip getirtilmiştir. Orijini Arap
edebiyatına dayandırılan Leylâ ile Mecnûn’un aşkında; Türk askerinin yer
bulması ve rakiplerine galebe çalmasını başka nasıl açıklanabilir:
…
Çün tîğ çeküp mübârız-ı Rûm
Şâm ehlini itdi emre mahkûm
Feth oldı sipâh-ı Türke mensûb
Oldı Arabın sipâhı mağlub
Âdetçe yine ol iki leşker
Rezm itmegi itdiler mukarrer
…
339
Sadece Fuzûlî’nin değil, bütün sanatçılarımızın eserlerindeki
kahraman ve karakterler, orijinal ve yerli olmadıkça bu tür mücadele ve
çatışmalar, devam edecektir. Fuzûlî, ele aldığı karakterleri kendisine rakip
olabilecek duruma getirmiştir. Öyleyse Mecnûn, Ferhat, Hüsrev, Vamık gibi
kahramanların yanında bizatihi Fuzûlî de bir aşk kahramanıdır.
Fuzûlî, bu düşüncesini top yekûn olarak bir biçimde ya da bir
eserinde değil, parça parça dile getirmeyi daha uygun bulmuştur. Çünkü
Fuzûlî; zamanında Doğu-Batı karşılaştırması veya mücadelesi gibi anlamlı
olmayan bir yaklaşımda bulunmamıştır. Döneminde daha yaygın bir
kıyaslama ve mücadeleyi yeğlemiştir, denilebilir. Belli ki o dönemde bu tür
kıyaslama ve mücadeleler daha çok Doğu-Batı veya Müslim gayrimüslimler
arasında olmasından çok birbirine yakın ve benzer olanlar arasında
geçmektedir.
Fuzûlî, mizacının gereği olarak kişilerle hatta belli grup ve
topluluklarla bir üstünlük kavgasına veya enaniyet yarışına girmemiştir.
Şiirlerinde görüldüğü kadarıyla o mütevazı bir kişiliğe sahiptir. Ancak bu
mütevazılığının altında çok dikkatli ve çok ciddi bir yaklaşımı
sergilemektedir. Bu anlamlı yaklaşımı, seçmiş olduğu mahlasında da
görülmektedir. Başka bir ifadeyle Fuzûlî, kendisine taydaş olmayanlarla
herhangi bir şekilde bir üstünlük yarışına girmeyi gereksiz görmüştür.
Fuzûlî’nin şiirlerinde; efsanevî aşkların anlatıldığı Leylî vü Mecnûn,
Ferhâd u Şirin, Vamık u Azra gibi hikâyelerden bahsedilip çok sık
telmihlerde bulunulmaktadır. Bilhassa Leyla ile Mecnûn, Ferhâd ile Şirin ve
Vâmık ile Azra’nın adları onun şiirlerinde pek çok kere geçer. Şair, “aşkının
his ve hayallerinin ifadesinde kendisi ve sevgilisini onlardan üstün bulur”
(Mazıoğlu, 1956,82). Bu alıntının dışında neredeyse bütün kaynaklarda; bu
husus, benzer şekilde ele alınmaktadır.
Fuzûlî’nin Mecnûn/Kays, Ferhâd, Hüsrev, Vamık hatta Bülbül ve
Pervane gibi efsanevî ve alegorik aşk kahramanlarına çatması, onlarla
kendini kıyaslaması, sonra onları kendine göre küçümsemesi vs makul
gözükse de detaylı düşünüldüğünde bunun ol(a)mayacağını rahatlıkla
söyleyebiliriz. Daha doğrusu, Fuzûlî’nin Mecnûn/Kays, Ferhâd/Kûhken,
Hüsrev ve Vamık gibi efsanevî kahramanlarla başka bir ifadeyle hayâli
kişi(lik)lerle, kendini kıyasladığını, onlarla kendini yarıştırdığını düşünmek
öncelikle Fuzûlî’ye haksızlıktır. Çünkü o, son derece zeki, bilgili, içinde
bulunduğu ve çevresindeki kültürlere aşinadır. Onun söylediklerini
başkalarınınkine benzetmek elbette kolaycılık olur. Ancak “Divan şairi,
âşıklık konusunda Mecnûn’u, cömertlik söz konusu olunca Hatem-i Tâ’î’yi,
vahdet-i vücut konusunda Mansur’u[n durumunu] kıyas malzemesi olarak
kullanır (Coşkun,2007,115). Fuzûlî’nin şiirlerinde aşk söz konusu
edildiğinde; âşık, kendisi, gerçek aşkın da kendi aşkı olduğu açıkça
belirtilmektedir. Leyla ile Mecnûn mesnevisinin girişinde de bunu
vermektedir:
Mana kim ta’ne eyler kim nasîhat ehl-i âlemden
340
Hoşem kim i’tibâr-ı aşk ile her dilde mezkûrem
“Bu Dünya’da ne kimse beni kınar ne de hasihat eder, bundan memnunum
çünkü ben aşkla bilinmekteyim” demektedir.
Garaz bir ad imiş âlemde men hem eyledüm bir ad
Bi-hamdillâh Fuzûlî rind ü rusvâlıkda meşhûrem
“Bu Dünya’dan maksat bir ün kazanmaktır, bu ünü kazandım. Allah’a hamd
olsun; rintlik ve rüsvalıkla bilinmekteyim.” diyerek neredeyse aynı
düşünceyi tekrar etmektedir.
Fuzûlî’nin yaşadığı dönemde; Türk edebiyatı özellikle de Türk şiiri
hâlâ büyük bir iştiyakla Arap özellikle de Fars edebiyatını ve konularını
işlemeye devam etmektedir. Fuzûlî’nin şiirlerinde özellikle bıkkınlıkların
hissedildiği beyitlerde Mecnûn/Kays, Ferhâd, Hüsrev ve Vamık adları
geçmektedir.
Fuzûlî, bu bıkkınlık veren ve sıkıcı olmaya başlamış temaların
yerine doğal olarak kendini ve aşkını koymaktadır. Bunu farklı şekillerde
izah etmek mümkündür. Ancak Mecnûn adıyla Arap edebiyatının alışılmış,
kalıplaşmış, sıradanlaşmış temalarını, Ferhad, Hüsrev ve Vamıkla özellikle
de Ferhad/Kûhken ad(lar)ıyla Fars edebiyatının aynı durumdaki temalarına
göndermelerde bulun(ul)duğunu düşünmekteyiz. Bu aşk kahramanlarına
yönelik yaklaşımında bir megalomani değil, alışılmışlıklara karşı bir karşı
duruşu ve haklı itirazı görmek mümkündür. Bu yaklaşımının özünde bütün
alışılmış(lık)lara top yekûn bir karşı duruş görülmektedir, denilebilir. Bu
yüzdendir ki, ilk ciddi eleştirileri ve gelenekten uzaklaşmaları, biçim ve
türler bazında Fuzûlî’de görmekteyiz. Bazen bu durum, biçim ve türlerle
değil, daha çok beyitler ve mısralar bazında ele alınmaktadır. Başka bir
ifadeyle Türk şiirinin yenileşmesinin ilk istek, irade ve izlerini Fuzûlî’nin
şiirlerinde görüldüğünü, söyleyebiliriz.
Mecnûn/Kays ve Laylâ ile ilgili örnekler:
Mende Mecnundan füzûn âşıklık istidâdı var
Âşık-ı sâdık menem Mecnunun ancak adı var
“Bende Mecnûn’dan daha çok âşıklık yeteneği/eğilimi, kudreti var, çünkü
gerçek âşık benim, onun sadece adı var.”
Levh-i âlemden yudum eşk ile Mecnûn adını
Ey Fuzûlî ben dahi âlemde bir ad eyledüm
“Ey Fuzûlî, Mecnûn’un adını bu Dünya’dan gözyaşıyla sildim; ben de bu
Âlemde [böyle] bir ün/ad s/aldım.”
Bende sâkin oldu derd-i ışk Mecnûndan geçüp
Ondan artukdur meger ışk içre temkînüm benüm
“Aşk derdi, Mecnûn’dan geçip bende karar kıldı, bu yüzden benim aşktaki
derecem ondan ileridedir.”
Verseydi âh-ı Mecnûn feryâdumun sadâsın
Kuş mu karar ederdi başındaki yuvada
“Benim feryatlarımı Mecnûn’un ahı verseydi, başına kuş mu konardı.”
341
Bana zamân ile Mecnûn mukaddem olsa nola
Oyunda şâh beraber midür piyâde ile
“Mecnûn, zaman olarak benden önce yaşamış olabilir; buna şaşılmamalı,
satrançta şah ile piyade aynı anda mı hareket eder?”
Benim müderris-i ilm-i cünûn kanı Mecnûn
Ki ber-murâd ola devrimde istifâde ile
“Aşk ilminin müderrisi benim, benim devrimde Mecnûn nerede ki aşktan
nasibini ala”
Beni sağınma Fuzûlî gam içre Mecnûn tek
Ki ben ziyâdeyim andan gam-ı ziyâde ile
“Fuzûlî, beni Mecnûn kadar gam içinde sanma, çünkü gamın çokluğuyla
ben ondan daha ilerideyim.”
Mecnûn ki pâdişeh-i vuhûş u tuyûr idi
Ben tek musahhar etmedi mülk-i melâmeti
“Mecnûn, vahşi hayvan ve kuşların padişahı idi, ama benim kadar melâmet
sahibi olmadı.”
Kâr-bân-ı râh-ı tecrîdiz hatar havfın çekip
Gâh Mecnûn gâh ben devr ile nevbet bekleriz
“Dünya ve nimetlerinden uzaklaşma yolunun kervanıyız, soyulma korkusu
taşıdığımız için gâh Mecnûn gâh ben biribirimize devrederek nöbet
beklemekteyiz.”
Deşt dutmak âdetin koymuştu Mecnûn aşkda
Şöhre-i şehr olmagın resmin men etdüm ihtirâ‘
“Mecnûn, aşkta çöle düşmeyi adet edinmişti. Şehirliler tarafından bilinmeyi
ben gerçekleştirdim.”
Deşt üzre gird-bâd mı yâ geldügüm görüp
Mecnûn gubârıdur ki durup eyler ihtirâm
“Mecnûn’un vücudunun toprağı, çöldeki rüzgârla toz olup bana saygı
göstermek için havaya kalkmış,”
Kıldı Mecnûn gibi çohlar heves-i aşk velî
Döymedi derde men-i bî-ser ü pâdan gayrı
“Çok kimse Mecnûn gibi aşk heveslisiydi fakat aşk derdine benim gibi üstü
başı perişandan başkası dayanmadı.”
Yazanda Vâmık u Ferhâd u Mecnûn vasfın ehl-i derd
Fuzûlî adını gördüm ser-i tûmâra yazmışlar
“Vamık, Ferhad ve Mecnûn’un vasıflarını ehl-i dert/aşk ehli anlatırken
Fuzûlî’nin adını bu listenin başına yazdıklarını gördüm.”
Sürdi Mecnûn nevbetin şimdi menem rüsvâ-yı aşk
Doğru derler her zaman bir âşıkun devrânıdur
“Mecnûn, aşk devrini tamamladı. Şimdi aşkın kahramanı benim. Her dönem
bir âşığın devranıdır, derler.”
Aşk devrânı mana tapşurdı Mecnûn nevbetin
Hâli olmaz nakş-ı erbâb-ı vefâdan bu bisât
“Aşk devranında sıra Mecnûn’dan sonra bana geldi, dünyada vefa sahipleri
unutulmaz.”
342
Aşk etvârın müsellem eyledi gerdûn mana
Munca kim yeldi yügürdi yetmedi Mecnûn mana
“Felek, aşka ait (âşıklığı) tavırları yalnızca bana tahsis etti. Mecnûn o kadar
çalışıp çabaladı benim mertebeme ulaş(a)madı.”
Beni zikretmez el efsâne-i Mecnûna kâildür
Ne benzer ol bana derdi onun takrîre kâbildür
“El âlem beni anmaz ve bilmez Mecnûn’un efsanesine ilgi göstermektedir. O
bana nasıl benzer? Onun derdi normal bir derttir, benimkiyle kıyaslanamaz.”
Kıl tefâhur kim senün hem var men tek âşıkun
Leylînün Mecnûnı Şirînin eger Ferhâdı var
“Eğer Leyla’nın Mecnûn, Şirin’in Ferhad gibi âşıkları varsa sen de benim
gibi bir âşığının olmasıyla iftihar edebilirsin.
Derler ki var Vâmık u Mecnûn acep degül
Dağılmış ola âteş-i aşkum şerâresi
“Vâmık ve Mecnûn var derler, buna şaşılmamalıdır, onlar, benim aşkımın
ortalığa saçılmış kıvılcımlarıdır.
İşit derd-i dilüm efsâne-i Mecnûna meyl etme
Kim ol efsâneden hem anlanan mutlak bu mazmûndur
“Benim gönlümün derdini dinle, Mecnûn’un efsanesine itibar etme. O
efsanenin özünde benim aşkım vardır.”
Ferhad, Hüsrev ve Şirin ile Vamık ve Azra ilgili örnekler
Olsaydı mendeki gam Ferhâd-ı mübtelâda
Bir âh ile verirdi bin Bî-sütûnu bâda
“Bendeki bu gam Âşık Ferhat’ta olsaydı bir âh çekmekle bin Bîsütûn dağını
yele verirdi.”
Âciz olmuş yakmağa âhiyle kûhu Kûh-ken
Neylesün miskîn anun aşkı hem ol mikdâr imiş
“Ferhat (Kûh-ken), Bîsütûn dağını ah çekerek yıkamamış, yazık, demek
zavallının aşkı o kadar imiş.”
Ferhâda zevk-ı sûret Mecnûna seyr-i sahrâ
Bir râhat içre herkes ancak menem belâda
“Ferhat, Şirîn’in Bîsütûn dağına yaptığı resminin zevkini sürmektedir,
Mecnûn, sahralarda dolanıp durmaktadır. Bunlar rahatına bakmaktadır, ben
ise beladayım.”
Görüp divârlarda kûh-ken nakşın demen âşık
Benim âşık ki tuttum deşt terk-i hân ü mân ettim
“Duvarlarda Ferhat’ın resmini görüp âşık demeyin; gerçek âşık, çölleri
mesken tutup evini barkını terk eden benim”
Görüp mühlik benüm çevremde bahr-ı ışk tuğyânum
Kaçup bir dağa çıkmış Kûh-ken kurtarmağa cânın
343
“Ferhat, benim o korkunç aşk denizimin tufanını çevremde görünce
korkusundan kaçıp bir dağ(Bîsütûn)a çıkmış.”
Kûh-ken künd eylemiş bin tîşeyi bir dağ ilen
Ben koparup salmışam bin dağı bir tırnağ ilen
“Ferhat, bin kazmayı bir Bîsütûn dağına vurarak köreltmiş, ben tek
tırnağımla bin dağı yerinden koparıp savurmuşum.”
Ey gören bin dağ ile sabr u sebâtım eyleme
Nisbetim Ferhâd kim bir dağ ile oldu zebûn
“Bin yaramla aşk yolundaki sabır ve sebatımı görüp beni Ferhat’a benzetme.
O, bir dağ(Bîsütûn)la uğraşmaktan çaresiz düşmüştü.”
Sahra-neverd iken bana tasvîr-i kûh-ken
Öğretdi şerh-i ışkda resm-i ikâmeti
“Ben çöllerde dönüp dolaşırken Ferhat’ın hali bana nasıl şehirde oturulur,
öğretti.”
Vâmık u Ferhâd tek rüsvâye kılmam nisbetim
Bir fakirem sanmanuz ol hod-nümâlardan beni
“Beni, Vâmık ve Ferhat gibi rüsvalara benzetme. Ben bir fakirim, beni o
kendini âleme göstermek isteyenlerden sorma.”
Yenişehirli Avnî de bir rübaisinde Leyla ile Mecnûn’dan söz ediyor.
Ama o, bütünüyle Mecnûn’u övme, onun aşkını yüceltme ve ona üst
düzeyde bir hayranlık duygusunu ifade etmektedir. Fakat Fuzûlî’de bu ikili
aşk kahramanlarına hayranlık değil, kendi aşkına hayran olunmada bir araç
olarak kullanıldığını görüyoruz:
Mecnûn ki lâ-ilâhe illâ der idi
Teklîf-i şu’ûr eyleseler lâ der idi
Ol mertebe meşgûl idi Leylâ ile kim
Mevlâ diyecek mahalde Leylâ der idi
Yenişehirli Avnî
“Fuzûlî’nin gül ve bülbül efsanesi hakkındaki mazmunları da çok
kullandığını görüyoruz. Divan şiirinde bülbül aşkta vefakârlığın timsalidir.
Onun feryatları güle karşı olan ebedî hasretinin bir ifadesidir. İşte Fuzûlî
feryâd ve figân etmekte bülbülü de geride bırakmıştır” (Mazıoğlu,
1956,130).
Hansı gülbün bülbülün derler Fuzûlî sen kimi
Hansı bülbül nâlesi feryâd u efgânunca var
Seher bülbüller efgânı degül bî-hûde gülşende
Fuzûlî nâle-i dil-sûzına âheng dutmuşlar
Ol gül-i handanı görmek mümkün olsaydı mana
Sen tek ey bülbül gülistâna güzâr etmez midüm
“Ey bülbül, bana o açılan gülü görmem mümkün olsaydı senin gibi ben de
gülistana gitmez miydim?”
Daha önce de belirtildiği üzere Fuzûlî’nin dışında başka şairler de
zaman zaman aynı düşünceleri ifade eden beyitler veya bazı biçimlerde
344
benzer düşünceleri paylaşmışlardır. Ancak bu Fuzûlî’deki kadar çok sayıda
ve tutarlılık arz etmemektedir. Kâtibî’nin ve Hayâlî’nin aşağıdaki beyitleri
aynı içeriğe sahiptir.
Geh menem u deşt u der geh menem u kûhsâr
Kıssa-i Mecnûn merâst gussâ-i ferhâd hem
Kâtibî
(Gâh çölde/yazıda dolanırım, gâh dağlara çıkarım. Mecnûn’un hikâyesi de
benim hikâyemdir. Ferhad’ın derdi de benim derdimdir.)
Demem Mecnûna ilm-i aşkı tekmil itti kâmildür
Benim yanımda ol divâne bilmez nesne câhildür
Hayâlî
“Mecnûn’a aşk ilmini tamamladı kâmil biridir, demeyin. O deli, benim
yanımda hiçbir şey bilmeyen câhilin tekidir.”
Mecnûn oda yandı şule-i âh ile pâk
Vâmık suya batdı eşkden oldu helâk
“Mecnûn, ah ateşiyle yandı, bitti; Vâmık, gözyaşına batıp kaybolup gitti.”
Ferhâd heves ile yele verdi ömrün
Hâk oldular anlar benüm şimdi ol hâk
“Ferhat, bütün ömrünü bir heves uğruna harcadı. İşte onlar, toprak oldular,
şimdi o gerçek benim.”
Ey Fuzûlî muttasıl devrân muhalifdür sana
Gâlibâ erbâb-ı isti‘dâdı devrân istemez
“Ey Fuzûlî, devran daima sana muhaliftir, galiba bu devran, ehil insanları
istememektedir.”
Lebi şîrînlerin şevkiyle Ferhâd'ı benim asrın
Yanımda cem' olan seng-i melâmet Bîsütûn'umdur
Fuzûlî, şiirlerinde aşk temini en iyi işleyen sanatçıların başında
gelmektedir. Onun aşk anlayışında; ayrılık, acı, hüzün, hicran, mihnet, gam
ve gasavet ile daha çok sosyal açıdan kimsesizlik, yalnızlık, fakirlik,
hamisizlik, talihsizlik gibi temalar başarıyla işlenmiştir. Özellikle yalnızlık
temi, Fuzûlî’nin en çok işlediği temaların başında gelmektedir. Fuzûlî, genel
olarak kaderinden, talihinden, şikâyetçidir. Zaman ve felekten şikâyeti ise
yine sosyal içerikli yaklaşımla ilişkilidir. Bilindiği üzere Fuzûlî’nin yaşadığı
çevrede; geçmişten o güne kadarki yaşanan olumsuzluk ve acı olaylarda
çoğunlukla bölge insanının rolü olduğuna inanılmaktadır:
“Burası bir bahçedir ki salınan servileri, sam rüzgârının
girdibadları; açılmamış goncaları, mazlûm şehit mezarlarının kubbeleridir.
Burası bir zevk meclisidir ki şarabı parçalanmış ciğerlerin kanı, musikisi
âvare gariplerin iniltileridir. Ne mihnet artıran sahrasında bir rahat rüzgârı
esmiş; ne de belâlarla dolu çölünde tozları ‘gamları’ yatıştıracak bir şefekat
bulutu ümidi belirmiştir. Böyle bir çile bahçelerinde gönül goncası nasıl
açılır ve dil bülbülü ne terennüm eder.”
Fuzûlî’nin doğup büyüdüğü ve yaşadığı topraklar, Kerbela olayının
meydana geldiği, ondan sonra da sürekli çatışmaların yaşandığı yerlerdir. 16.
yüzyılda Bağdat ve çevresinde Şii ve Sünni halk arasındaki düşmanlık ve
345
nefret iyice artmıştır. Fuzûlî’nin yaşadığı çatışma ortamı onda o kadar derin
psikolojik izler bırakmıştır ki onun kötümserliği ve yalnızlık hissi bütün
eserlerinde daima hissedilir (Güler,2011,85).
Fuzûlî, belki de Şii olması hasebiyle kendini hep mazlum,
görmüştür. Geçmişinin tevarüsü olan talihsizliği, fakirliği ve yoksulluğu
şiirinin hassasiyet noktalarını oluşturmaktadır. Onun bu haletiruhiyesinin
sebeplerinden biri de içinde yaşamak zor(unlu)luğunu hissettiği
toplum(lar)dan kaynaklanmaktadır. Çünkü belirgin olarak vurgulamasa da
ırken Türk, inanç olarak Müslüman ve Şii, sosyal mensubiyet olarak hem
Doğulu Safevi hem Batılı Osmanlıdır. Bu ikilemlerden son derece mağdur
ve müştekidir.
“Sultanlarla musahabet etmek başkalarının hasedini çekmekten
başaka bir şeye yaramaz. Şarabın neşesi ise ebedî azabı muciptir.
Nedimlerle sohbet etmek insanın muhayyilesini işgal eder, onu kendi
tahayülâtı ile baş başa kalmaktan alıkor. Malın çokluğu gönül sahiplerini
gaflete sevkeder. Hamdolsun bu âfetlerden uzak bir diyardasın. Bu gibi kötü
şeyleri icap ettirecek vesileler orada yoktur. Bil ki hakikî sevgilinin
güzelliğine âşık ve ilâhi sevgi şarabı ile sarhoş olup dünya lezzetlerinden el
etek çeken, nefsine tabi olmayan birçok veliler, mübarek insanlar, şeyhler ve
âlimler ıstırap kılıcı ile helak olunca bu diyarda toprağa kalbolmuşlardır.
Bu diyarın toprağı mazlumların kanı ile karışmıştır; o şehitlerin kanları bu
topraklara dökülmüştür. Allah’ın kaza ve kaderi senin çamurunu bu toprak
ile yoğurmuş ve mukadder nasibini bu toprağın üzerine yazmıştır. Sen bu
mihnet beşiğinde meşakkat sütü ile beslenmiş ve buranın suyu ve havası ile
yetişip büyümüşsün. Biliyorum ki sen dertli yaratılmışsın. Dert ise şâirliğin
sermayesidir. Şâir olmak için ve safa lâzımdır, deme; dertten bahset ki şiir
yarışında müsabakayı kazanan derttir.”
Fuzûlî, yaşadığı çevreden kopamamasının verdiği üzüntüyle
Anadolu sahasına (Osmanlı) karşı duyduğu özlem, imrenme ve isteği
belirgin olarak dile getirmiştir: “…zavallı sevdâzede benden şiir istemek çok
tuhaftır. Zira benim doğduğum ve yaşadığım yer ‘Irak-ı Arap’tır. Burası
sultanların gölgesinden uzak ve ahalisinin şuursuzluğu, idraksizliği
yüzünden harap kalmış bir yerdir.”
Fuzûlî, başka bir şiirinde Anadolu sahası şairlerine şöyle
seslenmektedir: “Ey Rum diyarının zarifleri felek sizin arzularınızı verdiği
için şükredin. Biz sizinle nispet edilemeyiz. Sizin makamınız bizimkinden
üstündür. Biz, ay yüzlülere kölelik ediyoruz. Hâlbuki ay yüzlüler sizin
kölelerinizdir.” demektedir.
18. Yüzyıl şairlerinden Sâbit’in de yenilik ihtiyacı hissettiği
aşağıdaki birkaç beytini aynı bağlamda değerlendirebiliriz:
Niçin vasf-ı kayse olur beste-dil
Gönül minnet Allaha mecnûn değil
Vurup nazm-ı Leylî vü mecnûn el
346
Deliye söz atma sakın vazgel
Nedir kâr u bârun bir ırgad ile
Başın derde uğratma Ferhâd ile
Sen ey hâme uğranmamış semt bul
Ayak basmadık yerde cevlanger ol
Zemîn bul ki hiç basmaya yâd ayak
Ne Mecnûn koya el ne Ferhâd ayak
Sonuç olarak Fuzûlî gibi ondan yaklaşık bir asır sonra yaşamış başka
bir şairimiz de neredeyse aynı itiraz ve eleştirileri ortaya koymaktadır. Bu
eleştirileri, bilinmedik şiir(ler)iyle bilinmedik biri değil, pek çoğumuzun
ezberinde olan bir beytiyle Nâbî, dile getirmektedir:
Nâbî ile ol âfetin ahvâlini naklet
Efsâne-i Mecnûn ile Leylâdan usandık
Fuzûlî, Arapların etkin olduğu ve Arapçanın yaygın olarak
kullanıldığı bir yerde ayrıca Farsçanın da edebî dil olarak kullanıldığı ve
Fars edebiyatının popülaritesinin yüksek olduğu bir çevre ve süreçte; Şiiliğe
ve ehl-i beyte duyduğu ilgi ve sevgiyle yaşamış bir şairdir. Arapça ve
Farsçayı şiir dili olarak kullanabiliyorken Türkçeyi şiir dili olarak hiç
kullanmayabilirdi. Ancak o, bu özellikleri haizken bile Türkçe şiir
söylemekten geri durmamıştır. Onun çok yönlülüğü hem yaşadığı muhit hem
de ilgi ve ilişkili olduğu muhitleri kapsamaktadır. Hatta bütün yönleriyle
orijinal bir Türk edebiyatının özlemini çektiğini söyleyebiliriz.
Fuzûlî’nin şiirleri, Türkistan, Kafkasya, Orta Doğu, Anadolu ve
Balkanlardaki şiir geleneğinin devamı ve tamamlayıcısı durumundadır.
Bugün hâlâ Fuzûlî’nin şiirleri, söz konusu edilen bölge ve coğrafyalarda
hatta bütün Dünya’da okunmaya devam etmektedir. Bu da gösteriyor ki,
Türkçenin gücü ve güzelliği Fuzûlî’nin şiirleriyle her yere yayılmaktadır.
KAYNAKLAR
Coşkun, Menderes (2007), Klâsik Türk Şiirinde Edebî Tenkit, Akçağ Yay.
Ank.
Fuzûlî Divanı (2000), (hzl. Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel,
Müjgan Cunbur), Akçağ Yay. Ank.
Fuzûlî Dîvânı (III. Basım), (hzl. Abdülbâki Gölpınarlı), İnkılâp Kitabevi, İst.
Karahan, Abdülkadir (1989), Fuzûlî, Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti, KB Yay.
Ank.
Mazıoğlu, Hasibe (1956), Fuzûlî-Hâfız, Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
Ank.
Yıldırım, Ali, “Fuzûlî’nin Beng ü Bade Mesnevisi ve Bade Sembolü”
Yıldırım, Ali, Akdemir, Ayşegül (2012) Söz… Bir… Ateş… (Gazel
Çözümlemeleri), Yılmaz Matbaacılık, Malatya.
347
Güler Zülfi (2011), Fuzûlî’nin Divanına Sosyal Psikoloji Açısından Bir
Bakış (Ötekileştirilmiş Fuzûlî), Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Adıyaman.
Tarlan, Ali Nihat (2001) Fuzûlî Divanı Şerhi, Akçağ Yay. Ank.
348
KAMUS-I TÜRK-I’YE DİL VE KÜLTÜR AÇISINDAN KISA BİR BAKIŞ
PhD. Mukadder GÜNERİ
Ankara/ Türkiye
[email protected]
ÖZET
Bilindiği üzere 1850-1904 yılları arasında yaşamış olan Arnavut asıllı
Şemseddin Sami, yaşamı boyunca roman, tiyatro, tercüme, gazete ve
dergilerde makale, eğitim ve öğretim alanında çalışmalar yapar.Yazar,
Rumca, Eski Yunanca, Fransızca, İtalyanca, Arapça ve Farsça bilmektedir.
Hadika, Sirac, Sabah, Tercüman-ı Şark gibi gazetelerde, Aile, Hafta gibi
dergilerde yazar. Gök, yer, insan, medeniyet-i islamiyye, kadınlar gibi pek
çok alanda bilimsel kitaplar yayımlar. Ayrıca Cep Kütüphanesi adıyla bir
dizi kitap çıkarır. Belli başlı eserleri: Tarih-i Mücmel-i Fransa( tercüme),
Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat( roman ), Kamus-ı Fransevi, Kamusu’1 Alam,
Kamusu’l Arabi, Kamus-ı Türki’dir. Yalnız onu bugüne taşıyan ve unutulmaz
yapan, hazırlamış olduğu sözlükleridir. Şemseddin Sami, yeni bir anlayışla
Kamus- ı Türki’yi hazırlar. Sözlükler, bir dilin söz varlığını bünyesinde taşır.
Bunlar, ait olduğu dilin tarihi, coğrafyası ve kültürel zenginliğiyle doğrudan
ilgilidir.
Bu bildiride, yazarın Kamus-ı Türkı adlı sözlüğü(lügat), dil ve kültürel
açıdan incelenerek, Türkçe’nin zenginliği ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: : Dil, Kültür, Kamus-ı Türki, Şemseddin Sami.
ABSTRACT
A BRIEF OVERVIEW OF LANGUAGE AND CULTURE IN TERMS OF
KAMUS-I TURKI
It is well known, Shamsuddin Sami whose origin Albanian, lived between the
years of 1850-1904, in throughout his life, he makes working novel, theater,
translation, articles in newspapers and magazines, in the field of education
and training. Auther knows Romaic, Ancient Greek, French, İtalian, Arabic
and Persian. He wrote many articles in Hadika, Siraj, Sabah newspaper and
Aile, Hafta, magazines. He publishes scholarly books in many areas such as
sky, location, human, islamic civilization and ladies. In addition, he
publishes a series of books under the name Mobile Library. The major
works, Tarih-i Mücmel-i Fransa (translated), Taaşşuk- ı Talat ve Fıtnat(
novel), Kamus-ı Fransevi, Kamusu’l A’lam, Kamusu’l Arabi, Kamus-ı Turkı.
But, today ıt makes carrying and memorable which is prepared his
dictionaries. Şhamsuddin Sami, a new approach prepares Kamus-ı Turkı.
Dictionaries, the vocabulary of a language carries within. These belong to
349
the history of the language, geography and cultural wealth are directly
related.
In this paper, auther’ s Turkısh dictionary Kamus- ı Turkı, language and
culture in terms of examining has tried to reveal the richness of Turkısh
language.
Key Words: Language, Culture, Kamus-ı Turkı, Şhamsuddin Sami.
1.Giriş
1.1. Dil ve Kültür
Dil(language)1 ve kültür(culture)ün2 belli başlı ana kaynaklarından biri de
insandır. Geçmişi de insanlık tarihi kadar eskidir. Başlangıcı ve gelişimi
insanlığın gelişimiyle doğrudan ilgilidir. Her ikisi de bir birikimin
sonucudur. Birey olarak dil, öğrenme, anlatma ve iletme aracı. Kültür ise
varlık belirtisi, aktarma, paylaşma. Devlet ve millet olgusu açısından dil,
birey ve toplum olarak gelişme yolunda yapılanların tümü, ortak unsurların
anlatımını ve öğretimini sağlayan araç, sürekliğinin göstergesi, olmazsa
olmazı. Kültür ise, değerler topluluğu, bireylerin kendilerine özgü
ayrıcalıklarının tümü. Devlet ve millet olarak kültür ise tüm bireysel
değerleri kucaklayan, onların var oluşlarını tescil eden ve geleceğe
taşınmasını sağlayan değerler silsilesidir. Burada birey ile devlet arasındaki
fark, devletin, dil ve kültür açısından bireyi ve toplumu daima iyiye güzele
taşıyan unsurları koruma altına alması ve bunları geleceğe taşıması gibi bir
yükümlülüğünün olmasıdır. Yalnız günümüz dünyasında, bu yükümlülük,
bireyler içinde gündemde olduğu görüşündeyim.
Çünkü, hızına yetişilemeyecek bir duruma gelen teknolojik gelişmeler
sonucu, dünyamız küçülmüş, haberleşme, iletişimde sınırlar kalkmış ve her
konunun sınır tanınmadan paylaşılır olduğu günümüzde, özellikle “internet”
dünyasında, bireyin de hem yaşadığı ortam ve hem de insanlık adına yararlı,
sağlıklı anlaşılır ve paylaşmacı olma hususu öne çıkmıştır. Bu nedenle bugün
dil ve kültürün insan ilişkilerinde, geçmişten daha önemli bir konuma geldiği
görüşündeyim.
1.2. Türk Dili Ve Kültürü
İşte bu düşünceden hareketle, Türk dili ve kültürünün3 tarih sahnesine
çıkışından günümüze kadar geçen sürede yaşam bulduğu coğrafyalara
1 İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya
işaretlerle yaptıkları anlaşma, lisan, zeban. (2011). TÜRKÇE SÖZLÜK,
Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, s. 664.
2 Fr. Culture . Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün
maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede
kullanılan, insanların doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü
gösteren araçların bütünü. (2011). a. g. s . s. 1558-1559.
3 Türk kültürü, “Bozkır Kültürü” olarak adlandırılmaktadır. Yalnız Türk
kültürünün tarih sahnesine çıkışından bugüne yüzyıllar itibariyle
değerlendirildiğinde, iç içe yaşadığı kültürlerle kendine özgü zengin bir
kültürel sürekliliği sağlamış olduğu gözönüne alındığında, bu ifadenin
350
eksikliği ortaya çıkmaktadır. Çünkü Türk kültürü; Tarihi süreç içerisinde
buluştuğu farklı kültürlerle yüzyıllarca varlığını sürdürmüş ve bugün
insanlık tarihinin en eski ve en zengin kültürlerinden biri haline gelmiştir.
baktığımızda, pek çok dil, dini inanç ve kültürlerle4 iç içe yüzyıllarca
yaşamını sürdürerek varlığını bugüne taşıdığını görürüz. Bugün Türk Dil
Kurumu’nun kuruluşuna kadar Karamanlı Mehmet Bey ve Ali Şir Neva’iyi
dışında Türk Devletlerinde Türk dilini koruma ve yayma konusunda
yapılmış kalıcı hizmetler yok denecek kadar azdır. Oysa Türkler, yönettikleri
toplumun dilleri ve kültürlerinden ister etkileşim, ister hoşgörü temelline
dayanan idari sistem olarak ifade edilsin, onların dillerinin yazışma, bilim ve
kültür dili olması için zemin hazırlamış ve bu uygulama yüzyıllarca devam
etmiştir. Türk dili askerlik ve halkın gündelik dili alanında konuşulan bir dil
halini getirilmiştir. Denilebilir ki Türk Dilinin yaşanabilir olmasının altında
yatan başlıca neden, doğuşundan itibaren temelde değişmeyen sağlam bir
yapısının olması ve Türk olsun olmasın her yüzyılda onu konuşan sürekliliği
sağlayan insanların bulunmuş olmasıdır. Bu süreçte5 Türk dili, daha çok
bilimsel alanda Arapça kültürel alanda da Farsça’nın etkisi altında kalır. Bu
etkileşim yüzyıllarca sürer. Bunun sonucunda ortaya çıkan Osmanlı
Türkçesi, beraberinde kültürel zenginliğide getirir. Buna bugün
kütüphanelerimizde korunan yazma ve basma eserler en güzel örnek teşkil
etmektedir6.
Ancak 19. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Türkçesi, Arapça ve Farsça’dan
aldığı kelime ve terkibler ve bunlarla dile giren kaide ve kurallar, zamanla o
kadar çoğalır ki dil, anlatım ve yazımda zorluklarla boğuşur hale gelir.
Devletin belirli kesiminin dışındaki gruplar dile yabancılaşmaya başlar.
Kamus-ı7 Türki’nin bildiri konusu yapılmasının ana nedeni, Şemseddin
Sami’nin yaşadığı Osmanlı Devleti’nin başkenti İstanbul’un o günkü
konumundan, Osmanlı dünyasına ve dünyaya bakışıyla bugünü görmesi ve
gün geçtikçe anlaşılır olmaktan uzaklaşan ve halkla yönetim kadrosu ve ona
yakın kesim arasında yazım ve konuşma dilindeki uçurumu görerek, dilin
geleceğe daha kolay taşınabilmesi ve anlaşılır olabilmesinin zorunlu
olduğunun altını çizerek, bu görüşe hizmet edecek bir çalışma yapmış
olmasıdır. Tıpkı bugünkü küçük bir köy konumunda bulunan dünyamızda,
4 Bu konuda ayrıntılı bilgilere ulaşmanın , geçmişi, bugünü ve geleceği
hususunda doğru ve kalıcı tesbitler yapailmek için, öncelikle Doğu Dilleri ve
kültürlerine hakim olmaktan geçtiği görüşündeyim. Çünkü Türk dili
yüzyıllarca doğu dilleri ve kültürleriyle yoğrularak bugüne gelmiş bir dildir.
5 Özellikle Selçuklular ve Osmanlı Döneminde.
6 Süleymaniye Kütüphanesi ve Yıldırım Beyazıt( literatüre ilk milli
kütüphane olarak geçen) , Topkapı, Arkeoloji ve Ali Emiri Kütüphaneleri ve
diğerleri.
7 Kam a. Şaman. Kâm. (kâ:m) Far. a.kā:m Zevk, mutluluk, tat, bir şeyden
kâm almak, bir şeyden olabildiğince zevk almak, keyfini çıkarmak. (2011).
a.g.s. s. 1287; Kâm (f.i.) 1. Anat. Ağzın üstü, tavanı, damak(bkz: kubbet-ülhanek). 2. Meram, arzu, emel, istek. Be- kâm: İsteğine kavuşmuş. Na- kâm
351
isteğine kavuşmamış. 3. Lezzet, zevk.(2004). Develioğlu, Ferit. OsmanlıcaTürkçe Ansiklopedik Lûgat, s.485. Us a. Akıl. Kam us-ı Türk-i > Türkçe
Sözlük.
öne çıkan anlaşılır ve paylaşılır olmak için dilimizle ilgili yapılacak pek çok
şeyin olduğu gibi8.
2. Geçmişten Bugüne Sözlükler
2.1.1
İlk sözlüğün nerede ve hangi dille yazıldığı konusu hala tartışmalı bir konu
olmakla birlikte, ilk sözlüklerin, sözcüklerin değil resmi yazıların
(pictogram) karşılıklı açıklaması şeklinde hazırlandığı ve daha sonra
çoğunlukla iki ve çok dilli daha çok sözcük listesi şeklinde olmak üzere
sözlüklerin ortaya çıkarıldığı görülür. Bunların yapılmasının ana amacı, daha
çok gezginlere, tüccarlara ve misyonerlere yardımcı olmaktır.
2.1.2.
Bilinen en eski sözlük “Urra Hubulla” kabul edilmektedir(MÖ.2300’lü
yıllarda Akad Krallığı dönemine rastladığı sanılmakta). Bu sözlük,
sözcüklerin konularına göre düzenlenmiş yirmi dört tabletten oluşmakta ve
tabletlerde, Sümerce-Akadca karşılıklı adlar, bitki, hayvan, taş, yıldız gibi
sözcükler ve taşımacılıkla ilgili terimler yer almaktadır.
2.1.3.
Eski Yunanda, “ Abderalı Protagoras Glossai” adlı sözlük. MÖ. V. yüzyılda
Abderalı Protagoras, adını verdiği sözlüğünü yazar. Bu sözlük daha çok
Homeros’un eserlerinde geçen, daha sonra unutulan eski sözcüklerin
anlamlarını verir. Bu nedenle, bir eserdeki anlamı bilinmeyen sözcüklerle
özel adlardan ve teknik terimlerden oluşan sözlük türü “sözlükçenin” ilk
örneği olur. İskenderiyeli Aristophanes, hazırlamış olduğu sözlüğünde, eski
unutulmuş ve yazılması söylenmesi zor olan sözcüklerin yanı sıra ilk kez ata
sözlerine de yer verir. İskenderiyeli Pamphilus’a MS. I yüzyılda yazdığı
sözlüğünde, erken dönemde yazılmış doksan beş kitapta geçen eski
sözcüklere yer verir. Daha sonra Aelius Dionysius, on kitapta geçen
sözcükleri dikkate alarak Atina lehçesinin sözlüğünü tamamlar. Yalnız Eski
Yunanca’nın ilk kapsamlı sözlüğünü, V. yüzyılda yaşadığı sanılan
İskenderiyeli Hesychius yapar. Aynı yüzyılda Tibeli Orion ise ilk köken
8 Yunus Emre Enstitiüsünün girişimleri ve çalışmaları, öte yandan Tömer’in
Türkçe dil kursları ve yurt dışındaki Türk okullarının daha verimli bir
şekilde hizmete devam etmeleri ve diğer kamu ve özel kuruluşların dil ve
kültürümüze ilgilerini artırmaları ve tabii bireyler, birey olarak dil ve
kültürümüze duyarlılık göstermeleri..
bilgisi(etimoloji) sözlüğünü tamamlar. Ayrıca, Homeros, Hipokrat, Eflatun
gibi yazarlarında eserlerinde geçen sözcükleri içine alan sözlüklerde yazılır.
2.1.4.
Latince ilk sözlük, MÖ I. yüzyılda kaleme alınır. Marcus Verrius
Flaccus(Romalı dil bilgini ve öğretmen)’un “Libri de significatu verborum”
adlı sözlüğü, Antik Çağ’la ilgili zengin bir kaynak kabul edilir. Latince’nin
Orta Çağ’da bilim dili olmasının yanı sıra uluslararası dil konumuna
352
gelmesiyle, Cenovalı Giovanni Balbi’nin “Catholicon veya Summa” adlı
çalışması da en ünlü sözlük konumuna gelir. Robert(Stephanus)Estienne’nin
“Thesaurus Linguae Latinae” adlı sözlüğü ise pek çok çalışmaya kaynaklık
eder. Orta Çağ’ın sonlarında Latince önemini yitirmeye başlayınca, dilin
daha anlaşılır olmasına yardımcı olacak sözlükler yazılmaya başlanır. Bunu
iki dilli sözlükler izler. İlki VIII. yüzyılda yazılan “Corpus Glossary” dir.
Aelfric ise “Grammatics” adlı ilk Latin-Anglosakson sözlüğünü hazırlar.
Geoffrey (Norfolklu rahip) ise “Promptorium Parvulorum” adlı İngilizceLatince sözlüğü yazar.
2.1.5.
Hint-Avrupa dil ailesinin bir kolu olan Sanskritçe’nin ilk sözlüğü
Amarasimha tarafından yazılmış Amarakoşa(Namalinganus ’a-sana) adlı
çalışması kabul edilir.
2.1.6
Arap sözlükçülüğü, Kuran’ı doğru anlamaya yönelik söz varlığı
çalışmalarıyla başlar. Kuran’da geçen ve garib diye adlandırılan ifadeleri
çözmek amacıyla arab kabileleri arasında söz derlemeleri yapılır. Kuran’da
geçip çok az kullanılan sözleri, eş anlamlarını, farklı ayetlere geçen değişik
tanımlarını belirlemek amacıyla edebi yapıtlar taranır. Nadir sözcüklerden
oluşan ilk nadir olarak kabule dilen sözlük, Ebu Zeyd el-Ensari’nin “EnNevadir” adlı çalışmasıdır. Halil Bin Ahmed’in “Kitabü’l-Ayn adlı
çalışması, Arap sözlükçülüğünde, dildeki bütün sözleri belirli bir yönteme ve
ilkeye göre düzenli olarak kaydetme geleneğini başlatan dilci olarak kabul
edilir. Ayrıca Ebu İbrahim İshak bin İbrahim el-Farabi’nin yapıtı “Divanü ’lEdep” 9.
9 (2011). a.g.s. Sunuş(XIII-XV).
3. Türk Dilinde Sözlükçülük
3.1.
Türk Dilinin ilk sözlüğü Divanü Lügat’it-Türk’tür10. Kaşgarlı Mahmud,
Türk topluluklarının dili, edebiyatı, yaşayışı ve adetleriyle ilgili yirmi yıla
yakın bir derleme sürecinden sonra Bağdat’a gelir ve 1072 yılında yazmaya
başlar. Eserini tamamladıktan sonra 1074 yılında Halife Muktedı
Biemrillah’a sunar. Bu yapıt, bütün Türk illerini ve dillerini içine alan, Türk
topluluklarının bin yıl öncesiyle ilgili önemli bilgileri kapsayan baş yapıttır.
Kaşgarlı Mahmud,Türk yazı dillerinin, lehçelerinin dil özelliklerini belirler
ve dokuz bine yakın söz varlığını bugüne taşır.
3.2.
Altmış yıl sonra Zemahşeri(Türk asıllı), “Mukaddimimetü’l-Edeb” adlı bir
sözlük hazırlar. Harzem sahasında hazırlanmış bu yapıt, Harzem Türkçesi
için iyi bir kaynak oluşturur. Öte yandan XIII.yüzyılın sonlarında yazıldığı
tahmin edilen “Codex Cumanicus”, İtalyanlar tarafından hazırlanıp yazıldığı
düşünülmektedir. Çünkü yapıtta “İtalyan bölümü” başlığı altında, Latince
sözcüklerin Farsça ve Kıpçakça karşılıkları verilir. Bu yapıt, Karadeniz’in
kuzeyinde yaşamış Kuman(Kıpçak) Türklerinin söz varlığı ve sözlü
edebiyatı ile ilgili derlemeler ve dil bilgisi kurallarını içine alır.
353
3.3.
Bu sözlükleri izleyen diğer yapıtlar: (XIV-XV.) Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’llugati’t-Türkiyye. (XV.) Et-Tuhfetü’z- Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye,
Kitabu Bulgati’l-muştak fi-lugati’t-Türk ve’l Kıfçak. (XIV) Kitabü’l- İdrak
li-lisani’l-Etrak, Mecmu-ı Tercüman-ı Türki ve Acemi ve Mugali, Abuşka
Lügati, Şamilü’l-Luga, Ahteri-i Kebir, Cami’ü’l-Fürs. (XVII.) Eş-Şüzurü’zzehebiyye ve’l-kıta-i’l-Ahmediyye fi’l-lugati’t-Türkiyye. (XVIII.) Senglah.
3.4.
XVIII. yüzyıl sonrası tek dilli, iki dilli daha sonrada çok dilli sözlük
çalışmaları başlar. Bunlardan bir kaçı. Mehmed Esad Efendi’nin “Lehcetü’lLügat-ı”, James W. Redhouse(1842)’un “Müntahabat-ı Türkiyye”,
10 Kaşgarlı Mahmud eserinde ünlü sözlükçü Halil bin Ahmed’in eserinden
ve özelliğinden söz eder. Yalnız genel kanı, Kaşgarlı Mahmud’un etkilenmiş
olduğu sözlükçünün “Divanü’l-Edeb’in yazarı Ebu İbrahim İshak bin
İbrahim el-Farabi’nin olduğudur. Kaşgarlı, eserinin adında yer alan “Divan”
sözünü sözlük anlamında kullanmış. “Lugat(Arapça)” sözcüğünü ise “söz,
sözlük” ve “dil” anlamlarında kullanır.Türk topluluğunun konuştuğu dil.
“Divanü Lügat’it-Türk”.(2011). a.g.s.s. Sunuş(XV).
(1852)“Müntahabat-ı Lügat-ı Osmaniyye adlı eserleri, Ahmed Vefik
Paşa(1876)’nın Lehçe-i Osmani ve Şemseddin Sami(1900)’nin Kamus-ı
Türki sözlüğü. Şemseddin Sami’nin çalışması, kendisinden sonra yapılan
çalışmalarda kaynak gösterilmiş ve Türk Dilinin sözlükçülüğünde de dönüm
noktası olduğu görüşü kabul görmüştür11.
3.5.
Bugün, 1945’te ilk baskısı yapılan Türkçe Sözlüğün’ün onbirinci sayısı 2011
yılında yayımlanmıştır.Bu sözlüğün yanı sıra diğer sözlükler: 1. Güncel
Sözlük. 2. Sesli Türkçe Sözlük.3. Büyük Türkçe Sözlük. 4. Kişi Adları
Sözlüğü. 5. Türkçe Lehçeler Sözlüğü. 6. Türkçede Batı Kökenli Kelimeler
Sözlüğü. 7. Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü. 8. Türkiye Türkçesi Ağızlar
Sözlüğü. 9. Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü. 10. Atasözleri ve
Deyimler Sözlüğü. 11. Tarama Sözlüğü. 12. Zıt Anlamlı Kelimeler Sözlüğü.
13. Ekonomik Terimler Sözlüğü. 14. Türk İşaret Sözlüğü. Yazım
Kılavuzu12.
4. Kamus-ı Türki13
4.1. Yazıldığı Dönem
İnsanlık tarihi, yüzyılar itibariyle değerlendirildiğinde, bir toplumda olduğu
gibi dünya devletleri arasında da ekonomik, idari, kültürel, siyasi, sosyal
konumları açısından mihenk taşı olan devletler var ola gelmiştir. Bu mihenk
taşların veya onlardan birinin şu veya bu nedenle yerinden oynaması veya
oynatılması sonucu başlayan olumlu veya olumsuz değişim rüzgarlarından,
tüm dünya devletlerinin etkilendiği ve payına düşeni yaşadığı görülür.
İşte 18. yüzyılın sonu, 19. yüzyılın başı, dünyada ve Osmanlı’da ekonomik,
idari, kültürel, siyasi ve sosyal hemen hemen her alanda değişim
rüzgarlarının estiği bir dönemdir. Osmanlı Devleti 1877- 1878 Osmanlı Rus
savaşı sonucu, toprak ve güç kaybetmiştir. Gücünü kurduğu sistemden alan
354
Osmanlı, her alanda güç kaybetmeye devem eder. Yeni önlemlerin alınması
zorunlu hale gelir. Bu durum dil, eğitim ve öğretim alanında da kendini
11 Türk Dili sözlükçülüğünün ana kaynağını oluşturan “Türkçe Sözlük” ün
ilk baskı ve yayımı Türk Dil Kurumu tarafından 1945 yılıunda yapılır.
Bugün onbirinci baskısı ve yayımı gerçekleştirilmiştir.
12 www.tdk.gov.tr.
13 Kamus-i Türki ilk kez fasiküller halinde “İkdam” gazetesinde yayınlanır.
İlk baskısı İkdam Matbaasında(1889-1890) “Maarif Nezareti Celilesinin 29
Recep 1317 ve 2o Teşrin-i sani 1315(1899) tarihli ve 547 numaralı
ruhsatnamesiyle” tab olunur. Dersaadet. Daha sonra yapılan baskılarda bu
esas alınır. Bu eser 1572 sayfa ve önsözden oluşur. (Benim elimde ulunan
baskısı Çağrı Yayınlarından çıkmış olan 7. Baskısıdır). Bu çalışmayı
yaparken diğer baskıları da gözden geçirilmiştir.
gösterir. Açılan yeni müfredatlı okullar sonucu14 yeni araç ve gereçlerin
gerekliliğinide beraberinde getirir. Bu durum, Osmanlı Türkçesininde bir
nebze daha anlaşılır ve kolaylaştırılması zorunluğunu da gözler önüne serer.
İşte böyle bir ortamda, Şemseddin Sami. Kamus-ı Türki’yi kaleme alır.
4.2. Dil Açısından
4.2.1
Şemseddin Sami, “Lügat15 kitabı bir lisanın hazinesi hükmündedir,”
sözleriyle başladığı ön sözünde(ifade-i meram), neden bu eserini meydana
getirdiğini ayrıntılı bir şekilde dile getirir.
4.2.2.
Dil(lisan) kelimelerden oluşur. Her dilin kendine özgü bir takım kaide ve
kuralları vardır. Bu kaide ve kelimelerden, insanın dile getirme isteğinde
yararlanılır. Dünyada hiç bir insan düşünülemez ki sözlüğün tümüne hakim
olsun ve dilin tüm kaide ve kurallarını ezbere bile bilsin? Bu nedenle
gerektiğinde başvurulabilinecek, her dilin kendine özgü kelimeleri, kaide ve
kurallarını içine alan bir kamusa(lügat, sözlük) ihtiyacı vardır.
4.2.3.
Dil sürekli kendini besleyen bir canlı gibidir. Bunun en büyük göstergesi
edebi eserlerdir. Geçmişle bugün arasında bir anlatım ve yazım açısından bir
anlaşılmazlık var ise bu durumu geleceğe taşımak, o dilin geleceği açısından
olumsuzluk nedeni olabilir. Bu nedenle her dilin zaman zaman gerek kelime
ve gerekse kaide ve kurallar açısından gözden geçirilmesi hususu ortaya
çıkar. Bu da ancak mükemmel bir sözlüğün çıkarılmasıyla çözüme kavuşur.
4.2.4
Bugün Osmanlı Türkçesi, gerek yazımda, gerekse anlatımda gözden
geçirilmesi sürecindedir. Çünkü dilimiz, başta Arapça ve Farsça olmak üzere
pek çok dilden yüzyıllardır beslenmektedir16. Gelinilen nokta hiçte iç açıcı
değildir. Yazım dili ile anlatım dili arasında meydana gelen uçurum gün
141869 yılında çıkarılan “Maarif-i Umumiye Nizamnamesi” sonrası, açılan
mekatib-i umumiyi, subyani, rüştiye, idadiye, sultaniye, aliye(darülmuallim,
darülmuallimat, darülfünun a- edebiyat ve felsefe şubesi, b- hukuk, c- fen
şubesi) gibi pek çok eğitim kurumu gibi.
355
15 Lügat,-ti a.Ar. Lugat esk. 1. Kelime, söz, sözcük. 2. Sözlük. (2011).
A.g.s.s.1594. lûgat(a.i.c.): 1. Kelime, söz. 2. Her milletin konuştuğu dil ve bu
dilin her kelimesi. 3. Lûgat kitabı(sözlük): (2004) Develioğlu, Ferit, s.553554.
16 Bugün dilimizin İngilizce’den beslendiği gibi.
geçtikçe önüne geçilemez bir durum arz etmektedir. Gün geçtikçe dilimiz
kendi sermayesini bitirmekte ve gelecekte hiç birinin yaşam bulamayacağı
kelime ve terkiplerin(galat bir dil) içinde yok olacaktır.
4.2.5.
Zor anlaşılır bir dil haline gelen dilimizin bir ikinci sorunu da harflerin( ‫اآ‬, ‫ب‬,
‫پ‬, ‫ت‬, ‫ث‬, ‫ج‬, ‫چ‬, ‫ج‬, ‫ح‬, ‫خ‬, ‫خ‬, ‫د‬, ‫ذ‬, ‫ر‬, ‫ز‬, ‫ژ‬, ‫س‬, ‫ ش‬, ‫ص‬, ‫ض‬, ‫ط‬, ‫ظ‬, ‫ع‬, ‫غ‬, ‫ف‬, ‫ق‬, ‫ك‬, ‫گ‬, ‫ل‬,
‫م‬, ‫ن‬, ‫و‬, ‫ه‬, ‫ال‬, ‫ ى‬.) işaretleri yani harekeli17( Kesre= esre: Ünsüz harfi ı, i
okutan işaret. Ötre: Ünsüz Harfi o, ö, u, ü okutan işaret. Üstün: Ünsüz harfi
a,e okutan işaret. Hemze: Üzerine konduğu harfi a, e,u, ü ', okutan işaret ‫ء‬,
Elif, vav, ye, he ve şapkalı ‫آ‬,şapkasız ‫ا‬, elif ve diğerleri ), harekesiz hallerinin
okunup yazılmasında ortaya çıkan sorunlardır. Harekesiz bir metni okumak,
ki çoğu harekesiz olur, tam doğru okumak okunan metnin eski yazı diline
göre yazmak ,zaman zaman hemen hemen imkansız olmaktadır. Bu konuda
sorun yaşamamak için hem Arapça ve Farsça’nın dil kurallarına vakıf hem
de okuduğun konuyla ilgili ön bilgiye sahip(karine) olmak gereklidir.
4.2.6
Ayrıca ,fek fak ‫ڭكق‬, ‫ك‬, ‫ص‬, ‫ ض‬harflerinin her metinde farklı farklı
anlamlarıyla karşılaşılabilinmektedir. k, g, d, n, s, d gibi. Bu sorunda, çoğu
kez konuya vakıf olmakla çözülmektedir. Bunların en çok sorun olduğu
konular, teşbih, istiare, terkip ve deyimlerin beraberinde gelen anlatımlarda
ortaya çıkmaktadır.
4.2.7.
Dilimize girmiş ve türkçeleşmiş sözcüklerin daha anlaşılır olması ve yazım
ve anlatım dilinde aynı kullanılması, dilimizi kolaylaştıraktır. Bu nedenle
dilimize dışarıdan giren sözcüklerle ilgili dilimiz kurallarının uygulanmasına
gidilmeli18.
17Arap Alfabesiyle yazılmış metinlerde, harflerin(ünsüz), üstüne ve altına
konulan işaretler.
18Dilimiz kurallarına göre yazılması gereken kişi, yer adlarında bile bugun
ortak bir uygulama yoktur. Ahmed> Ahmet, Mahmud> Mahmut,
Muhammed> Muhammet. Taşkend > Taşkent Semerkand> Semerkant ve bu
gibi.
4.3. Söz Varlığı
Bir dilin başlıca sermayesi söz varlığıdır. Osmanlı Türkçesinin geleceğe
taşınması için yapılacak en önemli iş, söz varlığının gözden geçirilmesi
olmalıdır.
4.3.1.
Yaşayan ve gelecekte unutulmayacak ve dilimizin zenginleşmesine katkısı
olacak söz varlığımızın belirlenmesi gerekir. Bunu yaparken, hangi dilden
dilimize geçtiği önemsenmemelidir. Yazım ve anlatımda yaygın kullanılıp
356
kullanılmadığına bakılmalıdır. Bir de dilimizin geleceği açısından
yanlış(glat) kalıcı bir kullanıma sebebiyet verip vermiyeceği göz önünde
bulundurulmalıdır. Belirlenin söz varlığının her biri sözlüğe alınırken,
hakkında, yazılışı, okunuşu, dişil(münnes), eril(müzekker), ad, fiil, sıfat ve
bu gibi bilgilerin yanı sıra harflerin aldığı harekelerin unutulmaması ve
örneklerle açıklanması gerekir.
4.3.2.
Söz varlığı açısından geçmişe, dilimizin doğduğu topraklara da bakmanın
yararlı olacağı görüşündedir. Şöyle ki Osmanlı Türkçesi, Türk dilinin Batı
(garb) koludur. Şark(doğu) kolu ise “Çağatayca” diye adlandırılan
koludur19. Batı(şube) kolu şive, telafuz, ifade bakımıdan doğu koluna göre
daha zarif ve güzeldir. Bunun nedeni de batı kolu pek çok dillerle iç içe
yaşamını sürdürürken, doğu kolu kendi ortamının dışına çıkamamış
olmasındandır. Bu duruma şu örneği verir. “Batı Türkçesi ile Doğu
Türkçesi” arasındaki fark, zannedildiği gibi İtalyanca veya İspanyolca ile
Fransızca arasındaki fark kadar olmayıp, Bu fark ancak Almanca veya
Toskana İtalyancası ile Nabulistan İtalyancası yada Mısır Arabçasıyla,
magrib Arabçası(İspanya, Portekiz) arasındaki farkın derecesi kadardır. Bu
nedenle bu iki kolun birbirinden beslenmesinde hiç bir engel olmamalıdır.
Batı Türkçesiyle, Doğu Türkçesi bir dildir. İkisi de Tükçedir. Bu durumu
değerlendirmek, dilimizin geniş söz varlığının ortaya konulmasında çok
önemli bir gerçektir20.
19 Semseddin Sami’nin Doğu ve Batı olarak iki kola ayırdığı Türk Dili
bugün, Türkiye, Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar,
Türkmen, Uygur Türkçesi, Karaçay Türkçesi, Gagauz Türkçesi, Karakalpak
Türkçesi, Kumuk Türkçesi,Balkar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Hakas
Türkçesi, Altay Türkçesi, Tuva Türkçesi ve Yakutça Türkçesi olarak ele
alınmaktadır.
20 2010 yılında sadece Türkiye Türkçesiyle Azerbaycan, Başkurt, Kazak,
Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur Türkçeleri arasında yaşayan
sözcükler arasında , -kök birliği, -anlam ve söyleyişleri aynı ve - anlam ve
söyleyişleri farklı gibi üç kolda ,ulaşabildiğim kaynaklar ve Orta Asya’ya
yaptığım seyahatlerde tutmuş olduğum notlardan hareketle yapmış olduğum
çalışma sonucu, çok olumlu bir tablo ortaya
4.4. Dile Katkısı
4.4.1.
Dilimiz yüzyıllar boyunca iç içe yaşadığı dillerden söz varlığıyla birlikte
almış olduğu kaide ve terkiplerin yaşanan ve yaşanılır olacakları ayıklamak,
geriye kalanları atmak, dilimizi daha kolay anlaşılır hale getirir.
4.4.2.
Diğer dillerden alınan sözcüklerin ölüleri atılmakla, yaşananların daha
sağlıklı kullanılmalarının yolu açılır.
4.4.3.
Yapılan bu tek dilli sözlük çalışmaları, iki dilli, çok dilli ve ihtisas sözlük
çalışmalarına kolay bir zemin hazırlayacaktır.
357
4.4.4.
Şemseddin Sami bu çalışmasının kendisinden sonra yapılacak çalışmalara
katkısı olacağını ifade eder21.
4.4.5
Dilimizde, yazma ve okumada çoğu yanlışlığa neden olan ve onu zor ve
anlaşılmaz hale sokan, harflere ait harekelerdir. Çoğu metinler, edebi eserler
diğer çalışmalar harekesiz yazılır. Bu hiç okuma yazma bilmeyen birinin
yanı sıra aydın kesiminde zaman zaman sorunu olabilmektedir. Bu sorunu
ortadan kaldırmak için dışarıdan dilimize geçmiş sözcük ve sözcük
gruplarına da dilimiz kurallarının uygulanması yoluna gidilmelidir.
4.4.6.
Harekeler açısından daha anlaşılır ve kolaylık olması için sözlükte harf esas
alınmış ve sayfa başlarına, birbirini takip eden üç harf konularak sözlük
tamamlanmıştır. Bu uygulama da esasta bizimde temel görüşümüz olan
kelimenin kökünün önemini ortaya çıkarmıştır. Arapça’dan dilimize geçmiş
ve yaygın kullanılmakta olan kuralların bazıları aynen alınmıştır.
çıkmıştır. Güneri, Mukadder (2010). III.Uluslar arası Dünya Dili Türkçe
Sempozyumu, s: 416-419. Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir /Türkiye
21 Kamus-ı Türk-i , daha sonra hazırlanan pek çok sözlüğüe kaynak olur ve
sözlükçülüğümüzünde dönüm noktası kabul edilir.
5. Kültürel Açı
5.1. Yazıldığı Kültür Ortamı
Şemseddin Sami, İstanbul’a gelişinden ölümüne kadar geçen sürede
üstlendiği görevlere ve çalıştığı gazeteler ve dergilere bakıldığında, zengin
kültür birikimi ve yaşamının içinde, Kamus-ı Türki’i kaleme aldığı
görülür22.
5.2. Kültüre Etkisi
Dilimiz kaidelerinin anlaşılır olması ve bu konuda geniş açıklamalı bilgileri
içerecek sözlüklerin yapılması en çok kültürel yaşamın olmazsa olmazı
edebiyatımızı etkileyecektir.
5.3. Kültüre Katkısı
Osmanlı Devleti’nin merkezi İstanbul ve Osmanlı coğrafyasına ait kültürel
zenginliğinin, doğu ve batı demeden, daha anlaşılır bir dil ve anlatımla
geleceğe taşınmasına katkı sağlar.
6. Türk Dilinin ve Söz Varlığı
6.1.
Kamus-ı Türki’nin ortaya koyduğu dilin geleceğinde altını çizdiği, anlatım
ve yazım uyumundan hareketle, geçmiş ve bugüne baktığımızda, Kaşgarlı
Mahmud’un 1070 li yıllarda derlenmiş olduğu yaklaşık dokuz bin Türk
dilinin söz varlığı23, 1945(Türk Dil Kurumu tarafından ilk baskısı yapılan
Türkçe Sözlük’te 25.574 madde başı, 6.530 madde içi )’te 32.104, 1955(
ikinci baskısı 25.516 madde başı, 10.222 madde içi)’te 35,738, 1959(ikinci
baskısında madde başı 27.033, madde içi 10.788)’ da 37.921,
22 Bugün İstanbul, Yazman ve basma eserleriyle altı, ender yapıtlarıyla beş,
görsel ve el yazman basma yapıtlarıyla iki, konuları itibariyle ihtiats üç,
358
kütüphane, elli müze, iki askeri müze, yedi devlet üniversitesi kütüphnesi,on
yredi vakıf üniversitesi, sekiz araştırrma merkezinde barındırdığı kültürel
mirasıyla geçmişte olduğu gibi bugünde Türk-Türk İslam ve dünya
kültürüne ev sahipliği yapmaktadır.Güneri, Mıkadder.(5-10 2010) “Şibli’nin
Sefername-i Rum-i Şam-i Mısr-i Adlı Yapıtına Göre İstanbul
Kütüphanelerinin Dünü ve Bugünü ”Adlı Bldiri, 7. Uluslar arası Türk
Kültürü Kongresi, 5-10 Ekim T.C. Başbakanlık ve Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Ankara Türkiye.
23 Kaşgarlı, Mahmud b. Hüseyin, Divanü Lugat’it Türk. (1939). Türkçe
Çevirisi. Besim Atalay(çeviren). C:I, (1940). C:II, (1941). C:III, (1943), C:
IV. Dizin. Ankara; Kaşgari, Mahmud b. Hüseyin. (1941). Divanü Lugat’it
Türk, Tıpkıbasım, Ankara.
1966(yayımında, madde başı 27. 753, madde içi 10.717)’da 38. 470, 1974
(31. 693 madde başı, 13.485 madde içi)’de 45.178, 1983( 40.836 madde
başı, madde içi 18.891.)’ de 59.727, 1983’ün ikinci baskısı 1988
(46.825madde başı, madde içi 16.496)’de 63.321, 1998( 60.152 madde
başı,13.555 madde içi)’de 98.107, 2011( 77.005 madde başı, 15.287 madde
içi)’de 92.292 söz bulunur24.
6.2.
92.292 söz varlığının belirlenmesinde, Türk edebiyatından seçilmiş cümle
sayısı 34,664, bu cümleyle sözcüklerin tanıtlandığı sözlük metni ise
1.454,903 tür25. Bu sonuçta kültürel zenginliğimizi ortaya koymaktadır.
Sanal alemin kullanımına sunulmuş olan bu Türk dilinin zengin söz varlığı,
dil ve kültür zenginliğimizin de göstergesi olmasının yanı sıra bugününe ve
geleceğine ışık tuttuğu açıktır.
Sonuç olarak, hızına yetişilemiyecek bir duruma gelen teknolojik gelişmeler
sonucu, dünyamız küçülmüş, haberleşme, iletişimde sınırlar kalkmış ve her
konu sınır tanınmadan paylaşılır hale gelinmiştir. Özellikle “internet”
dünyasında. Bu nedenle bugün dil ve kültür, insan ilişkilerinde, geçmişten
daha önemli bir konuma geldiği görüşündeyim. Kamus-ı Türki’de önemle
dilimizin anlatım ve yazımda anlaşılır ve paylaşılır olmasının altı çizildiği
gibi bugün yüz bini aşmış olan söz varlığımızla dilimizin anlatım ve yazım
yönünden anlaşılır ve paylaşılır olmasının altı çizilmelidir. Ayrıca Osmanlı
Türkçesinin sahip olduğu edebi ve kültürel zenginliğinin günümüze
taşınması için, Kamus-i Türki gibi yapıtlar da sanal alemde insanların
bilgilerine sunulmalı. Dil ve kültürümüz açısından yararlı olacağı
görüşündeyim.
24 (2011). a.g.s.s. Sunuş, XVI-XXI.
25 (2011).a.g.s. s. Sunuş, XXI.
KAYNAKÇA
.(2011). TÜRKÇE SÖZLÜK, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara.
.Aksan, Doğan. (1998). Türklerde Sözlükçülük, Bugün Türkiye’de
Sözlük”.Kebikeç,sayı. 6.s. 115-118.Akün,
.Akün, Ömer Faruk. (1985). Hayatı,Hizmetleri ve Eserleri ile Semseddin
Sami” Temel Türkçe Sözlük I, Tercüman Gazetesi, YKB. Yayını, İstanbul.
359
.Banguoğlu, Tahsin. (1998). Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayını,
Ankara.
.Güneri Mukadder. (25-28 Eylül 2011). “Ardanuç Ağzıyla İlglil Bir
Değerlendirme” Adlı Bildiri.VI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı,
s.371- 387, Bilkent Üniversitesi, Erzurum Türkiye.
.Güneri, Mukadder(19-29 Nisan 2010), “Atatürk, Babür ve Türk Dünyası”
Adlı Bildiri. II. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi, Ege Üniversitesi
İzmir Türkiye.
.Güneri, Mukadder. (16- 18 Aralık 2010).“ Türkçenin Söz Varlığı” Adlı
Bildiri. III.Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, s. 416-419. Dokuz
Eylül Üniversitesi, İzmir Türkiye.
.Güneri, Mukadder. (29 Nisan-1 Mayıs 2009/ 29 April- 1 Mayıs 2009).
“Atasözü Ve Deyimlerin Eğitice Ve Öğretici Yönü”. Adlı Bildiri, Uluslar
arası Karşılaştırmalı Edebiyat, Edebiyat ve Dil Eğitimi Kongresi, s. 325-332.
Gazi Üniversitesi, Ankara.
.Kaplan, Mehmet, Kültür ve Dil, Dergah Yayınları, İstanbul.
.Muhtar, Cemal. (1993).İki Kur’an Sözlüğü Lugat-ı Ferişteoğlu ve Lugat-ı
Kanun-ı İlahi, Marmara Üniversitesi İlahi,yat Fakültesi Vakfı Yayını,
İstanbul.
.Öz, Yusuf. (1996). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları
Bölümü. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara.
.Sami, Şemseddin. (1317). Kamus-ı Türki, Dersaadet, İstanbul.
.Sami, Şemseddin. (1317). Kamus-ı Türki, İkdam Matbaası, İstanbul.
.Sami, Şemseddin. (2006).Kamus-ı Türki, Çağrı Yayınları, İstanbul.
.Sami, Şemseddin.( 1996). Kamus-ı Türki, Çağrı Yayınları,İstanbul.
.Sami, Şemseddin. ( 1890). Nev usul sarf-ı Türki, İstanbul.
.Sami, Şemseddin. (1303). Usul-ı Tenkit ve Tertip, Mihrun Matbaası,
İstanbul.
360
YABANCILARA TÜRKÇE VE İNGİLİZCE ÖĞRETİMİNDE KÜLTÜREL
İFADELER
Okutman Murat DEMİREKİN
Aksaray Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Yabancı Diller Eğitimi Bölümü
Aksaray/Türkiye
[email protected]
ÖZET
Bu yazıda bir toplumun sahip olduğu tüm değerlerin ‘kültür’ ü tarif ettiği ve
dil ile kültürün ayrılmaz bir bütün olduğu gerçeğinden hareketle, kültür
bilgisinin yansıması olarak günlük ifade ve deyimlerin rolü üzerinde
durulacaktır. Öncelikle, kültür ve dil bağlamında kavramlar tartışılacaktır.
Sonra, bu bağlamlar göz önüne alınarak yabancılara Türkçe öğretiminde
yer alması gereken kültürel içerikler, yabancılara İngilizce öğreten
kitaplardaki içeriklerle karşılaştırmalı analiz yöntemi kullanılarak
irdelenecektir. Konuyu daha iyi anlayabilmek için kültürel ifadelerin
yabancılara Türkçe ve yabancılara İngilizce ders kitapları üzerindeki
yansımaları değerlendirilecektir.
Birinci bölümde yabancı dil öğretim kitaplarında kültürel ögelerin yeri ve
önemi izah edilecektir. İkinci bölümde, seçilen yabancılara Türkçe ve
İngilizce öğretim kitaplarının hedefleri ve bu hedeflere ulaşmak için
kullandığı yöntemler; son bölümde ise kültürel ögelerin bir yansıması olarak
kitaplarda tespit edilen günlük yaygın ifade ve deyimler karşılaştırmalı
olarak ele alınacaktır. Son olarak
da genel bir değerlendirmede
bulunulacaktır
Anahtar Kelimeler: Kültür, yabancılara Türkçe Öğretimi, deyim, günlük
ifadeler
ABSTRACT
CULTURAL EXPRESSIONS WHEN TEACHING TURKISH AND
ENGLISH TO FOREIGNERS
This article is focused on role of expressions and collocations in a culture,
which reflect the memory of a community. Firstly, the concept of culture and
language and their interaction process will be discussed. Then, considering
the context to include items when teaching Turkish to foreigners teaching
English cultural content of a foreign language will be discussed by using the
method of comparative analysis with the contents in the course books. In
order to better understand the subject, two textbooks will be assessed in
361
terms of cultural expressions they consist when teaching English to Turkish
to foreigners
In the first chapter, foreign language teaching and the role and importance
of cultural elements in course books will be explained. In the second part,
two sample Turkish and English language teaching books will be analyzed in
terms their targets and methods used to achieve those goals. Finally the
selected books will be identified according to the reflections of cultural
elements in terms of daily common expressions and idioms comparatively.
Then an overview will be given.
Key Words: Culture, Teaching Turkish to foreigners, idioms, daily phrases
GİRİŞ
Toplumların kendi kültürlerini canlı tuttukları ve bu canlılığı kuşaktan
kuşağa aktardıkları anlaşma araçları olarak bir dilleri vardır. Dil, bireysel
iletişimi sağlamanın yanı sıra başka insanlara kültürel değerleri taşıması
yönüyle de ayrı bir öneme sahiptir. Bu sebeple, bir dili öğrenme süreci içine
entegre olan her birey bir şekilde öğrenilen o dilin kültürünü de edinir.
Söz konusu dili yabancı dil olarak öğrenen kişinin aşinalığının ve
farkındalığının artması veya azalması ise yabancı dili öğretenlerin kültürü bir
şekilde aktarabilmelerinin yanı sıra, sınıfta kullanılan ders kitapları ile diğer
araç-gereçlerin kültürel ögeleri aktarışlarına da bağlıdır.
Kültür ve onun dile yansıması olan dildeki söz kalıplarının
irdelenmesi bu yazının çıkış noktası olmuştur. Bu amaçla Türkiye’de
yabancı dil öğretiminde kullanılan kitaplardan, Oxford kitap serisinin temel
düzeydeki New Headway Elementary ders kitabı ile yine temel düzeyde
Ankara Üniversitesi Türkçe Öğretim Merkezi (TÖMER) yayınlarından Yeni
Hitit kitabındaki dil-kültür ilişkisi, günlük yaygın ifade ve deyimler
açısından incelenecektir. İnceleme üç bölümden oluşmaktadır.
1.Kültürel Ögeler ve Yabancı Dil Öğretimi
Ülkemizde yabancılara Türkçe öğretimi alanında yapılan
çalışmaların kursçuluk boyutunun ötesinde henüz oldukça yeni olduğu
bilinmektedir. Günümüzde yaygınlık açısından dünyada en çok konuşulan ve
pek çok kültürden insana yabancı dil olarak öğretilen İngilizce ile
karşılaştırıldığında ise bu çalışmaların henüz emekleme aşamasında olduğu
kolayca görülebilir.
1.1. Kültür Algısı ve Yabancı Dil Öğretimi
Yıllar yılı her bir detayın ilmek ilmek hafızaya işlendiği içinde
yaşanılan “kültür” ile kelimeler ve beden ifadeleri ile ortak anlaşma aracı
olan “dil”, hep iç içe olmuş ve birbirinden beslenmiştir. Bu etkileşim
esnasında insan, ana dilini ince ince beynine aktarıp özümser. Söz konusu
olan böyle bir süreçte ilk defa karşılaşılan başka dilin öğrenimine ait dizgeler
olduğunda ise doğal olarak yeni karşılaşılan dil yabancı olarak addedilir ve
yıllarca süren ana dil edinimine kıyasla zorluklar yaşanır. Bu durumun
362
nedeni temelde farklı bilgi ve yaşantı süreçlerinin dile yansıdığı ortak bir
“kültür” kavramı ile açıklanmaya çalışılır.
Türk Dil Kurumuna ait Türkçe Sözlük’te (2004) “kültür” şu şekilde
tanımlanmaktadır:
“Tarihi, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve
manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede
kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çerçevesine egemenliğinin ölçüsünü
gösteren araçların bütünü, hars, ekin.“
Cevizci, kültürün nesilden nesile aktarıldığını, doğuştan kazanılan
bir değerler sistemi olmadığını, sonradan yaşanılarak öğrenildiğini
belirtmektedir. Ona göre “kültür, insan toplumunun, biyolojik olarak değil
de sosyal olarak kuşaktan kuşağa aktardığı maddi ve maddi olmayan ürünler
bütünü, sembolik ve öğrenilmiş ürünler ya da özellikler toplamıdır” (2000:
586).
Kültür, farklı alan yazınından insanlar için çok farklı anlam ve
çağrışımlar ifade edebilir. Haviland ve diğerleri, kültürü insanların
davranışlarına yansıyan soyut fikirler, değerler ve dünya algılarına ait bilgi
birikimleri olarak tarif eder. Ona göre kültür, bir toplumun üyeleri tarafından
paylaşılır ve o toplumun diğer fertleri tarafından anlaşılabilir (2005:27). Biz
burada kültür terimini daha çok bir bireyin belirli bir toplum içerisinde
yaşamını sürdürmek ve dil ile iletişim kurmak amacı ile zihninde yıllar yılı
oluşmuş bilgi ağı bağlamında ele alacağız.
1.2. Sosyo-Kültürel ögeler ve Ders Kitaplarına Yansımaları
Yabancı dil öğretim materyalleri hazırlanırken kültürel ögelerin rolü
ve ne ölçüde aktarılması gerektiği konusu zaman zaman tartışılmaktadır. Dil
öğretim sınıflarında kültürel içeriklerin de yer almasının hedef dili konuşan
toplumun kültürel birikimlerinin içselleştirilmesi ile kültür ediniminin dil
edinimine katkı sağlayacağı söylenebilir. Ayrıca ders kitapları ve öğretmen
kitaplarını hazırlarken kültürel ögelerin de dengeli bir şekilde serpiştirilerek
verilmesi durumunda, yabancı dil öğrenenler öğrendikleri hedef dile ait
kültürel yargıları kıyaslayarak farklı bir kültürü öğrenmenin heyecanı ile dil
öğrenme süreçleri daha eğlenceli ve verimli olabilecektir. Bu açıdan
bakıldığında Türki Cumhuriyetlerden gelen bir öğrenci için aynı dil ailesinde
farklı kültürde yoğrulmuş dil kullanımlarındaki farklılıkları karşılaştırma
algısı, bizde öyle ama onlarda böyle şeklindeki yaklaşımı, dil edinimi
süreçlerini hızlandıracaktır. Bu durum ana Balkanlarda Türkçenin farklı ağız
özelliklerindeki fonolojik ve morfolojik farklılıklar ve benzerliklerin Türkiye
Türkçesi ile karşılaştırarak öğrenilmesi de sürecini kolaylaştırabilecektir.
Özellikle yabancı dil öğrenenlere dili kullanan modeller ve kullanım
verileri sunmaları itibariyle ders kitapları, sosyo-kültürel ögeleri de zaman
zaman içermek durumundadır. Yabancı dil öğrenenler doğal olarak eğer bu
yabancı dil İngilizce ise bir İngiliz’in günlük hayatında ana dilini nasıl
kullandığını merak edecektir. Şayet yabancı dil olarak Türkçe öğreniliyor ise
dili öğrenen kişi, tipik bir Türk vatandaşının günlük hayatı, sosyo-kültürel
bağlamları üzerine bir şeyler izlemek, dinlemek veya okumak ve neyin hedef
363
kültürde doğal ve doğru kullanım olduğuna ilişkin çıkarımlarda bulunmak
isteyecektir.
Yabancı dil öğrenenlere bir toplumun kendi zihin haritasında
oluşturduğu bilgi birikimi ile iletişimsel yetiyi, kendi anadilinden farklı olan
hedef dilin doğasına ait kuralları içselleştirmek ve kültürlerin kesişimi
bağlamında tutumlar geliştirmelerini sağlamak amacı güdülüyor ise ders
materyallerinin de buna uygun hazırlanması beklenebilir.
Öğrenilen yabancı dil Türkçe veya İngilizce olsun, içinde kalıp
ifadelerin bolca verildiği, karşılaştırma ve benzerlik kurma güdüsüyle
gerçekleştirilen yabancı dil öğrenim sürecinde, iletişimsel beden dili
şekillerinden günlük resmi veya samimi dil kullanım şekillerine kadar her bir
kültürel öge kolayca içselleştirilebilecektir..
1.3. Yabancı Dil Öğretiminde Kültürel İfadelerin rolü
Dil ile kültür arasındaki ilişki bağlamında düşünülürse, ana dili
dışında başka bir dil öğrenen kişinin o dili kullanan toplumun kültürünü
öğrenip kültürel unsurlarını da kanıksadığını söylemek yanlış olmaz. Bir
toplumun hafızasında asırlar boyunca oluşan deneyimlerinin; hayata,
insanlara, doğaya ilişkin algı ve düşünüşlerinin ürünü olarak ortaya çıkan
etkili ve yoğun ve kristalize bir anlatım tarzı olan kalıp deyimselleşmiş
ifadeler, yabancı bir dil öğretirken de önemli bir işleve sahiptir.
Yabancı dil öğrenen kişi öğrendiği o dilin yaygın günlük ifade ve
deyimlerini ne denli yerli yerinde kullanırsa öğrendiği dile de o denli hâkim
demektir. Ayrıca deyimselleşmiş ifade dağarcığını geliştirebilmiş bir kişi,
günlük hayatın herhangi bir noktasında konuşurken ya da yazınsal bir metin
okurken karşılaştığı deyimi kolaylıkla bağlama uygun biçimde
anlamlandırabilir ve dilini öğrendiği toplumla ve kişilerle iletişimini daha
sağlıklı kurabilir.
Bir dilde deyim bilgisine sahip olmayan kişinin o dili tam anlamıyla
bildiğinin söylenemeyeceği ifadesi öne çıkmaktadır. Delisle “anadile veya
yabancı bir dile hakim olmak hedef dilin dilbilgisini veya sözcüklerini iyi
bilmekle ölçülmez, önemli olan o dildeki deyimleri ve özel kullanımları da
bilmektir” der(2001, 165).
Öte yandan, anadil öğretiminde kullanılan yöntemler yabancı dil
öğretiminde yetersiz kalabilmektedir. Bunun temel nedenlerinden biri de bir
karşılaştırma sürecine ana dil öğretiminde yer verilmemesi, dilin çok sık
şekilde duyarak ve konuşarak yani edinilerek öğrenilmesidir. Anadil öğrenen
insanlar aynı kültürel bağlam ve söylemlerdeki deyimleri pek çok defa
kullanarak özümsemişlerdir bu nedenle ders kitaplarında kullanılacak bu tür
herhangi bir kültürel içerikli bir anlam veya anlatım tarzı kolayca
algılanabilir. Örneğin bir ders kitabında geçen okuma veya dinleme
metninde geçen Türk kültürüne ait yemeklerden sonra yemeği hazırlayana
söylenen bir teşekkür etme tarzı olan “eline sağlık” ifadesi, Türkçenin
anadili öğrencileri tarafından hemen algılanabilir. Ancak pek çok kültürde
eşdeğer anlam karşılığını bulamayan bu tür bir teşekkür etme şekli, yabancı
dil olarak Türkçe öğrenenler tarafından algılanamayacak ve bir şekilde dil
364
öğreticisi veya ders kitabının ilgili bölümlerinde bir açıklama yapılması
gerekebilecektir.
Çeşitli kültürlere karşı önyargı ve yansıması olan klişeleşmiş
ifadeler de yer almaktadır. Dil öğrenenlerin önemli bir kısmının da hedef
kültürü öğrenme kendi kültürüne göre eksi ve artı unsurlarını sıralamaktan
hoşlandığı düşünüldüğünde, ders kitaplarında görsel ve işitsel olarak sunulan
bu ögelerin önemi daha da iyi anlaşılabilecektir. Örneğin, yabancı dil olarak
Türkçe öğrenen bir İtalyanın zihnindeki “Mamma li Turchi – (Kaçın anam
Türkler geliyor)” ifadesi Türklerin işgalci ve barbar olduğuna dair bir
mesnetsiz korkuyu yansıtırken; Fransızcada “Tete de Turc (Türk kafası)”
ifadesiyle yansıtılan, toplum içinde sürekli aşağılanan kişiye ait “şamar
oğlanı” yakıştırması, dil öğrenenlerde tedirginlik veya soru işaretleri
oluşturabilecektir. Bu tür klişeleşmiş önyargılar, ancak bu dilleri öğrenenlere
doğru bağlamlarda, doğrudan veya dolaylı olarak hedef kültür aktarımının
sağlandığı ders materyalleri ve öğretim süreçleri ile ortadan kaldırabilecektir.
Özetle, anadil konuşurları tarafından hemen algılanabilen metaforik
anlamlar, hedef dili yabancı dil olarak konuşmaya başlayanlar için donuk
ve anlamsız ifadeler olarak görünebilir. İşte bu kültürel anlatım ve
algılamanın bir yansıması olan kalıp sözler ders kitaplarına serpiştirilirse,
yabancı dil öğrenenlerin bağlamlardan bu ifadelerin anlamlarını
özümseyerek öğrenmeleri de teşvik edilmiş olacaktır.
2. Yöntem
Çalışmamızda Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde kullanılan
ders kitaplarının irdelenmesinde, nitel araştırma yaklaşımlımetin içeriği
inceleme yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemle ders kitaplarındaki tüm
okuma yazma, dinleme ve konuşma etkinliklerindeki günlük yaygın ifade ve
deyimler ele alınmıştır. İncelemede kültürel ögelerinin yansıması olarak
günlük yaygın ifade ve deyimlerin dilin iletişimsel ve bilişsel anlamda
edinilmesindeki katkısı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Araştırma kapsamına
alınan iki kitap, tarama tekniği kullanılarak karşılaştırmalı bir şekilde
incelenmiş ve yapılan incelemeye göre bu kitaplarda yer alan yaygın kalıp
ifadelerin sıklığı ve yeterliliği sınanmaya çalışılmıştır.
2.1. Araştırmanın örneklemi
Bu araştırmada Ankara Üniversitesi TÖMER tarafından hazırlanan
Yeni Hitit 1 yabancılar için Türkçe ders kitabı ile Oxford University Press
tarafından yayınlanan New Headway Elementary yabancılar için İngilizce
ders kitabı örneklem olarak seçilmiştir. Her iki kitabın da seçilmesinin
nedeni gerek Türkiye içinde gerekse yurt dışındaki özel ve resmi kurumlarda
çok yaygın olarak kullanılmalarıdır.
2.2. Sınırlılıklar
Bu çalışmada Yeni Hitit ve New Headway serisinin sadece temel
düzeydeki birinci kitapları ve alıştırma kitapları incelemeye alınmıştır.
Serinin geriye kalan diğer seviyedeki kitaplarının benzer bir incelemeye tabi
tutulması ayrı ve daha kapsamlı bir çalışma konusu olabilecektir. Yalnızca
temel seviyedeki kitapların seçilmesinin nedeni ise günlük yaygın ifadelerle,
365
normalde üst seviyelerde daha yoğun olarak verilmesi gereken deyimlerin
başlangıç düzeyinde konulara ve becerilere entegre edilerek ne ölçüde yer
verildiğini her iki kitapta da karşılaştırmalı olarak görebilmektir.
3. Bulgular
Bulgular Yeni Hitit 1 ve New Headway Elementary temel
düzeyindeki ders kitaplarındaki 12 ünitede yer alan günlük yaygın ifadeler
ve deyimler kültürel ögeler bağlamında taranarak elde edilmiştir.
3.1. Kitaplarının Kültürel Ögeler Boyutu ile İrdelenmesi
Bu bölümde Türkiye ve yurt dışında en yaygın olarak kullanılan yabancı dil
öğretim kitapları Yeni Hitit 1 Yabancılar için Türkçe ders kitabıile New Headway
ElementaryYabancılar için İngilizce Öğretim ders kitabı içerdikleri kültürel günlük
ifadeler boyutları ile incelenecektir.
3.1.1. Yeni Hitit 1 Yabancılar için Türkçe Ders Kitabı (Temel Düzey)
Yeni Hitit 1 kitabı aşağıdaki konu başlıklarındaki toplam 12 üniteden
oluşur:
1.Ünite: Merhaba. 2.Ünite:
Günlük Hayat, 3.Ünite:Yakın
çevremiz,
4.Ünite:
Zaman
Geçiyor. 5.Ünite: Afiyet Olsun,
6.Ünite: Bürokrasi Her Yerde.
7.Ünite: Gelecek De Bir Gün
Gelecek, 8.Ünite:Rivayet Odur
Ki... , 9.Ünite: Farklı Dünyalar,
10.Ünite:
Medya,
11.Ünite:Sağlıklı Bir Yaşam:
ve12.Ünite: Yolculuk
Hitit Ders Kitapları,
1984 yılından beri yabancılara
Türkçe öğretimi yapan Ankara
Üniversitesi Türkçe ve Yabancı Dil Araştırma ve Uygulama merkezi olan
TÖMER tarafından hazırlanmıştır. Hitit serisi kitapların hazırlanmasında
uzun süreli Yabancılara Türkçe öğretim deneyim ve birikimleriyle TÖMER
okutmanları görev almıştır. Kitap Türkiye’de hedef kitle olarak genç ve
yetişkinlere Türkçe öğretmeyi amaç edinmiştir. Yeni Hitit serisi ders
kitapları, toplam üç farklı seviye kitaptan oluşmaktadır. Ünitelerde bulunan
dilbilgisi konuları, okuma parçaları ve bu parçalara eşlik eden alıştırmaların
Türk kültürünü yansıtan resim ve fotoğraflarla süslenmiş oluşu, kitabı
emsallerine göre daha da cazip hale getirmektedir. Yabancılara Türkçe
öğretmek için piyasada çok fazla kitap bulunmamaktadır, fakat mevcut
kitaplar incelendiğinde, Yeni Hitit serisinin birçok kişi tarafından tercih
edildiği söylenebilir.
366
3.1.2. New Headway Elementary
Kitap temel düzeyde 12 Üniteden oluşur:
1.Ünite: You and me. 2.Ünite: A
good job, 3.Ünite:Work hard play
hard, 4.Ünite: Somewhere to play.
5.Ünite: Super me, 6.Ünite:
Life’s ups and downs. 7.Ünite:
Dates to remember, 8.Ünite: Eat
in
or
Out?.
,
9.City
Living:10.Ünite: Where on earth
are you, 11.Ünite: Going far:
12.Ünite: Never ever
Oxford University Press tarafından
yayınlanan New Headway beş
düzeyde bir hazırlanmış bir
yabancılara İngilizce öğretim kitap
serisidir.
Kitapta dört beceri de sistematik olarak geliştirilmektedir. Yeni
Headway Serisi geleneksel yabancı dil öğretimi yöntemlerini iletişimsel
yaklaşımları ile birleştirmektedir. Bir ders kitabının dil öğrenimi sürecinde
önemli bir rol oynayabildiği dikkate alındığında New Headway kitabı,
dördüncü baskısını yapan ve yıllardır dünyanın pek çok yerinde okutulan bir
yabancı dil öğretim kitabı olarak ayrı bir yere sahiptir. New Headway de
Yeni Hitit gibi genç ve yetişkin kitledeki dil öğrenenler için hazırlanmıştır.
Kitap, dilin akıcı bir şekilde öğrenilmesi amacıyla dört temel dil becerileri
dinleme, okuma, konuşma ve yazma etkinliklerini birbirilerine bütünleşik
halde sunabilmektedir.
3.2. Yeni Hitit ve New Headway Kalıp İfadeler
Temel yabancı dil öğretim seviyelerindeki Yeni Hitit ve New
Headway kitapları incelendiğinde, genelde her ikisinin de dili öğrenenlerin
günlük hayatında ihtiyacı olacak yapı ve kullanımları vermeye çalıştığı
söylenebilir.
Kültürlere ait temel kalıp ifadeler ders kitaplarında dengeli bir
şekilde harmanlayarak verilirse temel düzeydeki birçok metaforik ifade,
kolayca algılanıp özümsenebilir. Ünitelerde kullanılan kalıp söz ve deyimler
incelendiğinde her iki kitabın da bu tür ifadeleri serpiştirerek kanıksatmak
açısından içerisinde çok sayıda ifadeyi barındırdığı söylenebilir. Her iki
kitapta da tanışma sözcelerinden başlayarak günlük yaşantı içinde
karşılaşılabilecek ifadeleri okuma, yazma, dinleme ve konuşma etkinlikleri
içinde verilmeye çalışılmıştır.
367
Yeni Hitit 1
New Headway
Ünite 1 Memnun oldum, hoşça kal, Ünite 1: Thank you, nice to meet
hoş geldiniz, hoş bulduk,
you!, pleased to meet you,
afiyet olsun, rica ederim,
all right, not bad, see you
güle güle
later,
Ünite 2 Affedersiniz, Allah Allah, ne Ünite 2: Excuse me!, of course, oh
olur, hayatını kurmak, göz
dear!, never mind!
atmak,
Ünite 3 Bebek beklemek
Ünite 3: Have a nice day, same to
you,
Ünite 4 Dört gözle beklemek,
Ünite 4: It doesn’t matter, it sounds
kendine iyi bakmak, geçmiş
great
olsun!
Ünite 5 Hayırlı işler, iyi günler, güle Ünite 5 Look after, don’t be silly!
güle kullan, çok yaşa, gözün
give me a lift, give me a
aydın, iyi şanslar, şerefe
hand, here you are, super
me!
Ünite 6 dört gözle beklemek, fal
Ünite 6 ups and downs, catch a bus,
bakmak, çiçeklere su
take a siesta
vermek, mutlu yıllar
Ünite 7 altını üstüne getirmek, leş
Ünite 7 non-stop, come down, go
gibi kokutmak
on a holiday, take off
Eat in or out? at all!, I'll
Ünite 8 Yaşasın, burada ağaç oldum
bring it over!
Tablo 1: Yeni Hitit ve New Headway 1-8. Ünitelerdeki Kalıp İfadeler
Yukarıda da belirttiğimiz üzere anadil konuşuru için hemen
algılanabilecek, yabancı dil öğrenenleri için ilk etapta algılanamayacak,
hatta bazen sözlüğe bakarak bile anlaşılamayacak bu tür ifadeler, ancak
çeşitli dil kullanım bağlamları içinde kolayca kavranabilir. “Rica ederim,
göz atmak, çok yaşa, gözün aydın”, gibi kalıp ifadeler uygun diyalog ve
metinler içinde görüldükleri ve ardından dil öğrenenler tarafından
kullanılmaları ile özümsenebilecektir. Bu açıdan bakıldığında yukarıdaki
birçok kalıp ifadeyi çeşitli bağlamlarda sunduğu için Yeni Hitit kitabı
başarılı olmuş görünmektedir. Bununla birlikte beşinci ünitede, bir İtalyan
için “Buon Appetito” veya Alman için “Guten Apetit” karşılığı ile anlam
çağrışımı yapabilecek olan “Afiyet olsun” sözcesi, başka kültürlerden
insanlar içim anlamca ve kullanımsal olarak karşılığını bulmayabilir.
Kitap, bunun ne zaman söylendiğini izah etme görevini etkinliklerle uygun
bağlamlarda yeterince deyimleri veremediğinden bu işi öğretmene
bırakmış görünmektedir. Ayrıca birçok yabancı için bir karşılığı olmayan
Türk kültürüne ait yemek yapana teşekkür etme ifadesi olan “Eline sağlık”
ifadesine kitapta hiç yer verilmemiştir.
368
Öte yandan New Headway kitabı, günlük hayatta karşılaşılabilecek
ifadeleri Yeni Hitit kitabına göre daha çok iletişimsel edinç odaklı
etkinliklerle sunmaktadır. Farklı etkinliklere serpiştirilen bu tür deyimsel ve
günlük ifadeler daha kolay kavranabilmektedir. Bir ünite içinde hatta bir tek
aktivitenin parçası olarak tek bir soru olarak da olsa da buna yer verilmiştir.
Ayrıca kitapta her ünite sonunda işlenen konuyla paralel bir soru
verilmektedir. Böylece her konu sonunda öğrencilerkendi ülkeleri,
kültürleri ile yabancı ülkelerle karşılaştırabilmektedirler.
Yeni Hitit 1
New Headway
hoş geldin, ilgi duymak,
Ünite 9
all over the world, up-todenk gelmek, fark etmez,
date
sen bilirsin
Ünite 10 çocuk bakmak, ev işi
Ünite 10 Where on earth are you? at
yapmak, sofra kurmak,
the moment, over a
kendine güven, açık
longtime, what a pity!
oturum, zorluk çekmek,
never mind! let me have a
kendine dikkat etmek,
look! I hope!
Ünite 11 Karnı aç olmak, başını alıp Ünite 11
gitmek, soyup soğana
We’re off to see the world!
çevirmek, kaldırıp atmak,
get a pay rise, take a
dalıp gitmek, afiyet olsun,
cruise, passers-by, what's
strese girmek, neyiniz
'the weather like?
var?
Ünite 12
Ünite 12 Never ever! find out,
günübirlik, baş başa, strese
check-in, do the washinggirmek, çok acelem var!
up, on sale, , dance in it up
to our knees, well done!
Tablo 2:Yeni Hitit ve New Headway 9-12. Ünitelerdeki Kalıp İfadeler
İleri ünitelere bakıldığında daha çok verilen deyimleri
anlamlandırma sürecinde bağlamsal bilginin kullanımı ve bu yönde
stratejilerin geliştirilmesi amaçlanmış olduğu düşünülebilir. Deyimleri
anlama ve öğrenme süreçlerini etkileyen çok sayıda değişken dikkate
alındığında, deyim öğretiminin başlangıç seviyesinde mecazi anlamları düz
anlamlarına yakın ve sözdizimsel olarak donmuş olan deyimlerin seçilmesi
daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Ancak Yeni Hitit kitabı sadece eşleştirme
ve kısa okuma parçaları içerisinde verdiği çok sayıda deyimi çeşitli
etkinliklerle pekiştirme yoluna gitmemiş görünmektedir. Örnek olarak 10. ve
11. ünitelerde geçen “kendine dikkat etmek, canını sıkmak, başını alıp
gitmek, soyup soğana çevirmek, dalıp gitmek, gelip gitmek, yaşam sürmek,”
gibi çok sayıda deyim, kitabın farklı yerlerinde farklı bağlamlarda
etkinliklerle pekiştirilerek kalıcı bir şekilde kavratılabilir.
New Headway kitabına bakıldığında ise deyimsel ifadelerin ileri
ünitelerde sıklaştığı görülmektedir. Ayrıca bu tür ifadelerin sıklıkla farklı
Ünite 9
369
bağlamlar içinde kullanılması işlevini kitap başarılı bir şekilde yerine
getirmiş görünmektedir. Örnek olarak “never mind (takma kafana)” ifadesi
2. ünitede bir okuma diyaloğu, 3. ünitede bir dinleme metni ve 10. ünitede
bir okuma metni içine serpiştirilerek dili öğrenin sözlük anlamı ile hemen
algılayamayacağı bu ifadeyi çeşitli bağlamlar içinde pekiştirerek öğrenmesi
sağlanmıştır. Bununla birlikte Türk öğrencilerin genelde Yabancı filmlerden
öğrendiği “I think (sanırım) , I hope (umarım)” ilgili sözceler, günlük hayatta
duyguları aktarmak veya bir durumu anlatmak için kullanılan jest ve
mimikler ilintili oldukları ifadeler de öğretmen tarafından açığa
kavuşturulması gerekmektedir.
Şüphesiz dünyanın dört bir tarafından insanlara İngilizce öğretmeyi
hedef edinmiş bir ders kitabının içerisinde çok kültürlü unsurlar
bulundurması da beklenir. Bu açıdan, New Headway kitabı, dilin anadil
olarak konuşulduğu İngiltere, ABD, Avustralya ve Yeni Zelanda’dan
Hindistan, Avrupa ve Güney Amerika’ya kadar pek çok farklı ülkeye ait
kültürel ögeleri barındırmaktadır. Özellikle dini ve kültürel günleri
öğrenirken bu kültürel ögelere de yabancı kalınabileceği unutulmamalıdır.
Mesela kitapta geçen Sevgililer Gününün aslında Aziz Valentine günü
olduğu, Easter (Paskalya), Halloween (Cadılar Bayramı), New Year Eve
(Yeni Yıl Arefesi) gibi yaşayış ve günlük hayat ile ilgili kutlamalar
öğretilirken, kültürel ögelerin de ne amaçla ve ne şekilde kutlandığı bu
ifadeler bağlamında verilmelidir.
Ayrıca yabancılara Türkçe öğretiminde de Yeni Hitit Kitabında
yılbaşı kutlamalarından öte pek verilmeyen Hıdrellez, Nevruz gibi kültürel
günlerin yanı sıra dini ve ulusal özel günler ile bu günlerde kullanılan
“Bayramınız kutlu olsun, hayırlı olsun, mübarek olsun, iyi seneler” gibi özel
kutlama ifadelerinin kültürel öge ile bütünleşik verilmesi önem arz
etmektedir.
SONUÇ
Ana dilini öğrenen bir çocuk, belli bir yaşa kadar soyut kavramları,
mecazları, dolayısıyla mecazla birlikte kültürü taşıyan kalıp ifadeleri ve
deyimleri eğer yerli yerinde duyup kullanmamışsa anlayamaz.
Yabancı bir dili öğrenen bireyin de dili doğal öğrenme açısından
anadilini öğrenen çocuk gibi görülmesi gerekir. Bunun için öncelikle
kelimelerin gerçek anlamında kullanıldığı deyimler, daha sonra seviyesine
göre soyut kavramlar içeren, son olarak da kültürel öğeleri taşıyan
atasözleri, bu sınıflamanın kendi içinde de yabancı dil öğretiminin
ilkelerinden sayılan basitten karmaşığa, bir seferde tek yapıyı sunma gibi
ilkeler dikkate alınarak sıralanmalıdır (Demirel, 1999: 31-3)
New Headway ve Yeni Hitit kitapları Yabancı dil öğretiminde en
yaygın ve en çok kullanılan kitaplar olarak kültürel kalıp ifadeleri etkin bir
şekilde sunmaya çalışmışlardır. Ancak bir anadilde defalarca çeşitli
bağlamlar içinde kullanıldıktan sonra öğrenilebilen bu tür kalıp ifadeleri
özümsetmek adına bu ifadelerin içinde verildiği çok daha fazla bağlam
370
sunmaları gerekmektedir. Ayrıca hedef dile ait tipik kültürel kullanımlar ile
ilgili öğretmen kitaplarında gerekli açıklamalarla ders öğretmenlerinin de
bu kültürel bilgi boşluklarını tamamlamaları sağlanabilir.
Şüphesiz günümüzde kültür içinde çok defalar kullanılarak
özümsenebilen kalıp ifadelerin verilmesinde sadece ders kitaplarından
faydalanmak, öğrencinin öğrenme sürecinde ona maksimum yararı
sağlamak için yeterli değildir. Burada görev, yine bu süreci hızlandırarak
öğrencilerin etkin bir biçimde dil öğrenmesini sağlayacak olan yabancı dil
öğretmenlerine düşmektedir. Bu yönüyle yabancı dil öğretmenleri, ders
kitabına ek olarak dışarıdan materyal takviyesi de yapabilirler. İnternet
teknolojisi ile erişimi çok daha kolay hale gelen bu materyaller, yazılı
okumaya yönelik olabileceği gibi, sözlü dinlemeye veya konuşmaya
yönelik de olabilir. Önemli olan materyallerin özgün olması ve motivasyon
kaybına neden olmaması için özellikle başlangıç seviyelerinde kültürel
ifadelerin uygun alıştırmalarla anlaşılır hale getirilmesidir.
Sonuç olarak yabancı dilde deyim öğretiminde içerik belirleme
aşamasında deyimlerin kullanım sıklığına ve öğrencilerin ihtiyaçlarına göre
seçilmesi, öğrenimi kolaylaştırmak amacıyla kolaydan zora doğru bir
yaklaşım içerisinde anadilde ve yabancı dilde var olan kalıp ifade ve
deyimlerin arasındaki benzerliklerden yararlanılması esastır. Bu nedenle
kültürün yansıması olarak günlük kalıp ifade ve deyimlerin aktarımı
yapılırken çok çeşitli bağlamlarda yer verilerek hedef kültürü özümsetip
öğretmek gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Akalın, S. & Zengin, B. (2007). “Türkiye’de Halkın Yabancı Dil ile İlgili
Algıları.” Journal of Language and Linguistic Studies, 3(1), 181-201.
Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları
Brooks, N. (1986). “Culture in the classroom”. In J.M. Valdes (Eds)
Culturebound (p. 123-129). Cambridge University Press.
Byram, M. (1997). Teaching and assessing intercultural communicative
competence. Clevedon: Multilingual Matters.
Cevizci, A. (2000). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları
Cortazzi, M. & Jin, L. (1999). “Cultural mirrors: materials and methods in
the EFL classroom.” In E. Hinkel (ed.), Culture in second language teaching
(pp. 196-219).Cambridge: Cambridge University Press
Cunningsworth, A. (1995). Choosing your coursebook. Cambridge
University Press.
Demirel, Ö. (1999). Yabancı Dil Öğretimi. Ankara: Pegem Yayınları
Delisle, J. (2001). Çeviri Yöntemleri için Söylem Çözümlemesi. çev. J.
Ümran Derkunt. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.
371
Haviland, W. A., et.al., (2005). Cultural Anthropology: The Human
Challenge. Thirteenth Edition. Belmont: Thomson Wadsworth,
Richards, J. C. (1998). “The Role of Textbooks in a Language Program”.
Cambridge: Oxford University Press.
Soars, L. and J, (2008). New Headway Elementary. Student’s book, Book
OUP, UK
Tüm, G.,( 2010) “Kültürel Ögelerin Türkçenin Yabancı Dil Olarak
Öğretiminde Kullanılan Ders Kitaplarındaki Yeri” III. Uluslararası
Türkçenin Eğitimi-Öğretimi Kurultayı, Dokuz Eylül Üniversitesi, 01-03
Temmuz 2010, İzmir.
Türk Dil Kurumu (2004) : Türkçe Sözlük. Ankara.
Uzun, N. E. (2009). Yeni Hitit Yabancılar İçin Türkçe 1,2,3, Ankara
Üniversitesi TÖMER Yayınları, Ankara.
372
EVLİYA ÇELEBİ’YE GÖRE 17. ASIR OSMANLI-BALKAN İNSANININ
EĞLENCE KÜLTÜRÜ: EĞLENCE YERLERİ OLARAK MESİRELER VE
ILICALAR
Yrd. Doç. Dr.Musa GÜMÜŞ
Muş Alparslan Üniversitesi
Tarih Bölümü Muş\Türkiye
[email protected]
ÖZET
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, içerdiği derin anlam dünyası ile 17. asır
Osmanlı insanına dair çok önemli ipuçları veren tarihî, edebî ve sosyolojik
bir kaynaktır. Neredeyse bütün Osmanlı diyarlarını gezmiş olan Evliya
Çelebi, 50 yılı aşkın bir sürede gezdiği bu diyarlarda yaşadığı olayları,
tanıştığı insanları, tattığı lezzetleri, gördüğü güzellikleri, çektiği
meşakkatleri ve bütün bunlardan süzdüğü bilgi ve tecrübeler ile oluşturduğu
dünyasını 10 ciltlik Seyahatnamesi’ne yansıtmıştır. Derin tasvir yeteneği ile
de gezdiği yerleri ayrıntılı ve sanatsal bir şekilde anlatması, onun ne kadar
usta bir tasvirci olduğunu göstermektedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, bu
yönüyle, alanında en önemli kaynak eser olma vasfına erişmiştir. 17. asır
Osmanlı insanının yerel kültür ögelerini, inanç izlerini, hallerini-garip
hallerini, damak tadını ve eğlence kültürünü yine Evliya Çelebi’nin
Seyahatnamesi’ne yansıyanlardan öğrenebiliyoruz. Osmanlı insanının
eğlence kültürlerini ve bu çerçevede sosyal hayat anlayışlarını ortaya
koyarken, konuyu Balkanlarda Sofya, Filibe, Manastır, Köstence ve Bosna
gibi bazı önemli merkezleri buralarda bulunan eğlence yerlerine ve ılıcalara
değineceğiz. Bu eğlence yerleri, Evliya Çelebi tarafından “mesiregâh”,
“teferrücgâh”, “şikârgâh”, “seyrângâh”gibi adlarla anılmıştır. Biz de bu
eğlence yerleri ile ılıcaları (bana, germâb) ve halkın buralarla nasıl iç içe
olduğunu Evliya Çelebi’nin gözünden inceleyeceğiz.
Anahtar Kelimeler: Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Eğlence Kültürü,
Balkanlar, 17. asır Osmanlı İnsanı.
373
ABSTRACT
ACCORDING TO EVLIYA CELEBI, ENTERTAINMENT CULTURE
OF 17TH CENTURY'S OTTOMAN-BALKAN PEOPLE: AS PLACES
OF ENTERTAINMENT, PROMENADE AREAS AND TERMAL
WATERS
Through its profound world of meaning, Evliya Celebi’s Seyahatname
(Travel Book), which provides us significant hints regarding the Ottoman
people during the 17th century, is a historical, literary, and sociological
source. Evliya Çelebi had travelled almost all Ottoman territories and his
journey took over fifty years. In his ten-volume Itinerary, Çelebi reflected his
world shaped by his experiences and knowledge based on what he lived
through, people who met, flavors he tasted, beauties he saw, and troubles he
went through during his journeys. Along with an acute ability in depicting,
his recounting the places he travelled in a detailed and artistic way points
out how a connoisseur storyteller Çelebi is. With this distinguished
characteristic, Itinerary of Evliya Çelebi achieves the quality of masterpiece
in its genre. We can find out the elements of local culture, traces of faith, the
usual and awkward reactions, nutritional tastes, and entertainment culture
of the 17th century’s Ottoman people through Çelebi’s Itinerary. In this
paper, I will focus on putting forward Ottoman people’s entertainments
culture and perception of social life especially in the Balkans. In this
context, I will deal with some places in Balkan cities, which are important
centers, such as Sofya, Filibe, Manastır, Köstence and Bosnia. These
entertainment
places
are
cited
by
Çelebi
as
mesiregâh”teferrücgâh”şikârgâh”, seyrângâh”. I endeavor to examine
through the lenses of Çelebi both these entertainment and termal water
(bana, germâb) sites and how people used to live at close quarters.
Key Words: Evliya Çelebi’s Seyahatname, Balkans, Entertainment Culture,
Ottoman People's Of 17th Century
Giriş
İnsanların, tarih boyunca gündelik hayatın atmosferinden sıkıldıkları ya da iş
hayatının getirdiği yorgunluk halinin getirdiği ihtiyaçtan dolayı doğa ile baş
başa kalarak rahatlamak istedikleri vakidir. Bu, bir anlamda maddi ve
manevi bitkinlikten kurtulmak için bir arayış olarak değerlendirilebilir
(Meriç, 2007: 425, 435-436). Bu arayış aynı zamanda insanın sosyalleşme
ihtiyacını karşılamak için başvurduğu çözümü ifade eder. Ortaya çıkan
çözüm ise insanların eğlence faaliyetlerini gerçekleştirdiği mekânlar
yaratmıştır. Bu mekânlar, tarih boyunca farklılık gösterse de eğlence kültürü
374
ve şeklini etkilemede her zaman önemli rol oynamıştır(Yazıcı, 1999: 253).
Yine aynı mekânlar, insanların doğa ile iç içe bulunmasına imkân sağlayarak
doğa ile ilişkilerinin seyrini de etkilemiştir. Ilıcalar, mesiregâh, teferrücgâh,
şikârgâh, seyrângâhlardaki1 eğlence faaliyetleri, mekânlar, ağaçlık, çayırlık,
akarsu, göl, deniz kenarı gibi uygun alanlar olmaları dolayısıyla doğa ile iç
içe olmanın en güzel biçimleriydi. Bunlar, 19. Asrın sonlarına kadar gelenek
biçimini korumuştur(Emiroğlu, 2012: 588-590). Günümüzde piknik olarak
adlandırılan bu faaliyetler 17. Asırdan itibaren çok sevilen bir eğlence şekli
olmuştur (Faruqhi, 2005: 122).
Osmanlı insanı da hangi meslek kolundan olursa olsun, hangi sosyal statüye
sahip bulunursa bulunsun bu dinlence yerlerini tercih etmişler ve kendilerine
has bir eğlence ve sosyalleşme kültürü oluşturmuşlardır. Bunu en iyi ve canlı
bir biçimde Evliya Çelebi’den öğrenebiliyoruz. Biz de bu bildiride, 17. Asrın
sosyal şartları içerisinde oluşmuş bu sosyalleşme ve eğlence kültürünü,
Osmanlı Balkanlarında bulunan birkaç örnekle Evliya Çelebi’nin
seyahatnamesinden2 aktardıklarını dikkate alarak bu güne taşımaya
çalışacağız.
Osmanlı döneminin Türk kültür tarihi kaynakları arasında önemli bir yere
sahip olan Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 17. asır Osmanlı insanına ait kültür
unsurları hakkında oldukça teferruatlı bilgiler sunmaktadır. Halil İnalcık,
Evliya Çelebi’yi bu yönüyle, “En büyük bir sosyal tarihçi” olarak görür
(Şavk, 2011: 16). Seyahatname, geniş bir coğrafyayı kapsayan seyahat
notları olması dolayısıyla özellikle sosyal bilimciler tarafından ölümsüz bir
eser olarak değerlendirilmiş, gözlemleri ise paha biçilemez olarak
nitelendirilmiş (Akyay, 2011: 129-130), incelendikçe ve tanıtıldıkça da
önemi ve değeri artan bir eser olmuştur (Salan, 2011: 228). Ahmet Hamdi
Tanpınar, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi için “Ben Evliya Çelebi’yi tenkit
etmek için değil, ona inanmak için okurum ve bu yüzden de daima kârlı
1
Mesire-gâh: Gezinti yeri, gezilecek yer.
Şikâr-gah: Av yeri.
Seyrân-gah: gezinti yeri, manzarası güzel olan alan.
Teferrüç-gah: gezinti yerleri, ferahlama yeri.
2
Seyahatname sözcüğü; Arapça “seyahat”, Farsça “nâme” sözcüklerinin bileşimiyle
oluşmuştur. Seyahatnameler, gezi hatıraları kitabıdır (Maden, 2008:148). Seyyahın yurt içinde
ve dışında yaptığı gezilerde gördükleri yerlerin ilgi çeken, değişik olan taraflarını yalın ve
samimi bir anlatımla yansıttığı yazılar seyahatname olarak ifade edilir (Akan, 2011: 196);
Evliya Çelebi ailesinin geçmişinden başlayarak kendi hayat hikâyesini samimi bir dille
anlatır. Bu özelliği ile Seyahatname, onun ömrünün özeti mahiyetindedir (Türk Dili ve
Edebiyatı Ansiklopedisi, 1979: 125). Bu yüzden, Seyahatnamesi aynı zamanda otobiyografik
bir eser özelliği taşır (Özçelik, 2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi zengin içeriği ile pek çok
araştırma alanı için özgün ve zengin bir kaynak niteliği taşımaktadır (Tekcan, 2005: 67).
Onun bu özelliği, Evliya Çelebi’yi Türk edebiyatında seyahatname türünün zirvesine
taşımıştır (Dulger, 2011: 98).
375
çıkarım” değerlendirmesini yapar (Tanpınar, 1969: 16-17). Mustafa Öztürk
ise “Seyahatname, sağlam olay kurgusu ve fantastik anlatımıyla da dikkati
çeker.” diye anlatır (Öztürk, 2011). Surayia Faroqhi de Evliya Çelebi’yi,
Seyahanamesi’nin özellikleri dolayısıyla, “Bir Osmanlı İbn Batuta’sı”olarak
görür (Surayia Faroqhi, 2003: 32).
Evliya Çelebi, hemen bütün Osmanlı coğrafyası ile İran, Irak, Suriye, Mısır,
Rusya, Kırım, Macaristan, Almanya, Flemenk, İsveç ve Lehistan gibi birçok
ülkeyi dolaşarak bu ülkeler hakkında edindiği bilgileri Seyahatnamesi’ne
ustaca aktarmıştır. Evliya Çelebi yolu düştüğü bu yerlerin genel durumunu,
coğrafi konumunu, karşılaştırmalı coğrafyasını, tarihini, sanat tarihini,
etnografyasını, halkının özelliklerini, ülkelerde yaşayan insanların
milliyetleri, dilleri, dinleri, kıyafetleri, sanatları ve gündelik yaşamları
açısından eşsiz bilgiler sunar. Osmanlı coğrafyasında yaşayan insan
topluluklarının ekonomik ve kültürel durumları, nüfusları, ibadet yerleri,
inanç ve itikatları, gelenekleri, özel gün ve bayramları ile ilgili ritüelleri,
giyim-kuşamları, eğlenceleri, sanat ve zanaat varlıkları, toplumsal
davranışları gibi konularda geniş ve teferruatlı bilgiler vermiştir. Yine halk
edebiyatı unsurları olan atasözleri, deyimler, maniler, efsaneler, fıkralar,
öyküler, türküler, halk şiirleri, söylenceler, masallar, ağız ayrılıkları (şive
farkları), halk oyunları hakkındaki bilgileri ustaca işleyerek okuyucuya
aktarmıştır (Akalın, 2011: 220; Örnek, 1995: 34). Evliya Çelebi’nin halk
edebiyatı ürünlerini bir halk bilimci bakışıyla değerlendirişi ona mükemmel
bir halk bilimci hüviyeti vermiştir (Banarlı, 1998: 691; Küpeli, 2001: 69-70;
Alptekin, 2007: 221). Evliya Çelebi Seyahatnamesi bu özellikleri ile
tarihçiler, halk bilimciler, sosyologlar, sanat tarihçileri, edebiyatçılar,
dilbilimciler ve din bilimcileri için değerli bir kaynak olmuştur.
Evliya Çelebi eserinde Türk dilinin köklü ve tarihi bir dil olduğu üzerinde
durur ve 17. asır Osmanlı Türkçesi’nin bölgesel farklılıkları ile ilgili temel
bilgiler verir. Bugün Seyahatname bu yönü ile birçok dil çalışmasına
kaynaklık etmiştir (Şavk, 2011: 45).
Evliya Çelebi’nin bu zengin içeriği ile 17. asır ve öncesi İslam ve Osmanlı
tarihini araştırmak isteyenlerin başvuracakları önemli bir kaynak olması
kaçınılmazdır. Evliya Çelebi, olaylarla ilgili tarihî bilgiler verirken sadece
duydukları ile yetinmemiş, bunlarla ilgili kaynaklara başvurmuş ve
bilgilerine deliller aramakta oldukça istekli davranmıştır. Evliya Çelebi’nin,
Kazvinî, Makrizî, Taberî, Zehebî, Celâlzade, Solakzade, Âlî, Atlas Minor
Fütüvvetname, Tezkiretü’l-Bünyan gibi belli başlı tarih kitaplarına (Akalın,
2011: 217), kanunname metinlerine, eyalet tahrir defterlerine,
menakıpnamelere, Latin ve Yunan dilleri ile yazılmış çeşitli tarih kitaplarına
başvurduğu, verdiği bilgilerden anlaşılmaktadır (Baysun: 1977, 408-409).
376
Evliya Çelebi derin bir merak duygusuyla hareket eden, rüyasında Hz.
Muhammed’in elini öperken, “Şefaat ya Resulullah” diyeceği yerde
“Seyahat ya Resulullah!”dileyerek yola çıkan bir gezgindir (Akalın, 2011:
227; Kılıç, 2011: 99). Evliya Çelebi’nin bu merakı onu ömür boyu şehirden
şehre, ülkeden ülkeye dolaştırmış, kimi zaman han odalarında menâkıb
dinlemiş, kimi zaman da çarşıların kalabalığına karışarak değişik kültürlerin
insanlarıyla tanışmıştır. Yolculuğa 1050/1640-41 tarihinden itibaren
Bursa’dan başlamış, başta Osmanlı coğrafyası olmak üzere birçok ülkeyi
gezerek gördüklerini kayıt altına almıştır (Kılıç, 2011: 100). Ahmet Hamdi
Tanpınar, Evliya Çelebi’yi, Osmanlı coğrafyasına dair verdiği bu bilgiler
sayesinde onu “başlı başına vatan aynası” olarak görür (Tanpınar, 1969:
15).
Evliya Çelebi, dünyanın dört bir tarafında gezdiği yerlerde adeta dünyanın
birçok farklı renklerini seyahatnamesinde buluşturmuştur. Onun gerçekçi
gözlemleri bir sanatkâr hassasiyetiyle buluşarak ifadelerinde renkli ve canlı
tasvirleri barındıran bir resim hüviyetine kavuşturmuştur. Böylelikle Evliya
Çelebi, Seyahatnamesi ile imparatorluktaki zengin maddi kültürü bütün
yönleriyle tanıtmıştır (Şavk, 2011: 6). Seyahatname sadece 17. asır ve
öncesine ait veriler içermekle kalmaz, aynı zamanda, bir Osmanlı aydınının
dünyaya bakışını yansıtıyor olması bakımından da önemli bir eserdir (Tutu,
2011: 216). Evliya Çelebi’nin, bizzat yöre halkının dilinden naklettiği
mahallî bilgilerle sade ve başarılı bir üslûpla telif ettiği eseri, başlı başına
benzersiz ve değerli bir bilgi hazinesi olarak değerlendirilebilir (Duman,
1997: 153).
Bu çalışmada, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde yer verdiği bilgiler ve
tasvirleri ışığında; Balkan seyahati sırasında yolunun düştüğü yerlerde sosyal
yaşam alanı olarak işlev gören mesîregah, teferrücgâh, temâşagâh, hıyâbân,
arâmgâh, seyrângâh, şikargâh olarak ifade ettiği eğlence yerleri ve Ilıca,
Bana, Germâb[e] ve Kösten gibi isimlerle bahsettiği sağlık mekânları ile
halkın bu eğlence yerleri ve sağlık mekânlarındaki eğlence aktiviteleri
işlenerek, o dönemin eğlence kültürüne ışık tutulmaya çalışılacaktır.
Evliya Çelebi’nin Balkan Güzergâhı ve Gördüğü Şehirler
Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nin III. ve IV. ciltlerinde, Balkan seyahatinde,
gördüğü yerleşim merkezleri olarak eyaletler, vilayetler, sancaklar şehirler,
kazalar, kasabalar köyler ve mahallere dair bilgiler verir. Evliya Çelebi
İstanbul’dan başlayıp, Küçükçekmece, Silivri, Çorlu, Burgaz, Eski Poloz,
Aydos, Pravadi, Şumnu, Hezargrad, Rusçuk, Yerköyü, Ziştovî, İnebolu,
Silistre, Köstence, Karaharman, Esterâbâd, İslimye, Zağra Yenicesi (Zağra-i
Cedid), Eski Zağra (Zağra-i Atik), Filibe, Tatarpazarcığı, Sofya ve dönüş
yolu olarak, yine Köstence, Edirne, Hafsa, Çatalca, Fener, bir başka
güzergâh ile İsmail, Akkerman, Yanıkhisar, Bender, Hotin, Kamaniçe,
377
Planka, Prut Palangası, Orta Hisar, Prut, Kılburun, Kili üzerinde olur.
Bosna’dan Saray, Travnik, Akhisar, İspelet, Gölhisar, Banaluka, Yenihisar,
Zagreb, Çernik, Rahoviçe, Belgradcık, Rumeli üzerindeki Provi, Mitroviçe,
Vulçitrin, Priştine, Kaçanik, Üsküb, Kratova, Köstendil, Sofya, Pirlepe,
Manastır, Kesriye, Serfice, Alacahisar, Semendire, Niş, Budin, Eğri ve
Belgrad gibi yerleşim merkezlerini gezmiştir. Bu yerlerin insanları, tarihleri,
ekonomik ve sosyal durumları, kültürleri, devlet kurumları, idarî yapıları ve
idarecileri, câmileri, medreseleri, tekkeleri, tarikatları, dergâhları, sarayları,
kervansarayları, çarşıları, kaleleri, hamamları, imâretleri, ziyaretgâhları,
temâşâgâhları, teferrücgâhları, mesîregâhları, mabedgâhları, bengâhları ve
ibadetgâhları hakkında teferruatlı bilgiler vermiştir (Küçükkaya, 2002: 4757). Yine buralardaki mimarî eserler hakkında sanat tarihçisi uzmanlığında
ve inceliğinde ayrıntılı bilgiler verir (Han, 2011: 54-57).
17. Asır Osmanlı Balkanlarında Önemli Mesire Yerleri ve Ilıcalar
Evliya Çelebi’nin verdiği bilgilere ve yaptığı tasvirlere dayanarak
Balkanlardaki eğlence yerlerinin haritasını ortaya koymak ve sahip oldukları
özellikleri incelemek, bu yerlerin hem işlevlerini görmek hem de 17. asır
Osmanlı insanının bu mekânlardaki eğlence türlerini gözlemleyerek onların
eğlence kültürünü, Balkanlar özelinde ortaya koymak için önemli ipuçları
verecektir.
1. Sofya Mesiregâhları, Koruları ve Ilıcaları
Evliya Çelebi’ye göre, Sofya’da, şehrin dört bir yanına yayılmış yirminin
üstünde mesire yeri bulunmaktadır: “Sofya‘da niçe yüz mesîregâh-ı dilküşâ
yerler vardır.”(Evliya Çelebi III, 142a; Ahmed Cevdet, 1314: 401-402)
Bunların en ünlüleri ve tercih edilenleri ise Korubağları Mesiresi, Lalapaşa
Mesiresi, Ahmed Bican Mesiresi, Ahmedhoca Mesiresi, Livorna Mesiresi,
Kenanpaşa Çiftliği Mesiresi, Örencik Ilıcası, Ilıca Mesiresi, Bâliefendi Ilıca
Mesiresi, Bâliefendi Korusu Mesiresi, Bâliefendi Sahrası Mesiresi, Mastabai Süleymaniye Han Mesiresi, Lozna Mesiresi ve Vitoş Dağı Yaylağı,
Avretler Ilıcası, Kefere Banası, Rum ve Latin Banası, Yahudi Banası’dır.
Özellikle, Korubağları mesire yeri, Osmanlı topraklarında bilinen önemli
mesire yeridir (Evliya Çelebi III, 140a-142b; Ahmed Cevdet, 1314: 402403).
a. Korubağları Mesiresi
Evliya Çelebi, Korubağları Mesiresi’nin, Rum, Arap ve Acem’de Konya
şehrinin Meram’ı, Malatya şehrinin Aspozo’su, Adalya’nın (Antalya)
İstanoz’u, Sirem şehrinin Baruthane’si, Saray Bosna’nın Mevlevihane’si
kadar meşhur bir mesire yeri olduğunu söyler (Evliya Çelebi III, 141a;
Ahmed Cevdet, 1314: 404). Evliya Çelebi, Korubağları Mesiresi’ni canlı bir
şekilde tasvir eder. Buna göre Korubağları, etrafında yeşili bol, güzel
kokular saçan meyve ağaçları, insana ferahlık veren bir tabiatı insanı kendine
378
celb etmektedir (Evliya Çelebi III, 141a; Ahmed Cevdet, 1314: 404). Evliya
Çelebi’nin tasviri, Korubağları Mesire alanlarını gözümüzün önüne canlı bir
şekilde getirmektedir. Bu tasviri onun eserinde edebî ifadelerinin
incelmesine sebep olur. Gözlemlediği bu mekânları o kadar içselleştirir ve
sahiplenir ki bu mekân onu gamdan ve kederden azade kılar. Bahsi geçen
mekân güzelliği, kokusu ve rengârenk oluşuyla onu adeta büyüler. Bu
yüzden “Gam û gussa ile anda varan ferah [bulur].” İfadesini kullanır
(Evliya Çelebi III, 141a; Ahmed Cevdet, 1314: 404).
b. Örencik Ilıcası
Evliya Çelebi, Örencik Ilıca’nın yetmiş derde deva sıcak suyundan bahseder
ve birçok derdine deva bulmak için buraya gelip çamur banyosu yaptıklarını
anlatır (Evliya Çelebi III, 141a; Ahmed Cevdet, 1314: 404-405). Evliye
Çelebi’nin “yetmiş derde deva olan” ifadesini kullanması, o dönem
insanının buraya yüklediği anlamın Evliya Çelebi’nin ağzıyla ifadesidir.
Örencik Ilıcasında insanların şifa buldukları görülmektedir. Ilıcanın suyunun
oldukça sıcak olduğu Evliya Çelebi’nin anlatımından anlaşılmaktadır (Evliya
Çelebi III, 141b; Ahmed Cevdet, 1314: 405).
c. Baliefendi Korusu, Mesiregâhı ve Ilıcası
Evliya Çelebi’nin anlattığına göre Sofya’nın bir diğer mesire alanı ve ılıcası
Baliefendi Korusu, Mesiregâhı ve Ilıcası’dır. Evliya Çelebi buranın sık
ormanlarla kaplı olduğunu, birçok yerinde pınarlar bulunduğunu insanların
da büyük söğüt ağaçlarının gölgesinde yemek yiyerek eğlendiklerini ve
Allah’a ibadet ettiklerini belirtir. (Evliya Çelebi III, 141b Ahmed Cevdet,
1314: 402-403) Görüldüğü üzere bu mekânlar toplumun sosyo-psikolojik
hayatına yön veren mekânlardır. Bu yerler bir taraftan eğlence mekânları
hüviyeti taşır.
d. Mastaba-i Süleyman Han Mesîresi
Evliya Çelebi’nin bahsini ettiği bir başka mesire yeri Mastaba-i Süleyman
Han Mesîresi’dir. Bu mesirenin hikâyesini evliya çelebi şöyle anlatır:
Kanuni Sultan Süleyman Han, Zigetvar Seferi sırasında yolu üzerinde
bulunan Bali Efendi’yi görmek niyetiyle bir miktar askeriyle Bali Efendi’nin
korusunda konaklar. Bundan haberdar olan Bali Efendi, “Süleymân garîb,
kırk sekiz yıldır cihâd-ı gazâ edüp cihâd-ı ekber etmedi. Niçe yüz bin
mahlûk-ı Hudâ’yı kırarak şimdi bizim himâyemizde olan korumuzu âhir
senesinde kırmağa mı geldi?”(Evliya Çelebi, 141b; Ahmed Cevdet, 1314:
403) deyip bulunduğu yerden seccadesini alıp uzaklaşarak dağın içlerine
doğru kaçar. Kanuni Sultan Süleyman da bunun üzerine yanında bulunan
hukuk âlimi Ebussuud Efendi’yi hediyelerle birlikte Bali Efendi’nin ayağına
gönderir. Ebussuud Efendi azize varınca, Bali Efendi’nin kerameti üzere
birtakım nasihatlerde bulunduktan sonra dua edip “Süleymân âhiret
pâdişâhlığı ister, hele varsın, Zigetvâr‘ı görsün. Bu bizim korumuzda kırdığı
379
ağaçdan Zigetvâr gölüne ağaç doldursun. Feth eden bulunur. Kalbin anda
bıraksın. Ba’dehû bizimle irem bâğı korusunda görüşsün ve barışsın. Yohsa
bizim koruda anınla görüşmezük. İşin Allah âsân ide. Bizden selâm
eyle.”(Evliya Çelebi III, 141b; Ahmed Cevdet, 1314: 403) diyerek Ebussuud
Efendi’yi Kanuni Sultan Süleyman’a gönderir. Sultan Süleyman da zarif bir
şekilde; "Hay molla! Allahu a’lem, biz Zigetvâr’a emek çeküp gölüne ağaç
doludup feth eder bulunur, dediğinde, ayâ feth edemeyüz yâhûd kalbin anda
bıraksın dedüğü, biz anda merhûm oluruz ve azîz ile âhiretde
görüşürüz.”(Evliya Çelebi III, 141b; Ahmed Cevdet, 1314: 403-404) diyerek
üzüntüsünü belirtir. Sultan Süleyman orada, askerinin konaklayıp zarar
verdiği koruyu Bali Efendi’ye mülk olarak verdiğini ifade eden bir hatt-ı
şerif ve hududname yazarak bırakır. Bali Efendi’nin dediği gibi korudan
getirdiği ağaçlar ile Zigetvar halicini doldurur. Sultan Süleyman seferine
devam etse de Zigetvar’ın fethi ona müyesser olmaz. İşte Bali Efendi korusu,
ılıcası ve mesire yeri bu efsaneye dayanır. Evliya Çelebi, bölgeye gittiğinde
orasının bir ziyaretgâh olduğunu yazar (Evliya Çelebi III, 141b; Ahmed
Cevdet, 1314: 404-405).
e. Vitoş Dağı Yaylağı ve Mesiregâhı
Evliya Çelebi’nin anlatımından, buranın, onun, Balkanlarda gittiği en yüksek
yer olduğunu anlamaktayız. Sofya’nın biraz dışında olduğu için geze geze
gittiğini ifade eder (Evliya Çelebi III, 142a; Ahmed Cevdet, 1314: 404-405)
Vitoş Yaylağı’nı da en ince ayrıntılarıyla tasvir eden Evliya Çelebi, bu
bölgeye birçok şehirden çobanın koyunlarını otlatmak için getirdiğini,
mesire yerinin kalabalıklığını, Vitoş ırmağından çıkan balıkları,
ağaçlarındaki meyveleri, yaylada üretilen süt ürünlerini, çeşitli halklara
mensup çobanları, pişirilen ekmek ve çörek çeşitlerini, et yemeklerini ve
başından geçen ilginç olayları, karşılaştığı garip olayları teferruatıyla
anlatmıştır (Evliya Çelebi III, 142a-142b; Ahmed Cevdet, 1314: 405-406).
2. Filibe Mesiregâhları, Ilıcaları ve Koruları
Evliya Çelebi, Filibe Şehri’nde bulunan mesire yeri, ılıca ve koruları
hakkında bilgiler vermiştir. Evliye Çelebi’nin anlatımlarından Filibe’de,
Sofya kadar olmada da mesire yeri, ılıca ve korunun olduğunu anlamaktayız.
Filibe’nin belli başlı mesire yerleri Filibe Mesiresi, Debbağlariçi Camii
Mesiresi ve Pınarbaşı Mesiresi’dir. Buralarda Filibe’nin at binicilerinin cenk
oyunları ile eğlendiklerini; “Filibe şehrinin fârisü’l-hayl olan cündî ve
silâhşör ve sipâhları ol ferah-fezâda arz-ı silâhşörlük ederler.”sözleriyle
anlatır (Evliya Çelebi III, 135b; Ahmed Cevdet, 1314: 387).
3. Manastır Mesiregâh ve Teferrücgâhları
Evliya Çelebi, Manastır şehrine dair bilgiler verirken bu şehirde bulunan
mesiregâh ve teferrücgâhlardan da bahseder. Evliya Çelebi’ye göre Manastır
ve civarında 27 tane mesiragâh ve teferrücgâh bulunmaktadır. Buralar
380
görülmesi gerekli mesire yerleridir. Buralarda yüksek çınar, dağ selvileri,
şimşir ağaçları ve hurma ağaçları vardır; çeşitli şenlikler yapılır, kebaplar
çevrilir, saz söz olur ve insanlar coştukça kendinden geçer (Evliya Çelebi V,
177a; Ahmed Cevdet, 1315: 573). İnsanlar buralara çadırları ile gelip birkaç
gün misafir olurlar ayş [u] işret.” ederler. Evliya Çelebi manastır
mesiregâhları için, buralar öyle yerlerdir ki anlatmak için “Lisân kâsir
kalır.” der. Evliya Çelebi’nin bu tespiti ilgi çekicidir. Birçok ülkeyi dolaşmış
bir seyyahın gördüğü güzel manzaraları kaleme aktarmada çektiği bu sıkıntı
hiç şüphesiz seyyahımızın gördüğü manzaranın güzelliğiyle mütenasiptir.
Milaçka nehri kıyısında ordu mensuplarının gidip geldiği mesiragâh ve
teferrrücgâhlar vardır. Mesîregâh-ı Tekyecik Korusu ve Teferrücgâh-ı
Mevlevîhâne bunların önemlileri arasında yer alır. Saray şehri kenarında
bulunan yerlerde de halkın çadır kurup eğlendiği mesire yerleri
bulunmaktadır. İnsanlar buralarda balık tutarlar (Evliya Çelebi V, 131b;
Ahmed Cevdet, 1315: 438). Evliya Çelebi, bu mesîregâhların dışında, Virba
Korusu, Mesîregâh-ı Subaşı ve Seyrângâh-ı Vişeniçse gibi güzel mesire
yerlerinden de kısaca bahseder.
4. Köstendil Ilıcaları ve Mesiregâhları
Evliya Çelebi Köstendil hakkında, “Gâzî Hudâvendigâr feth ederken ılıca ve
havzalarını görüp "Kösten imiş", ya’nî lisân-ı Yörükân‘da kösten ılıcaya
derler, ya’nî "Köstendil”Gönül ılıca"sı demekdir.” bilgisini vererek
Köstendil isminin ılıca ile ilişkisine değinir (Evliya Çelebi V, 173b; Ahmed
Cevdet, 1315: 566). Bu ılıcaların suyunun sıcaklığına değinen Evliya Çelebi,
ılıcanın suyuna, soğuk su katmaksızın girmenin mümkün olmadığından
bahseder, öyle ki kuzu kellesinin bile bu suda kaynatılabileceğini söyler.
Evliya Çelebi, bunların dışında Balkanlarda gezip gördüğü eğlence yerleri
hakkında küçük küçük bilgiler vermeyi ihmal etmez. Evliya Çelebi, Budin
Ilıcaları, Yeşildirek Ilıcası, Debbağhâne Ilıcası, Horozkapısı ılıcası,
Baruthane Ilıcası, Budin Mesireleri, Zağra Ilıcası ve daha birçok eğlence
yerleri hakkında kısa kısa bilgiler vermiştir (Evliya Çelebi V, 173b; Ahmed
Cevdet, 1315: 567).
5. Eğlence Yerlerinde Gerçekleştirilen Sosyal Faaliyetler
17. asır Osmanlı insanının eğlence için gittikleri eğlence yerlerini,
Mesiregâh, teferrücgâh, seyrangâh ve şikargâh şeklinde isimlendirir. Bu
mekânlar, insanların değişik sosyal faaliyetlerde bulundukları ve gündelik
yaşamın sıradanlığından bir süreliğine de olsa uzaklaştıkları yerler olarak
önemli sosyal işlevler görmektedir. Çünkü bu mekânlar, 17. asır Osmanlı
insanının gittiği iç açıcı yerlerdir. Günümüz diliyle bu mekânlar piknik
yerleri olarak ifade edilir. Evliya Çelebi’nin anlatışlarından yola çıkarak
insanların bu sosyal mekânlarda yeme içme, piknik, aşk ve meşk ve
dinlenme gibi eğlence faaliyetlerinin yanı sıra askerî talim, şifa arama, ibadet
381
ve avlanma gibi faaliyetlerde bulunduğunu ifade edebiliriz. Bunları toplu
olarak Evliya Çelebi’nin dilinden aktarmakta fayda vardır.
Mesire yerlerine gelen insanların, çadırlarını alıp bir haftalık da olsa ılıca
fasılları yaparak enerji depoladıkları (Evliya Çelebi III, 141a; Ahmed
Cevdet, 1314: 399-400), insanların geceleri çadırlarını kurup eğlendikleri
(Evliya Çelebi III, 141b; Ahmed Cevdet, 1314: 399), İnsanların mesirelere
giderek eğlendikleri, yemek yiyip Allah’a kulluk ettikleri (Evliya Çelebi III,
141b; Ahmed Cevdet, 1314: 399), takatsiz düşüp mesire alanlarına gelen
insanların buralarda nasıl kendine geldikleri (Evliya Çelebi III, 141a; Ahmed
Cevdet, 1314: 399), yöre insanlarının bu mesire yerlerinde, şişlere kebaplar
dizip doldurdukları, kuzu çevirme yaptıkları (Evliya Çelebi V, 177a; Ahmed
Cevdet, 1314: 573), nice mumlar, meşaleler, fenerler, ateşler yakarak
yıldızların altında eğlendikleri (Evliya Çelebi III, 172b; Ahmed Cevdet,
1315: 487), çınar ağaçlarının altında gece gündüz koyu sohbetlere
daldıklarını düğün sefası yaşayıp Hüseyin Baykara zevki yaşadıkları, (Evliya
Çelebi V, 172b; Ahmed Cevdet, 1314: 486), nice binicilerin, süvarilerin,
silahşorların, acem atları ile atışlar yaptıkları (Evliya Çelebi III, 135b;
Ahmed Cevdet, 1315: 387), selelerle balık tuttuklarını, bu balıkları tereyağla
pişirip yiyip-içtikleri ve zevk-i sefa ettikleri (Evliya Çelebi III, 131b; Ahmed
Cevdet, 1314: 375-376), buralarda gençlerin, usta yüzücülerin, gümüş
balıkları gibi suya daldıkları, ahbapları ile birlikte yüzerek güzel vakit
geçirdikleri, (Evliya Çelebi V, 172b; Ahmed Cevdet, 1314: 574).
Ilıcalar gibi daha çok sağlık bulma yerleri, dönemin sağlık turizmi için
önemli örneklerdir. İnsanlar, yakalandıkları çeşitli sağlık sorunları nedeniyle
suyun şifa özelliğinden faydalanmak için, bugün olduğu gibi o gün de
kaplıcaları ile ünlü olan ve sağlık getirdiği düşünülen bu yerlere, Osmanlı
topraklarının her tarafından gelmişler ve orada şifa aramışlardır. Çünkü,
Evliya Çelebi’nin anlattığına göre, her kim bir hastalığa “mübtelâ ol[sa] bir
kaç kerre girse şifâ bulur”du (Evliya Çelebi III, 140b; Ahmed Cevdet, 1314:
398).
Ciğerlerinde hastalık peyda olmuş olanların, ağrı-sızı çekenlerin, sarılık ve
kalp hastalıklarına yakalananların, bu hastalıklarından kurtulmak için
ılıcalara akın ettikleri ve buralarda şifa buldukları bizzat Evliya Çelebi
tarafından anlatılır (Evliya Çelebi III, 141a; Ahmed Cevdet, 1314: 399-400).
Evliya Çelebi’nin bütün bu anlatımları 17. asır Osmanlı insanının eğlence
kültürünü ayrıntılı ve anlaşılır bir şekilde ortaya koymaktadır. Seyahatname
bu özelliği ile önemli bir halk bilim kaynağı olarak değerlendirilebilir.
Yukarıda, satır aralarında da belirttiğimiz gibi bu anlatımlar, seyahatnamenin
önemini ortaya koyması bakımından önemli ipuçları vermektedir. Yine bu
mekânlar, insanların aile ve ahfadıyla birlikte sosyal aktivitelere katıldıkları
382
ve birlikte bu sosyal faaliyetlerin içinde oldukları için kaynaştıkları, ortak
eğlence kültürü içinde oldukları yerler olarak dikkati çekmektedir.
Sonuç
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin kültür tarihi açısından önemi yadsınamaz.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin tarih, sosyoloji ve halk bilimi gibi alanlar
için sunduğu bilgiler ve yaptığı tasvirler, onu, alanında önemli bir yere
taşımıştır. Evliya Çelebi’nin, Seyahatnamesi ışığında ortaya çıkan önemli
vasıfları onu alanında zirveye taşırken Seyahatname üzerinde yapılan
çalışmalarla da 17. asır Osmanlı insanına dair birçok bilinmezin ortaya
çıkması sağlanmıştır.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 17. asır Osmanlı insanının dünyasını
yansıtmada gösterdiği derin yaklaşımı ve anlam dünyasına ilişkin çıkarım
yapabilme olanağı sağlaması ve araştırmacıyı, o dönem insanının dünyasına
ortak etmesi bakımlarından da başarılı olmuştur. Bunda Evliya Çelebi’nin
dünya görüşünün önemli etkilerinin bulunduğunu söylersek yanıltıcı
olmayız. Bu yüzden Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 17. asır Osmanlı
insanının eğlence anlayışını günümüzde “daha görülebilir”kılması açısından
oldukça önemlidir.
Seyahatnamenin 17. asırda Balkanlarda yaşayan Osmanlı insanının
dünyasını ayrıntılı bir şekilde ve ustalıkla aktarması, bu insanların
bilinmeyenlerinin ortaya çıkarılması bakımından da Seyahatnameyi önemli
bir yere taşımıştır. Bu yüzden Seyahatnameyi, 17. asırda yaşayan insanların
eğlence anlayışlarını günümüzle mukayese edebileceğimiz bilgi kaynağı
olarak değerlendirmemize olanak sağlamıştır.
Evliya Çelebi’nin, kendine yabancı diyarlara gitmesine rağmen gittiği
yerlerdeki insanlarla iletişim kurmada sıkıntı çekmediği Seyahatnamesi
tetkik edildiğinde görülmektedir. Bu da Evliya Çelebi’nin bilgiyi aktarmada
ve işlemede başarılı olmasına yardım etmiş, tasvirlerinin, anlatımlarının ve
bilgi aktarımlarının renkli ve etkili olmasını sağlamıştır. Bu nedenle de
gezileri dolu dolu geçmiş ve bu gezilerde önemli tecrübeler edinmiştir.
Seyahatnamesi’nin, alanında en önemli eser olmasında edindiği bu
tecrübeler ve tecrübelerin aktarılmasındaki ustalığının önemli yeri vardır.
383
KAYNAKÇA
“Evliya Çelebi”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, III. Kitap, İstanbul:
Dergah Yayınları, 1979.
Ahmed Cevdet, Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi
Seyahatnamesi, Üçüncü Cild, Dersaadet: İkdam Matbaası 1314.
Ahmed Cevdet, Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi
Seyahatnamesi, Beşinci Cild, Dersaadet: İkdam Matbaası 1315.
Akalın, Şükrü Halûk, “Seyahatname’den Evliya Çelebi’ye”, Türk Dili Dil ve
Edebiyat Dergisi, Cilt: C., Sayı: 711, Sayfa. 212-233., Ankara: Türk Dil
Kurumu, 2011.
Akan, Mertcan, “Evliya Çelebi’nin İzmir’inden Dikkat Çekici Unsurlar”,
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: XI Sayı: 2., Sayfa: 195-204., İzmir:
Ege Üniversitesi, 2011.
Alptekin, Ali Berat, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Nevruz”, Türk Dili
Dil ve Edebiyat Dergisi, C: XCIII, Sayı: 663, Sayfa: 221-228: Türk Dil
Kurumu, 2007.
Banarlı, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt: 2., İstanbul: Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998.
Baysun, M. Cavid, “Evliya Çelebi”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam
Ansiklopedisi, Cilt: 4., s. 400-412., İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları, 1977.
Dulger, Elif, “Evliya Çelebi Seyahatmesi’nde Fal”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, Volume 6/4 Fall 2011, p. 97-105 Turkey.
Duman, Musa, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Türkçe Açısından
Önemi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (1995), s. 153-178.,
Ankara: Türk Dil Kurumu, 1997.
Emiroğlu, Kudret, Gündelik Hayatımızın Tarihi, İstanbul: İş Bankası
Yayınları, 2012.
Erduran, Zeynep Evliya Çelebi Seyahatname’sine Göre İstanbul’da Esnaf,
Zanaat Ve Ticaret- Açıklamalı Metin- (Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi),
Kırıkkale 2006.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, III.
Kitap, (Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, 1999.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, I.
Kitap, (Robert Dankoff - Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, 1999.
384
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, V.
Kitap, (Hazırlayanlar: Yücel Dağlı- Seyit Ali Kahraman- İbrahim Sezgin),
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
Faroqhi, Surayia, Anadolu’da Bektaşilik, İstanbul: Simurg Yayınları, 2003.
Faruqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve gündelik Yaşam: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul, 2005.
Gözaydın, Nevzat, “Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Üzerine”, Türk Dili Dil
ve Edebiyat Dergisi, Cilt: 2000/I., Sayı: 577., Sayfa: 51-57., Ankara: Türk
Dil Kurumu, 2000.
Han, Verena, “Balkan Sanat Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Çelebi
Seyahatnamesi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: XI Sayı: 2., Sayfa:
245-259., İzmir: Ege Üniversitesi, 2011.
Kılıç, Davut Evliya, “Çelebi Seyhatnamesi’nde Ermeniler ve Kutsal
Mekânları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: XI Sayı: 2., Sayfa: 99116., İzmir: Ege Üniversitesi, 2011.
Küçükkaya, M. Askeri, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Tasavvufî
Kültür, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa: Harran Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
Küpeli, Özer, “Evliya Çelebi’nin İlk İran Seyahati Güzergâhı ve Kalelere
İlişkin Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: XI Sayı: 2., Sayfa:
69-97., İzmir: Ege Üniversitesi, 2011.
Maden, Sedat, “Türk Edebiyatında Seyahatnameler ve Gezi Yazıları”, A.Ü.
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 37., Erzurum: Atatürk
Üniversitesi, 2008.
Meriç, Nevin, Adab-ı Muaşeret: Osmanlı’da Gündelik Hayatın Değişimi
(1894-1927), İstanbul: Kapı Yayınları, 2007.
Ortaylı, İlber, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek 1, İstanbul: Timaş Yayınları,
2006.
Örnek, Sedat Veyis, Türk Halk Bilimi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,
1995.
Özçelik, Mustafa, “Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi Seyahatnamesi”,
www.ottomanakademi.com/index.php?option=com_content&view=article&i
d=558:evliya&catid=65:gezi&Itemid=98, (Erişim Tarihi:2011).
Salan, Erkan, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Çağdaş Türk Lehçelerine
“Dahi”Sözcüğü”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: XI Sayı: 2.,
Sayfa: 227-243., İzmir: Ege Üniversitesi, 2011.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1969.
Tekcan, Münevver, “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Diller Ve Türk
Lehçeleri”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Şinasi
Tekin Özel Sayısı, Sayı: 27., Erzurum 2005.
385
Yazıcı, Nesimi, Osmanlı Sosyal Hayatından Bir Kesit: Tanzimat Döneminde
Mesire, İslami Araştırmalar Dergisi, Cilt: 12., Sayı: 3-4., İstanbul 1999.
386
BALKANLARDA BİR FEYİZ KAYNAĞI: YENİ MEKTEP
MECMUASI
Yrd.Doç.Dr.Recai ÖZCAN
Düzce Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi
[email protected]
ÖZET
Osmanlı Devletinin son dönemlerinde siyasi muhalefetin kolayca yaşama
şansı bulduğu yerlerden olan Selanik, Manastır ve Üsküp’te II.Abdulhamid
"istibdadına" duyulan öfkenin, buna bağlı olarak ortaya çıkan özgürlük
arayışının izlerini sürebileceğimiz mecmualardan biri; Üsküp
Darülmuallimin Rüşdiyesi hocalarından Sabri Cemil’in baş yazarlığında
1911’de yayınlanmaya başlayan, Osmanlı’nın Balkanlardan çekildiği
döneme kadar yayın hayatına devam eden Yeni Mektep’tir. Bildirimizde Yeni
Mektep’in yayınlanmasında önemli rol üstlenen daha sonra Cumhuriyet
Döneminde Türk fikir ve edebiyat hayatında önemli isimlerden olan Sabri
Cemil ve Mustafa Şekip Tunç’un dil, kültür, eğitim hakkındaki fikirleri ve
şiirleri üzerinde durulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Sabri Cemil, Mustafa Şekip, Yeni Mektep, Üsküp
Darülmuallimin Rüşdiyesi
ABSTRACT
A SOURCE OF PROSPERITY IN BALKANS: YENİ MEKTEP
In Selanik, Manastır and Üsküp where political opposition found the chance
of living easily; one of the journals, in which pursuit of independence as a
result of the anger to Abdulhamid II domination can be traced, is Yeni
Mektep, which was started to publish in 1911 with editorship of Üsküp
Darülmuallimin secondary school teacher Sabri Cemil and was continued to
publish until the withdrawal of Ottomans from the Balkans. Sabri Cemil and
Mustafa Şekip Tunç had an important role on publishing of Yeni Mektep and
they are among the important names of Turkish idea and literature in
Republic Period. In this article, ideas and poems of Sabri Cemil and
Mustafa Şekip Tunç about language, culture and education are reviewed.
Key Words: Sabri Cemil, Mustafa Şekip Tunç, Yeni Mektep, Üsküp
Darülmuallimin Secondary School
387
Giriş
İkinci Meşrutiyet sonrasında basın yayın faaliyetleri Osmanlı
Devleti’nin birçok şehrinde olduğu gibi Üsküp’te de canlanmış, yeni gazete ve
mecmualar yayın hayatına başlamıştır. Bunlardan biri II. Meşrutiyet’in hemen
sonrasında bir grup Üsküp’lü genç tarafından çıkarılan Yıldız gazetesidir.1 II.
Abdülhamid’in uzun süren idaresinden sonra, pek çok açıdan özgürleşen
muhalefetin İstanbul’da ve taşra vilayetlerde ne kadar hızlı geliştiğini bu
faaliyetlerle görmemiz mümkündür. Muhalefetin kolayca yaşama şansı
bulduğu, şekillendiği yerlerden Selanik, Manastır ve Üsküp’te II.Abdulhamid
"istibdadına" duyulan öfkenin, buna bağlı olarak ortaya çıkan özgürlük
arayışının izlerini sürebileceğimiz mecmualardan biri Üsküp Darülmuallimin
Rüşdiyesi hocalarından Sabri Cemil’in baş yazarlığında 15 Kanun-ı Evvel
1327/28 Aralık 1911’de yayına başlayan, Osmanlı’nın Balkanlardan çekildiği
döneme kadar yayın hayatına devam eden, toplam on dört sayı yayınlanan Yeni
Mektep’tir.2 Bu yazımızda, mecmuanın yayınlanmasının en büyük destekçileri
olan Sabri Cemil ve Mustafa Şekip'in fikirleri, Türkçenin sadeleştirilmesiyle
ilgili olarak gösterdikleri gayretler üzerinde duracağız. Ayrıca bahse konu
yazarların mecmuada yer alan konuyla ilgili şiirlerine yer vereceğiz.
Yeni Mektep; Nasıl ve Ne İçin Çıkacak?
Yeni Mektep “Nasıl ve Ne İçin” çalışacaktır? Yeni bir şeyler yapma
isteği, ihtiyaçtan kaynaklanır. Yeni Mektep, insanların ilmî, terbiyevî, kültürel
ihtiyaçlarını karşılamak için yayınlanan bir dergidir. Sabri Cemil ve
arkadaşlarına göre eski terbiye metotlarının yetersizliği aşikârdır. Bu eski
yöntemler sonucunda “binlerce, yüzbinlerce korkak, memuriyet peşinden
kurtulamaz, aciz adamlar” ortaya çıkmıştır. Memuriyet peşinde koşmak, hür
teşebbüs cesaretine sahip olmamak, toplumun gelişmesinin önünde önemli bir
engel olarak görülmektedir. Hür teşebbüsü düşünenler cesurdur, onlar sayesinde
toplum gelişir, yeniliklere ulaşır. Cesaretli insanların sayısı yanlış eğitim
yüzünden binde bir seviyesini geçememektedir. Devlet kapısına sırtını
dayamakla kişi, kendi geçimini sağlamaktadır, ancak toplumun gelişmesi için
devlet memurundan çok şahsi teşebbüs cesaretine sahip insanlara ihtiyaç vardır.
Yeni Mektep’in şahsi teşebbüs fikrini ön plana çıkaran arzusunun temelinde
1
Üsküp’te 28 Şubat 1909 Tarihinde yayın hayatına başlayan, yaklaşık bir yıl bu faaliyeti
devam ettiren Yıldız gazetesi hakkında daha fazla bilgi için bkz. Yıldız, Dr. Recai ÖzcanDr.Abdulkadir Hayber, Matusiteb Yayınları, Üsküp, 2008.
2
İsmail Eren, Rumeli'de Türk Kültürü-"Yugoslavya Topraklarında Türkçe Basın", Yeni
Balkan Yayınları, Üsküp, 2011, s.90.
388
Prens Sabahattin’in “Teşebbüs-i Şahsî” fikirlerinin etkisini görmek
mümkündür.3 Sabri Cemil’in eğitime öğretime önem veren bir aydın olarak
savunduğu görüşler Yeni Mektep’in “nasıl bir eğitim?” sorusuna verdiği
cevapları oluşturacaktır.4
Tevfik Fikret’in “Yeni Mektep” projesinde vurguladığı öncelik olarak
insanın alınması, insana değer verilmesi hususu, Yeni Mektep dergisinin de
savunduğu ve uygulamaya çalıştığı bir görüştür. Dergi yazarları, gençliğin
varlığından ve geleceğinden ümitvardır. Gençlik, Osmanlı’nın elindeki önemli
bir güçtür ve bu güç ziraatın menbaı olan Osmanlı memleketini mamur kılacak
yeterliliğe de sahiptir. Toplumun önde gelenleri bu gücün farkına vararak
gençleri yönlendirmelidir. Gençlerin memuriyet peşinde koşmasındansa onların
ziraate, şahsî teşebbüse yönlendirilmeleri gerekir. Bunu yaparken de o gence,
hayatî öneme sahip olan ziraat faaliyeti sevdirilmeli, bu mesleğin önemi
anlatılmalıdır. Nitekim, gelişmiş toplumlara bakıldığında bu toplumların ziraate
ne kadar önem verdiği görülür. Hem hükümet hem de farklı dernekler ziraatin
geliştirilmesi için ellerinden geleni yapmaktadır. Bu devletler ilkokul çağından
itibaren okullarda ziraat derslerini okuturken, Osmanlı devleti yanlış bir eğitim
yaklaşımıyla bu dersleri müfredattan kaldırmıştır. Ziraat dersinin önemini
kavrayan bu aydınlar Yeni Mektep’in sayfalarında da görüleceği üzere, nazarî
ve tatbikî sahada verdikleri bilgiler vasıtasıyla bu mesleği sevdirmek uğruna
ellerinden geleni yapacaklardır.5
Yeni Mektep, sadece öğrenciye yönelik bir dergi değildir, dergiyi
öğretmenler, veliler, çiftçiler de kadını ve erkeğiyle, okuyabileceklerdir.6 Yeni
Mektep bu yaklaşımlarının yanında beden terbiyesi, spor, serbest oyunlar, sağlık
gibi gençlerin hem zihnî hem de bedenî anlamda gelişmesine yardımcı olacak
konulara da değinecektir. Bu bilgileri verirken, meseleler hakkında dünya
çapında meşhurların fikirleri de göz önünde bulundurulacak, okulun
çalışmalarından eski mezunlar da bilgi sahibi yapılacaktır. Bunun yanında bu
bilgiler ders örnekleri şeklinde verilecek, bunlar öğrencilerin şahsî çalışmalarını
yoğunlaştırmalarına yardımcı olacaktır.7
Görüldüğü üzere Yeni Mektep “mesleğinin”, toplumu topyekün
değiştirmeye, ıslah etmeye gayret etmek ve bu gayretlerini eğitim vasıtasıyla
hayata geçirmek olduğunu birçok kez belirtmektedir.
3
Şahsi teşebbüs fikrinin eğitimle yerleştirilmesi, güçlendirilmesi gayretlerinin bir benzeri
Manastır'da 1911'de neşredilen Yeni Fikir mecmuasının ilk sayısındaki yazıda da
görülmektedir.
4
II. Meşrutiyet sonrasında eğitim hareketleri ve Sabri Cemil’in eğitim hakkındaki görüşleri
hakkında daha fazla bilgi için bkz. Prof.Dr.Mustafa Ergün, II.Meşrutiyet Devrinde Eğitim
Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996.
5
Mesleğimiz, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı1, s.1.
6
Mesleğimiz, agm, s.2.
7
Mesleğimiz, agm, s.3.
389
Sabri Cemil'in Fikirleri
Sabri Cemil, dergi yayın hayatına girdiğinde Üsküp Darülmuallimin
Rüşdiyesi müdürü olarak görev yapmaktadır. Yeni Mektep’e baktığımızda onun
ahlak bilgisinden tarihe, şiirden müzik sevgisine kadar birçok alanda, derginin
hem nazariyat hem de tatbikat kısmında yazılarını görmekteyiz.8 Derginin ilk
sayısında yayınlanan “Az ve İyi” başlıklı yazısı hem eğitimcilere hem de
öğrencilere yönelik ilginç bir örnektir. Bu yazıda derginin yayınlanış amacına
da uygun olarak bazı hususlar dile getirilir. Sabri Cemil, özellikle yeni eğitim
sürecinde ortaya çıkacak olan “yeni insan tipi”nin nitelikleri üzerinde durur.
Ona göre öğrenim süreci dikkate alınması gereken bir süreçtir. Önemli olan
üretilen değerlerin niceliğinden çok niteliğidir. Sabri Cemil “Az ve İyi Kaidesi”
olarak vurguladığı görüşünü şöyle ifade ediyor: “Her şeyi çarçabuk yapmak
isteyenler hiç bir şey yapamazlar. Yapsalar bile fena yaparlar. Vâkıa her
işimizin bir anda olup bittiğini görmek isteriz. Fakat bunun mümkünsüz ve çok
kere fâidesiz olmaktan ziyâde zararlı bulunduğunu anlamamış isek boşuna
yorulmuş oluruz. Bu yorgunluk çok defa bizden başka diğerlerini de yorar. İşte
asıl acınacak hâl budur.”9
Sabri Cemil, ders anlatımında öğretmenlerin özellikle öğrencilerin
yaşlarını gözetmeleri gerektiğini belirtir. Bir öğretmen öğrencilerinin algı
düzeylerini dikkate almadan ders yükünü arttırırsa, eğitim sürecinden hiçbir
fayda sağlanamayacaktır. Dolayısıyla öğrencinin ders yükü azaltılarak öğretim
daha kaliteli hâle getirilebilir. Eğer ders, öğrenciyi bunaltacak derecede yoğun
verilirse, bu yaklaşım, çocuğu çalışmamaya veya kopyaya sevk edebilir. Bu
durum da eğitim sürecinden alınması gereken faydayı azaltır. Sabri Cemil,
yazısının sonunda fikirlerini güçlendirmek için Üsküp'te dönemin önde gelen
şairlerinden Şeyh Sadeddin’in10 beytini örnek verir.
“Azacık azacık olur bisyâr,
Danelerle dolar koca anbar”11
Eğitim Uygulamayla Faydalı Hâle Gelir
8
Osmanlı Devletinde öğretmenlik ve eğitim hareketleri hakkında geniş bilgi için bakınız,
Yahya Akyüz, Türkiye'de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri, Doğan Basımevi,
1978, ayrıca Prof. Dr. Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (19081914), Ocak, Ankara, 1996.
9
Az ve İyi, Yeni Mektep, Üsküp, 1 Nisan 1327, Sene 1, Sayı.1, s.3.
10
Şeyh Sadeddin Yahya Kemal Beyatlı'nın anılarında şiirlerini gösterdiği, kendisinde şiir
sevgisinin oluşmasında katkılarının olduğunu söylediği şairdir.
11
Az ve İyi, Sabri Cemil, Yeni Mektep, Üsküp, 1 Nisan 1327, Sene 1, Sayı.1, s.4.
390
Sabri Cemil ve arkadaşlarının Yeni Mektep’te savundukları esas nokta
“amelî” olmak, yani teoriden pratiğe geçebilmektir. Bilgi bir eylemin
gerçekleşmesi için şarttır, ancak yeterli değildir. Okullarda verilen bilgiler de
hayata uygulanmadıkları müddetçe hep eksik kalacaklardır: “Evet,
mekteplerimizde, derslerimizde amelî olalım, hayatta kullanılacak, bizim
yaşamamıza daha iyi hizmet eyleyecek olan şeyleri sevelim. Mektepte
talebemize yaptıralım; işletelim, ilimler fikre bir ziynet versin diye öğretilmez;
bunlar insanların mânevî ihtiyaçlarından evvel, maddî hayatlarını istifâ için
talim olunur." Bu nedenle, Sabri Cemil’e göre okul hayatı, gerçek hayata çırak
yetiştiren bir süreç olmalıdır. Okuldan mezun olan bir öğrenci gerçek hayatta
karşılaşacağı zorluklara karşı gelebilmelidir. Öğrenci dokunduğunu,
duyduğunu, tattığını daha iyi öğrenir diyen Sabri Cemil, düşüncelerini şöyle
genişletir: “Bu gün sıralar üzerinde oturan çocukların kimi saban arkasından
gidecek, kimi eline rendeyi alacak, kimi koluyla demir döğecek, kimi
parmaklarıyla iğneyi idare edecektir. Bütün bunları yaparken onların yalnız
fikirleri işlemeyecek, aynı zamanda gözleri, elleri, ayakları da bu çalışmağa
iştirak edecektir."12
Sabri Cemil, terakkî etmenin gereği olarak gördüğü “amelî” tedrisatın
önemini yine gelişmiş ülkelerin eğitim sistemlerini örnek vererek anlatır:
“Oralarda muallimler derste çocuklara öğretecekleri şeyleri iyice belletmek için
lazım gelen bütün aletleri, vasıtaları hazırlamadan sınıfa girmezler. Tatbikat,
her zaman bütün derslerde tatbikat...Fakat bunu da az görüyorlar. İstiyorlar ki
mekteplerinde söz azalsın, iş çoğalsın. Çocuk mektepten çıkarken yalnız elinde
şehadetname kafasında kuru malumat götürmesin."13
Tatbikata yönelik ders usulünü benimseyen öğretmen nasıl bir yol
izleyecektir o hâlde? Sabri Cemil bunun da cevabını veriyor yazısında. Ona
göre öğretmen, çocuğun zihnini kitap satırlarının ağırlığından kurtarmalıdır.
Nazarî olarak anlatılması gerekenler, öğretmen tarafından sözlü olarak ifade
edilmeli, gerekirse öğrencinin göreceği şekilde yazılmalıdır. Ve konu daha
sonra yine gerekirse öğrenciye sözlü olarak anlattırılmalıdır. Bu yöntem
uygulanırsa öğrenci, konuyu daha iyi kavrayacaktır.14 Sabri Cemil, öğretme
usulleriyle ilgili birçok somut örnek verdiği yazısında, çocuğa öğretilmesi lazım
olan dini bilgilerin de mutlak surette “amelî” olması gerektiğini savunurken bu
metotların aynı şekilde kız mektepleri için de uygulanabilir olduğunu ifade eder.
Yalnız kız mekteplerinde ek olarak, el işleri, biçki dikiş gibi derslere de yer
verilmelidir.15
12
Ameli Olalım, Sabri Cemil, Yeni Mektep, Üsküp, Haziran 1327, Sayı. 3, s.65-66.
Sabri Cemil, agm, s.67.
14
15
13
391
Yazının son bölümünde, kızların eğitimi ile ilgili görüşlerine
bakıldığında Sabri Cemil’in kız öğrenciler açısından pek de geleneksel anlayışın
dışına çıktığı söylenemez: “On beş on sekiz yaşında bir kız okumak yazmak
bilmese de terbiyesi sayesinde yine iyi yaşayabilir; fakat bu kız bütün
mâlûmatıyla beraber bir oya yapmasını, bir entari biçip dikmesini bilmezse bir
pilav pişirmekten aciz bulunursa babasının evinden ilelebed ayrılmamalıdır.
Çünkü teşkil etmek istediği aileye saadet yerine felaket, zaruret hediye
edecektir. Kızlarımızın ileride ev bark sahibi, çoluk çocuk sahibi olacağını
şimdiden hatıra getirmeli de mekteplerde ona göre bir terbiye vermelidir." Bu
gibi ayrıntılar, resmi programlarda yazılmasa da öğretmenlerin bu konularda
daha gayretli olmaları gerekir. Sabri Cemil’e göre gerekirse öğretmen
programda gerekli değişiklikleri yapmalıdır. Eğer ders öğretiminde “amelî”
olmaya dikkat edilirse “terakki” edebiliriz. 16
Alfabe, Okuma Öğretimi ve Mektepler
Alfabe meselesi Sabri Cemil’in üzerinde durduğu diğer önemli bir
konudur. Yeni Mektep’in sekizinci sayısında bu konuyu ele alan Sabri Cemil,
harfleri öğrenmenin zorluklarından bahsederken kendi çocukluğundan örnekler
verir. Küçük çocukların aylarca bu alfabeyi öğrenmek için çaba gösterdiğini
ifade eder. Bu seviyede ders veren öğretmenlerin işi daha zordur. Arap
alfabesinin Türkçe için kullanımının zorluğunu örnek kelimelerle gösterir.17
Yazısının ikinci bölümünü harflerin telaffuzuna ayıran yazar, öğrencilere
zahmetsizce ve kısa zamanda okumayı öğretmek için de usuller olduğunu
belirtir ve fikirlerini örneklerle açıklar. Bu usullerden birine göre okuma,
öğrenciye kolaydan zora doğru öğretilmelidir, çocuk öncelikle harfleri tanımalı
daha sonra kelimeleri telaffuz etmelidir. Bu nedenle kelimelerin telaffuzunda da
geleneğin yanlış usullerine karşı çıkar.18
Terakkî etmek eğitim öğretimin yanı sıra bu sürecin nerelerde
gerçekleşeceği ile de alakalıdır. Bir okulda iyi eğitim verilebilmesi için gerekli
şartları Yeni Mektep sayfalarında Sabri Cemil’in yazılarında görebiliyoruz.
Onun bu konuyla ilgili olarak “Mektep” başlıklı yazısı kayda değer. Bu yazıda
Sabri Cemil, bir okulun kurulması gereken yer, inşa biçimi, okulun içindeki
eşya, bu eşyanın yerleştirilmesi; havalandırma, ışıklandırma gibi birçok önemli
konuya değinir.19
Yukarıda belirttiğimiz gibi Sabri Cemil, özellikle Yeni Mektep’in
tatbikat kısmında şiir örnekleri de vermiştir. Bu şiirlerin birçoğunda çocukların
16
Harflerimizi İltibastan Kurtarmalıyız, Sabri Cemil, Yeni Mektep, Üsküp, Sayı 8, s.227.
18
19
Sabri Cemil, Mektep, Yeni Mektep, Üsküp, 1 Nisan 1327, Sayı 3, s.81-82.
17
392
ahlaki, kültürel, sosyal alanlarda eğitimine yönelik temaların işlendiğini
görmekteyiz. Makedonya’da çocuklara yönelik edebiyatın gelişmesinin
öncülüğünü yapan20 Sabri Cemil aynı zamanda Cumhuriyet dönemi
Türkiyesi’nde de çocuklar için şiirler yazmaya devam etmiş, bu alanda öncülük
yapmıştır.21 Sabri Cemil'in Yeni Mektep sayfalarında gördüğümüz, çocuklar
için yazdığı şiirleri, bu şiirlerdeki açık ve anlışılır dil, şiirlerin temaları bahse
konu dönem Makedonya Türk toplumu açısından önemli özellikler taşır.
Dilenci22
Bakın bakın şu ihtiyar,
Sokak, sokak gezer, tozar.
Zavallı bir dilencidir;
Soğuk onu pek incitir.
Güneş bile ısıtmıyor,
Hava soğuk, sokak çamur!
Ayakta yok ayakkabı,
Gezer, durur kapı kapı.
Bütün vücudu titriyor,
Sıcak nedir o bilmiyor.
Delik deşik paçavralar
Nasıl onu sıcak tutar?..
Ya bari karnı olsa tok,
Zavallı aç soran da yok.
Efendi, ver beş on para...,
Diyor geçen adamlara.
Verin, beş on para verin;
Verin de cennete girin.
20
Kitabında Sabri Cemil'in eğitim ve başka alanlardaki görüşlerini özetleyen Prof. Dr.
Mustafa Ergün bir yerde Sabri Cemil'in Üsküp'te Manastır ve Selanik'te olduğu gibi yoğun
eğitim çalışmaları yapan topluluk yaratma isteğinden bahseder ve bu isteğini yerine
getiremediğini söyler.(s.115) Sabri Cemil'in topluluk konusunda eksik kaldığı söylenebilir
ancak eğitim öğretime önem verilmesi, eğitim usulleri, çocukların okullardaki merkezi
konumda olmaları gerektiği gibi önemli düşünceleri Osmanlı'nın Üsküp'ten çekilmesinden
sonra burada kalan Türk soydaşlarımızın eğitim öğretim faaliyetlerini idame
ettirebilmelerinde önemli bir miras olarak kalmıştır. II. Dünya savaşı sonrasında
Makedonya'da Türkçe eğitimin Türk öğretmenlerin fedakârane çabalarıyla bugüne kadar
yaşatıldığını gördüğümüzde Sabri Cemil'in yaratmak istediği "topluluğun" ortaya çıktığını
söyleyebiliriz.
21
Sabri Cemil'in Makedonya Türk Çocuk edebiyatının oluşumuna katkıları konusunda ve bu
alanda yazdığı şiir kitabının değerlendirmesi hususunda ek bilgi için bkz. Hamdi Hasan,
Makedonya Türk Çocuk Edebiyatının İlk Eseri, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi,
S.12, s.117-123.
22
Mustafa Şekip, Dilenci, Yeni Mektep, Üsküp, Sayı 1, 1 Nisan 1327, s. 23-24.
393
Sabri Cemil, anaokulu çağındaki çocuklara yönelik şiirler de yazar.
Anaokulu öğrencilerine hangi metinlerin, nasıl okutulacağı; onlara bilginin nasıl
öğretilmesi gerektiğini birçok yazısında dile getiren Sabri Cemil, bu yazıların
yanı sıra çocuklara küçük manzumeler de ezberletilmesi taraftarıdır.
Sabahınız hayr olsun,
Güzel Cuma ertesi;
Keyfi nasıl pazarın?
İyi Pazar ertesi.
Geliyorum salıdan
Çarşambaya demeye
Hazırlansın perşembe
Cuma günü gezmeye.
Kumbaram
Nezahatin manzumelerinden:
Bende var bir kumbara,
İçi doludur para.
Para verince babam,
Şeker, düdük ben almam.
Kumbaraya koşarım,
Ben dostumu okşarım!
Sabahleyin pek erken,
Uzun gözlü kumbaram.
Bana bakar öteden,
Hani-der-benim param?
Üstünde var bir delik,
Ben de birer metelik.
Her gün gider, sallarım;
Böyle para toplarım.
Düşen para çıngırdar,
Der: Bak bende neler var!
Çin çin diye öterken
Neler geçmez gönlümden!
Onu bir gün kırınca
Saçılacak paralar
Olacağım zengince
Alacağım kuklalar.
Parasız yetim çocuk
Kalsın mı boynu bükük?
394
Ona da vereceğim
Sevaba gireceğim.
Hayvanların Nasihatı23
Horoz öter: kikiriku!
Der: Kalkınız ne bu uyku?
Kumru öter: Gu gu gu!
Der çocuklar olun uslu!
Arı vızlar, durmaz uçar;
Der: Yemez bal haylazlar,
Kuzu otlar, sıçrar, meler;
Der: Çalışın ey tenbeller!
Kedi der ki: Miyav, miyav!
Bulabilsem bir güzel av!..
Ders veriyor kurtlar kuşlar;
Uyanalım, arkadaşlar!
Asker24
Bir gün asker olacağız!
Kılınç, tüfek alacağız;
Düşmanlara salacağız;
Biz Osmanlı evladıyız;
Bu milletin kurbanıyız.
Düşmanımız yenilecek;
Bayrağımız yükselecek;
Milletimiz hep gülecek,
Biz Osmanlı evladıyız.
Bu milletin kurbanıyız.
Son Pişmanlık25
Sen bana gül, a gözümün bebeği!
Anne derdi çocuğunu öperekHain gözlü, taş yürekli hocalar
Seni bugün mektebinden kovmuşlar;
Onlarda yok, yavrum, ana yüreği!
Fakat oğlum, senin müşfik annen var.”
23
Sabri Cemil, Hayvanların Nasihati, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 6, s.178.
Sabri Cemil, Asker, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 8, s.239.
25
Sabri Cemil, Son Pişmanlık, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 9, s.281.
24
395
Tam on sene sonra yine bu ana
Ağlayarak şöyle söyler oğluna:
“Def ol, hınzır, gelme benim yanıma;
Ettiklerin geçti artık canıma.
Emekleri, zahmetleri gece gün
Bunun için mi çektim, durdum a mel’un?
Serhoş herif, gözyaşından, kederden
Başka bir şey içirdin mi bana sen?
Bak ağzından pis pis çıkan kokular
Benim bile yüreğimi paralar.
Ah hocalar, ben günaha girmişim
Hain olan sizler değil şu oğlum.”
Anneciğim26
Ben seni pek
Çok severim
Tatlı babam,
Senden ise
Ayrılamam
Gel kardeşim
Sensin benim
Ancak eşim.
Ben küçüğüm,
Sizleri hep
Sevmedeyim,
Hep seviniz
Siz de beni
Okşayınız
Trablus Cengi sahnelerinden:
Vatan Fedaisi Kadın27
Sudan'dan bir İslam kadını atına
Binerek koşuyor yardıma vatana.
Önünde kudurmuş bir alay İtalyan,
Vücudlar deviren, ölümler savuran
Kurşunlar, gülleler, tüfekler ve toplar
Trablus ceng yeri kırmızı bir mezar.
Fakat bu Müslüman kadını dönsün mü?
26
27
Sabri Cemil, Anneciğim, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 10, s.304-305.
Sabri Cemil, Vatan Fedaisi Kadın, agm, s.320.
396
O sönmüş ocaklar daha da sönsün mü?
Kadınmış!...Kadınsa yüreği yok mudur?
Kadından erkekler var olmuş oluyor.
Gaziler önüne geçerek dedi ki:
Oğullar, kardeşler! İleri, ileri!
Ezelim şu alçak, şu korkak düşmeni
Alalım şu tatlı, mübarek vatanı.
Ezmezsek, almazsak kadınlar, çocuklar
Bir köpek elinde eğilip sayıklar.
Şu hâle razı mı bu temiz vicdanlar?
Ölelim, bari şanla aksın şu kanlar.!
Ya Allah! Sadası çınlattı her yeri.
Kılıçlar ellerde; saldılar ileri.
Lakin ah, ateşler püsküren zelzele
Şeklinde bir anda yetişen bir gülle
Kadının kolunu kaptı götürdü.
O çelik eli bir kör kuvvet süpürdü.
O şimdi daha mert, daha sert bir karı
Kan akan kolunu kaldırıp yukarı
Atını sürüyor, ileri gidiyor.
Bir erkek tavrıyla şöylece hem diyor:
Gaziler, yok idi bayrağım; kazandım,
Bu kalan kanlı kol değil mi bayrağım?
Size de bu olsun kılavuz; yürüyün;
Yürüyün bu bize en büyük bir düğün.!
Bir çeyrek içinde İtalyan alçağı
Canavar yürekle İslama attığı
Topları ve bir çok laşeyi bıraktı;
O ürkek canını kurtarmaya baktı.
Ey kadın, büyüklük, yiğitlik anası,
Ne millet, ne tarih unutmaz bu dersi.
Ey vatan, talisiz sanılan memleket,
Kadınlar kurbanın...Ümitlen ve fahr et.
23 Şubat 327
Küçük Yalancı28
28
Sabri Cemil, Küçük Yalancı, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 11, s. 349.
397
(Mekteb-i Edeb tevzi mükafatında iki hanım ve bir küçük efendi
tarafından okunmuştur.)
(Anne odada yalnız)
Dün dolaba on beş badem şekeri
Koymuş idim; şimdi kalmış on biri...
Demek bunun dört tanesi alınmış!
Bu arsızlık çıkmalıdır meydana;
Dur, sorayım mini mini Adnan’a.
O çapkındır, yaramazdır, pis boğaz...
Bazı kere böyle şeyden sakınmaz!
Adnan!
(adnan girer sıçrayarak odaya,
Maymun gibi bakar ora buraya.)
(Anne devam ederek)
Bey babanın getirdiği şekerden
Bugün için ayırmıştım size ben.
On beşini koymuş idim dolaba;
Dördü yenmiş; kim yemiştir acaba?
Adnan
Bilmem anne, ben almadım şekeri;
Günahıma sakın girmesin bari!
Anne
Yavrum belki yanıldın da sen aldın.
Adnan
Hayır anne, ben almadım, almadım!
Belki almış götürmüştür bir sıçan...
Anne
Belki...Fakat iki elli bir sıçan...
Doğru söyle, doğruluktan ayrılma.
Doğrulara yardımcıdır hep Allah.
(bu aralık girer büyük hemşire,
Adnan solar çekilir bir köşeye.)
Şadan
Ne var anne, yine bir şey mi olmuş?
Anne
Ne olacak? Sıçanlarla ev dolmuş!
Şadan
Aman anne, bu ne kadar tuhaf iş?
Anne
Şekerlerden dört danesi bak, gitmiş!...
Söyle Şadan, sen mi aldın dolaptan?
398
Şadan
Anneciğim, doğrusunu istersen.
Adnan almış, gördüm onu yer iken!...
Adnan
Hayır anne, görmemiştir; yalandır,
Yoktur gören, inan bana yalandır,
Ben alırken o değildi orada;
Hiç kimse de yoktu zaten odada!...
Anne
Seni çapkın!...Hâl olundu mesele.
Cezalı dur, küçük arsız sen hele!
Yalancının erken söner bak, mumu;
Şadan yavrum, sen de al ye hep bunu.
Bir iki üç...ne kolay!
Gel kardeşim sen de say.
Dört beş, altı...Zor mudur?
Bak ne kolay sayılır.
Yedi, sekiz, dokuz, on.
Kim sayarsa aşk olsun.
Kim bilmez böyle saymak,
Ona oyun hep yasak!
Ben bunları öğrendim;
Duydunuz ya efendim!
Ben istemem bal, şeker;
Bir aferin pek yeter!29
Bahar30
Bahar senin nefesin
Bayırları yeşertti.
Ormanlar, kırlar bütün
Kuşları gördü şimdi.
Soğuk bizden pek uzak!
Hoş geldiniz ey günler,
Bak mavi gök ne parlak,
Genç yerlerde hep güler.
Sular neşeli akar,
29
30
Sabri Cemil, Yeni Mektep, Üsküp, 12 Nisan 1328, Sayı 12, s.374.
Sabri Cemil, Bahar, agm, s.383.
399
Yükselir bu şarkılar:
Oh, ne güzel cıvıltı,
Bu gün bize ne mutlu!
Bahar, sevimli bahar,
Sana bütün alkışlar.
Asker Olacaksın31
Yavrum, sen de olacaksın bir asker;
Evet asker; çünkü vatan er ister.
Bilirsin ki seni sever çok baban,
Fakat senden sevimlidir şu vatan!
Silahını o verecek eline;
Kılıncını o takacak beline.
Kura günü şanlı davul çalınca
Hazırlansın senin canın da cenge.
Seni baban güle güle alacak,
Anamıza bu vatana salacak
Şimdi rahat yaşıyorsun evinde
Ana baba sevgisi var özünde;
Kardeşini seviyorsun yine sev:
Sevdalarla, ümitlerle dolsun ev.
Fakat sakın unutma ki en önce
Türkiye’yi sevmek ister iyice.
Evet yavrum hep hatırlasın onu:
Sevmelidir Türkiye’yi, vatanı!
Bebeğe Ders32
Seni her gün bebeğim,
İşsiz güçsüz görürüm.
Seni yürütmek için
Tutmalı mı elinden?
Tuvaleti seversin;
O kadar şık olmasın.
Süpürgeyi al ele;
Lütfen süpür temizle.
Kaplar pistir, git yıka.
Hanım kız ol, ey kukla!
Boş duranlar tenbeldir;
31
32
Sabri Cemil, Asker Olacaksın, agm, s.383-384.
Sabri Cemil, Bebeğe Ders, Yeni Mektep, Üsküp, Sayı 13, 1328, s.413.
400
İş işleyen gençlenir!
Arı ile Çocuk33
Arısın hep uçarsın;
Oh ne rahat yaşarsın.
Hürsün, evet, pek hürsün;
Ne hocan var ne dersin!
Bir düşüncen yok senin,
Ki keyfi kaçırsın...
Çocuk fikrin pek yanlış!
Tatlı balla bal mumu
Yapan benim duydun mu?
Şafak söker kalkarım;
Ben kırlara çıkarım.
Akşam çatar, ben işte!
Her gün böyle ben işte!..
Sen de durma, git çalış.
Oyun Oynarken34
Arkadaşlar, toplanalım;
Eğlenelim, oynayalım.
Yorgun olan fikrimizi
Dinlenelim, canlanalım.
Ne gözeldir bak şu orman!
Sesimizle dolsun hemen.
Oynayarak bağıralım:
Yaşa vatan, yaşa vatan!
Mustafa Şekip, Osmanlıca ve Lisan Öğretimi
Mustafa Şekip, Sabri Cemil’le birlikte Yeni Mektep’in devamlı
yazarlarındandır ve farklı alanlarda yazılar yazar. Osmanlıca öğretimine yönelik
tatbikat kısmında yazdığı yazıların içinde özgün denemeleri, şiirleri ve küçük
hikâyeleri vardır. Bu küçük hikâyeler ve şiirler, eğitim öğretim amaçlı
genellikle çocuklara hitap eden, onların eğlenmesi, öğrenmesi için yazılan
metinlerdir. Osmanlıca derslerine başlamadan evvel Mustafa Şekip,
Osmanlıca’yı tanımlar. Osmanlıca’nın Türkçe'den farklı bir lisan olmadığı,
ancak bu lisanın içtimâî bir lisan olmasının Osmanlı devleti içinde yaşayan
33
34
Sabri Cemil, Arı ile Çocuk, agm, s.413.
Sabri Cemil, Oyun Oynarken, Yeni Mektep, Üsküp, 1328, Sayı 14, s.443.
401
farklı milletlerin de hukukunu temin etmesi nedeniyle önemli olduğunu söyler.
Rum, Sırp, Bulgar, Türk her milletten insanın içtimâî lisanı olan bu dili
“Osmanlıca” olarak adlandırır. Ona göre Osmanlıca, Osmanlıların ilelebet
yaşama azmine dayalı olarak ilelebet yaşatılması gerekli olan bir dildir. Bu
özellikleri nedeniyle Osmanlıların dillerine sahip çıkmaları gerekir ve onlar
bunu dili severek, dillerinin ehemmiyetini takdir ederek yapabilirler.
Mustafa Şekip’e göre lisan öğretimi önemlidir, özellikle çocuklara lisan
öğretimi yöntemleri titizlikle gözden geçirilmeli ve yeni metotlar
uygulanmalıdır. Eski tedris metodu yani geleneksel tedrisatın birçok eksiği
vardır. Bu eksiklerden birisi de “elifba”yı henüz bitirmiş olan çocuğa hemen
“ilmihâl”, “tecvid”, “sarf” ve bunlara benzeyen kitapların verilmesidir. Bu
kitaplarda çocuğun gözle görebileceği yani somut kavramlar ele alınmamakta,
soyut bilgiler üzerine kurulu bir tedrisat yapılmaktadır. Öğrencinin yaşına ve
kabiliyetine uygun olmayan bu metot kısa bir süre sonra çocuğun dersi
anlamamasına yol açmaktadır.35 Mustafa Şekip bu öğretime "maruz kalan"
çocuğu şöyle tasvir eder: “Zavallı çocuk!...Düşünmek, görmek; dikkat etmek,
muhakeme etmek, temyiz ve tefrik etmek, anlamak kabiliyetleriyle yaratılmışken
bunların metruk bırakılması yüzünden önüne yığılan ve siyah birer karınca
kalabalığından başka bir mahiyeti haiz olmayan malumat topaçlarını
hazmedememeğe mahkum bir aciz, bir şaşkın olur. Fakat hocaefendi o ihtiyar
yazıların körpe beyinlerde diken gibi saplandıktan sonra çocuğun ağzından
aynen çıkmasını ister; Buna da 'ders almak' derler. Hele vermesin? 'Babası
zaten mektebe verirken dememiş miydi?...'Eti senin kemiği benim'” Bu
geleneksel eğitim yöntemi düşünmeyen, kendi başına iş yapamayan, fikir sahibi
olamayan, korkak bireyler yetiştirmektedir. Peki bu geleneksel eğitim
yöntemlerinin yanlışlıkları nasıl değiştirilebilir? Ya da acaba değiştirilebilir mi?
Yerine yeni bir yöntem getirilebilir mi? Mustafa Şekip, bunun cevabını verir ve
yeni eğitim metodu ile birçok olumsuzluğun giderilebileceğini belirtir: “İşte
artık bu kurbanlara nihayet vermek zamanı gelmiştir. Çünkü sanayi hatta ihmal
edilecek fazla hiç bir kuvvetimiz yoktur. Bu maksadın temini ise ancak öğretmek
usullerinin sebat ve metanetle takib ve tatbiki sayesinde olacaktır. Binaenaleyh
mecmuamızın nazari kısmında Osmanlıca’nın suret-i tedrisinden bahsedileceği
gibi ameli kısmında da nazariyatımızın tatbikatı görülecektir. Muhterem
muallimler! Bunları kemâl-i intizamla takib ve tatbik ettikten sonra elde
edeceğiniz neticelerle göreceğiniz kusur ve noksanlarımızı peyderpey
bildirirseniz teşekkürler ederim.”36
Nitelikli Öğretmen
35
36
Mustafa Şekip, Osmanlıca, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 1, s.10.
Mustafa Şekip, Osmanlıca, agm, s.11
402
Mustafa Şekip’in öğretmen nitelikleriyle ilgili önemli bir yazısı da
“Muallimlerin Siyasette Mevkii” başlıklı olanıdır. Bu yazıda Şekip, öncelikle
siyasetin ne olduğu hususunda bilgi verir, siyaset Şekip’e göre siyaset olarak
algılanmalı ve bu yolda kullanılmalıdır. Siyasetin içindeki partiler ve
muallimlerin bu partilerde yer alıp almaması konusunu tartışan Mustafa Şekip
bu konudaki fikirlerini şöyle ifade eder: “Şu hâlde mutlak olarak muallim
fırkalardan birine intisab etmeli mi etmemeli mi meselesi karşımıza çıkıyor.
Düşünelim; tefekkürlerimizin karşısında birdenbire şöyle mantıki bir sual
parlıyor: muallimler de bu memleketin fertlerinden oldukları cihetle herkes gibi
siyasî bir hakları mevcuttur. Binaenaleyh onlarda sair vatandaşlar gibi siyasî
bir fırkanın efradından olabileceklerdir. Bu pek doğru fakat muallimlerin
memleket için hepsinden ulvî ve mümtaz bir fırkaları yok mu ki bu mukaddes
ictihadı talil ve hatta kurban etmeye sebeb olacak hükmü kısa bir fırkaya
koşmağa mecburiyet görsünler. Bu fikrimi izah edeyim: Siyasette muallimin
vaziyeti meşrutiyetin ruhu, manası, esasları hakkında mükemmel bir ihata, ciddi
bir sadakat ve perestişten başka bir şey olamaz. Sırf şahsı namına bir fırkaya
dahil olabilir. Lakin fırkaya fikirlerini derslerine de idhâl etdiği saatten itibaren
çocukların masumiyet ve cehaletlerinden istifade ederek onları iğfal ve
serbestilerini teslim etmiş olur ki bu ahlaksızcasına bir tecavüzdür.
Muallimliğin safvetini lekelemektir. Ve mücazatı mucibdir.”37 Bununla birlikte
muallimlerin kuracağı partilerin özellikleri, siyasette muallimin yeri gibi
konulara da değinen Şekip’in düşüncelerinin Meşrutiyet’le birlikte adından
çokça söz ettiren özgürlük kavramı üzerinde yoğunlaştığını görüyoruz.
Öğrenci Eğitimin Merkezinde Olmalıdır
Bugünün eğitimcilerinin hâlâ tartıştığı ve çoğunluğun kabul ettiği bir
tartışmadır öğrenci merkezli eğitim. Mustafa Şekip, Yeni Mektep’te tam da bu
konuya temas etmektedir. Geleneksel yöntem sınıfta öğretmeni merkeze alır,
öğrenciyi görmezden gelir. Ancak yeni usul eğitim öğrenciyi merkeze almalıdır.
38
Çünkü Mustafa Şekip, çocuğu "mektep aleminin" merkezine yerleştirir.
Bizde devam eden geleneksel usul, Batılı devletler tarafından uzunca bir süre
önce terkedilmiştir. Yine bu usulü de uygulayacak olan muallimlerdir:
“Kardeşim muallimler, çocuk terbiyesi fennin bu inkılabına artık hürmet ediniz.
Siyasette yapılan inkılabı nasıl temyiz, vekarlı nasiyelerinizle karşıladınızsa
hürriyet ve saadetimize ebediyetler katacak bu inkılâb-ı hakiki silahını
37
Mustafa Şekip, Muallimlerin Siyasetteki Mevkii, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 6,
s.166.
38
Mustafa Şekip’in insanın yaratıcılığı ve bireyin ön plana çıkarılması ile ilgili görüşleri
hakkında daha fazla bilgi için bkz. Levent Bayraktar, Mustafa Şekip Tunç’un İnsan Anlayışı,
Felsefe Dünyası, 2002, 2, Sayı 36.
403
yanınızdan ayırmayınız. Dershaneye kitapla gireceğinize istikbâl fatihi olacak
bu silahla giriniz. Emin olunuz ki bu silahın kuvveti şemsin cazibesi kadar
nafizdir. Bunu elde ettiğiniz dakikadan itibaren o sarışın çocukları bir sırada
farzedersek hepsi silahların mihveri etrafında büyük bir intizam ve ahenkle devr
edecekler, ondan yalnız nur değil hayat, evet hayat ve kuvvet alacaklardır."39
Mustafa Şekip’in insanı özne alan insan odaklı eğitimi savunan bu görüşü
dönemi açısından çok ileri, tatbik edilmesi elzem olan bir idealdir.
Psikoloji Bilgisinin Önemi
Mustafa Şekip’in ele aldığı ve ders olarak aktardığı diğer bir konu “İlmi Ruh”tur. Bu konuya Yeni Mektep’in 9. Sayısında değinen Mustafa Şekip’e
göre, öncelikle ruh ilmi memlekette yeni olduğu için muallimlerin bu konuda
bilgilendirilmesi gerekir. Ahlak ve terbiye usullerinin anlaşılması için bu ilmin
bilinmesi şarttır. Bu ihtiyaçtan dolayı özellikle muallim mekteplerinin her
kısmında verilmesi gereken bir derstir. Bu güne kadar öğretmenlere verilen
dersler arasında ruh ilmi olmadığından, öğretmenler, insanı tanıma konusunda
yeterince eğitilmemiştir. Mustafa Şekip, öğretmenlere ruh ilmini öğretme
konusunda Fransız yazar "A. Fransuva’nın" eserini "ittihaz" ettiğini ve bunları
“ruh ve ilm-i bediin ibtidâi dersleri” olarak oluşturduğu, daha sonra
bastıracağını belirttiği mecmua ile birlikte ders ders neşr edeceğini ifade eder.
Yazar, birinci dersinde insan mahiyetinin ikiliği üzerinde durur. “Bizim bir
cesedimiz, bir de ruhumuz vardır.”
1.İnsan nedir? İnsan cesed ve ruhun kavi ve samimi bir surette
birleşmesinden hasıl olmuş hayat sahibi bir varlıktır.
2.Ceset Nedir? Cesed azalardan terekküb etmiştir. Bütün maddi şeyler
gibi bu da fezada yani boşlukta bir yer tutar; kendine mahsus şekli, kokusu,
ebadı vezni vardır. Kabil-i taksimdir. Yediğimiz gıdaların, yaşın, hastalıkların
tesiriyle hiç durmayıp değişir; yedi sekiz senede bir maddesini yani terkiblerini
baştan aşağı yenileştirir. Daha doğrusu bu müddet nihayetinde vücudumuzdaki
eski maddelerin yerine tamamen yeni maddeler kaim olur. Cesedi nihayet ölüm
tahrib eder. Yani inkısama, inhilale uğradır.” Bu sorulara benzer sorularla
yazısını sürdüren Mustafa Şekip’in bu felsefi yazılarının daha sonraki
yazılarıyla karşılaştırılması ve değerlendirilmesi gereklidir.40
Mustafa Şekip, ilm-i ruh dersinin üçüncüsünü “hassasiyet”e ayırır.
Hassasiyet Tunç'a göre hissetme melekesidir, haz ve ıstırab, hüzün mutluluk ve
nefret gibi duyguları kapsar. İnsanlar ruhi olarak ya da maddi olarak
hadiselerden etkilenir ve hassasiyet gösterir. Bu özelliği nedeniyle hassasiyet
39
Mustafa Şekip, Çocuk İşte Mektep Aleminin Merkezi, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 9,
s.259.
40
Mustafa Şekip, İlm-i Ruh, agm, s.270.
404
"cismânî ve ruhânî" olmak üzere iki başlık altında değerlendirilir. Yazar
dördüncü derste "cismânî hassasiyet" konusunu incelemektedir.41
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Mustafa Şekip de nazarî görüşlerini
tatbikata dönüştürmek ister, bu nedenle öğrencilerin okuması için şiirler yazar.
Aşağıda örneklerini sunduğumuz bu şiirler, sanat değeri bakımından iddialı
olmasa da Türkçe eğitimi tarihi açısından kayda değer örneklerdir.42
Manzume,
Benim Annem43
21 Şubat 325 Üsküp
Annem benim özüm, kanım ciğerim.
O olsun da başka yoktur kederim.
Çünkü annem beni bakar, büyütür;
Ninnilerle şarkılarla uyutur.
Annem bana öğretecek dilimi,
Annem bana sevdirecek ilimi.
Bir akşamdı nurlu bir yüz gösterdi:
“Hürriyetin şehididir bu” dedi.
Sordum, anne! Söyle anne! Bu kimdir?
Büyük babam, yoksa dayım, amcam?
Bilmem neden annem birden eridi,
İnce perişan gözlerini bürüdü.
-Niye annem ağlıyorsun! Haydi artık yatalım,
-Sorma oğlum, büyük acı, gel “Midhat”ı
Öpelim
Sanayi Marşı44
Biz mektepli sanatkârız, çalışırız, yaşarız;
Hiç kimseden pervamız yok, müstakiliz, paşayız.
Ter dökeriz, iş yaparız, işte bizim şanımız.
Sanat için hor görülsek hiç değişmez kanımız
Seherlerde uyanırız destgâhlara koşarız;
Başka yerde gözümüz yok, biz burada coşarız.
Alnımızdan hep ter akar, gördünüz mü bir leke?
Haydi artık akadaşlar ahd edelim birliğe!
41
Mustafa Şekip, İlm-i Ruh, Yeni Mektep, Üsküp, 1328, Sayı 11, s.335-336.
Mustafa Şekip Tunç'un Yeni Mektkep'teki şiirleriyle ilgili olarak ayrıca bkz. Prof.Dr.Hamdi
Hasan, Mustafa Şekip Tunç'un Üsküp'te Çıkan Yeni Mektep Dergisinde Bilinmeyen Şiirleri,
Hikmet Dergisi, Yıl.1, Sayı.1, s.9-27, Gostivar, 2003. Not: Bu yazıda Mustafa Şekip'in
şiirleri Latin alfabesine aktarılmıştır, ancak tarafımızdan gözden geçirilerek yeniden günümüz
alfabesine aktarılmasına lüzum görülmüştür.
43
Mustafa Şekip, Benim Annem, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 3, s.88.
44
Mustafa Şekip, Sanayi Marşı, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 8, s. 245.
42
405
Bu meslektir götürecek hepimizi dirliğe.
Aziz vatan, sonra sanat değişilmez feleğe
Seherlerde uyanırız destgâhlara koşarız;
Başka yerde gözümüz yok, biz burada coşarız.
M.Şekip, Yeni Mektep, s.245, Darülmuallimin ve Hafız Paşa sanayi
mektebi musiki muallimi Ali Fevzi Efendi tarafından bestelenmiştir.
Bir Nasihat45
Çocuk, çocuk!...Bilir misin dayın neydi
Riyakâr!
Hamid onu ezer, çiğner, o her vakit
Senakâr!
İzzet namus neye bilsin, değil mi hep
Rütbe var!
Millet, vatan, lanet olsun!Avuç dolu
Rüşvet var!
Her gün yeni bir ev yıkar, utansın mı
Nişan var!
Korku, üzgü neden bilsin; arkasında
Yezid var!
Varsın her yer harab olsun, ancak on yıl
Ömrü var!
Hafiyelik, zulüm neymiş? Çünkü konak
Maaş var!
...
Bir gün baban, yani millet, yeter dedi uyandı;
Annen olan vatanını zalimlerden kurtardı.
Gördün işte, ibret çocuk, ibret al!...
Bu dünyada vatan, millet...Başka her şey hep hayal.
Fakat nasıl aldandı da hainleri kırmadı;
Hak namına söz söyletti, miskinlere yüz vurdu.
Bunun için mükedderim, sen ey çocuk cesur ol;
Zalim kökü yakılmadı, evet bundan emin ol!
Belki yarın filizlenir, seni bile zehirler...,
Sakın yavrum, boş bulunma, hazırla hep silahlar.
Unutmayın Bosna’yı46
45
Mustafa Şekip, Bir Nasihat, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 9, s.280.
406
Osmanlıların Kanayan Kalplerine
Ecdâdının şevketini unutmasın, koca millet;
Bilir misin neler yaptı, o bir avuç aşiret?
Azlığından hiç korkmadı, yatağanı biledi;
Vatanına, Osmanlıya yücelikler diledi.
Kara deniz tanımadı, Arslan gibi yürüdü;
Şarkî Roma tarihini karalara boyadı.
Bursa’yı, Edirne’yi, İstanbul’u Feth etti;
Dağ demedi, taş demedi Viyana’yı titretti.
..
En peşin ki ecdadının işte bunlar şevketi;
Ondan sonra neden gittik bilmem neye hep geri.
Düşünmedik, siyaseti, bozmuştuk lisanı;
Açmıştık cünbüşleri, kaldırırdık kazanı.
Yeniçeri benim dedi bu milletin temeli,
Bahşiş! Bahşiş! Biz isteriz yan yatmağı, beyliği.
İşte budur askerliği baltalarla körleten,
Düşmanlara ün verip de toprakları aldırtan!
Zannettik ki cihangiriz, kılıçtadır keramet;
Belimizden düşmedikçe bulur muyuz mezellet!
Yürümedik zaman ile yapışmıştık maziye;
O mazi ki ölmüş, gitmiş, ne beklerdik biz ondan?!
Geçmişlerin sözlerine ayet dedik, tapındık
Düşünmedik zekâmızı, körler gibi kakıldık
Garb dimağın parlatırken biz sırmalar şınlattık;
Cesurluktan başka bir şey bu dünyada yok sandık!
..
Ara sıra sarsmak bizi istediydi büyükler,
İstemezük! İstemezük demedik mi kardeşler?
Ben diyorum, bu söz artık ölsün, bizden çıkmasın
Bu millette eskilikten hiç bir zerre kalmasın.
Çünkü eski ölü demek, ölülerle yaşanmaz;
Çırpınsak da, döğünsek de zaman bizi yaşatmaz.
..
Şimdi işte girmekteyim en acıklı günlere,
Bu günlerde aziz vatan parçalandı illere.
Bosna gitti, hersek gitti, Niş gitti!
46
Mustafa Şekip, Unutmayın Bosna'yı, agm, s.280-281.
407
Sofya, Boğdan, Eflak gitti hep gitti!
Osmanlılar!...Bütün bunlar bizim toprak, bizim kan,
Bizim vatan, bizim yerler, bizim namus, bizim can.
Boynu bükük nice kardeş bu yerlerde bıraktık,
Lanet olsun cehle, zulme...İşte artık hür olduk.
Hür milletler vefakardır, tarihini unutmaz;
Ey Osmanlı!...Unutma sen bir dakika Sofya’yı.
Bundan sonra evladımız tükenmeden yer veremez;
Ey vatandaş! Unutma sen bir saniye Hersek’i.
Giden yerler bize namus, buna gençlik dayanmaz;
Ey Osmanlı!..Unutma sen hiç bir zaman Bosna’yı.
Mustafa Şekip, Yeni Mektep, 31 Ağustos Sene 326 Üsküp, Kemanî
Edhem Efendi tarafından bestelenmiştir. İkinci bir bestesi Dârülmuâllimin ve
Hafız Paşa Sanayi Mektebi musiki muâllimi Ali Fevzi Efendi tarafından
hazırlanmaktadır.
Sonuç
Yeni Mektep'in yayınlanmasında büyük emekleri olan Sabri Cemil ve
Mustafa Şekip İstanbul'dan uzak taşra şehri Üsküp'te eğitimi düzeltmeye gayret
etmişlerdir. Eğitimi düzeltmenin yegane yolu insanı merkeze almaktır bu
yazarlara göre. Çocukların eğitiminde ana dilinin önemi üzerinde dururken, aynı
zamanda ana dili öğretiminde şiirin ne kadar önemli olduğunu da verdikleri
örneklerle ortaya koymuşlardır.
II. Meşrutiyet sonrası Osmanlı Devleti'nin birçok şehrinde hızlanan
yenileşme çabalarının hangi yönde geliştiğini görmemiz açısından Yeni Mektep
dergisi bize çok önemli bilgiler verir.
Sabri Cemil ve Mustafa Şekip'in şiirleri Cumhuriyet Döneminde devam
eden "çocuklar için edebiyat" çalışmalarının ilk örneklerini oluşturmaları
bakımından da önemlidir.
408
KAYNAKLAR
İsmail Eren, Rumeli'de Türk Kültürü-"Yugoslavya Topraklarında Türkçe
Basın", Yeni Balkan Yayınları, Üsküp, 2011.
Levent Bayraktar, Mustafa Şekip Tunç’un İnsan Anlayışı, Felsefe Dünyası,
2002, Sayı 36.
Mesleğimiz, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 1.
Mustafa Şekip, Benim Annem, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 3.
- Bir Nasihat, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 9.
- Çocuk İşte Mektep Aleminin Merkezi, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 9.
- Dilenci, Yeni Mektep, Üsküp, 1 Nisan 1327, Sayı 1.
- İlm-i Ruh, Yeni Mektep, Üsküp, 1328, Sayı 11.
- Muallimlerin Siyasetteki Mevkii, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 6.
- Osmanlıca, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 1.
- Sanayi Marşı, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 8, s. 245.
- Unutmayın Bosna'yı, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 8.
Prof.Dr.Hamdi Hasan, Mustafa Şekip Tunç'un Üsküp'te Çıkan Yeni Mektep
Dergisinde Bilinmeyen Şiirleri, Hikmet Dergisi, Yıl.1, Sayı.1, Gostivar, 2003.
Prof.Dr.Mustafa Ergün, II.Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914),
Ankara, 1996.
Recai Özcan- Abdulkadir Hayber, Yıldız, Matusiteb Yayınları, Üsküp, 2008.
Sabri Cemil, Ameli Olalım, Yeni Mektep, Üsküp, Haziran 1327, Sayı. 3.
- Anneciğim, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 10.
- Arı ile Çocuk,Yeni Mektep, Üsküp, 1328, Sayı 13.
- Asker Olacaksın, Yeni Mektep, Üsküp, Nisan 1328, Sayı 12.
- Asker, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 8.
- Az ve İyi, Yeni Mektep, Üsküp, 1 Nisan 1327, Sayı.1, s.3.
- Bahar, Yeni Mektep, Üsküp, Nisan 1328.
- Bebeğe Ders, Yeni Mektep, Üsküp, 1328, Sayı 13.
- Harflerimizi İltibastan Kurtarmalıyız, Yeni Mektep, Üsküp, Sayı 8.
- Hayvanların Nasihati, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 6.
- Küçük Yalancı, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 11.
- Mektep, Yeni Mektep, Üsküp, 1 Nisan 1327, Sayı 3.
- Oyun Oynarken, Yeni Mektep, Üsküp, 1328, Sayı 14.
- Son Pişmanlık, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 9.
- Vatan Fedaisi Kadın, Yeni Mektep, Üsküp, 1327, Sayı 10.
- Yeni Mektep, Üsküp, 12 Nisan 1328, Sayı 12.
Yahya Akyüz, Türkiye'de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri,
Doğan Basımevi, 1978.
409
BAĞDATLI RUHİ VE ZİYA PAŞANIN TERKİBİBENTLERİNİN
KARŞILAŞTIRILMASI
Doç.Dr. Saadet KARAKÖSE
Pamukkale Ün. Fen-Edebiyat Fak.
[email protected]
ÖZET
Bağdatlı Ruhî’nin(ö.1605) doğum tarihi bilinmemektedir. Bağdat
doğumlu olduğu için Bağdatlı Ruhî olarak anılmıştır. Gerçek ismi
Osman'dır. Babası Osmanlı ordusunda bir askerdi, kendisi de bir süre sipahi
olarak görev yapmıştır. Daha sonra görevinden ayrılarak gezgin biçimde
yaşamayı seçmiştir. Dönemin önemli, ünlü isimleriyle arkadaşlık kurmuş,
toplum içinde gördüğü yanlışlıkları hiciv üslubuyla eleştirmiştir.
Terkibibendi ile ünlüdür. 1605 yılında Şam’da öldüğü bilinmektedir.
Ziya Paşa, (d. 1825, İstanbul - ö. 17 Mayıs, 1880, Adana) Türk
yazar, şair ve devlet adamı. Asıl ismi Abdülhamid Ziyaeddin’dir.19. yüzyılda
Osmanlı Devleti’nin en önemli devlet adamlarından birisidir ve en çok eser
veren Tanzimat çağı yazarlarındandır. Şinasi ve Namık Kemal ile birlikte
“batılılaşma” kavramını ilk defa ortaya atan Osmanlı aydınları arasında yer
alır.
Bağdatlı Ruhî’nin hiciv türündeki terkibibendi, devrinin ahlaki
kusurlarını anlatan ve topluma rint tipini örnek gösteren bir eserdir. Ziya
Paşa’nın terkibibendi Ruhî’nin eserine naziredir. Ziya Paşa eserinde
Ruhî’ye ters düşmemekle beraber, ideal insan tipine devrinin şartlarına göre
daha fazla görev yüklemektedir.
Anahtar Kelimeler: Bağdatlı Ruhî, Ziya Paşa, Terkibibend, hiciv, insan tipi
ABSTRACT
A COMPARISON TO RUHI’S TERKIBIBENT AND ZIYA PASHA’S
TERKIBIBENT
Ruhî of Baghdad's (ö.1605) birth date is unknown. Because he was
born in Baghdad, Baghdad was known as Ruhî. Real name is Usman. His
410
father was a soldier in the Ottoman army, made also himself soldier a while.
Travelers choose to live has resigned from his duties satisfactorily.
Important period, has established a friendship with famous names. Sees
mistakes have been criticized by the satirical style. Has chosen to write
about society's problems. Was Terkibibend is famous for. Are known to have
died in Damascus in 1605.
Ziya Pasha, (b. 1825, Istanbul - d. May 17, 1880, Istanbul) Turkish
writer, poet and statesman. The real name of "Abdul Hamid Ziyaeddin"
dir.19. century man is one of the most important states of the Ottoman
Empire and the Tanzimat era that most works of one of the authors. And
Namık Kemal Şinasi along with the "westernization" concept put forward for
the first time takes place between the Ottoman intellectuals.
Ruhî of Baghdad's satirical composition of Terkibibend transfer
describing the moral flaws and society is a work that shows an example of
the type of rint. Ziya Pasha's composition is taunting me to the work of Ruhî.
Ziya Pasha in his book Spiritual but not the opposite, according to the terms
of the transfer of the ideal human type is more onus.
Keywords: Ruhî of Baghdad, Ziya Pasha, Terkibibend, satire, human type
BAĞDADLI RUHÎ (ö.1014/ 1606)
Asıl adı Osman olup Bağdat’ta doğdu. Tezkire sahibi Ahdî’nin
verdiği bilgiye göre babası, Ayas Paşa maiyetinde Kanûnî Sultan
Süleyman’ın ordularıyla Bağdat’a giderek orada yerleşen Rumelili bir sipahi
idi. Şiirlerinden, bir dönem için baba mesleğini seçip sipahilik yaptığı ve
askerlik mesleğinde ilerleyerek kendisine bir kasabanın dirlik olarak
verildiği anlaşılmaktadır. Hürriyetine düşkün bir yapıya sahip olduğu için
askerlikten ayrılıp uzun yıllar diyar diyar dolaşmıştır. Esrar Dede, Rûhî’nin
Mevlevî olduğunu, seyahati sevdiğini, İstanbul’a giderek bir müddet Galata
Mevlevîhânesi’nde kaldığını, daha sonra Konya’da Mevlânâ Türbesi’ni
ziyaret edip Hicaz’a ve Şam’a gittiğini yazmaktadır. Onun bu seyahatlerinde
Anadolu şehirleriyle İstanbul önemli bir yer tutar. Kendi ifadesine göre
devlet ve sanat büyükleriyle tanışmak, onlara hizmet etmek, takdirlerini
kazanmak için Necef, Kerbelâ, Dımaşk ve Erzurum’u dolaştı. Şiirlerinde,
dolaştığı yerlerde karşılaştığı riyakâr insanlardan, rüşvet yolunu tutan
kadılardan, mürüvvetsiz beylerden ve kendi talihinden sık sık şikâyette
bulundu. 1602-1604 yılları arasında Şam kadısı olan Azmîzâde Mustafa
Hâletî’nin himayesini kazandı. Rûhî kalenderâne bir hayatı çeşitli zorluklar
içinde yaşayarak Şam’da vefat etti. Şair hiciv türünde yazdığı Terkibibend
411
ile ünlüdür. Divanı Coşkun Ak tarafından derlenip yayınlandı. (İslam
Ans.C.35, 205-206)
ZİYÂ PAŞA (1829-1880)
İstanbul Kandilli’de dünyaya geldi, asıl adı Abdülhamid
Ziyâeddin’dir. 1856’da Sadrazam Mustafa Reşid Paşa vasıtasıyla Mâbeyn-i
Hümâyun beşinci kâtibi olarak girdiği sarayda, bir yandan Fransızca
öğrenmek suretiyle Batı kültür ve edebiyatını daha yakından tanımaya
çalışırken bir yandan da siyasette yükselme hırsına kapıldı. Nisan 1862’de,
paşa unvanı verilip Kıbrıs mutasarrıflığına tayin edilmek suretiyle
İstanbul’dan uzaklaştırılan Ziyâ Paşa, Nâmık Kemal’le birlikte, o sırada
Paris’te yaşayan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin hâmîsi Mustafa Fâzıl
Paşa’nın daveti ve Courrier d’orient gazetesinin sahibi Giampietri ile Fransız
büyükelçisi Bouret’nin yardımıyla gizlice Paris’e kaçıp (17 Mayıs 1867),
Londra’da Hürriyet gazetesini çıkarmaya başladılar (29 Haziran 1868). Ziyâ
Paşa, Âlî Paşa’nın 7 Eylül 1871’de ölümünü izleyen günlerde İstanbul’a
döndü. 1872 yılı başlarında Dîvân-i Ahkâm-i Adliyye’de kurulan İcra
Cemiyeti reisliğine getirildi. Bu arada 1876 yılına kadar kalacağı Şûrâ-yi
Devlet üyeliğine getirildi. Mayıs 1876’da Mâbeyn-i Hümâyun
başkâtipliğiyle Maarif Müsteşarlığı’na tayin edildi. II. Abdülhamid’in tahta
çıkması üzerine Nâmık Kemal’le birlikte bir süre Kanûn-i Esâsî
Encümeni’nde görevlendirildi. Suriye valiliğine tayin edildi (1877). 1878’de
Adana valiliğine gönderildi.17 Mayıs 1880 tarihinde vefat etti. Ziyâ Paşa,
Şinâsi’den sonra Nâmık Kemal ile birlikte, 1860’lı yıllardan başlayarak
Fransız edebiyatı etkisi altında gelişen yeni Türk edebiyatının
kurucularından biri kabul edilmektedir. Asırlardan beri devam eden bir edebî
gelenek içinde yetişen Tanzimat sonrası edebiyatçılarının hemen hepsinde
görülen bazı ortak özellikler, divan şiiri ile âşık tarzı geleneği ve Fransız
edebiyatı etkisi Ziya Paşa’da da görülür. (İslam Ans. C.44, 475-478)
Ruhî bendinin içeriği
Birinci bendin öznesi “biz”dir. Şair takdim bendinde “biz” diye
idealize ettiği rindânı tanımlamaktadır. Tıpkı “korkma sönmez bu şafaklarda
yüzen al sancak” vurgusunda olduğu gibi şair “sanmaŋ” olumsuz emri vurgu
olarak dikkati çekmektedir. Birinci mısradaki rücu sanatıyla genel bir yargıyı
silmekle başlar tanıtıma. Bu bentte rint tipi Elest kadehiyle sarhoş olarak
tanıtılır. Bu tip sarhoş olduğu için gözüaçık olamaz; insanların kusurlarını
göremez; kimsenin kalbini kırmaz. Vasıta beyti birinci beyt ile aynı konuyu
işlemekte ve ikinci beyte girizgâh yapmaktadır. Bu durumda ikinci bent de
birincinin devamı durumundadır.
412
Birinci bentte topluma hitap vardır. Yani şair meyhane kapısından
giriyor ve herkese hitaben selam vererek kendini tanıtıyor. İkinci bentte tema
aynı olmasına rağmen muhatap ikinci tekil şahıslardır. Şair çevresindekilerle
konuşmaya başlıyor. Bunların ilki doğal olarak sakidir. Muhalif olan hâceye
söz sırası gelir. Şair ikinci bendin vasıta beytini Peyami’den iktibas
yapmıştır ve sonraki bendin teması olarak yine şarabı işaret eder.
Üçüncü bentte sarhoş meyhaneden çıkmış dünyaya tabiata ve insana
bakmaktadır. Bu bentte ideal dünya özlemi dile getirilir. Şaire göre ideal
dünya değişmeyen, süreklilik ve istikrar içerir. İnsanın hali aynı kalsa, sağlık
hastalığa vuslat hicrana dönüşmese, neşe humara dönüşmese, insan gözü tok
ve kanaatkâr olsa toplum barış ve sükûn içinde yaşayacaktır. Ancak açgözlü
zahit, bilmediğini satan cahil yüzünden dünya ideal bir yer olamıyor. Vasıta
beyti, dördüncü bendin temasının zâhid tipi olduğunu işaret etmektedir.
Üçüncü bentteki ideal dünyayı bozan unsur, zaafları olan insan tipi
yani zahittir. Dördüncü bentte tanımlanan zahit tipi şairin öz eleştirisidir.
Üçüncü bentte dünyayı eleştiren şair gözlerini kendisine döndürüp,
bahsettiği dünyada kendini başkasının gözüyle görmeye çalışır. Buna göre
aceleci ve hayalcidir. Hangi sorunun nerede çözüleceğini bilemez. Āşık
tanımı yapar ve bu tanıma şahsını uygun bulur. Kendini Ferhad’a rakip âşık
hisseder. Amacı sevgiliye kavuşmak değil, onun gamına alışmaktır. Uzun
süre önce ayrıldığı Bağdat özlemiyle Bağdat’a gitmeyi düşünür. Vasıta beyti,
beşinci bendin Bağdat övgüsünü konu alacağını işaret etmektedir.
Beşinci bent dördüncü bentte dile getirilen Bağdat özlemi üzerine
kurulmuştur. Yine dördüncü bentteki öz eleştiri (otokritik)ye bağlı olarak
ideal bir model arayışıyla, Bağdat, Necef, Hz. Ali ve onun fikirleriyle ilgili
olarak bu bentte şair kendi iç dünyasında bir seyre çıkar. Muhasebe sonucu
topluma örnek göstereceği kâmil insanın fikirlerini gözden geçirir. Hz. Ali
dünya ve ahreti amaç edinmediği için, dünyaya bir daha eşi gelmeyecek bir
cevherdir. Ancak kendini bilen kişiler onun sırrını anlayabilir. Onun
yaşayışını özümsemeyen sözde dindarların haline ahrette yer ve gök
ağlayacaktır. O dört kitabın sırrını bir nokta ile özetler ve o nokta da
insandır.
Altıncı bentte şair örnek bir hikâye nakleder. Bu hikâyedeki şahıslar
beşinci bentte vasfedilen örnek insan tipinin zıddı olan sapkınlar grubu
olması hasebiyle mukayese için anlatılmıştır. Buradaki sıçrama zıtlıkları
örneklemek amacıyla kurulmuş. Şair sabah namazı kılmak için geldiği
413
mescitte halka şeklinde oturup ellerindeki tespihleri “kırk, elli” diye çekerek
fal tutan bir grup insanla karşılaşır. Sebebini sorduğunda camiye sürekli
gelip kırk veya elli dirhem bağış yapan hayırseverin beklendiğini öğrenir.
Bunun üzerine bağış bekleyen dilencilerle birlikte, kim olduğunu bilmediği
hayır yapan kişiyi de lanetler. Bu kişi lider pozisyonunda örnek bir kişi
olduğu halde camide hayır yapmakla dilencilerin camiye dolmasını sağlıyor;
camiyi kendi nüfuz alanı olarak kullanıyor. Camiye gelenler ise kula kulluk
eden, çıkarlarını vird edinen miskin, cahil, asalak kimselerdir.
Yedinci bent, altıncı bentteki tenkidin devamı niteliğindedir. Asıl
hiciv bölümü altıncı bentten itibaren başlar. Yedinci bentte dünya düzeni
eleştiriyor. Dilencilik eden fakir halk, verdiğini başa kakan zenginlerin değer
yargıları ve psikolojileri açıklanır. Açgözlü insanlar aşağılık kişiler
karşısında tamahla baş eğerler. Dini açıdan halk cübbe ve sarıkla gördüğü
herkese saygı duyacak kadar cahildir. İnsanların kişiliklerini anlamadan
ihtiyaç beyan ederler. O kişiler de dilenci sanarak insanlara selam bile
vermezler. Bir küçük ihsanda bulunmuşlarsa başa kakıp utandırırlar. Hırka
içinde gerçek bir derviş görürlerse onu da dinsizlikle suçlarlar. Şair son üç
beyitte de hikemî üslupla bunların nasıl olması gerektiğini açıklar: Üç
günlük dünya için adını açgözlüye çıkarmaya değmez. İnsanın nasibinde
olan er veya geç eline ulaşır. Sofrada et olması gerekmez; ekmek kırıntısıyla
da insan doyar.
Sekizinci bentte yine zamanenin bozukluğu, insanların zaafları dile
getirilmektedir: İnsanlar kendilerinin soy olarak üstünlüğünü iddia ederek
nam yapmaya çalışırlar. Fakat söze başladıklarında cahilliklerini ortaya
koyarlar. Akılı olanların bunlara inanmaması gerekir. Hayvan kadar ilmi
olmayanlar taklit ile kendilerini şeyh ilan ederler ve kendilerine ilahî sırların
açıldığını iddia ederler. Yine son üç beyit bunlara çözüm önerisi
mahiyetindedir: Şair bu tiplere inanmamak gerektiğini ve bunlardan kaçıp
gerçek bir rehbere tabi olma lüzumunu dile getirir.
Dokuzuncu bent zâhid tipine cevap ve gerçeğin ihtarı
mahiyetindedir. Muhatabını 2. Tekil şahıs zamiri (sen) almıştır. İlk beyit
“giryen kopar” şeklinde bir dehşet sahnesiyle başlar; ölüm anından ve
ölümün zorluğundan bahseder. Ne kadar ağlasa da ailesinden ve malından
ayrılacaktır. Bu dünyaya nerden geldiğini ve ne götüreceğini düşünmesini
ister. Bu dünyadan gitmek istemeyen kimseye ne kadar kalabileceğini
düşünmeye davet eder. Bu çöplük gibi dünyadan ayağına toz bulaşmadan
gitmesi gerektiğini söyler. Altın ve gümüşle siper bile yapsa, kaza okunun
isabet edeceğini belirtir. Akıllı geçinip sorumluluk yüklenmek yerine deliliğe
414
vurup özgür olmak gerektiğini elzem tutar. Şair “ey hâce” hitabıyla başladığı
bendi aynı hitapla bitirir. Vasıta beytinde örnek gösterdiği tip, hiçbir iddiası
olmayan âşık tipidir. Bu beyit sonraki bendin temasını işaret eder.
Onuncu bent şairin yaratıcı ile hasbıhâlini içerir. Yedinci bentte güç
sahiplerine ihtiyaç beyan edenleri yerin dibine batıran şair, bu bentte cemiyet
içerisindeki kendi haline bakar ve şikâyetini şathiye üslubuyla Allah’a iletir:
Gönül adamlarına kimse rağbet etmez. Hep zevk ü safa yerine eziyet
çekmelerini sorgular. Dünya yerine ahrette zevk sürecek olmaya sabrı
yoktur; dünyada da biraz rahat etmek ister. Bu sıkıntılara mecbur olduğu için
katlandığını belirtir. 5. beyitte ihtiyaçlarına halkın da duyarsız kaldığını
belirtir. Son iki beyitte öfkesini feleğe yöneltir; feleğin yıkılmasını ister.
Onuncu bendin vasıta beytinin işaret ettiği gibi onbirinci bendin
teması felektir. İlk beyitte astrolojik olarak değişen kutluluk ve
uğursuzluğun, dünyaya vefasızlık olarak yansıdığı öne sürülür. İkinci beyit
birinci beytin ilk mısraının açılımıdır. Üçüncü beyit ilk beytin ikinci
mısraının açılımıdır. Dördüncü beyitten itibaren çözüm önerisi hikemî
üslupla dile getirilir: Buna göre feleğe ve insanlara güvenmemeli; gayretle
çalışmalıdır. Kimseden kimseye fayda olmadığından başkalarının eline
bakmamalıdır. Kendini başkalarıyla mukayese etmemeli, varlıklılara
özenmemelidir. Böyle düşünmeyen kimseleri ciddiye almamalıdır. Yarın
için üzülmemek, fırsatları kaçırmamak; dünya için üzülmemek gerekir. Şair
vasıta beytinde rint tipi çizmektedir. Onikinci bendin teması rint tipi
olacaktır.
Onikinci bendin teması rint tipi, öznesi “biz”dir. Birinci bendin
devamı niteliğindedir. Şair bu bentte Cebrail’in Meryem’e üflediği ruh;
Hz.İsa gibi güneş kadehinden içenler olduklarını ifade eder. Güzelsiz şarap
içmeye tövbe ettiklerini ve sözlerinde durduklarını belirtir üçüncü beyitte.
Yılan olan düşmana karşı Hz.Musa’nın beyaz eli, tufan olan dünyaya karşı
Hz. Nuh’un gemisi olduklarını söyler dördüncü beyitte. Beşinci beyitte
mollanın medresede okuduğu mana şerhini kendilerinin kadehten okuduğunu
söyler. Sufiye hitabettiği altıncı beyitte kendilerini anlaması istenir. Hz. İsa
nefesli oldukları halde konuşkanlara suskun görünürler yedinci beyitte. Son
beyitte kendisini Hz.İsa nefesli, Ruhî lakaplı ve Hz.Hızır hayatlı gizli bir
cevher olarak tanımlar. Peygamber mucizeleri dolayısıyla özel isimlerin yer
aldığı bu bentte en çok Hz. İsa mucizelerine yer verilmiştir. İlk beyit İsa-dem
olarak başlar, son beyit de İsa-dem olarak biter. Ara beyitlerdeki güzelsiz
içmeme, sufi ve mollaya göndermeler bendin hem anlam bütünlüğünü hem
estetiğini bozmaktadır. Teması rint tanımı olan bent sanki sarhoşken
415
yazılmış gibidir. Vasıta beyitleri bir sonraki bendin temasını işaret ettiği;
geçkiyi hazırladığı halde bu bentte böyle bir durum yoktur. Üstelik felekten
bahseden onbirinci bent ile bunun devamı durumundaki onüçüncü bent
arasına sonradan yerleştirilmiş gibi durmaktadır. Belki Ruhî’ye ait de
olmayabilir.
Onüçüncü bent sorgulamadan oluşmaktadır. Şair bende şehadet
âleminin neden döndüğü, daha ne kadar döneceği sorusuyla başlar. İkinci
beyit yıldızlar ve gezegenlerin özelliğini anlatır. Üçüncü beyit yaratılış
nazariyesini anlatır. Yaratılmışlar içinde en değerlisi insandır. Nefsini
bilenler (bunun farkında olanlar) Allah’a iman eder; inanmayan kâfir olur.
Altıncı beyitte küfrün cehaletten kaynaklandığını öne sürer. Muhasebenin en
çarpıcı buluşu bu beyittir. Hemen sonraki beyitte dünyanın cahiller güldüğü
gerçeği dile getirilir. Vasıta beytinde ise kâmil olmanın zorluğuna karşı cehli
talep etme şeklinde bir ironi yer alır. Bu bent de gönül âleminden yazılmış
gibidir.
Ondördüncü bent, önceki bentteki muhasebeyi yapamayan sufî
tipinin evsafı yer almaktadır: Sufi bütün vaktini kendini farklı göstermeye
harcar. Cahil olduğunun bilinmesinden utanmadan ders verir. Hakikatin
ışığından kendini mahrum ederek gönül aynasını karartır. Bu yüzden canının
güneşi ve gönlünün ayı tutulur. Kitap biriktirmekle hakikat sırlarına vakıf
olacağını sanır. Üzerine şal ve aba giymiş de olsa olgunluk alameti yoktur.
Buna rağmen dünyanın safasını onlar sürer. İşte şair bu noktada isyan eder
ve bunları yuhalayacağına söz verir. Yedinci beyitteki bu söz akabindeki
“yuf” redifli bende girizgâhtır. Vasıta beytinde ise doğru sözünü
dinletemediği için yergiye başvurmak zorunda kaldığını açıklar.
Onbeşinci bent ses tonunun yükseldiği benttir. Daha önceki
beyitlerde de eleştirilen dünya düzeni bu bentte gür bir sesle yerilmektedir.
Birinci beyitte diken, gül, bahçe, ağyar ve sevgili yuhalanmaktadır. Bunlar
Klâsik Türk şiirinin anahtar kelimeleridir. İkinci beyitte yeme, içme, şarap
ve şarapçı topa tutulmuştur. Üçüncü beyitte insanı yokluk çölüne götüren
kervana ve kervancıya yuh gelir. Dördüncü beyitte değersiz mevki ve
makam, bunların alıcı ve satıcıları yuhalanır. Sırlarına ancak tiryakilerin
vakıf olduğu dünyanın sırlarına da yuh çekilir. Cahili şanslı, ârifi şanssız
olan dünyanın şansına da yuh çekilir. Feleğin çemberi, kutlu ve uğursuz
yıldızları ve gezegenleri de yuh alanına girer. Vasıta beyti gönül ehline
dünya ve ahret sevgisini gönülden silmesini öneren bir nasihatle biter. Son
beyit gerçeğin ifadesidir ve şair bunu bir teslimiyetle dile getirir. Bu bentteki
416
yuhalama, bir gazelin kronolojisiyle verilmiştir. Aynı zamanda hayatın,
hayallerin ve gerçeklerinin yuhalanmasıdır.
Onaltıncı bent de ondördüncü bendin devamı niteliğinde ve dünya
düzeninin bozukluğunu anlatmaktadır: Halkın bir kısmı dünyalık kazanmak
için didinirken, bir kısmı da dünyayı zevkle yemektedir. Çektiği sıkıntıları
söylese de saklasa da kimse kimsenin derdine deva olmaz. Beyde paşada
kimseye iyilik yoktur. Mutfaklarına aç giden, kapıcılardan sopa yer. Biz bu
dünyaya kimsenin kimseye faydasının olmadığı bir dönemde gelmişiz. Bu
devirde vefa sadece köpekte kalmıştır. Liyakatlilerin yeri feleğin altında iken
cahiller göğün üstüne ayak basmışlar. Şair “Allahım, bu durum böyle gider
mi yoksa elimizden tutacak biri çıkar mı,” sorgulamasıyla bendi bitirir.
Vasıta beytinde şair korku ve ümit içindedir. Birinci mısrada ümit, ikinci
mısrada korku vardır. Sanki bendin sonlarına doğru şairin nefesi tükenmiş
veya sesi kısılmış gibi bir tevekkül hâli vardır.
Onyedinci bentte şairi teslimiyet içinde arzıhâl ederken buluruz: Can
ve gönülden kaderine razı olduğunu, dert ve belaya da uğrasa
üzülmeyeceğini belirtir birinci beyitte. Hevese kapılan deli gönlüne uyup
uzun yıllar dolaştığını açıklar ikinci beyitte. Dolaştığı sürece gittiği her yerde
bir aşka tutulduğunu belirtir. Dördüncü beyitte sıla özlemi yer alır. Şair seher
yeline Bağdat’a giderse dostlarının huzuruna edep ile varmasını tenbih eder.
Beşinci beyitte dostlarının da kendisini özlemiş olmalarını umar. Cevaben
dostlarına bir matla beytinin okunmasını ister; dostları o beyitten hâlini
anlayacaklardır. Son beyit zaten vasıta beyti olduğu için matladır. Şair şu
hâlde Şam’da olduğunu ve aşkı yüzünden kınananların başında geldiğini
söyler. Şair son bentte birbirinin devamı olan beyitlerle hayat hikâyesini ve
gönül hâlini samimi bir şekilde ifade eder. Bentte gazel üslubu hâkimdir.
Sonuç olarak Ruhî’nin bendinde kompozisyon bütünlüğü var.
Ziya Paşa bendinin içeriği
Birinci bent, Sakiname türünde Ruhî’nin ikinci bendiyle benzerlik
gösterir. Meyhanede sakiye hitapla başlar. Akla ve cana huzur veren şarabı
ister şair. İkinci beyitte şarabın olgunların gönlüne cila, hamların aklına zarar
verdiği dile getirilir. Virane gönlün uzun zamandır buradan uzak kaldığını
dile getirir. Gizli sırlara vakıf olan Allah dostlarının aşkına, amacı cennet
olan hırslı sofunun inadına içmek ister. Sakisi genç, şarabı yaşlı olan
meyhaneciyi över. Vaizle

Bildiri Kitabı - UDEK

Transkript

Benzer belgeler

The Birds Have Also Gone

Bildiri Kitabı - II - UDEK

Dersin Adı: STATİK

Arnavutluk Sonuç Raporu

Degerli Turkish Virtual Pilotlari. Son zamanlarda Turkish Virtual pilot

telve - Turkish Society of Canada

F890QP

´²ðÚ²ò²Î²ØàôÂÚ²Ü Î²Øàôðæ

taa hazıran kapak - Turkish Aviation Academy

Başvuru Formu

24. Sayı - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

öğrenme yönetim sistemleri (öys) için bir karar verme modeli a

tam metin - EBULINE | Eğitim Bilimleri ve Uygulama

Slayt 1 - Gazi Üniversitesi Uluslararası Türkçe Eğitimi Öğrenci