göyçə folkloru - Folklor İnstitutu

Transkript

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ
ÍÈÇÀÌÈ ÀÄÛÍÀ ßÄßÁÈÉÉÀÒ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ
ÔÎËÊËÎÐ ÅËÌÈ-ÌßÄßÍÈ ÌßÐÊßÇÈ
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÔÎËÊËÎÐÓ
ÀÍÒÎËÎÝÈÉÀÑÛ
III êèòàá
(ÝÞÉ×ß ÔÎËÊËÎÐÓ)
ÁÀÊÛ – 1999
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Àç
À-39
ÐÅÄÀÊÒÎÐÄÀÍ
ÝÞÉ×ßÉß ÃÀÉÛÄÀÍ ÉÎË ÔÎËÊËÎÐÄÀÍ ÊÅ×ÈÐ...
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÅÀ
Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòó
Åëìè Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ ÷àï îëóíóð.
ÒÎÏËÀéÀÍÛ, ÒßÐÒÈÁ ÅÄßÍÈ
Âß ÞÍ ÑÞÇÖÍ ÌÖßËËÈÔÈ:
ÐÅÄÀÊÒÎÐÓ:
Ðß’é×ÈËßÐ:
ÍßØÐÈÍß ÌßÑ’ÓË:
ÙÖÑÅÉÍ ÈÑÌÀÉÛËÎÂ
Ô.å.ä., ïðîô. Éàøàð ÃÀÐÀÉÅÂ
ô.å.ä., ïðîô. Ìöðñÿë ÙßÊÈÌÎÂ;
ô.å.ä., ïðîô. Ãàðà ÍÀÌÀÇÎÂ;
ô.å.í. Îðóú ßËÈÉÅÂ.
ô.å.í. ßçèç ßËßÊÁßÐËÈ
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû, III êèòàá, (Ýþé÷ÿ ôîëêëîðó),
Áàêû, “Ñÿäà“ íÿøðèééàòû, 1999.
Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí íÿøð åòäèðäèéè
“Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû“ ñèëñèëÿñèíäÿí áó äÿôÿêè
úèëääÿ Àçÿðáàéúàíûí, åëÿúÿ äÿ áöòöí Òöðê äöíéà- ñûíûí ÿí
ìþùòÿøÿì ñþç-ñÿíÿò ìÿ’áÿäýàhëàðûíäàí îëàí ãÿäèì Ýþé÷ÿ
ìàhàëûíûí çÿíýèí âÿ òÿêðàðñûç ôîëêëîð èíúèëÿðè òîïëàíìûøäûð.
ISBN-586874-138-2
©“Ñÿäà“ íÿøðèééàòû
Òöðê ôîëêëîð ñòèõèéàñûíäàí ýþðöíÿí ãþâìè êöëòöð, åòíèê ìÿêàí âÿ
òàðèõè ìÿíøÿ ïîíîðàìû ðÿñìè, åëèòàð åëìè ÷ÿð÷èâÿäÿí õåéëè ýåíèø ÿðàçè âÿ
òÿãâèì höäóäëàðûíû ÿhàòÿ åäèð. Î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàíûí äà ôîëêëîð
àòëàñû îíóí èíçèáàòè-ñèéàñè õÿðèòÿñèíäÿí õåéëè áþéöêäöð, ïîåçèéàñû
úîüðàôèéàñûíäàí ýåíèø âÿ ÿhàòÿëèäèð. Òÿêúÿ îçàí Ãîðãóäóí ãîïóç ÷àëäûüû âÿ ãî÷ Êîðîüëóíóí àò îéíàòäûüû ìàüàð âÿ ìåéäàí áöòþâëöêäÿ òöðêöí
úîüðàôèéàñû áîéäàäûð. Ëàêèí, hÿòòà áó úîüðàôèéàéà äà ãîïóçóí âÿ ñàçûí
ñÿñèíè, úÿíýèíèí âÿ ðÿúÿçèí ñÿäàñûíû éàéàí ñåéñìèê ìÿðêÿç, åíåðæè íöâÿñè
äÿãèã ìÿíçèëäÿí, êîíêðåò öíâàíäàí ìÿhðóì äåéèëäèð. "Àçÿðáàéúàí
ôîëêëîðó" àäëàíàí ìÿ’íÿâè êîñìîñó çèðâÿäÿ ñàõëàéàí òÿìÿë ñöòóí
Ãàôãàçäà – Ýþé÷ÿäèð.
Äîüðóäóð, âàõòèëÿ áèð áöòöí îëàí ìèëëè-èíçèáàòè ÿðàçèìèçäÿí òàðèõè
ôîëêëîð áþëýÿëÿðè ÿñðëÿð áîéó òåç-òåç ãîïóá-äöøöá. ßí áþéöê èòêèëÿð ñîí
èêè éöç èëäÿ áàø âåðèá. Òÿêúÿ îíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè, ÿí ñÿúèééÿâè ôîëêëîð
áþëýÿëÿðè hàìûñû (ÿêñÿðèééÿòè) èíäè ÷àüäàø ìèëëè-èíçèáàòè ÿðàçèäÿí ÷ûõäàø
îëóá, höãóãè-ñèéàñè õÿðèòÿäÿí êÿíàðäà ãàëûá: Ýþé÷ÿ ìàhàëû âÿ ×ûëäûðÀüáàáà, Áîð÷àëû âÿ Äÿðÿëÿéÿç, Äÿðáÿíä âÿ Êÿðêöê-Òóç Õóðìàò...
Óðìèéà, Òÿáðèç Ñàâÿ, Çÿíúàí èëÿ àéðûëûüû ìÿí hÿëÿ äåìèðÿì.
Õÿðèòÿìèç éàëíûç ôîëêëîðóìóçäà äÿéèøìÿéèá, áöòöí ãàëûá. Êÿðêöêëÿ âÿ
Òÿáðèçëÿ, Ýþé÷ÿ èëÿ âÿ Ãàðàáàüëà, Äÿðáÿíäëÿ âÿ Áîð÷àëû èëÿ èíäè äÿ áèð
éåðäÿ, áöòþâäÿ éàøàäûüûìûç ìÿ’íÿâè ìÿêàíûí àäû – ôîëêëîðäóð... Ñåhèðëè
âÿ ìöãÿääÿñ ôîëêëîð ÿðàçèñèíäÿí áèð ñÿòðè, áèð ãàðûøû äà Ãîðãóä âÿ Êîðîüëó, Îüóç õàí âÿ Áîç Ãóðä, Õûäûð Íÿáè... éàäà, ãÿñáêàðà ýöçÿøòÿ ýåòìÿéèá.
Áó áöòþâ ìÿ’íÿâè Âÿòÿíè "Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó" äåéèëÿí ñèëñèëÿíèí
úèëäëÿðè âÿ ñÿhèôÿëÿðè ìèãéàñûíäà äà áöòþâ ìÿêàíà ÷åâèðìÿê, ôîëêëîð
àòëàñû, äàñòàí õÿðèòÿñè, íàüûë, ëÿòèôÿ, áàéàòû òîïëóñóíóí ñÿhèôÿëÿðè èëÿ äÿ
îíà úèñì âÿ úàí âåðìÿê èíäè Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Íèçàìè
àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí Ôîëêëîð Åëìè-Ìÿäÿíè Ìÿðêÿçè ãàðøûñûíäà
áèð íþìðÿëè åëìè-ÿäÿáè âÿ ìèëëè âÿòÿíäàøëûã âÿçèôÿñè êèìè äóðóð.
"Ãÿðèá ôîëêëîðó"íó úèëäëÿðäÿ úÿì åäèá äîüìà, àíà õàëãà ÷àòäûðìàã,
Ýþé÷ÿíè, Ãàðàáàüû, Êÿðêöêö hå÷ îëìàñà, ìÿ’íÿâè, ðóhàíè ÿñàðÿòäÿí
àçàä åòìÿê ñàhÿñèíäÿ íå÷ÿ èëäèð êè, áó Ìÿðêÿçäÿ ìèãéàñëû âÿ ïëàíëû åëìèòÿøêèëàòè èø àïàðûëûð. Ùÿìèí ñèëñèëÿäÿí êèòàáëàðûí, äåìÿê îëàð êè, hàìûñû
àðòûã ÷àïà hàçûðäûð âÿ éàëíûç þç ìàëèééÿ òÿ’ìèíàòûíû ýþçëÿéèð. Ìÿíÿ åëÿ
3
ýÿëèð êè, áåëÿ áèð ìöãÿääÿñ ìÿ’íÿâè ìèññèéàíûí ñîíà ãÿäÿð ýåð÷ÿêëÿøìÿñè
"äèäÿðýèí âÿ ãÿðèá ôîëêëîð" ïðîáëåìèíèí hÿëëèíÿ úèääè åëìè-ñèéàñè âÿ ñîñèàë-âÿòÿíäàøëûã õèäìÿòè äåìÿê îëàðäû âÿ hå÷ áèð èìêàíëû èø àäàìû îíó
øÿõñè, ìèëëè âèúäàí áîðúó håñàá åòìÿéÿ áèëìÿç.
Øöáhÿñèç, áöòöíëöêäÿ þëêÿ, õàëã ìèãéàñûíäà ãà÷ãûíëûã áþ éöê
äÿðääèð. Êþ÷êöíëöê, äèäÿðýèíëèê ìèëëè ìöñèáÿòäèð. Àììà äàhà áþéöê
ôÿëàêÿò îíäà áàø âåðèð êè, øÿhèäÿ âÿ ãóðáàíà òÿáèÿò þçö ÷åâðèëèð, òîðïàüûí
ôîëêëîð ãàòû âÿ þðòöéö ÿñèð äöøöð, òàëàíà âÿ hÿððàúà Ãîðãóäóí ãîïóçó,
ßëÿñýÿðèí ãÿáðè, Âàãèôèí ìÿãáÿðÿñè ìÿ’ðóç ãàëûð. Íàòÿâàíûí ãÿëÿìè
Øóøàäàí, Øÿìøèðèí ñàçû Êÿëáÿúÿðäÿí ãà÷àã äöøöð. Ìÿðìè Ôöçóëèíèí
ãÿçÿëèíÿ, ýöëëÿ Ãàðàáàüûí øèêÿñòÿñèíÿ äÿéèð.
Þçö äÿ "êöëòöðäÿ ýåíîñèä" hÿð øåéèí áèðäÿôÿëèê ìÿhâè êèìè áàø âåðèð:
àõû ó÷óã çàâîä êëóáóíóí áèíàñûíäà, íèìäàø òÿëÿáÿ éàòàãõàíàñûíäà,
ãûçìàð éàéûí âÿ øàõòàëû ãûøûí ñÿhðà, ÷þë ÷àäûðûíäà ìÿ’íÿâè Ýþé÷ÿíè
òÿçÿäÿí éàðàòìàã ìöìêöí äåéèë...
Òàëåéèìÿ áèð äÿ îíà ýþðÿ áîðúëóéàì êè, ìåhðèáàí äîñò, äîüìà
ãàðäàø äÿ’âÿòè âàõòûíäà êàðûìà ýÿëäè âÿ áèð âàõòëàð Ýþé÷ÿíè ÿí éàõûíäàí
ýþðìÿê, òàíûìàã, ñåâìÿê ìÿíÿ ãèñìÿò îëäó. Éàäûìäà hÿìèøÿëèê ãàëàí
ÿáÿäè äåòàë – ãîïóçóí, ñàçûí îáðàçû îëäó. Ñþçëÿ ñàçûí, ñàçëà ìÿèøÿòèí áèðáèðèëÿ áó ãÿäÿð ãàéíàéûá-ãàðûøìàñûíû ìÿí àéðû hå÷ éåðäÿ ýþðìÿìèøäèì.
Áÿëè, Ýþé÷ÿäÿ úîúóã ñàçûí ñÿñèíè ñþçöí ñÿäàñûíäàí äàhà ÿââÿë åøèäèð.
Ñþçöí ëàéëàñû èëÿ êþðïÿ hÿð éåðäÿ, ñàçûí ëàéëàñû èëÿ èñÿ òÿêúÿ Ýþé÷ÿäÿ
ýþçöíö âÿ äèëèíè à÷ûð.
Áó ëàéëà – ðöáàáûí ñèìèíäÿ, ãîïóçóí òåëèíäÿ äèëÿ ýÿëÿíäÿ èñÿ, áàéàòû,
îõøàìà Áóðëàíûí, Ñåëúàíûí, Áàíóíóí äèëèíäÿ çèëÿ ýÿëÿíäÿ èñÿ áåøèêäÿ
ÿðñÿéÿ ÷àòàí äà àðòûã àíúàã Ãàçàí õàí, éàëíûç Áàìñû Áåéðÿê, éà äà Äÿëè
Äîìðóë þçö îëóð.
Áóðëà Õàòóí, Ñåëúàí õàíûì, Áàíó ÷è÷ÿê áó ëàéëàíû ìèí èëäèð êè, ÷àëûð,
îõóéóð âÿ ìèëëÿòèí êþðïÿëèéèíè hÿëÿ äÿ áåøèêäÿ éûðüàëàéûð...
Äåéèðëÿð äöíéàäà ÿí ÿââÿë "ñþç" îëóá: òàíðûíûí "Îë" õèòàáûíäàí
êàèíàò âÿ âàðëûã ÿìÿëÿ ýÿëèá. Ìöãÿääÿñ ýþéëÿðÿ èíàìûí áó Èíúèë âÿ
Òþâðàò hèêìÿòè äÿ Ýþé÷ÿäÿ þç ìöòëÿãëèéèíè èòèðèð: éîõ, Ýþé÷ÿäÿ ÿí ÿââÿë
"Ñàç" îëóá. Äöíéà äà, ñþç äÿ Ýþé÷ÿäÿ ñàçäàí ñîíðà ÿìÿëÿ ýÿëèá.
Òàðèõäÿ hÿð øåé áèçèì ö÷öí ôîëêëîðäàí, ôîëêëîð èñÿ... Ýþé÷ÿäÿí áàø ëàéûð. Ðöáàáûí (Ôöçóëè ãÿëáèíèí òåëèíèí) âÿòÿíè – Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò àðàñû,
ëèðàíûíêû – Åýåé äÿíèçèíèí ñàhèëè, Ãîïóçóí âÿòÿíè èñÿ Ýþé÷ÿíèí áÿòíèíèí,
áàüðûíûí áàøû îëóá. Ùÿð hàëäà Ãîáóçäàí èëê èëàhè, øèôàhè ñèìôîíèê ñÿäà
Ãàôãàçà Ýþé÷ÿäÿí éàéûëûá.
Ìÿhç î âàõòäàí áóðàäà äöíéàéà ýÿëÿí hÿð úîúóüóí, hÿð éåíè ýþé÷ÿëèíèí ýþáÿéè ñàçëà êÿñèëèá, èëê îéóíúàüû ãîáóç, èëê çöìçöìÿñè áàéàòû
îëóá. Êþðïÿëèêäÿí úîúóüëóüà ñåhèðëè õàë÷àäà, úîúóã ëóãäàí
éåíèéåòìÿëèéÿ Ñèìóðüóí âÿ Ñÿìÿíäÿðèí êöðÿéèíäÿ ýÿëèá-÷àòûá. Áåøèéèíèí
äÿ, ãÿáðèíèí äÿ öñòöíÿ åéíè åìáëåì – ñàç øÿêëè ÷ÿêèëèá, "ñàç äàøû"
ãîéóëóá. Þìöð áó èêè ðÿìç, èêè îáðàç àðàñûíäà êå÷èá.
Îäóð êè, áóðàäà hÿð äàø, hÿð àáèäÿ äÿ Ãîïóçóí òåëèíèí äàøëàøàí,
ãàéà îëàí ñÿñèíäÿí âÿ ñåhðèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Ìöãÿääÿñ, óëó
èìàìûí ñÿìàâè àòûíûí ãóðøóí íàëûíäàí ãîïàí èç Ãàðà Ãóçåéèí áàøûíäà,
ãàéà äþøöíäÿ hÿëÿ äÿ ãàëûð. "Ãöäðÿòäÿí ñÿíýÿðëè" äàüëàðûí áàøûíäà,
hàëàëëûüûí, èíàì âÿ èìàí ÿhëèíèí ãåéðÿòè êåøèéèíäÿ Ãàðà÷óõà éåíÿ äÿ
ñÿôÿðáÿð âÿ ñÿðâàõò, àéûã âÿ îéàã äàéàíûð. Éàõûíëàøàí úÿçà âÿ ìÿøhÿð òÿðÿçèñè ö÷öí, hàãã-håñàá âÿ äèâàí ýöíö ö÷öí ÿéðèíèí âÿ hàðàìûí, ýöíàhûí âÿ ãàíûí håñàáûíû èòêèñèç âÿ äÿãèã àïàðûð. Èíñàíëàð òîðïàüû òÿðê åòñÿ
äÿ, ñåhèðëè ýþéëÿð, áèð äÿ äàüëàð Ýþé÷ÿíèí êåøèéèíè ÷ÿêìÿêäÿ äàâàì åäèð.
Áÿëêÿ åëÿ îíà ýþðÿ äÿ áó ñåhèðëè, áó ìþúöçÿëè ôîëêëîð éóðäóíäà ÿí
÷îõ éàéûëàí øèôàhè æàíð – ñåhèðëè íàüûëëàðäûð, éàðû èíñàíè, éàðû èëàhè ÿñàòèð
âÿ ÿôñàíÿëÿðäèð. Îíëàðäàí hÿð áèðè èíäè áèçèì ö÷öí ñþçöí hÿð èêè (hÿì
hÿðôè, ëöüÿâè. hÿì äÿ ìÿúàçè) ìÿ’íàñûíäà õÿéàëè, ÿë÷àòìàç íàüûëà
÷åâðèëÿí Ýþé÷ÿíèí âàhèä áèð ñÿðýöçÿøò, òàëå ñöæåòèíäÿí àéðû-àéðû ôðàãìåíòëÿðäèð.
Ìèô, ÿñàòèð âÿ íàüûëëàðäà åéíè åòíèê ìÿêàí, âàhèä ñîñèàë êîñìîñ þç
ñàêèíëÿðèíè (ìèôèê ãÿhðÿìàí òèïàæûíû âÿ ðåàë-áÿøÿðè îá ðàçëàðûí
òèïîëîýèéàñûíû) àðà-áèð äÿéèøñÿ äÿ îíëàðà õàñ îëàí îðòàã ýåíåòèê
öìóìèëèéèí ñÿðhÿäëÿðè hå÷ çàìàí ïîçóëìóð. Áó øèôàhè þðíÿêëÿðèí,
èñòèñíàñûç, hàìûñûíäà òàðè õè-èíôîðìàòèâ êîíòåêñò ìÿhç ôîëêëîðäà
úèñèìëÿøÿí (ñÿíÿäëÿøÿí) òîïîíèìëÿðäèð, ìÿèøÿò âÿ åòíîãðàôèéàäûð, ãþâìèýåíåòèê áèëýè êîäëàðû, óíèâåðñàë åòèê-ÿõëàãè âÿ ñîñèàë-ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðäèð.
Äàâðàíûø âÿ ðÿôòàð êîäåêñè – éàçûëìàìûø ãàíóíëàð, äÿðýàhäàí ýÿëÿí
“êîñìèê êîíñòèòóñèéà“äûð, äÿéèøìÿéÿí áàø ãÿhðÿìàí – ÿúäàäûí,
êþêÿíèí, Ýþé÷ÿíèí þçöäöð. Þðíÿêëÿðè ñàïà äöçÿí, ñàçäà ÷àëàí, äàíûøàí
ìöÿëëèô èñÿ – hàãã àøûüûäûð.
Öìóìèééÿòëÿ, áó äèéàðäà àøûãëàð hÿìèøÿ äÿðýàhûí, hàããûí, ðöáàáûíû
÷àëûðëàð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, áó ãîïóçó íÿèíêè ÷àëàí, hÿòòà êÿøô åäÿí äÿ
äèðèëèéèí ñåhèðëè ñóéóíó Ýþé÷ÿíèí, Àüáóëàüûí ýþçöíäÿí è÷èá. ßëáÿòòÿ,
éàëíûç äÿðýàhûí ñèððèíÿ àýàh îëóá, áó ñåhðèí ãàïûñûíà éîë òàïàíäàí
ñîíðà ãîïóçó êÿøô åòìÿê Ãîðãóäà íÿñèá îëóá. Âÿ î, áöòöí þìðö áîéó
ôàñèëÿñèç áó ãîïóçó ÷àëûá. Îíó hÿð áÿëàäàí hèôç åäÿí äÿ Ãîïóçäàí éàéûëàí ñÿñèí ñåhðè îëóá. Éàëíûç áèð äÿôÿ, áèðúÿ äÿôÿ Ãîðãóä ìåøÿäÿ, ÿëèíäÿ
ðöáàá ìöðýöëÿéèá. Åëÿ áó çàìàí äà, ãîïóçóí ñóñäóüó àíäà þëöì ìÿëÿéè îçàíà éàí àëûá âÿ Ãîðãóäóí úàíûíû àëà áèëèá.
Áåëÿ áèð þëöìöí þçö äÿ hèêìÿò èôàäÿ åëÿéèð: íÿ ãÿäÿð êè, Ãîïóç
4
5
ñóñìàéûá, Ãîðãóäà çàâàë éîõäóð. Åëÿúÿ äÿ íÿ ãÿäÿð êè, øàèð, áÿñòÿêàð,
àëèì ñóñìóð, çèéàëû ñþçö âÿ ñÿñè óúàäàí ñÿñëÿíèð, íÿ ãÿäÿð êè, ìèëëÿòèí
äÿðäèíè ÷àüäàø ñèéàñè âÿ ìèëëè þíäÿð äÿ ñàðû ñèìäÿ êþêëÿéèð âÿ Ãîðãóäóí
ñàçûíûí òåëèíäÿ ÷àëûð, áó õàëãà çàâàë éîõäóð.
Âàé î ýöíäÿí êè, çèéàëû ñóññóí, ìèëëÿòèí þç ñèíÿñèíäÿ ãîïóçóí òåëè
ãûðûëñûí, îíäà, éàëíûç îíëà äóðíà ãàòàðûíûí ñÿôè Øóøàäà, Ôöçóëè ãÿçÿëèíèí
ñÿòðèíèí ñàïû Êÿðêöêäÿ ãûðûëàð, ïîåçèéàäà äà, ôîëêëîðäà äà ìÿ’íÿâè
àhÿíý, úÿìèééÿòäÿ ñÿhìàí òàð-ìàð îëàð. Íåúÿ êè, îëäó äà.
Èëàhè, àõû, äîüðóäàí äà, íåúÿ îëäó êè, Ãîðãóäóí áó hèêìÿòèíÿ Ýþé÷ÿ
êàð âÿ ëàë ãàëäû: ÿââÿë ãîïóç Ýþé÷ÿíè òÿðê åòäè, ñîíðà çèéàëûëàð, ëàï àõûðäà
õàëã. ßââÿë ñþçëÿð àçàäëûüûíû èòèðäè, ñîíðà àäàìëàð, ëàï àõûðäà Òîðïàã.
Ãîðãóä íÿâÿëÿðè Ãîðãóäóí ìÿêàíûíû òÿðê åòäèëÿð, Åðìÿíèñòàíû éîõ.
Ñîí èëëÿðèí åëìè èíúÿëÿìÿëÿðè èëÿ Ýþé÷ÿíè ÿí ãÿäèì Ãîðãóä
ìÿêàíëàðûíäàí áèðè êèìè òÿñäèã âÿ òÿñáèò åäÿí òàðèõè ñÿíÿäëÿðèí áöòþâ áèð
ñèëñèëÿñè åëìè äþâðèééÿéÿ äàõèë îëóð. Íÿèíêè Ñÿëúóãäàí ÿââÿëêè Îüóçóí,
hÿòòà Îðhóíäàí ÿââÿëêè Õàãàíûí, òöðêöí (åðàäàí ÿââÿëêè ÿñðëÿð)
Ýþé÷ÿäÿêè èçëÿðè àøêàðà ÷ûõàðûëûð. "Ýþéòöðê"äÿêè "ýþé" êþêö èëÿ
Òöðêöñòàíäà âÿ Ãàôãàçäà ýåíèø éàéûëàí "Ýþé÷ÿ" àäëàðû àðàñûíäà åòíèê
ÿëàãÿ áàðÿäÿ äöøöíäöðÿí åëìè hèïîòåçëÿð èðÿëè ñöðöëöð. Çîä àøûðûìû,
Ýþéÿð÷èíëè þðöøö, Ãàíãàëëû äàüû, Ñîéóã áóëàã... Áàéûíäûð õàíûí, Ñöíýöð
áÿéèí, Øÿêòóð õàíûí, Ãûï÷àã õàíûí "ãóðóëòàé ÷àüûðäûüû", òîé-ìàüàð
ãóðäóüó, îçàí ÷àüûðûá ãîïóçà ãóëàã àñäûüû "áàøëûúà îéëàã"ëàð êèìè êÿøô
îëóíóð, ßáó Áÿêð ÿë-Òåhðàíè ÿë-Èñôÿhàíèíèí "Êèòàáè-Äèéàðáÿêèðèééÿ"
(1470, ñÿh. 54) êèòàáûíäàí ýÿòèðèëÿí áåëÿ áèð áèëýè áó áàõûìäàí õöñóñèëÿ
áþéöê ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåëÿ êè, áó ìÿíáÿäÿ Àüãîéóíëó Ãàðà Éóëóê
Îñìàí áÿéèí íÿñèë øÿúÿðÿñè öçÿ ÷ûõàðûëûð, øÿúÿðÿäÿ ÿëëè èêèíúè ãàò Îüóç
Õàãàíà ýÿòèðèá-÷ûõàðûð âÿ øÿhàäÿò åäèëèð êè, Îüóç Õàãàíûí âÿôàò åòäèéè
éåð äÿ Ýþé÷ÿ ýþëöíöí ñàhèëèäèð,
Áó äåòàë äà òÿñàäöôè äåéèë, ÿêñèíÿ, áóðäà àëè–èëàhè áèð ãà íóíàóéüóíëóüóí èôàäÿñè âàð: èíñàíà àëèëèê ðöòáÿñè âÿ âÿhéè, ïåéüÿìáÿðëèê âåðýèñè hÿìèøÿ éà äàüûí çèðâÿñèíäÿ (Ùöððà äàüû), éà äà ìÿhç
äÿíèçèí ñàhèëèíäÿ âåðèëèð: Óðìèéà ñàhèëèíäÿ (Çÿðäöøò), Èññûê ýþë ñàhèëèíäÿ
(Ìàíàñ), Ýþé÷ÿ ýþë ñàhèëèíäÿ (Îüóç Õàãàí)...
Áó éóðääà òÿêúÿ ýþëëÿð, ñóëàð ìöãÿääÿñ äåéèë, ñèíÿñèíäÿ, çèðâÿñèíäÿ
ÿí ãÿäèì Îüóç ãÿáðè (ìöãÿääÿñëèê.) äàøûìàéàí äàü äà Ýþé÷ÿäÿ éîõäóð.
Òîðïàã îëìóø áÿäÿíèí (ÿúäàäûí) âöúóäó èëÿ éàçûëàí âÿ äàüëàðûí ëàï
áàøûíäà, çèðâÿäÿ ãàçûëàí áó ãÿáèðëÿð òàðèõèí èëàhèäÿí, "ãöäðÿòäÿí éàçûëû"
âÿðÿãëÿðèäèð, òÿáèÿòèí þç êèòàáûíà âóðóëàí ýåíåòèê äàìüà âÿ ìþhöðëÿðäèð,
Ýþé÷ÿäÿ ÿí ãÿäèì èìçà-êóðãàíëàð, ÿí ôèòðè-òÿáèè öíâàí – ñåðòèôèêàòëàð
(ãþâìè ìÿíñóáëóã âÿ éàø ñÿíÿäëÿðè), ÿí ìöãÿääÿñ, ÿáÿäè "åòíèê
êîäëàð"äûð...
Áÿëêÿ åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ òöðêöí ìÿãáÿðÿñè (Þìöð áàáàíûí Ãàðà
ãóçåéäÿêè òÿíhà ñÿðäàáÿñè) hÿìèøÿ hÿð éåðäÿí óúàäà – çèðâÿäÿ ãàçûëûð?
Éàëíûç Òàíðûéà, áèð äÿ Äàí óëäóçóíà à÷ûëàí öôöãöí áèð ïàð÷à ñÿìàñû,
ñÿhÿðèí øÿôÿãäÿí íóðëàíàí ãöááÿñè, øàh òàüû îíà çèðâÿäÿí êåøèê ÷ÿêèð,
ðóhóíà ÿáÿäè hàìè âÿ hÿéàí îëóð...
Âÿ hÿðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ÿñëèíäÿ áèð ñöæåòëè, áèð ãÿhðÿìàíëû, âàhèä
Ýþé÷ÿ íàüûëûíû äà áèçÿ âàhèä áèð ìîíîëîã êèìè Îüóç þçö, hÿð ãÿáðèí
öñòöíäÿ hÿëÿ äÿ äîëàøàí Ðóh, ÿúäàä þçö äàíûøûð. Ëàï Îðhóí-Éåíèñåé
ìÿçàðëûüûíäà äîëàøàí Ðóhóí ñèíÿ äàøëàðûíà hîïàí, áàø äàøûíà éàçûëàí
ìîíîëîãó êèìè. Áÿëè, áÿëè, ñÿñè èëàhèäÿí âÿ ãèéàáèäÿí ýÿëÿí Îüóç
ãÿáðèíèí Îðhóíäàí hÿëÿ ÷îõ-÷îõ ÿââÿëêè þðíÿéè – Ýþé÷ÿäÿêè îüóç ãÿáèðëÿðèäèð. Ôÿðã éàëíûç îäóð êè, ãÿáðëÿðèí áàø äàøûíäàí åøèäèëÿí ñÿñè, Ðóhóí
(ìÿðhóì Áèëýÿ Õàãàíûí) ìîíîëîãóíó Îðhóíäà âÿ Éåíèñåé hþâçÿñèíäÿ
äàøëàðà Éîëóã Òèãèí hÿêê åäèá, Ýþé÷ÿëè îüóçóí Ýþé÷ÿ ìîíîëîãóíó èñÿ
Ñàçà âÿ Ãîïóçà, äÿôòÿðÿ âÿ êàüûçà ýþé÷ÿëè îçàí, îíóí íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñëè
hÿêê åäèá. Îðhóí êèòàáÿëÿðèíè Àâðîïà âÿ Äöíéà äöç ñÿêêèç ÿñðäèð êè,
îõóéóð, íÿøð åäèð, þéðÿíèð. Ýþé÷ÿ êèòàáûíû èñÿ îõóúóéà áèç áó àíòîëîýèéà
èëÿ, áåëÿ òàì hàëäà èëê äÿôÿäèð êè, òÿãäèì åäèðèê. Îíóí òÿðúöìÿñè, òÿáëèüè,
áåéíÿëìèëÿë ìèãéàñäà ãÿáóëó èëÿ áàüëû ãàðøûäà äóðàí âÿçèôÿëÿðèí
íÿhÿíýëèéèíè áóðàäàí òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê îëàð.
Ìÿí áó éàõûíäà Áèøêåêäÿ, Èññûê Ýþëäÿ, Áàëàñàãóíäà, ßhìÿä
Áàëàñàãóíëóíóí ñÿðäàáÿñèíäÿ îëäóì. Îðhóí-Éåíèñåé êèòàáÿëÿðèíè ëàï
éàõûíäàí ("áåø àääûìëûãäàí") ãÿëáÿí, ðóhÿí äóéìàã, ñþâã-òÿáèè hèññ
åòìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëäóì. Ðóhóìóí âÿ ãÿëáèìèí hÿìàhÿíý,
hÿìðÿ’é òÿëãèíè èëÿ Ýþé÷ÿ ýþëäÿí ñîíðà Èññûê ýþëäÿ ìÿí áèð äàhà
èíàíäûì: ÿí ãÿäèì òöðê àíûò éåðëÿðèíèí éàëíûç èêèíúèñè ÉåíèñåéÎðhóíäóð, îíëàðäàí äàhà ÿââÿëêèñè – Ýþé÷ÿäèð...
Áó éåðëÿðèí òÿáèÿòè, ñÿhðàñû, ñÿìàñû áèð-áèðèíÿ íÿ ãÿäÿð áÿíçÿéèð. Åéíè
áèð ìÿ’íÿâè ìþhòÿøÿìëèéèí òÿáèè-ôèòðè òÿúÿññöìö, èôàäÿñè êèìè ñàë ãàéà
äàøëàð, ñûëäûðûì ãàéàëàð, çèðâÿäÿ Àëï ÷ÿìÿíëèéè, îðòàã ôàóíà, ôëîðà ãàòû,
áèòêè âÿ... ôîëêëîð þðòöéö áèð-áèðè èëÿ ãÿðèáÿ, hÿìàhÿíý áèð hàðìîíèéà òÿøêèë åäèð. Âÿ ìÿí áó hÿìàhÿíýëèêäÿ ìÿ’íÿâè, åòíèê éàääàøûí, ýåíåòèê
êþêÿíèí îðòàãëûüûíû òàíûäûì. Èññûê ýþëäÿí Ýþé÷ÿ ýþëÿ, Ìàíàñäàí
Ãîðãóäà óçàíòûëàð ýþðäöì...
ßëáÿòòÿ, áÿëêÿ äÿ ìÿí øÿðòèëèéÿ, îáðàçëû äöøöíúÿéÿ áèð ãÿäÿð ÷îõ éîë
âåðäèì, åéíè ÿúäàäûí Ýþé÷ÿäÿí (îüóç ìÿçàðûíäàí) åøèòäèéèì øèôàhè,
èëàhè, äàõèëè íèòãèíè îüóçóí Îðhóíäà, ìÿçàð äàøûíäà ñþçöí hÿðôè
ìÿ’íàñûíäà éàçûëàøàí íèòãè èëÿ ñÿñëÿøäèðäèì. Äîüðóäàí äà, áó éàçûëû
íèòãëÿð î âàõòà ãÿäÿð éàëíûç "øèôàhè" hÿéàò éàøàìûø åòíîñóí èëê éàçûëû
6
7
àáèäÿñè êèìè å’òèðàô îëóíóð. Ëàêèí àõû áó éàçûíûí þçöíäÿ äÿ hÿëÿ éàëíûç
øèôàhèäÿí, éàëíûç èëâhèäÿí, ãèéàáèäÿí ýÿëÿí ñÿñ "éàçûëàøûð". Èçè äàøà
äöøÿí "èëàhè ñÿñ" þçö, "øèôàhè ñÿñ" þçö îëóð, äàøäà Ðóh äàíûøûð. Àõû hÿð
èêè àíûò – "Ýöë Òèãèí"äÿ, "Áèëýÿ õàãàí" äà – ìÿðhóì Õàãàíûí
þëöìöíäÿí ñîíðà äåäèéè ìîíîëîãäóð. Éîëóã-Òèãèí – hÿð èêè íèòãè éàëíûç
éàçûéà àëìûøäûð, "îçàíëûã èøè" éîõ, ìå’ìàðëûã (ÿëèôáà ìå’ìàðëûüû) èøè
ýþðìöøäöð. Åëÿ èñÿ êèìäèð ÿñèë ìöÿëëèô: Ðóhóí ñÿñèíè ìÿçàðûí äàøûíà
éàçàí î äàhè òöðê, éîõñà... ñÿñè ãèéàáèäÿí ýÿëÿí Ðóhóí þçö? hÿð èêè àíûòû
ìÿí åéíè ìöãÿääÿñ éàääàøûí – õàíäàí âÿ õàãàíäàí ýÿëÿí ìöæäÿíèí
(hÿì ñÿñèí, hÿì äÿ ÿìÿëèí) – ãîøà òÿúÿññöìö håñàá åäèðÿì. Åéíè îüóç,
åéíè õàí âÿ õàãàí ñÿñèíèí Îðhóíäàí äàhà ÿââÿëêè òÿúÿññöìö, ÿëèôáàäà,
ãàéà, äàø ìå’ìàðëûüûíäà éîõ, ìóñèãè, ñàç âÿ ñþç "ìå’ìàðëûüûíäà"
àáèäÿñè, håéêÿëè èñÿ, øöáhÿñèç, éàëíûç âÿ éàëíûç Ýþé÷ÿ ôîëêëîðóäóð...
Ùÿëÿ Áèëãàìûñäàí ýÿëÿí âÿ ÿââÿëúÿ ìÿhç Ãîðãóäóí ñöæåòèíäÿ,
ðóhóíäà âÿ äèëèíäÿ "äàøëàøàí" åéíè hèêìÿò âÿ ìÿ’íàëàð ñîíðàëàð
Îðhóíóí âÿ Éåíèñåéèí àðòûã ëöüÿâè, hÿðôè ìÿ’íàäà äà ñàë âÿ ëàë
ãàéàñûíäà äàøëàøûð, éàääàøëàøûð, îðhóíëàøûð...
Ëàêèí î äà hÿãèãÿòäèð êè, äàøëàðäà "òèøÿ èøèíèí" ãîïóçäà "òÿçÿíÿ
èøè"íäÿí ôÿðãè âÿ öñòöíëöéö âàð. Äàø êèìè äàèìè îëìàã, äàøëà áèð éåðäÿ
ÿáÿäè ãàëìàã äà áóðàäà hÿëÿ ÿñàñ ìÿãñÿä, ÿñàñ ìÿñÿëÿ äåéèë. Ùÿòòà
"äàøäàí äà êå÷ñèí" – äåéÿ, äóéüóñóç, äàø ãÿëáÿ äÿ òÿ’ñèð åòñèí – äåéÿ
áèçÿ þç âÿñèééÿòèíè äàøäà éàçûá Îðhóíëó áàáàëàð. Âÿ, ýþðöíöð, ñÿhâ åëÿ ìÿéèáëÿð. "Äàøäàí òþêöëÿí" Îðhóí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíè íå÷ÿ-íå÷ÿ éöç
èëëÿðäèð Òàðèõ âÿ Áÿøÿð òÿê äàøäà éîõ, hÿì äÿ éàääàøäà çÿäÿñèç ãîðóéóáñàõëàéûð. Áó ñÿðáÿñò, àçàä òÿáèÿò âÿ çèðâÿ äàøëàðû èíäè äöíéàíûí hÿð
éåðèíäÿí ýþðöíöð, îõóíóð, ÿçèçëÿíèð. Äàhà ãîúàìàí, èõòèéàð Îüóç
áàáàíûí Ãàðà Ãóçåéäÿ óéóéàí ãÿáðè, îíóí áó âàõòà ãÿäÿð hÿëÿ êè,
éàëíûç ãîïóçäà, ìóñèãèäÿ, ñÿñäÿ úèñèìëÿøÿí ðóhó èñÿ Ýþé÷ÿäÿ øÿhèä îëóá,
Ãàðàáàüäà ÿñèð äöøöá, Êÿðêöêäÿ, Äÿðáÿíääÿ íÿüìÿñèíÿ, hàðàéûíà
çÿíúèð âÿ ãàíäàë âóðóëóá...
Ãîé Òàíðû éàðäûì÷ûìûç îëñóí, àõû òàëå ãèñìÿòèíÿ, Ãîïóçäàí ýÿëÿí
ñÿñÿ áåëÿ ñÿäàãÿò, áåëÿ ãÿäèð-ãèéìÿò íÿ Ýþé÷ÿéÿ, íÿ äÿ Ãîðãóäà éàðàøàí
hÿññàñëûüûí èôàäÿñè äåéèë...
Êå÷ìèøÿ ÷åâðèëÿí òàðèõèíè òîðïàüà ÷åâðèëÿí ÿúäàäûíûí ìÿçàðû öñòöíÿ
éàçàí õàëã äöíéàäà, áÿëêÿ äÿ, éàëíûç òöðêëÿðäèð. Îíà ýþðÿ êè, äöíéàäà
hå÷ éåðäÿ Òàðèõ, Òàëå âÿ òîðïàã áèð-áèðèíÿ áóðäàêû ãÿäÿð ãàéíàéûáãàðûøìûð. Éàëíûç þçö ìÿçàðà ÷åâðèëÿíäÿ ÿúäàä òöðê òîðïàüûí öñòöíö òÿðê
åäèð àÿ òîðïàüà êåøèéè ìÿçàðäà ÷ÿêìÿéÿ äàâàì åäèð, ÿí å’òèáàðëû éàääàø
– ìÿçàðäàêû äàø îëóð.
Îíà ýþðÿ äÿ äöíéàäà hå÷ íÿ ÿúäàäûí óéóäóüó ìÿçàð ãÿäÿð, áèð äÿ
ÿúäàä ìÿçàðûíû áÿòíèíäÿ áÿñëÿéÿí òîðïàã ãÿäÿð ìöãÿääÿñ îëìóð. Âÿ
éàëíûç áó hèêìÿòÿ âÿ hÿãèãÿòÿ ñÿäàãÿòè ñàõëàéàí õàëã ñàáàhëû âÿ
ýÿëÿúÿêëè îëóð...
Òàðèõ áèçÿ þéðÿäèð, êå÷ìèøèí èáðÿò âÿ hèêìÿò äÿðñëÿðè ãàèáäÿí
õÿáÿðäàðëûã åäèð êè, çàìàí ìåhâÿðäÿí ÷ûõàð, äöíéàíûí áàüëàðû ãûðûëàð,
ÿýÿð òÿê áèðúÿ íÿñë áó éàçûëìàìûø ãàíóíó óíóòñà. Îäóð êè, hÿð òöðê, hå÷
îëìàñà, þìöðäÿ áèð äÿôÿ, Îðhóí âÿ Éåíèñåé úèâàðûíà ñÿéàhÿòÿ ýåòñèí
ýÿðÿê, èëàhè-äèíè èáàäÿò ö÷öí – Ìÿêêÿäÿ, "ãàðà äàø" þíöíäÿ, ìèëëè
èáàäÿò ö÷öí èñÿ Áàéêàë úèâàðûíäà (Áÿé ýþëäÿ) áÿéàç äàø ãàáàüûíäà
òîðïàüà ÷þêñöí ýÿðÿê. Ìöáàðÿê äàø, ìöáàðÿê éåð þïñöí ýÿðÿê. Âÿ áåëÿ
èáàäÿòèí, áåëÿ çèéàðÿòèí hÿì äÿ Ýþé÷ÿäÿ, Îüóç ãÿáðèíèí àéàüû àëòûíäà
äàâàì åäÿúÿéè ýöíö éàõûíëàøäûðìàã ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿí hÿð øåéè åëÿñèí
ýÿðÿê...
"Ýþéÿ éàõûí", "çèðâÿ" ìÿ’íàñûíû âåðÿí "Ýþé÷ÿ" àäëû óúàëûãäà, ÿí
öñò ãàòäà (ýþéÿ éàõûí ìÿðòÿáÿäÿ!) óéóéàí ìÿçàðëûãëàð âÿ áèð äÿ hÿð
ãÿáèð äàøûíûí áàøûíûí öñòäÿ (ýþéÿ äàhà éàõûí éåðäÿ!) äîëàøàí î ìÿçàð
ñàêèíëÿðè – ãÿðèá Ðóhëàð éîëóíó ýþçëÿéèð î ýöíöí! Îçàí âÿ Àøûã
ñàðâàíëû êàðâàíûí, èíòèçàð âÿ hÿñðÿò éöêëö äóðíà âÿ äÿâÿ ãàòàðûíûí
éîëóíó ýþçëÿéèð Ýþé÷ÿäÿ ïèðëÿð âÿ ïèðÿíýàhëàð...
Óëó þâëèéà, "áàáà éóâà", "ñåhðëè éóðä" àäûíà-àáûðûíà "ïèðëÿð ñÿëòÿíÿòè" ñîíðàëàð äà ñàäèã ãàëûð, èëêèí îüóçëàðäàí ñîíðàêû äþâðäÿ – îðòà
ÿñðëÿðäÿ äÿ îíó hèôç åäèá, òà áèçÿ ãÿäÿð ñàü-ñàëàìàò, çÿäÿñèç-èòêèñèç ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. (Ñàô, áöëëóð ôîëêëîð hàâàñûíäà úèéÿð äîëóñó íÿôÿñ äþâðèééÿñè, ÿáÿäè,
ãàïàëû, ôàñèëÿñèç áÿäèè éàøàíòû Ýþé÷ÿäÿ èëê äÿôÿ éàëíûç ñîí äåïîðòàñèéàäàí
(1988) ñîíðà ãûðûëûð. Òöðê øàhëûã âÿ ìöðøöäëöê, ïèðëèê ñàëíàìÿñèíäÿ
íþâáÿòè îüóçóí äà õàãàíëûã òÿðúöìåéè-hàëû áó îúàãëà áàüëàíûð âÿ Øàh
Èñìàéûëà äà øàhëûã áóòàñû Ýþé÷ÿäÿ âåðèëèð. Ùÿð hàëäà, Ìèñêèí Àáäàëûí äèíè,
ðóhàíè "ìþòÿáÿðëèéè" áàðÿäÿ ôÿðìàíû (Ýþé÷ÿ, 1500) î, øàh éîõ (îíäà
hÿëÿ øàh äåéèëäè), óëó Ñÿôÿâèëÿðäÿí îíà ÷àòàí "òÿðèãÿò øàhû" ñÿëàhèééÿòèëÿ
èìçàëàéûð âÿ ýþé÷ÿëèëÿð äÿ îíó åëÿ áó ñòàòóñäà ãàðøûëàéûá éîëà ñàëûðëàð.
Ìÿhç òÿðèãÿò, òÿñÿââöô, ñóôèëèê ìÿúðàñûíäà ÿí’ÿíÿâè "ñàêðàë ýþé ìöhèòëÿðè"íÿ Ýþé÷ÿäÿ "ñàêðàë éåð" ìöhèòëÿðè äÿ ÿëàâÿ îëóíóð. Îíëàðûí hÿð èêèñè
åéíè áÿäèè êîíòåêñòäÿ áèðëÿøèð âÿ êëàññèê ôîëêëîðäà "ìèôîëîæè (ìöáhÿì,
ñåhðëè) ìÿêàí" àíëàéûøûíûí áöòöí ÿñàñ òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðèð. Íÿòèúÿäÿ
åïèê, áÿäèè çàìàíûí êîíêðåò, ðåàë ìÿçìóíóíäà äà ñÿìà âÿ òîðïàã áèðáèðèíÿ äîüðó äàhà áèð àääûì àòìûø îëóð. Òàíðûéà ãîâóøìàíûí ïîåçèéà,
ìóñèãè, àøèãëèê õÿòòè ãóðó åhêàìû, ôîðìàë èáàäÿò ìþâhóìàòûíû öñòÿëÿéèð.
Îçàí âÿ ãîïóç ñÿíÿòè òÿñÿââöô îâãàòû èëÿ äÿ ìÿhðÿìëèêäÿí, ìÿ’íÿâè íèýàhäàí ñîíðà àøûã âÿ ñàç ñÿíÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Ñîñèàë-ìÿäÿíè âÿ îáéåêòèâ-òàðèõè
ýåäèøàòäà äèð÷ÿëèø áó ïðîñåñè ñöð’ÿòëÿíäèðèð.
8
9
Áåëÿ êè, hÿìèøÿ îëäóüó êèìè, íþâáÿòè òàðèõè ìÿðhÿëÿäÿ äÿ òöðê-îüóç
hàêèìèééÿò ÿí’ÿíÿñè (Òóðàíäà Ñóëòàí Ñöëåéìàíëà, Èðàíäà Ñÿôÿâèëÿðëÿ
áàøëàéàí ãëîáàë ñîñèàë-ìÿäÿíè èíòèáàh) óëäóçëó àäëàðûí éåíè ÷ÿëÿíýèíè
áÿäèè ñÿíÿò îðáèòèíÿ ÷ûõàðûð. Éàçûëû ÿí’ÿíÿäÿ Ôöçóëè âÿ Õÿòàèíèí,
ôîëêëîðäà, àøûã øå’ðèíäÿ èñÿ Îçàí Ùåéäÿðèí, Ìèñêèí Àáäàëûí, Äÿðäëè
Íÿñèáèí, Ãóë Ìàhìóäóí, Øàìïûðëû Ñåâýèëèíèí... ñàçû-ñþçö èëÿ áàøëàéàí
éåíè ÿäÿáè òÿãâèìèí èëê ñÿhèôÿëÿðè à÷ûëûð. Áöòöí Ãàôãàç-òöðê ìÿêàíûíäà
ÿí ìöíáèò ôîëêëîð ìöhèòëÿðèíäÿí áèðè êèìè, îçàíëûãäàí ñîíðà àøûãëûã äà
Ýþé÷ÿäÿ êëàññèê ñÿâèééÿéÿ éöêñÿëèð...
Òöðê òÿñÿââöô ÿäÿáèééàòû Ýþé÷ÿäÿ äàhà ÿââÿë "àøûã ÿäÿáèééàòû" êèìè
ôîðìàëàøûð âÿ "hÿì àøûãäûð, hÿì äÿðâèøäèð, hÿì äÿëè" (Àøûã ßëÿñýÿð)
ñþçëÿðèíè äÿ ýþé÷ÿëèëÿð áó àøûãëàð áàðÿäÿ åëÿ î âàõòäàí èøëÿòìÿéÿ
áàøëàéûðëàð. "Ùàãã àøûüû", "àáäàë àøûã", "ãóë àøûã", "õÿñòÿ àøûã",
"ìèñêèí àøûã", "áàáà àøûã", "äÿäÿ àøûã", "ëÿëÿ àøûã"... êèìè àäëàð íå÷ÿíå÷ÿ ñòàòóñäàí êå÷èá, íå÷ÿ-íå÷ÿ ìÿðhÿëÿäÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ òÿñíèôÿ ìÿ’ðóç
ãàëûá, íÿhàéÿò, ïèð îëóá, ïèðÿíýàhà ãîâóøóð Ýþé÷ÿäÿ. Ùàããà éåòìÿê
ö÷öí òÿðèãàò âÿ ìÿðèôÿò ìÿðòÿáÿëÿðèíè áèð äÿ áóðàäà êå÷èð ìèëëè àøûã
ìÿêòÿáèìèç...
×åøèäëè èãëèìëÿð éîõ, ÷åøèäëè òàðèõëÿð, åïîõàëàð àðàñûíäà îðòàã,
ìöøòÿðÿê ÿõëàãè âÿ ìÿ’íÿâè äÿéÿðëÿð áó áÿäèè-ôÿëñÿôè êå÷èääÿ (îçàíäàí
hàãã àøûüûíà ýÿòèðèá-÷ûõàðàí äþíöøäÿ) àhÿíýè âÿ èðñèëèéè òÿ’ìèí åäèð.
Ùÿìèí äÿéÿðëÿðè è÷èíÿ àëàí, òàìà, áöòþâÿ ÷åâèðÿí îðòàã ìÿõðÿú áèðèíúè
íþâáÿäÿ Ýþé÷ÿíèí òÿáèÿò âÿ òîðïàã ÿõëàãû èëÿ òÿñÿââöôöí Òàíðû, Äÿðýàh âÿ
äÿðýàhà úàí àòàí Èíñàí òÿ’ëèìè àðàñûíäà èäè. Ñóôèíèí þâëèéàëûã, ïàêëûê,
êàìèëëèê åhòèðàñû èëÿ îüóçóí, Ãîðãóäóí hàëàëëûã, òàìàhñûçëûã, úÿíýàâÿðëèê
òÿøíÿëèéè àðàñûíäà èäè. Âÿ îíëàðûí hÿð èêèñèíèí Àëëàhà, ýþéëÿðÿ, ìÿ’íÿâè
ìöêÿììÿëëèéÿ åhêàì âÿ èáàäÿòëÿ éîõ, ÅØÃËß éåòìÿê ìöäðèêëèéèíäÿ èäè.
Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ âàhèä Ýþé÷ÿ åïîïåéàñûíäà Ãîðãóä âÿ ßëÿñýÿð
åðàëàðû áèð-áèðèíäÿí ×èí ñÿääè èëÿ àéðûëìûð. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ Çàìàíûí
áàüëàðû, òåëëÿðè ðöáàáûí ïÿðäÿñèíäÿ ãûðûëìûð âÿ òÿñÿââöôöí äÿ ñàçûíûí
ñèìèíäÿ êþêäÿí äöøìöð. Íÿ îçàí-àøûã, íÿ äÿ øàìàí-ìöðèä äÿéèøìÿñè
ìàhèééÿòäÿ, ãàíäà ìèëëè "ÌßÍ" âÿ åòíèê ÝÅÍ äÿéèøìÿñèíÿ ýÿòèðèá÷ûõàðìûð. Ìàâè äÿíèç êþéíÿêëè, áÿéàç áóëóä þðïÿêëè Ýþé÷ÿ hÿòòà õàëèñ
òÿðèãÿò ãèéàôÿëè âÿ îâãàòëû áÿäèè íÿãàðàòû, ëåéòìîòèâè äÿ Éóíèñ Èìðÿíèí
ñàçûíäà êþêëÿéèð âÿ îíà ÿëàâÿ òöðê áè÷èìè, õÿëãè öñëóá, âÿçí âÿ äèë
ýþçÿëëèéè, äîüìà håúà, ãîøìà, äèâàí, òÿúíèñ þçÿëëèéè àðòûðûð. Ùÿì êþêö,
hÿì äÿ çèðâÿíè áèðëÿøäèðÿí õÿòòèí – åòíèê ãÿäèìëèéèí äÿ, ÿáÿäè ìèëëè
ìöàñèðëèéèí äÿ äÿéèøìÿéÿí öíâàíû îëàðàã ãàëûð Ýþé÷ÿ!..
Áó ìöhèòäÿ ôîëêëîðóí, ñàç êóëòóíóí íÿ ãÿäÿð ìèãéàñëû, êöòëÿâè òÿ’ñèð
ýöúöíÿ ìàëèê îëäóüóíó òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí îíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè,
î çàìàí Ýþé÷ÿäÿ àøûãëàð íÿèíêè ÿäÿáè-ðóhàíè, áÿ’çÿí hÿòòà ñèéàñè
ìèññèéàíû äà þhäÿéÿ ýþòöðöá, éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð. Ìàhàëäà þâëèéàëûã, ñóôèëèê
ÿí ýåíèø ìÿhÿëëè höäóäëàðû àøûá Ýþé÷ÿäÿí ÷îõ óçàã ÷åâðÿëÿðè è÷èíÿ àëìûøäû.
Âàhèä áèð èëàhè, ñóôè ìÿ’íÿâè ìÿêàíûí ñÿðhÿäëÿðè – øÿðèÿò, òÿðèãÿò, çèéàðÿò âÿ
òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè – Áàüäàäà âÿ Øàìà, Èðÿâàíà, Òÿáðèçÿ âÿ Ýÿíúÿéÿ ãÿäÿð
óçàíûðäû. Ñóôèëèéèí "àáäàëëûã", "áàáàëûã", "ëÿëÿëèê", "äÿäÿëèê" äÿðñëÿðèíè
àëìàã âÿ ïèðëèê-ïèðàíÿëèê ìÿãàìûíà éåòìÿê, áó ìÿãàìäà, áó ãàòäà ñàç ñûíàéûá, ñþçäÿ ñûíàíìàã ö÷öí àøûãëàð hÿð éåðäÿí Ýþé÷ÿéÿ àõûøäûëàð.
Ùÿð èêè ñóôè ìÿðòÿáÿíè – ìèñêèíëèéè âÿ àáäàëëûüû (èêèñèíè áèðäÿí!) hÿì
øÿõñèééÿòèíäÿ, hÿì äÿ òÿõÿëëöñöíäÿ hàìûäàí ÿââÿë Ìèñêèí Àáäàë
áèðëÿøäèðäè. Ùÿì ìöðèäÿ, hÿì äÿ ïèð – àøûüà åéíè âàõòäà ÷åâðèëäè.
Óëó, óñòàä ñÿëÿôè ßhìÿä Éÿñÿâè êèìè ýþé÷ÿëè Ñåéèä Ùöñåéí Ìèñêèí
Àáäàë äà ÿéíèíÿ þâëèéà âÿ ïöð-êàìàë ëèáàñû ýåéäè, àéàüûíà äÿðâèø ÷àðûüû
òàõäû, áöòöí íÿôñëÿðè þçöíöí ãóëó, þçöíö èñÿ òÿêúÿ Òàíðûíûí ãóëó å’ëàí
åòäè. Òÿê îëàí äÿðýàhà, áèð îëàí Àëëàhà òàïûíûá, îíà àïàðàí éîëó –
öðÿêäÿ èëàhèíè âÿ èëàhèëèéè òÿðÿííöì éîëóíó òóòäó. Ùÿòòà òÿðèãÿò øàhûíà,
“èãëèìèí hÿçðÿòèíÿ“äÿ äÿðýàhàäà hÿìèøÿ àéûã, êåøèêäÿ hÿìèøÿ ñàéûã
hàëàëû âÿ hàããû õàòûðëàòìàã éîëóíó òóòäó:
10
11
Øàhûì, íÿ éàòìûñàí, äöíéà õàðàáäû,
Ùàãã þçö éàòìàéûá, àéàã öñòÿäè!..
Ùÿì÷èíèí, ìÿøhóð ×àëäûðàí äþéöøöíöí áöòöí òöðê ìèãéàñûíäà
ôàúèÿñè áàðÿäÿ àøàüûäàêû áåéòëÿðè äÿ Ìèñêèí Àáäàë hàìûäàí ãàáàã
Ùöñåéí Úàâèääÿí äöç áåø éöç èë ÿââÿë ñþéëÿéèá:
Òöðê ÿúÿìÿ, ÿúÿì òöðêÿ çöëì åéëÿñÿ ýöíàhäû,
Ùÿð èêèñè áèð êþêäÿíäè, éàðàäàí äà Àëëàhäû.
ßëáÿòòÿ êè, ïèð, þâëèéà Ìèñêèí Àáäàë Ýþé÷ÿíèí áöëëóð, øÿôàô ïîåçèéà
ñÿìàñûíäà éåýàíÿ àä, òÿíhà óëäóç êèìè ïàðëàìûð.
"Ýþé ÿúäàä"ûìûçëà Ýþé÷ÿ ÿúäàäûìûç àðàñûíäàêû ñîíñóçäà, èëàhè,
ñÿìàâè ïèðÿíýàhäà ñûðàëàíàí âÿ Ðóhóìóçäàí Äÿðýàhà, Ùàããà ñàðû
ãàðûø-ãàðûø, ãÿäÿì-ãÿäÿì ïèëëÿ ñàëàí hÿð ãàòäà, hÿð ìÿðòÿáÿäÿ íå÷ÿíå÷ÿ Ìèñêèí Àáäàë éàøàéûð.
Ìèñêèí èøûüûíäàí áèð íóð Ìèñêèíäÿí ñîíðàëàð äà íå÷ÿ àääà âÿ
èìçàäà, íå÷ÿ-íå÷ÿ ñàçäà âÿ ñþçäÿ øþ’ëÿëÿíèð. Õöñóñÿí, XIX éöçèëäÿ áó
íóðäàí îä òóòàí àòÿø òà ýöíÿøÿ ãÿäÿð ýåäèá-÷àòàí òîðïàã âÿ éåð èøûüûíà
÷åâðèëèð. Àü Àøûã, Ìÿììÿä Ùöñåéí, Àøûã Àëû, Àøûã Ìóñà, Àëìÿììÿä
îúàüû âÿ áöòöí áóíëàðûí éåêóíó, çèðâÿñè êèìè Àøûã ßëÿñýÿð ïîåçèéàñû
éàðàíûð.
"Äîüðó äåðëÿð hÿð çàìàí áèð àøèãèí äþâðàíûäûð" – éàçûëû ÿäÿáè
ÿí’ÿíÿäÿ "Ôöçóëè äþâðàíû" (ö÷ ÿñðëèê "Ôöçóëè òèëñèìè" äþâðö) òà XVIII
ÿñðÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäè. Íþâáÿòè "äþâðàíûí" håñàáû èñÿ éåíè éöçèëäÿ
ßëÿñýÿð øå’ðè èëÿ à÷ûëûð. Þç "éåíè Ôöçóëèñèíè" ÿäÿáèééàò áó äÿôÿ àðòûã
øèôàhè áÿäèè ÿí’ÿíÿäÿ, àøûã øå’ðèíäÿ éàðàäûð. Ôîëêëîðäà "ßëÿñýÿð äþâðàíû" (òèëñèìè âÿ ñåhðè!) àðòûã áó ýöíö äÿ è÷èíÿ àëàí èêè ÿñðÿ ÷àòûð âÿ êèì
áèëèð, áÿëêÿ áóíäàí ñîíðà äà hÿëÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ÿñðÿ (ëàï ñîíñóçà!) ãÿäÿð
÷àòàúàã. Àõû ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó Ìÿhÿììÿä ïåéüÿìáÿð,
Ïåéüÿìáÿð àøûãëàðûí ñîíóíúóñó èñÿ Àøûã ßëÿñýÿðäèð. Þçö äåìèøêÿí, î,
òÿðèãÿòäÿí êå÷ìèø, ìÿ’ðèôÿòÿ éåòìèø, hÿãèãÿò ìÿãàìûíà ÷àòìûø âÿ áó çèð âÿëÿðäÿí hÿð áèðèíäÿ äÿ êàìèëëèêëÿ ãîøà – ìöäðèêëÿðÿ hÿãèãÿòäÿí "äÿðñ
âåðÿíëÿ" éàíáàéàí (!) äàéàíìûøäûð:
Åøã èëÿ ñåâäàíûí êþêö
Êå÷èá úèñìè-úàíûìäàäû,
Øåéõëÿðÿ îë äÿðñè âåðÿí
Èíäè ìÿíèì éàíûìäàäû!..
Ìèêèí Àáäàë, hàíû çÿðäÿí ëèáàñûí?
Íàêÿñ îëàí óíóäàðìû îáàñûí?
Éàäà ñàëûá óëó-óëó áàáàñûí,
Àõûð ýöíö Ýþé÷ÿñèíÿ äþíÿðìè?
Áó àüñà÷ëû, áó éàðàëû ñóàëûí éåíè, áóýöíêö úàâàáûíû äà áåø éöç éàøëû
íóðàíè-ïèðàíè øàèðèí îáðàçû âåðèð, þçö äÿ èëàhè èíàìëà, ãÿòèééÿòëÿ âåðèð:
Åëèì ãàëûá íå÷ÿ äàüëàð äàëûíäà,
Ãèñìÿòèì âàð, éàçûëûáñà àëûíäà.
Ýåäÿúÿéÿì àéàã îëñà éàëûí äà,
Ïèð èýèäèí ÷ûðàüû äà ñþíÿðìè?..
Áó – "ïÿðèøàí äàüëàðûí" áÿäèè îáðàçûäûð, áó äàüëàð îüëóíóí ïÿðèøàí
hàëû âÿ ñóàëû áÿðàäÿ áÿäèè íèäàíû, ñÿñè èñÿ ìÿí äàhà óçàãäàí – Ñåéèä
Ìèñêèí Àáäàëûí hÿëÿ äÿ éàääàøäà ãàëàí ìèñðàñûíäàí åøèäèðÿì:
Áåëÿ áèð ãÿòèééÿòÿ äàhà áþéöê õåéèð-äóà áèð äÿ áöòöíëöêäÿ ÿúäàä
Îüóçóí ìÿhç áó àíòîëîýèéàäà àðòûã èëê äÿôÿäèð êè, hÿì äÿ êèòàáëàøàí,
ÿëèôáàëàøàí øèôàhè Ñÿñè âÿ Ñþçöäöð.
Ãåéðÿòëè, ãÿäèðëè èø ýþðöá ôîëêëîð Ìÿðêÿçè: Îðhóíäà Áèëýÿ Õàãàíûí
ñÿñèíè êèòàáÿéÿ Éîëóã Òèãèí, Ýþé÷ÿäÿ Îüóç Õàãàíûí Ãîïóçäàí éàéûëàí
ñÿñèíè êèòàáà Ùöñåéí Èñìàéûë êþ÷öðöá. Ãÿäèìäÿêè áöòöí õåéèðõàh, ìèôèê
ãöââÿëÿðèí hàìèëèê ýöúöíö èíäèêè ýþé÷ÿëèëÿðèí – êþ÷êöíëÿðèí õåéðèíÿ
ñÿôÿðáÿð åäèá...
Àíòîëîýèéàäà òîïëàíàí ìèôëÿðäÿ èáðÿòëè ÿõëàãè ñöæåòëÿð, håéâÿðÿ,
áÿähåéáÿò àçìàíëà (Ýþé÷ÿëè Òÿïÿýþçëÿ) ìöáàðèçÿäÿ Èíñàíà, Òîðïàüà âÿ
Àüëà êþìÿê åäÿí ñåhèðëè, ìèôèê ãöââÿëÿð ÷îõäóð. Èíäè, ÷àüäàø ìÿ’íÿâè,
äèíè, ãþâìè, ñèéàñè àçìàíëà ìöáàðèçÿäÿ ÿñèð âÿ øÿhèä Ýþé÷ÿéÿ òÿêúÿ
ýþéëÿðèí éàðäûìû, ÷ÿòèí êè, éåòÿðëè îëñóí. Öìèä – òîðïàüûí þâëàäûíäà,
áàhàäûð ýþé÷ÿëèíèí äàìàðûíäà hÿëÿ äÿ àõàí ãàí äà, ÿí ãÿäèì, ýåíåòèê
èêñèðäÿäèð, "àðàäûüûí ãöââÿò – äàìàðûíäàí àõàí ãàíûíäàäûð. Äàìàðà
ñþéêÿíñÿí, êå÷ìèøè ýÿëÿúÿéÿ ÷åâèðìÿê áèð õÿéàë îëìàéà äà áèëÿð" –
äåéÿí áþéöê òöðêöí (Àòàòöðêöí!) ñþçöíäÿêè hèê-ìÿòäÿ âÿ
hÿãèãÿòäÿäèð...
Äàìàðûíäà áàhàäûðëûã ÷þâhÿðèíè âÿ èêñèðèíè, ÿúäàä ýþé÷ÿëèíèí ãàíûíû
äàøûéàí èýèäëÿð áó êèòàáäà ÷îõäóð. Àíòîëîýèéàíûí ñÿhèôÿëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíÿí
ÿôñàíÿâè ãÿhðÿìàíëàðäàí áèðè – Åëëàç Ýþé÷ÿíè õèëàñ åëÿìÿê ö÷öí
Òÿïÿýþçö Áÿçèðýàí ìàüàðàñûíà, éåðàëòû äöíéàíûí ãàïûñûíà ãÿäÿð ãîâóð
âÿ ãàéàëàðëà ìàüàðàíûí àüçûíû áàüëàéûð. Òÿïÿýþçëÿð ýöí èøûüûíäàí î
âàõòäàí ìÿhðóì îëóðëàð... Ëàêèí çàìàí êå÷èð âÿ "úèí áóòûëêàäàí ÷ûõûð".
Ãàéàëàðû åøèá-÷ûõàí Òÿïÿýþçö éåíèäÿí éåðàëòû äöíéàéà ãàéòàðàúàã Çàìàíû âÿ Ãÿhðÿìàíû ÷îõ ýþçëÿìÿê ëàçûì ýÿëìÿéÿúÿê – áåëÿ áèð íèêáèíëèéè
12
13
ßëáÿòòÿ, áåëÿ äöøöíìÿêëÿ ìÿí Ýþé÷ÿäÿ ßëÿñýÿðäÿí ñîíðàêû óñòàä
àøûãëàðûí – Øèøãàéàëû øàèð Àéäûíûí, Ìèðçÿ Áÿéëÿðèí, Çîäëó Óñòà
Àáäóëëàíûí, Àë÷àëû Ìÿhÿððÿìèí, Øàèð Ùàúû ßëèø àüàíûí, ×îáàí
Ìÿhÿììÿäèí, Íþâðÿñ Èìàíûí, îíëàðëà äèýÿð àäëàðûí ÿhÿìèééÿòè öñòöíÿ
êþëýÿ ñàëìàã èñòÿìèðÿì. ßêñèíÿ, ìÿíúÿ, îíëàð hàìûñû þçëÿðèíè áÿäèè
ÿí’ÿíÿäÿ èíòèáàh äþâðöíöí – "ßëÿñýÿð äþâðàíû"íûí ñàêèíëÿðè håñàá
åòìÿêëÿ ôÿõð åäÿ áèëÿðëÿð.
"ßëÿñýÿð äþâðàíû", áó äàhè àøûüûí áÿäèè âÿ øÿõñè òÿðúöìåéè hàëû
õàëãûí, ìèëëÿòèí òàðèõèíäÿ hÿì Èíòèáàh, hÿì äÿ ôàúèÿ âÿ áþhðàí àíëàðûíû
þçöíäÿ åhòèâà åäèð: 1905 âÿ 1920-úè èëëÿðäÿ îíóí hÿéàòû, ýöçÿðàíû,
äîõñàíûíúû èëëÿðäÿ èñÿ... ìÿçàðû, Ðóhó äàøíàê ñîéãûðûìûíà hÿäÿô îëóð.
"ÄÀŠËÀÐ" ðÿäèôëè øå’ðè áó ìÿãàìëàðäàí áèðèíÿ hÿñð îëóíóá, àììà
ö÷öíÿ äÿ àèä åäèëÿ áèëÿð:
Ùàíû ìÿí ýþðäöéöì ãóðüó, áöñàòëàð,
Äÿðäìÿíäëÿð ýþðñÿ, òåç áàüðû ÷àòëàð.
Ìÿëÿøìèð ñöðöëÿð, êèøíÿìèð àòëàð,
Íèéÿ ïÿðèøàíäûð hàëëàðûí, äàüëàð?
áèçÿ àøûëàéàí áèð äÿ îõóúóëàðà òÿãäèì åòäèéèìèç áó êèòàáûí ñÿhèôÿëÿðèäèð
âÿ áó ñÿhèôÿëÿðäÿêè ñþçëÿð, äîüðóäàí äà ÿúäàä ýþé÷ÿëèíèí öðÿéèíèí,
äàìàðûíûí ãàíû èëÿ éàçûëìûø ñÿòðëÿðäèð.
Éöç èëäèð, ìèí èëäèð áó ñþçëÿð Ýþé÷ÿäÿ ñàçäà äà ÷àëûíûá, ãîïóçäà äà
îõóíóá. Þçö àòäàí äöøÿíäÿ äÿ îüóçóí ãîïóçó êþêñöíäÿí äöøìÿéèá.
Èíäè äÿ áó ýöíÿ âÿ ñàáàhà äîüðó éîë ýåäèð àò öñòäÿ Ýþé÷ÿëè îçàí. Âÿ hÿëÿ
éåíÿ äÿ ýåäÿúÿê, äöíéàíû äîëàíûá, èëëÿðè àøûá Ýþéÿ÷ÿéÿ òÿçÿäÿí ÷àòàíà
ãÿäÿð...
Âÿ ìÿí èíàíûðàì êè, áó ýöíäÿí áåëÿ, áó àòëû âÿ ãîïóçëó ñÿééàhûí
ìÿíçèë áàøûíà òåç ÷àòìàñû ö÷öí áÿëÿä÷èëèéè îíà ìöòëÿã áó êèòàá
åäÿúÿêäèð, áóðàäàêû àíà ôîëêëîðóí ñÿhèôÿëÿðè, ñÿòèðëÿðè âÿ áó ñÿòðëÿðäÿí
óçàíòûëàð – éîëëàð îíà éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð. Àõû Ýþé÷ÿéÿ ãàéûäàí éîë –
ôîëêëîðäàí êå÷èð...
Îêòéàáð, 1999
14
ÓÇÀÃ ÅÒÍÈÊ ÌßÍØßÉÈÍ, ÉÀÕÛÍ ÌÈËËÈ ÝßËßÚßÉÈÍ
ÈÍÄÈ ÃÖÐÁßÒ ÂßÒßÍÈ — ÝÞÉ×ß...
Ôîëêëîð ìÿíèì õàëãûìäûð, òàðèõèìäèð... Çàìàí äÿéèøèð, äþâðàí êå÷èð,
âàõò hå÷ íÿéè âÿ hå÷ êèìè ýþçëÿìèð. Íÿñèëëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð. Âÿ ÿâÿç
åäÿ-åäÿ “ñîí óúó þëöìëö äöíéà“ äà ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè ìÿñêÿíèìèç,
þëöìöçöí âÿ äèðèìèçèí éèéÿñè ìöãÿääÿñ Âÿòÿí òîðïàüûíà ãîâóøóð.
Áåëÿúÿ, ãîâóøà-ãîâóøà, ãàéíàéûá ãàðûøà-ãàðûøà òàðèõÿ ÷åâðèëèð.
Ôîëêëîð õàëãûìûí òàðèõèäèð. Îíóí éàääàøûíäà éàøàéàí âÿ îíó éàøàäàí hÿãèãÿò òàðèõèäèð. Ùÿð ãàéà ïàð÷àñûíäà, hÿð äàüûíäà-äàøûíäà,
÷þëöíäÿ, éàìàúûíäà, ýþëöíäÿ, ÷àéûíäà, hÿð ãàðûø òîðïàüûíäà, hÿð ãÿáèð
äàøûíäà, àéàã èçèíäÿ ÿôñàíÿéÿ äþíìöø áèð hÿãèãÿò éàøàéûð. Áÿ’çÿí ñîí
äÿðÿúÿ àäè ýþðöíÿí áèð õàëã äåéèìèíäÿ áþéöê áèð òàðèõè hÿãèãÿò ãîðóíóá
ñàõëàíûëûð.
Ôîëêëîðóí éàðàäûúûñû õàëãäûð. Õàëã þç ñþç èíúèëÿðèíè éàðàäûð, úèëàëàéàúèëàëàéà, äÿéèøÿ-äÿéèøÿ, íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ þòöðÿðÿê þç òàðèõèíè éàøàäûð.
ßñðëÿðèí äÿðèíëèéèíäÿí, êåøìÿêåøëÿðèíäÿí êå÷èá ýÿëÿí hèêìÿò äîëó ñÿíÿò
íöìóíÿëÿðÿíè çàìàí þçö ñàô-÷öðöê åäèð, éàõøûíû-ïèñäÿí àéûðûð. Áó
ñûíàãäàí öçöàü ÷ûõàíëàðà éàøàìàã höãóãó âåðèð. Åë àüñàããàëàðûíûí,
àüáèð÷ÿêëÿðèíèí éàääàøûíà hîïóá ãàëìûø áó ìÿ’íÿâè ñÿðâÿòëÿðäÿí õàëãûìûçûí ãÿhðÿìàíëûã òàðèõè, ìöáàðèçÿ ÿçìè, èñòÿê âÿ àðçóëàðû, äÿðäè-ñÿðè,
àüðûñû-àúûñû éàøàéûð. Áÿëè, áó hÿãèãÿòäèð êè, éàøàéûð. Ëàêèí îíó éåíèäÿí
éàøàòìàã, éåíèäÿí õàëãûí þçöíÿ ãàéòàðìàã ÿí ìöãÿääÿñ èøäèð.
Õàëãûí ñÿñè-hàãûí ñÿñèäèð. Áó ñÿñÿ áèýàíÿëèê, å’òèíà ñûçëûã,
ìÿñ’óëèééÿòñèçëèê, ÿí àçû ýöíàhäûð, áàáàëàðûìûçûí þëìÿç ðóhóíà
hþðìÿòñèçëèêäèð. Áó hàããû óíóòìàüû íÿ ÿúäàäûìûçûí óéóäóüó, ãîéíóíäà áîéà-áàøà ÷àòäûüûìûç Âÿòÿí òîðïàüû, íÿ äÿ ýÿëÿúÿê íÿ-ñèëëÿð áèçÿ
áàüûøëàìàç.
Òîðïàã ìöãÿääÿñäèð. Îðàäà óëóëàðûìûçûí, þëìÿç áàáàëàðûìûçûí ðóhó
éàøàéûð. Áó òîðïàãäà Âÿòÿí àäëû áèð àíà éàøàéûð. Áó Âÿòÿí àíàëàðûìûçûí
àíàñûäûð. Óçóí ñà÷ëû, àë éàíàãëû, ýöë úàìàëëû, áîéëó-áóõóíëó, ÿð ãåéðÿòëè,
íàìóñëó Áóðëà Õàòóíóìóçóí, Ìÿñhÿòèìèçèí, Íèýàðûìûçûí, Ùÿúÿðèìèçèí
àíàñûäûð. Àíàëàð hÿìèøÿ òîðïàã àìàíàòû äåéèáëÿð. Íàìóñäó, ãåéðÿòäè,
áèí-áÿðÿêÿòäè òîðïàã. Õàëãûìûçûí òîðïàüû áÿðÿêÿòäÿí éîüðóëìóø åë-îáàëàðûíäàí áèðè äÿ ãÿäèì Ýþé÷ÿ ìàhàëûäûð.
Òàðèõèí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíäÿ áàøû ìèí áèð áÿëàëàð ÷ÿêìèø Ýþé÷ÿ
ìàhàëû Ýþé÷ÿ ýþëö ÿòðàôûíäà òÿãðèáÿí 100 êèëîìåòð óçóíëóüó, 40
êèëîìåòð åíè îëàí áèð ÿðàçèäÿ éåðëÿøìèøäèð. Úÿ íóá äàí Àüëàüàí,
Òÿïÿñèäÿëèê, ×ÿíëèáåë äàüëàðû âÿ Ñÿëèì ýÿäèéè èëÿ, Øèìàëäàí èñÿ Ìóðüóç,
15
Øàhäàü ñèëñèëÿñè èëÿ ÿhàòÿ îëóíìóøäóð. Øàhäàüäàí áàõàíäà áó ìàhàë
îðòàñûíà àéíà ñàëûíìûø ýöëëö áèð íÿëáÿêèíè õàòûðëàäûð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä“ åïîñóíäà ðàñòëàøäûüûìûç Ýþé÷ÿ ìàhàëû,
Ýþé÷ÿ ýþëö, Àüëàüàí äàüû, Àéüûð áóëàüû òîïîíèìëÿðè äÿ áó óëó äèéàðûí
îüóçëàðûí ÿí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè îëäóüóíó òÿñäèã åëèéÿí
èíêàðîëóíìàç ôàêòëàðäàíäûð.
Ýþé÷ÿ ìàhàëû ÿí óëó éóðä éåðëÿðèìèçäÿí, ÿí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñ êÿíëÿðèìèçäÿí áèðèäèð.
Òàðèõèìèçèí ÿñêè ÷àüëàðûíà áàø âóðäóãúà, óëóëàðûìûçûí ñèðëè-ñîðàãëû
äöíéàñûíà éàõûíäàí áÿëÿä îëäóãúà Ýþé÷ÿ ìàhàëû hàããûíäà ÷îõ ìàðàãëû
ìÿ’ëóìàòëàðëà ãàðøûëàøûðûã.
Ìÿ’ëóì îëäóüó êèìè, Ýþé÷ÿ òîïîíèìè, îíóí èôàäÿ åòäèéè ìÿ’íà âÿ
ìÿòëÿáëÿðëÿ áàüëû åë àðàñûíäà ìöõòÿëèô ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿð äîëàø ìàãäàäûð.
Èíäèéÿ ãÿäÿð áÿäèè éàääàøûìûçäàí ÷ûõûø åëÿéèá áó òîïîíèìÿ ìöõòÿëèô
éîçóìëàð âåðèëìèøäèð.
Áÿ’çè ìöëàhèçÿëÿðÿ ýþðÿ, áó ãÿäèì îüóç éóðäó äàüëàðûí ñèíÿñèíäÿ
éåðëÿøäèéè ö÷öí áó òîïîíèì óúà – “ýþéÿ éàõûí“ àíëàìûíû èôàäÿ åäÿí
“Ýþéúÿ“ èôàäÿñèíäÿí éàðàíìûøäûð.
Áó èôàäÿíèí Ýþé÷ÿ ýþëöíöí ýþç éàøû êèìè ñàô, äóìäóðó ìàâè ñóëàðû
èëÿ áàüëû éàðàíäûüûíû äà ýöìàí åäÿíëÿð àç äåéèë.
Âàõòèëÿ Ýþé òöðê èìïåðèéàñûíà äàõèë îëàí áèð ÷îõ òàðèõè ÿðàçèëÿðäÿ Ýþé÷ÿ
àäû äàøûéàí ÷îõñàéëû éåð, ìÿêàí, åë, îáà, óëóñ, îéìàã àäëàðûíà òÿñàäöô
åäèëìÿñè áó òîïîíèìèí Ýþé Òöðêëÿðëÿ áàüëûëûüû åhòèìàëûíûí äà ñþéëÿíìÿñèíÿ
øÿðàèò éàðàòìûøäûð.
Îðòà Àñèéà âÿ Òöðêèéÿäÿ áó àäû äàøûéàí õåéëè éåð, éóðä àäëàðûíûí
ìþâúóäëóüó áó òîïîíèìèí òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíäÿ âÿ òàëåéèíäÿ õöñóñè éåðÿ
âÿ ìþâãåéÿ ìàëèê îëäóüóíó òÿñäèã åëÿìÿêäÿäèð.
“Ýþé÷ÿ“ òîïîíèìèíèí éàðàíìàñû èëÿ áàüëû ÷îõñàéëû ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ
éîçóìëàð ñûðàñûíäà áèð ìöëàhèçÿ äàhà hÿãèãÿòÿóéüóí ýþðöíìÿêäÿäèð.
Òàðèõè ãàéíàãëàð áèçÿ “Ýþé÷þëö“ àäûíäà ãÿäèì áèð îüóç áîéóíóí
ìþâúóäëóüóíäàí áèëýèëÿð âåðèð.1
Òöðê òîïîíèìëÿðèíèí þç ìÿíøÿéèíè äàhà ÷îõ åòíîíèìëÿðäÿí àëäûüûíû,
éÿ’íè àéðû-àéðû ãÿáèëÿ, òàéôà, åòíîñ àäëàðûíäàí ýþòöðäöéöíö íÿçÿðÿ
àëñàã, ãÿäèì “Ýþé÷þëö“ îüóç áîéóíóí éàøàäûüû ÿðà çèíèí Ýþé÷ÿ
àäëàíäûðûëìàñû äàhà ðåàë âÿ hÿãèãÿòÿóéüóí ýþðöíöð.
Çàìàí-çàìàí òöðê àõûíëàðû áàøãà òöðê ãþâìëÿðè êèìè áó òàéôàíû äà
÷îõ éåðëÿðÿ, î úöìëÿäÿí Àíàäîëóéà àïàðûá ÷ûõàðìûøäûð. Áóíóí íÿòèúÿñè
---------------------1. Ô.Ñóìåð. Îüóçëàð. Áàêû, Éàçû÷û 1992, ñÿh. 332-336.
16
îëàðàã Ýþé÷ÿ òîïîíèìè Ñûð-Äÿðéà ñàhèëëÿðèíäÿí áàøëàìûø Ãàôãàç âÿ
Àíàäîëóéà ãÿäÿð ýåíèø áèð úîüðàôè ìÿêàíäà óçóí ÿñðëÿðäÿí áÿðè óëóñ,
åë, îáà, ìàhàë àäû êèìè þç éàøàìàã hàããûíû ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð.
Áèð ÷îõ ìþ’òÿáÿð ìÿ’õÿçëÿð, òàðèõè ìÿíáÿ âÿ ãàéíàãëàð Ýþé÷ÿ ìàhàëû
âÿ îíóí äàõèë îëäóüó ÿðàçèäÿ – Àçÿðáàéúàíûí Ãÿðá hèññÿñèíäÿ hÿëÿ
åðàìûçäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿð ÷îõñàéëû òöðê òàéôàëàðûíûí ìþâúóäëóüóíó
òÿñäèã åëÿìÿêäÿäèð.
Èñòå’äàäëû òàðèõ÷è-åòíîãðàô âÿ òîïîíèìèñò Ãèéàñÿääèí Ãåéáóëëàéåâ
úèääè éàçûëû ãàéíàãëàðà, ìàðàãëû òîïîíèìèê ôàêòëàðà èñòèíàä åëÿìÿêëÿ
ñöáóòà éåòèðèð êè, hÿëÿ åðàäàí ÿââÿë VIII-VII ÿñðëÿðäÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí
ÿðàçèñèíäÿ (Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäà) òöðêäèëëè ÿhàëè éàøàéûðäû. Ñîíðàêû
ÿñðëÿðäÿ êèììåð, ñàêëàð, ãóãàðëàð, øèðàêëàð êèìè ãÿäèì òöðê òàéôàëàðû äà
áó éåðëÿðè þçëÿðè ö÷öí äàèìè éàøàéûø éåðè êèìè ñå÷ìèøëÿð.1
Áó òöðê òàéôàëàðû èëÿ éàíàøû, îüóçëàðûí äà hÿëÿ ñÿëúóã àõûíëàðûíäàí
÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿð Àçÿðáàéúàíäà éàøàäûüû àðòûã hå÷ êèìäÿ øöáhÿ
äîüóðìóð.
Ýþðêÿìëè òàðèõ÷è, ïðîô. Éàãóá Ìàhìóäëóíóí äåäèéè êèìè “Àçÿðáàéúàí hÿëÿ åðàìûçäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë àðàìñûç îëàðàã öìóìòöðê
ìÿêàíûíûí ìöhöì òÿðêèá hèññÿñè, äàhà äîüðóñó þçÿéè îëóá.2
Î, äöíéà õàëãëàðûíûí ÿí ãÿäèì ìÿ’íÿâè àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè
äÿéÿðëÿíäèðäèéè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä“ äà úÿðÿéàí åäÿí ðåàë òàðèõè
hàäèñÿëÿðèí ìÿhç Àçÿðáàéúàíäà – òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíäà áàø
âåðäèéèíè ìàðàãëû åëìè äÿëèëëÿð âÿ ôàêòëàðëà ñöáóòà éåòèðèð.
Ìàðàãëûäûð êè, ýþðêÿìëè òàðèõ÷èíèí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä“óí ìÿhç
Àçÿðáàéúàíäà éàðàíäûüûíû ñöáóò åëÿéÿí åëìè ôàêòëàðûíûí äåìÿê îëàð êè,
hàìûñûíäà Ýþé÷ÿ ÿí ãÿäèì îüóç åëè, ÿí óëó òöðê òîðïàãëàðûíäàí áèðè
êèìè õöñóñè äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð.
Ìöhöì åëìè-òàðèõè ÿhÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã äèããÿòè ïðîô. Éàãóá
Ìàhìóäëóíóí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä“ òàðèõè ìÿíáÿ êèìè âÿ éà òöðêöí
÷àüëàéàí òàðèõ áóëàüû“ ìÿãàëÿñèíäÿêè hÿìèí ìÿãàìà éþíÿëòìÿê
èñòÿðäèì.3
...Ôèêðèìèçè ÿñàñëàíäûðìàã ö÷öí èíäèéÿäÿê ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí
hÿëÿ ëàçûìûíúà àðàøäûðûëìàìûø îüóçíàìÿëÿðäÿí áèðèíäÿêè-ßáó Áÿêèð ÿëÈñôàhàíèíèí “Êèòàáè-Äèéàð Áÿêèðèééÿ“ñèíäÿêè /Àüãîéóíëó òàðèõè/ áÿ’çè
ôàêòëàðà äèããÿòè úÿëá åòìÿê èñòÿðäèê. Éåðè ýÿëìèøêÿí, áó ÿñÿð îüóç òöðêëÿðèíäÿí îëàí Àüãîéóíëóëàðûí ÿí ãöäðÿòëè hþêìäàðû Óçóí Ùÿñÿíèí
------------------------1. Ã.Ãåéáóëëàéåâ “Ãÿäèì òöðêëÿð âÿ Åðìÿíñòàí“ Áàêû 1992.
2. Àëòàé äöíéàñû æóðíàëû, Áàêû 1997, ñàéû 1-2, ñÿh.54.
3. Éåíÿ îðàäà. Áàêû 1997, ñàéû 1-2, ñÿh. 54, 55, 56.
17
/1453-1478/ hþêìö èëÿ 1470-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. ßñÿðèí ìöÿëëèôè äþâðöí
ýþðêÿìëè àëèìëÿðèíäÿí /Óçóí Ùÿñÿíèí êèòàáõàíàñûíäà 60-à ãÿäÿð àëèì
÷àëûøûðäû/, hÿì÷èíèí äþâëÿò àäàìëàðûíäàí áèðè èäè. Áó áàõûìäàí, ãöäðÿòëè
hþêìäàðûí ýþñòÿðèøè èëÿ éàçûëàí hÿìèí ÿñÿðèí ìþ’òÿáÿðëèéèíÿ ÿëáÿòòÿ èëê
ìÿíáÿëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìàìûø ìÿíáÿëÿðäÿí èñ òèôàäÿ îëóíìàñû áàõûìûíäàí øöáhÿìèç ãàëìàìàãäàäûð.
Áèðèíúè ôàêò: ìöÿëëèô Óçóí Ùÿñÿíèí áþéöê áàáàñû-Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí áàíèñè îëàí Ãàðà Éöëöê Îñìàí áÿéèí íÿñèë øÿúÿðÿñèíè
àðàøäûðàðàã 52-úè áàáàäà îüóç õàãàíà ÷àòäûðûð. Îüóç õàãàíûí áàø÷ûëûã
åèäèéè äþâëÿòèí ÿhàòÿ åòäèéè ÿðàçèëÿðè ñàäàëàéûá âÿ íÿhàéÿò, îíóí /Îüóç
Õàãàíûí/ Ýþé÷ÿ äÿíèçè ÿòðàôûíäà âÿôàò åòäèéèíè éàçûð.
Èêèíúè ôàêò: ßáó Áÿêð ÿë-Òåhðàíè Îüóçóí íÿâÿñè Áàéàíäûð õàãàí
hàããûíäà äàhà ìàðàãëû ìÿ’ëóìàò âåðèð. Ìöÿëëèô ýþñòÿðèð êè, Áàéàíäûð
Õàãàí “Ãàðàáàü ãûøëàüû âÿ Ýþé÷ÿ äÿíèç éàéëàãëàðûíà ýåòäè âÿ áþéöê áèð
ãóðóëòàé ÷àüûðäû“... Òîé ìÿúëèñè ãóðäóðäó. “Áàí åâ“ àäëàíàí ÷îõ áþéöê
áèð çÿðëè àëàúûã ãóðäóðäó. Áó òîéäà 12 ìèí ãî÷, 9 ìèí àéðûã, 18 ìèí
áóüà êÿñäèðäè. ×îõëó ãûçûë, ýöìöø, ãèéìÿòëè äàø-ãàøëà áÿçÿäèëìèø 500 áåë
áàüû áÿõøèø âåðäè êè, áóíëàðûí äà öñòöíäÿ ãûçûë âÿ ýöìöø ãûëûíúëàð âàðäû.
Ìÿìëÿêÿòè îüëàíëàðû àðàñûíäà ãàáèëèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áþëöøäöðäö âÿ áèð
íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Àëëàhûí äÿ’âÿòèíè ãÿáóë åòäè.
Ö÷öíúö ôàêò: Ãàðà Éöëöê Îñìàí áÿéèí 20-úè áàáàñû Ñöíêöð áÿé Ìÿhÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ìöàñèðè èäè. Äàèì êàôèðëÿðëÿ ìöhàðèáÿ âÿ
ìöúàäèëÿ åäÿðäè. Òöðêöñòàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ 70 èë ïàäøàhëûã åòäè. Îðàäàí
Äÿøòè-Ãûï÷àüà ýÿëäè âÿ 20 èë îðàíûí éàéëàã âÿ ãûøëàãëàðûíäà äîëàíäû.
Áóíäàí ñîíðà èñÿ Àëàýþç âÿ Ýþé÷ÿ äÿíèçè éàéëàüû /Îüóçëàð Ýþé÷ÿ ýþëö
èëÿ Àðïà ÷àéû àðàñûíäàêû äàüëàðû “Àëàýþç äàüëàðû“ âÿ éà “Àëàýþç
éàéëàãëàðû“ àäëàíäûðûðäûëàð. Ùàçûðäà Ýþé÷ÿ ýþëö – “Ñåâàí“, Àëàýþç
äàüëàðû èñÿ “Âàðäåíèñ ñèëñèëÿñè“ àäëàíûð/ òÿðÿôëÿðÿ ýÿëäè âÿ î ñÿðhÿääÿ
êàôèðëÿðèí ãîøóíó èëÿ ìöhàðèáÿëÿð åòäè. Âóðóøìàëàðûí áèðèíäÿ îõëà
éàðàëàíäû âÿ Àëëàhûí äÿ’âÿòèíè ãÿáóë åòäè.
Äþðäöíúö ôàêò: Ãàðà Éöðöê Îñìàí áÿéèí 14-úö áàáàñû Øÿêòóð õàí
èñÿ õÿëèôÿ Ìÿ’ìóíóí ìöàñèðè îëìóø, ßëèíúÿ ãàëàñûíû ýöðúöëÿðèí ÿëèíäÿí
àëìûøäû.
Áåøèíúè ôàêò: Áó ôàêò ÷îõ ìàðàãëûäûð, þçö äÿ Ãûï÷àã õàí hàããûíäàäûð. Îüóçóí íÿñèë øÿúÿðÿñèíÿ äàõèë îëàí âÿ îíóí òþðÿìÿñè îëàí
Ãûï÷àã õàí hàããûíäà. Ìöÿëëèôèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Ãûï÷àã õàí úàh-úÿëàëëû,
øàí-øþhðÿòëè âÿ áþéöê áèð ïàäøàh èäè. Îíà áþéöê ôÿòhëÿð ãèñìÿò îëìóøäó.
ßáó Áÿêð ÿë-Òåhðàíè Ãûï÷àã õàíûí òóòäóüó þëêÿëÿðè ñàäàëàäûãäàí
ñîíðà, íÿhàéÿò ýöðúöëÿðèí ÿëÿ êå÷èðìèø îëäóüó ßëèíúÿ ãàëàñûíû äà ôÿòh
åòäèéèíè éàçûð âÿ ýþñòÿðèð êè, áó òöðê ñÿðêÿðäÿñè õÿëèôÿ Ùàðóí ÿð-Ðÿøèäèí
ìöàñèðè èäè. Ùÿìèí ôàêò õöñóñèëÿ îíà ýþðÿ ìàðàãëûäûð êè, “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä“ äà úÿðÿéàí åäÿí òàðèõè hàäèñÿëÿð îüóç-ãûï÷àã òîããóøìàëàðû
/òàíûíìûø òöðêîëîã ïðîôåññîð Íèçàìè Úÿôÿðîâ äåìèøêÿí “îüóç-ãûï÷àã
ãàðøûäóðìàñû“/ ôîíóíäà áàø âåðèð. Ýþðöíäöéö êèìè, éóõàðûäà ýÿòèðèëÿí
ôàêòëàðûí hàìûñûíäà îüóç ìöãÿääÿñëÿðèíèí âÿ ãÿhðÿìàíëàðûíûí Îüóç
õàãàíûí, Áàéàíäûð õàãàíûí, Ñöíêöð áÿéèí, Øÿêòóð õàíûí, hàáåëÿ Ãûï÷àã
õàíûí âÿ áàøãàëàðûíûí ôÿàëèééÿò ìÿðêÿçè-îíëàðûí ÿñàñ ìÿêàíëàðû, áàøëûúà
îéëàãëàðû Ýþé÷ÿ äÿíèçè ÿòðàôû, Ãàðàáàü ãûøëàüû, Àëàýþç éàéëàãëàðû, ßëèíúÿ
ãàëàñûíûí îëäóüó éåðëÿðäèð, ãÿäèì Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûäûð!“
Þç ôöñöíêàð höñíö, þç òÿáèè ýþçÿëëèéè èëÿ öðÿêëÿðè ôÿòh åäÿí, îíäà õîø
äóéüóëàð îéàäàí ÿçÿìÿòëè Ýþé÷ÿ ìàhàëû ÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðäàí áÿðè
ñàçûí, ñþçöí áåøèéè îëìóø, ãîéíóíäà ãöäðÿò ëè ñàç-ñþç óñòàäëàðû
éåòèøäèðìèø, õàëãûí ñÿíÿò ìÿ’áÿäýàhûíà ÷åâðèëìèøäèð. Áó òîðïàãäà
éåòèøÿí ãöäðÿòëè ñÿíÿòêàðëàð þç èëhàìû, þç ñÿñè, þç íÿôÿñè èëÿ õàëãûìûçûí
çÿíýèí êþíöë ìöëêöíö èñèíäèðìèø, îíà éåíèëìÿçëèê, ìèñèëñèç öëâèééÿò
áÿõø åòìèøäèð.
Äöíéàéà òÿçÿúÿ ýþç à÷ìûø êþðïÿíèí åøèòäèéè èëê ñÿñ àíà ñÿñè, àíà
ëàéëàñû îëóá. Ùÿéàòà ÷àüûðàí áó áÿíçÿðñèç ñÿñ ö÷öí hàìûìûç – áöòöí
áÿøÿð þâëàäëàðû þç àíàìûçà ìèííÿòäàðûã. Ñÿñè ÿñðëÿðèí äÿðèí ãàòëàðûíäàí
ýÿëÿí Ýþé÷ÿ ìàhàëûíäà äöíéàéà ýþç à÷àí êþðïÿëÿð èñÿ àíà ëàéëàñû, àíà
îõøàìàñû èëÿ áèðëèêäÿ äàhà áèð ñåhðëè ëàéëà ñÿñèíÿ äÿ ãóëàã êÿñèëìèøëÿð.
Àíà ëàéëàñû ãÿäÿð ìöãÿääÿñ ñàéûëàí áó ëàéëà òåëëè ñàçûí ëàéëàñûäûð.
Éàõøû ôèêèð âåðÿíäÿ ýþðÿðñÿí êè, hÿð áèð àçÿðáàéúàíëû àíàíûí
ëàéëàñûíäà ñàç ñÿñè, ñàç äöíéàñû ÷àüëàéûð. Áÿëêÿ äÿ àíà þçö áóíëàðû hèññ
åòìèð, àíà þç ëàéëàëû äöíéàñûíäàäûð... Àììà áó ñÿñäÿ Áóðëà Õàòóíäàí,
Ìÿhñÿòèéÿ, Ìÿhñÿòèäÿí Ãî÷ Êîðîüëóíóí ãåéðÿòëè Íèýàðûíà, Íèýàðäàí
èñÿ áó àíàíûí òÿìèç ãàíûíà êå÷ÿ-êå÷ÿ ýÿëìèø áèð ãîïóç éàíüûñû êþçÿðèð.
Ýþé÷ÿäÿ ñàç ñÿñè àíà ñÿñèíÿ áèð àç äà äÿðèíäÿí ãîâóøóá, ýþé÷ÿëè
óøàüûí ãàíûíà, úàíûíà êå÷èá, èëèéèíÿ èøëÿéèá. Óøàã áó ëàéëàëàð àëòûíäà
áþéöéöá, ñàç ýþòöðöá, áàéàòû äåéèá, äàñòàíëàð àëÿìèíÿ áàø ÷ÿêèá,
íàüûëëàð äöíéàñûíà àò ñöðöá, þìðöí äàäûíû äà áóðäà òàïûá, äóçóíó äà...
Áó òîðïàãäà hÿð áèð àäàì øàä ýöíöíäÿ ñàçà áàüëàíäûüû êèìè, ãÿìëè
àíûíäà äà ñàçëà îðòàã îëìóø, ñåâèíúèíè äÿ, äÿðäèíè äÿ àëÿìÿ îíóíëà
éàéìûøäûð.
Ýþé÷ÿäÿ äöíéàéà ýÿëÿíè äÿ ñàç ãàðøûëàìûø, äöíéàäàí ýåäÿíè äÿ ñàç
éîëà ñàëìûøäûð.
Íÿäÿíñÿ àäàìû èñòÿð-èñòÿìÿç áåëÿ áèð ñóàë äöøöíäöðöð:
– Ýþðÿñÿí, Ýþé÷ÿäÿ ñàçà áó ãÿäÿð áàüëûëûã hàðàäí ýÿëèð?
Ñàç áóðàäà íÿ âàõòäàí ÷àëûíûð. Áó ìàhàëìû ãÿäèìäèð, éà ñàçìû?
Òàðèõèí hÿð äþâðöíäÿ íÿâÿëÿð òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí áó ñóàëëàðà áàáàëàð
18
19
úàâàá âåðÿ-âåðÿ ýÿëìèøëÿð. ×îõ âàõò ñþéëÿäèêëÿðè íàüûëëàð äöíéàñûíäàêû
ÿñàòèðëÿð, ÿôñàíÿëÿð, íÿâÿëÿðè ñèìóðüóí ãàíàäûíà àëûá õàëãûìûçûí óëó
êå÷ìèøèíÿ çèéàðÿòÿ àïàðìûøäûð. Óëóëàðûìûç èñÿ hÿìèøÿ äåéèáëÿð: áó
ìàhàë hå÷ âÿ’äÿ ñàçñûç îëìàéûá, ñàç äà áó õàëãñûç.
Óøàã èêÿí Äÿäÿ Ãîðãóä àäëû äöíéàìûçäàí õÿáÿðñèç îëàíäà ñèíÿäÿôòÿðëÿðèìèçäÿí “Ãóðãóò äÿäÿ“íèí ÷îõëó ñþéëÿìÿëÿðèíè åøèòìèøäèì.
Ñîíðàëàð áèëäèì êè, óëó Ýþé÷ÿ þç óëó îçàíûíû Ãóðãóò äÿäÿ àäû èëÿ
éàøàäûðìûø.
àüñàããàëû èìèø. Î, áöòöí îüóç òàéôàëàðûíà áàø÷ûëûã åäÿð, hàìûíû
õåéèðõàh ÿìÿëëÿðÿ ÷àüûðàðìûø. Ïèñëèéÿ, õÿáèñëèéÿ, äöøìÿí÷èëèéÿ éîë
âåðìÿçìèø.
Ýåòäèêúÿ çÿìàíÿ äÿéèøèð, èíñàíëàð êèí-êöäóðÿòëè îëìàüà
-----------------------1. Àçÿðáàéúàí æóðíàëû. 1988, ¹1. ñÿh.100.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä“ó îõóäóãúà áó áîéëàðäà ðàñòëàøìàäûüûì, àì ìà ãîúàëàðûí äèëèíäÿí åøèòäèéèì íÿ ãÿäÿð ÿhâàëàòëàð, èíúÿ ìÿòëÿáëÿð
éàäûìà äöøäö. Îíëàðû áó ìöãÿääÿñ åïîñóìóçóí ñÿhèôÿëÿðèíäÿ ÷îõ
àðàäûì, àíúàã ÷îõóíà ðàñò ýÿëìÿäèì. Éàëíûç îíäà áàøà äöøäöì êè, áèç
÷îõ øåéëÿð èòèðìèøèê. Óëó òàðèõìèçèí, hèêìÿò äöíéàìûçûí íÿ ãÿäÿð ñèððè,
ñîðàüû áèçäÿí ÿáÿäèëèê èðàã äöøöá.
Ýþðêÿìëè òÿíãèä÷è âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ, ïðîô. Éàøàð Ãàðàéåâèí äåäèéè
êèìè “Õàëãûìûçûí òàðèõè, hÿð øåéäÿí ÿââÿë, îíóí äàø âÿ äÿðè àáèäÿëÿðèäèð,
äèëèíèí, ìèôîëîýèéàñûíûí, ôîëêëîðóíóí õàëã ñÿíÿòèíèí âÿ ìÿèøÿòèíèí
ðóhóíäà, ìÿçìóíóíäàäûð, hÿì ãÿäèì ÿñàòèðäÿ, hÿì äÿ áó ýöíöí àäÿòÿí’ÿíÿëÿðèíäÿ éàøàéàí åéíè áèð ýåíåòèê êîäóí, ìèëëè-òàðèõè éàääàøûí
ìÿçìóíóíäàäûð: ñàõñû ãàáëàðäàí, ãûçûë úàìëàðäàí ãàéà éàçûëàðûíà âÿ
ãÿáèð äàøëàðûíà ãÿäÿð, ñåhèðëè íàüûëëàðäàí, ÿìÿê íÿüìÿëÿðèíäÿí, ìÿèøÿò
àäÿòëÿðèíäÿí áó ýöíêö áàhàð, òîé âÿ éàñ ìÿðàñèìëÿðèíÿ ãÿäÿð“!1
Ýþé÷ÿäÿ åëÿ áèð äàü éîõäóð êè, îðàäà îüóç ãÿáèðëÿðèíÿ, îüóç èçëÿðèíÿ
òÿñàäöô îëóíìàñûí. Òîõëóúà êÿíäèíäÿêè Ãàíãàëëû äàüûíäà, Ýþéÿð÷èíëè
êÿíäèíèí þðöøöíäÿ, “Ãàðà ãöçåé“ àäëû äàüûí áàøûíäà, Çîä àøûðûìûíäà,
Ñîéóãáóëàã ÿòðàôûíäàêû îüóç ãÿáèðëÿðè õàëãûìûçûí óëó êå÷ìèøèíèí áó
ýöíÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí þëìÿç àáèäÿëÿðèäèð. Ýþé÷ÿíèí åë àüñàããàëëàðû áó
ãÿáèðëÿðÿ þç ÿúäàäëàðû êèìè çàìàí-çàìàí åhòèðàìëà éàíàøìûø, îíëàðû
ìöãÿääÿñ håñàá åòìèø, áó hþðìÿò âÿ ìÿhÿááÿòè íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ þòöðÿðÿê
áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ÷àòäûðìûøäûð.
Îüóçëàð èðèáÿäÿíëè îëäóãëàðûíäàí ãÿáèðëÿðè äÿ ÷îõ áþéöê îëóðìóø. Åë
àðàñûíäà áåëÿ áèð ðÿâàéÿò ýÿçèð: Äåéèëÿíÿ ýþðÿ “Ãàðà ãöçåé“ àäëû äàüûí
áàøûíäà äÿôí îëóíìóø Þìöð àäëû îüóç áó îáàíûí áàø÷ûñû, àäëû-ñàíëû
áàøëàéûð. Áÿäõàhëûã àðòäûãúà Þìöð äÿäÿíèí äÿ ïàõûëëûüûíû ÷ÿêÿíëÿðèí
ñàéû ÷îõàëûð. Îíà äàü ÷ÿêìÿê ö÷öí èêè îüëóíó íàìÿðäúÿñèíÿ þëäöðöðëÿð.
Ùàìûéà õåéèðõàhëûã àðçóëàéàí Þìöð äÿäÿ èíñàíëàðäàí èíúèê äöøöð.
Îüëàíëàðûíûí âÿ þçöíöí ãÿáðèíè “Ãàðà ãöçåé“ äàüûíûí áàøûíäà ãàçäûðûð.
Îüëàíëàðûíû äÿôí åòäèêäÿí ñîíðà áèð àéàüûíû ãÿáðèí è÷èíÿ, áèðèñèíè èñÿ
÷þëöíÿ ãîðóéóá äåéèð:
– Åé óüóçëàð, /Ýþé÷ÿäÿ îüóçëàðà óüóç äåìèøëÿð/ ñèç ÷îõ ïàê âÿ ëÿéàãÿòëè àäàìëàð èäèíèç, ÷àëûá-îõóéàð, äåéèá-ýöëÿð, hþíêöðöá àüëàéàðäûíûç. Áèðèíèçÿ áÿëà ýÿëÿíäÿ hàìûíûç éàñ òóòàð, áèðèíèçÿ äöøìÿí äàø
àòàíäà hàìûíûç ãàáàüà äóðàðäûíûç. Èíäè çÿìàíÿ ïèñ ýÿëäè, ñèçè äÿéèøäè.
Äàhà ìÿí ñèçÿ àüñàããàëëûã åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ìÿíèì îüëàíëàðûìû
þëäöðìÿêëÿ òàéôàëàð àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê éàðàòäûíûç. Ìÿí ñèçÿ óçóí
èëëÿð àüñàããàëëûã åäÿúÿéäèì. Àíúàã äàhà îôñàíäûì. Ùÿëÿ éàøàéàúàã âÿ
ñèçèí äÿ þìðöíöçö óçàòìàüà ÷àëûøàúàãäûì. Àíúàã ýþðöíöð áóíëàð ãèñìÿò äåéèëìèø. Íÿ åòìÿê îëàð?! Òàëåéèí ÿëèíäÿ îéóíúàüà äþíäöéöìöçö
àíëàäûì. Éåðèìè áó óúà äàüûí áàøûíäà ñàëûá äöíéà áîéó ñè çÿ
áàõàúàüàì. Öðÿéèì ñèçäÿí ãûðûëñà äà, ýþçöì öñòöíöçäÿ îëàúàã. Øÿð èø
òóòàíëàðû ëÿ’íÿòëÿéÿúÿê, éàõøû ÿìÿëëÿðèíèçÿ õåéèð-äóà âåðÿúÿéÿì.
Áó ñþçëÿðè äåéèá ãÿáðèíÿ óçàíäû âÿ úàíûíû òàïøûðäû. Åëÿ áóðäàúà
îüóçëàð àíä è÷äèëÿð êè, ãÿáðèìèç éàëíûç Þìöð áàáàíûí ãÿáðè êèìè ÿí óúà
éåðëÿðäÿ ãàçûëàúàãäûð.
Ýþé÷ÿíèí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ ãÿäèì ãÿáèðñòàíëûãëàð ìþâúóääóð. Áó
ãÿáðèñòàíëûãëàðäà íÿ õðèñòèàíëûã, íÿ äÿ ìöñÿëìàíëûã èçëÿðè âàðäûð.
Áóíëàðäàí áèðè äÿ Àüáóëàã êÿíäèíèí è÷èíäÿ ÷îõ ãÿäèìäÿí ãàëìà
ãÿáèðèñòàíëûã èäè. Áó ãÿáèðèñòàíëûã ìöÿééÿí ñÿáÿá óúóíäàí äàüûëûá, éåðëÿ
éåêñàí åäèëäè. Ùÿð áèð ãÿáðèí öñòöíÿ èðè äàøëàð ãîéóëìóøäó. Äàøëàðäàí
áèðèíèí öñòöíäÿ àëîâ òÿñâèð åäèëìèøäè. Áó äàø äÿâÿéÿ îõøàäûüûíà ýþðÿ îíà
“äÿâÿ äàøû“ äåéèðäèëÿð. Áàøãà áèð äàøûí öñòöíäÿ èíäèêè úöðÿ ñàçà áÿíçÿð,
÷àíàüû áèð ãÿäÿð óçóíñîâ áèð øÿêèë äèããÿòè úÿëá åäèðäè. Õàëã àðàñûíäà
áóíà “ñàç“ äàøû äåéèðäèëÿð. Øîðúà êÿíäèíèí ìÿðêÿçèíäÿêè ãÿáèðèñòàíëûãäà îëàí ãÿäèì ìÿçàðëàðûí áàøäàøûíäàêû Ãîáóñòàí ãàéà òÿñâèðëÿðèíÿ
áÿíçÿð îüëàí øÿêëè óëó êå÷ìèøèìèçäÿí õÿáÿð âåðÿí áþéöê òàðèõèí êè÷èê
áèð íèøàíÿñè äåéèëäèìè? Àììà hå÷ êÿñ íÿ îíóí ìàhèééÿòèíÿ âàðûð, íÿ äÿ
åëìè-òàðèõè ÿhÿìèééÿòèíè äöøöíöðäö.
20
21
Ýÿëèíÿ àéðàí äåéÿéäèì, ìÿí Äÿäÿ Ãóðãóò,
Àéðàíà äþéðàí äåéÿéäèì, ìÿí Äÿäÿ Ãîðãóò.
Èéíÿéÿ òèêÿí äåéÿéäèì, ìÿí Äÿäÿ Ãîðãóò,
Òèêÿíÿ ñþêÿí äåéÿéäèì ìÿí Äÿäÿ Ãîðãóò.
ßñàòèðëÿð, ÿôñàíÿëÿð, íàüûë âÿ äàñòàíëàð ãûø àéûíäà ýþé÷ÿëèëÿðèí ÿí
ìóíèñ hÿìäÿìè îëàðäû. Éàõûí ãîíøóëàð hÿð ýöí áèð åâäÿ òîïëàøàð,
ýåúÿíèí éàðûñûíà ãÿäÿð ñàçûí-ñþçöí èñòè, èëûã íÿôÿñè èëÿ èñèíÿð, óëó
êå÷ìèøèìèçèí ìöäðèêëèê äöíéàñûíäà áó ýöíöìöçÿ êþðïöëÿð ñàëàðäûëàð.
Ãàäûíëàð áèø-äöøëÿ ìÿøüóë îëàð, êèøèëÿð áèð éåðÿ òîïëàøûá íàüûë äàíûøàð,
äàñòàíëàð ñþéëÿð, ýÿíúëÿð èñÿ éàíûëòìàúàëàðà áàøëàð, îéóíëàð òÿøêèë åäÿð,
óäóçàíû úÿçàëàíäûðàðäûëàð. Óäóçàíëàð hÿìèí ýåúÿíè ãàðàâÿëèëÿðëÿ áàøà
âóðìàëû èäèëÿð. Áÿ’çèëÿðè èñÿ íàüûë äàíûøìàüà ìÿúáóð åäèëÿðäè.
Íàüûëëàð Ýþé÷ÿ ôîëêëîðóíóí ÿí ýåíèø éàéûëìûø æàíðëàðûíäàíäûð. Èëê
íöìóíÿëÿðè ÷îõ óçàã êå÷ìèøëÿðäÿ éàðàíàí áó íàüûëëàð àüûçäàí-àüûçà
êå÷ÿðÿê áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Áó õàëã éàðàäûúûëûüûí
íöìóíÿëÿðè, èëêèí ýþðöøëÿðèìèçè, å’òèãàäëàðûìûçû, àäÿò-ÿí’ÿíÿëÿðèìèçè
þéðÿíìÿê ö÷öí ÷îõ äÿéÿðëè ìàòåðèàëëàð âåðèð.
Ôîëêëîðøöíàñëûãäà íàüûëëàð ÿí’ÿíÿâè îëàðàã ö÷ ãðóïà àéðûëûð: Ñåhèðëè
íàüûëëàð, håéâàíëàð àëÿìèíäÿí áÿhñ åäÿí íàüûëëàð âÿ ìÿèøÿò íàüûëëàðû.
Íàüûë æàíðûíûí öìóìè õöñóñèééÿòèíè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ áó ãðóïëàðà
äàõèë îëàí íàüûëëàðûí hàìûñûíà àèä åòìÿê îëàð. Îíó äà ýþñòÿðìÿê
ëàçûìäûð êè, íàüûëëàðûí hÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè îíëàðûí ìöõòÿëèô ñöæåò
áþëöìëÿðèíèí hÿð áèðèíèí àéðû-àéðûëûãäà ñèñòåìëè øÿêèëäÿ àðàøäûðûëìàñûíäàí ñîíðà ìöìöêöíäöð. Àíúàã áó éîëëà ôîëêëîðóí ìöõòÿëèô îõøàð âÿ
ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðìàã, îíëàðûí ñÿâèééÿñè
õöñóñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð.
Ýþé÷ÿ íàüûë ðåïåðòóàðûíäà ñåhèðëè íàüûëëàð áþéöê éåð òóòóð. Òîïëàíìûø íöìóíÿëÿð öçÿðèíäÿ ìöøàhèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, áó áþëýÿíèí íàüûë
ðåïåðòóàðûíäà ñåhðëè íàüûëëàð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð.
“Áàëûãëàðûí ýöëìÿñè“, “Òîð÷ó îüëó“, “Áÿõòèéàð“, “Ýöëõàíûì“, “Îâ÷ó îüëó“, “Ñåhðëè ïàïàã“, “Ïÿðè ãûçëàðûí íàüûëû“, “Ñÿíóáÿðèí íàüûëû“,
“Òèëñèìÿ äöøìöø ãûç“, “Äÿéèðìàí÷û îüëó“, “Òàúèð ßhìÿäèí íàüûëû“ âÿ
ñ. ñåhðëè íàüûëëàð ãåéðè-àäè hàäèñÿëÿðëÿ, ãÿhðÿìàíëàðëà ìþ’úöçÿëè
ÿøéàëàðëà çÿíýèíäèð. Ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà ìàëèê áó òèï íàüûëëàðäà
èíñàíëàðûí ãÿäèì ìèôèê áàõûøëàðû ÿêñ îëóíìóøäóð. Áó òÿñÿââöðëÿð èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ àðàäàí ÷ûõìûø, àíúàã íàüûë åñòåòèê ìÿ’íàñûíû èòèðìÿäÿí
áÿäèè ÿñÿð êèìè õàëãûí éàääàøûíäà áó ýöí äÿ éàøàéûð.
Ñåhèðëè íàüûëëàðûí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îäóð êè,
íàüûëëàðäà ñöæåò ÿôñàíÿâè ìÿêàí âÿ çàìàí höäóäóíäà èíêèøàô åäèð.
Áÿäèè íàüûë ìÿêàíû ðåàë ìÿêàíäàí àéðûëûð, õÿéàëè øàhëûã âÿ äþâëÿòëÿðëÿ
áàüëàíûð. Ñåhèðëè íàüûëëàðäà hÿì äÿ hÿãèãè äöíéà-êÿíäëÿð âÿ øÿhÿðëÿð,
ýþëëÿð, ìåøÿëÿð äÿ ÿêñ îëóíóð.
Íàüûëäà áþéöê ìÿêàí êè÷èê âàõò è÷èíäÿ ãÿò åäèëèð. Áó äà hÿìèøÿ
ñåhèðëè êþìÿê÷èëÿð-ñåhèðëè ãóøëàð, ñåhèðëè âàñèòÿëÿð ó÷àí õàë÷à, ñåhèðëè
öçöê âÿ ñ. êþìÿéè èëÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð.
Õåéèðëÿ øÿðèí ìöáàðèçÿñè ñåhèðëè íàüûëëàðûí ÿñàñ ìþâçóñóíó òÿøêèë
åäèð. Ñåhèðëè íàüûëëàðäà õåéèðõàhëûüû âÿ áÿäõàhëûüû òÿìñèë åäÿí ãöââÿëÿð
ÿí’ÿíÿâè îáðàçëàðäà ÿêñ îëóíóðëàð. Íà üûëûí áàø ãÿhðÿìàíû õàëã
èäåàëûíûí ÿñàñ äàøûéûúûñû håñàá îëóíóð. Íàüûë ãÿhðÿìàíûíäà õàëãûí
÷îõÿñèðëèê àðçóëàðû èôàäÿ îëóíóð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø íàüûëëàð áèð äàhà òÿñäèã åäèð êè, ÿôñàíÿ âÿ
ðÿâàéÿòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã íàüûëëàð ïîåòèêà áàõûìûíäàí äàhà ÷îõ îðòàã
õöñóñèééÿòëÿð êÿñá åòäèéèíäÿí îíëàðû ìöÿééÿí ìÿ’íàäà áåéíÿìèëÿë æàíð
äà àäëàíäûðìàã îëàð. ×öíêè àä ýþñòÿðèúèëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, íÿèíêè
àéðû-àéðû ðåýèîíëàð àðàñûíäà, hÿòòà ìöõòÿëèô õàëãëàðûí íàüûëëàðû àðàñûíäà
÷îõ áþéöê éàõûíëûã ìöøàhèäÿ åäèëìÿêäÿäèð.
Ìèô âÿ ôîëêëîð íÿçÿðèééÿëÿðè ýþñòÿðèð êè, ìèô ìöÿéÿí èíêèøàô ìÿðhÿëÿñè
êå÷äèêäÿí ñîíðà ïàð÷àëàíûð âÿ îíäàí ôîëêëîðóí åïèê íþâöíöí æàíðëàðûíàüûë, ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿð éàðàíûð.
Íàüûëû ìèôäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áàøëûúà õöñóñèééÿò áóíäàí èáàðÿòäèð êè,
ìèôëÿðäÿ ãëîáàë äöíéÿâè ñÿâèééÿäÿ, êîñìèê ìÿêàíäà áàø âåðÿí hàäèñÿëÿð,
íàüûëäà àèëÿ ÷ÿð÷èâÿñèíÿ àèä åäèëèð. Áó äà íàüûëëàðûí þç ìþâçó, èäåéà âÿ
ïîåòèêà õöñóñèééÿòëÿðèíè øÿðòëÿíäèðèð. Íàüûëûí áèëàâàñèòÿ ìèôäÿí òÿêàí îëìàñû èäåéàñûíà öñòöíëöê âåðÿí íàüûë âÿ ãÿäèì åïîñ ñöæåòëÿðèíäÿêè ÿêñè
èçëÿðèíè ìèôëÿðäÿ àõòàðìàüû òÿêëèô åäÿí Å.Ì.Ìåëåíòèíñêèíèí ôèêðèíúÿ
“íàüûëëà ìèôèí ýåíåòèê ÿëàãÿñè øöáhÿ äîüóðìóð. Ìèôîëîæè äöøöíúÿíèí
ñïåñèôèê þçöíÿìÿõñóñëóãëàðû, hÿì÷èíèí èëêèí ôåòèøèñò, òîòåìèñò, àíèìèñò,
ìàýèê òÿñÿââöðëÿð, ìèôîëîæè ìåäèñèéàëàð íàüûëûí æàíð ôîðìàñûíû
ìöÿééÿíëÿøäèðèð“.1
22
23
-------------------------1. Å.Ì. Ìåëåòèíñêè. Èñòîðè÷åñêàÿ ïîåòèêà ôîëüêëîðà. Ôîëüêëîð. Ïîåòè÷åñêàÿ
ñèñòåìà. Ì., 1977 ñ. 28-29.
Ìþâçó âÿ èäåéàñûíà ýþðÿ êëàññèê ñàéûëà áèëÿúÿê “Òîð÷ó îüëó“,
“Áÿõòèéàð“, “Îâ÷ó îüëó“, “Òèëñèìÿ äöøìöø ãûç“ âÿ ñ. íöìóíÿëÿð Ýþé÷ÿ
íàüûëëàðûíûí è÷ÿðèñèíäÿ ìèôîëîæè íàüûëëàð ãðóïóíó àéðûúà ýþñòÿðìÿéè
çÿðóðèëÿøäèðèð. Áó íöìóíÿëÿð ÿí ãÿäèì íàüûë ÿí’ÿíÿñèíäÿí
ãèäàëàíìàãëà éàíàøû, ìèô ïîåòèêàñûíûí äà áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿðèíè
ÿhÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð. Ìèôëÿðäÿ hÿð hàíñû
ìöøêöëàòû hÿëë åòìÿê ö÷öí ãóðáàíëàð âåðèëèð. Áó òèïëè íàüûëëàðäà äà åéíè
hàäèñÿëÿðÿ ñûõ-ñûõ ðàñò ýÿëèíèð. ßýÿð ìèôëÿðäÿ hàäèñÿëÿð äöíéÿâè ìàhèééÿò
äàøéûá ëîêàëëûãäàí óçàã èäèñÿ î, þç òàðèõè èúòèìàè-ìÿäÿíè ôóíêñèéàíû
éåðèíÿ éåòèðèá þç íöâÿñèíè íàüûë âÿ äàñòàíëàðà òÿñëèì åëÿäèéè âàõò éåíè
æàíðëàð ãëîáàë êîñìèê êîíôëèêòè àèëÿ ñÿâèééÿñèíÿ åíäèðèð.
Àðõàèê ìèôëÿðäÿ ãÿhðÿìàíëàð àçìàíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Áó
ìöáàðèçÿäÿ îíëàðûí hàìèñè, êþìÿéÿ ýÿëÿíè ñåhèðëè âàñèòÿëÿð, ìèôîëîæè
âàðëûãëàð îëóðäó. Àäëàðû ÷ÿêèëÿí íàüûëëàðäà ãÿhðÿìàíûí êþìÿê÷èñè âÿ
hàìèñè ðîëóíó ìöõòÿëèô ñåhèðëè âàñèòÿëÿð éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ áàøëàéûð.
Äèããÿò éåòèðñÿê ýþðÿðèê êè, áó íàüûëëàðûí áèð áþëöìöíäÿ ãÿhðÿìàí
ìèôëÿðäÿ îëäóüó êèìè þç ìÿãñÿäèíÿ éåòèøìÿê ö÷öí ìÿêàíûíû äÿéèøìÿëè
îëóð. Áóíóí ö÷öí íàüûëäà “àç ýåäèð, öç ýåäèð, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåäèð“
ãåéðè-ìöÿééÿí ôîðìóëóíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ìÿêàí
çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèäèëèð. Äàñòàíëàðûìûçäà äà ìöøàhèäÿ îëóíàí áó
ìÿêàí äÿéèøèêëèéè âÿ ãÿhðÿìàíûí þç ìÿãñÿäèíÿ éåòèøìÿñèíäÿ áó
ôàêòîðóí ðîëó ìèôëÿðäÿí ýÿëìÿ õöñóñèééÿòäèð. Òÿhëèë ýþñòÿðèð êè, ãàðøûäà
äóðàí ïðîáëåì úÿìèééÿò âÿ àèëÿ ñÿâèééÿñèíäÿ hÿëë îëóíñà äà, hàããûíäà
äàíûøäûüûìûç íàüûëëàð þç ìÿçìóíëàðû, ñöæåòëÿðè, îáðàçëàðû âÿ ïîåòèêàñû
å’òèáàðû èëÿ ÿñêè ìèôëÿðäÿí ãàéíàãëàíûð.
Ýþé÷ÿ íàüûëëàðû áèð ñûðà ãÿäèì ìèôîëîæè åëåìåíòëÿðëÿ ñöñëÿíìèøäèð êè,
áó öíñöðëÿð îíëàðûí ñåhèðëÿ, îâñóíëà çÿíýèíëÿøìÿñèíèí ÿñàñ àìèëèíÿ
÷åâðèëìèøäèð. Áó úÿhÿòäÿí “Òîð÷ó îüëó“ íàüûëû òÿhëèë ö÷öí äÿéÿðëè
ìàòåðèàë âåðèð. Íàüûëäà áåëÿ áèð ìîòèâ âàð: “Òîð÷ó îüëóíóí“ ýþçÿë
àðâàäûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ïàäøàh âÿçèðèíèí ìÿñëÿhÿòè èëÿ àòàñûíäàí
õÿáÿð ýÿòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíó î äöíéàéà ýþíäÿðìÿê òÿäáèðèíÿ áàø âóðóð.Òîð÷ó îüëó ìèôëÿðäÿ îëäóüó êèìè î äöíéàäàí õÿáÿð ýÿòèðìÿëèäèð. Òîð÷ó îüëóíó áó ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿí Ìÿëåéêÿ àðâàäû õèëàñ
åäèð. Î, àðâàäûíûí éàõûíäàí êþìÿéè èëÿ çàëûì hþêìäàðà âÿ îíóí
áèíàìóñ âÿçèðèíÿ ãàëèá ýÿëèð.
Ìèôîëîæè åëåìåíòëÿð íàüûëëàðû äàñòàíëàðûìûçëà äà éàõûíëàøäûðûð êè,
hÿìèí úÿhÿò áó óéüóíëóüóí âàhèä ãàéíàãäàí íÿø’ÿò åòìÿñèíè ýþñòÿðèð.
Áó úÿhÿòäÿí “Îâ÷ó Íÿáè“ òÿhëèë ö÷öí äÿéÿðëè ìàòåðèàë âåðèð. ×ûõûëìàç
âÿçèééÿòÿ äöøÿí Ìÿhÿììÿä áèð ãàðûíûí ìÿñëÿhÿòèëÿ ãûðõ à÷àðû ÿëäÿ åäèá,
îíëàðëà áàüëû ãàïûëàðû áèð-áèð à÷ûð. Ãûðõûíúû îòàãäà ýåäèá áèð ýþëÿ ÷ûõûð.
Ýþëöí êÿíàðûíäà ýèçëÿíèá hóðè ãûçëàðûí ýÿëìÿñèíè ýþçëÿéèð. Îíóí ìÿãñÿäè ìÿëåéêÿëÿðäÿí áèðèíèí ãàíàäûíû îüóðëàìàãäûð. Ùóðèëÿð ãàíàäëàðûíû
÷ûõàðûá ýþëäÿ ÷èìÿðêÿí Ìÿhÿììÿä îíëàðäàí áèðèíèí ãàíàäûíû
îüóðëàéûð. Ùóðèëÿð îíóí íèééÿòèíè þéðÿíìÿê èñòÿéÿíäÿ Ìÿhÿììÿä äåéèð
êè, ìÿí èøûãëû äöíéàéà ÷ûõìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿhÿììÿä hóðè ãûçûí êþìÿéèëÿ ÷ÿòèíëèêäÿí ãóðòàðûð âÿ èøûãëû äöíéàéà ýåäèá ÷ûõûð.
Áÿëëè îëäóüó êèìè ôîëêëîð âÿ ìèôîëîýèéàìûçûíäà “ãàíàä ìÿñÿëÿñè“
ìèôîëîæè ýþðöøëÿðèí åëåìåíòè êèìè þéðÿíèëìèøäèð. Áÿëëèäèð êè, “Êîðîüëó“
äàñòàíûíäà Ãûðàò Ðþâøÿíèí ãûðõ ýöí ñÿáð åäÿ áèëìÿìÿñè öçöíäÿí
ãàíàäëàðûíû ãåéá åäèð. ßñëèíäÿ èñòÿð äàñòàíäà, èñòÿðñÿ äÿ íàüûëäà
ãàíàäëàðûí éîõ îëìàñû ìèôäÿí ôîëê ëîðà êå÷èäèí ÿëàìÿòè êèìè
äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Ãàíàä ìîòèâè èëÿ áàüëû ìèôëÿð ìöÿééÿí òðàíñôîðìàñèéàéà
óüðàéûá íàüûë ïîåòèêàñûíûí áÿ’çè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøèð. Áèð ÷îõ
íàüûëëàðûìûçäàêû ìÿëåéêÿëÿðèí ãàíàäû ÿhâàëàòû hÿìèí íàüûëëàðûí ìèôîëîæè
ýþðöøëÿðëÿ áàüëûëûüûíäàí õÿáÿð âåðìÿêäÿäèð.
“Ñÿíóáÿðèí íàüûëûí“äà ýþçëÿðè ÷ûõàðûëìûø âÿ àòûëìûø ãûçû èêè ýþéðÿ÷èí
ýþðöð. Áóíëàð ãûçà êþìÿê åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ëÿëÿêëÿðèíäÿí ÷ûõàðûá îíà
àòûðëàð. Ãûçëàð ýþçëÿðèíè éåðèíÿ ãîéóá ëÿëÿéè îíóí öñòöíäÿí ÷ÿêèðëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, ýþçëÿðè ñàüàëûð.
Öìóìè ãàéÿñè äèäàêòèêà öñòöíäÿ ãóðóëàí áó íàüûëûí ñöæåòèíäÿ ìÿèøÿò
ìîòèâëÿðè öñòöíëöê òÿøêèë åòñÿ äÿ, ñåhðèí, ìàêèéàíûí hÿëëåäèúè ðîëóíà
ýþðÿ îíó “ñåhèðëè íàüûëëàð“ ñûðàñûíà àèä åòìÿê äàhà äîüðó îëàðäû. Áó
hÿð øåéäÿí ÿââÿë îíà ýþðÿ âàúèáäèð êè, ñöæåòèí ÿí ìöðÿêêÿá ìÿãàìûíäà
áàøëûúà ãàéÿ ñåhðèí, îâñóíóí âàñèòÿñèëÿ ÷þçöëöð.
Áÿëëèäèð êè, ìþâçó âÿ ïðîáëåìàòèêàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ÿêñÿð
íàüûëëàðäà ãàðøûäóðìà àøàüû èëÿ éóõàðûíûí, çÿèôëÿ ýöúëöíöí ìöáàðèçÿñè
øÿêëèíäÿ þç èôàäÿñèíè òàïûð. Áó Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø íàüûëëàðäà þçöíöí
äàhà ãàáàðûã ÿêñèíè òàïìûøäûð. “Àõâàé“ íàüûëûíäà ôîëêëîð ïîåòèêàñûíûí
ìöhöì áèð úÿhÿòè-ìöÿééÿí èøëÿðè hÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ýåéèì-ïàëòàð
äÿéèøìÿê àêòûíûí âàúèáëèéè áó áàõûìäàí õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. Áó
ìÿñÿëÿéÿ ôîëêëîðóìóçóí äèýÿð æàíðëàðûíäà äà ñûõ-ñûõ ðàñò ýÿëèíìÿêäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä“ âÿ “Êîðîüëó“ äàñòàíëàðûíäà Áåéðÿéèí Îüóç åëèíÿ ãàéûäàðêÿí, Êîðîüëóíóí ÷ÿòèí ñÿôÿðëÿðäÿ ýåéèìëÿðèíè
äÿéèøìÿñè ãÿhðÿìàíûí âàúèá àòðèáóòèâ ÿëàìÿòëÿðè êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð.
Íàüûëëàðûìûçäà áó ôóíêñèéàíû àäÿòÿí ýåúÿëÿð éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. “Àøàüû“íû
òÿìñèë åäÿí êå÷ÿë þç ìÿhàðÿòè ñàéÿñèíäÿ “éóõàðû“éà êå÷èð. Òàðèõè
ÿí’ÿíÿéÿ ýþðÿ àøàüûíû òÿìñèë åäÿí éóõàðûäà éåð òóòà áèëìÿç. Àíúàã
íàüûëäà ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, êå÷ÿë áó èøè ðåàëëàøäûðà
áèëèð. “Àõâàé“ íàüûëûíûí ñöæåòè èëê þíúÿ ìÿèøÿò ìÿñÿëÿñèíäÿí òÿêàí àëûðñà, ñîíðàäàí ñöæåò áèð ñûðà ñåhèðëè-ìèôèê öíñöðëÿðëÿ çÿíýèíëÿøèð.
Öìóìèééÿòëÿ, ñåhèðëè íàüûëëàðûí áþéöê áèð áþëöìöíäÿ õàëã àðçóñóíóí èôàäÿ÷èñè îëàí ãÿhðÿìàíëàð òÿáèÿòèí ãîðõóíú ãöââÿëÿðè
hàããûíäà òÿñÿââöðëÿðèíèí áÿäèè ÿêñè îëàí äèâëÿðëÿ, ÿæäàhàëàðëà, ñåhðêàð
ãàðûëàðëà ãàðøû-ãàðøûéà ýÿòèðèëèð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø Àçÿðáàéúàí ñåhèðëè íàüûëëàðûíäà ãÿhðÿìàíûí
êþìÿê÷èëÿðè äÿ ìöhöì éåð òóòóð. Áó ñûðàäà áèðèíúè éåðè ãÿhðÿìàíûí
ñåâýèëèñè-îíóí ÿí éàõûí êþìÿê÷èñè òóòóð. Öìóìèééÿòëÿ, ñåhèðëè íàüûëëàð
õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ êèøèëÿðäÿí ýåðè ãàëìàéàí ãàäûí îáðàçëàðû èëÿ çÿíýèíäèð.
“Ýöëõàíûì“, “Òèëñèìÿ äöøìöø ãûç“, “Îäóí÷óíóí êè÷èê ãûçû“ âÿ ñ.
íàüûëëàðäà ãàäûíëàð éà áàø ãÿhðÿìàí ôóíêñèéàñûíäà ÷ûõûø åäèð, éà äà
íàüûë ãÿhðÿìàíëàðû ãàäûíëàðûí ìÿñëÿhÿòè âÿ êþìÿéèëÿ èñòÿêëÿðèíÿ
÷àòûðëàð. Áó íàüûëëàðäà ãàäûíëàð ýþçÿëëèéèí, ñàüëàìëûüûí ñèìâîëó êèìè
24
25
òÿñâèð âÿ òÿñÿââöð îëóíóð. Öìóìèééÿòëÿ, ñåhèðëè íàüûë ñöæåòèíäÿ
ãÿhðÿìàí âÿ îíóí ðÿãèáëÿðè èëÿ éàíàøû, ãÿhðÿìàíûí êþìÿê÷èëÿðè äÿ
ìöhöì éåð òóòóð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø ñåhèðëè íàüûëëàðûí áèð ãèñìèíäÿ àíàëûã âÿ îíóí
þýåé þâëàäà ìöíàñèáÿòè ãàáàðûã øÿêèëäÿ ÿêñ îëóíóð. Çèëëÿòÿ äö÷àð îëàí
éåòèì óøàã àíàëûüûí ìöõòÿëèô hèéëÿëÿðè èëÿ ãàðøûëàøìàëû îëóð. “Ôàòìà“
íàüûëûíäà çöëöìêàð àíàëûã íåúÿ îëóðñà îëñóí, êèìñÿñèç ãûçëûüû
þëäöðìÿéÿ ÷àëûøûð. Îíà hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ìèí úöð òàïøûðûãëàð âåðèð. Àíúàã áöòöí ñÿéëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Ýþé÷ÿê Ôàòìà õåéèð õàh ãöââÿëÿðèí êþìÿéèëÿ àíàëûüûí øÿðèíäÿí ãóðòàðûð âÿ õîøáÿõòëèéÿ ÷àòûð.
Àíàëûã âÿ îíóí êå÷ÿë ãûçû èñÿ áÿä ÿìÿëëÿðèíèí úÿçàñûíû ÷ÿêèðëÿð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø Àçÿðáàéúàí õàëã íàüûëëàðûíûí áèð áþëöìöíö
håéâàíëàð àëÿìèíäÿí áÿhñ åäÿí íàüûëëàð òÿøêèë åäèð.
“Åøøÿê, èò, õîðóç, ïèøèê“, “Ñàëõûì Ñóâàð áÿé“ íàüûëëàðûíäà hÿëëåäèúè
ðîë håéâàíëàðà ìÿõñóñäóð. Þçö äÿ áó håéâàíëàð hå÷ äÿ ìèôîëîæè
àëÿìäÿí ýÿëèá íàüûëà äöøìÿéèáëÿð. Îíëàð ðåàë äöíéàíûí âàðëûãëàðûäûð êè,
ìöøêöëàòûí hÿëë îëóíìàñûíäà èíñàí þâëàäûíûí êþìÿê÷èñè îëóðëàð. Î äà
äèããÿòè úÿëá åäÿí úÿhÿòëÿðäÿíäèð êè, ôîëêëîðóìóçóí áàøãà æàíðëàðûíäà,
åëÿúÿ äÿ áÿ’çè íàüûëëàðäà hèéëÿýÿðëèê ðÿìçè êèìè ãÿhðÿìàíà êÿëÿê ýÿëÿí
òöëêö “Ñàëõûì Ñóâàð áÿé“ íàüûëûíäà ãÿhðÿìàíûí ñàäèã äîñòóíà, êþìÿê÷èñèíÿ ÷åâðèëèð. Ùåéâàíëàð hàããûíäà íàüûëëàðû ãÿäèì ÿñàòèðè ýþðöøëÿðëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðÿí, áó ãÿáèëäÿí îëàí íöìóíÿëÿðäÿ håéâàíëàðûí èíñàí
ñèôÿòëÿðèëÿ ÷ûõûø åòìÿñèíèí ñÿáÿáèíè àðàøäûðàí Í.Ñåéèäîâ éàçûð: “Áèçúÿ î,
áèð ñûðà áàøãà ñÿáÿáëÿðëÿ éàíàøû, hÿì äÿ íàüûëûí ìàðàãëû îëìàñû îíà
ìöÿééÿí ìÿ’íà âåðèëìÿñè âÿ áÿäèèëèéè àðòûðìàüà õèäìÿò åäèð... Ùÿð
håéâàí äàíûøûüû, hÿðÿêÿòè âÿ õàðàêòåðè íàüûë÷û òÿðÿôèíäÿí åëÿ ìÿhàðÿòëÿ
òÿñâèð åäèëèð êè, áóíëàð ÿôñàíÿâèëèêäÿí ÷ûõûð. Íàüûë÷û ìÿ'íàëû áÿäèè òÿñâèð
âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ éîëó èëÿ îáðàçëàðûí äàõèëè àëÿìèíè à÷ûð.“1
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø håéâàíëàð àëÿìèíäÿí áÿhñ åäÿí íàüûëëàð èñòÿð
ìþâçó, èäåéà âÿ ïîåòèêà, èñòÿðñÿ äÿ ÿí ãÿäèì ìèôîëîæè ýþðöøëÿðè ÿêñ
åòäèðìÿñè áàõûìûíäàí Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû àðàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ éåð
òóòóð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø ìÿèøÿò íàüûëëàðûíûí þç ñöæåò äþâðÿñè, îáðàçëàð
ñèñòåìè þçöíÿìÿõñóñ áÿäèè öñóëëàðû âàð. Áóðàäà áàøãà áèð úÿhÿòè äÿ
ãÿòèééÿí éàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç. Øöáhÿñèç ìÿèøÿò íàüûëëàðû èëÿ äèýÿð
íàüûëëàð àðàñûíäà ôÿðãëè úÿhÿòëÿð îëäóüó êèìè, îõøàð úÿhÿòëÿð äÿ ÷îõäóð.
Òÿäãè ãàò÷ûëàð ìÿèøÿò íàüûëëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ñåhèðëè íàüûëëàðûí
ìöðÿêêÿáëèéèíè, áó òèï íàüûëëàðäà ìþ’úöçÿëè ÿøéà âÿ hàäèñÿëÿðèí ÿñàñ éåð
òóòìàñû èëÿ áàüëàéûðëàð. Àíúàã ìÿèøÿò íà-üûëëàðûíäà äà áÿ’çÿí úÿhÿòëÿðèí
àéäûíëàøäûðûëìàñû î ãÿ- äÿð äÿ ñàäÿ äåéèë. “Àñëàí øàh“, “Êÿíä÷è ãûç“,
26
“ßhìÿäèí íàüûë-------------------------1. Ñåéèäîâ. Í.Àçÿðá. íàüûëëàðûíûí áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äàèð áÿ'çè
ãåéäëÿð.- Òÿäãèãëÿð, II Êèòàá, Áàêû, 1966, ñ.31.
ëû“, “Ãèñìÿò“, “Àüûëëû ãàðäàøëàð“, “Øèðàñëàí“ âÿ ñ. íàüûëëàðûí
àðàøäûðûëìàñû áóíó ñöáóò åäèð.
Ôîëêëîðøöíàñ Ù.Çåéíàëëû éàçûð: “Þç òÿúðöáÿìäÿí ýþñòÿðÿúÿê
îëóðñàì, åéíè íàüûëûí èêè íàüûë÷û òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ éàçûëà
áèëäèéèíè ãåéä åòìÿê ëàçûì ýÿëèð. Ñÿáÿáè? ×öíêè áöíëàðûí áèðèíäÿ õàòèðÿ
ãöââÿòëè, äèýÿðèíäÿ áèð ãÿäÿð çÿèô îëäóüó ö÷öí òÿôñèëàòûí áóðàõûëäûüûíû âÿ
áóíóíëà äà, íàüûëûí ÿí ýþçÿë åòíîãðàôèê âÿ áÿëêÿ äÿ òàðèõè ÿhÿìèééÿòè ãàéûá åäèëìèø îëóðäó. Áóíà ýþðÿäèð êè, áèð íàüûëûí íÿ ãÿäÿð ìöõòÿëèô àäàìëàðäàí, ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ /âàðèàíòäà/ åøèòìÿéÿ áàõìàéûá hàìûñûíû
éàçìàã âàúèáäèð.1
Áó áàõûìäàí Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíûëàí Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíûí åëìèôèëîëîæè ÿhÿìèééÿòè hàããûíäà ñþháÿò à÷ìàüà åëÿ áèð åhòèéàú hèññ
åëÿìèðÿì. Áó íàüûëëàð áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äèããÿòè äàhà ÷îõ úÿëá
åäèð. Ìàðàãëûäûð êè, íàüûëëàðûí ÿââÿëèíäÿ èøëÿäèëÿí õöñóñè ìöãÿääèìÿíèïèøðîâó Ýþé÷ÿ íàüûë÷ûëàðû ëîïïàçäàìà àäëàíäûðûðëàð. Àëûíìà ñþç îëàí
ïèøðîâäàí ôÿðãëè îëàðàã ëîïïàçäàìàíûí þç ëåêñèê ìÿ'íàñûíà ýþðÿ
ìàhèééÿòè äàhà äîëüóí èôàäÿ åòìÿñè ýþç ãàáàüûíäàäûð.
Àé áÿéëÿð, hàëëû áÿéëÿð,
Äèëëÿðè áàëëû áÿéëÿð.
ßéëÿøèí ñàü-ñîëóìäà,
Äàéàíìàéûí éîëóìäà.
Àòûì áàñàð ñèçëÿðè,
Èòèì òóòàð ñèçëÿðè.
Ïèøèéèìè íàëëàðàì,
Õîðóçóìó ÷óëëàðàì.
ßëèìäÿ ýöìöø hàñà,
Éàíûìäà ÷îëàã êîñà,
Òàïûá íàëëû äîâøàíû,
Òóòóá ÷óëëó äîâøàíû
Ãàáàüûìà ãàòàðàì,
Áèð òàúèðÿ ñàòàðàì.
Òàúèð ìÿíÿ ñàç âåðÿð,
Éàòìàüà ïàëàç âåðÿð.
Éûõûëàðàì éàòàðàì,
-------------------------27
Ëîïïàçäàìàäàí ñîíðà íàüûëûí áàøëàíüûúû ýÿëèð. Áóíëàð íàüûëûí ýèðèø
hèññÿñèíèí ÿí’ÿíÿâè åëåìåíòèäèð. Õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ îíëàð hÿðÿêÿòèí
çàìàíûíû âÿ hàäèñÿëÿðèí ìÿêàíûíû òÿ'éèí åäèð.
“Åé éûüûëàí úàìààò, åé åøèäÿí àäàìëàð, ñèçÿ ñþháÿòèì âàð. Áàõ ñþháÿò
åëèéÿííÿð äåéèëëÿð êè, åëÿ àäàì âàð êè, ðóçóñó ÿêèííÿí ýÿëèð. Åëÿ àäàì âàð
êè, áè÷èííÿí ýÿëèð. Àììà áèð êèøè âàðûéìûø. Áóíóí äà áèð àðâàäû “áèð îüëó
âàðûéìûø. Áóíëàðûí ðóçóñó äÿðéàäàí ýÿëèðìèø“. “Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð
øÿhÿðäÿ áèð ãîúà ãàðû âàðûéäû“. “Áèðè âàðûéäû áèðè éîõóéäó, Àëëàhûí áÿíäÿñè
÷îõóéäó. Áèð ãîúà êèøèéíÿí áèð àðâàä, áèð äÿ îííàðûí êå÷ÿë áèð îüëó âàðûéäû“.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø íàüûëëàðûí ñîíëóüó èäåéà ìÿçìóíóí èôàäÿñèíäÿ
ÿhÿìèééÿòëè éåð òóòóð., àéäûí øÿêèëäÿ îíó öìóìèëÿøäèðèð. Áóíëàðäà
íàüûëûí ÿñàñ èäåéàñû, òÿñâèð åäèëÿí hàäèñÿëÿðÿ, õåéèð âÿ øÿð ãöââÿëÿðÿ
íàüûë÷ûíûí ìöíàñèáÿòè äÿ ÿêñ îëóíóð. Ñîíëóãëàð ìÿçìóíóíà ýþðÿ
áàøëàíüûú êèìè, äåìÿê îëàð êè, ìöõòÿëèô íàüûëëàðäà îõøàð, àíúàã
èôàäÿñèíÿ ýþðÿ ðÿíýàðÿíýäèð. Ìÿñÿëÿí: “Îíëàð øàä-õöððÿì þìöð ñöðöá
éåðÿ êå÷äèëÿð. Ñèç äÿ éåéèí- è÷èí, ìöðàäà éåòèí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö:
áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë ñþéëÿéÿíèí“, “Îíëàð ìóðàäëàðûíà
÷àòäûëàð, ñèç äÿ éåéèí, è÷èí ìóðàäûíûçà ÷àòûí. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè
ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ éàäûíäà ñàõëàéàíûí“.
Ìÿçìóíóíà ýþðÿ ñîíëóã ôîðìóëëàðû òîé ìÿðàñèìèíèí, öìóìèééÿòëÿ
ãÿhðÿìàíûí õîøáÿõò hÿéàòûíû, òÿíòÿíÿñèíè ÿêñ åòäèðèð. Ñîíëóã
ôîðìóëëàðûíäà ãÿhðÿìàíûí õîøáÿõò hÿéàòû ýþñòÿðèëìÿêëÿ éàíàøû,
äèíëÿéèúèëÿðÿ äÿ õîøáÿõò hÿéàò àðçóëàíûð.
Íàüûëëàðûí ÷îõóíäàí õàëãûìûçûí þç òàðèõè äèëÿ ýÿëÿðäè.
– Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, Àëëàhûí áÿíäÿñè ÷îõóéäó. Óçàã-óçàã
åëëÿðäÿ, øèø äàüëàðûí àðõàñûíäà áèð òÿïÿýþç âàðûéäû. Îüóç åëëÿðèíÿ ýþç
âåðèá, èøûã âåðìèðäè. Ãàðà ïÿhëèâàíûí èýèä îüëó Åëëàç òÿïÿýþçëÿ éåääè àé,
éåääè ýöí, éåääè ñààò âóðóøóá àõûð êè, îíó éàðàëàäû. Òÿïÿýþç Åëëàçäàí
úàíûíû ãóðòàðûá éåðàëòû äöíéàíûí ãàïûñû îëàí Áÿçèðêàí ìàüàðàñûíà ýèðäè.
Åëëàç èðè-èðè ãàéàëàðû éûüûá ìàüàðàíûí àüçûíû þðòäö. Òÿïÿýþçëÿð î
âàõòäàí èøûãëû äöíéàäàí ìÿhðóì îëäóëàð.
Ñÿí äåìÿ áó ëàüûìû éàðàäàí, îíó áÿäèè òÿôÿêêöðöìöçÿ ãîâóøäóðàí
ÿñàòèðè óçàãëàðäà àõòàðìàüà åhòèéàú éîõóéìóø. Ãÿäèì òàðèõèìèçèí úàíëû
øàhèäè ÿçÿìÿòëè Ýþé÷ÿ äàüëàðûíäàí, ãàéàëàðûíäàí hàë-ÿhâàë òóòñàéäûã
÷îõ áåëÿ íàüûëëàð þç ñèððèíè áèçÿ àøêàðëàéàðäû.
Øàhäàü ñèëñèëÿñèíäÿ, Àðäàíûø êÿíäèíèí ÿðàçèñèíäÿ “Áÿçèðêàí“ àäëû áèð
ìàüàðà âàð. Îíóí àüçûíà éûüûëìûø äàøëàðû äþéÿúëÿäèêäÿ éåðèí àëòûíäàí
óçóí-óçàäû óüóëòó åøèäèëèð. Áó éóõàðûäàêû íàüûëûí hàðäàñà ðåàë áèð
ìÿêàíà àðõàëàíäûüûíà, áó hÿãèãÿòäÿí hîïóá ýÿëäèéèíÿ àéäûí áèð èøàðÿ
äåéèëìè?
Íàüûë÷ûëàðäàí áèðè äåéèðäè:
– Áàõ î øèø äàüëàðûí àðõàñûíäà èêè äàü âàð. Áèðèíÿ Àü äàü äåéÿðëÿð,
áèðèíÿ Ãàðà äàü. ßééàìè ãÿäèìäÿ Àü äàüäà àü ñöðöëÿð. Ãàðà äàüäà
ãàðà ñöðöëÿð îòëàéûðìûø. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Àü ñöðöäÿêè ãî÷ õÿáÿð òóòóð
êè, ãàðà ñöðöäÿêè ãàðà ãî÷ îíà ìåéäàí îõóéóð. Îäóð êè, èñìàðûü
ýþíäÿðèð. Äåéèð êè, ôèëàí ýöí, ôèëàí âàõò Ãàðà äàüëà Àü äàüûí ÿòÿéèíäÿ
Àëëàh éà ñÿíÿ âåðÿð, éà ìÿíÿ.
Âàõò ýÿëèá ÷àòàíäà hÿð èêè ãî÷ äåäèêëÿðè éåðäÿ ýþðöøìÿëè îëóðëàð. Ùÿð
èêèñè áèð ýöíîðòàëûã éîëó ýåðè ÷ÿêèëèá êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ ýÿëäèëÿð. Ãî÷ëàð áèðáèðèíè åëÿ âóðäóëàð êè, äàüëàð-äàøëàð ëÿðçÿéÿ ýÿëäè. Ãàðòàëëàð äèêñèíèá
áóëóäëàðûí ãîéíóíäà äþâðÿ âóðäó. Äÿðÿëÿð óüóëäàäû, ãàéàëàð ÿêñ-ñÿäà
âåðäè. Þç ãî÷ëàðûíûí âóðóøóíà òàìàøà åäÿí ÷îáàíëàð ãóëàãëàðûíû
òóòäóëàð. Ùåéðÿòäÿí éåðëÿðèíäÿ äîíóá ãàëäûëàð. Ýþçëÿðèíè à÷àíäà ýþðäöëÿð êè, ãî÷ëàð éîõäóð. Ùàðàéëàäûëàð, öíëÿäèëÿð, áèð àçäàí ñîíðà ãàðà
ãî÷äàí õÿáÿð ýÿëäè êè, ìÿí ãàðàíëûã äöíéàéà äöøìöøÿì. Àü ãî÷óí
ñÿäàñû èñÿ èøûãëû äöíéàäàí ýÿëäè. Àü ãî÷ êþìÿê åëÿéèá Ãàðà ãî÷ó èøûãëû
äöíéàéà ÷ûõàðäû.
Äþë òþðÿäèí Ãàðà ãî÷äàí òþðÿéÿí ãî÷ëàð ãàðàíëûã äöíéà èëÿ ÿëëÿøèðäè.
Õåéèð ãöââÿëÿðè âóðóá ãàðàíëûã äöíéàéà ñàëàð. Àü ñöðöíöí ãî÷ëàðû èñÿ
îíëàðû õèëàñ åäÿðäè.
Íàüûë÷ûíûí øèø äàüëàðûí àðõàñûíäà èêè äàü âàð, áèðè Àü äàü, áèðè Ãàðà
äàü-äåäèéè äàüëàð ñÿí äåìÿ Ýþé÷ÿ äàüëàðûíûí àðõàñûíà ñþéêÿíèáìèø.
Âåäèáàñàð, Çÿíýèáàñàð, Úûüûí åëëÿðèíèí éàéäà éàéëàäûüû Àü äàü, Ãàðà
28
29
1. Ù.Çåéíàëëû. Àüûç ÿäÿáèééàòû, “Ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò æóðíàëû, 1926, ¹8.
Éóõóìóúà ãàòàðàì,
Àíëàìàçû-ãàíìàçû
Íàüûë÷ûëàð îéàäàð.
Ãàíàíëàðûí àüçûíäà
Íàüûëëàðû áàë äàäàð.
Ëîïïàçäàìà ÷îõ çàìàí áó êÿëìÿëÿðëÿ òàìàìëàíûðäû.
Íàüûë-íóüóë áèëìÿðÿì,
Øÿêÿð, íîüóë áèëìÿðÿì.
Áèëñÿì äÿ ñþéëÿìÿðÿì.
Øàhäàí ýÿëìèø íþêÿðÿì
Ìÿíäÿí íàüûë èñòÿñÿí,
Ãàâûðüàíû ñþêÿðÿì.
äàü...
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíûëìûø àðõàèê æàíðëàð, õöñóñèëÿ ìèôëÿð, ÿôñàíÿëÿð,
èíàíúëàð, hàëàâàðëàð, ñàéàúû ñþçëÿðè, ìþâñöì âÿ ìÿðàñèì íÿüìÿëÿðè
õàëãûìûçûí áÿäèè-åñòåòèê äöøöíúÿñèíèí âÿ äöíéàýþðöøöíöí áèð ÷îõ
ãèéìÿòëè âÿ èíäèéÿ ãÿäÿð áèçèì ö÷öí íàìÿ'ëóì îëàí ñèðëè-ñîðàãëû
äöíéàñûíäàí ìàðàãëû áèëýèëÿð, ñîðàãëàð âåðìÿêäÿäèð. ßñðëÿðèí,
ãÿðèíÿëÿðèí ñûíàãëàðûíäàí ÷ûõàðàã áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí áó
ìàðàãëû ôîëêëîð þðíÿêëÿðè öìóìòöðê ìèôîëîæè òÿôÿêêöðöíöí áèð ñûðà ñîí
äÿðÿúÿ ìöhöì ïðîáëåìëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí çÿíýèí ìàòåðèàëëàð
âåðìÿêäÿäèð. Áóíëàðûí äèããÿòëÿ àðàøäûðûëìàñû ìèíèëëèêëÿðèí àðõàñûíäàí
ãîïóá ýÿëÿí ñàéñûç-håñàáñûç hèêìÿòëÿðè, áþéöê hÿãèãÿòëÿðè öçÿ ÷ûõàðûð,
õàëãûìûçûí ìèôèê òÿôÿêêöðöíöí öìóìòöðê ìèôîëîýèéàñûíäàêû òàðèõèìÿäÿíè éåðèíèí âÿ ìþâãåéèíèí ìöÿééÿíëÿøìÿñèíÿ ãèéìÿòëè òþhâÿëÿðèíè
âåðèð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíûëìûø ìèôîëîæè ìÿòíëÿðäÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ, èíàì âÿ
ñûíàìàëàðäà, å’òèãàäëàðäà, àëãûø âÿ ãàðüûøëàðäà òöðê ïîíòåîíóíóí àéðûàéðû ÿëàìÿòëÿðè ýþðöíìÿêäÿäèð.
Áóíëàðäà èëàhè ãöââÿëÿðëÿ áàüëû àñòðàë òÿñÿââöðëÿðäÿí áàøëàìûø,
äöíéàíûí éàðàíìàñû âÿ èëê èíñàí òþðÿíèøè hàããûíäàêû òîòåìèñò
òÿñÿââöðëÿðÿ ãÿäÿð ÿñêè äöøöíúÿ âÿ èíàíúëàðûìûçûí áèð ÷îõ ìàðàãëû äåòàë
âÿ åëåìåíòëÿðè éàøàìàãäàäûð.
Áó ìèôîëîæè ìÿòíëÿðèí öçÿðèíäÿ ìöøàhèäÿëÿð öìóìòöðê ìèôîëîæè
ñèñòåìèíèí êàìèë âÿ áèòêèí øÿêèëäÿ äÿðê åäèëìÿñèíÿ ýþçÿë øÿðàèò éàðàäûð.
Õàëãûìûçûí èáòèäàè òÿôÿêêöð âÿ òÿñÿââöðëÿðèíäÿí äîüóëàí áèð ÷îõ
èíàìëàð ÿñðëÿð áîéó íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ êå÷ÿðÿê éàøàìûø, þç âàðëûüûíû áó
ýöíÿ êèìè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Îäà, ñóéà, àüàúà, áèòêèéÿ, ãóðäà, ãóøà,
åâ håéâàíëàðûíà òàïûíàí óëóëàðûìûçûí áÿ’çè èíàìëàðû Ýþé÷ÿäÿ hÿëÿ
éàøàìàãäàäûð.
Èëèí-àéûí àõûð ýåúÿñèíäÿ àò êþâøÿéÿð äåéèðëÿð. Áó âàõò àõàð ñó áèð
àíëûüà äàéàíûð.
– Áîüàçû àüðûéàí àäàìûí áîüàçûíà Êöðäÿí êå÷ÿí àäàì ÿëèíè
÷ÿêÿíäÿ õÿñòÿ øÿôà òàïûð.
– ×ÿíÿòÿ ãàéíàð ñó òþêñÿí úèíëÿð ñÿäÿìÿ òîõóéàð.
– Ãàïûíûí áàøûíäàí ãóðä àüçû àñìàã ëàçûìäûð êè, õàòà-áàëà áó åâÿ
éàõûí ýÿëìÿñèí.
Íîâðóç áàéðàìû Ýþé÷ÿäÿ ÿí äÿáäÿáÿëè áàéðàì håñàá îëóíóð. Ãûðõ
ýöí ãàáàã áó áàéðàìà hàçûðëûã ýþðöëöð. ßââÿëúÿ åâ-åøèê ñèëèá-ñöïöðöëöð, hÿéÿò-áàúà òÿìèçëÿíèð, óøàãëàðà áàøäàí-àéàüà òÿçÿ ïàëòàð àëûíûð.
Íîâðóçäàí ÿââÿëêè äþðä ÷ÿðøÿíáÿíèí hÿðÿñè áèð ìÿãñÿäëÿ ãåéä åäèëèð.
Ñÿìÿíè ýþéÿðäèëèð âÿ áóíäàí hàçûðëàíàí hàëâà èëèí íöáàð áèøìèøè håñàá
30
îëóíóð. Îíóí áàhàð òÿðàâÿòëè ÿòðè áöòöí ìÿhëÿíè áàøûíà ýþòöðöð. Ñÿìÿíèíè éåìÿêëÿ äîéìàã îëìóð.
Éåääè ëþéöí ýåúÿñè ÿí òÿìòÿðàãëû ýåúÿëÿðäÿí áèðèäèð. Ýÿíúëÿð, óøàãëàð
ñÿhÿðÿ ãÿäÿð ñóëàøûð, ãàïû ïóñóð, âÿñô-hàëëàð îõóíóð ÿðýÿíëÿð þç
áÿõòëÿðèíè ñûíàéûð.
Àüñàããàëëàð åâäÿ hàìûéà ìþhêÿì-ìþhêÿì òàïøûðûð êè, äàíûøàíäà
÷àëûøûí ïèñ ñþç äàíûøìàéûí, ãàïû ïóñàíëàðûí ãÿëáè ãûðûëà áèëÿð.
Íîâðóçäàí áèð àé ÿââÿë àõøàìëàð òîíãàëëàð ãàëàíûð, ëîïà àòûëûð. Ñîí
ö÷ ýöí èñÿ êÿíäëÿðèí éàõûíëûüûíäà, äàüëàðûí áàøûíäà îëàí êÿâÿíëèêëÿðÿ
îä âóðóëóð., hÿð éàí ÷ûðàãáàí îëóðäó.
Þç ãÿäèìëèéè èëÿ èñëàìèééÿòäÿí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿðëÿ ñÿñëÿíÿí Ãóðáàí
áàéðàìû äà Ýþé÷ÿäÿ hÿìèøÿ áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ êå÷èðèëèðäè.
ßí ãÿäèì ìÿðàñèìëÿðäÿí îëàí Õûäûð Íÿáèíè ýþé÷ÿëèëÿð áó éàõûíëàðà
ãÿäÿð ãîðóéóá ñàõëàìûøäûëàð, éàüûøëû hàâàëàðäà úàâàíëàð ãîäó-ãîäó
ýÿçäèðèðäèëÿð.
Ãîäó-ãîäóíó ýþðäöíìö?
Ãîäóéà ñàëàì âåðäèíìè?
Ãîäó áóðäàí þòÿëè,
Ùå÷ ýöí öçö ýþðäöíìö?
Ãàðà òîéóã ãàíàäû,
Êèì âóðäó, êèì ñàíàäû?
Ýåòìèøäèì Ýþé÷ÿéÿ
Èò áàëäûðûì äàëàäû,
Éàü âåðèí éàüëàìàüà,
Èï âåðèí áàüëàìàüà...
*
*
*
Àäëàð hå÷ âàõò òÿñàäöôÿí éàðàíìûð, ìöÿééÿí çÿðóðÿò íÿòèúÿñèíäÿ
ìåéäàíà ýÿëèð. Îíëàðûí hàìûñûíäà íÿéÿñÿ ñþéêÿíÿí ýèçëè áèð hÿãèãÿò
éàøàéûð. Õöñóñèëÿ éåð âÿ éóðä àäëàðûíäàí õàëãûí òàðèõè êå÷ìèøè èëÿ áàüëû
÷îõ øåéëÿðè þéðÿíìÿê îëàð. Ýÿëèí áèðëèêäÿ áó àäëàðà þòÿðè áèð íÿçÿð ñàëàã:
Éàéëàãëàð: Ñîéóãáóëàã, Úàíòÿïÿ, Áîçàëãàíëû, Àëàýþëëÿð, Ãàðàõàú,
Ýþäÿê ñèëâè, Ñÿôàëû.
Äàüëàð: Áþéöêäàü, Ìóðüóç, Ãàçàíó÷àí, Ñàðûíÿð, Øèâðè, Ãûñûð äàü,
Øàhäàü, Êåéòè, ×ÿíëèáåë.
Éóðä éåðëÿðè: Ãûðëûíûí éóðäó, Ãûøäàüûí éóðäó, Áÿëëè ßhìÿäèí éóðäó,
Ãàðàïàïàüûí éóðäó, ßìèðÿhìÿäèí éóðäó, Êàçûì äöøÿí, Òåëëè ßñÿäèí
éóðäó âÿ ñ.
31
Äÿðÿ àäëàðû: Ùÿñÿíàüàíûí äÿðÿñè, Ýþçÿëäÿðÿ, Áàëäûðüàíëû, ×ÿòèíäÿðÿ,
Àéû äÿðÿñè, Ñóëó äÿðÿ âÿ ñ.
Áóëàãëàð: Àéüûð, Ñîíà áóëàüû, Ïÿðè áóëàüû, Íîâëó áóëàã, Øèðèí áóëàã,
Äÿðèí áóëàã, Äöðëö áóëàã, Ùàúû Ùöñåéí áóëàüû âÿ ñ.
Àäëàð þçö äèë à÷ûð, þçö äàíûøûð. Ùÿðÿñè áèð òàðèõ éàøàäûð, ÷àòäûðûð éåíè
íÿñèëëÿðÿ.
“Áîçàëãàíëû“ éàéëàüûíà hÿìèøÿ Òîâóçóí Áîçàëüàíëû êÿíäèíèí
úàìààòû ÷ûõûá. Ñàô, øÿôôàô ñóéó îëàí Äöðëö áóëàüûí àäûíà ãûðõà ãÿäÿð
øå’ð ãîøóëìóøäóð. Õÿééàò Ìèðçÿíèí “Äàüëàð“ ðÿäèôëè øå’ðèíäÿ îõóéóðóã:
Áèçèì Áþéöê äàü ìàðàë îéóäó,
Êèðêèòëèíèí äþøö ðèçâàí áîéóäó.
Äöðëö áóëàã àáè-êþâñÿð ñóéóäó,
È÷ÿíäÿ äàä âåðèð äÿhàíà, äàüëàð!
“Ãàðàïàïàã“ éàéëàüûíà Ãàçàüûí Ãàðàïàïàã åëè äöøöá. “Ãàçàíäöøÿí“ éóðäóíà èñÿ... Áó ìÿòëÿáèí öñòöíäÿ áÿëêÿ áèð àç äàéàíìàëû îëàã...
Äåìèøäèê êè, Ãîðãóä Äÿäÿìèç òöðê åëëÿðèíè ýÿçèá, áîé áîéëàéûá ñþç
ñþéëÿéèá. Ýþé÷ÿ åëè äÿ îíóí ãîïóç òóòóá, áîé áîéëàäûüû ÿí ãÿäèì
éóðäëàðûíäàí áèðèäèð. Ãàçàíäöøÿí éóðäó äà óëóëàðûìûçûí ÿñðëÿðäÿí áÿðè
ÿçèçëÿéÿ-ÿçèçëÿéÿ éàøàòäûüû éåð àäëàðûíäàí áèðèäèð. “Ãàðàãîéóíëó“
äÿðÿñèíäÿ äÿ óëó êå÷ìèøèìèçëÿ, äàhà äîüðóñó îüóç òàéôàëàðû èëÿ áàüëû
éåðëÿð àç äåéèë. Áó éåðäÿ hàíñû ñèíÿäÿôòÿðè äèíäèðñÿí ñÿíÿ íèøàí âåðÿð:
– Áàõ, ýþðäöéöí áó éóðääà Ãàçàíõàí äÿéÿ ãóðóáìóø, åëÿ éóðä äà
îíóí àäû èëÿ àäëàíûá.
Ïðîôåññîð Ãàðà Íàìàçîâ “Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòè“ êèòàáûíäà éàçûð:
“Îüóçëàðûí ÿñàñ éóðäëàðûíäàí îëàí Áîçàëãàíëû, Àüñòàôà /Îüóç òàéôà/
Áîð÷àëû, Ãàçàíýþë, Ãàçàíäöç, Ìóðüóç ÿòÿéèíäÿ ×àéêÿíäèí éàõûíëûüûíäà
Ãàçàíäöøÿí éóðäó âÿ Ãàçàíäöøÿí äÿðÿñè èíäè äÿ áó àäû äàøûéûð/, îíóí
úÿíóá ãÿíøÿðèíäÿ Ñîéóãáóëàã éàéëàüû, Ýþé÷ÿ ýþëö ÿòðàôû-Ýþé÷ÿ ìàhàëû
îüóçëàðûí ÿñàñ ìÿñêÿíëÿðèíäÿíäèð“.1
Ýþé÷ÿäÿ áèð ñûðà éåð-éóðä àäëàðû “Øàh“ ñþçö èëÿ àäëàíûð. Ìÿñ.
Øàhäàü, Øàh îúàüû, Øàh ìåéäàíû.
Áó àäëàðûí ñèðëè-ñåhðëè äöíéàñûíà äà áèç àãèë áàáàëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ
êå÷ÿí óëó éàääàøëàðû èëÿ ñÿôÿð åëÿéèðèê. Î éàääàøëàð êè, íå÷ÿ-íå÷ÿ àçìàí
ñÿíÿòêàðû, îíëàðûí þëìÿç éàäèýàðëàðûíû ýåíèø éöçèëëèêëÿðäÿí hàëàëëûãëà
ýÿòèðèá áèçÿ ÷àòäûðìûøäûð. Î éàääàøëàð êè, Êîðîüëóíóí íÿ’ðÿñèíè, Êå÷ÿë
-----------------------------1. Ã.Íàìàçîâ. “Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòè“, 19984, ñÿh 19.
32
Ùÿìçÿíèí hèéëÿñèíè îëäóüó êèìè áó ýöíöí éàääàø êèòàáûíà éàçìûøäûð.
“Øàh ìåéäàíû“ àäëàíàí éåð äÿ ýþé÷ÿëèëÿðèí éàääàøûíà áåëÿúÿ hÿêê
îëìóøäóð. Áó òîïîíèì Ñÿôÿâèëÿðèí ãöäðÿòëè ñÿðêÿðäÿñè Øàh Èñìàéûë
Õÿòàèíèí àäû èëÿ áàüëûäûð.
1501-úè èëäÿ Øàh Èñìàéûë Õÿòàè Øèðâàíà ñÿôÿðèíè áàøà ÷àòäûðûá,
ßðäÿáèëÿ äþíÿðêÿí Ýÿíúÿ-Ýþé÷ÿ-Íàõ÷ûâàí èñòèãàìÿòèíè ñå÷èð. Õûííà
äÿðÿñèíäÿ ìöãÿääÿñ ñàéûëàí “hà÷à ãàéà“íû çèéàðÿò åäèá, Ýþé÷ÿéÿ öç
òóòóð. “Îéóãëó“äàí àøûá áèð äöçÿíýàhà ÷àòàíäà ýþðöð êè, áóðà ÷îõ
ñÿôàëû ÷ÿìÿíëèêäèð. ßìð âåðèð êè, ÿñýÿðëÿð áóðàäà èêè ýöí äèíúÿëñèíëÿð.
Øàh Èñìàéûëûí ýÿëèøè ÿòðàô êÿíäëÿðè håéðÿòÿ ñàëìûøäûð. Îíóíëà ýþðöøÿ
ýÿëÿí åë àüñàããàëàðûíû Øàh Èñìàéûë áþéöê åhòèðàìëà ãàðøûëàéûð. Èêè ýöí
äèíúÿëÿíäÿí ñîíðà ãîøóí Ýþé÷ÿíèí êÿíäëÿðè èëÿ “Áàøà“ /Áàñàðêå÷ÿð
òÿðÿôÿ, Ýþé÷ÿíèí ãÿðáèíÿ “Áàø“ äà äåéèáëÿð/ òÿðÿô éîëëàíìàëû îëóð. Øàh
Èñìàéûëûí ãîøóíó èëÿ äöøÿðýÿ ñàëäûüû ìåéäàí î âàõòäàí “Øàh ìåéäàíû“
àäëàíûð. Ùÿìèí ìåéäàí èíäè Êðàñíîñåëî ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿêè ñîâõîçóí
ÿðàçèñèíäÿäè. Áóðàíûí éåðëè ñàêèíëÿðè îëàí ðóñëàð äà áó éåðÿ “Øàõ
ìåéäàí“ äåéèðëÿð.
Øàh ãîøóíó Ýþé÷ÿíèí ãöçåéèíäÿí ýöíåéèíÿ òÿðÿô êå÷èá ýåäÿðêÿí
õÿñòÿ âÿ éîðüóí àòëàðûí ÿâÿçèíÿ êÿíäëÿðäÿ îíëàðà ñå÷ìÿ àòëàð
áàüûøëàíûðìûø. Ùÿòòà î äþâðäÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ áåëÿ áèð áàéàòû äà
éàðàíìûøäûð:
À Éåëëèúÿ, Éåëëèúÿ,
Äàüû-äàøû ýöëëöúÿ.
Øàhà êþhëÿí âåðñÿíÿ,
Ùÿð èëõûäàí ÿëëèúÿ.
Éåëëèúÿ Àüáóëàüûí ãàáàãêû àäû îëìóøäóð.
Øàh Èñìàéûë Ýþé÷ÿäÿ éàëíûç Ýþé÷ÿíèí Ãàðàãîéóíëó êÿíäèíäÿ
ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëèð. Âÿ hÿìèí êÿíääÿ Ìèñêèí Àáäàëëà òàíûø îëóð.
Õöñóñè ôÿðìàíëà Ñàðûéàãóá êÿíäèíè îíà áàüûøëàéûð. Ùÿìèí éàçûëû
ôÿðìàí âÿ Ìèñêèí Àáäàëà ìÿõñóñ áèð ñûðà ÿøéàëàð îíóí Ñàðûéàãóáäàêû
åâèíäÿ áó ñîí hàäèñÿëÿðÿ ãÿäÿð ãîðóíóá ñàõëàíûëûðäû.
Ùÿð áèðèíäÿ áþéöê áèð òàðèõè hÿãèãÿò éàøàéàí áó òîïîíèìëÿðëÿ áàüëû åë
àðàñûíäà ìàðàãëû ðÿâàéÿòëÿð äîëàøìàãäàäûð. Áóíëàðûí òîïëàíûëûá
àðàøäûðûëìàñû áèçÿ ìÿ’íÿâè êå÷ìèøèìèç hàããûíäà ÷îõ øåéëÿð äåéÿð, ÷îõ
hÿãèãÿòëÿðè àøêàðà ÷ûõàðàðäû. Áó ìÿ’íàäà Øàh äàüûíûí ÿòÿéèíäÿ ãÿðàð
òóòàí “Øàh îúàüû“ âÿ “Òîïàøàí“ òîïîíèìëÿðèíè éàðàäàí òàðèõè hàäèñÿëÿðÿ
ìöðàúèÿò åäÿê.
Íàäèð Øàh ßôøàð /1738-úè èë/ þç ãîøóíó èëÿ Àðäàíûø êÿíäè
éàõûíëûüûíäàêû àøûðûìäàí êå÷ÿðêÿí þêöçëÿð òîïó ãàëäûðà áèëìèð.
33
ßñýÿðëÿð þêöçëÿðè à÷ûá þçëÿðè éåäÿéÿ ãîøóëàðàã òîïó ýÿäèêäÿí àøûðûðëàð.
Åëÿ hÿìèí âàõò òóôàí ãîïóð, ýöúëö äîëó äöøöð. Àðàí éåðèíäÿí ÷ûõìûø
ÿñýÿðëÿð òóôàíà òàá ýÿòèðÿ áèëìèð. Øàh ãûðüûí îëàúàüûíû hèññ åòäèéè ö÷öí
ÿñýÿðëÿðÿ ÿìð åäèð êè, áèð éåðäÿ äàéàíìàñûíëàð. Ãîøóí ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ
ìèí áèð ÿçèééÿòäÿí ñîíðà áèð äàøëû éåðÿ ÷àòàð-÷àòìàç òóôàí êÿñèð, ýöí
÷ûõûð. Øàh ÿìð åäèð êè, îúàãëàð ãàëàíñûí, øàäéàíàëûã åäèëñèí! Ãîøóíóí
ãûðüûí òÿhëöêÿñèíäÿí ãóðòàðìàñû øàhû ñåâèíäèðèð.
“Òîïàøàí“ âÿ “Øàh îúàüû“ òîïîíèìëÿðè áó hàäèñÿëÿðäÿí ñîíðà
äöíéàéà ýÿëèð.
Òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí “Ñîéóãáóëàã“ éàéëàüû. ßñðëÿð áîéó Ãàçàüûí
Ãûðàã Êÿñÿìÿí úàìààòûíûí îâëàüû îëàí áó ÿñðàðÿíýèç òîðïàãäà íå÷ÿíå÷ÿ öíâàíëàð, àäëàð, éàøàéûð. Îíëàðäàí áèðè äÿ þç èýèäëèéè, úÿñàðÿò âÿ
ãåéðÿòè èëÿ äèëëÿðäÿ äàñòàíà ÷åâðèëìèø Ãà÷àã Êÿðÿìÿ þç ãîéíóíäà äà
âàõòèëÿ éåð âåðìèø áèð ãàéàäûð. Áó ãàéàíû õàëã þç éåíèëìÿç îüëóíóí àäû
èëÿ ÿáÿäèëÿøäèðèá. “Êÿðÿì ãàéàñû“ äåéèá îíà.
Ýþé÷ÿ ýþëöíöí êþêñöíäÿí Ýþé÷ÿéÿ áàø ÷ÿêÿí áèð äàüà áàáàëàðûìûç
“Àäà òÿïÿ“ äåìèø îíóí çèðâÿñèíÿ èñÿ “Êîðîüëó“ àäû âåðìèøëÿð. Áó àäûí
þçöíäÿ äÿ áþéöê áèð òàðèõè hÿãèãÿò éàøàìûðìû?!
“Êîðîüëó çèðâÿñèíäÿ ó÷óá-äàüûëìûø òþâëÿ õàðàáàëûãëàðû âÿ áèð äàøà
÷àëûíìûø òîâëàìûõû ÿôñàíÿëÿøìèø òàðèõè ýåð÷ÿêëèéèìèçèí éàäèýàðû, ñöáóòó
äåéèëìè?!
“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò“ ãÿçåòèíèí 7 ñåíòéàáð 1984-úö èë òàðèõëè
íþìðÿñèíäÿ Ð.Áàáàõàíîâ äÿðú åòäèðäèéè “Êîðîüëó“ äàñòàíû âÿ
Êîðîüëóíóí ìÿñêÿíè“ àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûð:
– “Àçÿðáàéúàíäà áèð ñûðà ãàëàëàð âàðäûð êè, îíëàðà õàëã Êîðîüëó
ãàëàñû äåéèð. Áåëÿ ãàëàëàð èíäèêè Òîâóç, Øàìõîð, Ýÿäÿáÿé, Ãàçàõ
ðàéîíëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿ âÿ Åðìÿíèñòàíûí áó éåðëÿðÿ éàõûí îëàí
äàüëàðûíäà âàðäûð. Îíëàðûí áÿ’çèëÿðè ÕVIII-XIX ÿñðëÿðäÿ äàüûëìûø âÿ
ñîíðàëàð éåðëÿ-éåêñàí îëìóøäóð“.
Àüìàíãàí /Àüìàüàí/ äàüû èëÿ ãîíøó îëàí “×ÿíëèáåë“, îíäàí áèð àç
àðàëû éåðëÿøÿí Ãîøàáóëàã õàëã àðàñûíäà Ãûðàòûí âÿ Äöðàòûí Ýþé÷ÿ
ýþëöíäÿí ÷ûõìàñû èëÿ áàüëû ñþéëÿíèëÿí ÿôñàíÿëÿð Êîðîüëóíóí áó éåðëÿðëÿ
áàüëûëûüû åhòèìàëûíû áèð äàhà àðòûðûð.
Ýþé÷ÿäÿ éàøàéàí ÿhàëè ÷îõ ãÿäèìëÿðäÿí áÿðè ÿêèí÷èëèê, håéâàíäàðëûã
âÿ àðû÷ûëûãëà ìÿøüóë îëìóøäóð. ßhàëèíèí áèð ãèñìè èñÿ Ýþé÷ÿ ýþëöíäÿ
áàëûã îâëàìàãëà ýöçÿðàí åòìèøäèð. Àììà ñàçëû-ñþçëö íàüûëëû-äàñòàíëû
ýåúÿëÿð îíëàð ö÷öí hÿð øåéäÿí ÿçèç, hÿð øåéäÿí äîüìà îëìóøäóð.
Ýöíäöçëÿð íÿ èø ýþðñÿëÿð, àõøàìëàð þç hèêìÿò äöíéàëàðûíà ãîâóøìàüà
òÿëÿñìèøëÿð.
Èëõû-èëõû àò ñàõëàìûøëàð. Íàõûð-íàõûð ìàë-ãàðà, ñöðö-ñöðö ãîéóí-
ãóçó. Éàéäà éàéëàüà ÷ûõìûøëàð, ãûøäà ãûøëàüà äþíìöøëÿð. Ùàíñû éàéëàã
äàhà éàõøûäûð?-äåéÿ áÿhñëÿøìèøëÿð. Ãà ðàãîéóíëó äÿðÿñèíäÿêè
“Úàíòÿïÿ“ éàéëàüûíûí øþhðÿòè Àüçûáèð, Àüãàëà, Ùàúûìóõàí úàìààòûíà
÷àòûá, “Àüìàíüàí“ éàéëàüûíûí àäû Øèøãàéà, Çîä åëëÿðèíèí äèëèíäÿí
äöøìÿéèá. Ùàíñû éàéëàãäà òàáàüà ñÿðèëìèø ñöäöí ãàéìàüû ÷ÿïèøè
ñàõëàìàñà, î þç øþhðÿòèíè èòèðÿðìèø.
Éàéëàãëàðäà ñàéàëàð ñþéëÿíÿð, ñàüûì âàõòû ÷àòàíäà åéäèðìÿëÿð äèë
à÷àðäû.
34
35
Íÿíÿì, à äÿëè ãîéóí,
ßúÿá ýöëìÿëè ãîéóí,
Àìàí âåð ñàüûì ñÿíè,
Ìÿðúàí ìÿìÿëè ãîéóí,
Íÿíÿì, à êöðÿ ãîéóí,
Ýþçëÿéèð áÿðÿ ãîéóí.
Íÿñèëèí àçàëìàñûí,
Ñÿí ÷îõàë, òþðÿ, ãîéóí.
Òîðïàã þç íÿüìÿëÿðèíè hîëàâàðëàðû çàìàí-çàìàí éàðàäûð, íÿñèëäÿííÿñèëÿ þòöðöðäö.
Øóìëà Òÿïÿë, ÿê Òÿïÿë,
Òîðïàüà òÿð òþê, Òÿïÿë.
Áîéíóíó ìÿí éàüëàðàì
Ãîðõìà úöòö ÷ÿê, Òÿïÿë!
Ýþçöìö éàø àïàðäû,
Þêöçöì áàø àïàðäû.
Áåëèí ñûíñûí ÿêèí÷è
Òîõóìó ãóø àïàðäû.
Òîé-äöéöíëÿð ÷îõ âàõò éàéëàãëàðäà êå÷èðèëÿðìèø. Ãîíøó îáàíûí
èýèäëÿðè áó øÿíëèêëÿðÿ äÿ äÿ’âÿò îëóíàð, àò îéíàäàð, ýöëÿø òóòàðäûëàð.
Ýþé÷ÿëèëÿð òÿêíÿäÿêè ÷þðÿéèíè äîñòëà áþëöøìÿéÿíäÿ áîüàçûíäàí
ýåòìÿäèéè êèìè, éàéëàüà äà òÿê ÷ûõàíäà äàðûõàðäûëàð. Àüûð åëëÿð áó
éàéëàãëàðà éåðèìÿñÿ éàéëàã éàéëàã håñàá îëóíìàçäû.
Ýþé÷ÿíèí úÿíóá éàéëàãëàðû Âåäèáàñàð, Úûüûí, Çÿíýèáàñàð åëëÿðè èëÿ
ãîíøó îëàðäû. Úÿíóá-øÿðãäÿí “Äÿðÿëÿéÿç“, Øÿðã òÿðÿôäÿí èñÿ
“Ãàðàáàü“, “Úàâàíøèð“, åëëÿðè áó éàéëàãëàðäà ãîâóøàðäû. Øèìàë
hèññÿñèíÿ èñÿ Ãàçàõ, Òîâóç, Øÿìêèð, Åëäàð ìàhàëëàðû ÷ûõàðäû. Àøûüûí
ñàçû, ãûç-ýÿëèíëÿðèí ãÿhãÿhÿñè, òöòÿê ñÿñè, èò höðöøìÿñè, ìàë-ãàðà
áþéöðòöñöíÿ ãîøóëóá áó ÷àë-÷àüûð, áèí-áÿðÿêÿò äöíéàñûíäàí õÿáÿð
âåðÿðäè. Õåéèð äÿ, øÿð äÿ åëëèêëÿ îëàðäû. Î öç Ýþé÷ÿäÿ áèð hàäèñÿ îëàíäà
áó öç Ýþé÷ÿéÿ îúàãëà õÿáÿð âåðÿðäèëÿð. Ùÿìèøÿ ãàéûã ñàõëàð, áó öçäÿí î
öçÿ êå÷èá ýåäÿð, ãîhóì-ãàðäàøäàí õÿáÿð òóòàðäûëàð.
Áó éàéëàãëàðäà åëëÿðèìèçèí-îáàëàðûìûçûí ñàíû-ñþçö áèð-áèðèíÿ
ãîâóøàð, óëó êå÷ìèøèìèçèí ìÿ’íÿâè ãöäðÿòè îíëàðû áèð-áèðèíÿ äàhà äà
éàõûíëàøäûðàð, äîüìàëàøäûðàðäû.
Ôîëêëîð hàðàäà éàðàíìàñûíäàí, éàøàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã
ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí ìöøòÿðÿê ìÿ’íÿâè ñÿðâÿòèäèð. Àììà áóíóíëà
áåëÿ õàëã ñÿíÿòèíèí ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ çèääèééÿòëè áèð éîë êå÷äèéèíè äÿ
éàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç. Ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè èúòèìàèñèéàñè øÿðàèòëÿðäÿ éàøàéàí èíñàíëàðûí hÿéàò òÿðçè îíëàðûí äöíéàýþðöøöíÿ
âÿ áÿäèè òÿôÿêêöðöíÿ òÿ’ñèðñèç ãàëà áèëìÿç. Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí äÿðèí åëìè òÿhëèë âÿ òÿäãèãè éàëíûç îíóí áó õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà
ðåàëëàøà áèëÿð.
Áó êèòàáäà áèç õàëã ðóhóíà, îíóí áÿäèè-ïîåòèê òÿôÿêêöðöíöí
õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, äèëèíÿ âÿ òÿhêèéÿ òÿðçèíÿ ñàäèã ãàëìàüà ÷àëûøìûøûã.
Õàëãûí hàôèçÿñèíäÿ ãîðóéóá éàøàòäûüû áÿäèè íöìóíÿëÿðÿ éåðñèç ìöäàõèëÿ
åòìÿéè, “ñÿëèñëÿøäèðìÿéè“, “äîëüóíëàøäûðìàüû þçöìöçÿ ðÿâà ýþðìÿìèøèê.
Õàëãûí íÿéè âàðñà, îíó îëäóüó êèìè þçöíÿ ãàéòàðìàüà ÷àëûøìûøûã. Ìÿhç
áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Ýþé÷ÿíèí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðûíäàí òîïëàíûëàí ôîëêëîð
íöìóíÿëÿðè þç áÿäèè-ñÿíÿòêàðëûã ñÿâèééÿñèíÿ, äèëèíÿ âÿ öñëóáè
õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð.
Õàëãûìûçûí áÿäèè éàðàäûúûëûã ãöäðÿòèíè ðåàë ìÿíçÿðÿñè ëÿ
éàðàäûëìàñûíäà, äàhà äÿãèã äåìèø îëñàã, òöðê òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí
þéðÿíèëìÿñèíäÿ Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíûëìûø ôîëêëîð ìàòåðèàëûíûí ÿhÿìèééÿòè
÷îõ áþéöêäöð.
×åøèäëè úîüðàôè áþëýÿëÿðÿ ñÿïÿëÿíìèø åéíè êþêëö, ãîhóì ôîëêëîð
ýþðíÿêëÿðèíèí hàìûñûíà åéíè âàõòäà õàñ îëàí îðòàã ýåíåòèê êîäóí
àøêàðëàíìàñû ö÷öí, îíëàðûí ïîåòèêàñûíûí öìóìòöðê ñòðóêòóð âÿ
ñèñòåìèíèí áÿðïàñû ö÷öí êèòàáäà òîïëàíûëìûø ìèôîëîæè ðÿâàéÿòëÿð, èíàì âÿ
ýþðöøëÿð áþéöê ìÿ’íà âÿ ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áóíëàðûí äèããÿòëÿ
àðàøäûðûëìàñû òöðê õàëãëàðûíûí ìèôèê òÿôÿêêöðö âÿ îíóí ãàéíàãëàðû hàããûíäà ìÿ’ëóìàòëàðûìûçû õåéëè ýåíèøëÿíäèðÿð, îíóí èëêèí äîìèíàíò èíñöð ëÿðÿ ýþðÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè èøèíÿ êîíêðåò òþhôÿëÿð âåðÿ áèëÿð.
Ùàìè ðóhëàð, ìèôîëîæè âàðëûãëàð /“ÿéÿ, ãàðà÷óõà“/ hàããûíäà áÿ’çè
èíàìëàð þç êþêëÿðè èëÿ ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðÿ öíâàíëàíûð âÿ øàìàí÷ûëûã,
òàíðû÷ûëûã ýþðöøëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèð. Áó ÿñàòèðëÿðäÿ “ÿéÿ“ëÿð èíñàíëàðûí
ñàüëàìëûã âÿ ñÿàäÿòèíèí, åâèí áèí-áÿðÿêÿòèíèí ãîðóéóúóñó, àèëÿíèí ìèôèê
ñàhèáè, áàøãà ñþçëÿ åâ òàíðûñûäûð. Îíà èìàí ýÿòèðäèêäÿ, hþðìÿòëÿ éàíàøäûãäà àèëÿíèí ñÿàäÿòè òÿ’ìèí îëóíóð. Éîõ, ÿýÿð åâäÿí êèìñÿ îíà èòàÿò
ýþñòÿðìÿñÿ, èíàìûíû èòèðñÿ, áó hàìè ðóh îíëàðäàí öç äþíäÿðÿð, áåëÿëèêëÿ
øÿð ãöââÿëÿð àèëÿéÿ áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿ áèëÿð.
“Ãàðà÷óõà“ ìèôèê èíàìà ýþðÿ hàìè ðóhäóð. Èíñàíëàðûí òàëå, áÿõò
òàíðûñûäûð. Èíñàí þç “òàëå òàíðûñû“íà èìàí ýÿòèðñÿ, øÿð ãöââÿëÿðäÿí óçàã
îëñà îíäà îíóí ãàðà÷óõàñû äàèì îéàã ãàëûð âÿ îíó hÿð áÿëàäàí hèôç
åäèð.
Áåëÿ ôàêòëàðûí àøêàðëàíìàñû, åëìè øÿðhè ìèôîëîýèéàìûçûí þéðÿíèëìÿñè,
hàáåëÿ öìóìòöðê ìèôîëîæè ñèñòåìèíèí áèð ñûðà âàúèá ïðîáëåìëÿðèíèí hÿëëè
ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð.
Áèëäèéèìèç êèìè, ìèëëè ìèôîëîýèéàíûí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè êîíêðåò
åòíèê-ìÿäÿíè âàðëûüûìûçûí áÿðïàñûíäàí áàøëàíûð. Àéðû-àéðû ìèôèê îáðàç
âÿ èíàìëàðûí òÿhëèë âÿ òÿäãèãè êîíêðåò ÿäÿáè-ìÿäÿíè âàðëûüûìûçûí
áÿðïàñûíà, áöòþâëöêäÿ ãÿäèì ìÿäÿ íèééÿòèìèçèí, òÿôÿêêöð âÿ
òÿñÿââöðëÿðèìèçèí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð.
Èíäèéÿ ãÿäÿð õàëãûìûçûí ÿí ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè îëàí
Ýþé÷ÿíèí øÿðÿôëè òàðèõè, çÿíýèí ôîëêëîðó èëÿ äåìÿê îëàð êè, ìÿøüóë
îëìàìûøûã. Óíóòìóøóã êè, áó òîðïàüûí hÿð ãàðûøûíäà, hÿð ãàéà âÿ
äàøûíäà, hÿð áèð ÷ÿìÿíèíäÿ, áóëàã âÿ ÷àéëàðûíäà áþéöê áèð òàðèõ éàøàéûð.
ßôñàíÿëÿðÿ ÷åâðèëìèø íÿ ãÿäÿð hÿãèãÿò þç ñèððèíè êå÷ìèøèìèçäÿí áó
ýöíöìöçÿ ýÿòèðèð. Õàëãûí áÿäèè éàääàøû äèëÿ ýÿëäèêúÿ òàðèõèìèç, óëóëàðûìûçûí ìÿ’íÿâè äöíéàñû áöòöí ÿçÿìÿòèëÿ ýþçëÿðèìèç þíöíäÿ úàíëàíûð, áèçÿ
÷îõ øåéëÿð äåéèð, áèçè ÷îõ hÿãèãÿòëÿðäÿí hàëè åëÿéèð.
Éàøëû íÿñèëäÿí, êëàññèê íàüûë÷ûëàðëà òÿìàñäà îëìóø àü ñàã ãàë
áàáàëàðäàí, àüáèð÷ÿê íÿíÿëÿðäÿí òîïëàíûëìûø íöìóíÿëÿðäÿ hÿì
áÿäèèëèê, hÿì äÿ õàëã äèëèíÿ éàõûíëûã äàhà ýöúëöäöð. Íèñáÿòÿí ýÿíú
ôîëêëîð hÿâÿñêàðëàðûíäàí òîïëàíûëàí íöìóíÿëÿðäÿ èñÿ õàëã äèëèíèí
å’úàçêàð úàçèáÿñè íèñáÿòÿí ñîëüóí ýþðöíöð.
Ùîëàâàðëàð, ñàéàúû ñþçëÿðè, åéäèðìÿëÿð õàëãûìûçûí èáòè äàè ýþðöøëÿðèíäÿí, ãÿäèì èíàì âÿ å’òèãàäëàðûíäàí ÷îõ øåéëÿðè áó ýöíöìöçÿ
ýÿòèðèá ÷àòäûðà áèëìèøäèð. Ãÿäèì ÿúäàäëà ðûìûçûí áÿäèè ïîåòèê
òÿôÿêêöðöíöí ìÿhñóëó îëàí áó íöìóíÿëÿð çàìàíûí êåøìÿêåøëè,
äîëàíáàú éîëëàðûíäà íÿ ãÿäÿð äÿéèøñÿ, íÿ ãÿäÿð úèëàëàíñà äà hàðàäàñà þç
èëêèíëèéèíÿ ñàäèã ãàëìûø, áèçè áó ýöíöìöçäÿí êå÷ìèøèìèçÿ àïàðàí ñèðëèñîðàãëû éîëëàðûí ÿí å’òèáàðëû áÿëÿä÷èñè îëìóøäóð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø Ùîëàâàð, ñàéàúû ñþçëÿðè âÿ åéäèðìÿëÿðäÿ
36
37
*
*
*
õàëãûìûçûí óëó êå÷ìèøèíäÿí õÿáÿð âåðÿí ìÿ’íà âÿ ìÿòëÿáëÿð éàøàéûð.
Õàëãûìûçûí ãèéìÿòëè ìÿ’íÿâè ñÿðâÿòè îëàí áàéàòûëàð ôîëêëîðóí ëèðèê
æàíðëàðû è÷ÿðèñèíäÿ õöñóñè éåð òóòóð. Î þçöíöí ôÿëñÿôè ìÿçìóíó,
åìîñèîíàë òÿ’ñèð å’òèáàðû èëÿ õàëã àðàñûíäà äàhà ýåíèø éàéûëìûøäûð.
Áàéàòûëàð Àçÿðáàéúàí øèôàhè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí óçóíþìöðëö
æàíðëàðûíäàíäûð. Óëó ôèêèðëÿð ãàéíàüû îëàí èíúè, ìèðâàðè ìèñðà ëû
áàéàòûëàðäà õàëã hÿéàòûíûí, ìÿèøÿòèíèí åëÿ áèð ñàhÿñè ãàëìàéûá êè, þç
áÿäèè ÿêñèíè òàïìàñûí. Áàéàòû øèðèí êþðïÿ ëàéëàñû, äÿðäëè àüû, àúû ãöðáÿò,
ÿñàðÿò ôÿðéàäû, èúòèìàè hàãñûçëûãëàðà ãàðøû å’òèðàçäûð. Áàéàòû áàøäàí-áàøà
Âÿòÿí ìÿhÿááÿòè, áÿøÿðè åøã, àøèã åøãèäèð.
Õàëãûí äöíéàýþðöøö, òÿôÿêêöðö, ìèëëè ïñèõîëîýèéàñû, áöòþâëöêäÿ
hÿéàò òÿðçè áàéàòûëàðäà ÿí éûüúàì âÿ êþâðÿê áèð øÿêèëäÿ òÿðÿííöì
îëóíóð.
Õàëãûìûçûí íóíèñ äóéüóëàðû, ìÿhÿááÿò âÿ íèôðÿòè, hÿñðÿò âÿ íèñêèëëÿðè,
àüðû âÿ àúûëàðû áó êèòàáäàêû áàéàòûëàðûí ÿñàñ ìþâçóëàðûíäàíäûð. Îíëàðû
îõóäóãúà áèç áþéöê áèð àëÿìëÿ ãî âóøóð, hÿìñþháÿò îëóð, ýàh
äÿðäèìèçèí öñòöíÿ äÿðä ýÿòèðèð, ýàh äà àëîâëàíàí ãÿëáèìèçÿ ñó ÷èëÿéèð,
éàðàìûçà ìÿëhÿì ãîéóðóã.
Âÿòÿí ìÿhÿááÿòè, åë-îáà hÿñðÿòè íàëÿ âÿ ôÿðéàä, àëîâëó å’òèðàç âÿ
öìóìáÿøÿðè áèð hàðàé éàøàéûð áó áàéàòûëàðäà. Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, áó
áàéàòûëàðûí áÿ’çèëÿðèíèí éàðàíìà òàðèõèíè ÷îõ óçàãëàðäà àõòàðìàüà
äÿéìÿç. Éàëíûç ÿñðèìèçèí Ýþé÷ÿéÿ ÷ÿêäèéè äàüëàð, ýÿòèðäèéè ìöñèáÿòëÿð
éàðàäà áèëÿðäè áó ìèñðàëàðû. Éàëíûç ãöðáÿòäÿ ãàëàí Âÿòÿíèí þâëàäû
ãîïàðà áèëÿðäè áó ôÿðéàäû.
Äàü áàøûíû ãàð àëäû,
Ýöëöì, ñîëäó, ñàðàëäû,
Êþ÷ åòäè åë êàðâàíû,
Âÿòÿí ãöðáÿòäÿ ãàëäû.
ßñðëÿð áîéó ñàçëà-ñþçëÿ íÿôÿñ àëàí áèð äèéàðûí øàèð öðÿêëè îüóëëàðû
ñîíóíúó éóçèëëèêäÿ ìèñëè ýþðöíìÿìèø áèð ìöñèáÿòÿ ñèíÿ ýÿðäèëÿð.
Ãîðãóäëó, Ãîïóçëó, Ãàçàíëû, Áåéðÿêëè, ×ÿíëèáåëëè, Ãîøàáóëàãëû Ýþé÷ÿéÿ
ìèí áèð èëëÿðäÿí áÿðè àéàã áàñìàüà úöð’ÿò åòìÿéÿí éàüûëàð òàðèõèìèçèí
ñîíóíúó éöçèëëèéèíäÿ øÿð ãöââÿëÿðèí hèìàéÿñèíÿ ñûüûíàðàã äöç äþðä äÿôÿ
îíëàðû þç åëèíäÿí-îáàñûíäàí äèäÿðýèí ñàëäûëàð. Óëó äèéàðûí ÿí áþéöê ôàúèÿñèíèí øàhèäè èñÿ áèç îëäóã. Èíñàíà àçàäëûüû éåðäÿ ÷îõ àðàéûá, àðòûã ôÿçàëàðà
öç òóòàí ÿñðèìèç áèð-íå÷ÿ ýöí ÿðçèíäÿ Ýþé÷ÿíè þâëàäñûç, þâëàäëàðûíû Ýþé÷ÿñèç ãîéäó. Ñèðëè-ñîðàãëû ìöãÿääÿñ ìÿçàðëàð, äàüëàð, äÿðÿëÿð, ãàéàëàð,
áóëàãëàð, ×ÿíëèáåëèí áåëèíäÿí ÿñêèëìÿéÿí ÷ÿíëÿð-äóìàíëàð éåòèìëÿøäè, äèë
38
äåäè, àüëàäû. Îíëàðûí ñÿäàëàðû àüûëàðà, áàéàòûëàðà ÷åâðèëäè. Ýþé÷ÿ àäëû äÿhøÿòëè áèð ôàúèÿíè ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ ÷àòäûðìàã âÿçèôÿëÿðèíè èëê äÿôÿ áàéàòû
ýþòöðäö þç þhäÿñèíÿ.
Àíà ëàéëàñû èçàh îëóíìàéàí, à÷ûëìàéàí å’úàçêàð áèð àëÿì, äÿðê
îëóíìàéàí áèð ãöäðÿòäèð. Áó ìöãÿääÿñëèéÿ íöôóç åòìÿê ÿí àçû
ýöíàhäûð. Áóíëàð hàãûííäà íå÷ÿ-íå÷ÿ êèòàáëàð éàçìàãäàíñà, àíà
ãÿëáèíèí äþéöíòöëÿðè îëàí, àíà öðÿéèíèí hÿðàðÿòè èëÿ èñèíÿí âÿ hÿéàòà
ãàíàä à÷àí áó ìèñðàëàðûí þçö èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿê, îíó äèíëÿìÿê òÿ’ñèðè èëÿ
éàøàìàã äàhà éàõøûäûð.
Àðçóëàìàëàð ìÿçìóíóíà, ðóhóíà þç áÿäèè-åñòåòèê ãàéÿñèíÿ ýþðÿ
ëàéëàëàðëà ÷îõ îõøàðäûð. Àíúàã îíëàðäà ñîíäà òÿêðàð îëóíàí ãîøà ìèñðà
éîõäóð. Àðçóëàìàëàð äàhà ÷îõ èêè ìèñðàäàí èáàðÿò îëóð. Ëàéëàëàðäàí
ôÿðãëè îëàðàã ìóñèãè äÿ, îíóí àhÿíýè äÿ äÿéèøèð. Ëàéëàäà hÿçèí, êþâðÿê
áèð ãÿëáèí ÷ûðïûíòûëàðû åøèäèëÿðñÿ, àðçóëàìàëàðäà õîø ÿhâàë-ðóhèééÿ,
íèêáèíëèê èñòÿê, ñåâèíú äóéüóëàðû þí ïëàíà êå÷èð.Àðçóëàìàëàð åëÿ áèë êè,
ëàéëàëàðûí äàâàìû êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Àíà þç êþðïÿñèíÿ ëàéëà äåéèð,
éàòàí êþðïÿñèíèí êåøèéèíè ÷ÿêèð, îíà ýþç-ãóëàã îëóð. Ëàéëà èëÿ éàòûðäûüû
áàëàñûíû ëàéëà èëÿ îéàäûð. Îíó áàüðûíà áàñûá èñèíäèðèð, éåìëÿéèð. Ñîíðà èñÿ
àòûá-òóòàðàã þç ñåâèíúèíè èôàäÿ åäèð, àðçóëàìàëàðûíû ñþéëÿéèð. Àíà þç
áàëàñûíû ñåâÿëÿéèð, îíóí áþéöìÿñèíè àðçóëàéûð.
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø ôîëêëîð þðíÿêëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ òàïìàúàëàð äà
õöñóñè éåð òóòóð. Áó íöìóíÿëÿð ÿñðäÿí-ÿñðÿ êå÷äèêúÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ
óüðàìûø, áÿ’çÿí ìÿçìóí âÿ ôîðìàíû äÿéèøäèðìèøäèð. Òàïìàúà ÿñàñÿí
ìåòîôîðà øÿêëèíäÿ ãóðóëìóø äöøöíäöðöúö ñóàëëàðäàí èáàðÿò îëóð.
Ìöÿééÿí ÿøéà, hàäèñÿ âÿ ìÿôhóìóí hÿð hàíñû ÿëàìÿòè ìÿúàçè éîëëà
áèëäèðèëèð, äèýÿð úÿhÿòëÿðè èñÿ ýèçëè ñàõëàíûëûð. Ìÿñÿëÿí:
Áàç îëó, áàòàí îëó,
Áàéãóäà éàòàí îëó.
80 àéà, ãûðõ áóéíóç
Àé áóíó òàïàí îëó.
(Êîòàí)
Ãàh-ãàh ãàëàñû âàð áóíóí,
Ãàí ïèéàëàñû âàð áóíóí.
Éóìóðòëàìûð, ÷àëõàìûð.
Ó÷àí áàëàñû âàð áóíóí.
(Àðû)
Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø òàïìàúàëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ìåòîôîðèê ìÿ’íàëû
39
íöìóíÿëÿðëÿ òåç-òåç ãàðøûëàøûðûã.
(Ãóðóä)
Áÿëëè îëäóüó êèìè, òàïìàúàëàðûí ìÿíøÿéè ÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðà ýåäèá
÷ûõûð. Òàïìàúàëàð èëêèí äþâðëÿðäÿ ìöÿììàëû, ìåòàôîðèê äàíûøûãëàðëà
áàüëû éàðàíìûøäûð. Îäóð êè, hÿìèí òàïìàúàëàð ÿñàñÿí ìèôèê ñÿúèééÿëè
îëìóøäóð.
ßñêè ÷àüëàðäà èíñàíëàð Àéû, Ýöíÿøè, óëäóçëàðû úàíëû, hÿì äÿ ñèðëèìþ’úöçÿëè òÿñÿââöð åòìèøäèð. Áåëÿ èëêèí ýþðöøëÿð Ýþé÷ÿäÿí òîïëàíìûø
Àçÿðáàéúàí òàïìàúàëàðûíäà äà ÿêñ îëóíìóøäóð. Áåëÿ íöìóíÿëÿðèí
øÿêèëäÿí-øÿêèëÿ äöøìÿñèíÿ, çàìàí êå÷äèêúÿ ìÿçìóíóíóí äÿéèøìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã, îíëàðäà èëêèí òÿôÿêêöðöí èçëÿðè ãàëìûøäûð.
Áó êèòàáäà óøàã ôîëêëîðóíóí áèð ñûðà áàøãà íöìóíÿëÿðè èëÿ éàíàøû,
óøàã îéóíëàðûíà äà ýåíèø éåð âåðèëìèøäèð. Èíäèéÿ ãÿäÿð
ôîëêëîðøöíàñëûüûìûçûí äèããÿòèíäÿí éàéûíìûø, ÷îõ íàäèð hàëëàðäà
ìöðàúèÿò åäèëìèø áó æàíðäà äöíÿíèìèçèí, ìÿ’íÿâè êå÷ìèøèìèçèí ÷îõ
áþéöê hÿãèãÿòëÿðè éàøàìàãäàäûð. ßñðëÿð áîéó óçóí ãûø ýåúÿëÿðèíäÿ áó
îéóíëàð óøàãëàðûí âÿ éåíèéåòìÿëÿðèí ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ åòäèéè ÿéëÿíúÿëÿðäÿí
áèðè îëìóøäóð. Þçö äÿ áóíëàð ñàäÿúÿ îëàðàã “âàõò êå÷èðìÿê“, “áàø ãàòìàã“ âàñèòÿñè îëìàìûøäûð. Õàëã ìöäðèêëèéèíäÿí ãèäàëàíìûø, îíóí áÿäèè
òÿôÿêêöðöíöí äöøöíúÿ âÿ hÿéàò òÿðçèíèí ãöäðÿòèíè þçöíäÿ åhòèâà åòìèø,
áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿòèðèá ÷àòäûðìûøäûð.
Ýþé÷ÿ – áó ãÿäèì îüóç-òöðê òîðïàüû Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ÿí
ãöäðÿòëè áèð ãîëóíóí àøûã éàðàäûúûëûüûíûí âÿòÿíè, áåøèéè, àíà ãóúàüûäûð.
Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, Ýþé÷ÿ ìàhàëû îëìàñàéäû, áó ýöí áèç àøûã
ñÿíÿòèíäÿí áó ãÿäÿð àüûçäîëóñó äàíûøà, áó ñÿíÿòèí þëìÿç ãöäðÿòèëÿ áó
ãÿäÿð þéöíÿ áèëìÿçäèê.
Àçÿðáàéúàíäà àøûã ñÿíÿòèíèí éàðàíìàñûíäàí, òÿêàìöë âÿ èíêèøàôûíäàí ñþháÿò à÷àíëàð óíóòìàìàëû èäèëÿð êè, Ýþé÷ÿ îëìàñàéäû, àøûã
ñÿíÿòèíäÿí íÿíèíêè ìÿêòÿá, hÿòòà ìöhèò ñÿâèééÿñèíäÿ áåëÿ äàíûøìàã
ìöìêöí îëìàçäû. Èíäè Òÿáðèç, Øèðâàí, Óðìèéà âÿ áàøãà àøûã
ìöhèòëÿðèíäÿí ñþç à÷àíëàð, îíëàðûí hÿð hàíñû áèðèíèí hå÷ îëìàñà áèð
ÿñðëèê éàøûíäàí, ÿí’ÿíÿ âÿ âàðèñëèê ÿëàãÿëÿðèíäÿí ñþháÿò à÷à áèëìèðëÿð.
Àììà, òÿìÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí àøûã ïîåçèéàñûíûí èëê öíëö ñÿíÿò÷èñè
áþéöê ñóôè ìöðøèäè, òÿðèãÿò øàhûíûí-Øàh Èñìàéûë Õÿòàèíèí ôÿðìàíû èëÿ ïèð
å’ëàí îëóíìóø Ìèñêèí Àáäàëûí äàéàíäûüû 500 èëëèê òàðèõÿ ìàëèê áèð
ìÿêòÿáèí — Ýþé÷ÿ àøûã ìÿêòÿáèíèí ôîëêëîðóìóçóí èíêèøàôûíäà éåðè âÿ
ðîëó ñîí äÿðÿúÿ åhòèøàìëû âÿ ÿâÿçîëóíìàçäûð.
Ãûðûëìàç âÿ ôàñèëÿñèç óñòàä-øàýèðä ÿí’ÿíÿñè öçÿðèíäÿ ãóðóëàí âÿ
Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòèíÿ XVI-XVII âÿ XVIII éöçèëëèêëÿðäÿ Äÿëèãàðäàøëû
àøûã Ðÿhèì, îüëó Ùåéäÿð, Äÿðäëè Íÿñèá, àøûã Ãàñûì, Çÿðýÿð ßhìÿä, Ãóë
Ìàhìóä, Øûìïûðëû Ñåâýèëè êèìè íÿhÿíý ñÿíÿò áàhàäûðëàðû áÿõø åòìèø
ïîåçèéà âÿ ñÿíÿò ìÿ’áÿäýàhû XIX éöçèëëèêäÿ àøûã ñÿíÿòèíè âÿ ïîåçèéàñûíû
ÿë÷àòìàç áèð çèðâÿéÿ ãàëäûðäû.
Àü Àøûüûí (Àøûã Àëëàhâåðäèíèí), øàèð Ìÿììÿähöñåéíèí, Àøûã
Ìóñàíûí, Àøûã Àëûíûí, þëìÿç ïîåòèê äöhàñû èëÿ òÿêúÿ Ýþé÷ÿíèí äåéèë,
áöòþâ òöðê áÿäèè-åñòåòèê äöøöíúÿñèíèí, ïîåçèéàñûíûí, óëó ãîïóçóíóí âÿ
ñàçûíûí éåíè ãöäðÿòëè éöêñÿëèø äþâðö áàøëàäû.
Àøûã ïîåçèéàñû äÿäÿ ßëÿñýÿðëÿ ÿë÷àòìàç, öíéåòìÿç áèð çèðâÿéÿ óúàëäû.
Áöòöí ãöäðÿòëè ñóôè ñÿíÿòêàðëàðû øÿðèÿò, òÿðèãÿò, ìÿ’ðèôÿò ìÿðhÿëÿëÿðèíè
êå÷èá, hÿãèãÿòÿ, hàããûí óëó äÿðýàhûíà ãîâóøìàã èñòÿéè èëÿ ÷ûðïûíäûüû
hàëäà, îíà áó hàããû hàããûí þçö áÿõø åëÿìèøäè.
Ùàããûí óëó äÿðýàhûíà óúàëìàã ëàçûì äåéèëäè Ýþé÷ÿíèí áó ãöäðÿòëè
îüëóíà. Î, hàããûí óëó äÿðýàhûíäàí ãîïóá øÿðèÿòè, òÿðèãÿò âÿ ìÿ’ðèôÿòè
40
41
Óçóí-óçóí óëàìàð,
Óúóíà ãûë äîëàìà
Ýåäÿð Àëâûç äàüûíà,
Ýÿëÿð áèçÿ ñàëàìà.
(Äóìàí-÷ÿí)
Íÿ ñþéÿí âàð, íÿ äåéÿí,
Íÿ êÿñÿí âàð, íÿ éåéÿí
Ýåúÿ-ýöíäöç àüëàéûð,
Ñåëÿ äþíöá ÷àüëàéûð.
(Áóëóä)
Ëàêèí áó íöìóíÿëÿðèí hàìûñûíûí áàøäàí-áàøà ìåòîôîðàëàð ÿñàñûíäà
éàðàäûëäûüûíû ñþéëÿìÿê îëìàç. Áó òàïìàúàëàðûí áþéöê áèð áþëöìö
ñóàëëàð øÿêëèíäÿ éàðàäûëìûøäûð:
Î íÿäèð êè, ñàéû áèð,
Ùÿôòÿñè áèð, àéû áèð.
Ùàìûìûçäàí höíäöðäÿ,
Èøûüû áèð, àéû áèð.
(Ýöíÿø)
Î íÿäèð êè, hÿì ñîéóãäà äîíóð, hÿì èñòèäÿ.
(Ãàí)
Î íÿäèð êè, éàéäà äîíàð, ãûøäà ÿðèéÿð.
èíñàíëàðà àíëàòìàã, îíëàðû hÿãèãÿòÿ, hàããà ãî âóøäóðìàã ö÷öí
ýÿëìèøäè áó äöíéàéà.
Øÿðèÿòäÿí hÿãèãÿòÿ äîüðó øÿðÿôëè éîëëàðû êå÷èá äÿðéà îëìàã
èñòÿéÿíëÿðèí hàããûí þçöíäÿí ãîïóá ýÿëÿí áèð öììàí ãàðøûñûíäà áàø
ÿéÿúÿéèíè, þç ìÿòëÿáëÿðèíè éóõóäà àëàí “Äÿäÿ ßëÿñýÿð ÷îõ ýþçÿë
àíëàéûðäû:
Þëìÿéèíúÿ áó ñåâäàäàí,
×ÿòèí äþíÿì, óñàíàì,
Ùÿãèãÿòäÿí äÿðê àëìûøàì
Òÿðèãÿòäè ñþç ãàíàì.
Øàhè-ìÿðäàí ñàéÿñèíäÿ,
Åëì è÷èíäÿ öììàíàì:
Äÿðéàëàðûí ãàéäàñûäû,
Öììàíà áàø åíäèðèð.
Ïîåçèéà âÿ ñÿíÿòèí ÿë÷àòìàç çèðâÿñèíäÿ ÿáÿäè ãÿðàð òóòìóø äÿäÿ
ßëÿñýÿðèí þëìÿç ñÿíÿò åñòåôåòè Ýþé÷ÿäÿ hå÷ áèð çàìàí ñÿíýèìÿäè. Áó
òîðïàã Àë÷àëû Ìÿhÿððÿì, ×îáàí Ìÿhÿììÿä, Çîäëó Óñòà Àáäóëëà,
Ìèðçÿ Áÿéëÿð, Øàèð Ùàúû, Øèøãàéàëû øàèð Àéäûí, Íþâðÿñ Èìàí, Áÿhìÿí,
Õÿñòÿ Áàéðàìÿëè âÿ àäûíû ÷ÿêìÿäèéèì îíëàðëà áþéöê ñàç-ñþç óñòàëàðû
éåòèøäèðäè. Óëó Ýþé÷ÿ Àçÿðáàéúàíûí, “áöòöí òöðê äöíéàñûíûí“ ïîåçèéà
âÿ ñÿíÿò ïàéòàõòû“íà (ïðîô. É.Ãàðàéåâ) ÷åâðèëäè.
Áó çÿíýèí âÿ ìþhòÿøÿì ñÿíÿò èíúèëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿúÿê Ýþé÷ÿ àøûãëàðû
âÿ åë øàèðëÿðè êèòàáû “Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñû“íûí íþâáÿòè
úèëäëÿðèíäÿí áèðè êèìè íÿçÿðäÿ òóòóëäóüóíäàí áóðàäà àøûã ïîåçèéàñû èëÿ
áàüëû hÿð hàíñû áèð ïîåòèê íöìóíÿíèí âåðèëìÿñèíè ìÿãñÿäÿóéüóí håñàá
åëÿìÿäèê.
“Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó àíòîëîýèéàñûíûí“ III úèëäè êèìè íÿøð îëóíàí
“Ýþé÷ÿ ôîëêëîðó“ áó ãÿäèì äèéàðûí, óëó òöðê-îüóç éóðäóíóí çÿíýèí
ôîëêëîð èðñèíèí éàëíûç áèð ãèñìèíè òÿøêèë åäèð.
Àçÿðáàéúàí ÅÀ Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò Èíñòèòóòóíóí Ôîëêëîð Åëìè
Ìÿäÿíè Ìÿðêÿçèíèí éàõûí âàòëàðäà íÿøðÿ òÿãäèì åäÿúÿéè áèð íå÷ÿ éåíè
êèòàáëà (“Ýþé÷ÿ àøûãëàðû âÿ åë øàèðëÿðè“, “Ýþé÷ÿ ÿôñàíÿëÿðè“, “Ýþé÷ÿ
íàüûëëàðû“, “Ýþé÷ÿ äàñòàíëàðû“,“Ýþé÷ÿ áàéàòûëàðû“) îõóúóëàðûìûç
Ýþé÷ÿíèí çÿíýèí ôîëêëîð äöíéàñû èëÿ äàhà éàõûíäàí òàíûø îëìàã èìêàíû
ãàçàíàúàãëàð.
ÙÖÑÅÉÍ ÈÑÌÀÉÛËÎÂ
42
ÌÈÔËßÐ
ÌÈÔÎËÎÆÈ ÍÀÜÛËËÀÐ
ÌßËÅÉÊßÍÈÍ ÍÀÜÛËÛ
Áèð àíà èëÿ áèð îüóë âàðûéìûø. Îüëàí îëäóãúà õîøõàñèééÿò, àíàñû èñÿ ÷îõ
êîáóä, äåéèíýÿí âÿ áÿäõàñèééÿò áèð àðâàäûéìûø. Áèð ýöí àðâàä àçàððûéûð.
Îüëó ýþðöð êö, åâëÿðèíäÿ ñó éîõäóð. Ýåäèð ñó ýÿòèðìÿéÿ. Áóëàüà ÷àòàíäà
ýþðöð êö, áèð ýþçÿë ãûç ñó äîëäóðóð. Îüëàí áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ ãûçà
âóðóëóð. Åâÿ ýÿëÿí êèìè àíàñûíà äåéèð:
– Àíà, áóëàüûí áàøûíäà áèð ãûç ýþðìöøÿì. Ýÿðÿê î ãûçû ìàíà àëàñàí.
Àíàñû ÷àð-íà÷àð ðàçû îëóð. Îüëàí hÿð ýöí ãûçû ýþðìÿê ö÷öí áóëàüûí
áàøûíà ýÿëèð, ñààòäàðíàí îòóðóô îíóí éîëóíó ýþçäöéöð. Áèð ýöí íÿ òÿhÿð
îëóðñà, hÿìèí ãûç éåíÿ ýÿëèô áóëàõäàí ñó è÷èð. Îüëàí ãûçû çîðíàí åâëÿðèíÿ
ýÿòèðèð. Ãûçíàí îüëàí òîé åëÿéèëëÿð. Îíëàð áèð-áèðèííÿí èëÿ ÷îõ ìåhðèáàí
äîëàíûëëàð. Àììà îüëàíûí àíàñû ýÿëèíÿ håø ýöí âåðìèð. Ùÿð øåéèí öñòöíäÿ
äàíûøûð, äþéöð, èíúèäèð. Âàõò î âàõò îëóð êó, ãàéíàíà þëöì éàòàüûíà äöøöð.
Àçðàéûë àðâàäûí áàøûíûí öñòöíö êÿñèð. Îüëó ýþðöð êö, àíàñû þëöð, òåç
ýþòöðöô îíóí éþíöíö ãûâëûéà ÷þéöðöð.
Îüëàí àðâàäûíà äåéèð:
– Ýÿë, ìàíà êþìÿê åëÿ!
Ýÿëèí äåéèð:
Ìÿí î éàòàüà éàõûí ýÿëìÿðÿì.
Þçö äÿ áóíó äåéèô öðÿêäÿí ýöëìÿéÿ áàøäûéûð. Õöëàñÿ, àðâàä þëöð.
Îüëó àíàñûíûí ýþçäÿðèíè ñûüûéûô þðòÿíäÿ ýÿëèí ýåíÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìèéèô
ýöëöð. Àüçûíû áàüëûéàíäà îíóí ãÿhãÿhÿñè åâè ëàï áàøûíà ýþòöðöð. Îüëàí
àúûõëàíûð:
– Ìÿíèì àíàì þëöô. Ñÿí èñÿ àüëàìàã ÿâÿçèíÿ, ýöëöðñÿí?
Ýÿëèí áèð ñþç äåìèéèô ýåäèð. Úàìàààò éûüûëûô, àüëàøûð. Àõûðäà þëöíö
éóéóô úÿíàçèéÿ ãîéóëëàð. Úÿíàçÿíè àïàðàíäà ýÿëèí áó äÿôÿ äàhà áÿðêäÿí
ýöëöð. Îüëàí úèííÿíèô öðÿéèíäÿ ýÿëèíè àñûô-êÿñèð.
Àïàðûô àðâàäû áàñäûðûëëàð. Áàøñàüëûüû âåðÿííÿí ñîíðà úàìààò ÷ÿêèëèô
ýåäèð. Îüëàí áàøäûéûð ýÿëèííÿí hàãã-håñàô ÷ÿêìÿéÿ.
Àðâàäûíà äåéèð:
– Äå ýþðöì, éàòàüû ãûâëûéà ÷þéöðÿíäÿ íÿéÿ ýöëöðäöí?
– Ýÿë áóííàðû ìÿííÿí ñîðóøìà. Äåñÿì ïåøìàí îëàæàõñàí. Áèð äÿ
43
ìÿíè ýþðìöéÿæÿêñÿí.
Îüëàí äåéèð:
– Ùåø íÿ áèëìèðÿì. Ýÿðÿê íÿéÿ ýöëäöéöíö ìàíà äåéÿñÿí.
– Ãóëàã àñ, èíäè êè, èíàä åëèéèðñÿí äåéèì. Àíàííàí îëìóøäóí, ìÿííÿí
äÿ îëàæàõñàí.
Ýÿëèí áàøäûéûð ñþéëÿìÿéÿ:
– Ñÿí àíàíû ãèáëÿéÿ ÷åâèðÿíäÿ ßçðàéûë îíó òÿðñèíÿ äþíäÿðäè. Ýþçöíö
ñûüûéàíäà îíà ýþðÿ ýöëäöì êö, ñÿí îíóí ýþçäÿðèíè ñûüàäûí, àììà ßçðàéûë
îíóí ýþçäÿðèíè ìèëíÿí îéäó. Àüçûíû éóìàíäà îíà ýþðÿ ýöëäöì êö,
ßçðàéûë àíàíûí àüçûíû àéûðäû. Ãÿâðÿ äÿ àüçû à÷ûõ ýåòäè. Úÿíàçÿ ýåäÿíäÿ
îíà ýþðÿ ýöëäöì êö, úÿíàçÿíèí ãàâàüûíäà áèð úûðûõ ÷àðûõ, äàëûíäà øèøèí
óúóíäà áèð éàíûã êöò, ÿëëÿðèíèí hÿð áèðèíäÿ ãûðûõ øÿêÿð ïàð÷àñû âàðûéäû.
Îüëàí àðâàäûííàí ñîðóøäó:
– Áóííàð íÿ äåìÿêäè? Ìÿí hå÷ áèð øåé áàøà äöøìöðÿì.
– Ãóëàã àñ, ìÿí áóííàðûí hàìûñûíûí ñÿâÿâèíè ñÿíÿ èçàh åëèéèì. Àíàí
hàìûéà ãàðøû çàëûìûéäû, õÿñèñèéäè, ñþéëÿéÿíèéäè: Áóíà ýþðÿ ßçðàéûë îíóí
ýþçäÿðèíè îéóô, àüçûíû à÷ûõ ãîéäó. Ìÿí ÷àé è÷ÿíäÿ øÿêÿðè ÿëèìíÿí àëûð,
ãûðûâ éàðûñûíû âåðèðäè. Þìðöíäÿ èêè äÿôÿ ñÿõà ÿëèíè à÷ìûøäû. Áèð êàñûâà áèð
úûðûõ ÷àðûõ, áèð èòÿ äà áèð éàíûõ êöò âåðìèøäè. Áó äöíéàäàí ýîðà àïàðäûüû
äà åëÿ áóííàð îëäó.
Îüëàí äåäè:
– Íÿ îëäó êó, áóíëàðû áèðúÿ ñÿí ýþðäöí. Áÿñ, áèç íèéÿ ýþðìÿäèê?
Ãûç äåäè:
– Èíäè ýþçäÿðèíèí ãàâàüûíäà óøäóüóìó ýþðÿíäÿ, äåäèêëÿðèìÿ äÿ
èíàíàðñàí.
Ãûç áóíó äåéèô ãóðòàðàí êèìè ýþéÿð÷èí îëóô óøäó. Îüëàí îíóí
äàëûíúàõ ýþç éàøû òþêöô, ôÿüàí åëÿäè.
Î âàõòäàí ýþéÿð÷èí õîøáàõò àèëÿäÿ éàøûéûð. Ýþéÿð÷èíèí äöøÿðäöøìÿçè âàð, èíàìû äà áàõ áóíäàí ñîíðà éàðàíûô.
44
ÈËÀÍÛÍ ÍÀÜÛ ËÛ
Áèðè âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø, èêè ãîíøó âàðûéìûø. Áó ãîíøóíóí áèðèíèí
áèð ãûçû, áèðèíèí äÿ áèð îüëó âàðûéìûø. Ãûçíàí îüëàí áèð-áèðèíè ñåâèðìèø.
Àììà ãûçûí àòàñû áóíà ðàçû äþéöëìöø. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûô, ÷àâàëàñà äà ãûçû
áó éîëäàí äþíäÿðÿ áèëìèðìèø. ßëàøñûç ãàëûô ãûçûíû ýþòöðöô ÿë ÷àòìûéàí áèð
éåðÿ ýåòìÿéè ãÿðàðà àëûð. Àòàñûíûí áó ÿìÿëèííÿí íàðàçû ãàëàí ãûç éîëäà
õÿëâÿòúÿ äöøöô ãà÷ûð. Êþ÷ ýåäèô ìÿêàíà ÷àòûð. Ýþðöëëÿð êè, ãûç éîõäó. Îðà
ãûç, áóðà ãûç, òàïûëìûð êè, òàïûëìûð.
Èíäè åøèò ãûçäàí. Ãûç éîëäà äöøÿííÿí ñîíðà ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèô áèð äöçÿ
÷àòûð. Îðäà áèð õåéëè ýÿçÿííÿí ñîíðà éîðóëóô áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðóð.
Ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøìàã àðçóñóííàí éóõóéà ýåäèð. Áèðäÿí åøèäèð êè, êèìñÿ
îíó ÷àüûðûð. Ýþçöíö à÷ûô áàõàíäà ýþðöð êö, öñòöíäÿ îòóðäóüó äàøäàí ñÿñ
ýÿëèð:
– Ñÿíóáÿð, ñÿíè èëàí åëÿäèì êè, èñòÿäèéèí îüëàíûí áåëèíÿ äîëàíûô îííàí
áàðàâàð ýÿçÿñÿí.
Åëÿ hÿìèí äÿãèãÿ ãûç äþíöô èëàí îëóð.
Èëàí ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýåäèô ñåâýèëèñè êå÷äèéè éîëóí àüçûíäà äóðóð. Áèð àç
êå÷ÿííÿí ñîíðà ýþðöð êö, Ìàhìóä éàâàø-éàâàø ýÿëèð.
Èëàí îíó ýþðÿí êèìè ñöðöíöô éîëóí îðòàñûíà óçàíûð. Ìàhìóä áóðà
÷àòàíäà èëàíà éàçûüû ýÿëèð. Îíó éîëäàí ÷ûõàðûô áèð ãûðàüà ãîéóð. Áåëÿ-áåëÿ
î, áèð íå÷ÿ äÿôÿ hÿìèí èëàíà ðàñò ýÿëèð. Îüëàí þç-þçöíÿ òÿÿúúöô åëÿéèð êè,
ýþðÿí áó èëàí íèéÿ îíó ýþðÿí êèìè éîëóí îðòàñûíà ÷ûõûð. Áèð íå÷ÿ ýöí
îüëàí éîëóíó áàøãà ñÿìòäÿí ñàëûð.
Áèð ýöí Ìàhìóä þç-þçöíÿ äåéèð êè, ýåäèô ýþðñöí èëàí éåíÿ îðäàäû,
éîõñà ýåäèô? Ìàhìóä ãàðàííûõäà éîëíàí ýÿëèð èëàí îëàí òÿðÿôÿ. Áèð äÿ
ýþðöð êö, èëàí áèð êîëäàí ñöðöøöá ÷ûõäû âÿ îíóí áåëèíÿ äîëàíäû. Ìàhìóä
íÿ ãÿäÿð åëÿéèðñÿ, èëàíû þçöííÿí à÷à áèëìèð. Èëàí îüëàíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ
ýÿòèðèô ÷ûõàðûð hÿìÿí äàøûí öñòöíÿ. Áåëÿëèêíÿí, Ìàhìóäëà èëàí áóðäà
ãàëûð. Äàøûí äþðä òÿðÿôèíäÿêè èëàííàð äà hå÷ êèìè îííàðà éàõûí ãîéìóð.
Áóííàð áóðäà ãàëñûí, èíäè åøèäèí Ìàhìóäóí àíàñûííàí.
Ìàhìóäóí àíàñû ãàðà ýåéèíèô, àüëûéà-àüëûéà îüëóíó ýÿçèð. Ùåø áèð
éåðäÿ ñîðàüûíû àëà áèëìèð. Àõûð êû, õÿñòÿëÿíèá éàòàüà äöøöð. Èíäè åøèäèí
Ìàhìóäóí áàæûñû Ãûçéåòÿðäÿí.
Ãûçéåòÿð Ìàhìóäóí èòäèéèíè åøèäèô äöøöð ÷þëëÿðÿ. Ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèô
÷ûõûð hÿìèí äöçÿíýàhà. Ýþðöð êö, áèð äàøûí éàíûíäà éåêÿ áèð èëàí
Ìàhìóäóí áåëèíÿ äîëàíûô. Ãûç áóííàðû ýþðÿíäÿ ìÿÿòòÿë ãàëûð. Èëàí ãûçû
ýþðÿíäÿ Ìàhìóäó ìþhêÿì-ìþhêÿì ñûõûð. Ìàhìóä ãàïãàðà ãàðàëûð.
Ãûçéåòÿð ýþðöð êö, Ìàhìóäó èëàííàð òèëñèìëèéèô. Äàhà îðäà äóðìóéóô, äöç
ýÿëèð àíàñûíûí éàíûíà. Ýþðäöêëÿðèíè áèð-áèð Ñàðà àðâàäà äàíûøûð. Ñàðà ãûçûíû
45
äà éàíûíà àëûô ýÿëèð hÿìèí éåðÿ. Ýÿëèá ýþðöð íÿ, îüëó äàøà ñþéêÿíèô, áèð
áÿähåéáÿò èëàí äà îíóí áåëèíÿ äîëàíûô. Èëàí ãûçû ýþðÿíäÿ ãîéìóð êö,
Ìàhìóä àíàñûííàí ýþðöøÿ. Àðâàä êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûäûð.
Ñàâàh òåçäÿí àíà äóðóô éåíÿ îüëóíóí éàíûíà ýÿëèð. Áó äÿôÿ òÿê
ýÿëäèéèííÿí èëàí à÷ûëûð, î áèðè èëàííàð äà éîë âåðèð, îüëàí àíàñûíàí ýþðöøöð.
Áèð àçäàí ñîíðà èëàí éåíÿ äÿ ýÿëèô îüëàíûí áåëèíÿ äîëàíûð.
Áóííàí ñîíðà Ñàðà äàhà éîëó þðýÿíèð. Ùÿð ýöí ýÿëèô îüëóíàí ýþðöøöð.
Èëàí äà ýåæÿëÿð ãûç äîíóíäà, ýöíäöçäÿð èëàí äîíóíäà Ìàhìóäà êåøèê
÷ÿêèð.
Áóíà áàõìàéàðàõ, îüëàí þçöíö ÷îõ õîøáàõò håñàô åëèéèð. Èëàí îüëàíà
äåéèð êè, ÿýÿð àíàí hÿð ýÿëÿíäÿ ñÿíèí àäûíà, ãèñìÿòèíÿ áèð øåé ýÿòèðñÿ,
îíäà ìÿí ñèçè ýþðöøìÿéÿ ãîéàðàì. Îíäà áèëÿðÿì êè, î äîüðóäàí äà ñÿíè
÷îõ èñòèéèð.
Àíàñû áóííàðû áèëìèéÿ-áèëìèéÿ îíñóç äà hÿð ýöí þç áèøèðäèéèííÿí,
éåäèéèííÿí îüëóíóí ïàéûíû àïàðûðäû. Áóíó ýþðÿí èëàí îííàðûí
ýþðöøìÿñèíÿ ìàíå îëìóðäó.
Áèð ýöí èëàíûí áàøû ãàðûøàíäà îüëàí õÿëâÿòúÿ áàðìàüû èëÿ èêè èøàðÿñè
âåðèð. Àììà àíàñû áóíäàí áèð øåé àííàìûð.
Ñàðà ýÿëèð ìîëëàíûí éàíûíà.
– Ìÿí áàøà äöøìöðÿì, îüëóì ãîøà áàðìàüûíû ýþñòÿðìÿêíÿí íÿ
äåìÿê èñòèéèð?
Ìîëëà äåéèð:
– Î èëàí ãûçäû. Ñÿí îüëóíà íÿ àëñàí, áèð øåé äÿ ãûçà àë. Ùÿìèøÿ îííàðû
áèð-áèðèíäÿí ñåøìÿ.
Áóíäàí ñîíðà Ñàðà íÿ àëñà úöò àëûô àïàðûð. Èëàíûí îíà ìÿhÿááÿòèíè hèññ
åòäèêúÿ äàhà äà hÿâÿñäÿíèð. Éàâàø-éàâàø áèð-áèðèíÿ þðýÿíèëëÿð. Èíäè òÿê
îüëóíó éîõ, èëàíû äà áèðúÿ ýöí ýþðìöéÿíäÿ äàðûõûð.
Èëàí áó èñòèãàíëûëûüû ýþðöô àðâàäà éàõûííàøûð. Àðâàä äà èñòèéèð êè, èëàíû
ãóúàüûíà àëà, ñåâÿëÿéÿ. Áó âàõò èëàí òåç ýåðè ãàéûäûð. Àðâàä îüëóííàí
äàíûøàííàí ñîíðà åâèíÿ ýåäèð. Àðâàä åâèíÿ ýåäÿííÿí ñîíðà èëàí äåéèð:
– Ìàhìóä, ÿýÿð àíàí áèð äÿ ýÿëÿíäÿ ìÿíèì áàøûìû ÿëèííÿí ñûüàëëàñà,
ìÿí îííàí ýåòìÿéÿ å’òèðàç åëÿìèéÿæÿì.
Ñàðà âàð-éîõóíó îüëóíóí éàíûíà äàøûäûüûíäàí äàhà ñèòàðäàí äöøöð.
Äöøöô ãàïûëàðäàí øåé-øöé äèëÿíèô îüëóíà, èëàíà ýÿòèðèð.
Áèð ýöí àðâàä ýÿëÿíäÿ ÿââÿëúÿ èëàíûí áàøûíû ñûüàëëàéûð, ñîíðà îüëóííàí
ýþðöøöð. Èëàí áóíäàí ÷îõ øàä îëóð. Ýåäèô èëàííàðäàí ÷îõëó äàø-ãàø ýÿòèðèô
àðâàäà âåðèð âÿ äåéèð:
– Àíà, àïàð áóííàðû áèð éàõøû åâ òèêäèð.
Àðâàä ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâÿ ýÿëèð. Óñòà ýÿòèðèô, åâ òèêäèðìÿéÿ áàøäûéûð.
Áèð ýåúÿ Ìàhìóä èëàííàí áèðëèêäÿ åâëÿðèíÿ ýÿëèð. Ñàðà îííàðû ýþðÿíäÿ
ñåâèíäèéèííÿí àéàõëàðûíà äþøÿíèð.
Èëàí äåéèð:
– Àíà, áó ñèððè àøñàí ñÿíè äÿ, îüëóíó äà þëäöðÿæÿì. Àøìàñàí, áàõ
áåëÿúÿ øàä, õîøáàõò éàøûéàæàéûõ.
Àíà àíä è÷èô, ñþç âåðèð êö, áó ñèððè håø êèìÿ à÷ìàøìûéàæàõ. Èëàí hÿð
ýåæÿ ýÿëèá ñàðàéäà ãàëûð. Ñöáh òåçäÿí äóðóô ýåäèð. Áåëÿëèêíÿí, èëàí ýåæÿíè
àíàíûí, ýöíäöçö èëàííàðûí éàíûíäà ãàëûð.
Âàõò î âàõò îëóð êó, èëàí óøàüà ãàëûð. Éöêöíö éåðÿ ãîéìàüà àç ãàëàíäà
èëàí ãàéíàíàñûíà äåéèð:
– Àíà, íåúÿ èñòèéèðñÿí? Íÿâÿí èëàí äîíóíäà îëñà éàõøûäû, éîõñà èíñàí.
Ãàéíàíàñû äåéèð:
– Áàëà, ÿââÿëà þçöí áèëÿí éàõøûäû. Àììà äöçö, íÿâÿìè àäàì
äîíóíäà ýþðìÿéèì äàhà éàõøû îëàðäû.
Âàõò, âÿ’äÿ ÷àòûð. Èëàí áàðè-hÿìëèíè éåðÿ ãîéóð. Áèð îüëó îëóð. Óøàüà
éàòàí êèìè èëàí äîíóíäàí ÷ûõûô áèð ýþçÿë ýÿëèí îëóð. Ãàâûüûíû äà ýÿòèðèô
õàë÷àíûí öñòöííÿí àñûð. Äîíóííàí ÷ûõìàñûíà áàõìûéàðàõ, îíëàðà ïèñ
áàõàíû î ñààò áàøà äöøöð âÿ éàíûíà áóðàõìûð. Øàä, õîøáÿõò äîëàíûëëàð.
Éåéèô-è÷èô éåðÿ êå÷èëëÿð. Ñèç äÿ éåéèí-è÷èí, äþâðÿ êå÷èí.
46
47
ÈËÀÍ ÎËÀÍ
Áèðè âàðûéäû, áèðè éîõóéäó. Áèð âèëàéÿòäÿ áèð ïàäøàh âàðûéäû. Áó
ïàäøàhûí þâëàäû îëìóðäó. Áèð ýöí ïàäøàh éîëíàí ýåäÿðêÿí áèð èëàíà ðàñò
ýÿëäè. Èëàíûí àðõàñûíúà îíóí éåääè áàëàñû ýÿëèðäè. Ïàäøàh èëàíëàðà áàõûô
öðÿéèíäÿ äåäè: "Åé õóäàâÿíäè àëÿì, ñÿíèí áþéöêëöéöíÿ ìèí øöêöð, íÿ îëà
ìàíà äÿ èëàííàí, ÷àéàííàí áèð þâëàä âåðÿñÿí."
Ýöííÿð êå÷èð, ïàäøàhûí àðâàäû hàìèëÿ îëóð. Äîããóç àé, äîããóç ýöí,
äîããóç ýåúÿ, äîããó ñààò êå÷ÿííÿí ñîíðà ïàäøàhûí àðâàäû áèð èëàí äîüóð.
Áó õÿâÿðè ïàäøàhà ÷àòäûðàíäà ïàäøàhûí àðçóñó éàäûíà äöøöð. ßìð åäèð êè,
èëàíà àéðûúà áèð îòàõ àéûðñûííàð, îíà éàõøû ãóëëóã åòñèííÿð. Íåúÿ êè, ïàäøàh
äåìèøäè åëÿ äÿ åäèëëÿð. Èëàí ýöíäÿ áèð ãûç éåìÿêÿí äîëàíûð. Ýåò-ýåäÿ
áþéöéöô øèøìÿéÿ áàøäûéûð. Âèëàéÿòäÿ ýåò-ýåäÿ ãûçäàð àçàëìàüà áàøäûéûð.
Áó âèëàéÿòäÿ êàñûô, éåòèì, ýþçÿë áèð ãûç äà éàøûéûðäû. Áèð ýöí î éàòûô
éóõóäà ýþðöð êö, îíà çÿðèô, ýþçÿë, ñàðû ðÿíýëè áèð ïàëòàð âåðäèëÿð, äåäèëÿð
áó ïàëòàðû ýåéèíèô ýåäÿðñÿí, ñÿíè áèð èëàíà âåðÿæÿêëÿð. Îíäà îíà äåéÿðñÿí
êè, äîíóíó ÷ûõàðò ñîíðà ìÿíè óä.
Ãûç éóõóäàí î âàõò àéûëäû êè, àðòûã ïàäøàhûí àäàìëàðû îíó èëàíà
éåäèðòìÿê ö÷öí àïàðìàüà ýÿëìèøäèëÿð. Ãûç àüëûéà-àüëûéà ñàðû ïàëòàðû äà
ýþòöðöô îííàðûí éàíûíà äöøäö, ýÿëèô ìÿíçèëÿ éåòèøäèëÿð.
Éåòèì ãûçû ÷èìäèðèô, ýåéèíäèðÿíäÿ îíóí ýþçÿëëèéè áèðÿ-ìèí àðòäû. Îíó
èëàí îëàí îòàüà àïàðäûëàð. Ãûç èëàíû ýþðÿí êèìè ãîðõóäàí òèòðÿìÿéÿ
áàøäàäû. Èëàí ãûçûí ýþçÿëëèéèíè ýþðöô ãûâðûëäû, áàøûíû ãóéðóüóíóí öñòöíÿ
ãîéóô ãûçà òàìàøà åòìÿéÿ áàøäàäû. Áèðäÿí ãûçûí éóõóñó éàäûíà äöøäö.
Òåç-òåç äåìÿéÿ áàøäàäû:
Äîíóíó ÷ûõàðò ñîíðà ìÿíè óä!, Äîíóíó ÷ûõàðò ñîíðà ìÿíè óä!.
Èëàí àéàüà äóðàíäà îíóí ÿéíèíäÿêè äîíó ýóðóëòó èëÿ éàðûëäû, è÷èííÿí
ýþçÿë áèð îüëàí ÷ûõäû. Ïàäøàhà ìóøòóëóõ÷ó ýåòäè êè, áÿñ ýþçöí àéäûí,
íÿçèð-íèéàçûí ãÿáóë îëóíäó, îüëóí èëàí äîíóíó ñîéóíäó.
Ïàäøàh 40 ýöí, 40 ýåúÿ øàäéàíàëûã êå÷èðäè, íÿçèð-íèéàç ïàéëàäû, éåòèì
ãûçû îüëóíà àëûô òîé âóðäóðäó.
ÃÈÑÌßÒ
Áèð êèøè êàñûô îëóð, ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûð, ýöçÿðàíû äöçÿëìèð êè,
äöçÿëìèð. Àõûðäà äåéèð êè, ìÿí äàhà èøÿ-çàäà ýåäÿí äåéèëÿì, ÿýÿð
ìÿíèì ãèñìÿòèì îëñà, éàòäûüûì éåðäÿ ýÿëèô ìÿíè òàïàð.
Êèøè áèð ýöí éàòûô éóõóäà ýþðöð êö, áèð àüàúûí àëòûíäà áèð êöï ãûçûë âàð.
Äóðóô éóõóñóíó àðâàäûíà äàíûøûð. Àðâàä íÿ ãÿäÿð êèøèíè äàííûéûðñà, à êèøè
äóð ýåò ãûçûëëàðû ÷ûõàðò ýÿòè, êèøè håø éåðèííÿí òÿðïÿíìèð. Äåéèð:
– ßýÿð ãûçûëëàð ìÿíèì ãèñìÿòèì îëñà, þçö ýÿëèô ìÿíè åâäÿ òàïàð.
Àðâàä ÷îõ hèðñäÿíèð âÿ áó ìÿñÿëÿíè ãîíøóñóíà äàíûøûð. Ãîíøóíóí
àðâàäû òåç ÿðèíÿ õÿâÿð âåðèð êè, áÿñ ôèëàí éåðäÿ ãûçûëëà äîëó êöï âàð, ÷ûõàðò
ýÿòè.
Ãîíøó åëÿìÿéèô òÿíáÿëëèê éöéöðöð îðà, àüçû áàüëû êöïö ÷ûõàðûô åâèíÿ
ýÿòèðèð. Åâäÿ êöïöí àüçûíû à÷ûô íÿ ýþðñÿ éàõøûäû. È÷è äîëó èëàí-÷àéàí. Òåç
àüçûíû áàüëûéûð. Ãîíøó äåéèð:
– Éàõøû, èíäè êè, îííàð ìÿíè þëöìÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿéèëëÿð, áó êöïö
ìÿí îííàðûí òÿïÿñèíÿ òþêÿðÿì.
Ãîíøó êöïö ýþòöðöô ÷ûõûð, hÿìèí êöïö íèøàí âåðÿí ãîíøóíóí äàìûíà.
Ýþðöð êèøè éàòûô. Äåéèð êè, ñÿí þë, äöç áóíóí òÿïÿñèíÿ òþêÿæÿì.
Êöïö áîøàëäûð, äöøöô ãà÷ûð. Êèøè ýþðöð, áóäó éóõóäà ýþðäöéö ãûçûëëàð
òÿïÿñèíÿ òþêöëöð, àðâàäû ÷àüûðûô äåéèð:
– Ùÿ, àðâàä, ýþðäöí ãèñìÿò áåëÿ øåéäè, Àëëàh áèçèìêèíè éåòèðäè.
48
ÚÈÍ ÄßÐßÑÈ
×îõ-÷îõ ãÿäèì çàìàííàðäà áèð ÷îâàí äàüäà ãîéóí îòàðûðäû. ×îâàíûí
Ïÿëÿø àääû áèð èòè âàðûéäû. Ýöííÿðèí áèð ýöíö ÷îâàíûí ãîéóííàðû höðöøöð.
Ïÿëÿø hàðà èñÿ òÿëÿñèðäè. ×îâàí ýþðöð êö, Ïÿëÿøèí àüçûíäà áèð ãûç óøàüû
÷îâàíà òÿðÿô ýÿëèð. ×îâàí òåç-òÿëÿñèê Ïÿëÿøèí àüçûííàí óøàüû ãàïûô àëûð.
Óøàõ áèð ýþç ãûðïûìûíäà éîõ îëóð. ×îâàí ãîéóííàðû, èòäÿðè þç ÿòðàôûíà
òîïëóéóô òöòÿê ÷àëûðäû êö, îíó êèìñÿ äöìñöêëöéöð. ×îâàí ÷åâðèëèô éàíà
áàõàíäà íÿ ýþðñÿ éàõøûäû? Èêè íÿôÿð òàíûìàäûüû àäàì áàøûíûí öñòöíö
êÿñäèðèô. Îíëàð ÷îâàíà äåéèëëÿð:
Áèçäÿí íÿ èñòèéèðñÿí?
×îâàí îííàðäàí hå÷ áèð øåé èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðèð. Àäàìëàð ÷îâàííàí
ÿë ÷ÿêìèéèô äåéèëëÿð:
– "Ñÿí úèííÿð ïàäøàhûíûí ãûçûíû þëöìíÿí ãóðòàðìûñàí. Èíäè î áèçè
éîëëóéóô êó, ÷îâàíà äåéèí êè, áèð åâ äîëóñó ïóë èñòÿéèð, áèð åâ äîëóñó êöë?
×îâàí þç-þçëöéöíäÿ ýþòöð-ãîé åëèéèð êè, ïóë äåéèì, êöë äåéèì, Êöë
äåéèì, ïóë äåéèì. ×îâàí îííàðû éîõëàìàõ ö÷öí äåéèð: Áó äÿôÿ êöë
äåéèì, ÿýÿð äöç îëñà ýÿëÿí äÿôÿ ïóë äåéÿðÿì. ×îâàí îííàðà êöë
èñòÿäèéèíè áèëäèðèð.
×îâàí àõøàì ãîéóííàðû Ïÿëÿøÿ òàïøûðûô þç êîìàñûíà ÷ÿêèëèô éóõóéà
ýåäèð. Î, ñÿhÿð òåçäÿí àéûëàíäà íÿ ýþðñÿ éàõøûäû? Åâ áàøäàí àéàüà êöëëÿ
äîëìóøäó. ×îâàí ýþçöíö éóìóô "ïóë, ïóë, ïóë" äåéèð. Àììà ñÿñè håø
éåðÿ ÷àòìûð.
Î âàõòäàí î äÿðÿíèí àäû "Úèí äÿðÿñè" ãàëûð.
ÚÈÍ ÝßËÈÍÈ
Áèðè âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø, áèð àðâàä, áóíóí äà áèð îüëó âàðûéìûø.
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ áóííàðûí ãàïûñûííàí áèð ýþçÿë ãûç êå÷èð. Îüëàí áóíó
ýþðöá èõòèéàðû ÿëäÿí âåðèð, äÿëè-äèâàíÿ îëóð. Äàâà-äÿðìàííàí áèð øåé
÷ûõìûð. Åëÿ håé äåéèð:
– Àíà, î ãûç êèìäèðñÿ, ýåò îíó òàï, ìàíà íèøàí òàõ.
Ãûç áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿ áóííàðûí ýþçöíÿ ýþðöíöð. Áèð ýöí àðâàä áèðèííÿí
ñîðóøóð:
– Àé áàæû, áó ãûç êèìèí ãûçûäû?
Ñîðóøäóüó àäàì äåéèð:
– Î ãûç ãÿéèôäÿí ýþðöíöð.
Àíàñû êîð-ïåøìàí ýÿëèô îüëóíà äåéèð:
49
– Àé îüóë, ñÿí î ãûçíàí íåúÿ éàøûéàðñàí? Î úèíäè, ãÿéèôäÿí ýþçÿ
ýþðöíöð.
Îüëó ÿë ÷ÿêìèð. Áèð ýöí éåíÿ ýþðöíÿíäÿ àðâàä ãûçûí öñòöíÿ áèð èéíÿ
ñàíúûð. Ãûçû åâÿ ýÿòèðèô îüëóííàí åâëÿíäèðèð. Ãûç î ãÿäÿð ýþé÷ÿê èìèø êè,
áàõàíûí àüëûíû àïàðûðìûø. Àììà áó àðâàä, éÿ’íè ýÿëèíèí ãàéíàíàñû ÷îõ
çàëûìûéìûø. Íÿ ãîíøóéíàí, íÿ äÿ îüëóííàí, ýÿëèííÿí éîëëàøìûðìûø.
Áèð ýöí ãàéíÿíÿ õÿñòÿëÿíèô þëöð. Úàìààò éûüûøûô àüëûéûð. Îüëó áàøûíàýþçöíÿ äþéöô øèâÿí ãîïàðûð, íå÷ÿ äÿôÿ þçöííÿí ýåäèð. Àììà ýÿëèí håø
âåæèíÿ äÿ àëìûð. Ãà÷ûô äûðìàøûð òóôàðà. Îüëàí hèðñäÿíèô äåéèð:
– Áèçè áèàâûð åëÿìÿ. Úàìààò áèçÿ áàõûð, äöø àøàüûéà.
Ýÿëèí äèâàðäàí äöøìöð êö, äöøìöð. Àðâàäû éóéóô êÿôÿííèéèëëÿð.
Úÿíàçÿéÿ ãîéóô àïàðàíäà ýÿëèí áàøäûéûð ýöëìÿéÿ. Îüëàí ëàï þçöííÿí
÷ûõûð. Ýÿëèíÿ áèð-èêè éàïûøäûðûô äåéèð:
– Ýÿë, ãàéíàíàíû éîëà ñàë!
Ýÿëèí éåíÿ äÿ ýöëìÿéÿ áàøäûéûð. Îüëàí àíàñûíû áàñäûðûô hèðñäè-hèðñäè
åâÿ ýÿëèð. Úàìààò ÷ÿêèëÿííÿí ñîíðà àðâàäûíà äåéèð:
– Àíàì þëÿíäÿ íèéÿ äèâàðà äûðìàøûðäûí?
– Ìÿííÿí håø íÿ ñîðóøìà. Áó ñèððè ñàíà äåéÿ áèëìÿðÿì.
Îüëàí ÿë ÷ÿêìèð:
– Áÿñ, àíàìû àïàðàíäà íèéÿ äàëûíúàõ ýöëöðäöí? Áó ñèððè äåìÿñÿí ñÿíè
þëäöðÿæÿì.
Ãûç ýþðöð êö, îüëàí ÿë ÷ÿêìèð. Äåéèð:
– ßýÿð áó ñèððè ñàíà äåñÿì, îíäà áèð äÿ ìÿíè ýþðìöéÿæÿêñÿí.
Îüëàí éåíÿ äÿ ñþçöíäÿí äþíìöð. Áåëÿ îëàíäà ýÿëèí áàøäûéûð
äàíûøìàüà:
– Ñÿíèí àíàí þëÿíäÿ hàìû ãàí è÷èíäÿéäè. Îíà ýþðÿ ìÿí äèâàðà
äûðìàøìûøäûì êû, öñòöìÿ ãàí ñû÷ðàìàñûí. Àíàíûí äàëûíúàõ îíà ýþðÿ
ýöëäöì êö, îíó àïàðàíäà áèð õÿêÿíäàç, áèð äÿíÿ äÿ ñöïöðýÿ áèð-áèðèíÿ
äûíãûëäûéà-äûíãûëäûéà úÿíàçÿíèí äàëûíúà ýåäèðäè.
Ãûç áóíó äåéèô éîõà ÷ûõûð. Ãÿéèôäÿí ñÿñ ýÿëèð:
– Çèâèëèìÿ áÿðÿêÿò, éîõñà éàüûíà?
Îüëàí ÷àøûô äåéèð:
– Çèâèëèìÿ áÿðÿêÿò.
Î ýöííÿí îüëàíûí ãàïû-áàæàñûííàí çèâèë ÿñêèê îëìóð.
50
ØÅÉÒÀÍÛÍ ÄÎÑÒËÓÜÓ
Áèð êÿíääÿ íÿ ãÿäÿð òîé îëóðìóøñà, hÿìèøÿ äàâà-äàëàø äöøöðìöø.
Úàìààò éàõøû áèëèðìèø êè, áó ãàëìàãàëëàðäà øåéòàíûí ÿëè âàð.
Ãÿðèô àäûíäà áèð êèøèíèí îüëóíóí åâëÿíìÿê âàõòû ÷àòûáìûø. Àíúàã
øåéòàíûí ãîðõóñóííàí îüëóíà òîé åëèéÿ áèëìèðìèø.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö øåéòàí Ãÿðèô êèøèíèí éàíûíà ýÿëèô îííàí ñîðóøóð:
– Ãàðäàø, îüëóíóí éàøû êå÷èð. Íèéÿ òîé åëÿìèðñÿí? Áèð ÷ÿòèííèéèí
âàðñà, äå êþìÿê åëèéèì.
Ãÿðèô êèøè äåéèð:
– Àé åâè éûõûëìûø, áó úàìààò ñÿíèí ÿëèííÿí òîé öçöíÿ hÿñðÿò ãàëûô.
Áöòöí ìÿ’ðÿêÿëÿðè ãàòûô, øèðèí àüçûìûçû àæû åëèéèðñÿí, òîéóìóçó éàñà
äþíäÿðèðñÿí. Ãîðõóìóçäàí òîéóìóçó åëèéÿ áèëìèðèê.
Øåéòàí äåéèð:
– Ãÿðèô êèøè, èíäè êè, áåëÿ îëäó, ýÿë ñÿííÿí ãàðäàø îëàã. Ìÿííÿí ñÿíÿ
áó ýöííÿí ñîíðà håø áèð çèéàí òîõóíìóéàæàõ.
Ãÿðèô êèøè áó ýöííÿí ñîíðà øåéòàííàí ìþhêÿì äîñò îëóð. Àðàäàí õåéëè
êå÷èð. Ãÿðèô êèøè òîéà hàçûððàøàñû îëóð. Øåéòàíûí éàíûíà ýÿëèô áèð àç îðäàíáóðäàí äàíûøàííàí ñîíðà äåéèð:
– Ãàðäàø, äîñòäóüóìóç þç éåðèíäÿ, àììà ñÿííÿí áèð õàhèøèì âàð.
Éàëâàðûðàì, ö÷ ýöí ìÿíÿ ìþhëÿò âåð, áóðàëàðà ýÿëìÿ. Ãîé, òîéóìóçó
éîëà ñàëûì. Ñÿí ýÿëñÿí ãîðõóðàì, äèíú äàéàíà áèëìèéèô, éåíÿ àëÿìè áèðáèðèíÿ ãàòàñàí. Øåéòàí ðàçûëàøûð.
Õöëàñÿ, òîé áàøäûéûð. Ãÿðèô êèøè îüëóíà ýþçÿë áèð òîé åëèéèð. Ùàìû éåéèð,
è÷èð, øÿííÿíèð.
Øåéòàí íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñà, öðÿéè òàâ ýÿòèìèð. Õÿëâÿòúÿ ýÿëèô òîéà áàõûð.
Ýþðöð êè, ÷îõ ñàêèòäèêäèð. Áóíó ýþðÿí øåéòàí äóðóô-äèíúÿëÿ áèëìèð. Áèð
äÿñòÿ ýöë àëûô þçöíö éåòèðèð ñó àðõûíûí áàøûíà. Úàâàííàð àðõûí áàøûíà
éûüûëàíäà ýöëëÿðè ñóéà àõûäûð.
Úàâàííàð ýöëëÿðè ýþðÿí êèìè áèð-áèðèíè èòÿëèéÿ-èòÿëèéÿ ñóéà àòûëûëëàð êè,
ýöëö òóòñóííàð. Ýöëöí öñòöíäÿ äàâà-äàëàø äöøöð. Ìÿ’ðÿêÿ ãàðûøûð áèðáèðèíÿ.
Øåéòàí ãàðûøûõëûõ äöøäöéöíö ýþðÿí êèìè ãà÷ûô àðàäàí ÷ûõûð.
Òîéäàí ñîíðà ýÿëèô Ãÿðèô êèøèéÿ äåéèð:
– À êèøè, äåéèðäèí ñÿí îëìàñàí, äàâà-äàëàø îëìàç. Áÿñ, áó íÿ
hÿíýàìÿäè? Áóíó äà ìÿí åëÿäèì?
Ãÿðèô êèøè äåéèð:
– Øåéòàí ãàðäàø, áóíó ñÿíèí áèðúÿ äÿñòÿ ýöëöí åëÿäè. ßéÿð þçöí
îëñàéäûí, âàëëàh úàìààò èíäè áèð-áèðèíè òàìàì ãûðûô ãóðòàðìûøäû.
51
ÁÀÕÒÛÍ ÃÀÉÛÒÌÀÑÛ
Éàøûë äàüëàðíàí ÿhàòÿ îëóíìóø úÿííÿò ìèñàëëû áèð éåðäÿ òÿíhà áèð åâ
âàðûéäû.
Áó åâèí ñàhèáè ÿëëè-ÿëëè áåø éàøäàðûíäà áèð êèøèéäè. Îíóí äþðä îüëó, èêè
ãûçû âàðûéäû. Ãûçäàðäàí áèðè éåääè éàøûíäà, î áèðè áåø éàøûíäàéäû.
Îüëàííàðûí äþðäö äÿ åâëÿíìèøäè. Ãàðäàøäàð î ãÿäÿð èñòÿêëèéäèëÿð êè, àòààíàëàðûííàí, áèð-áèðèííÿí àéðûëà áèëìèéèô áèð åâäÿ éàøûéûðäûëàð.
Îííàð ãàçàíøäàðûíû áèð éåðÿ ýÿòèðèô, àéðûñåøêèëèê íÿ îëäóüóíó
áèëìèðäèëÿð.
Ñîéóõ ãûø ýåæÿëÿðèíèí áèðèíäÿ åëÿ áèð ãàð éàüûð êû, îíó éàðûô êåøìÿê
ãåéðè-ìöìêöí îëóð.
Àòà hÿìèøÿ òåç äóðäóüóííàí áó ñàâàh äà éóõóäàí äóðóô òþâëöéÿ òÿðÿô
ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ åâëÿðèííÿí áèð àäàì èçèíèí ÷ûõûô ýåòäèéèíè ýþðöð.
Î òåç ãàéûäûô åâäÿêèëÿðè éîõëóéóð. Áàõûô ýþðöð êö, hÿðÿ þç éåðèíäÿ,
øèðèí éóõóäàäû. Ýåäÿí èç èñÿ ýåðè ãàéûòìûéûô.
Áó hàäèñÿ êèøèíè ÷îõ íàðàhàò åäèð. Î áó èøèí àõûðûíà ÷àòìàõ ö÷öí
hÿìÿí èçÿ äöøöô ýåòìÿéÿ áàøäûéûð. Êèøè òÿçÿ éàüìûø àæû ãàðíàí î ãÿäÿð
ýåäèð êè, ãàð îíóí ÿë, àéàüûíû äîíäóðóð.
×îõ ýåäèð, àç ýåäèð. Áèð ýöí, áèð ýöíîðòà éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà ýþðöð êö,
èç äàhà áóðäà ñîíà éåòèð.
Áèð äÿ áàõûô ýþðöð êö, áþéöê áèð îæàüûí äèâèíäÿ àüñàããàë, íóðàíè áèð
ãîæà îòóðóô ãÿëéàí ÷ÿêèð. ßââÿëúÿ î áèð ãÿäÿð ÷ÿêèíèð. Ñîíðà þçöíö
òîôëóéóô îíóí éàíûíà ýåäèð. Êàìàëè ÿäÿôíÿí ñàëàì âåðèô, ÿëåéê àëàííàí
ñîíðà ãîæàäàí ñîðóøóð:
– Áàâà áèð ñþéëÿ ýþðöì, êèìñÿí, íÿ÷èñÿí, íÿ êàðÿñÿí?. Ùàðäàí ýÿëèô,
hàðàéà ýåäèðñÿí? Áèçèì åâäÿ íÿ àõòàðûðäûí?
Ãîæà àüûð-àüûð áàøûíû ãàëäûðûô äåäè:
– Áÿéÿì, ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàí? Ìÿí ñèçèí áàõòûíûçàì. Áó âàõòà ãÿäÿð
ñèçíÿí áèððèêäÿ éàøàìûøàì, èíäè èñÿ ÷ûõûô ýåäèðÿì.
– Êèøè äåäè:
×îõ éàõøû êû, áèçèì áÿõòèìèç ñÿí èìèøñÿí. Àõû, íÿ îëóô êó, êöñöô
ýåäèðñÿí? Áèçè íèéÿ áÿäáàõò åëÿìÿê èñòèéèðñÿí. Ñÿíè àíä âåðèðÿì áèçè
éàðàäàí óëó òàíðûéà áèçÿ ðÿhìèí ýÿëñèí, áèçè òÿðê åëÿìÿ. Ýÿë ãàéûäûô
ýåäÿê åâèìèçÿ.
Áàõò äåäè:
– Àé áÿíäÿ, ìàíà äèë òþêìÿ, ìÿíè éîëóìíàí åëÿìÿ. Àõûðûíúû äÿôÿ áèð
äÿíÿ íÿ èñòÿéèíèç âàðñà, îíó äèëÿéèí, ÷ûõûì ýåäèì.
Íàÿëàú ãàëàí êèøè áèëìÿäè êè, íåéíÿñèí. Àõûðäà áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè,
52
éàõøûñû áóäó êó, ýåäèô àèëÿñèííÿí ìÿñëÿhÿòäÿøèô, îííàðûí äà ôèêðèíè
þýðÿíñèí. Ñîíðà áàõòûííàí àõûðûíúû äèëÿéèíè äèëÿñèí. Î, áàõòûííàí èëòèìàñ
åëèéèô ðàçûëûõ àëäû êû, ñàâàh áó çàìàíà ãÿäÿð îíó ýþçäÿñèí.
Ãîæà îííàí ðàçûëàøäû. Î, åâèíÿ ãàéûäûô ÿhâàëàòû îëäóüó êèìè îííàðà
íàüûë åëÿäè.
Êèøèíèí àðâàäû äåäè:
– À êèøè, áîëhà-áîë ÷þðÿéèìèç îëñà, áèçÿ äàhà íÿ ëàçûìäû êû?
Îüëàííàð äåäè: áèçÿ ÷îõëó âàð-äþâëÿò âåðñèí.
Ýÿëèíëÿð äåäè: áàõòûìûçäàí ÷îõëó ãàø-äàø, ïàë-ïàëòàð èñòÿ.
Õöëàñÿ, hÿðÿ áèð øåé èñòÿäè, hÿðÿ áèð øåé àðçóëàäû. Ëàêèí, îðòàíúûë ýÿëèí
áóííàðíàí ðàçûëàøìûéûô äåäè:
– Áèç îííàí äèíøäèêäÿí áàøãà håø íÿ èñòÿìèéÿê. Åëÿ áàõ áåëÿæÿ
äîëàíàõ, áÿñèìèçäè. Áó ñþçäÿð hàìûíûí àüëûíà áàòäû.
Îíëàð äåäèëÿð êè, äèíøëèê îëàí éåðäÿí áèí-áÿðÿêÿò håø âàõò ÿéñèê îëìàç.
Êèøè ãàéûäûô áàõòûíûí éàíûíà ýåòäè. Áàõòû ìÿ’íàëû-ìÿ’íàëû îíóí öçöíÿ
áàõûô äåäè:
– Ùÿ, àõûðûíúû äèëÿéèíèçè äèëèéèí. Ìÿí ýåòìÿëèéÿì, âàõòûì éîõäó.
Êèøè òèòðèéÿ-òèòðèéÿ äåäè:
– Áèç áó ýöíÿ ãÿäÿðêè þìöðäÿí, äîëàíûøûüûìûçäàí áàøãà håø íÿ
èñòÿìèðèê.
Áàõò áèð ãÿäÿð ôèêèððÿøèô äåäè:
– Ñèç êè, áåëÿ äöøöíúÿëèñèíèç. Îíäà ìÿí ñèçè håø âàõò òÿðê åòìèéÿæÿì.
Ùÿð çàìàí ñèçíÿí áèððèêäÿ îëàæàì.
Äóð ãàéûäûô ýåäÿê þç åâèìèçÿ.
Ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè áàõò áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãåéâÿ ÷ÿêèëäè.
Êèøè øàä-øàëàéûí åâèíÿ ãàéûäûô áàøûíà ýÿëÿííÿðè hàìûéà äàíûøäû. Î
ýöííÿí ñîíðà îííàðûí åâèííÿí áèí-áÿðÿêÿò håø âàõò ÿéñèëìÿäè.
53
ÌÈÔÎËÎÆÈ ÐßÂÀÉßÒËßÐ
Áèð ãîæà êèøè âàðûéìûø. Áóíóí äà áèð ãîæà àðâàäû. Áèð ýöí áó àðâàä
ÿðèíÿ äåéèð:
– À êèøè, áèçèì åâäÿêè ÷óâàëà áèð îüðó äàäàíûô. Åëÿ håé áàõûðàì ÷óâàë
áîøàëûð.
Êèøè äåéèð:
– Àðâàä, ìÿí áó èøèí ÿíúàìûíû ÷ÿêÿðÿì. Ùåø ôèêèð-çàä åëÿìÿ.
Ýþðöíöð, ÷óâàëûìûçà hàë äàäàíûô.
Êèøè áèð ýöí äèðÿéèí äàëûíäà ýèçäÿíèô ïóñìàüà áàøäûéûð. Áèð äÿ ýþðöð
êö, åâèí ãàðàííûõ êöíúöííÿí, äèâàðäàí áèð àðâàä õåéëàüû ÷ûõäû. Àðâàä
éàìàí áÿähåéáÿòèéäè. Ñàøäàðû áóðóõ-áóðóõ îëìóøäó. Àéàüû éàëûí, áàøû
à÷ûüûéäû. Ãàâàüûíäà äà áèð úûðûã-úûíäûð þííöéö âàðûéäû. Äþøäÿðè äÿ äöç
äèçäÿðèíÿ ñàëëàíûðäû.
Ùàìàí hàë àðâàäû ÿëèíè áèðèíúè ÷óâàëà óçàäàíäà þç-þçöíÿ äåäè:
– Éîõ, áóííàí îëìàç. Áóíà äåéèôëÿð.
Ñîíðà î áèðè ÷óâàëäàí áèð úÿì óí ýþòöðäö. Ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ êèøè
ÿëèíäÿêè õàì èéíèéè õÿëâÿòúÿ àðõàäàí îíóí ñà÷ûíà ñàíøäû. Ñîíðà hàë
àðâàäûíûí ãîëóííàí òóòóô äåäè:
– Ýÿðÿê àäûíû äåéÿñÿí.
Ùàë àðâàäû îíà äåäè:
– Àäûì Ìåhðèáàíäû. Ñÿíè àíä âåðèðÿì áèçè éàðàäàíà, ìÿíè áóðàõ
ýåäèì. Ãûçûìûí òîéóäó.
Ùàë àðâàäû íÿ ãÿäÿð éàëâàðûðñà, êèøè áóíó áóðàõìûð. Áó ìèíâàëíàí
hÿìèí ýÿëèíè äöç áèð àé åâèíäÿ ñàõëûéûð. Ãàïûäà-áàæàäà èøäÿäèð. Äåéÿíäÿ
êè, ýåò òåç îë ñó ýÿòè, ýåæ ýåäèð, håø íÿ ýÿ- òèðìèðìèø. Àììà, ýåòìÿ, ñóéó
òåç ýÿòèìÿ - äåéÿíäÿ ÿëöñòö ýåäèô ýÿòèðèðìèø. Õöëàñÿ, íÿ äåñÿí òÿðñèíÿ
åëèéèðìèø.
Áèð ýöí êèøè áàõûð êû, hàë àðâàäû éàìàí áèêåôëèéèô. Ñîðóøóð:
– Íÿ îëóô? Íèéÿ áåëÿ ôèêèððèñÿí?
Ùàë àðâàäû äåéèð:
– Ñÿíÿ äåäèì êè, ãûçûìà òîé îëàñûäû. Èíäè ìÿíÿ ýþðÿ òîé åëÿìèëëÿð.
Ìÿíè ýþçäöéöëëÿð. Ìÿí äÿ ýåäÿ áèëìèðÿì.
Êèøè áó ñþçäÿí ÷îõ òÿ’ñèððÿíèô îíà äåéèð:
– Ìÿí ñÿíè áóðàõàðàì. Àììà ýÿðÿê àíä è÷ÿñÿí êè, áèçèì éåääè àðõà
äþíÿíèìèçíÿí èøèíèç îëìóéàæàõ.
Ùàë àðâàäû àíä è÷èð. Êèøè èéíèéè îíóí ñà÷ûííàí ÷ûõàðûð. Àðâàä ãåéáÿ
÷ÿêèëèð.
Äîüðóäàí äà, áèð äÿ îíà, îíóí íÿñèë-íÿúàâÿòèíÿ håø áèð hàë-úèí äÿéèôäîëàøìûð.
54
*
*
*
Ýþé÷ÿíèí Àüáóëàã êÿíäèíäÿ Óñóô àäûíäà áèð êèøè âàðûéäû. Î, áèð ýöí
ôóðãîííàí ãîíøó êÿíäÿ ñó àïàðûðìûø. Áèð äÿ áàõûô ýþðöð êö, ãÿáðèñòàíëûüà
áèð àç ãàëìûø óçóí, àü ïàëòàððû áèð àäàì àòûëûô ôàéòîíà ìèíäè. Ôèêèð âåðìèð,
ôèêèððÿøèð êè, éàãûí hÿìêÿíääèëÿðèíäÿí áèðèäè. Áèð äÿ áàõûô ýþðöð êö,
ôàéòîíóí áîéíóíäà, ëàï éàíûíäà áèð àäàì îòóðóô, àðõàñûíäà áèð êèñÿ.
Ãàðàííûõäà àíøûðäà áèëìèð. Àíàñûíûí äàéûñû Éîë÷ó êèøèéÿ îõøàäûð. Áàøäûéûð
áóíó ñþháÿòÿ òóòìàüà.
– À Éîë÷ó äàéû, hàðäàí ýÿëèðñÿí? Áÿñ êèñÿíè íèéÿ ôàéòîíà ãîéìóðñàí?
Êèñÿäÿêè íÿäè? Éîõñà éåìÿëè øåé âàð, ãîðõóðñàí îüóððóéàì?
Óñóô íÿ ãÿäÿð äàíûøûðñà, Éîë÷ó äàéûñû áóíà úàâàá-çàä âåðìèð.
Ãÿáðèñòàííûüà ÷àòàíäà êèøè êèñÿëè-çàääû êèðèìèøúÿ äöøöô áèð-èêè àääûì
ýåäèð. Áèðäÿí-áèðÿ ãåéâÿ ÷ÿêèëèð. Óñóô éàëíûç èíäè áàøà äöøöð êö, íÿ Éîë÷ó
äàéû?! Áó hàëûéìûø. Ñîíäàí-ñîíðà áÿðê ãîðõóð. Åâÿ ÷àòàí êèìè
ãîðõóñóííàí éàòàüà äöøöð. Áèð íå÷ÿ ýöí éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòàííàí ñîíðà
ñàüàëûô äóðóð àéàüà. Àììà ãîðõóñóííàí áèð äÿ ýåæÿ î éîëó òÿê ýåòìèð.
*
*
*
Ýþé÷ÿíèí Àüáóëàã êÿíäèíäÿ áèçÿ ãÿðèáÿ áèð ÿhâàëàò äàíûøäûëàð. Áó
ÿhâàëàòû ìÿí ñîíðà áàøãà àäàìëàðäàí äà åøèòäèì.
Èìðàí àääû áèð ìöÿëëèì äåäè êè, ìÿíèì Ìÿúèä àäûíäà áèð ìöÿëëèìèì
âàðûéäû. Èíäè Ýÿíúÿäÿ éàøûéûð. Î áèð ýöí áèçÿ ãÿðèáÿ áèð ñþháÿò åëÿäè.
Î äåäè êè, áèð ìöÿëëèìèìèç âàðûéäû. Ãóëàüûíûí áèðè éîõóéäó. Ñîðóøäóõ
êó, àé ìöÿëëèì, ãóëàüûíûí áèðè íèéÿ éîõäó?
Ìöÿëëèì äåäè:
– ßýÿð, áóíó áèëìÿê èñòÿéèðñèíèçñÿ, äèãÿòíÿí ãóëàü àñûí, hàìûñûíû ñèçÿ
ÿòðàôëû ñþháÿò åëèéèì.
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ ñöðýöíäÿ îëàðêÿí áèð éåëêÿííè ýÿìèéÿ ìèíìèøäèê.
Àììà áóíóí hàíñû äÿðéà îëäóüóíó äåéÿ áèëìÿðÿì. Áÿðê òóôàí ãîôäó.
Éåë áèçèì ýÿìèìèçè þç éîëóííàí ÷ûõàðûô, áàøäû-áàøûíà àïàðäû. Íÿ èñÿ
ýÿìèìèç àëëàh óìóäóíà áèçè äÿðéàíûí öçöííÿí àïàðûô áèð âèëàéÿòÿ
÷ûõàðòäû. Ýÿìèäÿí äöøöô ñóñóçäóüóìóçó, àæäûüûìûçû ðÿô åòìÿê ö÷öí
úàìààòûí è÷èíÿ éîëëàíäûõ. Àììà hàðàéà ýåòäèê, êèìÿ öç òóòäóõñà, íÿ áèçÿ
úàâàô âåðÿí òàïûëäû, íÿ äÿ áèð äèíäèðèô-äàíûøäûðàí îëäó. Íÿ áàøûíûçû
àüðûäûì, àõûðû áàøà äöøäöê êö, áóðàíûí úàìààòû áèçè ýþðìöð. Áóíó
áèëÿííÿí ñîíðà äöêàííàðà ýèðèô öðÿéèìèç èñòèéÿíè ýþòöðöðäöê. Áèð ýöí äöêàíäà îëàíäà ëàï ñó ñîíàñûíà îõøóéàí áèð ýÿëèí ýþðäöì. Òàìàhûì ýöæ
ýÿëäè. Þçöìö ñàõëûéà áèëìèéèô áóííàí áèð ÷èìäèê àëäûì. Ýÿëèí áó èëìè
þëöôñÿí, áèëäèðìè, òèðòàô éåðÿ éûõûëäû.
Íÿ èñÿ, ýåäèá áèð ìîëëà òàïûô ýÿòèðäèëÿð. Ìîëëà ãàâàüûíà áèð úàì ãîéäó.
55
Ñó òþêäö. Áèð àç îõóéóô, öôöðäö. Ñîíðà äåäè:
– Áóíà áÿíè-àäÿì ñàòàøûô.
Ñîíðà ñóéà áàõûô, ìàíà ìöðàúèÿòíÿí äåäè:
– Åé, áÿíè-àäÿì, éàõûí ýÿë, àíä èø êè, áèð äÿ áó ýÿëèíÿ
òîõóíìàéàæàõñàí. ßýÿð ýÿëìÿñÿí, áó ñààò ãóëàüûíû êÿñÿæÿì. Ñîíðà äà
áàøûíû âåðìÿëè îëàæàõñàí.
Ìîëëàíûí ñþçöíÿ èíàíìûéûô éåðèìíÿí òÿðïÿíìÿäèì. Áèð äÿ ýþðäöì
êö, ãóëàüûì àéàüûìûí àëòûíà äöøäö. ßëèìè àòûô ýþðäöì êö, ãóëàõ-çàä íÿ
ýÿçèð. Ùå÷ åëÿ áèë àíàäàíýÿëìÿ ìÿíèì ãóëàüûì îëìóéóô. Òåç ãîðõàãîðõà ãà÷ûô ìîëëàíûí éàíûíà ýÿëäèì. Àíä-àìàí åëÿäèì êè, áèð äÿ ãÿëÿò
åëèéÿðÿì, áèð àäàìà ñàòàøìàðàì.
Áóðäàí áèð òÿhÿð ÷ûõûô ÿhâàëàòû éîëäàøäàðûìà íàüë åëÿäèì. Îííàð ìÿíè
áèð õåéëè äàííàäûëàð. Ùàìûìûç äàhà áóðàäà ãàëìàüûí ãîðõóëó îëäóüóíó
áàøà äöøìöøäöê. Îíà ýþðÿ äÿ ýÿìèéÿ äîëóøóô, éåëêÿííÿðè àøäûõ. Õåéëè
éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà ýÿëèô Ùèíäèñòàíà ÷ûõäûõ. Îðàäàí äà áèð òÿhÿð þç
âèëàéÿòèìèçÿ ãàéûòäûõ.
*
*
*
Êÿðèì àääû áèð ÷îâàí hÿð èë ïàéûç äöøÿííÿí ñîíðà ãîéóí-ãóçóíó
àðàíà, Êöð ãûðàüûíà àïàðûð, ãûøû éàçà êèìè îðàäà ãàëûðìûø. Ýöííÿðèí áèð
ýöíö î ýþðöð êö, ãûøëàõäàêû òþâëÿäÿ ãîéóííàð éàìàí âóðíóõóð. Ùèññ
åëèéèð êè, áóðàäà íÿñÿ éàä áèð øåé âàð. ×îìàüûíû ýþòöðöô èðÿëè ýåäèð. Ýþðöð
êö, äèðÿéÿ èðè áèð èëàí ñàðûëûô. Ãîéóííàð îíó ýþðöô ãîðõóð. Êÿðèì èðè áèð äàø
ýþòöðöô èëàíû âóðóð, ñîíðà äà áàøûíû ÷îìàõíàí ÿçèô þëäöðöð. Éîëäàøäàðû ýÿëèô èëàíû ýþðÿíäÿ äåéèëëÿð:
– Êÿðèì, ñÿíèíêè äÿ åëÿ áóðàéà êèìèéìèø. Ùåø áèëèðñÿíìè ñÿí íÿ èø
òóòóôñàí? Þëäöðäöéöí áó èëàíà éåääè ãàðäàø èëàí äåéèëëÿð. Áóííàðûí áèðèíè
þëäöðäöíìö, ýÿðÿê hàìûñûíû òàïûô þëäöðÿñÿí. Éîõñà, îííàð ñÿíè éåðèí
äåøèéèíäÿ äÿ ýèçëÿíñÿí òàïûô þëäöðÿæÿêëÿð.
Êÿðèì áóííàðûí ñþçöíö áó ãóëàüûííàí àëûô, î áèðè ãóëàüûííàí âåðäè.
Ùå÷ âåæèíÿ äÿ àëìàäû. Áèð ýåæÿ éàòàíäà öñòöíäÿ àüûð áèð øåéèí îëäóüóíó
hèññ åëÿéèô hþâëàíý éåðèííÿí äóðäó. Íÿ ýþðñÿ éàõøûäû: – éåêÿ áèð ãàðà èëàí
öñòöíäÿ ýÿçèíèð. ×àëìàõ ö÷öí áÿäÿíèíäÿ à÷ûõ éåð àõòàðûð. Êÿðèì ãîðõóëóãîðõóëó éîðüàíû èëàíà äîëóéóô éåðèííÿí ãà÷ûð. Èëàí hà åëèéèô ÷ûõàíà ãÿäÿð
äèâàðäàí áèð éåêÿ äàø ýþòöðöô ñàëûð èëàíûí öñòöíÿ. Õöëàñÿ, áóíó äà þëäöðöð.
Ñÿñ-êöéÿ éîëäàøäàðû ýÿëèô âÿçèééÿòè ýþðöð. Îíà äåéèëëÿð:
– Èíäè èíàíäûíìû? Ñÿíè áó èëàííàð äèíú áóðàõìûéàæàõ. Ýÿë, äàøû
ÿòÿéèííÿí òþê, áóðàëàðäàí óçàõëàø. Áÿëêÿ, ñÿíè òàïà áèëìèéÿëÿð. Úàíûí
ãóðòàðà. Éîõñà, hÿëÿ áóííàðûí áåøè äóðóð. Íÿ òÿhÿðè îëñà, ñÿííÿí þç
ãàíëàðûíû àëàæàõëàð.
Êÿðèì îííàðà äåéèð:
– À åâè éûõûëìûøäàð, áÿéÿì ìÿí þçáàøûíàéàì, ÷ûõûì ýåäèì? Äåéÿê,
áó ñààò ýåòäèì, áÿñ ãîéóí-ãóçóíó êèìÿ òàôøûðûì? Àüàìà íÿ úàâàô âåðèì?
Äåéÿê, ñèç áàõäûíûç? Ìÿíèì àüàìû òàíûìûðñûíûç? Ìÿííÿí hå÷ ÿë
÷ÿêÿðìè?
Õöëàñÿ, Êÿðèì ãîðõóëó-ãîðõóëó áèð àé äà áóðàäà áèðòÿhÿð ýèððÿíäè. Áèð
ýöí éàç à÷ûëàí âàõòû áèð èòáóðíó êîëóíóí éàíûííàí êå÷ÿíäÿ åëÿ áèë îíóí
ãû÷ûííàí òóòóô äàðòäûëàð. Áàõàíäà ýþðäö êö, áèð éåêÿ èëàí îíóí àéàüûíà
äîëàøûô äèøèíè äÿ êå÷èðèô ÷ÿêìÿñèíÿ. Êÿðèìèí ýþçö åëÿ ãîðõìóøäó êó,
áèëìÿäè íåúÿ éàïûøäû áóíóí áîüàçûííàí. Áèð äÿ éîëäàøäàðû ÷àòàíäà
ýþðäöëÿð êè, Êÿðèì àéàãöñòÿ ãóðóéóá håéêÿëÿ äþíöô, ÿëèíäÿ äÿ áèð éåêÿ
èëàí. Õöëàñÿ, ñóäàí-çàääàí òþêöô, Êÿðèìè àéûëòäûëàð. Àììà Êÿðèì hÿëÿ
äÿ ãîðõóñóííàí èëàíûí áîüàçûííàí ÿëèíè à÷à áèëìèðäè.
Éîëäàøäàðû òåç Êÿðèìèí ÷ÿêìÿñèíè ÷ÿêäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, èëàí îíó ÷àëà
áèëìèéèô. ×ÿêìÿ ðåçèí îëäóüóííàí îíóí äèøäÿðè ÷ÿê ìÿäÿ ãàëûô.
Ñåâèíäèëÿð. Êÿðèìÿ ýþçàéäûííûüû âåðäèëÿð.
Áèðòÿhÿð áèð àç äà áóðàëàðäà ýöí êå÷èðèô éàéëàüà éîëà äöøäöëÿð. Ýÿëèô
åâëÿðèíÿ ÷àòäûëàð. Áàøäàðûíà ýÿëÿíè úàìààòà äàíûøäûëàð. Êÿðèìèí ñàü
ãóðòàðäûüûíà hàìû ÷îõ ñåâèíäè.
Áèð àçäàí ãîéóí ãûðõûíû áàøäàäû. Áèð äÿ hàé äöøäö êö, äåìÿçñÿíìè
Êÿðèìè èëàí âóðóô þëäöðöô. ×îâàííàðäàí áèðè Êÿðèìè âóðàí èëàíûí
ãûøëàõäàêû èëàííàðäàí îëäóüóíó ýþðìöøäö. ×îâàí èëàíû íÿ ãÿäÿð ãîâäñà
56
57
*
*
*
Ýþé÷ÿ êÿíääÿðèíèí áèðèíäÿ âàððû áèð êèøè éàøûéûðìûø. Áóíóí ìàëûäþâëÿòè áàøûíäàí àøûô-äàøûðìûø. Ùàìû îíà êöñÿíèô, îíó áÿõòÿâÿð håñàá
åäèðìèø. Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ àðâàäû hÿìèí êèøèéÿ äåéèð:
– Àé êèøè, åâèìèçäÿ áèð èëàí âàð. Ýöíäöçäÿð ÷ûõûô åâèí è÷èíäÿ ýÿçèøèð.
Óøàõëàðäàí ñàðû éàìàí íàðàhàòàì. Ãîðõóðàì êû, èëàí óøàõëàðû âóðóô
åëèéÿð.
– Àðâàä, åâ èëàíû àäàì âóðìàç. Ãîðõóô åëÿìÿ.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö êèøè ãàïûäà èøäèéÿðêÿí åâäÿí áàüûðòû ñÿñè åøèäèð. Òåç
è÷ÿðè ãà÷ûð. Ýþðöð êö, êè÷èê îüëó áàæûéà áàõûô ãûøãûðûð. Áÿíèçè äöìàü àüàðûô.
Êèøè ýþðöð êè, áàæàäàí áèð éåêÿ ãàðà èëàí àñûëûô. Óøàüûí ÷îõ ãîðõäóüóíó
ýþðÿí êèøè áÿðê àæûõëàíûð âÿ òöôÿíýè ýþòöðöô èëàíû âóðóô þëäöðöð.
Äåéèëëÿð, èëàí þëÿííÿí ñîíðà áó åâèí áèíè-áÿðÿêÿòè ýþéÿ ÷ÿêèëäè.
ßââÿëúÿ àðâàäû, ñîíðà èñÿ óøàõëàðû áèð-áèðèíèí äàëûíúàõ þëöô ýåòäèëÿð.
Òþâëÿ ó÷óô ìàë-ãàðàñûíû òÿëÿô åëÿäè. Áàéãóø êèìè åâäÿ òÿê-òÿíhà ãàëäû.
Àõûðû êû, áó äÿðääÿðÿ äþçÿ áèëìèéèô áàüðû ÷àòäàäû. Åâè õàðàâûéà ÷þéðöëäö.
äà òóòà áèëìÿìèøäè.
Áó èøèí íåúÿ îëäóüóíó Êÿðèìèí éàñ éåðèíäÿ àüñàããàëëàð áåëÿ éîçäóëàð.
Éåääè ãàðäàø èëàííàðäàí áèðè ãîéóí ñöðöñöíöí ÷ÿêèëèô ýåòäèéèíè ýþðÿíäÿ
áèð éóííó ãî÷óí áåëèíäÿ ýèçäÿíìèø, èíòèãàìûíû àëìàã ö÷öí éàéëàüà ýÿëèô
÷ûõìûøäû. Ôöðñÿò äöøÿí êèìè þç ãàðäàøäàðûíûí ãàíûíû àëûô, ãà÷ìûøäû.
Ùàìû, áèð äàhà ýþðäö êö, éåääè ãàðäàø èëàíûí èíòèãàìûííàí úàí
ãóðòàðìàõ ìöìêöí îëàí èø äåéèëìèø.
*
*
*
Ìöñåéèá áàáà äàíûøàðäû êû, úàâàí âàõòäàðûìûéäû. Ùÿëÿ åâëÿí ìÿìèøäèì. Áèð âàððû àüàíûí ãàïûñûíäà íþêÿð÷èëèê åëèéèðäèì. Áèð ýöí àüàì
áèçè, éÿ’íè íþêÿððÿðè ÷àüûðûô áåëÿ áèð òàïøûðûõ âåðäè êè, íÿâÿìÿ ãóðâàí
äåìèøÿì. ßëèíèçÿ êå÷ÿí áöòöí êàñûô-êóñóô, ÿëñèç-àéàõñûç àäàìëàðû éûüûô
åâÿ ýÿòèðÿðñèíèç.
Áèç hàìûìûç êÿíäÿ äàüûøûô àüàíûí åâèíÿ àäàìëàð òîïëóéóðäóõ. Êÿíäèí
ëàï ãûðàüûíäà áèð õàðàâà åâ âàðûéäû. Áèð âàõòäàð áóðàäà äöêàí âàðûéìûø.
Ñàhèáè þëÿííÿí ñîíðà håø êèìè îëìàäûüûííàí äàüûëûô êàëàôàéà äþíìöøäö.
Óçóí ñþçöí êÿñÿñè, áóðàäàí êå÷èô ýåäÿíäÿ ãóëàüûìà è÷ÿðèäÿí áèð
çöìçöìÿ ýÿëäè. Ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ ýåäèô è÷ÿðè ýèðäèì. Ýþðäöì êö, äàüûëìûø
ïèøòàõòà àðõàñûíäà áèð àäàì îòóðóô. Áóíóí öç-ýþçö òàìàì òöêíÿí þðòöëöô.
Ôèêèððÿøäèì êè, åëÿ éàõøû îëäó, áóííàí éîõñóë àäàìû hàðàäàí òàïà
áèëÿðÿì. Ìÿí îíà äåäèì êè, àüàì ãóðâàí êÿñèô, ñèçè ÷àüûðûð, äóð áèçÿ
ýåäÿê. Áóíó äåéèô äöêàííàí ÷ûõäûì. Ýåðèéÿ áàõìàäàí äàëûìúà ýÿë, –
äåéÿðÿê éåéèí-éåéèí åâÿ òÿðÿô ýåòìÿéÿ áàøäàäûì. Êÿíäèí è÷èíÿ äîüðó
ýåòäèêúÿ àðâàä-óøàüûí ìÿíÿ òÿðÿô áàõûô ãûøãûðäûüûíû hèññ åòäèì. Ýåðèéÿ
äþíÿíäÿ íÿ ýþðñÿì éàõøûäûð. Ìÿíèì áó ãîíàüûì áÿäÿíèíè òöê áàñìûø
íàòàðàç, áÿähåéáÿò áèð ìÿõëóõäó. Áîéó ÿí àçû èêè-ö÷ àäàì éåêÿëèêäÿ èäè.
Éàëûí àéàüûíûí äàâàíû ãàâàõäà, áàðìàõëàðû äàëäàéäû. Ìÿí áóíó ýþðÿí
êèìè áàøûìûí òöêëÿðè áèç-áèç îëäó. Éåéèí-éåéèí ìàíà òÿðÿô ýÿëäèéèíè
ýþðÿíäÿ áàüûðûô åâÿ òÿðÿô ýþòöðöëäöì. Îíó äà äåéèì êè, àüàìûí åâèíÿ ëàï
éàõûííàøìûøäûì. Ýÿëèííÿð äàìûí öñòöíäÿ ÿðèøòÿ ñÿðèðäèëÿð. Îíëàð áèçè
ýþðöô hàé-hàâàð ñàëäûëàð. Àüàíûí éàõøû îüëàííàðû âàðûéäû. Òöôÿíýëÿðèíè
ýþòöðöô hàëû ýöëëöéÿ òóòäóëàð. Äþíöô áèð äÿ ýåðèéÿ áàõäûì. Ýþðäöì êö,
"ãîíàüûì" åëÿ ýåäèð êè, äàëûííàí ýöëëÿ äÿ ÷àòàí äåéèë. Àüàíûí îüëàííàðû,
ãîíøóäàêû áèð-íå÷ÿ úàâàí àòà ìèíèô hàëûí äàëûíúà äöøäöëÿð. Íÿ ãÿäÿð
ýöëëÿ àòäûëàðñà, håø íÿ åëèéÿ áèëìÿäèëÿð. ßëëÿðè ÿòÿêëÿðèííÿí óçóí ýåðèéÿ
ãàéûòäûëàð.
Éåð ïàë÷ûõ îëäóüóííàí ãîíàüûìûí àéàü èçäÿðè éåðäÿ ãàëìûøäû.
Äàâàíûíûí ãàâàõäà, áàðìàõëàðûíûí äàëäà îëäóüó àéäûíúà áèëèíèðäè. Êÿíäèí
ãîæàëàðû äà òÿñäèã åòäèëÿð êè, áó hàë àéàüûíûí èçèäè.
58
*
*
*
Áèð ýöí Ïÿìáÿêäÿí Áàáàúàíà ãîéóí àïàðûðäûì. Äàí éåðè éåíèúÿ
ñþêöëöðäö. Àðàëûõ ìåøÿñèíèí ãóëàüûíäàêû çàüàíûí éàíûíà ÷àòàíäà ýþðäöì
êö, òîé ñÿñè ýÿëèð.
Äåäèì:
– Àéà, áó êèì îëà, áåëÿ ñöáh òåçäÿí òîé ÷àëà? Áèð àç èðÿëè ýåäÿíäÿ
ýþðäöì êö, áóðàäà áèð ìÿúëèñ âàð. Àíúàã ñèôÿòäÿðè áèçèì àäàìëàðà hå÷
îõøàìûðäû. Áÿíèçëÿðè ñàðûéà ÷àëûðäû. Òàíûäûüûì áèð íå÷ÿ ãàðûíûí ïàëòàðû
áóííàðûí ÿéíèíäÿ èäè. Ìÿí áóííàðû ýþðÿíäÿ øöáhÿëÿíäèì. Èñòÿäèì ýåðèéÿ
ãàéûäàì. Àíúàã Ãàðàòåë àääû ãàðûíûí ãèéàôÿñèíäÿ îëàí áèð àðâàä ìÿíè
÷àüûðäû:
Âàãèô, hàðà ãàéûäûðñàí, èðÿëè ýÿë. Ìÿí ãåéðè-èõòèéàðû áóííàðûí éàíûíà
ýåòäèì. ×àòàí êèìè áèð óúàáîéëó ãàäûí ìÿíÿ ÷þðÿê óçàòäû. Ìÿí èñòÿäèì
àëàì. Áó çàìàí áèð áàëàúà óøàõ ìÿíÿ äåäè:
– ×þðÿéè àëìà.
Áó çàìàí åëÿ áèë éàòìûøäûì, éóõóäàí àéûëäûì. Ùÿìèøÿ ìÿíèì
éàíûìäà äàíûøûðäûëàð êè, úèí âàð, àäàìà ÷þðÿê âåðÿíäÿ äÿëè îëóð. Éàäûìà
äöøäö êö, îííàðà ðàñò ýÿëèô "áèñìèëëàh" äåñÿí, hàë-úèí ãà÷ûá äàüûëàð, ñÿíÿ
hå÷ áèð õàòà òîõóíà áèëìÿç. Äèëèì òóòàð-òóòìàç "áèñìèëëàh" äåäèì. Áàõûô
ýþðäöì êö, áóðàäà åëÿ áèë íÿ ìÿúëèñ âàðûéìûø, íÿ äÿ ÷àëûô-îõóéàí. Áèð
ìåøÿ, áèð äÿ ìÿíÿì. Ùåéâàííàðûí äà hÿðÿñè áèð éàíà äàüûëûô.
Õöëàñÿ, áèð òÿhÿð håéâàííàðû òîïëóéóô àïàðûô ÷îâàíà ãàòäûì. Áèð-íå÷ÿ
ýöí þçöìÿ ýÿëÿ áèëìÿäèì. Îíäàí ñîíðà áèð äÿ ãîðõóäàí î òÿðÿôëÿðÿ öç
÷åâèðìÿäèì.
*
*
*
Ýþé÷ÿíèí Àüáóëàã êÿíäèíäÿ Õàëûø àäûíäà áèð êèøè âàðûéìûø. Áèð ýöí
ãàâàüûíäà èêè èíÿê àðàííàí þç êÿíääÿðèíÿ ýÿëèðìèø. Ýÿëèá "hàðàâàó÷àí"
äåéèëÿí áèð éåðÿ ÷àòàíäà èíÿêëÿðäÿí áèðè ñöðöøöð âÿ ýåäèô áèð ÷àëûéà äöøöð.
Õàëûø êèøè òÿê îëäóüóííàí íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñà, þêöçö éåðäÿí ãàëäûðà
áèëìèð...
Áèð äÿ áàøûíû ãàëäûðûô ýþðöð êö, ãàâàõäàí áèð ýþé àòäû ýÿëèð. Î, èíÿéèí
éàíûíà ÷àòàí êèìè ÿëèíè àòûô èíÿéè ãàëäûðûð, àïàðûô éîëà äöçÿëäèð. Õàëûø êèøè
áàøûíû ãàëäûðûô áóíà àëõûø åëÿìÿê èñòèéèð. Áèð äÿ áàõûô ýþðöð êö, éàíûíäà íÿ
àò âàð, íÿ àäàì.
*
*
*
Áèð ýöí åâäÿ îòóðóðäóì. ßðèì éåíèúÿ ðÿhìÿòÿ ýåòìèøäè. Óøàõëàð hÿëÿ
ëàï áàëàúàéäûëàð. Øÿð âàõòûéäû. Áèðäÿí ãóëàüûìà ïÿéÿäÿí ñÿñ ýÿëäè. Ùèññ
59
åëÿäèì êè, êèìñÿ èíÿéè ñàüûð. Äöçö ëàï ãîðõäóì. Ñîíðà áèð àç þçöìÿ
öðÿê-äèðÿê âåðèô éàâàø-éàâàø ïÿéÿéÿ òÿðÿô ýåòäèì. Ãàïûíûí äåøèéèíäÿí
áàõûô íÿ ýþðñÿì éàõøûäû?
Ìÿíèì ïàëòàðûì ÿéíèíäÿ îëàí åéáÿúÿð áèð àðâàä ñöä âåäðÿìè ãàâàüûíà
ãîéóô èíÿéè ñàüûð.
Äèëèì òóòàð-òóòìàç "áèñìèëëàh" äåéèá ãàïûéû àðàëàäûì. Áàõûô ýþðäöì
êö, håø êèì éîõäó.
Áèhóø hàëäà åâÿ ýÿëäèì. Óøàõëàð ãîðõìàñûí äåéÿ îííàðà håø íÿ
äåìÿäèì.
*
*
*
Çóðíà÷û Àáäóëëà äåéèð êè, áèð ýöí Èðÿâàíà ñàòìàüà ìàë-ãîéóí àïàðûðäû
î. Ùàúû Ìåhäè äÿðÿñèíäÿ éàòàõ éåððÿðè âàðûéäû. Îðàäà ìàë-ãàðûéû êàëàôàéà
éûüûô éàòûðäûõ. Þçöìöç äÿ áèð òÿðÿôäÿ éàòûðäûõ êû, ìàë-ãîéóí ÷ÿêèëèô
ýåòìÿñèí. Ýåæÿíèí áèð âàõòû áèð äÿ ýþðäöì êè, ìÿíè éóõóäà ÷ûüûðûðëàð.
Àéûëäûì ìÿíè àïàðûëëàð. Áàõäûì áóðäà òîéäó. Ãàâàüûìà ÿò ãîéäóëàð.
Ñîíðà äåäèëÿð êè, äèëèíäÿêèíè äåìÿ. Áó éåðäÿ áàðìàüûìû äèøäÿäèì. Áàøà
äöøäöì êö, úèí éûüíàüûíà äöøìöøÿì. Ìÿí áàõäûì êû, áèçèì ïèøèê äÿ
áóðàäàäû. Ïèøèê äÿô âóðàíäû. Óñòà Ìóðîé ÷àë äåéÿíäÿ ïèøèê äÿôÿ áèð hàë
êÿñèðäè êè, äÿðÿ ñÿñÿ ýÿëèðäè. ßìÿ, ìÿíèì åâäÿ áèð áàëäîíóì âàðûéäû.
Áàõäûì áó ïèøèéèí ÷èéíèíäÿäè. Òÿíáÿëëèê åëÿìÿäèì, ÿëèìè õþðÿéèí éàüûíà
áàòûðûô áàëäîíóí ÿòÿéèíÿ áàñäûì. Àðàäàí áèð àç êå÷ìèø ýþðäöì áèð äöçöí
îðòàñûíäà òÿê ìÿíÿì. Ãàéûòäûì ýÿëäèì þç éåðèìäÿ éàòäûì. Ñÿhÿðÿ àç
ãàëìûø ìÿí þçöìö ñàíúûëàíìàüà âóðäóì: àé þëäöì, àé ÷àòäàäûì, ñàíúû
ìÿíè þëäöðäö. Õöëàñÿ, àëÿìè ýþòöðäöì áàøûìà. Äåäèì êè, äàhà ìÿíèì
ýåòìÿéÿ hàëûì ãàëìûéûô, ýþðöì áèð òÿhÿð åâÿ ãàéûäà áèëÿðÿììè? Àïàðûí
ìÿíèì ìàëûìû ñàòûí ýÿòèðèí. Ýÿëäèì åâÿ. Êÿñÿ éîëíàí òåç åâÿ ýÿëèô
÷ûõäûì. Àðâàä ìÿíè ýþðöô òÿÿúúöôíÿí ñîðóøäó:
– À êèøè, éîëóí íèéÿ áåëÿ éàõûí îëäó?
Ìÿí áàøûìà ýÿëÿííÿðè àðâàäûìà íàüûë åëÿäèì.
Àðâàä äåéÿíäÿ êè, éàëàí äåéèðñÿí. Ìÿí äåäèì:
– Éàëàí äåìèðÿì ñöáóòóì âàð. Äóð ìÿíèì áàëäîíóìó ýÿòèð áóðà.
ßëèìè éàüà áàòûðûô áàëäîíóí ÿòÿéèíÿ ÷ÿêìèøÿì.
Àðâàä äåéèíÿ-äåéèíÿ ýåäèô áàëäîíó ýÿòèðäè. Áàõûô ýþðäöì êö,
äîüðóäàí äà ïàëòîíóí ÿòÿéèíäÿ äåäèéèì êèìè éàüëû ÿë èçè âàð.
Àðâàä, áàõ áó ýþðäöéöí ïèøèê äÿ îðàäàéäû. Áó áàëäîí äà îíóí
ÿéíèíäÿéäè.
Åëÿ êè, äåéèðäèëÿð, óñòà Ìóðîé ÷àë. Äÿðÿíè áàøûíà ýþòöðöðäö. Áåëÿ
äåäèéèìè ýþðäöì. Ïèøèê ôûñãûðûô öñòöìÿ àòûëäû. Àç ãàëäû öç-ýþçöìö
úûðíàõëàðûííàí ãîïàðñûí. Àðâàä-óøàõ òþêöëäö áóíóí öñòöíÿ. Áèð òÿhÿð
ìÿíè îíóí ÿëèííÿí àëäûëàð.
Ïèøèê ãà÷ûô åâäÿí ýåòäè. Áèð äàhà ãàéûòìàäû.
*
*
*
Éàõøû éàäûìäàäû. Àòàìûí àíàñû Äóðñóí Àááàñ ãûçû – ðÿhìÿòäèê
íÿíÿì òåç-òåç áèçÿ íàüûëëàð, úèííÿðäÿí, ÿúèííÿëÿðäÿí ìàðàõëû ñþháÿòäÿð
åëèéÿðäè. Áèð ýöí î áèçÿ áåëÿ áèð ÿhâàëàò äàíûøäû.
ßìèìèí àðâàäû hÿìëèäè. Éàìàí ãîðõóðäó êó, óøàüà éàòàíäà îíó hàë
àïàðñûí. Áóíó ýþðÿí íÿíÿì ýÿëèíèíÿ öðÿê-äèðÿê âåðèô äåäè:
– À áàëà, ãÿëáèíÿ hå÷ íÿ ýÿòèìÿ, hå÷ íÿäÿí ãîðõóô åëÿìÿ. Ùàëëàð,
úèííÿð áèçèì íÿñëèí éåääè àðõà äþíÿíèíÿ äÿéìÿìÿéÿ àíä è÷èôëÿð. Áóíó
ìàíà ðÿhìÿòäèê ãàéíàòàì Ùöñåéí êèøè äàíûøûô. Î äåéèðäè êè, àòàì Ìÿøÿäè
Ùàñàíûí ìàë-ãàðàñû, âàð-äþâëÿòè àøûô-äàøäûüû êèìè, ÷îõëó àòû âàðûéäû. Àò
ìóðàçäû - äåéèôëÿð. Ùÿì äÿ äåéèëëÿð êè, ðÿhìÿòäèê êèøè éàìàí àò
õîøäóéàíûéìûø. Áèð äÿ êè, î âàõòäàð, éàõøû êèøèëÿðè éàõøû àòäàðû èëÿ
òàíûéàðäûëàð. Éàõøû àòûí àäû äèëëÿðäÿ, äîäàõëàðäà ýÿçÿðäè. Êÿíääÿêè hÿð
òîéäà íÿìÿðÿ äóðàí àòäàðûí håø áèðè Ìÿøÿäè Ùàñàíûí Ãûçûë öðýÿñèíè êå÷ÿ
áèëìÿçìèø. Àò êþhëÿííÿð è÷èíäÿ áèð äÿíÿéìèø.
Ìÿøÿäè Ùàñàí êèøè ïàéûç ýöííÿðèíäÿí áèðèíäÿ hèññ åäèð êè, àò
íàñàçäûéûô, áèð àç äà àðûõëûéûô. Àõøàìíàí òþâëöéÿ áàüëàíàí àò ñÿhÿððÿð
éîðüóí ýþðöíöð. Þçö äÿ hÿð ñÿhÿð ãàí òÿðèí è÷èíäÿ îëóð. Îòäàí, àðïàäàí
ãàëìàñà äà ÿââÿëêè àòà îõøàìûð. ßââÿëúÿ êèøè åëÿ áèëèð êè, éàãûí àòà éà ýþç
äÿéèô, éà äà ñîéóõëóéóô, êå÷èô ýåäÿð. Ëàêèí êå÷èô ýåòìèð. Àò îëàí éåðäÿ
öçÿððèê äÿ éàíäûðûëëàð, éàëìàíûííàí äàüäàüàí àñûëëàð, íÿçÿð äóàñû
éàçäûðûëëàð, ñîéóãëóüó ÷ûõñûí äåéÿ ÷èëÿäàüû è÷èðäèëëÿð, êþhëÿí èðÿëèëÿìèð êè,
èðÿëèëÿìèð. Ýöííÿí-ýöíÿ äàhà äà ýåðèëèéèð. Äÿðä Ìÿøÿäè Ùàñàíû ýþòöðöð.
60
61
*
*
*
Ùàëûí èêè äèøè îëóð. Ñàøäàðû áóðóõ-áóðóõ, ðÿíýè äÿ ñàïñàðû. Äþøäÿðè äöç
äèçäÿðèíÿ ãÿäÿð ñàëëàíûð. Áîéíóíäà äà ñàðû ðÿíýëè ìóíúóü îëóð.
Ùàë çàhû àðâàäëàðíàí éàìàí þæ îëóð. Àðâàä óøàüà éàòàíäà ýÿëèô îíóí
áóðóí-ãóëàüûíû, áèð äÿ úèéàðûíû ÷ûõàðäûô àïàðûð. Þçö äÿ ìöòëÿã àõàð ñóéà
÷ÿêèô éåéèð. ßýÿð hàëà èìêàí âåðñÿëÿð, îíäà çàhà àðâàäû ñàüàëòìàã îëìóð.
Îíà ýþðÿ äÿ, ãî÷àõ êèøèëÿð àðâàäû óøàüû éàòàí êèìè éàõûíäàêû ÷àéà, éà äà
àõàð ñóéà ýåäèô ãûëûíøíàí ñóéó ãûëûøäûéûð. Áÿ’çÿí äÿ ýöëëÿ àòûô, hàé-êöé
ñàëûëëàð êû, hàë ãîðõóô ãàøñûí. ßýÿð âàõòûíäà áóííàðû åëÿñÿëÿð, çàhà àðâàäûí
úèéàðûíû äÿ, áóðóí-ãóëàüûíû äà hàë ýÿòèðèô éåðèíÿ ãîéóð. Çàhà äà ñàüàëûð.
Áèð äÿ äåéèëëÿð êè, êèì çàhà àðâàä éàòàíäà áàæàíûí éàíûíäà äóðóô êåøèê
÷ÿêñÿ, hàë ýþçöíÿ ýþðöíöð. ßýÿð ÿëèíè óçàäûô hàëûí áîéíóíäàêû ìóíúóüó
ãûðà áèëñÿ, îíäà íÿ î àäàì, íÿ äÿ îíóí ãîhóì-ÿãðÿáàñûíà hå÷ âàõò hàë
ñàòàøà áèëìèð. Âàð-äþâëÿò äà áàøûííàí àøûð.
Äåìÿäèéè àäàì, ìÿñäàhàò åëÿìÿäèéè áàéòàð ãàëìûð. Ðÿhìÿòäèê áàõûð êû,
äÿðääÿí äÿðìàííàí êå÷èô. Àõûðäà íàÿëàú ãàëûô ýåæÿ àòûí êåøèéèíè ÷ÿêìÿëè
îëóð. Àõøàìíàí áèð àç êå÷ìÿìèø, Ìÿøÿäè Ùàñàí áèð äÿ ýþðöð êö, ïÿéÿäÿ
åéáÿúÿð áèð úèí ïåéäà îëäó. Ðÿhìÿòäèê òåç áàðìàüûíû äèøäèéèð, èøèí íÿ
éåðäÿ îëäóüóíó áàøà äöøöð. Ãàðàííûõäà ýèçäÿíäèéè éåðäÿí òÿðïÿíìèð,
÷ûããûðûíû áåëÿ ÷ûõàðìûð. Èøèí ñîíóíó ýþçäöéöð. Ýþðöð êö, úèí àòà ñû÷ðàäû,
îíó ñÿhÿðÿ êèìè ïÿéÿíèí î áàøûíà, áó áàøûíà ñÿéèðòäè, ñîíðà äà äöøöô
äèðÿéèí àðàñûíà ýèðèô éîõ îëäó.
Ìÿøÿäè Ùàñàí ñàâàh áàøûíà ýÿëÿíè åâäÿêèëÿðÿ äàíûøäû âÿ úèíè òóòìàõ
ö÷öí èøÿ áàøäàäû. ßââÿëúÿ áèð íå÷ÿ ìåòð áåç, ãàëûí àü ïàð÷à òàôäû, ñîíðà
ãûð-ñàããûçû ÿðèäèô hÿìèí ïàð÷àíûí öñòöíÿ éàõäû, àòûí áåëèíÿ ãîéäó âÿ
þðêÿííÿí áÿðê-áÿðê ñàðûäû. Þçöííÿí äÿ õàì èéíÿ ýþòöðäö.
Àõøàì îëäó, Ýåæÿäÿí áèð àç êåøìèø úèí éåíÿ ïåéäà îëäó. Ùÿìèí
îéóííàðû ÷ûõàðòäû. Åëÿ êè, ñàâàh à÷ûëäû ýåòìÿê èñòÿäè, hà äàðòûíäû ñàããûçäàí
ãîïà áèëìÿäè. Áóíó ýþðÿí Ìÿøÿäè Ùàñàí úÿëä, áèð ñó è÷èìèíäÿ ÿëèíäÿ
hàçûð òóòäóüó õàì èéíèéè úèíèí ïàëòàðûíà ñàíøäû. Òèëñèìÿ äöøìöø úèí
áàøäûéûð éàëâàðìàüà, àíä âåðìÿéÿ êè, áóðàõ ìÿíè, áèð äÿ ñèçÿ
ñàòàøìûéàæàì. Èíäè àíàì éîëóìó ýþçäöéöð. Ìÿøÿäè Ùàñàí îíóí éàëàí÷û
àíääàðûíà èíàíìûð. Úèíè åâÿ ýÿòèðèð. Áóíó åøèäèô ãîhóì-ãîíøó, hàìû
òîôëàøûð. Úèí éàëâàðûð. Àüñàããàëëàð àõûðäà áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèëëÿð êè, ãîé úèí
àíàñûíûí ñöäöíÿ àíä èøñèí êè, áóíäàí áåëÿ ñèçèí éåääè àðõà äþíÿíèíèçÿ
ñàòàøìûéàæàõ. Áóííàí ñîíðà îíóí öñòöííÿí õàì èéíèéè ÷ÿêèô òèëñèìíÿí
àçàä åòìÿê îëàð. Íÿ ãÿäÿð åäèëëÿð, úèí hÿð øåéÿ äþíÿ-äþíÿ àíä è÷èð, ëàêèí
àíàñûíûí ñöäöíÿ àíä èøìèð. Úèíè áèð íå÷ÿ ýöí ñàõëûéûô èøëÿäèëëÿð. Äåéèëëÿð
úèí hÿð øåéè òÿðñèíÿ åäèðìèø. Ìÿñÿëÿí äåéÿíäÿ êè, ýåò òåç ýÿë, ýåäèô ýåæ
ýÿëÿðìèø. Äåéÿíäÿ êè, áó ãàâëàðû ýåæ éó ãóðòàðìà, äÿðhàë éóéóô
ãóðòàðàðìûø. Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷èð. Úèíè î ãÿäÿð áóéóðóô ÷àüûðûëëàð êû, àõûðäà
î ìÿúáóð îëóô àíàñûíûí ñöäöíÿ àíä è÷èð. Áóííàí ñîíðà ðÿhìÿòäèê Ìÿøÿäè
Ùàñàí îíóí öñòöíäÿêè õàì èéíèéè ÷ÿêèð. Úèí áèðäÿí-áèðÿ ãåéâÿ ÷ÿêèëèð.
Îíà ýþðÿ áó ñþháÿòè åëÿäèì êè, àðõàéûí îëàñàí, çàhû âàõòû ñàíà hå÷ áèð
äÿéèô, òîõóíàí úèííè îëìóéàæàõ.
*
*
*
Íÿíÿì äåéÿðäè êè, áóíà îõøàð áàøãà áèð hàäèñÿíèí äÿ îëäóüóíó
äàíûøûðäûëàð. Äåéèðäèëÿð úèíè òóòàí áèð ñÿhâëèê åäèô êè, îíó èçäÿìèéèô,
ýþçäÿí ãîéóô. Úèí àíàñûíûí ñöäöíÿ àíä è÷ìÿìèø îíó áóëàüà ñó ýÿòèðìÿéÿ
ýþíäÿðèð. Úèí áóëàüà ÷àòàíäà áóðàäà áèð áàëàæà ãûç óøàüû âàðûéìûø. Îíó
ãûëûõëûéûô äåéèð êè, áó ïàëòàðûìäàêû òÿçÿ èéíèéè ñàíà âåðèðÿì. ×ÿê ñÿíèí
îëñóí. Óøàõ äà hÿâÿñäÿíèô òåç èéíèéè úèíèí öñòöíäÿí ÷ÿêèð. Úèí äÿðhàë
éîõà ÷ûõûð. Èéíÿ ãàëûð ãûçûí ÿëèíäÿ.
*
*
*
Ðÿhìÿòäèê íÿíÿì äàíûøàðäû êû, äþðä ãàéíûì âàðûéäû. Áþééöíöí àäû
Àáóçÿðèéäè. Ìÿðèôÿòäÿ, ãàíàúàõäà, áþéöê-êè÷èê éîëó ýþçäÿìÿêäÿ òàéûáàðàâàðû îëìàäûüûííàí hàìû îíó öðÿêäÿí ñåâÿðäè. Êàñûôëàðà ÿë òóòàð,
êèìñÿñèçëÿðÿ êþìÿê åäÿðäè. Áþéöêëÿðÿ hþðìÿò, êè÷èêëÿðÿ ìÿðhÿìÿò
ýþñòÿðÿðäè. Áèðäÿí ãÿôëÿòÿí áó àäàìäà ãåéðè-àäè hàëëàð, ãÿðèáÿ hàäèñÿëÿð
áàø âåðìÿéÿ áàøäûéûð. Áóíóí áèð íå÷ÿ øàhèäè îëàíëàð äà âàðäû. Àáóçÿð
êîëõîçäà áðèãàäèð èøëÿéèðäè. Áàúàðûõëû, ñÿðèøòÿëè ÿêèí÷è êèìè àä ãàçàíìûøäû.
Ùÿð èë òîðïàõäàí áîë ìÿhñóë ýþòöðÿðäè. Î áèðè áðèãàäèð håø áóíóí éàðûñûíà
äà ÷àòìàçäû. Ùàìû äåéèðäè êè, Àáóçÿðèí ãî÷àõëûüû áèð éàíà, hÿì äÿ àéàüû
óðçóëóäó. Àëëàh óðóçóñóíó áàøûííàí òþêöð. Îíó hÿìèøÿ èø öñòöíäÿ
ýþðÿðäèëÿð. Àíúàõ áèð äÿôÿ îíóí èø öñòöíäÿ îëìàìàüû hàìûéûí håéðÿòÿ
ýÿòèðìèøäè. Áó 1939-úó èëèí éàéûíäà îëìóøäó.
Êîëõîçóí ñÿäðè àõøàìöñòö àò áåëèíäÿ éàéëàõäàí êÿíäÿ, Ñàðûéàãóáà
äîüðó àò ÷àïûðìûø. ×àëûøûðìûø êû, ãàðàííûõ äöøìÿìèø òîéà ÷àòñûí. Àõû,
êÿíääÿ îíóí éîëóíó ýþçäöéöäöëÿð. Î, Éóõàðû Øîðúàäàí, "Äÿðèí äÿðÿ"äÿí,
"Òÿðñÿ" äöçöííÿí êå÷èô "Óçóí åíèø"èí áàøûíà ÷àòûð. Îðäàí áàõûð êû, "Ãàø
õàðàâà"äàêû òàõûë ñÿðíÿñèíäÿ ãàðàëòû ýþðöíöð. Éàãûí åäèð êè, êèìñÿ òàõûëûí
ñöíáöëöíö ãûðï åäèð.
Ýåäèô ýþðöð êö, áó, êîëõîçóí ãàâàãæûë áðèãàäèðè Àáóçÿð Ùÿñÿíîâäó.
Ãàí-òÿð è÷èíäÿ ÷èäàðàðû, êÿâÿðëÿðè äÿéèøèð, òàõûëà äÿí ñóéó âåðèð. Ñó äà áèð
ýÿëìÿê ýÿëèð êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Íÿ àðõà ñûüûøûð, íÿ ýÿâÿðÿ.
Êè÷èê ñþháÿòäÿí ñîíðà ñÿäð àòûíûí éöéÿíèíè êÿíäÿ òÿðÿô äþíäÿðèð.
×àïà-÷àïà äöç ýÿëèð áèðáàøà òîé åâèíÿ. Àòäàí äöøÿíäÿ îíó èëê äÿôÿ
Àáóçÿð ãàðøûëûéûð. Ñÿäð ýþçäÿðèíÿ èíàíìûð. Åëÿ áèëèð êè, éóõó ýþðöð. Ùàëû
õåéëè äÿéèøèð. Ñîðóøóð:
– Àáóçÿð, áèð àç áóííàí ÿââÿë ñÿí hàðäàéäûí?
Àáóçÿð úàâàá âåðèð:
– Ìÿí ýöíîðòàäàí áóðäàéàì, éîëäàø ñÿäð.
Ñÿäðèí áó òÿÿúúöâöíö ýþðÿí àäàìëàðûí hàìûñû Àáóçÿðèí äåäèéèíè
òÿñäèã åäèëëÿð. Ùàìû ìàò ãàëûð. Àõûðäà ñÿäð äåéèð:
– Áÿëêÿ, ýþçöì àëàúàëàíûô, áÿëêÿ ìÿí äÿëè îëìóøàì. Éîõ, àüëûì
öñòöíäÿ, þçö äÿ àéûüûéäûì. Ãàøõàðàâàäàêû àäàì Àáóçÿðèéäè. Ùÿëÿ õåéëè
ñþháÿò äÿ åòäèê. Äåäè êè, ñÿí ýåò, ìÿí äÿ ñóéó òàõûëûí öñòöíäÿ ãîéóô
ýÿëèðÿì. Áóíó áèð äÿ éîõëàìàõ ëàçûìäû.
Ñÿäðèí ýþñòÿðèøèííÿí áèð-íå÷ÿ íÿôÿð àòäàíûô hÿìèí éåðÿ ýåäèð.
Ýþðöëëÿð êè, Àáóçÿð Ùÿñÿíîâ éåíÿ äÿ ãàí-òÿð è÷èíäÿ òàõûë ñóâàðûð.
Àòäûëàðà äåéèð êè, ñèç ýåäèí, ìÿí äÿ èíäè ýÿëèðÿì.
Òÿÿúúöôíÿí ýåðè äþíÿí àòëûëàðûí ìàòû-ìóòó ãóðóéóð. Òÿëÿñèê êÿíäÿ
62
63
÷àòûô ýþðäöêëÿðèíè òîéäàêûëàðà äàíûøûëëàð. Ùàìû håéðÿò è÷èíäÿ äþíöô
Àáóçÿðÿ áàõûð. Ùåø íÿäÿí õÿâÿðè îëìóéàí áðèãàäèð èñÿ àäàìëàðûí ìÿ’íàëû
áàõûøëàðûíäàí hå÷ íÿ àííûéà áèëìèéèô îíóí-áóíóí öçöíÿ áàõûðäû. Ñîíðà
÷îõ äöøöíöô-äàøûíàííàí ñîíðà áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëèëëÿð êè, áèð ôèêðÿ ýÿëèëëÿð
êè, èêè Àáóçÿðäÿí áèðè hÿãèãè Àáóçÿð Ùöñåéí îüëóíóí áÿõòè îëà áèëÿðìèø.
*
*
*
Úèííÿð, ÿúèííÿëÿð õàðàâàëûõëàðäà, êàëàôà éåððÿðèíäÿ, ñàìàííûõëàðäà,
çàüàëàðäà, áóíà áÿíçÿð éåððÿðäÿ îëàð, àäàìëàðû hÿìèøÿ áó éåððÿðäÿ äàhà
÷îõ ãîðõóäàð, ñàòàøàëëàð. Ñàðûéàãóá êÿíäèíèí þðöøöíäÿ áèð äèêäÿ êþhíÿ
õàðàâàëûõ éåðè âàð. Ùÿìèøÿ áóðàäà íÿñÿ îëäóüóíó äåéèðäèëÿð. Áó éåð
úàìààò òÿðÿôèíäÿí "Ãàøõàðàâà" àääàíûô. Íÿíÿì äåéÿðäè êè, ðÿhìÿòëèê
ãàéûíûì Àáóçÿð Áþéöê Âÿòÿí ìöhàðèáÿñè áàøëàìàçäàí áèð-èêè èë ÿââÿë,
"Ãàø õàðàáà"äà òàõûë ñÿðíÿëÿðèíè ýÿçÿðìèø. Áèð äÿ ãóëàüûíûà òîé ñÿñè ýÿëèð.
Äþíöá áàõûð êû, õàðàâàëûõäà áèð ÷àë-÷àüûðäû êû, ýÿë ýþðÿñÿí. Ùàìûñû äà
Ñàðûéàãóá êÿíäèíèí úàìààòû. Þç-þçöíÿ òÿÿúúöáëÿíèð.
Íÿ ãÿäÿð ôèêèððÿøèð êè, êÿíääÿ êèìèí òîéó âàðûéäû. Ùåø êÿñè àíøûðäà
áèëìèð. ×öíêè ñîí ýöííÿð êÿíä àðàñûíäà òîéäàí håø áèð ñþháÿò ýåòìèðäè.
Ñîíðà äöøöíäö êö, îëà áèëÿð éà Éóõàðû Øîðúàäàí, éà Àøàüû Øîðúàäàí ýÿëèô
ýÿëèí àïàðûëëàð, êÿíä àäàìëàðû äà îíëàðû òîéëà-íàüàðà èëÿ éîëà ñàëûð. Íÿ
ãÿäÿð äèããÿò éåòèðäèñÿ håø íÿ àííûéà áèëìèð. Ìÿúáóð îëóô àääûì-àääûì
òîéà, éàõûííàøûð. Òàíûäûüû àäàìëàð hþðìÿò-èççÿòíÿí Àáóçÿðè òîéóí ëàï áàø
éåðèíäÿ îòóçäóðäóëàð. Ãàâàüûíà éåìÿëè éöç úöð íå’ìÿò äöçäöëÿð. ×àëàí
÷àëûð, îéíóéàí îéíóéóð. Àíúàõ Àáóçÿð áó òîéäà òàíûäûüû àäàìëàðûí hÿðÿêÿòèíäÿ áèð ãÿðèáÿëèê ýþðöð. Øöáhÿëÿð îéàíûð. Þç àðâàäûíûí ïàëòàðûíû èñÿ
áèð ýÿëèíèí ÿéíèíäÿ ýþðöð. Áàõûð êû, êÿíääÿ îííàí óòàíàí ãûç-ýÿëèííÿð
áóðäà îíó håø ñàéà äà ñàëìûëëàð.
Íÿhàéÿò, Àáóçÿð áóðàäà áèð ÿëëÿì-ãÿëëÿìëèê, áèð ìþ’úöçÿ îëäóüóíó,
ÿúèíÿëÿðÿ, úèííèëÿðÿ ðàñò ýÿëäèéèíè áàøà äöøöð. Âàð ýöúöíö òîïëàéûá
"áèñìèëëàh" äåéèð. Áó ñþç àüçûííàí ÷ûõìàìûø hÿð øåé áèðäÿí-áèðÿ éîõ
îëóð. Äþðä éàíûíäà àäàì ÿâÿçèíÿ õàðàâàëûüûí äàøäàðû, áèð àç ÿââÿë
ãàáàüûíäàêû éöç úöð íàç-íå’ìÿòëè õþðÿêëÿðèí ÿâÿçèíÿ ìàë òÿçÿéè, ãîéóíãóçó ãûüûñû ýþðöð.
Àáóçÿðèí áàøûíà ýÿëÿí áó âÿ éà áóíà áÿíçÿð äèýÿð ãåéðè àäè hàäèñÿëÿð
òåçäèêíÿí îíó äèëÿ-àüûçà ñàëûð. Àòàëàð íàhàõ éåðÿ äåìèéèôëÿð êè, éöç
éåéÿíèí îëëàñûí, áèð äåéÿíèí îëìàñûí. Äåéÿëëÿð î ãÿäÿð, äåéèð, î ãÿäÿð
äàíûøûðëàð êè, àõûðäà Àáóçÿð áÿäíÿçÿðÿ ðàñò ýÿëèð. Áó hàäèñÿäÿí áèð àç
ñîíðà îíó âóðüóí âóðóð. ×åéíÿíÿí ñàããûç áåëÿúÿ ÷öðöéöð.
64
*
*
*
Ðÿhìÿòäèê àòàì Ìÿhÿììÿä äåéèð êè, Ýþé÷ÿäÿ áó äÿôÿ áèð höçð
éåðèíäÿ ãîðõìàçäûãäàí âÿ ãîðõàõëûõäàí ñþç äöøöð. Ìÿúëèñèí àüñàããàëû
ìîëëà èñðàð åäèð êè, äöíéàäà åëÿ áèð àäàì îëìàç êè, íÿ ãÿäÿð ãî÷àõ, úÿñóð
îëñà äà ýåæÿ âàõòû ãÿáðèñòàííûõäàí ãîðõìàñûí. Áó ñþçö òÿñäèã åäÿíëÿð ÷îõ
îëóô. Àíúàõ áèð úàâàí òÿ’êèäíÿí áèëäèðèô êè, ìÿí håø âàõò, håø íÿäÿí
ãîðõìóðàì. Ùÿòòà ýåúÿ éàðûñû ýåäèô ãÿáðèñòàííûõäà èñòÿíèëÿí ãÿâèðèí
öñòöíÿ øèø äÿ òàõûô ýÿëÿðÿì.
Ìöáàhèñÿ óçàíûð. Àüñàããàëëàð íÿ ãÿäÿð åëèéèëëÿðñÿ äÿ, úàâàí
èíàäêàððûã ýþñòÿðèô äåäèéèíäÿí äþíìöð. Àõûðäà øÿðòäÿøèô ìÿðú ýÿëèëëÿð.
Àõøàì ãàðàííûõ äöøÿííÿí ñîíðà úàâàí ÿëèíäÿ øèø êÿíääÿí áèð àç
àðàëûäàêû ãÿáðèñòàííûüà èñíàä, íèøàí âåðèëìèø ãÿâèðèí öñòöíÿ øèø ñàíøìàüà
éîëëàíûð. Ëàêèí íÿ ãÿäÿð ýþçäöéöëëÿðñÿ çàâàëëû úàâàí ãàéûòìûð.
Ñàâàh ìÿ’ëóì îëóð êè, hÿãèãÿòÿí äÿ úÿñóð, ãî÷àã, håø íÿäÿí ãîðõìàç
áó úàâàí ÿëèíäÿêè øèøè ìÿðú ýÿëäèéè ãÿâèðèí öñòöíÿ ñàíúûð. Àíúàã ýåæÿíèí
ãàðàííûüûíäà àðõàëûüûí óúóíóí øèøÿ êå÷äèéèíè ýþðìöð. Ýåðè ãàéûòìàõ
èñòèéèðêÿí ãÿâèðÿ ñàíúûëìûø øèøÿ èëèøìèø àðõàëûüû îíó ñàõëûéûð. Úàâàí àíè
îëàðàõ åëÿ áèëèð êè, þëö äèðèëèô îíó àðõàäàí òóòóð âÿ ãîðõóäàí áàüðû éàðûëûô
þëöð.
*
*
*
Éàõøû éàäûìäàäû. Êÿíäÿ áèðäÿí-áèðÿ õÿâÿð éàéûëäû êû, ãîíøóìóçóí
Úåéðàí àäëû ãûçû àõøàìöñòö éåðÿ ãàéíàð ñó òþêöô äÿëè îëóô. Ùàìû îðà
àõûøûðäû. Èñòÿð-èñòÿìÿç óøàõ ìàðàüûííàí èëÿ ìÿí äÿ ýåòäèì. Àäàì ÿëèíäÿí
áàõìàüà éåð éîõóéäó. Áþéöê îëàí éåðäÿ óøàõëàðûí íÿ èøè âàðûéäû. Áó
hàäèñÿ 1956-1957-úè èëëÿðäÿ áàø âåðìèøäè. Áèðòÿhÿð áèð éàííàí ýþðäöì êö,
ãûç þçöíäÿ äåéèë, àòûë-áàòûëäàäû. Ãîðõóñóííàí ÿë-àéàüû ÿñèð. Äÿëè êèìè
ýþçäÿðèíè äþéöð. ßëëÿðèíè éàíëàðà à÷ûô êèìÿñÿ, íÿéÿñÿ îíà äÿéìÿìÿê
ö÷öí éàëâàðûð. Íÿ ãÿäÿð ÷àüûðûëëàð, håø êÿñÿ úàâàá âåðìèðäè. Ùÿðÿêÿòäÿðèííÿí ýþðöíöðäö êè, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí íÿñÿ îíà èøýÿíúÿ, ÿçèééÿò âåðèðäè.
Îíóí ÷ÿêäèéè ÿçàáëàð ýþðÿííÿðèí ýþç éàøûíà ÷åâðèëìèøäè. Óçóí-óçàäû
ìÿñëÿhÿò-ìÿøâÿðÿòäÿí ñîíðà êÿíä àüñàããàëëàðû ðàçûëàøûëëàð êè, ãûçû ãîíøó
Òîõëóúà êÿíäèíÿ áóðàäà àäû äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí ñåéèä Ìèðÿëèíèí éàíûíà
àïàðñûííàð. Áÿëêÿ î êþìÿê åäÿ. Éîõñà äîõäóðäàí, hÿêèìíÿí, êÿíä
ìîëëàñûíäàí hàðàé éîõäóð. Âàõò èòèðìÿäÿí êîëõîç ñÿäðèíäÿí ìàøûí àëäûëàð.
Ñöðöúö àòàì Ìÿhÿììÿä èäè. Îíóí èäàðÿ åòäèéè "Ãàç-51" ìàðêàëû éöê
ìàøûíû èëÿ õÿñòÿ Úåéðàí âÿ áèð äÿ õåéëè êèøè-àðâàä Òîõëóúà êÿíäèíÿ éîëà
äöøäöëÿð.
Àòàì ñîíðàêû hàäèñÿíè äÿôÿëÿðíÿí, áþéöê ìàðàõíàí äàíûøûðäû. Þçö äÿ
äåéèðäè êè, áåëÿ øåéÿ èíàìûì hÿìèí ýöííÿí áàøäàäû. Î äåéèðäè êè, ìàøûíû
65
èñíàä èëÿ ñåéèäèí ãàïûñûíà ñöðäöê. Åëÿ áèë áèçèì ýÿëèøèìèç ÿââÿëúÿäÿí
ñåéèäÿ áÿéàíûéìûø. Î áèçè ÷îõ ýöëÿðöçíÿí ãàðøûëàäû. Ãûçûí àòàñû-àíàñû
ñåéèäèí ÿëèíÿ-àéàüûíà äöøäö. Ñåéèä áþéöê òÿìêèííÿí äåäè:
– Äàðûõìûéûí, áèð íå÷ÿ ñààòà hÿð øåé ãàéäàñûíà äöøÿð. Úåéðàí ãûçûìûç
áèçÿ ÷àé äà âåðÿð. Ñàâàh òåçäÿí åâÿ øàä-õöððÿì ãàéûäàðñûíûç. Ùåø âàõò áó
ãàïûéà ýÿëÿí íàöìèä ãàéûòìûéûô. Áþéöê éàðàäàíûí êþìÿêëèéèííÿí hÿð øåé
ãàéäàñûíà äöøÿæÿê.
Àòàì ñþéëöéöðäö êö, ñåéèä hàìûìûçû ýåíèø âÿ èøûõëû, õàëû-õàë÷à
äþøÿíìèø áèð îòàüà àïàðäû. Áàøãà àäàìëàð äà òîôëàøìûøäûëàð. Ãûç þçöíäÿ
äåéèëäè. Ñåéèä òåç-òåç äåéèðäè, íàðàhàò îëìóéóí hÿð øåé äöçÿëÿæÿê.
Î öñòö ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ éàçûëû áèð úàìà ñó òþêöô ãûçûí ãàâàüûíäà
õàë÷àíûí öñòöíÿ ãîéäó âÿ ÿââÿëúÿäÿí ãûçû äåäè:
– Ãûçûì, Úåéðàí, áàâàíû éàõøû åøèò, äåäèêëÿðèìÿ ÿìÿë åò, ýÿçäÿðèííÿí
íÿ ýþðñÿí, ãóëàõëàðûííàí íÿ åøèòñÿí äöçöíö ìàíà äå. Ùåø íÿäÿí ãîðõìà.
Áàâàí hàìûäàí ýöæäöäö. Èíäè áàõ ýþðöì, úàìäà íÿ ýþðöðñÿí?
Ñåéèá áóíó äåéèô, ÿëèíäÿêè áû÷àüû âÿ ãàðüûäàí îëàí êè÷èê ÷óâóüó
hàâàäà éåëëÿäÿ-éåëëÿäÿ, ãÿçÿôíÿí, höíäöðäÿí ãóð’àíûí àéÿëÿðèíè îõóéóð
âÿ öçöíö ãûçà òÿðÿô òóòóð.
– Ùÿ, Úåéðàí, ãûçûì, ñóäà íÿ ýþðöðñÿí?
Úåéðàí äåéèð:
– Áàâà ñó áþéöäö-áþéöäö áþéöê áèð äÿíèç îëäó. Äÿíèçèí ãûðàüûíäà
÷îõëó àäàìëàð âàð. Î äà îðàäàäû.
Ãûçûí íèòãè áèðäÿí-áèðÿ êÿñèëèð. ßñèô-òèòðÿìÿéÿ áàøäûéûð. Ñåéèä áàéàãêû
ãÿçÿôëè hÿðÿêÿòèíè éåíÿ òÿêðàð åäèô äåéèð:
– Ãîðõìà, ãûçûì, ãîðõìà, áó ñààò îííàðûí hàìûñûíû áó ãàðüûíûí è÷èíÿ
äîëäóðàæàì. Äàíûø, ãîðõìà. Î äåäèéèí êèìäè?
Úåéðàí:
– Áàâà, ãîðõóðàì, éàíûìäàäû, áàðìàõëàðûíû ýþçöìÿ óçàäûð. ßëèíäÿ
ãûçàðìûø øèø âàð. Ãîðõóðàì, áàâà!!!
Ñåéèä Ìèðÿëè éåíÿ äÿ ÿñèô-úîøóð, îõóéóð, öôöðöð, hÿäÿ ãîðõó ýÿëèð,
óúàäàí äåéèð:
– Ãûçûì, î ñÿíè èíúèäÿí íåæÿ îëäó?
Úåéðàí:
– Áàâà ìÿííÿí õåéëè óçàõëàøäû. Àíúàõ ýþçöíö ìÿííÿí ÷ÿêìèð. Èðÿëè
ýÿëìÿê èñòèéèð. Ñÿíèí ãîðõóííàí ýÿëìèð.
Ñåéèä:
– Ãûçûì, ìÿíèì íÿ äåäèéèìè îííàð åøèäèëëÿð. Àíúàõ îííàðûí äåäèêëÿðèíè
ìÿí åøèäÿ áèëìèðÿì. Ñÿí îííàðû hÿì ýþðöðñÿí, hÿì äÿ åøèäèðñÿí.
Ýþðäöéöíö, åøèòäèéèíè îëäóüó êèìè ìàíà äå, ãîðõìà. ßúèííÿëÿðÿ äåéèðÿì,
hàìûñû ýÿëèô ÿë áàñûô àíä è÷èô ñÿííÿí ÿë ÷ÿêñèííÿð. Éîõñà, áó äÿãèãÿ îííàðûí
hàìûñûíû îä âóðóô éàíäûðàæàì.
Áóíó äåéèô ñåéèä ÿëèíäÿêè ÷óâóõíàí ìþhêÿì-ìþhêÿì úàìûí
ãûðàüûíà âóðóô áàüûðà-áàüûðà íÿñÿ îõóéóð. Ñîíðà éåíÿ ñîðóøóð:
– Ùÿ, ãûçûì, îííàð íåéíèéèëëÿð? Àíä è÷ìÿê èñòèéèëëÿðìè?
Úåéðàí:
– Áàâà, hàìûñû îíà éàëâàðûð êû, ýÿë àíä è÷ÿê, î èñÿ èíàäûííàí ÿë
÷ÿêìèð.
Ñåéèä:
– Îíëàðûí èøè-ýöæö éîõäóìó, hàìûíûí áàøûíû ãàòûôëàð. Íèéÿ þç èøäÿðèíèí
äàëûííàí ýåòìèëëÿð?
Úåéðàí:
– Áàâà, äåéèëëÿð ÷ûõûô ýåäÿðèê, áèðúÿ î äà àíä èøñèí.
Ñåéèä:
– À áàëà, î êèìäè?
Úåéðàí:
– Áèð àðâàääû.
Ñåéèä:
– À áàëà, àäû íÿäè?
Úåéðàí:
– Áàâà, àäû Ñÿìÿðãàäûð.
Ñåéèä:
– Ãûçûì, äåñèí ýþðöì î ñÿííÿí íÿ èñòèéèð, íÿ âåðèô àëà áèëìèð?
– Áàâà, äåéèð êè, ìÿí àñòàíûéà ãàéíàð ñó òþêöô îíóí ãûçûíûí áèð
àéàüûíû àçúà éàíäûðìûøàì.
Ñåéèä éåíÿ ÿñèô-úîøóô äåäè:
– Áàëà, áàõ ýþð, îíóí ãûçûíûí àéàüû hÿãèãÿòÿí éàíûô?
Úåéðàí:
– Áàáà, ãûçûí áèð àéàüûíäà àçàæûõ ãûçàðòû âàð.
Ñåéèä:
– Éàõøû, áèç îííàðû ýþðìöðöê. Îííàð áèçè ýþðöëëÿð. Ýþðöðäö êö, ñÿí
àñòàíàéà, éåðÿ ãàéíàð ñó òþêöðñÿí, ãà÷àéäû.
Úåéðàí:
– Áàâà, äåéèð êè, ñèçèí äèëèíèçäÿ áèð êÿëìÿ ñþç (Áèñìèëëàh) ñþçö âàð,
îíó äåñÿéäèí áèç ãà÷àðäûõ.
Ñåéèä:
– Ãûçûì, àíä èøìÿê, ñÿííÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòèéèëëÿð, àíúàõ àðâàä
ãîéìóð.
Úåéðàí:
– Áàâà, î áèðèëÿðè àíä èøìÿê èñòèéèëëÿð, àíúàõ àðâàä ãîéìóð.
Ñåéèä:
66
67
– Áó ñààò, áàëà àíä è÷ÿëëÿð! – äåéèô ÿñäè-úîøäó. – äåäè, äþéäö, îõóäó,
öôöðäö, àõûðäà ñîðóøäó:
– Ãûçûì èíäè íÿ ôèêèðäÿäèëÿð?
Úåéðàí:
– Áàâà, ãîðõóñóííàí hàìûñû àíä èøìÿéÿ ýÿëèð.
Ñåéèä:
– Î äà ýÿëèðìè?
Úåéðàí:
– Áàâà, ýÿëèð, ëàô àõûðäà, àéàüûíû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ.
Ñåéèä Ìèðÿëè:
– Ãûçûì, éàõøû áàõ, ýþð hàíñû àíä è÷ÿíäÿ ÿëèíèí àðõàñûíû âóðóð.
Úåéðàí:
– Áàâà, hàìûñû ÿëèíèí è÷èíè âóðóô àíä èøäè, áèðúÿ î ÿëèíèí àðõàñûíû
âóðäó.
Ñåéèä éåíèäÿí ãàí-òÿð è÷èíäÿ ãåéçíÿí úàìûí ãûðàüûíà äþéÿøäèéèô äåäè:
– Éà àíä èøñèí, éà äà áó ñààò îíóí áöòöí íÿñëèíè, êþêöíö éåð öçöííÿí
êÿñÿæÿì.
Úåéðàí:
– Áàâà, áàâà, ñàíà éàëâàðûð, äåéèð àíä è÷èðÿì.
Ñåéèä:
– Ãîé àíä èøñèí. Ãûçûì, àíúàõ àíä èøäèéè ÿëèíÿ áàõ. Ýþð ÿëèíèí àðõàñûíû
âóðìóð êó...
Úåéðàí:
– Áàâà, ýÿëäè, ÿëèíèí è÷èíè âóðóô àíä èøäè.
Áóíó åøèäÿí Ñåéèä Ìèðÿëè äÿðèííÿí íÿôÿñ àëäû, àëíûíäàêû ïó÷óð-ïó÷óð
òÿðè ñèëäè, áàéàãêû ãÿçÿôëè ýþðêÿìèííÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàäû.
Òÿáÿññöìëÿ äåäè:
– Úåéðàí, áàëàì, èíäè íÿ ýþðöðñÿí?
Úåéðàí:
– Áàâà, èíäè håø íÿ ýþðöíìöð. Áàéàãêû áþéöê äÿíèç äÿ ýåòäèêúÿ
êè÷èëèð. Ùÿð øåé éîõ îëäó. Áàâà ãàðøûäà áèð úàì, è÷èíäÿ äÿ áèð àç ñó âàð.
Ñåéèä Ìèðÿëè ñåâèíúÿê ãûçûí öçöííÿí þïöô äåäè:
– Ãóðòàðäûõ, ãûçûì. Àòà-àíàíûí, åëèíèí-ýöíöíöí ýþçö àéäûí îëñóí. Äóð
áèçÿ áèð éàõøû ÷àé âåð.
Áèð íå÷ÿ ñààò áóíäàí ÿââÿë äÿëè êèìè éöç äîíà äöøÿí Úåéðàí äóðóô
hàìûéà ÷àé âåðäè. Ùàìû áèð-áèðèíè ãóúàõëûéûô òÿáðèê åëÿäè. Áó ñåâèíú ïàéû
÷îõ ýþçäÿðäÿ éàøà ÷åâðèëäè. Àòà-àíà ñåéèäèí àéàõëàðûíà äöøöäö.
Ýåæÿ Ñåéèä Ìèðÿëèíèí åâèíäÿ ãàëûô, ñöáh òåçäÿí Ñàðûéàãóáà øàäõöððÿì äîüìà êÿíääÿðèíÿ ãàéûòäûëàð.
Úåéðàí áþéöéöô ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûç îëäó. Ãîíøó Ãàéàáàøû êÿíäèíÿ
ÿðÿ ýåòäè. Ýþçÿë àèëÿ ãóðäó.
Èëÿð þòäö, îüóëëó-óøàõëû, íÿâÿëè îëäó. Áóííàðûí hàìûñû Ñåéèä Ìèðÿëè
êèìè áèð òàíðû àäàìûíûí õåéèðõàhëûüû, äèíè ãöäðÿòèíèí ýöæö ñàéÿñèíäÿ
ìöìêöí îëìóøäó. Î ýöíö, î àííàðû àðà-áèð, éåðè ýÿëäèêúÿ àíàíàðûí hàìûñû
áèð ñþç äåéèð: Àëëàh ãÿíè-ãÿíè ðÿhìÿò åëÿñèí, ýîðóí íóðíàí äîëñóí, Ñåéèä!
Éàõûí ãîíøóìóçäàí áèðèíèí àðâàäû hÿð çàhû éàòàíäà îíó hàë àïàðûðäû.
Ùàìû äà òîïëàøûðäû îííàðà. Áèðè òöôÿíý àòàð, áèðè ÿëèíäÿ áû÷àõ íÿñÿ äåéèô
hàâàäà éåëëÿäèð, áèðè õÿíúÿð, ãûëûíúû äèâàðà âóðà-âóðà óúàäàí íÿñÿ äåéèðäè.
Áàøãàëàðû çàhû ãàäûíûí áóðíóíó, ãóëàõëàðûíû ìþhêÿì-ìþhêÿì äàðòûð,
öçöíÿ àüûð øèëëÿëÿð ÷ÿêèðäèëÿð.
Áèð àäàìû äà òåç-òÿëÿñèê ÿëèíäÿ ãûëûíú, õÿíúÿð éàõûííûõäàêû ÷àéà
ýþíäÿðèô òàïøûðàðäûëàð êû, ÷àòàí êèìè àõàð ñóéó ãûëûíøäà. Ãîé çàhûíûí
úèéÿðèíè hàë ñóéà ÷ÿêÿ áèëìÿñèí, ãàéòàðûô éåðèíÿ ãîéñóí. ßýÿð ñóéà ÷ÿêñÿ,
çàhû ãàäûí þëÿ áèëÿð. Ùÿìèøÿ äÿ íÿòèúÿñè ïèñ îëóðäó. ×îõ âàõò óøàõ þëñÿ
äÿ, ãàäûíà håø íÿ îëìóðäó. Íÿhàéÿò, hÿìèí ãàäûíû ÿí ýöæäö Ñåéèäèí
éàíûíà àïàðäûëàð. Î äà áèëäèéè äóàëàðäàí, ïèòèëÿðäÿí éàçäû. Áóííàí ñîíðà
hÿìèí ãàäûíû çàhû âàõòû áèð äàhà hàë àïàðìàäû. Óøàõëàðû äà ñàëàìàò
ãàëäûëàð.
Áàøãà áèð ãîíøóìóçóí àðâàäû äà çàhû âàõòû áóíà áÿíçÿð hàëíàí
öçäÿøèðäè. Îíëàðûí åâè êÿíäèí êÿíàðûíäà, áèð ãîðõóíú ãàéàíûí äèâèíäÿ èäè.
Ùÿìèí ãàäûí äåéèðäè êè, éàíûìäà àäàì îëàíäà ýþçöìÿ håø íÿ ýþðöíìöð.
Åëÿ êè, hàìû éàíûìíàí ÷ÿêèëèð, úèííÿðèí éàíûìíàí þòäöéöíö, àðà-áèð ìÿíÿ
ÿë èëÿ âóðäóõëàðûíû ýþðöðÿì.
Îíà ýþðÿ äÿ áó ãàäûí çàhû îëäóüó ãûðõ ýöí ìöääÿòèíäÿ éàõûí
ãîhóìëàðû íþâáÿéíÿí éàíûíäà ãàëûðäûëàð. Èíäè hÿìèí ãàäûíûí íÿâÿíÿòèúÿñèíèí ñàéû-håñàáû áèëèíìèð.
68
69
*
*
*
Ìÿíèì íÿíÿì éàìàí âàððûéìûø. Þçö äÿ áó äþâëÿòÿ ÿðè þëÿííÿí ñîíðà,
áèð áþëöê éåòèìè îëàíäà ÷àòûôìûø.
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ áþéöê îüëó hÿääè-áóëóüà ÷àòàíäà àíàñûííàí ñîðóøóð:
– Àé àíà, ìÿí ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì êû, áó âàð-äþâëÿò áèçäÿ hàðäàíäû.
Äÿäÿì ðÿhìÿòòèéèí ñàüëûüûíäà áèð òèêÿ éàâàí ÷þðÿéÿ òàìàðçûéäûõ.
Úûíäûðûìûçäàí äà úèí höðêöðäö. Íÿ îëäó êó, áèç áèðäÿí-áèðÿ âàððàíäûõ.
Þçö äÿ, äÿäÿì þëÿííÿí ñîíðà.
Àðâàä îüëóíà äåéèð:
– Àé áàëà, àäàìûí óðçóñóíó ýÿðÿê àëëàh þçö éåòèðÿ. Úÿhä ÷àðûõ éûðòàð.
Ãèñìÿòäÿí àðòûõ éåìÿê îëìàç. Áèçèì ãèñìÿòèìèçè äÿ àëëàh éåòèðèô. Áèç äÿ
áèð òèêÿ ÷þðÿê ñàhèáè îëìóøóõ.
Îüëó äåéèð:
– Éîõ, àé íÿíÿ, êå÷ÿë ñóéà ýåòìÿç. Ýÿðÿê ìàíà äåéÿñÿí êè, íÿéÿ
ýþðÿ áèç áèðäÿí-áèðÿ âàððàíìûøûõ. Áÿëêÿ, áó âàð-äþâëÿòè ïèñ éîëíàí
ãàçàíûôñàí? Äÿäÿìèí ïàïàüûíû éåðÿ ñîõóôñàí?
Àðâàä äåéèð:
– Àé áàëà, ýÿë äàøû ÿòÿéèííÿí òþê, áó ñèðäè. Áóíó ìÿííÿí ñîðóøìà.
ßýÿð áó ñèðð à÷ûëñà, íÿéèìèç âàð, ÿëèìèçäÿí ýåäÿæÿê. Éåíÿ àæûíäàí êþïöê
ãóñàæàõñûíûç.
Îüëó ÿë ÷ÿêìèð êè, ÷ÿêìèð. Àõûðäà ÿëèíè õÿíúÿðÿ àòûô äåéèð êè, äåìÿñÿí
ñÿíè äÿ, þçöìö äÿ þëäöðÿæÿì.
Àðâàä íàÿëàú ãàëûô äåéèð:
– Éàõøû, àé áàëà, èíäè êè, òàíðûíà òÿïèê àòûðñàí, îíäà ãóëàõ àñ. Áèë êè,
àíàí ñèçè íàìóñíàí-ãåéðÿòíÿí ñàõëûéûô, áîéà-áàøà ÷àòäûðûô.
Äÿäÿí þëÿííÿí ñîíðà îíñóç äà ãàðà îëàí ýöíöì äàhà äà ïèñäÿøäè.
Äèëÿí÷è êþêöíÿ äöøäöì. Ñèçÿ áèð òèêÿ ÷þðÿê òàïìàäûì êû, âåðÿì.
Áèð ýöí ñèç îòóðóô àüëàøûð, ìÿííÿí ÷þðÿê èñòèéèðäèíèç. Ìÿí äÿ ÿëÿèì
íÿéäè, îòóðóô àüëûéûð, àëëàhà éàëâàðûðäûì êû, áèçÿ áèð ãàïû àøñûí. Áàëàëàðûìà
ðÿhì åëÿñèí.
Ýåæÿ äöøäö. Ñèçè áèð òÿhÿðíÿí àëëäàäûô éàòûðäûì. Þçöì äÿ áàøûìû éåðÿ
ãîéóô àüëûéûðäûì. Áèð äÿ ýþðäöì êö, òóôàðûí êöíúöííÿí áèð ãàðà ÷óõàëû
êèøè ÷ûõûô äöç ìàíà òÿðÿô ýÿëäè. Ãîðõóäàí íèòãèì òóòóëäó. Êèøè ýÿëèô
áàøûìûí öñòöíäÿ äóðóô äåäè:
– Àðâàä, ìÿíÿ ãàðà ÷óõà äåéÿëëÿð. Ìÿí ÿëñèçäÿðèí-àéàõñûçäàðûí,
éåòèì-éåñèððÿðèí ïÿíàhûéàì. Êèìÿ êè, éàçûüûì ýÿëäè, îíóí ÿëèíè ÷þðÿéÿ
÷àòäûðûðàì. Îíó âàð-äþâëÿòäè åëèéèðÿì.
Èíäè ñàíà êþìÿê åëèéÿæÿì. Âàðûí, ìàë-äþâëÿòèí áàøûííàí àøûô-äàøàúàã.
Àììà, ýÿðÿê áó ñèððè håø êèìÿ äåìèéÿñÿí. Äåñÿí, hÿð øåé ÿëèííÿí
ýåäÿæÿê. Éåíÿ áó ýöíÿ äöøÿæÿêñÿí.
Ãàðà÷óõà áó ñþçö äåéèô ãåéâÿ ÷ÿêèëäè. Ùàííàí-hàíà þçöìÿ ýÿëäèì.
Äóðóô ýþðäöì êö, ãàçàííàðûì éàüíàí äîëóô, àìáàðûì äà àüçûíà êèìè
óííàí ñèëÿëÿíèô. Ïÿéÿäÿí äÿ ìàë áþéöðòöñö ýÿëèð. Ýåäèô ýþðäöì êö,
ïÿéÿìèç ìàë-ãîéóííàí äîëóô. Ñàíäûüûìûç äà àüçûíà êèìè ãûçûëíàí.
Íÿ îëàæàõäû, îüëàíûí èêè ÿëè îëäó, áèð áàøû. Ùàðàéû hàðà ÷àòàæàõäû. Éåíÿ
ãàëäûëàð ëöò-öðéàí.
*
*
*
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ ýåæÿ éàðûñû êÿíäèí ãûðàüûíäàêû áèð ó÷óõ åâèí
éàíûíäàí êå÷èô ýåäèðäèì. Åâèí ëàï éàõûíëûüûííàí ýå÷ÿíäÿ ãóëàüûìà òîé,
÷àëûô-÷àüûðìàõ ñÿñè ýÿëäè. Àéàüûìû ñàõëûéûô õåéëè äèííÿäèì. Ýþðäöì, éîõ
áó êàëàôàäà ÿìÿëëè-áàøëû òîé ÷àëûëëàð. Öðÿéèìÿ ýÿëäè êè, ãà÷ûì óçàõëàøûì.
Áèëèðäèì êè, úèííÿð áåëÿ éåððÿðäÿ éûüûøûô ìÿúëèñ ãóðóëëàð. Áèð äÿ
ôèêèððÿøäèì êè, ìÿí ñåéèä àäàìàì, ìÿí äÿ úèííÿí ãîðõñàì, îíäà áÿñ áó
úàìààò íåéëÿñèí?
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, úàíûìû äèøèìÿ òóòóô ãîðõà-ãîðõà êàëàôàíûí ëàï
àüçûíà ãÿäÿð ýåòäèì. È÷ÿðè áàõàíäà ýþðäöì êö, áóðäà áèð âóð-÷àòäàñûí âàð
êû, ýÿë ýþðÿñÿí. ×àëàí êèì, îéíóéàí êèì, éåéèô-è÷ÿí êèì. Äöíéàíûí áöòöí
íàç-íå’ìÿòèíè òþêöôëÿð îðòóéà.
Áèð äÿ áàõûô ýþðäöì êö, áèçèì àðâàä äà áóðäàäû. ßéíèíäÿ äÿ áó
éàõàííàðäà òèêäèðäèéè äîíó. Ìÿí è÷ÿðè ýèðÿíäÿ àðâàäû ÷ÿêäèëÿð îðòóéà êû,
ýÿðÿê îéíóéàñàí. Àðâàä ãîëóíó ãàëäûðûô îéíóéàíäà úèí áàøûìà âóðäó.
Èñòÿäèì äóðóô áóíóí ãîë-ãàâûðüàñûíû ñûíäûðàì. Òåç éàäûìà äöøäö êö, àé
åâè éûõûëìûø, áóðà úèí éûüûíúàüûäû. Àüëûíû áàøûíà éûü, ñÿáð åëÿ, ýþðÿê íÿ
îëóð.
Àðâàä éàíûìíàí ýÿëèô êå÷ÿíäÿ ÿëèìè õþðÿéÿ áàòûðûô õÿëâÿòúÿ äîíóí
êöðÿéèíÿ áàñäûì. Áèð àçäàí ìàíà áèð ãàâ-õþðÿê ýÿòèðèô âåðäèëÿð. Åëÿ áóíà
ÿëèìè áàòûðûô éåìÿê èñòèéÿíäÿ éàäûìà äöøäö êö, úèí ÷þðÿéè éåéÿí äÿëè
îëóð. Îíà ýþðÿ ÿëèìè ýåðè ÷ÿêèô, “áèñìèëëàh“ äåäèì. Áó ñþç àüçûìíàí
÷ûõàí êèìè áóðà éûüûëàííàð ãåéâÿ ÷ÿêèëäè. ßëèìäÿêè õþðÿéÿ áàõàíäà
ýþðäöì êö, áó õþðÿê äåéèëìèø. Òÿçÿéèí öñòöíäÿêè ìàë ïöøö, îðòàñûíäàêû
äà áèð àç êèðëè ñóéóéìóø. Åâÿ ýÿëÿíäÿ àðâàäà äåäèì:
– Àðâàä äóð î òÿçÿ äîíóíó áóðà ýÿòèð. Àðâàä äîíó ýÿòèðèá ìÿíÿ âåðäè.
Áàõûô ýþðäöì êö, äîíóí êöðÿéèíäÿ áàðìàüûìûí èçäÿðè àéäûí áèëèíèð.
Àðâàäà håø íÿ äåìÿäèì. Îíà òàôøûðäûì êû, áèð äÿ äîíà õàì èéíÿ
ñàíúìàìûø ñàíäûüà ãîéìàñûí.
*
*
*
Áó ýöííÿí äàhà êàñûôëûüûí äàøûíû àòäûõ. Âàðûìûç-ìàëûìûç äöíéàéà
ýþðê îëäó.
– Àé áàëà, ìÿíè ìÿúáóð åëÿäèí, Ãàðà ÷óõàéà âåðäèéèì ñþçö éåðÿ
ñàëäûì, ñèððè ñàíà àøäûì. Ãàðà ÷óõà âåðäèéè ãèñìÿòèìèçè çÿhÿðÿ äþíäÿðäèí.
Àðâàäûí ñþçö àüçûííàí ãóðòàðàí êèìè, îííàðûí ýþçöíöí ãàâàüûíäà áèð
òóôàí ãîôäó êó, ýÿë ýþðÿñÿí. Òóôàí ÷ÿêèëèô ýåäÿííÿí ñîíðà ýþðäöëÿð êè, íÿ
åâäÿ, íÿ äÿ ïÿéÿäÿ håø íÿ ãàëìàéûô. Ùàìûñû ãåéáÿ ÷ÿêèëèô.
*
*
*
Áèçèì åâäÿ ãàðà áèð ïèøèê âàðûéäû. Åëÿ håé êöðñöíöí áèð êöíúöíÿ ñÿðèëèô
éàòàðäû.
Áèð ýöí àðâàäûìà äåäèì:
– Àðâàä, áó ãàðà ïèøèê åëÿ håé éàòûð. Åëÿ áèë ñàâàhäàí àõøàìà êèìè äàø
äàøûéûô.
Àðâàä ìàíà äåäè:
70
71
– À êèøè, ìÿí äÿ áó ïèøèéÿ ñèððèëëàh ãàëìûøàì. Åëÿ håé éàòûð. Éóõóäàí
ýþçö à÷ûëìûð. Áèëìèðÿì, áó íåéíèéèð êè, áó ãÿäÿð éîðóëóð.
Ìÿí àðâàäà äåäèì:
– Áó àõøàì ïèøèê åâäÿí ÷ûõàíäà îíó ýöäÿæÿì. Ýþðöì, áó hàðà ýåäèð
êè, áåëÿ áÿðê éîðóëóð.
Àõøàì ïèøèê äóðóô ýåäÿíäÿ ìÿí äÿ õÿëâÿòúÿ åâäÿí ÷ûõûô áóíó
ýöäìÿéÿ áàøäàäûì. Õåéëè ýåäÿííÿí ñîíðà ïèøèê ñàhèáñèç áèð åâÿ ýèðäè.
Ìÿí äÿ áóííàí äàâàíáàñìà è÷ÿðè ýèðèô ãàðàííûõ áèð ýöíøäÿ ýèçäÿíäèì.
Áèð äÿ áàõäûì êû, ïèøèéèìèçè îéíàìàõ ö÷öí îðòàëûüà ÷ÿêäèëÿð. Àäûíû äà
þéðÿíäèì. Ýþðäöì êè, ïèøèéèìèçÿ áóííàð Ìÿñòÿíõàíûì äåéèëëÿð.
Ìÿñòÿíõàíûì îííàðà ãîøóëóô áèð îéóí ÷ûõàðòäû êû, ýÿë ýþðÿñÿí.
Ýåæÿíèí áèð âàõòû áóííàð äàüûëûô ýåòäèëÿð. Ìÿí äÿ ýÿëèô åâÿ ÷ûõäûì.
Ýþðäöêëÿðèìè àðâàäà íàüûë åëÿäèì.
Ñàâàh êöðñöíöí àëòûíà ýèðèô îòóðàíäà ãàðà ïèøèê ýÿëèô éàíûìûçäà óçàíäû.
Àðâàä þçöíö ñàõëàéà áèëìèéèô ãàðà ïèøèéÿ:
– Àé ñÿíè þëÿñÿí, þçöíÿ ýþð áèð íÿ àä ãîéóá Ìÿñòÿíõàíûì.
Ñþç àðâàäûí àüçûííàí ãóðòàðìàìûø ãàðà ïèøèê úóìäó îíóí öñòöíÿ. Öçýþçöíö úûðìàõëûéûô ãàíûíà áÿëÿäè. Çîð-áàëà àðâàäû ïèøèéèí ÿëèííÿí àëäûì.
Ãàðà ïèøèê ãà÷ûô ýåòäè. Áèð äÿ åâÿ ýÿëèô ÷ûõìàäû.
*
*
*
Ýþé÷ÿíèí Òîõëóúà êÿíäèíäÿ ãÿðèâ áèð ýÿëèí þëäöêäÿí ñîíðà ãîhóìãàðäàøû ýÿëèô ãÿâèðè à÷ûð âÿ îíó àïàðûô þç éåððÿðèíäÿ áàñäûðäûëàð. Ãÿâèð áîø
ãàëäû.
Áóííàí ñîíðà êÿíääÿ äàëâàäàë úàâàí àäàìëàð þëìÿéÿ áàøäàäû.
Àäàìëàð áóíóí ñÿâÿâèíè þðýÿíìÿê ö÷öí áèð àääû-ñàíëû ìîëëàíûí éàíûíà
ýåäèð âÿ áàøäàðûíà ýÿëÿí ãÿçèéÿíè îíà äàíûøûëëàð.
Ìîëëà êèòàâà áàõàííàí ñîíðà îííàðà äåéèð:
– Ñèçèí êÿíääÿ áèð áîø ãÿâèð âàð. Áîø îëäóüó ö÷öí þëö èñòèéèð.
Úàâàííàðûí þëìÿñèíèí ñÿâÿâè áóäó. Ýåäèí, ãÿâèðÿ áèð ãîéóííàí-ãóçóíàí
êÿñèô áàñäûðûí. Îíäà õàòà ñèçäÿí óçàõëàøàæàõ.
Êÿíäèí àäàìëàðû áåëÿ äÿ åëèéèð. Äîüðóäàí äà, îííàí ñîíðà áó õàòàáàëà îííàðäàí óçàõëàøûð.
ýåäÿê. Ýþðäöì áóííàð ìàíà håø úàâàô-çàä âåðìèëëÿð. Áèð àç äà éàõûíà
ýåòäèì. Áèðäÿí ýþðäöì êö, àðâàääàðûí hàìûñû éîõà ÷ûõäû.
Áàøà äöøäöì êö, ãîæàëàðûí äåäèéè äöçöéìöø. Ìÿí úèí éûüíàüûíà ðàñò
ýÿëìèøÿì.
*
*
*
Îðóú Ìÿøÿäè Èñìàéûë îüëó äàíûøûðäû êû, áèð äÿôÿ éîëíàí ïèéàäà
Äàøêÿñÿíÿ òÿðÿô ýåäèðäèì. Ýåäèô ãîéóí éàòàüûíûí éàíûíà ÷àòàíäà ýþðäöì
êö, áèð ñÿñ ýÿëèð. Áàøûìû ãàëäûðûô áàõàíäà ýþðäöì êö, éàòàüûí àüçûíäà áèð
áÿähåéáÿò àðâàä äóðóô. Ñàøäàðû ïûðòäàøûõ, éåêÿ äèøäè, ÷ÿï ýþçäö áó àðâàä
ìÿíè éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Áóðà ýÿë, ÷þðÿéèí âàðìû? Ýÿòèð éåéÿê.
Ìÿí áóíó ýþðÿí êèìè ÿëèìäÿêè ÷þðÿéè îíà òÿðÿô òóëëàäûì âÿ ãàøäûì.
*
*
*
Áèð ýþçö äÿéìÿððè êèøè âàðûéìûø. Íÿôñè íÿéÿ êåøñÿ, ýÿðÿê àõûðûíà
÷ûõàéìûø. Ùåø êèì åâäÿí ÷ûõàíäà î îëàí òÿðÿôÿ hÿððÿíìèðìèø. ×öíêè, î
êèìèí ãàâàüûíà ÷ûõñà, îíóí áàøûíà ìöòëÿã áèð èø ýÿëÿðìèø.
Êÿíäèí îðòàñûíäà áþéöê áèð äàø âàðûéìûø. Úàìààò ÷îõäàí áó äàøû
îðäàí óçàãëàøäûðìàõ èñòèéèðìèø. Àììà äàø î ãÿäÿð éåêÿéìèø êè, ÿëëè
àäàì äà éåðèííÿí òÿðïÿäÿ áèëìèðìèø.
Áèð ýöí êÿíäèí úàâàííàðû ñþçäÿøèðëÿð êè, ýÿëèí ýþçö äÿéìÿððè êèøèíèí
ýöæöíö ñûíûéàõ. Ýþðÿê áó äàøû äàüûäà áèëÿðìè?
Áóííàðûí áèð-íå÷ÿñè éûüûøûô êèøèíè äèëÿ òóòóð êó, ýÿë áó äàøà áèð éàõøû-éàõøû
áàõ. Ýþð, áóíó íÿ òÿhÿð éîëäàí ÷ûõàðà áèëÿðèê.
Êèøè ýÿëèô áó äàøà áèð àç áàõûð. Ñîíðà äåéèð:
– Áàh-áàh, íÿ éåêÿ äàøäû. ß, áó äà éåðèííÿí òÿðïÿíÿðìè?
Äåéèëëÿð, áó ñþç êèøèíèí àüçûííàí ÷ûõàí êèìè hÿìèí äàø ïàð÷à-ïàð÷à
îëóô éîëà äàüûëäû. Úàâàíëàð îíóí ãûðûõëàðûíû ýþòöðöô éîëäàí ãûðàüà àòäûëàð.
*
*
*
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ ñöáh òåçäÿí Ýÿäÿáÿéäÿí ÷ûõûô Àðäàíûíà ýåäèðäèì.
Éàüûø ÷èñÿëèéèðäè. Ýÿëèô "áàòàõëûõ" äåéèëÿí éåðÿ ÷àòàíäà ýþðäöì êö,
ãàéàíûí äèâèíäÿ êÿíäèìèçäÿí áèð-íå÷ÿ ãàäûí îòóðóô ñþháÿò åëèéèð. Áóííàðû
ýþðöô éàõûíà ýåòäèì. Ìÿñìÿ àääû áèð ýÿëèíÿ öçöìö òóòóô äåäèì:
– À Ìÿñìÿ áàæû, éàüûø äàhà êÿñèô, áóðäà íèéÿ îòóðóðñóíóç? Äóðóí
*
*
*
Áèð êèøè ñÿôÿðÿ ýåäèôìèø. Åëÿ îëäó êó, îíóí þç åâèíÿ ãàéûòìàñû èëèí àõûð
÷ÿðøÿíáÿñèíÿ äöøöð. Êèøè ýåæÿ éàðû ýÿëèô åâèíÿ ÷àòûð. Ýþçäÿðèíÿ èíàíìûð.
Ãàïûäà íÿ ãÿäÿð àüàø âàðñà hàìûñû éåðÿ ÿéèëèô.
Êèøèíèí éàäûíà äöøöð êö, áó ãîæàëàðûí ñþéëÿäèéè Ãÿäèð ýåæÿñè îëàæàõ. Áó
ýåæÿ íÿ íèééÿò åëÿñÿí, îíà ÷àòàæàõñàí, ñþçäÿðèíè õàòûððûéûô áóíó éîõëàìàõ
ö÷öí öðÿéèíÿ ýÿëÿí: íÿ îëàéäû, áèð ãóø îëóá ó÷àéäûì – ñþçäÿðèíè ãåéðèèðàäè ïû÷ûëëûéûð. Áó ñþçäÿð àüçûííàí ÷ûõàí êèìè î ñÿð÷ÿéÿ ÷åâðèëèô hàâàéà
ãàëõûð. Àììà þç åâèííÿí, áàëàëàðûííàí håø úöðÿ àéðûëà áèëìèð. Ýåæÿýöíäöç þç åâèíèí hÿíäÿâÿðèíäÿ ôûððàíûð. Áàøãà ãóøëàð þçäÿðèíÿ èñòè éåððÿð
àõòàðñà äà, ñÿð÷ÿ þç éóðäóíó ãîéóô håø éåðÿ ýåòìèð.
72
73
ÈÍÀÍÚËÀÐ
Åâëÿðèí hàìûñûíäà hÿð øåéÿ ãàäèð îëàí hàìè ðóhëàð éàøûéûð. Èíñàí þç
õîøáÿõòëèéèíè ãîðóìàõ ö÷öí ìöòëÿã îííàðà ñûüûíìàëû, îííàðà håø âàõò
áèýàíÿ îëìàìàëûäû. ßýÿð áèð åâäÿ hàìè ðóhà – åâ éèéÿñèíÿ hþðìÿòñèçäèê
îëàðñà, îðàéà ìöòëÿã áÿäáÿõòëèê ýÿëÿæÿê, åâèí áèí-áÿðÿêÿòè áàæàäàí ýþéÿ
÷ÿêèëÿæÿê....
Åâ éèéÿñèíè íàðàçû ñàëìàìàã ö÷öí àñòàíàäàí åâÿ ýèðÿí àäàì ìöòëÿã
ñàëàì âåðìÿëè âÿ äåìÿëèäè:
– Ñàëàì, àé åâ éèéÿñè. Àëëàh ìÿíèì åâèìè ñÿíñèç åëÿìÿñèí.
Èíàìà ýþðÿ, ÿýÿð èíñàí åâ éèéÿñèíè óíóòìàñà, îíóí àäûíû ÷ÿêñÿ, îíà þç
hþðìÿòèíè áèëäèðñÿ, î åâÿ íÿ ãàäà-áàëà éàõûí ýÿëÿæÿê, íÿ äÿ î åâäÿí áèíáÿðÿêÿò ÿêñèê îëàæàõ.
Ýþé÷ÿäÿ ÷îõ ãÿäèìëÿðäÿí áÿðè åç äàìëàðûíûí áàæàëàðûííàí ãîéóí
àéàüû àñàðäûëàð. Ãîæàëàðûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, ìàë-ãàðàéà çèéàí âåðÿí, ãûðüûí
òþðÿäÿí øÿð ãöââÿëÿð îííàðû ýþðÿí êèìè hÿìèí åâäÿí óçàõëàøàð, áóíëàð
àðòûõ þç ãóðâàíëàðûíû âåðìèøäèð. -ãÿðàðûíà ýÿëÿðäèëÿð.
Òÿíäèðäÿ ÷þðÿê èøÿíäÿ åâäÿ áèð àäàì àæ îëóð.
Õÿìèð éàéàí çàìàí îõëîâ úûðàðñà, ãîíàüûí ýÿëÿð.
Àõøàìëàð åâ ñöïöðìÿçäÿð. Áåëÿ åëÿñÿí, åâäÿ êèìÿñÿ õÿòÿð òîõóíàð.
Åâÿ éàíìûø îäóí ýÿòèðìÿçäÿð. Áóíà ÿìÿë åëÿìÿñÿí, àðâàäûí ÷èðêèí,
äåéèíýÿí îëàæàõ.
Ýþç ñÿéðèéÿíäÿ, àäàì ñåâèíÿð.
Ýþé÷ÿäÿ ýþé îòó éàíäûðàííàðû ãîæàëàð äàííûéàð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ
ôàñèëÿñèç éàüûøëàð éàüàúàüûíû ñþéëöéÿðäèëÿð.
Äóðíàëàð êþ÷ åäÿðêÿí éåðäÿ äàø ÷åâèðìÿê îëìàç. ×öíêè áó çàìàí
îííàð éîëó èòèðÿð, ìÿíçèë áàøûíà ÷àòà áèëìÿçäÿð. Áó èñÿ áþéöê ýöíàhäû.
Áÿðê éàüàííûõ îëàíäà àèëÿíèí èëê óøàüû åøèéÿ ÷ûõàð, öçöíö éàüûøà
òóòàðàõ äåéÿðäè:
– Ìÿí àíàìûí èëêèéÿì,
Àüçû ãàðà òöëêöéÿì
Ìÿí êÿñìèøÿì, ñÿí äÿ êÿñ.
74
75
Áó çàìàí éàüûø êÿñÿð, ýöí ÷ûõàðäû.
Èëàí åâëÿðäÿ éàøàéàí ìöãÿääÿñ hàìè ðóhëàðäàí håñàá îëóíóð.
Òÿñÿââöðÿ ýþðÿ, åâèí áöòöí õåéèð-áÿðÿêÿòè, àèëÿ öçâëÿðèíèí õîøáÿõòëèéè
hÿìèí èëàíûí ÿëèíäÿäè.
Éàüûø éàüàíäà ÿýÿð åâèí áàæàñûíûí àëòûíäà äóðóô îâóæäàðûíû àøñàí,
ãîæàëàð äåéÿðäèëÿð:
– Áàëà îâúóíó éóì, áåëÿ åëÿñÿí, éàüûø ãûðõ ýöí äàâàì åëèéÿæÿê.
Ãàé÷û äöøÿíäÿ àðâàä, áû÷àõ äöøÿíäÿ êèøè ãîíàüû ýÿëÿúÿéèíÿ
èíàíûðäûëàð.
Ãàòûõ ÷àëìàõ ö÷öí øÿð âàõòû ãîíøóéà ìàéà âåðÿíèí håéâàíû þëÿð.
Ñöä îëàí îæàõäàí áàøãà áèð àäàì îä ýþòöðÿðñÿ îæàõ ñàhèâèíèí håéâàíû
þëÿð.
Ùåéâàí ÷þëäÿ ãàëàí çàìàí áû÷àüà "ãóðä àüçû" äóàñû îõóíóô áû÷àüûí
àüçûíû áàüëàéûëëàð êû, ÷þëäÿ håéâàí ãóðäà ðàñò ýÿëñÿ, ãóðä îíó éåéÿ
áèëìÿñèí.
Îäóí îúàõäà ñÿñäÿíèðñÿ, äåìÿëè êèìñÿ, ñÿíèí ãåéáÿòèíè ãûðûð.
Ãàéíàð ñóéó éåðÿ àòàíäà "áèñìèëëàh" äåéÿëëÿð êè, ìÿëåéêÿëÿðèí öñòöíÿ
òþêöëìÿñèí.
Äóìàí, ÷èñêèí àðà âåðìèéèô, éàüûøäàð êÿñìèðñÿ èï ýþòöðöô ãûðõ êå÷ÿëèí
àäûíû ÷ÿêìÿêíÿí hÿð áèðèíÿ äöéöí âóðóëëàð. Åâèí èëê îüëó hÿìèí èïè
îæàõäà éàíäûðûð. Áóííàí ñîíðà hàâàëàð à÷ûëûð, éàüûøäàð êÿñèð.
Áÿäíÿçÿð ýþðÿíäÿ î éàí, áó éàíû ãàøûéàëëàð êè, hÿìèí àäàìà ñÿäÿìÿ
òîõóíìàñûí.
Òÿçÿ òÿíäèðäÿ áèøÿí èëê ÷þðÿéè éåéÿí àäàìûí þëÿúÿéè ýöìàí îëóíóð.
Ãîç àüàúûíû ÿêÿí áàðûíû éåìÿç, äåéèôëÿð.
Ñàðûìñàõ ÿêìÿéèí äöøÿð-äöøìÿçè îëóð.
Óçóí èëëÿð äöøäöéö éóðä éåðèííÿí êþ÷öô áàøãà éåðäÿ éóðä ñàëàí àäàì
çèéàííûõ ýþðìÿëèäè, äåéÿëëÿð.
76
Äåéèëëÿð êè, îæàõäà éàø éàðïàüûí éàíäûðûëìàñû ôàñèëÿñèç éàüûøëàð
éàüàúàüûíà ñÿáÿá îëóð.
Äîëó, ýöæäö éàüûø éàüàíäà ÷þëäÿ îëàííàð áèð àüûçäàí äåéÿðäèëÿð:
Éàüìà éàüûø, áèòìÿ ãàìûø,
Áàëàúà áàâàì ÷þëäÿäè.
Éàïûíúàñû åâäÿäè.
***
Éàüìà éàüûø, áèòìÿ ãàìûø.
Çåéíÿá íÿíÿì åâäÿäè,
Äàíàúûüû ÷þëäÿäè.
Àõøàìëàð ýöí áàòàíäà öôöã ãûçàðàðñà, ñàâàh èñòè îëàæàõ, - äåéÿðäèëÿð.
Õûäûð Íÿâèíèí ýÿëèøèíè hàìû ñÿâèðñèçäèêíÿí ýþçäöéÿðäè. Ãàâëàðà
ãîâóä ãîéóëàð âÿ åøèéÿ äöçÿðäèëÿð. Áóííàð Õûäûðûí ïàéûäû, – äåéÿðäèëÿð.
Õûäûð Íÿâè ýåæÿ ýÿëèô ãîâóä ïàéûíû éåñÿ, – áó èë ãàäà-áàëàäàí ñîâóøäóõ,
áó èë áîëëóõ îëàæàõ, - äåéÿðäèëÿð.
Ýåæÿ åâè ñöïöðìÿçäÿð. Áó àäàìëàðà áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿð. ßýÿð
ñöïöðñÿí, ñöïöðýÿíèí óæóíó éàíäûðìàëûñàí.
Ýåæÿ äûðíàõ òóòìàõ îëìàç. Êèì ýåæÿ äûðíàõ òóòñà, îíóí þìðö ãûñàëàæàõ
- äåéÿðäèëÿð.
Òÿê (×ÿðøÿíáÿ) ýöíö ÷èììÿê îëìàç. Ùÿìèí ýöí îæàüû áîøà
êå÷èðìÿçäÿð. ×öíêè î ýöí ðóhëàð åâëÿðÿ ãîíàõ ýÿëèð. Áöòöí îæàõëàðäà
ãàçàí àñûëìàëûäû.
Äÿðìàí ö÷öí ãîíøóéà íÿ âåðèëñÿ, ÿâÿçèíäÿ àç, äÿéÿðñèç äÿ îëñà íÿ èñÿ
áèð øåé àëìàõ ëàçûìäû. Êèì áåëÿ åëÿìÿñÿ, îíóí åâèíÿ íÿ èñÿ áèð
áÿäáÿõòëèê ýÿëÿæÿê.
Ýåæÿ âàõòû óøàüû åâäÿí ÷ûõàðìàçäàð. ßýÿð ÷ûõàðñàí, îíóí áÿëÿéèíÿ
hþêìÿí ÷þðÿê ïàð÷àñû ãîéìàõ ëàçûìäû. Øÿð ðóhëàð ÷þðÿêäÿí ãîðõóô,
óøàüà håø áèð õàòà-áàëà òîõóéà áèëìÿç.
Ñóëàðûí áàøûíäà ìÿëàèêÿëÿð îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ ñóéó ìóðäàððàìàõ
îëìàç. ßýÿð ìóðäàððàñàí, îíäà ìÿëàèêÿëÿð ñÿíè âóðàæàõ.
Ýåæÿ âàõäû ñóéà ýåòìÿê îëìàç. ×öíêè ìÿëàèêÿëÿð äèíúÿëèëëÿð. Îíëàðû
77
íàðàhàò åòñÿí, ñÿíè âóðà áèëÿëëÿð. ßýÿð ñóéà ýåòñÿí, îíäà ñàëàì âåðìÿëè,
"áèñìèëëàh" äåìÿëèñÿí. Áåëÿ åëÿñÿí, îííàð ñàíà òîõóíìàçäàð.
Èñòè ñóéó éåðÿ òþêìÿçäÿð. ×öíêè ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí úèí áàëàëàðûíû
éàíäûðà áèëÿðñÿí. Îííàð äà ñàíà ñÿäÿìÿ òîõóéàð.
Ñöïöðýÿ êèìÿ äÿéñÿ, ýÿðÿê îíà ö÷ äÿôÿ òöïöðÿ. Éîõñà, øÿðÿ äöøÿð.
Ñöïöðýÿíè áàøû éóõàðû ãîéìàõ îëìàç. Áåëÿ åëÿñÿí, åâÿ þëö äöøÿð.
Åâäÿí ÷ûõàíäà ãàâàüûíà ãàðà ïèøèê ÷ûõñà, ýÿðÿê äàéàíà, ñîíðà ö÷ äÿôÿ
éåðèíäÿ hÿððÿíÿñÿí. Ïèøèê êå÷èô ýåäÿííÿí ñîíðà éîëóíà äàâàì åëèéÿñÿí.
ßýÿð, áåëÿ åëÿìÿñÿí, îíäà ñàíà áÿäáàõòëûõ öç âåðÿæÿê.
×èìÿí àäàì ÷èìèô ãóðòàðàííàí ñîíðà áèð-èêè äîë÷à ñó òþêöô äåéèð:
– Àüûððûüûì, óüóððóüóì äàüëàðà, äàøäàðà, ýþéäÿ ó÷àí ãóøäàðà,
íàõûðäàêû áóüàëàðà, ñöðöäÿêè ãîøäàðà, äóë àðâàääàðà.
Ùàíñû óøàõ ÷îõ àüëàñà, îíóí àüçûíà êöë äîëäóðóô, ãàëîøíàí âóðàëëàð êû,
áàø éåìÿñèí.
Îüóððóõ åëèéèô áèð øåé éåéÿíèí äèëèíÿ äèëáàð ÷ûõàð.
Äèëèíÿ äèëáàð ÷ûõàí ö÷ äÿôÿ äåéÿð: äèëèìÿ äèëáàð ÷ûõûô. Ñîíðà äà ö÷ äÿôÿ
äÿ äåéÿëëÿð êè, òöïöð éåðÿ äöøñöí. Áóííàí äà äèëäÿí äèëáàð éîõ îëàð.
Ýþçÿ áèð øåé äöøÿðñÿ, êèïðèêäÿí òóòóô ýþçö ñèëÿ-ñèëÿ äåéÿðëÿð:
– Åâèíÿ ãîíàõ ýÿëèô, ñöïöð ÷ûõ.
Áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð îëóíàííàí ñîíðà ýþçÿ äöøÿí øåé ÷ûõàð.
Ýþç ãûçàðàðñà, áèðèñè ýþçÿ áàõûô, ãÿôèëäÿí îíà òöïöðÿð. Áóííàí
äèêñèíèô, hèðñäÿíÿí àäàìûí ýþçöíöí ãûçàðòûñû ÷ÿêèëÿð.
Ñàüñàüàí ãàïûéà ýÿëèô ñÿñäÿíÿðñÿ, ãîíàüûí ýÿëÿð.
Áèð-íå÷ÿ ýåæÿ èòäÿð óëàøàðñà, áÿäáàõòëûõ áàø âåðÿð.
Ãîéóíóí êå÷èíèí ö÷-äþðä áàëàñû îëàðñà, èêèñèíè òÿëÿô åëÿéÿëëÿð êè, åâäÿ
çèéàííûõ îëìàñûí.
Ùåéâàí ÿúàèá áàëà äîüàðñà, åâÿ áÿëà ýÿëìÿñèí äåéÿ hÿìèí òÿçÿ
78
äîüóëàí îüëàüû âÿ éà ãóçóíó êÿñÿëëÿð.
Èíÿê èêè áàëà äîüàðñà, åâÿ õàòà ýÿëÿð.
Ãîðõóëó éóõóíó ñóéà ñþéëÿìÿê ëàçûìäû êû, áÿäáÿõò hàäèñÿ éóõó
ýþðÿííÿí óçàõëàøñûí.
Éàõøû éóõóíó äàíûøìàçäàð êû, çöhóð îëñóí.
Êÿôÿííÿí ãàëàí àðòûõ ïàð÷àíû èøëÿäÿíäÿ åâäÿí õÿñòÿ ÿêñèê îëìàç.
Ñöáh òåçäÿí äóðóô øûðíàüûí àëòûíäà äóà-ñÿíà åéëèéÿíäÿ äèëÿéèí hàñèë
îëàð.
Àüàøäàí éåëëÿíúÿê àñàí, áèðèíúè þçö ìèíìÿëèäè êè, îíó èò òóòìàñûí.
Òÿçÿ àëûíàí ïàëòàðû, àéàããàáûíû ñàhèáè èëê äÿôÿ þçö ýåéìÿëèäè. Èëê äÿôÿ
áàøãàñû ýåéñÿ, ïàëòàð ñàhèáè þëÿð.
Íÿííè áîø éûðüàëàíàíäà óøàõ þëöð.
Óøàüà íÿçÿð ýÿëìÿñèí äåéÿ, öñòöíäÿ ýþç ìóíúóüó, éà äà äàüëàíìûø
äàüäàüàí àñàëëàð.
Ýåæÿ òÿê éàòàíäà ö÷ äÿôÿ hÿìäè-ñóðà îõóìàëû, ñîíðà ñàüà-ñîëà
öôöðìÿëèñÿí êè, ñàíà ñÿäÿìÿ òîõóíìàñûí.
Òÿçÿ íèøàííàíìûø ãûç ñàü ÿëèíè hàíñû ãûçûí áàøûíà ÷ÿêÿðñÿ, î ãûçûí
áàõòû à÷ûëàð.
Íèøàííàíìûø ãûç þç íèøàí øèðèíèñèííÿí áèðèíè ýþòöðöô hàíñû ãûçà âåðñÿ,
î ãûç òåçäèêíÿí íèøàííàíàæàõ.
Òÿçÿ íèøàííàíìûø ãûç áàðìàüûííàí íèøàí öçöéöíö ÷ûõàðäûô áàøãà
áèðèñèíèí áàðìàüûíà òàõàðñà, îíóí áàõòû áàüëàíûð. Äåéèëÿíÿ ýÿðÿ, áóííàí
î þç áàõòûíû hÿìèí ãûçà âåðèð.
Òÿðÿçèíèí öñòöííÿí àääàìàçäàð êû, çèéàííûõ îëìàñûí.
Ãàéíàð ñöä àëòûíäà êàâàô áèøèðñÿí håéâàíûí þëÿð.
Òöôÿíýèí öñòöííÿí àääàñàí, òöôÿíý ñàhèáè þëÿð.
79
Ýåæÿ ãàðà ãàçàíû, òÿðÿçèíè åâäÿí âåðñÿí, çèéàíà äöøÿðñÿí.
Áàøãà éåðÿ êå÷ÿí àäàìûí äàëûííàí äàø àòñàí, î àäàì áèð äàhà ÿââÿëêè
éåðèíÿ ãàéûòìàç.
Àõøàì ãàïûíû à÷ûõ ãîéñàí, åâÿ äÿðä ýÿëÿð.
Ñàâàh òåçäÿí ãàïûéû à÷ûõ ãîéóëëàð êû, åâÿ ðóçó ýÿëñèí.
Òîéóõ áàííàéàíäà êÿñÿëëÿð êè, éèéÿñèíÿ õÿòÿð ýÿëìÿñèí.
Àäàì áÿäíÿçÿðÿ ýÿëìÿñèí äåéÿ äóçó áàøûíà ôûðëàäûô îæàüà àòûô
äåìÿëèäè:
– Áÿäíÿçÿðèí ýþçö îæàõäà áåëÿ éàíñûí.
Éàòàíäà ïàëòàðû áàøûíûí àëòûíà ãîéñàí, ãîðõóëó, ïèñ éóõó ýþðÿðñÿí.
Ãîðõàí àäàìûí éàñòûüûíûí àëòûíäà ÷þðÿê, èéíÿ ãîéàëëàð.
Ùåéâàíûí öçöíÿ ãàðüàñàí, håéâàí þëÿð.
Ýÿëèí åâÿ ýÿëÿíäÿ áàðìàüûíû áàëà, äîøàâà áàòûðûô îíó åâèí
óøàõëàðûííàí áèðèíÿ éåäèçäèðÿëëÿð êè, ýÿëèí àèëÿíèí ýþçöíäÿ hÿìèøÿ øèðèí
îëñóí.
Íîâðóç áàéðàìû ýöíö ñàâàøàí, éàõóð åâäÿ îëìàñàí éåääè áàéðàì
ñàâàøàæàõ, åâäÿ îëìóéàæàõñàí.
Èêè ãàäûí àðàñûíäàí êå÷ìÿê îëìàç. Áåëÿ åëÿñÿí, øÿðÿ äöøÿæÿêñÿí.
Éåìÿê âàõòû ñòîëóí êöíúöíäÿ îòóðñàí, èøèí håø âàõò äöç ýÿòèðìèéÿæÿê.
Óçàíàí àäàìûí öñòöííÿí àääàñàí, õÿñòÿëèéèíè îíà âåðìèø îëóðñàí.
Õÿñòÿíèí éàíûíäà àñãûðàíäà éîðüàíû ÿë èëÿ ÷ûðïàëëàð êû, õÿñòÿ
éöíýöëëÿøñèí.
Ãûç óøàüû ïàëòàðûíû áàøãàñûíà âåðñÿ, äåéèëëÿð êè, ïàëòàðíàí áàðàâàð
áàõòûíû äà âåðèð.
Ùàíñû óøàõäàí ñîíðà äîüóëàí óøàãëàð þëöðñÿ, hÿìèí óøàüûí äàâàíûíû
ãûçìûø øèøíÿí äàüëûéûëëàð. Áóíäàí ñîíðà äîüóëàí óøàõëàðà håø áèð õàòà
òîõóíìàç.
Òÿçÿ ýÿëÿí ýÿëèí ÿð åâèíÿ ãÿäÿì áàñàíäà ÷àëûøûð êû, ÿðèíèí àéàüûíû
áàñäàëàñûí. Áóíó åäÿ áèëñÿ, ÿð håø âàõò îíóí äåäèéèííÿí ÷ûõà áèëìèéÿæÿê.
Ýÿëèí ÿð åâèíäÿ õîøáàõò îëìàã èñòèéèðñÿ, èëê ýþðäöéö èø ñóéíÿí
áàøäàíìàëûäû. ßð åâèíäÿ èëê äÿôÿ ñöïöðýÿéíÿí èøÿ áàøäûéàí ýÿëèíè
áÿäáÿõòëèê ýþçäöéöð.
ßð åâèíÿ ãÿäÿì ãîéàí ýÿëèíè îòóðòìàõ ö÷öí éà ãàéíàòà, éà äà áþéöê
ãàéûí ýÿëìÿëè âÿ îíà íÿ èñÿ ãèéìÿòëè øåé áîéóí îëìàëûäû.
Ýÿëèí îòóðàíäà ãàéíàíà ýÿëèô îíóí ãóúàüûíà îüëàí óøàüû ãîéóð. Áó î
äåìÿêäè êè, ýÿëèíèí èëê þâëàäû îüëàí îëñóí.
Íîâðóç áàéðàìûíäà åâëÿðèí òàâàíûíà óí âóðóëëàð êû, åâ hÿìèøÿ óðçàëû
îëñóí.
Òÿçÿ éîðüàíû ñûðûéûô ãóðòàðàí àäàì hÿð hàíñû áèð hàìèëÿ ãàäûíûí íÿéè
îëàúàüûíû áèëìÿê ö÷öí áàéûðà ÷ûõûð. Ãàðøûñûíà èëê äÿôÿ îüëàí ÷ûõñà, hÿìèí
àäàìûí îüëó, ãûç ÷ûõñà, ãûçû îëàæàõ.
Éóõóäà àò ìèíÿí àäàì þç ìóðàçûíà ÷àòàæàõ.
Ãûç óøàüû éåääè óëäóç ñàéûô ëàë-äèíìÿç åâÿ ýèðñÿ, õàì áèð ýöçýöéö
ãàâàüûíà ãîéóô äèããÿòíÿí îíà áàõñà, éàòàííàí ñîíðà êèìÿ ýåäÿæÿêñÿ,
éóõóñóíäà îíó ýþðÿæÿê.
Éóõóäà äÿíèçäÿ ÷èììÿê ýöíàhëàðûí éóéóëìàñû äåìÿêäè.
×þðÿéè ñöôðÿäÿ òÿðñèíÿ ãîéñàí, åâèí áÿðÿêÿòè ýþéÿ ÷ûõàð, - äåéèôëÿð.
Êèì éóõó ýþðöô, éóõóäà ýþðäöéöíö áàøãàñûíà äàíûøñà, îíó íÿ èñÿ éåíè
áèð õîøáÿõòëèê ýþçäöéöð.
Íèøàí ìÿúëèñèíäÿ ñöôðÿéÿ àæû øåé ãîéìàõ îëìàç. Áåëÿ åëÿñÿí, àðàäà
íàðàçûëûõ éàðàíàð.
Þëöíöí äàëûéíàí àüëàìàçäàð. ×öíêè ýþç éàøäàðû àõûô ãÿâèðÿ òþêöëöð.
Þëöíöí éåðè ñó îëäóüóííàí íàðàhàò îëóð.
80
81
Öçÿ òöïöðìÿê ýöíàhäû. ×öíêè àëëàh-òààëà èíñàíû þç ñèôÿòèíäÿ éàðàäûô.
Áåéèí éåéÿí óøàã àüûëñûç îëàð.
Ñàðìûñàüû ÿëÿ âåðìÿçäÿð äþéöø îëàð.
Øöøÿ ãàâûí äöøöô ñûíìàñû, éàõøû ÿëàìÿò ñàéûëìûð.
Øöøÿ ãàâ õåéèð èøäÿ, øÿð èøäÿí ñûíñà "éàõøû îëäó" – äåéÿëëÿð.
Éóõóäàí äóðàí àäàì ñÿhÿð òåçäÿí ÿë-öçöíö éóäóõäàí ñîíðà ýöçýöäÿ
þç-þçöíÿ áàõûô ñàëàâàò ÷åâèðìÿëèäè. ×öíêè àëëàh-òààëà èíñàííàðû þç
úàìàëûíäà éàðàäûô. Èíñàí áóíóíëà àëëàhà þç ìÿhÿááÿòèíè èçhàð åëÿìèø
îëóð.
Øÿð ãàðûøàíäà àüëàìàõ îëìàç. Êèì àüëàñà, îíóí àèëÿñèíÿ áÿäáàõòëûõ öç
âåðÿæÿê.
Òÿíäèðäÿí ÷ûõàí èëê ÷þðÿéè êèì éåñÿ, hÿéàò éîëäàøû þëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ
îíó èòÿ àòìàõ ëàçûìäû.
Éåðèéÿí óøàüû çèâèëëè éåðÿ ãîéóô äàëûíúà éåðè ñöïöðÿíäÿ, óøàõ àéàõ à÷ûô
éåðèéèð.
Ýåæÿ òÿê éàòìàõ îëìàç. ×öíêè òÿê àäàìà øÿð ãöââÿëÿð ñÿäÿìÿ
òîõóéà áèëÿð. Ýåæÿ òÿê éàòàíäà áàø àëòûíà õàì èéíÿ, éà äà èòè áèð ïîëàä
ïàð÷àñû ãîéìàõ ëàçûìäû.
Ñàü ÷èéíèìèçäÿ hÿéàòäà ýþðäöéöìöç éàõøû, ñîë ÷èéíèìèçäÿ èñÿ ïèñ
èøäÿðè éàçàí èêè ìÿëåéêÿ îòóðìóøäóð. Èíñàí þëÿííÿí ñîíðà àõèðÿò åâèíäÿ
áó ìÿëåéêÿëÿð ýÿëèô ÿìÿëëÿðèíè öçöíÿ îõóéóð. Ùÿð êÿñ ÿìÿëèíÿ ëàéûõ
hàããûíû àëûð.
ßëè ñèíÿäÿ ÷àðïàçäàìàõ îëìàç. ßýÿð áåëÿ åëÿñÿí, îíäà hÿéàò éîëäàøûí
þëÿæÿê.
Êèìèí öðÿéèíäÿ íèééÿò âàðñà, î óøàüà éàòàí ãàäûíûí éàñòûüûíûí àëòûíà
õÿëâÿòúÿ ýöçýö ãîéóð. Çàhû ãàäûíûí éóõóñóíäà ýþðäöéö äöç îëóð.
Éåíè äîüóëìóø óøàüûí ÿñêèñè éàëíûç ýöíäöçëÿð ñÿðèëìÿëèäè. ßñêè óëäóç
82
÷ûõàíà ãàëñà âÿ øÿð âàõòû åâÿ ýÿòèðèëñÿ, óøàüà õàòà òîõóíàð.
Öçÿððèê àäàìû áÿäíÿçÿðäÿí ãîðóéóð. ßýÿð áÿäíÿçÿð òîõóíàí àäàìà
âàõòûíäà öçÿððèê òöñòöñö âåðñÿëÿð, î ñàüàëàð. Öçÿððèéè éàíäûðàí àäàì
òöñòöíö âåðäèêúÿ áó ñþçëÿðè òÿêðàð åëèéèð:
Öçÿððèéÿì hàâàéàì,
Ùÿð äÿðääÿðÿ äàâàéàì.
Ñÿíÿ ýþç éåòèðÿíèí
Ýþçäÿðèíè îâàðàì.
***
Öçÿððèêëÿð öñò-öñòÿ,
Éàìàí ýþçëÿð êþç öñòÿ
×ûõäûì ãàíãàë áàøûíà,
Íÿ ÷àðÿ
Áè÷àðÿéÿ äå ÷àðÿ.
Ãàíãàëëà ãîâóø,
Ãàäàëàð ñîâóø.
Ýþç äåéÿí àäàìû ñàüàëòìàõ ö÷öí áèð íÿôÿð øöáhÿëÿíäèéè àäàìëàðûí
àäûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ äóçó íàõîøóí áàøûíà äîëóéóô îæàüà àòûð. Äóç îæàüà
òþêöëäöêúÿ äåéèð:
– Áÿäíÿçÿð ýþçöí êîð îëñóí, áó äóç êèìè îæàõäà éàíñûí.
Åâäÿí ÷ûõûô ñÿôÿðÿ ýåäÿíäÿ ýåðè ãàéûòìàõ îëìàç. Áåëÿ îëñà,
óüóðóíäàí õåéèð òàïìàçñàí.
Íèøàííû ãûç íèøàí ïàëòàðûíûí ïàð÷àñûíû ýèçëè éåðäÿ ñàõëàìàëûäû. ×öíêè
ãûçû èñòÿìèéÿííÿð îíóí ïàëòàðûíûí ñàïûíäàí ýþòöðöô áàõòûíû áàüëàäà
áèëÿëëÿð.
Îæàõ áàøûíäà ãàðüûø åëÿìÿê îëìàç. ×öíêè áó ãàðüûø ìöòëÿã òóòìàëûäû.
Êèì àéàõëàðûíû ñóéà ñàëûô àëëàh-òààëàäàí äèëÿê åëÿñÿ, èñòÿéèíÿ ÷àòàð.
Áÿäÿíèíäÿ õàëû ÷îõ îëàí àäàìûí äöøìÿíè ÷îõ îëàð.
Êå÷ìèø çàìàííàðäà êàðâàííàð ýþéäÿ áèð óëäóçóí âÿçèééÿòèííÿí
hÿðÿêÿò åäÿðìèøäÿð. Ãàðàííûõ äöøÿííÿí ñîíðà êàðâàí äàéàíàð, ñöáh
òåçäÿí äîüàí hÿìèí óëäóç ýþðöíÿí êèìè éîëëàðûíà äàâàì åäÿðìèøäÿð.
Ùÿìèí óëäóçà áÿíçÿéÿí áèð óëäóç äà âàð êû, î ýåæÿéàðûñû äîüóð.
83
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ áèð êàðâàí hÿìèí óëäóçó äàí óëäóçóííàí äÿéèøèê
ñàëàðàõ éîëà ÷ûõûð. Êàðâàí ÷îõ ýåäèð, àììà ñàâàh à÷ûëìûð êû, à÷ûëìûð.
Ãàðàííûõäà àçûô höíäöð áèð ãàéàäàí ó÷àðàõ ãûðûëûëëàð. Áó ÿhâàëàòäàí õÿâÿð
òóòàí àäàìëàð hÿìèí óëäóçó êàðâàíãûðàí àäëàíäûðûëëàð.
ßëè àüûð îëàí ãûç äóë êèøèéÿ, ÿëè àüûð îëàí îüëàí èñÿ äóë àðâàäà ãèñìÿò
îëàð.
– Äèëèìÿ ïàé ÷ûõûô.
Ùÿìèí àäàì ö÷ äÿôÿ äåìÿëèäè:
– Òöïöð, éåðÿ äöøñöí.
Áóííàí ñîíðà äèëäÿ îëàí éàðà òàìàìèëÿ ñàüàëûð.
Ñöôðÿíè êàüûçíàí ñèëìÿçäÿð. Áåëÿ åëÿñÿëÿð, hÿìèí åâäÿ äàâà äöøÿð.
Ãûç óøàüû ýåæÿ ýöçýöéÿ áàõñà, áàõòû áàüëàíàð.
Êþðïÿ óøàõ ýþç ýþòöðìöð. Óøàã áÿäíÿçÿðÿ ðàñò ýÿëÿí êèìè, êèìíÿí
øöáhÿëÿíèðñÿ, îíóí àéàããàáûñûíûí äàâàíûííàí õÿëâÿòúÿ áèð àç êÿñèô
éàíäûðìàõ âÿ óøàüû îíóí òöñòöñöíÿ âåðìÿê ëàçûìäû.
Óøàõ àíàäàí îëàííàí ñîíðà äàíûøàðñà, îíó î ãÿäÿð äàíûøäûðìàõ
ëàçûìäû êè, þëñöí. ßýÿð ñàü ãàëñà, ÷îõ áàøäàð éåéÿæÿê.
Ãûç óøàüû áàøûíû äàðûéàííàí ñîíðà ñà÷ûíûí ãûðûõëàðûíû àòìàìàëûäû. Îíóí
ñà÷ûíû ÿëÿ êå÷èðèô áàõòûíû áàüëûéà áèëÿëëÿð.
Ãûðõû ÷ûõìàìûø óøàüûí öñòöíÿ ÷èé ÿò àïàðìàõ îëìàç. Áåëÿ åëèéÿíäÿ
óøàüûí áÿäÿíè ÿò êèìè îëóð.
Ýþçöííÿí ýöëÿí àäàì hèéëÿýÿð îëàð.
Òÿçÿ ìàë àëûô ýÿòèðÿíäÿ îíóí àéàüûíûí àëòûíà äÿìèð àòàëëàð êû, àéàüû
ñàéàëû, áèííè-áÿðÿêÿòäè îëñóí.
Íåhðÿ ÷àëõàëàéàíäà îíóí è÷èíäÿ ïàëûä ãîçàñû àòàëëàð êû, éàüû áîë îëñóí.
Ýåæÿëÿð åâè ñöïöðìÿê áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿð. ßýÿð ñöïöðÿñè îëñàí, ýÿðÿê
òîé åâè ñöïöðöðÿì – äåéÿñÿí.
Êèøè èêè ãàäûí àðàñûíäàí êåøñÿ, øÿðÿ äöøÿð.
ßéíèíäÿ îëàí ïàëòàðäà òèêèø òèêÿí àäàì øÿðÿ äöøÿð. Áóííàí ãîðóíìàõ
ö÷öí òèêèø òèêÿí àüçûíà ÷þï àëìàëûäû.
Äåéèëëÿð áèð ãÿâèðÿ éåääè ìåéèä áàñäûðûëàðñà, ìöhàðèáÿ îëàð âÿ ÷îõëó
èíñàí òÿëÿôàòû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿð.
Ñàü ÿë ãàøûíàíäà ïóë ýÿëÿð, ñîë ÿë ãàøûíàíäà èñÿ ïóë ýåäÿð.
Ñàü ãóëàüûí úèíýèëäèéèðñÿ õåéðèíÿ, ñîë ãóëàüûí úèíýèëäèéèðñÿ ÿëåéhèíÿ
äàíûøûëëàð.
Ãóëàüûí úèíýèëäèéÿðñÿ, óçàõäàí îëàí ãîhóì, äîñò âÿ òàíûøäàí êèìñÿ ñÿíèí
hàããûíäà äàíûøûð. Îííàðûí áèð-áèð àäû ñàäàëàíûð. Êèìèí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ úèíýèëòè
êÿññÿ, äåìÿê ñÿíèí hàããûíäà äàíûøàí îäó.
Äèëÿ ïàé ÷ûõàíäà áèð íÿôÿðÿ öçöíö òóòóô äåìÿëèñÿí:
84
Íîâðóç áàéðàìûíäà êèì ýöí ÷ûõìàìûø hàìûäàí òåç áóëàõäàí ñó
ýÿòèðèô îíóíëà õûìûð éóüóðñà, î åâäÿí áèí-áÿðÿêÿò håø âàõò ÿñêèê îëìàç.
Éàç ýÿëÿíäÿ ÷þëäÿ áèòÿí áèòêèëÿðäÿí òîïëóéóô éåéÿð âÿ éåäèêúÿ
äåéÿðäèëÿð:
Íóâàð-íóâàð òÿçÿ íóâàð.
Äöøìÿííÿðè ãûðûëñûí,
Ãîhóì-ãàðäàø äèðèëñèí.
Ýþé ýóðóëëóéàíäà éåðäÿí äàø ýþòöðöô ÷àéäàíûí, ãàçàíûí è÷èíÿ àòûëëàð
êû, ãàäà-áàëà îííàðäàí óçàü îëñóí. Åâäÿí áîëëóõ, àüûç øèðèíëèéè ÿêñèê
îëìàñûí.
Áèð øåé èòèðÿíäÿ ýþçöíö éóìóô ÿëèíè éåðÿ óçàäûðñàí, ßëèíÿ íÿ êåøñÿ
îâúóíäà ñûõûô äåéèðñÿí:
– Êîð øåéòàí, ñÿíÿ ëÿ’íÿò. Èòèéèìè òàïìàñàí, ñÿíè áóðàõàí äåéèëÿì.
Áóíäàí ñîíðà èòèê òàïûëûð.
Èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿñèíäÿ áèð ñóâàé îüëàíà èêè áîøãàâ âåðèô ñóéà
éîëëóéóëëàð. Òàïøûðûëëàð êû, áîøãàâëàðäàí áèðèíè ñó èëÿ äîëäóðñóí.
Îüëàí ÿýÿð ñàü ÿëèíäÿêè ãàâû äîëäóðóô ýÿòèðñÿ, íèééÿòè hàñèë îëàð.
Þëöíö áàñäûðàííàí ñîíðà þëö éèéÿñèíèí öðÿéè ñàêèòäÿøñèí, þëöäÿí
ñîéóñóí äåéÿ, éàä áèð àäàì ãÿâèð òîðïàüûííàí ýþòöðöô õÿëâÿòúÿ þëö
ñàhèâèíèí êöðÿéèíÿ âóðóð.
85
Éóõóéà þëö ÷îõ ýèðÿðñÿ, ýÿðÿê îíà ãóðàí îõóäà, ñîíðà äà éà àéàããàâû
òàéû, éà äà ñàðûìñàõ òóëëóéàñàí.
Àõøàì öôöãöí ãûçàðìàñû ñàâàh hàâàíûí ýöíÿøäè, ãàðûøûõ îëìàñû èñÿ
éàüìóððó îëàúàüûíà èøàðÿäè.
Òÿçÿ ýÿëèí úàâàí ãûçûí êöðÿéèíèí îðòàñûíà ÿëèíè âóðñà, äåéèëëÿð êè,
òåçäèêíÿí îíóí áàõòû à÷ûëàæàõ.
Ùàâàäà ãóøäàð äÿñòÿ hàëûíäà ãûøãûðà-ãûøãûðà î òÿðÿô, áó òÿðÿôÿ
ó÷óøóðñà, òåçäèêíÿí éàüûø éàüàúàüû ýöìàí åäèëèð.
Äåéèëëÿð êè, hàìèëÿ ãàäûí ÿýÿð éåéèí òÿðïÿíèðñÿ îüëó, éàâàø òÿðïÿíèðñÿ,
ãûçû îëàæàõ.
Èñòè ÷þðÿéèí öñòöíÿ ÷ûõàíäà "áÿðÿêÿòäè îëñóí" – äåéèô áèð òèêÿ
êÿñìÿñÿí, åâèí áèíè-áÿðÿêÿòè áàæàäàí ÷ûõàð.
Ùàìèëÿ ãàäûíûí õÿëâÿòúÿ áàøûíà äóç òþêöô ôèêèð âåðèðñÿí. ßýÿð î, ÿëèíè
ñà÷ûíà àòñà ãûçû, àüçûíà àòñà, îüëó îëàæàõ.
Îæàõäà íÿéèí îëñà, åøèêäÿí ýÿëÿí âàðñà, à÷ûá îíà ýþñòÿðìÿëèñÿí.
×öíêè ýÿëÿí àäàìûí íÿôñè ãàëàðñà, åâèí óðóçóñó êÿñèëÿð.
Ãûç óøàüû øÿð ãàðûøàííàí ñîíðà ýöçýöéÿ áàõûô áàøûíû äàðàñà, îíóí áàõòû
áàüëàíàð.
Éàüûø éàüäûðìàõ ö÷öí áèð ãóðâàüà òóòóô ãûðìûçû ÿñêèéÿ áöêÿð, îíó áèð
ãûç óøàüûíûí ÿëèéëÿ àüçû àøàüû òîðïàüà áàñäûðàðäûëàð. Óçóí ñöðÿí éàüûøäàðûí
àðàñûíû êÿñìÿê ö÷öí hÿìèí ãàéäàäà ãóðâàü àüçû éóõàðû áàñäûðûëàðäû.
Èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿñèíäÿ ýåæÿ éàðûñû éóéóíóô ïàêëàíàííàí ñîíðà àõàð
ñóéóí ãûðàüûíäà îòóðóô íèééÿòèíè îíà äàíûøñàí, î íèééÿòèíÿ ÷àòàðñàí.
Äÿðäèíè, àüðûíû, àçàðûíû ñóéà ñþéëÿñÿí, ñó ýåæÿ hàìûñûíû þçö èëÿ àïàðàð, –
äåéèôëÿð.
Áèøèðÿíäÿ ñöä äàøàðñà, îæàüà äóç àòàëëàð êû, ñöä âåðÿí ìàëûí éåëèíè
êÿëìÿñèí.
Éàõøû éóõó ýþðÿíäÿ ñóéà, ïèñ éóõó ýþðÿíäÿ çèâèëëèéÿ äàíûøàëëàð. Áåëÿ
åëÿìÿñÿí, õåéèð òàïà áèëìÿçñÿí.
Òÿçÿúÿ äîüóëìóø àéûí óæäàðû èòè äåéèëñÿ, ðÿíýè ñàðûìòûë, ñîëüóíäóñà
hÿìèí àéûí éàüìóððó îëàæàüû; àéûí óæëàðû èòè, ðÿíýè à÷ûõ âÿ òÿìèçäèñÿ
ãóðàõëûõ îëàæàüû ýþçäÿíèëèð.
Ýöíÿø àé, óëäóçëàð ìöãÿääÿñ ñàéûëûð. Îíëàðà ïèñ ñþç äåìÿçäÿð. Êèì
îíëàðà å’òèãàä åëÿìÿñÿ, áÿëàéà äö÷àð îëàð, – äåéèôëÿð.
Ýöíÿøèí âÿ àéûí ãèñìÿí, éà òàìàìèëÿ òóòóëìàñû þëêÿäÿ áÿäáàõò
hàäèñÿëÿðèí, hàêèìèééÿò ÷åâðèëèøëÿðèíèí, áàø âåðÿúÿéèíÿ, hÿòòà ïàäøàhûí
þëÿúÿéèíÿ èøàðÿäè.
Ùàâàäà ãàðà áóëóäóí áèðäÿí-áèðÿ ýþðöíìÿñè ôÿëàêÿò ýÿòèðÿ áèëÿð, –
äåéèôëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ áó áÿëàäàí ñîâóøìàõ ö÷öí âàõòû èòèðìÿäÿí ãàäà
ãóðâàíû êÿñÿëëÿð.
86
Ãóðàõëûõ êå÷ÿíäÿ àíàíûí èëê óøàüû ÿëèíè éàüûøûí àëòûíà à÷ûô, ìÿí
àíàìûí èëêèéÿì, àüçû ãàðà òöëêöéÿì, ìÿí éàüûðàì, ñÿí äÿ éàü, äåéÿðÿê
éàüûøûí éàüàúàüûíà, ÿêñèíÿ, éàüûø hÿääèíäÿí ÷îõ éàüàíäà, ìÿí àíàìûí
èëêèéÿì, àüçû ãàðà òöëêöéÿì, ìÿí êÿñìèøÿì, ñÿí äÿ êÿñ, äåéÿ éàüûøûí
êÿñÿúÿéèíÿ èíàíàðäûëàð.
Ùàâàäà ãàðüàëàð ãàðûëäàøàëëàðñà, òåçäèêíÿí ãàð, éàüûø îëàæàüû ýöìàí
åäèëÿðäè.
Ýþéÿð÷èíè îâëàìàõ ýöíàh håñàá åäèëèð. ßñêè èíàìëàðà ýþðÿ
ýþéÿð÷èííÿð èìàìëàðûí äîñòó, ñÿð÷ÿëÿð äöøìÿííÿðèéäè.
Øÿð ãàðûøàíäà (ãöðóá ÷àüû) åâè ñöïöðöô, çèâèëè àòìàçäàð. Áåëÿ åëÿñÿí,
áèí-áÿðÿêÿòèíè àòìûø îëàðñàí.
Õåéèðäÿ, øÿðäÿ îæàõäà äàø ïàðòäûéàðñà, áó áÿä õÿâÿð åøèäèëÿúÿéèíÿ
èøàðÿäè.
Åâèí õàíûìû ñöáh òåçäÿí ÿëëÿðèíè éóìàìûø ÷àé ãîéóðñà âÿ éà ñöôðÿéÿ
ÿë âóðóðñà, î åâäÿ håø âàõò áèí-áÿðÿêÿò îëìàç, – äåéèôëÿð.
Àò ñóéó ìóðäàððûéûðñà, ñÿôÿðÿ ÷ûõìà, õåéèð òàïìàçñàí.
Áû÷àõ éåðÿ äöøÿíäÿ åâÿ ãîíàõ ýÿëÿð, – äåéèôëÿð.
87
Ñÿð÷ÿëÿðèí àðàìñûç úèíýèëòèñè, ãîíàõ ýÿëÿúÿéèíÿ èøàðÿäè.
Ãóëàõäà úèíýèëòè îëàíäà êèìèíñÿ hÿìèí àäàì hàããûíäà äàíûøäûüû
ýöìàí åäèëèð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, hÿìèí àäàìûí àäûíû òàïìàéûíúà úèíýèëòè
äàâàì åëèéèð.
Ýþç ãàïàõëàðûíûí ñÿéðèìÿñè ïèñ ÿëàìÿò håñàâ îëóíàð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ñÿéðèéÿí ýþç ãàïàüûíà äÿðhàë ãûðìûçû ðÿíýëè ñàï éàïûøäûðàðäûëàð. Áóíóíëà
ýþçëÿíèëÿí òÿhëöêÿíèí ñîâóøäóüó ýöìàí îëóíàðäû.
Éàçäà èëê ýþé ýóðóëòóñó âàõòû ãàøûüû äàì öñòÿ àòàëëàð. Ãàøûõ öçö ãîéëó
äöøöôñÿ, áîëëóã, ÿêñèíÿ äöøöôñÿ, ãûòäûõ îëàæàüûíà èøàðÿäè.
Ñöôðÿéÿ äóç òþêöëÿíäÿ åâäÿ ãàëìàüàë äöøÿð, – äåéèôëÿð. Äÿðhàë î
äóçóí öñòöíÿ áèð òèêÿ ãÿíä ãîéàëëàð êû, hÿð øåé äàâà-øàâàñûç ãóðòàðñûí.
Ãöðóá ÷àüû öôöãäÿ ãûçàðòûíûí ýþðöíìÿñè ñàâàh éàüûø éàüàúàüûíà
èøàðÿäè.
Äèá÷ÿêäÿêè àøûô-äàøàí ýöëöí äöøÿð äöøìÿçè îëàð, – äåéèôëÿð. Îäóðêó
îíó êèìÿñÿ áàüûøäàìàõ îëìàç. Î ýöëëÿðè éà ñàòìàõ, éà òóëëàìàõ ëàçûìäû.
Ãîç ÿêÿí áàðûíû éåìÿç.
Öçäÿ õàë õîøáàõòëûüà èøàðÿäè.
Ãàïûéû äûðìàõëûéàíäà þëö äöøÿð. Áóííàí ãà÷ìàõ ö÷öí ö÷ äÿôÿ ÷ÿïèê
÷àëìàã ëàçûìäû.
Ýþç ãàïàõëàðûíûí ñÿéðèìÿñè ãîíàõ ýÿëÿúÿéèíÿ èøàðÿäè.
Àðàìñûç hû÷ãûðàí àäàìíàí ãÿôëÿòÿí ôèëàí øåéè ñÿíìè îüóððàìûñàí,
äåéÿ ñîðóøóëàíäà hû÷ãûðòû äÿðhàë êÿñèëèð.
Áÿäíèíèí hàíñû áèð éåðèíäÿ èðè, äèããÿòè úÿëá åäÿí õàëûí îëìàñû
õîøáàõòëûõ ÿëàìÿòè håñàâ îëóíóð.
Äîëó éàüàíäà îíóí áèð äÿíÿñèíè íåhðÿéÿ àòûëëàð êè, áÿðÿêÿòäè îëñóí.
Áàüëàðûí ãàïûñûíà þêöç êÿëëÿñè âóðóðëàð êû, áÿä-íÿçÿðäÿí, ïèñ ýþçäÿí
óçàõ îëñóí.
88
Áèð åâäÿ èëàí éàøûéûð, î åâäÿí áèíè-áÿðÿêÿò håø çàìàí ÿñêèê
îëìóéàæàõ.
Êÿñèëìèø ñà÷ âÿ äûðíàõëàðûí àéàõ àëòûíà, íàòÿìèç éåððÿðÿ àòûëìàñû
èíñàíà áÿäáàõòëûõ ýÿòèðÿð – äåéèôëÿð.
Ýþç äÿéìÿñèí, ïèñ íÿôÿñäÿí óçàü îëñóí äåéÿ äàðâàçàíûí, åâèí öñòöíÿ
à÷ûõ òÿðÿôè éóõàðû âÿçèééÿòäÿ àò íàëû âóðóðëëàð. Áóííàí áàøãà åâèí ýþðöíÿí
éåðèíäÿ äàüäàüàí àüàúû, áÿ’çÿí äÿ òèêàí àñûëûð.
Óøàõëàðû áÿä íÿçÿðäÿí ãîðóìàõ ö÷öí ïàëòàððàðûíûí ýþðöíÿí áèð
éåðèííÿí ýþç ìóíúóüó àñûëëàð.
Îæàüûí öñòöíäÿ äóç éàíäûðûëìàñû äà áÿä íÿçÿðäÿí ãîðóíìàõ ö÷öí ÿí
éàõøû âàñèòÿëÿðäÿí håñàâ îëóíóð.
Éàç hàâàëàðû áóëóääó, äóìàííû îëàíäà óøàõëàð ýöíÿøèí ÷ûõìàñûíû
ñÿâèðñèçäèêíÿí ýþçäöéöëëÿð. Èêè-ö÷ ýöí áóëóäóí, äóìàíûí àðõàñûíäà ãàëàí
ýöíÿøè ýþðÿí êèìè îííàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèô îõóéóðëëàð:
Ýöí äöøäö, hà ýöí äöøäö,
Ýþéäÿí ïèéàëÿ äöøäö.
Áèçèì àüà ãûçûíûí,
Òåéìóðà ýþçö äöøäö.
Äóìàííû-÷èñêèííè éàéëàõëàðäà hàâà hÿôòÿëÿðíÿí à÷ûëìàç, ÷ÿí-äóìàí
àäàìëàðû àëà÷ûõëàðäàí ÷þëÿ ÷ûõìàñûíà ìàæàë âåðìÿçäè. Éàüûøäû hàâàäàí
úàíà äîéìóø àäàìëàð êÿíäèí ãûðõ êå÷ÿëèíèí àäûíû ÷ÿêÿð, hÿð êå÷ÿëèí àäûíà
áèð äöéöí âóðàðäûëàð. Äöéöííÿðèí ñàéû ãûðõà ÷àòàíäà âåðÿðäèëÿð åâèí èëê
óøàüûíà
Ìÿí íÿíÿìèí èëêèéÿì,
Àüçû ãàðà òöëêöñöéÿì, —
äåéèô, äöéöí âóðóëìóø èïè îäà àòûô éàíäûðàðäû. Áóííàí ñîíðà hàâà
à÷ûëìàüà áàøäûéàðäû.
Éàéäà éàéëàõëàðà ÷ûõàí óøàõëàð àðõàäà ãàëûô äàüà ñîíóíúó ÷ûõàí àäàìû
ýþðÿí êèìè, ãàâàüûíà ãà÷ûô îõóéàðäûëàð:
Àðàíäàí àäàì ýÿëèð,
Íåhðÿíè ÷àëõà-÷àëõà.
Éàüû äèâÿê äàøûíúà,
Àéðàíû ýþç éàøûíúà.
Áóííàí ñîíðà îííàð ñàüûëàí ìàëëàðûí áîë ìÿhñóë âåðÿúÿéèíÿ
89
èíàíàðäûëàð.
åëÿ åëÿìÿê ëàçûìäû êû, áÿäíÿçÿð håø íÿ hèññ åëÿìÿñèí.
Êþðïÿ óøàüûí àüçûíûí ñóéó àõàíäà îíóí àüçûíû äàéûñûíûí ÷èðêëè
úîðàâûííàí ñèëìÿê ëàçûìäû.
Ýöíàhëàðäàí òÿìèçäÿíìÿê ö÷öí ÷èìÿííÿí ñîíðà ãûðõ õþðÿê ãàøûü
ñóéó ãöñóë åäèá áàøäàí òþêÿð âÿ äåéÿëëÿð: ýöíàhäàí òÿìèçäÿíäèì.
Äåéÿëëÿð èêè-ö÷ àéëûõ óøàõ äèë à÷ûô àíà äåéÿíäÿ, àíà ýÿðÿê úàí äåñèí.
Áåëÿ îëàíäà äöíéàäà áàø âåðÿæÿê ÷îõ ìöhöì áèð hàäèñÿ hàããûíäà
ìÿ’ëóìàò âåðÿð. Éîõ, ÿýÿð àíà ãîðõóô håø íÿ äåìÿñÿ, óøàõ î ñààò þëÿð.
Èñòè ÷þðÿéèí öñòöíÿ ýåäÿíäÿ "áÿðÿêÿòäè îëñóí" – äåéèô òèêÿ
êÿñìÿëèñÿí. Éîõñà, î åâäÿ håø çàìàí áèí-áÿðÿêÿò îëìàç.
Éàüûø ÷îõ éàüûô, êÿñìèéÿíäÿ ñàúàéàüûíû öçö öñòÿ ÷åâèðìÿê ëàçûìäû.
Áåëÿ åëèéÿíäÿ, éàüûø òåçäèêíÿí äàéàíûð.
Äåéÿëëÿð êè, éóõóäà àò ýþðñÿí, hÿìèí ýöí êèìèíëÿñÿ ñþçöí ÷ÿï
ýÿëÿæÿê.
Ñöôðÿíè ñèëêÿëÿìÿê îëìàç. ×öíêè áåëÿ îëàíäà áèí-áÿðÿêÿò ãà÷àð, äåéèôëÿð.
Äåéèëëÿð êèìèí ãóëàüû ãûçûðàðñà, êèìñÿ îíóí çèéàíûíà äàíûøûð.
Éóõóäàí ñöáh òåçäÿí äóðìàõ ëàçûìäû. ×öíêè äåéèëëÿð óðçóí-áÿðÿêÿò î
âàõòûí ïàéëàíûð. Ýåæèêÿí óðçóñóç ãàëûð.
Äåéèëëÿð éàçäà ýþé èëê äÿôÿ ýóðóëäóéàíäà éåðäÿí áèð îâóü òîðïàõ
ýþòöðöô åâèí êöíúäÿðèíÿ òþêñÿí, hÿìèí åâäÿí áèí-áÿðÿêÿò håø çàìàí
ÿéñèê îëìàç.
Êèìèíñÿ ñòÿêàíäà ÷àéûí ÷þïö öçäÿ äóðóðñà, hÿìèí åâÿ ãîíàõ ýÿëÿæÿê,
- äåéèôëÿð.
Íÿçÿð äÿéìèø àäàìûí àëòûíäà öçÿððèê éàíäûðàëëàð.
Ýÿëèí ýÿëÿíäÿ áàøûíà ïóë òþêöô, ãîëóíà ëàâàø ñÿðÿëëÿð êè, ýÿëèíèí àéàüû
óðçàëû îëñóí.
Àõøàìëàð, øÿð ãàðûøàí âàõòû àüàø àëòûíäà íÿ îòóðìàõ, íÿ äÿ éàòìàõ
îëìàç. ×öíêè hÿð àüàúûí "éèéÿñè" îëóð. Î hÿìÿí àäàìà òîõóíà áèëÿð.
Ãàäûíûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ äèëè éåíèúÿ à÷ûëìûø áèð óøàüà äåéÿëëÿð: òåç
äå ýþðöì, ôèëàíêÿñèí îüëó îëàæàõ, éîõñà ãûçû?
Ùÿìèí óøàõ áó èêè ñþçäÿí hàíñûíû áèðèíúè äåñÿ îíóí îëàæàüûíà
èíàíàëëàð.
Ãàäûíûí hàìèëÿëèê âàõòûíäà áèøìèø ãîéóíóí áàøûíû íèééÿò åëèéèô
÷ÿêÿíäÿ àéûðàëëàð. ßýÿð ÷ÿíÿíèí óæäàðû ñà÷àõëû îëàðñà ãûçû, ñà÷àõñûç îëàðñà,
îüëó îëàæàõ, – äåéÿëëÿð.
Ãàäûíûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ ñèôÿòè ïàðûëòûëû îëàðñà îüëó, öçöíäÿ ëÿêÿëÿð,
ãûðìûçûìòûë õàëëàð ÿìÿëÿ ýÿëèôñÿ, ãûçû îëàæàã.
Ãàäûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ úÿëä òÿðïÿíÿðñÿ îüëó, òÿíáÿëëèê åëèéÿðñÿ,
ãûçû îëàæàõ.
Ãàäûí óøàüàû âàõòûííàí áèð íå÷ÿ ýöí òåç éàòàðñà îüëó, âàõòûíäàí áèð
íå÷ÿ ýöí ýåæ éàòàðñà ãûçû îëàæàõ, – äåéèôëÿð.
Áèðèíÿ íÿçÿð äÿéèôñÿ, áÿäíÿçÿðèí ïàëòàðûííàí õÿëâÿòúÿ ñàï âÿ éà
òåëìèê ÷ÿêèô éàíäûðìàõ ëàçûìäû.
Ãàäûíûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ åâèí áèð éåðèíÿ ãàé÷û âÿ áû÷àõ ãîéàëëàð.
Ãàäûí áû÷àüû ýþòöðñÿ îüëó, ãàé÷û ýþòöðñÿ ãûçû îëàæàõ.
Ýþçÿ ýÿëìèø àäàìû áÿäíÿçÿðäÿí óçàõ åëÿìÿê ö÷öí áèð ãàøûõ äóçó
îíóí áàøûíà äîëóéóô îæàõäà éàíäûðàð âÿ äåéÿëëÿð:
– Áÿäíÿçÿðèí ýþçöíö éàíäûðäûì.
Éàõøû íÿ âàðñà îíà áÿäíÿçÿðèí ýþçö äÿéÿ áèëÿð, - äåéèôëÿð.
Ýåæÿëÿð ýþéäÿ óëäóç àõàíäà êèìèíñÿ þç äöíéàñûíû äÿéèøäèéè ýöìàí
åäèëèð.
Ãÿôëÿòÿí áÿäíÿçÿðíÿí ãàðøûëàøàíäà äÿðhàë éàíûíû ãàøûìàëûñàí. Áóíó
90
Ñÿâèððè îëìàõ, øåéòàí ÿìÿëèííÿí óçàõ îëìàã äåìÿêäè.
Òÿíäèðäÿ êöò ýåòìèø ÷þðÿéè éåéÿí àäàì ïóë òàïàð.
91
Êèìèíñÿ ïàëòàðûííàí áèð àç êÿñèô ýþòöðñÿëÿð, îííàí hÿìèí àäàìûí
áàõòûíû áàüëàìàõ äà îëàð, àøìàõ äà.
Òîéäà òöôÿíý àòìàõ õîø ÿëàìÿò håñàâ åäèëèð.
Øÿêèëèí öçöíäÿí þïìÿçäÿð. ×öíêè äåéèëÿíÿ ýþðÿ áó àéðûëûõ ÿëàìÿòèäè.
Îäà ñó, ñóéà îä ñàëìàõ ýöíàh håñàâ åäèëèð.
áÿðÿêÿòèíè ãà÷ûðàð, – äåéèôëÿð.
Òîéóüóí ýöíöí èñòÿíèëÿí âàõòûíäà, õîðóçóí èñÿ àõøàì áàííàìàñû
íàðàhàòäûõ éàðàäûð. Äÿðhàë hÿìèí òîéóüó âÿ éà õîðóçó êÿñÿëëÿð êè, åâäÿí
ãàäà-áàëà ñîâóøñóí.
Òîéóüóí, ãàçûí, þðäÿéèí, hèíäóøãàíûí êöðä éàòàí âàõòû àëòûíà
éóìóðòàíû òÿê ãîéàëëàð.
Ãàðà òîéóã áÿðÿêÿòäè, óüóððó håñàâ îëóíóð.
Îòóðàí àäàìûí àðõàñûíäà àéàõ öñòÿ äóðìàõ îëìàç. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ,
àðõàñûíäà àéàõ öñòÿ äóðàí àäàìû hÿìèí øÿõñ î äöíéàäà hÿìèøÿ äàëûíäà
ýÿçäèðìÿëèäèð.
Ýÿëèíèí ãàâàüûíäà øàì éàíäûðûô, ýöçýö òóòóëëàð êè, åâè ÷ûðàõëû, íóðëó,
þìðö àéäûí îëñóí.
Éàëàí äàíûøìàçäàí ÿââÿë äèëèí àëòûíà ÷þï ãîéóëàðñà, äàíûøûëàí ñþç
ýöíàh håñàâ îëóíóð.
Ýÿëèíèí úåhèçè éöêëÿíÿíäÿ àðàäàí àäàì êåøìÿìÿëèäè. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ,
áó àèëÿíèí ýÿëÿúÿê óüóðñóçäóüóíà ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Àñòàíàäà äóðóô äàíûøàííàí ñîíðà ìöòëÿã ö÷ äÿôÿ ÿëèíè-ÿëèíÿ
âóðìàëûñàí. Éîõñà åâäÿ äàâà-äàëàø äöøÿæÿê.
Àíä è÷èëìèø ÷þðÿê ïàð÷àñûíû éåìÿç, îíó òÿìèç áèð éåðÿ ãîéàëëàð.
Ùÿìèí ÷þðÿê ãûðûüûíûí éåéèëìÿñè ýöíàh ñàéûëûð.
Ýåæ éåðèéÿí óøàüû åâè ñöïöðäöêäÿí ñîíðà çèâèëè àòûð âÿ óøàüûí ÿëèííÿí
òóòóô îíóí äàëûííàí éåðèäÿ-éåðèäÿ äåéèëëÿð: Çèâèë éåðèäè, ñÿí äÿ éåðè.
Ïóëó àõøàì ñàéìàçäàð êû, áÿðÿêÿòè ãà÷àð.
Àõøàì áàøãàñûíà ïóë âåðèëÿðñÿ î åâäÿ áÿðÿêÿò îëìàç, – äåéèôëÿð.
Þëö éåðèííÿí ýÿëÿí éàø äÿñìàëû è÷ÿðè ýÿòèðìèðëÿð. Åøèêäÿ éóéóô ñÿðèð,
è÷ÿðè ýèðÿíäÿ "òîéäàí ýÿëèðÿì", – äåéÿëëÿð.
Ðÿíýè ñàðû, ýþçäÿðè ýþé îëàííàð áÿäíÿçÿð àäàìëàð håñàâ îëóíóð.
Åâäÿí ÷ûõûô áèð ñÿôÿðÿ ýåäÿí àäàìûí àðõàñûííàí ñó àòàëëàð êû, hÿìèí
àäàìûí èøè óüóððó îëñóí.
Ãóðâàííûõ êÿñèëÿííÿí ñîíðà éåääè òèêÿäÿí àç îëìóéàðàõ éåääè èìêàíñûç àèëÿéÿ ïàéëàíìàëûäû. Éîõñà ãóðâàí îéñàíàòà êåøìÿç, äåéèôëÿð.
Ñó àéäûííûõäû, – äåéèôëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿñèíäÿ hàìû
áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ñó ÷èëèéèð êè, òÿçÿ èë îííàð ö÷öí óüóððó îëñóí.
Úàí âåðÿí àäàìûí ãûðàõäà ãîhóìó îëàíäà úàí âåðÿ áèëìèðñÿ,
éàõûííàðûíäàí áèðè îíóí øÿêëèíè ñèíÿñèíÿ ãîéóð, êèìñÿ þçöíö î àäàì êèìè
òÿãäèì åäèð. Áóííàí ñîíðà õÿñòÿ úàíûíû òàôøûðûð.
Ñÿôÿðÿ ÷ûõàí àäàì àñãûðòû åøèäÿðñÿ, ìöòëÿã àéàõ ñàõëàìàëûäû. Éîõñà èøè
äöç ýÿòèðìÿç, – äåéèôëÿð.
Ñÿâðèí ïèñè éîõäó äåéèôëÿð. Ýÿðÿê îíà éåððè-éåðèíäÿ ÿìÿë åëèéÿñÿí.
ßëäÿí éåðÿ äöøÿí øöøÿ ãàâ ãûðûëìàñà, îíó äàøà âóðóô ñûíäûðàëëàð êû,
åâÿ áèð çèéàííûõ äÿéìÿñèí.
Äþë âàõòû ãûðõëû ãàäûíûí ïÿéÿéÿ ýåòìÿñè äöçýöí äåéèë. ×öíêè áó åâèí
92
Êè÷èê éàøäû óøàõëàðûí áàøûíà äîâøàí ãóéðóüó òèêèëìèø ïàïàõ ãîéóëóðñà,
îíóí éóõóñóíóí øèðèí îëàúàüû ýöìàí îëóíóð.
Îüëàí óøàüû ãàëñûí äåéÿ éà îíà ãûç àäû, éà äà ãåéðè áèð äèíÿ ìÿíñóá
îëàí ìèëëÿòÿ ìÿõñóñ îüëàí àäû ãîéàëëàð. Áó ìÿãñÿäíÿí óøàã éåíèæÿ
àíàäàí îëàíäà, éàõûí ãîhóìëàðäàí áèðè:
– Ñÿíè ôèëàí ìèëëÿòäÿí îëàí ôèëàíêÿñÿ ñàòäûì – äåéÿð.
Ãûðõ ýöíäÿí ñîíðà øÿêÿð-íîüóë ïàéëàéàëëàð.
93
Óøàõ ñàü-ñàëàìàò áþéöñöí äåéÿ, îíà éåääè ãàïûäàí äèëÿí÷è ïàéû
éûüûëàúàüûíû íèééÿò åäÿðäèëÿð. Áó àðçó áàø òóòäóõäà, éÿ’íè óøàõ áèð éàøû
þòäöêäÿ îíó òàíûäûõëàðû éåääè ãàïûéà àïàðûð, "äèëÿí÷è" ïàéû éûüàðäûëàð.
Ñîëàõàé àäàì íàããàñ îëàð, – äåéèôëÿð.
Àäû ýåæ ãîéóëàí óøàõëàð áþéöéÿíäÿ éàëàí÷û îëóëëàð.
Ãîðõìóø àäàìû éåð ãàçàð, îðäàí à÷ûëìûø äåøèêäÿí ö÷ äÿôÿ
êå÷èðÿðäèëÿð. Áó âàõò hÿìèí àäàìû ãûðìûçû ðÿýëè ïàð÷àéà áöðöéÿðäèëÿð.
Éàíàõëàðûí áèðäÿí-áèðÿ ãûçàðìàñû âÿ èñòèëèê ýÿëìÿñè hàðäàñà hÿìèí
àäàì hàããûíäà áþhòàí ñþéëÿíèëäèéèíÿ èøàðÿäè.
Ãîðõìóø àäàìûí ãîðõóëóüóíó éàøàäûüû åâèí êöíúëÿðèíÿ óí âóðìàõíàí
ýþòöðìÿê îëàð.
Äþë âàõòû åâäÿ ñàããûç ÷åéíÿìÿê îëìàç. ×îõëó ìàë-ãàðà èòêèñèíÿ ñÿáÿá
îëà áèëÿð.
Èêè ãàðäàøûí àðàñûííàí êå÷ÿíèí øÿðÿ äöøÿúÿéèíè äåéÿëëÿð.
Óøàüûí èëê äèøèíèí àëò ÷ÿíÿäÿí ÷ûõìàñû óüóððó håñàâ åäèëèð.
Ãàäûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ àðûõëûéàðñà îüëó, êþêÿëÿðñÿ ãûçû îëàúàüû
ýöìàí îëóíóð.
Óøàüû îëìóø ãàäûíûí áóðíóíó äàðòàð, åâèí êöíøäÿðèíÿ õÿíúÿð âóðàëëàð.
Ùÿìçàò ãàäûíëàðûí ãûðõ ýöí öñòöíÿ ýåòìÿê äöçýöí håñàâ åäèëìèð. Áó
hàëäà óøàüà õÿòÿð òîõóíóëàúàüûííàí åhòèéàò åäèëèð. Êèìèíñÿ hÿìèí åâÿ
ýèðìÿñè ö÷öí àíà âÿ óøàõ áàøãà åâÿ êåøìÿëè, ñîíðà èêèñè äÿ áèððèêäÿ
hÿìèí àäàìûí öñòöíÿ äàõèë îëìàëûäû. Áóíóíàí äà õàòàíûí ñîâóøäóüó
ýöìàí åäèëèð.
Öñòöíäÿ äóàñû îëàí àäàìûí çàhû ãàäûíûí âÿ ãûðõû ÷ûõìàìûø óøàüûí
öñòöíÿ ýèðìÿñè éîëâåðèëìÿç håñàâ îëóíóð.
Çàhû ãàäûíûí ýþðäöéö éóõóëàð ÷èí îëàð – äåéèëëÿð.
Ùÿìçàòëû ãàäûííàðûí âÿ hÿìçàòäû óøàõëàðûí çàhû ãàäûííàðûí öñòöíÿ
áèëÿ-áèëÿ ýÿëìÿñè äöøìÿí÷èëèê håñàâ åäèëèð. ×öíêè áåëÿ îëàíäà hÿìçàòûí
çàhû ãàäûíà êåøäèéè ýöìàí åäèëèð.
Ñÿôÿðÿ ÷ûõàí àäàìûí äàëûííàí äàø àòûëìàñû îíó áÿäáÿõò åëÿìÿê, ñó
àòûëìàñû, ýöçýö òóòóëìàñû èñÿ õîøáÿõòëèéÿ ãîâóøäóðìàõ èñòÿéèííÿí
áàüëûäû.
Òÿíäèðÿ, îæàüà, îäà, àëîâà ñþéìÿê, òöïöðìÿê áþéöê ýöíàh ñàéûëûð.
Áåëÿ àäàìëàðûí áó ãÿáàhÿòèíÿ ýþðÿ ìöòëÿã úÿçàëàíàúàüû ýöìàí åäèëèð.
94
Ùÿìçàòäû ãàäûí òÿçÿ áàëàëàìûø èòèí, ïèøèéèí öñòöíÿ ýåäÿðñÿ, îíóí
hÿìçàòû hÿìèí èòÿ, ïèøèéÿ êå÷ÿæÿê.
Éåðÿ äöøìöø ÷þðÿéè ýþòöðöô ö÷ äÿôÿ þïöô àëûíà âóðìàõ ëàçûìäû. Áåëÿ
àäàìëàðûí óðçóñóíó àëëàh hÿìèøÿ áàøûííàí òþêÿð.
Õþðÿê éåéÿðêÿí ãàâûíû òÿð-òÿìèç ñûéûðàííàðûí íèøàííûñû ýþé÷ÿê îëàð, –
äåéèôëÿð.
Èëèí àõûð ÷ÿðøÿíáÿñèíäÿ êöñöëö ãàëàííàð éåääè èë äàíûøìàéàæàõ, –
äåéèôëÿð.
Úèííÿð, ÿúèííÿëÿð ÿí ÷îõ àðâàääàðà, ãûçäàðà ñàòàøûð. Ýåæÿ îííàðûí
ïàëòàððàðûíû ýåéèíÿëëÿð. Áóíóí ãàðøûñûíû àëìàõ ö÷öí éàòìàìûøäàí ãàâàõ
ïàëòàððàðà õàì èéíÿ òàõìàõ ëàçûìäû. ×öíêè úèí, ÿúèíÿ õàì èéíÿäÿí
ãîðõäóüó ö÷öí ïàëòàðà òîõóíà áèëìèð.
Úèííÿðèí çàhû ãàäûííàðûí éåíè äîüóëìóø óøàõëàðûíû þç óøàõëàðû èëÿ
äÿéèøäèéèíè äÿ äåéèëëÿð. Áó èíàìíàíäû êû, ÷îõ àðûõ óøàõëàðû "úèí äÿéèøäèéè"
àääàíäûðûëëàð.
Ãàäûí hàìèëÿëèê âàõòûíäà ãîðüà ÷îõ éåñÿ óøàüû äÿúÿë, áàëûõ éåñÿ ñóéà
hÿâÿñêàð, ÷îõ éàòàðñà òÿíáÿë îëàð, – äåéèôëÿð.
Ãàäûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ äàhà ÷îõ ñà÷ûíû ñûüàëëàñà ãûçû, öçöíö
ñûüàëëàñà îüëó îëàæàõ.
Àòà åâèííÿí ÿð åâèíÿ êþ÷ÿí ýÿëèíèí ãóúàüûíà îüëàí óøàüû ãîéàëëàð êû,
èëê þâëàäû îüëàí îëñóí.
95
Ùàìèëÿ ãàäûíûí àüðûñû êöðÿéèííÿí áàøäàñà îüëó, áþéðöííÿí áàøäàñà
ãûçû îëàð, – äåéèôëÿð.
Äåéèëÿíÿ ýþðÿ hàìèëÿ ãàäûí hàìèëÿëèê äþâðöíäÿ ìöãÿääÿñ éåððÿðäÿ,
ìöãÿääÿñ ýöííÿðäÿ ÿëè èëÿ áÿäÿíèíèí hàðàñûíû ãàøûñà, óøàüûí äà
áÿäÿíèíèí hÿìèí éåððÿðèíäÿ áàðìàã èçäÿðè ãàëûð.
Äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ, óøàõ hàìèëÿ ãàäûíûí áÿäÿíèíäÿ ñàü òÿðÿôÿ ìåéë
åëÿñÿ îüëó, ñîë òÿðÿôÿ ìåéë åëÿñÿ ãûçû îëàæàõ.
Òîé ýåæÿñèíäÿ ýÿëèíèí áàøûíäàêû òîé þðïÿéèíè îüëàí óøàüûíà
ãà÷ûðòäûðûëëàð êû, ýÿëèíèí îüëó îëñóí.
Àíà þç þâëàäûíà ãàðüûø åëÿñÿ, áó ãîðõóëó äåéèë, ÷öíêè àíà ñöäö
ãàâàüûíû àëûð.
Øÿð âàõòû hÿéàò-áàæà ñöïöðöëñÿ, î åâäÿ þëö äöøÿð.
Ñûíàíìàìûø àäàìà ÷àëàñû âåðÿíäÿ çèéàííûõ îëóð. Îäó êó ÷àëàñûíû
âåðÿíäÿ -"ñàòûëäû" äåìÿëèñÿí.
Àñòàíàíû ìóðäàððàìàõ îëìàç. ×öíêè áèçäÿí éåéëÿð îðäà éàøàéûð.
Åâÿ ýÿëÿðêÿí àéàüûíûí àëòûíäà øöøÿ, ñàõñû ãàâ-ãàæàõ ñûíäûðàëëàð êû, î åâ
õàòà-áàëàäàí óçàõ îëñóí.
Áóðíóí ãàøûíàðñà, åâäÿ ãàëìàüàë, äàâà-äàëàø îëàæàõ.
Ñÿôÿðÿ ÷ûõàðêÿí ãàâàüûííàí ãàðà ïèøèê êå÷ÿðñÿ, ýåðè ãàéûòìàëûñàí.
Áàøãà áèð ðÿíýäÿ îëàí ïèøèê êåøñÿ, åhòèéàääû îëìàëûñàí.
Ïèøèéè hàðàäàí òóëëàñàí hÿìèøÿ àéàõëàðû öñòÿ äöøÿð. Àðõàñû håø âàõò
éåðÿ äÿéìÿç. Ïèøèéèí êöðÿéèíÿ ïåéüÿìáÿð ÿë ÷ÿêèô, – äåéÿëëÿð.
Îüëàí óøàõëàðûíûí áàøûíûí íå÷ÿ éåðèíäÿ áóðóõ âàðñà, î ñàéäà àðâàä
àëàæàüûíû ýöìàí åëèéÿëëÿð.
Øÿð âàõòû åâäÿí çèâèë ÷ûõàðìàçäàð. Áóíó åëÿñÿí, åâèí áèí-áÿðÿêÿòè
ýþéÿ ÷ûõàð.
Àñòàíàäà áîø àéàããàâûëàð öñò-öñòÿ äöøÿðñÿ, åâÿ ãîíàõ ýÿëÿæÿéè ýöìàí
åäèëÿð.
Õþðÿéè äóçäó áèøèðÿí ãûç íèøàííûñûíû, ýÿëèí èñÿ ÿðèíè ÷îõ èñòèéÿð, –
äåéèôëÿð.
Ïèøèéèí ÿë-öçöíö éàëàìàñû, åâÿ ãîíàõ ýÿëÿæÿéèíÿ èøàðÿäè, – äåéèôëÿð.
Ãàçàíûí äèâèíè ãàøûéûô éåéÿí ÿðýÿííÿðèí òîéóíäà éàüûø éàüàæàõ, –
äåéèôëÿð.
Ñöïöðöëìöø çèâèëè ãàïûíûí àðõàñûíà éûüìàõ îëìàç. Êèì áóíà ÿìÿë
åëÿìÿñÿ, î åâäÿ áÿäáÿõòëèê áàø âåðÿð, – äåéèôëÿð.
Åâäÿí hÿð ãîíøóéà àæû õàìðà, ÷àëàñû âÿ ñàèðÿ âåðìÿéèí äöøÿð-äöøìÿçè
îëàð. Îíà ýþðÿ äÿ åâäÿí áèð øåé âåðÿíäÿ "ñàòûðàì" äåìÿëèñÿí.
Èòèí óëàìàñû éàõøû ÿëàìÿò håñàâ åäèëìèð. Áóíà ýþðÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿéèí
âÿ êöòöí è÷èíÿ äóç òþêöô àèëÿ öçâëÿðèíèí áàøûíà ö÷ äÿôÿ äîëóéóô èòÿ àòìàõ
ëàçûìäû.
Øÿð âàõòû àæû õàìðà, äóç âåðèëÿí åâäÿ áèí-áÿðÿêÿèò îëìàç.
Áèð-áèðèíÿ äÿñìàë âåðìÿê àéðûëûõ ÿëàìÿòè håñàâ åäèëèð.
96
Åâäÿí hþðöì÷ÿéèí ñàëëàíìàñû óçàõ éåðäÿ îëàí áèð äîüìà àäàìûí
òåçäèêíÿí ýÿëÿúÿéèíÿ èøàðÿäè.
Àäàìûí öñòöíäÿ hþðöì÷ÿê ýÿçÿðñÿ, åâÿ ãîíàõ ýÿëÿæÿê, — äåéèôëÿð.
Óçóí ìöääÿò ãóðàõëûõ êå÷ÿíäÿ éàüûø éàüäûðìàõ ö÷öí åâèí èëê óøàüûíà
åøøÿê áàøû éóäóçäóðàëëàð.
Äèðÿéèí äèâèíÿ ãàéíàð ñó òþêìÿçäÿð. ×öíêè ìÿëåéêÿëÿð îðàäà
éàøûéûëëàð.
Åâäÿ ãàâ ãûðûëàíäà áÿäíÿçÿðèí ãûðûëäûüûíû ýöìàí åëèéÿð âÿ áóíà
ñåâèíÿëëÿð.
Êþðïÿ óøàüûí áàøûíûí àëòûíà ãàé÷û, áû÷àõ ãîéàëëàð êû, éóõóäà îíà úèíøåéòàí òîõóíìàñûí.
Óçàíìûø àäàìûí ãàðíûíûí öñòöííÿí àääàìàüà hÿìèí øÿõñÿ àüûððûüûí97
óüóððóüóí òþêöëìÿñè êèìè áàõàëëàð. Áóíó äÿô åëÿìÿê ö÷öí àääûéàí àäàì
ýåðè ãàéûòìàëûäû. Îíäà àüûððûüûí-óüóððóüóí ýåðè ãàéûòäûüû ýöìàí åäèëèð.
ÌÞÂÑÖÌ Âß ÌßÐÀÑÈÌ ÍßŠÌßËßÐÈ
Øÿð âàõòû éàòìàõ îëìàç. ×öíêè åâèí ãàðà ÷óõàñû î âàõòäàð äèíúÿëèð.
ÃÎÄÓ-ÃÎÄÓ ÍßŠÌßÑÈ
Ãîäó-Ãîäó ýþðäöíìö,
Ãîäóéà ñàëàì âåðäèíìè?
Ãîäó áóðäàí þòÿíäÿ
Ãûðìûçû ýöí ýþðäöíìö?
Ãàðà òîéóã ãàíàäû
Êèì âóðäó, Êèì ñàíàäû?
Ýþé÷ÿéÿ ýåòìèøäèì
Èò áàëäûðûì äàëàäû.
Éàü âåðèí éàüëàìàüà,
Èï âåðèí áàüëàìàüà.
Âåðÿíèí îüëó îëñóí,
Âåðìÿéÿíèí ãûçû îëñóí.
Òÿíäèðÿ äöøñöí, ãûðìûçû áèøñèí,
Áèð ýþçö äÿ êîð îëñóí.
Êÿòàí êþéíÿê ôèë-ôèëè,
Ýÿë þéðÿí áèçèì äèëè.
Áèçèì äèë àëàáàõäà,
Éóâàñû âàð ãîâàõäà.
Ýåòäèëÿð ó÷óðìàüà,
Àðàçäàí êå÷èðìÿéÿ.
Àðàçäàí êå÷ÿí àòëàð
Àüçûíäà éöéÿí ÷àòëàð.
Ãîäó-ãîäó íÿ ïåøÿ?
Ýåäÿð-ýÿëÿð hÿìèøÿ,
hÿìèøÿ áÿäÿë-áÿäÿë.
Áÿäÿëúèéè öçäöðäöì,
Ãîäó-ãîäóéà ýåéäèðäèì.
Ãîäó áèçèì îëàéäû,
Êÿòàí êþéíÿê ñîëàéäû.
98
99
ÙÎËÀÂÀÐËÀÐ
Àðàáàíûí òÿêÿðè,
Ãàðà ýÿëèí ÷ÿêÿðè.
Þçýÿ èøäÿ àüàéàì,
Þç èøèìèí íþêÿðè.
Ïàéûçäàí ãûøà áàõäûì,
Éàçäà ñÿïèíÿ ÷ûõäûì
Áèð ÷àíàõ òîõóì ñÿïäèì,
Áèð àíáàð áóüäà éûüäûì.
Úöò èøëÿéÿð, õîï éàðàð,
Äàüû, äàøû ãîïàðàð.
Àüà, õàíûì òÿêäÿ áèð,
Ðÿíúáÿðÿ ïàé ýþíäÿðÿð.
Þêöç ãûéàð úàíûíû,
Áèëìÿç ãàì÷û ñàíûíû.
Ãàéûø ÷ÿêÿí ãàøãà êàë,
Èø öñòöíäÿ òàíûíû.
Ãàðà ýÿë, èëèì áàðû,
Äå äÿðäèí, áèëèì áàðû,
Ìÿíè ìàüìûí åéëÿìÿ,
À÷ûëñûí äèëèì áàðû.
Òîõóì öñòäÿí ïàé îëìàç,
Éàç ñÿïèíè éàé îëìàç.
Òîõóì hàëàëëûõ ýþðñÿ,
ßìÿéèìèç çàé îëìàç.
Êîòàíû ñàçäà îüëóì,
ßêèíè òîçäà îüëóì.
Ýÿëèíè éàõøû áîðäà,
Èøÿ ãîø éàçäà, îüëóì.
Êîòàí, êîòàí ëàõëàñûí,
Ùîäàõ áàõñûí àüëàñûí.
Àüà ýÿëèô ýþðÿíäÿ,
Îíó Àëëàh ñàõëàñûí!
Äîëàéäàí ýåäÿí àü áàëäûð,
Ìÿæýÿë éàòûô ýÿë ãàëäûð.
Ùîäàõ äåéÿð: hàé âåðñèí,
Ìÿýÿë äåéÿð: ãîé ãàëñûí.
Ñÿðò ãûøûí ãàðû ýÿëñèí,
Áó åëèí âàðû ýÿëñèí.
Òîðïàüà äÿí àòìûøàì,
Ýþçäÿðÿì áàðû ýÿëñèí.
Ìÿæýÿë hîäàüûí hàíû?
Äàøûí, òîðïàüûí hàíû?
Èøäèéèô éîðóëóôñàí,
Áàëûí, ãàéìàüûí hàíû?!
Ýþéäÿ ýåäÿí ýþé êîòàí,
Êîòàí, àëëàhäàí óòàí.
Ãàðüàìûøàì ñûíàñàí,
Ýÿëñèí åâÿ ìÿæ òóòàí.
ßêèí÷è ÿêèí åéëÿð,
Øóì åéëÿð, ñÿïèí åéëÿð.
Þêöçö àðûü îëàí
Ùÿð èøè ÷ÿòèí åéëÿð.
Þêöçöì, àé þêöçöì,
Ãàøëàðû éàé þêöçöì.
Ñÿíÿ ýöëäÿí-÷è÷ÿêäÿí
Ñàõëàðàì ïàé þêöçöì.
100
101
Éàç ýåúèêñÿ íÿ ñþçöì,
Éîëóíó ýþçäÿð ýþçöì.
ßêèíÿ ÷ûõäûüûí ýöí
Ãóðâàí êÿñÿðÿì þçöì.
Ãûçûë þêöç ìóðàçûì,
Ùàëàëëûõäûð àâàçûì.
Áóüäà çÿìèì éåòèøèô,
Èøÿ äöøñöí äÿðéàçûì.
Èø ãàëàð úöò ãûðûëñà,
Ýþé þêöçäÿí éîðóëñà.
Ùîäàõ, ñÿíè ãûíàðàì,
×ÿêÿí þêöç âóðóëñà.
Þêöçöì áàø àïàðäû,
Ýþçöìö éàø àïàðäû,
Áåëèí ñûíñûí, ÿêèí÷è,
Òîõóìó ãóø àïàðäû.
Äàüäàí ãàéûò àðàíà,
Áèð ãàéûë îë Ãóð’àíà.
ßìÿéèìè éåéÿíèí
Éóðäó ãàëñûí âèðàíà!
Èðàíäàêû áîç þêöç,
Ãîïàðûôäû òîç þêöç.
Àëûô éåðèí úàíûíû,
×ûõñûí éàìàí ýþç þêöç.
Þêöç, þêöç, õàí þêöç,
Áîéíó ãûçûë ãàí þêöç.
×ÿê ÷àéûðäàí , ÷ÿìÿííÿí,
Ñÿíÿ ãóðâàí úàí þêöç.
Áàøûíà ìÿí äîëàíûì,
Ìÿí äþíöì, ìÿí äîëàíûì.
Þëìÿ, þëìÿ, éàçûüàì,
Êþëýÿíäÿ ìÿí äîëàíûì.
Ñöíáöëöì ýöëöð áàðäàí,
Çÿìèëÿð ãîðõóð ãîðäàí,
Åâèíè àëëàh éûõñûí,
Áÿäíÿçÿð êå÷èô áóðäàí.
Ùîëàé, hîëàé, hîëàéëàð,
Ãàëàé÷û ãàâ ãàëàéëàð.
Øèð äèøëè þêöç ýÿòè,
Áàòûô ãàëàð ãîëàéëàð.
Àðàáàíû éàüëà ýÿë,
Éîë öñòöíäÿ ñàõëà ýÿë,
Òàõûëûìûç áîë îëóô,
Ýþâøÿíäÿ äÿðç áàüëà ýÿë.
Ùàããà áàüëà àðçóíó,
Úöò ñöð øóìóí óçóíó.
Êþíëöì, ýþçöì òîõ îëñà,
Òàíðû âåðÿð óðçóíó.
Ãî÷àõ î áàøäàí ýÿëÿð,
Íà÷àõ òàëàøäàí ýÿëÿð.
Éàòûô ãàëàí hîäàüû,
Ìÿæýÿëè îäà áÿëÿð.
Éàç ýÿëèô áóëóä äîëñóí,
Çÿìèëÿð ñóëó îëñóí.
Úöò äöçÿëäÿí óñòàíûí,
Òÿhíÿñè äîëó îëñóí.
Ãûçûë þêöçöì éåðè,
Ãîéìà ãàëñûí øóì éåðè,
Èòè òÿðïÿí, ìàðàëûì,
Äöøìÿííÿð áàõûð áÿðè.
Áîéíóíó ìÿí éàüëàðàì,
Éàìàí ýþçö äàüëàðàì,
Òåç ÷ÿê ìàðàë þêöçö,
Ýåðè ãàëñàí, àüëàðàì.
102
103
Òÿïÿë þêöç, ìÿëÿìÿ,
Éåìèíÿ íàç åëÿìÿ.
Òàíðû ìóðàçûí âåðñèí,
Ìÿíè ìàüìûí åëÿìÿ.
Ðÿhìÿò àòàíà, hîäàõ,
Ìÿúè òóòàíà, hîäàõ.
Þêöçöí òÿíáÿëèíè,
Ãîøìà êîòàíà, hîäàõ.
Ñûíàí úöò äàøà ýåòìÿç,
Áó éàçäàí ãûøà ýåòìÿç.
Ãàðà êÿë èø áàøûíäà,
Çÿhìÿòèì áîøà ýåòìÿç.
Òåëëè ìÿðúàí, áèçÿ ýÿë,
Äàüäàí åíèá äöçÿ ýÿë.
Äûðíàüûíûí èçèííÿí,
Áó éåðëÿðè áÿçÿ ýÿë.
Çÿhìÿò îëñà, áàë îëàð,
Ùàãã ãàïûñû éîë îëàð.
Úöòúö àëëàh àäàìû,
Ùÿð íÿ ÿêñÿ, áîë îëàð.
×ÿêÿí þêöç ìÿðä îëóð,
×ÿêìÿéÿíÿ äÿðä îëóð.
Òÿíáÿë þêöç éèéÿñè
Õÿúèë îëóð, ïÿðò îëóð.
Þêöçöí hîäàõëàðû,
Ñàëëàíûô äîäàõëàðû.
Òåç ÷ÿêèí éåð ãóðòàðñûí,
Ãàéûòñûí hîäàõëàðû.
Þêöçöì ãîøà ýÿëäè,
Éåðèøè õîøà ýÿëäè.
Áèð hàé âåðäèì äàð ýöíäÿ,
Ãåéðÿòÿ, úîøà ýÿëäè.
À÷ äöéìÿñèí éàõàíûí,
Áöê ÿòÿéèí ÷óõàíûí.
Ýþçöíÿ áû÷àõ ýèðñèí
ßêèíÿ ýÿú áàõàíûí.
Øóìàë Òÿïÿë, ÿê, Òÿïÿë,
Òîðïàüà òÿð òþê, Òÿïÿë.
Áîéíóíó ìÿí éàüëàðàì,
Ãîðõìà, éöêö ÷ÿê, Òÿïÿë.
Þêöçäÿðèì íàç åéëÿð,
Ãóéðóõ áóëàð, òîç åéëÿð.
Ùÿð àõøàì ýöí áàòàíäà,
Ýþâøÿíäÿ ïÿðâàç åéëÿð.
Þêöçöì áàüäà ãàëäû,
Áèð ÿúÿâ ÷àüäà ãàëäû.
Þçöì àðàíà äþíäöì,
Ìÿhñóëóì äàüäà ãàëäû.
104
105
ÑÀÉÀ×Û ÑÞÇËßÐÈ
Àü ãîéóí àüäû, íåéíèì,
Ïåíäèðè éàüäû, íåéíèì.
Ìÿí ñåâäèéèì õàëëû ãûç,
Ãîéóíó ñàüäû, íåéíèì.
Íÿíÿì, à ãóìðàë ãîéóí,
Ãóëàüû õàë-õàë ãîéóí.
Éóíó éîõñóë êþéíÿéè,
Áóëàìàñû áàë ãîéóí.
Ãîéóí, ãîéóí, àé ãîéóí,
Ùàíû ñÿíÿ òàé ãîéóí.
Áèð àç ïåíäèð, áèð àç éàü,
Ýþíäÿð áèçÿ ïàé, ãîéóí.
Íÿíÿì, àü ýÿëèí ãîéóí,
Àé õûðäà éåëèí ãîéóí.
Õàìëûã åäèô òÿðïÿíìÿ,
Ãîé ñàüñûí ýÿëèí, ãîéóí.
Áó ñöðöíöí ãî÷ó âàð,
Áåëÿ ãî÷äàí ö÷ö âàð.
Ñöðö ãî÷ñóç ãàëûôñà,
Õàí ÷îâàíûí ñó÷ó âàð.
Íÿíÿì, à ýþé÷ÿê ãîéóí,
Ãóëàüû ÷è÷ÿê ãîéóí.
Áèð áàäéà ñöä èñòÿðÿì,
Éûüûëûô è÷ÿê, ãîéóí.
Áóëàìàíû áóëàìà,
Ñàü, ñöäöíö úàëàìà.
Ãóìðàë ãîéíó ñàüàí ãûç,
Ãèñìÿò îëñóí áàëàìà.
Íÿíÿì, à ÷ÿïèø ãîéóí,
Àüûëäàí ñÿôåh ãîéóí.
×îâàí ÷îìàõ âóðìàñà,
Ýÿë àòìà òÿïèê, ãîéóí.
Ãûøäà ãûøäàüà åíèô,
Éàç äàüà ÷ûõàí ÷îâàí.
Òöòÿéè êÿìÿðèíèí,
Ãàøûíà òàõàí ÷îâàí.
Ñàéû-ñàéà ñàéàíû,
Ñàéà éåääè ìàéàíû.
Ãóðó ãàëäû íÿhðÿñè,
Ôûððàíìàäû úÿhðÿñè.
Âàð îëñóí áàðìàõëàðûí,
Ãîéóíó ãûðõàí ÷îâàí.
Úàíûì ýþçöì, úàí ÷îâàí,
Ñóëòàí ÷îâàí, õàí ÷îâàí.
×ÿêèô ãûðäû ýèðèøè,
Ãóðäà âåðäè ÷ÿïèøè.
Áàøûíà ãàõûíú îëäó,
Ñàéà÷ûíûí áó èøè.
Àü ãóçó êÿðÿ ýÿðÿê,
Ýþé ãóçó êöðÿ ýÿðÿê.
Ùÿð áèð ãîéóí äþë öñòÿ,
Áèð ãóçó âåðÿ ýÿðÿê.
Íÿíÿì, à êöðÿ ãîéóí,
Ýþçëÿéèð áÿðÿ ãîéóí.
Íÿñèëèí àçàëìàñûí,
Ñÿí ÷îõàë, òþðÿ ãîéóí.
106
107
Íÿíÿì, à ãàðà ãîéóí,
Éóíó çÿð-õàðà ãîéóí.
Éàâàííûõ ÷îõ ãûòäàøûô,
Åéëÿ áèð ÷àðà ãîéóí.
Íÿ äåéèì éàçàíûíà,
Éàçûíû ïîçàíûíà.
Ìèí áÿðÿêÿò, àé ÷îâàí,
Ñöä äîëó ãàçàíûíà.
×îâàí ýÿòèð ãîéóíó,
Äàüäàí þòöð ãîéóíó.
Íèøàííû ãûç òÿëÿñèð,
Áÿðÿéÿ ñöð ãîéóíó.
Íÿíÿì, à äÿëè ãîéóí,
ßúÿô ýöëìÿëè ãîéóí.
Àìàí âåð ñàüûì ñÿíè,
Ìÿðúàí ìÿìÿëè ãîéóí.
Íÿíÿì, ãàðà ýþç ãîéóí,
Þòäö äÿðÿ, äöç ãîéóí.
×îâàí ýÿëèô ÷ûõûíúàõ,
Àðõàúûíäà äþç, ãîéóí.
Êå÷è äåéèð:
Ìÿíèì éèéÿì Êÿðèìäè,
Ãàâàëà ÷ÿêèëÿí ìÿíèì äÿðèìäè.
Ö÷ àé ãûø îëàíäà äÿðäè-ñÿðèìäè,
Îííàí ñîíðà õÿâÿð àëìûéûí ìÿíè.
***
Ýþéÿ ýÿëÿí áóëóääàð,
Éîðüàíûäû ÷îâàíûí.
Éóìðó-éóìðó ãàéàëàð,
Ýöëëÿñèäè ÷îâàíûí.
×èéíèíäÿêè õóðúóíó
Õàëòàñûäû ÷îâàíûí.
ßëèíäÿêè àüàøäàð,
Ùàñàñûäû ÷îâàíûí.
Éàíûíäàêû áîç êþïÿê,
Ãàðäàøûäû ÷îâàíûí.
* * *
×îâàí ñöðö éûüàñû,
Òóëóüó ýþòöðÿñè,
Áÿðÿéÿ éåòèðÿñè.
Áó ãîéóíó òóòàñû,
Î ãîéóíó ñàüàñû,
Òóëóüó äîëäóðàñû.
Åâèíÿ ýÿòèðÿñè,
Áîç êþïÿê, ãàðûëàðûí,
Éàíûíà ñöðöíÿñè,
Áó áàâàìûí äåéÿñè,
Áó õàëàìûí äåéÿñè,
Áó íÿâÿìèí äåéÿñè,
Ïàé-ïöëöø åëèéÿñè.
Àü ãîéóí àëû ýþé÷ÿê,
Áîéíóíäà øàëû ýþé÷ÿê.
Ñÿíè ñàüàí ýÿëèíèí,
Öçöíäÿ õàëû ýþé÷ÿê.
Ñàéàúûíûí ñàéàñû,
Õàì øèøÿéèí ìàéàñû.
Ýÿëèí ãî÷óí ãà÷ûøû
Àü ãîéóíóí hàéàñû.
×îâàíà ÷îìàõ, à ëÿëÿ,
Ãàðûéà ãóéìàõ, à ëÿëÿ.
Ñÿíè ñàüàí ýÿëèíÿ
Àõøàì ãàéìàõ, à ëÿëÿ.
Àé àüûëà, àüûëà,
Ãîéóí ýÿëèô éûüûëà.
Ýÿðÿê ìÿíèì àü ñöðöì,
Ýöí äþíìÿìèø ñàüûëà.
Íÿíÿì éàäàëû ãîéóí,
Ãàííû-ãàäàëû ãîéóí.
Éèéÿí ñÿíèí óæóííàí,
Áþéöê àä àëû, ãîéóí.
108
ÅÉÄÈÐÌßËßÐ
Èíÿéèì, àé èíÿéèì,
Êþìÿéèì îë, êþìÿéèì.
Ìÿìÿëÿðèí áåø îëñóí,
Áåø îëñóí, îí áåø îëñóí.
Ñöä âåð: öçöí àü îëñóí,
Íÿhðÿìèçäÿ éàü îëñóí.
Éàüû âåðèí éàüëûéàõ,
Éàüû ýþçöí äàüëûéàõ.
Äöøìÿííÿðèì éîõ îëñóí,
Íàõûððàðûì ÷îõ îëñóí!
Ñþçöì, àé èíÿéèì,
Ýþçöì, àé èíÿéèì.
Úàíûì, à ñàðüûç èíÿê,
Äîëàíìà éàëãûç èíÿê.
Áàëàíà áîë ñöä ýÿòè,
Áèçÿ äÿ àüûç èíÿê.
Ýþçöì, àé èíÿéèì!
Ñþçöì, àé èíÿéèì!
Èíÿê îòäàð ÷ÿìÿíäÿ,
Ìÿëèéÿð ýÿëÿð êÿíäÿ.
Áàëàñû äà ñåâèíÿð
Êþïöêëö ñöä ÿìÿíäÿ.
Ñàðûì, àé èíÿéèì!
Âàðûì, àé èíÿéèì!
Àõøàìäû þçöí éåòèð,
Ñöäöíö åéäèð-åéäèð.
Ìÿí áàëàìû ñàõëûéûì,
Ñÿí äÿ ìàíà ñöä ýÿòèð.
Åëèì, àé èíÿéèì!
Ýöëöì, àé èíÿéèì!
Ìàðàë, ìàðàë èíÿéèì,
Ãàðíû õàðàë èíÿéèì.
Ýþé îòäàí ýþçö äîéìàç,
×ÿïÿð éàðàð èíÿéèì.
Ýþçöì, àé èíÿéèì!
Ñþçöì, àé èíÿéèì.
Åíÿð, ýÿëÿð èíÿéèì,
Ýÿëÿð, ìÿëÿð èíÿéèì.
Áÿñäèéÿð áàëàñûíû,
Þïÿð, éàëàð èíÿéèì.
Òåëèì, àé èíÿéèì,
Ýöëöì, àé èíÿéèì.
109
ÂßÑÔÈ-ÙÀËËÀÐ
Ãàéíà, ãàçàíûì, ãàéíà,
Îéíà, îçàíûì, îéíà.
Òîéóì áó éàçà ãàëñûí,
Áÿõòè éàçàíûì, îéíà.
Ãàíëû hàñàð ãàí ãàëà,
Íÿôÿñ ýåäÿ, úàí ãàëà.
Ãîïà Íóhóí òóôàíû,
Íÿ àüà, íÿ õàí ãàëà.
Êÿëÿüàéûí áóòàñû,
Àhûì êèìè òóòàñû.
Ãûçûí êþíëö ìÿíäÿäè,
Ðàçû äåéèë àòàñû.
Äÿðÿëÿð öììàí îëäó,
Òÿïÿëÿð äóìàí îëóô,
Ãÿôëÿòäÿ éàòàí îüëàí,
Îéàí ýþð íÿëÿð îëóô?
ßçèçèíÿì, ýöëëö ÷àé,
Ìöõÿêëè ÷àé, ýöëëö ÷àé.
Úèéÿðèìÿ îä äöøöô,
Âåðñèí ìÿíÿ, Ýöëëö ÷àé.
Áîç àò ýÿëäè áàçàðà,
Áîç òöêëÿðè áîçàðà.
Ñàòàí ñàòäû ãóðòàðäû,
Àëàí ýþçöí áîçàðà.
ßçèçèì, éàðû éàíäû,
Äàüëàðûí ãàðû éàíäû.
Ùàìû ñåâäè éàð àëäû,
ßñëèíèí éàðû éàíäû.
ßçèçèíÿì, àé õàëà,
Êèëèìÿ ãîé ÷àëõàëà.
×îâàíû hóø àïàðäû,
Ãîéóí äîëäó õàë-õàëà.
Þêöçöì áåøäè ìÿíèì,
Êàðâàíûì êåøäè ìÿíèì.
ßëèíè, âåð ÿëèìÿ,
Öðÿéèì êåøäè ìÿíèì.
Òåëèíÿ áàüëà ìÿíè,
Éàð þçöí ñàõëà ìÿíè.
Ýöìöø õÿíúÿðèí îëóì,
Áåëèíÿ áàüëà ìÿíè.
Ñàíäûõ è÷èíäÿ ýÿëëÿì,
Êàðâàí êþ÷öíäÿ ýÿëëÿì.
Ñÿíÿ âÿ’äÿ âåðìèøÿì,
Àéûí ö÷öíäÿ ýÿëëÿì.
Éàéûíû ÿéÿí ýÿëäè,
Þçöíö ÿéÿí ýÿëäè.
Àôòàôà-ëÿéÿí äåäèì,
Ñàðûìñàõ äþéÿí ýÿëäè.
Òàõûëû âåðäèì êöëÿéÿ,
Ñàìàí äîëäó ìÿðÿéÿ.
Äåéèí, áèð àìàí äåéèí,
Ìÿí äåäèéèì äèëÿéÿ.
Éóíóì ãàëäû äàðàõäà,
Ýþçöì ãàëäû ÷ûðàõäà.
Ñÿð÷ÿ äÿ úèýýèëäÿìèð,
Ëÿ’íÿò ýÿëñèí áó áàõòà.
Àé óçóíäðàç îüëàí,
Áàøû êå÷ÿë, äàç îüëàí.
Íÿ hàé-hàðàé ñàëìûñàí,
Ñÿíÿ ýÿëìÿç ãûç, îüëàí.
Êþéíÿê ãûçûë äöéìÿëè,
Äöéìÿëÿðè þéìÿëè.
Ñÿíè ìÿíÿ âåðÿëëÿð,
Åéëèéÿëëÿð áÿé ìÿíè.
Ìÿí îæàõ, ñÿí áóç, àé ãûç,
Áó ÿðçèìè éàç, àé ãûç.
Áàø ýþòöðöô ýåäÿðÿì,
Ãàëàðñàí éàëãûç, àé ãûç.
110
ÕÀËÃ ÌÀÙÍÛË
ÀÐÛ
ÑÀËËÀÍÀ-ÑÀËËÀÍÀ
Ýþéíÿí ýåäÿí ýþé ýþéÿð÷èí,
Âóðàð òÿðëàí, àëàð ëà÷ûí.
Äàë ýÿðäÿíäÿ ñèéàh ñà÷ûí
Ùþðÿð ñàëëàíà-ñàëëàíà.
Ýþéíÿí ýåäÿí ýþé áöëáöëëÿð,
Ñèíÿìÿ ÷ÿêèôäè ìèëëÿð.
Äîñò áàüûííàí ãûçûë ýöëëÿð,
Äÿðÿð ñàëëàíà-ñàëëàíà.
Ýþéíÿí ýåäÿí òåëëè ãàçäàð,
Øàhèí ýÿëÿð òöêöí òîçäàð.
Ìÿhëÿìèçäÿí êå÷ÿí ãûçäàð,
Þòÿð ñàëëàíà-ñàëëàíà.
ÝßËÈÐ
Àé áó ýÿëÿí áàæûëàð,
Áàõûí íÿ íàçûíàí ýÿëèð.
Ýåéèíèô àë ãûðìûçû,
Ñþháÿòè-ñàçûíàí ýÿëèð.
Áàhàðû, éàçûíàí ýÿëèð
Ãàããûëäàøûð êÿêëèê êèìè,
Íÿ õîø àâàçûíàí ýÿëèð.
Ýþð íÿ ìóðàçûíàí ýÿëèð,
Þçäÿðè ñó ñîíàñû,
Þðäÿéè ãàçûíàí ýÿëèð.
ÑÀÁÀÙ ÎËÄÓ
Åâëÿðèíèí äàëû òÿïÿ,
Éàüûø ýÿëèð ñÿïÿ-ñÿïÿ.
Þçöì óøàã, ìÿìÿì êþðïÿ,
Îüëàí, ÿì ýåò, ñàâàh îëäó,
Éàíäû áàüðûì êàâàâ îëäó.
Åâëÿðèíèí äàëû ãàìûø,
Ãàìûø äèâè îëàð ýöìöø.
Ìóøòóëóüóí àë áèð þïöø,
Îüëàí, äóð ýåò, ñàâàh îëäó,
Éàíäû áàüðûì, êàâàâ îëäó.
Éàõ ÿëèìèí õûíàñûíû,
À÷ áàøìûí úóíàñûíû.
Ýþð àíàìûí õîí÷àñûíû,
Îüëàí, äóð ýåò, ñàâàh îëäó,
Éàíäû áàüðûì êàâàâ îëäó.
Äÿéèðìàíà äÿíìè ýÿëÿí?
Äàü áàøûíà ÷ÿíìè ýÿëÿí?
Ñÿíìè éàçûõ, ìÿíìè ýþðÿí?
Îüëàí, äóð ýåò, ñàáàh îëäó,
Éàíäû áàüðûì êàáàá îëäó.
ÀËÌÀÐÀÌ
Þðäÿêëè, ãàçäû ýÿëäè,
Ñþháÿòäè, ñàçäû ýÿëäè,
Ñàëëàíäû, úàíûì àëäû
Éàð éàìàí íàçäû ýÿëäè.
Ýåäÿðÿì, áóðäà ãàëìàðàì,
Âàëëàh, î ãûçû àëìàðàì.
Äàíàñû ìûõäà ãàëäû,
Ñÿíÿê áóëàõäà ãàëäû.
Áó ýöí áàøäàíàí äàâà,
111
Ýÿëÿí áó âàõòà ãàëäû.
Ãÿðèôëèéÿ äþçÿðÿì.
Ùÿñÿí ýÿë, àé Ùÿñÿí ýÿë,
Àé ñÿáðèìè êÿñÿí ýÿë.
Ñàíäûüà ýöë áàüëàðàì,
Ýöëö ÿçèç ñàõëàðàì,
Ñÿí éàäûìà äöøÿíäÿ,
Çöëöì-çöëöì àüëàðàì.
Íåhðÿ êèìè ÷àëõàíäû,
Ãûëûíú îëñàí, ãàëõàíäû.
Íÿ òàíðûäàí, òàëåäÿí,
Íÿ þëöìíÿí ãîðõàíäû.
ÀÉ ÎŠËÀÍ
Åøèòìèøÿì òÿçÿ êþéíÿê àëûôñàí,
Ýåéèíìÿìèø öñòÿ ëÿêÿ ñàëûôñàí,
Ìÿíè ãîéóá éàäà ìåéèë ñàëûôñàí
Ìÿííÿí ãåéðè éàðûí þëñöí, àé
îüëàí.
Åøèòìèøÿì òÿçÿ ôàéòîí àëûôñàí,
Òÿêÿððëÿðè ãûðûëûô éîëäà ãàëûôñàí.
Ìÿíè ãîéóá áèð þçýÿ ãûç àëûôñàí,
îüëàí.
Åøèòìèøÿì òÿçÿ ãÿëÿì àëûôñàí,
Ãÿëÿìèíè àü êàüûçà ÷àëûôñàí,
Çÿð éåðèíÿ áèð ìèñãàë ìèñ àëûôñàí,
îüëàí.
ÙßÑßÍ ÝßË
Ñàíäûõ öñòÿ ýÿçÿðÿì,
Ñàíäûüà ýöë áÿçÿðÿì.
Àüûð åëèí ãûçûéàì,
ÀË ÌßÍÈ
Ãîë ñàðû,
ãîë÷àõ ñàðû,
Åéâàíà
ñÿðäèì íàðû.
Îí
èêè
Á
ó
èìàì, áèð òàðû,
àõøàì éåòèð éàðû.
Äèøëÿäèì éàð àëìàñûí,
×àë áàøûíûí ÷àëìàñûí.
Ýåäèðñÿí àïàð ìÿíè,
Ýþçöí äàëäà ãàëìàñûí.
Àòìà
ìÿíè, àë ìÿíè,
Éàð
ãîéíóíà ñàë ìÿíè.
À ë ì à
àòàíà ãóðâàí,
À ò û ô òóòàíà ãóðâàí.
ÀËÌÀÍÛ ÄßÐßÍ
Ìÿõìÿð
äþøÿê, ýöë éàñòûõ,
Î ð ä à
Àëìàíû ãîéäóì ãóòóéà,
Áó ãóòóäàí î ãóòóéà
Êþíöë âåðìÿ hÿð ëîòóéà,
Ãûçäàð, àé àëìàíû äÿðÿí,
Íàçäàð, àé àëìàíû äÿðÿí.
éàòàíà ãóðâàí.
Àòìà
Éàð
Àëìàíû ãîéäóì êÿðÿíÿ,
Ãîðõóðàì àëìàì èëÿíÿ.
Ðÿhìèí ýÿëñèí äÿðä áèëÿíÿ.
Íàçäàð, àé àëìàíû äÿðÿí,
Ãûçäàð, àé àëìàíû äÿðÿí.
Åâëÿðè î
òàéäàäû,
Ãîéóííà
ðû ÷àéäàäû.
Éà ðû í
ãàðäàøûí ýþðäöì,
Àëìàíû ãîéäóì áåøèéÿ,
Ãîðõóðàì àëìàì öøöéÿ.
Áèð þïöø âåð ìÿí êèøèéÿ.
Ãûçäàð, àé àëìàíû äÿðÿí,
Íàçäàð, àé àëìàíû äÿðÿí.
Î
Àòìà
Éàð
112
äà
úàíà ôàéäàäû.
113
ÀËÃÛØËÀÐ
Ì å ø ÿ
áàøû ãàðàüàò,
Å ë è í
êþ÷äö, êþ÷ÿ ÷àò.
Éàðäàí
ìÿíÿ áèð õÿâÿð,
Ìÿí äÿ
îëóì ôàðàüàò.
Àòìà
Éàð
Àðõàëûã
àë êÿíäèíÿ,
Äöéìÿ
äöçöì áÿíäèíÿ.
Îí
èêè
ìöõÿê, áèð àëìà,
Ýþ íä ÿð è
ì éàð êÿíäèíÿ.
Àòìà
Éàð
À
Àü áàõòûí, àü éàüâàëûí îëñóí.
Àü ÿïïÿê éåéÿñÿí.
Àü ýöíöíäÿ ãîâóøàñàí.
Àü ýöííÿð ýþðÿñÿí.
Àüçûí ãóðóìàñûí.
Àüçûí äàäà ýÿëñèí.
Àüçûí õåéèððèéÿ à÷ûëñûí.
Àüçûí øèðèí îëñóí.
Àüçûíà ãóðâàí îëóì.
Àüëûíà ýÿëÿí áàøûíà ýÿëñèí.
Àüðûäàí-àæûäàí óçàã îëàñûíûç.
Àéàüûí éöíýöë îëñóí.
Àéàüûíûí àëòûíäà þëöì.
Àë ýåéèíèô, ÿ’ëàäà äóðàñàí.
Àëëàh àäûíû òóòñóí.
Àëëàh áàëàëàðûíû ñàõëàñûí.
Àëëàh áàøûíû óæà, ñþçöíö þòêöí
åëÿñèí.
Àëëàh áàøûííàí òþêñöí.
Àëëàh áÿðÿêÿò âåðñèí.
Àëëàh ìèí-áÿðÿêÿò âåðñèí.
Àëëàh áèðèíè ìèí åëÿñèí.
Àëëàh âàð åëÿñèí.
Àëëàh ãîéìàñûí.
Àëëàh ãèñìÿò åëÿñèí.
Àëëàh ãöââÿò âåðñèí.
Àëëàh
äàëûíû
àéäûííûüà
äþíäÿðñèí.
Àëëàh äîñò äåéÿí åëÿñèí.
Àëëàh ÿìÿéèíè èòèðìÿñèí.
Àëëàh ÿñêèê ýöíöíö âåðìÿñèí.
Àëëàh èøèíè ðàñò åëÿñèí.
Àëëàh ýþçäÿí ñàõëàñûí.
Àëëàh éàðûéàííàðäàí åëÿñèí.
Àëëàh éîëóíó à÷ûõ åëÿñèí.
Àëëàh ýþçöí äîëóñó âåðñèí.
114
Àëëàh êþìÿéèí îëñóí.
Àëëàh ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí.
Àëëàh ìöáàðÿê åëÿñèí.
Àëëàh îüóë âåðñèí.
Àëëàh þìðöìíÿí êÿññèí þìðöíÿ ÷àëàñûí.
Àëëàh ïåøìàí÷ûëûõ âåðìÿñèí.
Àëëàh ïèñ ýöí ãèñìÿò åëÿìÿñèí.
Àëëàh óðóçóíó âåðñèí.
Àëëàh ñÿíÿ "àh" ÷ÿêäèðìÿñèí.
Àëàh ñÿíÿ ãöââÿò âåðñèí.
Àëëàh ñÿíÿ åëÿ áèð ýöí âåðñèí êè, äöøìÿííÿð áàõûô êîð îëñóí, äîñòäàðûí
øàääàíûô âàð îëñóí.
Àëëàh ñÿíÿ éàð îëñóí.
Àëëàh ñÿíÿ ãîíàõ õÿúàëÿòè âåðìÿñèí.
Àëëàh ñÿíÿ håø áèð äàü ýþñòÿðìÿñèí.
Àëëàh ñÿíè áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí.
Àëëàh ñÿíè äèëÿéèíÿ éåòèðñèí.
Àëëàh ñÿíè éàðûéàííàðäàí åëÿñèí.
Àëëàh ñÿíè ýþé êèìè äèðÿêñèç ñàõëàñûí.
Àëëàh ñÿíè ýöëäöðñöí.
Àëëàh ñÿíè íàëíàí ìûõûí àðàñûíäà ñàõëàñûí.
Àëëàh ñÿíè øÿðäÿí óçàü åëÿñèí.
Àëëàh ñÿíè ìèí ïóòàõ åëÿñèí.
Àëëàh ñÿíè ïèñ ýþçäÿí ñàõëàñûí; ãàíãàë-òèêàí îëóô îííàðûí ýþçöíÿ
áàòàñàí.
Àëëàh ñÿíè ïÿíàhûíäà ñàõëàñûí.
Àëëàh ñÿíè ÷þðÿê ñûíàüûíà ÷ÿêìÿñèí.
Àëëàh ñÿííÿí ðàçû îëñóí.
Àëëàh ñöôðÿíèçè áîë åëÿñèí.
Àëëàh óìóäóíäà ñàõëàñûí.
Àëëàh öðÿéèíÿ ýþðÿ âåðñèí.
Àëëàh öñòöíäÿ ãàíàä ýÿðñèí.
Àëëàh öñòöííÿí ýåòñèí.
Àëëàh õåéèð âåðñèí.
Àëëàhûí ÿëè öñòöíäÿ îëñóí.
Àëëàhûí ýþçöíäÿ øèðèí îëàñàí.
Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòè öñòöííÿí ÿñêèê îëìàñûí.
Àðàäûüûíû áóëàñàí.
Àðçóíà ÷àòàñàí.
Àðõàí-êþìÿéèí êÿñèëìÿñèí.
115
Àòàëû-àíàëû áþéöéÿñÿí.
Àòàí-àíàí òîéóíó ýþðñöí.
Àíàíûí ñöäö ñÿíÿ hàëàë îëñóí.
Àòûí áöäðÿìÿñèí.
Àõûðûí ýÿëñèí.
Àõûðûí õåéèð îëñóí.
Àõûðûííàí éàðûéàñàí.
Àõòàðäûüûíû òåç òàïàñàí.
Àhóéó áàëàñûíà éåòèðÿí àëëàh, ñèçè äÿ ìóðàäûíûçà éåòèðñèí.
Àõøàìëàðûí õåéèððèéÿ à÷ûëñûí.
Á
Áÿëàäàí óçàü îëàñàí.
Áàëàíà ãóðâàí îëóì.
Áàëàíà ýþçöí äîëóñó áàõàñàí.
Áàëàíû àëëàh ñàõëàñûí.
Áàëàëàðûí ñàü îëñóí.
Áàëàëàðûíûí äàëûííàí ýþçöí äîëóñó áàõàñàí.
Áàæûëû-ãàðäàøäû îëàñàí.
Áàõòûí à÷ûëñûí.
Áàõòûí à÷ûëñûí; áó èñòè òÿíäèð, ñîéóã ñóðôà ñÿíè ñàëàìàò åëÿñèí.
Áàõòûí ãûëûíú îëñóí.
Áàõòûí éåéèí îëñóí.
Áàõòûíà ýöí äîüñóí.
Áàõòûí-ýöíöí àü îëñóí.
Áàõòûíà ýöí äîüñóí.
Áàøûí âàð îëñóí.
Áàøûí, äèøèí àüðûìàñûí.
Áàøûí äþâëÿòäè, äàøûí çöðéÿòäè îëñóí.
Áàøûí äþâëÿòäè, éàíûí þâëàääû îëñóí.
Áàøûí éàñòûüà ýÿëìÿñèí.
Áàøûí éûüíàõëû îëñóí.
Áàøûí óúà îëñóí.
Áàøûí óúà, äèëèí óçóí îëñóí.
Áàøûíà äþíöì.
Áàøûíäà àü òöê áèòñèí.
Áàøûííàí áèð òöê ÿêñèê îëìàñûí.
Áåëèíè úÿíàáè ßìèð ãóðøàíñûí.
Áÿäíÿçÿðäÿí óçàü îëóí.
Áèð-áèðèíèçÿ úàí äåéèô, úàí åøèäÿñèíèç.
116
Áèð éàñòûõäà ãîæàëàñûíûç.
Áèð îëñóí, ïèð îëñóí.
Áèð ñöôðÿéÿ áåø îüóëíàí ÿë óçàäàñàí.
Áèðèí éöç îëñóí.
Áèðúÿ áàëàí ñàü îëñóí.
Áîéóíà ãóðâàí.
Áþéðÿêëè áþéöéÿñÿí.
Áöòöí ýåäÿííÿð ýÿëñèí.
Â
Âàðûí âàð îëñóí, äöøìÿíèí êîð.
Âàðûí-äþâëÿòèí áàøûííàí àøñûí.
Âàðûí òöêÿíìÿñèí.
Âåðÿí ÿëèí âàð îëñóí.
Ã
Ãàáà äèðÿéèí êÿñèëìÿñèí.
Ãàâàüûíäà þëöì.
Ãàäà ýþðìöéÿñÿí.
Ãàäàí úàíûìà.
Ãàäàí àëûì.
Ãàäàí ìàíà ýÿëñèí.
Ãàçàíäûüûí áàëàëàðûíà ãèñìÿò îëñóí.
Ãàçàíäûüûí hÿêèìÿ, ìîëëóéà ãèñìÿò îëìàñûí.
Ãàçàíäûüûíû õåéèð èøÿ òþêÿñÿí.
Ãàçàíìà, ãÿíøÿðèíÿ ÷ûõñûí.
Ãàçàíúûí àðòûõ, ïàéûí ÷îõ îëñóí.
Ãàçàíúûí ãàðøû ýÿëñèí.
Ãàçàíúûí î ãÿäÿð îëñóí êó, éûüûô éûüûøäûðà áèëìèéÿñÿí.
Ãàïûí ãûôûë ýþðìÿñèí.
Ãàïûíà hÿìèøÿ òîéà-äöéöíÿ ýÿëÿê.
Ãàðäàø äàüû ýþðìöéÿñÿí.
Ãàðäàø òîéó ýþðÿñÿí.
Ãàðäàøûí ñàü îëñóí.
Ãàðäàøûíûí ãàäàñûíû àëûì.
Ãÿäÿìèíèç ìöáàðÿê.
Ãÿäÿìèíèç õåéèððè îëñóí.
Ãÿäÿìèí ãàéûì îëñóí.
Ãÿääèí ÿéèëìÿñèí.
Ãÿäÿìèí ÿëëè îëñóí, àäûí áÿëëè.
117
Ãèñìÿòèí þçöííÿí ãàâàõ ýåòñèí.
Ãûç êþ÷öðöô, ýÿëèí ýÿòèðÿñÿí.
Ãûëûíúûí êÿñêèí îëñóí.
Ãîíàõ-ãàðà ãàïûííàí ÿñêèê îëìàñûí.
Ãîøà ãàðûéàñûíûç.
Ãóë ñàhèáè îëàñàí.
Ãóúàüûí äîëó îëñóí.
Ä
Äàäûíà Èìàì Ùöñåéí éåòèøñèí.
Äàëûíäà ãàðäàøäàðûí äóðñóí.
Äàð ýöí ýþðìöéÿñÿí.
Äÿðäèí ìàíà ýÿëñèí.
Äÿðäèí öðÿéèìÿ.
Äèçèíèí ýèðè êÿñèëìÿñèí.
Äèëÿéèí äèëÿê îëñóí.
Äèëèí óçóí îëñóí, ñþçöí þòýöí.
Äèíÿ-èìàíà ýÿëÿñÿí.
Äèëèíÿ ãóçó êÿñèì.
Äîñò-òàíûø, ãîhóì-ÿãðÿâà éàíûíäà áàøûí óúà, öçöí àü îëñóí.
Äîñòóí âàð îëñóí, äöøìÿíèí õàð.
Äþâëÿòèí áàøûííàí àøñûí.
Äþâëÿòèí ñàíà ýÿëìÿñèí.
Äþøöíäÿ àü òöêëÿð áèòñèí.
Äóç äàüû îëàñàí.
Äóð äàüû êèìè äóðàñàí.
Äóðóøóíà ãóðâàí îëóì.
Äöíéà äóðóíúàõ äóðàñàí.
Äöøìÿí øÿðèíÿ, éàüû ãåéâÿòèíÿ òóø îëìóéàñàí.
Äöøìÿíÿ ìþhòàú îëìóéàñàí.
Äöøìÿíèí ãûçûë ýöëëöéÿ ýÿëñèí.
Äöøìÿíèí çÿëèë îëñóí.
Å
Åâèí øÿí îëñóí.
Åâèíÿ ýþçöí äîëó áàõàñàí.
Åâèíèçäÿ ãóëàõ äèøäèéè îëñóí.
Åâèíèç àáàä îëñóí.
Åâèíèçÿ åë÷è ýÿëñèí.
Åâèíèç-åøèéèíèç øÿí îëñóí.
118
Åâèíèçÿ hÿìèøÿ øàääûüà ýÿëÿê.
Åâèíèçÿ øàääûõ àïàðàñûíûç.
Åâèíèçäÿ àüûç øèðèííèéè îëñóí.
Åëäÿí ÿéñèê îëìà.
Åëèí åë îëñóí, éàüûí øèë.
Åëèíÿ ãóðâàí îëóì.
ß
ßçèç îëàñàí.
ßçèçèí éàðûñûí.
ßçðàéûëûí éàäûííàí ÷ûõàñàí.
ßéðè öçö ýþðìöéÿñÿí.
ßëè áåëèíè ãóðøàñûí.
ßëè ãîëóííàí òóòñóí.
ßëè êþìÿéèíÿ äóðñóí.
ßëèí, ãîëóí àüðûìàñûí.
ßëèí, ãîëóí âàð îëñóí.
ßëèíè àòàíäà ÿëëèñè ýÿëñèí, ãîëóíó àòàíäà ãîëëóñó.
ßëèíè áîø àòûô äîëó ýþðÿñÿí.
ßëèíèí äàëû äà ýÿëñèí, ãàâàüû äà.
ßëÿðèí âàð îëñóí.
ßhäèí ïîçóëìàñûí.
ßhäèí öçöíÿ ýöëñöí.
ßhäèí òóòóëñóí.
Ç
Çÿhìÿòèí èòìÿñèí.
Çèéàðÿòèí ãÿáóë îëóíñóí.
Çöëì öçö ýþðìöéÿñÿí.
È
Èçèí èòìÿñèí.
Èëàí éåðèñèí, äàëûíúà äà áàëàñû.
Èëèí èëäÿí õîø ýÿëñèí.
Èìàíûí êàìèë îëñóí.
Èñòÿêëèíÿ ãîâóøàñàí.
Èòÿ-ãóðäà ìþhòàú îëìóéàñàí.
Èòäÿðèí óëàìàñûí.
Èøèí àâàíä îëñóí.
Èøèí èðÿëè.
Èøèí òÿðñ ýÿëìÿñèí.
119
Èøûüûí ñþíìÿñèí.
É
Éàâàííûüûí éàü îëñóí.
Éàüëû îëñóí.
Éàìàí éåéÿíèí îëñóí, éàëàí äåéÿíèí îëìàñûí.
Éàìàí ýþçäÿí óçàü îëàñàí.
Éàìàí ýöí ýþðìöéÿñÿí.
Éàðû éîëäàí ãàëìûéàñàí.
Éàñòûüûí éöíýöë îëñóí.
Éàõøû äåéÿíèí éàõøû, ïèñ äåéÿíèí ïèñ ýöíö îëñóí.
Éàõøû ýöí ýþðÿñÿí.
Éàõøûëûüûí ãàâàüûíà ÷ûõñûí.
Éàøûí éöçö hàõëàñûí.
Éåêÿ êèøè îëàñàí.
Éåéèô-è÷äèéèí hàëàëûí îëñóí.
Éåòèðèô áèòèðäèéèíèí áÿhÿðèíè éåéÿñÿí.
Éûüâàëûí éåéèí îëñóí.
Éåääè îüóë àòàñû îëàñàí.
Éåääè îüóëíàí áèð ñöôðöéÿ ÿë óçàò.
Éåðèí úÿííÿò îëñóí.
Éîëóí à÷ûõ îëñóí.
Éîëóí óüóððó îëñóí.
Éîðóëìóéàñàí.
Éöç éàøûéàñàí.
Ê
Êàüûçûí ãàðà éàçûëìàñûí.
Êåôäÿ-äàìàõäà îëàñàí.
Êÿìÿðèíè ÿë ãóðøàñûí.
Êèìñÿéÿ ìþhòàú îëìóéàñàí.
Êþðïÿí àü ýöíÿ ÷ûõñûí.
Ý
Ýåäÿíèí ýÿëñèí, öçöí ýöëñöí.
Ýåòäèéèí éåðäÿí éàðûéàñàí.
Ýåæÿí õåéðÿ ãàëñûí.
Ýÿëèí ýÿòèðÿ, ãûç êþ÷öðÿñÿí.
Ýþçÿýþðöíìÿç ãàíàäûíûí àëòûíäà ñàõëàñûí.
Ýþçöí àéäûí îëñóí.
Ýþçöíÿ ãóðâàí îëóì.
Ýöë êèìè à÷ûëàñàí.
Ýöí êèìè éàíàñàí.
120
Ýöíöí àü îëñóí.
Ýöíöí àüàïïàü ãàð êèìè îëñóí.
Ì
Ìÿíèì çÿhìÿòèì ñàíà hàëàë îëñóí.
Ìèí áóäàõ îëàñàí.
Ìóðàäûíà ÷àòàñàí.
Í
Íàçäû õàíûì îëàñàí.
Íàìÿðä ôèòâàñû áèððèéèíèçÿ õÿëÿë ýÿòèìÿñèí.
Íà÷àð îëìóéàñàí.
Íÿâÿ-íÿòèúÿ ñàhèáè îëàñàí.
Íÿâÿ-íÿòèúÿëÿðèíèí òîéóíó ýþðÿñÿí.
Íÿçèðèí ãÿáóë îëñóí.
Î
Îæàüûí øåí îëñóí.
Îæàüûí àüû ýþðìÿñèí.
Îüóë àéàüû ãóòäó îëñóí.
Îüëóí ñàü îëñóí.
Îüëóíà òîé åëèéÿñÿí.
Îüóëëó-ãûçäû îëàñàí.
Îüóëëó-óøàõëû îëàñàí.
Îõóí áîøà ÷ûõìàñûí.
Þ
Þâëàäûíûí áàðûíû äÿðÿñÿí.
Þçöíÿ ãóðâàí îëóì.
Þëÿííÿðèíÿ ðÿhìÿò.
Þìðöí Àðàçúà îëñóí.
Þìðöì-ýöíöì ñàíà ãóðâàí.
Þìðöí óçóí îëñóí.
Þìðöííÿí äîéàñàí.
Ï
Ïàéûí àðòûõ îëñóí.
Ïàéûí ÷îõ îëñóí.
Ïèð îëàñàí.
Ñ
Ñàããàëûí àüàðñûí.
121
Ñàü ýåò, ñàëàìàò ãàéûò.
Ñàü-ñàëàìàò ýåäÿñÿí.
Ñàëàìàò ãàë.
Ñàíà ýÿëÿí ìàíà ýÿëñèí.
Ñàíà ýÿëÿí àüðû-àæû, ãàäà-áàëà, áàõ áó úàíûìà ýÿëñèí.
Ñÿíè èñòÿìèéÿííÿðèí ýþçö êîð îëñóí.
Ñÿíè èñòÿìèéÿííÿðèí ýþçö ÷ûõñûí.
Ñÿíè ýþðöì áîéà-áàøà ÷àòàñàí.
Ñÿíè ýþðöì éöç éàøûéàñàí.
Ñÿíè ýþðöì ìèí ïóòàõ îëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì hå÷ "àõ" ÷ÿêìèéÿñÿí.
Ñÿíè ýþçö ýþòöðìÿéÿíèí ýþçö êîð îëñóí.
Ñÿñèí óúà îëñóí.
Ñþçöí þòêÿì îëñóí.
Ñóéóí áóëàíìàñûí.
Ñöôðÿíèç à÷ûõ îëñóí.
Öñòöíÿ ýöí äîüñóí.
Öñòöíÿ íóð äöøñöí.
Öñòöííÿí àæû éåëëÿð ÿñìÿñèí.
Ò
Òÿáèá-äàâà ñÿííÿí óçàü îëñóí.
Òÿáèáèí ãÿíøÿð ýÿëñèí.
Òÿçÿ-òÿçÿ áàéðàìëàðà ÷ûõàñàí.
Òîé ÷þðÿéè áèøèðÿñÿí.
Òîéóíäà îéíóéóì.
Òîéóíó ýþðöì.
Òþâëÿí hÿìèøÿ à÷ûõ îëñóí.
Ù
Ùàããûí ãàïûñû öçöíÿ à÷ûõ îëñóí.
Ùàëàë ñöä ÿììèøèíÿ ãèñìÿò îëàñàí.
Ùàëàë õîøóí îëñóí.
Ùàìûíûí ýþçöíäÿ ÿçèç îëàñàí.
Ô
Ôàëûí ôàë îëñóí.
Ôÿëÿê ñÿíÿ àüðû-àæû ýþñòÿðìÿñèí.
Ôÿëÿêäÿí ýÿëÿê ýþðìöéÿñÿí.
Ôÿhìèí èòìÿñèí.
Õ
Õàòà-áàëàäàí óçàü îëàñàí.
Õåéèððè îëñóí.
Õåéèðÿ ãÿíøÿð ýåäÿñÿí.
Õÿçèíÿí äîëó îëñóí.
Õóðúóíóí áîø ãàëìàñûí.
×
×àíàüûí äîëó îëñóí.
×ÿìÿíèí ñîëìàñûí.
×ûðàüûí éàíñûí.
Ó
Óüóðäàí éàðûéàñàí.
Óüóðóí à÷ûõ îëñóí.
Óüóðóí õåéèð îëñóí.
Ö
Öçöì àéàüûíûçûí àëòûíà.
Öçöí àü îëñóí.
Öçöí ýöëñöí.
Öçöíÿ ýöë äîüñóí.
Öçöíÿ õåéèððè ñàâàhëàð à÷ûëñûí.
Öçöííÿí ýöëöø ÿéñèê îëìàñûí.
Öìèäèí-ïÿíàhûí êÿñèëìÿñèí.
Öðÿéèí éàüäà îëñóí, êöðÿéèí äàüäà.
Öðÿéèíÿ ýþðÿ àëëàh ïàéûíû âåðñèí.
Öðÿéèíèí àüðûñûíû àëûì.
122
Ú
Úàâàí òîéóíó ýþðöì.
Úàíûí àçàð ýþðìÿñèí.
Úàíûì ñàíà ñàäàüà îëñóí.
Úàíûí ñàü îëñóí.
Úèâèí äîëó îëñóí.
Ø
Øåéòàí øÿðèííÿí óçàü îëàñûíûç.
Øèðèí àüçûí àæû îëìàñûí.
Øèðèííèéèíè è÷èì.
Øþhðÿòèí àðòûõ îëñóí.
123
ÃÀÐ ÛØËÀÐ
À
Àáàä åâèí áÿðáàä îëñóí.
Àâðûí òþêöëñöí.
Àü èðèí, ýþé èðèí îëñóí, áóðíóíóí èêè ãàíàäûííàí ýÿëñèí.
Àü ýöí äå, hàõ äå.
Àü ýöí ýþðìöéÿñÿí.
Àü ýöíöí ãàðà áîéàíñûí.
Àüçûí áóçà äþíñöí.
Àüçûí çÿhÿð äàäñûí.
Àüçûí ÷àíàõ, ãàðíûí ÷óâàë îëñóí.
Àüçûí øèðèííèê òàïìàñûí.
Àüçûíà öñêöêíÿí ñó äàìûçäûðñûííàð.
Àüçûíäà äèëèí éàíñûí.
Àüçûííàí ÷ûõñûí, ãîéíóíà ýèðñèí.
Àüçûíû ãàðà ìîëëà éóìñóí.
Àüëàð ãàëàñàí.
Àüðûì öðÿéèíÿ.
Àäûí àääàðà ãàëñûí.
Àäûí áàòñûí.
Àäûí ãàëñûí, àé áàëà.
Àäûíû àääàðà ãîéóì.
Àäûíû þçýÿëÿðÿ ãîéóì.
Àçàð õèðòäÿéèíè éóìñóí.
Àé ñÿíèí âóðüóíóí ýöæäö ýÿëñèí.
Àéàüûí éåð òóòóô, þìðöí áèíà òóòìàñûí.
Àéâûíû ãàðà éåð þðòñöí.
Àëäûüûíû ñàü éåìÿ, éàñòûõ öñòÿ éå.
Àëëàh áàøûíà äàø ñàëñûí, àëòûííàí ÷ûõà áèëìèéÿñÿí.
Àëëàh áàøûíû ãîéóô àéàüûíà äàø ñàëìàñûí.
Àëëàh áàøûíû óúà åëÿìÿñèí.
Àëëàh áåëèíè ãûðñûí.
Àëëàh áèðèíè ìèí åëÿìÿñèí.
Àëëàh âåðÿí ÿëèíè êÿññèí.
Àëëàh ãàðüûøûíû âåðñèí.
Àëëàh ãàðüàäûüûì ãàðà áÿíäèéÿ ñÿíèí êèìè çöðéÿò ãèñìÿò åëÿìÿñèí.
Àëëàh ãèñìÿò åëÿìÿñèí.
124
Àëëàhûí ãÿçÿâèíÿ ýÿëÿñÿí.
Àëëàh äàìàçäûüûíû êÿññèí.
Àëëàh åâèíè éûõñûí.
Àëëàh éåääè àðõà äþíÿíèíÿ ëÿ’íÿò åëÿñèí.
Àëëàh éóðäóíó òàð-ìàð åëÿñèí.
Àëëàh êÿëëÿíÿ èëäûðûì ñàëñûí.
Àëëàh êþêöíöçö êÿññèí.
Àëëàh íÿñëèíè êÿññèí.
Àìàí ýþðìöéÿñÿí, éàìàí ýþðÿñÿí.
Àëëàh þìðöíö êÿññèí.
Àëëàh ñÿíÿ ãîòóð âåðñèí, äûðíàõ âåðìÿñèí.
Àëëàh ñÿíÿ äÿðä âåðñèí, äÿðìàí âåðìÿñèí.
Àëëàh ñÿíÿ ëÿ’íÿò åëÿñèí.
Àëëàh ñÿíè éàìàí ýöíÿ ãîéñóí.
Àëëàh ñÿíè éàðûòìàñûí.
Àëëàh ñÿíè ìÿíèì ÿëèìíÿí àëñûí.
Àëëàh ñÿíèí ýþçäÿðèíè òóòñóí.
Àëëàh ÷þðÿéèíè êÿññèí.
Àëëàh-òàëà ñÿíè ÿëèìíÿí àëñûí, þëöô ãóðòàðàñàí.
Àíà ëàéëàñûíà hÿñðÿò ãàëàñàí.
Àíäûðà ãàë.
Àíàí âàéûíà ýÿëñèí.
Àíàí âàéûíà îòóñóí.
Àíàí ãàçàíúûíû éåìÿñèí.
Àíàí ìÿëÿð ãàëñûí.
Àíàí håø áàðûíû äÿðìÿñèí.
Àíàí öñòöíäÿ âàé äåñèí.
Àíàí öñòöíäÿ ìÿëÿñèí.
Àíàí-áàæûí ÿòðàôûíà äîëàíñûí.
Àðçóí áîøà ÷ûõñûí.
Àòàí-àíàí þëñöí, éàääàðûí óìóäóíà ãàë.
Àòàí-àíàí òîéóíó ýþðìÿñèí.
Àòà-àíàíà ìèí ëÿ’íÿò.
Àõûðûí ãàí ñóéóíà äþíñöí.
Àõûðûí õåéèð îëìàñûí.
Àõøàìûí, ñàâàhûí ãàðà ýÿëñèí.
Àæû ýöí éîë éîëäàøûí îëñóí.
125
Á
Áàüðûí ãàíà äþíñöí.
Áàéðàìûí ãàðà ýåéèíñèí.
Áàéðàìûí ãàðà ýÿëñèí.
Áàëà ïàéû ýþðìöéÿñÿí.
Áàëà öçöíÿ hÿñðÿò äþíñöí.
Áàëàí öçöíÿ àü îëñóí.
Áàëàí áîéà-áàøà ÷àòìàñûí.
Áàëàí ìÿëÿð ãàëñûí.
Áàëàëàðûí öçöíÿ äóðñóí.
Áàõòûí ãàðà ýÿëñèí.
Áàõòûí ýþé ÿéñèéÿ ãàëñûí.
Áàõòûí hå÷ à÷ûëìàñûí.
Áàøûí áàòñûí.
Áàøûí ÿëÿê îëñóí, ãàðíûí õÿëâèð.
Áàøûí ëîâëó ãàëñûí.
Áàøûíà äàø äöøñöí.
Áàøûíà êöë îëñóí.
Áàøûí hàéûíà ãàëìàñûí.
Áèð ÿëèí îëñóí, áèð äèçèí.
Áîüàçûíà ãàðà éàðà ÷ûõñûí.
Áîéíóíà áîç èï þë÷öì.
Áîéíóíà èï òóòóì.
Áîéíóíó éåðÿ ñîõóì.
Áþéöê áþéðÿéèí éàíñûí.
Áþéöìÿéÿñÿí.
Áó ëÿ÷ÿê éàääàðûí îëñóí, ñÿíÿ îüóë äåñÿì.
Áóðíóí îâóëñóí.
Áóðíóííàí ýÿëñèí.
Â
Âàéûíà åë éûüûëñûí.
Âàéûíà îòóðóì.
Âåðäèéèì ýþçöíÿ äóðñóí.
Âóðüóí ñÿíè âóðñóí.
Âóðüóíóí ãîøà ýÿëñèí.
Âóðüóíóí ýöæäö ýÿëñèí.
Âóðóëìóø.
126
Ã
Ãàâàüûí ãàéà, êöðÿéèí ãûçûë ýöëëÿ îëñóí.
Ãàâàüûíà àü ýöí ÷ûõìàñûí.
Ãàäàì ñàíà ýÿëñèí.
Ãàäàì-áàëàì àüçûíà òþêöëñöí.
Ãàäàìû àëàñàí.
Ãàçàíäûüûíû ãàç éàüûíà âåðÿñÿí.
Ãàçàíäûüûíû éåìèéÿñÿí.
Ãàçàíäûüûí àðâàäûíûí ñîíðàêû ÿðèíÿ ãèñìÿò îëñóí.
Ãàçàíäûüûí äÿâà-äÿðìàíà ãèñìÿò îëñóí.
Ãàçàíäûüûí ãàíà äþíñöí.
Ãàçàíúûíû éåëëÿð àïàðñûí.
Ãàí ãóñàñàí.
Ãàíûí äàøäàðà äàüûëñûí.
Ãàíûíà áóëàíàñàí.
Ãàíûíû éàëàéàñàí.
Ãàïûí áàüëàíñûí.
Ãàïûí áàüëû ãàëñûí.
Ãàïûíà âàé äöøñöí.
Ãàïûíû ãîíøó à÷ìàñûí.
Ãàïûëàð à÷ûô ýèðìÿéÿñÿí.
Ãàðà äóâàõäà ãàëàñàí.
Ãàðà èëàí äîäàõëàðûííàí âóðñóí.
Ãàðà éàéëûõäà ãàëàñàí.
Ãàðà éåð ñÿíè éåñèí.
Ãàðà ýåéèô, ýþé þðòÿñÿí.
Ãàðà ýþñþé îëàñàí.
Ãàðà ýöííÿí ãóðòàðìûéàñàí.
Ãàðàáàõòäàí ïàéûí îëñóí.
Ãàðäàø ãàíûíà áóëàíàñàí.
Ãàðäàø äàüû ýþðÿñÿí.
Ãàðíûí äîéñóí, ýþçöí äîéìàñûí.
Ãàðíûí ãàðà éàíñûí.
Ãàðíûíà ãàðà ñàíúû äîëñóí.
Ãàðíûíà øèø áàòñûí.
Ãàðíûíû håø ôÿëÿê äÿ äîéóðìàñûí.
Ãàðüàìûøàì ÿëèí îæàõäà éàíñûí.
Ãÿëÿìèí ÿëèííÿí äöøñöí.
Ãûçûë ýöëëÿéÿ òóø îëàñàí.
Ãûçûíà úåhèç òàïûëìàñûí.
127
Ãûçûíûí àüçû ÿéèëñèí.
Ãîëóí ãóðóñóí.
Ãîëóí êÿñèëñèí.
Ãîëëàðûí ãÿëÿì îëñóí.
Ãóðóäóô èêè ÷èéèííÿðèíè éåéÿñÿí.
Ãóëàõëàðûíà ãóðüóøóí.
Ãóëàüûíà éóéóúó áàðìàüû ýèðñèí.
Ãóëàõëàðûí êàð îëñóí.
Ãóð’àí ýþçöíö òóòñóí.
Ãóëàüûí äîëó îëìàñûí.
Ä
Äàâà åâèííÿí ÿéñèê îëìàñûí.
Äàìûí áàøûíà ó÷ñóí.
Äàëûííàí ãàðà äàø ýåòñèí.
Äàøûí àòûëñûí.
Äÿäÿí þëñöí, äÿäÿñèç ãàëàñûç.
Äÿäÿíèç þëñöí.
Äÿðäèí ìÿí îëóì.
Äÿðäèíÿ äÿðìàí òàïûëìàñûí.
Äÿëè éóâàí êåøñèí.
Äèâàðûí éàðûì÷ûõ ãàëñûí.
Äèëèí àüçûíäà òèòðÿñèí.
Äèëèí àüçûíäà êþìöð ãàðàñûíà äþíñöí.
Äèëèí ãàïãàðà êþñþé îëñóí.
Äèëèí ãóðóñóí.
Äèëèí éàíñûí.
Äèëèí ýþäÿê îëñóí.
Äèëèíÿ äöéöí äöøñöí.
Äèëÿéèí áàøà ÷ûõñûí.
Äèëÿí÷è ãàëàñàí.
Äîäàüûíà éàðà ÷ûõñûí.
Äöç éóðääà ãàëàñàí.
Å
Åâèí-åøèéèí øåí îëìàñûí.
Åâèí áàøûíà óøñóí.
Åâèí éûõûëñûí.
Åâèíÿ âàé äöøñöí.
Åéâèíè ãàðà òîðïàõ þðòñöí.
Åëèí àüëàð ãàëñûí.
128
ß
ßæäàhà ãàâàüûíà äöøÿñÿí.
ßçèçèí éàðûìàñûí, éàðûñà äà ãàðûìàñûí.
ßçðàéûë ãîíàüûí îëñóí.
ßçðàéûë àòäû îëñóí, ñÿí ïèéàäà.
ßçðàéûë ãÿçÿâèíÿ òóø îëàñàí.
ßçðàéûëûí ãûëûíúûíà ðàñò ýÿëÿñÿí.
ßçðàéûë úàíûíû àëñûí.
ßëèí áåëèíè ãóðøàìàñûí.
ßëèí ãóðóñóí.
ßëèí äþøöíÿ éàïûøñûí.
ßëèí ÿëëÿðÿ äÿéìÿñèí.
ßëèí õûíà òóòìàñûí, ÷èéíèí ãûðìûçû êÿðäÿéÿ äÿéìÿñèí.
ßëèí õûíàëû ãàëñûí.
ßëèíèí áàðûíû éåìèéÿñÿí.
ßìÿéèí ïó÷, äèçèí ñûéðûü îëñóí.
ßìÿê èòèðÿíèí ÿìÿéè èòñèí.
ßíäàìûí ÷öðöñöí.
ßòèí òþêöëñöí.
ßhäèíÿ ÷àòìûéàñàí.
Ç
Çàëûìà òóø ýÿëÿñÿí.
Çÿëèë ãàëàñàí.
Çÿhìÿòèì ýþçöííÿí ýÿëñèí.
È
Èäìèí áàòñûí.
Èçèí èòñèí.
Èêè ÿëèí îëñóí, áèð áàøûí.
Èýèä úàíûííàí õåéèð ýþðìöéÿñÿí.
Èëäûðûì ñÿíè âóðñóí.
Èìàíûíà ãîðõàõ òóëà áàüëûéûì.
Èòíÿí áàø-áàøà éàòàñàí.
Èñòÿêëèí þëñöí.
È÷èí éàíñûí.
È÷èíèçÿ ãûðüûí äöøñöí.
Èøèí àâàíä ýÿòèìÿñèí.
Èøèí hÿìèøÿ òÿðñ ýÿëñèí.
Èøûüûí hå÷ éàíìàñûí.
129
É
Éàçûí ãàðà éàçûäàí îëñóí.
Éàëàí÷ûíûí áàëàñû þëñöí.
Éàëàí÷ûíûí âàéûíà îòóðóì.
Éàìàí ýöëëöéÿ òóø îëàñàí.
Éàíûí áîø ãàëñûí.
Éàíûí éåðäÿ ãàëñûí, ýþçöí hàõäà.
Éàíûíà éàìàí ÷ûõñûí.
Éàíûí éåðäÿ ãàëñûí.
Éàïûíúûíû àëëàh áîø ãîéñóí.
Éàðàíà äóç áàüëàíñûí.
Éàðûí éàääàðà ãàëñûí.
Éàðàíà ïèëòÿ ãîéóëñóí.
Éàðûìàéàñàí.
Éàñòûüûí àüûð äöøñöí.
Éàõøû ýöí ýþðìÿ.
Éàõøû ýöíÿ hÿñðÿò ãàëàñàí.
Éåäèéèí ãàðíûíäà ãàëñûí.
Éåäèéèí ýþçöíö òóòñóí.
Éåäèéèí èò ãàíû îëñóí.
Éåäèéèíè ëàõòà-ëàõòà ãóñàñàí.
Éåääè èë áèð öçöíöí öñòÿ éàò, éåääè èë î áèðèíèí.
Éåðäÿ äþøÿíÿêëè ãàë.
Éåðÿ éàïûøûõëû ãàë.
Éåòèì ãàëàñûç.
Éîðüàíûíûí àëòû áîø ãàëñûí.
Éóâàí äàüûëñûí.
Éóðäóíäà áàéãóø óëàñûí.
Éóðäóíäà ãóðä óëàñûí.
Éóðääà ãàëìûéàñàí.
Éóðääàí èòÿñÿí.
Éóðäóí ãàðàëñûí.
Éóðäóí éàüûéà ãàëñûí.
Ê
Êàüûçûí ãàðà éàçûëñûí.
Êÿëÿéèí êÿñèëñèí.
Êÿëëÿí áîø ãàëñûí.
Êÿìÿðèí êÿíäèð îëñóí.
Êÿìÿðèí éàðûì÷ûõ ãàëñûí.
130
Êèòàâûí áàüëàíñûí.
Êþêöíÿ áàëòà âóðóëñóí.
Êþðïöí óøñóí.
Êþøäÿí ýåðè ãàëàñàí.
Êöë áàøûíà.
Êöðÿéèíèí àðàñû àááàñû áîéäà éàíñûí.
Êöðÿéèíèí àðàñû øàë êèìè éàíñûí.
Ý
Ýåäÿñÿí ýÿëìèéÿñÿí.
Ýåò, ýÿëìÿ.
Ýÿëèíèí ãàðà éàéëûõ ÷àëñûí.
Ýÿðäÿéèí ãàðà áîéàíñûí.
Ýþç éàøûí éàâàííûüûí îëñóí.
Ýþçöí áèçäÿ îëñóí, þçöí ãóéóíóí äèâèíäÿ.
Ýþçöí ãÿìÿòÿ äèêèëñèí.
Ýþçöí éàøäû ãàëñûí.
Ýþçöí îâúóíà òþêöëñöí.
Ýþçöí hÿìèøÿ éàøäû ãàëñûí.
Ýþçöí äîéìàñûí.
Ýþçöíÿ àü ýÿëñèí.
Ýþçöííÿí ýþâäÿíè àüëà.
Ýþçöííÿí ýîð åøÿñÿí.
Ýþçöíÿ ýöëëÿ äÿéñèí.
Ýþçöíÿ ìèë áàòñûí.
Ýþçöíÿ ìèëëÿð ÷ÿêèëñèí.
Ýþçäÿðèí êîð ãàëñûí.
Ýöëëÿ ýþçöííÿí äÿéñèí.
Ýöëöí éàðïûçà äþíñöí, èòèí ÷àããàëà.
Ýöíöí ãàðà ýÿëñèí.
Ýöíöí ãàðà îëñóí.
Ýöíöí-äèððèéèí êÿñèëñèí.
Ýöíöí èòèí ýöíö îëñóí.
Ýöíöí-ýöçÿðàíûí àh-âàéíàí êåøñèí.
Ýþðöì áåëÿ úûüûðûí ýþéÿðñèí, öñòöíäÿ ýþé îò áèòñèí.
Ýþðöì éûüâàëûí ãàðà, ãèñìÿòèí ýþäÿê îëñóí.
Ýþðöì êöëëöéöí ýþéÿ ñîâðóëñóí.
Ýþðöì þìðöí ýþäÿê, êÿíäèðèí êÿñèê îëñóí.
Ýþðöì ñàâàhûí öçöíÿ ãàðà à÷ûëñûí.
Ýþðöì ñÿíè ãàðà ýåéèíèô, ýþé áöðöíÿñÿí.
131
Ýþðöì ñÿíè éàðûìà, éàðûñàí äà ãàðûìà, ãàðûñàí äà ñàðûìà.
Ýþðöì ñÿíèí íÿ ãàðíûí äîéñóí, íÿ ÿéíèí áèòñèí.
Ë
Ëåøèí ãàðüà-ãóçüóíà éåì îëñóí.
Ëÿ’íÿòÿ ýÿëÿñÿí.
Ì
Ìàéàí ñóéà äþíñöí.
Ìàë-ãàðàí ãàðà ãàëñûí.
Ìàëàçàíà øèø ýèðñèí.
Ìàëûí ìàðàëà äþíöô ÷þëëÿðÿ äöøñöí.
Ìàëûíûç, ãîéóíóíóç àíäûðà ãàëñûí.
Ìåðÿò ãàë.
Ìÿí ýþòöðÿíè ÷àéäàí ýþòöð.
Ìÿðäèìàçàð, åâèí éûõûëñûí.
Ìóðàçûí áóðíóíäà ýåòñèí.
Ìóðàçûí ýþçöíäÿ ãàëñûí.
Ìöðäÿøèð öçöíö éóñóí.
Ìöðäÿøèð ñó òþêñöí, éóñóí.
Í
Íåéíèì äÿðäÿ äöøÿñÿí.
Íÿíÿí äàëûíúà ìÿëÿð ãàëñûí.
Íÿíÿí ïàëòàðûíû éûüñûí.
Íÿíÿíèí äèçè ãàðíûíà êåøñèí.
Î
Îæàüûí ñþíñöí.
Îæàüûí ãàðàëà ãàëñûí.
Îæàüûíà áàéãóø ãîíñóí.
Î êó, åëÿ äàíûøûðñàí, ýþðöì îüëóíóí-ãûçûíûí ãàâàüûíà ÷ûõñûí.
Î êó, ìÿíèì ÿìÿéèìè èòèðèðñÿí, ýþðöì hÿìèøÿ ÿìÿéèí èòêèí, äèçèí
ñûéðûü îëñóí.
Îõëàíàñàí.
Þ
Þç áàøûíû éåéÿñÿí.
Þçöí éîëíàí ýåò, ßçðàéûëûí êîëíàí.
Þìðöí êÿñèëñèí.
132
Þìðöííÿí õåéèð ýþðìöéÿñÿí.
Þìðöí-ýöíöí áóäàíñûí.
Þìðöíö, ýöíöíö àëëàh ýþäÿëòñèí.
Ï
Ïàéûí áàòäàüà äþíñöí.
Ïàéûí íóø îëñóí.
Ïàéûí ïàë÷ûüà äþíñöí.
Ïàëàç àðàñûíäà ýÿëÿñÿí.
Ïàëàçûí úûðûëìàñûí.
Ïàëòàðûí áîõ÷àäà ãàëñûí.
Ïàïàüûí äèðÿêäÿ ãàëñûí.
Ïàïàüûí ìÿðÿòÿ ãàëñûí.
Ïàïàüûíû àëëàh áîø ãîéñóí.
Ïàðòäàìûéà äöøÿñÿí.
Ïÿðýàðûí ïîçóëñóí.
Ð
Ðàhàò ýöíöí îëìàñûí.
Ðàhàòäûüûíû àëëàh êÿññèí.
Ðóçóí áàæàëàðû ýÿçñèí.
Ðóçóí äàìäàí ÷ûõñûí.
Ðóçóí êÿñèëñèí.
Ñ
Ñàâàhà ñàü ÷ûõìûéàñàí.
Ñàâàhûí õåéèð îëìàñûí.
Ñàü ýåò, ñàëàìàò ýÿëìÿ.
Ñàü éåêÿëìÿ.
Ñàü éåìÿ, éàñòûõ öñòÿ éå.
Ñàü ýþçöí ñàðûõëû ãàëñûí.
Ñàü ýþçöííÿí îëàñàí.
Ñàü îëàí ýöíö áàøûí àüðûñûí.
Ñàéàí ïîçóëñóí.
Ñàhèáñèç þëÿñÿí.
Ñà÷ûí ìåéäàí òîïó îëñóí.
Ñåë ãàâàüûíà äöøÿñÿí.
Ñÿí àääà îüëóì þëñöí.
Ñÿí þë, áàëàëàðûí éåòèì ãàëñûí.
Ñÿíè àëëàh ãàðüàñûí.
133
Ñÿíÿ ãÿâèð ãàçûì.
Ñÿíÿéèí ñûíñûí.
Ñÿíè àü ÷þðÿéÿ hÿñðÿò ãàë.
Ñÿíè ãàéíàðà äöøÿñÿí.
Ñÿíè ýþðöì ãàíûí äàøäàðà äàüûëñûí.
Ñÿíè ãàíûíà ãÿëòàí îëàñàí.
Ñÿíè éåääè ãûçíàí áèð ñöôðöéÿ ÿë óçàäàñàí.
Ñÿíè éåòèì ãàëàñàí.
Ñÿíè ýîðâàýîð îëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì à÷ûëàõ-éóìàëàõ ýåò.
Ñÿíè ýþðöì áàëà áàðû éåìèéÿñÿí.
Ñÿíè ýþðöì ãàí ãóñàñàí.
Ñÿíè ýþðöì ãàíûíà ãÿëòàí îëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì ÿð öçöíÿ hÿñðÿò ãàëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì èòíÿí ÿëàìÿòÿ, ãóðäíàí ãèéàìÿòÿ ãàëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì éàðûìà, éàðûñàí äà ãàðûìà.
Ñÿíè ýþðöì éåääè ãàïû äþéÿñÿí.
Ñÿíè ýþðöì éåòèì-éåñèð äîëàíäûðàñàí.
Ñÿíè ýþðöì êö÷ÿëÿðäÿ ãàëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì ýÿëÿíèí ÿëèíÿ, ýåäÿíèí èçèíÿ áàõà-áàõà ãàëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì ïàðòäàìûéà äöøÿñÿí.
Ñÿíè ýþðöì ïèñäÿíÿ-ïèñäÿíÿ ïèñ ýöíÿ ãàëàñàí.
Ñÿíè ýþðöì, ñåë ýÿëñèí ñóëàð àïàðñûí.
Ñÿíè ìÿíèì óìóäóìà ãàë.
Ñÿíè íàìÿðäÿ òóø îëàñàí.
Ñÿíè hàë àïàðñûí.
Ñÿíè håø ãîøà ãàðûìûéàñàí.
Ñÿíè øÿðÿ äöøÿñÿí.
Ñÿñèí áàòñûí.
Ñÿñèí ñàë àëòäàí ýÿëñèí.
Ñèíÿíÿ äàü öñòöííÿí äàü ÷ÿêèëñèí.
Ñèíÿí äàüëàíñûí.
Ñèíÿíÿ ßëè-Âÿëè äàüû ÷ÿêèëñèí.
Ñîí ïàéûí îëñóí.
Ñîí ýåäèøèí îëñóí, ñîí ýÿëèøèí îëìàñûí.
Ñîíñóç ãàëàñàí.
Ñöäöíÿ ëÿ’íÿò.
Ñöìöéöí ãûðûëñûí.
Ñóéóí ãàíà äþíñöí.
Ñöôðÿíèç áàüëû ãàëñûí.
134
Ò
Òèíêèí êÿñèëñèí.
Òèðèí ñûíñûí.
Òîéóí ãàðà ÷àëûíñûí.
Òîéóí éàñà äþíñöí.
Òîðïàõ ñÿíäÿí óúà äóðñóí.
Òóôàíàíàí äàüûëñûí.
Ó
Óüðóí ãàðà ýÿëñèí.
Óüðóí êîð îëñóí.
Óüðóí óüóðñóç îëñóí.
Óüðóí õåéèð îëìàñûí.
Óìóäóí êÿñèëñèí.
Ö
Öçöí àü îëìàñûí.
Öçöí èêè úàhàíäà äà ãàðà îëñóí.
Öçöí ýöëìÿñèí.
Öçöí öçäÿð ýþðñöí.
Öçöíÿ ãàïû à÷ûëìàñûí.
Öçöíÿ ýöí äîüìàñûí.
Öçöíÿ ãûçûë ýöëëÿ äÿéñèí.
Öçöíö ìöðäÿøèð éóñóí.
Öçöíöí ñóéó òþêöëñöí.
Öðÿéèíÿ ãûçûë ýöëëÿ äÿéñèí.
Öðÿéèíÿ ßëè-Âÿëè äàüû ÷ÿêèëñèí.
Öðÿéèíÿ îüóë äàüû ÷ÿêèëñèí.
Öñòöíäÿ éàéëûõ ýÿçñèí.
Öñòöíäÿ ñó òàïûëìàñûí.
Õ
Õèðòäÿéèí ãîâóøñóí.
Õèðòäÿéèíÿ éàðà ÷ûõñûí.
Õûíàí ãàðà áîéàíñûí.
Õóðúóíóí áîø ãàëñûí.
Ù
Ùàâàðûíà ßçðàéûë éåòèøñèí.
Ùåø àü ýöí ýþðìöéÿñÿí.
135
Ùåø öçöí ýöëìÿñèí.
Ùÿçðÿòè Àááàñûí èêèöçäö ãûëûíúûíà ðàñò ýÿëÿñÿí.
Ùÿìèøÿ àüëàð ãàë.
Ùÿð òèêÿí áèð äÿðÿäÿí éûüûëñûí.
×
×ÿêäèéèì ÿìÿê áóðíóíóí èêè ãàíàäûííàí ýÿëñèí.
×ûðàí êå÷ñèí.
×þðÿéèíè îä áèøèðìÿñèí.
×óâàëûí áîø ãàëñûí.
Ú
Úàíûí þëñöí.
Úàíûííàí õåéèð ýþðìöéÿñÿí.
Úÿìäÿéèí ãóðäà-ãóøà éåì îëñóí.
Úÿhÿííÿìäÿ éåðèí ñàëûíñûí.
Úèâèí äîëó îëìàñûí.
Úèâèíèí äèâè éûðòûõ îëñóí.
Úèí ñÿíè áîüñóí.
Úûüûðûí òîçäàíñûí.
Úöúÿðòèí êÿñèëñèí.
Ø
Øàìûí éàíìàñûí.
Øÿêèëèí áàòñûí.
Øÿð èø ñÿííÿí hå÷ àðàëàíìàñûí.
Øÿðÿ äöøÿñÿí.
Øèë-êöò îëàñàí.
Øèðèí àüçûí àæû îëñóí.
Øèðèí àüçûíû àëëàh àæû åëÿñèí.
136
ßÔÑÀÍßËßÐ
ÝÞÉ×ß ÝÞËÖ
Óçàã-óçàã êå÷ìèøäÿðäÿ øèø äàüëàðíàí ÿhàòÿéÿ àëûíìûø áþéöê áèð îáà
âàðûéìûø. Äÿðä-êÿäÿð, ãÿì-ãöññÿ áó åëèí, îáàíûí àäàìëàðûííàí ÷îõ-÷îõ
óçàüûéìûø. Îííàð îâ îâëóéàð, îäóí ãûðûô îæàõ ÷àòàðìûøäàð. Éàéäà áèðúÿ
õîðòóì îò áè÷èô ãûøà hàçûððûõ ýþðìÿçìèøäÿð. Îò ãûøäà äà ãóðøàüà ÷ûõàðìûø.
Øàõòà-÷îâüóíäà áåëÿ ìàë-ãàðà ÷þëäÿ, áàæàäà äîéóíúà îòäóéóô, òþâëöéÿ
ãàéûäàðìûø.
Ïàëûô-àðäûú ìåøÿëÿðè àðàñûíäà ìàðàëëàð, úöéöððÿð ìàë-ãàðàéà ãîøóëóô
îòäóéàð, àõøàìëàð òþâëÿíèí àüçûíàúàí îííàðíàí áàðàâàð ýÿëÿð, hå÷
àäàìëàðäàí äà ãîðõóô, ïÿñèíìÿçìèøäÿð.
Îáàíûí ãàéüûäàí, ãöññÿäÿí àçàä àäàìëàðû àõøàìëàð áèð éåðÿ òîôëàøàð,
ýåæÿíèí éàðûñûíà ãÿäÿð íàüûëëàð, ÿôñàíÿëÿð, áàéàòûëàð äöíéàñûíà ãîíàã
îëàðìûø. Ýöííÿðè ÷àëûô-îõóìàõíàí êå÷ÿðìèø.
Áó îáàíûí äèø ýþéíÿäÿí, öðÿê ñÿðèííÿäÿí, ãîëëàðà ãöââÿò âåðÿí àáèçÿìçÿì áèð áóëàüû âàðûéìûø. Ñóéóííàí éåääè äÿéèðìàí èøäèéÿ áèëÿðìèø.
Áóëàõäàí ñó ýþòöðÿí ãûçäàð-ýÿëèííÿð þç ñÿhÿíýèíè äîëäóðàííàí ñîíðà
îíóí àüçûíû ìþhêÿì-ìþhêÿì áàüëûéàðìûø. Àüñàããàëëàð hàìûéà äþíÿäþíÿ òàôøûðìûøäûëàð êû, ñóéóí àüçûíû áàüëûéûí. Éîõñà îáàíû ñó áàñà áèëÿð.
Áó éåððÿðäÿ ×è÷ÿê àääû ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûç âàðûéìûø. Ùóðè ìÿëÿê
ìèñàëëû áó äàüëàð ýþçÿëèíèí höñíöíöí òÿ’ðèôè äèëäÿí-äèëÿ äöøöô, îáàäàíîáàéà éàéûëìûø, ÷îõëàðûíûí èõòèéàðûíû ÿëèííÿí àëìûøäû. Éàõûí-óçàõ
îáàëàðûí ÿðýÿí èýèääÿðè áóðàéà àõûøûô îíó ýþðìÿéÿ úàí àòàð, ëàêèí ×è÷ÿê
îííàðûí hå÷ áèðèíÿ ýþçóúó äà áàõìàç, hå÷ êèìÿ êþíöë âåðìÿçìèø.
ßðýÿíëÿð îíà óçàãäàí áàõûô êþêñ þòöðÿðìèøëÿð.
Ùåø êèì áèëìÿñÿ äÿ, ×è÷ÿê ñåâèðìèø. Î þç îáàëàðûíûí áîéëó-áóõóííó,
ãÿääè-ãàìÿòäè, àüûëëû-êàìàëëû, äÿëèãàííûñû, èýèääÿð èýèäè ×èíýèçÿ êþíöë
âåðèôìèø.
×èíýèç õåéëè âàõòûéìûø êû, óçàõ ñÿôÿðÿ ÷ûõûáìûø. Î ýöííÿí ñÿâðè-ãÿðàðû
ÿðøÿ ÷ÿêèëìèø ×è÷ÿéèí ýþçäÿðè éîëëàðäà ãàëûôìûø. Ýöííÿðèí áèð ýöíö,
àõøàì ãàðàííûüû îáàíûí öñòöíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêÿí âàõò ×è÷ÿê áóëàõäàí ñó
äîëäóðóðìóø. Áó âàõò êèìèíñÿ ñÿñè åøèäèëèð:
– ×èíýèç ñÿôÿðäÿí ãàéûäûá... ×èíýèç ñÿôÿðäÿí ãàéûäûô.
Ãÿôèë äåéèëÿí áó ñþçäÿð ×è÷ÿéèí ãÿëáèíäÿ ÿêñ-ñÿäà âåðèô äàüëàðàäàøäàðà öí ñàëäû. Îíà åëÿ ýÿëäè êè, áó õÿâÿðÿ ãàéàëàð äà, äàøäàð äà, äàüëàð
äà, äÿðÿëÿð äÿ ñåâèíäè, ìåøÿëÿð øàääûõäàí áèð áîé äà àðòäû. ×è÷ÿê áèëìÿäè
íåéíÿñèí. Èíäè îíóí ýþçöíÿ håø íÿ ýþðöíìöðäö, ãóëàüû håø íÿ åøèòìèðäè.
137
Òèòðÿéÿí äîäàõëàðû éàëíûç "×èíýèç ãàéûäûô", "×èíýèç ýÿëèô" ñþçäÿðèíè
ïû÷ûëëûéûðäû.
×è÷ÿê ñÿhÿíýèíè ÷èéíèíÿ àòûô åâÿ éîëëàíäû. Áóëàüûí àüçûíû áàüëàìàõ
håø éàäûíà äà äöøìÿäè. Ýóð ñóëàð áàø ýþòöðöô ýåòäè. Áèð äÿ úàìààò àéûëûô
ýþðäö êö, hÿð éåð ñóéóí è÷èíäÿäè. Ùàìû áàéûðà àõûøäû. Èñòÿäèëÿð áóëàüû
òàïûô àüçûíû áàüëàñûííàð. Áàõäûëàð êû, èø-èøäÿí êå÷èô. Áàøäàäûëàð ìàëãàðàíû, ïàëàç-ïàëòàðû åâäÿí ÷ûõàðûô äàüëàðà òÿðÿô ÷ÿêèëìÿéÿ. Óúà äàüëàðûí
ãîéíóíäà òÿhëöêÿíèí ñîâóøäóüóíó éà ãûí åäÿííÿí ñîíðà îáàíûí
àüñàããàëû èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Áóëàüûí ñóéóíó êèì à÷ûô áóðàõûôñà, þç ýöíàhûíû áîéíóíà àëñûí.
Ùåø êèì äèíìèðäè. Ùàìû ñó÷ëó-ñó÷ëó áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõûðäû. Áèðäÿí
×èíýèç èðÿëè éåðèéèô àüñàããàëûí ãàâàüûíäà äèç ÷þêöô äåäè:
Äîëàìà÷-äîëàìà÷ éîëëàðäàí ýÿëÿéèì,
Ãàðû äöøìÿííÿðÿ ãûëûíú ÷àëàéûì,
Äàðûõäûì äèëÿéèìÿ ÷àòàéûì, áàâàì.
Áó ýöíàh ìÿííÿí òþðÿäè, íåéíèì.
áó äÿíýèçÿ Ýþé÷ÿ ýþëö äåäè.
ÓÓÇ ÃßÁÐÈ
Ùåø êÿñ äèíìÿäè. Àüñàããàë, ×èíýèçèí ãîëóííàí òóòóô àéàüà ãàëäûðäû.
Åëÿ áó âàõòäàí éåðè ñþêöëäö. Îíëàð áàøäàðûíû ãàëäûðûô öçöàøàüû áàõàíäà
ýþðäöëÿð êè, äöç-äöíéàíû ñó àëûô. Øèø äàüëàðûí øÿêëè ýþì-ýþé ñóëàðäà ÷èìèð.
Àüñàããàë ÿëèíè äþøöíÿ ãîéóô äåäè:
– Îüëóì ×èíýèç, ñÿíèí âÿ íèøàííûíûí ýöíàhûíû áàüûøäàäûì. Ñèçèí ñàô
ñåâýèíèç, áó ýöíàhûíûç áèçÿ Ýþéúÿ áèð äÿðýèç âåðäè. Áó äÿíèçè Ýþé÷ÿ
äÿíýèç àääàíäûðäûì. Ãîé áó éóðäóìóç äà Ýþé÷ÿ àääàíñûí. Ýåäèí,
õîøáÿõò éàøûéûí.
Ùàìû äàüëàðûí äþøöíäÿ þçöíÿ òÿçÿäÿí éóðä-éóâà, îëàæàõ ñåøäè. Îüóç
åëëÿðè áó éåðäÿðäÿ þçëÿðèíÿ ÿáÿäè ìÿñêÿí ñàëäûëàð. Ùàìû áó éóðäà Ýþé÷ÿ,
Ýþé÷ÿ ýþëöíöí ñàhèëèíäÿ "Ãàðà ãóçåé" àääû äàüûí áàøûíäà áèð ìÿçàð
âàð. Áó ìÿçàðûí óçóííóüó äþðä ìåòðäÿí äÿ àðòûõäû. Áó ìÿçàðà "Óüóç
ãÿáðè" äåéèëëÿð.
Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, áóðàäà äÿôí îëóíìóø Þìöð àääû áèð îüóç áó îáàíûí
áàø÷ûñû, àüñàããàëûéìûø. Î áöòöí îüóç åëëÿðèíèí ãöäðÿòäè ñÿðêÿðäÿñè,
éåíèëìÿç hþêìäàðûéìûø. Óüóç åëëÿðè îíóí àðõàñûíúà ýåäÿð hÿìèøÿ ãàëèá
ýÿëÿð, ìÿüëóáèééÿò, ãÿì-êÿäÿð íÿ îëäóüóíó áèëìÿçìèø. Îíóí hþêìö
èøäèéÿí éåððÿðäÿ õÿáèñäèêäÿí éàëàí, ðèéà âÿ äöøìÿí÷èëèêäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò
éîõóéìóø.
Ýåòäèêúÿ çàìàíà äÿéèøèð, õóäáèííèê, øþhðÿò âÿ ñÿðâÿò óüóçëàðûí äà
ãÿëáèíÿ éîë òàïìàüà áàøäûéûð. Êöäóðÿò àðòäûõúà Þìöð áàáàíûí ïàõûëëûüûíû
÷ÿêÿííÿðèí ñàéû ÷îõàëûð. Îííàð åë àüñàããàëûíûí ãÿëáèíÿ äàü ÷ÿêìÿê ö÷öí
èêè îüëóíó íàìÿðäúÿñèíÿ þëäöðöëëÿð. Þç õåéèðõàh ÿìÿëëÿðè ìöãàáèëèíäÿ
áÿäõàhëûõíàí öçëÿøÿí Þìöð áàáà àðòûã hÿéàòû þçö ö÷öí àüûð éöê håñàá
åäèð. Îüëàííàðûíûí äÿôí åäèëäèéè, "Ãàðà ãóçåé"äÿ áèð ýöí þç ãÿáðèíè äÿ
ãàçäûðûð. Àéàüûíûí áèðèíè ãÿáèðÿ, î áèðèí èñÿ ÷þëÿ ãîéóô þç åëèíÿ-îáàñûíà öç
òóòàðàõ äåéèð:
– Åé Óüóçëàð, (Ýþé÷ÿäÿ îüóçà óüóç äåìèøëÿð) ñèç ÷îõ ïàê âÿ ëÿéàãÿòäèéäèíèç. ×àëûô-îõóéàð, äåéèô-ýöëÿð, hþíêöðöô àüëûéàðäûíûç. Áèðèíèçÿ
áÿëà ýÿëÿíäÿ hàìûíûç êÿäÿððÿíÿð, hàìûíûç éàñ òóòàð, áèðèíèçèí
ñåâèíúèííÿí hàìûíûçà ïàé äöøÿðäè. Áèðèíèçÿ äöøìÿí äàøû àòûëàíäà hàìûíûç
ãàâàüà äóðàðäûíûç. Èíäè çÿìàíÿ ïèñ ýÿëäè, ñèçè äÿéèøäè. Äàhà ìÿí
àüñàããàëëûõ åäÿ áèëìèéÿæÿì. Ìÿíèì îüëàíëàðûìû þëäöðìÿêíÿí íÿëÿð
òþðÿòäèíèç? Òàéôàëàð àðñûíäà äöøìÿí÷èëèê éàðàíäû. Áèððèéèíèç ïîçóëäó. Áèðáèðèíèçÿ ãÿíèì êÿñèëäèíèç. Ãÿëáèíèçäÿ áàø ãàëäûðàí êèí-êöäóðÿò, ïàõûëëûõ
âÿ hÿñÿä hèññëÿðè ñèçäÿêè òÿìèç äóéüóëàðû ìÿhâ åòäè. Óüóç åëëÿðèíÿ áþéöê
áÿëàëàð ýÿòèðäèíèç. Ìÿí ñèçÿ hÿëÿ ÷îõ èëëÿð àüñàããàëëûõ åäÿæèéäèì. Àíúàã
äàhà îôñàíäûì. Óçóí èëëÿð éàøûéàæàõ, ñèçèí þìðöíöçö óçàäàæàõäûì. Àíúàã
ýþðöíöð áóííàð áèçÿ ãèñìÿò äåéèëìèø. Íÿ åòìÿê îëàð. Ýþðöíöð òàëåéèí
hþêìö áåëÿéìèø. Áèçè èñòÿäèéè âàõò þç ÿëèíäÿ îéóíúàüà ÷åâèðÿ áèëÿðìèø.
Àììà ìÿí ñèçè ÿáÿäè òÿðê åòìèéÿæÿì. Éåðèìè áó óúà äàüûí áàøûíäà
ñàëûô ñèçÿ ýþç ãîéàæàì. Öðÿéèì ñèçäÿí ãûðûëñà äà, ýþçäÿðèì öñòöíöçäÿ
îëàæàõ. Øÿð èø òóòàííàðûíûçû ëÿ’íÿòäèéÿæÿì, éàõøû ÿìÿëëÿðèíèçÿ õåéèð-äóà
âåðÿæÿì. Þâëâääàðûì, ÿí àüûð ýöíöíöçäÿ ãÿâðèìèí öñòöíÿ ýÿëèí. Ìÿíè
hàðàéëûéûí. Î ýöí ìÿí éåíÿ ñèçèí ñûðàíûçäà îëàæàüàì.
138
139
Ñóëàð àõûô äÿíýèç îëäó áàâàì!
Àõìàç ñóëàð ÷óõóðà äîëäó, áàâàì!
Ãàðüàñàí, ãàðüûìà áàâàì ìàíà
×è÷ÿéèì ýöíàh åëÿäè...
Ãÿçÿáèí ýÿëìÿñèí áàâàì, îíà
áàáàì, ìàíà.
Áó äÿíýèçè ýþðÿðñÿíìè?
Ìàðàëëàðû ñóëàìàüà ñöðÿðñÿíìè?
Íèøàííûìíàí àéäàí àðû îëàéûì,
Ãàðüàñàí áó ñóëàðû àhûìà áóëàéûì
Ãàðüàìà, ÿëèìíÿí òóò áàâàì!
Ýöíàhûìû þðò, óíóò áàâàì.
Þìöð áàâà áó ñþçäÿðè äåéèô ãÿâðÿ óçàíäû âÿ úàíûíû òàôøûðäû. Åëÿ
áóðàäàúà îüóç åëëÿðè àíä èøäèëÿð êè, ãÿâèðëÿðè éàëíûç Þìöð áàâàíûí ãÿâðè
êèìè óúà äàüëàð ãîéíóíäà ãàçûëàæàõäûð.
ÁßÇÈÐÝÀÍ ÃÀÉÀÑÛ
Áèðè âàðûéäû, áèðè éîõóéäó, àëëàhûí áÿíäÿñè ÷îõóéäó. ×îõ ãÿäèì
çàìàííàðäà ýþéëÿðÿ áàø ÷ÿêÿí øèø äàüëàðûí àðõàñûíäà áèð òÿïÿýþç âàðûéäû.
Àäàìëàð îíóí ÿëèííÿí çàðà ýÿëìèøäèëÿð. Áó áÿähåéáÿò ìÿõëóõ îüóç
åëëÿðèíÿ ýþç âåðèô, èøûõ âåðìèðäè. ßëèíÿ êå÷ÿíè ïàð÷àëûéûô éåéèðäè. Àäàìëàð
ìàë-ãàðà, àíàëàð þâëàä öçöíÿ hÿñðÿò ãàëìûøäûëàð.
Îüóçëàð àðàñûíäà Ãàðàõàí àääû ÷îõ ýöæäö áèð ïÿhëèâàí âàðûéäû. Î, áèð
íå÷ÿ äÿôÿ Òÿïÿýþçöí öñòöíÿ ýåòñÿ äÿ, håø áèð íÿòèúÿ hàñèë îëìàìûøäû.
Àõûðäà Òÿïÿýþç Ãàðàõàíû äà ìÿüëóá åëèéèô þëäöðìöøäö. Áóííàí ñîíðà
Îüóçäàðûí ýöíö-ýöçÿðàíû äàhà äà àüûððàøìûøäû. ßââÿëëÿð Ãàðàõàííàí
÷ÿêèíÿí Òÿïÿýþç èíäè èñòÿäèéè âàõò îâàëàðà ñîõóëóð, àäàìëàðû ïàð÷àëûéûð,
ÿëèíÿ êå÷ÿíè éûüûô àïàðûðäû. Ùàìû ãà÷ûô-äàüûëìûø, hÿðÿ áèð ñÿìòÿ áàø
ýþòöðöô ýåòìèøäè.
Îüóç åëëÿðè åâèííÿí-åøèéèííÿí äèäÿðýèí äöøìöøäö. Ãàðàõàí þëÿíäÿ
îíóí àëòû éàøäû Åëëàç àäëû áèð îüëó ãàëìûøäû. Åëëàç ýöæäÿ, ãÿhðÿìàííûõäà
äÿäÿñèíÿ áåø òÿïèê âóðìóøäó. Ùÿëÿ óøàõ îëàðêÿí ýöæäö ïÿhëÿâàííàð îíóí
ÿëèííÿí ãàí àüëûéûðäû. ßëèíè íÿéÿ àòñà, êþêöííÿí ãîïàðûðäû. Îí éàøûíà
÷àòàíäà îõñóç-êàìàíñûç øèð, ïÿëÿíý îâëóéóð, ãûçìûø íÿðè áèð éóìðóüà
éåðÿ ñÿðèðäè.
Åëëàç äÿôÿëÿðíÿí Òÿïÿýþçöí öñòöíÿ ýåòìÿê èñòÿñÿ äÿ àíàñû,
àüñàããàëëàð îíó çîðíàí òóòóô ñàõëàìûø, hÿð øåéèí âàõòû âàð áàëà, –
äåìèøäèëÿð.
Íÿhàéÿò, Åëëàç îí áåø éàøûíà ÷àòäû. Åëÿ áèð èýèä îëäó êó, èíäè îíóí
ãàâàüûíäà äàü äà òàâ ýÿòèðÿ áèëìÿçäè.
Áèð ýöí Åëëàç àíàñûíûí éàíûíà ýÿëèô äåäè:
– Àíà, äàhà ìÿí óøàõ äåéèëÿì. Îüóç åëëÿðèíèí èíòèãàìûíû àëìàõ ö÷öí
ìàíà õåéèð-äóà âåð.
Àíà ÿââÿëúÿ ðàçûëûõ âåðìÿê èñòÿìÿìèøäè. Àíúàõ åëèí àüñàããàëëàðû
äåìèøäèëÿð:
– Áèç îíà þç õåéèð-äóàìûçû âåðìèøèê, ñÿí äÿ Åëëàçà óüóð äèëÿ, õåéèðäóà âåð.
Àíà þç îüëóíó áàüðûíà áàñûô äåäè:
– Ýåò îüëóì, èíäè êè, îüóç åëëÿðè ñÿíäÿí íèúàò ýþçäöéöð, ìÿí ñÿíè
íåúÿ ñàõëûéà áèëÿðÿì. Ãîé òàíðû þçö ñÿíÿ éàð îëñóí.
140
Åëëàç Øàh äàüûíûí óúà çèðâÿëÿðèíäÿ þçöíÿ ìÿñêÿí ñàëìûø Òÿïÿýþçö
÷îõ àõòàðìàäû. Åëÿ äàüûí áàøûíà ãàëõìûøäû êû, éåðè-ýþéö ëÿðçÿéÿ ýÿòèðÿí
áèð íÿ’ðÿ ñÿñè åøèòäè. Áàõûô ýþðäö êö, Òÿïÿýþç ÿëèíäÿ èðè áèð ãàéà ïàð÷àñû
îíóí öñòöíÿ ýÿëèð. Òÿïÿýþç îíà ÷àòìàüà áèð àç ãàëìûø äåäè:
– Àõûð êû, ýÿëèô ÷ûõäûí, ñöäÿìÿð óøàõ. Ìÿí ñÿíèí éîëóíó ÷îõäàí
ýþçäöéöðäöì. Åøèòìèøÿì ìÿííÿí èíòèãàì àëìàõ èñòèéèðñÿí.
Òÿïÿýþç ÿëèíäÿêè ãàéàíû îíà òîëàçëàäû. Åëëàç èðè ãàéàíûí ãàâàüûííàí
ãàøìàäû. Îíó ýþéäÿ òóòóô éàâàøúà éåðÿ ãîéäó.
Íàòàðàç êîð, ãîíàüû ñèçäÿ áåëÿìè ãàðøûëàéûëëàð? Ñÿíèí èýèääèéèí åëÿ
áóéìóøìó? – äåéÿ Åëëàç ãÿhãÿhÿ ÷ÿêèô ýöëäö.
Òÿïÿýþç "÷àüðûëìàìûø ãîíàüûí äÿäÿñèíè äÿ éàíäûðûëëàð" -äåéèô èðÿëè
ýÿëäè âÿ ÿëèíè àòûô Åëëàçûí êÿìÿðèííÿí éàïûøûô éåðÿ âóðìàõ èñòÿäè.
Òÿïÿýþç áàõûô ýþðäö êö, éîõ ãàðäàø, áó õûíà î õûíàäàí äåéèë. Äàüû
éåðèííÿí ãîïàðàí Òÿïÿýþç áóíó håø òÿðïÿäÿ áèëìÿäè.
Õöëàñÿ, áóííàð òóòàøäûëàð, íÿ òóòàøäûëàð. Îííàðûí íÿ’ðÿñè hàé-hàðàéû
áöòöí Øàh äàüûíû ëÿðçÿéÿ ýÿòèðäè. Äàüëàð, äàøäàð éåðèíäÿ äóðóø ýÿòèðÿ
áèëìèéèô äÿðÿëÿðÿ öç òóòäó. Äèçäÿðèííÿí äÿðèí-äÿðèí äÿðÿëÿð, ÿëëÿðèííÿí
áþéöê éàðüàíëàð àøäûëàð Øàh äàüûíûí ãîéíóíäà. Äèíúÿëìÿäÿí äöç áèð
hÿôòÿ ýåæÿ-ýöíäöç âóðóøäóëàð. Àõûðäà Åëëàç ãÿçÿáëÿíèô åëÿ áèð íÿ’ðÿ ÷ÿêäè
êè, ãîúàìàí Øàh äàüûíûí ãîðõóäàí áàüðû éàðûëäû. Òÿïÿýþçöí öðÿéè òèòðÿäè,
ÿëëÿðè ÿñäè. Åëëàç îíó ýþòöðöô óúà áèð çèðâÿäÿí ñûëäûðûìëû äÿðÿéÿ òóëëàäû.
Òÿïÿýþçöí ãîë-ãàâûðüàñû øèë-êöò îëäó. Çàðûéà-çàðûéà ñöðöíöô þç ÿââÿëêè
ìÿñêÿíèíÿ "Áÿçèðýàí" àääû ãàéàíûí àëòûíäà éåðëÿøÿí ìàüàðàñûíà ýèðäè.
Åëëàç îíóí ãà÷äûüûíû ýþðöô äàëûíúà ìàüàðàéà ýèðäè. Àíæàõ íÿ ãÿäÿð
àõòàðäûñà, Òÿïÿýþçö òàïà áèëìÿäè. Ýåðèéÿ ãàéûäûô áèð äÿ òÿïÿýþçëÿð îüóç
åëëÿðèíÿ çèéàí òîõóíäóðìàñûí äåéÿ, èðè ãàéàëàðû ýþòöðöô, "Áÿçèðýàí
ãàéàñû" ìàüàðàñûíûí àüçûíû hþðäö. Òÿïÿýþçäÿð î ýöíäÿí èøûõëû äöíéàäàí
ìÿhðóì îëäóëàð. Åëëàç øàä-õöððÿì þç åëèíÿ ãàéûòäû.
"Áÿçèðýàí ãàéàñû" èíäè äÿ äóðóð. Ýþé÷ÿäÿ, Àðäàíûø êÿíäèíèí
þðöøöíäÿêè ìàüàðàíûí àüçûíà éûüûëìûø èðè ãàéàëàðû äàøíàí äþéÿøäÿäèêäÿ
éåð àëòûíäà óçóí-óçàäû óüóëòóëàð åøèäèëÿð. Õàëã àðàñûíäà áó ñÿñè éåðàëòû
äöíéàäà ÿáÿäè äóñòàã åäèëìèø Òÿïÿýþçöí íàëÿñè, ôÿðéàäû êèìè èçàh
åäèëëÿð.
ÕÎÐ- ÕÎÐ
Ýþé÷ÿ ýþëöíöí ëàï ñàhèëèíäÿ Õîð-õîð äåéèëÿí áèð ãàéà âàð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ,
Ýþé÷ÿ ýþëö hÿëÿ éàðàíìàìûøäàí ÿââÿë áóðàäà áèð òàéôà éàøàéûðìûø. Áóíëàðà
Óüóçäàð äåéèðìèøäÿð. Îííàðûí áîéó ÷îõ óúàéìûø. Àéàüûíûí áèðè Ãàðà ýöíåéäÿ
141
îëàíäà, î áèðè Ñóäàüûëàíà ÷àòàðìûø. ßëëÿðèíè äàüûí ÿòÿéèíäÿí óçàäûô áàøûíäà
èñòÿäèéè håéâàíû òóòà áèëèðìèø. Áóííàð þçäÿðèíÿ åâ òèêìÿç, áþéöê çàüàëàðäà
éàøàéàðìûøäàð.
Óüóçëàðûí Àéõàí àääû áèð àüñàããàëû âàðûéìûø. Áöòöí Óüóç ÿhëèíèí
èõòèéàðû îíóí ÿëèíäÿéìèø. Éåðèí àëòûíû äà áèëèðìèø, öñòöíö äÿ.
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ î úàð ÷ÿêäèðèô áöòöí Óüóçëàðû áèð éåðÿ òîôëóéóð,
öçöíö îíëàðà òóòóô äåéèð:
– Áàëàëàðûì, òàíðûíûí ÿìðèííÿí áèç áó éåððÿðäÿí óçàõëàøìàëûéûõ.
×öíêö áó éåððÿðäÿ áèð äÿíýèç ïåéäà îëàæàõ. Áèçèì áó éåððÿð î äÿíýèçèí
àëòûíäà ãàëàæàõ. Ýÿðÿê hàìûíûç Øàh äàüûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿ þçöíöçÿ éåíè
ìÿñêÿíëÿð àðûéàñûíûç. Òàíðûíûí hþêìö áåëÿäè. Áèç îíà òàáå îëìàëûéûõ.
Àéõàí ñþçöíÿ äàâàì åëèéèô äåéèð:
– Áèðúÿ ìÿí çàüàìû òÿðê åëÿìèéÿæÿì. Ö÷ ìèí èë. Ñèç ìÿíè
ýþðìöéÿæÿêñèíèç. Òÿêúÿ õîðóëòóìó åøèäÿæÿêñèíèç. Íå÷ÿ êè ñÿñèì ýÿëèð, áèë
êè, ìÿí ñàüàì. Óüóç þâëàääàðûíà håø áèð çàâàë éîõäó. Íÿ âàõò êè î
õîðóëòóìó åøèòìÿäèíèç áèëèí êè, þëìöøÿì. Äöøìÿííÿð ñèçÿ ýöæ åëèéÿæÿê.
Éóðäóíóçäàí äÿðáÿäÿð äöøÿæÿêñèíèç.
Áèëèðÿì, áàøûíûç ÷îõ ìöñèáÿòäÿð ÷ÿêÿæÿê. ×îõ àüðû-àæûëàð ýþðÿæÿêñèíèç.
Àììà, áöòöí Óüóç áàëàëàðûíà ÷àòäûðûí êû, òàíðû ìàíà áèð þìöð äÿ âÿ’ä
åëèéèô. Ìÿíèì õîðóëòóì êÿñèëÿííÿí áèð àç ñîíðà äöøìÿííÿð ìÿíèì
éàòäûüûì ãàéàíû äàüûäàæàõëàð. Áàõ, îíäà ìÿí áèð äÿ àéàüà ãàëõàæàì. Î
çàìàí Óüóç åëè äöøìÿí ö÷öí ìÿçàðà, áàëàëàðûìûç ö÷öí éåíèäÿí úÿííÿòÿ
÷åâðèëÿæÿê.
À ÄÀ, ÃÀÐÀ ÄÀ
Ýþé÷ÿ ìàhàëûíäà ãàðøû-ãàðøûéà äàéàíìûø èêè äàü âàð. Âåäèáàñàð,
Çÿíýèáàñàð, Úûüûí åëëÿðèíèí éàéäà éàéëàäûüû áó äàüëàðûí áèðèíÿ Àü äàü
äåéèëëÿð, î áèðèíÿ Ãàðà äàü.
ßééàìè ãÿäèìäÿ Àü äàüäà àü ñöðöëÿð, Ãàðà äàüäà ãàðà ñöðöëÿð îòäóéàðìûø. Ýöííÿðèí áèðèíäÿ Àü ñöðöäÿêè ãî÷ õÿâÿð òóòóð êó, ãàðà ãî÷ îíà
ìåéäàí îõóéóð. Îäó êó, èñìàðûø ýþíäÿðèð. Äåéèð êè, ôèëàí ýöí, ôèëàí âàõò Ãàðà
äàüíàí Àü äàüûí àðàñûíäàêû äöçÿííèêäÿ âóðóøàæûéûõ. Èêè ãî÷óí áàøû áèð
ãàçàíäà ãàéíàìàç. Àëëàh éà ñàíà âåðÿð, éà ìàíà.
Âàõò ýÿëèô ÷àòàíäà hÿð èêè ãî÷ hÿìèí éåðäÿ ýþðöøìÿëè îëäó. Ùÿð èêèñè
áèð ýöíîðòàëûõ éîëó ÷ÿêèëèô êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ ýÿëäèëÿð. Ãîøäàð áèð-áèðèíè åëÿ
âóðäóëàð êû, äàüëàð-äàøäàð ëÿðçèéÿ ýÿëäè. Ãàðòàëëàð äèêñèíèô áóëóääàðûí
ãîéíóíäà äþâðÿ âóðäó. Äÿðÿëÿð óüóëäàäû, ãàéàëàð ÿêñ-ñÿäà âåðäè. Þç
ãîøäàðûíûí âóðóøóíà håéðÿò åäÿí ÷îâàííàð ãóëàõëàðûíû òóòäóëàð, håéðÿòäÿí
142
äîíóô éåððÿðèíäÿ ãàëäûëàð. Ýþçäÿðèíè à÷àíäà ýþðäöëÿð êè, ãîøäàð éîõäó
hàðàéëàäûëàð, öííÿäèëÿð. Áèð õåéëè ñîíðà ãàðà ãîøäàí õÿâÿð ýÿëäè êè, ìÿí
ãàðàííûõ äöíéàéà äöøìöøÿì. Àü ãî÷óí ñÿäàñû èñÿ èøûõëû äöíéàäàí ýÿëäè.
Ýöííÿð êåøäè. Àü ãî÷ êþìÿê åëèéèô Ãàðà ãî÷ó èøûõëû äöíéàéà ÷ûõàðòäû.
Äþë òþðÿäè. Ãàðà ãî÷äàí òþðöéÿí ãîøäàð ãàðàííûõ äöíéàéíàí ÿëëÿøèð,
õåéèð ãöââÿëÿðè âóðóô ãàðàííûõ äöíéàéà ñàëûð, Àü ñöðöíöí ãîøäàðû èñÿ
îííàðû õèëàñ åäÿðäè...
ÊßÌßÍÄ ÃÀÉÀ
Ãÿäèì çàìàííàðäà Ýþé÷ÿ ìàhàëûíäà ÷îõ âàððû, àäëû-ñàííû áèð êèøè
âàðûéìûø. Áóíóí ìàë-ãàðàñûíûí, íàõûð-èëõûñûíûí ñàéû-håñàâû éîõóéìóø.
Àììà þâëàä ñàðûäàí êàñûâûéìûø. Ýþçöíöí àüû-ãàðàñû áèð ãûçûííàí áàøãà
håø áèð çöðéÿòè éîõóéìóø.
Ýþçÿëëèêäÿ òàéû-áàðàâàðû îëìóéàí áó ãûçà ÷îõ åë÷èëÿð ýÿëñÿ äÿ håø
êèìÿ ýåòìèðäè. Ñÿâÿâè áóéìóø êó, ãîíøó êÿíääÿí îëàí êàñûô áèð êèøèíèí
îüëóííàí ñåâèøèðìèø.
Áèð ýöí êÿíäÿ hàé äöøöð êó, äåìÿçñÿíìè Éàñÿìÿí Èìðàíà ãîøóëóô
ãà÷ûô. Ãûçûí äÿäÿñè áóíó åøèäÿí êèìè, íþêÿððÿðèíè áàøûíà éûüûô áóííàðûí
äàëûííàí äöøöð. Áèð õåéëè àõòàðàííàí ñîíðà ýþðöëëÿð êè, äàüûí äþøöíäÿ áèð
ãàðàëòû âàð. Àòëàðû ãîâà-ãîâà áèð õåéëè ýåäÿííÿí ñîíðà ýþðöëëÿð êè, Èìðàíëà
Éàñÿìÿí ÿë-ÿëÿ òóòóô äàüûí áàøûíà òÿðÿô ãà÷ûëëàð. Áóííàð ñåâýèëèëÿðÿ
÷àòìàüà áèð àç ãàëìûø îííàð ñûëäûðûì áèð äàüûí áàøûíà ãàëõûëëàð.
Éàñÿìÿíèí äÿäÿñèíèí àäàìëàðû íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñà äà, îðà ÷ûõà áèëìèëëÿð.
Áèð àç ôèêèðëÿøÿííÿí ñîíðà ãÿðàðà àëûëëàð êè, îííàðû êÿìÿíä àòûô éåðÿ
ñàëñûííàð. Áèð õåéëè êÿìÿíä àòàííàí ñîíðà àõûð êû, Èìðàí êÿìÿíäÿ äöøöð.
×ÿêèô îíó äàüäàí ñàëìàõ èñòèéÿíäÿ Éàñÿìÿí áèð àh ÷ÿêèô äåéèð:
– Àëëàh ìÿíè õàð åëèéèíúÿ, äàø åëÿ. Ñþç àüçûííàí ãóðòàðìàìûø áóðàäà
íÿ âàðñà, hàìûñû äàøà äþíöð. Àäàìëàð äà, Èìðàíûí áîéíóíà êå÷ìèø
êÿìÿíä äÿ.
ÃÀÒÀÐ ÃÀÉÀ
Äåéèëëÿð, ãÿäèì çàìàííàðäà åë éàéëàüà ÷ûõàí âàõò áèð íàõûð÷û àçûô
íàáÿëÿä áèð éåðÿ ÷ûõûð.
Íÿ ãÿäÿð àõòàðûðñà ìàë-ãàðàíû ñóëàìàõ ö÷öí áèð éåð òàïà áèëìèð.
Éîðóëóô ÿëäÿí äöøöð. Ñóñóçäóõäàí òþâøöéÿí ìàë-ãàðàéà áàõûô àëëàhà
143
éàëâàðûð:
– Àé àëëàh, áó äèëñèç-àüûçñûç håéâàííàðà ðÿhìèí ýÿëñèí. Áóííàðà ÿëàú
åëÿñÿí, ãàðà êàëû ñàíà ãóðâàí êÿñÿæÿì.
Íàõûð÷û áèð äÿ áàõûð êû, èêè-ö÷ àääûì àðàëû êè÷èê áèð ÷àé øûðûëòûéíàí àõûô
ýåäèð. Ìàë-ãàðà òþêöëöô ñóéà, äîéóíúà è÷èð. Íàõûð÷û ìàë-ãàðûéû äàüûí
äþøöííÿí èëÿ hàéëàéûô éîëóíà äàâàì åëèéèð. Áèð àç êå÷ÿííÿí ñîíðà âåðäèéè
âÿ’ä éàäûíà äöøöð. Àììà, ãàðà êÿëè êÿñìÿéÿ ÿëè ýÿëìèð. ßøè, íÿ ôÿðãè
âàð, Àðàíà ãàéûäûô ãàðà ÷ÿïèøè ãóðâàí êÿñÿðÿì, – äåéèð.
Áó ñþçö äåéÿí êèìè äàüà äèêëÿíÿí íàõûð÷û þç íàõûðûííàí áèððèêäÿ äàøà
äþíöð. Õàëãûí "Ãàòàð ãàéà" àäëàíäûðäûüû áó äàøäàð çÿìàíÿìèçÿ ãÿäÿð
ýÿëèô ÷àòìûøäûð.
"Ãûðõáóëàã" àäûíäà òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðèííÿí äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí Ýþé÷ÿ
ìàhàëûíäà ãÿäèì áèð éàøàéûø éåðè âàð. Ýþðÿñÿí áó êÿíäè íèéÿ áåëÿ
àääàíäûðûôëàð. Äîüðóäàíìû êÿíääÿ ãûðõ äÿíÿ áóëàõ úîøóô ÷àüëûéûð. Éîõñà,
áó àäíàí áàüëû õàëã àðàñûíäà hàíñûñà áèð ðÿâàéÿò éàøûéûðìû?
Äåéèëëÿð, áèð çàìàííàð áó êÿíääÿ âàðëû-hàëëû áèð àüà éàøûéûðìûø.
Ñÿõàâÿòäÿ, ìÿðhÿìÿòäÿ, èíñàôäà àä-ñàí ãàçàíûôìûø. Àëëàhûí, hàããûíÿäàëÿòèí éîëóíäà úàíûííàí áåëÿ êåøìÿéÿ hàçûðûéìûø. Ãàïûñûíà ýÿëÿíè
ÿëèáîø ãàéòàðìàç: håø çàìàí håø êÿñè íàöìèä ãîéìàçìûø. Äàðà äöøÿíèí
äàéàüû, èøûõñûç åâëÿðèí ÷ûðàüûéìûø.
Óëó òàíðû áó êèøèäÿí håø íÿéè ÿñèðýÿìèéèôìèø. Òÿêúÿ áèð äÿðäè
âàðûéìûø. Ùåø áèð çöðéÿòè éîõóéìóø. Àíúàõ óøàüû îëìàäûüûíà ýþðÿ
òàíðûäàí håø çàìàí ýèëåéëÿíìÿç, äåéÿðìèø:
Òàíðû áèëÿí ìÿñëÿhÿòäè. Âåðñÿ, íÿ âàõò îëñà âåðÿæÿê, — äåéÿðìèø.
Éàø ãûðõû hàõëàñà äà àüà þç èøèíäÿ, ýöæöíäÿéìèø, ôàüûðà-ôöãàðàéà,
êàñûô-êóñóôà, äèëÿí÷èéÿ, éåñèðÿ äÿ êè, áèð ÿëè ñÿäÿãÿ ïàéëûéàðìûø.
Àüà áèð ýöí éàòûô éóõóäà ýþðöð êö, áèð íóðàíè ãîæà îíà éàõûííàøûô äåäè:
– Åøèò îüóë. Äåäèêëÿðèìÿ éàõøû ãóëàõ àñ. Ñöðöäÿí ãûðõ þéÿú àéûð.
Ùÿðÿñèíè áèð ýöíäÿ êÿñèô éåòèì-éåñèðÿ ïàéëà, öðÿéèíè áèøèðèô àðâàäûííàí
þçöí éå. Ãûðõ ýöíöí òàìàìûíäàí ñîíðà àðâàäûíûí áîéíóíà ñÿííÿí áèð
îüëàí óøàüû äöøÿæÿê. Îüëóí ÷îõ àëèúÿíàá, ðÿhìëè, ÿäàëÿòäè, áàõòäû,
ãèñìÿòäè îëàæàõ. Íèýàðàí îëìà, äåäèêëÿðèìè óíóòìà. Òàíðûíûí áóéðóüóíà
ÿìÿë åò, çöðéÿò ïàéûí âàð.
Áóíó åøèäÿí àüà hþâëàíàê éóõóäàí àéûëäû. Ýþðäö êö, hÿëÿ ýåæÿ
éàðûñûäû. Ñàâàhà ÷îõ âàð. Î ýþðäöéö éóõóñóíó àðâàäûíà äàíûøäû. Áóíà
àðâàäû äà ÷îõ ñåâèíäè.
Ñàâàh à÷ûëàí êèìè àüà éóõóñóíäà ýþðäöéö íóðàíè ãîæàíûí äåäèêëÿðèíè
hÿéàòà êå÷èðòäè. Ñöðöäÿí ãûðõ áÿéÿíìÿ þéÿú àéûðäû. Ýöíäÿ áèðèíè êÿñèô
ÿòèíè êàñûô-êóñóâà, ÿëñèç-àéàãõûçäàðà ïàéëàäû. Öðÿéè íè èñÿ áèøèðèô
àðâàäûííàí þçö éåäè. Åëÿ êè, ãûðõûíúû ýöí îëäó, àðâàäûí áîéíóíà óøàõ
äöøäö. Àüà äà, åøèäÿííÿð äÿ áóíà ÷îõ ñåâèíäèëÿð. Äîããóç àé, äîããóç
ýöí, äîããóç ñààò, äîããóç äÿãèãÿ, äîããóç ñàíèéÿ êå÷ÿííÿí ñîíðà àðâàä
Íîâðóç áàéðàìûíûí ãûðõûíúû ýöíöíäÿ áàðè-hÿìëèíè éåðÿ ãîéäó. Óøàõ
äîüóëàí ýöí àüàíûí äà ãûðõ éàøû òàìàì îëóðäó. Óøàõ hÿì äÿ òÿçÿ èëäÿ
îáàäà äîüóëàí ãûðõûíúû óøàüûéäû.
Óøàõ áþéöäö, áîéà-áàøà ÷àòäû, "Ãûðõ" ñàéû hàãûíäà åøèòäèêëÿðè îíó ÷îõ
ìàðàãëàíäûðûðäû. Óøàõ åëÿ áèë êè, "ãûðõ" ñþçöíÿ âóðóëìóøäó. Íÿ èø
ýþðöðäöñÿ "ãûðõ"íàí áàøäûéûðäû. Îíóí åëäÿ-îáàäà ãûðõ ñÿäàãÿòäè äîñòó
âàðûéäû. Ãûðõ éàøûíäà åâëÿíäè. Êÿíääÿêè ãûðõ ýþçÿë ãûçäàí áèðèíèãûðõûíúûñûíû ñåâäè. Ãûðõ ýöí òîé ÷àëäûðäû. Òîéà ãûðõ éåðäÿí àäàì
÷àüûðòäûðäû. Ùÿð õþðÿêäÿí ãûðõ ãàçàí áèøèðòäèðäè. Ýÿëèíÿ ãûðõ äÿñò ïàëòàð
òèêäèðäè, ãûðõ úöð áÿçÿê-çèííÿò øåéëÿðè hÿäèééÿ åëÿäè.
Ãÿðÿç, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, àüàíûí îüëó ãûðõ ðÿãÿìèíÿ î ãÿäÿð àëóäÿ
îëäó êó, àõûðäà éàøàäûüû êÿíäèí àäûíû äÿéèøèô ãîéäó "Ãûðõëàð".
"Ãûðõëàð" êÿíäèíèí ñÿñè-ñîðàüû hÿð éåðÿ éàéûëäû. Àòàñû-àíàñû þëÿííÿí
ñîíðà ãûðõ ýöí ìàòÿì ñàõëàäû. Ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ îííàðà åhñàí âåðäè.
Ãûðõ ýöííÿí ñîíðà îëäó êÿíäèí àüàñû. Ãûðõ éàøûííàí ñîíðà áèð ãûçû îëäó.
Ãûçûíà ãûðõ êÿíèç áàüûøäàäû. Þçöíÿ ãûðõ îòàõëû åâ òèêäèðäè. Ãûðõ ñöðö
ãîéóí-ãóçó ñàõëàäû. Ãûðõ êþhëÿí àòûí ýöíäÿ áèðèíè ìèíäè, hÿð ãûðõ ýöííÿí
áèð òÿçÿ ïàëòàð ýåéäè. Êÿíäÿ ãûðõ éåðäÿí éîë àøäû. Ãÿðÿç, ýöæö íÿéÿ
÷àòäûñà hàìûñûíû 40 ðÿãÿìèííÿí áàüëàäû. Ëàêèí áèð øåéäÿí ñàâàéû. Î äà
êÿíääÿêè éåýàíÿ áóëàüûéäû. Áóëàüûí ñàéûíûí ãûðõà ÷àòäûðìàüà îíóí íÿ
ýöæö âàðäû, íÿ äÿ ãöäðÿòè.
Èëëÿð áåëÿúÿ þòöøöðäö. Ãûðõëàð êÿíäè áþéöäö, àäû äèëäÿí-äèëÿ äöøäö.
Àüàíûí ñÿõàâÿòè, ÿäàëÿòè äèëëÿð ÿçáÿðè îëäó.
Ñþç äöøÿíäÿ î, åë è÷èíäÿ äåéÿðäè.
– Áèçèì áó Ãûðõëàð êÿíäèíäÿ ãûðõëà áàüëû åäÿ áèëìÿäèéèì òÿê áèð øåé
ãàëäû. Áó äà êÿíäèí éóõàðû hèññÿñèíäÿêè áóëàüûí òÿê îëìàñûäû. ßýÿð
èìêàíûì îëñàéäû, êÿíääÿí ãûðõ áóëàõ ÷ûõàðàðäûì. Ùàéûô êû, áóíà ýöúöì
÷àòìûð. Áóíó äà åäÿ áèëÿíè äöíéà ìàëûííàí ãÿíè åäÿðÿì. Äåéÿðÿì êè, áó
äöíéàäà håø äÿðäèì ãàëìàäû. Íåéíÿìÿê îëàð? Òàíðû áèëÿííÿí éàõøûñû
éîõäó.
Úàìààò äà áèð àüûçäàí äåéÿðìèø:
– ßëèíè hàõäàí öçìÿ. Áó àðçóí äà äöçÿëÿð.
Áó êÿíääÿ àüûëëû-êàìàëëû áèð úàâàí âàðûéìûø. Àüàíûí áó ñþçöííÿí
ñîíðà î ÷îõ ôèêèððÿøäè, ÷îõ ýþòöð-ãîé åòäè. Àõûðäà èñòÿäèéèíÿ íàèë îëäó.
Àüàíûí éàíûíà ýåäèô äåäè:
144
145
ÃÛÐÕÁÓËÀÃ
– Ìþhòÿðÿì àüà, èúàçÿ âåðñÿí ìÿí ñÿíèí ãûðõ áóëàõ àðçóíó ÷èí
åäÿðÿì.
Àüà åøèòäèéèíÿ èíàíìàäû. Àíúàã áó ñþçö îíà äåéÿí îüëàíûí ÷îõ àüûëëû,
êàìàëëû îëäóüóíó áèëèðäè.
Àüà äåäè:
– Äîüðóäàíìû?! Ñÿí áóíó íåæÿ åäÿðñÿí?
– Ìþhòÿðÿì àüà, íåúÿ åäÿðÿì, î ìÿíèì èøèìäè. Àíúàõ ýÿðÿê ìàíà
ãûðõ ýöí ìþhëÿò âåðÿñÿí.
Àüà äåäè:
– Ìþhëÿò âåðäèì!
– Ìþhòÿðÿì àüà, øÿðòèì òÿêúÿ ìþhëÿò äåéèë.
Àüà äåäè:
– Þçýÿ øÿðòèí íÿäè?
– Ìþhòÿðÿì àüà, ýÿðÿê ìÿíÿ hÿð ýöí áèð þéÿú êÿñèô, ÿòèíè ãîâóðóô
ýþíäÿðÿñÿí. Öðÿéèíè äÿ áèøèðòäèðÿðñÿí. Éàðûñûíû ãûçûí éåéÿ, éàðûñûíû äà áèð
õîí÷óéà ãîéóô ìàíà ýþíäÿðÿðñÿí.
Àüà äåäè:
– Åëÿ áó!
– Õåéð, ñÿáð åò. Ìþhòÿðÿì àüà. Ùÿð ýöí ãîâóðìàíû âÿ õîí÷àíû ýÿðÿê
ãûçûíûí ãûðõ êÿíèçèííÿí áèðè ýÿòèðñèí.
Àüà äåäè:
– Ñîíðà!
– Ãûðõûíúû ýöí àõøàì, âÿ’äÿ òàìàì îëàíäà, ìÿí hÿð áóëàüûí öñòöíäÿ
áèð òîíãàë ãàëûéàæàì. Òîíãàëëàðûí ãûðõû äà ñàâàhà êèìè éàíàæàõ. Ñàâàh
à÷ûëàíäà ñÿí ãûðõ àòäûéíàí, ãûçûí äà êÿíäèí îòóç äîããóç ýþçÿëè èëÿ áóëàüà
ýÿëÿðñèíèç. Ìÿí îíóíúó, ãûðõûíúû áóëàüûí öñòöíäÿ îëàæàì. Êÿíäèí
ýþçÿëëÿðèíèí hÿð áèðè áèð áóëàõäàí ñó è÷ÿð, ñÿíèí ãûçûí èñÿ ãûðõûíúû áóëàüà
ãàëõàð. Î, ãûðõ íàõûøäû ãûçûë úàìûíû äîëäóðóô éàðûéà ãÿäÿðèíè þçö è÷ÿð,
éàðûñûíû ìàíà âåðÿð. Ñîíðà ñèç âÿ êÿíä àäàìëàðû áóëàõëàðûí ñóéóííàí
èñòÿäèéèíèç ãÿäÿð, äîéóíúà è÷ÿ áèëÿðñèíèç.
Àüà åøèòäèêëÿðèíè éóõó îëäóüóíó hèññ åäèô ÿëëÿðèíè ýþçäÿðèíÿ àïàðäû,
ãóëàüûíû åøÿëÿäè. Äåäè: áÿëêÿ ãóëàüûì ñÿñ åøèäèð.
Áóííàðû hèññ åäÿí îüëàí äåäè:
– Ìþhòÿðÿì àüà, äåäèêëÿðèì îëìàñà, ãàíûì hàëàëäû.
Îüëàí îðàäàí áèðáàø åâÿ ýÿëäè. Îíóí àüà áàüëàäûüû øÿðò hÿð éåðÿ
éàéûëäû. Îüëàí áèëèðäè êè, êÿíäèí öñò éàíûííàí ÷ûõàí áóëàüûí ñóéó ãûðõ
áóëàüûí ñóéóííàí ÷îõäó. Èíäè ãàëûðäû áó ñóéó ãûðõ éåðÿ àéûðìàõ. Áóíó
îüëàí ÿââÿëúÿäÿí ôèêèððÿøìèøäè. Î håø êÿñ áó ñèððè áèëìÿñèí äåéÿ ýåæÿëÿð
èøÿ áàøäûéûð, ÿââÿëúÿ hÿìèí áóëàüûí ñàü òÿðÿôèííÿí õåéëè àðàëûéíàí, éåðèí
àëòûííàí áóëàüà ñàðû ëàüûì àòäû. Àíúàã áóëàõíàí ëàüûì àðàñûíû àøìàäû.
Ñîíðà áó èøèíè áóëàüûí ñîë òÿðÿôèíäÿ àïàðäû. Ýöíäöçëÿð äÿ ÷ûõûô ãûçàðòìàíûí éîëóíó ýþçäÿäè. Ùÿð ýöí áèð ýþçÿë îíà ÿò ãûçàðòìàñû, ëÿççÿòëè
éåìÿêëÿð ýÿòèðäè. Õîí÷àäàêû öðÿéèí äÿ éàðûñûíû. Àíúàõ håø êÿñ èíàíìûðäû
êû, áó hÿãèãÿò îëà. ×öíêè îüëàí áöòöí ýöíö áîø-áåêàð îòóðàðäû.
Îüëàíûí áó èøèíÿ àüà äà ìÿhÿòòÿë ãàëìûøäû. Àíúàõ íÿ åòìÿê îëàðäû?
Êèøèäÿ ñþç áèð îëàð. Âåðèëìèø âàõòû ýþçäÿìÿê ëàçûìûéäû. Àõû, hàðàäàí
áèëÿéäè êè, áó àüûëëû, êàìàëëû, òÿäáèðëè îüëàí âåðäèéè âÿ’äÿ õèëàô ÷ûõìûéàæàõ,
äåäèéè ãûðõûíúû ýöí, ãûðõ éåðäÿí áóëàõëàð ãàéíûéûô äàøàæàõ.
Î hÿð èêè òÿðÿôäÿí áóëàüà ëàüûì àòûô ãóðòàðäûõäàí ñîíðà, éÿ’íè ãûðõûíúû
ýöí èøèíè éåðèí öñòöíäÿ àïàðäû. ßââÿëúÿ ýóð ÷åøìÿíè ãàçûô ýèçäÿòäè.
Öñòäÿí éåðèí àëòûíà hÿð èêè òÿðÿôÿ îëàí ëàüûìëàðûí àðàñûíû àøäû. Áèðäÿí-áèðÿ
áóëàüûí ñóéó òàìàì ãóðóäó. ×öíêè áó ñó éåðèí àëòûííàí èêè òÿðÿôÿ óçàíàí
ëàüûìëàðà àõûô äîëóðäó. Ëàüûìëàð ñó èëÿ äîëàííàí ñîíðà áóëàõ éåíÿ
ÿââÿëêè êèìè àøûô äàøìàüà áàøäàäû. Îüëàíûí ñåâèíúèíèí hÿääè-höäóäó
éîõóéäó. Î ÿñàñ èøè ýþðöô ãóðòàðìûøäû. Áóíà ýþðÿ äàéàíìàõ îëìàçäû.
Âàõò êå÷èðäè. Î ëèíêíÿí ëàüûìûí öñòöííÿí àðàáèð äàhà îòóç äîããóç äåøèê
à÷äû. Äåøèêëÿðäÿí ñó åøèéÿ ÷ûõìàüà áàøäàäû. Îüëàí áó äåøèêëÿðè áèð àç äà
ýåí èøäÿíäèðäè. Ñîíðà à÷äûüû éåðÿ äàø-ãóì äîëäóðäó. Àç êåøìÿäè îüëàíûí
àüëûííàí éàðàíàí áóëàõëàðûí äóðóëóüó, éàðàøûüû ýþç îõøàäû. Åëÿ áèë êè, áó
áóëàõëàð íå÷ÿ ìèí èë ÿââÿë áóííàí ãàâàõ áóðàäàí àõûðìûø.
Àõøàì îëàí êèìè àüà òåç-òÿëÿñèê åøèéÿ ÷ûõûô êÿíäèí éóõàðû hèññÿñèíÿ
áàõäû êû, ýþðñöí ãûðõûíúû ýöíäö, âÿ’äÿ òàìàìäû, òîíãàëëàð éàíûðìû?
Ýþðäö êö, îüëàí áèð-áèð òîíãàëëàðû éàíäûðûð. Àõûðäà þçö äÿ ãûðõûíúû
òîíãàëûí éàíûíäà äàéàíäû. Áó òîíãàëû äàhà ýóð éàíäûðäû.
Êÿíäÿ hàé äöøäö. Ùàìû äàìûí öñòöíÿ ÷ûõûô áó ìÿíçÿðÿéÿ áàõûðäû.
ßââÿëêè òÿê ýóð áóëàüûí ñÿñè êÿñèëìèøäè. Îíóí ÿâÿçèíÿ ãûðõ áóëàüûí
øûðûëòûñû åøèäèëèðäè.
Àüà äà, úàìààò äà ñàâàhûí à÷ûëìàñûíû ñÿáèðñèçäèêíÿí ýþçäöéöðäö. Î,
áàøäàí àüà øÿðòÿ ýþðÿ þç ãûçûííàí áèððèêäÿ êÿíäèí ãûðõ ýþçÿë ãûçäàðûíû
ýþòöðöô, áóëàüà ýåòìÿëèéäè. Õöëàñÿ, áóííàð ãûðõ íÿôÿð àòëû, êÿíä àäàìëàðû
äà äÿñòÿëÿðÿ áþëöíöô áóëàõëàðà äîüðó àõûøûëëàð. ×àòàíäà hÿãèãÿòÿí áóðàäà
ãûðõ áóëàüûí îëäóüóíó ýþðäöëÿð. Êÿíäèí ýþçÿëëÿðè áèð ÿëèíäÿêè õîí÷àíû äà
áèðèíúè áóëàüûí öñòöíÿ ãîéóô, ïèéàëÿñèíè äîëäóðóô èøäè. Áåëÿ-áåëÿ îòóç
äîããóç ýþçÿë áó èøè ýþðÿííÿí ñîíðà, íþâáÿ àüàíûí ãûçûíà ýÿëäè. Îíóí
÷îõäàíêû àðçóñóéäó êó, áåëÿ àüûëëû, äÿððàêÿëè áèð îüëàíûí àðâàäû îëñóí. Î,
146
147
àòàñûíûí èúàçÿñè èëÿ ÿëèíäÿêè õîí÷óíó îüëàíà âåðäè. Îðàäàêû ïèéàëÿíè
÷ûõàðûô ãûðõûíúû áóëàõäàí äîëäóðäó. Éàðûñûíà ãÿäÿð þçö èøäè, éåðäÿ
ãàëàíûíû îüëàíà âåðäè.
Ùàìû áèð àüûçäàí:
– Ìöáàðÿêäèð! Õîøáÿõò îëñóííàð, — äåäèëÿð.
Ñîíðà àüà âÿ êÿíä àäàìëàðû áóëàüûí ñóéóííàí äîéóíúà è÷èô õîí÷àäàêû
øèðíèééàòäàðäàí, áàéðàì ïàéûííàí äîéóíúà éåäèëÿð. Éåíèäÿí hÿð áóëàüûí
öñòöíäÿ áèð ãóðâàí êÿñèëäè. Áó øàäéàíàëûõ hÿì äÿ îüëàííàí-ãûçûí áèðèíúè
òîé ýöíö håñàâ åäèëäè.
Àüà ìîëëà ÷àüûðäû. Ãûçûí êÿâèíèíè îüëàíà êÿñäèðäè. Òîé äöç ãûðõ ýöí
äàâàì åòäè. Îüëàí äà, ãûç äà, hÿð áèðèíÿ ãûðõ äÿñò òîé ïàëòàðû òèêäèðäè. Ãûðõ
éåðäÿí òîéà àäàì äÿ’âÿò îëóíäó. Ùÿð éåìÿêäÿí ãûðõ ãàçàí àñûëäû. Òîéóí
ãûðõûíúû ýöíö àüà äåäè:
– Àé úàìààò, áèëèí âÿ àýàh îëóí. Èíäèéÿ êèìè áèçèì áó êÿíäÿ Ãûðõëàð
êÿíäè äåéÿðäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà êÿíäèí àäû äþíöô îëóð "Ãûðõáóëàã" êÿíäè.
Ñó òÿìèçäèêäè, ñó àéäûííûõäû,ñó ïàêëûõäû.
Áàëàëàðûì, Ñèçè äÿ õîøáÿõò îëóí!
Î âàõòäàí hÿìèí êÿíäèí àäû "Ãûðõáóëàã" ãàëäû. Àíúàõ håø êÿñ áèëìÿäè
êè, hÿìèí àüûëëû, êàìàëëû îüëàí áóíà íåúÿ íàèë îëäó. Î íÿ ãÿäÿð éàøàäûñà
äà, áó ñèððè håø êÿñÿ äåìÿäè.
Ãÿäèì Ýþé÷ÿ ìàhàëûíäà ×àõûððû êÿíäèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿ óúà áèð äàü
âàð. Áó äàüà õàëã àðàñûíäà "Ïèð äàüû" äåéèëëÿð. Áó äàüëà áàüëû õàëã
àðàñûíäà áèð ðÿâàéÿò äîëàøìàõäàäû.
Äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ, áó äàü áàøäàí-áèíàäàí ìþ’úöçÿëÿðíÿí äîëó
îëìóøäóð. Àéðû-àéðû äþâðëÿðäÿ, àéðû-àéðû çàìàííàðäà áó äàüà ýÿëÿííÿð
îíóí áþéöê ìþ’úöçÿëÿðèíèí, ñèððëÿðèíèí øàhèäè îëìóøäóëàð. ßìÿëè ñàëåh
àäàìëàð, áó äàüûí çèðâÿñèíäÿ ãÿéûôäàí øàì éàíäûüûíûí øàhèäè îëìóøëàð.
Àüñàããàëëàðûí ìÿñëÿhÿòè, ìÿøâÿðÿòèííÿí ýöííÿðèí áèðèíäÿ êþìÿêëÿøèô
áó éåðäÿ ìþhòÿøÿì áèð ìÿñ÷èä òèêèôëÿð. Áóííàí ñîíðà "Ïèð äàüû"íà ãóðâàí
äåéÿííÿðèí, îíà èíàíàííàðûí ñàéû äóðìàäàí àðòûô, ÷îõàëûô. Íåæÿ äåéÿëëÿð
áó ìöãÿääÿñ éåð äàðà äöøÿííÿðèí íàìóðàääàðûí áèð èìäàä éåðèíÿ ÷åâðèëèð.
"Ïèð äàüû"íûí àäû hÿð éåðÿ éàéûëûð. Éàõûí-óçàõ éåððÿðäÿí îíà çèéàðÿòÿ
ýÿëÿííÿðèí, ãóðâàí êÿñÿííÿðèí àðäû-àðàñû êÿñèëìèð.
Áàøû áÿëàëû Ýþé÷ÿíèí äÿôÿëÿðëÿ äîëóô-áîøàëìàñû "Ïèð äàüû"íà òÿ’ñèðñèç
ãàëìûð. Áóðàäà òèêèëìèø ìÿñúèä äÿôÿëÿðíÿí äàüûëûð, áóðàäà ìÿñêÿí ñàëàí
êàâóðëàð ìÿñúèäè äàüûòìàõ ö÷öí ÿëëÿðèííÿí ýÿëÿíè åäèðäèëÿð. Ëàêèí "Ïèð
äàüû"íà ýåäèô-ýÿëÿííÿðèí ñàéû àçàëìûð êè, àçàëìûð.
Éàõûí êå÷ìèøèìèçäÿ "Ïèð äàüû"íûí ÿòÿéèíäÿ éàøûéàí êÿíääÿðèí
àäàìëàðû áèð äàhà áó äàüûí ìþ’úöçÿñèíèí øàhèäè îëäóëàð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ,
Ãàðàáóëàõ êÿíäèíäÿ áèð âàððû àäàì þçöíÿ åâ òèêäèðèðìèø. Î, åâèíÿ hÿð úöð
äàøäàðäàí áÿçÿê âóðäóðàðìûø. Áèðäÿí hàðàäàñà àüëûíà ýÿëèð êè, ýåäèô "Ïèð
äàüû"íäàêû äàüûëìûø ìÿñúèäèí úèëàëàíìûø äàøäàðûíäàí äàøûéûô ýÿòèðñèí.
Áóíó åøèäÿííÿð êèøèéÿ íÿ ãÿäÿð þéöä-íÿñèhÿò âåðèð, íÿ ãÿäÿð äÿëèëäÿëàéèë ýÿòèðèëëÿðñÿ äÿ äåäèéèíäÿí äþíìöð. Î, áèð áîéóí êàë ýþòöðöô äàüà
÷ûõûð. Þêöçäÿðè äàøäàðäàí áèðèíÿ ãîøóð.
Þêöçäÿð íÿ ãÿäÿð äàðòûð, íÿ ãÿäÿð ÷ÿêèðñÿ, áó äàø éåðèííÿí òÿðïÿíìèð
êè, òÿðïÿíìèð. ßëÿúûè êÿñèëÿí âàððû åðòÿñè ýöí èêè áîéóí êÿë ýÿòèðèð. Îííàð
äà äàøû òÿðïÿäÿ áèëìèð. Àæûüà äöøÿí, äåäèéèííÿí äþíìöéÿí áó êàôèð, áó
íàñðàíû ö÷öíúö ýöí áèðäÿí-áèðÿ áåø áîéóí êÿë àïàðûð. Úàìààò äà áó
òÿðñëèéèí íÿéíÿí íÿòèúÿëÿíÿúÿéèíè ýþçäöéèð. Ùàëáóêè öçö àøàüû hÿìèí
äàøû áèð áîéóí þêöçíÿí ÷îõ àñàííûõíàí ýÿòèðìÿê îëàðäû.
Íÿhàéÿò, èíàäêàð âÿ èìàíñûç âàððû ö÷öíúö ýöí áó áèð íå÷ÿ ìåòð
óçóííóüóíäà îëàí äàøà áåø áîéóí êèë ãîøóð. Îí êÿë ýöæ-áÿëàéíàí äàøû
éåðèííÿí òÿðïÿäèð âÿ öçö àøàüû çîðíàí ñöðöéÿ-ñéðöéÿ àõøàì ýöíáàòàíà
éàõûí êèøèíèí ãàïûñûíà ýÿòèðèô ÷ûõàðûð. Ùÿìèí äàøû áèðòÿhÿð äèâàðûí öñòöíÿ
ãàëäûðûëëàð.
Òàíûø-áèëèø, ãîhóì-ãîíøó íÿ ãÿäÿð éàëâàðûðñà, êèøè äàøû äèâàðäàí
åíäèðìèð. Áó äàøû ýÿòèðÿíäÿ ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòè ýþðñÿ äÿ èíàäûííàí äþíìöð.
Ùÿëÿ öñòÿëèê áèð íå÷ÿ ýöííÿí ñîíðà î áèðè äàøäàðû äà ýåäèô íÿéèí áàhàñûíà
îëóðñà-îëñóí ñöðöéöô ýÿòèðÿúÿéèíè äåéèð.
Ýåæÿ éàòàíäà âàðëû éóõóñóíäà ýþðöð êö, Àü ÿììàìÿëè, àü ÷óõàëû áèð
êèøè îíà éàõûííàøäû. Èêè áàðìàüûíû îíóí ýþçäÿðèíÿ óçàäûô äåäè:
– Êàôèð, ñàâàh î äàøû hàðäàí ýÿòèðèôñÿíñÿ, îðàéà äà ãàéòàð.
Ãàéòàðìàñàí ýþçäÿðèíè îâóô ÷ûõàðàæàì.
Âàððû éóõóñóíäà ýþðäöéöíö äàíûøûð. Îíó éåíÿ äàííàìàüà áàøäûéûëëàð
êû, äàøû ãàéòàðñûí. Âàððû ýþðäöéö éóõóäàí ãîðõñà äà äåäèéèííÿí äþíìöð.
Ñîíðàêû èêè ýåæÿ äÿ äÿ ýÿíÿ hÿìèí éóõóíó ýþðöð. Áó äÿôÿ éóõóäà
ãàéûôäàí ýÿëÿí ãîæà ÿñÿáè hàëäà äåéèð:
– Áó ñÿíÿ ñîíóíúó òàôøûðûõäû. Äàøû ñàâàh ãàéòàðìàñàí ýþçöíöí èêèñèíè
äÿ îâóô ÷ûõàðàæàì.
Áó äÿôÿ âàððû áÿðê ãîðõóð. Î, äàøû ãàéòàðìàüà hàçûððàøûð. Þç-þçöíÿ
äöøöíöð êö, öçö àøàüû áåø áîéóí êÿëëÿ ýöæíÿí ýÿëÿí áó äàøû àüçû éóõàðû
äàüûí áàøûíà íåæÿ ãàëäûðàæàõ?
Àüñàããàëëàð îíà ìÿñëÿhÿò åäèëëÿð êè, áóííàí ãîðõìàñûí. Äàø þç
ÿââÿëêè éåðèíÿ ëàï àñàí ãàéûäàæàõ. Áóíà úÿìè èêè àò äà áÿñ åäÿð. Áóíà
èíàíìûéàí âàððû ñûíàìàõ ö÷öí èêè àò ýÿòèðèð. Àòëàðû ãîøàí êèìè äàø
148
149
ÏÈÐ ÄÀÛ
éåðèííÿí òÿðïÿíèð. Èêè àò hÿìèí äàøû àüçû éóõàðû "Ïèð äàüû"íûí áàøûíà ÷îõ
àñàííûõíàí àïàðûð. Áóíó ýþðÿí âàððû òóòäóüó èøäÿí ïåøèìàí îëóð.
Àäàìëàðû áó äàüäà äàhà áèð ìþ’úöçÿ äÿ ÷îõ äöøöíäöðöðäö. "Ïèð äàüû"
Ãàôãàç ñûðà äàüëàðûíûí àðàñûíäàäû. Áó äàüà éàõûí håø áèð éåðäÿ íÿ äàøäûõ,
íÿ äÿ ñûëäûðûì ãàéàëûõëàð âàð. "Ïèð äàüû"íûí áàøûíäà èñòèôàäÿ îëóíìóø áó
äàøäàðà áÿíçÿð äàøäàð Ýþé÷ÿ ÿðàçèñèíäÿêè håø áèð ãàéàëàðäà òÿñàäöô
îëóíìóð. Áó äàøäàðûí hàðàäàí ýÿëìÿñè äÿ hàìû ö÷öí áèð ìöÿììà îëàðàõ
ãàëìàõäàäûð.
Ýþé÷ÿëèëÿð èíäè äÿ "Ïèð äàüû"íû ìöãÿääÿñ áèð îæàõ êèìè õàòûððàéûëëàð.
Àüàëàðûí, áÿéëÿðèí, êÿíäõóäàëàðûí çöëìöííÿí áîüàçà éûüûëàí âÿ íÿ
åäÿæÿéèíè áèëìèéÿí õàëãûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ÷àðÿñèçäèêäÿí äöøäöéö àüûð
áÿëàëàðÿ áèðòÿhÿð òàâ ýÿòèðèð, äþçÿ áèëìèéÿíëÿð áàø ýþòöðöô þçýÿ
âèëàéÿòäÿðÿ ýåäèðäèëÿð. Êåéòèíèí àèëÿñè èñÿ ÷îõ áþéöê ìöñèáÿòëÿð ýþðñÿëÿð
äÿ äîüìà âÿòÿííÿí óçàõëàøà áèëìÿìèøäè.
Áèð ýöí êÿíäõóäà Êåéòèíèí àòàñûíû áÿéèí éàíûíà àïàðûð âÿ îíóí ÷îõäàí
áÿðè âåðýè âåðìÿäèéèíè áèëäèðèð. Áÿéèí òàôøûðûüû ííàí êÿíäõóäà îíó
ìþhêÿì äþéäöðöð âÿ þëöìúöë âÿçèééÿòäÿ ãàïûëàðûíà àòäûðûð. Àëäûüû
çÿäÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ãîæà áèð íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà úàíûíû òàôøûðûð. Ãîhóìãîíøó éûüûøûô îíó äÿôí åëèéèð. Áóííàí ÷îõ ñàðñûëàí Êåéòè àòàñûíûí
äÿôíèíäÿí ñîíðà ýåæÿëÿðèí áèðèíäÿ hÿìèí êÿíäõóäàíû þëäöðöð, ýåæÿ èêÿí
àíàñûíû, êè÷èê ãàðäàøû Ìåhäèíè âÿ áàæûñûíû ýþòöðöô Êÿëâÿúÿðèí éàõûííûüûíäà éàøûéàí àòàñûíûí êþhíÿ áèð äîñòóíóí åâèíÿ ïÿíàh àïàðûð. Î ýöííÿí äÿ
îí äîããóç éàøäû Êåéòèíèí ãà÷àõëûõ hÿéàòû áàøäûéûð.
Êÿíäõóäàíûí þëöìö, Êåéòèíèí ãà÷àõ äöøìÿñè õÿâÿðè äÿðhàë hÿð éåðÿ
éàéûëäû. Àç âàõòäà Êåéòèíèí áàøûíà Ýþé÷ÿäÿí, ãîíøó Çÿíýÿçóð, Ãàðàáàü
ìàhàëûííàí èýèä îüëàíëàð éûüûøìàüà áàøäàäû. ×îõ êå÷ìÿäè Êåéòèí
áàø÷ûëûõ åòäèéè äÿñòÿ õàëãûí äöøìÿííÿðè ö÷öí òÿhëöêÿëè áèð ãöââöéÿ
÷åâðèëäè.
Íàìÿðäèí, íàõÿëÿôèí ÿëèííÿí áèð øåé ýÿëèð: ìöõÿííÿòäèê, àðõàäàí
çÿðáÿ. Êèøè êèìè öç-öçÿ äàéàíìàõ, îííàðà éàääû. Îííàðûí òàðèõäÿ
äÿôÿëÿðíÿí óüóðíàí ñûíàõäàí ÷ûõàðòäûõëàðû ãÿñä àääû áèð ñèëàhëàðû âàð.
Ìÿðä ìåéäàíûíà îíëàð éàëíûç áó ñèëàhíàí ÷ûõà áèëèëëÿð.
Êåéòèíèí äÿñòÿñè Ýþé÷ÿíèí úÿíóá-ãÿðáèíÿ äîüðó óçàíàí êè÷èê Ãàôãàç
ñûðà äàüëàðûíûí çèðâÿëÿðèíèí áèðèíè – "Óúà äàü"ûí ÿòÿéèíè þçöíÿ ìÿñêÿí
ñåøìèøäè. ßòðàô êÿíääÿðèí àäàìëàðû òåç-òåç áóðàéà ýÿëèð, îííàðà åäèëÿí
çöëìëÿðäÿí Êåéòèéÿ øèêàéÿò åäèðäèëÿð. Êåéòè äÿ îííàðû íàöìèä
ãàéòàðìûðäû. Äÿñòÿíèí ñàéñå÷ìÿ èýèääÿðè òåç áèð âàõòäà hÿìèí
ãàíè÷ÿííÿðè þç úÿçàñûíà ÷àòäûðûðäû.
Äÿñòÿ hÿðäÿí áèð, áîø âàõòäàðûíäà "Óúà äàü"ûí áàøûíà ãàëõûðäû. ßòðàô
áóðàäàí äàhà àéäûí, äàhà ýþçÿë ýþðöíöðäö. Îííàð hÿð òÿðÿôäÿí äàüëàðíàí
ÿhàòÿ îëóíìóø Ýþé÷ÿ ýþëöíöí äóðäóüóíà, òÿìèçäèéèíÿ áàõìàõäàí
äîéìóðäóëàð. Éåéèð, è÷èð, øÿííÿíèð, hÿð äÿôÿ äÿ õàëãû ãàðà ýöííÿðäÿí
ãóðòàðìûéûíúà ñèëàhû éåðÿ ãîéìàéàæàõëàðûíà àíä è÷èðäèëÿð. Ñàçà-ñþçÿ
áþéöê hÿâÿñè îëàí Êåéòè àðàáèð óúàäàí, çèë ñÿñÿíÿí Ìèñêèí Àáäàëäàí,
Êîðîüëóäàí îõóéàðäû. Îíóí ñÿñè ãàðòàëëàðûí ãûé âóðàí ñÿñèíÿ ãàðûøàðäû.
Áèð ïàéûç ýöíö, áåëÿ àñóäÿ âàõòäàðûíûí áèðèíäÿ Êåéòè öçöíö éîëäàøäàðûíà òóòóô äåäè:
– Óøàãëàð, áó äàüëàðäà àðàìñûç ñöðöíÿí äóìàíû, ÷ÿíè, î àü ãàéàíû
ýþðöðñöíöçìö?.. Ìÿíè ãûíàìàéûí, Êîðîüëóíóí îéëàüû ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè,
åëÿ áóðàëàð îëóô.
– Äåìÿëè áèç Êîðîüëó íÿñëèíäÿíèê – äåéÿ Ìåhäè ñþháÿòÿ ãîøóëäó.
Áàøãà áèðè çàðàôàòíàí:
– Áÿñ, îíäà, êå÷ÿë Ùÿìçÿìèç êèìäè?
– Êèì îëàúàã, Ñÿôèãóëó – äåéÿ áèð äèëèéöéðÿê äèëëÿíäè. Ñÿôèãóëó
ýþçäÿìÿäèéè áó çàðàôàòäàí áÿðê ñàðñûëäû. Ñîíðà þçöíö ÿëÿ àëûô, hÿëÿ äÿ
ýöëìÿêäÿí óüóíóô ýåäÿí éîëäàøäàðûíà öç òóòóô äåäè:
– Êåéòè ãàüàìà úàíûì ãóðâàí. Îíóí éîëóíäà hÿð âàõò þëöìÿ ýåòìÿéÿ
hàçûðàì!
– Ñÿôèãóëó, àäàì äîñò, éîëäàø çàðàôàòûííàí èíúèìÿç. Óøàãëàð àõûðûíû
õàðàôëàäûíûç. Ùÿð êÿñ þç éåðèíÿ ýåòñèí. Ìÿí áó ýåæÿ áóðàäà ãàëàæàì.
Ùàâàëàð ñîéóõäó. Ñÿôèãóëó ìàíà ñîéóõäàí ãîðóíìàüà áèð øåé ýÿòèñèí. Î,
áóíó Ñÿôèãóëóíóí ãÿëáèíè àëìàõ ö÷öí äåäè.
Ñÿôèãóëó ãóëàõëàðûíà èíàíìàäû, ÷îõäàí áÿðè ýþçëÿäèéè ìÿãàì
éåòèøìèøäè. Îíóí äàõèëèíäÿ hÿéÿúàí âÿ ãîðõóäîëó áèð äóéüó ýÿçèøèðäè.
Êåéòèíè þëäöðÿ áèëñÿéäè, îíó áþéöê ìöêàôàò ýþçäöéöðäö... Ãàòèëëèéÿ ýþðÿ,
øÿðÿôñèçäèéÿ ýþðÿ!!!
Î, "Óúàäàü"ûí áàøûíà, Êåéòèíèí éàíûíà âàõòûííàí òåç ãàéûòäû. Áó
çàìàí ýöíÿø óúà äàüëàðûí àðõàñûíäà ýèçäÿíìÿêäÿ èäè. Ýÿòèðäèéè
áöðöíúÿêëÿð àðàñûíäà Ìàðàë äÿðèñè äÿ âàð èäè. Êåéòè ãàëûí ýåéèíÿííÿí
ñîíðà ïàëòàððàðûíûí öñòöííÿí hÿìèí ìàðàë äÿðèñèíÿ áöðöíìÿëèéäè. Áó
"õåéèðõàh"ëûüûíà ýþðÿ î, Ñÿôèãóëóéà òÿøÿêêöð åäèô îíó ýåðèéÿ éîëà ñàëäû.
Áó øÿðÿôñèç ãàòèë úÿëä þçöíö äöíÿí íþâáÿäÿ îëóô, áó ýöí äèíúÿëÿí
Ìåhäèéÿ ÷àòäûðäû. Àíä-àìàí åëèéèô îíó èíàíäûðäû êè, "Óúàäàü"ûí áàøûíäà
èíäèúÿ áèð ìàðàë äî ëàøäûüûíû áó ýþçäÿðèéíÿí ýþðöô. Ìåhäèíèí
àéàõëàðûííàí åëÿ áèë äàø àñûëìûøäû. Î, ýöæíÿí àéàüà ãàëõäû. Òöôÿíýèíè
÷èéíèíÿ àøûðûô äàü éóõàðû ãàëõìàüà áàøäàäû. Éîëäà éîëäàøäàðûííàí áèðèé-
150
151
ÊÅÉÒÈ
íÿí ðàñòäàøäû. Ìÿñÿëÿíè áèëèô î äà Ìåhäèéÿ ãîøóëäó. Ñÿôèãóëóíóí áóííàí
õÿâÿðè éîõóéäó. Î, êîìàäà îòóðóô ýöëëÿíèí íÿ âàõò à÷ûëàúàüûíû áþéöê
hÿéÿúàííàí ýþçäöéöðäö.
Þëöì Êåéòèíè hàõëàìûøäû. Ìåhäè ìàðàë äÿðèñèíÿ áöðöíìöø ãàðäàøû
Êåéòèíè òàíûìàäû. Îíó ìàðàë áèëèô áàðìàüû èëÿ òÿòèéè ÷ÿêäè.
Ýöëëÿ ñÿñèéíÿí äàüëàðà ÿêñ-ñÿäà âåðÿí áèð èíèëòè äÿ ãîôäó. Èêèíúè
ýöëëÿíèí ñÿñè éåðè-ýþéö òèòðÿòäè. Þçöíöí ãàðäàø ãàòèëè îëäóüóíó áèëÿí
Ìåhäè éàíûíäàêû éîëäàøûíà "Î ñàòãûíû òóòóí!" - äåäè âÿ èêèíúè ýöëëÿéíÿí
þç-þçöííÿí ãàðäàøûíûí ãèñàñûíû àëäû!!!
Ãàòèë Êåéòèíèí "Ãàøãà" àääû àòûíû ìèíèô àðàäàí ÷ûõìàõ, ìóøòóëóüà
ãà÷ìàõ èñòÿðêÿí òóòóëóô ãûéìà-ãûéìà äîüðàíäû.
Áó ãàðà õÿâÿð áöòöí ÿòðàôû éåðèííÿí îéíàòäû. Åë "Óúàäàü"ûí áàøûíà
àõûøäû. Éåðèí èíèëòèñè, ñûçûëòûñû ýþéëÿðÿ äèðÿíäè... Íå÷ÿ-íå÷ÿ òÿçÿ àüûëàð
éàðàíäû.
Áàúûñû:
Àüëàéàí áàøäàí àüëàð
Êèïðèêäÿí, ãàøäàí àüëàð.
Ãàðäàøû þëÿí áàæû
Äóðàð, î áàøäàí àüëàð!
Àíàñû:
Àíàëàð éàíàð àüëàð,
Àíäûãúà îéíàð àüëàð.
Äþíÿð àü ýþéÿð÷èíÿ
Éîëëàðà ãîíàð àüëàð.
Åë:
Áó äàüëàð, óëó äàüëàð,
×åøìÿëè, ñóëó äàüëàð.
Áóðäà áèð úàâàí þëöô,
Ýþé êèøíÿð, áóëóä àüëàð!
– äåéèô ôÿðéàä ãîïàðäû. Áèð àë÷àüûí ôèòíÿñèéëÿ áó äöíéàäàí íàêàì êþ÷ÿí
áó èêè íþâúàâàíû "Óúàäàü"ûí áàøûíäà äÿôí åòäèëÿð. Áó èêè ãÿhðÿìàí áó
çèðâÿéÿ ÿáÿäè áèð øþhðÿò ýÿòèðäè.
Î âàõòäàí õàëã áó äàüà "Êåéòè" äàüû äåäè. Î ýöííÿí Êåéòè äàüû
ìöãÿääÿñäÿøèô, åëèí çèéàðÿòýàhûíà ÷åâðèëäè. Î âàõòäàí ÷ÿòèíÿ, äàðà
äöøÿííÿð ö÷öí, áöòöí Ýþé÷ÿ ö÷öí "Êåéòè" îæàüà, ìöãÿääÿñ áèð
çèéàðÿòýàhà ÷åâðèëäè.
152
ÏßÐÈ ÁÓËÀÛ
Ýþé÷ÿäÿ áèð-áèðèíèí ãîíøóëóüóíäà þðöø-þðöøÿ ñþéêÿíÿí ö÷ êÿíä âàð.
Àüáóëàã, Àðäàíûø, Úèë. Áó êÿíääÿðèí hÿð áèðèíäÿ "Ïÿðè áóëàüû" àääû
àáèýþâñÿð ñóéó ãÿäÿð ñàô, áóçäàí ñîéóõ áèð áóëàõ âàð.
Áó áóëàõëàð hàããûíäà õàëã àðàñûíäà ìàðàõëû áèð ðÿâàéÿò äîëàøìàõäàäû.
Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, ãÿäèì çàìàííàðäà Øÿìøÿääèí åëèíäÿ Èìðàí áÿé àääû
âàððû áèð àüà éàøûéûðìûø. Îíóí âàð-äþâëÿòè áàøûííàí àøûô-äàøñà äà Ïÿðè àääû
áèðúÿ ãûçûííàí áàøãà håø áèð çöðéÿòè éîõóéìóø. Ïÿðè î ãÿäÿð ýþçÿëèéìèø
êè, àé îíóí úàìàëûííàí õÿúàëÿò ÷ÿêèð, ýöí öçöíÿ ÷ûõìàüà óòàíûðìûø.
Åëèí-îáàíûí, ÿòðàô ìàhàëëàðûí áöòöí ìÿíÿì äåéÿí îüóëëàðû, ãîëóíà,
àüëûíà ýöâÿíÿí èýèääÿðè áó ãûçûí åøãèíäÿí äÿëè-äèâàíÿéìèøäÿð. Åë÷è-åë÷è
äàëûíúà àõûøñà äà, Ïÿðè håø êèìÿ êþíöë âåðìèðìèø. Èìðàí áÿé áó ýÿëÿí
åë÷èëÿðèí è÷èíäÿ þçöíÿ ëàéèã àäàìëàð òàôñà äà, Ïÿðèíèí èíàäûíû ãûðà
áèëìèðìèø. Éåðè äöøÿíäÿ Ïÿðèíèí àíàñûíà ýèëåéëÿíèô ãûçûíûí íÿ âàõòà ãÿäÿð
þç ñþçöíö ýþéÿðäèô ìÿíè äîñò-äöøìÿí è÷èíäÿ õÿúèë åëèéÿæÿê, áó ãÿäÿð
èýèääÿðèí è÷èíäÿ î áèðèíè ñåøñÿéäè ìÿíèì äÿ éàõàì óìó-êöñöëÿðäÿí
ãóðòàðàðäû, – äåéÿðìèø.
Ùÿôòÿëÿð, àéëàð êå÷èð. Áèð ýöí Èìðàí áÿé åøèäèð êè, Ïÿðè Ãàðàõàí àääû
áèð úàâàííàí ÿhä-ïåéìàí áàüëûéûô. Èìðàí áÿé áó õÿâÿðäÿí ÷îõ ïÿðò îëóð.
Àðâàäûíà ýèëåéëÿíèô äåéèð:
– Áàøûíà äþíöì, áåëÿ èø îëàð?.. Ìÿíèì ãàïûìà åëÿ êèøèëÿð åë÷è ýÿëèô êè,
Ãàðàõàí îíóí äûðíàüûíà äà äÿéìÿç. Áó ãûç íÿ èø òóòäóüóíó, ìÿíè
êèìëÿðÿ òàé åëÿäèéèíè håø ôèêèððÿøèðìè?
Àðâàä áèð àç íàëà-ìûõà âóðäóõäàí ñîíðà ÿðèíÿ äåéèð:
– À êèøè, âàëëàh ìÿí áóíó ÷îõäàí åøèòìèøäèì. Àììà ñÿíèí
ãîðõóííàí à÷ûô-àüàðòìûðäûì. Áèðäÿ êè, äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ håø Ãàðàõàí äà
ïèñ îüëàí äåéèë. Êàñûô îëñà äà, hàìû îíóí èýèääèéèííÿí, ãåéðÿòèííÿí, áîéáóõóíóííàí, ìÿ’ðèôÿòèííÿí àüûç äîëóñó äàíûøûð. Ýÿë, èíàä åëÿìÿ, ãîé
áàëàìûç þç ñåâäèéèíÿ ãîâóøñóí. Ãÿëáèíè ãûðìà. Íåéëÿê, êþíöë ñåâÿí
ýþé÷ÿê îëàð, – äåéèð.
Èìðàí áÿé àðâàäûíûí áó ìÿñëÿhÿòèíè åøèäÿí êèìè ãàí áåéíèíÿ âóðóð.
Äöíéà-àëÿìè áàøûíà ýþòöðöð êö, ìÿíèì éåääè èò êö÷öéöì îëñà äà, áèðèíè
Ãàðàõàíà âåðìÿðÿì. Áèðæÿ î ãàëìûøäû êè, àìàí-çàìàí áèð áàëàìû ÷óëó
úûðûõ áèð ýÿäèéÿ âåðèì!
Èìðàí áÿé ÿìð åëèéèð êè, áóííàí ñîíðà Ïÿðèíè áèð äÿ åâäÿí-åøèéÿ
áóðàõìàñûííàð.
Ïÿðèíèí ãàðà ýöííÿðè áàøäûéûð. Ãàðàõàíûí õÿéàëûííàí ýåæÿ-ýöíäöç ýþç
éàøäàðû àõûäûð. Ñåâýèëèñèííÿí àéðû äöøÿííÿí ñîíðà ýöí-ýöíäÿí ýöë êèìè
ñîëóô-ñàðàëûð. Íÿ ãÿäÿð îâóíäóðìàõ èñòèéèëëÿðñÿ, ìöìêöí îëìóð.
153
Àíàñû åëÿ håé ïÿðâàíÿ êèìè îíóí áàøûíà äîëàíûð, áèðæÿ áàëàñûíûí ýþç
éàøäàðû îíóí ãÿëâèíÿ ÷àë-÷àðïàç äàüëàð ÷ÿêèð. ßðè Èìðàí áÿéÿ ýåæÿýöíäöç ãàðüûø éàüäûðàí àíà þç ãûçûíà äåéèð:
– Ãûçûì, ýÿë äàøû ÿòÿéèííÿí òþê. Àòàíû ëàï éàõøû òàíûéûðàì. Äöíéà
äàüûëñà äà äåäèéèííÿí äþíÿí äåéèë. Ñÿíè Ãàðàõàííàí äà éàõøû îüëàííàð
èñòèéèð. Ýÿë, áèðèíè ñåø, òîéóíó åëèéÿê. Áèçè äÿ, þçöíö äÿ öçäöéöí áÿñäè.
Ëàêèí Ïÿðè þç èíàäûííàí äþíìÿäè. Ýöí-ýöííÿí îíóí hàëû äà ôÿíàëàøäû.
Ãîhóì-ÿãðÿáà äàøöðÿêëè àòàíû éîëà ýÿòèðÿ áèëìÿäè êè, áèëìÿäè. Àõûðû
ýþðäöëÿð êè, áåëÿ ýåòñÿ ãûç ÿëäÿí ýåäÿæÿê.
Äåäèëÿð:
– Ýÿë, îíó éàéëàüà ýþíäÿðÿê. Áÿëêÿ ôèêðè-çèêðè áèð àç äàüûëà.
Ùÿìèí éàé Èìðàí áÿé ãîhóì-ãîíøóéíàí Ïÿðèéè Ýþé÷ÿíèí ñÿôàëû
äàüëàðûíà éàéëàüà ýþíäÿðèð. Ùàìûéà äþíÿ-äþíÿ òàôøûðûð êû, ãûçûí öðÿéè íÿ
èñòÿñÿ, îíà ÿìÿë åëÿñèííÿð. Èìðàí áÿé ýöìàí åäèð êè, äàüëàðûí ñàô hàâàñû,
áóç áóëàõëàðû ãûçûíà hÿð øåéè óíóòäóðàæàõ.
Åë êþ÷öô éàéëàüà ÷ûõûð. Àüáóëàõ êÿíäèíèí éàõûííûüûíäà, Ãàòàð ãàéàäàí
áèð àç àðàëû ñÿôàëû áèð éåðäÿ, áóç êèìè ñîéóõ áèð áóëàüûí áàøûíäà äÿéÿëÿð
ãóðóëóð. Áó äÿéÿëÿðäÿí áèðèíäÿ ö÷-äþðä ãûçíàí áèððèêäÿ Ïÿðè ìÿñêÿí
ñàëûð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, áó áóëàüûí áàøûíäà éàðûì àé ãàëàííàí ñîíðà äÿéÿëÿðè
êþ÷öðöëëÿð ãîíøó Àðäàíûø êÿíäèíèí þðöøöíäÿ éåðëÿøÿí áóëàõëàðûí áèðèíèí
áàøûíà. Áóðàäà äà éàðûì àé ãàëäûõäàí ñîíðà Úèë êÿíäèíäÿêè áèð áóëàüûí
áàøûíà äöøöëëÿð. Ïÿðè áó áóëàõëàðûí áàøûíäà àé éàðûì ýöí êå÷èðèð. Ëàêèí íÿ
áó ýöë-÷è÷ÿéÿ áöðöíìöø äàüëàð, íÿ áóç áóëàõëàð, íÿ äÿ ìàâè ýþçëö Ýþé÷ÿ
ýþëö îíó îâóäà áèëìèð. Åëÿ håé Ãàðàõàíûí õÿéàëûéííàí, îíà ãîâóøìàõ
àðçóñóííàí éàøûéûð.
Âàõò ýÿëèô éåòèøèð. Åë éàéëàõäàí àðàíà êþ÷öð. Ïÿðè éåíèäÿí þç äîüìà
éóðäóíà ãàéûäûð. Èìðàí áÿé þç ãûçûíû éåíÿ äÿ ýöí èøûüûíà hÿñðÿò ãîéóð.
Åë÷èëÿðèí ÿë ÷ÿêìÿìÿñèíÿ áàõìûéàðàõ, Ïÿðèíè Ãàðàõàíà âåðìÿðÿì, –
äåéÿ èíàä åëèéèð. Þç ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøìàõ öìèäèíè èòèðÿí Ïÿðèíèí hàëû
ýöííÿí-ýöíÿ õàðàôëàøûð. Àíàñû, ãîhóì-ãîíøóëàð, äîñò-àøíà Ïÿðèéÿ þç
ìÿhÿáÿòèíè óíóòäóðà áèëìèð. Èìðàí áÿé äÿ þç èíàäûííàí äþíìöð êö,
äþíìöð. Ìÿhÿááÿòèí ôÿðàüûíà äþçìöéÿí Ïÿðè Ãàðàõàí äåéÿ-äåéÿ
ýþçääÿðèíè ÿáÿäè îëàðàõ éóìóð.
Èìðàí áÿéè ëÿ’íÿòäèéÿí Ãàðàõàí Ïÿðè äåéÿ-äåéÿ åëÿ-îáàéà ñÿñ ñàëûð.
Îíóí ôÿðéàäû äàüëàðû, äàøäàðû ëÿðçÿéÿ ýÿòèðèð.
Àéëàð äîëàíûð, èë êå÷èð, éàéëàõ âàõòû ÷àòûð.
Ãàðàõàí Ïÿðè ýÿçÿí éåððÿðè ýþðìÿê ö÷öí Ýþé÷ÿ äàüëàðûíà öç òóòóð.
Ãàâàüûíà ÷ûõàííàðäàí ñîðóøóð:
– Ïÿðè áóëàüû hàíñûäû?
Íàêàì àøèã, hÿð ö÷ áóëàüû òàïûð, äàüëàðà, äÿðÿëÿðÿ öí ñàëûð. Ïÿðè
154
ýÿçäèéè éåððÿðè, ñó èøäèéè áóëàõëàðû çèéàðÿò åäèð. Öðÿêäàüëûéàí ôÿðéàäû
hÿçèí áàéàòûëàðà ÷åâðèëÿðÿê äàüëàðà, äÿðÿëÿðÿ ñÿñ ñàëûð. Áó áàéàòûëàðäàí
áèðè áó ýöí äÿ éàääàøäàðäà éàøûéûð.
Äàüëàðû ãîøà ýþðöì,
Îä äöøöô äàøà, ýþðöì.
Êöë áàøûíà Ãàðàõàí,
Ïÿðèñèç éàøà ýþðöì.
ÄÀÐÚÀÍ ÃÀÐÛ
×îõ ãÿäèìëÿðäÿ Ýþé÷ÿíèí Àüáóëàã êÿíäèíäÿ Äàðúàí àäûíäà ãîæà áèð
ãàðû âàðûéìûø. Ýöííÿðèí áèð ýöíö áó ãàðû èòèíè äÿ éàíûíà àëûô äàüûí
äþøöííÿí ÷àëüû ãûðìàüà ýåäèð. Áèð øÿëÿ ÷àëüû ãûðàííàí ñîíðà äàüûí
áàøûííàí åíèô êÿíäÿ òÿðÿô ýåòìÿéÿ áàøäûéûð. Áèð àç ýåäÿííÿí ñîíðà áàõûð
êû, ìþhêÿì éîðóëóô. Ãàðû øÿëÿ äÿ äàëûíäà îòóðóð êó, áèð àç äèíúèíè àëñûí.
Ãàðû àæûäûüûííàí òîðâàñûíû à÷ûô åâäÿí ýþòöðäöéö ö÷ éóìóðòàíûí ö÷öíö äÿ
ãàâàüûíà ãîéóô éåéèð. Éåäèêúÿ éóìóðòàëàðûí ãàâûüûíû èòèí ãàâàüûíà àòûð.
×þðÿéèí ãàëàíûíû äà òÿçÿäÿí òîðâóéà ãîéóô àüçûíû áÿðê-áÿðê áàüëûéûð. Èò
íÿ ãÿäÿð éàëìàíûðñà, Äàðúàí ãàðû îíà håø íÿ âåðìèð. Ãàðû äóðìàõ
èñòèéÿíäÿ èò àüçûíû ýþéÿ òóòóô óëóéóð. Îíóí àhû ãàðûéû òóòóð. Äàðúàí ãàðû
àéàüà äóðàí êèìè øÿëÿñè äÿ äàëûíäà äàøà äþíöð.
ÍßÙËßÒÄßÌß
Êåøìèøäÿ Ýþé÷ÿäÿí àðàíà ýåäÿí "Àü éîõóø" éîëóííàí áèð ãàäûí þç
êþðïÿ îüëóííàí ïèéàäà ýåäèðìèø. Éîëóí êÿíàðûíäà áèð êèøè àò îòàðûðìûø.
Êèøè áó ýþçÿë, úàâàí ãàäûíû ýþðÿí êèìè ïèñ ôèêèððÿðÿ äöøöð. Êþðïÿ
áàëàñûíûí éàíûíäà àíàñûíûí èñìÿòèíÿ òîõóíìàõ èñòèéèð. Ãàäûí íÿ ãÿäÿð
éàëâàðûðñà, áó êèøèíè ïèñ íèééÿòèíäÿí ÷ÿêèíäèðÿ áèëìèð. Áó èøäÿí ãåéçÿ
ýÿëÿí ãàäûí þç íàìóñóíó ãîðóìàõ ìÿãñÿäèííÿí áèð äàø ýþòöðöô áèíàìóñ
êèøèíèí ýèúýàhûíà åíäèðèð. Êèøè áàéàõ hà úÿhÿííÿìÿ âàñèë îëóð. Ãàäûí
îüëóííàí áèððèêäÿ ÿòðàôäàêû äàø-êÿñÿéè òîïëóéóô ëåøèí öñòöíÿ éûüûð.
Éîëíàí ýåäÿí éîë÷óëàð, éàéëàõäàí ýÿëÿí àäàìëàð áó ãàäûíûí äàøû-äàø
öñòöíÿ éûüäûüûíû ýþðöô, ìÿñÿëÿäÿí hàëè îëìàõ èñòèéèëëÿð. Èøèí íÿ éåðäÿ
îëäóüóíó áèëÿííÿí ñîíðà éîë àäàìëàðû äà hÿìÿí éåðÿ äàø àòìàüà
áàøäûéûëëàð. Áó èø åëÿ-îáàéà éàéûëûð. Ùÿð áóðäàí êå÷ÿí áèð äàø àòûð. Ýöí
ýÿëèð áó éåðäÿ áèð äàø òÿïÿñè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Úàìààò áóíóí àäûíû
íÿhëÿòäÿìÿ òÿïÿñè ãîéóð. Íÿhëÿòäÿìÿ òÿïÿñè èíäè äÿ äóðóð.
155
ÀÉ Âß ÝÖÍ
Áåëÿ íàüûë åëÿéèëëÿð êè, óëó Òàíðûíûí hþêìöííÿí éåð ýþéäÿí àðàëàíûð.
Éåð ýþéëÿðäÿí èëèì-èëèì èòèðèëèð, óçàõ áèð éåðÿ ýþíäÿðèëèð. Î âàõò íÿ
êàèíàòäà àé, óëäóç, ýöí, íÿ éåð öçöíäÿ èøûõ, èíñ-úèíñ éîõóéìóø. Ùÿð éåð
ãàòû, çèë ãàðàííûõ, çèíýèð è÷èíäÿéìèø Áó, Àëëàhûí éåðÿ îëàí èëêèí
ãÿçÿâèéìèø. Ñîíðà Àëëàhûí áþéöê âÿ ìÿðhÿìÿòäè ðÿhìèííÿí ãÿëáèíäÿ
îëàí hèääÿò ñîéóéóð. Éåðÿ éàçûüû ýÿëèð. Áóðàéà þçöííÿí, ãàíàääàðûííàí
èøûõ ãîïàí Äöíéà õàòóí àääû ýþéëÿðäÿí, ýþé èøûõ ñà÷àí áèð ìÿëÿê
ýþíäÿðèð. Äöíéà õàòóí ìÿëÿéèí éåðÿ ýÿëèøèííÿí áóðàäà èëê äÿôÿ îëàðàõ
úàííû íÿôÿñè äóéóëóð. Ìÿëÿéèí ýþçÿëëèéè äàüëàðà, äàøäàðà, éàìàøäàðà,
äöçäÿðÿ ñÿïÿëÿíèð. Äöíéà õàòóíóí éåðèäèéè, àéàõ ãîéäóüó òîðïàõ
õÿçèíÿéÿ ÷åâðèëèð. Ýöëöøöííÿí ÷è÷ÿêëÿð ðÿíý, hÿéàñûííàí, èñìÿòèííÿí ÿòèð
àëûð. Ãÿçÿâëÿíÿíäÿ èñÿ éåð éåðèííÿí òèòðèéÿðìèø.
Äöíéà õàòóí òÿê-òÿíhà ÷îõ ýÿçèð äîëàíûð. Áöòöí éåð öçöíäÿ àéàõ
áàñìàäûüû éåð ãàëìûð. Ùàðà ýåäèðñÿ îðàíû úÿííÿòÿ äþíäÿðèðäè. Éåð öçöíäÿ
íÿ âàðäûñà, hàìûñû Äöíéà õàòóíà áàø ÿéèðäè, îíóí ýÿëèøèííÿí ñåâèíèðäè.
Âàõòû íÿ ãÿäÿð õîø êå÷ñÿ äÿ òÿíhàëûõ Äöíéà õàòûíû ýåò-ýåäÿ äàðûõäûðûð.
Áèð ýöí öçöíö ýþéëÿðÿ òóòóô áó òÿíhàëûõäàí úàí ãóðòàðìàõ ö÷öí hÿìäÿì
äèëÿäè. ×îõ ÷ÿêìÿäè éîõëóõäàí Äöíéà õàíûìà àé âÿ ýöí àääû èêè þâëàä
áÿõøèø îëóíäó. Àé îüëàí, Ýöí èñÿ ãûçûéäû.
Àé âÿ ýöíöí ýÿëèøè Äöíéà õàòóíó éàìàí ñåâèíäèðäè. Èíäè î âàõòûíûí
÷îõóíó áó óøàõëàðíàí êå÷èðèð, äàðûõìàõ íÿ îëäóüóíó áèëìèðäè.
Âàõò ýÿëäè Àé âÿ Ýöí áþéöéöô áîéà-áàøà ÷àòäûëàð. Àé áîéëó-áóõóííó,
ãàìÿòäè, ýöæäö, ãöââÿòäè, òÿìèç öðÿêëè áèð îüëàí, ýöí èñÿ ýþçÿëëêäÿ òàéûáàðàâàðû îëìóéàí, àüûëëû-êàìàëëû áèð ãûç îëäó.
Áèð äÿôÿ Äöíéà õàòóí ýþðäö êö, úàâàííàðûí èêèñè äÿ éàòäûüû âàõò
ýþéëÿðäÿí áèð ýþé èøûõ ýÿëäè. Áó èøûõ óøàõëàðà ÷àòàíäà èêè éåðÿ áþëöíäö.
Áèðè àéûí, áèðè äÿ ýþéöí ãîéíóíà ýèðèô éîõ îëäó.
Äöíéà õàòóí áó hàäèñÿäÿí håø íÿ àííàìàñà äà, ãÿëâèíäÿ áèð ãîðõó
hèññè êå÷èðòäè. Àé âÿ ýöí àéûëàíäà îííàðûí òÿáèÿòèíäÿ, öçöíäÿ-ýþçöíäÿ
ýþçÿë ýþðöíÿí íÿñÿ hèññ åòäè. Ýþðäö êö, èíäè îííàð áèð-áèððÿðèíÿ áàøãà
ýþçíÿí áàõûëëàð. Áó áàõûøäàðäà ìÿhÿááÿò îäó, àòÿøè âàðûéäû. Áó àòÿø
ýåòäèêúÿ áþéöäö, áþéöäö, àõûðäà à÷ûõ áèð ñåâýèéÿ ÷åâðèëäè.
Ñåâèô-ñåâèëìÿê âÿ íÿhàéÿò, åâëÿíìÿê hèññÿðèííÿí ìÿhðóì ìÿëÿéèí
156
áó ñåâýèéÿ áÿðê àæûüû òóòäó. Î, ÿââÿëúÿ úàâàííàðû úàüûðûô áó ñåâäàäàí ÿë
÷ÿêìÿéè ìÿñëÿhÿò ýþðäö. Ñîíðà ýþðäö êö, Àé âÿ Ýöí håø îíóí äåäèéèíÿ
ìÿhÿë ãîéìóð. Îííàð èêèñè äÿ äÿôÿëÿðíÿí Äöíéà õàòóíóí àéàõëàðûíà
äþøÿíìèø, éàëâàð-éàõàð åòìèø, àíúàõ ìÿëÿéèí ðÿää úàâàôû îííàðû hÿìèøÿ
ìÿ’éóñ åòìèøäè. Àé âÿ Ýöí Äöíéà õàòóíóí ãÿçÿâèíäÿí, ãàðüûøûííàí
éàìàí ãîðõóðäóëàð.
Áèð äÿôÿ Äöíéà õàòóí ýþðäö êö, Àé âÿ Ýöí õÿëâÿò éåðäÿ õûñûí-õûñûí
äàíûøûð, áàø ýþòöðöô áó éåððÿðäÿí ãàøìàüà hàçûððàøûëëàð. Áóíó åøèäÿí
Äöíéà õàòóí åëÿ ãÿçÿôëÿíäè, åëÿ íÿ’ðÿ ÷ÿêäè, åëÿ ÿñäè-úîøäó êó, àéàüûíûí
àëòûííàí éåð áó çÿðáÿ-çîðáà òàâ ýÿòèðÿ áèëìèéèô äÿëè êèìè ôûððàíìàüà,
ôûððàíà-ôûððàíà hàâàäàêû áîøäóüà äîëàíìàüà áàøäàäû. Àéíàí Ýöí áóíó
áèëèô ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñìÿéÿ áàøäàäûëàð. ×îõ éàëâàðäûëàðêû, Äöíéà õàòóí
îííàðû áàüûøäàñûí. Àíúàõ Äöíéà õàòóí åëÿ hèðñäÿíìèøäè êè, îíó ñàêèòäÿøäèðìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Î, èëê äÿôÿ Ýöíö höçóðóíà ÷àüûðäû âÿ
ãÿçÿôíÿí äåäè:
– Èíäè ñÿíèí ãîëóííàí òóòóô åëÿ àòàæàì êû, èëèì-èëèì èòÿæÿêñÿí. Ñÿíÿ íÿ
ÿë ÷àòàæàõ, íÿ äÿ öí éåòÿæÿê. Àéûí hÿñðÿòèííÿí îä òóòóô, àëûøûô éàíàæàõñàí.
Åëÿ éàíàæàõñàí êû, ñþíìÿê áèëìèéÿæÿêñÿí, hàðàäàí áàõñàëàð ñÿíèí íåæÿ
éàíäûüûíû ýþðÿæÿêëÿð. Ñÿíè ýþðöì håø âàõòû àéíàí ýþðöøìöéÿñÿí. Ñÿíè
ýþðöì éàíà-éàíà éàøûéàñàí. Ñÿíè ýþðöì áó áîéà-áàøà ÷àòäûüûí éåðÿ,
òîðïàüà, öðÿêäÿí ñåâäèéèí Àéà hÿìèøÿ hÿñðÿòíÿí áàõàñàí.
Áóíó äåéèô Ýöí ãûçûí ãîëóííàí òóòóô äåäèéè êèìè âàð ýöæöííÿí
ÿë÷àòìàç ýþéëÿðèí ñîíñóçäóõëàðûíà àòäû. Äÿðhàë óçàõëàðäà, ëàï óçàõëàðäà
áèð àëîâ êþçÿðäè, ýåòäèêúÿ ýóððàøäû. Îíóí èøûõëàðû éåðèí öñòöíÿ ÷àòäû. Éåð
öçö áèðäÿí èøûüà ãÿðã îëäó. Äöíéà õàòóí áó èøÿ ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìûøäû. Èíäè
éåð öçöíäÿ hÿð øåé àéäûí ýþðöíöðäö. Áó àéäûííûõ Ýöíöí óçàõ-óçàõ
ÿíýèííèêëÿðäÿ ãÿëáèííÿí ãîïàí ìÿhÿááÿò, åøã ãûüûëúûìëàðûéäû.
Ùåø êÿñ áèëìÿäè, áó àéðûëûõäàí è÷èí-è÷èí éàíàí, àëîâëàíàí, àëÿìè èøûüà,
íóðà ãÿðã åäÿí Ýöíöí ýþç éàøäàðû äà êÿñìÿäè. Ýþçäÿðèííÿí ìöäàì
àéðûëûõ, èíòèçàð, hÿñðÿò äàìúûëàðû ñöçöëäö. Áó äàìúûëàð ýþéöí ãîéíóíà
ñÿïÿëÿíäè, óëäóçäàðà ÷åâðèëäè.
Äöíéà õàòóíóí hÿëÿ ãÿçÿâè ñîéóìàìûøäû. Î, Àéû ãÿíøÿðèíÿ ÷àüûðûô
åëÿ ãûøãûðäû êû, Àéûí ðÿíýè ãîðõóäàí ñàô-ñàðû ñàðàëäû. Öçöíö ýàh î éàíà,
ýàh áó éàíà ÷åâèðäè êè, ãÿçÿôëè ìÿëÿéèí àæûõëû öçöíö ýþðìÿñèí. Îíóí öçö
ýàh àç, ýàh ÷îõ, ýàh äà òàì ýþðöíöðäö. Äöíéà õàòóí ãîðõóäàí ðÿíýè
ñàðàëìûø, àüàðìûø Àéûí öçö îíà òÿðÿô ÷åâðèëÿíäÿ âàð ýöæöííÿí îíà åëÿ áèð
øàïàëàõ ÷ÿêäè êè, áàðìàõûíûí èçè äÿðhàë Àéûí öçöíäÿ äÿðèí èçäÿð áóðàõäû.
Áóííàí ñîíðà Äöíéà õàòóí öçöíö îíà òóòóô äåäè:
– Ñÿí hÿìèøÿ éåðèí áàøûíà äîëàíûô, éåðèí ãóëó îëìàëûñàí. Ýöíÿøÿ
hÿìèøÿëèê hÿñðÿò ãàëìàëûñàí. Àõòàðà-àõòàðà, äîëàíà-äîëàíà, äîüðàíà157
äîüðàíà, éàíà-éàíà éàøûéàæàõñàí, ëàêèí áèð-áèðèíèçÿ ãîâóøìûéàæàõñûíûç.
Ýåäèí, ñèçèí ãàðüûøûíûçû âåðìèøÿì – äåéèô, Àéû äà òóëëàäû éåðäÿí õåéëè
óçàõëàðà. Àé áàøäàäû éåðèí áàøûíà äîëàíìàüà. Äöíéà õàòóíóí ãàðüûøäàðû
÷èí îëäó. Î âàõòäàí Àé âÿ Ýöí áèð-áèðèíè àõòàðûð, àíúàõ òàïà áèëìèëëÿð.
Äöíéà õàòóí èñÿ áèð õåéëè ñîíðàëàð òóòäóüó èøäÿí ïåøèìàí îëäó, áó
àéðûëûõà äþçÿ áèëìÿäè. Î ãÿäÿð àüëàäû êû, ýþç éàøäàðûííàí, áóëàõëàð,
÷àéëàð, ýþëëÿð, äÿíèçäÿð, äÿðéàëàð, öììàííàð éàðàíäû. Àõûðäà þçö äÿ áó
ýþç éàøäàðûíûí è÷èíäÿ ÿðèéèô éîõ îëäó.
ÀÚÀ ÃÀËÀ
Óëóëàðûìûçûí, ñèíÿñè, ñþç éàòûðû îëàí àüñàããàëëàðûìûçûí ðÿâàéÿòèíÿ ýþðÿ
Øÿìñÿääèí åëèíäÿ Ñöáhàí àäûíäà ÿçàçèë áèð õàí hþêìðàííûõ åëèéèðìø.
Îíóí hþêìö Ýÿíúÿäÿí Áîð÷àëûéà, Áîð÷àëûäàí Ýþé÷öéÿ êèìè èøäèéèðìèø.
Áó hþêìäàð îëäóõúà hàãñûç, ÿäàëÿòñèç, çöëìêàð îëäóüóííàí åë-îâà îíóí
ÿëèííÿí ëàï áîüàçà éûüûëûôìûø.
Ñöáhàí õàíûí ÿäàëÿòñèçëèéèíÿ äþçÿ áèëìèéÿí Àüúà àääû áèð äÿëèãàííû
þçö êèìè èýèääÿðè áàøûíà òîïëóéóô äàüëàðà ÷ÿêèëèð. Ãÿääàð õàíû þç
ÿìÿëèííÿí ÷ÿêèíäèðìÿê ö÷öí îíóí éàíûíà hþð ìÿòòè áèð àüñàããàë
ýþíäÿðèð. Àüñàããàëëàð ÿäÿô-ÿðêàííàí ýÿëèô îíóí ñèôàðèøèíè Ñöáhàí õàíà
÷àòäûðûð:
– Ùþêìäàð ýÿë äàøû ÿòÿéèííÿí òþê, õàëãà áó ãÿäÿð çöëì åëÿìÿ. Éîõñà
õàëã ãÿçÿâèíÿ äö÷àð îëàæàõñàí. Îíó áèë êè, õàëã èíòèãàìûííàí hÿëÿ håø
êèì éàõàñûíû ãóðòàðà áèëìèéèô.
Ãÿääàð hþêìäàð ÿìð åäèð êè, îíà ìåéäàí îõóéàí áó ãîæóéó äàð
àüàúûííàí àññûííàð. Úÿëëàääàðà íÿ âàðûéäû êû, åëÿ áèð êÿìôöðñÿòòèê
ýÿçìèðäèëÿðìè? Äÿðhàë ãîæóéó ÷ÿêäèëÿð äàð àüàúûíûí àëòûíà. Úàð÷ûëàð òåç
úàìààòû ìåéäàíà òîïëàäûëàð. Úàìààò ìåéäàíà ýÿëÿíäÿ ýþðöëëÿð êè,
úÿëëàääàð áèð íóðàíè ãîæóéó äàð àüàúûíûí àëòûíà ýÿòèðèôëÿð. Úàìààò áó
çöëìÿ äþçÿ áèëìèð. Áó ìöäðèê àüñàããàëû hþêìäàðûí ÿë-àéàüûíà äþøÿíèô
ãîæóéó õèëàñ åòìÿê ö÷öí õàíà èëàí äèëè ÷ûõàðûëëàð.
Ùþêìäàð äàhà äà ãÿçÿôëÿíèð. Úÿëëàääàðà hþêìö èúðà åëÿìÿê ÿìðèíè
âåðèð. Úÿëëàääàð êÿíäèðè ãîæàíûí áîéíóíà êå÷èð hà êå÷èðäÿ áèð äÿñòÿ àòòû
þçöíö âåðèð ìåéäàíà. Úàìààò ãàðûøûð áèð-áèðèíÿ, àðà ãàðûøûð ìÿçhÿá èòèð.
Àòäûëàð úÿëëàääàðû ãûëûíøäàí êå÷èðèð, àüñàããàëû ýþòöðöô àðàäàí ÷ûõûëëàð.
Úàìàààò áó èøÿ ìÿÿòòÿë ãàëûð. Ùàìûñ öðÿêäÿí ñåâèíèð. Ùÿðÿ áèð éàíà
éîçóð. Àììà áèëìèëëÿð êè, áó íÿ îëàí èøäè.
Ýåò-ýåäÿ Àüúàíûí àäû åë-îâàéà éàéûëûð. Þç áàøûíûí äÿñòÿñèííÿí hàíñû
158
hàõñûçûí öñòöíÿ éåðèéèðñÿ, îíà hàããûíû éàõøûúà áàøà ñàëûð.
Ùþêìäàðûí ãóëëóõ÷óëàðûíà àìàí âåðìèð êè, úàìààòû hÿìèøÿêè êèìè
èíúèòñèííÿð. Õàëãà çöëì åäÿííÿðè áèð-áèð ãàíûíà ãÿëòàí åëÿéèð.
ßäàëÿòñèç hþêìäàð Àüúàíûí ÿëèííÿí ëàï òÿíýÿ ýÿëèð. Íå÷ÿ äÿôÿ
Àüúàíûí ìÿñêÿí ñàëäûüû ãàëàíûí öñòöíÿ ãîøóí ýþíäÿðèðñÿ, áèð íÿòèúÿ hàñèë
îëìóð. Ùÿð äÿôÿ äÿ ãîøóíó ãûðüûíà âåðèô ýåðè ãàéûäûð.
Àüúàíûí äÿñòÿñè ýöííÿí-ýöíÿ áþéöéöô, ýöæäÿíèðäè. Þçöíÿ äÿ êè, ñþç
îëà áèëìÿçäè, îíóí çÿðáè äÿñòèíÿ áþéöê áèð ãîøóí òàâ ýÿòèðÿñè äåéèëäè.
Àüúàéíàí îí èë âóðóøäóõäàí ñîðà hþêìäàð ýþðäö êö, ñûëäûðûì ýÿäèêëÿðäÿ
ãîøóíó ãûðäûðìàõäàí áèð øåé ÷ûõìûð. Àõûð êû, ýåò-ýåäÿ óðâàòäàí
äöøäöéöíö ýþðöô ýåðè ÷ÿêèëäè. Ôÿðìàí âåðäè êè, áóííàí áåëÿ êèì
ÿäàëÿòñèçäèê åëÿñÿ, îíóí áîéíó âóðóëàæàõ.
Åëÿ Àüúàíûí äà, õàëãûí äà èñòÿéè áó äåéèëìè?! Ùþêìäàð åë÷è ýþíäÿðèô
Àüúàíû ñöëhÿ ÷àüûðûð. Àüúà ðàçûëûõ âåðèô, îíó ãàëûéà äÿ’âÿò åëÿäè. Ñöáhàí
õàí Àüúàíûí ãóðäóüó ãàëûéà áàõûô ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëäû.
Áèð õåéëè ñöêóòäàí ñîíðà êþêñöíö þòöðöô äåäè:
– Áàëà, îëàí îëóô, êå÷ÿí êå÷èô. Äöçöíö äå ýþðöì, ìÿíèì êèìè
ãöäðÿòäè áèð hþêìäàðû àúèçäÿøäèðÿí, åë è÷èíäÿ õàð åëèéÿí áó éåíèëìÿç
ãöäðÿò-ãöââÿò ñÿíäÿ hàðäàíäû?
Àüúà ãóø êèìè éåðèííÿí ñû÷ðàéûô àéàüà ãàëõäû, öçöíö Ñöáhàí õàíà
òóòóô ãöðóðíàí äåäè:
– Õàí, îíó éàõøû áèëèí êè, hàãã-ÿäàëÿò óüðóíäà âóðóøóðäóì. Ùàããûí
ãàëèáèééÿòèíÿ èíàìûéäû ìÿíèì ÿí ýöæäö ñèëàhûì. Îéäó ñÿíè ìÿüëóá, ìÿíè
ãàëèá åëèéÿí ãöäðÿò.
Õàí, áó ãàëà åëèìèçèí íàìóñ, ãåéðÿò ãàëàñûäû. Îíó ãóðäóðàí äà,
ãîðóéàí äà þç ÿëèíèí íàìóñäó, ãåéðÿòäè áèð ãûç áàëàñûäû.
Áóíó äåéèô Àüúà áàøûííàí ïàïàüûíû ýþòöðäö, ÿéíèííÿí äþéöø ëèâàñûíû
÷ûõàðäû. Ùàìû áó èøÿ ìÿÿòòÿë ãàëäû. Îííàð ãàðøûëàðûíäà ãöðóðíàí äàéàíàí
ýþçÿë áèð ãûçà ãèáòÿ hèññèííÿí áàõûðäûëàð.
"Àüúà ãàëà" òàðèõèí ñÿðò ñûíàõëàðûíà ìÿðääèhíÿí ñèíÿ ýÿðÿðÿê áó
ýöíöìöçÿ ãÿäÿð þç ÿçÿìÿòèíè ãîðóéóô ñàõëàìûøäûð.
ÃÛÇ ÃÀËÀÑÛ
Äåéèëëÿð, ãÿäèì, ëàï ãÿäèì çàìàííàðäà èíäèêè Õÿçÿð äÿíèçèíèí ãÿðá
ñàhèëèíäÿ áþéöê áèð òàéôà ìÿñêÿí ñàëûôìûø. Òàéôàíûí áàø÷ûñûíà Õàãàí
äåéÿëëÿðìèø. Áó Õàãàí ÷îõ àüûëëû, òÿäáèððè, åë ãÿäðè áèëÿí, ÿäàëÿòäè áèð
hþêìäàðûéìûø. Õàãàíûí éàøû éåòìèøè êå÷èôìèø. Î áèëèðäè êè, þëöì ýöíöíÿ
÷îõ ãàëìûéûô. Àíúàõ îíó áè íèýàðàí÷ûëûõ ðàhàò áóðàõìûðäû. ×öíêè îíóí
159
Òÿïÿýþç áèð îüëó âàðûéäû. Î äà áåéâåú, øöóðñóç. Ýöíöíö ãóìàðõàíàëàðäà,
êåôõàíàëàðäà êå÷èðÿðäè. Áàøû åéø-èøðÿòäÿí, ñÿðõîøäóõäàí à÷ûëìàçäû. Õàãàí áèëèðäè êè, îííàí ñîíðà ìÿìëÿêÿòè äàüûëàæàõ, þëêÿ òàëàí îëàæàõ, áó
éåððÿð áàøãà hþêìäàðûí ÿëèíÿ êå÷ÿæÿê. Íÿ ôàéäà Õàãàíûí áó ñÿôåh
îüëóííàí áàøãà håø áèð çöðéÿòè éîõóéäó êó, òàõò-òàúûíû, ìàë-ìöëêöíö,
õÿçèíÿñèíè îíà å’òèáàð åëÿñèí. Áóíó úàìàhàò äà áèëèðäè. Àíúàõ íÿ åòìÿê
îëàðäû? Òàëåäÿí, ãèñìÿòäÿí ãà÷ìàõ ìöìêöí äåéèë.
Åëÿ êè, áèð ýöí Õàãàí þëöìöíö hèññ åòäè, î îüëóíó éàíûíà ÷àüûðòäûðûô
äåäè:
– Îüóë, ýþçöìöí íóðó, âàõò ÷àòûô. Àòàí äöíéàñûíû äÿéèøìÿëèäè. Áó
Àëëàhûí hþêìöäö. Ëàêèí ñÿíÿ áèð âÿñèééÿòèì âàð. Àòàííàí ãàëàí
hàêèìèééÿòè, ìàë-ìöëêö, òàõò-òàúû ãîðóéóô ñàõëà. Ïèñ, áÿä ÿìÿëëÿðäÿí ÿë
÷ÿê, éóðäóìäà áèð ñþíìÿç ÷ûðàõ îë. Àòàíûí àäûíû áàòûðìà. Þëêÿíè, õàëãû
ÿäàëÿòíÿí èäàðÿ åëÿ. Íàhàõ éåðÿ håø êÿñè èíúèòìÿ. Éîõñà hàãã ñÿíè
áàüûøäàìàç. Áó ýþðäöéöí ñÿëòÿíÿòèí hàìûñû ÿëèííÿí ÷ûõàð, ðöñâàé îëàðñàí.
Ñîíðàêû ïåøìàí÷ûëûõ ôàéäà âåðìÿç. ßýÿð áó äåäèêëÿðèìÿ ÿìÿë åòñÿí, håø
âàõò ïåøìàí îëìàçñàí. Éîõ, ÿýÿð åòìÿñÿí, îíäà âàé ñÿíèí hàëûíà. Åëÿ áèð
àòà áó ñþçäÿðÿ áÿíäèéìèø. Î äåäèéèíè äåéèô úàíûíû òàôøûðäû. Îüëóíóí èñÿ
håø âåæèíÿ äÿ äåéèëäè. Åë éûüûëûô ãîæà Õàãàíû hþðìÿòíÿí-èççÿòíÿí äÿôíêÿôí åòäèëÿð. Ôÿðñèç îüóë èñÿ håø àòàñûíûí éåääèñèíè, ãûðõûíû äà ýþçäÿìÿäè.
Ùÿìèí ýöíöí ñÿhÿðè ãûðìûçû ýåéèíèô àòàñûíûí òàõòûíäà ÿéëÿøäè. Ñàüûíäàñîëóíäà äà âÿçèð-âÿêèëëÿðè, íþêÿð-íàéûôëàðû. Ìÿ’ìóð âÿ ÿ’éàííàðû äà þç
éåðèíäÿ.
ßââÿëëÿð îüóë àòàñûííàí ÷ÿêèíÿðäè. Èíäè åëÿ áèë ãîë-ãàíàäû à÷ûëìûøäû.
Ýèúáÿñÿð îüóë áàøäàäû ÿééàøäûüà. Èøè-ïåøÿñè êåô ìÿúëèñëÿðèíäÿ ìÿñò
îëìàõ, ãàäûííàðäàí hÿçç àëìàüûéäû.
Éàâàø-éàâàø áàøäàäû ÿââÿëêè òÿì-òÿðàõ ïîçóëìàüà. Þëêÿ éîõñóëëóüà
öç ãîéäó. Øÿhÿðäÿ ÿéðè-îüðó àðòäû. Ùàãã òàïäàëàíäû. Íàðàçûëûõ ýöííÿíýöíÿ ÷îõàëìàüà áàøäàäû. Ùåø êÿñèí øèêàéÿòèíÿ áàõàí, äÿðäèíÿ ãàëàí
òàïûëìàäû. Úàìààò áàøäàäû éàâàø-éàâàø áóðàäàí êþøìÿéÿ.
Õàëã áó ãÿäÿð àüûððûüà äþçÿðäè. Áèð òÿhÿð éàøàéàðäû. Ëàêèí õàëãûí
äþçìÿäèéè áèð øåé âàðûéäû. Î äà ãîæà Õàãàíûí éóðäóíäà ãàëàí áó
ýèúáÿñÿðèí, ãóðóìñàüûí, àðâàäáàçäûüûéäû. Ùàðàäà áèð ýþçÿë ãûç, ýÿëèí
ýþðñÿéäè, çîð, õîø ñàðàéà ýÿòèðÿðäè. Êåôèíè ñöðÿííÿí ñîíðà áóðàõàðäû. Åëÿ
îëìóøäó êó, àðâàäû, ãûçû, ýÿëèíè ýþçÿë îëàííàð áó âèëàéÿòäÿí áàø ýþòöðöô
ãà÷ìûøäûëàð.
Áóíó ýþðÿí ñÿôåh Õàãàí áàøäàäû ãîíøó âèëàéÿòäÿðÿ öç òóòìàüà. Ïóë,
ìàë, âàð-äþâëÿò, áÿ’çÿí èñÿ ãûëûíú çîðóíà þç êåôèíè äàâàì åòäèðèðäè.
Áåëÿ-áåëÿ îíóí éîëó, ñÿìòè ýåòäèêúÿ äàhà óçàõëàðà ýåäèô ÷ûõûðäû. Þëêÿ
èñÿ ýåòäèêúÿ äàüûëûðäû. Áóíóí éàðàìàçäûüû hàããûíäà hÿð éåðäÿ ñþç-ñþháÿò
ýÿçèðäè.
Áèð ýöí ñÿôåh õàãàíà õÿâÿð ýÿòèðäèëÿð êè, áÿñ äåìÿçñÿíìè, ôèëàí
ìàhàëäà åëÿ áèð ýþçÿë âàð, äàhà íÿ äåéèì. Èêè ýþç ýÿðÿêäè êè, òàìàøà
åëÿñèí.
Áóíó î ãÿäÿð òÿ’ðèôëÿäèëÿð êè, ñÿôåh õàãàí ýþðìÿäÿí, áèëìÿäÿí áèð
êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ ãûçà âóðóëäó. Àç ãàëäû þçöííÿí ýåòñèí. ßìð åòäè.
Ãîøóí hàçûð îëäó. Õÿçèíÿäÿí ãûçûë-ïóë ýþòöð äöëÿð. Ñèéèðìÿ ãûëûíú
ïÿhëèâàííàð ÿìðÿ ìöíòÿçèð äàéàíäûëàð. Áàøäàäûëàð éîëà ðÿâàí îëìàüà.
Ýåúÿëè-ýöíäöçäö àò ñöðöô íå÷ÿ ÷àé, íå÷ÿ äÿðÿ, íå÷ÿ äàü êåøäèëÿð.
ßëãÿðÿç, áèð hÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëèô hÿìèí ìàhàëà ÷àòäûëàð. Îííàð ýÿëÿíäÿ
èëèí åëÿ ÷àüûéäû êû, hÿð éàíäà ýöë-÷è÷ÿéèí ÿëèííÿí òÿðïÿíìÿê îëìóðäó. Áèð
éàíäà äà ãóøäàðûí øÿí ñÿñè, áóç áóëàõëàðûí øûðûëòûñû. Áó éåððÿðèí ýþçÿëëèéè,
ÿñðàðÿíýëèéè àç ãàëäû êû, îííàðûí àüëûíû áàøûííàí àëñûí. Îííàð ÷àäûððàðûíû
à÷ûô áóðàäà äèíúÿëäèëÿð. Àòäàðû ÷ÿìÿííèéÿ áóðàõäûëàð. Áó àðà áèð äÿñòÿ
àòäû áóííàðûí áàøûíûí öñòöíö àëäû. Îííàð ñîðóøäóëàð êû, ñèç êèìñèíèç? Íÿ
hàõíàí, èúàçÿñèç, ôèëàíñûç àòäàðûíûçû ãîðóüà áóðàõûôñûíûç.
Ãîøóí áþéöéö èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Áèç ôèëàíêÿñèê, ôèëàí õàëãûí äþéöø÷öëÿðèéèê. Õàãàíûìûç äà ÷àäûðäàäû.
Ýåäèí þçöííÿí äàíûøûí.
Îíëàð áèððèêäÿ õàãàí èñòèðàhÿò åäÿí ÷àäûðà ýÿëäèëÿð. ßäÿá-ÿðêàííàí
ñàëàì-ÿëåéê åòäèëÿð âÿ áó éåððÿðèí ýþçÿò÷èëÿðè îëäóõëàðûíû áèëäèðèô, îííàðûí
íÿ ìÿãñÿäíÿí ýÿëäèéèíè ñîðóøäóëàð.
Ñÿôåh Õàãàí äåäè:
– Áèç ñèçèí Õàãàíûí ãûçûííàí þòðö ýÿëìèøèê. Äåéèëëÿð îíóí ÷îõ ýþçÿë
áèð ãûçû âàð. Îíó ïóë ýöæöíÿ äÿ, çîð ýöæöíÿ äÿ îëñà þçöìÿ àðâàä
åòìÿëèéÿì.
Àòëûëàð ÿââÿëúÿ èíàíìàäûëàð êû, áó õàãàí îëà áèëÿð. Àõû áåëÿ åë÷èëèê,
áåëÿ àðâàä àëìàõ îëìóð. Àäàìäà áèð àâûð-hàéà äà éàõøû øåéäè. Áó áÿäáàõò
îüëó åëÿ àüçûíà íÿ ýÿëèðñÿ, äàíûøûð. Ùåø àüûíà-áîçóíà áàõìûð.
Äåäèëÿð:
– Ýÿëèôñèíèç áó òîðïàüà, õîø ýÿëèôñèíç. Áèçèì Õàãàí àüûëëû, òÿäáèðëè,
ãàíàúàõëû àäàìäû. Çÿhìÿò ÷ÿêèí ýåäèí éàíûíà ñþçöíöçö äåéèí.
Áó ñþç ýÿëÿííÿðèí áåéíèíÿ áàòäû. Ñÿôåh Õàãàí áàøäà îëìàõíàí áèð
íå÷ÿ àäàì äà îííàðà ãîøóëóô ñàðàéà ýÿëäèëÿð. Àüûëëû Õàãàíà õÿâÿð
ýþíäÿðäèëÿð. Î ãîíàõëàðû hþðìÿò-èççÿòíÿí ãàðøûëàäû. Îííàðà éåð ýþñòÿðäè.
Áóííàðûí ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè ñîðóøäó.
– Áèë âÿ àýàh îë êó, ìÿí ôèëàí âèëàéÿòèí õàãàíûéàì. Åøèòìèøÿì ñÿíèí
áèð ýþçÿë ãûçûí âàð. Îííàí åâëÿíìÿê èñòèéèðÿì. Íÿ öçíÿí îëñà ãûçû
àëìàëûéàì. Éîõñà, äàâàì-äàâàäû. Ãàíû ñó éåðèíÿ àõûòìàëû îëñàõ äà, ãûçûíû
160
161
àëìàëûéàì.
Àüûëëû Õàãàí ýþðäö êö, áó åëÿ ëàï èïëè-ñàïëû äÿëèäè. Àüûë ïàéëàíàíäà
áóíà håø áèð ïàé ÷àòìûéûô. Þç-þçöíÿ ÷îõ ôèêèððÿøäè, ýþòöð-ãîé åòäè êè,
áóíà íÿ úàâàô âåðñèí.
Ãûçû âåðìÿê îëìàçäû. ×öíêè ãûç þç ÿìèñè îüëó Áÿêèðÿ íèøàííûéäû.
Ùÿì äÿ ãûçûí àíàñû òÿçÿúÿ þëìöøäö. Îíóí èëè ÷ûõìàìûø òîé åëÿìÿê
îëìàçäû. Íå÷ÿ ýöíöéäö êö, ìàhàë ìàòÿì è÷èíäÿéäè.
Àüûëëû Õàãàí äåäè:
– Õàãàí, ìÿíèì î ýþçÿë-ýþé÷ÿê Àéäàí ãûçûìûí àíàñû íå÷ÿ ýöí
áóííàí ÿââÿë þëöô. Ãûç hÿì äÿ þç ÿìèñè îüëóíà íèøàííûäû. Éàõøû îëàð áó
ñåâäàäàí ÿë ÷ÿêÿñÿí. Òîðïàüûìà èíñàí ãàíû òþêöëìÿñèíÿ ðàçû äåéèëÿì.
Íÿ ÷îõäó ãûç. Ýÿç, ñîðàõëàø, áèð áàøãàñûííàí åâëÿí.
Àüûëëû Õàãàí íÿ ãÿäÿð äèë òþêäöñÿ, áó çûððàìûéà håø áèð ÿñÿð åëÿìÿäè.
ßñÿáèëÿøäè, èñòÿäè ÿëèíè ãûëûíúà àòûô áóíó áóðàäàúà ëèì-øàããà åëÿñèí. Áó
âàõò ãûçû þçöíö è÷ÿðè àòûô àòàñûíûí ÿëèíè òóòäó.
Î äåäè:
– Àòàéè-ìåhðèáàí, ÿë ñàõëà!
Õàãàí ÿë ñàõëàäû. Ãûç îõóìóø ãûçûéäû. Àäàì òàíûìàõäà ÷îõ
ìàhèðèéäè. Áèëèðäè êè, áó ñÿôåh Õàãàíûí óúáàòûííàí ÷îõ ýöíàhñûç àäàìëàð
ìÿhâ îëà áèëÿð.
Þç-þçäöéöíäÿ ãÿòè ãÿðàðà ýÿëäè êè, èøè éîëóíà ãîéñóí. Íÿ î, ñÿôåh
Õàãàíà àðâàä îëñóí, íÿ äÿ íàhàõ ãàííàð òþêöëñöí.
Ñÿôåh Õàãàí äà ýþðäö êö, ïàhî, áó åëÿ áèð ýþçÿëäè êè, äöíéàäà ìèñëèáàðàâàðû éîõäó. Áó ýþçÿëëèéÿ òàâ ýÿòèðìèéÿí õàãàíûí öðÿéè ýåòäè. Îíóí
öç-ýþçöíÿ ñó ñÿïäèëÿð, àéûëòäûëàð, ñÿôåh Õàãàíûí àüëû öñòöíÿ ýÿëÿí êèìè
äöøäö Õàãàíûí àéàõëàðûíà. Áàéàõäàí äèë-äèë þòÿí, hÿäÿ-ãîðõó ýÿëÿí áó
ñÿôåh hþêìäàð èíäè áàøäàäû òîðïàõäà ñöðöíìÿéÿ, éàëâàðìàüà.
Àéäàí õàíûì äåäè:
– Àòàéè-ìåhðèáàí, áó íþâúàâàíà éàçûüûí ýÿëñèí. Ðàçûëûõ âåð. Àíúàõ
áèð øÿðòíÿí.
Ñÿôåh Õàãàí òåç äåäè:
– Î íÿ øÿðòäè, ìÿëÿéèì,òåç äå.
Àéäàí õàíûì äåäè:
– Ñàíà áèð øÿðòíÿí ÿðÿ ýåòìÿéÿ ðàçû îëàðàì êû, àíàìûí èëè òàìàì
îëìóéóíúà ìàíà ÿëèí äÿéìÿñèí. Òîéóìóçó áèð èëäÿí ñîíðà åäÿðèê.
Ñÿôåh Õàãàí ãûçûí áó ñþçäÿðèíÿ èíàíûô äåäè:
– Ùàíñû øÿðò îëóðñà îëñóí, äå, îíà ÿìÿë åòìÿñÿì íàìÿðäÿì.
Àéäàí õàíûì áó àðâàä äÿëëàëû hàããûíäà ÷îõ åøèòìèøäè. Îíó äà áèëèðäè
êè, î ÷îõ òåçäèêíÿí ìÿüëóá îëìàëûäû. Áèëèðäè êè, áåëÿ áèð àäàì
hàêèìèééÿòäÿ ÷îõ ãàëà áèëìÿç. Îíà ýþðÿ î âàõò àëäû. Áó ìöääÿòäÿ ñÿôåh
Õàãàíûí ñèððÿðèíè þéðÿíìÿê, ëàçûì ýÿëÿðñÿ îííàí ìöhàðèáÿ äÿ åòìÿê
îëàðäû. Î, õÿëâÿòúÿ áó ôèêðèíè àòàñûíà ÷àòäûðäû. Àòàñû ðàçûëûõ âåðäè.
Àõûðäà Àéäàí õàíûì äåäè:
– Ñÿíííÿí ýåäèðÿì, ÿýÿð øÿðòèìè ïîçñàí, þçöìíÿí äÿðìàí
ýþòöðìöøÿì. äÿðìàíû è÷ìÿéèìíÿí þëìÿéèì áèð îëàæàõ. Îíäà ñÿí äÿ
àðçóíà ÷àòìûéàæàõñàí.
– Õàíûì, áèð èë íÿäè, ñàíà ÷àòìàã ö÷öí þìðöì áîéó ýþçäöéÿðÿì.
Ìÿí ñÿíèí êèìè ýþçÿëè hå÷ hàðäà ýþðìÿìèøÿì. Ñÿí åëÿ áèë àéäàí ãîïóô
äöøìöñÿí. Òÿêè, ìÿííÿí ýåäÿê, ýþçÿë ýþçöíÿ áàõûì. Ñÿíè áóííàí ñîíðà
áèð ýöí ýþðìÿñÿì ÷àòäûéûô þëÿðÿì.
Õöëàñÿ, ÷îõ ñþç-ñþháÿòäÿí, ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà ýÿúàâÿ hàçûððàíäû.
Ùàìû áó èøèí íåúÿ òåç, àñàí äöçÿëäèéèíÿ ìÿhÿòòÿë ãàëäû. ×îõëàðû Àéäàíûí
àüûëëû ãûç îëäóüóíó, îíóí áóðàäà Õàãàíûí õåéðèíÿ íÿñÿ åòäèéèíè áèëèðäè.
Áÿ’çèëÿðè äÿ åëÿ áàøà äöøöðäö êö, àòàñû áó éàñëû, ìàòÿìëè ýöíäÿ
ãîðõóäàíìû,
ìàëà-ïóëà
ýþðÿìè
þç
íèøàííû ãûçûíû ñàòäû.
Ñÿôåh Õàãàí ÿìð åëÿäè ýÿòèðäèêëÿðè ãûçûë-ýöìöøöí hàìûñûíû Àéäàíûí
àòàñûíûí õÿçèíÿñèíÿ áîøàëòäûëàð. Ýÿúàâÿ éîëà äöçÿëÿíäÿ Àéäàí þçöííÿí
àòà åâèííÿí áèð úöò àü ýþéÿð÷èí ýþòöðäö. Õÿëâÿòúÿ íèøàííûñû Áÿêèðÿ íÿñÿ
äåäè. Îííàí âèäàëàøûô àéðûëäû. Ýÿúàâÿ éîëà äöøäö. Ýÿëhàýÿë, áèð õåéëè
âàõòäàí ñîíðà îíëàð ýÿëèô þç âèëàéÿòäÿðèíÿ ÷àòäûëàð.
Õàëã ýåäÿíäÿ àõìàõ Õàãàíûí äàëûíúà äàø àòìûøäûëàð êû, áÿëêÿ îõó
äàøà äÿéÿ, ñàü-ñàëàìàò ýåðè ãàéûòìûéà. Àíúàõ ýþðäöëÿð êö, î áö äÿôÿ äàhà
óüóððó îâíàí ãàéûäûô. Ýÿòèðäèéè ýþçÿëèí ìèñëè-áàðàâàðû éîõäó. Ñåâèíäèëÿð
êè, áÿëêÿ àõìàõ Õàãàí áóííàí ñîíðà àðâàäáàçäûõäàí ÿë ÷ÿêÿ, áàøû
þëêÿíèí àáàäëàøìàñûíà ãàðûøà.
Àõìàõ Õàãàí íÿ ãÿäÿð ñþç âåðäèñÿ äÿ öðÿéè äóðìàäû. Àéäàí õàíûìûí
éàíûíà ýÿëäè êè, ýÿðÿê àðâàäûì îëàñàí.
Àéäàí õàíûì äà òåç ÿëèíè ãîéíóíà àïàðûô ýóéà ýèçäÿòäèéè äÿðìàíû
èøìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðÿíäÿ àõìàõ Õàãàí ôèêðèííÿí âàç êåøäè. Àéäàí
õàíûì åëÿ áèð îòàõäà éàøûéûðäû êè, îðàéà håø áèð èíñ-úèíñèí àéàüû äÿéÿ
áèëìÿçäè. Ýåæÿëÿð ãàïûéû àðõàäàí áàüëûéûð, ñàâàh à÷ûëàíäà èñòÿäèéè âàõò
ãàïûéû à÷àð, áàüû-ýöëöñòàíà ñåéðÿ ÷ûõàðäû. Ãóë-ãàðàâàøäàð äà êè, äþðä áèð
éàíûíäà ïÿðâàíÿ êèìè äîëàíûðäûëàð. Áèð úöò àü ýþéÿð÷èí äÿ hÿìèøÿ
Àéäàíûí éàíûíäà îëàðäû.
Àéäàí åâëÿðè, àòàñû, íèøàííûñû, åëè-îáàñû ö÷öí äàðûõûðäû. Âÿòÿíèí, àíà
éóðäóí, ãîõóñóíó áó áèð úöò ýþéÿð÷èíäÿí àëûðäû.
Àéäàí áó ýþéð÷èííÿðè î ìÿãñÿäíÿí ýÿòèðìèøäè êè, àõìàõ Õàãàíûí
ñèððÿðèíè þéðÿíèô, âÿòÿíèíÿ ÷àòäûðñûí âÿ îíó ìÿhâ åòäèðñèí. Õàãàíûí äà
162
163
úàíû ÿçàôäàí ãóðòàðñûí.
Ýÿëäèéè àç ìöääÿòäÿ Àéäàí ñÿôåh Õàãàíäàí ÷îõ ñèððÿð þéðÿíìèøäè.
Àðòûõ áèëèðäè êè, î ÷îõ çÿèôëèéèô. Õàëã îíó èñòÿìèð. Øÿhÿð êþ÷hàêþ÷äÿí
áîøàëûð. Õÿçèíÿäÿ áèð øåé ãàëìûéûô. Äåìÿê îëàð êû, àõìàõ Õàãàíûí àõûðû
éàõûííàøûô. Ýåæÿ-ýöíäöç êåôäÿí ýþçö à÷ûëìûð, áàøà àéûëìûð. ßhëè-êåô
íå÷ÿ-íå÷ÿ êåôëè-êåôëè ýÿëèô Àéäàí õàíûìûí ãàïûñûíû äþéöô. Àéäàí äà îíà
äåäèéèíè äåéèô.
Àéäàí ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, ÷îõ ôèêèððÿøäè êè, íåéëÿñèí. Áèëäèêëÿðèíè
âÿòÿíÿ, íèøàííûñû Áÿêèðÿ íåæÿ ÷àòäûðñûí. Áóíà ìöíàñèô øÿðàèò éîõóéäó.
×öíêè î, ìÿêòóáó ýþéÿð÷èííÿðèí àéàüûíà áàüëûéûô þç âÿòÿííÿðèíÿ äîüðó
ó÷óðòñà âÿ ýþéÿð÷èííÿð îðàäàí úàâàíàí ãàéûòñà, áóíó ÷îõëàðû ýþðÿð,
ñèððèíèí öñòö à÷ûëàðäû hÿð øåé ìÿhâ îëàðäû. Îíà ýþðÿ äÿ ÷îõ äöøöíöôäàøûíäû. Àõûð êû, ÷àðÿ òàïûëäû.
Áèð ýöí î åâäÿ þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà ÷îõ äàðûõûð, äÿðääÿí
áîüóëóô ìÿhâ îëóð. Áóíó ýþðÿí ñÿôåh Õàãàí äåäè:
– Ýþçÿëèì, ìÿëÿéèì, äå ýþðöì ñàíà íÿ áÿëà öç âåðèô. Êþíëöííÿí íÿ
êå÷èð éåðèíÿ éåòèðèì.
Àéäàí þçöíÿìÿõñóñ hèéëÿýÿððèêíÿí äåäè:
– Äÿðä ÷ÿêìèéèì, íåéíèéèì. Ýÿëäèéèì íÿ ìöääÿòäè áó äþðä äèâàðûí
è÷èíäÿ ñàðàëûô ñîëóðàì.
Àõìàõ Õàãàí äåäè:
– ßçèçèì, ìÿí íÿ åòìÿëèéÿì?
Àéäàí:
– Äåäèéèìè éåðèíÿ éåòèðÿðñÿíìè?
Àõìàõ Õàãàí:
– Íÿ äåñÿí hÿìèí äÿãèãÿ!...
Àéäàí õàíûì:
– Îíäà ìàíà äÿíèçèí è÷èíäÿ áèð ãÿñð òèêäèð. Ãÿñðèí ãöëëÿñè ýþéëÿðÿ
óúàëñûí. Ãÿñðèí áàøûííàí, äÿíèçè, óçàõëàðû ñåéð åòìÿéÿ èìêàí îëñóí.
Áÿëêÿ äÿðäèìè óíóäàì. Ãÿñð hÿì -äÿ ÷îõ ýþçÿë âÿ ÿçÿìÿòäè îëìàëûäû.
Àõìàõ Õàãàí òåç îðàäàí ÷ûõûô Àéäàí õàíûìûí äåäèêëÿðèíè ñàðàé
ÿ’éàííàðûíà áèëäèðäè. ßìð åòäè õÿçèíÿíèí ñîí ïóëëàðûíà ãàëà òèêèëñèí.
Àéäàíûí àðçóñóííàí ãàëàíûí òèêèíòèñèíÿ áàøäàíäû. Ìå’ìàðëàð, áÿííàëàð
þç ìÿhàðÿòäÿðèíè ýþñòÿðìÿéÿ áàøäàäûëàð.
Àéäàíûí àäûíà áàøäàíìûø ãàëà áèð íå÷ÿ àéûí è÷èíäÿ äÿíèçèí ñàhèëèíÿ
éàõûí ñóëàðûí è÷èíäÿ òèêèëèô áàøà ÷àòäû. Äÿíèçèí ëÿïÿëÿðè áó ãûçûí àûíà
òèêèëÿí ãàëàíûí àéàõëàðûíû þïöð, éàëûéûð, ñöðòöíöðäöëÿð.
Ùàìû ìÿñÿëÿäÿí hàëûéäû êû, Àéäàí õàíûì ýÿëäèéè êèìè äÿ, ïàêäû,
áàêèðÿäè, ãûçûéäû. Áó ãàëà äà åëÿ hÿìèí ãûçûí øÿðÿôèíÿ òèêèëèðäè.
Âàõò ýÿëäè, Àéäàí õàíûì îíóí øÿðÿôèíÿ òèêèëìèø ãÿñðÿ êþøäö. Áóðàéà
èêè éîë âàðûéäû. Áèðè éåðàëòû éîëóéäó, áóíó àíúàõ áèð íå÷ÿ àäàì âÿ áèð äÿ
àõìàã Õàãàí áèëèðäè. Èêèíúè éîë ãàéûõíàí ãÿñðÿ öçìÿê éîëóéäó. Áóðàäà
äà ýþçÿò÷èëÿð äàéàíìûøäûëàð.
Àéäàí õàíûì ãàëàíû çèéàðÿò åòäè. Ãàëà-ãÿñð îíóí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè.
Ãàëàíûí áàøûíà ÷ûõäû. Îðàäàí ýþéëÿðèí ñîíñóçäóüóíà, ýåíèøëèéèíÿ,äÿíèçèí
òÿëàòöìöíÿ, áèð äÿ âÿòÿíÿ äîüðó áàõäû. Þçöíäÿ áèð éöíýöëëöê hèññ åòäè.
Àõìàã Õàãàí äåäè:
– Ýþçÿëèì, ìÿëÿéèì õîøóíà ýÿëèðìè?
Àéäàí äåäè:
– Áÿëè, Õàãàí õîøóìà ýÿëèð.
Àõìàõ Õàãàí:
– Ìÿëÿéèì, ìÿí ñÿíèí áöòöí àðçóëàðûíû éåðèíÿ éåòèðèðÿì. Áÿñ ñÿí
ìÿíèì àðçóìó íÿ âàõò éåðèíÿ éåòèðÿæÿêñÿí.
Àéäàí õàíûì:
– Äàðûõìà, õàãàí äþçöôñÿí, áèð àç äà äþç. Ãîé àíàìûí èëè äöçÿëñèí.
Ñîíðà òîéóìóçó áàøäûéàõ. Îëàðàì ìÿí ñÿíèí àðâàäûí. Àð çóíà
ãîâóøàðñàí. Íÿ ãàëûô êû, èêè àéäàí áèð àç àðòûõ âàõò ãàëûô.
ßëÿæû êÿñèëÿí õàãàí éåíÿ äÿ êîð-ïåøìàí ñàðàéà ãàéûòäû. Äþçìÿêäÿí
áàøãà ÷àðÿñè éîõóéäó.
Àéäàí õàíûìà äà åëÿ áó ëàçûìûéäû. Î êàüûç-ãÿëÿì ýþòöðöô áèð ìÿêòóô
àòàñûíà, áèð ìÿêòóô äà íèøàííûñû Áÿêèðÿ éàçûô hÿðÿñèíè áèð ýþéÿð÷èíèí
àéàüûíà áàüëàäû. Ýþéÿð÷èííÿðèí èêèñèíè äÿ ãàëàíûí áàøûííàí âÿòÿíÿ äîüðó
ó÷óðòäó. Ãóøäàð ýþçäÿí èòÿíÿúÿí îíëàðûí àðàñûíúà áàõäû.
Ýþéÿð÷èííÿð ó÷óô âÿòÿíÿ ýÿëäèëÿð. Ñàâàh à÷ûëàíäà ýþðäöëÿð êè,
Àéäàíûí ýþéÿð÷èííÿðè åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóôëàð. hÿð áèðèíèí äÿ
àéàüûíäà áèð ìÿêòóô. Áèðè Õàãàíà, áèðè Áÿêèðÿ. Ýþðäöëÿð êè, ìÿêòóáó
Àéäàí õàíûì éàçûô. À÷ûô îõóéàíäà ìÿñÿëÿäÿí hàëè îëäóëàð. Àéäàí íåæÿ
ýåòìÿéè, hàíñû éîëëàðäàí êåøìÿéè, àõìàõ Õàãàíû íåæÿ ìÿhâ åòìÿéè
éàçìûøäû. Î, hÿì äÿ éàçìûøäû êû, àõìàõ õàãàíûí åëÿ áèð òÿðÿôäàðû éîõäó.
Ùàìû îíóí ãóðóìñàõëûüûííàí, àõìàõëûüûííàí úàíà äîéóô. Ìÿí äÿ àòàìûí
Àéäàí ãûçû êèìè ìàíà òèêèëìèø ãÿñð-ãàëàäà éàøûéûðàì. Ñèçèí éîëóíóçó
ýþçäöéöðÿì.
Àüûëëû Õàãàí ãûçûíûí àüëûíà ñÿä-àôÿðèí äåäè.
ßìð åòäè ìàhàëäà ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéÿí úàâàííàð òîôëàøäûëàð. Ãîøóí
äöçÿëòäèëÿð. Õàãàíûí ãàðäàøû îüëó, Àéäàí õàíûìûí íèøàííûñû ÿìèñè îüëó
Áÿêèð äÿ ãîøóíóí áþéöéö ñå÷èëäè. Ìÿãñÿä ãûçû ãàëàäàí õèëàñ åòìÿê èäè.
Éîë ö÷öí áöòöí òÿäàðöê ýþðöëäö. Ãîøóí éîëà ÷ûõäû. ßýÿð äåéèëÿí
ñîíóíúó ýöí ÷àòìàñàëàð àõìàõ õàãàí ãûçû çîðíàí ÿëÿ êå÷èðìÿê èñòÿñÿéäè,
Àéäàí þçöíö îíóí àäûíà òèêèëìèø ãàëàíûí áàøûííàí äÿíèçÿ àòà áèëÿðäè.
Àéäàíûí àòàñû âÿ íèøàííûñû hÿð áèðè áèð ìÿêòóô éàçûô éåíèäÿí
164
165
ýþéÿð÷èííÿðèí àéàüûíà áÿíä åëèéèô îííàðû ýÿëäèêëÿðè èñòèãàìÿòÿ
áóðàõäûëàð.
Ýþéÿð÷èííÿð hàâàäà ïÿðâàçäàíûô ýþçäÿí èòäèëÿð. Ãîøóí hÿðÿêÿòÿ
ýÿëäè.
Ýþéÿð÷èííÿð ãîøóíäàí ÷îõ-÷îõ ãàâàõ ó÷à-ó÷à ýÿëèô ãàëàéà ÷àòäûëàð.
Áó âàõò ñÿhÿðèí ñöáh âàõòû Àéäàí õàíûì âÿòÿíÿ ñàðû áàõûô ýþéÿð÷èííÿðèí
éîëóíó ýþçäöéöðäö. Áèð äÿ ýþðäö êö, ýþéÿð÷èííÿð áóäó ýÿëäèëÿð.
Ñåâèíúèííÿí îíóí ýþçäÿðè éàøàðäû. Ýþéÿð÷èííÿðè áàüðûíà áàñäû.
Àéàõëàðûíäàêû ìÿêòóôëàðû à÷ûô îõóéóô ìÿñÿëÿäÿí hàëû îëäó. Öðÿéè áèð àç
ðàhàòäûõ òàïäû. Èíäè äÿ hÿð ýöí ýþçäöéöðäö êö, Áÿêèðèí ãîøóíó hà èíäè, hà
áèð àçäàí øÿhÿðÿ ýèðÿð. Áóíó áóðàäà áèð óëó Òàíðû áèëèðäè, áèð äÿ Àéäàí
õàíûì.
Âàõòûí òàìàìûíà áèð-íå÷ÿ ýöí ãàëìûøäû. Ùÿëÿ ãîøóí ýÿëèô ÷ûõìàìûøäû.
Àéäàíûí ãÿëâèíäÿí ãàðà ãàííàð àõìàüà áàøäàäû. Öðÿéèíÿ ÷îõ ôèêèððÿð
ýÿëäè. Àíúàõ ÿëèíè hàõäàí öçìÿäè.
Íÿhàéÿò, Àéäàíëà Õàãàíûí äåäèéè âàõò òàìàì îëäó. Àõìàõ Õàãàí
ýèçäè éîëëà ãàëàéà ýÿëèô äåäè:
– ßçèçèì, èêè ýþçöì, ñàâàhà áèð-áèðèìèçÿ ãîâóøàæûéûõ. Ñàâàh òîéà
áàøäûéûðàì. Ñàíà áèð òîé ÷àëäûðûì êû, håø ðóçèýàðûí ýþçö áåëÿ òîé
ýþðìÿñèí. Àõûð êû, ìóðàäûìûçà ÷àòàæàüûéûõ.
Àéäàí èñÿ è÷èíè äèäèô éåéèðäè. Î èñòÿäè àõìàõ õàãàííàí äàhà ö÷ ýöí
ìþhëÿò èñòÿñèí. Áó ö÷ ýöíÿ äÿ Áÿêèðèí ãîøóíó ýÿëìÿñÿ -þçöíö äÿíèçèí
äàëüàëàðû ãîéíóíà àòñûí. Ñîíðà hÿëÿëèê áó ôèêèðäÿí âàç êå÷äè. Þç-þçöíÿ
ãÿðàðà ýÿëäè êè, àõìàõ Õàãàí îíà ö÷ ýöí íÿäè, hå÷ ö÷ ñààò äà ìþhëÿò
âåðìÿç. Éàõøûñû áóäó éàò, ñàâàhû à÷. Ãàëàíûí íÿðäèâàíûíû ýþòö, ýèðèø
éîëóíó äà áàüëà. Ö÷ ýöí áóðàäà àæ äóðìàõ îëàð. Ö÷ ýöíÿ êèìè äÿ éà Áÿêèð
ýÿëèô ÷ûõàð, éà äà...
Î ýåæÿíè èëàí âóðàí éàòäû, àíúàõ Àéäàí éàòà áèëìÿäè. Ñàâàhû äèðè
ýþçíÿí àøäû. Áèëäè êè, î áàøäàí ýÿëèô îíó ñàðàéà àïàðàæàõëàð. Úÿëä
íÿðäèâàíû éóõàðû ÷ÿêäè. Ýèðèø éîëóíóí ãàïûñûíû þðòöô äàëûíà ÷îõëó äàø
éûüäû. ×îõ ýþçäÿäè. Ùà èíäè ýÿëÿëëÿð, hà ñîíðà ýÿëÿëëÿð, ýþðäö éîõ ýöí
õåéëè ãàëõûô, àíúàõ àõìàõ Õàãàííàí ñÿñ-ñîðàõ ýÿëìèð. Äÿðhàë áàðìàüûíû
äèøäÿäè. Áèëäè êè, áó àõìàüûí áàøûíäà íÿñÿ âàð. Ãàëàíûí ëàï áàøûíà ÷ûõäû.
Ñàðàéà áàõäû, ýþðäö êö, ñàðàéûí ÿòðàôû àäàìëàðíàí äîëóäó. Åëÿ çÿíí åòäè
êè, éàãûí ãîíàõëàðäû, òîéà ýÿëèôëÿð. Ñîíðà áàõäû ýþðäö êö, éîõ áóííàð
ãîíàüà éîõ, äþéöø÷öëÿðÿ îõøóéóëëàð. Ñÿí äåìÿ, Áÿêèðèí ãîøóíóéìóø.
Áÿêèð ñöáh òåçäÿí þç ãîøóíóéíàí øÿhÿðèí ãàëà ãàïûñûíà éàõûííàøûð.
Ìÿãñÿääÿðèíè êåøèê÷èëÿðÿ äåéèëëÿð. Ìÿñÿëÿíè àííûéàí âÿ àõìàõ Õàãàíûí
ÿëèííÿí çàðà ýÿëÿí âÿ îíñóç äà îíóí ìÿüëóá îëäóüóíó áèëÿí êåøèê÷èëÿð
äàâàñûç-øàâàñûç ýèðèø ãàïûëàðûíû Áÿêèðèí ãîøóíóíóí öçöíÿ àøäûëàð.
Ãîøóí áåëÿúÿ è÷ÿðè äàõèë îëóð. Ñàðàéäà äà håø êÿñèí, håø íÿäÿí õÿâÿðè
îëìóð... Ñÿí äåìÿ áó âàõò àõìàõ Õàãàí hàìàìà ýåäèôìèø êè, éóéóíñóí,
òÿìèçäÿíñèí. Àéäàí õàíûìûí éàíûíà ýåäèô, îíó þçöéíÿí áàðàâàð ñàðàéà
ýÿòèðèô òîé åëÿñèí.
Áó âàõò hàìàìûí ãàíûëàðûíû òÿïèêíÿí âóðóô òàéáàòàé àøäûëàð. Áÿêèð
óæàäàí ãûøãûðûð:
– Áÿéè ÷ûõàðäûí ìåéäàíà!
Ùàìû ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûð. ×àø-áàø îëàí ñàðàé àäàìëàðû åëÿ áèë êè, éóõó
ýþðöëëÿð. Ùåø êÿñ ýþðäöêëÿðèíÿ èíàíìûð. Ñÿñ-êöéÿ àõìàõ Õàãàí þçö
÷ûõûð. Î ÿéíèíÿ áèð ìÿëÿôÿ äîëàéûô äÿëè êèìè hàìàìíàí êÿíàðà ÷ûõûô
ãûøãûðûð:
– Ñèç êèìñèíèç, áóðàäà íÿ åäèðñèíèç? Ñèçè áóðà êèì áóðàõûô? Áó ñààò
hàìûíûçû ãûðäûðàðàì. Úÿëëàä!!!
Áÿêèð îíóí úàâàâûíäà äåéèð:
– Ìÿë’óí, ñÿíèí àõûðûí ÷àòûô. Ìÿí Àéäàí õàíûìûí äîüìàæà ÿìèñè îüëó,
hÿì äÿ íèøàííûñûéàì. Ãóðóìñàõ, ïÿçÿâÿíý, ãåéðÿòñèç, áÿñ áèëìèðäèí êè,
áó íàìÿðääèéèí úàâàâû áèð ýöí âåðèëÿæÿê. Ñÿíèí úàíûíû àëìàüà ýÿëìèøÿì.
Áèçÿ áóðà ýÿëìÿéÿ ñÿíèí þç àäàìëàðûí áÿëÿä÷èëèê åòäèëÿð. Õàëãûí úàíûíû
áîüàçà éûüûôñàí. Äÿéèô-äîëàøìàäûüûí, ñàòàøìàäûüûí àäàì ãàëìûéûô. Ùàìû
ñÿíèí ÿëèííÿí áàøûíû ýþòöðöô áó âèëàéÿòäÿí ÷ûõûô áàøãà éåððÿðÿ êþ÷öôëÿð.
Õàëãûí ÿìÿéèííÿí äîëìóø õÿçèíÿíè åéø-èøðÿòÿ, ãóðóìñàõ ëûüà
õÿðæäèéèôñÿí.
Áóíó äåéèô Áÿêèð ãûëûíæûíû ãûíûíäàí ñûéûðäû. Áó éàðàìàçû èêè-øàããà
åëÿäè. Îíóí ÿëèííÿí çàðà ýÿëìèø õàëãûí úàíû ãóðòàðäû. Ùàìû îíó
ëÿ’íÿòäÿäè. Áÿêèðè àëãûøëàäû.
Áÿêèð Àéäàíà õÿâÿð ýþíäÿðäè êè, ýþçöí àéäûí îëñóí, ÿúëàôûí àõûðûíà
÷ûõìûøàì. Ñîíðà äà þçö áó ãÿñðÿ ýÿëäè. Àéäàí Áÿêèðè ýþðÿíäÿ
ñåâèíäèéèííÿí ýþç éàøäàðûíû ñàõëàéà áèëìèéèô hþíêöð-hþíêöð àüëàäû. Èêè
àøèã-ìÿ’øóã áèð-áèðèíÿ ñàðìàøûõ êèìè ñàðûøäûëàð. Ñîíðà îííàð ñàðàéà
ýÿëäèëÿð. Ùàìû òîôëàøìûøäû. Áÿêèð áàøäàðûíà ýÿëÿííÿðè, Àéäàí õàíûìûí
ìöäðèêëèéèíè hàìûéà äàíûøäû. Ùàìû ãûçûí àüëûíà håéðàí ãàëäû.
Áÿêèð úàìààòíàí õóäàhàôèçäÿøèô ýåðèéÿ äþíìÿê èñòÿäè. Áó âèëàéÿòèí
àäàìëàðû îíà èúàçÿ âåðìÿäèëÿð.
Äåäèëÿð, áó îëà áèëìÿç. Ñÿí áèçèì õèëàñêàðûìûçñàí. Ñÿí áèçèì
õàãàíûìûçñàí. Ãîé ãîøóíóí ãàéûòñûí. Ñÿííÿí Àéäàí õàíûì áóðàäà
ãàëìàëûñûíûç. Ñèçèí òîéóíóçó þçöìöç åäÿæèéèê.
Áÿêèðíÿí Àéäàí ÷îõ äåäè, úàìààò åøèòìÿäè êè, åøèòìÿäè. Àõûðäà ÷àðíà÷àð ãàëûô ðàçû îëäóëàð. Òîé áàøäàíäû. Áó õÿâÿð ãîíøó åëëÿðÿ, åëàòäàðà äà
éàéûëäû. Áóðàäàí áàø ýþòöðöô ãà÷àííàð þç éåððÿðèíÿ, éóðääàðûíà ãàéûòäûëàð.
Åëÿ áèë áó òîé Áÿêèðíÿí Àéäàíûí éîõ, áþéöê áèð õàëãûí òîéóäó.
166
167
Òîéäàí ñîíðà ãîøóí ýåðè ãàéûòäû. Áó õÿâÿðè þç åëëÿðèíÿ ÷àòäûðäû.
Áÿêèð äàüûëìûø, âèðàí îëìóø âèëàéÿòè øåííÿíäèðìÿéÿ áàøäàäû.
Òåç áèð çàìàíäà õÿçèíÿ äîëäó, ýþçÿë áèíàëàð òèêèëäè, õàëãûí ýöçÿðàíû
éàõøûëàøäû.
Ùàõñûçäûõäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàäû. Ùÿìèí ãàëûéà ïàêëûüûí ðÿìçè
îëàðàõ "Ãûç ãàëàñû" äåäèëÿð.
Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ Áàêû øÿhÿðèíèí àäû ÿäàëÿòäè úÿíýàâÿð Áàêèðèí
àäûííàí áèð íèøàíÿäè.
ßëáÿòäÿ, áó õàëãûí éàðàòäûüû ÿôñàíÿëÿðäÿí áèðèäè. Àììà hÿð áèð
ÿôñàíÿíèí, ðÿâàéÿòèí àðõàñûíäà áÿ’çÿí áèëìÿäèéèìèç áþéöê hÿãèãÿòëÿð
éàøàìûðìû?
"Ýþé÷ÿ ýþëö"íöí ýöíäîüàí òÿðÿôèíäÿ áàüëû-áàüàòäû, "Ãîøàáóëàã"
àäûíäà éàðàøûõëû áèð êÿíä âàð. Áó àäûí éàðàíìàñû êÿíäèí òÿáèÿòèííÿí
áàüëûäû. ×öíêè êÿíäèí úÿíóô òÿðÿôèíäÿ ãàéàëûõëàðûí àëòûíäà ÷îõñàéëû ãîøàãîøà áóëàõëàð ÷ûõûô èêè èðè ÷àé ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áó ÷àéëàð hÿìèí êÿíäè
ýöëöñòàíà ÷åâèðèð. Ñîíðà èñÿ àõûô Ýþé÷ÿ ýþëöíÿ ãîâóøóð.
Ýþé÷ÿäÿ óçóí ñöðÿí ãûø, ñöìöéÿ èøäèéÿí ñîéóõ hàìûéà ìÿ’ëóìäóð...
Ùÿòòà áóðàäà ãûø àéëàðûíäà äÿìèð äÿ ñîéóõäàí äîíóð. Àüàøäàð, ÷àéëàð,
àðõëàð äîíóð, åâëÿðèí äàìëàðûííàí ñöçöëÿí äàìúûëàð ñûðñûðà áàüëûéûð.
Êèøèëÿðèí èñòè íÿôÿñèííÿí òÿððÿìèø áûüëàðû äà áóçà äþíöð. Àíúàõ íÿ
Ãîøàáóëàõ êÿíäèíäÿêè ãîøà-ãîøà áóëàõëàð, íÿ hÿìèí áóëàõëàðäàí ÿìÿëÿ
ýÿëìèø ÷àéëàð, àðõëàð äîíìàõ íÿ îëäóüóíó áèëìèð. Ãûçûí ÿí øàõòàëû
ýöííÿðèíäÿ áåëÿ hÿìèí áóëàõëàðûí, ñóëàðûí öñòöííÿí èñòè áóü ãàëõûð.
Àììà áó àäíàí áàüëû åë àðàñûíäà áèð ÿôñàíÿ äÿ äîëàøìàõäàäû.
Äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ áó êÿíääÿ áèð ÿçàçèë áÿé éàøûéûðìûø. ßçàçèë äÿ
äåäèí, ÿëäÿí ãîéäóí. Èíñàôäàí-ìöðâÿòäÿí õÿâÿðè éîõóéìóø, çöëì
åòìÿêäÿ, ãÿääàððûõäà àä ÷ûõàðûôìûø. Íÿ àæ ãàðûí äîéóðàð, íÿ éåòèì
ñåâèíäèðÿð, íÿ äÿ áèðèíÿ ÿë òóòàðìûø. Âàðû-hàëûäà êû äöíéàéíàí áèðèéìèø. Åë
ãàçàíà, áó áÿé äÿ éåéèô-è÷èô, êåô ñöðÿðìèø.
Áó áÿéèí ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûçû äà âàðûéìûø. Î åëÿ áèë áó ýþçÿëëèéè
àéûí-ýöíöí úàìàëûííàí, ñóëàðûí äóðüóíëóüóííàí, ýöëëÿðèí-÷è÷ÿêëÿðèí
éàðàøûüûííàí àëìûøäû.
Ãûç hÿääè-áóëóüà ÷àòìûøäû. Îíà hÿð éåðäÿí åë÷èëÿð ýÿëèðäè. Àíúàõ àòàñû
÷îõ òàìàhêàð îëäóüóííàí åë÷èëÿðÿ åëÿ áàøäûõ äåéèðìèø êè, îííàðûí áóíà
èìêàíû îëìàäûüûííàí êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûäàëëàðìûø.
Åë÷èëÿðèí ÿëèáîø ãàéûòìàñûíà ãûç ÷îõ ñåâèíÿðìèø. ×öíêè î þç
êÿíääÿðèííÿí áèð îüëàííàí hÿëÿ óøàõ éàøäàðûííàí ñåâèøÿðìèø. Áó
ìÿhÿááÿòäÿí êÿíä àäàìëàðûíûí äÿ õÿâÿðè âàðûéìûø. Àíúàõ íÿ ôàéäà. Áÿé
hàðà, áèð êàñûô ðÿèééÿò îüëó hàðà? Íÿ ãÿäÿð ìèííÿò÷è, ôèëàí äöøìöøäö, áÿé
äàø àòûô áàøûíû òóòìóøäó. Áèð úàâàâû îëìóøäó:
– Ýåòñèí àíãûðñûí, òàéûíû òàôñûí.
Îüëàííàí ãûç ôöðñÿò äöøÿíäÿ áèð éåðäÿ ýþðöøÿð, äÿðääÿøÿðäèëÿð. Àíúàõ
íÿ ãÿäÿð äöøöíöô-äàøûíñàëàð äà áèð éîë òàïà áèëìèðäèëÿð. Îííàðûí éåýàíÿ
hÿìäÿìëÿðè ýþç éàøäàðûéäû.
Áèð äÿôÿ ãûç îüëàíà äåäè:
– Ýÿë áèð-áèðèìèçÿ ãîøóëóô áóðàäàí ãà÷àõ. Áèð ìöääÿòÿ ýÿçèô äîëàøàõ.
Ñîíðà éàãûí àòàì äà éîëà ýÿëÿð.
Ãûçûí áó òÿêëèôèíÿ îüëàí ðàçûëàøìàäû, î áèëèðäè êè, áÿé þç ãûçûíû håø
çàìàí áàüûøäàìûéàæàõ.
Áèð àðà áÿéèí ãóëàüû ÷àëäû êû, îüëàí ãûçû ãà÷ûðòìàõ èñòèéèð. Áÿé áóíó
åøèäÿííÿí ñîíðà ãûçû áàéûðà ÷ûõìàüà ãîéìàäû. Ãûç è÷ÿðèäÿ, îüëàí åøèêäÿ
äÿðä, õèôôÿò è÷èíäÿ ãàëäûëàð. Îüëàí áó äÿôÿ äÿ äþçìöéöô úàíûíû Àëëàhà
òàïøûðäû. Î þëìÿìèøäÿí ÿââÿë âÿñèééÿò åòäè êè, ãÿâðèíè êÿíäèí úÿíóô
òÿðÿôèíäÿêè ãàòàð ãàéàëàðûí ýöíäîüàí òÿðÿôèíäÿ ãàçñûííàð. ×öíêè ãûç
åâëÿðèííÿí hå÷ îëìàñà, îíóí ãÿâðèíè ýþðÿ áèëÿðäè. Åëÿ äÿ åòäèëÿð. Áó
õÿâÿðè åøèäÿí ãûç äà ýþçéàøäàðûíû àõûäà-àõûäà éîðüàí-äþøÿéÿ äöøäö.
Ùÿêèì-òÿáèá ãàëìàäû. Àòàñû ÿëèíè hàðà àòäûñà, áîøà ÷ûõäû. Áèð ýöí ãûç ñîí
íÿôÿñèíäÿ àòàñûííàí õàhèø åòäè êè, îíóí ãÿâðèíè hÿìèí ãàòàð ãàéàíûí ýöí
áàòàí òÿðÿôèíäÿ ãàçñûííàð. Áóíó äåéèô ãûç äà úàíûíû Àëëàhà òàïøûðäû. Áÿé
ãûçûíûí âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åòäè. Îíó îüëàíûí ãÿâðèíÿ ãÿíøÿð éåðäÿ äÿôí
åòäè. Îüëàíûí ìÿçàðû ãàòàð ãàéàíûí ýöíäîüàí, ãûçûí ìÿçàðû èñÿ ýöíáàòàí
òÿðÿôèíäÿ îëäó. Îííàðûí àðàñûíäà ýÿëÿúÿéèí áèð ìþ’úöçÿñè äóðóðäó.
Áèð ýåæÿ ýþéëÿðèí êèøíÿðòèñèííÿí, øàããûëòûñûííàí èëäûðûìëàðûí hàéêöéöííÿí, øèìøÿêëÿðèí éåððÿðÿ ÿëÿíÿí îä àëîâóííàí hàìû âàhèìÿ
è÷èíäÿéäè. Åëÿ áèë éåðíÿí-ýþé áó êÿíäèí öñòöíäÿ áèððÿøìèøäè. ßëëÿðè
ýþéäÿ, öçäÿðè hàõäà îëàí áó èíñàííàð óëó Òàíðûäàí èìäàä äèëèéèðäèëÿð.
Áèëèðäèëÿð êè, áó áÿëà ýþéäÿí-éåðÿ èêè íàêàì àøèãÿ åäèëìèø çöëìÿ ýþðÿ
Àëëàh òÿðÿôèííÿí ýþíäÿðèëèô.
Áèëèðäèëÿð êè, ÿçÿë-àõûð áó íàëÿ éåðäÿ ãàëìûéàæàõ.
Áöòöí ýåæÿíè äàâàì åäÿí ôûðòûíàëàð ñöáhÿ éàõûí ñàêèòäÿøäè, hàìû áó
äÿhøÿòäè áÿëàäàí õèëàñ îëäóüó ö÷öí Àëëàhà äóà åëÿéèðäè.
Àíúàõ áþéöê áèð ìþ’úöçÿ áàø âåðìèøäè. Íàêàì àøèõëÿðèí àðàëàðûíäàêû
ãàéàëàðûí àëòûíäà ãîøà-ãîøà, ýþç éàøäàðû êèìè äóìäóðó, ëèëïàðäû áóëàõëàð
ãàéíûéûðäû.
Ñÿí äåìÿ hÿìèí ýåæÿ èëäûðûì áÿéè úÿhÿííÿìÿ âàñèë åëÿìèøäè. Ùÿìèí
áóëàõëàð áó ýöí äÿ ãàëûð.
168
169
ÃÎØÀÁÓËÀÃ
Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, êÿíäèí àäû äà íàêàì úàâàíëàðûí ãîøà ìÿçàððàðû
àðàñûíäà ìþ’úöçÿäÿí ãàéíûéàí hÿìèí áóëàõëàðûí àäûííàí éàðàíûô.
ÀÍÀÄÀÍ ÃÓØÓ
Áèð ãóø âàð. Àäûíà "Àíàäàí" ãóøó äåéèëëÿð. "Àíàäàí" íÿ äåìÿêäè?
Àíà íÿéè äàíìàëûäû? Áóííàí áàüëû õàëã àðàñûíäà áåëÿ áèð ðÿâàéÿò äîëàøûð.
Äåéèëëÿð, áèð àðâàäûí áèð íàíêîð îüëó âàðûéìûø. Þìðöíö-ýöíöíö îüëóíóí
éîëóíäà îäà-êþçÿ âóðàí, ýåæÿëÿð àéíàí, ýöíäöçäÿð ýöíÿøíÿí ÿëëÿøÿí àíà
hÿìèøÿ áó éàðàìàç çöðéÿò óúáàòûííàí ïåøìàí ãàëàðäû. Äåéÿðäè, þéöäíÿñèhÿò âåðÿðäè, êàð åòìÿçäè. Àüëûéàðäû-ñûçäûéàðäû, ïèñ éîëäàí ÷ÿêèíäèðÿ
áèëìÿçäè. Áó íàíêîð þâëàä î hÿääÿ ÷àòìûøäû êû, àíàñûíû äþéöð, ïèñ ñþçäÿð
äåéèð. Îëìàçûí ÿçàâûíû âåðèðäè. Éàçûõ àíà éåíÿ äÿ äþçöðäö. Äåéèðäè: áÿëêÿ òàíðûíûí éàçûüû ýÿëäè. Äöç éîëà ãàéòàðäû. Îüëàí èñÿ ÿêñèíÿ, ýåòäèêúÿ
éîëóííàí àçûðäû. Äàhà òóòìàäûüû ïèñ èø, áèð ïèñ ÿìÿë ãàëìàäû. Ãîíóìãîíøó äà, òàíûø-áèëèø äÿ îíóí ÿëèííÿí çàðà ýÿëäè.
Áèð ýöí îüóë åâÿ ýÿëäè íÿ ýÿëäè. Øèð ýÿëäè, ïÿëÿíý ýÿëäè. Ñàëäû éàçûõ
àðâàäû òÿïèéèí, øèëëÿíèí, éóìðóüóí àëòûíà. Åëÿäè ãàðà òóëóõ. Äèøèíèí
äèâèííÿí íÿ ÷ûõäûñà, hàìûñûíû àíàñûíà äåäè. Àíà áó ãÿäÿð àüûð
äþéöëäöéöíÿ äþçäö. Àíúàõ îüëóíóí îíóí àüçûíà, öçöíÿ ñþéìÿñèíè
áàüûøäûéà áèëìÿäè. Éåíÿ äþçöìö âàð ýÿëèô îüëóíà "Àëëàh õåéðèíè êÿññèí"
äÿ äåìÿäè. Àíúàõ hÿð øåé óëó éàðàäàíà àéäûíûéäû. Î, àíàíûí ãÿëáèííÿí
êå÷ÿííÿðè áèëèðäè. Òàíðûäàí àíàéà õÿâÿð ýÿëäè êè, ñàíà hþðìÿòñèçäèê, ìàíà
hþðìÿòñèçäèêäè. Äå ýþðöì, áó íàíêîð îüóëà hàíñû úÿçàíû âåðèì êè, ñÿíèí
öðÿéèíúÿ îëñóí.
Àíà öçöíö hàããà ÷åâèðèô äóà åòäè, øöêöð îõóäó âÿ äåäè:
– Óëó òàíðû ñÿíèí áèëäèêëÿðèííÿí éàõøûñû éîõäó. Àíúàõ ìÿí àíàéàì.
Ðÿhì åò ìàíà. Îíó þëäöðìÿ. Îíóí ýöíàhëàðûíû ìÿíèì áó àü ñà÷äàðûìà
áàüûøäà. Óëó Òàíðû äà àíàíûí éàëâàðûøäàðûíû åøèòäè. Íàíêîðóí úàíûíû
àëìàäû. Îíó ãóøà äþíäÿðäè. Íàíêîð îüóë áàøäàäû àíàñûíà éàëâàðûô hÿìèøÿ
áóííàðû äåìÿéÿ:
– Àíà, äàí. Àíà, äàí! Àíà äàí!
Î, åëÿ áèëèðäè êè, àíàñû äàíñà Àëëàh òàëà îíó áàüûøäûéàæàõ. Ýóéà àíàñû
äåìÿñÿ, Àëëàh îíóí àíàñûíà âåðäèéè ÿçàôëàðû áèëìÿç.
Î âàõòäàí hÿìèí îüëàí ãóøà äþíöô åâëÿðèíèí öñòöíÿ ãîíóô òåç-òåç
"Àíà äàí! Àíà äàí! Àíà äàí!, – äåéèð. Åëÿ î âàõòäàí äà hÿìèí ãóøóí àäû
îëóð: “Àíàäàí".
170
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ÷îõ-÷îõ ãÿäèìëÿðäÿ, óëóëàðäàí óëó îüóç åëëÿðèíäÿ áèð
õàãàí éàøûéûðìûø. Áó õàãàíûí àäû, ñîðàüû äöíéàíûí hÿð éåðèíÿ éàéûëûôìûø.
Ãûëûíúûíûí ÷àòäûüû hÿð éåð îíà áàø ÿéÿð, hþêìöííÿí òèð-òèð ÿñÿðìèø. Áó
ãîæà õàãàíûí òÿê áèðúÿ äÿðäè âàðûéìûø. Þâëàäñûçäûõ äÿðäè ýåæÿ-ýöíäöç îíó
éàíäûðûô éàõàðìûø. Ýöíÿø êèìè èøûõëû, óëäóç êèìè ïàððàõ, àé êèìè íóððó, ÷è÷ÿê êèìè òÿð-òÿìèç, ýöë êèìè õîø ÿòèððè, õÿòðèíè áöòöí àðâàääàðûííàí ÷îõ
ñåâäèéè õàòóíóí óøàüû îëìóðäó.
Õàãàí äà, Õàòóí äà öìèääÿðèíè hàõäàí öçìÿìèøäèëÿð. Áèð ýöí
Õàãàíûí Õàòóíó ýþðäö êö, ýþéäÿí áèð èøûõ àðàëàíäû, äöç îíà ñàðû ýÿëäè âÿ
îíóí ãîéíóíà ýèðäè. Áóíó ýþðÿí Õàòóí ÿââÿëúÿ ÷îõ ÿíäèøÿëÿíäè. Ñîíðà
áÿäÿíèíäÿ íÿñÿ hèññ åòäè. Îíäà àííàäû êû, òàíðû îíà þâëàä ãèñìÿò åëèéèô.
Ýþðäöêëÿðèíè ãîæà Õàãàíà äàíûøäû. Ùþêìäàð ÷îõ ñåâèíäè. Îííàð äèç ÷þêöô
óëó Òàíðûéà äþíÿ-äþíÿ øöêöððÿð åòäèëÿð, êèìñÿñèçäÿðÿ, ãîæàëàðà,
éàçûõëàðà, ÷îõëó ñÿäÿãÿ âåðèëäè, ìàë-ìöëê ïàéëàíäû. Åë ãîæà Õàãàíà, îíóí
ñåâèìëè àðâàäûíà ñèäã öðÿêäÿí äóàëàð îõóéóô, àëõûøäàð åëÿäè.
Âàõò ýÿëèô äöçÿëäè. Ãîæà Õàãàíûí áó ýþçÿë Õàòóíóííàí áèð îüëó îëäó.
Ãóðâàííàð êÿñèëäè, áþéöê øÿííèêëÿð êå÷èðèëäè. Ùÿð éàíäà ÷àë-÷àüûð,
äåìÿê-ýöëìÿê, éåìÿê-èøìÿê áàøäàäû. Óøàüà àä ãîéìàõ ìÿãàìû ýÿëèô
÷àòäû. Ãîæà Õàãàí àéàüà ãàëõûô äåäè:
– Óøàüûí þçöíö äÿ, àäûíû äà âåðÿí óëó ïÿðâÿðäèýàðà øöêöð. Áó ýöí
éàçûí, òÿçÿ èëèí èëê ýöíöäö. Óøàüûí àäûíû Íîâðóç ãîéóðàì.
Ùàìû áèð àüûçäàí:
– Àäûííàí áþéöñöí! Èëèìèçèí éåíè ýöíö, Íîâðóçóìóçóí ýÿëèøè
hàìûéà, è÷èíäÿ äÿ áèçÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèñèí!
Áó âàõò îüóçäàðûí hþðìÿòäè àüñàããàëëàðûííàí áèðè àéàüà ãàëõûô öçöíö
ãîæà Õàãàíà òóòóô äåäè:
– Åé áþéöê hþêìäàð, áó ýöí òàéôàìûçäà ãîíøó ÷àäûðäà Íîâðóçíàí èëÿ
åéíè âàõòäà áèð ãûç óøàüû äà äöíéàéà ýÿëèô.
Õàãàííàí áèðëèêäÿ hàìû áó øàä õÿâÿðÿ äÿ ìöáàðÿêäàððûõ åòäèëÿð.
Àüñàããàëëàð ðàçûëûüûíû áèëäèðèô ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Åé áèçèì òàúèäàðûìûç, ýþðÿê î ãûçà äà áèð àä âåðÿñÿí.
Ãîæà Õàãàí äåäè:
– Îíóí äà àäû Áàhàð îëñóí, áàhàðûí èëê ýöíöíäÿ äîüóëóô. Ãîé ìÿíè
ñåâèíäèðÿí Àëëàh, îííàðûí èêèñèíèí òàëåéèíè áèð-áèðèíÿ éàçñûí.
Ùàìû "Àìèí!" – äåäè.
Íîâðóç áþéöäö, ÿââÿëúÿ åëìëÿðÿ éèéÿëÿíäè, ñîíðà úÿíýàâÿððèéèí,
èýèääèéèí ñèððÿðèíè þðýÿíìÿéÿ áàøäàäû. Àò ñöðìÿêäÿ, ãûëûíú âóðìàõäà,
ãàëõàí òóòìàõäà, êÿìÿíä àòìàõäà òàéû-áàðàâàðû îëìàäû. Äþéöøäÿðÿ
171
ýåòäè, éàëíûç ãÿëÿáÿëÿðíÿí ãàéûòäû. Àòàñû àëíûííàí þïöô äåäè:
– Èíäè ñàíà áó ìÿìëÿêÿòè å’òèâàð åëÿìÿê îëàð. Úÿñóðñàí, ãî÷àõñàí,
äöøìÿííÿí ãèñàñ àëàíàí, äöøìÿíÿ áàñûëìàçñàí, ÿðñÿí, ÿðÿíñÿí.
Ãîúà Õàãàí hÿð éåðÿ úàð ÷ÿêäèðäè. Òîéà áàøäàäû. Íîâðóçíàí Áàhàðûí
òîéó äöç ãûðõ ýöí ÷ÿêäè. Ãûðõ áèðèíúè ýöí àòàñû äåäè:
– Èíäè ñÿí þçöí áèð êèøè, áèð èýèäñÿí. Áèð åëÿ, áèð õàëãà àðõà, äàéàõ
îëìàëûñàí! Îüóç åëèíèí, îüóç éóðäóíóí ÷ûðàüûíû äàhà óçàõëàðäà
éàíäûðìàëûñàí. Ýåò Èòèë ÷àéû òþêöëÿí äÿíèçèí î òàéûíà. Î éàíäà hÿð éåð,
Ãàô äàüû äà ñÿíèíäè. ßäàëÿòäè hþêìäàð îë. Ìÿçëóìóí êþìÿéèíÿ ÷àò,
äöøìÿíÿ àìàí âåðìÿ. Áàâàííàí, àòàííàí ìàíà, ìÿííÿí ñàíà ãàëàí
òîðïàüû úàíûí êèìè ãîðó. Îíóí áèð ãàðûøûíû äà håø êÿñÿ âåðìÿ. Éåð öçöíäÿ
áèç îëàíäà, håø êÿñ éîõóéäó. Íåæÿ êè, ìÿí, ñÿí äÿ hþêìöí èøäèéÿí
òîðïàõëàðû þç þâëàääàðûíà òàôøûð, àìàíàò âåð.
Àòäàð éîëà äöçÿëäè. Óçàã ×èí ñÿðhÿääÿðèííÿí Èòèë ÷àéûíà äîüðó ýåæÿíèýöíäöçÿ, ýöíäöçö-ýåæèéÿ ãàòäûëàð, àéëàðíàí éîë ýÿëäèëÿð, ÷àéû äà, äÿíèçè
äÿ êåøäèëÿð. Íÿhàéÿò, àòàñûíûí äåäèéè éåðÿ ýÿëèô ÷àòäûëàð.
Íîâðóç ýþðäö êö, îüóçäàðûí íÿ ãÿäÿð áþéöê òîðïàüû âàðûéìûø. Áó
òîðïàõëàðûí óçóííóüó, åâè håñàâà, êèòàâà, þë÷öéÿ ýÿëìÿçèéäè. Áóííàð
Íîâðóçà éåíè ãöââÿ, éåíè ýöæ âåðäè.
Íîâðóçíàí Áàhàð áóðàäà ýþçÿë ýöííÿð êå÷èðäèëÿð. Áèð îüëàííàðû îëäó.
Àäûíû Àçÿð ãîéäóëàð. Àçÿð îä äåìÿê èäè. Îä áó îüóç òàéôàñûíûí èíàì
éåðè, ãèâëÿýàhû èäè.
Âàõò þòäö, çàìàí êåøäè. Àçÿð áþéöéöô áîéëó-áóõóííó, ãÿääè-ãàìÿòäè, àüûëëû, øöúàÿòäè, úÿíýàâÿð áèð îüëàí îëäó. Àòà-àíà Àçÿðè þç
òàéôàëàðûííàí îëàí Ýöíÿø àääû áèð ãûçíàí åâëÿíäèðäèëÿð.
Àéëàð, èëëÿð þòöøäö. Àçÿðèí àòàñû äà, àíàñû äà äöíéàëàðûíû äÿéèøäèëÿð.
Àçÿð îüóç åëëÿðèíèí hþêìäàðû îëäó. Ùÿëÿ àòàñûíûí ñàüëûüûíäà èêÿí hàìû
Àçÿðÿ Àçÿð áàé (éÿ’íè áÿé) äåéÿðäè. Ùþêìäàð îëäóõäàí ñîíðà äà îíà
"Àçÿð áÿé" äåéÿ ìöðàúèÿò åòäèëÿð.
Ãÿëáè î ãÿäÿð èíúÿ, î ãÿäÿð éóìøàõûéäû êû, hàìû îíà hÿñÿä àïàðûðäû.
Äàíûøûüûííàí ýöë ÿòðè, òÿðïÿíèøèííÿí áÿðÿêÿò éàüûðäû. Àõû î Áàhàðíàí
Íîâðóçóí îüëóéäó.
Àçÿð áàé úàìààòíàí åëÿ ýþçÿë ðÿôòàð åäèðäè êè.. ×àëûøàðäû êû, áèð ãÿëáÿ
äÿéìÿñèí, áèð êÿñ îííàí èíúèìÿñèí. Âàð-äþâëÿò áàøûííàí ñåë êèìè éàüûðäû.
Êèì îíà "Àçÿð áàé" äåñÿéäè, î äÿðhàë "úàí!" – äåéÿ úàâàô âåðÿðäè.
ßââÿëëÿð àäàìëàð áó úàâàôäàí óòàíàðäûëàð. Äåéÿðäèëÿð: àõû òàðèõäÿ håø
áèð hþêìäàð, ðÿèééÿòÿ úàí äåìÿéèô. Úàìààò áóíó ìþ’úöçÿ håñàô åäèðäè.
Ñîíðà õàëã éàâàø-éàâàø áó ñþçÿ àëûøäû. Èíäè hàìû áèëèðäè êè, êèìëèéèííÿí
àñûëû îëìàéàðàõ êèì hþêìäàðûíà "Àçÿð áàé" äåñÿ, îííàí "úàí!"
êÿëìÿñèíè åøèäÿæÿêä. Åë, úàìààò òîðïàõ îëóô îíóí àéàüûíûí àëòûíà
äþøÿíìÿê èñòèéèðäè.
Áèð ýöí ìÿìëÿêÿòÿ õÿâÿð ýÿëäè êè, ×èí õàãàíû áþéöê îðäóéíàí ãÿäèì
îüóç åëëÿðèíÿ höæóì åëèéèô. Êþìÿéÿ ýåòìÿê ëàçûìûéäû. Èýèääÿð
éàðàõëàíäûëàð, éàñàõëàíäûëàð, àò áåëèíÿ ãàëõäûëàð. Ãîøóíà Àçÿð áàéûí îüëó
Õÿçÿð áàø÷ûëûõ åäèðäè.
Êþìÿéÿ ÷àòìàõ ö÷öí êÿñÿ, äÿíèç éîëóííàí ýåòìÿê ëàçûìûéäû. Ýèðêàí
(Õÿçÿð) äÿíèçèíäÿêè ýÿìèëÿðèí éåëêÿííÿðè à÷ûëäû. Ñÿìò êöëÿéè òåçäèíêíÿí
ãàðäàøäàðûíûí êþìÿéèíÿ òÿëÿñÿí îüóç äþéöø÷öëÿðèíè î áèðè ñàhèëÿ ÷àòäûðäû.
Îüóçëàð äþéöøÿ àòûëäûëàð.
Àçÿð áàé àç ñîíðà åøèòäè êè, îüëó Õÿçÿðèí ãîøóíó äöøìÿíè ìÿhâ åäèô,
ãÿäèì îüóç òîðïàõëàðû àçàä îëóíóô. Äöøìÿííÿðäÿí ÷îõ áþéöê ãÿíèìÿò
ÿëÿ êå÷èðèëèô. Õÿçÿð þç äþéöø÷ö éîëäàøäàðûíàí ýåðè ãàéûäûð.
Áèð ýöí Ýèðýàí (Õÿçÿð) äÿíèçèíèí ñàhèëèíäÿ ýÿìè ýþðöíäö. Îííàð
ìóøòóëóüà, õîø õÿâÿðÿ ýÿëìèøäèëÿð. Áèëäèðäèëÿð êè, ãîøóí ÿhëè, áàøäà äà
éåíèëìÿç ñÿðêÿðäÿ Õÿçÿð îëìàõíàí ñàâàh ñöáh òåçäÿí ýÿìèëÿðíÿí ñàhèëÿ
éàí àëàæàõëàð.
Àçÿð áàé ñöáh òåçäÿí áþéöê áèð äÿñòÿéíÿí Ýèðýàí (Õÿçÿð) äÿíèçèíèí
ñàhèëèíÿ, áþéöê ãÿëÿáÿéíÿí éóðäà äþíÿí äþéöø÷öëÿðè ãàðøûëàìàüà
÷ûõìûøäû. Ýþçäÿð ëàï óçàõëàðà, äÿíèçèí î áèðè ñàhèëèíÿ äèêèëìèøäè. Âàõò
þòöðäö, håø íÿ ýþðöíìöðäö. Ýöí àõøàì îëäó, ýÿìè ýÿëìÿäè. Äàhà èêè ýöí
êåøäè. Õÿçÿðýèëäÿí áèð õÿâÿð áèëèíìÿäè. Àçÿð áàéûí êþâðÿê ãÿëáè áèð àç äà
êþâðÿëìèøäè. Öðÿéèíÿ íÿñÿ äàììûøäû. Ö÷öíúö ýöí àõøàì öñòö ñàhèëÿ éàí
àëàí ýÿìèäÿí þéðÿíäèëÿð êè, öø ýöí áóííàí ÿââÿë áèð ýÿìè äàëüàëàðûí
ãîéíóíäà ãÿðã îëóô. Þçö äÿ äþéöøäÿí ãàéûäûëëàðìûø.
Åë éàñ òóòäó. Ùàìû ãàðà ýåéèíäè. Àüûëàð, ñûçûëàð ÿðøÿ äàéàíäû. ßë-ÿëäÿí
öçöëìöø, äÿðä ñèíÿëÿðÿ äöçöëìöøäö. Ýåäÿíè ãàéòàðìàõ ìöìêöí äåéèëäè.
Àçÿð áàéûí áèð òÿñÿëëèñè îéäó êó, ýåäèô äÿíèçèí ñàhèëèíäÿ äàéàíûð, ýþç
éàøû àõûäà-àõûäà óúàäàí éîõëóüà "Õÿçÿð, õÿçÿð" – äåéÿ ñÿñ ñàëûðäû. Îíóí
áó ôÿðéàäû, áó ýöíö äÿíèçè òÿëàòöìÿ ýÿòèðèðäè. Àçÿðáàéúàí Ýèðýàí
äÿíèçèíèí ñàhèëèíÿ ýÿëÿíäÿ èëê ñþçö "Õÿçÿð!" íèäàëû, ýåäÿíäÿ ñîí
"Õÿçÿð!" ôÿðéàäëû îëàðäû. Àçÿð áàéûí "Õÿçÿð" èíèëòèëÿðè ãàëìûøäû hÿð ñÿhÿð
øÿðãäÿí äîüàí ýöíÿøíÿí îíóí àðàñûíäà ãàëàí äÿíèçèí àðàìñûç, ëàë-äèíìÿç
ëàéëàëàðûíäà. Àçÿð áàéûí ýþçëÿðèííÿí ñåë êèìè àõàí äóçëó ýþç éàøäàðû
äÿíèçèí ñóëàðûíà ãàðûøäû. Äöíéàíûí àíàñû Ýöíÿø hÿð ñÿhÿð Õÿçÿðèí äþéöøÿ ýåòäèéè, ëàêèí ãàéûòìàäûüû ñóäàêû éîëëàðûíû èøûõëàíäûðûðäû.
Áó äÿðä Àçÿð áàéûí ãÿääèíè èêè ÿéäè. Ýþçäÿðè Êèðêàí äÿíèçèíèí ãàí
åëÿìèø ñóëàðûíäà, öðÿéè àhäà-àìàíäà äöíéàñûíû äÿéèøäè. Áó õÿâÿðÿ åë
éåðèäè, åë àüëàäû. Ùàìû ãàðà áàüëàäû. Ùàìûíûí äèëèíè, àüçûíû, äîäàüûíû áèð
ñþç äàhà ÷îõ ýþéíÿäèð, éàíäûðûðäû. Åëÿ áèë Àçÿð áàé hàìûéà "úàí!" – äåéÿäåéÿ þç þìðöíö îííàðà ãóðâàí âåðìèøäè.
172
173
Ùàìû îíà áèð äèë äåéèô àüëûéûðäû:
– Àçÿð áàé, úàí! Àçÿð áàé, úàí! Àçÿð áàé, úàí!
Î ãÿäÿð àüëàäûëàð êû, àüëûéà-àüëûéà î ãÿäÿð "Àçÿðáàéúàí" äåäèëÿð êè,
áó ñþç äèëëÿðäÿí äöøìÿäè, hÿð éåðäÿ ÿçáÿð îëäó.
Ñåë êèìè àõàí ýþç éàøäàðû Àðàçà, Êöðÿ ãàðûøûô Ýèðêàí äÿíèçèíÿ
òþêöëäö. Õàëã Õÿçÿðèí ýåäèô ãàéûòìàäûüû äÿíèçè îíóí àäûííàí Õÿçÿð
äÿíèçè àääàíäûðäû. ßðàçèñíèí áþéöêëöéö ö÷ ìèëéîí êâàäðàò êèëîìåòðäÿí
÷îõ îëàí áó ìÿìëÿêÿòÿ èñÿ éàíà-éàíà:
– Àçÿðáàéúàí – äåäèëÿð.
ÑÓÁÀÒÀÍ
Áèð èë Èðàí ÿðàçèñèíäÿ áÿðê ãóðàõëûõ äöøöð. Áóðàäà íàõûððàðíàí ìàëû,
ñöðöëÿðíÿí ãîéóíó îëàí åðìÿíè ìöëêÿäàðû ìàë-ãàðàñûíû òÿëÿô îëìàõäàí
ãîðóìàõ ö÷öí àèëÿñèííÿí áèððèêäÿ Ýþé÷ÿíèí êÿíääÿðèííÿí áèðèíÿ ïÿíàh
ýÿòèðèð. Î çàìàí äà áåëÿ áèð àäÿò âàðûéäû. Êÿíäèí àüñàããàëëàðûííàí èúàçÿ
àëûíìàñà, îðà ãóø ãóøäóüóííàí ñÿêÿ áèëìÿçäè. Êÿíäèí úàâàííàðû
åðìÿíèíè ãîâìàõ èñòèéèëëÿð. Àíúàõ àüñàããàëëàð ãîéìóëëàð êû, ãÿðèô
àäàìäû, áèçÿ ïÿíàh ýÿòèðèô, ãîéóí hàðàäà öðÿéè èñòèéèð, îðàäà äà äÿéÿñèíè
ãóðñóí. Åëÿ äÿ îëóð. Åðìÿíè áóðàíûí ýþçÿë òÿáèÿòèíè, òÿìèç hàâàñûíû, äèø
ýþéíÿäÿí áóç áóëàõëàðûíû ýþðöô õîøóíà ýÿëèð, ÿòðàôûíäàêû íþêÿð-íàéûâûíà
äåéèð:
– Íÿ þëöô-ãàëûíàñû éåðäè. Åëÿ áèë úÿííÿòäè. Àììà hàéûô êû, áó éåððÿðäÿ
òöðêëÿð éàøûéûëëàð.
Õàéûííûõ, ïàõûëëûõ, ýþçöýþòöðìÿçäèê úàíûíà, ãàíûíà hîïìóø
åðìÿíèíèí áó éåðäÿ äÿ äàëàüû ñàíæìàüà áàøäûéûð. Íÿ åòñèí êè, òöðêëÿð áó
éåððÿðäÿí ÷ûõûô ýåòñèí. Íÿhàéÿò, áèð ýöí áóíóí ÿëàúûíû òàïûð. Íàõûððàðûíû,
ñöðöëÿðèíè öðÿéè èñòÿäèéè þðöøäÿ îòàðàí êÿíä úàìààòûííàí hþðìÿòäÿí
áàøãà þçýÿ øåé ýþðìöéÿí åðìÿíè þç ìÿêèððè ïëàíûíû hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ
áàøäûéûð. Ãîéóí ñöðöñöíö, äÿâÿëÿðèíè ãûðõûðàðàõ áóëàüûí ýþçöíÿ òûõàéûð êû,
ãîé ñóéóí àüçû áàøãà ñÿìòÿ äöøñöí, ÿhàëè ñóñóçäóõäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿðÿê,
äàüûëûô ýåòñèí. Ñîíðà èñÿ ýåæÿéíÿí àèëÿñèíè, íþêÿð-íàèáèíè ýþòöðÿðÿê àðàäàí
÷ûõûð.
Êÿíä ÿhàëèñè éóõóäàí àéûëûô ñóéóí êÿñèëäèéèíè ýþðöð. Êÿíääÿ
áþéöêäÿí-êè÷èéÿ ãÿäÿð hàìû áèð-áèðèíÿ äÿéèð. Êÿíäèí úàâàííàðû àò áåëèíÿ
ãàëõàðàõ ñóéóí ìÿíáÿéèíÿ òÿðÿô ýåäèëëÿð. Îðà ÷àòàíäà ñóéóí àüçûíûí
êÿñèëäèéèíè ýþðöð, áåëÿ éàðàìàç hÿðÿêÿòè åðìÿíèíèí åòäèéèíè àííûéûëëàð.
Ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí îíó àõòàðìàüà áàøäûéûð. Åðìÿíè íÿ ýÿçèðäè? Øÿëÿñèíèøöëÿñèíè ýþòöðöô ÷îõäàí àðàäàí ÷ûõìûøäû. Äàhà íÿ îëàæàéäû? Ñóéóí áàòäûüû
éåðè Ñóáàòàí, þçöíÿ éîë òàïàðàõ áèð íå÷ÿ ýöííÿí ñîíðà ÷ûõäûüû éåðè èñÿ
Ñó÷ûõàí àääàíäûðäûëàð. Ñîíðà êÿíäèí ÿhàëèñè Ñó÷ûõàí äåéèëÿí ÿðàçèäÿí áèð
174
àç éóõàðûäà þçäÿðèíÿ ìÿñêÿí ñàëäûëàð. Éàøàäûõëàðû éåðÿ éåíè áóëàõëàð
÷ÿêèô àäûíû äà Ñóáàòàí ãîéäóëàð. Áóííàí ñîíðà êÿíä áó àäíàí òàíûíäû.
ÄÀØ ×ÎÂÀÍ
Äåéèëëÿð êè, Îüóç åëëÿðèíèí èíàíúûíà àñè îëìóø áèð ÷îâàíûí ñöðöñö âÿ
éàíûíäàêû èòèéíÿí äàøà äþíöô. Áó äîüóðäàí äà áåëÿäè. Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí
Ãûçûëâÿíý âÿ ×àìûððû êÿíääÿðè àðàñûíäà áèð äàüûí ÿòÿéèíäÿ ÷îõëó äàø
håéêÿëëÿð âàð. Áåëÿ ðÿâàéÿò åëèéèëëÿð êè, ýöííÿðèí áèðèíäÿ éàç òÿçÿúÿ
ýèðìèøäè. Äàüëàðäà ãàð ýöíÿøèí òÿ’ñèðèííÿí ÿðèìÿéÿ áàøëûéûðäû. ×îâàíûí
êþíëöííÿí ñöðöñöííÿí áèððèêäÿ, þðöøö ýÿçìÿê êå÷èðäè. ×îâàíûí îüëó äà
îííàí áèððèêäÿéäè. Áèðäÿí ýþçëÿíèëìÿç éàç éàüûøû áàøäàäû. Éóìøàëìûø
ãàðû äà ÿðèäÿðÿê þç ñóéóíäà ãÿðã åòäè. Ñåë hÿð òÿðÿôè áöðöäö. Äàüëàðäàí
èðè ãàéàëàðû ãîéíóíà àëûô þçöííÿí àïàðìàüà áàøäàäû.
Àõøàì äöøöðäö. Éàçà éåíèúÿ ÷ûõìûø ãîéóí ñöðöñö ñîéóõäàí òÿëÿô îëà
áèëÿðäè. Ñåëèí àõäûüû éåðäÿí êå÷èô, êÿíäÿ ýåòìÿê ëàçûìûéäû. Áàøãà éåðäÿí
éîë éîõóéäó. ×îâàí öçöíö ýþéëÿðÿ òóòàðàõ, àëëàhäàí ñåëèí àçàëìàñûíû,
ñöðöíöí ñàü-ñàëàìàò ÷àéûí î áèðè öçöíÿ êå÷èðìÿñèíè òÿâÿããå åòäè. ßýÿð
ñàü-ñàëàìàò î áèðè öçÿ êå÷ÿðñÿ, ãàðøûäàêû äàüäà éåðëÿøÿí îæàõäà ñöðöäÿí
áèð ãóðâàí êÿñÿæÿéèíè áèëäèðäè. ×îâàíûí àüçûííàí áó ñþç ÷ûõàííàí ñîíðà,
÷îõ êåøìÿäè êè, ñåë éàâàø-éàâàø ñÿíýèìÿéÿ áàøäàäû. ×îâàí èòêèñèç îëàðàõ
ñöðöñöíö äÿðÿíèí î áèðè öçöíÿ êå÷èðäè.
Ñöðöéíÿí îæàüûí éàíûííàí êå÷ÿíäÿ, áàøûíäàêû ïàïàüû ÷ûõàðäûô ÿëèíÿí
ñà÷ûíà ñûüàë ÷ÿêäè. Åëÿ hÿìèí âàõò ÷îâàíûí îüëó, ñîðóøäó êó, "äÿäÿ
äåäèéèìèç ãóðâàíû êÿñìèðèêìè?". Åëÿ áó âàõò ÷îâàíûí ýþçö ïàïàüûíäà
ýÿçÿí áèòÿ ñàòàøäû. Èêè áàðìàüû àðàñûíäà áèòè þëäöðÿðÿê "Àë áó äà ñàíà
ãóðâàí" – äåäè. Åëÿ hÿìèí âàõò éåð, ýþé åëÿ áèë ëÿðçèéÿ ýÿëäè. ×îâàí, ñöðö
âÿ èò áèð ýþç ãûðïûìûíäà îüëàíûí ýþçö ãàðøûñûíäà äàøà ÷åâðèëäè. Î áþéöê éàðàäàí, î Óëó Òàíðû þç ñþçöíÿ äþíöê ÷ûõàííàðû áåëÿúÿ äàøà äþíäÿðäè. Îüëàí
áèð øàhèä êèìè áó õÿâÿðè àüëûéà-àüëûéà êÿíäÿ ÷àòäûðäû. Î éåðäÿí êèì
êå÷èðäèñÿ, àéàüûíû ñàõëûéûô äàøëàøìûø ÷îâàíà áàõûð, îíó öðÿêëÿðèíäÿ ãûíûéûô,
äàüäà éåððÿøÿí îæàüà íÿçèð ãîéóðäóëàð.
ÃÈÁËß ÁÓËÀÛ
Ýþé÷ÿäÿ Ãûçûëâÿíý äåéèëÿí áèð êÿíä âàð. Áó êÿíä òàðèõÿ óñòàäëàð
óñòàñû Àøûõ Àëûíûí àíàäàí îëäóüó éåð êèìè äàõèë îëóô. Áó êÿíäèí ýþçÿë
175
éàéëàõëàðû, õÿñòèéÿ úàí âåðÿí ñàô áóëàõëàðû âàð. Áåëÿ áóëàõëàðûí áèðè äÿ
Ñàðûéàë éàéëàüûíäà öçö ãûâëûéà òÿðÿô àõàí Ãûâëà áóëàüûéäû. Áó áóëàõ
þçöíäÿ ÷îõ ìþ’úöçÿëÿð ýèçäÿäèô. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ ÕIII ÿñðèí ñîíó, XIY
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äöíéà Ôàòåhè Òåéìóðëÿíý þç îðäóñóííàí Ãàôãàçà
höúóì åëèéÿíäÿ, ýÿëèô Ýþé÷ÿ ìàhàëûíà ÷àòûð. Åðìÿíè ñÿðêÿðäÿñè Éàíûõ
Òàòîñ ãîøóíóéíàí îíóí ãàðøûñûíà ÷ûõûð. Òåéìóðëÿíýèí ãîøóíó håø áèð
ñèëàh èøäÿòìÿäÿí îííàðû àòäàðûíûí àéàõëàðû àëòûíäà àéàõëûéûô êå÷èð. Áó
hàäèñÿäÿí ñîíðà hÿìèí éåð Áàñàðêå÷ÿð àääàíûð. Ãîøóí Áàñàðêå÷ÿðäÿí áèð
àç àðàëûäà éåððÿøÿí Ãûðõáóëàõ êÿíäèíèí ÿðàçèñèíäÿ äöøÿðýÿ ñàëûð. Áóðàäà
ãîøóíóí è÷ÿðèñèíÿ ãàðûí éàòàëàüû õÿñòÿëèéè äöøöð. Áó õÿñòÿëèêäÿí ãîøóíóí
õåéëè hèññÿñè òÿëÿô îëóð. Òåéìóðëÿíý ìþhêÿì áÿäáèííèéÿ ãàïûëûð. ×öíêö
Íàõ÷ûâàíäà ßëèíúÿ ãàëàñûíû ìöhàñèðÿéÿ àëàí îüëó Ìèðàíøàhà êþìÿê
ëàçûìûéäû. Îíà ýþðÿ îðäóéà òåçäèêíÿí Íàõ÷ûâàíà òÿðÿô hÿðÿêÿò åòìÿéè
ÿìð åäèð. Ýÿëèô Ãûâëà äåéèëÿí áóëàüûí áàøûíà ÷àòûëëàð. Ãîøóíóí ãûðûëûô
ÿëäÿí ÷ûõäûüûíû ýþðÿí Òåéìóðëÿíý áó áóëàüûí áàøûíäà äöøÿðýÿ ñàëûð.
Áóëàüûí ñóéóííàí èñòèôàäÿ åòäèêúÿ ÿñýÿððÿðèí ýþçäÿðèíÿ èøûõ, äèçäÿðèíÿ
òàãÿò ýÿëìÿéÿ áàøäûéûð. Ãûâëà áóëàüû þç ìþ’úöçÿñèéíÿí áþéöê áèð îðäóéó
ìÿhâ îëìàõ òÿhëöêÿñèííÿí õèëàñ åëèéèð. Òåéìóðëÿíýèí äöíéà ôàòåhè
îëìàñû ö÷öí ìöhöì ðîë îéíóéóð. Ôàòåhèí ñåâèíúèíèí hÿääè-höäóäó îëìóð.
Áóëàüûí áàøûíäà ãóðâàííàð êÿñäèðèð. Êÿíäè èñÿ âåðýè âÿ òþéúö âåðìÿêäÿí
àçàä åäèð.
Áó áóëàõ òÿêúÿ ãàðûí éàòàëàüû õÿñòÿëèéèíè ìöàëèúÿ åòìÿñèííÿí äåéèë,
hÿì äÿ áàøãà êåéôèééÿòäÿðèííÿí äÿ øþhðÿò ãàçàíìûøäû.
Íå÷ÿ óñòàä àøûõëàðû äåéèøìÿ çàìàíû áàüëûéàðàõ, ñàçûíû ÿëèííÿí àëàí,
ýþçÿë ñÿñè, àâàçû îëàí àøûõ Àëû îíó áó áóëàüûí ñóéóííàí è÷ìèøäè. Ùÿòòà
ãöðáÿòäÿ îëäóüó çàìàí äà áó éàääàí ÷ûõàðìàìûø "Äöøäö" ðÿäèôëè
øå’ðèíäÿ áó áóëàüû áåëÿ õàòûððàìûøäû.
áàõàðìûø.
Àøûõ ßëÿñýÿðèí øå’ðèíÿ òÿ’ðèôëÿð äåäèéè Ùÿúÿð õàíûì, äà ìÿhç áó
áóëàüûí ñóéóííàí è÷èô, éóéóíäóüóíà ýþðÿ ãàðà ãàøäû, ãàðà ýþçëö äöíéà
ýþçÿëèíÿ ÷åâðèëìèøäè.
Áó áóëàüûí áåëÿ ìþ’úöçÿëÿðè hàããûíäà õàëã àðàñûíäà äà ÷îõ
ðÿâàéÿòäÿð äîëàøìàõäàäû.
ÁÀÑÀÐÊÅ×ßÐ
Àøûõ Àëû ñåâýèëèñè Áÿñòè õàíûìíàí àèëÿ ãóðàðêÿí éåíÿ äÿ áó áóëàüû
éàääàí ÷ûõàðìàìûø, îíóííàí áèððèêäÿ áóëàüûí áàøûíà ýÿëÿðÿê, îííàí äà
õåéèð-äóà àëìûøäû. Áóííàí êÿíäèí àäàìëàðû àðàñûíà äÿá äöøìöø, àèëÿ
ãóðàðêÿí áó áóëàüûí áàøûíà ýÿëèô, òàé-òóøäàðûííàí éåéèô-è÷èô
øÿííÿíèðìèøëÿð. Íîâðóç áàéðàìûíäà èñÿ áóðàäà òàìàìèëÿ àéðû àëÿì
îëàðìûø. Îüëàííàð, ãûçäàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèô, áóëàüûí áàøûíäà ñóëàøàð,
ìàhíû îõóéàð, ÿéëÿíÿðìèøäÿð. Ãûçäàð èñÿ òàñ ãóðàð, áèð-áèððÿðèíèí òàëåéèíÿ
Áåëÿ ðÿâàéÿò åäèëëÿð êè, Îðòà Àñèéà òöðêö, Ìàâÿðàöííÿhð hàêèìè
Òåéìóð Ëÿíý ëÿãÿáè èëÿ òàíûíàí ßìèð Òåéìóð îí äþðäöíúö ÿñðèí
ñîííàðûíäà þç äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèííÿí Éàõûí
Øÿðãÿ òÿðÿô éöðöøÿ áàøäûéûð. Òåéìóð hÿð éåðè äàüûäà-äàüûäà, èøüàë åëèéÿåëèéÿ øÿhÿððÿðè, êÿíääÿðè õàðàâàçàððûõëàðà ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ èðÿëèëÿéèð. ßëäÿ
åòäèéè ñàéñûç-håñàôñûç ãÿíèìÿò âÿ ÿñèððÿðè þç ìÿìëÿêÿòèíÿ ýþíäÿðèð.
Èðàíà äîüðó èðÿëèëÿéÿí ãîøóí áóðàäà áèð øÿhÿðè äÿ âèðàí ãîéóð. Éåðëè
ÿhàëèíèí áöòöí âàð-éîõëàðûíû ÿëÿ êå÷èðèëëÿð. Øÿhÿð ÿhàëèñèííÿí ãûðûëàí
ãûðûëûð, ãûðûëìàéàííàð ÿñèð äöøöëëÿð. ßñèððÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ãÿíèðñèç
ýþçÿëëèéèííÿí äèããÿòè úÿëá åäÿí áèð ãûç Òåéìóðóí îüëóíóí ÷îõ õîøóíà
ýÿëèð. Òåéìóð áèð-íå÷ÿ ýöí òîé ÷àëäûðûô hÿìèí ãûçû îüëóíà àëûð.
Òîé ýåæÿñèíèí ñÿhÿðè ýþðöëëÿð êè, Òåéìóðóí îüëó âÿ ýÿëèíè éàòàõäà
ãÿòëÿ éåòèðèëèôäè. Ìÿ’ëóì îëóð êó, hÿìèí âÿhøèëèéè Òåéìóðóí ãîøóíóííàí
îëàí áèð åðìÿíè ñÿðêÿðäÿñè åëÿìèøäè.
Ãÿçÿâèííÿí Òåéìóðóí ýþçäÿðèíÿ ãàí äàìûð. ßìð åëèéèð êè, hàðàäà
åðìÿíè âàðñà,ãûðûí. Áóíóí ö÷öí ìöêàôàò äà òÿ’éèí åëèéèð.
Þëêÿëÿð, äþâëÿòäÿð èøüàë åòìÿê hÿâÿñèíäÿ îëàí Òåéìóðóí ñèéàñÿòè
äÿéèøèð. Éåð öçöíäÿ åðìÿíèíèí êþêöíö êÿñìÿê ö÷öí hÿð éåðè äîëàøûëëàð.
Ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí êÿíääÿðäÿ, øÿhÿððÿðäÿ íÿ ãÿäÿð åðìÿíè âàðñà, hàìûñûíû
þëäöðöëëÿð.
Áèð ýöí ãîøóí ýÿëèô Ýþé÷ÿ åëëÿðèíÿ ÷àòûð. Áó éåðèíÿ ýþçÿëëèéèíÿ hàéûëìàéûë ãàëàí Òîïàë Òåéìóð ÿìð åëèéèð êè, ÿýÿð áóðäà åðìÿíè âàðñà,
ãûëûøäàí êå÷èðèí. Ùþêìäàðà õÿâÿð ÷àòûð êû, áóðàäà òöðê-îüóç òàéôàëàðû
éàøûéûð. Áèð äÿíÿ äÿ îëñóí åðìÿíè éîõäó. Òåéìóðëÿíý áóííàí ÷îõ õîøhàë
îëóð. Îíó äóç-÷þðÿêíÿí ãàðøûëûéàí åë àüñàããàëàðûíà éöêñÿê hþðìÿò
ýþñòÿðèð, ÿí’àìëàð, áÿõøèøäÿð âåðèð âÿ ãîøóíóíà ÿìð åäèð êè, áó òîðïàõäà
ãàíàõûòìûéûí, áàñûí, êå÷èí.
Òàðèõäÿ ãàíè÷ÿí, ãÿääàð áèð àäàì êèìè àä ÷ûõàðäàí Òåéìóðóí áó
ÿäàëÿòäè hþêìö Ýþé÷ÿäÿ áþéöê åë áàéðàìûíà ÷åâðèëèð. Ùàìû áèð àüûçäàí
Òåéìóð áó éåððÿðäÿí áàñàð êå÷ÿð — äåéèð. Î ýöííÿí åë àüñàããàëëàðûíûí
176
177
Ýÿëèá õÿéàëûìäàí êå÷èð î ÷àüëàð,
Éàç ôÿñëè àòëàíûá ýÿëÿí ãîíàãëàð,
Î ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð à÷ûëàí äàüëàð,
Î, Ãèáëÿ áóëàüû éàäûìà äöøäö.
äóç-÷þðÿêíÿí Òåéìóðó ãàðøûëàäûõëàðû éàøàéûø éåðèíÿ Áàñàðêå÷ÿð äåéèëëÿð.
Áèð õîø òÿñàäöôäÿí éàðàíìûø hÿìèí àä àëòû éöç èëäè êè, äèëëÿð ÿçáÿðèäè.
Áó ãàéàéà áàõàíäà àäàìû håéðÿò áöðöéöð. Ýþéëÿðÿ äîüðó óçàíàí ñàë
äàøäàðûí ñÿðòäèéè, âàhèìÿëè ÿçÿìÿòè àäàìû äÿhøÿòÿ ýÿòèðèð. Ýþðÿñÿí,
áàâàëàðûìûí áó ìþhòÿøÿì òàðèõè-òÿáèè àáèäÿíè íÿ ñÿâÿâÿ "Ýÿëèí ãàéà"
àäëàíäûðûô? Àõû ýÿëèí, ãûç, ýþçÿëëèéèí, èíúÿëèéèí, çÿðèôëèéèí ðÿìçèäè. Áóðàäà
èñÿ áþéöê âÿ ÿçÿìÿòäè áèð ãàéà äàéàíìûøäû. Ýÿëèí èíúÿëèéè èëÿ ãàéà
ñÿðòäèéèíè áèð-áèðèíÿ áàüëûéàí íÿ îëìóøäó? Áó ñóàëà éàëíûç õàëã
éàääàøûíäà ÿñðëÿðäÿí áÿðè äîëàøûô áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèô ÷àòàí "Ýÿëèí
ãàéà" ÿôñàíÿñèíäÿ úàâàô òàïà áèëÿðèõ.
Äåéèëëÿð Êÿëáÿúÿð åëëÿðèíäÿ áèð úîìÿðä, èýèä, håø íÿäÿí ãîðõìóéàí
áèð îüëàí âàðûéìûø. Òàé-òóøäàðû, åë-îáà àðàñûíäà áó îüëàíûí íÿ äèçèíè éåðÿ
ýÿòèðÿí, íÿ äÿ ãîëóíó ãàòëäûéàí áèð àäàì éîõóéìóø. Àíúàõ íÿ îëñóí?
Îüëàí íÿ ãÿäÿð ãî÷àõ, úÿñóð èìèøñÿ, áèð î ãÿäÿð äÿ êàñûâûéìûø. Ãîëëàðûíûí
ýöæöííÿí îíóí, áóíóí ãàïûñûíäà èøäÿìÿêíÿí àíàñûííàí þçöíöí éàâàí
÷þðÿê ïóëóíó ýöæíÿí ãàçàíûðäû. Îüëàí áàõäû êû, ãàïû-ãàïû ýÿçèô èøäÿìÿêäÿíñÿ, åëÿ áèð àüûéà íþêÿð îëñà äàhà éàõøûäû. Àëëàh äà àüàëàðûí èíñàôûíû
êÿññèí. Îüëàí áó ôèêèðíÿí áèð àüàíûí ãàïûñûíà ýÿëäè, ñþçöíö óòàíà-óòàíà
äåäè.
Àüà îíà ðèøõÿíäíÿí äåäè:
– Ïÿhëÿâàí, íÿ èø ýþðÿ áèëÿðñÿí?
– Àüà, íÿ èøÿ áóéóðñàí ýåäÿðÿì.
Àüà äåäè:
– ×îâàííûõ åäÿ áèëÿðñÿíìè?
– Íèéÿ åòìèðÿì, àüà? Áÿñ, íþêÿð hàããûì íÿ îëàæàõ?
Àüà äåäè:
– Íþêÿð hàããû äàü îëìóéàæàõ, äÿâÿ îëìóéàæàõ. Íÿ îëàñûäû. Ýöíäÿ áèð
ãàðûí ÷þðÿê, áèð äÿ èëäÿ áèð äÿíÿ òîüëó.
– Àüà, áó ëàï àçäû. Ùå÷ îëìàñà, àíàìûí âÿ ìÿíèì ýöíäÿëèê éåìÿê
hàããûìû âåð.
Àüà èñòåhçàéíàí äåäè:
– Àíàí ÷îõ úàâàíäû?
– Éîõ, àüàì. Èøäÿìÿéÿ hàëû éîõäó.
Àüà äåäè:
– Éîõ, îüëàí, áèçèìêè òóòìàç. Àíàí úàâàí îëñàéäû, ýÿëèô hÿéÿò-áàæàäà
èøäèéÿðäè. Ñÿí äÿ ìàë-ãàðàíû îòàðàðäûí. Ìÿí áèð àäàì èøäÿäèô èêè àäàìû
ñàõëûéà áèëìÿðÿì. Áÿõòèííÿí êöñ. Ùàéûô êû, àíàí úàâàí äþéöë.
Îüëàí àüàíûí ñþçöíö, åéhàìëàðûíû éàõøû áàøà äöøäö. Öçÿ âóðìàäû.
Öðÿéèíäÿ äåäè êè, éàõøû, ãóðóìñàõ àüà, ñàüëûõ îëñóí, áó ñþçöíÿ ýþðÿ
ñÿíèí ïàéûíû âàõò ýÿëÿð âåðÿðÿì. Îíäà ýþðÿðñÿí êè, håø êÿñèí àíàñû
hàããûíäà ïèñ äàíûøìàõ îëìàç.
Îüëàí áÿéèí éàíûííàí êîð-ïåøìàí ãàéûäûô åâÿ ýÿëäè. Àíàñû îíó äèëõîð
ýþðöô ñîðóøäó:
– Äÿðäèí ìàíà, àé îüóë, íÿ îëóô. Àüà ñÿíè èøÿ ýþòöðäöìö?
– Éîõ àíà, hàãã âåðìÿê èñòÿìèð. Þçö äÿ î êèøè äåéèëìèø, ãóðóìñàüûí
áèðèéìèø. Èøäÿí áèõÿâÿð àíà äåäè:
– Áàøà äöøìÿäèì, àé îüóë.
Îüëàí:
– Äåéèðÿì, áåëÿ î àäàì äåéèë. Ìÿíèì êèìèñèíè hå÷ àäàì éåðèíÿ äÿ
ãîéìóð.
Àíà:
– À áàëà, âàð åëÿ øåéäè. Àäàìû éîëóííàí ñàïäûðûð, ãåéðÿòñèç åëèéèð. Áÿ,
åøèòìÿìèñÿí àòàëàð äåéèô êè, ãîðõ ãîðõìàçäàí, óòàí óòàíìàçäàí. Îííàðäà
àâûð, hÿéà, èíñàô, âèæäàí íÿ ýÿçèð? Íåéíÿìÿê îëàð. ßëèìèçäÿí íÿ ýÿëèð.
Äþçìÿëèéèê.
Îüëàí:
– Àíà, äöç äåéèðñÿí, äþçìÿëèéèê. Àíúàõ ýÿðÿê áó hàéûôû îíäà
ãîéìóéàì. Àëëàh úàíûìà äÿéìÿñÿ, ôöðñÿò âåðñÿ, àüàíûí ïàéûíû þçöì
âåðÿæÿì.
178
179
ÝßËÈÍ ÃÀÉÀ
Àíà:
– ßëèíè hàããûí ÿòÿéèííÿí öçìÿ, àé îüóë. Ïèñ ýöíöí þìðö àç îëàð. Ùÿð
ãàðàííûõ ýåæÿíèí áèð íóððó ñàâàhû âàð. Äàðûõìà. Âàõò îëàð ñÿíèí äÿ ÿëèí
÷þðÿéÿ ÷àòàð. Î úöð íàìÿðääÿðÿ ìþhòàæ ãàëìàçñàí.
Îííàð àíà-áàëà áåëÿúÿ ñþháÿò åëèéÿ-åëèéÿ öìèääÿðèíè hàããà áàüëûéàáàüëûéà ýåæÿíèí áèð âàõòûíà ãÿäÿð ñþháÿò åòäèëÿð, íÿhàéÿò, éóõóéà
ýåòäèëÿð.
Ñàâàh à÷ûëàíäà îüëàíûí áàøûíà áèð ôèêèð ýÿëäè. Îüóë îíñóç äà áåëÿ
éàðàìàç àüàëàðûí íàìÿðääèéè óæóííàí áóðàëàðäàí ñûòãû ñûéðûëìûøäû.
Ìöâÿããÿòè îëàðàõ àíàñûíû äà ýþòöðöô áèð ìöääÿò Ýþé÷öéÿ ýåòìÿéÿ,
êèìÿñÿ ìóçäóð îëóô áèð òÿhÿð äîëàíìàõ ãÿðàðûíà ýÿëäè.
Áó ôèêèð àíàñûíûí äà öðÿéèííÿí îëäó.
Îííàð ñàâàh òåçäÿí ïèéàäà, äàüëàðûí àðàñûííàí éîëëàíäûëàð Ýþé÷ÿ
òÿðÿôÿ. Ýöí ýöíîðòàäàí áèð àç êå÷ìèø ýÿëèô Ýþé÷ÿ ìàhàëûíà ÷àòäûëàð.
Ñîðàõëàøûô àääû-ñàííû áèð àüàíûí ãàïûñûíà ýåòäèëÿð.
Àüà îííàðû ÷îõ ìåhðèáàííûõíàí ãÿáóë åëÿäè. Ýÿëèøäÿðèíèí
ìÿãñÿääÿðèíè þéðÿíèô îííàðà öðÿê-äèðÿê âåðäè. Òàïøûðäû êû, ãîíàõëàð
óçàõäàí ýÿëèô, àæäûëàð, éîðüóíäóëàð, òåç ÷àé-÷þðÿê âåðèëñèí. Àüà äåäè êè, íÿ
îëàð êàñûô îëàíäà, ïÿhëèâàí êèìè îüëàíäû. Þçö äÿ àâûððû, èñìÿòäèäè. Àíàñû
äà hàëàë ñöä ÿììèø àäàìà îõøóéóð.
Èëê ýöííÿí áàøäàäûëàð àíà-áàëà áó åâäÿ úàííàí-áàøíàí èøäÿìÿéÿ.
Ýþðäöëÿð êè, áó åâäÿ îíëàðûí hþðìÿòè ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð. Îííàðà íþêÿð
ýþçöéíÿí éîõ, äîüìà áèð àäàì ýþçöéíÿí áàõûðäûëàð. Îüëàí äà, àíàñû äà
èëê ýöííÿí çÿhìÿò hàããû áàðÿñèíäÿ áèð êÿëìÿ äÿ êÿñìÿäèëÿð.
Àüà äà áó áàðÿäÿ håø áèð ñþç äåìÿäè. Àíúàõ ýöííÿð þòöøäöêæÿ àíà äà,
áàëà äà ýþðäöëÿð êè, îííàðû áóðäà äîüìàëàðûííàí àéûðìûëëàð. Àëëàhäàí áó
àüàéà óçóí þìöð äèëÿäèëÿð, îíà äóà÷û îëäóëàð.
Ýåò-ýåäÿ áó åâÿ åëÿ èñèíèøäèëÿð êè, þçäÿðèíèí ãÿðèâ îëäóõëàðûíû
óíóòäóëàð. Àüà îííàðûí ÿéèí-áàøäàðûíû äà òÿçÿëÿäè. Õåéèðäÿ, øÿðäÿ, òîéäàíèøàíäà îííàðû ñåøìÿäè. Ãÿðÿç, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, àüà ÿëèííÿí íÿ
hþðìÿò ýÿëäèñÿ, áó ãÿðèâ àíà-áàëûéà åëÿäè.
Àüà ãÿäèð áèëÿí àäàìûéäû. Ýþðäö êö, áó îüëàí éåääè àäàìûí èøèíè
ýþðöð. Ùàíñû èøÿ ýåäèðñÿ éàðûäûð. Àíàñû äà ñÿëèãÿëè, òÿìèçêàð, äèëè-àüçû
þçöíäÿ, íàìóñäó áèð ãàäûíäû. Àéàõëàðû äà ñàéàëû îëäó. Ùÿìèí èë àüàíûí
íàõûðäàêû èíÿêëÿðèíèí, ñöðöäÿêè ãîéóííàðûíûí éàðûñûííàí ÷îõó åêèç äîüäó.
Àòû-èëõûñû, ìàë-ãàðàñû äàhà äà àðòûô ÷îõàëäû. Åëÿ áó áèð òèêÿ ÷þðÿê ö÷öí
âÿòÿíèííÿí äèäÿðýèííÿð àüàíûí åâèíÿ éåíè áèí-áÿðÿêÿò ýÿòèìèøäèëÿð.
Îüëàí àüàíûí ëàï õîøóíà ýÿëìèøäè. Îíóí ãÿëâèííÿí êå÷èðäè êè, éåýàíÿ,
ñóëàð ñîíàñû êèìè ýþçÿë, ìàäàð áàëàñûíû åëÿ áó îüëàíà âåðñèí. Íÿ ãûç, íÿ
äÿ àíàñû àüàíûí ñþçöííÿí ÷ûõà áèëìÿäèëÿð. Áó òÿêëèôè åøèäÿíäÿ íÿ îüëàí,
íÿ äÿ àíàñû ãóëàõëàðûíà èíàíìàäûëàð. Ñåâèíäèêäÿðèííÿí áèëìèðäèëÿð, íÿ
åëÿñèííÿð. Îüëàíûí àíàñû àüàíûí àéàõëàðûíà äöøäö. Àüà îíó ãàëäûðûô äåäè:
– Ñÿíèí îüëóí áó ýöííÿí hÿì äÿ ìÿíèì îüëóìäó. Ìÿí îíà íþêÿð
ýþçöéíÿí éîõ, áèð îüóë ýþçöéíÿí áàõìûøàì. Èíäè äÿ éåçíÿì îëñóí.
Éåçíÿ, îüóë íÿ ôÿðãè âàð?
Áåëÿëèêíÿí, òîé áàøäàíäû. Àüà éåääè ýöí, éåääè ýåæÿ òîé ÷àëäûðûô þç
éåýàíÿ ãûçûíû áó îüëàíà âåðäè.
Ýöííÿð, àéëàð, èëëÿð þòöøäö. Áèð ýöí îüëàí ãàéûíàòàñûíà äåäè:
– Àòåéè-ìåhðèáàí, ñÿíèí ìÿíèì áàðÿìäÿ hàããû-ñàéûí ÷îõäó. Ìÿí
þìöð áîéó íÿ ãÿäÿð ÷àëûøñàì äà, ñÿíèí áó éàõøûëûüûíûí áèð ïàð÷àñûíûí äà
ÿâÿçèíè âåðÿ áèëìÿðÿì. Áóðäà íÿ ãÿäÿð õîø ýöí ýþðñÿì äÿ, àíà éóðäóì
ö÷öí ãÿðèôñÿìèøÿì. Àòà îæàüûíû êîð ãîéìàõ îëìàç. Èúàçÿ âåðñÿí ýåäèô
àíà éóðäóìäà ó÷óô-äàüûëìûø êîìàìûçû èñèäÿðäèì. Áèç áóðàäà íÿ ãÿäÿð
ãàëñàõ, íÿ ãÿäÿð õîø ýöí êå÷èðñÿê äÿ, àäûìûç ãÿðèâäè. ßââÿë-àõûð þç
âÿòÿíèìèçÿ äþíìÿëèéèê. Êèøè àòà éóðäóíà êåøèê ÷ÿêìÿëèäè. Êÿëáÿúÿðíÿí
Ýþé÷ÿíèí àðàñûíäà íÿ âàð êû, úÿìèñè áèð éàë, áèð éàìàú. Íÿ âàõò èñòÿñÿê,
áèð-áèðèìèçèí éàíûíäàéûõ, áèð-áèðèìèçÿ hàéàíûõ...
Îüëàíûí áó ñþçäÿðè àüàíûí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè. Î ìÿñëÿhÿò ýþðäö êö,
ÿââÿëúÿ ýåäèô êþhíÿ åâè òÿçÿëÿñèí, ÿìÿëëè-áàøäû ãàéäàéà ñàëñûí. Ñîíðà
êþøñöííÿð. Åëÿ äÿ åòäèëÿð. Ãûñà ìöääÿòÿ îüëàí êþhíÿ åâëÿðèíèí éåðèíäÿ
ýþçÿë áèð èìàðÿò óúàëòäû. Ñîíðà ýÿëèô hþðìÿò-èççÿòíÿí êþ÷ åòäèëÿð. Îüëàíûí
êþ÷ö Ýþé÷ÿäÿí äîüìà éóðäóíà, Êÿëáÿúÿðÿ éîëëàíäû. Áèð âàõò
Êÿëáÿúÿðäÿí áèð òèêÿ ÷þðÿê öìèäöííÿí àíàñûíûí ÿëèííÿí òóòóô áó ãàððû
äàüëàðû àøûô Ýþé÷öéÿ öç òóòàí îüëàí èíäè Ýþé÷ÿäÿí Êÿëáÿúÿðÿ áþéöê âàðäþâëÿò, hÿäñèç-håñàáñûç ñÿðâÿòíÿí ãàéûäûðäû.
Êþhíÿ ãîhóì-ãîíøó, òàíûø-áèëèø éûüûøûô îííàðû ãàðøûëàäûëàð.
Àüñàããàëëàð õåéèð-äóà âåðäèëÿð. Îæàüûí õåéèððè-áÿðÿêÿòäè îëñóí,-äåäèëÿð.
Àíúàõ îüëàíûí àðâàäûíûí ýþçÿëëèéè hàìûéû hàéûë-ìàéûë åëÿìèøäè. Îíà þç
àäûííàí éîõ, "Ýþé÷ÿ ýþçÿëè" – äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðäèëÿð. Îüëàíûí
ãîðõóñóííàí håø êÿñ îíà ýþçóæó áåëÿ áàõà áèëìÿçäè. ×öíêö îüëàí èíäè
ÿââÿëêèííÿí ãàò-ãàò ýöæäö-ãöââÿòäè îëìóøäó. Ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéÿí
úàâàííàð îíó ýþðÿíäÿ òöê ñàëûðäûëàð. Îüëàí ôöðñÿò ýÿçèðäè êè, âàõòûéíàí
îíà "àíàí úàâàíäûìû" – äåéÿí ãóðóìñàõ àüàíûí áèð áÿhàíÿéíÿí äÿðñèíè
âåðñèí.
Îüëàí áó ôèêðèíäÿ èêÿí hÿëÿ ýþð áö ïÿçÿâÿíý àüà äàhà hàíñû ôèêèððÿðÿ
äöøöð. Î äà åøèäèð êè, ïàhî áèð âàõò ãàïûñûííàí ãîâäóüó îüëàí, hàøàíêîøàí éèéÿñè îëóô. Ãàéûíàòàñû äà Ýþé÷ÿíèí àääû-ñàííû ôèëàí àüàñûäû. Þçö
äÿ àðâàäû åëÿ ýþçÿëäè êè, hÿòòà îíà àðâàääàðûí äà òàìàhû äöøöð. Ùÿìèí
ýöííÿí àüà áàøäàäû äöøöíöô-äàøûíìàüà êè, íåúÿ åòñèí êè, áèð äÿôÿ ÿëè î
ýÿëèíèí ÿëèíÿ äÿéñèí. Ùÿòòà áèð äÿôÿ ýÿëèí áóëàüà ýåäÿðêÿí óçàõäàí ýþðöô,
180
181
àç ãàëà áèhóø îëìóøäó. Áó à÷ûëûô-áöêöëÿñè äÿðä äåéèëäè. Áó íèééÿòè ãóðä
êèìè è÷èíè éåéèô-äàüûäûðäû. Îüëàííàí éàìàí ãîðõóðäó. Àíúàõ áèð âàõò
àíàñûíà äåäèéè åéhàìëàð éàäûííàí ÷ûõìûøäû. Áèëìèðäè êè, îüëàí î ñþçöí
ãèñàñû ö÷öí ôöðñÿò àõòàðûð. ßââÿë-àõûð àüàíûí ïàéûíû âåðÿæÿê. Àüà èñÿ áó
éàííàí îüëàíûí hàëàëúà àðâàäûíà âóðóëìóøäó.
Àüà þç-þçöíÿ ÷îõ ôèêèððÿøäè, ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè. Àõûðäà áó ãÿðàðà
ýÿëäè êè, ýþçäÿñèí, ôöðñÿò àõòàðñûí, þðýÿíñèí êè, îüëàí íÿ âàõò åâäÿí ÷ûõûô
áàøãà éåðÿ ýåäÿæÿê. Îíäà ýåæÿ õÿëâÿòúÿ ýåäèô ýÿëèí îëàí îòàüà ýèðñèí,
êåôèíè ñöðöô, ýåðè ãàéûòñûí. Àçüûííàøìûø, hàðûííàøìûø áó ãóðóìñàõ íÿ
áèëèðäè êè, íàìóñ, hàéà, àâûð íÿäè!...
Î, áèð ýöí ÿëàëòûííàí þðýÿíäè êè, îüëàí Ýþé÷öéÿ ö÷ ýöííöê ñÿôÿðÿ
ýåäèð. Àüàíûí ÷è÷ÿéè ÷ûðòäàäû. Áèðèíúè ýåæÿ èçäÿäè, ýþðäö êö, äîüðóäàí äà
îüëàí åâäÿ éîõäó. Îíóí åâäÿ îëìàäûüûíû éàãûí åäÿííÿí ñîíðà èêèíæè
ýåæÿ, ýåæÿ éàðûñû ïóñà-ïóñà ýÿëèô ýÿëèíèí îòàüûíûí ïÿíúÿðÿñèíè òàôäû. Ýþðäö
êö, ýÿëèíèí öçöíöí øÿôÿãè ýöí êèìè ÿòðàôà èøûõ ñà÷ûð. Àüà þçöíö ñàõëûéà
áèëìèéèô ïÿíúÿðÿíèí øöøÿëÿðèíè ñûíäûðûô è÷ÿðè àòûëäû. Ñÿñÿ ýÿëèí äèêñèíäè.
Åâÿ ýèðÿí ãîæà ãóðóìñàüû ýþðäö. Îíó òÿõìèíÿí òàíûäû. ×öíêö ÿðè áó
ãóðóìñàõ hàããûíäà àðâàäûíà ÷îõ äåìèøäè. ßðèíèí ÿââÿë-àõûð îííàí ãèñàñ
àëàúàüûíû áèëèðäè. Ñÿñÿ áàéàõäàí ãîíøó îòàõäà éàòìûø ãàéíàíàñû äà ãàëõäû.
Î úÿëä ýÿëèí îëàí îòàüûí ãàïûñûíû à÷ûô ãóðóìñàõ àüéûû òàíûäû. Íèééÿòèíè
áàøà äöøäö. Àüà óæàäàí ãûøãûðäû. Ýÿëèí þçöíö èòèðìÿäè. Úÿëä àéàüà ãàëõûô
éàíûíäàêû ÷ûðàüû ýþòöðöô àüàíûí áàøûíà ÷ûðïûô ãàïûäàí áàéûðà àòûëäû.
Ãàðàííûõäà þçöíö èòèðÿí ãóðóìñàõ äà äöøäö ýÿëèíèí äàëûííàí. Áó éåððÿðÿ
íàáÿëÿä, ýåæÿíèí ãàðàííûüûíäà íàìóñóíó, èñìÿòèíè áèð ãóðóìñàüûí
ÿëèííÿí ýþòöðöô ãà÷àí ýÿëèí áèëìèðäè hàðà ýåäèð. Î áó ÿúëàôûí ÿëèíÿ êå÷èô
ÿðèíèí, àòàñûíûí àäûíû áèàâûð åòìÿêäÿíñÿ, þëìÿéè þçöíÿ øÿðÿô áèëèðäè.
Ãà÷à-ãà÷à Àëëàhäàí áó áÿëàäàí ãóðòàðìàõ ö÷öí íèúàò èñòèéèðäè.
Ýÿëèí ãà÷ûð, ãóðóìñàõ ãîâóðäó. Áèð õåéëè ãà÷àííàí ñîíðà ýÿëèí áèðäÿí
àéàõëàðûíûí àëòûíäà áèð áîøëóõ hèññ åòäè. Ñÿí äåìÿ, áóðà äèâè ýþðöíìöéÿí,
áèð ãàéàíûí áàøûéìûø. Ýÿëèí ãàéàäàí äöøäöéöíö hèññ åäÿíäÿ áó áÿëàäÿí
þëöìíÿí ãóðòàðàæàüûíà öðÿêäÿí óëó Òàíðûéà ÷îõ-÷îõ øöêöððÿð åòäè.
Ãàéàäàí äöøÿí êèìè ñÿñ äÿ ÷ûõàðòìàäû. Ãóðóìñàüûí ýþçö ãûçìûøäû. Î äà
ýÿëèíèí àðõàñûíúà ãàéàäàí óøäó. Áó ãàéàíûí hàíñû ãàéà îëäóüóíó áèëÿíäÿ
áàüûðòûñû äàüû-äàøû, äÿðèéè ëÿðçÿéÿ ýÿòèðäè. Ìåøÿäÿêè ãóøäàð äà, håéâàííàð
äà, îíóí áó áàüûðòûñûíà äèêñèíèô âÿëâÿëèéÿ äöøäöëÿð. Ýÿëèí hÿëÿ hàâàäà
èêÿí ýþðäö êö, î éåðÿ äîüðó éàâàø-éàâàø åíèð. Ãóðóìñàõ èñÿ ãàéàäàí
îííàí ñîíðà äöøäöñÿ, éåðÿ ëàï òåç ÷àòûô òèêÿ-òèêÿ îëäó. Ýÿëèí áó
ìþ’úöçÿäÿí ñåhèððÿíìèøäè. Íÿhàéÿò, î éàâàø-éàâàø ýÿëèô ãàéàíûí
äèâèííÿí àõàí ñóéà äöøäö. Î, èòè âÿ ýóð àõàí áó ÷àéäà äà áàòìàäû.
Ùóøóíó èòèðìèø ýÿëèí àäàìëàð îíó àõòàðûô òàïàíà êèìè, ÷àéûí ñàhèëèíäÿ
öçöãóéëó ãàëäû.
Áÿñ, ýÿëèíèí áó ñûëäûðûì ãàéàíûí áàøûííàí ÷àéà ñàü-ñàëàìàò åíìÿñèíÿ,
îðàäàí äà ñàhèëÿ ñàü-ñàëàìàò ÷ûõìàñûíà íÿ ñÿâÿâ îëìóøäó? Ñÿí äåìÿ,
ýÿëèíè áó ó÷óðóìíàí õèëàñ åëèéÿí îíóí ýåéèìè îëóô. Ýÿëèí ãàéàäàí
äöøÿðêÿí îíóí áèð-áèðèíèí öñòöííÿí ýåéäèéè òóìàííàðûíû êöëÿê éóõàðû
ãàëäûðûô âÿ î hÿìèí äÿhøÿòäè, âàhèìÿëè ñûëäûðûì ãàéàäàí àøàüûéà àõàí ýóð
âÿ äÿðèí ÷àéà ñàü-ñàëàìàò åíèô. Òóìàííàð ýÿëèíè ãàéûõ êèìè ñóéà
áàòìàõäàí äà õèëàñ åëèéèð.
Îüëàíûí àíàñû ýåæÿ hàé-hàðàé ñàëûð. Ýåæÿíèí ãàðàííûüûíäà íÿ åòìÿê
îëàðäû? Àëà-òîðàí îëìàìûø àäàìëàð äþðä éàíà ñÿïÿëÿíèëëÿð. Àõòàðûëëàð,
àõòàðûëëàð. Íÿhàéÿò, hÿìèí éåðäÿ òèêÿ-òèêÿ îëìóø ãóðóìñàõ àüàíûí
ìåéèäèíè, áèð àç àøàüûäà ÷àéûí ñàhèëèíäÿ hóøóíó èòèðìèø ýÿëèíè òàïûëëàð.
Ùàíäàí-hàíà ýÿëèí þçöíÿ ýÿëèð. Ñàü ãàëäûüûíà èíàíìûð. Áàøûíà ýÿëÿííÿðè
îëäóüó êèìè äàíûøûð. Ùàìû óëó Òàíðûíûí ìþ’úöçÿñè þíöíäÿ äèç ÷þêöô, áàø
ÿéèð. Ãóðóìñàõ éàüûéû ëÿ’íÿòäèéèëëÿð. Îíóí òèêÿ-òèêÿ îëìóø ìåéèäèíè äÿ
éûüìûëëàð êè, ãîé ãóðäà-ãóøà éåì îëñóí.
Áó âàõò îüëàí äà ýÿëèô ÷ûõûð. Àðâàäûíû ñàü-ñàëàìàò ñàõëàäûüû Áþéöê
Òàíðûéà øöêöëëÿð îõóéóð, öçöíö òîðïàüà ñöðòöð. Ùàìû áó ýÿëèíèí ãåéðÿòè
þíöíäÿ áàø ÿéèð. Î ýöííÿí áó ãàéàéà "Ýÿëèí ãàéàñû" äåéèëëÿð.
182
183
ÃÀÄÛÍÍÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ßÔÑÀÍß
Ãàäûí àíàäû, áàæûäû, hÿéàòäû. Ãàäûí ýþûçÿëëèêäè, íÿüìÿäè, òîéäó,
áöñàòäû. Ãàäûí ÷ÿìÿíäè, ÿòèðäè, ýöëäö, ÷è÷ÿêäè. Ãàäûí äöíÿíäè, áó ýöíäö,
ãàäûí ýÿëÿúÿêäè. ßñë ãàäûí hàããûíäû hÿìèøÿ áåëÿ äöøöíöôëÿð. Àììà
ãûäûííàðûí hàìûñû áó àäà, åhòèðàìà ëàéèãäèìè?
Òÿÿññöô êè, éîõ. Áó àäà ëÿêÿ îëàí ãàäûííàð äà àç äåéèë. Ýþé÷ÿäÿ áàõ
áóíà ýþðÿ ãàäûííàðû ö÷ ãèñìÿ àéûðûëëàð. Áèðèíúèñèíÿ ÿð ãàäûííàð äåéèëëÿð.
Ùÿââà íÿíÿíèí òþðÿìÿñè, hàëàë ñöä ÿììèø ãàäûííàð. Áåëÿ ãàäûííàð ñþç
åøèäÿí, ìÿòëÿô àííûéàí, àâûððû, èñìÿòäè, ãî÷àõ, èøýöçàð, áþéöê-êè÷èê,
àüñàããàë-ãàðàñàããàë éåðè áèëÿííÿðäè. Äàhà äîüðóñó, hàëàë ñöä ÿìÿííÿðäè.
Èêèíúèñè, ÿëäÿí-àéàõäàí èòè, ãî÷àõ, çèðÿê, àíúàõ äèëäÿí àæû, ÷îõ äàíûøàí,
éåððè-éåðñèç hÿð øåéÿ äåéèíÿí, ÷ÿíÿäÿí áîø ãàäûííàðäû. Áóííàðà ãîìúàí
íÿñëèííÿíäè äåéÿëëÿð.
Ö÷öíúöëÿð, äèëè-àüçû ñàêèò, ëàêèí ÷îõ òÿíáÿë, áóéóðìàñàí èø äàëûíúà
ýåòìèéÿííÿð, èøè-ïåøÿñè éåéèô-éàòìàõ îëàííàð, òÿïèê ëÿìÿñÿí,
äöìñöêëÿìÿñÿí éåðèííÿí ãûìûëäàíìûéàí ãàäûííàðäû. Áåëÿëÿðèíÿ èñÿ
åøøÿê úèíñèíäÿíäè äåéÿëëÿð.
Ýþé÷ÿäÿ áó àäàìëàðíàí áàüëû áèð ÿôñàíÿ äÿ hàôèçÿëÿðäÿ, äèëëÿðäÿ,
àüûçäàðäà áó ýöí äÿ äîëàøìàõäàäû.
Áåëÿ ðÿâàéÿò åäèëëÿð êè, ÷îõ ãÿäèì çàìàííàðäà áèð êèøè âÿ áèð àðâàä
éàøûéûðìûø. Îííàð áèð ìöääÿò áèð éåðäÿ éàøàñàëàð, áèð éàñòûüà áàø ãîéñàëàð
äà, óøàõëàðû îëìóðäó. Þâëàäñûçäûõäà, íÿ êèøè, íÿ äÿ àðâàä íàðàhàò
îëìóðìóø. Öìèääÿðèíè hàããà áàüëûéàí ÿð-àðâàä Àëëàhûí hÿð úöð
ãèñìÿòèíÿ øöêöððÿð îõóéàëëàðìûø. Þâëàääàðû îëñà äà, îëìàñà äà îííàðûí
Óëó Éàðàäàíà îëàí ìÿhÿááÿòäÿðè àçàëìàçìûø.
ßð âÿ àðâàäûí Áþéöê Éàðàäàíà áó ñÿäàãÿò âÿ hþðìÿòè ýþçÿ ýþðöíìÿçèí õîøóíà ýÿëèð. Áèð ýöí îííàð åâäÿ îòóðàðêÿí ýþðöëëÿð êè, ãàôûëàðû
äþéöëöð. Äóðóô ãàïûéû à÷àíäà ýþðöëëÿð êè, áèð íóðàíè êèøè äàéàíûô ãàïûíûí
àüçûíäà. Êèøè äÿ, àðâàä äà ÿäÿâ-ÿðêàííàí ãîæàéó åâÿ äÿ’âÿò åëèéèð, îíà
õîø öç ýþñòÿðèëëÿð. Íóðàíè ãîæà ýåòìÿê ìÿãàìûíäà öçöíö îííàðûí hÿð
èêèñèíÿ òóòóô äåéèð:
– Àé Àëëàhûí ñÿäàãÿòäè âÿ èñòÿêëè áÿíäÿëÿðè, åøèäèí âÿ àýàh îëóí.
Áþéöê Éàðàäàí håø âàõò þç hàëàë höììÿòèíè ïåøìàí ãîéìóéóô, hÿìèøÿ
îííàðûí éàíûíäà îëóô, îííàðà êþìÿê åëèéèô. Ñèçèí öðÿéèíèçèí òÿìèçäèéèíÿ,
hàëàëëûüûíûçà, áèð äÿ Óëó Òàíðûéà ÿáÿäè ìÿhÿááÿòèíèçÿ ýþðÿäèð êè, ìÿí
ñèçÿ þâëàä áÿõø åòìÿéÿ ýÿëìèøÿì. Ñèçè áó èíòèçàðäàí ãóðòàðàæàì.
Áóíó äåéÿí ãîæà úèâèííÿí áèð öçö ãûðìûçû, áèð öçö ñàðû àëìà ÷ûõàðäûô
êèøèéÿ óçàòäû âÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè:
– Áó àëìà hàõäàí ñèçÿ ýþíäÿðèëÿí ïàéäû. Îíó òÿí éàðû áþë, éàðûñûíû
þçöí éå, éàðûñûíû äà, àðâàäûíà âåð éåñèí. Äîããóç àé, äîããóç ñààò, äîããóç
äÿãèãÿ, äîããóç ñàíèéÿäÿí ñîíðà ñèçèí ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûçûíûç îëàæàõ. Áó
ãûç äöíéàäà ÿñë ãàäûí àäûííàí ãàëàæàõ.
Áóíó äåéÿí ãîæà áèðäÿí-áèðÿ ãåéâÿ ÷ÿêèëäè. Êèøè äÿ, àðâàä äà îðà-áóðà
íÿ ãÿäÿð áàõäûëàðñà, ãîæóéó ýþðÿ áèëìÿäèëÿð. Áèëäèëÿð êè, áó Óëó Òàíðûíûí
ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí åë÷èëÿðäÿí áèðèéìèø. Àëìàéû íóðàíè ãîæàíûí äåäèéè
êèìè òÿí éàðû áþëöô, éàðûñûíû àðâàäûíà âåðäè, éàðûñûíû äà þçö éåäè. Î
ýåæÿäÿí äöç äîããóç àé, äîããóç ýöí, äîããóç ñààò, äîããóç äÿãèãÿ, äîããóç
ñàíèéÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà àðâàä áàðè-hÿëìèíè éåðÿ ãîéäó. Ãîæàíûí äåäèéè
êèìè îíóí àéûí, ýöíöí òèìñàëûíäà ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûçû îëäó.
Åëÿ êè, ãûç áþéöéöô hÿääè-áóëóüà ÷àòäû, ãûçäàð áóëàüûííàí ñó èøäè.
Ýþçÿëëèéè áèðÿ-áåø àðòäû. Áöòöí úàâàííàðûí êþíëöííÿí êåøäè êè, áó ãûçëíàí
åâëÿíñèí. Àíúàõ ÷îõëàðûíûí áóíà úÿñàðÿòè ÷àòìûðäû.
Ùÿð øåéèí âàõòû âàð äåéèôëÿð. Ýöí î ýöí îëäó êè, áèð àõøàì åë÷èëÿð
êèøèíèí ãàïûñûíû äþéäöëÿð. Êèøè îííàðà öðÿêäÿí õîø ýÿëäèí åëÿäè. Îííàðûí
ýÿëìÿñèíèí ìÿãñÿäèíè áèëÿííÿí ñîíðà ãûçûíûí, àðâàäûíûí ôèêðèíè, ðÿ’éèíè
ñîðóøìàìûø "hÿ" äåäè. Åë÷èëÿð ÷îõ ðàçûëûõ åëèéèô ýåòäèëÿð. Êèøèíèí áó
ìÿñëÿhÿòñèç "hÿ"ñèíÿ íÿ àðâàäû, íÿ äÿ ãûçû íàðàçûëûõ åòìÿäè.
Àðâàäû äåäè:
– Ìÿíèì íÿ hàããûì âàð. Ãûç îíóíäó, êèìÿ âåðÿð, þçö áèëÿð. Èñòèéèð ëàï
÷àéà àòñûí. Åâèí êèøèñèäè. Êèøè èñÿ åâèí ãûâëàñûäû. Ùÿð hàëäà Àëëàh áèëÿí
éàõøûäû.
Ãûç þç-þçöíÿ äåäè:
– Àòàì îëàí éåðäÿ ìÿí êèìÿì. Ëàï èòÿ-ãóðäà äà âåðñÿ äèíìÿéÿ
hàããûì éîõäó. Î ìÿíèì àòàìäû. Àòàéà hþðìÿòñèçäèê, Àëëàhà hþðìÿòñèçäèêäè.
Êèøè èñÿ áèðèíúè åë÷èéÿ ÿââÿëúÿ ýÿëÿí äÿôÿ îíà ýþðÿ "hÿ" äåäè êè, håø
êèìÿ èíäèéÿ êèìè áó ãàïûäàí éîõ êÿëìÿñè äåéèëìÿìèøäè. Îíóí áóíà äèëè
ýÿëìÿçäè. Íåúÿ äåéèëëÿð, âàðà éîõ äåìÿéè î þçöíÿ Òàíðû éàíûíäà ýöíàh
èø håñàá åäèðäè. Ãàïûñûííàí ïåøìàí àäàì ãàéòàðìàüû ýöíàh ñàéûðäû.
Ýöí ýÿëèô àõøàì îëäó. Êèøèíèí ãàïûñû éåíÿ äþéöëäö. Îííàð åëÿ
áèëèðäèëÿð êè, äöíÿí éåýàíÿ ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûçûíûí "hÿ"ñèíè àëàííàðäû.
Éÿ’ãèí íèøàí ïàéû ýÿòèðèëëÿð. Ãàïûéû à÷ûô ýþðäöëÿð êè, éîõ, áóííàð
òàìàìèëÿ áàøãà àäàìëàðäû. ßðíÿí-àðâàä áó ýÿëÿííÿðè äÿ hþðìÿòíÿíèççÿòíÿí åâÿ äÿ’âÿò åòäèëÿð. Ñþháÿò ÿñíàñûíäà ìÿ’ëóì îëäó êó, áóííàð äà
ãûçà åë÷è ýÿëèôëÿð. Êèøè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áó ýÿëÿíëÿð äÿ "hÿ" äåäè.
Ö÷öíúö ýåæÿ éåíÿ hÿìèí hàäèñÿ òÿêðàð îëóíäó. Éåíÿ äÿ êèøèíèí
ãàïûñûíû áàøãà åë÷èëÿð äþéäö. Êèøè áóííàðà äà "hÿ" äåäè. Åë÷èëÿð ýåäÿííÿí
ñîíðà àðâàäû äåäè:
– Àé êèøè, ñÿí àü åëèéèðñÿí àõû, ñÿíèí úÿìè-úöìëÿòàíû áèð ãûçûí âàð.
Ñÿí èñÿ ýÿëÿí åë÷èëÿðäÿí ö÷öíÿ äÿ îíóí "hÿ"ñèíè âåðäèí.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, áÿñ íåéëèéÿéäèì. Àõû îííàðà íåæÿ "éîõ" äåéÿéäèì. "Éîõ"
äåñÿì àõû îííàð áèçäÿí ïåøèìàí ýåäÿðäèëÿð.
Àðâàä äåäè:
– Àé êèøè, áÿñ åë÷èëÿð ãûçûìûçû àïàðìàüà ýÿëÿíäÿ áèç íåéëèéÿæÿéèê? Áèð
ãûçû áó ö÷ åë÷èäÿí hàíñûíà âåðÿæèéèê.
Àðàëûõäà äöøìàí÷ûëûõ éàðàíìûéàæàõìû?!
Êèøè äåäè:
– Àðâàä, éàò, ñàâàhà hÿëÿ ÷îõ âàð! Àëëàh êÿðèìäè! Íÿ îëàð, îëàð!
Ùÿð ö÷ö, àòà äà, àíà äà, ãûç äà öìèääÿðèíè Àëëàhà áàüëûéûô éàòäûëàð.
Ñàâàh à÷ûëäû. Öçöíöçÿ õåéèððèêíÿí ñàâàhëàð à÷ûëñûí. Àðâàä hÿìèøÿêè
êèìè hàìûäàí òåç äóðóô òþâëöéÿ ýåòäè êè, åøøÿéÿ îò âåðñèí, ýþçäÿðèíÿ
èíàíìàäû. Åøøÿéèí éåðèíäÿ åéíèéíÿí èëÿ îíóí ãûçûíà îõøàð ýþçÿë-ýþé÷ÿê
áèð ãûç âàðûéäû. Àðâàä òåç ýåðè ãàéûäûô ýþðäö êö, ãûçû éîðüàí äþøÿéèí
è÷èíäÿ éàòûð. Àðâàä òþâëöéÿ ýåäÿíäÿ êèøè hÿéÿòÿ ÷ûõäû êû, ãîíøóëàð
îéàíìàìûø èòè áàüëàñûí. Ýþðäöéö îíó äà håéðÿòÿ ýÿòèðäè. Ýþðäö êö, èòèí
äàìûíûí àüçûíäà åéíè èëÿ îíóí ãûçûíà îõøàð áèð ãûç âàð. Åëÿ çÿíí åëÿäè êè,
184
185
áó éàãûí þç ãûçûäû. Þçöíÿ èíàíìûéûô òåç åâÿ ãàéûòäû. Ýþðäö êö, ãûçû åâäÿ
éàòûð. ßð-àðâàä áó èøÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëäûëàð. Áèëìèðäèëÿð áó ýþðäöêëÿðè
éóõóäó, éîõñà àøêàð. Áèðäÿí hÿìèí íóðàíè ãîæà îííàðûí ýþçöíÿ ýþðöíäö.
Î äåäè:
– Ñèç ÷îõ hàëàë àäàìñûíûç. Óëó Éàðàäàíà áÿñëÿäèéèíèç ìÿhÿááÿòèíèç
ñîíñóçäó, íÿhàéÿòñèçäè. Òàíðû áóíóí ÿâÿçèíäÿ ñèçè åë÷èëÿðèí éàíûíäà
ïåøèìàí ãîéìàäû. Òþâëÿäÿ åøøÿéèí âÿ hÿéÿòäÿêè èòèíèçè äÿ ãûçà ÷åâèðäè.
Èíäè àðõàéûí þç èøèíèçè ýþðÿ áèëÿðñèíèç. Ýåäèí èòèí âÿ åøøÿéèí éåðèíäÿ îëàí
ãûçäàðû äà ýÿòèðèí.
Ãîæà áóííàðû äåéèô éåíÿ ãåéâÿ ÷ÿêèëäè. Êèøè âÿ àðâàä ôèêèð-õÿéàëäàí
àéðûëàííàí ñîíðà ýåäèô ïÿéÿäÿí âÿ èòèí äàìûíàí ãûçäàðû ýÿòèðäèëÿð.
Áó âàõòà ãÿäÿð åâäÿêè ãûç äà àéûëìûøäû. Ãûçäàðûí ö÷ö äÿ áèð-áèðèíÿ åëÿ
îõøóéóðäóëàð êè, îííàðû òàíûìàõ ìöìêöí äåéèëäè. Î ýöííÿí ÿð-àðâàä
áèëìÿäèëÿð êè, áó ö÷ ãûçäàí hàíñû îííàðûí þç äîüìà ãûçäàðûäû. Áó ïàéà
ýþðÿ êèøè äÿ, àðâàä äà Àëëàhà øöêöððÿð åòäèëÿð, äóàëàð îõóäóëàð.
Áó hàäèñÿäÿí áèð ýöí êå÷ìÿìèø, åë÷èëÿð òîéà áàøäàäûëàð. Êèøè ÿäÿâÿðêàííàí, åë àäÿòèéíÿí ãûçäàðû ÿð åâèíÿ êþ÷öðòäö.
Àðàäàí áèð ìöääÿò þòäö. Áèð ýöí êèøèéíÿí àðâàä åâäÿ ñþháÿò åäèðäèëÿð.
Àðâàä ãàéûòäû êû, àé êèøè, ãûçäàðû ÿðÿ âåðäèê, ýåòäèëÿð. Àíúàõ håø áèëìÿäèê
áó ãûçäàðäàí hàíñû áèçèìäè.
Êèøè äåäè:
– Àðâàä íàðàhàò îëìà, äóð èêèìèç äÿ hàçûððàøûô ãûçäàðûìûçûí éàíûíà
ãîíàõ ýåäÿê. Ùàë-ÿhâàë òóòàõ. Íåæÿ äîëàíäûõëàðûíû, íåæÿ éîëà ýåòäèêëÿðèíè
ñîðóøàõ. Îíäà áèçÿ ìÿ’ëóì îëàæàõ êè, äîüìà ãûçûìûç hàíñûäû.
Àðâàä äóðóô ö÷ õîí÷à äöçÿëòäè. Õîí÷àíûí áèðèíè ýþòöðöô äàhà
éàõûííûõäàêû ãûçûíûí åâèíÿ ãîíàõ ýåòäèëÿð. Éåçíÿ äÿ, ãûç äà áóííàðû ÷îõ
hþðìÿòíÿí ãàðøûëàäûëàð. Îííàðà éàõøû ñöôðÿ àøäûëàð. Éåäèëÿð, èøäèëÿð,
îðäàí-áóðäàí ñþháÿò åëÿäèëÿð. Àõûðäà ãûç áàéûðà ÷ûõàí êèìè êèøè ôöðñÿò
òàïûô éåçíÿñèííÿí ñîðóøäó:
À áàëà, áèð äå ýþðöì, ìÿíèì áó ãûçûìíàí ðàçûñàíìû?
Éåçíÿ äåäè:
– Àòåéè-ìåhðèáàí, ÷îõ ñàü îë, ãûçûí íàìóñäóäó, ãåéðÿòäèäè, ãî÷àõäû,
åâ-àèëÿ ãÿäðè áèëÿíäè. Îäóí, ãóðäóí ïàðàñûäû. Àíúàõ äèëè çÿhðèìàðäû.
Ýåæÿ-ýöíäöç èò êèìè höðöð, áåéèí-áàøûìûçû àïàðûð. Äåéèô-äàíûøìàõäàí íÿ
áåçèð, íÿ äÿ éîðóëóð, åëÿ áèë ãàðüà áåéíè éåéèô. Êèøè éàâàøúà àðâàäûíûí
äèçèííÿí áàñûô àííàòäû êû, àðâàä áó ãàíúûüûìûçäàí îëàíäû.
Îííàð èêèíúè ýöí èêèíúè éåçíÿëÿðèíÿ ãîíàõ ýåòäèëÿð. Áóðàäà äà îííàðû
÷îõ ýöëÿðöçíÿí, ìåhðèáàííûõíàí ãàðøûëàäûëàð. Éåíÿ äÿ îííàðûí ñöôðÿñèíÿ
ìèí-úöð íàç-íå’ìÿò äöçäöëÿð. Éåäèëÿð-èøäèëÿð. Êèøè ãûçû åøèéÿ ÷ûõàíäà
éåíÿ éåçíÿñèííÿí ñîðóøäó:
– Îüëóì, ãûçûì íåæÿäè, õîøóíà ýÿëèðìè?! Äàâà-äàëàøûíûç îëìóð êó,
ðàçûñàíìû îííàí?
Éåçíÿñè äåäè:
– Àòåéè-ìåhðèáàí, éàõøû þâëàä áþéöòäöéöíÿ ýþðÿ ñàü îë, íàìóñäó,
ãåéðÿòäè ãàäûíäû. Áþéöê-êè÷èê éîëó ýþçäöéÿíäè, håø íÿéíÿí àëû-ãàëû
îëìàç. Äèëè-àüçû äà êè, þçöíäÿ. Äèíäèðìÿñÿí ìèí èë äÿ ãàëñà äèíìÿç,
àíúàõ ÷îõ òÿíáÿëäè. Áèçäÿìÿñÿí éåðèííÿí òÿðïÿíìÿç. Åëÿ áèë åøøÿêäè.
Äþéöëìÿñÿ, ñþéöëìÿñÿ èø ýþðìöð êö, ýþðìöð.
Êèøè éåíÿ õÿëâÿòäÿí àðâàäûíûí äèçèííÿí áàñäû. Åéhàìíàí áàøà ñàëäû
êû, àé àðâàä, áó äà åøøÿéèìèçäÿí îëàí ãûçûìûçäû.
Îííàð ö÷öíúö ýöí, ö÷öíúö õîí÷àíû ýþòöðöô, ö÷öíúö éåçíÿñèýèëÿ ãîíàõ
ýåòäèëÿð. Î èêèñèíäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà àòà-àíàíû ÷îõ áþéöê õÿòèðhþðìÿòíÿí, õîøöçíÿí ãàðøûëàäûëàð. Éåíÿ äÿ îðòàëûüà äöíéàíûí éöç íàçöíå’ìÿòè äöçöëäö. Éåäèëÿð, èøäèëÿð. Ãûç àðàäà åøèéÿ ÷ûõàí êèìè, êèøè ôöðñÿòè
ÿëäÿí âåðìèéèô éåçíÿñèíÿ äåäè:
– Îüóë, äå ýþðöì, ãûçûìíàí ðàçûñàíìû?
Éåçíÿñè áó ñþçö åøèäÿí êèìè àðâàäûíû ÷àüûðûô äåäè:
– Ýåò ö÷öíúö ìÿðòÿáÿäÿêè ãàðïûçäàðäàí áèð éàõøûñûíû ñåø ýÿòè, êÿñÿê
äÿäÿí, àíàí éåñèííÿð.
Ãûç hàìèëÿéäè. Êèðèìèøúÿ ö÷öíúö ìÿðòÿáèéÿ ãàëõäû, áèð àçäàí ÿëèíäÿ
áèð ãàðïûç ýÿòèðèô ÿðèíÿ âåðäè.
ßðè äåäè:
– Áó ãàðïûç éàõøû ãàðïûç äåéèë, ýåò î áèðèñèíè ýÿòè. Àðâàäû éåíÿ äÿ
êèðèìèøúÿ ýÿòèðäèéè ãàðïûçû ãóúàüûíà àëûô ö÷öíúö ìÿðòÿáèéÿ ãàëõäû.
Áèð àçäàí ãóúàüûíäà áèð ãàðïûç ýÿòèðèô ÿðèíÿ âåðäè. ßðè éåíÿ äÿ hÿìèí
ñþçäÿðè òÿêðàð åòäè. Êèøèíèí ãûçû éåíÿ äÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áó ãàðïûçû
àïàðûô áàøãà áèðèíè ýÿòèðäè. Áåëÿëèêëÿ, îüëàí þç àðâàäûíû ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ
áèð ãàðïûçäàí þòðö ãûðõ äÿôÿ ãàéòàðäû. Ùàìèëÿ îëàí àðâàäû äöç ãûðõ äÿôÿ
êèðèìèøúÿ, ýöëÿðöçíÿí ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõûô-åíäè.
Ãûðõûíúû äÿôÿ îüëàí äåäè:
– Áàõ, áó ãàðïûçû äåéèðäèì!
Ñîíðà öçöíö ãàéíàòàñûíà-ãàéíàíàñûíà òóòóô äåäè:
– Áèçèì åâäÿ úÿìèñè áèð äÿíÿ ãàðïûç âàðûéäû. Ìÿí þçöì ãÿñäÿí ñèçèí
ãûçûíûçû hÿìëè-hÿìëè ãûðõ äÿôÿ ãàðïûç ýÿòèðìÿéÿ ýþíäÿðäèì.
Ýþðäöíöçìö, î áèðæÿ äÿôÿ íàðàçûëûüûíû áèëäèðèô, éîðóëäóüóíó äåìÿäè. Íÿ
äÿ ìàíàÿ äåìÿäè êè, àõû ìÿíè íÿ ö÷öí éàëàí éåðÿ éîðóðñàí, áèçäÿ ãûðõ
éîõ, áèðæÿ äÿíÿ ãàðïûç âàð. Èíäè þçöíöç ýþðäöíöç êö, íåúÿ òÿðáèéÿëè,
ìÿäÿíè, ãî÷àõ, äèëè-àüçû þçöíäÿ hàëàë ñöä ÿììèø áèð ãûçûíûç âàð. Ìÿí
îíóííàí éàøàìàüûìà ýþðÿ ýåæÿ-ýöíäöç óëó Éàðàäàíà øöêöëëÿð åäèðÿì.
Êèøè éåíÿ éàâàøúà àðâàäûíûí äèçèííÿí áàñäû. Áèëäèðäè êè, àé àðâàä, áó
186
187
óëó Òàíðûíûí áèçÿ áÿõø åëÿäèéè äîñò-äîüìà ãûçûìûçäû.
ßáÿñ äåéèë êè, íàüûëëàðäà òå-òåç åøèäèðèê êè, âàð èïÿê ãàðû, ãàðû âàð êþïÿê
ãàðû, ãàðû âàð íÿïÿê ãàðû.
ÃÛØ-ÁÀÙÀÐ
Èêè îâ÷ó âàðûéìûø. Áó îâ÷óëàð î ãÿäÿð ãÿääàðûéìûøäàð,òà íÿ äåéèì...
ßëëÿðèíÿ êå÷ÿíèí áàøûíû öçöëëÿðìèø. Áèð ýöí îâ÷óíóí áèðèíèí àðâàäû áÿðê
õÿñòÿëÿíèð. ßðèíÿ äåéèð:
– Àé êèøè, öðÿéèì ñÿð÷ÿ ÿòè èñòèéèð.
Îâ÷ó äåéèð:
– Áóííàí àñàí íÿ âàð êû, áó ñààò ýÿòèðÿðÿì.
Îâ÷ó ÷þëÿ ÷ûõûô íÿ ãÿäÿð àõòàðûðñà, ÿëèíÿ áèð äÿíÿ ñÿð÷ÿ êå÷ìèð.
Ùàðàéà áàõûðñà, ãàðüà ýþðöð. Ñÿð÷ÿëÿð éóâàëàðûíà ÷ÿêèëèô, hå÷ áèðè
ýþðöíìöð. Îâ÷ó þç-þçöíÿ äåéèð:
Áèð ñîéóã äöøÿéäè, áó ñÿð÷ÿëÿð àæäàðûííàí éåðÿ äþøÿíÿéäèëÿð.
Ùàìûñûíûí áàøûíû öçÿéäèìû.
Îíóí ñÿñè hÿð éàíà éàéûëûð. Áó ãàðüûøäàí ñîíðà ãàð éàüìàüà áàøäûéûð.
Îâ÷ó äþíöô ãûøà ÷åâðèëèð. Áÿðê ñîéóõ äöøöð. Ãóøäàð èñòè þëêÿëÿðÿ ýåäèð.
Ìàë-ãàðà è÷ÿðè äîëóð. Ñÿð÷ÿëÿð úèâèëäÿøÿ-úèâèëäÿøÿ éåðÿ äþøÿíèð.
Èêèíúè îâ÷ó äîñòóíóí ãûøà äþíäöéöíö ýþðöô áÿðê ãÿçÿôëÿíèð. Ñèëàhûíû
ýþòöðöô ÷þëÿ ÷ûõûð. Ö÷ àé ÷þëö-êþôøÿíè ýÿçèð, éîðóëóð. Áèð àüàúûí àëòûíäà
îòóðóô äèíúèíè àëûð. Äÿðääè-äÿðääè îõóéóð:
Ãàðüûøû ãûøà äþíìöø, ëåé-ëåé áàëàì, ëåé-ëåé.
Îæàüû âàõòñûç ñþíìöø, ëåé-ëåé, áàëàì ëåé-ëåé.
Îâ÷óíóí ñÿñè ÿòðàôà éàéûëûð. Î ãÿôëÿòÿí äþíöô éàçà ÷åâðèëèð. Ãûø éîõ
îëóð. Åëÿ î âàõòäàí äà éàç ãûøû àõòàðàíäà ãûø éîõ îëóð. Îííëàð áèð-áèðèííÿí
ýþðöøÿ áèëìèëëÿð.
2-úè âàðèàíò. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ éàçíàí ãûø èêè ãàðäàøûéìûø. Áèðè äþâëÿòäè,
áèðè êàñûô. Áèð ýöí êàñûô ãàðäàøûí óøàõëàðû àæûííàí ñûçûëëàøàíäà î, ÿëÿøñèç
ãàëûô äþâëÿòäèíèí éàíûíà ýÿëèô äåéèð:
– Ãàðäàø, öìèäèì ýþéäÿ Àëëàhà, éåðäÿ ñàíàäû. Óøàõëàðûì àæûííàí
ãûðûëûð. Ùå÷ îëìàñà, áèð ïàð÷à éàâàí ÷þðÿê âåð, àïàðûì îííëàðà âåðèì.
Äþâëÿòäè äåéèð:
– Ãàðäàø, èêè ýþç ñÿíäÿäè, èêèñè äÿ ìÿíäÿ. Èêè ÿë ñÿíèíäè, èêèñè äÿ
ìÿíèì. Ùåø íÿ âåðÿí äþéöëÿì, ýåò þçöíÿ ÷þðÿê ãàçàí.
Êè÷èê ãàðäàø êîð-ïåøìàí ÷þëÿ ÷ûõûð. Ãàðäàøûíà ãàðüûø åëèéÿ-åëèéÿ åâèíÿ
ýÿëèð. Óøàõëàðûí öçöíÿ ÷ûõà áèëìèð. Öçö ãàðàëûõäàí àñòàíûéà ÷þêöô äåéèð:
188
– Àëëàh, ñÿí ìÿíè ýþéäÿí-ýþéÿðòèäÿí áèð øåéÿ ÷åâèð. Óøàõëàð àæ
ãàëìàñûí.
Ñþç àüçûííàí ÷ûõàí êèìè äþíöô éàç îëóð. Ùÿð òÿðÿô ýþé îòíàí þðòöëöð.
Òàõûë, ïåíúÿð áîé àòûð. Êàñûâûí óøàõëàðû ãóøÿïïÿéèííÿí, óííóúàäàí éåéèô
áèð òÿhÿð éîëà ýåäèëëÿð. Êàñûô éàçà äþíÿíäÿ âàððû ãàðäàø äà éîõà ÷ûõûð. Íÿ
ãÿäÿð àõòàðûëëàðñà, òàïà áèëìèëëÿð.
Áèð âàõò êå÷ÿííÿí ñîíðà áèð ñîéóõ äöøöð, áèð áîðàí ãîïóð, äàhà íÿ
äåéèì. Áîðàí ÿñäèêúÿ áó ñþçäÿð åøèäèëèð:
Ìÿí ãàðäàøàì, ãàðüûøàì,
È÷ÿðè äîëóí àæûìûøàì.
Ãûøûí ãÿçÿáëè ñÿñè ýåòäèêúÿ äàhà äà ýöæäÿíèð.
Ìÿí ãàðäàøàì, áàæàëàðû áàñìûøàì,
Ãàïûëàðà ãàðû éûüûô ãàøìûøàì.
Áó ýöí-ñàâàh ýÿëÿð àíàì ÷èëëÿëÿð,
Ýþçäÿðèíäÿí êàñûôëàðûí îä ÿëÿð.
Áåëÿëèêíÿí, âàððû ãàðäàø ãûø îëóô, úàìààòû ñîéóõäàí äîíäóðóô ãûðìàõ
èñòèéèð. Úàìààò òåç òÿíäèðè, îæàõëàðû ãàëûéûð ãûðàüûíäà îòóðóð. Ùèðñ âóðóð
ãûøûí áàøûíà. Þç-þçöíÿ äåéèð:
– Éåíÿ äÿ êàñûôëàð áèð èëëàú åëÿäèëÿð. Áèð øåé åëèéèì, ãîé ñîéóõäàí
þëñöííÿð.
Áó ôèêèðíÿí àíàñû Áþéöê ×èëëéè ÷àüûðûð:
– Àíàì ×èëëÿ, áèð áó êàñûôëàðà çöëì åëÿ. Åëÿ ñîéóõ ñàë êû, äîíóô áóçà
äþíñöííÿð.
Áþéöê ×èëëÿ åøèéÿ ÷ûõûô ýÿçèð, äîëàíûð, àõûðäà äà êàñûô îüëóíà,
íÿâÿëÿðèíÿ éàçûüû ýÿëèô håø íÿ åëÿìèð. Ùàìûéû èñòè òÿíäèðèí áàøûíà éûüûð.
Ãûø ýþðöð êö, àíàñû áèð øåé åëÿìÿäè. Ùèðñäÿíèô àíàäûüûíû êþìÿéÿ ÷àüûðûð:
– Êè÷èê ×èëëÿ, áó àäàìëàðà åëÿ çöëì åëÿ êè, äîíóô áóçà äþíñöíëÿð.
Áóííàðûí öçöííÿí ìÿí áó ýöíÿ äöøìöøÿì.
Êè÷èê ×èëëÿ åøèéÿ ÷ûõûô hÿððÿíèð. Ýþðöð êö, úàìààò åøèêäÿ-áàæàäà
hÿððÿíèð, àõøàìëàð äà îæàüûí áàøûíà éûüûøûô ãûçûíûëëàð. Êè÷èê ×èëëÿ þç-þçöíÿ
äåéèð:
– Éàõøû, èíäè ýþðöí ñèçèí áàøûíûçà íÿ îéóí à÷àæàì!
Êè÷èê ×èëëÿ åëÿ ñîéóõ åëèéèð, åëÿ òóôàí ãîïàðûð êû, hàìû ãà÷ûô òÿíäèðèí
áàøûíà éûüûøûð. Éåíÿ äÿ úàííàðû ãûçìûð êû, ãûçìûð. Õÿâÿð ýåäèô éàçà ÷àòûð.
Éàç ýþðöð êö, áàëàëàðû ÿçèééÿò ÷ÿêèð, òåç þçöíö éåòèðèð îííàðà. Êè÷èê
×èëëÿíè ãîâóô èëèì-èëèì èòèðèð. Îíóí íÿôÿñèííÿí hÿð øåé äèð÷ÿëèð, úàíà ýÿëèð.
189
ÁÞÉÖÊ ×ÈËËß Âß ÊÈ×ÈÊ ×ÈËËß
Áèð êèøèíèí áèð ýþçÿë ãûçû âàðûéìûø. Ãûç áèð àç áþéöéÿíäÿ àíàñû þëöð.
Ãûç ãàëûð éåòèì. Êèøè ýþðöð êö, éîëà ýåäÿ áèëìèð. Òÿçÿ áèð àðâàä àëûð.
Àðâàä áó îæàüà ýÿëèð-ýÿëìèð, ãûçûí ýöíö ýþé ÿñêèéÿ áöêöëöð, îíà ýþç
âåðèð, èøûõ âåðìèð.
Áèð ýöí ãûç áèð áóæàüà ãûñûëûô è÷èí-è÷èí àüëûéàðàõ äåéèð:
– Àëëàh, áó íÿ çöëöìäö ìÿí ÷ÿêèðÿì. Åëÿ áèð øåé îëàéäû àíàëûüûìûí
öçöíö ýþðìöéÿéäèì.
Ãûç áÿõòè ãàðà îëäóüóííàí ãàðàíãóøà ÷åâðèëèð. Ãàíàä ÷àëûô áó äèéàðäàí
ó÷óô ýåäèð.
Àíàëûüûíûí ýþçö ãàâàüûíäà ãûçûí ó÷óô ýåòìÿñè àíàëûüûíû äàhà äà
hèääÿòäÿíäèðèð. Ùèðñèííÿí, hèêêÿñèííÿí øàõòûéà ÷åâðèëèð. Èêèíúè àðâàä
îëäóüóíà ýþðÿ áóíà êè÷èê ×èëëÿ äåéèëëÿð. Êè÷èê ×èëëÿ úàìààòà åëÿ çöëì
åëèéèð êè, ñîéóõäàí hàìû ãà÷ûô è÷ÿðè éûüûëûð. Àðàäàí áèð èë êå÷èð. Áèð ýåæÿ
þëÿí àðâàä êèøèíèí éóõóñóíà ýèðèð. Éóõóäà îííàí ñîðóøóð:
– Àé êèøè, ýöíöí, ýöçÿðàíûí íÿ òÿhÿð êå÷èð?
– Àðâàä, öçöì éàíûíäà ãàðàäû. Íÿ äåéèì, òÿçÿ àðâàä àëäûì. Ýÿëäèýÿëìÿäè áèçÿ ýöí âåðìÿäè. Ãûçûì îíóí öçöííÿí áàø àëûô ýåòäè. Þçö äÿ
hèêêÿñèííÿí, ñÿðòäèéèííÿí äþíöô ×èëëÿ îëäó. Áèçè ñîéóãäàí áóðóô-áöêöô
éóìàüà äþíäÿðäè.
Áóííàí ñîíðà àðâàäûí ðóhó äà äþíöô Áþéöê ×èëëÿ îëóð.
Áþéöê ×èëëÿ ýÿçèð, äîëàíûð, ýÿëèô éîë ãûðàüûíäà Êè÷èê ×èëëÿéííÿí
ðàñòäàøûð.
Êè÷èê ×èëëÿ äåéèð:
– Áþéöê ×èëëÿ hàðà áåëÿ, õåéèð îëà?
Áþéöê ×èëëÿ äåéèð:
– Ýåäèðÿì åëèìè-îâàìû ýþðöì. Îííàðà áàø ÷ÿêèì ýÿëèì.
Áþéöê ×èëëÿ Êè÷èê ×èëëÿäÿí àéðûëûô ýåäèð. Àç ýåäèð, ÷îõ ýåäèð, ýÿëèô
îâàñûíà ÷àòûð. Ýþðöð íÿ: úàìàhàò îðäà-áóðäà ñîéóõäàí ñîçàëûð. Åëÿ åëèéèð
êè, hàìû éûüûëûð òÿíäèðèí áàøûíà. Ùàìûéû è÷ÿðè, òÿíäèðèí áàøûíà éûüàííàí
ñîíðà ÷ûõûô ýåäèð. Áþéöê ×èëëÿ éåíÿ Êè÷èê ×èëëèéÿ ðàñò îëóð.
Êè÷èê ×èëëÿ ñîðóøóð:
– Àé áàæû, àé ýöíö, ýåòäèí íåéíÿäèí?
Áþéöê ×èëëÿ äåéèð:
– Ýåòäèì, hàìûéû òÿíäèðèí áàøûíà éûüäûì. Ñîéóõäàí öøöéöðäöëÿð.
Êè÷èê ×èëëÿ äåéèð:
190
– Ñÿí ýåòäèí hàìûñûíû òÿíäèðèí áàøûíà éûüäûí. Ìÿí äÿ ýåäèô òÿíäèðäÿí
ñîõóô êöëôÿäÿí ÷ûõàðäàæàì.
Êè÷èê ×èëëÿ éîëà äöøöð. Ýÿëèô ìÿêàíà ÷àòûð. Åëÿ ñîéóõ åëèéèð êè,
äîüðóäàí äà, úàìààò ãà÷ûô þçöíö âåðèð òÿíäèðèí ãûðàüûíà. Àììà éåíÿ
úàííàðû ãûçìûð êû, ãûçìûð. Åëÿ áèð øàõòà îëóð êó, äàhà íÿ äåéèì. Ãàðàíãóø
äà áó ñîéóüà ýþðÿ áàø àëûô áó éåððÿðäÿí ýåäèð. Êè÷èê ×èëëÿ ÷ûõàííàí ñîíðà
ãàðàíãóø ýÿëèô åâëÿðèí äèâàðûíäà éóâà ãóðóð. Ñîíðà éåíÿ äÿ ñîéóãëàð
äöøÿíäÿ îðàäàí ó÷óô èñòè éåððÿðÿ ýåäèëëÿð.
ÃÛÇÛËÝÖË Âß ÁÖËÁÖË
Ýþçÿë áèð ãûç âàðûéìûø. Îíóí höñíö-úàìàëû, áîé-áóõóíó, ãÿääèãàìÿòè äöíéàéà ñÿñ ñàëûôìûø. Áèð ýöí åëèí àääû-ñàííû èýèääÿðèííÿí áèðè
öðÿéèíè îíà à÷ûð.
Ãûç îíóí ìÿhÿááÿòèíÿ áèýàíÿ ãàëìûð. Áèð-áèðèíèí åøãèííÿí äÿëèäèâàíÿ îëóëëàð.
Áèð ýöí îüëàí áàøãà áèð ýþçÿëÿ ðàñò ýÿëèð. ßââÿëêè ÿhäè-ïåéìàíû
óíóäóô èíäè äÿ áó ãûçà àøèã îëóð.
Áèðèíúè ñåâäèéè ãûç ýöííÿðíÿí îíóí éîëóíó ýþçäöéöð, àíúàõ îüëàí
ýÿëèô ÷ûõìûð. Àõûð êû, ãûç ÿhâàëàòäàí õÿâÿð òóòóð. Äÿðä-ãÿì è÷èíäÿ àëûøûôéàíûð. Ýåæÿ-ýöíäöç ýþç éàøäàðû àõûäûð.
Áèð ýöí îüëàí þç èøäÿðèííÿí ïåøìàí îëóð. Èñòèéèð êè, ýåäèô ñåâýèëèñèíè
ýþðñöí. Îíóí ãÿëáèíÿ äÿéäèéè ö÷öí öçð èñòÿñèí. Îüëàíûí ýÿëäèéèíè ýþðÿí
ãûç äÿðèííÿí íàëÿ ÷ÿêèð. Öçöíö ýþéÿ òóòóô äåéèð:
– Éà ðÿáá, åëÿ åëÿ êè, áèð äÿ áåëÿ áèð íàìÿðäèí ÿëè ìàíà òîõóíìàñûí.
Ãûç äþíöô àü ýöëÿ ÷åâðèëèð. Áóäàüûíûí hÿð éàíûííàí òèêàííàð ÷ûõûð.
Îüëàí áóíó ýþçäÿðèííÿí ýþðöð âÿ äÿðääÿí éàíûõëû-éàíûõëû îõóéóô ýöëöí
áàøûíà ôûððàíûð. Ýåæÿ-ýöíäöç ýöëöí áàøûíà äîëàíàí îüëàí Àëëàhà éàëâàðûð
êû, îíó ãóøà äþíäÿðñèí. Ùå÷ îëìàñà áóäàüûíà ãîíóô èéèíè àëà áèëñèí. Àëëàh
ñÿñèíè åøèäèô îíó ãóøà ÷åâèðèð. Î, ñåâèëÿ-ñåâèëÿ ýöëöí öñòöíÿ ãîíóð. Àü
ýöëöí òèêàííàðû îíóí êþêñöíÿ ñàíúûëûð. Áöëáöë àë ãàíà áîéàíûð. Ãàíû ýöëöí
àü ëÿ÷ÿêëÿðèíÿ òþêöëöð. Àü ýöë ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàíûð. Ãûçûëýöëÿ ÷åâðèëèð.
Áöëáöëöí âÿôàñûçäûüû hÿð éåðÿ éàéûëûð. Áöëáöë äÿ þç ýöíàhûíû éóìàõ ö÷öí
hÿìèøÿ áó ýöëÿ ãîíóô, éàíûõëû-éàíûõëû îõóéóð.
ËÀËß (ËÀËÀÕÀØ)
191
ßìè ãûçû, ÿìè îüëó áèð-áèðèíè ñåâèëëÿð. Áèð ýöííÿðè, áèð äÿãèãÿëÿðè áèðáèðèííÿí àéðû êåøìèð. Ùÿð äÿôÿ ýþðÿíäÿ ÿìèñè ãàðäàøû îüëóíà äåéèðìèø:
– Íåúÿ äÿ îëñà, ãûçûìû ñàíà âåðÿæÿì.
Ãûç éåêÿëèô hÿääè-áóëóüà ÷àòûð. ßìèñè éàâàø-éàâàø îíóí àéàõëàðûíû
ãàðäàøûýèëäÿí êÿñèð. hÿð èêè úàâàí äÿðä-ãÿì è÷èíäÿ àëûøûô-éàíûð. Ùåø
êÿñäÿí îííàðà èìäàä îëìóð.
Áèð ýöí ãûç ìÿêòóô éàçûô ÷îõ ÷ÿòèííèêíÿí ÿìèñè îüëóíà ÷àòäûðûð. Îüëàí
ìÿêòóâó îõóéóô, ýþðöð êö, ÿìèñè ãûçû îíó äàüûí ÿòÿéèíäÿêè ýþðöø
éåððÿðèíÿ ÷àüûðûð.
Ãûç ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû ýÿëèô ÷ûõûð âÿ’äÿ éåðèíÿ. Îüëàí îðàäà îíó
ýþçäöéöðäö. Îííàð ñþháÿò åòäèêëÿðè éåðäÿ ãÿôèëäÿí áèð îüëàí ýÿëèð. Áó
àòàñûíûí îíó íèøàííàìàõ èñòÿäèéè îüëàíûéäû. Ãûç ýþðöð êö, àðûéà ãàí
äöøÿæÿê. Îíà ýþðÿ ÿìèñè îüëóíà äåéèð:
– ßìèîüëó, ñÿí ìÿíè áó äÿðÿäÿí àøàüû àò, ãîé ìÿí þëöì, áóíííàí äà
hÿð øåé áèòñèí. Îüëàí ðàçû îëìóð. Ãûç þçöíö àòìàõ èñòèéÿíäÿ îüëàí ÿëèíè
àòûô îíóí ñàøäàðûííàí òóòóð. Àììà îííàð þçäÿðèíè ñàõëûéà áèëìèëëÿð. Ùÿð
èêèñè ó÷óðóì äÿðèéÿ äöøöô òÿëÿô îëóëëàð. Àðàéà ýèðÿí îüëàí òóòäóüó èøäÿí
ïåøìàí îëóô þçöíö îííàðû äàëûíúà àòûð. Î äà îðàäà þëöð. Ëÿ÷ÿêëÿðèí
îðòàñûíäà ãàðà ñà÷àõëû òåëëÿð âÿ áèð äÿ äöéìÿúèê îëóð.
Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, äöéìÿúèê âÿ ãàðà ëÿ÷ÿêëÿð ãûçíàí îüëàíûí, ãàðà òåëëÿð
èñÿ îííàðûí áèð-áèðèíÿ ãîâóøìàüà ãîéìóéàí îüëàíûí ãàíûííàí éàðàíûð. Áó
ýöëöí àäûíà ëàëàõàø äåéèëëÿð. Áó ýöë ÿí ÷îõ óúà äàü ÿòÿêëÿðèíäÿ, ó÷óðóìëó
éåððÿðäÿ áèòèð.
ÉÀÑßÌßÍ
Ýþðÿñÿí íèéÿ éàñÿìÿí äàüëàðäà, äöçäÿðäÿ, ÷ÿìÿííÿðäÿ áèòìèéèô,
àüàøäàðûí áàøûíà ÷ûõûô?
Áåëÿ äåéèëëÿð êè, èêè ãàðäàø îëóð. Îííàð áèð-áèðèííÿí õÿâÿðñèç áèð ãûçû
èñòèéèëëÿð. Áþéöê ãàðäàø öðÿéèíè ãûçà à÷ûô îííàí åâëÿíèð. Áóííàð ìåhðèáàí
éàøûéûëëàð. Ãûçûí äÿðäèíÿ äþçìöéÿí êè÷èê ãàðäàø áèð ýöí áþéöê ãàðäàøûíû
âóðóô þëäöðöð. Ãûç ÿðèíè ãàïûäàêû áàü÷àäà äÿôí åëèéèð.
Ãàðäàøûíûí áàñäûðûëäûüû ýöí, êè÷èê ãàðäàø ýÿëèíèí éàíûíà ýÿëèô äåéèð:
– Ñÿíèí ÿðèíè, ãàðäàøûìû ìÿí þëäöðìöøÿì. Þçö äÿ áóíó ñàíà ýþðÿ
åëÿìèøÿì. Ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì. Ýÿðÿê ñÿí áó ýöííÿí ìÿíèì àðâàäûì
îëàñàí.
Ãûç äÿðèííÿí áèð àh ÷ÿêèð âÿ äåéèð:
– Ñÿí ìÿíèì ãàéíûìñàí, ýÿðÿê áó èø îëìóéàéäû. Èíäè êè áåëÿ îëäó,
ñàâàhà ãÿäÿð ìàíà ìþhëÿò âåð.
192
Ãàéíû îííàí ðàçûëàøûð. Ãûç áöòöí ýåæèéè ôèêèððÿøèð, íÿ ãÿäÿð äàüû àðàíà,
àðàíû äàüà ÷ÿêèðñÿ, ÷ûõûø éîëó òàïà áèëìèð. Ñàâàh à÷ûëàí êèìè éåðèííÿí
äóðóô ÿðèíèí ìÿçàðû öñòöíÿ ýÿëèð. Ýþðöð áóðàäà áèð àüàø áèòèô. Õåéëè
àüëàäûõäàí ñîíðà ÿëèíè ýþéÿ à÷ûô èìäàä äèëèéèð:
Àëëàhûì, þç áèððèéèí õàòèðèíÿ, ìàíà áèð éîë ýþñòÿð. Éà ìÿíè þëäöð, éà
äà áèð ýöë åëÿ, áó àüàøäà ÿðèìèí éàñûíû ñàõëûéûì.
Äèëÿéè ãÿáóë îëàí ýÿëèí ñöáh äîíóíäà, ñöáh ðÿíýèíäÿ áèð ýöë îëóô
hÿìèí àüàúûí áóäàüûíà ãîíóð. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåéèð:
– ßìèí îëäóì. Îíóí àäû äà áóðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèô. Éàñ âÿ ÿìèí
ñþçöííÿí.
II ÂÀÐÈÀÍÒ
Áèð ãûçíàí áèð îüëàí áèð-áèðèíè èñòèéèðìèøäÿð. Áèð ýöí ðàçûëàøûëëàð êû,
áàü÷àäà ýþðöøñöííÿð.
Ýåæÿ ãàðàííûõ äöøÿíäÿ áóííàð áàü÷àéà ýÿëèëëÿð. Áàü÷à à÷ûõëûõ
îëäóüóííàí áóííàðû ýþðÿí îëìàñûí äåéÿ, ÷ÿêèëèô áèð êöíøäÿ äàéàíûëëàð.
Åëÿ áóðàäàúà áèð-áèðèíÿ ñàðìàøûô éóõóéà ýåäèëëÿð.
Ñàâàh ýÿëèô îííàðû áèð éåðäÿ òóòóð, èêèñèíè áèð-áèðèíÿ áàüëûéûô àïàðìàõ
èñòèéèëëÿð.
Äÿäÿñèííÿí ãîðõàí ãûç éàëâàðûð:
– Àé Àëëàh, áèçè éà þëäöð, éà äà àüàøäàí, ýöëäÿí áèð øåéÿ ÷åâèð,
äÿäÿìèí öçöíÿ áåëÿ ÷ûõìûéûì.
Îüëàí àüàú îëóð, ãûç äà îíóí öñòöíäÿ ñöáhöí ìàâè ðÿíýèíäÿ áèð ýöë.
Áèð-áèðèííÿí àéðûëìûëëàð. ßòèððÿðè áöòöí áàæûéà éàéûëûð. Áàü÷àíûí
éàðàøûüûíà ÷åâðèëèëëÿð.
ÝÖËÕßÒÌÈ
Õÿòìè àäûíäà áèð ãûçûí íèøàííûñû áÿðê õÿñòÿëÿíèð. Äÿðäèíÿ äÿðìàí
òàïûëìûð. Õÿòìè hÿð ýöí äàüäàí, äöçäÿí ÷è÷ÿêëÿð éûüûô äÿðìàí äöçÿëäèð.
Éåíÿ äÿ håø áèð õåéðè äÿéìèð. Áèð ýöí äàüäà ÷è÷ÿê éûüàíäà Õÿòìè àüëûéûð.
Ýþç éàøäàðû äèëÿ ýÿëèô ñîðóøóð:
– Õÿòìè, íèéÿ àüëûéûðñàí?
Õÿòìè äåéèð:
– Áÿñ íåéíèéèì? Åëÿ ýöë îëìàäû êû, äÿðìàí åëÿìèéèì. Íèøàííûìà
ÿëÿú òàïà áèëìÿäèì.
Ýþç éàøû äåéèð:
193
– Åëÿ áèð ýöë áèòÿð êè, î ñÿíèí íèøàííûíà äÿðìàí îëàð, àüëàìà.
Õÿòìè äåéèð:
– Êàø åëÿ ìÿí þçöì ýöë îëàéäûì. Òÿêè íèøàííûì ñàüàëàéäû.
Ñþç àüçûííàí ãóðòàðìàìûø Õÿòìè ýöëÿ ÷åâðèëèð. Íèøàííûñû î ýöëäÿí
äÿðìàí êèìè èñòèôàäÿ åëèéèô òàìàìèëÿ ñàüàëûð. Ùÿìèí ýöëÿ áèð çàìàííàð
Õÿòìè ýöëö äåéèëëÿð. Ñîíðà äà åë àðàñûíäà àäû äÿéèøèô Ýöëõÿòìè îëóô.
ÝÈÚÈÒÊÀÍ
Äöíéàäà òàéû-áèðàâàðû îëìóéàí áèð ýþçÿë îëóð. Îíó hÿð òÿðÿôäÿí
èñòÿéèðëÿð. Àììà ãûç håø êèìÿ ýåòìèð. Àõûð êû, áèð êàñûô îüëàíû ñåâäèéèíè
àíàñûíà õÿâÿð âåðèð. Àíàñû äà äàø àòûô áàøûíû òóòóð êó, îüëàí êàñûôäû, áèç
äþâëÿòäè, áèçíÿí îíóíêó òóòìàç.
Áóíó åøèäÿí îüëàí áàøûíû ýþòöðöô ïóë ãàçàíìàõäàí þòðö óçàõ éåððÿðÿ
ýåäèð. Ãûç äà áàøäûéûð îíóí éîëóíó ýþçäÿìÿéÿ.
Áèð ýöí äÿäÿñè îíó äþâëÿòäè áèð îüëàíà íèøàííûéûð. Âàõò î âàõò îëóð êó,
ýÿëèëëÿð ýÿëèíè àïàðìàüà. Åëÿ êè, êàðâàí ýÿëèð, ãûç åøèéÿ ÷ûõûô àëàüûí
äàëûíäà çèâèëëèéèí è÷èíäÿ îòóðóô çöëöì-çöëöì àüëûéûð. Öçöíö ýþéÿ òóòóô
äåéèð:
Èñòÿìÿäèéèìÿ ãèñìÿò îëóíúà çèð-çèáèë îëóô àéàõ àëòûíäà ãàëàéäûì, îò
îëóô håéâàííàðà éåì îëàéäûì.
Åëÿ áó âàõò ãûçäàð îíóí áàøûíà éûüûëûëëàð êè, ýåäÿê áàøûíû áÿçèéÿê.
Îüëàí àäàìëàðû ñÿíè ýþçëöéöð. Ãûç åëÿ áèð àh ÷ÿêèð êè, éåð-ýþé ëÿðçèéÿ
ýÿëèð. Ãûçäàð îíóí ãîëóííàí òóòóô ÷ÿêèëëÿð. Ãûçäàðûí ÿëèíè äàëûéûð. Ãûçäàð
ÿëëÿðèíè îâóøäóðà-îâóøäóðà ãà÷ûô îíóí àíàñûíà õÿâÿð àïàðûëëàð êè,
áàøûìûçà áåëÿ áèð èø ýÿëèô. Úàìààò òþêöëöô ýÿëèð, hàìû áó èøÿ ìÿhÿòòÿë
ãàëûð.
Åëÿ î âàõòäàí äà hÿìèí òèêàííû áèòêè çèð-çèáèëëè éåððÿðäÿ áèòèð. Àäûíàäà
ýèæèðòêàí äåéèëëÿð.
ÄÀÍÀÃÛÐÀÍ
Åh, ôÿëÿê... ôÿëÿê... Ôÿëÿéèí åâè éûõûëñûí, áàëà! Äåéèëëÿð êè, áèð îüëàí
âàðûéìûø. Îí, îí èêè éàøûíäà. Óøàõêÿí àíàñûííàí, äÿäÿñèííÿí éåòèì ãàëàí
áó îüëàíû ÿìèñè ñàõëûéûðìûø. Âàð-éîõó áèðúÿ áó ÿìèñèéìèø êè, áóíóí äà
âàð-äþâëÿòè áàøûííàí àøûðìûø. Âàð-äþâëÿòèí ÷îõëóüóíà áàõìûéàðàõ,
194
ãàðäàøû îüëóíà ÷îõ ÿçèééÿò âåðèðìèø. Îüëàí éàç-ãûø ÿìèñèíèí äàíàëàðûíû
îòàðûðìûø. Áó ãÿäÿð ÿçèééÿòÿ áèð ãàðûí ÷þðÿê éåéèðìèø.
Áèð ýöí îüëàíûí áàøûíà áÿäáàõòäûõ ýÿëèð. Íàõûðû ÷þëäÿ îòàðäûüû éåðäÿ
èêè ãóðä ïåéäà îëóð. Äàíàëàðäàí èêèñèíè-ö÷öíö ïàð÷àëûéûð. Îüëàí àüëûéààüëûéà íàõûðû åâÿ ýÿòèðèð.
Ýþç éàøäàðûíà áàõìûéàðàõ, ÿìèñè îíó î ãÿäÿð äþéöð, î ãÿäÿð äþéöð,
äàhà íÿ äåéèì? Áóííàí äà öðÿéè ñîéóìóéûô îüëàíà äåéèð:
– Ùàðäàäû äàíàëàðû ýÿòèð éåðèíÿ ãîé. Éîõñà ýöíöí ãàðà îëàæàõ.
Îüëàí òåçäÿí äóðóô äàíàëàðû þðöøÿ àïàðûð. Åëÿ éåðäÿ îòàðûð êû, îðäàí
îâà ýþðöíöð. Äàíàëàð îòäóéóð, îüëàí äà àüçû öñòÿ éûõûëûô ôèêèððÿøèð.
ßìèñèííÿí î ãÿäÿð ÷èðýèéèð êè, àç ãàëûð êû, ýåäèô áöòöí ìöëêöíÿ îä âóðñóí.
Áèðäÿí îíóí áåéíèíÿ ýÿëèð êè, íîëàéäû áèð çÿhÿððè áèòêè îëàéäû, áöòöí
äàíàëàð îòäóéóô þëÿéäèëÿð. Îíäà ÿìèì ëàï ÿðø þéíöíÿ êèìè éàíàðäû. Áåëÿ
ôèêèððÿøÿ-ôèêèððÿøÿ éóõóéà ýåäèð. Áèð äàhà àéûëìûð. Ìàâè ýþçÿë ýöëÿ
÷åâðèëèô ÷þë áîéó éàéûëûð. Äàíàëàð îíó éåéÿí êèìè þëöëëÿð.
Ýåæÿ äöøöð. ßìèñè ýþðöð êö, îüëàí ýÿëìÿäè. Íàõûð äà ÷þëäÿäè. Þçþçöíÿ äåäè:
– Þçö úÿhÿííÿì, íàõûðû àïàðûô áàòûðàð. Âàð-éîõóì ÿëäÿí ýåäÿð.
Ýåäèì ýþðöì hàðäàäû?!
Áåëÿæÿ þç-þçöíÿ äåéèíÿ-äåéèíÿ ýÿëèð ÷þëÿ. ×îõ àõòàðàííàí ñîíðà áèð
òÿïÿëèêäÿ íàõûðû òàïûð. Àíúàã äàíàëàðûí hàìûñû þëìöøäö. Íÿ ãÿäÿð
àõòàðûðñà, îüëàíû òàïà áèëìèð. Áàøûíà-ýþçöíÿ äþéÿ-äþéÿ ýÿëèð êÿíäÿ. Áèð
÷îâàí äåéèð êè, î ýþðöôäö. Îüëàí áèðäÿí-áèðÿ ýþçöìöí ãàâàüûíäà ýöëÿ
÷åâðèëäè.
Áóííàí ñîíðà hÿìèí ýöë õàëã àðàñûíäà äàíàãûðàí àäûííàí òàíûíûð.
ÝßËÈÍÁÎÀÍ
Ëàï ãÿäèì çàìàíëàðäà áèð êèøè þç úàâàí ýÿëèíèíè éàíûíà ÷àüûðûô äåéèð:
– À áàëà, àïàð áó ìàëûí ãàðûí-ãûðòàñûíû, è÷-è÷àëàòûíû áóëàõäà òÿð-òÿìèç
éó. Åëÿ åëÿ êè, ãàò-ãàòäàðûí àðàñûíäà ïåéèí ãàëìàñûí.
Ýÿëèí ãàéûíàòàñûíûí òàïøûðäûõëàðûíû èðè áèð ëÿéÿíÿ äîëäóðóô áóëàüà
éîëëàíûð.
Úàâàí ýÿëèí áàøäûéûð è÷àëàòû, ãàðûí-ãàðòûéû éóìàüà. Ùàìûñûíû ýöë êèìè
éóéóð, òÿìèçäèéèð ëÿéÿíèíÿ äÿ ñàëàâàò ÷ÿêèô äîëäóðóð îíóí è÷èíÿ, àëûð
ãîëòóüóíà ãàéûäûð ãàéûíàòàñûíûí éàíûíà. Éàçûõ ýÿëèí hàðàäàí áèëÿéäè êè
áèð-áèðèíÿ éàïûøàí ãàò-ãàòäàðäàí òÿê áèð äÿíÿñèíèí àðàñû à÷ûëìàìûø ãàëûô
âÿ ïåéèíè òÿìèçäÿíìÿéèô.
Î ëÿéÿíè ãîéóð ãàéûíàòàñûíûí ãàâàüûíà. Ãàéûíàòà äà áàøäûéûð áèð-áèð
195
éîõëàìàüà, ýþðñöí ýÿëèí íåúÿ éóéóô? Ýþðöð ýÿëèí ÷îõ ñÿëèãÿëè èø ýþðöô,
àììà òÿðñäèêäÿí áèð ãàò-ãàòûí àðàñû à÷ûëìàäûüûííàí ïåéèíè ãàëûô.
Áöíö ýþðÿí ýÿëèíè õÿúàëÿò òÿðè áàñûð. Óòàíäûüûííàí þçöíÿ éåð òàïà
áèëìèð. Þç-þççöíÿ ôèêèððëÿøèð: Áóííàí ñîíðà áèð äÿ ãàéíàòàìûí öçöíÿ
áàõà áèëìÿðÿì. Áåëÿ áèéàâûð÷ûëûõäàíñà, þëöì éàõøûäû.
Ýÿëèí ýþçäÿí îüóððàíûô, õÿëâÿò áèð éåðäÿ þçöíö àñûô þëäöðöð.
Î ýöííÿí åë àðàñûíäà ìàë-ãàðàíûí ãàðíûíäàêû hÿìèí hèññÿéÿ
ýÿëèíáîüàí äåéèëëÿð.
Àðâàäû ýþðÿíäÿ îíà òÿðÿô éàõûííàøûð.
Àðâàä ãîðõó è÷èíäÿ áèëìèð íåéíÿñèí. ßëèíÿ àëäûüû àüàúû ñÿìòäèéèð êè,
ÿýÿð îíó âóðóô åëÿñÿ, áó äà hÿìèí àäàìû áó àüàøíàí âóðóô, þçöíö
ãîðóñóí.
Ùÿìèí àäàì ýÿëèô îíóí áÿðàáÿððèéèíäÿ äàéàíûð. Àðâàäûí öðÿéè ëàï
àéàüûíûí àëòûíà äöøöð. ßñÿ-ÿñÿ áèð àääûì ýåðèéÿ ÷ÿêèëèð. hÿìèí àäàì
ÿëèíäÿêè éåêÿ áèð äÿéÿíÿéè ãàëäûðûð êû, îíóí áàøûíà åíäèðñèí. Áó äà ôöðñÿòè
ÿëäÿí âåðìèéèô, àüàúûíû hàâàäà áèð-íå÷ÿ äÿôÿ éåëëèéÿðÿê î àäàìûí áàøûíà
åíäèðèð. Âóðäóüó àäàìûí áàøû èêè éåðÿ ïàð÷àëàíûð. Àðâàä àüàúû ÷ÿêèô
÷ûõàðàíäà ýþðöð êö, áó àüàøûí óúó ïàð-ïàð ïàðûëëûéûð.
Áó ýþçöíÿ äþíäöéöì àðâàä îüðóíó ëàï ðàhàòäàìàõ ö÷öí îíó áó äÿôÿ
äÿ äöøìÿíèí öðÿéèíÿ ñàíúûð. Ñîíðà äà ýÿëèô hàé-hàâàð ñàëûð êû, îüðóéó
òóòìóøàì. Úàìààò òþêöëöô ýÿëèð. Þëöéö òþêöô-òþêöøäöðöëëÿð. Ìÿ’ëóì îëóð
êó, áó îüðó êèøè ïàëòàðû ýåéìèø àðâàäûéìûø. Òàôäûõëàðû ãèéìÿòäè øåéëÿðè
àðâàäà âåðèëëÿð.
Ñàâàh à÷ûëàí êèìè áó àðâàäûí àüàúûíà áàõûô hÿðÿ þçöíÿ áèðèíè äöçÿëäèð.
Àììà îííàðûí êû àðâàäûí ñèëàhû êèìè èòè îëìóð. Àðâàä äà áàøûíà ýÿëÿíè
îëäóüó êèìè íàüûëëûéûð. Ýþðöëëÿð êè, áó àüàúûí óúó ïîëàääàíäû. Áàøà
äöøöëëÿð êè, Àëëàh-òàëà áóííàðû äàðäà ãîéìóéóô, àüàúû hàâàäà õÿíúÿð
åëèéèô.
Åëÿ î âàõòäàí äà î êÿíäè Õÿíúÿððè àääàíäûðûëëàð. Ñîíðàëàð îðàëàð
äàüûëûô. Èíäè áèðúÿ îðàíûí àäû ãàëûô âÿ áèð äÿ åâëÿðèí ó÷óõ-äàüûíûõ
õàðàâàëûõëàðû.
196
ÐßÂÀÉßÒËßÐ
ÁÀËÛÛ ÀÒ ÄßÐÉÀÉÀ, ÁÀËÛÕ ÁÈËÌßÑß Äß, ÕÀËÛÕ
ÁÈËßÚßÊ
Áèð ñÿhÿð, hÿëÿ äàí éåðèíÿ ñÿäà äöøìÿìèø áèð áàëûõ÷û þç îüëóííàí
áèððèêäÿ äÿðéàäàí áàëûõ òóòìàüà ýåäèð. Òîðó èêè äÿôÿ àòûô ÷ÿêèëëÿð, áîø
÷ûõûð. Ö÷öíúö äÿôÿ òîðäà áèðúÿ äÿíÿ áàëûõ îëóð. Î äà ãûçûë áàëûõ. Áàëûüûí
ýþçÿëëèéè àòà-îüóëó håéðàí åäèð. Îüóë úÿëä áàëûüû òîðäàí ÷ûõàðäûô êÿíàðà
àòìàõ èñòèéèð. Àòàñû áàëûüûí ýþçÿëëèéèíÿ håéôè ýÿëèô äåéèð:
– À áàëà, áåëÿ ýþçÿë áàëûüû hÿéàòäàí àéûðìàõ îëìàç. Ùÿëÿ ýöíöí íÿ
hàëûäû êû. Ñÿhÿðèí ýþçö òÿçÿ à÷ûëûô. Àõøàìà ÷îõ âàð. Èíøàëëàh, åâÿ ÿëèáîø
ýåòìÿðèê. Ìÿíè åøèò, áàëûüû àò äÿðéàéà, áèð éàõøûëûõ åëÿ.
Îüóë ýöëöô äåéèð:
– Àé àòà, áàëûõ ïèñäèéè, éàõøûëûüû hàðäàí áèëèð?
Àòàñû òÿìêèííÿí äåéèð:
– Îüóë, áàëûüû àò äÿðéàéà, áàëûõ áèëìÿñÿ äÿ, õàëûã áèëÿæÿê.
Îüëàí àòàñûíûí ñþçöííÿí ÷ûõìàéûô áàëûüû äÿðéàéà áóðàõûð. Ñîíðà áàëûõ
áàëûõ÷ûíû òöêÿíìÿç âàð-äþâëÿò ñàhèáè åäèð.
ÁßÉÍßÍ ÁÎÑÒÀÍ ßÊßÍÈÍ ÒÀÛ
×ÈÉÍÈÍÄß ÁÈÒßÐ
Áèð êàñûô êèøè áèð áÿéíÿí øÿðèêëè áîñòàí ÿêèð. Øÿðòÿ ýþðÿ ìÿhñóëóí
áåøäÿí áèðè êÿíääèéÿ ÷àòàñûéìûø. Éàçûõ êÿíääè áóíà äà ðàçû îëóð. Êàñûô
êèøè áÿéèí òîðïàüûíäà î ãÿäÿð ÷àëûøûð êû, íÿòèúÿäÿ äÿ ÿìÿéè hÿäÿð ýåòìèð.
Áîë ìÿhñóë éåòèøèð.
Áÿé ýþðöð êö, håø âàõò áó èëêè ãÿäÿð ìÿhñóë éåòèøìèéèô. Î ÷îõ áþéöê
çÿhìÿòíÿí éåòèøäèðèëÿí ìÿhñóëóí håø áåøäÿí áèðèíè äÿ êàñûô êèøèéÿ
âåðìÿê èñòÿìèð. Îíà ýþðÿ äÿ âèæäàíûíû ìóðäàð òàìàhûíà ãóðâàí âåðèô
äåéèð:
– Êèøè, áèëèðñÿíìè íÿ âàð? Ãîâóí, ãàðïûç, éåìèø òàüëàðû òîðïàüà äÿéèô,
÷öðöéöð. Ñÿí íþâáÿéíÿí îííàðû ÷èéíèíÿ àëûô áèð íå÷ÿ ñààò ìöääÿòèíäÿ
ýöíÿøèí ãàâàüûíäà ñàõëàìàëûñàí. Éîõñà, øÿðòèìèç ïîçóëàð.
ßëàøñûç ãàëàí êàñûô áèð ýöí, èêè ýöí áîñòàíäàêû òàüëàðû ÷èéíèíÿ àëûð.
Àõûðäà áàõûð êû, áó áàø òóòàí èø äþéöë. Îíà ýþðÿ äÿ, áîñòàíû òÿðê åòìÿëè
îëóð.
Áàøûíà ýÿëÿííÿðè ãîhóìà, ãîíøóéà, äîñòà, òàíûøà äàíûøûð âÿ àõûðäà
197
äåéèð:
– Îëìóéà, áèëìèéÿ áÿéíÿí áîñòàí ÿêÿñèíèç. Óíóòìóéûí êó, áÿéíÿí
áîñòàí ÿêÿíèí òàüû ÷èéíèíäÿ áèòÿð.
ÒßËß ÉÈÉßÑÈ ÝßËÈÔ ÒßËßÑÈÍÈ À×ÀÆÀÕ
Áèð òöëêö þçöíÿ éåì àõòàðìàõ ö÷öí äîëàíà-äîëàíà ýÿëèô áèð äÿðÿéÿ
÷ûõûð. Êîð-ïåøìàí äèíúèíè àëàðêÿí áèðäÿí ýþçö áèð àç àðàëûäàêû ãîéóí
ãóéðóüóíà ñàòàøûð. Òöëêö ñåâèíäèéèííÿí éàüëû ãóéðóüó ãàïìàõ èñòèéèð.
Ñîíðà áàõûð êû, ãóéðóõ îâ÷óíóí òÿëÿñèíèí öñòöíäÿäè. Î, ãóéðóüóí
éàíûííàí áèð àç êÿíàðäà ÷ÿêèëèô ýþçäÿìÿéÿ áàøäûéûð. Ãóéðóüó éåìÿê
ö÷öí þç-þçöíÿ ôèêèððÿøèð, ýþòöð-ãîé åäèð. Òöëêö áó ôèêèð-õÿéàëäà èêÿí
áóðàéà áèð àú ãóðä äà ýÿëèô ÷ûõûð. Òöëêö ãóðäóí ýÿëèøèéíÿí èøèíèí
äöçÿëäèéèíè áèëèô ñåâèíèð.
Úàíàâàð áèð ãîéóí ãóéðóüóíà, áèð äÿ òöëêöéÿ áàõûô ñîðóøóð:
– Òöëêö, ÿúàáà, ãóéðóüó íÿ ö÷öí éåìèéèôñÿí?
Òöëêö hèéëÿýÿððèéÿ áàøäàäû. Éàçûõ áèð ýþðêÿì àëûô äåäè:
– Ãóðä ëÿëÿ, ñÿíèí ýÿëÿúÿéèíè áèëèðäèì. Îíà ýþðÿ äÿ ãóéðóüà ÿë
âóðìàäûì. Ãîéìàäûì áàøãà håéâàííàð äà éåñèííÿð. Ùàìûñûíà äà äåäèì
êè, ãóéðóõ áó éåððÿðèí ñóëòàíû îëàí úàíàâàðûíäû.
Áó ñþçäÿðäÿí õîøhàë îüëàí úàíàâàð "Ìÿðhàáà, êàìàëûíà ñÿíèí, òöëêö!"
– äåéèô ãóéðóüóí öñòöíÿ àòûëäû. Ãóðäóí àòûëìàñûéíàí òÿëÿíèí à÷ûëìàüû,
ãóðäóí òÿëÿéÿ äöøìÿéè âÿ ãóéðóüóí êÿíàðà ñû÷ðàìàñû áèð îëäó.
Òöëêö ñåâèíúÿê ãóéðóüóí hàìûñûíû éåäè âÿ áàøäàäû éîëóíà äàâàì
åëÿìÿéÿ. Òöëêöíöí êÿëÿéèíÿ äöøäöéöíö áèëÿí úàíàâàð éàçûõ-éàçûõ äåäè:
– Òöëêö ãàðäàø, hàðà ýåäèðñÿí? Áÿñ áó òÿëÿíè êèì à÷àæàõ êû, ìÿí õèëàñ
îëóì. Êþìÿê åëÿ.
Òöëêö hàëûíû ïîçìàäàí äåäè:
– Äàðûõìà, àæýþç âÿ àüûëñûç ãóðä. Òåçäèêíÿí òÿëÿ éèéÿñè ýÿëèô, òÿëÿñèíè
à÷àæàõ.
ÈËÀÍÛÍ ÀÛÍÀ ÄÀ Ëß’ÍßÒ,
ÃÀÐÀÑÛÍÀ ÄÀ
Áèð êèøè ìåøÿéÿ îäóí äîüðàìàüà ýåäèðìèø. Î, ìåøÿéÿ ÷àòàð-÷àòìàç
áÿðê õûøûëòû, ôûøûëòû ñÿñè åøèäèð. Äþíöô ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõàíäà ýþðöð êö,
áèð ãàðà èëàííàí, áèð àü èëàí âóðóøóëëàð. Ãàðà èëàí ýöæäö îëäóüóííàí àü
èëàíû àë-ãàíûíà áîéóéóô. Êèøèíèí àü èëàíà éàçûüû ýÿëèð. ßëèíäÿ áàëòàéíàí
ãàðà èëàíû úÿhÿííÿìÿ âàñèë åëèéèð. Êèøè áèð äÿ ýþðöð êö, àü èëàí îíà höúóì
åëèéèð. Êèøè ôöðñÿòè ôîâòÿ âåðìèéèô àü èëàíû äà þëäöðöð.
Ãàéûäûô êÿíäÿ ýÿëÿíäÿ áàøûíà ýÿëÿííÿðè úàìààòà äàíûøûð âÿ àõûðäà äà
äåéèð:
– Ñèçÿ ìÿñëÿhÿòèì áóäó êó, èëàíà håø âàõò éàõøûëûõ åòìèéèí. Èëàíûí
àüûíà äà ëÿ’íÿò, ãàðàñûíà äà.
ÅØØßÉÈÍ ÀÆÛÌÛØÛ ÀÒÄÀÍ
ÉÅÉÈÍ ÝÅÄßÐ
Èêè ãîíøó áèðýÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõûëëàð, áèðè àòíàí, î áèðè åøøÿêíÿí. Éîë áèð àç
óçàõ âÿ hàâà èñòè îëäóüóííàí åøøÿê òÿíáÿëëèê åëèéèð, ëàï éàâàøúà ýåäèð,
ýöæíÿí éåðèéèð. Àòäû èñÿ ýþçäÿìèéèô õåéëè óçàõëàøûð. Áóíó ýþðÿí êèøè åøøÿéè
íÿ ãÿäÿð äþéöðñÿ, ìöìêöí îëìóð. Àõûðäà êèøè hèðñäÿíäèéèííÿí þçöííÿí
ýþòöðäöéö ñèðêÿäÿí áèð àç åøøÿéèí äàëûíà ñöðòöð. Ñèðêÿ éàíäûðäûüûííàí,
åøøÿê ýþòöðöëöð, íÿ ýþòöðöëöð. Áèð ñó è÷èìèíäÿ ýåäèô àòû äà êå÷èð.
Îíà ýþðÿ äÿ äåéèôëÿð:
Åøøÿéèí àæûìûøû àòäàí éåéèí ýåäÿð.
ÄßÂß×ÈÉÍßÍ ÄÎÑÒ ÎËÀÍÛÍ
ÄÀÐÂÀÇÀÑÛ ÝÅÍ ÝßÐßÊ
Áàøãà-áàøãà øÿhÿððÿðäÿ éàøàéàí èêè äîñò îëóð. Äîñòäàð áèð-áèðèëÿðèíè
åâëÿðèíÿ äÿ’âÿò åäèëëÿð. Ñÿí äåìÿ, áó äîñòäàðäàí áèðè äÿâÿ÷èéìèø. Äÿâÿ÷è
äîñòóíóí ñÿäàãÿòèíè éîõëàìàõ ìÿãñÿäèííÿí èëÿ î áèðè äîñòó éàøàäûüû
øÿhÿðÿ ñàòìàüà áèð äÿâÿ éöêö ìàë àïàðûð.
Äîñòëàð áàçàðäà ýþðöøöô, þïöøöëëÿð. Äîñòó òÿêèäíÿí áèëäèðèð êè, íÿ
ãÿäÿð êè, áóðäàñàí áèçäÿ ãàëàæàõñàí. Î àõøàì öñòö ýÿëèô äîñòóíó
äÿâÿñèííÿí áèðýÿ åâëÿðèíÿ àïàðûð. Ãàïûéà ÷àòàíäà ýþðöð êö, äÿâÿ îíóí
êè÷èê äàðâàçàñûííàí hÿéÿòÿ êå÷ÿ áèëìèéÿæÿê. Îííàð ôèêèððÿøèô áèð ÷ûõûø
198
199
éîëó àõòàðìàõäà èêÿí áóðàäà òîïëàøàííàðäàí êèìñÿ çàðàôàòéàíà äåéèð:
– Ãîíøó, áóííàí ñîíðà éàäûíäà ñàõëà êû, äÿâÿ÷èéíÿí äîñò îëàíûí
äàðâàçàñû ýåí ýÿðÿê.
ÃÛÇÛÌ, ÑÀÍÀ ÄÅÉÈÐßÌ,
ÝßËÈÍÈÌ, ÑßÍ ÅØÈÒ
Áèð êèøèíèí ÷îõ òÿíáÿë áèð ýÿëèíè âàðûéìûø. Êèøè óòàíäûüûííàí ýÿëèíèíÿ håø
íÿ äåìÿçìèø. Îíà äåéÿúÿéè ñþçäÿðèí hàìûñûíû öñòöþðòöëö ãûçûíà äåéÿðìèø.
Áóííàðû ýÿëèí äÿ hèññ åäÿðìèø.
Áèð ýöí áåëÿ, áåø ýöí áåëÿ. Îëìóð. Àõûðäà ýÿëèí áó äåéèíýÿí
ãàéûíàòàíûí ÿëèííÿí çàðà ýÿëèô äèëëÿíèð:
– Þçöíö ÷îõ éîðóô, ÿëäÿí ñàëìà, àé ãàéûíàòà. Áèëèðñÿíìè, ñÿíèíêè
íÿäè, ãûçûì, ñàíà äåéèðÿì, ýÿëèíèì, ñÿí åøèò! Ýÿëèí ÷îõäàí åøèäèð. Éöç äÿ
äåñÿí, ýÿëèííÿí hàðàé ýþçäÿìÿ.
ÄßËÈ ÁÈÐ ÃÓÉÓÉÀ ÄÀØ ÀÒÄÛ, ÉÖÇ
ÀÛËËÛ ÉÛÛËÄÛ, ×ÛÕÀÐÄÀ ÁÈËÌßÄÈ
Áèð åëäÿ, îáàäà áèð ñó ãóéóñó âàðûéìûø. Úàìààò áó ñóäàí è÷ÿð, ãóéóéà
ìöãÿääÿñ áèð éåð êèìè áàõàëëàðìûø. ×öíêè áó ãóéó àäàìëàðûí åëÿ áèë
hÿéàò ÷åøìÿñèéìèø.
Áó êÿíääÿ áèð äÿëè âàðûéìûø. Î, áèð ýöí àüëûíà íÿ éåððÿøèð, íÿ
éåððÿøìèð, ýÿëèô ãóéóíóí éàõûííûüûíäàêû ãàéàíû ýöæíÿí èòÿëèéèô ñàëûð
ãóéóéà. Ãàéà ýåäèô ãóéóíóí äèâèíäÿ ñó ÷ûõàí éåðè ãàïàéûð. Ãóéóäàí
äàhà ñó ÷ûõìàäûüûííàí è÷èíäÿêè ñó äà éàâàø-éàâàø ÷ÿêèëèð, ãóéóäà áèð
äàìúû äà îëñóí ñó ãàëìûð.
Áóíó áèëÿí àäàìëàð ÷îõ ïåøèìàí îëóëëàð. Åë éûüûëûð ãóéóíóí áàøûíà.
×îõ äÿðñ-ýîðñ åëèéèëëÿð, äöøöíöëëÿð êè, íåæÿ åëÿñèííÿð áèð äÿëèíèí ãóéóéà
ñàëäûüû äàøû ÷ûõàðòñûííàð, ìöìêöí îëìóð êó, îëìóð. Óøàõäàí áþéöéÿ
hàìûíûí äèëèííÿí äöøìöéÿí áèð ñþç àõûðäà äþíöô áåëÿ áèð çÿðá-ìÿñÿë
îëóð: "Áèð äÿëè áèð ãóéóéà äàø àòäû, éöç àüûëëû éûüûøäû ÷ûõàðäà áèëìÿäè".
äàéàíûð áóðàäàêû êîñàéà. Áàøäûéûëëàð êîñàéà ñàòàøìàüà. Ùÿðÿ áèð àòìàúà,
hÿðÿ áèð çàðàôàò, hÿðÿ áèð hÿäéàí äåéèð âÿ ýöëöøöëëÿð.
×îõ áåëÿ çàðàôàòäàðà hÿìèøÿ äþçÿí âÿ håø âàõò ñþç àëòûíäà ãàëìûéàí
êîñà hàëûíû ïîçìàäàí áöòöí áó çàðàôàòäàðà úàâàô âåðÿðÿê äåéèð:
– Êîñàéà hÿðÿ áèð òöê âåðñÿ, êîñà äà ñàããàëû îëàð.
ÁÓÀ Ó×ÀÍ, ÁÓÀ ÁÞËÖÍßÍ
Àäû àëÿìäÿ ìÿøhóð îëàí Ìèñêèí Àáäàëëà áàüëû ÿôñàíÿëÿð àðàñûíäà
îíóí ìöãÿääÿñ îæàüûíà ìàðàëëàðûí ñàüûíà ýÿëäèéèíè ÷îõ åøèòìèøäèê.
Ìàðàë, úåéðàí, úöéöð, ÿëèê Ýþé÷ÿ äöçäÿðèíèí, äàüëàðûíûí hÿð çàìàí
éàðàøûüû îëìóøäóð. Ëàêèí áó ÷þëëÿð ýþçÿëè èíñàííàð òÿðÿôèííÿí
îâëàíäûüûííàí, ýåò-ýåäÿ òöêÿíìèø, ñîí çàìàííàð äåìÿê îëàð êû,
òàìàìèëÿ éîõà ÷ûõìûøäûð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, âàõòèëÿ Ñàðûéàãóá êÿíäèíèí
ÿðàçèñèíäÿ áåëÿ áèð ÿhâàëàò áàø âåðìèøäèð.
Êÿíäèí áè÷èí÷èëÿðè "Äàðûí áîüàçû" äåéèëÿí éåðäÿ ÷àé ãûðàüûíäàêû
úàëàíûí îòóíó áèøäèêëÿðè âàõò ãÿíøÿðäÿêè ãàéàëûõäà áèð úåéðàí áóüàñû
ýþðöëëÿð. Àäàìëàðûí Áóüàéà hàéûôû ýÿëäèéèííÿí îíó "áåøàòûëàí",
"îíàòûëàí" âóðìàõ èñòÿìèëëÿð. ×àëûøûëëàð êè, äèðè òóòñóííàð. Îíà ýþðÿ
Áóüàíû òÿ’ãèá åëÿìÿéÿ áàøäûéûëëàð. Àäàìëàðäàí ãîðõàí Áóüà
ãîðõóñóííàí ãàðûõûð, Àøàüû Øîðúà êÿíäèíèí àëò òÿðÿôèíäÿêè ãàéàëûüûí
áàøûíà ÷ûõûð âÿ îðàäàí ó÷óð.
Î âàõòäàí hÿìèí éåðèí àäû "Áóüà ó÷àí" ãàëûð. Àäàìëàð áó èøÿ
håéôèñäÿíÿ-håéôèñäÿíÿ òþêöëöøöô éàðûúàíêåø îëàí áóüàíûí áàøûíû êÿñèô,
hàðàâûéà ãîéóô, Ñàðûéàãóá êÿíäèíèí ýèðÿúÿéèíäÿêè áèð éàñòàíûéà ýÿòèðèð,
îðàäà ïàé-ïóø åëèéèô, áóüàíûí ÿòèíè áþëöëëÿð.
Áó éåðèí äÿ àäû ãàëûð "Áóüà áþëöííÿí"
ÃÓÐÄÀ ÐßÙÌ ÅËßÌßÊ, ÃÎÉÓÍÀ
ÇÖËÌ ÅËßÌßÊ ÈÌÈØ
Áèð äÿôÿ áîø âàõòû àäàìëàð éûüûøûô, îðäàí-áóðäàí ñþháÿò åäèð, àðà-áèð
çàðàôàòäàøûô âàõòäàðûíû êå÷èðèëëÿðìèø. Áèðäÿí ñþç hÿðëÿíèô-ôûððàíûô ýÿëèô
Äåéèëëÿð êåøìèø ÿééàìëàðäà ßhìÿä àääû áèð ÷îâàí âàðûéìûø. Áó ÷îâàí äà
áàøãà ÷îâàííàð êèìè ãîéóí ñöðöñöíö îáàøäàí àüûëäàí ÷ûõàðûô ÷þëÿ hàéëûéûð,
àõøàì øÿð äöøÿí êèìè ýåíÿ îáàéà ãàéûäûð, ñöðöéö àüûëà âóðàðäû. Äè ýÿë êè, áó
÷îâàíûí þçýÿ ÷îâàííàðäàí éàíà áèð äþçöëìÿç äÿðäè âàðûéäû. Áó äà áèð
éàëãóçàüûí îíà ðàhàòäûõ âåðìÿìÿñèéäè. Åëÿ áèë éàëãóçàõ áè÷àðÿ ßhìÿäíÿí
þæÿøìèøäè. ßëëè ñöðöíöí àðàñûííàí êå÷èô îíóí ñöðöñöíö òàïàðäû. Èòäÿð áèëèô hàé-
200
201
ÊÎÑÀÉÀ ÙßÐß ÁÈÐ ÒÖÊ ÂÅÐÑß,
ÊÎÑÀ ÄÀ ÑÀÃÃÀËËÛ ÎËÀÐ
hàðàé ñàëàí êèìè éàëãóçàõ êþê ãîéóííàðäàí áèðèíè ýþéäÿúÿ ïàð÷àëûéûðäû.
Çèíhàð îëìóø ßhìÿä äöøöíöô-äàøûíäû êû, äàhà ÷îâàííûõäàí ÿë ÷ÿêñèí.
Åëÿ äÿ åëÿäè. ßêèí-áè÷èííÿí ìÿøüóë îëàíäà îëäó, îëìóéàíäà èñÿ ÷ÿêèëèô
îòóðäó åâèíäÿ.
Éàëãóçàõ hàíñû ñöðöíöí hÿíäÿâÿðèíäÿ hÿððÿíäèñÿ áèð àðûõ òîüëó äà
÷ûðïûøäûðà áèëìÿäè. Íå÷ÿ äÿôÿ éàëëû ÷îâàí èòäÿðèíèí äèøèííÿí áèð òÿhÿð
ñèâèøèô ÷ûõäû. Íå÷ÿ äÿôÿ äÿëè ÷îâàííàðûí ÷îìàüû îíóí ýþçöííÿí ãîð
äàðàäû. ×îõ ýÿçäè-äîëàíäû, hÿð äÿðÿéÿ, hÿð äàüà áàø âóðäó. ßëèíÿ håø íÿ
êåøìÿäè. Áåëÿ îëäóõäà éàëãóçàõ äöøöíäö êö, ßhìÿä ÷îâàíû àõòàðûô
òàïûì. Îíà ÷àòäûðäû êè, èíäèéÿúÿí åòäèêëÿðèìÿ ïåøìàí îëìóøàì.
Éàëãóçàõ áó ôèêèðíÿí ÷îâàíû àõòàðìàüà áàøäàäû. Ýöííÿðèí áèð ýöíö
ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèô áèð áè÷ÿíÿêäÿ ßhìÿäè îò áè÷ÿðêÿí òàôäû.
Ñàëàì, ßhìÿä ÷îâàí!
ßhìÿä ÷îâàí ñàëàì – äåéèô, òÿðñ-òÿðñ îíà áàõäû. Ñîíðà äà ãàéûòäû êû,
hÿ... èíäè íèéÿ ýÿëèôñÿí? Êÿðÿíòèìè àïàðìàüà?
Éàëãóçàõ áàøäàäû ýþçäÿðèííÿí ÿëèéèô òþêìÿéÿ. Ùþíêöðòöñö äàüà-äàøà
ñÿñ ñàëäû. Éóìøàõ öðÿêëè ßhìÿä ÷îâàí ãàéûòäû êû, àé éàëãóçàõ íÿ îëóô
íèéÿ áåëÿ àüëûéûðñàí? Äå ýþðöì äÿðäèí íÿäè, áÿëêÿ ìÿí áèð ÷àðÿ åäÿ
áèëäèì.
Éàëãóçàüà åëÿ áó ëàçûìûéäû. Ýþçäÿðèíèí éàøûíû ñèëèô øèðèí äèëèíè èøÿ
ñàëäû:
– ßhìÿä ÷îâàí, âàëëàh-áèëëàh éàíûíäà öçöì ãàðàäû. Ìÿí ñàíà
õÿéàíÿò åëÿäèì, îíà ýþðÿ äÿ èøèì ýÿòèäìÿäè. Ýöííÿí-ýöíÿ òÿíÿççöëÿ
äöøäöì. Áåëÿ îëàíäà áèëäèì êè, ñÿííÿí öçð èñòÿìÿñÿì þìðöì áîéó
õÿúàëÿò ÷ÿêìÿëè îëàæàì. Èíäè þçöí áèë, àéàüûíà ýÿëìèøÿì.
ßhìÿä ÷îâàí ÿëèíè öðÿéèíèí öñòöíÿ ãîéóô äåäè:
– Íÿ äåéèðÿì, óçàíàí ÿëè êÿñìÿçäÿð.
Éàëãóçàõ ýþðäö êö, ìÿòëÿá hàñèë îëóð. Îäóð êó, öçöíö ßhìÿäÿ òóòàðàõ
ÿðç åëÿäè:
– Àé ßhìÿä ÷îâàí ýÿë ñèüÿ ãàðäàø îëàõ. Àíä è÷ÿê, àìàí åëèéÿê êè,
áèð-áèðèìèçÿ ñàäèã îëàæûéûõ. Ñÿí äÿ ýåò þç ÷îâàíëûüûííàí ìÿøüóë îë. Àðà
áèð éåðè äöøÿíäÿ ìàíà äÿ õÿñòÿ, àðûõ òîüëóëàðäàí áèðèíè âåðÿðñÿí, ìÿí äÿ
áàøûìû äîëàíäûðàðàì.
ßhìÿä ÷îâàí ðàçûëàøäû. Ñÿhÿðè ýöí ÷îâàííûüà áàøäàäû. Éàëãóçàõíàí
äîñòäóüó äà þç ãàéäàñûíäà ýåäèðäè. Âàõò-áèâàõò ßhìÿä ÷îâàí éàëãóçàüûí
ïàéûíû êÿñìèðäè. Îííàð áèð-áèðèíÿ åëÿ èñíèøäèëÿð êè, äàhà äåìÿ. Ùÿòòà
ßhìÿä ÷îâàí ÷îõ âàõò ñöðöéö éàëãóçàüà òàôøûðûô áàøãà áèð èø äàëûíúà
ýåäèðäè. Àììà éàëãóçàõ äîñòóííàí èõòèéàðñûç áèð ÷ÿïèøèí äÿ áóðíóíó
ãàíàòìàçäû.
Ýöí êåøäè, àé êåøäè, äîñòäóüà èíàíìûø ßhìÿä ÷îâàí éåíÿ ñöðöéö
ãóðä äîñòóíà òàïøûðûô hàðàñà ýåòìÿëè îëäó. Éàëãóçàüûí áèðäÿí-áèðÿ ýþçäÿðè
ãûçàðäû. Ãàíû úîøà ýÿëäè, þçöíö âåðäè ñöðöéÿ. Ñöðöíöí ãîéóííàðûííàí
ãàøàí ãàøäû, ãàøìûéàííàðûí ëåøè éàí-éàíà äöçöëäö. Áóííàí ñîíðà àüçûíû
äàüëàðà ÷þéöðöô ýþçäÿí èòäè.
ßhìÿä ÷îâàí ýÿëèô ãîéóííàðûíûí ãûðüûíûí ýþðÿí êèìè èøè áàøà äöøäö.
Áèëäè êè, àëäàíûô. ×îìàüûíû ýþòöðöô éàëãóçàüûí àðõàñûíúà ýåòäè. Áèð òÿïèéÿ
÷àòàíäà ýþðäö êö, éàëãóçàõ òÿíáÿë-òÿíáÿë éàìàøíàí ýåäèð.
ßhìÿä ÷îâàí ãûøãûðäû:
– Åé õÿéàíÿòêàð ãóðä, ñÿíèí äîñòäóõäà èëãàðûí áó éóðäóìó?
Éàëãóçàõ ãàéûòäû êû, ßhìÿä ÷îâàí, àéàõ ñàõëûéûì ýÿë, èñòÿñÿí ýþçöìö
÷ûõàðò, ÷îìàüûííàí áàøûìû ÿç. Àíúàõ õåéðè éîõäó. Èø èøäÿí êå÷èô. Ìÿí äÿ
÷àëûøûðäûì, äîñòäóüà õÿéàíÿò åëÿìèéèì. Ìÿíèì úîøìóø ãóðä ãàíûì áóíà
èìêàí âåðìÿäè. Öðÿéèì äÿ áèëäèéèí êèìè ãóðä öðÿéèäè. Áó öðÿê ìÿíè
õÿéàíÿòÿ ÷ÿêèðäè. Åëÿ äÿ ÷ÿêÿ áèëäè. Äîñòäóüóìóç íàìèíÿ äåéèì êè,
ãóðääàí äîñò îëìàç. Ýåò äîñòóííàí äöøìÿíèíè òàíû. Àëäàíìûñàí. ×àëûø
áóííàí ñîíðà àëäàíìà. ßhìÿä ÷îâàí öçöíö äàüëàðà òÿðÿô ÷åâèðèô, äÿðèííÿí
áèð êþêñ þòöðöô äåäè:
– Äîüóðäàí äà ãóðäà ðÿhì åëÿìÿê, ãîéóíà çöëì åòìÿê èìèø.
202
203
ÄÈËßÍ×ÈËßÐÈÍ ×ÞÐßÉÈÍß ÁÀÈÑ ÎËÌÀ
Çÿíýÿçóð, Äÿðÿëÿéÿç, Äÿðÿ÷è÷ÿê, Ãàçàõ, Ãàðàáàü ìàhàëëàðû èëÿ
hÿìñÿðhÿä îëàí Óëó Ýþé÷ÿäÿ ëàï ãÿäèì çàìàííàðäà Çÿðýÿððè (èíäèêè
Ñàðûéàãóá) êÿíäèíäÿ ãÿäèì Çÿðýÿððè òàéôàñûíäà Ìèñêèí Àáäàëûí óëó
áàâàñû Éàãóá êèøèíèí Èáðàhèì àäûíäà áèð îüëó âàðûéìûø. Îíóí ãûçûëýöìöø, ëÿ’ë-úÿâàhèðàòû, ìàë-ãàðàñû, ãîéóí-ãóçóñó, àò èëõûñû äöíéàéà úàâàô
âåðÿðäè. Ëàêèí áèð áåëÿ òöêÿíìÿç âàð-äþâëÿòèí è÷èíäÿ Èáðàhèì ÿí ÷îõ þç
ñàðû êþhëÿíèíè ñåâÿðäè. Áó àòûí éàðàøûüû, ýþçÿëëèéè áèð éàíà, ãà÷ûøûíäà òàéûáàðàâàðû îëìàäûüûííàí îíà "Éåëàò" äåéÿðäèëÿð. Ùàìûíûí äà ýþçö áó àòäà
èäè. Îíóí òÿ’ðèôè ãîíøó ìàhàëëàðà éàéûëìûøäû.
Ýþé÷ÿäÿí õåéëè óçàõëàðäà éàøûéàí áèð àòáàç Ñàðû êþhëÿí hàããûíäà
åøèäèô áó àòû íåæÿ îëóðñà-îëñóí ÿëÿ êå÷èðìÿê ôèêðèíÿ äöøöð. Áó ôèêèðíÿí
÷îõëó ãûçûë ýþòöðöô "Éåëàò"ûí ñîðàüûííàí Ýþé÷öéÿ éîë áàøäûéûð. Áèð íå÷ÿ
ýöííÿí ñîíðà Ýþé÷öéÿ, îðàäàí äà ñîðàõëàøà-ñîðàõëàøà ýÿëèô Çÿðýÿððèéÿ
÷àòûð. Êÿíääÿ áèð íÿôÿð àäàì îíó Èáðàhèìýèëÿ ýÿòèðèð.
Áèð õåéëè îðäàí-áóðäàí ñþháÿò åòäèêäÿí ñîíðà ãîíàõ ýÿëèð ìÿòëÿâ
öñòöíÿ. Ôèêðèíè Èáðàhèì êèøèéÿ äåéèð. Ãîíàüû äèííÿäèêäÿí ñîíðà Èáðàhèì
òÿìêèííÿí äåéèð:
– Ãîíàõ ãàðäàø, ýÿëìÿéèíÿ õîø ýÿëìèñÿí. Àíúàõ áèë êè, ñÿí
àòáàçñàíñà äà, ìÿí äÿ ñÿííÿí áåòÿðÿì. Ïóëóìó, ãûçûëûìû ãîéìàüà éåð
òàïìûðàì. Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí ñàíà ïóë äà âåðÿðÿì. Ìÿíèì äöíéà ìàëûíäà
ýþçöì éîõäó. Áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê.
Àòáàç ãîíàõ êîð-ïåøèìàí åâäÿí ÷ûõûð. Ýþçö åâèí àðõàñûíäà hþðöêäÿ
îëàí "Éåëàò"à ñàòàøûð. Êèøè àòû ýþðÿííÿí ñîíðà è÷èííÿí ãîâðóëà-ãîâðóëà
ãàëûð. Éîë áîéó ôèêèððÿøÿ-ôèêèððÿøÿ ãÿðàðà ýÿëèð êè, íåæÿ îëóðñà-îëñóí àòû ÿëÿ
êå÷èðìÿëèéÿì. Áó ìÿãñÿäíÿí Çÿðýÿððèéÿ éàõûí îáàëàðäà-åëëÿðäÿ áèð
õåéëè ýÿçèô äîëàíûð, âàõò êå÷èðèð, ñàããàë áóðàõûð êû, ãàâàõëàøñàëàð àò ñàhèâè
îíó òàíûìàñûí. Áóíó éÿãèí åòäèêäÿí ñîíðà ãóðäóüó êÿëÿéè hÿéàòà
êå÷èðìÿéÿ áàøäûéûð. ×îõ ÷ÿòèííèêíÿí þðýÿíèð êè, éàõûí ýöííÿðèí áèðèíäÿ
Èáðàhèì êèøè áèð íå÷ÿ àòëûéíàí ãîíøó åëëÿðÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõàæàõ. Îíà ýþðÿ äÿ
êÿíääÿí õåéëè àðàëûäà hÿìèí éîëóí êÿíàðûíäà äèëÿí÷è, ÿëèë, øèêÿñò øÿêëèíäÿ
óçàíûô ãàëûð. Ýþçöíöí àëòûííàí áàõûð êè, àòäûëàð êÿíääÿí ÷ûõäûëàð. Ãàâàõäà
äà Ñàðû êþhëÿí. Êþhëÿí, íÿ Êþhëÿí!
Àòäûëàð áóðéà ÷àòàíäà áàõûëëàð êè, éîëóí êÿíàðûíäà áèð êèøè óçàíûõëû
ãàëûô. Èáðàhèì êèøè ÷àüûðûð. Î, ýöæíÿí hàé âåðèð, ýóéà håéè éîõäó. Èáðàhèì
îíó òàíûìàéûô äåéèð:
– Àé êèøè, êèìñÿí, íÿ÷èñÿí, áóðàäà íèéÿ ãàëûôñàí?
Àòáàç éàçûõ-éàçûõ, çàðûéû-çàðûéà äåéèð:
– Àé ãàðäàø, êèìñÿñèç øèêÿñò äèëÿí÷èíèí áèðèéÿì. Áó ñþçäÿðè åøèäÿíäÿ
Èáðàhèìèí êèøèéÿ ÷îõ éàçûüû ýÿëèô äåäè:
– Ãàëõ, òÿðêèìÿ ìèí, ñÿíè àïàðûì åâèìÿ, þçöíÿ äÿ î ãÿäÿð ïóë âåðèì
êè, þìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð hà õÿðøäÿ êè, ãóðòàðàæàõñàí. Äèëÿí÷èëèêäÿí
éàõàí áèðäÿôÿëèê ãóðòàðñûí.
Êèøè áàõûð êû, èø éàâàø-éàâàø äöçÿëèð. Îäó êó, áèð àç äà éàçûõ ýþðêÿì
àëûô hûããàíà-hûããàíà äåéèð:
– Àüàì, Àëëàh ñàíà êþìÿê îëñóí. Àëëàh ñÿííÿí ðàçû îëñóí. Àëëàh
áàëàëàðûíû ñàõëàñûí. Ñàíà ÿçèééÿò îëàð. Ñÿôÿð öñòÿñÿí. Éîëóííàí îëìà. Ãîé
ìÿí hàðàäà ãàëûðàìñà, ãàëûì.
Èáðàhèìèí ãÿëáè äàhà äà êþâðÿëèð:
– Êèøè, äóð ýÿë àòûí òÿðêèíÿ ìèí, ñÿíè åâèìÿ àïàðûì. Ìàíà áóííàí
éàõøû, áóííàí ñàâàô èø éîõäó.
Àòáàç êèøè þçöíö òöëêö þëöìúöëëöéöíÿ âóðóô äåäè:
– Àüàì, òàãÿòèì ãàëìûéûô êû, éåðèìíÿí òÿðïÿíÿì. Áóíó åøèäÿíäÿ
Èáðàhèì êèøè ëàï ïÿðèøàí îëäó. Òåç àòäàí äöøäö. Öçöíö éîëäàøäàðûíà òóòóô,
äåäè:
– Ýÿëèí, áóíó ãàëäûðûô ãîéóí ìÿíèì àòûìûí öñòöíÿ. Ìÿí äÿ äèëÿí÷èíèí
õóðúóíóíó, ÷ÿëèéèíè ýþòöðöì. Éîëóìóçà äàâàì åäÿê. Áó éàçûüûí äàäûíà
÷àòàõ.
Éîëäàøäàðû àòäàí äöøäöëÿð. Êèøèíè ýþòöðöô "Éåëàò"ûí öñòöíÿ ãîéäóëàð.
Èáðàhèì àòáàçûí õóðúóíóí, ÷ÿëèéèíè ýþòöðìÿê èñòèéèðäè êè, áàõäû êû, áàéàõ
çàðûéàí, äàíûøìàüà håéè îëìóéàí äèëÿí÷è Ñàðû Êþhëÿíèí áåëèíäÿ, àòûí
éöéÿíè ÿëèíäÿ, î áèðè ÿëèíäÿ äÿ ãàì÷û øàõ äàéàíûô.
Èáðàhèì êèøè áó èøÿ ìàò ãàëäû. Êÿëÿê îëäóüóíó äÿðhàë àííàäû. Çÿíäíÿí
áàõûô êèøèéè òàíûäû. Áèëäè êè, î àò ãàéòàðàí äåéèë. Íÿ äÿ "Éåëàò"à ÷àòìàõ
îëìàç. ßëÿúè hÿð éåðäÿí öçöëÿí Èáðàhèì àòáàçà öçöíö òóòóô äåéèð:
– Êèøè, àäàì íàìÿðä îëìàç. Ñÿí áèð íàìÿðääèê åëÿäèí, øèêÿñò äèëÿí÷è
àäûéíàí Ñàðû êþhëÿíè ÿëèìíÿí ÷ûõàðòäûí. Èêèíúè áèð íàìÿðääèê åäèô àòû íåæÿ
ÿëÿ êå÷èðäèéèíè håø éåðäÿ äàíûøìà. Ùÿð éåðäÿ äå êè, àòû îüóððóéóô
ýÿòèðìèøÿì. Áó äàhà éàõøûäû. ßýÿð äåñÿí êè, "Éåëàò"û øèêÿñò äèëÿí÷è
àäûéíàí àðàäàí ÷ûõàðòìûøàì, îíäà áóííàí ñîíðà håø êÿñèí äèëÿí÷èëÿðÿ
éàçûüû ýÿëìÿç. Ùàìû åëÿ áèëÿð êè, äèëÿí÷èëÿðèí hàìûñû ñÿíèí êèìè äÿëÿäóç,
hèéëÿýÿðäè. Íàìÿðääèéè áóðàéà ãÿäÿð åòäèí, áÿñäè. Áàðû äèëÿí÷èëÿðèí
÷þðÿéèíÿ áàèñ îëìà.
204
205
ÁßÉËÈÊ ÊßÍÄÈ
Äåéèëëÿð ÿééàíè-ãÿäèìäÿ Èðÿâàí ìàhàëûíûí êÿíäÿðèííÿí áèðèíäÿ áèð
êàñûô àäàìûí Ñåéðàí àäûíäà ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûçû îëóð. Ñåéðàí îí äþðäîí áåø éàøûíäà îëàíäà àéà äåéèðìèø ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõûì, ýöíÿ äåéÿðìèø
ñÿí ÷ûõìà ìÿí ÷ûõàæàì. Îíó ýþðÿí àäàìëàð áèð ýþðöì äåéÿðìèø. Úàâàí
îüëàííàð Ñåéðàíû ýþðìÿûê ö÷öí ÿëäÿí-äèëäÿí ýåäÿð, ñààòíàí îííàðûí
ìÿhÿëëÿñèíäÿ hÿððÿíèð, îíó ýþðìÿìèø ýåòìÿçäÿðìèø.
Ñþç-ñþháÿò hÿð éàíà éàéûëûð. Ñåéðàíûí ýþçÿëëèéè åë-åë, îáà-îáà éàéûëàéàéûëà ýåäèô ÷àòûð Èðÿâàíäà Ñóëòàí õàíûí îüëó Áàëû áÿéèí ãóëàüûíà. Íÿ
âàðûéäû, êåôè êþê õàí îüëó äîñò-òàíûøûíû éûüûô îííàðà áó ÿhâàëàòû
äàíûøàííàí ñîíðà äåäè:
Ìÿí ýåäèðÿì Ñåéðàíû ýþðìÿéÿ. Èñòÿñÿíèç ìÿííÿí ýåäÿ áèëÿðñèíèç.
Áàëû áÿé àòà ñöâàð îëìóø ýÿëèô ÷ûõäû Ñåéðàí éàøûéàí êÿíäÿ. Ñîðàõëàøûô
åâëÿðèíèí éåðèíè þéðÿíäè.
Ñèçÿ îíó äà äåéèì êè, áó âàõòäàð Ñåéðàíû àòà-àíàñû åøèéÿ áóðàõìûðäû.
Äåéèðäèëÿð úàâàí ãûçäû, ýþé÷ÿê óøàõäû. Íàìÿðä ÿëè òîõóíà áèëÿð.
Áàëû áÿé î àõøàìà êèìè åâèí äþðä òÿðÿôèíäÿ, ìÿhëÿäÿ íÿ ãÿäÿð
hÿððÿíäèñÿ Ñåéðàíû ýþðÿ áèëìÿäè êè, áèëìÿäè. Þçö èëÿ àïàðäûüû àäàìà
äåäè:
Ýÿë ýåäÿê áóëàüûí áàøûíäà áèð àç îòóðóô äèíúÿëÿê. Ùÿìè äÿ ñó è÷ÿðèê.
Îííàð åëÿäÿ åëÿäèëÿð. Ýåäèô áóëàüûí áàøûíäà îòóðäóëàð. Áóëàüà áèð ãîúà
àðâàä ýÿëèô ñÿíÿéèíè äîëäóðóô ãàéûòìàõ èñòÿéÿíäÿ ýþðäö êö, áóðàäà èêè
úàâàí îüëàí îòóðóô. Þçö äÿ ãÿðèâ àäàìà îõøóéóëëàð. Ùÿìè äÿ ýþðäö êö,
áóííàð éàõøû ýåéèíèô, ýåæèíèôëÿð. Î çàìàííàð hÿð àäàì éàõøû ýåéèíèôýåæèíìèðäè.
Ãàðû öçöíö úàâàííàðà òóòóô äåäè:
—Äÿðäèíèçè àëûì, êèìè ýþçäöéöðñöíöç? Ýþðöðÿì ãÿðèâ àäàìà
îõøóéóðñóíóç?
Áàëû áÿé äåäè:
—Íÿíÿ, áèç Èðÿâàííàíûõ. Ìÿí Ñóëòàí õàíûí îüëóéàì. Åøèòìèøÿì
áóðäà Ñåéðàí àäûíäà ýþçÿë áèð ãûç âàð. Îíóí ñîðàüûííàí ýÿëìèøÿì. Èíäè î
ãûçû ýþðÿ áèëìèðÿì. ßýÿð î ãûç õîøóìà ýÿëñÿ, îíó àëûô òîé åëèéÿæÿì.
Ãàðû Ñóëòàí õàíûí îüëó àäûíû åøèäÿíäÿ ñÿíÿéè éåðÿ ãîéóô Áàëû áÿéè
àøàüûäàí-éóõàðû ñöçäö. Öðÿéèíäÿ äöøöíäö êö, éàõøû îëäó, Ñåéðàíû áóíà
ýþñòÿðñÿí éàõøûúà íÿìÿð àëàæàì.
Ãàðû äåäè:
—Äÿðäèí àëûì, îíó ìÿí åëèéÿðÿì. Î ìÿíèì ÿëèìèí è÷èíäÿ. Ùåø ôèêèð
åëÿìÿ. Ýåäÿéèí ìÿíèì åâèìäÿ îòóðóí. Ñåéðàíû ìÿí ýÿòèðèô ýÿëÿæÿì,
îðäà áàõàðñàí.
Áàëà áÿé ñåâèíúÿê àéàüà ãàëõûô úèâèííÿí áèð îâóú ãûçûë ÷ûõàðûô ãàðûíûí
ÿòÿéèíÿ áîøàëòäû. Ãàðûíûí ýþçö ìåøÿ ïèøèéèíèí ýþçö êèìè áûëäûð-áûëäûð
éàíäû.
—Áûé äÿðäèí àëûì, áó íÿäè? Ìÿí îíñóç äà åëèéÿðÿì. Ýÿëèí åâèìèçäÿ
îòóðóí, àéûô äþéöëìö áóðäà îòóðóðñóíóç?
Ãîíàõëàð ãàðûíûí äàõìàñûíà ýåäèô òàõòûí öñòöíäÿ ÿéëÿøäèëÿð.
Ãàðû ôûðàë ýåðè ãàéûäûô Ñåéðàíà éîëäà äåìÿäè êè, ãàéûäûô ãà÷àð.
Ñåéðàí è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Áàëû áÿéè âÿ îíóí éîëäàøûíû ýþðäö. Èñòÿäè ýåðè
äþíñöí. Ãàðû àìàí âåðìÿäè. È÷ÿðè êå÷, è÷ÿðè êå÷ äåéÿ îíó åâèí îðòàñûíà
àïàðäû.
Áàëû áÿé áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ Ñåéðàíà âóðóëäó. Ñåéðàíûí ãÿëáèíäÿ
äÿ Áàëû áÿéÿ ñîíñóç ìÿhÿááÿò äóéüóëàðû áàø ãàëäûðäû.
Ãàðû hÿð øåéè éåðèíÿ ãîéóô, íèçàìëûéûííàí ñîíðà äåäè:
—Áèð öçöê âåð, Ñåéðàí áèëñèí êè, ñÿí îíóí íèøàííûñûñàí.
Áàëû áÿé þç öçöéöíö ÷ûõàðûá Ñåéðàíûí áàðìàüûíà òàõäû. Îíëàð hàëàëhöììÿò åëÿéèô àéðûëàíäà äåäè êè, åë÷èëÿðèìè ýþíäÿðÿæÿì.
Áàëû áÿé Èðÿâàíà ãàéûäûô áàøûíà ýÿëÿííÿðè àíàñûíà äàíûøäû. Àíàñû äåäè:
—×îõ éàõøû, àé îüëóì, áÿñ î ãûçûí ÿñèë-íÿúàáÿòèíè þéðÿíäèíìè?
Êèìäèëÿð, íÿúèäèëÿð, áÿëêÿ hå÷ áèçèì òàéûìûç äþéöëëÿð?
Áàëû áÿé äåäè:
—Àíà, êÿíä÷è àäàìäûëàð. Ïàê, òÿìèç èíñàííàðäû. ßêèô-áèøìÿêíÿí
ìÿøüóëäóëàð.
Éîõ îüëóì, àòàí áóíó ãÿáóë åëÿìÿç. Ñÿí áó ñþâäàíûí áèð äàø àëòûíà
ãîé, áèð äàø äà öñòöíÿ.
—Àíà, ìÿí Ñåéðàíû àëìàëûéàì. Ñèç ðàçû îëìàëûñûíûç äà ìÿí îíó
ýÿòèðÿæÿì.
×îõ ÷ÿê-÷åâèðäÿí ñîíðà ñþháÿò Ñóëòàí õàíà ÷àòäû. Õàí ãÿçÿâèííÿí àç
ãàëäû êû, äÿëè îëñóí. Îüëóíó éàíûíà ÷àüûðòäûðäû. Áàëû áÿé êÿìàëè-ÿäÿôíÿí
òÿ'çèì åëèéèô îíóí höçóðóíäà äàéàíäû.
—Îüóë, ìÿí åøèòìèøÿì êè, ñÿí áèð ÿêèí÷èíèí ãûçûíû èñòÿéèðñÿí. Ìÿí
áóíà éîë âåðìÿðÿì. Ñÿí áó éîëäàí äþíìÿëèñÿí. Ñÿíÿ þç òàéàìûçáàðàâàðûìûç áèð êèøèíèí ãûçûíû àëàæàì.
Áàëû áÿé äèëëÿíìÿäè.
Ñóëòàí õàí ñîðóøäó:
—Íÿ äåéèðñÿí? Ìÿíèì ñþçöì ñÿíèí éàíûíäà ãàëàíøäàí èòè îëìàëûäû.
Áàëû áÿé óòàíà-óòàíà äåäè:
—Àòà, ìÿí î ãûçû ñåâìèøÿì.
Ñóëòàí õàí ãÿçÿáëÿíèô àéàüà ãàëõäû.
Òåç îë, ãîàâàüûííàí èòèë! Þçö äÿ ýåò éàõøû-éàõøû ôèêèðëÿø. Éà î ãûçû àëûô
hàðàñà áàø ýþòöðöô ýåòìÿëèñÿí, éà äà ìÿíèì ñþçöìÿ ÿìÿë åëÿìÿëèñÿí.
Àòàñûíûí höçóðóíäàí ÷ûõàí êèìè Áàëû áÿé àòûíû ìèíèô Ñåéðàíûí éàíûíà
ýåòäè. Îíó òÿðêèíÿ àëûô öç òóòäó äàüëàðà òÿðÿô. Áèð ñÿôàëû éåðÿ ÷àòûô îðäà
þçëÿðè ö÷öí áèð äÿéÿ ãóðäó. Ñåâýèëèñè èëÿ øàä-õöððÿì éàøàìàüà áàøäàäû.
×îõ êåøìÿäè êè, áóðäà áèð åâ òèêäè. Ñîíðàëàð ÷îõëàðû ýÿëèô áóðàäà ìÿñêÿí
ñàëäûëàð. Àç âàõòäà áóðà áþéöê áèð êÿíäÿ ÷åâðèëäè. Àäûíû äà Áÿéëèê êÿíäè
ãîéäóëàð. Îüëóííàí èíúèìèø Ñóëòàí õàí óçóí èëëÿðäÿí ñîíðà åøèòäè êè, îüëó èíäè ÷îõ àääû-ñàííû áèð àäàìà ÷åâðèëèô. Âÿçèðèíè äÿ ýþòöðöô ýåòäè îíóí
éàíûíà. Õÿâÿð âåðäèëÿð êè, Ñóëòàí õàí Áÿéëèê êÿíäèíÿ ýÿëèð. Áàëû áÿé
hàçûððûõ ýþðöô îíóí ãàâàüûíà ÷ûõäû. Ãóðâàííàð êÿñèëäè. Ñîíðà îííàðû þç
åâèíÿ àïàðäû. Õàí áàõûô ýþðäö êö, Áàëû áÿé åëÿ áèð åâ-åøèê, úàhè-úÿëàë
éàðàäûô êû, äàhà íÿ äåéèì. Îüëóíóí áó ôÿðàñÿòèííÿí ÷îõ ðàçû ãàëûð.
Òóòäóüó èøäÿí ïåøèìàí îëóð. Áàøûíà ýÿëÿíè ìÿúëèñäÿ îëàííàðà ñþéëöéöð.
Ñîíðà Ñåéðàíû ÷àüûðûô ýþðøöô. Ýþðöð êö, áóíóí ýÿëèíè êèìè ýþçÿë áèð ýÿëèí
hÿëÿ áó äöíéàéà ýÿëìèéèô. Ìÿúëèñäÿ îõóéàí àøûãà öç òóòóô äåéèð:
Àøûõ öðÿéèìÿ áèð-íå÷ÿ õàíÿ ñþç ýÿëèô, îíó äåìÿñÿì, öðÿéèì îä òóòóô
éàíàð.
206
207
Áàøûíà ìÿí äþíöì, ãóðâàíûí îëóì,
Öìöäèì, ïÿíàhûì, áàüûøäà ìÿíè.
Úàíûìûí àòÿøè, ýþçöìöí íóðó,
À÷ûëàí ñàâàhûì, áàüûøäà ìÿíè.
Õóäàéè-Êÿðèìíÿí âåðèëèô äÿðñèì,
Ðöòáåéè êÿðàìÿò òþêöëÿí hèðñèì.
Ãÿçÿâèì è÷èíäÿ àëûøàì ñÿñèì,
Àé ñÿáðèì, ïÿíàhûì, áàüûøäà ìÿíè.
Áÿéëèê þç õàííûüûì, áÿé ìÿíèì õàíûì,
Ñÿíÿ ôÿäà îëñóí áó hÿäÿð úàíûì.
Àé àðõàì, äàéàüûì, ãûëûíú ãàëõàíûì,
Òîïõàíàì, ñèëàhûì, áàüûøäà ìÿíè.
Èñòÿðÿì òàëàíûì, éàíûì, áþëöíöì,
Áó ôàíè äöíéàäàí áèð éîë ñèëèíèì,
Ìÿíèì ÿçèç áàëàì, Ñåéðàí ýÿëèíèì,
Àç äåéèë ýöíàhûì, áàüûøäà ìÿíè.
Öñòäÿí ãàðà ÷ÿêäèì îëàí àäûìûí,
Êå÷èí òÿãñèðèííÿí Ñóëòàí çàëûìûí.
Õÿòðèíè ãûðìûøàì þç þâëàäûìûí,
Åé òàíðûì, åé øàhûì, áàüûøäà ìÿíè.
Îíëàð éåíèäÿí þïöøöá-ýþðöøöëëÿð. Áàðûøûô, õîøáÿõò hÿéàòà ãîâóøóëëàð.
Úûüàë èøè ôûðûõ ýþðöô ãàøìàõ èñòèéèð. Î, ñòðàæíèêëÿðèí àðàñûííàí ñöðöøöô
÷ûõûð.Àììà ãàâàüû äàøãûí ÷àé êÿñìèøäè. Ñó éàìàí ýóð ýÿëèðäè. Úûüàë
þçöíö éûüûøäûðûô ÷àéäàí hîïïàíûð. ×àéûí î òàéûíäà hþðöêëÿíìèø àòû ìèíèð,
àò ãà÷à-ãà÷à hþðöéöíö êÿñèð. Ùÿëÿ ñòðàæíèêëÿðÿ ýÿëÿí åðêÿêëÿðäÿí áèðèíè
äÿ àòûí áåëèíäÿ àïàðûð. Àò ãà÷à-ãà÷à Úûüàë åðêÿéè êÿñèô àòûí áåëèíäÿ ñîéóð.
Äÿðèñèíè äÿ ñòðàæíèêëÿðÿ òÿðÿô òóëëóéóð.
Ñòðàæíèêëÿð àòäàíûô Úûüàëûí äàëûíúà ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ Øàhíèéàð áÿé
îííàðû ñàõëûéûð.
– ß, hàìûíûç ìÿíèì éàíûìà ýÿëèí.
Ñòðàæíèêëÿð ýÿëèð, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Øàhíèéàð áÿéÿ áàõûëëàð.
Øàhíèéàð áÿé îííàðà äåéèð:
– Òåç îëóí ÷àéû áèð-áèð hîïïàíûí.
Ñòðàæíèêëÿð áàéàõ hîïïàíûëëàð. Àììà håø áèðè ÷àéûí î áèðè òÿðÿôèíÿ
äöøÿ áèëìèð. Ùàìûñû ñóéà äöøöð. Þçäÿðèíè ñóäàí çîðíàí ÷ûõàðûëëàð.
Øàhíèéàð áÿé äåéèð:
– ß, åëÿ áó àüûëëàìû Úûüàëûí äàëûíúà ýåäèðñèíèç. Ùå÷ áèðèíèç ÷àéäàí
hîïïàíà áèëìÿäèíèç. Áÿñ, hàíñû ãî÷àõëûõíàí Úûüàëû òóòàæàõñûíûç. Ùåø êÿñ
áèð éàíà òÿðïÿíìÿñèí. Áàõ êèì ýåòñÿ, îíó äà áàéàãêû åðêÿê êèìè äÿðèäÿí
÷ûõàðäàæàõ.
Úûüàë áåëÿ ãî÷àõëûãíàí ñòðàæíèêëÿðèí ÿëèííÿí ãóðòàðûô ýåäèð.
Úûüàë âàððûëàðà éàìàí äèâàí òóòóðäó, àììà êàñûôëàðà hÿìèøÿ àðõà
äóðóðäó, håø áèð àüà îíóí ãîðõóñóííàí êàñûâûí õÿòðèíÿ äÿéÿ áèëìèðäè.
Áöòöí âàððûëàð îííàí òèð-òèð ÿñÿðäè.
ÚÛÀË ÙÀÑÀÍ
ÄßÂßËÈ ÊÖÐÄÖ ÚÛÀËÛÍ ÖÑÒÖÍß
ÃÎØÓÍ ×ßÊÈÐ
Úûüàë Òîõóëúàíûí ÿí øÿõñèééÿòäè àäàìëàðûííàíûéäû. Êÿíääÿ, áöòöí
Ýþé÷ÿ áàñàðàüûíäà îíóí ãàâàüûíà håø êÿñ ÷ûõàììàçìûø. Êîõàäàí,
áÿéëÿðäÿí áàøãà, ðóñ ñòðàæíèêëÿðè äÿ îííàí ãîðõàððàðìûø. Úûüàë håø êÿñäÿí
ïÿñèíìÿçäè. Ùÿìèøÿ ñÿëëèìèíÿ ÿçÿðäè. Êàòäàëàðà-âàððûëàðà ãàí óääóðàðäû.
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ Úûüàë Ùàñàí ×ÿìáÿðÿê áàçàðûíäàéìûø. Áó âàõò
Øàhíèéàð áÿé ðóñ ñòðàæíèêëÿðèííÿí áóðäà éåéèá-è÷èðìèø. Áèð ÷óüóë îííàðà
õÿâÿð âåðèð êè, äåìÿçñÿíìè, Úûüàë Ùàñàí áàçàðäàäû.
Ïðèñòàâ Øàhíèéàð áÿé áöòöí ñòðàæíèêëÿðÿ ÿìð åëèéèð êè, íÿ òÿhÿð
åëèéèðñèíèç åëèéèí, Úûüàëû òóòóí, éàõøû éåðäÿ ÿëèìèçÿ êå÷èô, àëëàh ðàñò ñàëûô.
Þçö äÿ àéàüûéíàí ýÿëèô òÿëÿéÿ äöøöô.
Ñòðàæíèêëÿðèí hÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí Úûüàëûí öñòöíÿ òþêöëöëëÿð.
Úûüàë þçöíö èòèðìèð, håø ïÿñèíìèð äÿ. Õÿíúÿðèíè ÷ÿêèô ñòðàæíèêëÿðèí
öñòöíÿ úóìóð. ßëè òöôÿíýëè ñòðàæíèêëÿð ãîðõóëàðûííàí Úûüàëà éàõûí ýÿëÿ
áèëìèëëÿð.
Äàøíàõëàð hàðäà àääû-ñàííû àäàì âàðûéäû, îíó äöáàðà òóòóð, éà äà áèð
hèéëÿéíÿí þëäöðöðäöëÿð. Îííàð Úûüàëûí äà ãî÷àõëûüûíû åøèäèôëÿðìèø.
Èñòèéèëëÿð êè, Úûüàëû òóòàëàð. Äàøíàõëàð áèð õåéëè ãîøóííàí Òîüëóúàéà
åíèëëÿð. Úûüàëû ÷àüûðûëëàð. Àììà Úûüàë áóííàðûí ÷àüûðûøûíà ýåòìèð, áóííàðà
òàáå îëìóð. Íå÷ÿ äÿôÿ ÷ûüûðûëëàðñà, Úûüàë ýåòìèð.
Äàøíàêëàð áóíó áàø÷ûëàðûíà õÿâÿð âåðèëëÿð. Î äà àæûãëàíûô Úûüàëûí
öñòöíÿ ãîøóí ÷ÿêèð. Òîüóëúàëûëàð ýþðöëëÿð êè, äàøíàõ ãîøóííàðû òîôëóòöôÿíýëè áóäó ýÿëèð. Úàìàhàò hÿð éàííàí ãîøóíóí öñòöíÿ òþêöëöð. Ãîøóí
áàøäûéûð ãàøìàüà. Îííàð ÿââÿëúÿ Àüáóëàüà, ñîíðà äà Àðäàíûøà åíèëëÿð.
Úàìààò áóííàðäàí ÿë ÷ÿêìèð. Äàøíàõëàð òîïó äà áóðäà ãîéóô ãà÷ûëëàð.
Òîüóëúàëûëàð ýåðè äþíÿíäÿ àüáóëàõëû Ùàúû Ñàäûõ áóííàðû ýþðöð. Ùàæû
208
209
Ñàäûõ éàìàí àüûëëû àäàìûéäû. Òîüäóúàëûëàðûí áó âóðhàâóðóíó ýþðÿíäÿ
äåéèð:
– ß, àé åâèíèç éûõûëñûí, ñèçèí íÿ åëÿäèéèíèçäè? Ýþðìÿäèíèç
Äÿðÿ÷è÷ÿêäÿ, Áàñàðêå÷ÿðäÿ ìöñÿëìàííàðûí áàøûíà íÿ ýÿòèðäèëÿð? Ýÿëÿð
áèçè äÿ îííàðûí ýöíöíÿ ñàëàëëàð. Òîôëàðûíû âåðèí, ãîé úÿhÿííÿì îëñóííàð.
Òîõóëúàëûëàð Ùàæû Ñàäûüûí ñþçöíÿ áàõûô òîïó âåðèëëÿð. Àõû îíñóç äà håø
êÿñ òîô àòìàüû áàæàðìûðäû, íÿéëÿðèíÿ ëàçûìûéäû. Íÿ îëàæûéäû, òà äàøíàõëàð
êÿíäÿ áàòà áèëìèð, ÿëàøñûç ãàëûô ýåðè ãàéûäûëëàð. Îííàð Ãàòàð ãàéà àääû
ïîøòà ÷àòûëëàð, Àõòàäàí áÿðè.
Áóðäà áèð Äÿâÿëè Êöðäö âàðûéìûø. Äÿâÿëè Êöðä ýþðöð êó, áó éàíà õåéëè
ãîøóí ýÿëèð. Àììà áóííàð éàìàí hàëäàäûëàð. Åëÿ áèë öñòäÿðèíÿ ñó ÿëÿíèô.
Äÿâÿëè Êöðäö äàøíàêëàðíàí ÿëàãÿäÿéäè, îííàðà êþìÿê åëÿéèðäè. Áó
þðýÿíèð êè, hàìàí ãîøóí äàøíàõ ãîøóíóäó. Áóííàðûí éàíûíà ýåäèô
ÿhâàëàòäàí hàëû îëóð.
Îíó äà äåéèì êè, Êöðä äÿ éàìàí Êöðäöéìöø hà. ×îõ ãî÷àõ
àäàìûéìûø.
Äÿâÿëè Êöðäö ãîøóí áàø÷ûñûíà äåéèð:
– ß, à éàññàððàð, áèð àäàìûí ÿëèííÿí ãà÷ûô hàðà ýåäèðñèíèç? Ñèç íÿ
êèøèñèíèç êè, áèð àäàìà áàòà áèëìèðñèíèç? Èíäè ìÿí ýåäèô îíóí áàøûíû
ýÿòèðÿðÿì. Îíäà ýþðÿëëÿð êè, àíàëàð íåæÿ îüóëëàð äîüóô.
Áÿëè, Äÿâÿëè Êöðäö ãîøóíóí àüçûíû ýåðè ãàéòàðûð.
Ãîøóíà èíäè Äÿâÿëè Êöðäö áàø÷ûëûõ åëèéèð. Ýåæÿéíÿí éîë ýåäèëëÿð.
Ñÿhÿð òÿçÿúÿ à÷ûëûðìûø. Áóííàð ýÿëèá Úûüàëûí åâèíè ìöhàñèðÿ åëÿéèëëÿð.
Àììà ãîðõóëàðûííàí håø êÿñ è÷ÿðè ýèðÿ áèëìèð. ×àüûðûëëàð, åøèéÿ áèð àðâàä
÷ûõûð. Úûüàë èøè áàøà äöøöð. Òÿëÿñèê ãàäûí ïàëòàðû ýåéèíèð, òöôÿíýè àëòäàí
áåëèíÿ áàüëûéûð, ìàëëàðû äà ãàâàüûíà ãàòûô åøèéÿ ÷ûõûð.
Äàøíàêëàð îíäàí ñîðóøóëëàð êû, áÿñ Úûüàë hàðäàäû, íèéÿ åøèéÿ ÷ûõìûð?
Úûüàë áóííàðà úàâàô âåðèð:
– Úûüàë åâäÿäè, éàòûð.
Þçö äÿ ìàëíàí áàðàâàð ÷ûõûð. Þçöíö áèð ãàçíàüà ñàëûô, îðäàí áàøëàéûð
ãîøóíóí öñòöíÿ ýöëëÿ éàüäûðìàüà. Ùåø êÿñ îíóí ýöëëÿñèííÿí ìàúàë òàïûô
îíà áèð ýöëëÿ àòà áèëìèð. Úûüàë éàìàí ñÿððàñò àòàíûéäû, ýöëëÿñè håø áîøà
÷ûõìàçäû. Ãîøóííàí õåéëè àäàì ãûðûð. Äàøíàõ ãîøóííàðû äàüûëûô ýåäèð.
Úûüàë îííàðà äåéèð:
– Áàõ èíäè áèëèí êè, Úûüàë ìÿíÿì. Ýåäèí, äàhà ñèçÿ äÿéìèðÿì. Ñèçèí
äÿ åâèíèç, óøàüûíûç âàð. Àììà îëìóéà-áèëìèéÿ áèð äÿ áó ñÿìòäÿðÿ àéàõ
áàñàñûíûç.
Äàøíàõ ãîøóííàðû éåíÿ äÿ áèð èø ýþðÿ áèëìèð. Êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûäûð.
Àììà Äÿâÿëè Êöðäö håø ýåòìÿê èñòÿìèðäè.
Úûüàë àðàäàí ñàü-ñàëàìàò ÷ûõûð, óøàõëàðûíû äà ýþòöðöô Äÿ- ðÿéóðäà
ýåäèð. Úûüàë áóðà ìÿòÿðèñäÿíèð. Î òÿðÿôäÿí Äÿâÿëè Êöðäö éåíÿ ãîøóíó
ýåðè ãàéòàðìàõ èñòèéèð, àììà håø êÿñ ãàéûòìûð. Äÿâÿëè Êöðäö äåéèð êè, håø
ýÿëìÿéèí, ìÿí þçöì òÿêúÿ ýåäèô îíóí áàøûíû ýÿòèðÿæÿì. Äÿâÿëè Êöðäö
ãîøóííàí àéðûëûô Úûüàëûí äàëûíúà ýåäèð. Ýåäèô ýþðöð êö, Úûüàë óøàõëàðûííàí
îòóðóô.
Êöðä äþøíÿí ýåäèðäè, àììà Úûüàëýèë äÿðÿíèí äèâèíäÿéäèëÿð. Äÿâÿëè
Êöðäö îííàðû ýþðÿíäÿ áÿðê ñåâèíèð. Úûüàëà äåéèð êè, èíäè ìÿí ñÿíè äèðè-äèðè
òóòàæàì.
Úûüàëûí îüëó ßëè äåéèð:
– Äÿäÿ, ãîé îíóí ãàâûðüàñûíû îääóéóì. Úûüàë ðàçûëàøìûð êû, à áàëà,
áÿñ îíóí äà óøàõëàðû éîõäóìó, éàçûõäû hÿëÿ âóðìà, ýþðÿê áÿëêÿ ðÿää îëóô
ýåòäè.
Àììà Äÿâÿëè Êöðäö ýåòìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëäè. Äöç áóííàðûí öñòöíÿ
ýÿëèðäè. ßëè áó äÿôÿ äåäè:
– Äÿäÿ, îíäà ãîé hå÷ îëìàñà, àéàüûíûí àëòûíà áèð ýöëëÿ àòûì.
Úûüàë ðàçûëàøûð. Ýþçöíÿ äþíäöéöì. ßëè äÿ éàìàí àòàíûéìûø, áóíóí
ÿëèíäÿí ýöëëÿ à÷ûëàí êèìè áàéàõ hà Äÿâÿëè Êöðäö àòäàí ìàéàëëàõ àøûð,
äûüûððàíà-äûüûððàíà äÿðÿíèí äèâèíÿ ýÿëèð.
Ñÿí äåìÿ, äàøíàõ ãîøóííàðû íàìóñäàíûô Êöðäöí äàëûíúà ýÿëèëëÿðìèø.
Ýöëëÿ à÷ûëàíäà ýþðöëëÿð êè, Êöðäöí ëåøè öç òóòäó äöç äÿðÿíèí äèâèíÿ.
Îíëàð èøèí éàø îëäóüóíó ýþðöô éåíÿ ýåðè ÷ÿêèëèëëÿð.
Áÿëè, Úûüàë áåëÿ Úûüàëûéìûø. Úûüàëûí Äÿâÿëè Êöðäöíö þëäöðìÿñè
Ýþé÷ÿ ìàhàëûíà ñÿñ ñàëûð. Áóíóí hþðìÿòè éàìàí àðòûð. Ùàìû Úûüàëà
"àôÿðèí" äåéèð. Áó ÿhâàëàòû åøèäÿí àüáóëàõëû øàèð Êàçûì Úûüàëûí øÿíèíÿ áèð
ìöõÿììÿñ ãîøóð. Øàèð Êàçûì Úûüàëûí èýèääèéèíè àëÿìÿ éàéûð.
ßçÿë èñìèí hþêì îëóíóô
Ìÿøÿäè Ùàñàíà Úûüàë.
Öçöí ñöðòöô, ãÿäÿì áàñûô,
Øàhè Õîðàñàíà Úûüàë.
Ãàäèð ìþâëàì êþìÿê îëñóí,
Ñÿí êèìè àñäàíà, Úûüàë.
210
211
Óçàã éåðè íåéëèéèðñÿí,
Êöð öñòöíäÿí áÿðè äåéèì.
Áàéðàìëûéû, Ãûðûõëûéû,
Î, Ãîéñàð Ñàðûéû äåéèì.
Êÿñÿìÿíè, Úûðäàõàíû,
Áèëìèðÿì hàðàíû äåéèì.
Ùÿð êÿñèíÿí äöøìÿí îëóð,
Åéëèéèð âèðàíà, Úûüàë.
Ùÿð êÿñëÿ ìÿðú åéëèéèô,
Àò ñöðöô, ãîøà êå÷ìèéèô,
Áåðàíãà ìÿíçèë þòöðìÿç,
Àéíàëû äàøà êå÷ìèéèô.
ßëèíäÿ òîô êèìè ñöçÿí,
Àòàíäà áîøà êå÷ìèéèô.
Þëäöðöô äöøìÿíäÿðèí,
Äöçäöðöô éàí-éàíà Úûüàë.
Áó ýöí àøûüûí íÿìÿðèí,
Èêè íÿôÿð øèð âåðÿæÿê,
À÷ûëàæàõ ìÿðä äÿôòÿðè
Îí òöìÿíè áèð âåðÿæÿê.
Áèð áåëÿäÿ Îðóú ñóëòàí,
Öñòöíÿ ãîéóô âåðÿæÿê.
Êàòèáëÿð áó äàñòàíû,
Éàçûô Ýöëöñòàíà, Úûüàë.
Éàðàí àëäàí hþêì îëóíäó,
Ãàçàõ àòäàíäû éåðèäè.
ßëëÿðèíäÿ úèäàëû òöôÿíý,
×àhàð ÿòðàôû áöðöäö.
Êèìè ýþðäö, åøãÿ äîëäó,
Êèìèíèí áàüðû ÿðèäè.
Òÿïèíäè äþðä éöç ñàëäàòà,
Õîä âåðäè ñöçÿíÿ Úûüàë.
Øàèð Êàçûìûí àüàñû,
Ùÿð èøÿ ÿíúàì åëÿäè.
Úûüàë éûüäû éîëäàøëàðûí,
Þç áàøûíà úÿì åëÿäè.
Þëäöðäö äÿâÿëè Êöðäö.
Ìóðàçûííàí êÿì åëÿäè.
Îí èêè ãàçàüûí ëåøèíè
Ñÿðäèðäè éàí-éàíà Úûüàë.
Èêè ñîëäàòûí áàøûíû,
Ýþíäÿðäè äèâàíà Úûüàë.
ÅÙÒÈÉÀÒÄÛ ÎË
ãîíøó Àë÷àëû îâàñûíäà Ùöðö àääû áèð ãûç ñåâèð. Àøûã Ðÿhèì äöíéàýþðìöø
àäàìûéäû, ñåâýèéÿ íÿ äåéÿíèéäè... Àíúàõ áó ñåâýèíèí áèð ÿììàñû âàðûéäû: î
äà áóéäó êó, ãûç àòà-àíàñûíûí áèð äÿíÿñèéäè. Ãûçû þçýÿ îâàéà êþ÷öðìÿéÿ
ðàçûëûõ âåðÿ áèëìèðäèëÿð. Éåçíÿ ýÿðÿê Àë÷àëûäà éàøàéàéäû.
Éöç ÷àë-÷þéöð ñîíðà Àøûã Ùåéäÿð îüëóíóí Àë÷àëûéà êþ÷ìÿñèíÿ ðàçûëûõ
âåðäè. Íåéëÿñèí, ãîðõäó êó, óøàüûí áàøûíà hàâà-çàä ýÿëÿð. Ýåäèô hÿìèí
êÿíääÿ Ùåéäÿðÿ áèð åâ àëäû, îüëóíó ÿäÿá-ÿðêàííàí åâëÿíäèðèô ÿëèíè áàøûíà
éûüäû.
Ýöí êåøäè, hÿôòÿ àääàäû Ùåéäÿð äÿäÿñèýèëÿ ýÿëìÿëè îëäó. Õîø-áåøäÿí
ñîíðà àüñàããàë îüëóííàí ñîðóøäó:
– Îüóë, ìàøàëëàh îëñóí ìöëêÿ, éåðÿ-éóðäà ñþç éîõäó. Áó, þç éåðèíäÿ.
Äå ýþðöì, ãîíøóëàðûí íÿ òÿhÿð àäàìëàðäû? Îä-îæàõ ãîíøóñó îëìàõ îëàð,
éà éîõ?
Îüëàí úàâàô âåðèð êè, àé äÿäÿ, ö÷ ãîíøóì âàð, ö÷ö äÿ úàííàðà äÿéÿñè
àäàìëàðäû. Ýåò-ýÿëëÿðè äÿ ïèñ äþéöë. Áèðèíÿ áèð àç ÿë áîðúó ëàçûìûéäû, ìÿí
äÿ âåðäèì, äóà åëèéÿ-åëèéÿ ýåòäè.
Ãîíøóíóí áèðè äÿ õàhèø åëÿäè êè, àòûíû âåð ãîíøó îâàéà äÿéèì, ãàéûäûì.
Îíóí äà ñþçöíö éåðÿ ñàëìàäûì.
Áèð ãîíøóì äà ýÿëèô êè, éåðèìèçèí àðàñûíäàêû äàø îéóüó áèð àçúà ñÿíèí
éåðèíÿ òÿðÿô òÿðïÿäÿê. Ìÿíèì òîðïàüûì äàðûñãàëëûõ åëèéèð. Îíà äà äåäèì êè,
èíäè âàõòû äþéöë. Òîðïàüûí èøèíÿ éàç áàõàðûõ.
Äöíéàýþðìöø àüñàããàë ãàéûäûð êû, îüóë, áîðúà ýÿëÿíÿ äåìÿëèéäèí: –
hÿìèøÿ ýÿë-ýåò. Îíóí ö÷öíêö ÿëäÿí òóòìàõ ìÿðä èøèäè.
Àò èñòèéÿíÿ äåìÿëèéäèí êè, þç àòûí êèìè àïàð-ýÿòè. Áèëèðñÿí êè, àò
ñàõëàìàõ äà úîìÿðä èøäè. Î êó, ãàëäû äàø îéóüóí éåðèíè äÿéèøäèðìÿê
èñòèéÿí ãîíøóíà... Ýÿðÿê îíà äåéÿéäèí êè, ñÿíèíêè ñÿíäÿ, ìÿíèìêè
ìÿíäÿ. Áåëÿ àäàì ìÿðäèìàçàð, õàéûí àäàìäû. Éàäûíäà ñàõëà êè, ãîíøó
òîðïàüûíà ýþç äèêèô, òàìàh ñàëìàõ íàìÿðä àäàì, ãàðíû ãóðääó àäàì èøèäè.
Õàéûíäàí ãîíøó îëìàç! Áó àäàìíàí åhòèéàòäû îë, åhòèéàòäû!
ÕÀËÃ ÒßÁÀÁßÒÈ
"ÝÞÉ×ß ËÎÌÀÍÛ" ÉÀÄÄÀØËÀÐÄÀ
Äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí Äÿëèãàðäàø îâàñûíäà Ðÿhèì àääû áèð
àøûõ âàðûéìûø. Îíó äà äåéÿê êè, Àøûã Ðÿhèì hÿëÿì-hÿëÿì àøûõëàðäàí
äåéèëìèø. ×àëûô-÷àüûðìàõäà íÿ ãÿäÿð ãàáèë ñÿíÿòêàð îëñà äà áèð åë àüñàããàëû
êèìè äàhà áþéöê hþðìÿòÿ ëàéèã àäàì îëóô. Àøûã Ðÿhèìèí Ùåéäÿð àäëû îüëó
Þòÿí éöçèëëèéèí ñîíó, ÿñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ýþé÷ÿ ìàhàëûíäà Ùàúû
Íàüû àäëû Ëîüìàí øþhðÿòëè, Ëîüìàí ãöäðÿòëè áèð òÿáèá éàøàìûøäûð.
Èðàíäà ìöêÿììÿë òÿhñèë àëàí, òèáá åëìèíèí, õàëã òÿáàáÿòèíèí ñèððÿðèíÿ
äÿðèíäÿí àøèíà îëàí Ùàúû Íàüû þìðö áîéó íå÷ÿ-íå÷ÿ èíñàíû þëöìöí
212
213
ïÿíúÿñèíäÿí õèëàñ åòìèø, íÿ ãÿäÿð èíñàíà hÿéàò, ñàéñûç-håñàáñûç àèëÿëÿðÿ
ñåâèíú âÿ ñÿàäÿò áÿõø åòìèøäèð.
Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, îíóí íÿ êèòàáëàðû, íÿ äÿ ÿëéàçìàëàðû áèçÿ ýÿëèá
÷àòìàìûøäûð. Îòóçóíúó èëëÿðèí äÿhøÿòëè ïàíèñëàìèçì, ïàíòöðêèçì êàáóñó
Ýþé÷ÿíèí áàøû öçÿðèíäÿ äîëàøäûüû çàìàí õàëãûí õèëàñêàðû õàëã äöøìÿíè
äàìüàñûíà òóø îëìàìàã íàìèíÿ, ñàüäàí ñîëà éàçûëìûø áöòöí êèòàá âÿ
éàçûëàðûíû ìÿhâ åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð.
Éàõøû êè, õàëãûí hå÷ êèìèí, hå÷ áèð ãöââÿíèí îõóéà, îüóðëàéà áèëìÿäèéè ñåhðëè áèð êèòàáû âàð. Öðÿêëÿðäÿ, áåéèíëÿðäÿ ýèçëÿíÿí, hàôèçÿëÿðäÿ
éàøàéàí áó êèòàáû âÿðÿãëÿéèðèê: Âÿðÿãëÿäèêúÿ î áèçÿ áþéöê hèêìÿòëÿð
ïû÷ûëäàéûð. Áó áèçè hÿì ñåâèíäèðèð, hÿì äÿ ìöòÿÿññèð åäèð. Ñåâèíèðèê: ÷öíêè
î áèçÿ íÿ èñÿ áÿõø åäèð, íÿ èñÿ äåéèð. Ìöòÿÿññèð îëóðóã: ÷öíêè î hÿì äÿ
áèçÿ íÿëÿðè èòèðäèéèìèçè éàäà ñàëûð. "Ýþé÷ÿ ëîüìàíû"íûí íÿâÿñè Èñðàôèë
ìöÿëëèìèí hàôèçÿñè áó êèòàáûí áÿ’çè ñÿhèôÿëÿðèíè þçöíäÿ ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áèç îíà, áèçÿ áó èìêàíû ãàçàíäûðäûüûíà ýþðÿ þç äÿðèí
ìèííÿòäàðëûüûìûçû áèëäèðèðèê.
Õîøáÿõòëèêäÿí ôîëêëîðóìóçóí áàøãà ñàhÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, õàëã
òÿáàáÿòèíäÿ äÿ Ýþé÷ÿíèí ãèéìÿòëè ÿí’ÿíÿëÿðè èçñèç–ñîðàãñûç óíóäóëóá
éàääàøëàðäàí ñèëèíìÿäè. "Ýþé÷ÿ ëîüìàíû"íûí ìöãÿääÿñ ÿí’ÿíÿëÿðè
ëÿéàãÿòëÿ äàâàì åòäèðèëäè. Ñàéûëàí–ñå÷èëÿí éåíè–éåíè òÿáèáëÿð, àëèìëÿð
íÿñëè éåòèøäè.
Ùå÷ øöáhÿñèç, ýþðêÿìëè îíêîëîã êèìè äöíéà øþhðÿòè ãàçàíìûø
ßhëèìàí ßìèðàñëàíîâóí, âÿòÿíèìèçèí höäóäëàðûíäàí ÷îõ-÷îõ óçàãëàðäà
èñòå’äàäàëû òðàâìîòîëîã-àëèì êèìè òàíûíàí Ìÿúèä Ìÿñèìîâóí, ýÿíú
úÿððàh Âàãèô Ãÿëÿíäÿðîâóí ãàçàíäûüû áó ýöíêè óüóðëàðäà Ýþé÷ÿíèí
çÿíýèí õàëã òÿáàáÿòè ÿí’ÿíÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí, Ùàúû Íàüû äöhàñûíûí
ðîëó âÿ òÿ’ñèðè àç îëìàìûøäûð.
Ùÿð áèð hÿêèì î çàìàí óüóð ãàçàíûð êè, î ìöàñèð òèááè áèëèêëÿðÿ
äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿêëÿ éàíàøû, õàëãûí ÿñðëÿð áîéó éàðàäûá-éàøàòäûüû,
ñûíàãëàðäàí ÷ûõàðäûüû õàëã òÿáàáÿòèíÿ, îíóí ÿñðàðÿíýèç ñèððÿðèíÿ äÿðèíäÿí
áÿëÿä îëóð. Îíëàðûí hÿð èêèñèíèí èìêàíëàðûíäàí óñòàëûãëà áàðûíûááÿhðÿëÿíèð.
Õàëãûìûçà Ùàúû Íàüû êèìè ãöäðÿòëè áèð ëîüìàí áÿõø åëÿìèø Ýþé÷ÿíèí
Ãàíëû êÿíäèíäÿ äîüóëóá áîéà–áàøà ÷àòìûø Ìèêàéûë Ñÿôÿðîâ áó áþéöê
hÿãèãÿòÿ òàïûíäûüû ö÷öí áó ýöí õàëã àðàñûíäà ñàéûëûá ñå÷èëÿí hÿêèìëÿðäÿí
áèðè êèìè òàíûíìàãäàäûð.
Ùàúû Íàüû âÿ îíóí ãåéðè àäè òÿáèáëèê ìÿhàðÿòè hàããûíäà ñàéñûçhåñàáñûç ðÿâàéÿòëÿð, ñþç-ñþháÿòëÿð åøèäÿí Ìèêàéûë Ñÿôÿðîâ åëèíèíîáàñûíûí èôòèõàðû îëàí áó áþéöê ëîüìàíûí éîëóíó äàâàì åòäèðìÿéè hÿëÿ
óøàãëûãäàí þç ìÿãñÿäèíÿ ÷åâèðìèøäè.
Ìèêàéûë Ñÿôÿðîâ òÿëÿáÿ îëäóüó èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ìöàñèð òèááè
áèëèêëÿðè þéðÿíìÿêëÿ éàíàøû, õàëã òÿáàáÿòè âÿ òöðêÿ÷àðÿëÿðè äÿ äèããÿòëÿ,
áþéöê ìÿhÿááÿòëÿ àðàéûá-àõòàðäû. Îíëàðà äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿê ö÷öí àüûð
çÿhìÿòëÿðÿ ãàòëàøäû. Ñÿ’éëÿð àõûð êè, þç áÿhðÿñèíè âåðäè. Õàëã òÿáàáÿòèíÿ
àøèíàëûã îíó õÿñòÿëèêëÿðèí ãÿíèìèíÿ ÷åâèðäè.
Áåëÿ hÿêèìëÿðÿ öç òóòàí õÿñòÿëÿð hå÷ âàõò íàöìèä ãàéûòìûðëàð.
Ýþé÷ÿ ëîüìàíûíûí âÿ îíóí ëàéèãëè âàðèñèíèí Ñèçëÿðÿ òÿãäèì îëóíàí
àøàüûäàêû áÿ’çè ìöàëèúÿ
âàñèòÿëÿðè âÿ äÿðìàí íöñõÿëÿðèíäÿí
ôàéäàëàíàúàüûíûçà öðÿêäÿí èíàíûðàì.
214
215
*
*
*
Ãèäàíû éàõøû hÿçì åëÿéÿ áèëìÿéÿí ìÿ’äÿíè ÿçâàé âÿ õöíýöí
hÿðÿñèíäÿí 30 ã äþéöá óí êèìè åëÿäèêäÿí ñîíðà 1 ã. àüûðëûüûíäà hÿáëÿð
äöçÿëäèá àõøàì, éàòàíà éàõûí èêèñèíè ãàòûãëà óäìàã ëàçûìäûð. Ùÿáëÿðè
÷åéíÿìÿê îëìàç.
*
*
*
Âÿðÿì õÿñòÿëèéè (àüúèéÿð âÿ áàüûðñàãäà îëàí äà) çàìàíû õÿñòÿ hÿð
ñÿhÿð áèð õþðÿê ãàøûüû òÿìèç äàü áàëû âÿ 100 ãðàìà ãÿäÿð ñóäà áèøìèø
åðêÿê ãóéðóüó éåìÿëèäèð. Ñîíðà ãàðà òóðïóí è÷èíè îéóá ÷ûõàðìàã, áîø
éåðÿ åðêÿê ãóéðóüó äîëäóðóá, êÿñèëÿí éåðè éåíÿ ÿââÿëêè éåðèíÿ ãîéìàã,
îíó õàìûðà áöêìÿê âÿ êþçöí è÷èíäÿ õàìûð éàíàíà ãÿäÿð áèøèðìÿê
ëàçûìäûð.
Õÿñòÿ éàíàí õàìûðû ãîïàðûá àòäûãäàí ñîíðà ãàëàí òóðïó è÷èíäÿêè
ãóéðóãëàðëà áèðëèêäÿ hÿâÿíýäÿñòÿäÿ äþéìÿëè, éóìóðòà áþéöêëöêäÿ
hÿáëÿð äöçÿëäèá hÿð ñÿhÿð áèðèíè éåìÿëèäèð.
*
*
*
Øèðèí éàðà öç íàhèéÿñèíäÿ, ýþðöíÿí éåðëÿðäÿ îä éàíûüû êèìè êþïöðëöá
ãàëõûð. Áÿ’çè õÿñòÿëÿðäÿ ÷îõ ãàøûíûð.
Ùàúû Íàüû hÿìèí õÿñòÿëÿðè àøàüûäàêû öñóë âÿ âàñèòÿëÿðëÿ ìöàëèúÿ
åäèðìèø:
Êàôóðè äóç ñàô èëûã hÿëë åäèëèð âÿ ìÿhëóë hàëûíà ñàëûíûð. Ñîíðà áèð òÿìèç
ãóø ëÿëÿéè èëÿ ìÿhëóë éàðàíûí öñòöíÿ âÿ ÿòðàôûíà éàüëàíûð. Ýþé ðÿíýëè
êàüûç hÿìèí äÿðìàíà áàòûðûëûá éàðàíûí öñòöíÿ éàïûøäûðûëûð. Êàüûç ãóðóéàí
êèìè éåíèñè èëÿ ÿâÿç åäèëèð.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà éàðàíûí øèøè âÿ ãûðìûçû ÷ÿêèëèð, õÿñòÿ òàìàìèëÿ
ñàüàëûð.
Ìöàëèúÿ çàìàíû õÿñòÿ ÿò âÿ éàüëû õþðÿêëÿðäÿí èìòèíà åòìÿëèäèð.
*
*
*
Ùàúû Íàüû áàüûðñàã, ìÿ’äÿ âÿ ãàí òÿçéèãè õÿñòÿëèéèíäÿ àøàüûäà ãåéä
åòäèéèìèç íöñõÿ èëÿ hàçûðëàäûüû äÿðìàíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðäè.
Ùÿááèñàëàò, ðöááöðåéâÿíä, ìöëêÿçèðàã âÿ ÿçâàéûí hÿðÿñèíäÿí 20
ãðàì ýþòöðÿð, îíëàðû ãàòûøäûðûá ÿçÿð, hÿáëÿð äöçÿëäÿðäè. Õÿñòÿ hÿð ñÿhÿð
òåçäÿí àúãàðûíà hÿìèí hÿáëÿðäÿí áèðèíè áèð ãàøûã ãàòûãëà è÷ÿðäè.
*
*
*
Äÿðèäÿ (ÿëäÿ, ãîëäà, áàðìàãëàðäà) ñóëó ñÿïýèëÿð, ãàøûíìà îëàíäà ãûðìûçû
øÿhòÿðÿíèí (òîõóìëàìàìûø) éàðïàüûíû ÷è÷ÿêëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ éûüûá, êþêöíö
êÿñèá àòàð, òÿìèç éóéàðäû. Ñîíðà ÿçèá ñóéóíó ÷ûõàðàð, ñàô ñó èëÿ áÿðàáÿð
ìèãäàðäà ãàðûøäûðàð âÿ áèð ëèòð hàçûð ìàéåéÿ áèð ÷àé ãàøûüû àïòåê êöêöðäö
ÿëàâÿ åäÿð, áÿðê-áÿðê ÷àëõàëàéàð, àüçûíû áàüëàéàðàã 3 ýöí ãàðàíëûã, ñÿðèí
éåðäÿ ñàõëàéàðäû.
Õÿñòÿ ìöàëèúÿ áàøëàíäûüû èëê ö÷ ýöíäÿ hÿð ñÿhÿð àúãàðûíà 50 ãðàì,
ñîíðàêû ýöíëÿðäÿ èñÿ 100 ãðàì hÿìèí äÿðìàíû ãÿáóë åòìÿëè èäè.
Õÿñòÿëèê ãóðòàðàíà ãÿäÿð hÿð ýöí øÿhòÿðÿíèí ñó èëÿ 1:2 íèñáÿòèíäÿ îëàí
ãàòûøûüû èëÿ éàðàíû éóìàüû ìÿñëÿhÿò ýþðÿðäè.
*
*
*
Áÿ’çè äÿðè õÿñòÿëèêëÿðè âàð êè, àéàã âÿ áàëäûðäà ÷îõëó éàðàëàð ÿìÿëÿ
ýÿòèðèð. ×îõ çàìàí hîâ÷ÿêÿí áó éàðàëàð hÿð ìöàëèúÿéÿ àñàíëûãëà òàáå
îëìóð.
Áàáàì áåëÿ éàðàëàðû ñàüàëòìàã ö÷öí ãàðàîò àäëû höíäöð, òöòöíÿîõøàð
áèð áèòêèíèí åíëè, éàøûë éàðïàãëàðûíû òîïëàéûá ãóðóäóð, ÿçèá òîç hàëûíà ñàëûð,
1:2 íèñáÿòèíäÿ áóüäà óíó èëÿ ãàðûøäûðàðàã õÿøèë hàçûðëàéûðäû. Îíó èíñàí
áÿäÿíèíèí hÿðàðÿòèíÿ ãÿäÿð ñîéóòäóãäàí ñîíðà éàðàíûí öñòöíÿ ãîéóðäó.
Òÿõìèíÿí áèð hÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ éàðà òàìàìèëÿ ñàüàëûðäû.
Ãàðàîòà áèç éàëíûç Ýþé÷ÿíèí Ãûçûëâÿíý êÿíäèíèí áè÷ÿíÿéèíäÿ, áèð
áóëàüûí áàøûíäà òÿñàäöô åòìèøäèê.
Îíó äà äåéèì êè, àæû–ãûæû àäëû áèòêè áó îòó òàìàìèëÿ ÿâÿç åäÿ áèëÿð.
Áó îòà Ýþé÷ÿíèí hÿð éåðèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
*
*
*
Áàáàì þñêöðÿéè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí êÿêîòóíó ãàíòÿïÿð ÷è÷ÿéè èëÿ
ãàðûøäûðûá ÷àé êèìè äÿìëÿéÿð âÿ õÿñòÿéÿ è÷èðÿðäè. Ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ ñóäà
áèøìèø åðêÿê ãóéðóüó éåìÿéè ìÿñëÿhÿò ýþðÿðäè.
*
*
Óøàãëàðäà îëàí ýþéþñêöðÿéè ýþé ãàðüàíûí ÿòè èëÿ ìöàëèúÿ åäèðäè.
*
*
*
Ãûçûëúà õÿñòÿëèéèíäÿ åâè èñòè ñàõëàìàüû ìÿñëÿhÿò ýþðÿð, ìöàëèúÿ
çàìàíû óëàã ñöäö âÿ êèøìèøäÿí èñòèôàäÿ åëèéÿðäè.
*
*
*
Ìÿ’äÿäÿí áàøëàéàí ñàíúûëàðû êÿñìÿê ö÷öí ýöëõÿòìè ëÿ÷ÿêëÿðèíè áèð
ñòÿêàí ãàéíàíìûø ñóéà ãàòûð, áÿëüÿì øÿêëèíÿ äöøÿíÿ ãÿäÿð ãàøûãëà ÷àëûð,
õÿñòÿéÿ è÷èðÿðäè. Íàõîø òåçëèêëÿ øÿôà òàïàðäû.
*
*
*
Ãàáûðüàëàðûí àëòûíäàí ñàíúû âåðÿí õÿñòÿëÿðÿ áèð hÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ
ñÿhÿðëÿð àúãàðûíà áèð ñòÿêàí àäè áóëàã ñóéó è÷ìÿéè ìÿñëÿhÿò ýþðÿðäè.
*
*
*
Àéàã áàðìàãëàðûíäà áÿ’çÿí áÿðê ãàøûíìà âÿ ñóëàíìà èëÿ ìöøàéèÿò
îëóíàí éàðàëàð îëóð. Áó õÿñòÿëèéè ìöàëèúÿ åäÿðêÿí êàüûçû éàíäûðûá øöøÿéÿ
òóòàð âÿ îíäà òîïëàíàí hèñè ýöíäÿ èêè äÿôÿ éàðàíûí öñòöíÿ éàõàðäû. Éàðà
òåçëèêëÿ ñàüàëàðäû.
*
*
*
Èñëàh õÿñòÿëèéèíäÿ áàü íàðûíû õÿìèðÿ áöêÿð, êþçÿ áàñäûðàð, õàìûð éàíûá
ãàðàëàíà ãÿäÿð áèøèðÿðäè. Áèøìèø íàðû ãàáûüû èëÿ áèðëèêäÿ õÿñòÿéÿ éåäèðÿðäè.
Ñîíðà èñÿ íàð ãàáûüûíû äÿìëÿéèá è÷ìÿéè, ñöçöëìöø úàìûø ãàòûüûíû áàëëà
ãàðûøäûðûá éåìÿéè ìÿñëÿhÿò ýþðÿðäè. Áóíëàðà ÿìÿë åäÿí õÿñòÿ áèð-íå÷ÿ ýöíÿ
òàìàìèëÿ ñàüàëàðäû.
*
*
*
Ãàðàúèéÿð âÿ þä éîëó õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ çÿéðÿê éàüû âÿ áàëû ãàòûøäûðàð,
hÿð ñÿhÿð àúãàðíûíà õÿñòÿéÿ èêè õþðÿê ãàøûüû è÷èðÿðäè. Áóíóíëà éàíàøû,
õÿñòÿ ñîëìàç ÷è÷ÿéèíèí äÿìëÿíìÿñèíäÿí ýöíäÿ 3-4 ñòÿêàí è÷ìÿëè, îíóí
ñóéóíäà áèð-íå÷ÿ äÿôÿ ÷èììÿëè èäè.
*
*
*
Ãÿáèçëèê çàìàíû ñöääöéàí áèòêèñèíèí ñöäöíö 1:5 íèñáÿòèíäÿ ñó èëÿ
ãàòûøäûðàð âÿ õÿñòÿéÿ è÷èðÿðäè.
*
*
*
Éàíüûéà äöøìöø õÿñòÿëÿðÿ øöâÿðàí áèòêèñèíèí (áóíó øöâÿðàí ñöïöðýÿñè
*
216
217
äÿ äåéèëèð) äÿíèíäÿí ÷àé êèìè äÿìëÿéèá è÷ìÿéè òàïøûðàðäû. Áóíäàí
èñòèôàäÿ åäÿíëÿð ñóñóçëóãäàí áèð äàhà øèêàéÿò åòìèðäèëÿð.
*
*
*
Ýþé éàðà (áóíà ãûëáàø éàðà äåéèðëÿð) áàðìàãëàðäà îëóð. Àäàìà
ÿââÿëúÿ åëÿ ýÿëèð êè, òèêàí áàòûá. Îíà ýþðÿ èéíÿ, éà äà ñàíúàãëà
ãóðäàëàéûðëàð. Áåëÿ åëèéÿíäÿ éàðà äàhà äÿ áÿäëÿøèð. Ùàúû Íàüû áó éàðàíû
ãóðäàëàìàüû ìÿñëÿhÿð ýþðìÿçäè. Éàðà éåòèøÿíÿ êèìè îíó êÿñìÿê îëìàç,
– äåéÿðäè. Éàðàíûí öñòöíÿ ýþéÿð÷èí çûëûíû òöïöðúÿêëÿ èñëàäûá áàüëàéàð,
ýöíäÿ èêè äÿôÿ ñàðüûíû äÿéèøÿðäè. Éàðàíûí éåðèíäÿ òàõûë äÿíÿñè áîéäà àü
èðèí ýþðöíÿíäÿ éà îíó êÿñèá ÷ûõàðàð, éà äà äÿðìàíëàð âàñèòÿñè èëÿ
òÿìèçëÿéÿðäè. Áóíó éàðàíûí þçÿéè äöøÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäèðÿðäè. Éàðà
êàë êÿñèëÿíäÿ hÿì àüðûëàð àðòûð, hÿì äÿ éàðà ýåíèøëÿíèðäè. Éàðàíàí
þçÿéèíè âÿ ãóðóìóø ÿòëÿðè òÿìèçëÿìÿê ö÷öí îíó ýöíäÿ èêè äÿôÿ
ãàéíàíìûø èëûã ñó èëÿ éóéóá ãóðóëàìàã ëàçûìäûð.
Ìöàëèúÿ çàìàíû èñòèôàäÿ åäèëÿí íöñõè áåëÿ hàçûðëàíûð:
Åéíè ìèãäàðäà ãîéóí ãóéðóüó âÿ hàðàì èëèê (îíóðüà èëèéè) ýþòöðöëöð,
áèð ãÿäÿð ÷èéèäñèç êèøìèø âÿ êþhíÿ ïàìáûã íàðûí øÿêèëäÿ äþéöëöá áèðáèðèíÿ ãàòûøäûðûëûð. Ùàçûðëàíìûø äÿðìàí øöøÿ ãàáà ãîéóëóð âÿ ñîéóã áèð
éåðäÿ ñàõëàíûëûð.
Þçÿê äöøÿíÿ ãÿäÿð ýöíäÿ èêè äÿôÿ éàðàíû hÿìèí äÿðìàíëà ñàðûéûðëàð.
Þçÿê äöøÿíäÿí ñîíðà Ùàúû Íàüû áàøãà áèð ìÿëhÿìëÿ ìöàëèúÿíè äàâàì
åòäèðèðäè.
Ùÿðÿñèíäÿí 20 ãðàì îëìàãëà ìóì, àü ñàããûç (ãàðà÷ûëàð ñàòàí) âÿ ãàðà
ñàããûç áèð-áèðèíÿ ãàòûøäûðûëûð, îíëàðà 30 ãðàì èíÿê éàüû ÿëàâÿ îëóíóð.
Ùàìûñû áèð éåðäÿ ÿðèäèëèð. Ýöíäÿ 2 äÿôÿ èíñàí áÿäÿíèíèí hÿðàðÿòèíÿ ãÿäÿð
ãûçäûðûëàðàã éàðàíûí öñòöíÿ ãîéóëóð. Éàðà ãóðòàðàíà ãÿäÿð ìöàëèúÿ áó
øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðèëèð.
ßò âÿ ñöìöêäÿ áåëÿ éàðàëàðäàí ñîíðà áÿ’çÿí ëÿêÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð.
Ùÿòòà ñöìöéÿ çÿäÿ äöøöð.
Ãóéðóã, èëèê, êèøìèø âÿ ïàìáûãäàí, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç ãàéäàäà
hàçûðëàíìûø hÿìèí äÿðìàíäàí èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ hÿìèí ãîðõóëó âÿçèééÿò
òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðûëûð, õÿñòÿ òàìàìèëÿ ñàüàëûð.
*
*
*
Áàáàì Ùàúû Íàüû õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíè íåúÿ ìöàëèúÿ åòäèéèíè áó ýöí äÿ
éàõøû õàòûðëàéûðàì.
Éàé ôÿñëè èäè. Ùÿéÿòèìèçäÿ îòóðìóøäóã, Àðàíäà éàøàéàí ÿhàëè éàéëàüà
÷ûõìûøäû. Áèð äÿ ýþðäöê êè, éàéëàãäà îëàí áèð êèøè äÿâÿéÿ ìèíäèðèëìèø áèð
ãàäûí ýÿòèðäè. Ýþé÷ÿäÿ äÿâÿ îëìàäûüûíäàí áèç óøàãëàð ìàðàãëàíûá
äÿâÿíèí áàøûíà òîïëàøäûã.
Êèøè äÿâÿíè éàòûðòäû. Ãàäûí äöøöá áàáàìûí éàíûíà ýÿëäè âÿ îíóí
ýþñòÿðäèéè éåðäÿ ÿéëÿøäè. Êèøè ãàäûíûí äþøöíäÿí õÿñòÿ îëäóüóíó hèìúèìëÿ áàáàìà àíëàòäû.
Áàáàì áèçÿ äåäè:
– Ýåäèí ö÷ áóüóì ãóðó ãàìûø ýÿòèðèí.
Áèç þçöìöçö îðà-áóðà âóðóá, îíóí òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðäèê.
Î, ãàìûøëàðû êÿñèá è÷èíäÿêè ïÿðäÿíè òÿìèçëÿäè, òöòÿéÿ îõøàð áèð àëÿò
hàçûðëàäû.
Ñîíðà íåøòÿðëÿ äþøöí àøàüû hèññÿñèíäÿ äåøäè. ×ûõàí ãàíû hàçûðëàäûüû
hÿìèí ãàìûøà òóòóá àõûðà ãÿäÿð ñöçäö.
Èêèíúè íåøòÿðè áèð àç éóõàðûäàí âóðóá òþêöëÿí ãàíû éåíÿ hÿìèí ãàéäà
èëÿ hÿìèí ãàìûøà ñöçäö.
Ñîíðà ö÷öíúö íåøòÿðè äþøöí ëàï éóõàðû hèññÿñèíÿ âóðóá, éåíÿ äÿ hÿìèí
ãàéäàéíàí ãàíû ãàìûøà äîëäóðäó. Áóíäàí ñîíðà öçöíö àðâàäà òóòóá äåäè:
– Èíäè ýåò, áèð àç åâäÿ äèíúÿë.
Ãàäûí ýåäÿíäÿí ñîíðà êèøèéÿ äåäè:
– Àðâàäûíûçûí äþøö éàìàíëàéûá. Êÿñìÿê ëàçûìäûð.
Êèøè áèð õåéëè òÿðÿääöääÿí ñîíðà ðàçûëàøäû.
Áàáàì áèçÿ äåäè:
– Ýåäèí áèð ãàá, áèð äÿíÿ äÿ ìàøà ýÿòèðèí.
Áèç îíóí äåäèêëÿðèíè òàïûá hàçûð åëÿäèê.
Ñîíðà áàáàì òàïøûðäû êè, áèð àç äà àü èò ïåéèíè òàïûá ýÿòèðèí. Ëàï áó
ýöíêö êèìè õàòûðëàéûðàì. Áàáàì àðõàìûçúà:
– Ñèçè àü èòèí ïåéèíè äåìèðÿì, àü ïåéèí äåéèðÿì, éàäûíûçäàí
÷ûõàðìàéûí, – äåäè.
Áèð àç îðàíû, áóðàíû àõòàðûá àü ïåéèíè òàïäûã âÿ ìàøà èëÿ ãàáà ãîéóá
îíó áàáàìà ÷àòäûðäûã.
Áàõûá äåäè:
– Àôÿðèí, äåäèéèìè äöç òàïûá ýÿòèðèáñèíèç.
Áàáàì ÿââÿëúÿäÿí ÷è÷ÿêëÿðäÿí hàçûðëàäûüû òîç hàëûíäà îëàí
äÿðìàííàí áèð õþðÿê ãàøûüû ýþòöðöá éàðûì ñòÿêàí èíÿê éàüû âÿ hÿìèí àü
ïåéèíÿ ãàòûá ãàáäà îäóí öñòöíÿ ãîéäó. Îíó áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ
ãàéíàòäûãäàí ñîíðà õåéëè ñîéóòäó. Ñîíðà hÿìèí äÿðìàíû ïàð÷àíûí öñòöíÿ
éàõûá éóõàðûäàí âóðäóüó íåøòÿðè éåðèíäÿí áàøëàéàðàã äþøö ìþhêÿììþhêÿì ñàðûäû.
Õÿñòÿíèí àäàìëàðûíà òàïøûðäû êè, ýåäèí, àììà ñàðûüû èêè ýöí à÷ìàéûí.
Ö÷öíúö ýöí ýÿëÿðñèíèç, þçöì à÷àúàì.
Áèç ñÿáèðñèçëèêëÿ äÿâÿíèí éîëóíó ýþçëÿéèðäèê. Èêè ýöí êå÷äè. Ö÷öíúö
ýöí àõøàìöñòö hÿìèí ãàäûíû éåíèäÿí áàáàìûí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð.
Áàáàì ñàðûüû à÷äû. Ãàäûíûí äþøö ñàðûãëà áÿðàáÿð ãîïóá äöøäö.
218
219
Áàáàì ýöëÿ–ýöëÿ:
– Áàëà, äàhà êÿôÿíè úûðäûí, õàòà-áàëàäàí ãóðòàðäûí, – äåäè. Ñîíðà îíëàð
áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿ áàáàìûí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Î éàðàíûí éåðèíè ìöàëèúÿ åäèá
òàìàìèëÿ ñàüàëòäû.
Áóíäàí ñîíðà hÿð èë éàéëàüà ÷ûõàíäà hÿìèí àäàìëàð áèçÿ ýÿëèð, áàáàìû
çèéàðÿò åäèðäèëÿð.
—Àé ãàðäàø, ãîðõìà áèð ýþçöíö à÷ ýþðöì. Êîð hå÷ èíàíìûðäû êû, îíóí
ýþçäÿðè áèð äÿ à÷ûëà. Îíà ýþðÿ äÿ ãîðõóñóííàí äàhà äà áÿðê éóìóð.
Ùàúû Íàüû çîðíàí îíóí ýþçäÿðèíè à÷ûð. Êîð “ýþðöðÿì“, "ýþðöðÿì",—
äåéÿ áàüûðìàüà áàøäûéûð.
Úàìààò Ùàæû Íàüûíûí ÿëèíÿ–àéàüûíà äöøöô îíà ðàçûëûüûíû áèëäèðèð. Ùàìû
êîðà ýþçàéäûííûüû âåðèð.
*
*
*
Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí Àðäàíûø êÿíäèíäÿ éàøàéàí Ìÿúèä êèøè Ùàæû Íàüû
hàããûíäà áèçÿ áåëÿ áèð ìàðàãëû ðÿâàéÿò ñþéëÿäè:
Ýþçäÿðè òóòóëìóø áèð êèøèéè áèð óøàüà ãîøóô Ãàííûéà Ùàæû Íàüûíûí
éàíûíà éîëëóéóëëàð.
Òÿñàäöôÿí Ùàæû Íàüû äà Çîäà, õÿñòÿ éàíûíà ýåäèðìèø. Áóííàð éîëäà
ãàðøûëàøûëëàð. Ùàæû Íàüû óøàõäàí ñîðóøóð:
—Àé áàëà, áó êèøèéè hàðà àïàðûðñàí?
—Áó êèøè ìÿíèì ÿìèìäè. Ýþçäÿðè òóòóëóô. Ùàæû Íàüûíûí éàíûíà
àïàðûðàì,—äåéÿ óøàõ úàâàô âåðèð.
Ùàúû Íàüû ýöëÿ–ýöëÿ óøàüà äåéèð:
—Àé áàëà, ÿìèíè áèð éàõûíà ýÿòèð, ýþçöíÿ áàõûì. Áÿëêÿ, Àëëàh ðàñò
ñàëäû, áèð êþìÿê åëÿéÿ áèëäèì.
Êîð àæûõëàíûô äåéèð:
—Àé áàëà, ãîé éîëóìóçíàí ýåäÿê. Ùÿð éîëäàí þòÿíÿ ýþç à÷ûô
ýþñòÿðñÿì Ãàííûéà hå÷ áèð hÿôòÿéÿ äÿ ýåäèô ÷ûõà áèëìÿðÿì.
Ùàúû Íàüû àòäàí äöøöá êîðóí éàíûíà ýÿëèð. Çîðíàí îíóí ýþçöíö à÷ûô
áàõûð. Óøàüà öçöíö òóòóô äåéèð:
—Àé áàëà, èñòÿéèðñÿíñÿ ÿìèíèí ýþçö à÷ûëñûí, ìÿí íÿ äåñÿì îíà ÿìÿë
åëÿ.
Óøàõ îííàí ðàçûëàøûð.
Ùàúû Íàüû õóðúóííàí áèð êÿíäèð ÷ûõàðûô çîðíàí êîðóí ýþçöíö áàüëûéûð.
Àò òÿçÿúÿ òÿñäÿìèøäè. Îíäàí ýþòöðöô ñóéóíó êîðóí ýþçöíÿ ñûõûð. Êîðóí
hàðàéûíà, ÷ûüûð–áàüûðûíà ôèêèð âåðìèéèô áÿðê–áÿðê ñàðûéûð.
Èøèíè ãóðòàðàííàí ñîíðà óøàüà äåéèð:
—Àé áàëà, èíäè ãàéûäàõ ýåäÿê Çîäà. Àëëàh ãîéñà, ñàâàh ÿìèíèí ýþçö
à÷ûëûæàõ.
Õöëàñÿ, áóííàð áèð éåðäÿ ãàéûäûô Çîäà ýåäÿñè îëóëëàð. Êÿíäÿ ÷àòàí êèì
úàìààò Ùàúû Íàüûéû òàíûéûð. ßhâàëàòû áèëÿííÿí ñîíðà êîðà äåéèëëÿð êè, à
êèøè, Àëëàh öçöíÿ ýöëöô, Ùàúû Íàüûéû þç àéàüûííàí ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðèô.
Î ýåæÿ êèøè áèðòÿhÿð éàòûð. Åëÿ êè ñàâàh à÷ûëûð, Ùàæû Íàüû ýÿëèô ñàðûüû
à÷ûð. Áàõûô ýþðöð êö, êîð ýþçöíö áÿðê–áÿðê éóìóô, hå÷ à÷ìàõ èñòÿìèð.
Êîðà äåéèð:
220
221
*
*
*
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ Ùàæû Íàüûíûí îüëó áÿðê íàõîøäóéóð. Î, íÿ ãÿäÿð
äÿâà–äÿðìàí åëèéèðñÿ, îíó ñàüàëäà áèëìèð.
Îüëóíóí þëöìö Ùàæû Íàüûéû òàìàì ñàðñûäûð. Þç–þçöíÿ äåéèð: Éîõ,
ìÿí áó äÿðäè ýîðà àïàðà áèëìÿðÿì. Ñÿí Ùàæû Íàüû îëàñàí, ìèííÿðíÿí
èíñàíà hÿéàò âåðÿñÿí, áèð áàëàíû þëöìöí ÿëèííÿí àëà áèëìèéÿñÿí. Éîõ,
ìÿí áó þëöìöí ñÿâÿâèíè ìöòëÿã þðýÿíìÿëèéÿì. Ýÿðÿê áèëÿì, îüëóìóí
äÿðäè íÿéìèø?
Ùàúû Íàüû îüëóíó éàðûð. Áàõûô ýþðöð êö, öðÿéèíÿ òöê äîëàíûô. Þëöìöí
ñÿâÿâè åëÿ áóéìóø.
Ùàæû Íàüû áàøûíà äþéöô äåéèð:
—Þë Ùàæû, ýþð îüëóí íÿéÿ ãóðâàí ýåòäè. Áóíó ÿýÿð áèð àòûí áåëèíÿ
ìèíäèðèô áèð àç ýÿçäèðñÿéäèì öðÿê ýåíèøäÿíÿð, òöê ãûðûëàðäû. Óøàõ äà
ÿëèìäÿ ãàëàðäû.
ÒÖÐÊß×ÀÐßËßÐ
Áàáàñèë äöéöííÿðèíè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí äöéöííÿðèí öçÿðèíÿ,
äÿñìàëà áöêöëìöø áóç ïàð÷àñûíû ãîéóá, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ñàõëàìàõ
ëàçûìäû.
Áàáàñèëè ìöàëèúÿ çàìàíû áèð õþðÿê ãàøûüû ãóðóäóëóô, õûðäàëàíìûø àíäûç
öçÿðèíÿ éàðûì ëèòð ñó òþêöð, çÿèô îääà 15 äÿãèãÿ ãàéíàäûð, 3-4 ñààò
äÿìëèéèô ñöçöðëÿð. Éàðûì ñòÿêàí ýöíäÿ 3 äÿôÿ éåìÿêäÿí ÿââÿë è÷èëëÿð. Áó
äÿìëÿìÿ ãàñòðèò, ìÿ’äÿ âÿ 12 áàðìàã áàüûðñàõ õîðàñû ö÷öí äÿ õåéèððèäè.
Áàáàñèë äöéöíëÿðè áàüûðñàõäàí ÷ûõûô, áîüóëóáñà, àüðû âåðèðñÿ, îíóí
öçÿðèíÿ ÿçèëìèø ÷óüóíäóðó âÿ éà ÿçèëìèø êþêö ïàð÷ûéà áöêöô ãîéìàõ
ëàçûìäû. Áó çàìàí àüðû ñàêèòäÿøèð, äöéöí ýåðèéÿ þç éåðèíÿ ãàéûäûð.
Áàáàñèë õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ hÿð ýöí 2-3 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ äÿ 25 äàìúû àò
øàáàëûäûíûí ÷è÷ÿêëÿðèíèí øèðÿñèííÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäû.
Áàáàñèëèí ìöàëèúÿñè ö÷öí òÿ’ñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ ÷îáàíéàñòûüû
äÿìëÿìÿñèäè. Ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ áèð õþðÿê ãàøûüû äÿìëÿìÿäÿí
è÷ìÿê ëàçûìäû. Áó äÿìëÿìÿ ìÿ’äÿ–áàüûðñàã ãàíàõìàëàðû, äàõèëè
îðãàíëàðûí çÿäÿëÿíìÿñèíäÿ ãàí êÿñèúè êèìè äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð.
Áàáàñèë õÿñòÿëèéèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí àüðûëàðû ñàêèòëÿøäèðìÿê ö÷öí
èøëÿòìÿ ìóðäà÷àñû âÿ ýèúèòêàí éàðïàãëàðûíû 1 ëèòð ãàéíàð ñóéà òþêöá, çÿèô
îääà 10 äÿãèãÿ ãàéíàòìàã, öñòöíö þðòöá 30 äÿãèãÿ äÿìëÿìÿê âÿ
ñöçìÿê ëàçûìäû. Äÿìëÿìÿäÿí hÿð äÿôÿ éàðûì ñòÿêàí îëìàãëà èñòè hàëäà,
ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ è÷èëìÿñè ÷îõ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð.
Áàáàñèëè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí êàðòîôäàí áàø áàðìàüûíà îõøàð øàì
äöçÿëäèëèð âÿ äöç áàüûðñàüà éåðèäèëèð. Ñîíðà äöç áàüûðñàüûí ãóðòàðàúàüû
ÿðèäèëìèø ãàç éàüû èëÿ éàüëàíûð. Õÿñòÿëèê ãóðòàðàíà ãÿäÿð áó òÿ’éèíàò
äàâàì åòäèðèëèð.
Áàáàñèë âÿ áàüûðñàã ãàíàõìàëàðûíäàí 10-15 ãðàì ýèúèòêàí
éàðïàãëàðûíû áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóéà òþêöá, ñó hàìàìûíäà 15 äÿãèãÿ
ñàõëàéûð, ñîíðà 10 äÿãèãÿ äÿìëÿéèá ñöçöðëÿð. äÿìëÿíìÿíè ñîéóäóëìóø
hàëäà hÿð äÿôÿ 1 õþðÿê ãàøûüû îëìàãëà ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ è÷ìÿê ëàçûìäû.
222
223
Áàáàñèë õÿñòÿëèéèíÿ áöòöí úàíëûëàð éîëóõóð. Òÿêúÿ äÿâÿ áó õÿñòÿëèéÿ
éîëóõìóð. ×öíêè î äÿâÿòèêàíû éåéèð.
Äÿâÿòèêàíûíäàí 10 ãðàì ýþòöðöá, 1 ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà 1 ñààò
äÿìëÿéèá ñöçìÿê âÿ éåìÿêäÿí éàðûì ñààò ÿââÿë ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ, hÿð
äÿôÿ áèð õþðÿê ãàøûüû è÷ìÿê ëàçûìäû. Áó ãàíàõìàíû êÿñèð, áàáàñèë òåçëèêëÿ
ñàüàëûð.
Áû÷àã éàðàñûíû éàç òÿçÿéèíèí ýöëöíö, éà äà òÿáèè hàëäà áèòÿí ãàðà
éîíúàíû ÿçèá, éàðàíûí öñòöíÿ ãîéìàãëà ìöàëèúÿ åäèðëÿð.
Áþéðÿê õÿñòÿëèéè çàìàíû áàë, ÿçèëìèø ëèìîí âÿ ÷óüóíäóðó áèð-áèðèíÿ
ãàòûá îí ýöí ãàðàíëûã éåðäÿ ñàõëàéûð, ñîíðà îíäàí ñÿhÿðëÿð àú ãàðíûíà áèð
õþðÿê ãàøûüû ãÿáóë åäèðëÿð. Áó hÿì áþéðÿê, hÿì äÿ ñèäèê éîëëàðûíûí
èëòèhàáû õÿñòÿëèéèíè ìöàëèúÿ åäèð. Ùÿì äÿ äàøëàðûí õûðäàëàíûá áÿäÿíäÿí
õàðèú îëìàñûíà êþìÿê åäèð.
hàçûðëàéûá éàðàíûí öñòöíÿ ãîéóðëàð.
Ãàðüûäàëû ñà÷àüû, èòáóðíó ìåéâÿñè, àðïà âÿ úÿôÿðè áèòêèñèíèí êþêöíö áèð
éåðäÿ äÿìëÿéèá è÷äèêäÿ áþéðÿêäÿ âÿ ñèäèê éîëëàðûíäà îëàí äàøëàðûí
áÿäÿíäÿí õàðèú îëóíìàñû ïðîñåñè ñöð’ÿòëÿíèð.
Ãàäûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ áÿçèð (çÿéÿðÿê) éàüûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð.
Èëûã hàëäà áèð ãàøûã çÿéÿðÿê éàüû ãÿáóë åäÿí õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñè ÷îõ
ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð.
Äÿìðîâ õÿñòÿëèéèíäÿ ñÿð÷ÿíè éàíäûðûá, êöëöíö êÿðìÿøîâ éàüûíà ãÿòûá
ìÿëhÿì hàçûðëàéûð, éàðàíûí öñòöíÿ éàõûðëàð.
Äÿìðîâóí ìöàëèúÿñèíäÿ ýÿðìÿøîâó éàíäûðûð, îíóí êöëöíö èíÿê éàüû
èëÿ ãàòûá éàðàíûí öñòöíÿ ãîéóðëàð. Ýöíäÿ áèð äÿôÿ hÿìèí ìÿëhÿìè
òÿçÿëÿéèðëÿð.
Áþéðÿê îòóíóí äÿìëÿíèá ÷àé êèìè è÷èëìÿñè hÿì áþéðÿê, hÿì äÿ ñèäèê
éîëëàðûíûí èëòèhàáûíäà, äàøëàðûí òþêöëìÿñèíäÿ ìöàëèúÿâè òÿ’ñèð ýþñòÿðèð.
Ìèñ ãàçàíûí ãàðàñûíû èíÿê éàüû èëÿ ãàòûá äÿìðîâà ÷ÿêäèêäÿ éàðà
òåçëèêëÿ ñàüàëûð.
Áàë, çåéòóí éàüû âÿ ëèìîí øèðÿñèíè åéíè ìèãäàðäà ãàòûá, ñÿhÿðëÿð àú
ãàðûíà áèð õþðÿê ãàøûüû ãÿáóë åòäèêäÿ áþéðÿêëÿðäÿêè äàøëàð, áÿäÿíäÿí
õàðèú îëóð.
Äèç àüðûëàðû çàìàíû àüðûéàí éåðè àëìà ñèðêÿñè èëÿ îâóøäóðóá, ñàðûìàã
âÿ éàòìàã ëàçûìäûð.
Áþéðÿê äàøû õÿñòÿëèéèíäÿ 2 ëèòð ìèíåðàë ñóéà 100 ãðàì çåéòóí éàüû,
100 ãðàì òÿìèç ñïèðò âÿ 4 ëèìîíóí øèðÿñè ãàòûøäûðûëìàëû âÿ hÿð 15
äÿãèãÿäÿí áèð ñòÿêàí è÷èëìÿëèäèð. Áó äàøûí ïàð÷àëàíìàñûíû òÿ’ìèí åäèð âÿ
áÿäÿíäÿí õàðèú åäèëìÿñèíè ñöð’ÿòëÿíäèðèð.
Äÿâÿäàáàíû áèòêèñèíèí çîüëàðûíû 40 ýöí ìöääÿòèíÿ hÿð ñÿhÿð àú ãàðûíà
éåìÿêëÿ ìÿ’äÿ éàðàñûíû ñàüàëòìàã îëàð.
ßçèéèí ìöàëèúÿñèíäÿ äþéöëìöø åðêÿê ãóéðóüó, òÿçÿ ìàë ÿòè, àü úèéÿð
éàõøû òÿ’ñèð ýþñòÿðèð.
Ãóëãóëà àäëû ÷èáàíà áÿíçÿð øèøèí, éàðàíûí öñòöíÿ áàò–áàò äÿíèíè ÿçèá
ãîéàíäà, áóíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åäÿíäÿ, éàðà ñàüàëûð.
Ãàøûíìà õÿñòÿëèéè çàìàíû éîâøàí ñöïöðýÿñèíè àâãóñò, ñåíòéàáð
àéëàðûíäà éûüûá ñóäà ãàéíàäûð, îíóí ñóéó èëÿ áÿäÿíè, éàõóä àéàãëàðû
âàííà åäèðëÿð. Òÿãðèáÿí áèð hÿôòÿ, ýöíäÿ èêè äÿôÿ àïàðûëàí áó ìöàëèúÿ ÷îõ
ýþçÿë íÿòèúÿ âåðèð.
Äÿðè àëòûíäà îëàí ÷èðêè òÿìèçëÿìÿê ö÷öí éàðàíûí öñòöíÿ òÿçÿ håéâàí
äÿðèñè ãîéóð, éà äà êå÷è êÿâÿíè áèòêèñèíèí êþêöíö ÷ûõàðûá íàðûí äîüðàéûð,
éóäóãäàí ñîíðà òÿìèç ñóäà ÷îõëó ãàéíàäûð, óçàíàíäàí, éÿ’íè áàë øÿêëèíÿ
äöøÿíäÿí ñîíðà áóüäà óíó èëÿ ãàðûøäûðûá õÿøèë hàçûðëàéûðëàð. Áèð àç
ñîéóäóãäàí ñîíðà îíó éàðàíûí öñòöíÿ éàõûá áàüëàéûðëàð. Áó ìÿëhÿì 2-3
ýöíÿ äÿðè àëòûíäà îëàí èðèíè, ÷èðêè òÿìèçëÿéèð.
Ãàðà îòó äþéöá, ñóéóíó êÿñèëìèø hÿð hàíñû áèð éàðàéà ÷ÿêäèêäÿ éàðà
òåçëèêëÿ ñàüàëûð.
ßçèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíÿ äóçëó ñóäà ãàéíàäûëìûø êå÷ÿäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ
îëóíóð. Áóíóí ö÷öí äóçëó ñóéà êå÷ÿíè àòûá ãàéíàäûðëàð. ßçèëìèø éåðè áèð
ìöääÿò îíóí è÷èíäÿ ñàõëàìàã, ñîíðà èñÿ êå÷ÿíè hÿìèí éåðÿ áàüëàéàðàã
éàòìàã ëàçûìäûð.
Ãàáàðëàðûí, èðèíëè éàðàëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ ñîüàíûí ñóéóíäàí ãóéìàã
224
225
ßçèê ÷îõ îëàðñà, íàëëûúà éàðïàüûíûí öñòöíÿ áàë ÷ÿêìÿê, ÿçèëìèø éåðÿ
ãîéìàã ëàçûìäû.
ßìÿíêþìÿíúè, ãàòûðãóéðóüó, äÿëè ãóøÿïïÿéèíè (ãûðõáüóìó) áèð-áèðèíÿ
ãàòûá äÿìëÿäèêäÿ âÿ îíó ýöíäÿ 3 äÿôÿ éåìÿêäÿí ÿââÿë 2-3 àé ãÿáóë
åòäèêäÿ áþéðÿêäÿêè äàøëàð õûðäàëàíûð, áÿäÿíäÿí õàðèú îëóð.
Çÿäÿ äöøìöø äèøëÿðè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí áàò-áàò áèòêèñèíèí äÿíèíè ìàë
òÿçÿéèíèí öñòöíÿ òþêöá éàíäûðûð âÿ òöñòöñöíö àüðûéàí äèøÿ âåðèðëÿð. Áèðíå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà äèøëÿðäÿêè ãóðäëàð òþêöëöð, äèøèí àüðûñû ñàêèòëÿøèð.
Èðèíëÿìèø éàðàëàðû ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí ÿìÿíêþìÿíúè áèòêèñèíè äþéöá
óíëà ãàðûøäûðûð, õàøûë áèøèðÿðÿê éàðàíûí öñòöíÿ ãîéóëëàð.
Çÿéÿðÿê éàüû áÿäÿíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí øèøëÿðèí ìöàëèúÿñèíÿ äÿ ÿâÿç
îëóíìàç äÿðìàí håñàá åäèëèð. Óíëà ãàðûøäûðûëûá, hàçûðëàíàí çÿéÿðÿêëè
õÿìèð éà øèøëÿðè äàüûäûð, éà äà éåòèøäèðèá äåøèð. Èðèí ÷ûõäûãäàí ñîíðà áèð-èêè
äÿôÿ hÿìèí äÿðìàíûí éàðàéà ãîéóëìàñû îíó òàìàìèëÿ ñàüàëäûð.
Éàìàíëàøìûø éàðàëàðû ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí äàüëàðäà áèòÿí êå÷è
ýÿâÿíèí êþêöíö äþéöá ñóäà ãàéíàòìàã âÿ îíà óí ÿëàâÿ åäèá ãóéìàã
hàçûðëàìàã, éàðàíûí öñòöíÿ éàõìàã ëàçûìäû.
Éåë õÿñòÿëèéèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ àéû éàüûíäàí, åëÿúÿ äÿ ïîðñóã
éàüûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Áó éàüëàðû hÿì àüðûéàí éåðëÿðÿ ÷ÿêèð,
hÿì äÿ õþðÿéÿ ãàòàðàõ éåéèëëÿð.
Éåë âÿ ðàäèêóëèò õÿñòÿëèéè çàìàíû áèð ÿäÿä ãûðìûçû áèáàðû (àúû) éàðûì
ñòÿêàí ÿðèäèëìèø ãóéðóã éàüûíäà ãàéíàäûá ñöçìÿê, àüðûéàí éåðÿ ÷ÿêèá èñòè
éóí ïàð÷à èëÿ ñàðûìàã âÿ éàòàüà óçàíìàã ëàçûìäû.
Éåë âÿ ðàäèêóëèò õÿñòÿëèéè çàìàíû àüðûéàí éåðÿ áàë ÷ÿêìÿê, îíóí
öñòöíÿ òöòöí éàðïàüû éàïûøäûðìàã õåéèððèäè.
Éåë õÿñòÿëèéèíäÿ êèðïè ÿòè äÿ òÿ’ñèðëè äÿðìàííàðäàí håñàá îëóíóð.
Ýöëëÿ éàðàñûíà ãàðà îòóí äÿìëÿíìÿñèíäÿí ïèëòÿ hàçûðëàéûô ãîéàíäà
éàðà àç áèð ìöääÿòÿ ñàüàëûð.
226
Ýþé þñêöðÿêäÿ, çþêÿì âÿ íÿôÿñ éîëëàðûíûí ñîéóãëàìàñûíäà ýþé
ãàðüàíûí âÿ ñÿð÷ÿíèí ÿòè éàõøû òÿ’ñèð ýþñòÿðèð. Áó õÿñòÿëèêëÿðäÿ ÷þðõàòàéû
áèòêèñèíèí êþêöíö âÿ ÷è÷ÿêëÿðèíè ÷àé êèìè äÿìëÿéèá õÿñòÿéÿ è÷èðèðëÿð.
Ýöëõÿòìè, êÿêëèêîòó âÿ ãàíòÿïÿðè áèð éåðäÿ äÿìëÿéÿðÿê è÷ìÿê äÿ ýþé
þñêöðÿê âÿ íÿôÿñ éîëëàðûíûí èëòèhàáû çàìàíû ÷îõ õåéèðëèäè.
Þêöç áÿçÿéè àäëàíàí áèòêèíè ãóðóäóá, îâõàëàéûð âÿ áóðóíà ÷ÿêèðëÿð.
Áó áàø àüðûñûíû ñàêèòëÿøäèðèð.
Ãàí òÿçéèãèíè òÿíçèìëÿìÿê ö÷öí îí ÿäÿä öçÿððèê òîõóìóíó àüûçäà
÷åéíÿìÿê ëàçûìäû.
Ãðèïïëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí, òÿçÿ áàøëàíàí çþêÿì çàìàíû éàðûì ñòÿêàí
ñóéó 5 äàìúû éîä ñàëûá è÷ìÿê ëàçûìäû. Òÿçÿ hàçûðëàíìûø 5 ìë. êþê
øèðÿñèíÿ åéíè ìèãäàðäà áèòêè éàüû ãàòûá, öçÿðèíÿ áèð íå÷ÿ äàìúû ñàðûìñàã
øèðÿñè ÿëàâÿ åäèá, çþêÿì çàìàíû ýöíäÿ 3-5 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ 5 äàìúû
ãàðûøûãäàí áóðóíà òþêìÿê ëàçûìäû.
Çþêÿìÿ éîëóõìàìàã ö÷öí ñîéóã hàâàëàðäà 3-4 ÿäÿä ñàðûìñàã âÿ
ñîüàíû äîüðàéûí, îòàãäà à÷ûã ãàáäà ñàõëàéûí. Îíëàðäàí ó÷àí ôèòîíñèäëÿð
àíòèáèîòèê òÿ’ñèð ýþñòÿðÿúÿê, hÿð ýöí òÿçÿñèíè ãîéìàã ëàçûìäûð. Áóðóí
äåøèêëÿðèíè ñûðà èëÿ þðòìÿêëÿ, ó÷àí áóõàðëà íÿôÿñ àëûí. Íÿôÿñ çàìàíû àüûçû
ýåíèø à÷ìàã ëàçûìäû.
Çþêÿì çàìàíû ýöíäÿ 4-5 äÿôÿ, áóðóíóí hÿð äåøèéèíÿ 3-5 äàìúû
ÿçâàé øèðÿñè òþêöá, áàøû àðõàéà ÿéèí âÿ áóðóí ãàíàäëàðûíûí îâóøäóðóí.
Áèòêè éàüûíû ñó hàìàìûíäà 30-40 äÿãèãÿ ñàõëàéûá, ñîíðà îðàéà áèð áàø
ñîüàí âÿ äþðä äèø ñàðûìñàã äîüðàéûá òþêöí, ö÷ ñààò ñàõëàäûãäàí ñîíðà
ñöçöá áóðóí äåøèêëÿðèíÿ ñöðòöí. Áóíóí ö÷öí 50 ãðàì áèòêè éàüû
êèôàéÿòäèð. Áó çþêÿìäÿí ñîíðà ÿìÿëÿ ýÿëÿí ðèíèòëÿð ö÷öí äÿ õåéèðëèäèð.
Êÿñêèí çþêÿì çàìàíû ëèìîí øèðÿñèíèí âàõòàøûðû áóðóí äåøèêëÿðèíÿ
÷ÿêìÿê õåéèðëèäè. Ö÷ õþðÿê ãàøûüû äîüðàíìûø ñîüàíû 50 ãðàì ãàéíàð ñóéà
òþêöá, áèð ÷àé ãàøûüû áàë ÿëàâÿ åäèí âÿ ãàðûøäûðûí, 40 äÿãèãÿ äÿìëÿéèá
ñöçöí. Áó ìÿhëóëó ýöíäÿ 4-5 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ 5 äàìúû áóðóí äåøèêëÿðèíÿ
òþêìÿêëÿ çþêÿìè ñàüàëòìàã ìöìêöíäö.
Çþêÿìëÿ õÿñòÿëÿíÿí çàìàí áóðóí äåøèêëÿðèíÿ ÷óüóíäóð øèðÿñè òþêìÿê
éàõóä ÷óüóíäóð øèðÿñè hîïäóðóëìóø ïèëòÿ ãîéìàã ëàçûìäûð.
227
Áàëû ãàéíàäûëìûø èñòè ñóäà (1:2) íèñáÿòèíäÿ hÿëë åäèá ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ
êÿñêèí âÿ õðîíèêè çþêÿìëÿðäÿ áóðóíà äàìúû øÿêëèíäÿ òþêìÿê ëàçûìäûð.
ßòèðëè òöòöíö ÿçèá, áóðóí äåøèéèíÿ åëÿ ÷ÿêìÿê ëàçûìäû êè, àüûçà ýÿëèá
÷ûõñûí. Áóíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ åëÿìÿêëÿ çþêÿìè ñàüàëòìàã îëàð. Îòàã
òåìïåðàòóðóíäà îëàí ñóéó áóðóíà ÷ÿêìÿêëÿ çþêÿìè ìöàëèúÿ åäèðëÿð.
Ñóéó ÷ÿêèá, àüûçäàí áàéûðà òþêìÿê ëàçûìäû.
Õðîíèêè çþêÿì çàìàíû áèð ÷àé ãàøûüû ñîäà èëÿ áåø äàìúû éîäó, áèð
ñòÿêàí ãàéíàäûëìûø ñóäà hÿëë åäèá òåç-òåç áóðóíà ÷ÿêìÿê âÿ àüûçû
éàõàëàìàã ëàçûìäûð.
áîüàçû ãàð-ãàðà åëèéèá, ìÿhëóëó óäóðëàð. Áó àíýèíàëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ ÷îõ
Áÿðÿìóìó àüûçäà ÷åéíÿìÿê àíýèíàëàðûí áöòöí íþâëÿðèíèí ìöàëèúÿñè
ö÷öí õåéèðëèäè. Áóíóí ÷îõ áåø ãðàì áÿðÿìóìó àüûçäà àúû ñóéó ÷ûõàíà
ãÿäÿð ÷åéíÿéèá ñóéóíó óäìàã ëàçûìäûð.
Ýåúÿëÿð éàòàíäà áÿðÿìóìó ñÿhÿðÿ ãÿäÿð àüûçäà ñàõëàéàíäà äàhà
Êþê øèðÿñè èëÿ áîüàçû ãàð-ãàðà åòäèêäÿ àíýèíàëàð ñàüàëûð.
Òÿçÿ ñàðûìñàã øèðÿñèíäÿí áóðóíóí hÿð äåøèéèíÿ èêè äàìúû ñàëìàã âÿ
éà ïàìáûüà, áèíòÿ hîïäóðóá áóðóí äåøèêëÿðèíÿ ãîéìàãëà hàéìîðèò
õÿñòÿëèéèíè ìöàëèúÿ åòìÿê îëàð.
Áèð õþðÿê ãàøûüû ýöëöìáàhàð ÷è÷ÿéèíèí ëÿ÷ÿéèíè èêè ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà
15 äÿãèãÿ äÿìëÿéèá ñöçìÿê âÿ îíóíëà èëûã hàëäà áîüàçû ãàð-ãàðà åòìÿêëÿ
áîüàç àüðûëàðû ìöàëèúÿ åëÿìÿê ìöìêöíäö.
Õðîíèêè hàéìîðèò çàìàíû ýöíäÿ 5-6 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ 15 äÿãèãÿ
ìöääÿòèíäÿ è÷èíäÿ áàë îëàí øàíû, ÷åéíÿéèá òöïöðìÿê ëàçûìäû.
Áîüàç àüðûñûíäà áèð ãÿäÿð ìóìèéàíû àüûçäà ñîðóá, îíäàí ñîíðà áèð àç
áàë éåìÿê ÷îõ õåéèðëèäè. Áóíó õÿñòÿ ñàüàëàíà ãÿäÿð, hÿð ýöí áèð äÿôÿ
òÿêðàð åòìÿê ëàçûìäû.
Ñàðûìñàüû ÷åéíÿéèá àüûçäà ñàõëàìàã äèôòåðèéà òþðÿäèúèëÿðèíè ìÿhâ
åäèð.
Áèð äèø ñàðûìñàüû äèøëÿéèá, àüûçäà ÷åéíÿìÿê àíýèíà âÿ ãûðòëàüûí
èëòèhàáû õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ÷îõ ýþçÿë ìöàëèúÿâè òÿ’ñèðÿ ìàëèêäèð. 100 ãðàì
òÿìèçëÿíìèø âÿ õûðäàëàíìûø ñàðûìñàüû 100 ìë ãàéíàð ñóäà îòàã
òåìïåðàòóðóíäà àüçû áàüëû ãàáäà 6-24 ñààò äÿìëÿéèá ñöçìÿê, àíýèíàëàð
çàìàíû áîüàçû áèð íå÷ÿ äÿôÿ îíóíëà ãàð-ãàðà åòìÿê ëàçûìäûð.
Äÿâÿäàáàíû, ýöëõÿòìè ÷è÷ÿêëÿðè âÿ ñûüûðãóéðóüóíóíóí áèð õþðÿê
ãàøûüû ãàòûøûüûíûí öçÿðèíÿ áèð ñòÿêàí ñó òþêöá îíó 20 äÿãèãÿ äÿìëÿäèêäÿí
ñîíðà ñöçöí. Áîüàç àüðûñû âÿ àüûç áîøëóüó õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ áó ìÿhëóëëà áèð
íå÷ÿ äÿôÿ ãàð-ãàðà åëÿéèí.
Éóõàðû òÿíÿôôöñ éîëëàðû, àü ÷èéÿð ñîéóãäÿéìÿëÿðè çàìàíû ëèìîíëó ÷àé
hàçûðëàéûá, îðà ãàðà èñòèîò, áàë ãàòûá è÷ìÿê õåéèðëèäè.
È÷ÿðèñèíäÿ áàë îëàí øàíû, ýöíäÿ 5-6 äÿôÿ ÷åéíÿìÿêëÿ, éà äà áàëûí ñó èëÿ
1:2 íèñáÿòèíäÿ ãàòûøûüû èëÿ ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ áîüàçû ãàð-ãàðà åòìÿêëÿ àíýèíà
âÿ õðîíèê òîíçèëèòè ìöàëèúÿ åòìÿê îëàð.
Áèð ëèòð ãàéíàð ñóéà 100 ãðàì áàë âÿ áèð ÿäÿä ëèìîíóí øèðÿñèíè ãàòûá
ýöí ÿðçèíäÿ è÷ìÿêëÿ ñîéóãäÿéìÿ âÿ ãðèïï õÿñòÿëèéèíäÿí àñàíëûãëà õèëàñ
îëìàã îëàð.
Ëèìîíóí ãàáûüûíû ñîéóá, ö÷ òèêÿ ëèìîíó àüûçäà ÷åéíÿéèá, ñóéóíó
ñîðóí âÿ óäóí. Áóíó hÿð ñààòäàí áèð òÿêðàð åòìÿêëÿ áîüàç àüðûëàðûíäàí
õèëàñ îëìàã îëàð. Éàõøû îëàð êè, ëèìîíó øÿêÿðëÿ áèðëèêäÿ ñîðàñûíûç.
×óüóíäóð øèðÿñèíè åéíè ìèãäàðäà áàë èëÿ ãàòûá è÷ìÿê ñîéãäÿéìÿíèí
äÿðìàíûäû.
Àíýèíàíûí áàøëàíüûú ôîðìàëàðûíäà 30%-ëè ëèìîí òóðøóñó èëÿ hÿð
ñààòäàí áèð áîüàçû éàõàëàìàã ëàçûìäû.
Áèð ÷àé ãàøûüû àëìà ñèðêÿñèíè áèð ñòÿêàí ñóäà hÿëë åäèá, hÿð ñààòäàí áèð
228
Õûðäà äîüðàíìûø ñàðûìñàüû èéëÿìÿê äÿ ñîéóãäÿéìÿ çàìàíûíäà éàõøû
ñÿìÿðÿ âåðèð.
Ñîéóãäÿéìÿ çàìàíû áàë èëÿ åéíè íèñáÿòëÿ ãàðûøäûðûëìûø êþê øèðÿñèíèí
ãÿáóë åäèëìÿñè ÷îõ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð. Áîüàçû êþê øèðÿñè èëÿ éàõàëàìàãëà
229
áîüàç àüðûëàðûíäàí õèëàñ îëìàã îëàð.
Ñîéóãäÿéìÿ çàìàíû èêè õþðÿê ãàøûüû úþêÿ àüàúûíûí ÷è÷ÿéèíè èêè ñòÿêàí
ñóäà 15 äÿãèãÿ ãàéíàäûá ñöçìÿê, àõøàìëàð áèð–èêè ñòÿêàí èñòè hàëäà
è÷ìÿê ëàçûìäû.
Ñîéóãäÿéìÿëÿðäÿ áèð õþðÿê ãàøûüû ãàðà êÿíäàëàøûí ãóðóìóø
ìåéâÿëÿðèíè áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà 20 äÿãèãÿ äÿìëÿäèêäÿí ñîíðà îíó áèð
õþðÿê ãàøûüû áàëà ãàðûøäûðìàã âÿ àõøàìëàð èñòè–èñòè è÷ìÿê ëàçûìäû.
Ãóðóìóø àëìà éàðïàãëàðûíû 1:10 íèñáÿòèíäÿ ãàéíàìûø ñóäà
äÿìëÿìÿê, çþâãöíöçÿ ýþðÿ øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ åäèá, hÿð èêè ñààòäàí áèð
ñîéóãäÿéìÿ âÿ õûðûëòû ñÿñëÿðäÿ éàðûì ñòÿêàí è÷ìÿê ëàçûìäû.
Áèð–èêè õþðÿê ãàøûüû äÿâÿäàáàíû éàðïàãëàðûíûí áèøèðìÿñèíè hàçûðëàéûá
äàõèëÿ hÿð èêè-ö÷ ñààòäàí áèð, áèð õþðÿê ãàøûüû ãÿáóë åäèí. Áó áèøèðìÿ
íÿôÿñ éîëëàðû õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëÿúÿñèíäÿ ÷îõ õåéèðëèäè.
Èêè õþðÿê ãàøûüû ãîâðóëìóø, õûðäàëàíìûø áèéàí êþêëÿðèíè áèð ñòÿêàí
ãàéíàð ñóéà òþêöí, 20 äÿãèãÿäÿí ñîíðà àëûíìûø äÿìëÿìÿíè è÷èí. Éàðûì
ñààòäàí ñîíðà ãàëàíûíû è÷èí. Àõøàì îíó áèð äÿ òÿêðàð åäèí. Áó
ñîéóãäÿéìÿëÿð ö÷öí ÷îõ õåéèðëèäè.
Èêè–ö÷ ãàøûã ãûðõáóüóìó ãàéíàð ñóéà òþêöá äÿìëÿéèí. Éåìÿêäÿí
ÿââÿë ãûçäûðìà çàìàíû íÿôÿñ éîëëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ è÷èí. Èêè õþðÿê
ãàøûüû äÿâÿäàáàíû, èêè õþðÿê ãàøûüû ìîðóã ìåéâÿñè, áèð õþðÿê ãàøûüû
ãàðàãûíûüû, áèð õþðÿê ãàøûüû áàë èëÿ ãàòûá, áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà
äÿìëÿìÿêëÿ ñîéóãäÿéìÿëÿðäÿ òÿðëÿäèúè âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åëÿìÿê
ëàçûìäû.
Äóçà ãîéóëìóø êÿëÿì éàðïàãëàðûíû àëûí âÿ ýèúýàh íàhèéÿñèíÿ
ãîéìàãëà éöêñÿê hÿðàðÿòè àøàüû ñàëìàãëà, ñîéóãäÿéìÿíè ñàüàëòìàã
ìöìêöíäö.
Áèð õþðÿê ãàøûüû ìîðóüó áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà äÿìëÿéèá, áîüàçûí
èëòèhàáà õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ãàð-ãàðà åòìÿê õåéèðëèäè.
Ãîéóëìóø êÿëÿì éàðïàãëàðûíû àëûí âÿ ýèúýàh íàhèéÿñèíÿ ãîéìàãëà
éöêñÿê hÿðàðÿòè àøàüû ñàëìàãëà, ñîéóãäÿéìÿíè ñàüàëòìàã ìöìêöíäö.
Áèð õþðÿê ãàøûüû ìîðóüó áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà äÿìëÿéèá, áîüàçûí
èëòèhàáà õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ãàð-ãàðà åòìÿê õåéèðëèäè.
Ãàðà úèéÿð âÿ þä éîëëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ñÿhÿðëÿð àú ãàðûíà 100-150
ãðàì áèøìèø ãûðìûçû úóüóíäóð éåìÿê ÷îõ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð. Áèøìèø
ãûðìûçû úóüóíäóðëà áèòêè éàüûíäàí hàçûðëàíìûø ñàëàò äà áó õÿñòÿëèéèí
ìöàëèúÿñè ö÷öí ÷îõ õåéèðëèäè.
Ãàðà úèéÿð âÿ áþéðÿê àüðûëàðûíäà ýöí ÿðçèíäÿ 120-180 ãðàì áàëû ëèìîí
âÿ éà èòáóðíó øèðÿñè èëÿ áèðëèêäÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Áèð õþðÿê ãàøûüû äàçûîòóíó áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà çÿèô îääà 15 äÿã.
ãàéíàäûá ñöçöí. Ãàðà úèéÿð, þä éîëëàðûíûí èëòèhàáû õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ áó
äÿìëÿìÿíè þä ãîâóúó êèìè ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ è÷ìÿê ëàçûìäû.
Èêè õþðÿê ãàøûüû äàçûîòóíó éàðûì ëèòð ãàéíàð ñóäà 30–45 äÿãèãÿ
äÿìëÿéèá ñöçöí. Ãàðà úèéÿð âÿ þä êèñÿñèíèí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ýöíäÿ ö÷
äÿôÿ éåìÿêäÿí éàðûì ñààò ÿââÿë è÷ìÿê ìÿñëÿhÿòäè.
Áîðàíû ìåéâÿñèíè øèðÿñè èëÿ áèðëèêäÿ èñòèôàäÿ åäÿíäÿ ìàääÿëÿð
ìöáàäèëÿñè éàõøûëàøûð, ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè òåçëèêëÿ ñàüàëûð. Áèð ýöíäÿ
éàðûì êã áîðàíû éåìÿê, éàõóä äà éàðûì ñòÿêàí áîðàíû øèðÿñè è÷ìÿê
ëàçûìäû. 3-4 àé hÿð ýöí èêè-ö÷ ñòÿêàí áîðàíû øèðÿñè è÷ìÿê, éà äà ýöí
ÿðçèíäÿ 1 êã áîðàíû éåìÿê äÿ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð.
Áèð ñòÿêàí òóðï øèðÿñèíè áèð ñòÿêàí áàë èëÿ ãàðûøäûðûá hÿçì îðãàíëàðûíû,
ãàðà úèéÿðè, þä éîëëàðûíûí èëòèhàáûíäà áèð õþðÿê ãàøûüû ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ ãÿáóë
åòìÿê ëàçûìäû.
Ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ àú ãàðûíà éàðûì ñòÿêàí òÿçÿ ìåøÿ
÷èéÿëÿéèíèí øèðÿñèíè è÷ìÿê ëàçûìäû.
Ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, ñàü ãàáûðüààëòû íàhèéÿäÿ îëàí àüðûëàð
çàìàíû ãóøöçöìö øèðÿñèíè ÷àé âÿ éàõóä ñó èëÿ è÷ìÿê ëàçûìäû.
Éàðûì ëèòð àëìà ñèðêÿñèíäÿ 75 ãðàì áàëû hÿëë åäèá ýöíäÿ ö÷-äþðä äÿôÿ,
hÿð äÿôÿ éàðûì ñòÿêàí ãàðà úèéÿð, þä éîëëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ è÷ìÿê
ëàçûìäû.
Àëìà ñèðêÿñèíè áàë èëÿ1:1 íèñáÿòèíäÿ ãàðûøäûðûá ÷àé ãàøûüû èëÿ ýöíäÿ 3-
230
231
4 äÿôÿ è÷ìÿê, ãàðà úèéÿð, þä êèñÿñè, ãàðà úèéÿð äàõèëè þä éîëëàðûíûí èëòèhàáû
õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ è÷ìÿê ëàçûìäû.
Èêè ÷àé ãàøûüû áàëû áèð ñòÿêàí ãàéíàíìûø èñòè ñóäà hÿëë åäèá, ýöíäÿ 2-3
äÿôÿ ãàðà úèéÿð, þä éîëëàðûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäû.
Èêè õþðÿê ãàøûüû èòáóðíó ëÿ÷ÿêëÿðèíè éàðûì õþðÿê ãàøûüû áàëëà ãàðûøäûðûá
ãàðà úèéÿð àüðûëàðûíäà èñòè ÷àéëà è÷ìÿê ëàçûìäû.
Áèð õþðÿê ãàøûüû õûðäàëàíìûø ñþéöä ãàáûüûíû áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà èêè
ñààò äÿìëÿéèí. Ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ 1-2 õþðÿê ãàøûüû, ýöíäÿ 3-4
äÿôÿ è÷èí.
Áèð íå÷ÿ hÿôòÿ, hÿð ýöí îëìàãëà, ýöíäÿ éàðûì ëèòð àøàüûäàêû øèðÿëÿðäÿí:
êþêëÿ èñïàíàü /5:3/; êþê, ÷óüóíäóð, õèéàð /10:3:3/; êþê, ÷óüóíäóð, õèéàð
/4:1:4/ íèñáÿòèíäÿ ãàðûøäûðûá òÿçÿ hàëäà ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäû. ×óüóíäóð
ñîêóíó éàëíûç éàðûì ñààò ñàõëàìàã îëàð.
Õûðäàëàíìûø àðäûú ìåéâÿëÿðèíè 1:20 íèñáÿòèíäÿ áèøèðèá, éåìÿêäÿí 30
äÿãèãÿ ÿââÿë ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ áèð õþðÿê ãàøûüû è÷ìÿê ãàðà úèéÿð
õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ õåéèðëèäè.
50 ãðàì àðäûúûí ãóðó ìåéâÿëÿðèíè áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà çÿèô îäóí
öñòöíäÿ, 30 äÿãèãÿ áèøèðèá ñîéóäóí, îíóí öçÿðèíÿ øèðÿ hàëûíà äöøÿíÿ
ãÿäÿð áàë âÿ éà øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ åäèí. Áó äÿìëÿìÿäÿí áèð ÷àé ãàøûüû
éåìÿêäÿí ÿââÿë ãÿáóë åòìÿê ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíè ñàüàëäûð.
Àëòû õþðÿê ãàøûüû áàëû, äþðä õþðÿê ãàøûüû çåéòóí éàüû âÿ èêè õþðÿê
ãàøûüû ëèìîí øèðÿñè èëÿ ãàòûá éåìÿêäÿí ÿââÿë áèð õþðÿê ãàøûüû ãÿáóë åòìÿê
ãàðà úèéÿð âÿ þä éîëëàðûíûí ìöàëèúÿñèíäÿ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð.
Ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ áàë èëÿ áîéìàäÿðÿí øèðÿñèíè åéíè íèñáÿòäÿ
ãàðûøäûðûá ãàðà úÿéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ áèð ÷àé ãàøûüû è÷ìÿê
ìÿñëÿhÿò ýþðöëöð.
Ãîçóí ëÿïÿñèíè ÿçèá, åéíè ÷ÿêèäÿ áàë èëÿ ãàðûøäûðûí. Ãàðà úèéÿð
õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ 100 ãðàìà ãÿäÿð ãàðûøûüû 3-4 äÿôÿéÿ äàõèëÿ ãÿáóë åäèí.
èñèäèúèíèí öñòöíäÿ óçàíûí.
Êàðòîôó ãàáûãëû áèøèðèá ÿçèí, èñòè hàëäà ãàðà úèéÿð íàhèéÿñèíÿ ãîéóí. Áó
ãàðà úèéÿð âÿ þä õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð.
Ö÷ ãðàì ìóìèéàíû ö÷ ëèòð ãàéíàíìûø ñóäà hÿëë åäèí. Ãàðà úèéÿð
õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éåìÿêäÿí éàðûì ñààò ÿââÿë áèð ñòÿêàí
è÷èí. Áóíó îí ýöí è÷èá, áåø ýöí ôàñèëÿ åäèí. Áèð–íå÷ÿ hÿôòÿäÿí ñîíðà
òÿêðàð ãÿáóë åäèí.
Ãàðà úèéÿð âÿ þä õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ êÿðÿâÿç êþêöíäÿí àëûíìûø éàðûì
ñòÿêàí øèðÿíè ýöíäÿ 2–3 äÿôÿ è÷èí. Áó ÷îõ õåéèðëèäè.
Èêè ÷àé ãàøûüû õûðäàëàíìûø ñöðâÿ éàðïàãëàðûíû èêè ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà
éàðûì ñààò äÿìëÿéèá ñöçöí. Þä êèñÿñèíèí âÿ ãàðà úèéÿð äàõèëè þä éîëëàðûíûí
èëòèhàáûíäà hÿð èêè ñààòäàí áèð, áèð õþðÿê ãàøûüû è÷èí.
Áèð hèññÿ àúû éîâøàíà áåø hèññÿ ñöðâÿ éàðïàüûíû ãàòûá, îíäàí áèð ãÿäÿð
ýþòöðöá, áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà äÿìëÿéèá, ýöíäÿ 2–3 äÿôÿ äàõèëÿ ãÿáóë
åòìÿê ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíè ìöàëèúÿ åäèð.
Ãàðà úèéÿð âÿ þä êèñÿñèíèí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ýöíäÿ áèð ñòÿêàí øèðÿëÿðèí
ãàòûøûüûíäàí (êþê, êÿðÿâöç, çÿíúèð îòó) è÷ìÿê ëàçûìäû. Ãàðà úèéÿðèí
ñåððîçó õÿñòÿëèéèíäÿ øèðÿëÿðèí ãàðûøûüû (êþê, èñïàíàã 5:3), Êþê, ÷óüóíäóð,
õèéàð 10:3:3 íèñáÿòèíäÿ è÷èëìÿëèäèð.
Ö÷ õþðÿê ãàøûüû ýèúèòêàí éàðïàüûíû èêè ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà èêè ñààò
ìöääÿòèíäÿ äÿìëÿéèá ãàðà úèéÿð âÿ þä êèñÿñèíèí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ýöíäÿ 34 äÿôÿ éåìÿêäÿí ÿââÿë éàðûì ñòÿêàí è÷ìÿê ëàçûìäûð.
Áèð õþðÿê ãàøûüû ÿçèëìèø øöéöä òîõóìëàðûíû ñòÿêàí éàðûì ñóäà
äÿìëÿéèá ýöí ÿðçèíäÿ è÷ìÿê ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíè ìöàëèúÿ åäèð.
Ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ãàðàüàòëà áàëû 1:2 íèñáÿòèíäÿ ãàòûá èñòèôàäÿ
åòìÿê äÿ õåéèðëèäè.
Ãàðà úèéÿð íàhèéÿñèíäÿ õîøàýÿëìÿç äóéüóëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí
ÿââÿëúÿ èêè ÿäÿä òÿçÿ éóìóðòà ñàðûñû âÿ áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà èñÿ áèð
ñòÿêàí èñòè ìèíåðàë ñó è÷èí. Ñîíðà èêè ñààò ìöääÿòèíäÿ ñàü áþéðö öñòÿ èñòè
Áèð õþðÿê ãàøûüû ýöëöìáàhàðû áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà, çÿèô îäóí
öñòöíäÿ 5-7 äÿãèãÿ ãàéíàäûá, 1-2 ñààò äÿìëÿéèá, ñöçìÿê âÿ ãàðà úèéÿð,
åëÿúÿ äÿ þä éîëëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ 1/4 ñòÿêàí è÷ìÿê
ëàçûìäû. Ýöëöìáàhàð þäãîâóúó, èëòèhàá ÿëåéhèíÿ âÿ áöçöøäöðöúö òÿ’ñèð
ýþñòÿðèð.
232
233
Èêè ÷àé ãàøûüû ýöëöìáàhàðû èêè ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà áèð ñààò äÿìëÿéèá,
ñöçöí. Ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ éàðûì ñòÿêàí ýöíäÿ äþðä äÿôÿ è÷èí.
Áèð õþðÿê ãàøûüû ñöðâÿ éàðïàãëàðûíû éàðûì ëèòð ãàéíàð ñóäà, çÿèô îäóí
öñòöíäÿ 15 äÿãèãÿ áèøèðèí. Ñîíðà 30-45 äÿãèãÿ äÿìëÿéèá, ñöçöí. Ãàðà
úèéÿð âÿ þä êèñÿñèíèí ôÿàëèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí éåìÿêäÿí 30
äÿãèãÿ ÿââÿë 3 ãàøûã, ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ äàõèëÿ ãÿáóë åäèí.
Èêè õþðÿê ãàøûüû õûðäàëàíìûø ÷èéÿëÿê éàðïàãëàðûíû áèð ñòÿêàí ãàéíàð
ñóäà, èñòè éåðäÿ 2-3 ñààò äÿìëÿéèá, áèð õþðÿê ãàøûüû ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ ãàðà
úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèí.
Áèð õþðÿê ãàøûüû õûðäàëàíìûø àíäûç êþêöíö éàðûì ëèòð ãàéíàð ñóäà, çÿèô
îäóí öñòöíäÿ 15 äÿãèãÿ ãàéíàäûá, 3-4 ñààò äÿìëÿéèá ñöçöí. Ãàðà úèéÿð
âÿ þä êèñÿñèíèí èëòèhàáû õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ 30 äÿãèãÿ ÿââÿë éàðûì ñòÿêàí
ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ äàõèëÿ ãÿáóë åäèí. Áó þä éàðàíìàñûíû àðòûðûð. Þäãîâóúó,
èëòèhàá ÿëåéhèíÿ òÿ’ñèð åäèð.
Òàì éåòèøìèø õèéàðû, îíóí éàðïàã âÿ áóäàãëàðû èëÿ áèðëèêäÿ òåðìîñäà
äÿìëÿéèá, áàë ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ÷àé êèìè è÷ìÿê ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ
âÿ ñàðûëûãäà ÷îõ éàõøû ñÿìÿðÿ âåðèð. Äÿìëÿìÿíè èñòÿíèëÿí ãÿäÿð è÷ìÿê
îëàð.
Ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ, hÿð äÿôÿ 100 ãðàì ãóøàðìóäó ìåéâÿñèíè éåìÿêäÿí
30 äÿãèãÿ ÿââÿë ñàðûëûã õÿñòÿëèéèíäÿ þäãîâóúó ìàääÿ êèìè äàõèëÿ ãÿáóë
åòìÿê ëàçûìäûð.
Ãóøàðìóäó øèðÿñèíè ñàðûëûã õÿñòÿëèéèíäÿ ýöíäÿ èêè–ö÷ äÿôÿ éåìÿêäÿí
30 äÿãèãÿ ÿââÿë áèð ñòÿêàí þäãîâóúó êèìè è÷ìÿêäÿ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèð.
Èêè õþðÿê ãàøûüû çèðèíú éàðïàãëàðûíû òåðìîñäà éàðûì ëèòð ãàéíàð ñóäà èêè
ñààò äÿìëÿéèá ñöçöí. Ýöíäÿ ö÷–äþðä äÿôÿ éåìÿêäÿí ÿââÿë áàë èëÿ
ãàðûøäûðûá ãàðà úèéÿð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, ñàðûëûãäà, þä êèñÿñèíèí õÿñòÿëèéèíäÿ
è÷èí.
Áèð ÷àé ãàøûüû ãàðàãûíûã áèòêèñèíè áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà èêè ñààò
äÿìëÿéèá, ñöçöí. Ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ áèð ñòÿêàí äÿìëÿìÿíè ñàðûëûã
õÿñòÿëèéèíäÿ è÷èí. Ãàðàãûíûã þäãîâóúó, ñèäèêãîâóúó òÿ’ñèð ýþñòÿðèð.
234
Áèð ëèìîí øèðÿñèíè, áèð ÷àé ãàøûüû ñîäà èëÿ ãàðûøäûðûá, ñÿhÿð àú ãàðûíà
è÷ìÿê, ñàðûëûüû àðàäàí ãàëäûðûð. Áó ãàðûøûüû 3 ýöí è÷ìÿê ëàçûìäû.
Áèð ãÿäÿð õûðäà äîüðàíìûø âÿëÿìèð îòóíó áèð ëèòð ñóéà òþêöá, çÿèô îäóí
öñòöíäÿ î ãÿäÿð áóõàðëàíäûðûí êè, éàðûì ëèòð ãàëñûí. Îíó ñöçöá áèð ñòÿêàí
îëìàãëà, ýöíäÿ 3 äÿôÿ ñàðûëûã õÿñòÿëèéèíäÿ è÷èèí.
Ñàðûëûã çàìàíû ýöí ÿðçèíäÿ éàðûì ëèòð øèðÿ ãàðûøûüû è÷ìÿê ëàçûìäû. Êþê
âÿ èñïàíàã /5:3/ êþê, ÷óüóíäóð, õèéàð, /10:3:3/ øèðÿëÿðè äàhà éàõøû ñÿìÿðÿ
âåðèð.
Òÿçÿ hàçûðëàíìûø êÿëÿì øèðÿñèíäÿí hÿð äÿôÿ áèð ñòÿêàí îëìàãëà ýöíäÿ
2-3 äÿôÿ éåìÿêäÿí ÿââÿë è÷ìÿê ñàðûëûüû ìöàëèúÿ åäèð.
Èêè ÷àé ãàøûüû ýöëöìáàhàð ÷è÷ÿêëÿðèíè 2 ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà áèð ñààò
äÿìëÿéèá, ñöçöí. Áó äÿìëÿìÿäÿí ýöíäÿ 4 äÿôÿ, éàðûì ñòÿêàí è÷ìÿê
ñàðûëûüû ìöàëèúÿ åäèð.
Èêè õþðÿê ãàøûüû õûðäàëàíìûø ýöëöìáàhàð éàðïàãëàðûíû éàðûì ëèòð òÿçÿ
ñóéà òþêöá 10 äÿãèãÿ áèøèðèá áèð ñààò äÿìëÿéèí. Ýöíäÿ 3-4 äÿôÿ, hÿð äÿôÿ
éàðûì ñòÿêàí éåìÿêäÿí ÿââÿë ñàðûëûã õÿñòÿëèéèíäÿ è÷èí.
Áèð õþðÿê ãàøûüû ýöëöìáàhàð áèòêèñèíè ñòÿêàí éàðûì ãàéíàð ñóäà éàðûì
ñààò äÿìëÿéèá ñöçöí. Ãàðà úèéÿðèí èëòèhàáû õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ áèð ñòÿêàí
ýöíäÿ 3 äÿôÿ éåìÿêäÿí îòóç äÿãèãÿ ÿââÿë è÷èí.
Áèð õþðÿê ãàøûüû äàüòÿðõóíóí ÷è÷ÿêëÿðèíè áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà
äÿìëÿéèá, ñöçöí. Ãàðà úèéÿðèí, þä êèñÿñèíèí èëòèhàáû õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ýöíäÿ
3-4 äÿôÿ, 3 õþðÿê ãàøûüû ãÿáóë åäèí.
×èé, éà äà áèøìèø áîðàíû ñàðûëûã õÿñòÿëèéèíäÿí ñîíðà ãàðà úèéÿðèí
àíòèòîêñèê òÿ’ñèðèíè áÿðïà åäèð. Îíó þäãîâóúó êèìè ñàðûëûãäà, ãàðà úèéÿðèí
èëòèhàáûíäà äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿê ìÿñëÿhÿò ýþðöëöð.
Áèð éóìóðòà àüûíû, áèð ÷àé ãàøûüû áàë èëÿ ãàòûá, ñòÿêàí äîëàíà ãÿäÿð
ãàòûãëà äîëäóðóí. Éåìÿêäÿí ñààò éàðûì ÿââÿë þä êèñÿñèíäÿ äóðüóíëóã
çàìàíû ãÿáóë åäèí. Îí ýöíäÿí ñîíðà îíó òÿêðàð åòìÿê ëàçûìäû.
Ãàðà úèéÿð âÿ þä êèñÿñèíèí òÿìèçëÿíìÿñè ö÷öí ýöíäÿ 3 äÿôÿ
éåìÿêäÿí 30 äÿãèãÿ ÿââÿë éàðûì ñòÿêàí êþê, õèéàð øèðÿëÿðèíè åéíè
íèñáÿòäÿ ãàðûøäûðûá è÷ìÿê ëàçûìäûð.
235
Òóðïóí øèðÿñèíè åéíè ìèãäàðäà áàë èëÿ ãàòûá 4 õþðÿê ãàøûüûíäàí
áàøëàéûá,áèð ñòÿêàíà ãÿäÿð è÷ìÿê áþéðÿê âÿ þä éîëëàðûíäà äàø ÿìÿëÿ
ýÿëìÿñèíÿ ìàíå÷èëèê òþðÿäèð.
Äûðíàãëàðûí éàíûíäàêû ãàðàíãóøóí (ãàí ñûçìàíûí, ÷àòëàðûí) ÿìÿëÿ
ýÿëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí hÿìèí éåðè èëàíãàáûüûíà ñöðòìÿê
ìÿñëÿhÿòäè.
ßçèëìèø ðàçèéàíà òîõóìëàðûíû 1:20 íèñáÿòèíäÿ ñó èëÿ äÿìëÿéèá éàðûì
ñòÿêàí îëìàãëà ýöíäÿ 4-5 äÿôÿ éåìÿêäÿí 20 äÿãèãÿ ÿââÿë þä äàøëàðû
õÿñòÿëèéèíäÿ äàõèëÿ ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð.
Áèëÿêëÿðÿ âÿ áîüàçà àñûëìûø êÿhðàáà ìóíúóãëàð ãàí äþâðàíûíà òÿ’ñèð
åäèð, òÿçéèãèí íîðìàëàøìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð.
Þä êèñÿñèíäÿ îëàí äàøëàðû ÿðèòìÿê âÿ éà ãîâìàã ö÷öí hÿð ýöí 3–5
ñòÿêàí ÷èéÿëÿê éåìÿê ëàçûìäû. Áóíó ö÷ hÿôòÿ äàâàì åòäèðìÿê ëàçûìäû.
Þä äàøû õÿñòÿëèéèíèí ìöàëèúÿñè ö÷öí éàðûì ëèòð çåéòóí éàüû âÿ áèð î
ãÿäÿð ñöçöëìöø ëèìîí øèðÿñè ëàçûìäû. Àõûðûíúû éåìÿêäÿí 6 ñààò ñîíðà
ìöàëèúÿíè áàøëàìàã ëàçûìäû. Ùÿð 15 äÿãèãÿäÿí áèð 4 õþðÿê ãàøûüû çåéòóí
éàüû, äÿðhàë ñîíðà áèð õþðÿê ãàøûüû ëèìîí øèðÿñè è÷ìÿê ëàçûìäû. Çåéòóí
éàüû ãóðòàðàíäàí ñîíðà éåðäÿ ãàëàí ëèìîí øèðÿñèíè è÷ìÿê ëàçûìäû. Áó
äàøëàðûí þä êèñÿñèíäÿí õàðèú îëóíìàñûíû ñöð’ÿòëÿíäèðèð.
Áÿäÿíèí ÿçèëìèø âÿ éàõóä çÿäÿëÿíìèø éåðèíÿ òÿçÿ êÿñèëìèø ìàëûí,
ãîéóíóí áèð ïàð÷à ñèíèð ÿòèíè äþéöá ãîéìàãëà ìöàëèúÿ åòìÿê îëàð.
Äþéöëìöø ñèíèð ÿòè àüðûíû ñàêèòëÿøäèðèð âÿ ìöàëèúÿíèí âàõòûíû ãûñàëäûð.
Áàðìàãäàí ÷ûõàí äîëàìàíû, éàðàíû ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí ÿí ÷îõ
áàüàéàðïàüû áèòêèñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áàüàéàðïàüû õÿñòÿ éåðÿ ãîéóëóð,
öñòö ýþé ðÿíýëè êàüûçëà þðòöëöð âÿ ïàð÷à èëÿ ñàðûíûð. Ãûñà ìöääÿòÿ õÿñòÿëèê
ìöàëèúÿ îëóíóð.
Áàüàéàðïàüûíûí òîõóìëàðûíû éåìÿê ìÿ’äÿ àüðûëûðûíû ñàêèòëÿøäèðèð.
ßìÿíþìÿúèíè éà ÷èé, éà äà áèøìèø hàëäà éåìÿêëÿ þñêöðÿê õÿñòÿëèéèíè
ìöàëèúÿ åòìÿê îëóð.
Þñêöðÿéèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí èðÿâàíÿïïÿéèíèí ÷èé âÿ éà áèøìèø
øÿêèëäÿ éåéèëìÿñè äÿ éàõøû ñÿìÿðÿ âåðèð.
Òÿçÿ éàðàëàðû çÿhÿðëè ìèêðîáëàðäàí ãîðóìàã ö÷öí hÿìèí éåðè ñèäèêëÿ
éóìàã êèôàéÿòäèð.
Àëìà ãàí äþâðàíûíû, ãàí òÿçéèãèíè òÿíçèìëÿéèð. Áÿäÿíè ñàüëàìëàøäûðûð,
çåhíÿ àéäûíëûã ýÿòèðèð. Ìÿ’äÿ-áàüûðñàüûí íîðìàë ôÿàëèééÿòèíÿ êþìÿê åäèð.
236
Ãûçûëúà òóòàí óøàüà øèðèí øåéëÿð âåðìÿê ëàçûìäû. Áó hàëäà ãûçûëúà òåç
âÿ ôÿñàäñûç ãóðòàðûð.
ßâÿëèêäÿí hàçûðëàíìûø õþðÿê ñîéóãäÿéìÿäÿ, þñêöðÿêäÿ âÿ äèýÿð
õÿñòÿëèêëÿðäÿ ôàéäàëûäû.
Òóìîé (ãðèï) îëìóø õÿñòÿíèí áóðíóíà éàíäûðûëìûø éîâøàíûí òöñòöñöíö
âåðìÿê ëàçûìäû.
Áîüàçû ýÿëÿíèí áîüàçûíà àü, éà äà ãàðà ãàáûãëû òóðïó ñîéóá, ÷èé–÷èé
äèëèìëÿéèá éàéëûãëà ñàðûìàã ëàçûìäû. Áó õÿñòÿëèéèí áèð íå÷ÿ ýöíÿ
ñàüàëìàñûíû òÿ’ìèí åäèð.
Ãóëàã àüðûéàíäà îíà éîâøàí òöñòöñö âåðìÿê ìÿñëÿhÿòäè.
Çÿhÿðëÿíìÿ âàõòû ãàòûã àòûëàìàñû, àéðàí, ñöä è÷ìÿê ìÿñëÿhÿòäè.
ßëäÿêè çÿhÿðè éóìàã ö÷öí ãàòûãäàí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.
Ñîéóãäÿéìèø àäàìû ýèúèòêàí, éàðïûç, ÷ÿì÷è, êÿêëèêîòó áèòêèëÿðèíè áèð
éåðäÿ ãàéíàòäûãäàí ñîíðà hÿìèí ñóäà ÷èìèçäèðìÿê ìÿñëÿhÿòäè. Ñîíðà èñÿ
õÿñòÿéÿ ñàðû÷è÷ÿê, ãÿíòÿïÿð, èòáóðíó ãàðûøûüûíäàí äÿìëÿíìèø ÷àé
âåðèëìÿëèäè.
Äÿìðîâ õÿñòÿëèéèíè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí äîíóçäàí áþúÿéè (áóíà ÷îõ
éåðäÿ êöëôÿ áþúÿéè äÿ äåéèðëÿð) èëÿ òÿíäèð äàìûíäàêû êÿðÿíëÿðäÿí áèð
ãÿäÿð çèìèð òîïëàéûá áèð éåðäÿ ÿçèð, ãàðûøäûðûð, ñîíðà éàðàíûí öñòöíÿ ÷ÿêèá
ñàðûéûðëàð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð îëóíäóãäàí ñîíðà éàðà òàìàìèëÿ ñàüàëûð.
Ãàäûíëàðûí äþøöíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø éàðàëàðû ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí êÿâÿí
êþêöíöí éàüûíäàí, éîâøàíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.
Àðû âÿ éàõóä áàøãà áèð çÿhÿðëè hÿøÿðàò ñàíúìûø éåðè äÿðhàë ñûõûá çÿhÿðè
237
÷ûõàðòìàã, ñîíðà òåç öñòöíäÿí äóçëó ãàòûã ÷ÿêìÿê ëàçûìäû.
Éàðïûçäàí äÿìëÿíìèø ÷àé, íàíÿëè éåìÿêëÿð íÿôÿñ àëìàíû àñàíëàøäûðûð,
öðÿéèí ôÿàëèééÿòèíè éàõøûëàøäûðûð.
Ãàðà úèéÿðè õÿñòÿ îëàí àäàìëàðà ãÿíä, øÿêÿð, øÿêÿð òîçó, áàë øÿðáÿòè
è÷ìÿê, ñàðû êþê, ãûðìûçû ÷óüóíäóð éåìÿê ìÿñëÿhÿòäè.
Þäö éàõøû èøëÿìÿéÿí àäàì àúû éåìÿêëÿðäÿí, ÿòäÿí, éàüëû õþðÿêëÿðäÿí
èìòèíà åòìÿëè, øèðèí âÿ áóíà áÿíçÿð éåìÿêëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí éåòèøìèø
ìåéâÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿëèäè.
Áàüûðñàãëàðäà ìöõòÿëèô ãóðäëàð îëàí àäàìà áèð íå÷ÿ ñÿhÿð àú ãàðûíà
òöíä ñàðûìñàãëû àéðàí âÿ éàõóä ãàòûã è÷èðäèëÿðñÿ òåçëèêëÿ øÿôà òàïàð.
×îõëó ñàðûìñàã, ñîüàí, áèáÿð éåéÿí àäàìûí
áàüûðñàãëàðûíäà àüðû îëìàç, áàáàñèë õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìàç.
ìÿ’äÿñèíäÿ,
Éåíè äîüóëìóø óøàüûí ãóëàüû àüðûéûðñà, áèð íå÷ÿ äàìúû àíà ñöäö
òþêìÿê êèôàéÿòäè.
Ùÿð ñÿhÿð áèð ãÿäÿð òÿáèè áóëàã ñóéó è÷ìÿê áÿäÿíèí ñàüëàìëûüûíû âÿ
ìþhêÿìëèéèíè àðòûðûð.
Áàë ëîüìàíäû äåéèáëÿð. Áàë ìèí áèð äÿðäèí äÿðìàíûäû. Áàëäàí ìÿ’äÿ,
áàüûðñàã, úèéÿð, áàø àüðûëàðûíäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Áèð ãÿäÿð ãàéíàäûëìûø
ñóéà áèð-íå÷ÿ ãàøûã òÿáèè áàë òþêöá øÿðáÿò hàçûðëàìàã âÿ hÿð ýöí àú ãàðûíà
è÷ìÿê ÷îõ ýþçÿë ôàéäà âåðèð.
Ýÿðìÿ âÿ îäóí òöñòöñöíöí áÿäÿíÿ ìöñáÿò òÿ’ñèð åòäèéèíè äåéèðëÿð.
Ùÿìèí òöñòöëÿð èíñàí áÿäÿíè ö÷öí çÿðÿðëè îëàí ìèêðîáëàðû ìÿhâ åäèð.
Êè÷èê éàøëàðûíäà ñàðûìñàãëû ãàòûüû ÷îõ éåéÿíëÿð áîéëó-áóõóíëó îëàð,
ñàüëàì áþéöéÿð, äèø àüðûñû, äèø òþêöëìÿñè hàëëàðû áàø âåðìÿç.
Ïàõëàëû áèòêèëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäèêúÿ ñà÷ëàð ìþhêÿì âÿ óçóí þìöðëö
îëóð.
Ñàðûìñàüû, ñàðûìñàãëû õþðÿéè ÷îõ éåéÿí àäàìà áèð ÷îõ õÿñòÿëèêëÿð, î
úöìëÿäÿí ãàí àõìà êèìè òÿhëöêÿëè õÿñòÿëèê éîë òàïà áèëìÿç. Áåëÿ
àäàìëàð àéäûí äöøöíúÿëè âÿ ìþhêÿì éàääàøëû îëóðëàð.
Ñîéóãäÿéìÿäÿ áÿhìÿçäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áåëÿ êè, ñîéóã äÿéìèø
àäàì hÿð ñÿhÿð àú ãàðûíà áèð ôèíúàí ãàéíàäûëìûø ñóéà áèð–èêè õþðÿê ãàøûüû
áÿhìÿç òþêöá ãàðûøäûðûá áèð–íå÷ÿ ýöí äàëáàäàë è÷ÿðñÿ õÿñòÿëèéè ãóðòàðàð.
Õàëã òÿáàáÿòèíäÿ ñàüëàìëûüûí àøàüûäàêû äþðä øÿðòèíÿ ÿìÿë åäèëìÿñè
ìÿñëÿhÿò ýþðöëöð.
Àéàüûíû èñòè òóò,
Áàøûíû ñÿðèí,
Éåìÿéÿ ôèêèð âåð,
Äöøöíìÿ äÿðèí.
Ñîüàí àüûçäà, ãèäà áîðóñóíäà âÿ hÿçì éîëëàðûíäà çÿhÿðëè ìèêðîáëàðû
ìÿhâ åäèð. Àëò âÿ öñò äàìàãëàðû ìþhêÿìëÿíäèðèð.
Áèøìèø ñîüàíûí ÷èáàíûí öñòöíÿ ãîéóëìàñû õÿñòÿëèéèí ãûñà ìöääÿòäÿ
ñàüàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Áÿäÿíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàøûíìàëàðûí äÿðhàë ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ñîüàí
âÿ ñàðûìñàüû êÿñèá hÿìèí éåðÿ ñöðòìÿê êèôàéÿòäè.
238
Áÿäÿíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ãûçàðòûíûí öñòöíÿ ñàðûìñàã äèøèíè êÿñèá ñóéóíó
ñöðòäöêäÿ ãûçàðòû ýåíèøëÿíìÿç âÿ òåç ÷ÿêèëèá ãóðòàðàð.
Áÿäÿíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñûçûãëàðûí öñòöíÿ, äþðä éàíûíà ñàðûìñàã ñóéó
÷ÿêìÿê ìÿñëÿhÿòäè.
Ñàðûìñàã ìÿ’äÿ, áàüûðñàã àüðûëàðûíû ñàêèòëÿøäèðèð.
Ñîüàí õþðÿéè òàìà ýÿòèðèð, èøòàhûíû àðòûðûð. Ñîüàíûí òÿðêèáèíäÿ îëàí
ìàääÿëÿð ìÿ’äÿ-áàüûðñàãäà äà hÿçìÿ êþìÿê åäèð.
Ýþçëÿðè çÿèô ýþðÿí àäàì òÿçÿ êÿñèëìèø ñàüëàì håéâàíûí ãàðà
úèéÿðèíäÿí ÷èé-÷èé éåñÿ ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðÿð.
Àðûã âÿ ÷ÿëèìñèç óøàãëàðû êþêÿëòìÿê ö÷öí îíó hÿð ýöí ñÿhÿð-ñÿhÿð àú
ãàðûíà áèð ïèéàëÿ áàë øÿðáÿòè è÷èðòìÿê ìÿñëÿhÿòäè.
Òÿðëÿäèêäÿ àéàõäàí ïèñ èé ýÿëÿðñÿ òåç-òåç éóìàã ëàçûìäû. Éàõøû îëàð
239
êè, áåëÿ àéàãëàð éàðïûç, éîâøàí, ñàðû÷è÷ÿê áèòêèëÿðè èëÿ ãàéíàíìûø ñó èëÿ
éóéóëñóí.
– Êÿðÿíòè, áû÷àã éàðàñûíûí öñòöíÿ çÿíúèðîòó, éàõóä, ãàðà éîíúàíû,
äþéöá ãîéàíäà éàðà òåçëèêëÿ ñàüàëàð.
– Ýöëõÿòìè àéàüà áàüëû îëàíëàðà âåðèëñÿ, òåçëèêëÿ ãÿáèçëèê àðàäàí
ãàëõàð.
– Ýöëõÿòìèíè ãàéíàð ñóäà äÿìëÿéèá ÿëèíèçëÿ ÿçèá õÿøèë hàëûíà ñàëàíäàí
ñîíðà, èñòèëèéè îëàí áÿäÿíÿ ÷ÿêñÿíèç èñòèëèê äöøÿúÿê.
– Ýöëõÿòìèíèí êþêöíö áèøèðìÿ øÿêëèíäÿ hàçûðëàéûá àüûçû ãàð–ãàðà
åäÿíäÿ äèø àüðûñû ñàêèòëÿøèð.
– Ñÿòÿëúÿìè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí êþhíÿ ìàë ñöìöéöíö ñóäà ãàéíàäûá
îíóí áóõàðû èëÿ íÿôÿñ àëñàíûç õåéðèíè ýþðÿðñèíèç.
– Áîüàç øèøèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí êÿëÿìè ãàéíàð ñóäà áèð àç ãàéíàäûá øèøèí
öñòöíÿ ãîéñàíûç øèø ÷ÿêèëÿð.
– Àòûí ãóëóí ïÿðäÿñèíè ãóðóäóá ñàõëàéûí. Áÿäÿíäÿ èñòèëèê îëàíäà,
hÿìèí ïÿðäÿíè èñòè ñóäà èñëàäûá áÿäÿíÿ ÷ÿêäèêäÿ èñòèëèê äöøÿúÿê.
– Êÿâÿí áèòêèñèíèí ýöëöíö ãàéíàäûá, þñêöðÿí àäàìà è÷èðòñÿíèç
þñýöðÿê êÿñÿúÿê.
– Áàò-áàò áèòêèñèíèí ãóðóìóø òîõóìëàðûíû éàíäûðûá òöñòöñöíö
ãàíàõìàñû îëàí ãàäûíà âåðñÿíèç ãàíàõìàñû äàéàíàð.
– Èëàí òàüûíû (áó áèòêè êþëýÿ éåðëÿðäÿ áèòèð) ãàéíàäûá, ýåú éåòèøÿí
éàðàëàðà ìÿëhÿì hàëûíäà ãîéóëñà éàðà òåç éåòèøÿð âÿ èðèí òÿìèçëÿíÿð.
– Ñöääöéàí áèòêèñèíèí ñöäöíäÿí áèð öñêöê ýþòöðöá, áèð ñòÿêàí ñóéà
ãàòûá, ãÿáèçëèéè îëàí õÿñòÿéÿ âåðäèêäÿ òåçëèêëÿ áàüûðñàãëàð éóìøàëàð
ãÿáèçëèê àðàäàí ãàëõàð.
– Ñöääöéàíûí êþêöíö ãàéíàäûá, éàðûì ñòÿêàí õÿñòÿéÿ è÷èðòñÿíèç
áàüûðñàãëàðäà îëàí ãóðó ñàíúû äàéàíàð.
– Ö÷ éàðïàã éîíúàíûí ýöëöíö ãàéíàäûá, þñêöðÿí àäàìà âåðìÿê
õåéèðäèð.
– Ùåéâà òóìóíó ãàéíàäûá, þñêöðÿí õÿñòÿéÿ è÷èðòñÿíèç õåéðèíè
ýþðÿðñèíèç.
– Ãàðàãûíûã äà þñêöðÿê ö÷öí ìöíàñèá äÿðìàí håñàá îëóíóð.
– Áèð ÿäÿä éóìóðòà ñàðûñûíû ãàáà òþêöá, öçÿðèíÿ øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ åäèí.
Êþïöêëÿíÿíÿ ãÿäÿð ìþhêÿì ÷àëõàëàéûí. Ñîíðà îíó þñêöðÿí àäàìà
è÷èðäèí. Òåçëèêëÿ õÿñòÿíèí ñèíÿñè éóìøàëàð, þñêöðÿê êÿñÿð.
– Éàðàíû (÷èáàíû) òÿìèçëÿìÿê ö÷öí îíóí öçÿðèíÿ ãàòûã ãóéìàüû
ãîéìàã ëàçûìäû. Áóíóí ö÷öí ãàòûãëà óíó ãàòûá ãàéíàòìàã, ñîíðà îíó
ìÿëhÿì êèìè éàðàíûí öñòöíÿ ãîéóá áàüëàìàã ëàçûìäû.
– Ãÿáèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ÿâÿëèéè, ÿìÿêþìÿê÷èíè áèøèðèá
ñûõûí, éà õàëèñ hàëäà, éà äà ãàòûãëà ãàòûá õÿñòÿéÿ âåðèí.
– Èëûã ñó èëÿ ãàðûøäûðûëìûø ãàòûã àéðàí äà ãÿáèçëèéè éîõ åäèð.
– Ìÿ’äÿéÿ äöøìöø òöêö òÿìèçëÿìÿê ö÷öí éåìëèéè ÷åéíÿéèá, èñòè
ãîéóí ñöäö èëÿ áèðëèêäÿ è÷èí.
– Íåhðÿ éàüû ñöäëÿ áèðëèêäÿ è÷èëñÿ áàüûðñàüû éóìøàëäàð.
– Èëàí âóðàí, áþâ äèøëÿéÿí, ÿãðÿá ñàíúàí éåðÿ ãàòûã ÷ÿêñÿíèç àüðû
àçàëàð.
– Ñÿòÿëúÿì îëàí àäàìà äûðíàã áîéäà ÷àé áóçó óääóðñàíûç èñòèëèéè
äöøÿð, âÿçèééÿòè éöíýöëëÿøÿð.
– Áóçó áÿêìÿçÿ ãàòûá, õÿñòÿéÿ âåðìÿêëÿ îíó ñÿòÿëúÿìäÿí õèëàñ
åëÿìÿê îëàð.
– Áÿäÿíÿ ÷ûõàí éàðà ýåú ñàüàëñà çÿéè éàíäûðûá ÿçìÿê âÿ éàðàíûí
öñòöíÿ òþêìÿê ëàçûìäû.
– Ùàúû Íàüû õÿíúÿð éàðàñûíû ãàéíàð éàüëà ñàüàëäàðìûø.
– Éàíûüà ãàòûã ÷ÿêñÿíèç îíóí àüðûñû òåçëèêëÿ àçàëàð.
– Ñóëóãëó éàíûãäàí ñîíðà, ãàáàðëàðû êÿñèá ýþòöðìÿê, àðïà óíóíó ñàúäà
240
241
Îéíàãëàðûíäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿíëÿð éàðïûç ÷àéû äÿìëÿéèá è÷ñÿëÿð éàõøû
îëàðëàð.
Áîüàç ýÿëÿðñÿ àë÷àäàí hàçûðëàíìûø ëàâàøû áàéûð òÿðÿôäÿí áîüàçûí
öñòöíÿ ãîéóá éàéëûãëà ñàðûéûð âÿ áèð-íå÷ÿ ýöí ñàõëàéûðëàð. Àç âàõòäà
áîüàç àüðûëàðû ÷ÿêèëèð.
ßýÿð äèøèíèç ñàü òÿðÿôäÿí àüðûéûðñà, ñîëäà íÿáçèí öñòöíÿ ñàðûìñàüû
ñîéóá, èêèéÿ êÿñèá áàüëàéûí. Áèð–íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà àüðû êÿñÿúÿê.
Áàøûíûç àüðûéàíäà ýèúýàh íàhèéÿñèíÿ ëèìîí ãàáûüû ãîéóá áàüëàéûí.
Ñîéóëìóø òÿðÿôè ýèúýàhûí äÿðèñèíÿ òîõóíñóí. Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ãàáûã
áàüëàéàí éåðèí àëòûíäà ãûðìûçû ãàøûíàí ëÿêÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿê âÿ áàø àüðûñû
êÿñÿúÿê.
Äèøèíèçèí ÿòè ãàíûéûðñà îíäà ïàëûä ãàáûüûíû âÿ úþêÿ ÷è÷ÿéèíèí
áèøèðìÿñèíè hàçûðëàéûí. Áóíóí ö÷öí èêè hèññÿ ïàëûä ãàáûüû âÿ áèð hèññÿ úþêÿ
ãàòûá áèð ñòÿêàí ãàéíàð ñóäà äÿìëÿéèí, èëûã hàëäà àüçûíûçû ãàð-ãàðà åäèí.
Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí, ýöúëö þñêöðÿéè êÿñìÿê ö÷öí áèð–íå÷ÿ
ÿäÿä òóðïó ÷îõ íàðûí äîüðàéûá öçÿðèíÿ øÿêÿð òîçó ñÿïèí. 10–12 ñààòäàí
ñîíðà îíóí øèðÿñè ÷ûõûúàã. Ùÿìèí øèðÿíè hÿð ñààòäàí áèð õþðÿê ãàøûüû èëÿ
è÷èí. Òåçëèêëÿ õåéðèíè ýþðÿúÿêñèíèç.
ãîâóðàðàã éàðàíûí öñòöíÿ ñÿïìÿê ëàçûìäû. Ñàðüû ãîéìàã îëìàç.
– ßçâàéû ÷åéíÿéèá, ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñóéóíó àüûçäà ñàõëàìàãëà àüûç
éàðàëàðûíû ñàüàëòìàã îëàð.
– Ìÿ’äÿñè äîëó îëàí àäàìû ãóñäóðìàã ö÷öí çÿéè ÿçèá òÿíçèôäÿí
êå÷èðèí, áàëà ãàòûá õÿñòÿéÿ éåäèçäèðèí. Áóíóíëà õÿñòÿ ãóñàúàã, ìÿ’äÿñè
òÿìèçëÿíÿúÿê.
– Äîëàìàíû ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí òîéóüóí èñòè çûëûíû äîëàìà ÷ûõàí éåðÿ
ãîéóá áàüëàìàã ëàçûìäû.
– Äåøèëìÿéÿí éàðàíû äåøìÿê ö÷öí êþhíÿ ïàìáûüû ãîéóí ãóéðóüó èëÿ
áèðëèêäÿ äþéöí, áèð–áèðèíÿ ãàðûøäûðìàã âÿ îíó éàðàíûí öñòöíÿ ãîéìàã
ëàçûìäû.
– Ãóëàüû àüðûéàí àäàìûí ãóëàüûíà äóç ãûçäûðûá ãîéñàíûç àüðû êÿñÿúÿê.
– Èò òóòìóø àäàìûí éàðàñûíû ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí äàü îëìóø íåôòè óíëà
ãàðûøäûðûá õÿøèë hàçûðëàìàã âÿ îíó éàðàíûí öñòöíÿ ãîéìàã ëàçûìäû.
242
ÍÀ ÛËËÀÐ
ÒÎÐ×Ó ÎËÓ
Åé éûüûëàí úàìààò, åé åøèäÿí àäàìëàð, åøèäèí ñèçÿ ñþháÿòèì âàð. Áàõ
ñþháÿò åëèéÿíëÿð äåéèëëÿð âàð êè, åëÿ àäàì âàð êû, ðóçóñó ÿêèííÿí ýÿëèð, åëÿ
àäàì âàð êè, áè÷èííÿí ýÿëèð. Àììà áèð êèøè âàðûéìûø, áóíóí äà áèð àðâàäû,
áèð äÿ áèð îüëó âàðûéìûø. Áóííàðûí ðóçóñó äÿðéàäàí ýÿëèðìèø. Äåéèëëÿð êè,
î âàõò òîðó úèëäÿí ãàéûðàðìûøäàð. Áó êèøèíèí äÿ úèëäÿí áèð òîðó âàðûéìûø.
Ùÿð ýöí äÿðéàéà òîð àòûô áàëûõ òóòóð, áóííàí äîëàíûëëàðìûø. Àììà êèøè
éàìàí ãîúàëûôìûø, äàhà ýåäèô-ýÿëÿ áèëìèðìèø. Òîð÷ó áèð ýöí îüëóíà äåéèð:
– Îüóë, äàhà ìÿí ýåäèá-ýÿëÿ áèëìèðÿì. Ýÿë ñÿíÿ òîð àòìàüû þéðÿäèì,
ìÿíèì áó ïåøÿìè þéðÿí, áÿëêÿ ìÿí þëäöì, hå÷ îëìàñà ÿëèí áîø
ãàëìàñûí.
Êèøè îüëóíó äÿðéàíûí ãûðàüûíà àïàðäû. Îüëóíà òîð àòìàüû þéðÿòäè.
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ òîð÷ó þìðöíö áàüûøäàäû îüëóíà. Êèøèíèí îüëó äàhà
îëäó òîð÷ó. Ùÿð ýöí òîðóíó ýþòöðöô ýåäèðäè äÿðéàéà. Ýöííÿðèí áèðèíäÿ
Òîð÷ó îüëó éåíÿ òîðóíó ýþòöðöô äÿðéàéà éþíÿëäè. Òîðóíó àòäû, ÷ÿêÿíäÿ
ýþðäö êè, òîðäà áèð êÿëëÿ, áèð äÿ ö÷ áàëûõ âàð.Òîð÷ó îüëó áó áàëûõëàðû äà,
êÿëëÿíè äÿ ýþòöðöô åâÿ ýåòäè. Ýÿëäè ýþðäö êö, àíàñû åâäÿ éîõäó. Áàëûõëàðû
äèðÿêäÿí àñûô àíàñûíû àõòàðìàüà ýåòäè. Áèð àç îðà-áóðàíû àõòàðûô ýåðè ãàéûòäû. Ýÿëèô ýþðäö êö, àé äèëè-ãàôèë, áàëûõëàð áèøèô, hÿëÿ áèðèíèí äÿ éàðûñû
éåéèëèôäè. Òîð÷ó îüëó áóíà ìÿhÿòòÿë ãàëäû, þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè êè, àéÿ, áó
íÿ ñèððè-õóäàäû. Áó ñèððè hå÷ êÿñÿ à÷ìàäû.
Ñàâàh à÷ûëàí êèìè òîðó äà ýþòöðöô éåíÿ äÿðéàéà ýåòäè. Òîðó äÿíèçÿ
òóëëàäû. Òîðó ÷ÿêÿíäÿ éåíÿ òîðà ö÷ áàëûõ ýÿëäè. Áóííàðû äà ýþòöðöá åâÿ
éþíÿëäè. Ýÿëèô ýþðäö êö, éåíÿ àíàñû åâäÿ éîõäó. Áàëûõëàðû éåíÿ hÿìèí
äèðÿêäÿí àñûá àíàñûíû ýþçäÿäè. Ãàéûòäû êè, áàëûõëàð áèøèô äÿ, éåéèëèô äÿ.
Áóíà ëàï ìÿhÿòòÿë ãàëäû. Þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè êè, éîõ áóíó ïóñìàõ
ëàçûìäû.
Ñàâàh Òîð÷ó îüëó éåíÿ äÿíèçÿ òÿðÿô éîëëàíäû. Éåíÿ ö÷÷ÿ áàëûõ òóòäó.
Ýÿòèðèô äèðÿêäÿí àñäû. Àììà áó äÿôÿ áèð éàíà ýåòìÿäè. Áèð äÿ áàõûô ýþðäö
êö, êÿëëÿäÿí áèð íàçÿíèí ñÿíÿì ÷ûõäû, ýÿëèô áàëûõëàðûí ãàðíûíû éàðäû, éóäó
áèøèðäè. Áàëûõëàðû éåðÿ ãîéàí êèìè Òîð÷ó îüëó éåòèðèô áóíóí ãîëóííûàí áÿðêáÿðê éàïûøäû. Ãûç äåäè:
– Îüëàí, ìÿíè áóðàõ, ãîé êÿëëÿíèí è÷èíÿ ýèðèì, ýåæÿëÿð ÷ûõàðàì. Îüëàí
ðàçûëàøìàäû êè, ðàçûëàøìàäû.
Äåäè:
– Åëÿ çàðàôàò éîõäó, ñÿí êÿëëÿéÿ ýèðñÿí, áèð äÿ ÷ûõìûéûúàõñàí.
243
Áóíà êèìè îüëàíûí àíàñû ýÿëäè. Ãûçû áóðàõìàäûëàð. Êÿëëÿíè äÿ ýþòöðöô
îæàüà òóëëàäûëàð. Îúàõäà éàíäûðûô, êöëöíö åøèéÿ òþêäöëÿð.
Áóííàð áèð ìöääÿò äîëàíäûëàð, áåëÿæÿ ìÿhÿááÿòíÿí éàøàäûëàð.
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ ïàäøàh ñåéðÿ ÷ûõìûøäû. Áóíóí éîëó
Òîð÷óîüëóíóí åâèíèí ãàâàüûíäàí äöøäö. Ïàäøàh áàõäû êû, àéÿ áóíóí
åâèííÿí áèð åëÿ íàçÿíèí ñÿíÿì ÷ûõäû êû, ýÿë ýþðÿñÿí. Åëÿ áèë êè, ýöíäö
øþ’ëÿñè ïàäøàhûí öçöíÿ äöøÿíäÿ ïàäøàh þçöííÿí ýåòäè. Âÿçèð ïàäøàhû
ãàëäûðûô àïàðäû. Ïàäøàh àéûëàíäà âÿçèð ñîðóøäó:
– Áÿ ñÿí íèéÿ þçöííÿí ýåòäèí, áó íÿ èøäè?
Ïàäøàh äåäè:
– Àé âÿçèð, ìÿí ýþðäöéöìö ñÿí ýþðñÿéäèí, èíäè þëìöøäöí, éàõøû êû,
ìÿí þçöìíÿí ýåòäèì. Èíäè ÷àüûð Òîð÷óîüëóíóí áîéíóíó âóðäóð, àðâàäûíû
äà àë ìàíà.
Âÿçèð äåäè:
– Àé ïàäøàh, àõû ýöíàhñûç éåðÿ îíóí áîéíóíó íåæÿ âóðäóðóì. Ýÿë ñÿí
îíó åëÿ éåðÿ ýþíäÿð êè, hå÷ ãàéûòìàñûí, äàhà þçöìöçö åë è÷èíäÿ íèéÿ
áèéàâûð åëèéèðèê.
Íÿ îëàæàõäû, âÿçèðèí ìÿñëÿhÿòè ïàäøàhûí õîøóíà ýÿëäè. Àäàì éîëëóéóô
Òîð÷óîüëóíó ýÿòèðäèëÿð. Ïàäøàh Òîð÷óîüëóéó ýþðöô äåäè:
– À Òîð÷óîüëó, éàìàí éóõó ýþðìöøÿì, âàéüàìû éàìàí òåç-òåç ãàðûøäûðûðàì. Ùÿìèøÿ âàéüàìäà àòàìíàí ÿëëÿøèðÿì. Ýÿðÿê ñÿí ýåäô î
äöíéàäà àòàìíàí ìÿíÿ áèð õÿâÿð ýÿòèðÿñÿí. Ýåò, ýþð àòàì úÿhÿííÿìäÿäèìè, éîõñà úÿííÿòäÿäèìè?
Òîð÷óîüëó äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áó ÷îõ çîð èøäè. Ìÿí áóíó ôèêèððÿøìÿìèø ñÿíÿ
"áÿëè" äåéÿ áèëìÿðÿì. Ãîé ýåäèì åâäÿ ôèêèððÿøèì. Ñàâàh ýÿëèô úàâàâûíû
äåéÿðÿì.
Ïàäøàh ðàçûëàøäû. Òîð÷óîüëó àü áóëóä, ýþé ÷öéöä, ãàøãàâàõëû, áàøûíû
éåðÿ äèêÿ-äèêÿ ýÿëèô ÷ûõäû åâÿ. Àðâàä ñîðóøäó:
– À êèøè, ñàíà íÿ îëóô, íèéÿ áó ýöíÿ äöøöôñÿí, ïàäøàh ñàíà íÿ äåäè?
– Ùåø ôàëûìû àøìà, äàhà ìÿíèìêè äÿ áóðà êèìè èìèø. Àõû ïàäøàh åëÿ
ñþç äåéèð êè, áèøìèø áàëûüûí ýöëìÿéè ýÿëèð. Äåéèð ýåò ýþð ìÿíèì àòàì
úÿhÿííÿìäÿäèìè, éîõñà úÿííÿòäÿäèìè? ßøè, ìÿí íÿ áèëèì, îíóí àòàñû
hàíñû úÿhÿííÿìäÿäè? Ùàéûô áèçèì ýþçÿë äîëàíìàüûìûçà êû, ïó÷ îëäó.
– Àé Òîð÷óîüëó, áóííàí þòðö håø ôèêèððÿøìÿ. ×îõ áåëÿ øåéëÿðèí
ãÿâðèíè ãàçìûøàì. Ñÿí ýåò ïàäøàhäàí ãûðõ ýöí ìþhëÿò àë, ñîíðàñûííàí
èøèí éîõäó.
Òîð÷óîüëó ýåäèô ïàäøàhäàí ãûðõ ýöí ìþhëÿò àëäû. Àðâàä áóíà èñìè-
ÿçÿì äóàñû þéðÿòäè. Äåäè:
– Àòàì äÿíèç ïàäøàhûäû. Ýèðÿðñÿí îíóí éàíûíà, íàìàçäàí ôÿðã îëàíäà
äåéÿðñÿí êè, ïàäøàh, ñàü îëñóí, ìÿíè ãûçûí éîëëàäû, äåäè êè, àüàú àòû ìàíà
éîëëàñûí. Àòû àëàííàí ñîíðà àòà äåéíÿí êè, àé àò, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí
åøãèíÿ àïàð ìÿíè úÿhÿííÿìè âÿ úÿííÿòè ýÿçäèð. Ýþðöì ïàäøàhûí àòàñû
hàíñû ñÿìòäÿäè.
Òîð÷óîüëó hàëàë-höììÿò åëèéèô àéðûëäû. Ýåäèô ýþðäö êö, ïàäøàh öçö
ãûâëûéà íàìàç ãûëûð. Íàìàç ãûëûô ãóðòàðàííàí ñîíðà î, Òîð÷óîüëóííàí
ñîðóøäó:
– Àé îüóë, ìàíà ãóëëóüóí íÿäè?
Òîð÷ó îüëó äåäè:
– Ãóë ñàhèáè îëàñûç, ãûçûí àüàú àòû èñòèéèð.
– Áàhî, öçöí ãàðà îëñóí, àé ãûçûì. Äåéÿñÿí, áÿíè àäÿì ÿëèíÿ êå÷èô.
Òîð÷óîüëó àüàú àòû àëûô ýåðè äþíäö. Àòà äåäè:
– Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ, ìÿíè úÿííÿòÿ, úÿhÿííÿìÿ àïàð.
Àò éîëà äöøäö. Áèð õåéëè ýåòìèøäè êè, éîëäà áèð äÿðâèøÿ ðàñò îëäó.
Áóííàð áèð-áèðèííÿí õÿâÿððÿøäèëÿð, éîëäàø îëóô éîëà äöçÿëäèëÿð. Äÿðâèøèí
áåëèíäÿ áèð ãûëûø äà âàðûéäû. Áèð àç ýåäÿííÿí ñîíðà äÿðâèø äåäè:
– Ýÿë, ìÿí ñèëàhûìûí, ñÿí äÿ àòûíûí õàñèééÿòèíè äåéÿê.
– Áàõ, ìÿíèì àòûìûí õàñèééÿòè îäó êè, ìèíÿííÿí ñîíðà äåñÿí êè, àé
àò, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ, ìÿíè ìÿüðèáäÿí ìÿøðèüÿ, úÿííÿòäÿí
úÿhÿííÿìÿ àïàð, íÿ áèëèì, áöòöí äöíéàíû ýÿçäèð, î äà ñÿíè àïàðûô
ýÿçäèðÿúÿê.
Äÿðâèø äåäè:
– Ìÿíèì äÿ ãûëûíúûìûí õàñèééÿòè áóäó êó, äåñÿí, ãûëûíúûì, ãûíûíäàí
÷ûõûô ýåäÿðñÿí ôèëàíêÿñèí áîéíóíó âóðóô ýÿëÿð, ýèðÿðñÿí ãûíûíà, î ñààò
éåðèíÿ éåòèðÿæÿê.
Áóííàð ðàçûëàøäûëàð. Ùàëàë-höììÿò åëèéèô ãûëûíúíàí àòû äÿéèøäèëÿð.
Òîð÷óîüëó ýþðäö êö, äÿðâèø àòû ìèíèô ýåäèð. Àò ÿëèííÿí ÷ûõàñû îëóð.
Îéäó êó, äåäè:
– Àé ãûëûíú, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ, òåçúÿ ãûíûííàí ÷ûõ, ýåò
äÿðâèøèí áîéíóíó âóð, ýÿë, éåíÿ ýèð ãûíûíà.
Ñþç îíóí àüçûííàí ÷ûõàí êèìè ãûëûíú ýåäèô, äÿðâèøèí áîéíóíó âóðóô
ýÿëäè, éåíÿ ýèðäè ãûíûíà.
Òîð÷óîüëó àòû ìèíäè, ãûëûíúû äà ñàëäû áîéíóíà äöøäö éîëóí àüçûíà.
Ýåäèô áèð äÿíèçÿ ÷ûõäû. Ýÿëèô ýþðäö êö, äÿíèçèí ãûðàüûíäà áèð àäàì îòóðóô,
ãóìíàí îéíóéóð. Äþðä òÿðÿôè äÿ ýöëíÿí-÷è÷ÿêíÿí äîôäîëóäó. Ãÿðèáÿ
õàñèééÿòäè áèð àäàìäû. Àììà håø ýöëÿ-çàäà áàõìûðäû.
244
245
Òîð÷ó îüëó áóíà éàõûíëàøàíäà êàìàëû åhòèðàìíàí ñàëàì âåðèô äåäè:
– Áÿ î éàõøû ýöëëÿðè ãîéóô ýÿëèô íèéÿ áó ãóìíàí îéíóéóðñàí?
Ãóìíàí îéíóéàí àäàì äåäè:
– Ýåò îüëóì, éîëóí áóðäàíäû, ýÿëÿíäÿ äåéÿðÿì.
Òîð÷óîüëó áóííàí àðàëàíäû. Ýåòäè ýþðäö êö, áèð ãàðû èêè ãàïûíûí
àðàñûíäà îòóðóô, ãàâàüûíäà áèð úÿì ãàí, ÿëèíäÿ äÿ áèð ïàð÷à àðïà ÿïïÿéè.
Àðïà ßïïÿéèíè ãàíà áàòûðûô éåéèð. Òîð÷óîüëó áóííàí ñîðóøäó:
– Àé ãàðû, íÿíÿ éà äóð ãàïûéû à÷, éà äà î áèðè ãàïûéû. Íèéÿ áóðàäà
äàéàíûôñàí?
Ãàðû äåäè:
– Ýåò, îüëóì, éîëóí áóðäàíäû, ýÿëÿíäÿ äåéÿðÿì. Òîð÷óîüëó áóðäàí
äà ýåòäè.
Ýåòäè ýþðäö êè, áèð äàð êö÷ÿäÿ áèð àäàì îòóðóô ÿëè ãîéíóíäà äèçè
ãàðíûíäà ôèêèð åëèéèð. Òîð÷óîüëó áóíà äà ÿäÿáè-ÿðêàííàí ñàëàì âåðèô
ñîðóøäó:
– Åé äèëè-ãàôèë, åé àëëàhûí áÿíäÿñè, ñÿí íèéÿ áóðäà áó ýöííÿí îòóðóô
ôèêèð åëèéèðñÿí?
Ùÿìèí àäàì äåäè:
– Ýåò îüëóì, ñÿí ãàéûäàíäà äåéÿðÿì.
Òîð÷óîüëó áóðäàí äà êå÷äè. Ýåòäè ýþðäö êö, èêè ãî÷äó, áèð äÿíÿ äÿ
îðòàäà ãàðà äàø. Ãî÷äàð hÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí áàøäàðûííàí äàøà áÿðê-áÿðê
âóðóëëàð. Äàøäàí èêè äÿíÿ îä ÷ûõûð, áèðè äöøöð áóíóí áåëèíÿ, áèðè äÿ äöøöð
î áèðèíèí áåëèíÿ. Òîð÷óîüëó áóííàðà äà ìÿhÿòòÿë ãàëäû.
Òîð÷óîüëó öç òóòäó Õóäàâÿíäè àëÿìèí äÿðýàhûíà. Èêè ðöêÿò íàìàç
ãûëäû. Ãî÷äàð îëäóëàð äèëáèëÿí. Òîð÷ó îüëó ñîðóøäó:
– Åé àëëàhûí håéâàííàðû, ñèçÿ íÿ îëóô, áèð-áèðèíèçè áó êþêÿ ñàëûðñûíûç?
Ãî÷ëàð äåäè:
– Ýåò ýÿëÿíäÿ ñþéëöéÿðèê.
Òîð÷óîüëó áóðäàí äà êåøäè. Ýåäèô ýþðäö êö, ïàäøàhûí àòàñûíû
úÿhÿííÿì îäóíà àòûëëàð. Òîð÷óîüëó öçöíö òóòäó ãèáëÿ òÿðÿôÿ õóäàâÿíäè
àëÿìíÿí ìþhëÿò àëûô êèøèéíÿí áèð àç ñþháÿò åëÿäè. Êèøèéÿ äåäè:
– Åé àëëàhûí ìþ’ìöí áÿíäÿñè, áÿñ ñÿí íèéÿ áóðàäàñàí?
Ïàäøàhûí àòàñû áàðìàüûííàí ãûçûë öçöéö ÷ûõàðûô áóíà âåðäè âÿ äåäè:
– Ýåò, îüëóìà äå êè, àëíûìûí òÿðèéíÿí, ÿëèìèí ÿìÿéèííÿí, ãàçàíäûüûì
áèð êàë÷àíûí äÿðèñè äîëó ãûçûëûì âàð. Ùÿìèí ãûçûëû òàõòûí àëòûí äà
áàñäûðìûøàì. Îíó ÷ûõàðñûí, ôàüûð-ôöãàðÿéÿ ïàéëàñûí, áÿëêÿ ìÿí áóðäàí
àçàä îëàì.
Òîð÷óîüëó áóííàí õóäàôèçäÿøèô àéðûëäû, öç òóòäó ýÿëìÿéÿ. Ýåðè
ãàéûäàíäà èëêèíÿ ãîøäàðà ðàñò îëäó. Ãîøäàð äåäèëÿð:
– Åé îüëàí, áèçèì áèðèìèç àüàéäûõ, áèðèìèç äÿ ãàçû. Ùàõäàí äà àëäûõ
éåäèê, íàhàõäàí äà. Íÿ hàããûí èøèíÿ áàõäûã, íÿ äÿ íàhàããûí. Áóíó þç
àðàìûçäà éåäèê. Èíäè íå÷ÿ êè, äöíéàäà âàðûõ, áèç áàøûìûçû áó äàøäàðà
äþéÿæèéèê. Áó äàøäàí èêè îä ÷ûõàæàõ, éàíàæàõ, îëàæàõ êöë, èñäàíàæûéûõ éåíÿ
îëàæûéûõ ãî÷.
Òîð÷ó îüëó äåäè:
– Ñèçè hå÷ þìðöíöç îëàëû áó àçàðäàí ãóðòàðìûéûí. Ñèç êè, hàõíàí
íàhàããû àéûðìàéûô ñûíûç, ñèçè þìöððöê áó àçàðäàí ãóðòàðìûéûí.
Òîð÷óîüëó áóðäàí êåøäè. Ýÿëèô hÿìèí ÿëè ãîéíóíäà, äèçè ãàðíûíäàêû
àäàìûí éàíûíà ÷ûõäû. Áó àäàì äåäè:
– Ìÿí èêè ìþhöááÿòäè îüëàííàðûí àðàñûíû âóðóðäóì. Áóííàí îíà,
îííàí áóíà õÿâÿð äàøûéûðäûì. Áóííàðûí àðàñûíû åëÿ âóðäóì êó, àõûðû áèðáèðèëÿðèíè þëäöðÿñè îëäóëàð. Èíäè ôèêèððÿøèðÿì êè, ýþðöì hàíñû êÿíääÿðè áèðáèðèííÿíâóðóøäóðóì.
– Åé àëëàhûí ïàõûë áÿíäÿñè, ñÿíêè áåëÿ øÿð èøëÿðíÿí ìÿøüóëñàí, àëëàh
ñÿíè áóííàí håø ãóðòàðìàñûí.
Òîð÷óîüëó áóðäàí äà êå÷äè. Ýÿëäè ÷ûõäû hÿìÿí ãàðûíûí éàíûíà. Ãàðû
äåäè:
– Îüóë, ìÿí äåéÿðäèì êè, àé õóäàâÿíäè àëÿì, àäû ãîíøóìà áèð òèêÿ
äÿ âåðìÿ, íÿ âàð-äþâëÿò âàð, ãîé hàìûñû ìÿíèì îëñóí. Èíäè îíóí ö÷öí áó
ãàðà ÿïïÿéè ãàíà áàòûðûô éåéèðÿì.
– Åé ãàðû, ñÿí êè, hÿìèøÿ ãîíøóëàðûíà ãàðàýöí èñòèéèôñÿí, håø áóðäàí
ãóðòàðìà.
Òîð÷óîüëó áóðäàí äà êåøäè. Ýÿëèô ÷ûõäû ãóìóí öñòöíäÿ îéíóéàíûí
éàíûíà. Ñîðóøäó êó, ñþéëÿ ýþðöì, íèéÿ áó ýöíÿ äöøöôñÿí?
Ùÿìèí àäàì äåäè:
– Èêè ÷þðÿéèì îëóðäó, áóíóí áèðèíè âåðèðäèì àëëàh éîëóíà, áèðèíè äÿ
þçöì éåéèðäèì. Åëÿ îëäóðäó êó, áèðúÿ ÷þðÿéèì îëóðäó, áóíóí äà ïàðàñûíû
éåíÿ âåðèðäèì àëëàh éîëóíäà, ïàðàñûíû äà þçöì éåéèðäèì. Èíäè áàõ î ýöë÷è÷ÿê ìÿíèìäè. Ýåäèðÿì î ýöëíÿí ÷è÷ÿêíÿí îéíóéóðàì, ñîíðà äà êåô
ö÷öí ýÿëèô áó ãóìíàí äà îéíóéóðàì.
– Áÿh-áÿh, êåøêÿì ñÿíèí éåðèíÿ ìÿí îëàì, ñÿí íÿ õîøáÿõò àäàìñàí.
Òîð÷óîüëó áóðäàí áèð áàø ãàéûòäû åâëÿðèíÿ. Öçöéö äÿ àïàðûô ïàäøàhà
âåðäè, àòàñûíûí ñþçäÿðèíè äÿ îíà ÷àòäûðäû. Ïàäøàh ëàï ìÿhÿòòÿë ãàëäû.
Âÿçèðè ÷àüûðûô äåäè:
– Åâèí éûõûëñûí, áó hÿëÿì áèð õÿçèíÿëèê ãûçûëûí éåðèíè äÿ ýÿòèðèô. ßøè,
÷àüûð áîéíóíó âóðäóð.
246
247
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áÿñ áóíóí áîéíóíó íåúÿ âóðäóðà áèëëèê, éåíÿ
ôèêèððÿø åëÿ éåðÿ éîëëà êû, äàhà ãàéûòìàñûí.
Ïàäøàh éåíÿ ðàçûëàøäû, äåäè:
– Åé âÿçèð, áó äÿôÿ ôÿíäè ñÿí åëÿ.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, îíà äåéèì êè, àé Òîð÷ó îüëó ïàäøàhûí úÿìè
ãîøóíó ñÿíÿ ãîííàõ ýÿëÿæÿê, ýÿðÿê îíó éîëà ñàëàñàí. Ýþðÿê íåæÿ éîëà
ñàëàæàõ. Éîëà ñàëà áèëìÿñÿ, îíäà îíóíêóíó îíà âåðÿðèê.
Ïàäøàh ðàçûëàøäû. Òîð÷óîüëóíó ÷àüûðûô ïàäøàhûí ÿìðèíè îíà ñþéëÿäèëÿð.
Òîð÷óîüëó éåíÿ åâÿ áèêåô ýÿëäè. Àðâàäû ýþðäö êö, Òîð÷óîüëó éåíÿ
áèêåôäè, ñîðóøäó:
– Àéÿ, éåíÿ ñàíà íÿ îëóô?
Òîð÷ó îüëó ÿhâàëàòû îëäóüó êèìè áóíà ñþéëÿäè. Àðâàä äåäè:
– Àéÿ, áóííàí þòðö íèéÿ ôèêèððÿøèðñÿí, ñÿí êè, àòàìûí éîëóíó áèëèðñÿí,
ýåäèô îíà äåéÿðñÿí êè, ãûçûí ñöôðÿíè èñòèéèð. Ñöôðÿíè àëûô ýÿòèðÿðñÿí,
ñîíðàñûííàí èøèí îëìàñûí.
Òîð÷óîüëó àðâàäûííàí hàëàë-höììÿòëÿøèá éîëà äöøäö. Ýåäèô ïàäøàhûí
ñöôðÿñèíè àëûô ýÿòèðäè. Ñöôðÿíè àøäûëàð, íÿ ýþðñÿëÿð éàõøûäû, äöíéàíûí íÿ êè,
íàçè-íå’ìÿòè âàð, ñöôðÿíèí öñòöíäÿäè. Ùÿð øåé âàð, ãûçûëäàí íèì÷ÿëÿð,
ãàâëàð, ïèéàëÿëÿð, ãûçûëäàí ãàøûõëàð, íÿ äåéèì áöòöí hÿð øåé. Ëàï
àðòûõëàìàñûéíàí. Éåìÿéÿ äÿ íÿ äåñÿí âàð. Áèð ïàäøàh éîõ, ëàï îí ïàäøàhûí
ãîíàüûíû éîëà ñàëàð.
Íÿ îëàæûéäû, ïàäøàhûí ãîøóíó äåéèëìèø âÿ’äÿäÿ áóäó ýÿëèô ÷ûõäû.
Ýþðäöëÿð êè, hÿð øåé þç éåðèíäÿäè. Ìÿúëèñ ö÷öí ëàï ãÿøÿíý ñöôðÿ
hàçûððàíûô. Ïàäøàhûí ãîøóíó éåäè-èøäè ÷ûõûô ýåòäè.
Ãîøóí äàüûëàííàí ñîíðà ãîøóí áàø÷ûñû ïàäøàhûí höçóðóíà ýÿëèô äåäè:
– Åé ïàäøàh, ñÿí íÿ ôèêèððÿøèðñÿí, áèçè Òîð÷óîüëó éàìàí éîëà ñàëäû.
Ùàìûìûçûí ãàâëàðû ãûçûëäàíûéäû. Áåëÿ hÿêÿòè ìÿí hÿëÿì ýþðìÿìèøÿì.
Ïàäøàh éåíÿ ìÿhÿòòÿë ãàëäû êû, àéÿ áó íÿ èøèéäè ìÿí äöøäöì. Áó íÿ
ñèðäè êè, ìÿí áóíó òîðà ñàëà áèëìèðÿì.
Ïàäøàh éåíÿ âÿçèðè ÷àüûòäûðûô äåäè:
– Àé âÿçèð, ìÿí ñàíà íå÷ÿ äÿôÿ äåìèøÿì êè, áó Òîð÷óîüëóíóí
áîéíóíó âóðäóð. ßøè, áèëìèðÿì ñÿí áóíäà íÿ ýþðöôñÿí êè, áóíó óçàäàóçàäà äóðóôñàí.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí ñÿíèí ãóëóíàì. Àììà îíó ýöíàhñûç éåðÿ
þëäöðñÿì, ñàíà éàõøû äåìÿçäÿð. Ãîé áóíó áèð ÷ÿòèí èøÿ ýþíäÿðÿê.
Áàæàðìàñà, þëäöðìÿéÿ íÿ âàð. Ýÿë, áóíó áó äÿôÿ éîëëóéàõ ýåòñèí ×èí
ïàäøàhûíûí ãûçûíû ñàíà ýÿòèðñèí. Äàhà áóíó åëèéÿ áèëìèéÿæÿê. Îíäà
áîéíóíó âóðäóðàðàì.
Ñàâàh à÷ûëäû, ñàâàh hàìûíûçûí öçöíöçÿ õåéèðäèêíÿí à÷ûëñûí. Áè÷àðÿ
Òîð÷óîüëóíó éåíÿ ïàäøàh höççóðóíà ÷àüûðäû, äåäè:
– Àé Òîð÷óîüëó, ñÿí ìÿíèì áöòöí òàôøûðûãëàðûìû éåðèíÿ éåòèðäèí.
Ñÿííÿí ÷îõ ðàçûéàì. Èíäè ýþðÿê ýåäèô ×èí ïàäøàhûíûí ãûçûíû ìÿíÿ àëàñàí.
Áó èøè äÿ ýþðñÿí, ñÿíÿ ëàï ãî÷àõ äåéÿæÿì.
Òîð÷óîüëó áàø ÿéèô ÷ûõäû. Ýåíÿúÿ àü áóëóä, ýþé ÷öéöä îëàðàõ åâÿ
éþíÿëäè. Àðâàäû ñîðóøäó:
– Àé Òîð÷óîüëó éåíÿ íÿ ôèêèððÿøèðñÿí, ñàíà íÿ îëóô?
– Àé ñàü îëàñàí ñÿíè. Ìÿí åëÿ ñÿíè àëàííàí hà ôèêèðäÿéÿì êè, hà
ôèêèðäÿéÿì. Ìÿí hàâàõò ôèêèðäÿí ãóðòàðìûøàì êû. Ïàäøàh èíäè äÿ äåéèð,
ýåò ×èí ïàäøàhûíûí ãûçûíû ìÿíÿ àë ýÿòè. ßøè, ìÿí íÿ áèëèì, ×èí ïàäøàhû
êèìäè, hàðäàäû?
– Àé Òîð÷óîüëó, þç áÿëàíäû ÷ÿêèðñÿí, àõû ìÿíÿ íÿ ìèííÿò ãîéóðñàí.
Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ñÿí håø øåéäÿí ãîðõìà. Ýåäèô àòàìû òàïàðñàí, äåéÿðñÿí
êè, åé ïàäøàh, ãûçûí éåë àòûíû èñòèéèð. Àòû àë ìèí, àò ñÿíè äöç ×èí ïàäøàhûíûí
âèëàéÿòèíÿ àïàðàæàõ. Ñÿí äÿ èøèíè îðäà ýþðÿðñÿí.
Áÿëè, áè÷àðÿ Òîð÷óîüëó éåíÿ àðâàäûííàí hàëàëëàøûô éîëà äöøäö. Ýåäèô
äÿíèçäÿ hÿìÿí ïàäøàhëàð ïàäøàhûíû òàôäû. ßhâàëàòû îíà ñþéëÿäè.
– Âàëëàh, ãûçûí éàìàí äàðäàäû, éåë àòûíû èñòèéèð.
Íÿ îëàæàõäû. Ïàäøàh éåë àòûíû âåðäè áóíà. Òîð÷óîüëó ìèíäè àòà. Ýåòäè
ýþðäö êö, áèð ÷îâàí áèð ÷þëëö áèéàâàíäà äöäöê ÷àëûð. Äàü áèð-áèð ýÿëèô áó
÷îâàíûí ãàâàüûíäà îéíóéûð. Òîð÷óîüëó éàõûííàøûô ÷îâàíà äåäè:
– Àé ÷îâàí ãàðäàø, ýÿë ìÿííÿí ýåäÿê ×èí ïàäøàhûíûí ãûçûíû àëàõ
ýÿòèðÿê áèçèì ïàäøàhà.
×îâàí ðàçûëàøäû. Éàïûíúûñûíû ÷ûõàðûô áóííàí áÿðàáÿð éîëà äöøäö.
Ýåòäèëÿð ýþðäöëÿð êè, áèð äÿéèðìàí÷û äóðóô óííóüóí ãàâàüûíäà. Óííóõ
óííàí äîëàíäà óííóüà ñó áóðàõûô óíó ÿëíÿíúÿ õàìûð éîüóðóô óäóð.
Òîð÷óîüëó áóíà äåäè:
– Àé äÿéèðìàí÷û, ýÿë áèçÿ ãîøóë, ýåäÿê ×èí ïàäøàhûíûí ãûçûíû áèçèì
ïàäøàhà àëàõ.
Äÿéèðìàí÷û äà ðàçûëàøäû. Áóííàð îëäóëàð ö÷, äöøäöëÿð éîëà.
Áóííàð ýÿëèô ýþðäöëÿð êè, áèð ïÿhëÿâàíäû éûõûëûô àðõûí àüçûíà ýÿëÿí
ñóéó è÷èð, ãîéìóð êó, ñó àõà. Áóíó äà éîëäàí åëÿäèëÿð, èíäè îëäóëàð äþðä,
äöøäöëÿð éîëà.
Áóííàð ýåäèô áèð àäàìà ðàñò îëäóëàð. Ýþðäöëÿð êè, áèð òàâûéû áàøûíà ÷ÿêèô
äöíéàíûí hàðàñûíäà íÿ ÿhâàëàò âàð, hàìûñûíû åøèäèð. Áóííàð áó àäàìû äà éîëäàí
åëÿäèëÿð. Èíäè îëäóëàð áåø, äöøäöëÿð éîëà. Ýåòäèëÿð, ÷àòäûëàð ×èí ïàäøàhûíûí
âèëàéÿòèíÿ. Áóðàäà ýåæÿëÿäèëÿð. Ñàâàh à÷ûëàí êèìè Òîð÷óîüëó ýåòäè îòóðäó ×èí
248
249
ïàäøàhûíûí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ. ×èí ïàäøàhû àäàìëàðûíû éîëëóéóô ñîðóøäó:
– Äöíéà ìàëûííàí íÿ èñòèéèðñèíèç èñòÿéèí, àììà åë÷è äàøûííàí äöøöí.
Áóííàð íÿ ãÿäÿð åëÿäèëÿðñÿ, Òîð÷ó îüëóíóí àäàìëàðû åë÷è äàøûíûí
öñòöííÿí äöøìÿäèëÿð. Äåäèëÿð:
– Áèç åë÷è ýÿëìèøèê.
×èí ïàäøàhûíûí àäàìëàðû ýÿëèô ïàäøàhà ÿhâàëàòû ñþéëÿäèëÿð. Ïàäøàh
áóííàðû è÷ÿðè ýÿòèðòäè, äåäè:
– ×îõ éàõøû åëÿìèñèç, ýÿëìèñèíèç. Èíäè hàìûíûç ýåäèí hàìàìäà òÿìèçòÿìèç ÷èìèí, ñîíðà ýÿëÿðñèíèç, äàíûøàðûõ.
Áóííàð ýåòäèëÿð. ×èí ïàäøàhû hàìàì÷ûéû ÷àüûðûô äåäè:
– Èíäè áåø àäàì éîëëàäûì hàìàìà ÷èììÿéÿ, hàìàìû åëÿ ãàëûéàðñàí
êû, îíóí áåøè äÿ áèøÿð. Áóííàð áåëÿ ñþháÿò åëèéÿíäÿ òàâàíû áàøûíà òóòàí
éîëäàøäàðûíà äåäè êè, âàé éàíäûõ. Ñîðóøäóëàð êû, ÿ íèéÿ éàíäûõ, íÿ îëóô.
Äåäè hàìàì÷û hàìàìû åëÿ ãàëûéàæàõ êû, hàìûìûç áèøÿæèéèê.
Àðõû ãàðíûíà ÷ÿêÿí äåäè:
– Àéÿ håø ãîðõìà, î ìÿíèì áîéíóìà, hàìàìà ýåäÿíäÿ hÿìÿí áó àðõû
ãàðíûìà ÷ÿêÿúÿì, hàìàìäà äà áóðàõàæàì. Áåëÿúÿ äÿ åëÿäè. Ùàìàì÷û
áóííàðû è÷ÿðè ÷àüûðäû. Áóííàð hàìàìà ýèðìÿìèø ñîéóõ ñóéó áóðàõäû. Áóííàð
hàìàìäàí öøöéÿ-öøöéÿ ÷ûõäûëàð. Ùàìàì÷ûéà äåäèëÿð:
– ßøè hàìàìhàìàì, áó êó, áóçõàíàäû, ñîéóõäàí ãûðûëäûõ.
×èí ïàäøàhûíà õÿâÿð àïàðäûëàð êû, àé ïàäøàh, ãîíàõëàð hàìàìäàí
òèòðÿøÿ-òèòðÿøÿ ÷ûõäûëàð. Ýþðÿñÿí, áó íÿ èøäè?
Ïàäøàh hàìàì÷ûéû ÷àüûðòäûðûô äåäè:
– Áîéíóíó âóðäóððàì, áÿñ ñÿí íÿ èø ýþðäöí, áóíëàð íèéÿ ñàëàìàò
ãàëäûëàð?
Ùàìàì÷û äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí hÿð øåéè åëÿäèì. Ìÿíè þëäöðñÿí äÿ,
þëäöðìÿñÿí äÿ áóííàð ñÿíÿ êÿëÿê ýÿëäèëÿð. Þçöí áèëÿðñÿí, íÿ åäèðñÿí åò.
Ïàäøàh áóíó áóðàõäû. ßìð åëÿäè êè, ãîøóíóí ãàçàííàðûíû ýÿòèðèô áåø
ãàçàí ïëîâ áèøèðÿðñèíèç, ÿýÿð îííàð hÿìÿí áåø ãàçàí ïëîâó éåñÿëÿð, ãûçû
âåðÿæÿì, éåìÿñÿëÿð, áîéóííàðûíû âóðäóðàæàì.
Òàâàíû áàøûíà ÷ÿêÿí éåíÿ äåäè:
– Âàé-âàé, áó äÿôÿ þëäöê.
Ñîðóøäóëàð:
– ß, íèéÿ, íÿ îëóô?
Äåäè:
– Èíäè äÿ ïàäøàh áåø ãàçàí õþðÿê hàçûððàäû, äåéèð êè, éåìÿñÿëÿð,
áîéóííàðûíû âóðäóðàæàì.
Õàìûð óäàí òÿëÿñèê äåäè:
– Àéÿ, áóííàí ãîðõìà, î ìÿíèì áîéíóìà.
Áóííàðû ãîíàõ îòàüûíà àïàðäûëàð. Áåø ãàçàí õþðÿéè ýÿòèðäèëÿð. Àøáàçà
äåäèëÿð:
– ßøè, áó íÿ äóçñóç, òàìñûç õþðÿêäè.
Ïàäøàhà õÿâÿð àïàðäûëàð êû, àé åâèí éûõûëñûí ãîíàõëàðûí, õþðÿêäÿí
äîéìàäûëàð. Ùÿëÿ áèð õþðÿéè äóçñóç, òàìñûç åëÿäèëÿð.
Ïàäøàh ôèêèððÿøäè êè, éàõøû èíäè äÿ áàøãà ôÿíä åëèéÿðèê.
Äåäè:
– Ìÿí îííàðà ãîíàõëûã âåðÿæÿì. Õþðÿêëÿðèíÿ çÿhÿð ãàòàðñûíûç, éåéÿí
êèìè þëÿëëÿð.
Òàâàíû áàøûíà ÷ÿêÿí äåäè êè, âàé-âàé áó äÿôÿ äàhà ãûðûëäûõ. Ñîðóøäóëàð
êè, ÿ, íÿ îëäó, íèéÿ ãûðûëäûõ. Äåäè êè, íÿ îëàæàõäû, ïàäøàh õþðÿêëÿðèìèçÿ
çÿhÿð ãàòûô áèçÿ âåðÿæÿê, áèç éèéÿí êèìè þëÿæèéèê.
×îâàí äåäè:
– ßøè, áóííàí ãîðõìà, áó ìÿíèì áîéíóìà, ñèç ãàâëàðûíûçû éàõøû òàíûéûí,
ìÿí äöäöéöìö ÷àëàíäà ãàâëàð îéíàøìàüà áàøäûéàæàõ, îíäà äà ãàâëàð
éåðèíè äÿéèøÿúÿê. Ñèç çÿhÿðñèç ãàâëàðäàí éåéÿæÿêñèíèç.
Íÿ îëàæàõäû, ïàäøàh, áóííàðû ÷àüûðäû ãîíàõ, ìÿúëèñ ãóðóëäó. Ãàâëàð
äîëó ãàâàüà ýÿëäè. ×îâàí äåäè:
– Ãîéóí áèð àç äöäöê ÷àëûì, ìÿí äöäöê ÷àëìàñàì, èøòàhûì à÷ûëìûð.
Äåäèëÿð:
– Éàõøû, ÷àë.
×îâàí áàøëàäû äöäöê ÷àëìàüà. Î, äöäöê ÷àëàí êèìè, õþðÿê ãàâëàðû
áàøäàäû îéíàìàüà. Õþðÿê ãàâëàðû îéíàøäûõúà éåððÿðèíè äÿéèøäè. Çÿhÿðëè
ãàâëàð ýåäèô âÿçèð-âÿêèëèí ãàâàüûíà äöøäö, çÿhÿðñèçäÿð èñÿ áóííàðûí
ãàâàüûíà. Ùàìû áàøëàäû éåìÿéÿ. Éåìÿê ãóðòàðìàìûø âÿçèð-âÿêèë þëäö,
áóííàð éåíÿ ñàëàìàò ãàëäûëàð.
×èí ïàäøàhû äàhà ñþç òàïà áèëìÿäè. Áóííàðûí ÿëèííÿí úàíûíû ãóðòàðìàõ ö÷öí
ãûçû âåðäè. Òîé ãóðóëäó, ýÿúàâÿëÿð áÿçÿíäè, ãÿôëÿ-ãàòûððàð éöêëÿíäè. Òîð÷óîüëó
öç òóòäó ýåðè ãàéûòìàüà. Ïàäøàhà õÿâÿð ýÿëäè êè, áÿñ äåìÿññÿíìè Òîð÷óîüëó
×èí ïàäøàhûíûí ãûçûíû ýÿòèðèð.
Ïàäøàh òåçúÿíÿ ÿìð åëÿäè êè, îíëàðûí àéàüûíûí àëòûíà çèëè äþøÿñèííÿð. Íÿ
îëàæûéäû, éîõ îëñóí éîõñóëëóüó çèëèìè éîõóéäó. Çèëèëÿð äþøÿíäè, hÿð òÿðÿôäÿí
úàìààò Òîð÷óîüëóíó äþâðÿéÿ àëäû. Òîð÷óîüëó ýþðäö êö, ïàäøàh äà ýÿëèð. Òåç
ÿëèíè ãûëûíúà àòûô äåäè:
– Àé ãûëûíú, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ, ýåò ïàäøàhûí áîéíóíó
âóð, ãàéûò ýèð ãûíûíà.
Ãûëûíú ãûíûííàí áàéàõ ÷ûõäû, hàâàäà ñöçÿ-ñöçÿ ýåäèô ïàäøàhûí
áîéíóíó âóðäó, éåíÿ ýÿëèô ãûíûíà ýèðäè.
Úàìààò áóííàí éàìàí ðàçû ãàëäû. Òîð÷óîüëóíó þçäÿðèíÿ ïàäøàh
ñåøäèëÿð. Òîð÷ó îüëó úàìààòíàí éàõøû äîëàíûô, ïàäøàhëûõ åëÿäè. Îííàð
250
251
éåäèëÿð, èøäèëÿð, éåðÿ êå÷äèëÿð, áèç äÿ éåéÿê, è÷ìÿê äþâðÿ êå÷ÿê, ìÿòëÿô
âÿ ìóðàäà ÷àòàõ.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö áèðè ìÿíèì, áèðè íàüûëà ãóëàã àñàííàðûí, áèðè äÿ
áàæàäàí áàõàííàðûí.
Áèðè âàðûéäû, áèðè éîõóéäó, äÿðâèø Éóñèô àääû âàððû áèð êèøè âàðûéäû.
Äÿðâèø Éóñèô î ãÿäÿð éåððÿð ýÿçèô äîëàíìûøäû êû, áóíà åë è÷èíäÿ Úàhàí
êåøäè Äÿðâèø äåéÿðäèëÿð. Áó äÿðâèøèí âàðû-hàëû ÷îõ îëñà äà, ÷ûðàüûíû
éàíäûðàí áèð þâëàäû éîõóéäó. Îäó êó, Úàhàí êåøäè Äÿðâèø ÷îõ ôèêèððÿøäè,
àç ôèêèððÿøäè þç-þçöíÿ áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè, áó ãÿäÿð âàðûì-äþâëÿòèì âàð,
hå÷ îëìàñà áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõûì, hàæà çèéàðÿò åäèì.
Áó ôèêèðíÿí äÿðâèø àçóãÿ äöçÿëäèô éîëà ÷ûõäû. Áèð àç ýåòìèøäè êè, áèð
àäàìà ðàñò ýÿëäè. Ùÿìèí àäàì äà çèéàðÿòÿ ýåäèðìèø. Îííàð àç ýåòäèëÿð,
÷îõ ýåòäèëÿð ýÿëèô áèð øÿhÿðÿ ÷ûõäûëàð. Áèð ãÿäÿð äèíúëÿðèíè àëûô øÿhÿðÿ
ýèðäèëÿð. Ýÿëèô áèð ãàðûéà ãîíàõ îëäóëàð. Äÿðâèø Éóñèô ãàðûäàí íåæÿ
äîëàíìàñûíû âÿ õàëãûí íåúÿ éàøàìàñûíû ñîðóøàíäà ãàðû äåäè:
– Íåúÿ îëàæàã, àé áàëà, áèð òÿhÿð äîëàíàðäûõ. Ïàäøàhûìûç äà ïèñ ãàäûí
äåéèë.
Áó ñþçö åøèäÿí Éóñèô éîëäàøûíà äåäè:
– Ìÿí ýÿðÿê áó ñèððè þéðÿíÿì, ñîíðà ýåäÿì. Àõû áó øÿhÿðäÿ áèð êèøè
éîõäó êè, ãàäûíû ïàäøàh ãîéóôëàð?
Éîëäàøû íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû:
– ßøè, áèçèì íÿéèìèçÿ ëàçûìäû êè, ïàäøàh êèøèäè, éà àðâàä?
Äÿðâèø Éóñèô äåäèéèííÿí äþíìÿäè. Î, áèðáàø äöç ïàäøàhûí höçóðóíà
ýÿëäè. Ñàëàì âåðèô áèð áàøà ìÿòëÿáÿ êå÷äè. Ïàäøàh áèð ãÿäÿð Úàhàí êå÷äè
Äÿðâèøè áàøäàí-àéàüà ñöçöô, áó ñèððèí à÷ûëàñû îëìàäûüûíû îíà áàøà ñàëìàã
èñòÿäè. Àíúàã Äÿðâèø Éóñèô ÿë ÷ÿêìÿäè êè, ÷ÿêìÿäè. Øàh èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ
äåäè:
– Ìÿí áó ñèððè ñàíà äàíûøûðàì, àíúàõ áó øÿðòëÿ êè, ýþðÿê ñÿí ýåäèá
ýöíäîüàí òÿðÿôäÿ Ìîëëà ßhìÿä àääû áèð àäàìûí ñèððèíè þéðÿíèô ìàíà
äåéÿñÿí. Ìÿí áèëìÿê èñòèéèðÿì êè, Ìîëëà ßhìÿä íÿ ö÷öí hÿð úöìÿ ýöíö
÷èíàðûí áàøûíà ýöëÿ-ýöëÿ ÷ûõûð, àüëûéà-àüëûéà éåðÿ åíèð.
Úàhàí êåøäè Äÿðâèø ÿëÿøñèç ãàëûô Ìîëëà ßhìÿäèí ñèððèíè þðýÿíìÿê
ö÷öí éîëà ðÿâàí îëäó. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè àõûð êû, Ìîëëà ßhìÿä éàøûéàí
øÿhÿðÿ ýÿëèô ÷àòäû. Ñîðàõëàøà-ñîðàõëàøà Ìîëëà ßhìÿäè àõòàðûô òàïäû.
Îííàí ýþðöøöô òàíûø îëàííàí ñîíðà ìÿòëÿá öñòöíÿ ýÿëèô äåäè:
– Ìîëëà ßhìÿä, áóðàéà ñÿíèí ñèððèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ýÿëìèøÿì.
Áèëìÿê èñòèéèðÿì êè, íÿ ö÷öí hÿð úöìÿ ýöíö ÷èíàð àüàúûíà ýöëÿ-ýöëÿ
÷ûõûô, àüëàéà-àüëûéà åíèðñÿí.
Ìîëëà ßhìÿä áó ñèððè hÿëÿ håø êèìÿ à÷ìàìûøàì. Îäó êó, äÿðâèøäÿí
éàõà ãóðòàðìàõ ö÷öí îíó åëÿ áèð éåðÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿäè êè, áèð äÿ öçöíö
ýþðöô, êþíëöíö áóëàíäûðìàñûí. Îíà ýþðÿ äÿ Äÿðâèø Éóñèôÿ äåäè:
– Áóíó áèëìÿêäÿí þòðö ýÿðÿê ñÿí ìàíà Ùàñàí ïàäøàhûí íÿ ö÷öí hÿð
ýöí ãîíàõ îòàüûíäà äàø-ãàøû ÿçèô òþêäöéöíö âÿ ñÿhÿð éûüûô ÷þëÿ àòäûüûíû
þéðÿíèô äåéÿñÿí. Áó èøè áàæàðñàí ìÿí þç ñèððèìè à÷ûô ñàíà äàíûøàðàì.
Äÿðâèø Éóñèô íàÿëàú ãàëûô Ùàñàí ïàäøàhû àõòàðìàüà áàøäàäû. Äÿðâèø
Éóñèôèí éîëäàøû îíà éàëâàðûô äåäè:
– Ýÿë áèç éîëóìóçäàí ãàëìûéàõ, áó håø áàø òóòàí èøÿ îõøàìûð.
Àíúàã Äÿðâèø Éóñèô ÿë ÷ÿêìÿäè êè, ÷ÿêìÿäè. Àõûð êû, àõòàðà-àõòàðà
ýÿëèô Ùàñàí øàhûí þëêÿñèíÿ ÷àòäûëàð. Äÿðâèø ýåäèô îíóí åë÷è äàøûíûí
öñòöíäÿ îòóðäó. Øàhûí ýþçÿò÷èëÿðè äÿðâèøè øàhûí höçóðóíà ýÿòèðäèëÿð.
Äÿðâèø Éóñèô äåäè:
– Ìÿí áèð ñèðð ö÷öí ýÿëìèøÿì. Ýÿðÿê þéðÿíÿì, ýþðÿì ñèç íÿ ö÷öí
hÿð ýåæÿ áèð äÿíÿ äàø-ãàøû ÿçèô îòàüà òþêöð âÿ ñÿhÿð òåçäÿí éûüûô ÷þëÿ
àòûðñíûç.
Øàh äÿðâèøè íÿ ãÿäÿð áàøäàí åëÿìÿéÿ ÷àëûøñà äà, áèð øåé ÷ûõìàäû. Áåëÿ
îëäóãäà Ùàñàí øàh þç ñèððèíè ñþéëÿìÿê ö÷öí îíó ÿí ÷ÿòèí áèð éîëà
ýþíäÿðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Áó ñèððè þéðÿíìÿéÿ ýåäÿííÿðèí håø áèðè hÿëÿ
ñàü ãàéûòìàìûøäû.
Øàh äåäè:
– Äÿðâèø Éóñèô ÿýÿð ýåäèô Ìèñèð þëêÿñèíäÿ øàh ãûçûíû íÿ ö÷öí
ãîëëàðûííàí ãàéàéà áàüëàäûüûíûí ñÿáÿáèíè þéðÿíèô ÷àòäûðñàí, ìÿí äÿ þç
ñèððèìè ñàíà äàíûøàðàì. ßýÿð ýÿòèðÿ áèëìÿñÿí, îíäà áó ñþháÿòè áèð äÿ
äèëèíÿ àëìà.
Áóíó åøèäÿí äÿðâèø Éóñèô éîëà äöøäö. Éîëäàøû ýþðäö êö, áó håñàôííàí
îíäàí çèéàðÿòÿ ýåäÿí ÷ûõìàéàæàõ. Îäó êó, äÿðâèø Éóñèôäÿí àéðûëûô éîëà
äöøäö. Äÿðâèø Éóñèô äÿðéàíûí êÿíàðûíäà òÿê-òÿíhà ãàëäû. Î äèíúèíè àëìàõ
ö÷öí áèð ãÿäÿð óçàíäû. Åëÿ áóðäà äà éóõóéà ýåòäè. Éóõóñóíäà ýþðäö êö,
áèð íóðàíè ãîæà áàøûíûí öñòöíäÿ äóðóô îíà äåéèð: "Úàhàí êåøäè Äÿðâèø,
áèëèðÿì áó ýåòäèéèí éîë ÷îõ ÷ÿòèí éîëäó. Àììà ñÿí hÿð øåéíÿí
ìàðàõëàíäûüûí ö÷öí ìÿí ñàíà êþìÿê åäÿæÿì. Ñÿí äÿðéàíû êå÷ÿí êèìè
ýþðÿæÿêñÿí êè, äÿðéàíûí êÿíàðûíäà áèð êèðïè áàëàëûéûô. Ýÿðÿê êèðïè éàòàíäà
îíóí áàëàëàðûíû àëòûííàí åëÿ ýþòöðÿñÿí êè, êèðïèíèí õÿâÿðè îëìàñûí. Òåç
hÿìèí áàëàëàðûí áàøûíû êÿñèô ãàíûíû øöøÿëÿðÿ éûüàðñàí. Î ãûçûí äÿðìàíû
êèðïè áàëàëàðûíûí ãàíûäû.
Áóíó åøèäÿí êèìè äÿðâèø Éóñèô éåðèííÿí äèê ãàëõäû âÿ håø êèìè
ýþðìÿéèô þç-þçöíÿ ôèêèððÿøìÿéÿ áàøäàäû. Àõûð êû, éóõóñóíóí äöç
îëìàñûíû ñûíàìàõ ö÷öí ãàéûüà ìèíèô äÿðéàíûí î òàéûíà êåøäè. Ýþðäö êö,
äîüðóäàí äà áóðäà áèð êèðïè áàëàëûéûô. Äÿðâèø Éóñèô éàõûííàøûô î ãÿäÿð
252
253
ÚÀÙÀÍ ÊÅØÄÈ ÄßÐÂÈØ
ýþçäÿäè êè, êèðïè éóõóéà ýþòäè. Î òåç ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýÿëèô áàëàëàðû
åhòèéàòíàí êèðïèíèí àëòûííàí ÷ûõàðòäû. Îííàðûí áàøûíû êÿñèô ãàíûíû øöøöéÿ
éûüäû. Ñîíðà äà áèð äÿñò òÿáèá ïàëòàðû ýåéèíèô øàhûí höçóðóíà ýÿëäè. Òÿáèá
îëäóüóíó âÿ øàhûí ãûçûíû ñàüàëòìàõ ö÷öí ýÿëäèéèíè ñþéëÿäè. Áóíó äèííèéèô
øàh äåäè:
– ßýÿð ìÿíèì ãûçûìû ñàüàëòñàí, hÿì ãûç ñÿíèíäèð hÿì äÿ, íÿ ãÿäÿð
èñòÿñÿí ñàíà ãûçûë âåðÿæÿì. Ñàüàëäà áèëìÿñÿí, áîéíóíó âóðäóðàæàì.
×öíêè ãûçûìûí áÿäÿíèíè ýþðöô ñàüàëòìûéàí àäàìû áóðàäàí ñàëàìàò áóðàõà
áèëìÿðÿì.
Äÿðâèø Éóñèô øàhíàí ðàçûëàøûô ãûç áàüëàíàí ãàéàéà òÿðÿô ýÿëäè. Ýþðäö
êö, ãûç ÿéíèíäÿ ïàëòàð ãîéìóéóô hàìûñûíû ÷ûðûô àòûô. Äÿðâèø Éóñèô ãûçà
éàõûííàøàí êèìè ãûç áàüûðûô þçöíö äèäèøäèðìÿéÿ áàøäàäû. Äÿðâèø Éóñèô
áóíà ôèêèð âåðìÿäè. Ãûçûí ëàï éàíûíà ýÿëèô øöøÿíèí áèðèíäÿêè ãàíû ãûçûí
öñòöíÿ àòäû. Ãûç áèð ãÿäÿð äèêñèíÿí êèìè îëäó. Äÿðâèø Éóñèô î áèðè øöøÿíè
äÿ à÷ûô òþêÿíäÿ ãûç óòàíûô éåðÿ îòóðäó. Äÿðâèø Éóñèô ãûçûí ãîëëàðûíû àøäû
âÿ îíà áèð äÿñò ïàëòàð âåðèô äåäè:
– Àë, ýåéèí!
Ãûç éåðèííÿí ãàëõûô óòàíà-óòàíà ïàëòàðû ýåéèíäè. Áó õÿâÿð øàhà ÷àòàí
êèìè þçöíö éåòèðèô ãûçûíû ãóúàõëûéûô áàüðûíà áàñäû. Äÿðâèø Éóñèôè äÿ
ýþòöðöô þç ñàðàéûíà ýÿëäè. Äÿðâèø Éóñèôÿ þçö àüûððûüûíäà ãûçûë âåðäè âÿ þç
ãûçûíû äà òÿêëèô åòäè. Äÿðâèø Éóñèô håø áèðèíÿ ðàçû îëìóéóô, éàëíûç ãûçûí áó
hàëà äöøìÿñèíèí ñÿâÿâèíè þðýÿíìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðäè.
Øàh äåäè:
– Áó ñèððè áèç äÿ hÿëÿ áèëìèðèê. Èíäè ãûç ñàüàëûô, ÷àüûð äàíûøñûí, ãóëàü
àñàõ.
Ãûç ýÿëèô äÿðâèø Éóñèôèí ãàâàüûíäà äèç ÷þêöô áàøûíà ýÿëÿííÿðè
äàíûøìàüà áàøäàäû:
Ìÿí áèð hóðè îüëóíó ñåâèðäèì. Ùÿð ýöí ýÿëèô õÿëâÿò ýþðöøöðäöê. Áèð
ýöí î ìàíà äåäè:
– Äàhà áÿñäè, ìÿí ñÿíè ãà÷ûðûô àïàðàæàì.
– Ìÿí ðàçû îëäóì. Áèç ãà÷ûô áèð ýþëöí ãûðàüûíà ýÿëäèê. Ãàéûüà ìèíèô
îðàäàí óçàõëàøìàüà áàøäàäûõ. Áèð ãÿäÿð ýåòìèøäèê êè, îüëàí äÿëè êèìè
ãûøãûðìàüà áàøäàäû:
– Áóäó, äöøìÿííÿðèì ìÿíè òàôäûëàð. Èíäè îííàð ìÿíè þëäöðÿæÿêëÿð.
Ìÿí îðà-áóðà áàõäûì, àììà håø íÿ ýþðìÿäèì. Áèð äÿ ýþðäöì áèð-íå÷ÿ
ÿë óçàíûô îüëàíû ýþòöðäö. Ìÿí àüëàéûô þçöìö éåéèô òþêìÿéÿ áàøäàäûì.
Áèð àç êå÷ìèø îüëàíûí ãîëëàðû, ãûøäàðû âÿ ÿí àõûðäà èñÿ áàøû ýÿëäè. Ìÿí
îüëàíûí áàøûíû ýþðÿí êèìè þçöìö èòèðèô ãàéûüûí è÷èíÿ éûõûëäûì. Ãàéûõ÷û
ìÿíè ýåðè ãàéòàðûô, ýþëöí ñàhèëèíäÿ ñàëäû. Áóííàí ñîíðàñûíû äàhà þçöì äÿ
áèëìèðÿì
Äÿðâèø Éóñèô áó ñèððè þéðÿíèô øàhíàí õóäàôèñäÿøèô éîëóíà äöçÿëäè. ×îõ
ýÿçäè, àç ýÿçäè, àõûð ýÿëèô Ùàñàí øàhûí ìÿìëÿêÿòèíÿ ÷ûõäû. Ýåäèô åë÷è
äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðäó. Øàh ÷þëÿ ÷ûõàíäà ýþðäö êö, Úàhàí êåøäè äÿðâèø
ýÿëèô ÷ûõûô. Îíó hþðìÿò- èççÿòíÿí è÷ÿðè ÷àüûðûô éåð ýþñòÿðäè.
– Ùÿ, äÿðâèø Éóñèô, èíäè ñþéëÿ ýþðöì, ìÿí äåéÿí ñèððè þéðÿíÿ áèëäèí,
éà éîõ.
Äÿðâèø Éóñèô áöòöí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè âÿ ãûçûí áó hàëà äöøìÿñèíèí
ñÿâÿâèíè ñþéëÿìÿéÿ áàøäàäû. Ùàñàí øàh hÿð øåéÿ äèããÿòíÿí ãóëàõ
àñäûõäàí ñîíðà äåäè:
– Ñÿí êè, áó ãÿäÿð éåð äîëàíûô, áó ñèððè þéðÿíèô ìàíà ÷àòäûðûðñàí,
èíñàôñûçäûõ îëàð êè, ìÿí äÿ þç ñèððèìè ñàíà äàíûøìàéàì. Áóíó äåéèô Ùàñàí
øàh þç ñèððèíè äÿðâèø Éóñèôÿ ñþéëÿìÿéÿ áàøëääû.
– Áàáà äÿðâèø, ìÿí hÿìèí áó þëêÿíèí øàhûéäûì. Âÿçèðèì, âÿêèëèì,
úÿëëàääàðûì áèð ñþçöìö èêè åëÿìÿçäèëÿð. Ìÿìëÿêÿòè åëÿ èäàðÿ åëèéèðäèì
êè, hàìû áàøûìà àíä è÷èðäè.
Áèð ýöí ýåæÿ éàòàíäà éóõóìäà áèð êèøè ìàíà äåäè êè, Ùàñàí øàh, ñÿí
òàõòäàí äöøÿúÿêñÿí, èíäèìè äöøìÿê èñòÿéèðñÿí, éîõñà ãîæàëàíäàìû? Ìÿí
áóíà hå÷ áèð ñþç äåìÿäèì, îéàíäûì êû, éóõóäó. Ñÿhÿðè éåíÿ hÿìÿí êèøè
éóõóìäà ìÿíè hÿäÿëÿéèô äåäè:
– Ùàñàí øàh, ìÿí èêèíúè äÿôÿ ñàíà ñþç äåéèðÿì, íÿ ôèêèðäÿñÿí?
– Îéàíäûì êè, éåíÿ éåðèìèí è÷èíäÿéÿì. Ìÿí áó éóõóíó àðâàäûìà
ñþéëÿäèì. Àðâàäûì áèð ãÿäÿð ôèêèððÿøèô äåäè:
– Àé êèøè ãîæàëàíäà ÷ûõûô íÿ èø ýþðÿæÿêñÿí. Äå êè, èíäè ÷ûõìàõ
èñòÿéèðÿì. Èíäè úàâàíñàí ÷àëûøûô þçöìöçö äîëàíäûðàðûõ. Ýþðäöì
àðâàäûìûí ìÿñëÿhÿòè ïèñ äåéèë, îäó êó, éàòàüûìà óçàíûô éàòäûì. Ýåæÿíèí
áèð âàõòû ýþðäöì êö, hÿìèí êèøè éåíÿ hÿìèí ñþçö äåéèð. Ìÿí äÿ
úàâàâûíäà äåäèì êè, èíäè èñòÿéÿðÿì ÷ûõàì. Ñÿhÿð à÷ûëàíäà íÿ ýþðñÿì
éàõøûäû. Áöòöí òàõò-òàú ÿëäÿí ýåäèô, ãàëìûøûõ àðâàäíàí áèð êîìàíûí
è÷èíäÿ. Éåðèìèçäÿí ãàëõûô î éàíà, áó éàíà áîéëàíäûõ, àììà håø êèìè
ýþðìÿäèê. Àõûðäà ìÿæáóð îëóô äåäèì:
– Àðâàä, áèð àç éåìÿê hàçûððà, ýåäèì âÿçèðè, âÿêèëè ÷àüûðûì. Áèð éåðäÿ
÷îõ ÷þðÿê éåìèøèê, îííàðíàí áèð òèêÿ ÷þðÿê êÿñèì, ñîíðà äà õóäàôèñäÿøèì,
÷ûõàõ ýåäÿê. Äàhà áèçèì áó þëêÿäÿ éàøàìàüûìûçà äÿéìÿç.
Àðâàä ãàëõûô îðàíû-áóðàíû ÷îõ àõòàðäû, àììà äèøÿ äÿéÿí áèð øåé
òàïìàäû. Äåäè:
– Àé êèøè, ôèëàí âàõòû ãîëáàüûìû ãîéóí ñàüàíäà äàøûí àëòûíà
ãîéìóøäóì. Ýåäèì ýþðöì, îðäàäûìû? ßýÿð îðäàäûñà, àïàðûì çÿðýÿðÿ
âåðèì, áèð àç ïóë àëàõ, hÿì êþhíÿ äîñòäàðû ÷àüûðàõ, hÿì äÿ éîë ö÷öí áèð
àç àçóãÿ äöçÿëäÿê.
Àðâàäûì ýþäèô ýþðäö êö, ãîëáàüû hÿìèí äàøûí àëòûíäà äóðóð. Ãîëáàüûíû
254
255
ýþòöðöô çÿðýÿðèí éàíûíà ýåòäè. Ãîëáàüûíû îíà óçàäûô äåäè:
– Àë áó ãîëáàüûíû, ÿâÿçèíäÿ áèð àç ïóë âåð. Çÿðýÿð ãîëáàüûíà áàõûô
äåäè:
– Áóíóí ãèéìÿòè áåø øàhûäû.
Àðâàäûì éàëâàðäû êû, àé êèøè, íÿ äàíûøûðñàí, áó ãîëáàüû þëêÿíèí éåääèèëëèê áàú-õàðàúû èëÿ òþêöëìöøäö. Çÿðýÿð áóíó åøèäÿí êèìè äåäè:
– Éîõ, hÿëÿ ìÿí áàhà äåìèøÿì. Áóíóí ãèéìÿòè úÿìè-úöìëÿòàíû ö÷
øàhûäû. Áèç ìÿúáóð îëóô ãîëáàüû ö÷ øàhûéà âåðèô, áàçàðäàí áèð àç ÷þðÿê âÿ
ãàòûõ àëûô åâÿ ýÿëäèê. Ìÿí ýåäèô âÿçèðè, âÿêèëè ÷àüûðûô, ýþðöøöô àéðûëìàõ
èñòÿäèì. Åëÿ âÿçèð, âÿêèë è÷ÿðè ýèðÿíäÿ àðâàä äåäèì:
– Àé êèøè ãàòûüû ïèøèê òþêäö.
Ìÿí ìÿúáóð îëóô àðâàäà äåäè:
– Çÿðÿð éîõäó, äóç-÷þðÿê ýÿòè.
Àðâàä äóçëà ÷þðÿéè ýÿòèðèô îðòàëûüà ãîéàíäà âÿçèð äÿ âÿêèë äÿ ìàíà
îëìàçûí ñþéöøëÿð ñþéöô ÷ûõûô ýåòäèëÿð. Áóííàð ýåäÿííÿí ñîíðà äåäèì:
– Àðâàä, áóðàäà ãàëûô äîëàíìàõäàíñà, þëöì éàõøûäû.
Àðâàäûìû äà ýþòöðöô éîëà äöøäöì. Àç ýåòäèê ÷îõ ýåòäèê, ýÿëèô áèð
ñÿhðûéà ÷ûõäûõ. Éåìÿéèìèç ãóðòàðäû. Ñóñóçäóõäàí äèëèìèç-àüçûìûç àëûøûô
éàíäû. Ýþðäöì àðâàä òÿìèç þçöíö èòèðèô, åëÿ ñó äåéèô, ñó åøèäèð. Áèð ãàô
ýþòöðöô ãóì òÿïÿñèíèí áàøûíà ÷ûõäûì êû, ýþðöì éàõûííûõäà êÿíä-êÿñÿê
âàðìû? Áèð äÿ ýþðäöì êö, úàíàâàð àüçûíäà áèð ñÿìÿê äöç ìàíà òÿðÿô
ýÿëèð. Àøàüû ÿéèëèô úàíàâàðûí ëàï éàõûíëàøìàñûíû ýþçäÿäèì. Åëÿ êè, úàíàâàð
ýÿëèô ìàíà ÷àòäû, ìÿí áèðäÿí éåðèìíÿí ãàëõûô ÷ûüûð-áàüûð ñàëäûì. Ìÿíèì
ñÿñèìè åøèäÿí úàíàâàð ãîðõóñóííàí àüçûíäàêû ñÿìÿéè áóðàõûô ãàøäû. Ìÿí
ýåäèô ñÿìÿéè ýþòöðÿíäÿ ýþðäöì êö, è÷èíäÿ áèð îüëàí óøàüû âàð. Ìÿí óøàüû
äà ýÿòèðèô àðâàäûìûí éàíûíà ãîéàíäà àðâàä çàðûëäûéûô äåäè:
– Àé êèøè, áèç áóðäàí ñàü-ñàëàìàò ýåäÿ áèëÿæÿéèêìè, hÿëÿ öñòÿëèê áèð
óøàõ äà òàïûô ýÿòèðèôñÿí.
Ìÿí îòóðóô ôèêèððè-ôèêèððè éåðè ãóðäàëàìàüà áàøäàäûì. Áèð äÿ ýþðäöì
êö, ñÿìÿêäÿêè óøàõ éàâàø-éàâàø ãûìûëäûéûô àñòàäàí íÿ èñÿ äåéèð.
Ãóëàüûìû óøàüûí àüçûíà àïàðàíäà áó ñþçäÿðè åøèòäèì:
Ùàñàí ïàäøàh, ñÿí ìÿíè áåëÿ óúóç òóòìà. Ìÿí úèííÿð ïàäøàhûíûí
îüëóéàì. Áó äÿãèãÿ ãîøóí éåðèéÿæÿê, ìÿíè îííàðà ýþñòÿðìÿ, ÿýÿð
ýþñòÿðñÿí, ñÿíè þëäöðöô ìÿíè àïàðûô àòàìà ïåøêÿø ÷ÿêÿæÿê ëÿð.
Ýþçäöéÿðñÿí ãîøóíóí ëàï àõûðûíäà áÿçÿêëè hàðàâàäà áàøûíäà òàú îëàí
àòàì-àíàì ýÿëÿæÿê. Åëÿ îííàð ñàíà ÷àòàí êèìè ìÿíè ýþòöðöô îíëàðà
ïåøêÿø ÷ÿêÿðñÿí. Îíëàð ñàíà íÿ âåðñÿëÿð, ðàçûëàøìà, éàëíûç àíàìûí íèøàí
öçöéöíö èñòÿ.
Áó ñþç îüëàíûí àüçûííàí ãóðòàðìûøäû êû, ãîøóí éåðèäè. Ìÿí òåç óøàüû
àðâàäûí ïàëòàðûíûí è÷èíäÿ ýèçäÿòäèì. Ãîøóí ýÿëèô ìàíà ÷àòàí êèìè
úàíàâàðû ñîðóøäóëàð. Ìÿí äÿ óçàõäàêû äàüû ýþñòÿðèô äåäèì êè, úàíàâàð î
äàüà òÿðÿô ãàøäû. Ãîøóí äàüà òÿðÿô éåðèäè. Áèð äÿ ýþðäöì ëàï àðõàäàí
áÿçÿêëè áèð hàðàâà ýÿëèô äöç éàíûìäà äàéàíäû. Ìÿííÿí úàíàâàðû
ñîðóøàíäà ìÿí òåç óøàüû ïàëòàðûí àðàñûííàí ÷ûõàðûô hÿìèí àäàìà ïåøêÿø
÷ÿêäèì. Ùÿìèí àäàì óøàüû áàüðûíà áàñûô íÿ èñòÿäèéèìè ñîðóøäó. Ìÿí
úàâàâûíäà äåäèì:
– Ìÿíÿ hå÷ áèð øåé ëàçûì äþéöë, âåðèðñÿí àðâàäûíûí áàðìàüûíäàêû î
íèøàí öçöéöíö âåð.
Øàh ìÿíè íÿ ãÿäÿð äèëÿ òóòäó êó, ýÿë þçöí àüûððûüûíäà ãûçûë âåðèì, þç
øàhëûüûìû âåðèì, áèðúÿ áó öçöéö àëìà. Ìÿí äåäèì:
– Âåðèðñÿí öçöéö âåð, âåðìèðñÿí ìàíà áàøãà håø áèð øåé ëàçûì äþéöë.
Áåëÿ îëäóõäà àðâàäû áàðìàüûííàí öçöéö ÷ûõàðûô ìàíà âåðäè âÿ àòäàðûíû
ñöðöô îðàäàí óçàõàøäûëàð. Ìÿí öçöéö ÿëèìÿ àëûô þç-þçöìÿ ôèêèððÿøäèì êè,
íÿ àüûëñûç àäàìàì, èíäè áóíó íåéíèéÿæÿì. Ùèðñèìíÿí öçöéö îâúóìäà
ñûõûô òóëëàìàõ èñòèéèðäèì êè, áèð äÿ ýþðäöì åííè êöðÿê ïÿhëèâàí ýåéèìëèýåæèìëè áèð íÿôÿð ãàâàüûìäà äàéàíäû. Ìàíà áàø ÿéèô íÿ èñòÿäèéèìè
ñîðóøäó. Ìÿí äåäèì:
– Áèð àç éåìÿê, áèð àç äà ñÿðèí ñó ýÿòèð.
Î äÿãèãÿ ñèíèäÿ òîéóã ãûçàðòìàñû âÿ áèð êöïÿ ñÿðèí ñó hàçûð îëäó. Ìÿí
àðâàäûìíàí ÷þðÿêäÿí éåéèô, ñóäàí èøäèì. Áèð ãÿäÿð þçöìöçÿ ýÿëÿíäÿí
ñîíðà öçöéöí ñèððèíè þéðÿíäèì. Î äÿãèãÿ öçöéö ñûõûô äåäèì:
– Ìÿíè þç þëêÿìÿ àïàðûô éåðèìÿ øàh ãîé.
Áèð äÿ ýþçöìö à÷àíäà ýþðäöì êö, øàh òàõòûíäà ÿéëÿøìèøÿì, âÿçèðâÿêèëèì äÿ éàíûìäà. Òåç úÿëëàäû ÷àüûðûô ÿìð åòäèì êè, âÿçèðèí-âÿêèëèí
áîéíóíó âóð. Àäàì ýþíäÿðèô çÿðýÿðè ÷àüûðòäûðäûì. Äåäèì:
– Çÿðýÿð ö÷ øàhûéà ãîëáàüû hàðäà âàð?
Çÿðýÿð àéàüûìà éûõûëàíäà úÿëëàäà ÿìð åòäèì:
– Âóð çÿðýÿðèí áîéíóíó.
– Ùÿ, Éóñèô äÿðâèø íÿ îëàæàõ? Òÿçÿäÿí þçöìÿ âÿçèð, âÿêèë ñå÷èô
éàøàìàüà áàøäàäû. Èíäè î âàõòäàí úèííÿð ïàäøàhûíûí àäàìëàðû hÿð ýåæÿ
ýÿëèô öçöéö îüóððàìàõ èñòèéèëëÿð. Ìÿí äÿ öçöéö îòàüûí îðòàñûíà ãîéóô äàøãàøû ÿçèá ÿòðàôûíà òþêöðÿì êè, ýÿëèô îüóðëàéà áèëìÿñèííÿð. ×öíêè, äàø-ãàø
îíëàðûí ýþçöíÿ àëìàç êèìè ýþðöíöð âÿ éàõûí ýÿëÿ áèëìèðëÿð."
Øàh ñþçöíö ãóðòàðûô äÿðâèø Éóñèôÿ äåäè êè, èíäè ìÿííÿí íÿ èñòÿéèðñÿí,
èñòÿ. Ñÿí, äîüóðäàí äà, ÷îõ èýèä âÿ àüûëëû àäàìñàí.
Äÿðâèø Éóñèô øàhà þç ðàçûëûüûíû áèëäèðèá håø áèð øåé äÿ ýþòöðìöéöô éîëà
äöçÿëäè. ×îõ ýÿçèô äîëàíäû, ýÿëèô Ìîëëà ßhìÿäè òàïäû. Ùàñàí øàhûí ñèððèíè
áàøäàí-àéàüà Ìîëëà ßhìÿäÿ äàíûøäû. Ìîëëà ßhìÿä ìÿæáóð îëóô þç
ñèððèíè Äÿðâèø Éóñèôÿ äàíûøìàüà áàøäàäû:
– Åé Äÿðâèø Éóñèô, ìÿí àòà-àíàì áèð éåðäÿ ÷îõ êàñûô äîëàíûðäûõ. Óøàõ
256
257
âàõòû àòàì þëäö, àíàìíàí áèððèêäÿ ãàëäûì. Áèð ýöí àæ, áèð ýöí òîõ áèð
òÿhÿð äîëàíûðäûõ. Îí ö÷, îí äþðä éàøûìà ÷àòàíäà àíàì ìÿíè ìîëëà
ìÿêòÿâèíÿ ãîéäó. Åëÿ áó âàõòû àíàì äà þëäö, òÿê ãàëäûì. Ùÿð ýöí àúñóñóç ýåäèô, îõóéóô ýÿëèðäèì. ×îõ âàõòû åâäÿ éåìÿéÿ áèð øåé òàïìûðäûì,
åëÿ àú-ñóñóç äà éûõûëûô éàòûðäûì. Áèð-èêè èë áåëÿæÿ äîëàíäûì. Ùÿð ýöí
óøàõëàð ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äàíûøûðäûëàð. Ìÿí áó ýöí ãîâóðìà éåäèì, î áèðè
äåéèðäè ìÿí áó ýöí ïëîâ éåäèì, hÿðÿ áèð éåìÿê àäû ÷ÿêèðäè. Ìÿí äÿ hå÷
áèð ñþç äåìèð, éàâàøúà îííàðäàí àðàëàíûô õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèô è÷èí-è÷èí àüëûéûðäûì. Áèð ýöí äÿðñäÿí ÷ûõûô åâÿ ýåäÿíäÿ ýþðäöì êû, îæàüûì ãàëàíûô,
éåìÿéèì hàçûð áóüëàíûð, åâèì-åøèéèì ñöïöðöëöô òÿð-òÿìèçèð. Äåäèì éàãûí
éîëäàøëàðûìûí áèðèíèí éàçûüû ýÿëèô. Ìÿí éåìÿéèìè éåéèô éàòäûì. Ñÿhÿð
éåíÿ ãàëõûô ìÿêòÿâÿ ýåòäèì. Äÿðñèìè àëûô ýåðè ãàéûäàíäà éåíÿ ýþðäöì êû,
éåìÿéèì hàçûð, îæàüûì éàíûð, åâèì-åøèéèì äÿ ñöïöðöëöô. Áèð ýöí áåëÿ, èêè
ýöí áåëÿ, äåäèì éîõ, áó ãîíøóëàðûí èøè äåéèë, áóðàäà íÿ èñÿ áèð ñèðð âàð. Áèð
ýöí ìÿêòÿáÿ ýåòìèéèô éöêöí äàëûíäà ýèçäÿíäèì. Áèð àçäàí ýþðäöì êö,
áèð ýþéÿð÷èí ýÿëèô áàæàíûí àüçûíà ãîíäó. Îðàäàí ïûðûëäàéûô åâèí îðòàñûíà
äöøäö. Äîíóíó äÿéèøèô áèð ãÿøÿíý ãûç îëäó. Åâè ñöïöðäö, îæàüû ãàëàäû,
öðÿéèì èñòÿéÿí õþðÿéè äÿ áèøèðèô þç-þçöíÿ äåäè:
– Ìîëëà ßhìÿäèí âàõòûäû, äàhà ìÿí ÷ûõûì ýåäèì. Åëÿ áóíó åøèäÿí
êèìè éåðèìíÿí ñû÷ðàéûô ãûçûí ãîëóííàí éàïûøäûì. Ãûç íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûñà
äà áóðàõìàäûì. Àõûðäà ãûç íàÿëàú ãàëûô äåäè:
– Ìîëëà ßhìÿä, ìÿí höðöëÿð øàhûíûí ãûçûéàì. Î êó, ñÿíèí ÿëèí ìàíà
äÿéäè, ìÿí ñÿíèíÿì. Àììà áèçè äþéìÿê, ñþéìÿê îëìàç. Ìÿí íÿ èø
ýþðñÿì, håø áèð ñþç äåìÿìÿëèñÿí.
Ìÿí ðàçû îëäóì. Ýöíöì ÷îõ éàõøû êå÷èð, àðâàäûìëà ÷îõ ìåhðèáàí
äîëàíûðäûì. Âàõò î éåðÿ ýÿëèô ÷àòäû êû, áèçèì áèð îüëóìóç îëäó. Ìÿí hÿð
àõøàì îüëóìó þïöô-îéíàäûðäûì. Óøàõ éàâàø-éàâàø áþéöéöô äèë à÷äû. Áèð
ýöí òÿíäèðèí áàøûíäà îòóðóô óøàüû îéíàäûðäûì. Áèðäÿí àðâàä òÿíäèðèí
àüçûíû à÷ûô óøàüû òÿíäèðÿ àòäû. Ìÿí áèð èñòÿäèì, àðâàäû äþéöô-ñþéÿì, òåç
þçöìö ñàõëàäûì. Ìÿíèì hàëûìû ýþðÿí àðâàä ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Ìîëëà ßhìÿä, éîõñà èíúèäèí. Ìÿí äÿ äåäèì:
– Àé àðâàä èêèìèçèí äÿ óøàüûéäû, þçöí áèëÿðñÿí.
Àé êåøäè, èë äîëàíäû, éåíÿ áèð óøàüûìûç îëäó. Áóíó äà áþéöäöô
îéíàäûðäûõ êû, áèð äÿ ýþðäöì åéâàíûí àëòûíäà áèð úàíàâàð äóðóð. Àðâàä òåç
óøàüû ýþòöðöô úàíàâàðà àòäû. Úàíàâàð óøàüû ýþòöðöô þçöíö ÷þëÿ âåðÿí êèìè
äàhà ìÿí äþçÿ áèëìèéèô àðâàäà áèð-èêè âóðäóì. Åëÿ áó âàõò àðâàäûì
ãàâàüûìäà äàéàíûô äåäè:
– Ìîëëà ßhìÿä, äàhà ñÿí ìÿíè ýþðÿ áèëìÿçñÿí. Óøàõëàðû èñÿ ìÿí
áàæûëàðûìà àòìûøäûì äåéèô ýþéÿð÷èí ïàëòàðûíû ýåéèíèô ó÷óô áàæûéà ãîíäó âÿ
äåäè:
– Ìÿíè hÿð úöìÿ ýöíö óøàõàðûìíàí áàðàâàð ãàïûäàêû ÷èíàð àüàæûíûí
áàøûíäà ýþðÿðñÿí.
– Èíäè hÿð úöìÿ ýöíö àðâàäûì éàíûíäà äà èêè óøàüûì ó÷óô ÷èíàðûí
áàøûíà ãîíóëëàð. Ìÿí îííàðû ýþðÿí êèìè ýöëÿ-ýöëÿ ÷èíàðà äûðìàøûô
ýþðöøìÿê èñòèéèðÿì. Åëÿ êè, ìÿí îííàðà ÷àòûðàì, ö÷ö äÿ ó÷óô ýåäèëëÿð.
Úàhàí êåøäè Äÿðâèø, áàõ ìÿíèì äÿ äÿðäèì áóäóð. Ùÿð úöìÿ ýöíö ýöëÿýöëÿ ÷èíàðà ÷ûõûðàì, àüëûéà-àüëûéà éåðÿ åíèðÿì.
Úàhàí êåøäè Äÿðâèø Ìîëëà ßhìÿäèí äÿðäèíè þéðÿíèô, àðâàä ïàäøàhûí
éàíûíà öç ãîéäó. Äîëàíà-äîëàíà àõûð êû, ýÿëèô àðâàä ïàäøàhû òàôäû. ßäÿáÿðêàííàí ñàëàì âåðèô höçóðóíäà äàéàíäû. Ýþðöô åøèòäèêëÿðèíè îíà
äàíûøìàüà áàøäàäû.
Áóííàðû åøèäÿí øàh, Úàhàí êåøäè Äÿðâèøÿ öçöíö òóòóô äåäè:
– Åé Úàhàí êå÷äè Äÿðâèø, ñÿíèí ýÿòèðäèéèí ñèððÿðèí éàíûíäà ìÿíèì
ñèððèì håø áèð øåéäè. Îäó êó, áó ãÿäÿð ÿçèééÿòäÿí ñîíðà ìÿí äàíûøìàñàì
îëìàç. Äÿðâèø áàáà, áèç áàõ áó äàüûí äþøöíäÿêè êÿíääÿ éàøûéûðäûõ. Ùÿð
ýåæÿ áèð õÿâÿð ÷ûõûðäû êû, ôèëàí åâèí àäàìëàðû ãûðûëûô, ìàë-äþâëÿòäÿðè äÿ
éîõà ÷ûõûô. Ìÿí äÿ åâäÿ ãîæà àíàìëà éàøûéûðäûì. Áèð ýåæÿ áèçèì äÿ
ãàïûìûçû äþéäöëÿð. Àíàì äåäè:
– Áàëà, ýåéèí-ýå÷èí, ñèëàhûíû áàüëà, çèðçÿìèäÿí åâèí äàëûíà ÷ûõ.
Ìÿí ýåéèíèô ñèëàhûìû áàüëàäûì âÿ àíàì äåäèéè êèìè ãàðàííûõäà åâèí
äàëûíà åíäèì. Áèð äÿ ýþðäöì hàðàìûëàð ãàïûéû ñûíäûðäûëàð, àíàìû þëäöðöô
ìàë-ãàðàìûçû ñöðöô àïàðäûëàð. Ìÿí þç-þçöìÿ äåäèì: ýÿðÿê áóííàðäàí
àíàìûí ãèñàñûíû àëàì.
Ùÿð ýöí úàìààò øàhà øèêàéÿòäÿíèð, àììà hÿð éåðè àõòàðûô áèð øåé òàïà
áèëìèðäèëÿð. Ìÿí áèð ýöí áóííàðûí àðõàñûííàí ýåòìÿéÿ áàøäàäûì. Î
ãÿäÿð éîë ýåòäèì êè, ñÿhÿð à÷ûëàíà éàõûí áèð äàð äÿðÿéÿ ÷àòäûõ. Áóííàðäàí
àðàëàíûô áèð ãàéàíûí äèâèíäÿ ýèçäÿíäèì. Ãàëõàíäà ýþðäöì êö, áèð îí
íÿôÿðÿ éàõûí ãóëäóð òîïëàíûô áèð éåðÿ éûüûëûô éåéèô-è÷èëëÿð. Áöòöí îüóððàíàí
ìàë – äþâëÿò hàìûñû áóðäàäû. Ìÿí ãàðàííûõ äöøÿíÿ ãÿäÿð áóðàäàí håø
éåðÿ ÷ûõìàäûì. Åëÿ êè, ãàðàííûõ äöøäö ýèçäÿíäèéèì éåðäÿí ÷ûõûô ýÿëäèéèì éîëíàí ýåðè ãàéûòìàüà áàøäàäûì. Ýÿëèô êÿíäèí, øÿhÿðèí àäàìëàðû
áèð éåðÿ òîïëàíûô ýåæÿ ñÿhÿðÿ êèìè éîë ýÿëèô ìÿí äåäèéèì äÿðÿíè òàôäûõ.
Ñÿhÿð à÷ûëàíäà hàðàìèëÿðèí hàìûñûíû òóòóô, áîéóííàðûíû âóðäóëàð. Êèìèí
íÿéè îüóððàíìûøäûñà äà, hàìûñûíû ýþòöðöô ýåðè ãàéûòäûõ. Øÿhÿðÿ ÷àòàíäà
êþhíÿ øàhû òàõòäàí ñàëûô ìÿíè îíóí éåðèíÿ øàh ãîéäóëàð. Äåäèëÿð êè, ñÿí
êèøè îëà-îëà áèçèì äöøìÿíèìèçè òàïûô úÿçàñûíû âåðÿ áèëìÿäèí, áó ãàäûí
ñÿííÿí áàæàðûõëû âÿ àüûëëû ÷ûõäû. Î âàõòäàí ìÿí áó þëêÿíèí øàhûéàì.
Úàhàí êåøäè Äÿðâèø áó ñèððè äÿ þéðÿíèô ýþðäö êö, äöíéà äà åëÿ áèð
àäàì îëìàç êû, îíóí ñèððè-äÿðäè îëìàñûí. Îäó êó, þâëàäñûçäûüû þçöíÿ áèð
äÿðä åòìÿéèí ìÿ’íàñûç îëäóüóíó áàøà äöøöô åâèíÿ ãàéûòäû. Þëäöéö ýöíÿ
258
259
êèìè àðâàäûííàí øàä-õîøáàõò éàøûéûô, þìöð ñöðäöëÿð.
Îííàð éåéèô-è÷èô éåðÿ êåøäèëÿð. Ñèç äÿ éåéèí-è÷èí, äþâðÿ êå÷èí.
ÑßËÈÌÈÍ ÍÀÛËÛ
Áèðè âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø. Ùàñàí àääû ãîæà áèð êèøè âàðûéìûø. Áó
êèøèíèí âàðû-éîõó áèð àðâàäû âÿ áèð îüëó âàðûéìûø. Áó îüëàíûí àäûíû àòàñû
Ñÿëèì ãîéìóøäó. Ñÿëèì îí äþðä éàøûíà ÷àòàíäà àòàñû âÿôàò åëÿäè. Àòàñûíûí
âÿôàòûííàí ñîíðà áöòöí îëóô ãàëàííàðû ÿëëÿðèííÿí ýåòäè. Àíà-áàëà ÷îõ
ÿçàá-ÿçèééÿòíÿí þìöð ñöðöð, ýöííÿðèíè áèð òÿhÿð éîëà âåðèðäèëÿð. Ýöííÿð
ýÿëèô êåøäèêúÿ îüëàí áþéöéöô hÿääè-áóëóüà ÷àòäû. Î, êÿíääÿðèíäÿ îíóíáóíóí ãàïûñûíäà íþêÿð÷èëèêíÿí áèð òèêÿ ÷þðÿê ãàçàíûðäû. Ñÿëèìèí ÿìèñèíèí
áèð ýþçÿë ãûçû âàðûéäû. Èíäèéÿ ãÿäÿð íÿ ãÿäÿð åë÷èëÿð ýÿëìèøäè, håø áèðèíÿ
"hÿ" äåìÿìèøäè. Áóíà ñÿáÿá ÿìèñè îüëóéäó. Î, Ñÿëèìè, Ñÿëèì äÿ îíó
îääó ìÿhÿááÿòíÿí ñåâèðäè. Àíúàõ êàñûô îëäóüó ö÷öí ÿìèñè ãûçûíû Ñÿëèìÿ
âåðìÿéÿ ðàçû îëìóðäó. Àõûðäà áó äÿðä îíó éîðüàí-äþøÿéÿ ñàëäû. Óçóí
ìöääÿò õÿñòÿ ãàëäû, håø áèð èø ýþðÿ áèëìÿäè.
Ñÿëèì áóðäà éàòìàõäà îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí äàíûøûì, hÿìèí þëêÿíèí
ïàäøàhûííàí.
Éÿìÿí ïàäøàhû áó þëêÿéÿ äöøìÿí êÿñèëìèøäè. Î, òåç-òåç áóðà höúóì
åëèéèð, øÿhÿððÿðè, êÿíääÿðè éåðíÿí éåêñàí åäèð, ÿhàëèíè ãûðûô ñèëàhäàí
êå÷èðèðäè. ×îõ àäàì þç éóðäóííàí, éóâàñûííàí äèäÿðýèí äöøìöøäö.
Éàãóá øàhûí þëêÿñè äàüûëìûø, äöøìÿí ãàâàüûíà ÷ûõà áèëÿæÿê áèð ïÿhëÿâàíû
äà ãàëìàìûøäû. Øàh ÿëÿøñèç ãàëûô þç îüëóíó äöøìÿííÿðèí ãàâàüûíà
ýþíäÿðìÿéÿ ìÿæáóð îëäó. Øàhûí îüëó ïÿhëÿâàí ëèâàñûíû ýåéèíèô àòà ñöâàð
îëäó. Àòà-àíàñûííàí hàëàëëàøûô, ýþðöøöô ìåéäàíà ýèðäè. Éàãóá øàhûí îüëó
Éÿìÿí ïàäøàhûíûí ïÿhëÿâàíûííàí öç-öçÿ ýÿëäè. Áó äþéöøÿ áàõìàüà
øàhûí þçö äÿ ýÿëìèøäè. Äþéöø òÿáèëè âóðóëàíäà øàh éåðèííÿí ãàëõìàõ
èñòÿäè, àíúàõ äèçäÿðè ÿñèô éåðèíÿ îòóðäó. Äþéöøäÿ ýàh Éÿìÿí øàhûí
ïÿhëÿâàíû öñòöí ýÿëèðäè, ýàh äà øàhûí îüëó. Àõûðäà Éÿìÿí ïÿhëÿâàíû
øàhûí îüëóíó ìþhêÿì éîðäó. Áóíó hèññ åëèéÿí ïÿhëÿâàí âàð ýöæöííÿí
ãûëûíúû øàhûí îüëóíóí áàøûíà åíäèðäè. Øàh áóíó ýþðöô éåðèíäÿ ãûâðûëäû.
Àíúàõ øàhûí îüëó òåç ãàëõàíû áàøûíà ãàëäûðäû. Ãàëõàíà äÿéÿí ãûëûíøäàí îä
ïàðûëäàäû. Ýöæäÿí äöøìöø øàh îüëó ìåéäàíû òÿðê åòìÿê èñòèéèðäè êè, èêèíúè
äÿôÿ Éÿìÿí ïÿhëÿâàíûíûí ãûëûíúû hàâàäà ïàðûëäàäû.
Èíäè ñèçÿ õÿâÿð âåðèì Ñÿëèìäÿí. Ñÿëèì ãûçûí äÿðäèííÿí éàòàüà äöøöô
ýåæÿ-ýöíäöç õÿñòÿ éàòûðäû. Áèð ýöí î, éàòäûüû éåðäÿ áèð íóðàíè ãîæà îíó
îéàäûô äåäè:
– Äóð, òåç ýåéèí! Éÿìÿí øàhûíûí ïÿhëÿâàíû õàëãû ãûðûô ãûëûíøäàí
êå÷èðäè. Õàëãûí ãàíûíû éåðäÿ ãîéìà.
Ñÿëèì ýþçöíö à÷àðàõ ýþé àòûí öñòöíäÿêè íóðàíè àüàíû ýþðöô éàçûõéàçûõ èíèëäÿäè:
– Àõû, ìÿí õÿñòÿéÿì, ãàëõìàüà ýöæöì éîõäó, ìÿí íåæÿ äþéöøÿ
260
261
ýåäèì?
Íóðàíè àüà ÿëèíè Ñÿëèìèí êöðÿéèíÿ âóðàí êèìè áöòöí àüðûëàðû éîõ îëóô
ýåòäè. Î, éàòàõäàí ãàëõûô ýåéèíäè. Ïÿíúÿðÿäÿí áàõûô hÿéÿòäÿ àòäàí âÿ
ñèëàhäàí áàøãà håø êèìè ýþðìÿäè. Ñÿëèì ýåéèíèô ñèëàhëàíäû, àòà ìèíèô
äþéöø ìåéäàíûíà éîëëàíäû. Î, äÿðÿëÿðäÿí, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè ñöçöô,
ìåøÿëÿðè êå÷èô þçöíö äþéöø ìåéäàíûíà ñàëäû. Îíóí ÿéíèíäÿêè ïàëòàð áó
íå÷ÿ ýöíäÿ ïàð÷à-ïàð÷à îëìóøäó. Ñÿëèì þçöíö î çàìàí éåòèðäè êè,
Éÿìÿí ïÿhëÿâàíû ãûëûíúëà øàhûí îüëóíó èêè éåðÿ áþëìöøäö. Ñÿëèì þëìöø
øàh îüëóíóí ãûëûíúûíû ýþòöðöô ÷ûëïàõ hàëäà Éÿìÿí ïÿhëÿâàíûíûí öñòöíÿ
øûüûäû. Øàh îüëóíóí þëöìöíÿ àëûøûô- éàíûðäû. Åëÿ áó äÿìäÿ îüëóíóí ãàíûíû
àëàí ÷ûëïàõ ïÿhëÿâàíû ýþðÿíäÿ öðÿéèíäÿ ñåâèíäè. Ñÿëèì ÷àòàí êèìè Éÿìÿí
ïÿhëÿâàíûíû ãàíûíà ãÿëòàí åëÿäè. Áóíó ýþðÿí îðäó áèð-áèðèíÿ äÿéäè. Ñÿëèì
ñàüäàí âóðóô, ñîëäàí ÷ûõäû, ñîëäàí âóðóô, ñàüäàí ÷ûõäû. Àç ìöääÿò
ÿðçèíäÿ äöøìÿí ãîøóíóíó ãûðûô äàðìàäàüûí åëÿäè. Þëÿí þëäö, ñàü
ãàëàííàð äà ãà÷ûô úàííàðûíû çîðíàí ãóðòàðäûëàð. Äþéöøäÿí ýåðè ãàéûäàí
Ñÿëèìè øàh áàüðûíà áàñûô þïäö. Éàíûíäà ãàëûô ïÿhëèâàííûõ åòìÿñèíè òÿêëèô
åòäè. Áöòöí âàð äþâëÿòèíè îíà âÿ’ä åëÿäè. Àíúàõ Ñÿëèì håø áèðèíÿ ðàçû
îëìàäû. Î äåäè:
– Ìÿí ÿìèì ãûçûíû ñåâìèøÿì. Þç ÿhäèìÿ ÷àòìàñàì, äöíéàäà
éàøàìàõ ìàíà ëàçûì äåéèë. Áåëÿ îëàíäà øàh îíà áèð îòàõ àéûðäû êè, håø
îëìàñà, áèð-íå÷ÿ ýöí áóðàäà ãàë, éàõøû-éàõøû äèíúÿë. Ñÿëèì áèð-íå÷ÿ ýöí
áóðàäà éåéèô-èøäè, äèíúÿëäè. Âÿ’äÿ ÷àòàí êèìè øàhûí éàíûíà ýåòäè. ßäÿôíÿí
ñàëàì âåðèô øàhäàí ýåòìÿéÿ ðöñõÿò èñòÿäè. Ñÿëèì øàhíàí ýþðöøöô éîëà
äöøäö. Ñÿëèì ÷îõ ôèêèððè îëäóüóííàí éîëó àçûô áàøãà ñÿìòÿ äöøäö. Íÿ
ãÿäÿð ÷þëëÿðè ýÿçäè, äöçäÿðè, äàüëàðû äîëàíäû, àììà éîëó òàïà áèëìÿäè. Î,
ìåøÿíèí ÿòÿéèííÿí êå÷ÿíäÿ ýþðäö êö, áèð êÿëëÿýþç äèâ ãàâàüûíäà áèð ñöðö
ãîéóí-êå÷è àïàðûð, è÷èíäÿ äÿ äþðä-áåø àäàì. Î, áþéöê áèð ïàëûäû
êþêöííÿí ÷ûõàðûô ÷èéíèíÿ ýþòöðìöøäö. Äèâ Ñÿëèìè ýþðÿí êèìè òóòóô îíó äà
ãîéóííàðûí è÷èíÿ ãàòäû, àïàðûô þç ìàüàðàñûíà ñàëäû. Äèâ hÿð ýöí Ñÿëèìè
ÿëëÿøäèðèð hÿëÿ ÷îõ àðûõñàí, ñÿíè áèð ãÿäÿð êþêÿëäèô ñîíðà éåéÿðÿì, –
äåéèðäè. Ùÿð ýöí Ñÿëèìèí éîëäàøäàðûííàí áèðèíè øèøÿ òàõûô éåéèðäè. Ñÿëèì
ìàüàðàäàí ÷ûõìàüà ÷îõ éîëëàð àõòàðäû. Áèð íÿòèúÿ hàñèë îëìàäû. Íÿhàéÿò,
äèâèí ýþçöíö ÷ûõàðòìàüû ãÿðàðà àëäû. Ñÿëèì øèøè îæàüà ãîéóô ïóë êèìè
ãûçàðòäû. Ýåæÿ äèâ éàòàí çàìàí ãûçàðìûø øèøè îíóí òÿê ýþçöíÿ ñîõäó. Äèâ
áàüûðûô éåðèííÿí ãàëõäû. Íÿ ãÿäÿð àõòàðäûñà, Ñÿëèìè òàïà áèëìÿäè. Àõûðû
éîðóëóô ÿëäÿí äöøäö. Î, hÿð ñÿhÿð òåçäÿí ñöðöíö ÷þëÿ ÷ûõàðäàíäà Ùåéèç
àääû äàâàðû ñÿñäèéèô ñöðöíöí ãàâàüûíà ñàëûðäû. Áóíó áèëÿí Ñÿëèì ýåæÿ
Ùåéèçè êÿñèô îíóí äÿðèñèíÿ ýèðäè. Äèâ ñÿhÿð-ñÿhÿð ìàüàðàíûí àüçûíäàêû
äàøû ýþòöðöô "Ùåéèç" äåéÿ ñÿñäÿäè. Ñÿëèì òåç þçöíö ìàüàðàíûí àüçûíà
éåòèðäè. Äèâ ÿëèíè êå÷èíèí àéàõëàðûíà àòàíäà Ñÿëèì ñû÷ðûéûô ìàüàðàäàí ÷þëÿ
àòûëäû. Äèâ Ñÿëèìè ÷þëäÿ íÿ ãÿäÿð àõòàðäûñà, òóòà áèëìÿäè. Ñÿëèì óúà áèð
ãàéàéà äûðìàøûô îðàäàí èðè ãàéà ïàð÷àëàðûíû äèâèí áàøûíà àòìàüà áàøäàäû.
Äèâ ãàéà ïàð÷àëàðûíà òàâ ýÿòèðìÿéèô êÿëëÿ-ìàéàëëàã äÿðÿéÿ éóâàððàíàðàõ
úÿhÿííÿìÿ âàñèë îëäó. Ñÿëèì àøàüû åíèô éîëäàøäàðûíû àõòàðäû, àíúàõ
îííàðäàí håø áèðèíè òàïà áèëìÿäè. ×öíêè îííàð ÷þ ëÿ ÷ûõàí êèìè
ãîðõóëàðûííàí ãà÷ûô îðàäàí óçàõëàøìûøäûëàð. Î, äèâèí ãîéóíëàðûííàí áèðèíè
êÿñèô ãîâóðäó, éîëà àçóãÿ hàçûððàäû. Ñÿëèì íÿ ãÿäÿð äîëàíäû, âóðíóõäó,
íÿ ãÿäÿð éîë ýåòäèñÿ, håø áèð øåííèéÿ ýÿëèô ÷ûõà áèëìÿäè. Ýþòöðäöéö àçóãÿ
òàìàì ãóðòàðäû. Àæûííàí ÿëäÿí ëàô äöøìöøäö. Áèð àç äà îðàíû-áóðàíû äîëàíàííàí ñîíðà ìåøÿíèí êÿíàðûíäà áèð ãîæà êèøèéÿ ðàñò ýÿëäè. Ñÿëèì ãîæóéà
éàõûíëàøûô ñàëàì âåðäè:
– Áàáà, ãóðâàí îëóì, àæûííàí þëöðÿì, ìÿíÿ áèð àç ÷þðÿê âåð.
Ãîæà ìöëàéèì ñÿñíÿí îíà éàíàøûô äåäè:
– Áàëà, åâèì óçàõäàäû, ìåøÿíèí î áèðè áàøûíäàäû. Ìÿí áó éåðèøíÿí
àõøàìà ãÿäÿð îðà àíúàõ ýåäèô ÷ûõàðàì. Éàõøûñû áóäó ýÿë ìÿíè äàëûíà àë
àïàð ñàíà éåìÿê âåðèì.
Ñÿëèì ãîúàíû äàëûíà-àëìàüà ìÿæáóð îëäó. Ãîæà Ñÿëèìèí äàëûíà ìèíÿí
êèìè àéàõëàðûíû êå÷èðäè îíóí îðòàñûíà, úèâèíäÿí áèð áèç ÷ûõàðûô ãóëàüûíûí
äèâèíÿ âóðìàüà áàøäàäû. Ñÿëèì íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøäèñÿ, áó ãàéûøáàëäûð ãîæàíû
äàëûííàí ñàëà áèëìÿäè. Îüëàí íÿ òàôñà, ãîæà hÿìèí ÿëèíäÿêè áèçíÿí îüëàíûí
ãóëàüûíûí äèâèíÿ âóðóô ÿëèííÿí àëûðäû. Ãàéûøáàëäûð ýåæÿ-ýöíäöç îüëàíûí
äàëûííàí äöøìöðäö. Ùàðà ëàçûì îëñà, îðà ñöðöô àïàðûðäû. Áó ìèíâàëíàí
Ñÿëèì ëàï àðûõëûéûô àäàì ñèôÿòèííÿí äöøìöøäö. Áåëè éàðà áàüëàìûøäû. Åëÿ
håé ôèêèððÿøèðäè êè, íåæÿ åëèéèì êè, áó ãàéûøáàëäûðûí ÿëèííÿí ÷ûõà áèëèì.
Íÿhàéÿò, Ñÿëèì ãàéûøáàëäûðûí äàëûíäà éàòäûüûíû hèññ åäèô, hÿéÿòÿ ýÿëäè.
Îðàäà áèð ãàâàüûí áàø hèññÿñèíè êÿñèô è÷èíè ÷ûõàðòäû. Îíóí è÷ÿðèñèíÿ ãàðïûç
âÿ öçöìöí ñóéóíó òþêöô ýöíöí ãàâàüûíà ãîéäó. Áèð íå÷ÿ ýöííÿí ñîíðà
Ñÿëèì ýþðäö êö, hÿìèí ãîéäóüó öçöì ñóéó òÿìèç ãûæãûðûô ãàëõûô. Î,
hÿéÿòÿ åíèá ãàâûõäàêû öçöì øÿðàáûíû áàøûíà ÷ÿêìÿê èñòÿäè. Åëÿ áó çàìàí
ãàéûøáàëäûð ÿëèíäÿêè áèçíÿí Ñÿëèìèí ãóëàüûíûí äèâèíÿ âóðóô îíó ÿëèííÿí
àëäû âÿ èøìÿéÿ áàøäàäû. Ñÿëèì íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûñà, ãàéûøáàëäûð îíà áèð
ãóðòóì äà ñàõëàìàäû. Áèð àçäàí ñîíðà ãàéûøáàëäûð ìÿñò îëóô áàøäàäû áèçè
éàçûã Ñÿëèìèí hàðàñû ýÿëäè ñàíúìàüà. Ñÿëèì àüðûäàí ãûâðûëûð, áèëìèðäè êè,
íÿ åòñèí. Íÿhàéÿò, ãàéûøáàëäûð éàâàø-éàâàø ìÿñò îëóô éîðóëäó âÿ àéàõëàðû
áîøàëìàüà áàøäàäû. Òàìàì ñöðöøöô ìÿñò hàëäà Ñÿëèìèí äàëûííàí éåðÿ
äöøäö. Áóíó ýþðÿí Ñÿëèì ãàéûøáàëäûðà àìàí âåðìÿéèô, áàøûíû áÿäÿíèííÿí
àéûðäû. Äóðóô áöòöí ãàéûøáàëäûðûí ìÿñêÿíèíè ýÿçìÿéÿ áàøäàäû. Áóðàëàðäà
öñò-öñòÿ ÷îõëó èíñàí úÿñÿääÿðè éûüûëìûøäû. Áóííàðûí hàìûñû ãàéûøáàëäûðûí
þëäöðäöêëÿðè àäàìëàðûéäû. Ñÿëèì ãàéûøáàëäûðûí ìåéèäèíè äÿ ñöðöéöô
îííàðûí éàíûíà àïàðäû. Áàøûíà ýÿëÿííÿð îíó ãîðõóäóô ëàï äÿëè åëÿìèøäè.
262
263
Èíäè äöøäöéö hàäèñÿäÿí ãîðõóô òåç äàâàíûíà òöïöðöô áó éåððÿðäÿí óçàõëàøìàüà áàøëàäû. Ìåøÿëÿð êåøäè, äàüëàðû àøäû. Ýåæÿëÿð ãóðä-ãóø äÿéìÿñèí
äåéÿ àüàæäàðûí áàøûíäà éàòûðäû. Ñÿëèì õåéëè éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà ãàëûí áèð
ìåøèéÿ ðàñò ýÿëäè. Áó ìåøÿäÿ ÷îõëó ìåéìóí éàøûéûðäû. Ñÿëèì áóðà ýÿëèô
÷àòàíäà ìåéìóííàðûí øàhû òÿçÿúÿ þëìöøäö. Ìåéìóííàð ìåøÿíèí
êÿíàðûííàí îäóí éûüûô àïàðûðäûëàð êè, øàhëàðûíà åhñàí âåðñèíëÿð. Áó çàìàí
Ñÿëèìÿ ðàñò ýÿëäèëÿð. Ìåéìóíëàð ìåøÿéÿ ñÿñ ñàëûô áöòöí ìåéìóííàðû
÷àüûðûô îðà éûüäûëàð. Ìåéìóííàð çîðíàí Ñÿëèìè ýÿòèðèô þëìöø øàhëàðûíûí
òàõòûíäà îòóðòäóëàð. Ñÿëèì îëäó ìåéìóííàð øàhû. Þëìöø øàhûí àðâàäûíûí
êÿâèíèíè îíà êÿñäèëÿð.
Ñÿëèìèí âÿòÿí ö÷öí, ñåâýèëèñè ö÷öí áóðíóíóí óúó ýþéíöéöðäö.
Î íÿ ãÿäÿð ãàøìàüà éîë àõòàðñà äà, áèð øåé ÷ûõìàäû. Ìåéìóííàð îíó
hÿð éåðäÿ ýöäöð, håø éàíà ÷ûõìàüà àìàí âåðìèðäèëÿð. Ñÿëèìèí áóðàäàí
ãîïìàüà håø áèð öìèäè ãàëìàìûøäû. Î åëÿ håé ôèêèððÿøèð, úàíûíû
ãóðòàðìàüà ÷àðÿ àõòàðûðäû. Áóíóí hàëûíà éàíàí ãîæà áèð ìåéìóí áèð ýöí
îíà äåäè:
– Áèëèðÿì, þç âÿòÿíèí ö÷öí ÷îõ äàðûõûðñàí. Àíúàõ áóðäàí ÷ûõìàõ ÷îõ
÷ÿòèíäè. Ìÿíèì ñàíà éàçûüûì ýÿëèð. Èñäèéèðÿì ñàíà êþìÿê åëèéèì. Àíúàõ
ìÿíèì äåäèêëÿðèìè ýÿðÿê håø êèìÿ äåìèéÿñÿí. Áöòöí áó ìåéìóííàð
ñÿhÿðÿ éàõûí øèðèí éóõóéà ýåäèëëÿð. Áó çàìàí ñàðàéäàí åëÿ ÷ûõìàëûñàí êû,
ñÿíè håø êèì ýþðìÿñèí. Õèëàñ îëìàã ö÷öí î ýþðöíÿí ÷àéû êåøìÿëèñÿí.
×àéûí î òÿðÿôèíÿ êå÷ÿ áèëñÿí, ñàíà håø áèð çàâàë éîõäó. ×öíêè ÷àéäàí î
òÿðÿôÿ êå÷ìÿéÿ èúàçÿìèç éîõäó. Îðàäàí áàøãà hàíñû ñÿìòÿ ãàøñàí
ìåéìóííàð ñÿíè òóòóô ýÿòèðÿæÿêëÿð.
Ñÿëèì ãîæà ìåéìóíà þç ðàçûëûüûíû áèëäèðèô éàòìàüà ýåòäè. Î, éåðèíèí
è÷èíäÿ ãûâðûëûð, ìåéìóííàðûí éàòìàñûíû ñÿâèðñèçäèêíÿí ýþçäöéöðäö.
Éàíûíäàêû ìåéìóí éóõóéà ýåäÿí êèìè éàâàøúà ñèâèøèô éàòàõäàí äöøäö.
Êåøèê÷èëÿðèí àðàñûííàí êå÷èô ãîæà Ìåéìóíóí äåäèéè ÷àéà äîüðó öç òóòäó.
Ñÿëèì ñàâàh à÷ûëàíà ãÿäÿð ÷àéû êåøìÿëèéäè. Îäóð êè, áèð íÿôÿñÿ ãà÷àðàõ
ýÿëèô ÷àéà ÷àòäû. Áó çàìàí ñàâàh à÷ûëäû, ìåéìóííàðà õÿâÿð äöøäö. Ñÿëèì
áèð ñöðö ìåéìóíóí îíà òÿðÿô ýÿëäèéèíè ýþðöô, þçöíö ÷àéà àòàðàõ öçÿ-öçÿ
î òàéà êåøäè. Ñÿëèì î òàéäà îòóðóô äèíúèíè àëìàüà áàøäàìûøäû êû,
ìåéìóííàð ÷àéà ÷àòûô äàéàíäûëàð. Ñÿëèìèí àðâàäû îëàí ìåéìóí áèð ãÿäÿð
ñóéà ýèðèô ñÿëèìè ýåðè ÷àüûðìàüà áàøëàäû. Íÿ ãÿäÿð áàüûðäûñà, Ñÿëèì ýåðè
äþíìÿäè. Ýþðäö êö, Ñÿëèì ýåðè äþíìöð îíäàí îëàí óøàõëàðûíûí èêèñèíè äÿ
ïàð÷àëûéûô ÷àéà àòäû. Ñÿëèì áó ìÿíçÿðÿíè ýþðäöêäÿí ñîíðà äàhà îðàäà
äàéàíìûéûô, àñòà ãà÷àíà ýþé èìàì ãÿíèì äåéèô, òöïöðäö äàâàíûíà. Àüçû
hàðà äöøäöñÿ ôèêèð âåðìÿéèô ãà÷ìàüà áàøäàäû. Õåéëè ýåòäèêäÿí ñîíðà
ýåäèô áèð ìåøÿéÿ ÷ûõäû. Áèð àç ìåðäÿí-ìåéâÿäÿí éûüûô òîããàñûíûí àëòûíû
áÿðêèòäè. Ñîíðà áèð óúà àüàø òàïûô îíóí áàøûíà ÷ûõäû. Êÿìÿðèííÿí þçöíö
áóäàõëàðà áàüëûéûô áèð õåéëè éàòûô äèíúÿëäè. Ñöáh òåçäÿí éåíèäÿí éîëóíà
äàâàì åëÿäè. Àíúàõ íÿ ãÿäÿð ýåòäèñÿ, ìåøÿäÿí áèð éàíà ÷ûõà áèëìÿäè.
Ýåæÿëÿìÿê ö÷öí áèð àüàúûí áàøûíà ÷ûõäû. Åëÿ éàòìàõ èñäèéèðäè êè, áèð äÿ
ýþðäö êö, áÿähåéáÿò áèð äèâ ýÿëèô îíóí éàòäûüû àüàúûí äèâèíäÿ îòóðäó.
Áàëàæà áèð ÷ûðàõ áþéöêëöêäÿ ïàðûëäàéàí áèð äàø-ãàøû àüàúûí äèâèíÿ ãîéäó.
Îíóí èøûüû àëòûíäà àüàøäàðäàí ìåéâÿ äÿðèô éåìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿëèì ãÿðàðà
àëäû êè, íåæÿ îëóð-îëñóí ýÿðÿê ãèéìÿòäè äàøû ÿëèìÿ êå÷èðÿì. Ñàâàh î àüàúà
÷ûõàíäà þçöííÿí áèð ãÿäÿð äÿ ïàë÷ûõ ýþòöðäö. Äèâ ýåæÿ éåíÿ ýÿëèô ÿëèíäÿêè äàø-ãàøíàí ìåøÿíè èøûãëàíäûðûô ìåéâÿëÿðäÿí éåìÿéÿ áàøäàäû. Áó
çàìàí Ñÿëèì àüàúûí áàøûííàí ïàë÷ûüû äàø-ãàøûí öñòöíÿ àòäû. Ùÿð òÿðÿô
ãàðàííûõëàøäû. Äèâ åëÿ áèð íÿ’ðÿ ãîïàðòäû êû, áöòöí ìåøÿ ñÿñäÿíäè. Î
ãàðàííûõäà þçöíö ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ åëÿ àòäû êû, àç ãàëäû Ñÿëèì ÷ûõàí àüàø
éåðèííÿí ãîïñóí. Ñÿhÿð à÷ûëàíäà Ñÿëèì àüàøäàí äöøöô äèâèí àüàúà äÿéèô
þëäöéöíö ýþðäö. Î òåç äàø-ãàøû äà ýþòöðöô îðäàí óçàõëàøäû. Ìåøÿíè
äîëàíûô ýÿçäè. Áó çàìàí ìåøÿíèí êÿíàðûíäà áèð àäàìà ðàñò ýÿëäè. Ñÿëèì
÷îõ ñåâèíäè îíà éàõûííàøûô ñàëàìëàøäû. Ùÿìèí àäàìíàí ýÿëèô ÷ûõäûüû éåðè
þéðÿíäè. Áàõûô ýþðäö êö, áó þç éàøàäûüû þëêÿéÿ ÷îõ éàõûíäû.
Ñÿëèì øÿhÿðÿ ýèðìÿê èñòÿäè. Àíúàõ öñòöíäÿêè äàø-ãàø hÿð òÿðÿôÿ èøûõ
ñà÷ûðäû. Áó âÿçèééÿòäÿ î øÿhÿðÿ ýèðìÿêäÿí åhòèéàò åäèô hÿìèí äàø-ãàøû
áóäóíó éàðûô ýèçäÿòäè. Åâÿ ÿëèáîø ýåòìÿê èñòÿìÿäèéèííÿí þçöíÿ áèð èø
òàïìàõ ãÿðàðûíà ýÿëäè. Î, áàçàðà ýÿëèô áèð ãÿäÿð ôûððàíäû. Áèð äÿ ýþðäö êö,
áèð òàúèð áàçàðäà õàð ÷ÿêèô þçöíÿ íþêÿð àõòàðûð. Ñÿëèì òàúèðíÿí ñåâäàëàøäû.
Áèð ýöíÿ òàúèð îíà éöç òöìÿí âåðÿúÿéèíè áèëäèðäè. Òàúèð îíó ýåæÿ áèð ãàéàíûí äèâèíÿ ýÿòèðèô ÷ûõàðòäû. Î, Ñÿëèìÿ äåäè:
– Áàëà, ñÿí áó ýåæÿ àò ëåøèíèí è÷ÿðèñèíäÿ éàòàæàõñàí, íÿ éóõó ýþðñÿí,
ñàáàh ìàíà ñþéëöéÿðñÿí. Òàúèð àò ëåøèíèí àéàõëàðûíû âÿ áàøûíû êÿñèô áèð
ãÿäÿð éöíýöëëÿøäèðäè. Îüëàíû àòûí ãàðíûíûí è÷èíÿ ãîéóô ãàâûðüàëàðû àüûçàüûçà áàüëàäû. Ñÿëèì ýåæÿ áóðàäà áèð àç ãàëàííàí ñîíðà îíó éóõó àïàðäû.
Áó çàìàí ãóçüóííàð àò ëåøèíè ãàëäûðûô óúà áèð ãàéàíûí áàøûíà ÷ûõàðòäûëàð.
Áàøëàäûëàð àò ëåøèíè äèäèô ïàð÷àëàìàüà. Ñÿëèì ëåøèí àðàñûííàí ÷ûõûô ÿòðàôà
áàõäû. Ýþðäö êè, áóðàäà î ãÿäÿð ïàðûëäàéàí äàøëàð âàð êè, ñàéû-håñàáû
éîõäóð, éàâàø-éàâàø ñàâàh à÷ûëäû. Òàúèð ãÿôëÿ-ãàòûðíàí ãàéàíûí äèâèíÿ
éàõûíëàøäû. Î Ñÿëèìè ýþðöô øèðèí äèëëÿ ñîðóøäó:
– Îüóë, îðàäà îëàí äàøëàðäàí áóðà àò, ñîíðà äà ñÿíè ñàëûì áàðàâàð
ýåäÿê.
Ñÿëèì ïàðûëäàéàí äàøäàðäàí î êó âàð àøàüû òóëëàäû. Òàúèð ãÿôëÿ-ãàòûððàðû
éöêëöéöô éîëà äöøÿíäÿ Ñÿëèì òàúèðÿ éàëâàðäû êû, îíóí äà äöøìÿñèíÿ
êþìÿê åëÿñèí. Òàúèð ãàéàíûí î áèðè òÿðÿôèíè ýþñòÿðèô äåäè:
– Îðäà éîë âàð, îðäàí äöøÿðñÿí.
Ñÿëèì ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåäèô áèð ìàüàðàéà ÷ûõäû. Íÿ ýþðñÿ éàõøûäû. Ìàüàðà
264
265
àüçûíà ãÿäÿð èíñàí úÿñÿäèéíÿí äîëìóøäó. Ñÿëèì áóðäà ãàëûô éàçûõ-éàçûõ
àüëàäû. Ñîíðà ìàüàðàíûí è÷èíÿ ýèðèô ýÿçìÿéÿ áàøäàäû. ×îõ ýÿçÿ áèëìÿäè.
Àæûííàí hóøóíó èòèðèô ìåéèääÿðèí éàíûíà éûõûëäû. Ñÿëèì áóðàäà ÷îõ ãàëäû,
àç ãàëäû áèëìèðÿì, ýåæÿíèí áèð âàõòû ýþðäö êö, áèð ýîðåøÿí ýÿëèô úàí
öñòöíäÿ îëàí áèð àäàìû ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ìàüàðàíûí è÷èíÿ ýèðäè. Ùÿìèí
ýîðåøÿí ìàüàðàíûí äàëûííàí þçö ýèðÿñè áèð äåøèê à÷ìûøäû. Î, ìåéèäè
ñöðöéöô áóðàäàí ÷þëÿ ÷ûõàðòäû. Ñÿëèì äÿ hÿìèí äåøèêäÿí ÷þëÿ ÷ûõûô ÿòðàôà
áàõäû. Ýþðäö êö, ýþéäÿ óëäóçäàð ïàðûëäûéûð. Î áó áÿëàäàí äà ãóðòàðäûüûíà
÷îõ ñåâèíèðäè. Êàôòàðûí ýåòäèéè úûüûðíàí åíèô øÿhÿðÿ ýÿëäè, ïàëòàðûíû äÿéèøèô
éåíÿ áàçàðäà ýÿçìÿéÿ áàøäàäû. Áèð äÿ ýþðäö êö, hÿìèí òàúèð áàçàðäà
íþêÿð àõòàðûð. Ñÿëèì òàúèðÿ éàõûííàøûô îíà íþêÿð îëäó. Òàúèð hÿìèøÿêè
êèìè íþêÿðè óúà áèð ãàéàíûí äèâèíÿ ýÿòèðèô âÿ òÿçÿäÿí hÿìèí èøäÿðè îíóí
áàøûíà à÷äû. Ñàâàh òåçäÿí òàúèð ãÿôëÿ-ãàòûðíàí ýÿëèô ãàéàíûí äèâèíäÿ äàéàíûô ÿââÿëêè êèìè íþêÿðè ñÿñäèéèô äåäè:
– Áàëà, îðàäà îëàí ïàðûëòûëû äàøäàðäàí àò áóðà, ñîíðà äà ñÿíè äöøöðöì,
áèððèêäÿ ýåäÿê.
Ñÿëèì äàøäàðäàí àøàüû àòäû âÿ àõûðäà éåêÿ äàø ïàð÷àñûíû ýþòöðöô òàúèðÿ
ãûøãûðäû êû, áó ÷îõ ïàðûëòûëûäû, éàõûí äóð, éåðÿ äöøÿíäÿ ãîéìà äàüûëà.
Òàúèð áèð àç èðÿëè ýÿëÿíäÿ Ñÿëèì ÿëèíäÿêè äàø ïàð÷àñûíû òàúèðèí áàøûíà
ñàëäû. Òàúèð éåðäÿ áèð àç ÷àâàëûéûô õûðûëäàéà-õûðûëäàéà þëäö. Ñÿëèì áèð
ãÿäÿð äÿ ïàðûëäàéàí äàøäàðäàí ýþòöðöô ýîðåøÿíèí hÿìèí éîëíàí øÿhÿðÿ
ýÿëäè. Ùÿìèí äàøäàðû áàçàðäà ñàòûô õåéëè ïóë ãàçàíäû. Åâ ö÷öí áèð ãÿäÿð
ïàëòàð-ïàëàç àëûô éîëà äöçÿëäè.
Ñÿëèì åâëÿðèíÿ ýÿëèô ýþðäö êö, àíàñûíûí àüëàìàõäàí ýþçäÿðè êîð îëóô.
Î, îüëóíó ñÿñèííÿí òàíûéûô áîéíóíà ñàðûëäû. Óçóí àéðûëûõäàí ñîíðà àíàáàëà áèð-áèðèíÿ ñàðûëûô àüëàøäûëàð. Áóííàð áóðàäà ãàëñûí, ñèçÿ áó þëêÿíèí
øàhûíäàí õÿâÿð âåðÿê. Áó øàh ÷îõäàí èäè êè, õÿñòÿ éàòûðäû. Îíóí
õÿñòÿëèéèíÿ håø êèì ÿëàú åëèéÿ áèëìèðäè. Ìöíÿúúèìëÿð ôèêèððÿøèô äåäèëÿð êè,
áèçèì þëêÿìèçäÿ Ñÿëèìíÿí ÷îõ éåð ýÿçèô, áèëÿí éîõäó. Îíó ÷àüûðûí áÿëêÿ
øàhûí äÿðäèíÿ î áèð ÿëàú òàïà. Øàh ÿìð åòäè êè, Ñÿëèìè òåç òàïûô îíóí éàíûíà
ýÿòèðñèííÿð. Ñÿëèìè òàïûô øàhûí höçóðóíà ýÿòèðäèëÿð. Øàh þç õÿñòÿëèéèíè
ñþéëÿéèô îííàí êþìÿê èñòÿäè. Ñÿëèì äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí. Ìÿí ñàíà êþìÿê åëèéèðÿì. Àììà ÿââÿëúÿ ýÿðÿê ñÿí
áàøûíà ýÿëÿí èøäÿðè ìàíà îëäóüó êèìè ñþéëöéÿñÿí. Øàh úàíûíûí
ãîðõóñóííàí íÿ îëìóøäóñà, hàìûñûíû Ñÿëèìÿ äàíûøìàüà áàøäàäû.
Ìÿí ñàïñàüëàìûéäûì, håø áèð õÿñòÿëèéèì éîõóéäó, hàìû hþðìÿòèìè
ñàõëûéûð, ìÿííÿí ãîðõóô ÷ÿêèíèðäè. Áèð ýöí ãàïûìà äÿðâèø ëèâàñûíäà áèð
ñåéèä ýÿëèô àéàõëàðûìà éûõûëäû âÿ àüëûéûô, éàëâàðìàüà áàøäàäû.
Î äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, ìÿí ñèçèí ÿäàëÿòäè âÿ õåéèðõàh îëäóüóíóçó åøèäèô
áóðà ýÿëìèøÿì. Èúàçÿ âåðñÿíèç åëÿ ñèçèí þëêÿíèçäÿ éàøàéûô ýöíöìö
êå÷èðÿðÿì. Ìÿíèì ñåéèäÿ éàçûüûì ýÿëäè âÿ îíó þç ñàðàéûìäà ñàõëûéûô
õûðäà-ïàðà èøäÿðèìÿ áàõäûðûðäûì. Ñåéèä î ãÿäÿð õåéèðõàh âÿ äèíäàðûéäû êè,
áàõàí äåéèðäè åëÿ áèë ïåéüÿìáÿð þâëàäûäû. Áóíà àèëÿëèêúÿ èíàíäûõ. Ìÿí
áèð ýöí hàçûðëàøûá hàúà ýåòìÿê èñòèéèðäèì. Àðâàäûì ÿë ÷ÿêìÿäè êè, ìÿí
äÿ ýåäÿæÿì. Äåäè:
– Áÿñ ãûçûìûçû íåéíèéÿê, êèìÿ òàôøûðàõ. Àðâàä äåäè:
– Åëÿ åâèìèçäÿ éàøûéàí ñåéèääÿí éàõøû àäàì éîõäó. Îíà òàïøûðûô
ýåäÿê. Áèç ðàçûëàøûô åâè-åøèéè âÿ ãûçû ñåéèäÿ òàôøûðûô hàæà ýåòäèê. Áèð íå÷ÿ
âàõòäàí ñîíðà ãàéûäûô ýÿëÿíäÿ íÿ ýþðñÿê éàõøûäû. Ùÿìèí ñåéèä ãûçûìûçûí
íàìóñóíà òîõóíóô åâäÿ îëàííàðû äà ýþòöðöô ãà÷ûô. Ìÿí áÿðê hèðñäÿíäèì.
ßìð åòäèì êè, áöòöí ñåéèä âÿ ìîëëàëàðû ÷àüûðûí höçóðóìà ýÿëñèí. Áóíó
åøèäÿí ñåéèä, ìîëëà ÿí’àì àëìàõ ö÷öí höçóðóìà ýÿëäèëÿð. ßìð åòäèì êè,
áóííàðûí hàìûñûíû ãûëûíøäàí êå÷èðèô, áàøäàðûíû êÿññèíëÿð. Ãàí ñó éåðèíÿ
àõäû, ýöíàhëû-ýöíàhñûç hàìûñûíû ãûðäûðäûì. Èíäè î âàõòäàí íÿ ýöëÿ
áèëèðÿì, íÿ äÿ éàòà.
Ñÿëèì ýþðäö êö, øàh ÷îõ ÿäàëÿòñèç âÿ èíñàôñûç èø ýþðìöøäö. Îäó êó,
øàhà éàçûüû ýÿëèô þç áàøûíà ýÿëÿííÿðè øàhà äàíûøìàüà áàøäàäû. Ñÿëèì
äàíûøäûõúà øàh ýàh àüëàéûð, ýàh äà ýöëöðäö.
Ñÿëèì ìåøÿäÿ ðàñò ýÿëäèéè äèâäÿí âÿ äàø-ãàøäàí äàíûøìàüà áàøäàäû.
Äàø-ãàøûí àäûíû ÷ÿêÿí êèìè àúýþç øàh äåäè:
– Áó ñààò î äàø-ãàøû ýÿðÿê ìàíà âåðÿñÿí. Ñÿëèì íÿ ãÿäÿð î éàí, áó
éàí åëÿäè ýþðäö øàh ÿë ÷ÿêÿí äþéöë. Îäó êó, áû÷àõíàí áóäóíó éàðûô äàøãàøû ÷ûõàðûô øàhà âåðäè. Øàh äàø-ãàøà áàõàí êèìè ýþçäÿðè òóòóëóô,
éåðèíäÿúÿ ãàïãàðà ãàðàëûô êþñþâÿ äþíäö. Åë éûüûëûô øàhû äÿôí åëÿäè. Ñîíðà
éûüûëûô Ñÿëèìè þçëÿðèíÿ øàh ñå÷äèëÿð. Ñÿëèì éåääè ýöí éåääè ýåæÿ òîé åëÿéèô
ÿìèñè ãûçûíû äà àëäû. Àíàñûíûí ýþçäÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðèô à÷äûðäû. Îííàð øàä
õîøáÿõò þìöð ñöðöô, ýöí êå÷èðäèëÿð.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè ñÿíèí, áèðè äÿ íàüûëà ãóëàõ
àñàíûí.
266
267
ÑßÍÓÁßÐÈÍ ÍÀÛËÛ
Áèðè âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø, áèð êàñûô êèøè, îíóí äà áèð àðâàäû
âàðûéìûø. Áóííàðûí âàð-éîõó, ýþçäÿðèíèí àüû-ãàðàñû áèð ýþçÿë ãûçäàðû
âàðûéìûø. Áó êèøè áèð ýöí åâÿ ýÿëÿíäÿ éîëäà èêè îüðóéà ðàñò îëóð.
Ãîðõóñóííàí áàøûíû ãàëäûðûô áàõìûð. Êèðèìèøúÿ åâèíÿ ýÿëèð. Ñàâàhû ýöíö
îíó øàhûí höçóðóíà ýÿòèðèðëÿð. Êèøè èêèãàò îëóô áàø ÿéèð.
– Ãèáëåéè-àëÿì íÿ áóéóðóð? – äåéèô øàhûí àéàõëàðûíà ÷þêöð.
Øàh êèøèíè èòÿëèéèô äåéèð:
– Þçöíÿ ýþðÿ äåéèëñÿí? Èíäè äÿ îüóððóõ ãàëìûøäû, hÿ?
Êèøè ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûð.
– Íÿ îüóððóã, øàhûì? Ìÿíèì håø íÿäÿí õÿâÿðèì éîõäó.
Øàh äåéèð:
– Þçöíö áèëìÿìÿçëèéÿ âóðìà. Äöíÿí ýåæÿ áÿçèðýàíûí åâèíè ñÿí
òàëûéûôñàí.
– Øàhûì, ýåäèí áàõûí. Ìÿíèì åâèìäÿ áèð äÿíÿ ñàìàí ÷þïö äÿ éîõäó.
Îüóððàìûøàì, áÿ hàíû? Àíä áó, ãÿñÿì áó, øÿð åëÿéèëëÿð.
Øàh ëàï ãÿçÿôëÿíèð:
– Àïàðûí, áóíóí áîéíóíó âóðóí.
Âÿçèðèí êèøèéÿ éàçûüû ýÿëèð. Øàhà éàëâàðûô äåéèð:
– Øàh ñàü îëñóí, éàõøûñû áóäó áóíó ìÿìëÿêÿòèííÿí ÷ûõàðò. Áîéíóíó
âóðäóðìà.
Øàh âÿçèðèí ñþçöííÿí ñîíðà ìÿðhÿìÿòÿ ýÿëèð. Êèøèíè åâëè-åøèêëè
ìÿìëÿêÿòäÿí ÷ûõàðûëëàð.
Êèøè, àðâàäû, áèð äÿ ãûçû Ñÿíóáÿð õåéëè éîë ýåäèô áèð áóëàüûí áàøûíà
÷àòûðëàð. Îòóðóô äèíúÿëìÿê èñòèéÿíäÿ, ö÷ àòäû þçäÿðèíè áóííàðà éåòèðèð.
Ñàëàìñûç-êàëàìñûç Ñÿíóáÿðè çîðíàí àòà ìèíäèðèëëÿð.
Êèøèéíÿí àðâàäû ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñèô öðÿê-êþâÿêëÿðèíè éåéèëëÿð. Ãàðüûø
òþêöð, àüëûéûëëàð, àììà hàðàéëàðûíà ÷àòàí îëìóð.
Áèð ýþç ãûðïûìûíäà àòëûëàð ãûçû ýþòöðöô àïàðûëëàð. Éîëóí éàðûñûíà ÷àòàíäà
ãûçûí ýþçäÿðèíè ìþhêÿì-ìþhêÿì áàüëàéûëëàð. Ýÿëèô áèð ìàüàðàéà
÷ûõûëëàð. Ãûçû ìàüàðàíûí è÷èíÿ ñàëûô îíà èøýÿíúÿ âåðèëëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí
ÿçàá-ÿçèééÿò âåðäèêäÿí ñîíðà îíóí ýþçäÿðèíè ÷ûõàðûô éàíûíà ãîéóô
ýåäèëëÿð. Ãûç áóðàäà çàðûéà-çàðûéà òÿê-òÿíhà ãàëûð. Áóíóí çàðûëòûñûíà áèð
ãóø è÷ÿðè ýèðèð. Ãûçà éàçûüû ýÿëèð. Éåðäÿí ýþçäÿðèíè ãàëäûðûô äèëèíèí àëòûíà
ãîéóð. Ñîíðà àäàì êèìè äèëÿ ýÿëèô äåéèð:
– Àé ãûç, ñàíà íÿ îëóô, íèéÿ áåëÿ çàðûéûðñàí?
Ñÿíóáÿð äåéèð:
– Ñÿí êèìñÿí, ìàíà áèð êþìÿê åëèéÿ áèëÿðñÿíìè? ßýÿð êþìÿê åëèéÿí
äåéèëñÿí, ñÿíè àíä âåðèðÿì î éàðàäàíà, éîëóíàí ÷ûõ ýåò, ìàíà ÿçèééÿò
âåðìÿ.
Ãóø äåéèð:
– Èøäè, áÿëêÿ êþìÿéèì äÿéäè, äå ýþðöì, ñÿíè êèì áó hàëà ñàëûô?
Ãûç áàøûíà ýÿëÿííÿðè, ìÿí íåæÿ ñèçÿ íàüûë åëÿìèøäèì, ãóøà äàíûøûð.
Ãóø äåéèð:
– Ñÿíóáÿð, èíäè ñàíà íÿ êþìÿê ëàçûìäû.
– Äÿäÿìíÿí àíàìûí ÿëëÿðèíè ÿëëÿðèìÿ ÷àòäûð. ×àòäûðà áèëìÿñÿí, éåíÿ
ñàü îë. Àðàáèð ýÿë-ýåò ìÿíèì ãÿëáèì äàðûõìàñûí. Ãóø ó÷óô ýåäèð. Ùÿð éåðè
äîëàíûð. Ñÿíóáÿðèí äÿäÿñèéíÿí àíàñûíû òàïà áèëìèð êè, áèëìèð. Ýåðè
äþíÿíäÿ áèð áóëàõ áàøûíäà èêèñèíèí äÿ þëöñöíö ýþðöð. Ãóø êîð-ïåøìàí
ýåðè ýÿëèð. Ñÿíóáÿðè òàïà áèëìèð.
Èíäè ýþðÿê éàçûõ Ñÿíóáÿðèí áàøûíà íÿ èø ýÿëèð. Ãóø ìàüàðàäàí
ýåäÿííÿí ñîíðà ãûçûí ýþçäÿðè îíà ÷îõ ÿçèééÿò âåðèð. Àüðûäàí çàðûëòûñûèíèëòèñè ìàüàðàíû áàøûíà ýþòöðöð. Áóðäàí êå÷ÿí áèð øèð ñÿñÿ ìàüàðàéà ýèðèð.
Èñòèéèð àòûëûô îíó ïàð÷à-ïàð÷à åëÿñèí. Ýþçäÿðèíè ýþðÿíäÿ éàçûüû ýÿëèð. Ãûçà
éàõûííàøûð, îíó ñöðöéöô ìåøÿíèí äÿðèííèéèíäÿêè ìàüàðàñûíà àïàðûð. Øèð
ìåhðèíè îíà ñàëûð. Ìåøÿäÿí îâ îâëóéóð, ãóø ãóøëóéóð, ÿëèíÿ êå÷ÿíè ýÿòèðèô
ãûçà éåäèðèô-è÷èðäèð. Àõøàìëàð äà ãóúàüûíà àëûô éàòûð. Ýöííÿð, àéëàð êå÷èð,
ãûçû ìþhêÿì áèð àüðû òóòóð. Ãûç óøàüà éàòûð. Øèð óøàüà ãóëëóã åëèéèð. Áöêöð,
àíàñûíà âåðèô ÿìèçäèðèð.
Óøàõ èêè éàøûíà ÷àòûð. Ìåøÿäÿ éåêÿëäèéèííÿí î, øèð êèìè éåðèéèð, øèð
êèìè ñÿñäÿð ÷ûõàðûð. Ùàðàéà ýåäèðñÿ, øèð óøàüû äà þçöííÿí àïàðûð. Øèð åëÿ
áèëèðìèø êè, óøàõ îíóíäó. Àíúàõ ãóëäóððàð ãûçû ãà÷ûðàíäà ãûç îííàðäàí
óøàüà ãàëûôìûø.
Áèð ýöí øèð ìåøèéÿ ýåäÿíäÿ óøàüû àïàðìûð. Óøàõ îíóí äàëûíúà ýåäèð.
Ýÿëèô áèð ó÷óðóìà ÷ûõûð. Àéàüû ñöðöøöô öçöãîéëó éåëëÿíèð. Ýÿëèô ñóéóí
ãûðàüûíäà ãàëûð.
Àõøàì áèð ÷îâàíûí éîëó áóðäàí äöøöð. Óøàüû ýþðöô ñåâèíèð. Îíó
ýþòöðöô åâÿ ýÿòèðèð. ×îâàíûí þâëàäû îëìóðäó. Àðâàä óøàüû êþéíÿéèíèí
éàõàñûííàí êå÷èðèô þçöíÿ óøàõ åëèéèð. Óøàüûí àäûíû Ôàòìà ãîéóëëàð. Ãûç
áóðäà éåêÿëÿíìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê êîð ãûçûí àõûðû íÿ îëóð?
Ãûç íÿ ãÿäÿð ýþçëöéöðñÿ, óøàõ ýÿëèô ÷ûõìûð. Çàüàäàí ÷ûõûð, äÿâäÿíÿäÿâäÿíÿ óøàüû ýÿçèð. Ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèô ìåøÿíèí àõûðûíà ÷ûõûð.
Ñÿí äåìÿ, øàhûí îüëó îâà ÷ûõûôìûø. Ãàðàëòûéà ýèðÿíäÿ éîëóíó áóðäàí
ñàëûð. Êîð áèð ãûçûí àüëûéà-àüëûéà ýÿçäèéèíè ýþðöô îíà éàçûüû ýÿëèð. Áèð àç
äà èðÿëè ýÿëÿíäÿ ýþðöð êö, áó ãûç áèð ãÿíèðñèç ýþçÿëäè êè, äöíéàäà ìèñëèáàðàâàðû éîõäó.
Øàhûí îüëó äåéèð:
268
269
– Àé ãûç, ñÿí êèìñÿí, íÿ÷èñÿí, áóðäà íÿ àõòàðûðñàí?
Ñÿíóáÿð ãîðõà-ãîðõà äåéèð:
– Àé îüëàí, êèìñÿí, áèëìèðÿì? Ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàhà áèðúÿ ìÿíè
áó çöëöìíÿí ãóðòàð.
Ãûç ñûçëäûéà-ñûçäûéà áàøûíà ýÿëÿíè îüëàíà äàíûøûð. Îüëàíûí öðÿéè øàíøàí îëóð. Ãûçà äåéèð:
– Àéàüà äóð, ìèí àòûí òÿðêèíÿ!
ßëèíè àòûô ãûçû àòûí òÿðêèíÿ àëûô àïàðûð. Õÿâÿð ÷àòûð êû, áÿ äåìÿçñÿíìè
îüëóí áèð êîð ãûç ýÿòèðèô. Øàh ãÿçèáèííÿí äîäàõëàðûíû ýÿìèðèð. ßìð åëÿéèð
êè, èêèñèíè äÿ ìÿìëÿêÿòäÿí ÷ûõàðñûííàð. Àüûëëû àäàìëàð éûüûëûô øàhà
ìèííÿòÿ ýÿëèëëÿð:
– Âàðûí-éîõóí áèð çöðéÿòèí âàð, îíó äà ãîâàëàéûðñàí, áó Àëëàhà õîø
ýåòìÿç.
Øàh äåéèð:
– Áåëÿ çöðéÿòäÿí îëìàñà éàõøûäû. Áó ñààò áóííàðû ÷ûõàðûí áóðäàí.
Íà÷àð ãàëûô øàhçàäÿíè êîð ãûçíàí áàðàâàð ìÿìëÿêÿòäÿí ÷ûõàðûô
ãîâóëëàð. Ùÿð èêèñè áàø àëûô ýåäèð áèð ÷þëëö-áèéàâàíà. Ñÿíóáÿð äåéèð:
– Øàhçàäÿ, ýÿë ñÿí ìÿííÿí þòðö ÷þëëÿðÿ äöøìÿ.
Ãàéûò ýåò åâèíèçÿ. Ãîé ìÿí áóðàäà ãàëûì ãóðäà-ãóøà éåì îëóì.
Îíñóç äà ìÿíèì áàõòûì éîõäó.
Øàhçàäÿ äåéèð:
– Ñÿíóáÿð, áàõòûííàí ýèëåéëÿíìÿ. ×þëëÿðäÿ þëÿê, áèð éåðäÿ þëÿê.
Éàøàñàõ äà áèð éåðäÿ éàøûéàõ. Ìÿí ñÿíè ãîéóô håø éàíà ýåòìÿðÿì.
Áóííàð áóðäà äöçöí îðòàñûíäà ãàëäûëàð. Øàhçàäÿ àüàøäàí, ÷ûð-÷ûðïûäàí
éûüûô ýÿòèðèô áèð àëà÷ûõ äöçÿëäèð. Ñÿíóáÿðíÿí áóðàäà ãàëûô éàìàí-éàõøû ýöí
êå÷èðèð. Áóííàð áóðàäà ãàëìàõäà îëñóí, ýþðÿê øèð íåéëÿäè?
Øèð àõøàì åâÿ áèð àç ýåæ ýÿëäè. Àéàüûííàí éàðàëàíìûø çàüàñûíà ýèðèð.
È÷ÿðèäÿ håø êèìè ýþðìöð. Ýþðöð ëÿëÿ êþ÷öô éóðäó ãàëûô. Íÿ ãûçû âàð, íÿ äÿ
àðâàäû. Áèð íå÷ÿ ýöí àüçûöñòÿ éàòûð. Àéàõëàðûíûí éàðàñû áèð àç éàõøûëàøûð.
Áèð ýöí òåçäÿí äóðóô çàüàñûííàí ÷ûõûð. Þç-þçöíÿ èíàääàøûð êû, hàðäà îëñà,
ýÿðÿê êîð ãûçû òàïà.
Øèð áöòöí ìåøÿíè ýÿçèð, håø éåðäÿ êîð ãûçû ýþðäöì äåéÿí îëìóð. Àõûð
éîðóëóô áèð àüàøûí àëòûíäà éàòûð. Áó àüàøäà äà áèð ãóø îòóðóô äÿðääè-äÿðääè
îõóéóðìóø. Ãóøóí ñÿñèíÿ øèð éóõóäàí àéûëûð. Ãóøóí îõóäóüóíó åøèäèô ëàï
hèðñäÿíèð. Àëòäàí-éóõàðû íÿ’ðèëëèéèð.
Ãóø äåéèð:
– Àé ìåøÿíèí àüàñû, íèéÿ hèðñäÿíèðñÿí. Äÿðäèì ÷îõäó, îõóéóðàì.
Øèð äåéèð:
– Ñÿíèí íÿ äÿðäèí âàð? Àçàä ãóøñàí, hàðà èñòÿñÿí, îðà ó÷óðñàí.
Ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿíè áèëñÿí, áèëÿðñÿí êè, äÿðä áåëÿ îëàð, äÿðääè êèìäè?.
Ãóø äåéèð:
– Àçàä îëñàì äà, ìÿíèì äÿ öðÿéèì âàð. Ìÿí áèð-íå÷ÿ èë áóííàí
ÿââÿë áèð êîð ãûç ýþðìöøÿì. Èíäè íÿ âàõòäû êû, îíó àõòàðûðàì.
Øèð äåéèð:
– Ñÿí îíó íåéëÿéèðñÿí?
Ãóø äåéèð:
– Ãóëäóððàð îíóí ýþçäÿðèíè ÷ûõàðûô éàíûíà ãîéìóøäóëàð. Ìÿí îíóí
ýþçäÿðèíè ýþòöðöô ñàõëàìûøàì. Èíäè ãîæàëìûøàì. Áèðäÿí þëöô åëèéÿðÿì,
îíóí ýþçäÿðè ìÿííÿí ýåäÿð. Áèðæÿ òàïûô ãûçûí ýþçäÿðèíè âåðñÿéäèì,
þëÿíäÿ äÿ ðàhàò þëÿðäèì.
Øèð ãóøóí äàíûøäûõàðûíû åøèäèô ÷îõ ñåâèíèð. Äåéèð:
– Àé ãóø, ìÿí äÿ ñÿí äÿðääÿéÿì. Ìÿí äÿ êîð ãûçû ýÿçèðÿì. Ýÿë
áàðàâàð àõòàðàõ, áÿëêÿ áèð éåðäÿí ñîðàüû ýÿëäè.
Ãóøíàí øèð éîëäàø îëóô éîëà äöøöëëÿð. Áó äàü ìÿíèì, î äàü ñÿíèí, ýÿëèô
áèð ÷þëëö áèéàâàíà ÷ûõûëëàð. Áèð áóëàõ òàïûô áàøûíäà äèíúÿëäèëÿð. Áó âàõò
ïÿðè ãûçäàðû ñóéà åíèëëÿðìèø. Ãóøó ýþðöô, îüóððóéóô àïàðûëëàð. Øèð éóõóäàí
îéàíûð êû, ãóø éîõäó. Ãóøó àõòàðà-àõòàðà ýÿëèô êîð ãûçûí êîìàñûíà ÷ûõûð.
Ýþðöð êö, áèð ýþçÿë îüëàí àòäàí äöøöô êîìàéà ýèðäè. Øèð ãàðàííûõ
äöøÿííÿí ñîíðà êîìàéà éàõûííàøûð. Ýþçäÿðèíÿ èíàíìûð. Ýÿçäèéè êîð ãûç
áóðäàéìûø. Áèð àç êå÷èð. Ýþðöð êö, áó ýþçÿë îüëàí êîð ãûçû äà ãóúàüûíà
àëûô éàòäû. Îííàð éóõóéà ýåäÿí êèìè øèð höúóì åëèéèô îüëàíû þëäöðìÿê
èñòèéèð. Ïÿíúÿñèííÿí âóðóô ãàïûéû ãûðûð. Àò êèøíèéèô îüëàíû éóõóäàí îéàäûð.
Îüëàííàí øèð ÿëáÿéàõà îëóð. Îüëàí øèðè þëäöðìÿê èñòèéÿíäÿ ãûç îüëàíûí
áèëÿéèííÿí òóòóô ãîéìóð. Îüëàíà äåéèð:
– Øàhçàäÿ, áó øèð ìàíà ÷îõ êþìÿê åëèéèô. Ìÿíè ýþðÿíäÿ ìÿíè þç
ãîëòóüó àëòûíäà ñàõëûéûô. Ñÿí äÿ êèøèëèê åëÿ, îíó áóðàõ.
Øàhçàäÿíèí ãîëëàðû áîøàëûð. Øèðè áóðàõûð. Øèð ÷ÿêèëèô þç éåðèíÿ ýåäèð.
Àììà øèð ýåæÿ-ýöíäöç ãûçíàí îüëàíû þëäöðìÿêäÿí þòðö éîëëàð àõòàðûð.
Øàhçàäÿíèí êîð ãûçäàí áèð îüëó îëóð. Àäûíû Èáðàhèì ãîéóëëàð. ×îõ
êå÷ìèð øèð éåíÿ höúóì ÷ÿêèð. Áàëàúà Èáðàhèì äÿ íÿííèäÿ éàòûðìûø. Áó
äÿôÿ äÿ hÿð øåé éàõøû ãóðòàðûð. Èøè áåëÿ ýþðÿí Øàhçàäÿ àðâàä-óøàüûíû äà
ýþòöðöô áóðäàí êþ÷öð.
Àç ýåäèëëÿð, ÷îõ ýåäèëëÿð äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåäèëëÿð, ýÿëèô áèð ìÿìëÿêÿòÿ
÷ûõûëëàð. Øàhçàäÿ ýåäèô øàhûí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóð. Øàhà õÿâÿð ÷àòûð
êû, äåìÿçñÿíìè ñÿíèí åë÷è äàøûíäà áûüûáóðìà áèð èéèä îüëàí îòóðóô. Ýÿëèôýåäÿíÿ ìåéäàí îõóéóð.
Øàh ÿìð åëÿéèð:
– Ùÿð êèìäèñÿ, îíó òåç áóðàéà ýÿòèðèí.
Îüëàíû ïàäøàhûí éàíûíà ýÿòèðèëëÿð. Îüëàí è÷ÿðè ýèðèô øàhà áàø ÿéèð. Øàh
îüëàíûí ñàëàìûíû àëûô îüëàíà äåéèð:
270
271
– Äå ýþðöì, êèìñÿí, íÿ÷èñÿí, ìÿííÿí íÿ èñòèéèðñÿí?
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìÿí óçàõäàí, ãÿðèô þëêÿäÿí ýÿëìèøÿì.
Áóðäà ñûüûíàúàüûì éîõäó. Óøàüûì äà êþðïÿäè, àðâàäûìûí ýþçäÿðè êîðäó.
Áó ýöííÿí ñàâàhà óìóäóì éîõäó. Ìÿðhÿìÿòèíèçè áèçèì öñòöìöçäÿí
ÿñèðýÿìèéèí.
Øàh îüëàíà äåéèð:
– Èëõûéà áàõà áèëÿðñÿíìè?
– Áàõàðàì.
Øàh îííàðà äàëäàëàíìàüà áèð êîìà âåðèð. Þçöíÿ äÿ áþéöê áèð àò èëõûñû
òàïøûðûð. Áóííàð áóðäà ãàëìàõäà îëñóí, åøèò ãóøäàí.
Ïÿðè ãûçäàðû ãóøó îüóðëóéóô àïàðûëëàð. Ãóø àéûëàíäà ýþðöð êö, hÿð
òÿðÿôäÿ ýöë-ýöëö, áöëáöë-áöëáöëö ÷àüûðûð. Åëÿ áèë úÿííÿòäè. Áàøûíûí
öñòöíäÿ ïÿðè ãûçäàðû îòóðóô íàüûë äàíûøûëëàð. Ïÿðè ãûçäàðû ãóøóí àéûëäûüûíû
ýþðöô äåéèëëÿð:
– Ñÿí èííÿí áåëÿ áèçíÿí ãàëàæàõñàí. Áèçèì ÷àðhîâóçóí éàíûíäà
ãàðîâóë ÷ÿêÿðñÿí êè, áèç ÷èììÿéÿ ýåäÿíäÿ ïàëòàððàðûìûçû îüóððàìàñûííàð.
Ãóø äåéèð:
– Ìÿí ñèçèí ãóëóíóç äà îëàðàì. Àììà ìàíà áèð éàõøûëûõ åëèéèí.
Ïÿðè ãûçäàðû äåéèð:
– Íÿ éàõøûëûõ èñòèéèðñÿí?
Ãóø äåéèð:
– Êîð ãûçû ýÿðÿê òàïàñûíûç.
Ãóø áèëäèêëÿðèíè, áàøûíà ýÿëÿííÿðè ïÿðè ãûçäàðà äàíûøûð.
Ïÿðè ãûçäàð ñþç âåðèð êè, éåðèí äåøèéèíäÿ äÿ îëñà, êîð ãûçû òàïûô
ýÿòèðÿæÿêëÿð. Ïÿðè ãûçäàðû ÷îõ àõòàðûð, àõûð êû, êîð ãûçû òàïûô áèhóø åëèéèá
ýÿòèðèëëÿð. Ãóøäàí ãûçûí ýþçëÿðèíè àëûô éåðèíÿ ãîéóëëàð. Öñòöííÿí òöïöðöô
äèëëÿðèëÿ ñèëèëëÿð. Ãûç àñãûðûô àéûëûð. Åëÿ áèë àíàäàí òÿçÿ îëóô. Ñÿíóáÿð áó
èøäÿðÿ ìàò ãàëûð. Ùÿð øåé îíà éóõó êèìè ýÿëèð. Ãûçäàðäàí ñîðóøóð:
– Ìÿí hàðäàéàì? Ìÿíè áóðàéà êèì ýÿòèðèô. Ýþçäÿðèìè êèì ñàüàëäûô?
Ïÿðè ãûçäàðû äåéèð:
– Ñÿí áó ãóøó òàíûéûðñàìû?
Ãûç äåéèð:
– Ìÿí íå÷ÿ èëäè êè, êîðàì. Ùåø êèìè òàíûìûðàì.
Ãóø äåéèð:
– Ñÿíóáÿð, ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàí?
Ñÿíóáÿð ãóøóí ñÿñèííÿí îíó òàíûéûô äåéèð:
– Ùÿ, èíäè òàíûäûì. Áÿ ñÿí ýåòìèøäèí ìÿíèì äÿäÿìíÿí-àíàìíàí
õÿâÿð ýÿòèðÿñÿí. Àììà ýÿëèô ÷ûõìàäûí.
Ãóø äåéèð:
– Ìÿí ýåòäèì ýþðäöì áèð áóëàüûí áàøûíäà äÿäÿííÿí àíàíû þëäöðöôëÿð! Ãàéûäàíäà ñÿíè òàïà áèëìÿäèì. Î âàõòäàí äà ñÿíè àõòàðûðàì.
Ñÿíóáÿð äÿäÿñèíèí àíàñûíûí þëäöéöíö åøèäèô àüëûéûð. Ñîíðà áàøûíà
ýÿëÿííÿðè éåððè-éàòàõëû îíà äàíûøûð. Ãóøóí áóíà éàçûüû ýÿëèô äåéèð:
– Ìÿí ñÿíèí ýþçäÿðèíè ñàüàëòìàõäàí þòðö áóðàéà ýÿòèðòäèì. Èíäè ñÿí
äÿ áèð àç äþçìÿëèñÿí, áóííàðûí ñèððÿðèíè þéðÿíÿê. Ñîíðà ñÿíè àçàä
åëèéÿðÿì.
Áóííàðû áóðàäà ãîéàõ, ýþðÿê áàëàúà Èáðàhèìíÿí øàhçàäÿíèí áàøûíà íÿ
èø ýÿëèð? Øàhçàäÿ àõøàì èøäÿí åâèíÿ ýÿëèð. Ãàïûíû à÷ûô è÷ÿðè ýèðÿíäÿ îíó
äÿhøÿò áöðöéöð. Òöêëÿðè áàøûíäà áèç-áèç îëóð. Óøàüûí íÿííèñèíèí áàøûíäà
áèð äÿíÿ íÿhÿíý èëàí, éåðäÿ äÿ áèð øèð þëöñö. Åøèéÿ, è÷ÿðèéÿ hà âóðíóõóð.
Ñÿíóáÿðè òàïà áèëìèð. Ýÿëèô øèðÿ áèð òÿïèê âóðóð. Ýþðöð êö, øèð þëöôäö. Þçö
äÿ áóííàðà höúóì åëÿéÿí hÿìÿí øèðäè. Áÿ îíäà øèðè êèì þëäöðöô?
Áèðäÿí èëàí àäàì êèìè äèë à÷ûô äåéèð:
– Øàhçàäÿ, øèðè ìÿí þëäöðìöøÿì. Óøàüû þëäöðìÿê èñòèéèðäè, ìÿí
ãîéìàäûì, þëäöðäöì îíó.
Øàhçàäÿ èëàíà ðàçûëûõ åëèéèô Ñÿíóáÿðèí éåðèíè ñîðóøóð.
– Ñÿíóáÿð ïÿðè ãûçäàðûíûí éàíûíäàäû. Îðàéà ýåòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäè.
Øàhçàäÿ äåéèð:
– Áÿñ ìÿí íåæÿ ýåäèì, íÿ åäèì?
– Ìÿí óøàüà áàõàðàì. Ñÿí ýåäÿðñÿí àü äèâëÿðèí ìÿñêÿíèíÿ. Éîë
àéðûúûíäà áèð íóðàíè ãîæà êèøè âàð. Î ñÿíÿ hÿð øåéè äåéÿæÿê.
Øàhçàäÿ óøàüûíû èëàíà, èëàíû äà àëëàhà òàïøûðûô, hàëàë-höììÿò åëèéèô
ýåòìÿéèí áèíàñûíû ãîéóð. Àç ýåäèð, öç ýåäèð, äÿðÿ-òÿïÿ, äöç ýåäèð, àõûð êû,
èëàí äåäèéè éåðÿ ýÿëèô ÷ûõûð. Èëàíûí äåäèéè êèìè éîë àéðûúûíäà áèð íóðàíè
ãîæóéà ðàñò ýÿëèð. ßäÿá-ÿðêàííàí ãîæàéíàí ýþðöøöð, áàøûíà ýÿëÿí ÿhâàëàòû
îíà íàüûë åëèéèð. Ãîæà äåéèð:
– Ñÿíè ïÿðèëÿðèí éàíûíà àíúàõ àü äèâ àïàðà áèëÿð. Àü äèâèí ìàüàðàñûíà
èñÿ áèðúÿ ñó àëòûííàí êå÷ìÿê ìöìêöíäö.
Ìàüàðàéà ýèðÿíäÿ à÷ûõ ãàïûëàðû þðòÿð, þðòöëö ãàïûëàðû à÷àðñàí. Ñîíðà
ãàòäàíìûø õàë÷àëàðû à÷àð, à÷ûëìûø õàë÷àëàðû éûüàðñàí. Àëòû îòàõ êå÷èô,
éåääèíúè îòàüà ýèðÿðñÿí. Äèâèí úàíû øöøÿäÿäè. Øöøÿíè õÿëâÿòúÿ ýþòöðöô
éåðÿ âóðìàõ èñòèéÿíäÿ äèâ îéàíûô ñàíà éàëâàðàæàõ. Ñÿí îíà éàëíûç
àíàñûíûí ñöäöíÿ àíä è÷ÿííÿí ñîíðà èíàíàñàí. Ùÿëÿ ìàüàðàéà òÿçÿ ýèðÿíäÿ
áèð êöïÿýèðÿí ãàðû ÷ûõàæàõ. Î, ñàíà äåéÿæÿê: "Ýÿë ÿëèìäÿêè òèêàíû ÷ûõàðò".
Íÿáàäÿ, íÿáàäÿ, îíà éàõûí ýåäÿñÿí.
272
273
Øàhçàäÿ ãîæàéíàí hàëàëëàøûô éîëà ðÿâàí îëóð. Áó éîëóíäà îëñóí, ýþðÿê
Ñÿíóáÿðèí áàøûíà íÿ ýÿëäè?
Ãóø ïÿðè ãûçäàðûí áöòöí ñèððÿðèíè þéðÿíèð. Áèð ýöí Ñÿíóáÿðè éàíûíà
÷àüûðûô äåéèð:
– Ñÿíóáÿð, ñÿí ïóñãóäà äóðàðñàí. Ïÿðè ãûçäàðû ñóéà ýèðèô ÷èìÿíäÿ
ýåäèô îííàðûí îòàüûíà ýèðÿðñÿí. Îòàõäà áèð ñàíäûõ÷à âàð. Îíó à÷ûô ñåhèðëè
÷ûðàüû ÷ûõàðàðñàí. Áöòöí äÿðäèíè îíà äåéÿðñÿí. ×ûðàõ ñàíà äåñÿ êè,
áÿõòèííÿí ðàçûñàíìû? Ñÿí äåéÿðñÿí, hÿ. Ñîíðàñûííàí èøèí éîõäó.
Ñÿíóáÿð ãóøóí äåäèéè êèìè åëèéèð. Àéëàðíàí ïÿðè ãûçäàðûíû ýöäöð. Áèð
ýöí îííàðûí ÷èìäèéèíè ýþðöð. Òåç ýÿëèð îííàðûí îòàüûíà. Ñàíäûüû à÷ûð.
Ñàíäûõäàí ÷ûðàüû ÷ûõàðûô äåéèð:
– Åé øàìëû ÷ûðàõ, ìÿíè áó äàðäàí ãóðòàð.
Î áàøûíà ýÿëÿííÿðè äÿ ÷ûðàüà äàíûøûð.
×ûðàõ ñîðóøóð:
– Áÿõòèííÿí ðàçûñàíìû?
– Ùÿ, ðàçûéàì. Áóíà áÿõò íåéëÿñèí? Ãÿçàäû äöøìöøÿì.
×ûðàõ äåéèð:
– Ãûðõûíúû éöêöí àëòûíäà áèð õàë÷à âàð, áèð äÿ ëèâàñ. Õàë÷ûéû ñÿðÿðñÿí
éåðÿ, ëèâàñû ÿéíèíÿ ýåéÿðñÿí. Õàë÷àéà äåéÿðñÿí: "Õàë÷à, ìÿíè ôèëàí éåðÿ
àïàð!" Î, ñÿíè èñòÿäèéèí éåðÿ àïàðàæàõ. Ëèâàñû ýåéèíÿíäÿ håø êèì ñÿíè
ýþðìöð.
Ãûç ãóøíàí ðàçûëàøûð. Áèð äÿôÿ éåíÿ ãûçëàð ÷àðhîâóçäà ÷èìÿíäÿ
Ñÿíóáÿðíÿí ãóø ýÿëèð îííàðûí îòàüûíà. Éöêöí àëòûííàí õàë÷àíû, ëèâàñû
÷ûõàðûëëàð. Ñîíðà îòóðóðëàð õàë÷àíûí öñòöíäÿ. Ãûç ëèâàñû ýåéèíèô õàë÷ûéà
äåéèð:
– Õàë÷à, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ áèçè àïàð Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí
þëêÿñèíÿ.
Õàë÷à ýþéÿ ãàëõûô ýåäÿíäÿ ïÿðè ãûçäàðû áóíó ýþðöð. ×îõ hîïïàíûôäöøöëëÿð, àììà áèð øåé åëèéÿ áèëìèëëÿð.
Ãóøíàí ãûç ýÿëèô åâëÿðèíèí éàíûíäà äöøöëëÿð. Ñÿíóáÿð õàëûíû éûüûô, è÷ÿðè
ýÿòèðèð. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûð. Èðè áèð èëàí óøàüûííàí îéíóéóð.
Ñÿíóáÿð èëàííàí, óøàüûííàí ýþðöøöð. Óøàüûíû áàüðûíà áàñûô äóç êèìè
éàëûéûð.
Ãóø àüëûéûô äåéèð:
– Áóäó, ìÿí àéäûí ýþðöðÿì, øàhçàäÿ äàðäàäû.
Ãûç ãàðà êÿëàüàéûñûíûí óæóíäàí áàõûô ýþðöð êö, äîüðóäàí äà øàhçàäÿ
äàðäàäû.
– Äàéàíìàõ îëìàç. Ýåäèô îíó äàðäàí ãóðòàðìàõ ëàçûìäû.
Ãûç Èáðàhèìè èëàíà òàïøûðûô, èëàíû äà àëëàhà òàôøûðûô éîëà ÷ûõûð. Èëàí
hàðàéà, íåæÿ ýåòìÿéè îííàðà ñþéëöéöð. Ãûç ãóøíàí õàë÷àíûí öñòöíäÿ
îòóðóô äåéèð:
– Õàë÷à, Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí åøãèíÿ áèçè àü äèâèí ìÿìëÿêÿòèíÿ
ýåäÿí éîëóí àéðûúûíäàêû íóðàíè ãîúàíûí éàíûíà àïàð.
Õàë÷à ýþéÿ ãàëõûô îííàðû àïàðìàõäà îëñóí, ýþðÿê øàhçàäÿíèí áàøûíà
íÿ èøäÿð ýÿëäè.
Øàhçàäÿ õåéëè éîë ýåäèô íóðàíè ãîæàíûí äåäèéè ÷àéà ÷àòûð. Ýþðöð êö, áèð
àäàì áàëûõ òóòóð. Ýåäèô îíóí éàíûíäà äèíìÿçúÿ äóðóô áàõûð. Áèðäÿí áèð èðè
áàëûõ îíóí òîðóíà äöøöð. Î àäàì ñåâèíÿ-ñåâèíÿ áàëûüû ÷ûõàðûõ òîðâàñûíà
ñàëûð. Øàhçàäÿíèí áàëûõäàí õîøó ýÿëèð. Òîðâóéó ÿëèíÿ àëûô áàëûüû ÷àéà àòûð.
Ùÿìÿí àäàì ýåðèéÿ ÷þíöð. Øàhçàäÿéíÿí äàëàøûð êû, áàëûüû íèéÿ ÷àéà
àòäûí. Øàhçàäÿ îðäàí óçàõëàøûð éîëóíà äàâàì åäèð. ×àé áîéó áèð àç àøàüû
åíèð. Áèðäÿí áèð ñÿñ ýÿëèð.
Øàhçàäÿ áàøûíû ãàëäûðàíäà ýþðöð êö, õèëàñ åëÿäèéè áàëûõ áàøûíû ñóäàí
÷ûõàðûô àäàì êèìè äèë à÷ûô äàíûøûð:
– Øàhçàäÿ, ñÿí ìàíà áþéöê éàõøûëûõ åëÿäèí. Îíóí ÿâÿçèíäÿ ñàíà íÿ
âåðèì?
– Ùåø íÿ èñòÿìèðÿì, áàæàðûðñàí ìÿíè ñóéóí àëòûííàí àü äèâèí
ìàüàðàñûíà êå÷èðò.
Áàëûõ äåéèð:
– Ýÿë áåëèìÿ ìèí, ìÿííÿí áÿðê-áÿðê òóò.
Áàëûõ øàhçàäÿíè áåëèíÿ àëûô ñóéóí àëòûíà úóìóð. Áèð äÿ îíó ìàüàðàíûí
éàíûíäà ñóäàí ÷ûõàðäûð.
Áàëûõ îüëàíà äåéèð:
– Íÿ âàõò äàðà äöøñÿí, ìÿíè ñÿñäÿ. Ìÿí áàëûõëàð øàhûéàì.
Øàhçàäÿ áàëûõíàí ýþðöøöô öç òóòóð ìàüàðûéà òÿðÿô. Íóðàíè êèøèíèí
äåäèéè hàìàí ìàüàðàéû òàïûð. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ ãàïûíûí àüçûíäà áèð êöïÿýèðÿí
ãàðûéíàí ðàñòäàøûð. Ãàðû îíó ýþðÿí êèìè à÷ûð ñþç äàüàðúûüûíûí àüçûíû,
áàøäûéûð úàíà ñàðû éàü êèìè éàéûëàí øèðèí-øèðèí ñþçäÿðäÿí öéöäöô òþêìÿéÿ.
– Áûé, áàëà, õîø ýÿëèô, ñÿôà ýÿòèðèôñÿí. Áóðà íÿ ìÿãñÿäíÿí ýÿëèôñÿíñÿ,
ñàíà ìÿí êþìÿê åëèéÿæÿì. Ýÿë áó ÿëèìäÿêè òèêàíû ÷ûõàðò, íÿíÿ ñÿíÿ
ãóðâàí.
Ãàðû åëÿ äèëëÿð òþêöð, åëÿ äèëëÿð òþêöð êö, øàhçàäÿíèí ñàããûçûíû
îüóððóéóð. Øàhçàäÿ ÿëèíè àòûô òèêàíû ÷ûõàðìàõ èñòèéÿíäÿ òèëñèìÿ äöøöô
îðàäà ãàëûð. Àðâàä îíó ñöïöðýÿ åëèéèô ãàïûíûí äàëûíà ãîéóð.
Èíäè åøèò Ñÿíóáÿðäÿí. Ñÿíóáÿð ýÿëèô ãîæàíûí éàíûíäà éåðÿ äöøöð.
Ñàëàì âåðèô ÿëåéê àëàííàí ñîíðà ÿhâàëàòû äàíûøûð. Ãîæà äåéèð:
– Ìàüàðàéà ÷àòàíäà ýåðèéÿ áàõìà, òèëñèìÿ äöøÿðñÿí. Øàhçàäÿ ãàïûíûí
äàëûíäà ñöïöðýöéÿ äþíöô. Îíó àíúàõ âÿ àíúàõ êöïÿýèðÿí ãàðû òèëñèìíÿí
274
275
÷ûõàðà áèëÿð. Êöïÿýèðÿí ãàðû ñà÷ûííàí ÷îõ ãîðõóð. Îíóí ñà÷ûíäàí òóòñàí
åëÿ áèë hÿð øåé ñÿíèí ÿëèíäÿäè.
Ãîæà äåäèéèíè äåéèô éîõ îëóð. Ñÿíóáÿð ÷îõëó ôèêèðäÿí, ýþòöð-ãîéäàí
ñîíðà ëèâàñûíû ýåéèíèô ãóøíàí áàðàââàð õàë÷ûéà ìèíèô äåéèð:
– Õàë÷à, áèçè àü äèâèí ìàüàðàñûíûí éàíûíà àïàð.
Õàë÷à ó÷à-ó÷à ýÿëèô ìàüàðàíûí éàíûíà ÷àòûð. Ãûç ãóøà äåéèð:
– Àé, å’òèâàððû ãóø, ñÿí êöïÿýèðÿí ãàðûíûí áàøûíû ãàò, ìÿí îíóí ñà÷ûíû
ÿëèìÿ àëûì.
Îííàð èêèñè äÿ è÷ÿðè ýèðèð. Êöïÿýèðÿí ãàðû ãóøó ýþðöð, ãûçû ýþðìöð. Ãóø
êöïÿýèðÿíèí ýþçö ãàâàüûíäà îéóííàð à÷ûô ôûððàíûð. Êöïÿýèðÿí àúûõëàíûð,
ãóøó òóòìàõ èñòèéèð. Ãûç ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìèéèô ÿëèíè àòûô îíóí ñà÷ûííàí
éàïûøûð. Êöïÿýèðÿí ãàðû áàð-áàð áàüûðûð:
– Ñà÷ûìû áóðàõ, íÿ èñòèéèðñÿí âåðèì.
Ãûç äåéèð:
– Ñöïöðýÿíè àäàì åëÿ, ñÿíè áóðàõûì. Éîõñà ñà÷ûíà îä âóðàæàì.
Êöïÿýèðÿí ãîðõóñóííàí ñöïöðýöéö îâñóííóéóô, îõóéóô, öôöðöð, îíó
àäàì øÿêëèíÿ ñàëûð.
Ãûç äåéèð:
– Øàhçàäÿ, åøèéÿ ÷ûõ.
Øàhçàäÿéíÿí ãóø åøèéÿ ÷ûõûð. Ãàðû äåéèð:
– Ãàïûëàð þðòöëöí, ãîéìóéóí ãûç ÷ûõñûí. Ãàïûëàð þðòöëöð. Ñÿíóáÿð
è÷ÿðèäÿ ãàëûð.
Õåéëè êå÷èð. Ñÿíóáÿð áèð äÿ ýþðöð íÿ, ýþé ýóðóëäàäû, èëäûðûì ÷àõäû. Î,
òåç ýÿëèô ãàïûíûí àüçûíäà äóðóð. Êöïÿýèðÿí ãàïûéû à÷àíäà ãûç îíóí
ñà÷ûííàí éàïûøûô äåéèð:
– Ìÿíè åøèéÿ ÷ûõàðò. Éîõñà, ñÿíè þëäöðÿæÿì.Êöïÿýèðÿí ãàðû ÿëÿøñûç
ãàëûô ãûçû åøèéÿ ÷ûõàðûð. Ñÿíóáÿð åøèéÿ ÷ûõàí êèìè øàhçàäÿéÿ äåéèð:
– Øàhçàäÿ, òåç áèð îä ãàëà!
Øàhçàäÿ îä ãàëûéûð. Ãûç îäó ýþòöðöô êöïÿýèðÿíèí ñà÷ûíû îääóéóð. Ñà÷û
îä òóòàí êèìè êöïÿýèðÿí éûõûëûô þëöð. Ãûç ëèâàñû ÿéíèííÿí ÷ûõàðûô
øàhçàäÿéÿ äåäè:
– Ìÿíè òàíûäûí?
Øàhçàäÿ ýþçäÿðèíÿ èíàíìûð. Ñÿíóáÿð ñàü-ñàëàìàò ãàðøûñûíäà äàéàíäû.
Ãóúàõëàøûô þïöøöô, ýþðöøöëëÿð. Áàøäàðûíà ýÿëÿííÿðè áèð-áèðèíÿ íàüûë åëèéèô,
õàë÷àéà ìèíèëëÿð. Õàë÷à îííàðû ýÿòèðèô ìÿìëÿêÿòäÿðèíÿ ÷àòäûðûð. Øàhçàäÿ
èëàíûí öçöííÿí-ýþçöííÿí þïöô îíà ðàçûëûõ åëÿéèð. Èëàí ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ
øàhçàäÿ ãîéìóð, îíó éàíûíäà ñàõëàéûð. Õÿâÿð ýåäèô ÷àòûð øàhà
äåìÿçñÿíìè, èëõû÷ûíûí àðâàäû áèð ó÷àí õàë÷à ýÿòèðèô øàhûí òàìàhû ýöæ ýÿëèð.
Øàhçàäÿéíÿí àðâàäûíû éàíûíà ÷àüàüûðòäûðûô äåéèð:
– Åøèòìèøÿì, ñèçäÿ ó÷àí õàë÷à âàð. Áó íåæÿ îëàð êû, ìÿí ïàäøàh îëà-
îëà áó õàë÷à ìÿíäÿ îëìàñûí, áèð èëõû÷ûäà îëñóí.
ßð-àðâàä ãàëûð ìÿÿòòÿë. Ñÿíóáÿð äåéèð:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ðöñõÿò âåð, ýåäÿê õàë÷ûéû ýÿòèðÿê.
Øàh îííàðû áóðàõûð. Áèð äÿ õÿâÿð ýÿëèð êè, õàë÷à ýþéÿ ãàëõûô.
Øàhçàäÿéíÿí àðâàäû, Èáðàhèì, ãóø âÿ èëàí äà îíóí öñòöíäÿ ó÷óëëàð. Øàí
áàøûíà-ýþçöíÿ äþéÿ-äþéÿ ãàëûð.
Îííàð ýÿëèô ÷ûõûëëàð øàhçàäÿíèí äÿäÿñèíèí éóðäóíà. Øàh õÿâÿð òóòóô
îüëóíóí, ýÿëèíèíèí ïèøâàçûíà ÷ûõûð, þïöøöô, ýþðöøöëëÿð. Øàh òóòäóüó èøäÿí
ïåøìàí îëóð. Òàõòûííàí ÿë ÷ÿêèô îüëóíó éåðèíäÿ îòóðäóð. Áóííàð áóðäà
øàä-õöððÿì þìöð ñöðöëëÿð. Èíäè ýþðÿê Ñÿíóáÿðèí ãóëäóððàðäàí îëàí
ãûçûíûí àõûðû íÿ îëäó.
Ôàòìà ÷îâàíûí åâèíäÿ áþéöéöô hÿääè-áóëóüà ÷àòûð. Áèð ýöí ÷þëäÿ
éåìëèê éûüäûüû éåðäÿ ÿëèíè áû÷àõ êÿñèð. Îòóðóô àüëûéûð. Áó çàìàí äàëäàí
áèð ñÿñ åøèäèð:
– Ôàòìà, èíéÿ àüëûéûðñàí?
Ôàòìà ãîðõà-ãîðõà ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõûð. Îòäàðûí àðàñûííàí áèð àü
èëàí áàøûíû ãàëäûðûô îíà áàõûð. Ôàòìà ãîðõóô ãà÷ìàõ èñòèéèð.
– Àé ãûç, ìÿííÿí ãîðõóô åëÿìÿ, ñàíà äÿéìÿðÿì. Äå ýþðöì, íèéÿ
àüëûéûðñàí? Éîõñà àíàí éàäûíà äöøöô?
Ãûç äåéèð:
– Íÿ àíà?
– Íåæÿ éÿ’íè. Íÿ àíà? Åøèò, áèë âÿ àýàh îë êó, ñÿíèí àíàí Ñÿíóáÿð
õàíûìäû.
Èëàí áèëäèêëÿðèíè ãûçà äàíûøûð.
Ãûç äåéèð:
– Ìÿí íÿ òÿhÿð àíàìûí éàíûíà ýåäÿ áèëÿðÿì?
– Ýåò åâäÿí ðàçûëûõ àëûô ýÿë, ìÿí ñÿíè àïàðûì.
Ãûç àüëûéà-àüëûéà åâÿ ýÿëèð. Àíàñûíûí öñòöíö êÿñèô äåéèð:
– Äå ýþðöì, ñÿí ìÿíè hàðäàí àëûôñàí?
Àíàñû ýþðöð êö, ãûç hàðäàíñà èøè áèëèð. Áàøäàðûíà ýÿëÿíè ãûçà äàíûøûð.
Ãûç äåéèð:
– Ìÿí ýåäèðÿì àíàìû àõòàðìàüà.
Àðâàä äåéèð:
– Èíäè êû, ýåäèðñÿí, ýåò, àëëàh àìàíàòûíäà. Áó ãîëâàüûíû äà þçöííÿí
àïàð. Äàðà äöøñÿí, õÿðøäèéÿðñÿí.
×îâàííàí àðâàäû ãûçíàí ãóæàõëàøûô hàëàë-höììÿò åëèéèô, îíà õåéèð-äóà
âåðèëëÿð.
276
277
Ãûç håéáÿñèíè ÷èéíèíÿ àñûô èëàíûí éàíûíà ýÿëèð. Îííàð éîëà äöøöëëÿð.
Àç ýåäèëëÿð, ÷îõ ýåäèëëÿð, äÿðÿëÿð àøûð, äàüëàð êå÷èëëÿð. Õöëàñÿ, ýÿëèô
àíàñûýèëèí ìÿêàíûíà ÷àòûëëàð.
Èëàí ãûçà äåéèð:
– Åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðàõ. Áèçè è÷ÿðè àïàðàíäà hÿð øåéè à÷ûô
ñþéëöéÿðñÿí.
Îííàð áóðàäà îòóðóëëàð. Øàhà õÿáÿð ÷àòûð êû, åë÷è äàøûíäà áèð ãûçíàí áèð
èëàí îòóðóô. Øàh ãûçíàí èëàíû éàíûíà ÷àüûðòäûðûð.
Ãûç ýÿëèô øàhà áàø ÿéèð.
Øàh äåéèð:
– Àé ãûç, ñÿí êèìñÿí, åë÷è äàøûíäà îòóìàõäà ìÿãñÿäèí íÿäè?
Ãûç áèëäèêëÿðèíè äàíûøûð. Øàh èíàíìûð. Ñÿíóáÿðè éàíûíà ÷àüûðûð. Ñÿíóáÿð
ãûçû ýþðÿíäÿ åëÿ áèë îíà ãóøó ãîíóð. Îíà ãàíû ãàéíûéûð. ßhâàëàòäàí hàëè
îëàííàí ñîíðà ãûçà ñàðûëûô àüëûéûð. Àíà-áàëà áèð-áèðèíè äóç êèìè éàëûéûð.
Ãûçû ñàõëàéàí ÷îâàííàí àðâàäûíû äà ýÿòèðèëëÿð. Øàh îííàðà áÿõøèø âåðèô
éîëà ñàëûð. Ñîíðà èëàíà äåéèð:
– Éàõøûëûüûíà ýþðÿ ñàíà íÿ ãóëëóõ?
– Ìàà håø íÿ ëàçûì äåéèë. Ðöñõÿò âåð ýåäèì áàëàëàðûìûí éàíûíà.
278
ÒÈËÑÈÌß ÄÖØÌÖØ ÃÛÇ
Áèðè âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø, êå÷ìèø çàìàííàðäà áèð êèøè âàðûéìûø. Áó
êèøèíèí áèð ãûçû, áèð îüëó âàðûéìûø. Ãûçûí àäû Ïÿðè, îüëàíûí àäû
Úöìøöäöéìöø. Êèøè ÷îâàííûõ åëèéèô êöëôÿòèíè äîëàíäûðûðìûø. Ãûçû Ïÿðè äÿ
ýöíöíö ãîéóííàðûí äàëûíäà êå÷èðÿðìèø.
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ êèøè õÿñòÿëÿíèð. Î, ãûçûíû éàíûíà ÷àüûðûô äåéèð:
– Ãûçûì, áó ýöííÿí ìÿí ÷þëÿ ýåäÿ áèëìèéÿæÿì. Ãîéóííàðû àïàðûô áó
éàõûííàðäà îòàðàðñàí. ×îõ óçàüà ýåòìÿçñÿí.
Ãûç äåäè:
– Áàø öñòÿ, àòà!
Ãÿðÿç, ãûç ãîéóííàðû ãàâàüûíà ãàòûô ÷þëÿ àïàðäû. Áèð õåéëè îòàðàííäàí
ñîíðà ÷àéûí ãûðàüûíäà ñóéà åíäèðäè. Ãîéóííàð êöðíÿøÿ éûüûëûô êþéøÿê
âóðóô éàòäûëàð. Ïÿðèíè äÿ áóðàäà éóõó àïàðäû.
Áó âàõò Ïÿðè ãûçäàðû ñóéóí êÿíàðûíäàêû àüàúà ãîíóôëàðìûø. Ãûçûí
éàòäûüûíû ýþðöô îíó ãûëëûúà äîíóíà ñàëäûëàð, ãîéóííàðû äà àïàðûô ýåòäèëÿð.
Áèð õåéëè êå÷ÿííÿí ñîíðà ãûç àéûëûäû. Èñòÿäè ãàëõûô éåðèéÿ, ýþðäö êö,
àäàì êèìè éåðèéÿ áèëìèð, håéâàí êèìè éåðèéèð. Ãûç ñåhèððÿíäèéèíè áàøà
äöøäö. Ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýÿëèô áèð ìåøèéÿ ÷ûõäû. Áó ìåøÿëÿð Ïÿðè ãûçäàðûíûí
ìÿñêÿíèéìèø. Ãûç ìåøÿäÿ áèð àç ýÿçèô-äîëàíäû, áèð àüàúûí îéóüóíà ýèðèô
éàòìàõ èñòÿäè, àììà äÿðääÿí éàòà áèëìÿäè. Î éàíà ÷þíäö, áö éàíà ÷þíäö,
áó ìèíâàëíàí ýåæèéè ñàâàh åëÿäè. Îíó áóðàäà ãîéàõ, ýþðÿê ãàðäàøû
Úöìøöäöí áàøûíà íÿ ýÿëäè.
Àõøàì Úöìøöä åâÿ ýÿëäè. Ýþðäö íÿ Ïÿðè âàð, íÿ ñöðö. Äÿäÿñè äÿ
éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòûð. Úöìøöä Ïÿðèíèí äàëûíúà éîëà äöçÿëäè. Àç ýåòäè,
÷îõ ýåòäè, ãàâàüûíà áèð ãóðâàüà ÷ûõäû.
Úöìøöä ñîðóøäó:
– Àé äèëñèç håéâàí, äå ýþðöì Ïÿðè hàðäàäû?
Ãóðâàüà äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Ìÿí áèëìèðÿì. Ãàâàüûíà áèð ÷ÿéèðòýÿ ÷ûõàúàõ. Î, áàæûíûí éåðèíè
áèëÿð.
Úöìøöä éîëó ÿëèíÿ àëûô àç ýåòäè, öç ýåòäè, èéíÿ éàðûì éîë ýåòäè.
Ãàâàüûíà áèð ÷ÿéèðòýÿ ÷ûõäû. ×ÿéèðòýÿ éîëóí îðòàñûíäà þçöíäÿí éåêÿ áèð
÷þïö ñöðöéöðäö. Úöìøöä îíà éàõûííàøûô äåäè:
– Àé äèëñèç håéâàí, äå ýþðöì, Ïÿðè áàæûì hàðäàäû? Áÿëêÿ ñÿí éåðèíè
áèëèðñÿí?
×ÿéèðòýÿ äåäè:
– Ìÿí hàðäàí áèëÿæÿì. Áèð àç ýåò ãàâàüûíà áèð ãóðä ÷ûõàæàõ. Î, áèëÿð.
Îííàí ñîðóø.
Úöìøöä ÷àðûüûíûí äàâàíûíû áÿðêèäèô éîëà áàøäàäû.Áèð õåéëè ýåòäè, áèð
279
ãóðäà ðàñò îëäó. Ãóðä òîðïàüû åøèðäè. Úöìøöä ñîðóøäó:
– Àé àëëàhûí äèëñèç håéâàíû, áÿëêÿ Ïÿðèäÿí õÿâÿðèí îëà?
Ãóðä äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Ö÷ éîë àéðûúûíäà áèð èëàí âàð. Áÿëêÿ, î áèëÿ, ìÿí hàðäàí áèëèì?
Úöìøöä éîëó ÿëèíÿ àëäû. Äÿðÿëÿðäÿí éåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí ñåë êèìè
êå÷ÿðÿê ýÿëèô ö÷ éîë àéðûúûíà ÷àòäû. Èðè áèð èëàí ãûâðûëûô îòóìóøäó. Úöìøöä
èëàíà éàõûííàøûô ñàëàì âåðäè. Ñîíðà äåäè:
– Èëàí ãàðäàø, áÿëêÿ áàúûì Ïÿðèíèí éåðèíè áèëèðñÿí?
Èëàí Úöìøöäö òÿïÿäÿí-äûðíàüà ñöçäö, îííàí õîøó ýÿëèô äåäè:
– Àé îüëàí, ñÿíèí áàæûí äàðäàäû. Îíó ãóðòàðìàõ ÷îõ ÷ÿòèíäè.
– ×ÿòèí äÿ îëñà ãóðòàðìàëûéàì. Ñÿí éåðèíè äå.
Èëàí äåäè:
– Ýþðäöéöí áó èêèíúè éîëíàí ýåäÿðñÿí. Ãàâàüûíà áèð ìàüàðà ÷ûõàæàõ.
Î ìàüàðàíûí è÷èíè ýÿçÿðñÿí. Ãûðõûíúû îòàõäà áó ñèððè áèëÿæÿêñÿí.
Úöìøöä ñåâèíÿ-ñåâèíÿ èëàííàí ñàëàìàòäàøûô éîëóíà äöçÿëäè. Àç ýåòäè,
÷îõ ýåòäè, èéíÿ éàðûì éîë ýåòäè, èêèíúè éîëóí ãóðòàðàúàüûíäà áèð ìàüàðàéà
ðàñò ýÿëäè. Ìàüàðàíûí è÷èíÿ ýèðäè. Îòóç äîããóç ãàïû êåøäè. Îòàõëàð
áîìáàëàíáîøóéäó. Áèñìèëëàh äåéèô ãûðõûíúû îòàüûí ãàïûñûíû àøäû. Ýþðäö
êö, áóðà äà áîøäó. Ùåø áèð ñÿñ-ñÿìèð éîõäó. Áèð àç äà èðÿëè ýåòäè. Îòàüûí
áèð êöíúöíäÿ áèð ãûçûë ñàíäûõ ýþðäö. ßââÿëúÿ ãîðõóô ñàíäûüû àøìàõ
èñòÿìÿäè. Ñîíðà úöð’ÿòÿ ýÿëèô ñàíäûüà áèð òÿïèê âóðäó. Ñàíäûõäàí áèð ñÿñ
ýÿëäè:
– Úöìøöä, íèéÿ ÷èðòìÿ èëÿ âóðóô ãûðûðñàí. Ãàïàüû à÷ûõäû. ßëèíè àò,
à÷àæàõñàí.
Úöìøöä ãûç ñÿñè åøèäèô öðÿêëÿíäè. Ñàíäûüûí ãàïàüûíû à÷äû. Ñàíäûüûí
è÷èííÿí áèð ãûç øÿêëè ÷ûõäû. Úöìøöä øÿêëè ýþðÿí êèìè ãûçà âóðóëäó. Ãûçûí
äÿðäèííÿí äÿëè-äèâàíÿ îëäó. Ãûç åëÿ ýþçÿëèéäè, åëÿ ýþçÿëèéäè êè, éåìÿ,
èøìÿ, õÿòòè-õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Ýþçÿëëèêäÿ òàéû-áàðàâàðû
éîõóéäó. Úöìøöä øÿêëè ãîéíóíà ãîéóô ñàíäûõäàêû ãûëûíúíàí êàüûçû äà
ýþòöðäö. Êàüûçû à÷ûô îõóäó. Îðäà éàçûëìûøäû:"Úöìøöä, ñÿí ìÿíèì
áóòàìñàí. Ìÿííÿí áàøãàñûíà éàð îëà áèëìÿçñÿí. Ìÿí ãàðà äèâèí òèëñèìèíÿ äöøìöøÿì. Ö÷öíúö éîëíàí ýÿëèô ìÿíè òàïàðñàí. Ìÿíè àíúàõ ñàíäûõäàêû ãûëûíúíàí ãóðòàðà áèëÿðñÿí. Ùöðö"
Úöìøöäöí äÿðäè áèðÿ-áåø àðòäû. Ïÿðè äÿ éàäûííàí ÷ûõäû, Ùöðöíöí
ñåâäàñûíà äöøäö.
Úöìøöä ö÷öíúö éîëíàí ýåòìÿéèí áèíàñûíû ãîéäó. Àç ýåòäè, öç ýåòäè,
äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, ýÿëèô áèð ìåøèéÿ ÷àòäû. Úöìøöäö áóðàäà ãîéàõ, ýþðÿê
Ïÿðè íåæÿ îëäó?
Ïÿðè ìåøÿäÿ hÿððÿíÿ-hÿððÿíÿ ãàëìûøäû. Áèð ýöí ïàäøàhûí îüëó áàøûíà
áèð äÿñòÿ éûüûô îâà ÷ûõìûøäû. Îííàð õåéëè äîëàíäûëàð, àììà ÿëëÿðèíÿ áèð
øåé êåøìÿäè. Ýåðè ãàéûäàíäà ïàäøàhûí îüëó ýþðöð êö, ãûëëû áèð håéâàí
àüàúûí îéóüóíà ýèðäè. Òåç àòäàí äöøöô þçöíö îéóüà éåòèðäè. Ãûëûíú ÷ÿêèô
îíó âóðìàã èñòèéÿíäÿ ãûëëûúà äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Àìàíäû, ìÿíè âóðìà, ìÿí håéâàí äåéèëÿì.
Øàhûí îüëó äåäè:
– Áÿ håéâàí äåéèëñÿí, íÿñÿí?
Ãûëëûúà äåäè:
– Ìÿíè åâèíÿ àïàð, hÿëâÿò ñÿíÿ áèð õåéðèì äÿéÿð.
Øàhûí îüëó ÷îõ ôèêèðäÿí ñîíðà ãûëëûúàíû åâÿ ýÿòèðäè. Øàh áóííàí
hèðñäÿíèô äåäè:
– Áó ñààò àïàðûí áóíóí áàøûíû êÿñèí!
Ãûëëûúà ýþðäö êö, áóíó þëäöðÿúÿêëÿð. Äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Ìÿí håéâàí äåéèëÿì. Ìÿí ÷îâàíûí ãûçû Ïÿðèéÿì. Ìÿíè òèëñèìÿ
ñàëûôëàð.
Ùàìûíûí îíà ÷îõ éàçûüû ýÿëäè. Äåäèëÿð: ãîé áóðàäà ãàëñûí. Øàhçàäÿ
äåäè:
– Àòà, ìÿí ýåäèô áó òèëñèìè ñûíäûðàæàì.
Øàh äåäè:
– Áàëà, ýåäÿðñÿí áèðäÿí áàøûíà ãÿçà-çàä ýÿëÿð, áó ÷îõ ãîðõóëóäó, ýÿë
áó ôèêèðäÿí ÷ÿêèí.
Øàh ÷îõ äåäè, îüëó àç åøèòäè. Øàhçàäÿ éàðàõëàíûô, éàñàõëàíûô éîëà ðÿâàí
îëäó. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, áèëìèðÿì íÿ ãÿäÿð éîë ýåòäè àõûð êû, ö÷ éîë
àéðûúûíà ýåäèô ÷ûõäû. Ýþðäö éîëóí ãûðàüûíäà áèð éåêÿ èëàí ãûâðûëûô éàòûð.
Îüëàí ãîðõóô ýåðè ÷ÿêèëäè. Èëàí äåäè:
– Îüëàí, ãîðõìà, éàõûí ýÿë.
Øàhçàäÿ äåäè:
– Èëàí ãàðäàø, ñÿí ìÿíÿ êþìÿê åëèéÿ áèëÿðñÿíìè?
Èëàí äåäè:
– Ìÿííÿí íÿ èñòèéèðñÿí?
– Ìÿí Ïÿðè õàíûìû òèëñèìíÿí ãóðòàðìàõ èñòèéèðÿì.
Èëàí äåäè:
– Îíó Ïÿðè ãûçäàðû òèëñèìÿ ñàëûô. Îðà ýåäÿííÿð ýåðè äþíìÿç.
– Ìÿí íåéíèéÿ áèëÿðÿì?
Èëàí äåäè:
– Ñÿí ýåäÿðñÿí Ïÿðèëÿð ïàäøàhûíûí éàíûíà. Îíäà hÿð øåéè áèëÿðñÿí.
Øàhçàäÿ îðàäàí öç ãîéäó Ïÿðèëÿð ïàäøàhûíûí ìÿñêÿíèíÿ. Áàõûô ýþðäö
êö, áóðäà hÿð øåé òèëñèìäÿäè. Íÿéÿ éàõûí ýåäèðñÿ, hÿð òÿðÿôäÿí ñÿñäÿð
280
281
ýÿëèð: "Òóòóí, ãîéìóéóí!" Îüëàí áèð àüàúûí àëòûíäà îòóðóô ôèêðÿ ýåòäè.
Áàõäû êû, áóðäà ýÿçìÿê ÷îõ ãîðõóëóäó.
Àüàúûí àëòûíäà îòóðäóüó éåðäÿúÿ îíó éóõó òóòäó. Åëÿ áó âàõò áàøûíûí
öñòöíäÿ èêè ãóø hàçûð îëóô äàíûøìàüà áàøäàäû. Ãóøëàðäàí áèðè äåäè:
– Áàæûëû-áàæûëû, áó îüëàíû òàíûéûðñàí?
Î áèðè äåäè:
– Éîõ áàæûëû, òàíûìûðàì.
Áèðèíúè ãóø äåäè:
– Áàæûëû, áó îüëàí Ôèðÿíý øàhûíûí îüëóäó. ×îâàíûí ãûçû Ïÿðèíè
òèëñèìíÿí ãóðòàðìàõ ö÷öí ýÿëèô. Íÿ òÿhÿð ïàäøàhûí éàíûíà ýåäÿ êè, òèëñèìÿ
äöøìöéÿ?
Èêèíúè ãóø äåäè:
– Áàæûëû, ìÿí áóíó åëèéÿðÿì.
Ãóø øàhçàäÿíèí áóðíóíà íÿéèñÿ ãîõóëàòäû. Øàhçàäÿ ýþçöíö à÷àíäà
þçöíö Ïÿðèëÿð øàhûíûí höçóðóíäà ýþðäö.
Ïÿðèëÿð øàhû äåäè:
– Äå ýþðöì, ñÿí êèìñÿí, íÿ úöð’ÿòíÿí áóðà ýÿëìèñÿí? Ñÿíè áó ñààò
ãóø åëèéèô ãÿôÿñÿ ñàëàæàì.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ñÿíèí ãàâàüûíäà hÿð øåéÿ ðàçûéàì, áèðúÿ ðèúàì
âàð.
– Äå ýþðöì, íÿ äåéèðñÿí, ñÿí áèëìèðñÿí êè, áóðäàí ñàëàìàò ýåäÿí
îëìóéóô.
– Ìÿí Ôèðÿíý øàhûíûí îüëóéàì. Ñåâýèëèì ãûëëûúà òèëñèìäÿäè. Èñòèéèðÿì
îíó àçàä åëèéÿì. Áóðàäà áèð àüàúûí êþëýÿñèíäÿ éàòìûøäûì. Ýþçöìö
àøäûì êû, ñèçèí höçóðóíóçäàéàì.
– Ñÿííÿí ö÷ øåé èñòèéÿæÿì. ßéÿð îííàðû ýÿòèðñÿí, Ïÿðèíè òèëñèìííÿí
÷ûõàðàæàì, ñÿíè äÿ ñàëàìàò áóðàõàæàì. Éîõ, éåðèíÿ éåòèðìÿñÿí, ñÿíè äÿ
òèëñèìÿ ñàëàæàì.
– Ìÿí hàçûðàì.
– Ýåäÿðñÿí ãàðà äèâèí ìÿêàíûíà. Ãàðà äèâäÿí ñåhèððè ÷ûðàüû, ñåhèðëè
öçöéö, ñåhèððè ïàïàüû ýÿòèðÿðñÿí. Ýÿòèðìÿñÿí, ñÿíè äÿ ãûëëûúà êèìè òèëñèìÿ
ñàëàæàì.
Øàhçàäÿ ïÿðèëÿð øàhûííàí ýþðöøöô àéðûëäû. Éîëó ÿëèíÿ àëûô äàüëàð êåøäè,
äÿðÿëÿð àøäû, ýÿëèô áèð øÿhÿðÿ ÷ûõäû. Ýåæÿ áèð ãàðûíûí åâèíäÿ ýåæÿëÿìÿëè
îëäó. Îüëàí áàøûíà ýÿëÿííÿðè ãàðûéà íàüûëëàäû. Ãàðû äåäè:
– Áàëà, íàhàõ áó éîëà ýåäèðñÿí. Îðà åëÿ áèð éåðäè êè, håø êèì îðäàí
ýåðè ãàéûòìàéûô. Îðà ãàðà äèâëÿðèí ìÿñêÿíèäè. Ãàðà äèâ àäàìëàðû äàø åëèéèô
hàñàð ÷ÿêèð. Ùàñàðà áàõàíûí ýþçö ãàðàëûð. Êèì ýåäèðñÿ, îðäà äàø îëóô ãàëûð.
– Éîõ, ãàðû íÿíÿ, ýåòìÿëèéÿì. Èéèäèí áàøû ãàëäà ýÿðÿê. Êèøè
òöïöðäöéöíö éàëàìàç.
Ãàðû äåäè:
– Áàëà, î ñåhèðëè øåéëÿð êè âàð, îííàí þòðö áöòöí äöíéà îðà àõûøûô ýåäèð.
×îõ èýèääÿð îðàäàí ãàéûòìûéûô. Ýÿë, àëëàhà áàõ, áó éîëäàí ýåðè ãàéûò.
Ãàðû ÷îõ äåäè, øàhçàäÿ àç åøèòäè. Òåçäÿí äóðóô éîëóíà ðÿâàí îëäó.
Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåééè-ìÿíàèë, àõûð êû, ýÿëèô äèâëÿðèí ìÿñêÿíèíÿ ÷ûõäû.
Ýþðäö áóðà äîüðóäàí äà ÷îõ ãûéìàòäû áèð éåðäè. Ùÿð òÿðÿô óúà áèð hàñàðäû.
Øàhçàäÿ hàñàð óçóíó hÿððÿíäè êè, ýþðñöí éîë hàðäàíäû. Áèð äÿ ýþðäö ýþé
ýóðóëäàäû, øèìøÿê ÷àõäû, áèð íÿ’ðèëòè, áèð ýóðóëòó ãîôäó êó, àëëàh
ýþñòÿðìÿñèí. Áèð éåêÿ ãàðà äèâ íÿ’ðèëòèéíÿí ýÿëèô ìàüàðûéà ýèðäè. Äèâ
ìàüàðûéà ýèðèô hÿð òÿðÿôè ãîõóëàäû. Áèðäÿí äåäè: "Àäàì-áàäàì èéñè ýÿëèð,
øàããûëû-áàäàì èéñè ýÿëèð“. Ùàñàðäàí, ãàïûëàðäàí ñÿñäÿð ýÿëäè.
-Èíäè äÿ øàhçàäÿ ýÿëèð, éîë âåðÿêìè è÷ÿðè ýèðñèí?
Äèâ äåäè:
– Éîë âåðèí, ýÿëñèí.
Äèâ áåëÿ äåéÿí êèìè hàñàð àðàëàíäû, øàhçàäÿ hàñàðäàí è÷ÿðè ýèðäè.
Äàøäàðäàí ñÿñ ýÿëäè:
– Øàhçàäÿ, îëìóéà-îëìóéà ñÿí ãàðûíûí äåäèêëÿðèíÿ èíàíàñàí. Éîõñà
áèçèì ýöíöìöçÿ äöøÿðñÿí.
Øàhçàäÿ è÷ÿðè ýèðäè. Áóðà äÿðèí áèð ìàüàðàéäû. Éåääè éåðäÿí ãàïûñû
âàðûéäû. Ýþðäö ýèðÿúÿêäÿ áèð ãàðû îòóðóô. Ãàðû íÿ ãàðû. Àëò äîäàüû éåð
ñöïöðöð, öñò äîäàüû ýþé ñöïöðöð. Àüçûíäà äà áèð áàòìàí ñàããûç.
Ãàðû øàhçàäÿíè ýþðÿí êèìè øàããûëäûéûô ýöëäö:
– Àhà, øàhçàäÿ ñÿí þç àéàüûííàí ýÿëèôñÿí. Áó ñààò ãàðäàøäàðûì ýÿëèô
ñÿíè áèðòÿhÿð åëèéÿð. Ýÿë áóðäàí ýåðè ãàéûò.
– Ýÿëèô ÷ûõìûøàì, òà ýåðè íèéÿ ãàéûäûðàì? Ìÿí ñÿíèí ãàðäàøëàðûííàí
äþéöøÿæÿì.
Ãàðû äåäè:
– Ýÿë ìÿíèì ñà÷ûìäàêû ñàããûçû ÷ûõàðò, ìÿí ñÿíÿ áóðäàí ñàëàìàò
÷ûõìàüûí ñèððèíè äåéèì.
Äàøäàðûí äåäèéè ñþç Øàhçàäÿíèí éàäûííàí ÷ûõäû. Ýÿëèô ÿëèíè ãàðûíûí
ñà÷ûíà âóðàíäà òèëñèìÿ äöøäö. Ãàðû îíó äà hàñàðûí áèð êöíúöíÿ àòäû.
Ãûëëûúà ýþðäö êö, øàhçàäÿ ýÿëìÿäè. Öðÿéèíÿ äàìäû êû, îíóí áàøûíäà
282
283
áèð èø âàð. Äóðóô éîëà äöøäö. Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, ýÿëèô éîëàéðûúûíäàêû
èëàíûí éàíûíà ÷ûõäû. Èëàíà ñàëàì âåðèô éàíûíäà îòóðäó.
Èëàí äåäè:
– Ùàðà ýåäèðñÿí?
Ãûëëûúà ÿhâàëàòû îëäóüó êèìè îíà äàíûøäû.
Èëàí äåäè:
– Ñÿí íÿ åëÿìÿê èñòèéèðñÿí?
– Ýåäèðÿì îííàðû äàðäàí ãóðòàðìàüà. Ìÿíÿ êþìÿê åëÿ.
Èëàíûí ãûçà éàçûüû ýÿëäè. Äåäè:
– Ñþçäÿðèìÿ éàõøû-éàõøû ãóëàã àñ. Ýåäÿðñÿí Ïÿðèëÿð øàhûíûí
ìÿêàíûíà. Ýþé áóëàüûí áàøûíäà õÿëâÿò áèð éåðäÿ ýèçäÿíÿðñÿí. Åëÿ éåðäÿ
äóðóðñàí êû, ñÿíè ýþðìÿñèííÿð. Ïÿðè ãûçäàðû ñóéà ýèðèô ÷èìÿíäÿ ñÿí
îííàðûí ïàëòàððàðûíû îüóððóéàðñàí. Îííàð ñÿíÿ éàëâàðàæàõëàð êû,
ïàëòàððàðûíû âåðÿñÿí. Ñÿí âåðìÿ, îííàð äåéÿæÿêëÿð: "Áèçäÿí íÿ èñòèéèðñÿí
âåðÿê, òÿêúÿ ïàëòàððàðûìûçû âåð".
Îíäà ñÿí äåéÿðñÿí: "Ìÿíè òèëñèìíÿí ÷ûõàðûí, hÿì äÿ ñåhèðëè ïàëòàðû
âåðèí, éîõñà ïàëòàððàðûíûçû âåðìèéÿúÿì". Îíëàð ïÿðèëÿðèí úÿääèíÿ àíä
èøìÿñÿëÿð, âåðìÿçñÿí.
Ãûëëûúà èëàíííàí ñàüîëëàøûô éîëóíà äàâàì åëÿäè. Äàüëàð, äÿðÿëÿð êå÷èô
èëàí äåäèéè éåðÿ ÷àòäû. Áèð õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèô ïÿðè ãûçäàðûíûí ýÿëìÿéèíè
ýþçäÿäè.
Îíó áóðàäà ãîéàõ, ýþðÿê Úöìøöäöí àõûðû hàðäà ãàëäû. Úöìøöä ýÿëèô
ìåøÿéÿ ÷ûõäû, ýåæÿíè áóðäà ãàëäû. Òåçäÿí éåíÿ þç éîëóíà äàâàì åëÿäè. Àç
ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäè, ýÿëèô äèâëÿð ìÿêàíûíà ÷ûõäû. Ýþðäö
êö, hÿð òÿðÿô hàñàðäû, è÷ÿðè ýþðöíìöð. Úöìøöä hàñàðû hÿððÿíÿíäÿ ñÿñäÿð
ýÿëäè: "Áóðàõàõìû?" Áèð ñÿñ éåíÿ åøèäèëäè: "Áóðàõûí, ýÿëñèí". "Úöìøöä,
ãàðû íÿ äåñÿ ôèêèð âåðìÿ. Êèì äàíûøäûðñà, äàíûøìà".
Úöìøöä ìàüàðàíûí ãàïûñûíû à÷ûô è÷ÿðè ýèðäè. Ýþðäö áóðà éåêÿ áèð
ìàüàðàäû. È÷èíäÿ éåääè ãàïû âàð. Îðòàäà áèð ãàðû îòóðóô. Ãàðûíûí àëò äîäàüû
éåð ñöïöðöð, öñò äîäàüû ýþé ñöïöðöð. Àüçûíäà äà áèð ïóò ñàããûç. Úöìøöä
è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ãàðû äåäè:
– Õîø ýþðäöê, Úöìøöä.
Úöìøöä úàâàô âåðìÿäè.
Ãàðû äåäè:
– Ýÿë áó ñà÷ûìà äîëàøàí ñàããûçû òÿìèçäÿ, éîõñà ñÿíè áóðàõìûéàæàì.
Úöìøöä hå÷ íÿéÿ ôèêèð âåðìÿäè. Áèðèíúè ãàïûíû à÷äû. Ýþðäö è÷ÿðèäÿ áèð
äèâ éàòûô êû, ýþðÿíäÿ àäàìûí áàüðû éàðûëûð. Áàøûíû äà ãîéóô áèð ãûçûí äèçëÿðè
öñòöíÿ. Ãûç îüëàíû ýþðÿí êèìè äåäè:
– Àé îüëàí, þçöíÿ éàçûüûí ýÿëìèðìè ýÿëèô áóðà ÷ûõûôñàí.
Úöìøöä äåäè:
– Éîõ, ìÿí áó äèâè þëäöðöô ñÿíè áóðäàí ãóðòàðàæàì.
Úöìøöä áåëÿ äåéèô áàøäàäû äèâèí àéàõëàðûíûí àëòûíû îâìàüà. Äèâ ãûçà
áèð øèëëÿ âóðäó:
– Ãîéìà, àéàõëàðûìûí àëòûíû ìèë÷ÿê éåäè.
Úöìøöä éåíÿ äÿ äèâèí àéàõëàðûíûí àëòûíû îâìàõäà äàâàì åòäè. Äèâ
éåíÿ äÿ ãûçû âóðäó êó, êîðñàí, ýþðìöðñÿí ìèë÷ÿê àéàüûìû éåäè. Ö÷öíúö
äÿôÿ äèâ éóõóäàí îéàíäû âÿ äåäè:
– Áó íÿäè, ñÿíÿ äåìèðÿì, ãîéìà àéàõëàðûìû ìèë÷ÿê éåäè.
– Ìÿíÿì ñÿíè éóõóäàí îéàäàí. Äóð âóðóøàõ.
Äèâ íÿðèëòèéíÿí éóõóäàí îéàíûô Úöìøöäíÿí âóðóøìàüà áàøäàäû.
Úöìøöä äèâÿ ýöú ýÿëÿ áèëìèðäè. Ãûç áèëäè êè, äèâ Úöìøöäö ëàï hàëäàí
ñàëûô. Òåç òàõ÷àäàêû øöøÿíè ýþòöðöô éåðÿ âóðäó. È÷èíäÿêè ýþéð÷èíèí áàøûíû
öçäö. Äèâ íÿðèëòèéíÿí éûõûëûô þëäö.
Ãûç äåäè:
-Úöìøöä, äèâèí áèðè þëäö, ãàëäû àëòûñû. Áóííàð äà éóõóäàäû. Áèð àçäàí
îéàíàæàõëàð. Éåääèíúè îòàãäàêû äèâèí éàíûíäà áèð àüàø âàð. Î àüàúû îðäàí
÷ûõàðòñàí, áöòöí úàìààòû òèëñèìíÿí ãóðòàðìàõ îëàð. Àììà èíäè ýåúèêìÿê
îëìàç. Òåç îë äèâëÿð àéûëìàìûø îííàðû þëäöð, ÷ûõàõ ýåäÿê.
– Èéèä àðõàäàí âóðìàç. Ýÿðÿê hàìûñûííàí âóðóøàì. Úöìøöä äèâèí
àëòûñûíû þëäöðäö. Ñàíäûõäàí ÷ûõàðòäûüû ãûëûíúíàí îííàðûí áàøûíû êÿñäè. Àõûð
êû, ýÿëèô ÷ûõäû éåääèíúè îòàüà. Ãàïûíû à÷àíäà ìàò ãàëäû. Áóðäàêû äèâ åëÿ
áÿähåéáÿòèéäè êè... Úöìøöä îíóí áèð áàðìàüû áîéäà àíúàõ îëàðäû.
Úöìøöäö ýþðÿí êèìè äèâ äåäè:
– Ñÿí ìÿíèì àëòû ãàðäàøûìû þëäöðäöí, óô äåìÿäèí. Ìÿí ýÿðÿê ñÿíèí
ãàíûíû è÷ÿì.
Äèâ ãîëëàðûíû à÷ûô Úöìøöäÿ òÿðÿô àòûëäû. Íÿ ãÿäÿð ñåhðëè øåéëÿð âàðûéäû,
hàìûñû áó äèâèí îòàüûíäàéäû.
Îííàð ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ âóðóøäóëàð. Äþðäöíúö ýöí äèâ ôöðñÿò åëèéèá,
Úöìøöäöí ãûëûíúûíû âóðóô éåðÿ ñàëäû. Úöìøöä hàëäàí äöøöô ãàëäû. Äèâ
ãûëûíúû ýþòöðöô òóëëàäû. Àüàúû ÿëèíÿ àëûô Úöìøöäÿ âóðóô äåäè: "Ãóðøàüà
êèìè äàø îë". Úöìøöä ãóðøàüà êèìè äàø îëóô îðàäà ãàëäû.
Äèâ hÿð ýöí Úöìøöäÿ ÿçèééÿò âåðìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê Ïÿðèíèí àõûðû íÿ
îëäó?
Ãûëëûúà áèð õåéëè ïóñãóäà äóðäó. Áèð äÿ ýþðäö êö, Ïÿðè ãûçäàðû ñóéóí
éàíûíäàêû àüàúûí áàøûíà ãîíäó. Äþðä éàíà áàõàííàí ñîíðà ñîéóíóô ñóéà
ýèðäèëÿð. Èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ ãûëëûúà ñåâèíäè. Éàâàø-éàâàø ýÿëèô îííàðûí
ïàëòàððàðûíû îüóððàäû. Ïÿðè ãûçäàðû ÷èìèô ýÿëäèëÿð êè, ýåéèíñèííÿð, ýþðäöëÿð
284
285
êè, ïàëòàððàðû éîõäó. Äþðä éàíà áàõûô ãûëëûúàíû ýþðäöëÿð. Ãûëëûúà èðÿëè ýÿëèô
äåäè:
– Èíäèúÿ áóíëàðû àïàðûô îäóí è÷èíÿ àòàæàì.
Ãûçäàð äåäèëÿð:
– Âåð ïàëòàðëàðûìûçû ýåéèíÿê. Ñÿíÿ íÿ éàõøûëûõ äåñÿí åëèéÿðèê.
– Âåðìÿðÿì. Ñèç ìÿíÿ íå÷ÿ èëëÿðäè êè, áó çöëìö âåðèðñèíèç. Ìÿíèì
íèéÿ ñèçÿ éàçûüûì ýÿëìÿëèäè?
Ïÿðè ãûçäàðû äåäè:
– Íÿ èñòÿéèðñÿí âåðÿê, áèðúÿ ïàëòàððàðûìûçà äÿéìÿ.
– Ìÿíè òèëñèìíÿí ÷ûõàðûí, áèð äÿ êè, ñåhðëè ïàëòàðû âåðèí.
Ïÿðè ãûçäàðû äåäè:
– Àíä îëñóí ïÿðèëÿðèí úÿääèíÿ áèç ñÿíèí äåäèêëÿðèíè åëèéÿæÿéèê.
Ãûëëûúà îííàðûí ïàëòàðëàðûíû âåðäè. Ãûçäàð ïàëòàððàðûíû ýåéèíèô ãóø
úèëäèíÿ äöøöô ýåòäèëÿð. Ãûëëûúà ïàëòàðëàðû âåðäèéèíÿ ïåøìàí îëäó. Õåéëè
ôèêèðëÿøèô äóðóô ýåòìÿê èñòèéèðäè êè, áèð äÿ ýþðäö êè, ïÿðè ãûçëàðû ó÷à-ó÷à
ýÿëäèëÿð. Îíëàð Ãûëëûúàéà ÷àòûô éåðÿ ãîíäóëàð. Ãûçûí öçöíÿ öôöðäöëÿð. Ïÿðè
òèëñèìíÿí ãóðòàðäû. Î, ïÿðèëÿðèí âåðäèéè ëèâàñû äà ýþòöðöô éîëà äöøäö.
Àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, àõûð ýÿëèô áèð ÷àéà ÷àòäû. ×àéäà ñó è÷äè, ÿë-öçöíö,
àéàõëàðûíû éóäó. Áèð äÿ áàõäû êû, éóõàðûäà àüàúûí áóäàüûíäà èêè ãóø
äàíûøûð.
Ãóøäàðäàí áèðè äåäè:
– Áàæûëû-áàæûëû áó ãûçû òàíûéûðñàí?
Î áèðè äåäè:
– Ùÿ, òàíûéûðàì. Úöìøöäöí áàæûñûäû. Òèëñèìÿ äöøìöøäö. Ãàðäàøû îíóí
äàëûíúà ýåäèô éåääè ãàðäàø äèâëÿðèí ìÿñêÿíèíäÿ òèëñèìÿ äöøöô ãàëûô.
Øàhçàäÿ äÿ îðäà òèëñèìäÿäè. Î äà áóíóí îäóíà éàíûô. Îíó äà äèâëÿð äàø
åëèéèá hàñàðà ãîéóôëàð. Ïÿðè ãóøëàðûí äàíûøûüûíû åøèäèô äåäè:
– Ãóøëàð, ñèçèí äàíûøûüûíûçû ìÿí åøèòäèì. Éàëâàðûðàì ñèçÿ, äåéèí ìÿí
îðà íåæÿ ýåäÿ áèëÿðÿì?
Ãóøëàð äåäè:
– Îðà ýåäÿð-ýÿëìÿçäè. Ýåäèô ñÿí äÿ îðäà ãàëàðñàí.
Ïÿðè äåäè:
– Ñèç éîëóíó ýþñòÿðèí, ìÿí ýåäÿðÿì. Ìÿí ãàðäàøûìíàí àðòûõ äåéèëÿì
êè? Ìÿí äÿ îíóí éàíûíäà ýåäèô ãàëàðàì.
Ãóøëàð ýþðäö êö, ãûç ÿë ÷ÿêìèð. Äåäèëÿð:
– Áàæû, áèç ýþéëÿ ó÷àúûéûõ, ñÿí äÿ áèçèì àðõàìûçëà ýÿë.
Ãóøëàð ýþéëÿ ó÷óðäó, ãûç éåðíÿí ýåäèðäè. Àõûðäà ýÿëèô äèâëÿðèí
ìÿêàíûíà ÷ûõäûëàð.
Ãóøëàð äåäè:
– Áèç ýåðè ãàéûäûðûõ. Äèâëÿð ýþðäöéöí ìàüàðàäà îëóð.
Ãûç ãóøëàðëà hàëàëëàøûô àéðûëäû. Áèð õåéëè äóðóô ìàüàðàéà áàõäû. Ñîíðà
ïÿðè ãûçäàðûí âåðäèéè ëèâàñûíû ýåéèíäè. Î, hàìûíû ýþðöðäö, àíúàã håø êèì
îíó ýþðìöðäö. Î, hàñàðûí éàíûíäà õåéëè ýþçäÿäè. Áèð äÿ ýþðäö êö, éåðýþé ëÿðçÿéÿ ýÿëäè. Íÿðèëòèéíÿí, ýóðóëòóéíàí áèð éåêÿ äèâ hàñàðûí éàíûíäà
ïåéäà îëäó. Äèâ è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ãûç äà îíóí äàëûíúà ýèðäè. Äèâ hàðà ýåäèðñÿ,
ãûç äà îíóí äàëûíúà ýåäèðäè. Îíëàð éåääèíúè îòàüà ýèðäèëÿð. Äèâ îòàõäàêû
ãûçûë ñàíäûüû à÷äû, è÷èíäÿêè ãûçà áèð õåéëè ÿçèééÿò âåðèô éûõûëûô éàòäû. Ïÿðè
áóíëàðûí hàìûñûíû ýþðöðäö. Äèâ éóõóéà ýåäÿí êèìè Ïÿðè è÷ÿðèíè ÿëÿêâÿëÿê åëÿäè. Áèðäÿí ãàðäàøû Úöìøöäö ýþðäö. Î, éàðûéà ãÿäÿð äàø
îëìóøäó, éàðûñû äà àäàìäû.
Ãûç äåäè:
– Úöìøöä, äèâè þëäöðìÿéèí éîëóíó ìÿíÿ þéðÿò.
– Îíóí úàíû òàõ÷àäàêû ýþéÿð÷èíäÿäè. Ýþéÿð÷èíèí áàøûíû öçñÿí, äèâèí
úàíû î ñààò ÷ûõàæàõ.
Ãûç òåç øöøÿíè éåðÿ âóðóô ýþéÿð÷èíè òóòäó. Äèâ äÿëè áèð íÿðÿ ÷ÿêÿðÿê
hþâëíàê éóõóäàí äèê àòûëäû. Áàõäû êè, èø-èøäÿí êå÷èô, éàëâàðìàüà áàøäàäû:
– Êèìñÿíñÿ, öçÿ ÷ûõ, ýþéÿð÷èíÿ äÿéìÿ. Íÿ äåéèðñÿí, îíó åëèéÿ-æÿì.
Ïÿðè äåäè:
– Ãàðäàøûìû òèëñèìíÿí ãóðòàð, ýþéÿð÷èíÿ äÿéìèéèì.
Äèâ äèâàðäàí àüàúû ýþòöðäö. Úöìøöäÿ âóðóô äåäè:
Äàøäàí ÷ûõ.
Úöìøöä äàøäàí ÷ûõäû. Ãûç äåäè:
– Íÿ ãÿäÿð àäàì âàðñà, hàìûñûíû òèëñèìíÿí ÷ûõàðò. ×ûõàðòìàñàí
ýþéÿð÷èíèí áàøûíû öçÿæÿì.
Äèâèí ÿëÿúè ãàëìàäû. Äàøà äþíäÿðäèéè áöòöí àäàìëàðû òèëñèìíÿí
ãóðòàðäû.
Ãûç äåäè:
– Èíäè ìÿí áó ýþéÿð÷èíèí áàøûíû öçÿæÿì. Ñÿí áó úàìàhàòà ÷îõ ÿçèééÿò âåðèôñÿí.
Äèâ äåäè:
– Åé ýþçÿ ýþðöíìÿç ãûç, ñÿí ìÿíè þëäöðñÿí äÿ, òèëñèì ñûíìàéàæúàõ.
Ìÿíèì áàæûì òèëñèìíÿí áóðàíû ñåhèððèéèô. Ñèç åøèéÿ ÷ûõà áèëìÿéÿæÿêñèíèç.
Áàæûì ñàüäû, áó ìàüàðàäà ýþçÿýþðöíìÿç áèð éåðäÿ îòóðóô. Ñèç îíóí
ÿëèííÿí ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Ñÿí ýþéÿð÷èíè áóðàõ, ìÿí ñèçè àçàä åëèéèì.
Ãûç äåäè:
– Ñîíðà áèçè òèëñèìëèéÿñÿí, åëÿìè?
Äèâ äåäè:
286
287
– Àíàìûí ñöäöíÿ àíä è÷èðÿì êè, ñèçè äàëûìà àëûô áóðàäàí ÷ûõàðàæàì.
Ãûç ýþéÿð÷èíè áóðàõäû:
Äèâ äåäè:
– Ìÿííÿí þçýÿ íÿ èñòèéèðñÿí?
– Ñåhèððè ïàïàüû, ñåhèððè ÷ûðàüû, ñåhðëè ÷óâóüó âÿ ñåhèððè öçöéö.
Äèâ Úöìøöä èñòÿäèéè øåéëÿðè âåðèô îííàðû äà áåëèíÿ àëûô åøèéÿ ÷ûõìàã
èñòÿäè. Ïÿðèíèí éàäûíà äöøäö êö, ñàíäûõäàêû ãûç ãàëäû. Òåç äåäè:
– Ñàíäûüû äà ýÿòèð, îíó íèéÿ îðàäà ãîéäóí?
Äèâ ýåðè ãàéûäûô ñàíäûüû äà ýþòöðäö. Áóííàð ìàüàðàäàí ÷ûõàíäà éöç
úöð ÿúàéèô ñÿñëÿð ýÿëäè: "Òóòóí, âóðóí, ãîéìàéûí ýåäÿ"
Äèâ äåäè:
– Òîõóíìóéóí, ãîéóí ýåòñèííÿð, ìÿí èúàçÿ âåðìèøÿì.
Äèâ áóííàðû hàñàðäàí ÷ûõàðûô áèð õåéëè àïàðäû. Áèð ÷ÿìÿííèéÿ ÷àòàíäà
éåðÿ ãîéóô äåäè:
– Áÿñäèìè, éîõñà éåíÿ àïàðûì?
Ãûç äåäè:
– Áÿñäè! Äàhà þçöìöç ýåäÿðèê.
Äèâ îííàðû îðàäà ãîéóô þçö ýåðèéÿ ãàéûòäû. Ãûç òåç ëèâàñû ÿéíèííÿí
÷ûõàðòäû. Úöìøöäíÿí ýþðöøöô-þïöøäö. Áàøäàðûíà ýÿëÿííÿðè áàæû-ãàðäàø
áèð-áèðèíÿ äàíûøäûëàð. Úöìøöä úèâèííÿí ãûçûí øÿêëèíè ÷ûõàðûô äåäè:
– Áàúû, ìÿí áó ãûçû àõòàðûðäûì, òàïà áèëìÿäèì.
Ïÿðè øÿêèëÿ áàõàíäà ýþðäö êó, ñàíäûõäàêû ãûçûí øÿêëèäè. Ïÿðèéíÿí
Úöìøöä áèð-áèðèíè ýþðÿíäÿ åëÿ ñåâèíìèøäèëÿð êè, ñàíäûõäàêû ãûç éàääàðûíà
áåëÿ äöøìÿìèøäè. Òåç ñàíäûüû àøäûëàð. Úöìøöä ýþðäö, äîüðóäàí äà, î
ãûçäû. Ãûçû ñàíäûõäàí ÷ûõàðòäû.
Ãûç äåäè:
– Ñàü îë, Úöìøöä, áèçè ãóðòàðäûí.
Úöìøöä åäè:
– Î ñàü îëóíó áàæûìà äå. Áèçè î ãóðòàðäû.
Úöìøöä ýþðäö êö, Ïÿðèíèí ýþçäÿðè äàëäà ãàëûô. Àéàüûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
ýÿëèð, ñîðóøäó:
– Áàæû, íèéÿ ýÿëìÿê èñòÿìèðñÿí? Íÿ âàð?
Ïÿðè óòàíà-óòàíà äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿíè òèëñèìíÿí ãóðòàðìàõ èñòèéÿí ñåâýèëèì äÿ áóðäà äàø
îëìóøäó. Ýþçöì îíó ýÿçèð.
– Îòóðóí, ýþçäöéÿê, èíäè ýÿëÿëëÿð.
Áèð õåéëè êåøäè. Øàhçàäÿ äÿ, áàøãà òèëñèìíÿí ãóðòàðàí àäàìëàð äà ýÿëèô
÷ûõäûëàð.
Úöìøöä Ñÿìÿðãÿíäÿ ýÿëèô ãûçäàðû àòàëàðûíà âåðäè. Øàh ÷îõ ðàçû ãàëäû.
Êè÷èê ãûçûíû Úöìøöäÿ âåðèô, éåääè ýöí, éåääè ýåæÿ òîé åëÿäè. Ñîíðà äà îíó
þç òàõòûíäà îòóðòäó. Úöìøöä ýåäèô äÿäÿñèýèëè äÿ éàíûíà ýÿòèðäè.
Ïÿðèéíÿí øàhçàäÿ äÿ ýÿëèô þç éåððÿðèíÿ ÷àòäûëàð, Ôèðÿíý øàhû èøäÿí hàëè
îëóô Ïÿðèíèí öç-ýþçöííÿí þïöô, îííàðà ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ òîé åëÿäè.
Îíëàð þç ìóðàääàðûíà ÷àòäûëàð. Ñèç äÿ ìóðàäûíûçà ÷àòàñûíûç.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè íàüûë äàíûøàíûí, áèðè äÿ íàüûëà
ãóëàõ àñàíûí.
288
289
ÍÀÐÛÍ ÕÀÍÛÌÛÍ ÍÀÛËÛ
Áèðè âàðûéäû, áèðè éîõóéäó, óçàõ-óçàõ êåøìèøëÿðäÿ ßhìÿä àääû ÷îõ
çàëûì, ãàíè÷ÿí áèð ïàäøàh âàðûéäû. ßhìÿä øàh çöëìêàðëûüûííàí äöíéàäà
àä ÷ûõàðìûøäû. Êÿíä-êÿíä, øÿhÿð-øÿhÿð ýÿçÿð, êèì îíóí hàããûíäà áèð
êÿëìÿ áÿä äàíûøñà, îíó äàð àüàúûíà ÷ÿêäèðÿðäè. Îíóí ðÿèééÿòèíÿ åëÿäèéè
çöëì ÿðøÿ äàéàíìûøäû. ßhìÿä ïàäøàh íå÷ÿ àðâàä àëìûøäûñà äà, îíóí
ýþçöíöí àüû-ãàðàñû áèð ãûçûííàí áàøãà þâëàäû îëìàìûøäû. Áèð ýöí ïàäøàh
âÿçèðèíè éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Âÿçèð, äåéèðÿì àé äàäè-áèäàä áó ãÿäÿð äþâëÿòèí îëñóí, áþéöê áèð
þëêÿíèí ïàäøàhû îë, àíúàõ áèð îüóë çöðéÿòèí îëìàñûí.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ÿââÿëà ñÿíèí ãûçûí Íàðûí õàíûì éöç îüóëà äÿéÿð.
Èêèíúèñè äÿ ãÿì-ãöññÿ è÷ÿðèñèíäÿ þçöíö öçìÿêäÿí áèð êàð àøìàç. Éåíÿ
äÿ àëëàh þçö áèëÿí éàõøûäû äåéèô, éàðàäàíûí ÿòÿéèíäÿí òóòìàõ ëàçûìäû.
– Ùÿ, ÿçèçäÿðèì! Áó ìèíâàëíàí õåéëè ìöääÿò êå÷äè. Ëàêèí îüóë äÿðäè
ïàäøàhûí áèð àí áåëÿ éàäûííàí ÷ûõìûðäû. Ýöííÿðèí áèð ýöíö ÷îõ ôèêèðõÿéàëäàí ñîíðà àõøàì éàòàüà óçàíàí ßhìÿä ïàäøàhû áÿðê éóõó àïàðäû.
Éóõóäà ýþðäö êö, áèð íÿôÿð ïèðàíè àäàì áèð ÿëèíäÿ ÿñà, áèð ÿëèíäÿ èñÿ ÷ûðàõ
ýÿëèô îíóí éàíûíäà îòóðäó. ßëèíäÿêè ÿñàíû âÿ ÷ûðàüû éàíûíà ãîéóô, ÿëèíè
ñàããàëûíà ÷ÿêèô ãÿçÿôíÿí äèëëÿíäè:
– Åé ßhìÿä ïàäøàh, áèë âÿ àýàh îë êè, ñÿí úàìààòà åòäèéèí çöëöìëÿðÿ
ýþðÿ ãàðüûøà äöøöôñÿí. Áþéöê òàíðûíûí ñÿíÿ ãÿçÿâè êå÷èô. ßýÿð
çöëìêàððûüûíû äàâàì åòäèðñÿí òàõò-òàúûí âèðàí îëàæàõ, ñÿíè ðÿèééÿò òèêÿòèêÿ åëÿéèô äàðâàçàëàðäàí àñàæàõ. Ñîí ïÿíàhûí îëàí àìàí-çàìàí áèðúÿ
áàëàí ýþçöíöí ãàâàüûíäà þëäöðöëÿæÿê. Èíäè ñÿíèí áèðúÿ ÷ûõûø éîëóí âàð.
ßëèìäÿ ýÿòèðäèéèì ÷ûðàüû ñÿíÿ âåðèô ýåäÿæÿì. Ñÿí áó ÷ûðàüû ÿëèíÿ àëûô
ýöíäîüàí òÿðÿôÿ ýåäÿæÿêñÿí. Àõûð êû, ýåäèô äàüëàðûí àðàñûíäà éåðëÿøÿí
Ãàííû ýþë, äåéèëÿí éåðÿ ÷àòàæàõñàí. Ùÿìèí ýþëäÿ ÷èìèô òÿìèçäÿíÿðñÿí.
Àëëàhà äóà åëÿéèô ýöíàhûííàí êåøìÿñèíè äèëèéÿðñÿí. ßýÿð áó ýþëö òàïûô
÷èìÿ áèëñÿí, áöòöí ýöíàhëàðûí ÿôâ îëàæàõ. Îíó äà ñÿíÿ äåéèì êè, Ãàííû
ýþëäÿ ÷èììÿê hÿð êÿñÿ ãèñìÿò îëàí øåé äþéöë. Îðà ýåäèô ÷ûõàíà êèìè
áàøûí ÷îõ áàëàëàð ÷ÿêÿæÿê. Àíúàõ áó ñåhèððè ÷ûðàõ ñÿíèí êþìÿéèíÿ ÷àòàæàõ.
Äàðà äöøÿíäÿ ÷ûðàüû ñÿñäÿðñÿí. Î ñààò Çÿìçÿì ïÿhëÿâàí äàäûíà éåòÿæÿê.
Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ãîúà ãåéá îëäó. Éóõóäàí hþâëÿíàê ãàëõàí
ßhìÿä ïàäøàh ãîðõóñóííàí òèð-òèð ÿñèðäè. Òÿð îíó áàñìûøäû. Èêè ÿëëè
áîüàçûííàí éàïûøûô ýöæíÿí håéâÿòäè áèð ñÿñ ÷ûõàðäû:
– Âÿçèð!
Ïàäøàhûí ñÿñèíè åøèäÿí âÿçèð éóõóäàí ãàëõûô òåç þçöíö âåðäè îíóí
îòàüûíà. Ýþðäö êö, ïàäøàhûí hàëû hàë äþéöë. Àç ãàëûð êè, ÷àòëàñûí. Àíúàõ
ïàäøàhûí òàõòûíûí éàíûíäà ýþçÿë áèð ÷ûðàõ âàð êû, èêè ýþç èñòèéèð îíà òàìàøà
åëÿñèí.
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìàíà ýþðÿ ãóëëóõ.
Ïàäøàh óäãóíà-óäãóíà áàøûíà ýÿëÿíèí hàìûñûíû îíà íàüûë åëÿäè. Âÿçèð
äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áó éóõó ä
äþéöë. Ñÿíÿ áþéöê òàíðûíûí
ýþðöì-áàõûìû êå÷èô. Ñàíà ÷ûðàüû âåðÿí àäàì äà, þâëèéàëàðäàí áèðèéìèø.
Äàhà éàòìàüà äÿéìÿç. Ãàëõ äóà åëÿ. Ñÿhÿð òåçäÿí äÿ ñÿôÿðèíèí äàëûíà
äöø.
– Âÿçèð, ìàíà áèð éàõøû éöéðÿê àò hàçûððàò. Áó èøè äÿ håø êÿñ áèëìÿñèí.
Áèð ñÿí áèë, áèð äÿ ìÿí. Èøäè, ñàü ãàéûòñàì ñÿíè äöíéà ìàëûííàí ãàíè
åëèéÿæÿì. Ãàéûòìàñàì äà, ïàäøàhëûõ ñàíà ÷àòàæàõ.
Áÿëè, áåëÿ íàüûë åëèéèëëÿð êè, ñàâàhûí ýþçö à÷ûëìàìûø ïàäøàh àò öñòöíäÿ
øÿhÿðäÿí ÷ûõäû. Íå÷ÿ ýöí, íå÷ÿ ýåæÿ àò ñöðäö. Éîëóí äàìàðûíû ãûðäû. Àò
êåøìÿç ýÿäèêëÿðäÿí àøäû, äàüëàð, äÿðÿëÿð êåøäè. Àõûð êû, ýÿëèô Ãàííû ýþëÿ
÷àòäû. Èñòÿäè êè, ñîéóíóô ýþëäÿ ÷èìñèí, áó âàõò ýþé ýóðóëëàäû, éåð òÿðïÿíäè,
äöíéàâè-àëÿì ëÿðçÿéÿ ýÿëäè. ßhìÿä ïàäøàhûí áàøûíûí öñòöíö áèð ãàðà
áóëóä àëäû. Áóëóäóí àðàñûííàí ýþçÿë áèð îüëàí ÷ûõäû. Éåìÿ-è÷ìÿ îíóí
õÿòòè-õàëûíà, ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Îüëàí ÿòðàôà ÷ûðàõ êèìè èøûõ ñàëûðäû.
– Åé áÿíè èíñàí, ñÿí íÿ úöðÿòíÿí áó ýþëäÿ ÷èììÿéÿ ýÿëèôñÿí?! Áèë âÿ
àýàh îë êó, ãàðà äåâ áóðà ýÿëÿí èíñàííàðûí áàøûííàí ìèíàðÿëÿð óúàëòäûðûô.
Íåæÿ êè, î ýÿëìèéèô ãà÷ úàíûíû ãóðòàð.
– Åé ýþçÿë îüëàí, ñÿí ìÿíè äåâèí ÿëèííÿí ãóðòàðà áèëÿðñÿíìè?
– Ìÿíèì àäûì Òàôäûõäû. Ãàðà äåâ ìÿíè äÿ òèëñèìÿ ñàëûô. Èíäè ìÿí
òèëñèìäÿéÿì. ßýÿð òèëñèì ñûíñà, ìÿí ñÿíÿ êþìÿê ýþñòÿðÿðÿì.
– Áÿ òèëñèìè íÿ úöð ñûíäûðìàõ îëàð?
– Áó äåâè àíúàã Çÿìçÿì ïÿhëÿâàí þëäöðÿ áèëÿð. Áóííàí ñîíðà ñÿí
äÿ, ìÿí äÿ õèëàñ îëàðûõ.
Áèðäÿí ýþé ýóðóëëàäû, øèìøÿê ÷àõäû, ãàðà áóëóä ýþéöí öçöíö àëäû.
– Ãàðà äåâ ýÿëäè. Ñÿíè þëäöðÿæÿê. Ìÿíÿ äÿ çöëì åëèéÿæÿê êè, áó áÿíè
– àäÿìíÿí íÿ äàíûøûðäûí.
Ïàäøàh òåç ÷ûðàüû ÿëèíÿ àëûô ñèëäè. Î ñààò ÷ûðàüûí ñàhèáè Çÿìçÿì
290
291
ïÿhëèâàí íàçèë îëäó. Ïàäøàhûí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöô òÿ’çèì åëÿäè âÿ äåäè:
– Ìàíà ýþðÿ íÿ ãóëëóõ?
– Áèçè ãàðà äåâäÿí õèëàñ åëÿ.
Çÿìçÿì ïÿhëÿâàí áàø öñòÿ, – äåéèô àéàüà äóðàí êèìè ãàðà äåâ
Òàôäûüà ãÿçÿôíÿí áèð ãàïàç âóðóô äåäè:
– Ìÿíèì äöøìÿíèìè ñÿíìè ýÿòèðäèí. Èíäè ýåò ãàðàííûõ äöíéàéà.
Ùÿìÿí ñààò Òàôäûõ éîõ îëäó. Òåç Çÿìçÿì ñû÷ðûéûô ãàðà äåâÿ höúóì
÷ÿêäè. Î ãÿäÿð ãûëûíú âóðäó êó, håø áèðè î áèðèíÿ ýöæ ýÿëÿ áèëìÿäè. Áóíó
ýþðÿí Çÿìçÿì ïÿhëèâàí ãàðà äèâèí éàõàñûíà ÿë àòäû. Äÿëè áèð íÿ’ðÿ ÷ÿêèô
ãàðà äèâè ýþéÿ ãàëäûðûô éåðÿ âóðäó. Ãûëûíøíàí îíóí áàøûíû êÿñäè. Áó âàõò
ãàðàííûõ äöíéàäàí Òàïäûüûí ñÿñè åøèäèëäè:
– Ãàíëû ýþëöí éàõûíëûüûíäàêû ãàéàëàðäàí áèðèíèí àëòûíäà ýèçäÿíÿí èëàíû
òàïûô þëäöðìÿñÿíèç ãàðà äåâ éåíÿ äèðèëÿæÿê. Ãàðà äåâèí úàíû î èëàíäàäû.
Çÿìçÿì ïÿhëÿâàí èëàíû òàïûô þëäöðÿí êèìè Ãàðà äåâèí áàøû äûüûððàíûô
Çÿìçÿìèí àéàüû àëòûíà äöøäö. Ýþçäÿðèííÿí éàø ñåë êèìè àõäû.
Çÿìçÿì ïÿhëÿâàí ïàäøàhà äåäè:
– Íÿ âàõò ëàçûì îëñàì, ÷àüûðàðñàí.
Ñîíðà äà ãåéâÿ ÷ÿêèëäè.
Ïàäøàh ñîéóíóô ÷èìäè âÿ àëëàhà äóà åëÿäè. Ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí äþíìÿê
ö÷öí òþâáÿ åëÿäè. Áóííàí ñîíðà åëÿ áèë êè, ïàäøàhûí öðÿéèíÿ ìÿðhÿìÿò
åíäè. Òàôäûüûí ãàðàííûõ äöíéàéà äöøìÿñè îíà áþéöê áèð äÿðä îëäó.
Õöëàñÿ, ßhìÿä ïàäøàh ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿäÿí ñîíðà ýÿëèô þç éåðèíÿ
÷àòäû. Âÿçèð îíóííàí þïöøöô-ýþðöøäöêäÿí ñîíðà ñîðóøäó:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, äåéÿñÿí óüóðóí éàõøû îëóô?
– ×îõ ÿçàâ-ÿçèééÿò ÷ÿêñÿì äÿ, èñòÿéèìÿ ÷àòìûøàì. Àíúàõ ýöíö
ñàâàhäàí úàìààòà íÿ àüûð âåðýèëÿð ãîéìóøàì îííàðû àçàëò.
Ïàäøàh áàøûíà ýÿëÿííÿðè àðâàäûíà âÿ ãûçû Íàðûí õàíûìà äàíûøäû. Íàðûí
õàíûì áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ Òàôäûüà âóðóëäó. Íàðûí õàíûì àòàñûíà
äåäè:
– Àòàéè-ìåhðèáàí, åëÿ áèð îüëàíû ãàðàííûõ äöíéàäà ãîéìàõ îëìàç.
Ñàíà äÿ éîë ýþñòÿðèô, éàõøûëûã åëèéèô. Èúàçÿ âåð îíóí àðõàñûíúà ýåäèì.
ßhìÿä ïàäøàh äåäè:
– Ãûçûì, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí?! Óçàõ éîëäó. Ãàâàõäà þëöì-äèðèì âàð.
Òèëñèìäÿ îëàí àäàìû ñÿí áèð ãûç õàéëàüû ãóðòàðàìû áèëÿðñÿí?
Íàðûí äåäè:
– Áàâà, ñÿí ÷ûðàüû äà ìàíà âåð. Áèð äÿ ö÷ íÿôÿð ãî÷àõ èýèä ãàò éàíûìà.
Áóííàí ñîíðà ñÿíèí èøèí éîõäó.
ßhìÿä ïàäøàh ãûçûíûí ãåéðÿòèíÿ, ãî÷àãëûüûíà áÿëÿä èäè. Áèëèðäè êè, î
ãûëûíú îéíàòìàõ, äà îõ àòìàõäà håø äÿ ïÿhëèâàíëàðäàí ýåðè ãàëìûð. Îäó
êó, ðàçû îëóô äåäè:
– Ãûçûì, îíäà ñÿíÿ ãûðõ ýöí äÿ âàõò âåðèðÿì. Éàõøû-éàõøû hàçûððàø.
Îõ àòûô, ãûëûíú âóðìàõíàí ìÿøüóë îë.
Áÿëè, ãûðõ ýöííÿí ñîíðà Íàðûí õàíûì àëòäàí ýåéèíèô, öñòäÿí ãûôûëëàíäû,
öñòäÿí ýåéèíèô àëòäàí ãûôûëëàíäû. Äþéöøÿ hàçûð èýèä ïàëòàðûíäà ãàáàüà
÷ûõäû. Ö÷ íÿôÿð äÿ èýèä ïÿhëèâàí îíà ãîøóëäó. Àììà éîëäàøäàðû äà
áèëìÿäè êè, áó èýèä ãûçäû. Íàðûí õàíûì þçöíö îííàðûí éàíûíäà Õÿëèë
ïÿhëèâàí êèìè ãÿëÿìÿ âåðäè.
Áàøàüðûñû îëìàñûí, äàí àüàðàíäà Õÿëèë ïÿhëèâàí éîëäàøäà- ðûííàí éîëà
äöøäö. Àòäàðû îòà áóðàõûô äèíúÿëÿñè îëäóëàð. Õÿëèë ïÿhëÿâàíûí èíäè éàäûíà
äöøäö êö, íÿ ÷ûðàüû ýþòöðöô, íÿ äÿ ãàðàííûõ äöíéà äåéèëÿí éåðèí ñÿìòèíè
þéðÿíèô. Áèð òÿhÿð åëèéèô ãàðàíëûõ äöíéàíûí éîëóíó þéðÿíìÿëè èäèëÿð. Áèð àç
÷þðÿê éåéÿííÿí ñîíðà ãàëõûô éîëà äöøìÿê èñòèéèðäèëÿð êè, ïÿhëèâàííàðäàí
áèðè óçàõäà îòóðóô ìàääûì-ìàääûì áàõàí èêè úåéðàí ýþñòÿðèô äåäè:
– Ãàëõûí ýþðÿê áóííàðäàí áèðèíè êèì âóðàæàõ. Áó ñþç ïÿhëèâàíûí
àüçûííàí ÷ûõàí êèìè úåéðàííàð ýþòöðöëäö. Ïÿhëèâàííàð äà àòäàðûíû ìèíèô
äöøäöëÿð úåéðàííàðûí äàëûíúà. Õåéëè ýåäÿííÿí ñîíðà úåéðàííàð ýþçäÿí
èòäèëÿð. Àòäûëàð áàøäàäûëàð úåéðàííàðû àõòàðìàüà. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êö,
úåéðàííàð èêè îâ÷óíóí ãàâàüûíäà äóðóô ýþç éàøû àõûäûëëàð. Õÿëèë ïÿhëèâàí
èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– ßë ñàõëûéûí, ýþðÿê áó íÿ îëàí ñèððèäè?
Éàõûííàøàíäà ýþðäöëÿð êö, úåéðàííàðûí áàëàëàðû àæäû. ßìèçäèðìÿéÿ
ýÿëÿííÿí ýÿëÿíÿ îâ÷óëàð áóðàíû êÿñèô îííàðû òóòìàüà ÷àëûøûð. Úåéðàííàð
äà áàëàëàðûííàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìèð. Òåç-òåç hÿððÿíèëëÿð êè, îâ÷óëàð áóðàíû êÿñèô
äóðóô.
Õÿëèë ïÿhëèâàí äåéèð:
– Àé îâ÷óëàð, áó håéâàíëàðäàí íÿ èñòèéèðñèíèç? Íèéÿ ãîéìóðñóíóç
áàëàëàðûíû ÿìèçäèðñèííÿð?
Îâ÷óëàð äåäè:
– Ñèçäÿí íÿ äàíàõ, îíëàðû þëäöðìÿê èñòÿìèðèê. Èñòèéèðèê äèðè òóòàõ,
áàëàëàðûííàí áèððèêäÿ åâäÿ ñàõëûéàõ.
Áèðäÿí úåéðàííàðäàí áèðè äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Åé ãÿðèâ àäàìëàð, ñèç éàõøû àäàìà îõøóéûðñûíûç. Áèçè áó îâ÷óëàðûí
ÿëèíäÿí ãóðòàðûí. Þçöíöçëÿ ýþòöðöí ñèçÿ ýþìÿéèìèç äÿéÿ áèëÿð.
Îíëàð úåéðàííàðû äà ýþòöðöô éîëà äöøäöëÿð. Áèð ýöí, áèð ýöíîðòà éîë
ýåäÿííÿí ñîíðà îòóðóô äèíúÿëìÿëè îëäóëàð. Úåéðàííàðäàí áèðè äåäè:
– Ñèç håø äåìÿäèíèç hàðàéà ýåäèðñèíèç? Áÿëêÿ ñèçÿ áèð êþìÿéèìèç
äÿéäè.
Õÿëèë ïÿhëèâàí äåäè:
292
293
– Ñÿííÿí áèçÿ íÿ õåéèð äÿéÿ áèëÿð.
Úåéðàí äåäè:
– Åé èýèääÿð, áèç ßhìÿä ïàäøàhûí ÷ûðàüûíûí ïÿhëèâàíû Çÿìçÿì
ïÿhëèâàíûí òàôøûðûüûíà ÿìÿë åäèô ñèçèí ãàðøûíûçà ÷ûõäûõ. Ôèêðèìèç ñèçÿ
êþìÿê åòìÿêäè. Èêè ýöí äÿ éîë ýåäÿííÿí ñîíðà áèç áèð äÿðÿíèí áàøûíà
÷àòàæûéûõ. Ãàðàííûõ äöíéàíûí éîëó hÿìÿí îðäàí áàøäûéàæàõ.
Ïÿhëèâàííàð áó ñþçäÿí ÷îõ øàä îëäóëàð. Áèð ãÿäÿð äèíúÿëäèêäÿí ñîíðà
éîëà äöøäöëÿð. Èêè ýöí éîë ýåäÿííÿí ñîíðà ýÿëèô úåéðàííàð äåéÿí äÿðÿíèí
áàøûíà ÷àòäûëàð. Ýþé îòäàðûí öñòöíäÿ äèíøäÿðèíè àëàííàí ñîíðà Úåéðàí
äåäè:
– Èíäè ñèç hàìûíûç ãàëàæàõñûíûç áóðäà. Õÿëèë ïÿhëèâàíû ìÿí ãàðàííûõ
äöíéàéà àïàðàæàì. Úåéðàí éîëäàøûì ñèçè êþìÿéèíèçÿ ÷àòäûðàæàõ. Ñîíðà
öçöíö Õÿëèë ïÿhëèâàíà òóòóô äåäè:
– Ñÿí îòóð ìÿíèì áåëèìÿ, ýþçäÿðèíè éóì. Áèð ñó è÷èìèíäÿ ýåäèô
ãàðàííûõ äöíéàäà îëàæàüûã. Áèçè îðàäà ÷ÿòèíëèêëÿð ýþçäöéöð. Ñÿí
âóðóøìàëû îëàæàõñàí. Ãàïûäà äóðàí áèð ãàðû èñòèéÿæÿê ñÿíè àëëàòñûí. Ñÿíè
ýþðÿí êèìè èðÿëè éåðèéèô äåéÿæÿê:
– Îüöë, àìàí ýöíöäö áó ãîúà àíàíà éàçûüûí ýÿëñèí. Ìÿíè òèëñèìíÿí
ãóðòàð.
Ñÿí îíà èíàíìà. Î ñÿíÿ éàõûííàøàíäà ìÿí èëàí äîíóíà ýèðèô, îíóí
áîüàçûíà äîëàíûô þëäöðÿæÿì. Ñÿí ãûëûíú ÿëèíäÿ åhòèéàòäû îë. Éóõàðûäàí,
àøàüûäàí, áþéöððÿðäÿí öñòöíÿ àòûëìàõ èñòèéÿí áèð ãàíàääû èëàí ýþðÿæÿêñÿí.
Àìàí âåðìÿ, ãûëûíøíàí äîüðà. Éîõñà ãîëëàðûíà äîëàíûô ñÿíè òÿðïÿíìÿéÿ
ãîéìóéàæàõ âÿ çÿhÿððèéèô þëäöðÿæÿê.
Èêèíúè ãàïû ÷ûõàæàõ. Áó ãàïûíûí àüçûíäà øèð áàüëàíûô. Áó øèð äîíóíäà
îëàí, Ãàðà äèâèí éàõûí äîñòó Òÿïÿýþçäö. Îíà ÷àòàíà êèìè ñÿíÿ
òîõóíìóéàæàõ. Åëÿ êè, ñÿíè àðõàéûí ñàëäû, Òÿïÿýþç äîíóíäà öñòöíÿ
úóìàæàõ. Áàúàð ýþçöíö ãûëûíøíàí ÷ûõàðò. Ö÷öíúö ãàïûäàí ñîíðà èñÿ áèð
ãîæà êèøè ÷ûõàúàõ. Áó ãîæà êèøè Ãàðà äåâèí ãÿçÿâèíÿ äöøÿíëÿðäÿíäè. Î
áèçÿ hÿð øåéè äåéÿæÿê. Áèç îíóí êþìÿéèííÿí Ãàðà äåâèí òèëñèìèíè
ñûíäûðàæàõ, Ãàðàíëûõ äöíéàäàêûëàðû èøûõëû äöíéàéà ÷ûõàðàæûéûõ.
Áÿëè, åëÿ êè, Úåéðàí ñþçöíö òàìàìëàäû, Õÿëèë ïÿhëÿâàí úåéðàíûí
öñòöíäÿ îòóðóô ýþçäÿðèíè éóìäó. À÷àíäà ýþðäö êö, úåéðàíûí äåäèéè êèìè
ãàðàííûõ äöíéàéà ÷àòûôëàð. Îííàð áèðèíúè ãàïûéà òîõóíóô è÷ÿðè ýèðÿíäÿ áèð
ãàðû îííàðà òÿðÿô ýÿëäè, ãîëëàðûíû à÷àðàõ äåäè:
– ×öðöéöô, þëöðÿì, áó ãàðàííûõ äöíéàäà. Ìÿí èëëÿðäÿí áÿðèäè êè,
ñÿíèí êèìè áèð èýèäè ýþçäöéöðäöì. Ýÿë ñÿíè þïöì. Ýÿë ãîëóìó áîéíóíà
ñàëûì. Îüóë, àìàí ýöíöäöð. Áó ãîæà àíàíà éàçûüûí ýÿëñèí. Ìÿíè áèðúÿ áó
òèëñèìíÿí ãóðòàð.
Áó âàõò úåéðàí èëàí äîíóíà ýèðèô îíóí áîüàçûíà äîëàíäû. Ãàðû áîüóëóô
þëäö. Îííàð èðÿëèëÿìÿéÿ áàøäàäûëàð. Äþðä òÿðÿôäÿí úöðáÿúöð ñÿñäÿð,
õûøûëòûëàð îííàðûí úàíûíà öøöòìÿ ñàëûðäû. Áèðäÿí ãàíàääû áèð èëàíûí Õÿëèë
ïÿhëèâàíûí öñòöíÿ àòûëäûüû èëÿ äîüðàíìàüû áèð îëäó.
– Ùàëàë îëñóí ñÿíÿ. Áàõ áåëÿ. Ùåø íÿäÿí ãîðõìà.
Èëàíû äîüðóéàííàí ñîíðà èêèíúè ãàïûéà òÿðÿô ýåòäèëÿð. Úåéðàí äåäèéè
êèìè áóðàäà áèð øèð éàòûðäû. Øèð, îííàðà håø ôèêèð âåðìèðäè. Îííàð
éàõûííàøàíäà øèð äþíöô Òÿïÿýþç îëäó. Áèðäÿí î, Õÿëèëèí öñòöíÿ àòûëäû.
Âóðóøìà áàøäàíäû.Ãûëûíøäàðäàí ãîïàí ÷ûíãû ãàðàííûüû èøûõëàíäûðäû.
Ýþéäÿ øèìøÿê êèìè ïàðûëäûéàí ãûüûëúûìëàðûí ñÿñèííÿí ãóëàõ òóòóëóðäó.
Ãóø êèìè ñû÷ðûéàí Õÿëèë ïÿhëèâàí ãûëûíúûíû áèðäÿí Òÿïÿýþçöí ýþçöíÿ
éåðèòäè. Òÿïÿýþç ãûøãûðûô éûõûëäû.
– Õÿëèë ïÿhëèâàí, äàhà ÷ÿòèííèéèí ÷îõó ýåäèô. Èííÿí áåëÿ êþìÿéèìèç
÷îõàëàæàõ.
Îíëàð ö÷öíúö ãàïûéû à÷àíäà àh-çàð åäÿí ãîæà áèð êèøè ýþðäöëÿð. Ãîæà
êèøè Õÿëèëèí ýÿëäèéèííÿí ñåâèíèô äåäè:
– Îüóë, òàíðû ñÿíè áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí. Ñÿí áóðóéà íåæÿ ýÿëèôñÿí? Ãàðà
äèâäÿí ãîðõìàäûíìû? Ãàïûëàðäàí íåæÿ êå÷äèí?
– Ãîæà, ãîðõìà. Ãàðà äèâ ÷îõäàí þëäöðöëöô. Ãàïûäà äóðàí òèëñèìëÿðè
ñûíäûðäûõ. Èíäè ýÿëèô éàíûíà ÷ûõìûøûõ.
Ñåâèíúèííÿí øàääàíàí ãîæà äåäè:
– Îüóë, èýèä áèð îüëàíûéäûì. Ýöëëö àääû áèð ãûçûí äÿðäèííÿí äÿëè
îëìóøäóì. Ýöëëö ìÿíè ñåâèðäè. Àíúàõ èìàíñûç áèð àòàñû âàðûéäû. Î,
Ýöëëöíö ìÿíÿ âåðìÿê èñòÿìèðäè. Ùÿ îüóë, åëÿ êè, ìÿí åë÷è ýþíäÿðäèì
Ýöëëöíöí àòàñû äåäè:
– Ýþðÿê áó îüëàí Ãàííû ýþëäÿí ñó ýÿòèðÿ, ìÿí äÿ hÿìèí ñóäà ÷èìèô
øÿôà òàïàì. Éîõñà Ýöëëöéö îíà âåðìèéÿæÿì". Ìÿí þçöìö ñûíäûðà
áèëìÿçäèì. Îäóð êè, ýåæèéè-ýöíäöçÿ ãàòûô ýÿëèô Ãàííû ýþëÿ ÷àòäûì.
Ùàðàäàí áèëÿéäèì êè, Ãàðà äåâ áóðàéà ýÿëÿíè òèëñèìÿ ñàëûð. Òÿçÿúÿ ýþëÿ
éàõûííàøìûøäûì êû, ýþðäöì éåð-ýþé îéíàäû. Áóëóä ýÿëäè. Áóëóäóí
àðàñûííàí Ãàðà äåâ ÷ûõäû. Ìÿíèì îííàí âóðóøìàüà hå÷ èìêàíûì äà
îëìàäû. Áîüàíàõ ãàëõûô ìÿíè áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãàðàííûõ äöíéàéà
òóëëàäû. Þìðöì-ýöíöì êå÷èô ýåòäè. Ñàããàëûì àüàðäû. Úàâàííûüûì
ÿëèìíÿí ÷ûõäû. Îüóë, ìÿíè áó ãàðàííûõäàí ÷ûõàðñàéäûí, håø îëìàñà, èøûõëû
äöíéàéà áàõûô ñîíðà þëÿðäèì.
– Ãîæà, äå ýþðöì, áèç èíäè áó òèëñèìÿ äöøìöø àäàìëàðû õèëàñ åäÿ
áèëÿæÿéèêìè?
294
295
Ãîæà äåäè:
– Áàëà, èíäè êè, äåäèí Ãàðà äåâ þëäöðöëöô, äàhà ãîðõóì éîõäó. Ùÿð
øåéè ñÿíÿ äàíûøàæàì. Áó ãàðàííûõ äöíéàéíàí áèð ãÿäÿð ýåäÿííÿí ñîíðà
ãàâàüûìûçà áèð ãàïû ÷ûõàæàõ. Ãàïûéà íÿáàäÿ ÿë òîõóíäóðàñàí, î ñààò äàøà
äþíÿðñÿí. Áó ãàïûéû ýÿðÿê ñàçíàí à÷àñàí.
– Åé àüûëëû ãîæà, ìÿí éàõøû ñàç ÷àëìàã áàæàðûðàì, àíúàõ áóðàäà ñàçû
hàðàäàí àëà áèëÿðèê.
Ãîúà äåäè:
– Îüóë, ìÿí Ãàííû ýþëÿ ýÿëÿíäÿ ÿëèìäÿ áàëàúà ñàç ýÿòèìèøäèì.
Òåëëÿðè êå÷è áàüûðñàüûííàí îëäóüóíà ýþðÿ õàðàô îëìóéóô.
Ãîæà ñàçû ýÿòèðèô îüëàíà âåðäè. Õÿëèë ïÿhëèâàí ãàïûéà éàõûííàøäû.
Áàðìàõëàðûíû òåëëÿðÿ òîõóíäóðàí êèìè ãàïûëàð òàéáàòàé à÷ûëäû. Ýþç þíöíäÿ
ýþçÿë ÷àðhîâóçó, ýöëö, áöëáöëö îëàí áèð îòàõ úàííàíäû. Õÿëèë ïÿhëèâàí,
ãîæà âÿ úåéðàí è÷ÿðè äàõèë îëäóëàð. Áóðàäàêû ýþçÿëëèê îííàðû âàëåh åëÿäè.
Àíúàõ éàõûííàí òàíûø îëàíäà ýþðäöëÿð êè, áóðàäà hÿð øåé òÿðñèíÿäè.
Áöëáöëö ýöëÿ éàõûí ãîéìóëëàð. Àüàøäàð ñóäàí éàíûð, ÷àðhîâóçà áàõûô ýþç
éàøû àõûäûëëàð.
Áöëáöë äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Åé ýþçÿë èíñàííàð, þçöíöçÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí. Ãàðà äåâ ýÿëñÿ, ñèçè äÿ
áèçèì ýöíöìöçÿ ñàëàæàõ.
– Ãîðõìóéóí, Ãàðà äåâ þëäöðöëìöøäöð.
Îíëàð áÿðê ñåâèíäèëÿð. Î ñààò ÷àðhîâóç ñóéóíó àüàøäàðà òÿðÿô àõûòäû.
Áöëáöë ãÿôÿñäÿí àòûëûô ýöëÿ ãîíäó. Ãîæà Õÿëèë ïÿhëèâàíà äåäè:
– Áó àüàúäàðûí àðàñûííàí ýåäÿê. Ãàâàüûìûçà ÷îõëó ìàðàë ÷ûõàæàõ.
Îííàð ìàðàë äåéèë. Ùàìûñû ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûçäàðäû. Ãàðà äèâ îííàðû òèëñèìÿ
ñàëûô. Îííàð þçäÿðèíäÿ äåéèëëÿð. Ùàìûñû öñòöìöçÿ ýÿëÿúÿê êè, ÿëÿìèçè
éàëàñûí. Éàõûí áóðàõìàõ ëàçûì äåéèë. Îíëàð áèçÿ òîõóíàí êèìè áèç äÿ
òèëñèìÿ äöøÿæèéèê. Ìàðàëëàðûí è÷èíäÿ áèð òÿêÿ âàð. Î äà òèëñèìÿ äöøìöø
îüëàíäûð. Ñÿíè ýþðÿí êèìè öñòöíÿ àòûëàæàõ êû, ñÿíè âóðñóí. Ñÿí ãûëûíøíàí
îíóí áóéíóçóíà âóðà áèëñÿí î äþíöô îüëàí îëàæàõ âÿ áàøäûéàæàõ ñÿííÿí
ýöëÿøìÿéÿ. Éûõà áèëñÿí, áèç hÿì îüëàíû, hÿì äÿ ìàðàëëàðû õèëàñ åäÿúÿéèê.
Éîõ, éûõà áèëìÿñÿí, ìàðàëëàð áèçè áóéíóçëàðû èëÿ ìÿhâ åäÿæÿê.
– Áóðàäà ìÿí ñèçÿ êþìÿê åëèéÿæÿì. Ìàðàë äîíóíà ýèðèô îííàðûí
hàìûñûíû ñóéóí öñòöíÿ ÷ÿêÿæÿì. Îðàäà áàøäàðûíû ãàòàæàì. Òà êû, ñÿí
òèëñèìè ñûíäûðàñàí. Òÿêÿ ìàðàëûí áóéíóçóíà âóðóô îüëàí åëèéÿííÿí ñîíðà
éûõàñàí.
Áÿëè, äàíûøäûõëàðû êèìè äÿ åëÿäèëÿð. Úåéðàí ìàðàë äîíóíà ýèðèô þçöíö
ìàðàëëàðûí àðàñûíà âåðäè. Îííàðû øèðèí ñþháÿòÿ òóòóô ÷ÿêäè ñóéóí áàøûíà.
Åðêÿê ìàðàë ýþðäö êè, èêè áÿíè-àäÿì ýÿëèð. Ùþéöð ÷ÿêèô ñàëäû þçöíö
îííàðûí öñòöíÿ. Õÿëèë ïÿhëèâàí òåç ãûëûíúûíû ñöðöéöô áàøäàäû ìàðàëíàí
âóðóøìàüà. ×îõ ÷åâèê îëàí ìàðàë Õÿëèë ïÿhëèâàíû ëàï ÿëäÿí-äèëäÿí
ñàëìûøäû. Õÿëèë ïÿâëèâàí höúóì åòäè. Áèð ýöí áèð ýöíîðòà ãàí-òÿð è÷èíäÿ
áèð-áèðèíè êÿëÿ êèìè åøäèëÿð. Àõûðäà Õÿëèë ïÿhëèâàí îüëàüûí êöðÿéèíè éåðÿ
âóðóô ãûëûíúûíû áîüàçûíà äèðÿäè. Áó âàõò ýþðäö êö, îüëàí ýþçäÿðèíèí éàøûíû
àáè-ëåéñàí êèìè òþêöð. Õÿëèë ïÿhëèâàíûí öðÿéè òàâ ýÿòèðìèéèô òåç àéàüà
ãàëõäû. Åëÿ áèëäè êè, íÿ èñÿ áþéöê áèð ýöíàh èøëÿäèô. Îüëàí àéàüà ãàëõûô
äåäè:
– Åé èýèä, ìÿí äÿ ýÿëìèøäèì òèëñèìÿ äöøÿííÿðè õèëàñ åäèì. Ëàêèí
þçöì äÿ òèëñèìÿ äöøöô áåëÿ îëäóì. Èíäè Ãàðà äèâèí òàôøûðûüûííàí ñÿííÿí
âóðóøäóì. Àíúàõ ñÿí ìÿíÿ öñòöí ýÿëäèí. Äåìÿê òèëñèìè ñûíäûðäûí. Èíäè
òåç àðàäàí ÷ûõ êû, Ãàðà äèâ ýÿëèô ýþðìÿñèí.
– Èýèä, áèë êè, Ãàðà äèâ ÷îõäàí þëöô.
Áóíó åøèäÿí êèìè áöòöí ìàðàëëàð äþíöô ãûç îëäóëàð. Ùàìûñû Õÿëèë
ïÿhëèâàíûí, ãîæàíûí âÿ úåéðàíûí àéàüûíà äöøäöëÿð.
– Èýèä, áèëèðñÿíìè Òàôäûõ àääû ýþçÿë áèð èýèä hàíñû îòàõäàäû?
– Ìÿí äÿ ñèçíÿí ýåäèðÿì. Ýåäèô òàïìàëûéûõ.
Îííàð áèð íå÷ÿ îòàõ êå÷èô áèð ãàðàííûõ çèðçÿìèéÿ ÷àòäûëàð. Ýþðäöëÿð êè,
áóðàäàí ìöõòÿëèô håéáÿòäè ñÿñäÿð ýÿëèð. Áèð ãÿäÿð äÿ èðÿëèëÿäèêäÿí ñîíðà
þðêÿííÿí áàüëàíìûø áèð èò hþêì åäèðäè êè, áàüûíû ãûðûô áóííàðûí öñòöíÿ
àòûëñûí.
– Èýèä, ñÿí áèë êè, áóðàäà éöçäÿðíÿí áåëÿ håéâàí áàüëàíûôäû. Áóííàðûí
hàìûñû òèëñèìÿ äöøìöø èíñàíäû. Ñÿí îííàðà áèëäèð êè, ìÿí ñèçè ãóðòàðìàüà
ýÿëìèøÿì. Ãàðà äèâ äàhà éîõäó.
– Åé òèëñèìëÿíìèø ìÿõëóãàò, áèëèí âÿ àýàh îëóí êó, ñèçèí äöøìÿíèíèç
Ãàðà äèâ ÷îõäàí þëìöøäö. Áèç ñèçè àçàä åëÿìÿéÿ ýÿëìèøèê.
Ãàðàííûõëàð è÷èíäÿ èò áàøäàäû höðìÿéÿ, ãóðä óëàìàüà, àéû
ìàíãûðìàüà, øèð íÿ’ðÿ ÷ÿêìÿéÿ. Áèðäÿí ãåéáäÿí éîüóí áèð ñÿñ åøèäèëäè:
– Åé áÿíè-èíñàí, ñÿíèí höíÿðèí àëëàh âåðýèñèäè, håø íÿäÿí ãîðõìà.
Áöòöí òèëñèìëÿðè ñûíäûðûô, ãàðàííûõ äöíéàíû éîõ åëèéèôñÿí. Áó ÿçèééÿò
÷ÿêÿí àäàìëàðû håéâàí úèëäèííÿí ÷ûõàðìàõ ö÷öí àõûðûíúû òèëñèìè
ñûíäûðìàëûñàí. Áóíóí ö÷öí ãàðàííûõ ãóðòàðàíà êèìè ýåòìÿëèñèíèç.
Ãóðòàðàæàõäà ãàéàäàí ÿðèäèëèô òþêöëìöø áèð ãàïûéû ðàñò ýÿëÿæÿêñèíèç. Îíó
296
297
ñþêöô äàüûòìàã ÷îõ ÷ÿòèíäè. Àíúàõ ñÿíèí ãûëûíúûí áÿëêÿ êþìÿéÿ ÷àòäû.
Èøäè-øàéÿääè ãàïûéû à÷à áèëñÿí è÷ÿðè äàõèë îëàí êèìè ýþçÿë áèð îüëàí
ýþðÿúÿêñèíèç. Îüëàíûí àäû Òàôäûõäû. Àõûðûíúû òèëñèìèí ñèððèíè ñèçÿ éàëíûç
Òàôäûõ äåéÿ áèëÿð.
Ãÿðÿç, Òàïäûüûí éåðèíè þðýÿíäèéèíÿ öðÿêäÿí ñåâèíÿí Õÿëèë ïÿhëèâàí
ãàðàííûüà òÿðÿô úóìäó. Éîëäàøäàðû äà àðõàñûíúà. Áèð õåéëè éîë ýåòìèøäèëÿð
êè, äàø ãàïûéà ÷àòäûëàð. Éåòèøÿí êèìè Õÿëèë ïÿhëèâàí âàð ýöæöííÿí ãûëûíúûíû
äàø ãàïûéà ÷ûðïäû. Ãûëûíú ýþéÿ äàðàíäû. Õÿëèë ïÿhëèâàí áèð-èêè çÿðáÿ äÿ
åíäèðäè. Ýþðäö êö, éîõ, áó õûíà, î õûíàäàí äåéèë. Ãûëûíúäàí êàð àøìûéàæàõ.
Úåéðàí èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Õÿëèë ïÿhëèâàí, ìÿí áèëèðäèì êè, áèç ãàðàííûõ äöíéàäà áåëÿ
÷ÿòèíëèêëÿðíÿí ãàðøûëàøàæûéûõ. Ùÿòòà áåëÿ äàø ãàïûëàð îëäóüóíó äà áèëèðäèì.
Îíà ýþðÿ äÿ håéáÿìèçäÿ ÿìóä ýþòöðìöøÿì.
Î, ÿìóäó ÷ûõàðûô Õÿëèë ïÿhëèâàíà âåðèô äåäè:
– Ãîðõìà, âóð. Áó åëÿ ÿìóääó êè, Çÿìçÿì ïÿhëèâàí îíóíàí ÿí
áþéöê òèëñèìëÿðè äàüûäûô. Õÿëèë ïÿhëèâàí ÿìóäó ÿëèíÿ àëûô ãàïûéà òÿðÿô
éåðèäè. Äàëáàäàë áèð íå÷ÿ ÿìóä åíäèðÿííÿí ñîíðà ýþðäöëÿð êè, ãàïû
÷àòäàäû. Áèð àçäàí ñîíðà ÷àò áþéöéöô éåíÿ éàðûüà ÷åâðèëäè. Õÿëèë ïÿhëèâàí
Òàïäûüû éàäûíà ñàëûô åëÿ áèð ÿìóä åíäèðäè êè, äàø ãàïû êöë-îæàõ îëóô éåðÿ
äàüûëäû. Íÿ ýþðñÿëÿð éàõøûäû. È÷ÿðèäÿ áèð îüëàí ÿëëÿðèííÿí äàðà ÷ÿêèëèô. Àé
êèìè îòàüà èøûõ ñàëûð. Éåìÿ-è÷ìÿ îíóí ýöë úàìàëûíà òàìàøà åëÿ. Õÿëèë
ïÿhëèâàí åëÿ áèë êè, òÿçÿúÿ äöíéàéà äöøìöøäö. Àíúàõ è÷ÿðè ýèðÿíäÿ
ýþðäöëÿð êè, áó îüëàí éóõó è÷èíäÿäè. Îíó ÷ÿêèô àéûëòäûëàð. Ãîëëàðûíû
à÷äûëàð.
Õÿëèë ïÿhëèâàí ñîðóøäó:
– Åé èýèä, àäûí íÿäèð?
Èýèä äåäè:
– Àäûì Òàôäûõäû.
– Áèç ýÿëìèøèê ñÿíè õèëàñ åëÿìÿéÿ.
Òàôäûõ äåäè:
– Ìÿí èíäèæÿ, éóõóäà áóííàðû ýþðäöì. Ýþðäöì êö, ßhìÿä ïàäøàhûí
ãûçû Íàðûí õàíûìû ìàíà áóòà ýþíäÿðèô.
– Òàôäûõ, äå ýþðöì áèç íÿ åòìÿëèéèê?
– Åé ïÿhëèâàí, ñÿí áèë êè, ÿí ÷ÿòèí òèëñèì àõûðûíúû òèëñèìäè. ×öíêè áó
äÿôÿ òèëñèì ñûíäûðìàõ ö÷öí ãî÷àõëûõäàí ÷îõ àüûëëà hÿðÿêÿò åòìÿê ëàçûìäû.
Ñîíóíúó îòàõäà Ãàðà Äèâèí éàòàðû ñàõëàíûð. Áó éàòàðû ÿëäÿ åäèá ÷ûõàðìàõ
ö÷öí ýÿðÿê éàòàðûí öñòöíäÿ éóõóäà îëàí ñè÷îâóëó þëäöðÿ áèëÿñÿí.
Ñè÷îâóëó þëäöðÿ áèëìÿñÿí, íÿ ýþðäöéöí î àäàìëàðû èøûõëû äöíéàéà ÷ûõàðà
áèëÿúÿêñÿí, íÿ äÿ èò, úàíàâàð, àéû äîíóíäà îëàíëàð äþíöô àäàì îëàæàõëàð.
Ñè÷îâóëó òóòóô þëäöðìÿê ö÷öí ýÿðÿê ãàïûéû åëÿ à÷àñàí êû, ñè÷îâóë
îéàíìàñûí. Îéàíäû, äàhà òóòà áèëìÿçñÿí. Ãàïûéû à÷ìàõ ö÷öí ñàç ëàçûìäû.
Ñàçû ÷àëàíäà ãàïû ñÿññèç-êöéñöç à÷ûëàæàõ, hÿì äÿ ñàçûí ñåhðèííÿí ñè÷îâóë
îéàíà áèëìèéÿæÿê. Èíäè ñàçûíûç îëìàñà èø ÷ÿòèí îëàæàõ. Îíäà ýÿðÿê
àéëàðíàí, èëëèðíÿí ñè÷îâóëó ýöäÿñÿí.
Òàôäûõ ñþçöíö òàìàìëûéàí êèìè Ãîæà áàëàúà ñàçûíû håéâÿäÿí ÷ûõàðûô
Õÿëèë ïÿhëèâàíà âåðäè. Õÿëèë ïÿhëèâàí ñàçû ÿëèíÿ àëûô, ñîíóíúó îòàüûí
ãàïûñûíà òÿðÿô éþíÿëäè. Ãàïûéà ÷àòûô õåéëè àéàã ñàõëàäû. Ñîíðà ñàçû áàøäàäû
àñòàäàí äûíãûëäàòìàüà. Àíúàõ ãàïû à÷ûëìàäû êû, à÷ûëìàäû. Î áèðè îòàõäàí
ãóëàõ àñàí ãîæà äåäè:
– Îüóë, ñàçû öðÿéèíèí öñòöíÿ ñûõ, áèð àç äà öðÿêäÿí ÷àë. Öðÿéèíÿ
ñûõìàñàí ãàïûéû à÷à áèëìÿçñÿí.
Õÿëèë ïÿhëèâàí ãîæà äåäèéè êèìè ñàçû öðÿéèíèí öñòöíÿ áàñûô éàíüûëû áèð
hàâà ÷àëäû. Åëÿ áèð àç êå÷ìÿìèø ãàïû éåðèííÿí ãîïóô àðàëàíäû. Õÿëèë
ïÿhëèâàí òåç þçöíö è÷ÿðè ñàëäû. Ýþðäö êö, áþéöê áèð ñàíäûõäû, ñàíäûüûí
öñòöíäÿ äÿ èðè áèð ñè÷îâóë éàòûð. Ôöðñÿòè ÿëäÿí âåðìèéÿí Õÿëèë ïÿhëèâàí
ãûëûíúû ñöðöéöô ñè÷îâóëó èêè éåðÿ áþëäö. Ãûëûíúûí óúó èëÿ ýþòöðöô áèð êöíúÿ
àòäû. Áóíó ýþçäöéÿí éîëäàøëàðû Òàôäûõíàí áèððèêäÿ îòàüà ýèðäèëÿð.
– Ñàíäûüûí àüçûíû à÷.
Õÿëèë ïÿhëèâàí ãûëûíúû ñàëûô ñàíäûüûí ãûôûëûíû ãûðäû. Ãûôûë ãûðûëàí êèìè
ãàðàííûõ îòàõëàðà åëÿ áèë ýöí äöøäö, hÿð òÿðÿô èøûõëàíäû. Òàôäûõ ñèëêèíèô
òèëñèìíÿí ÷ûõäû. Ùåéâàí äîíóíäà îëàííàðûí hàìûñû äþíöô èíñàí îëäóëàð.
Åëÿ áèë hàìûíûí úàíûííàí àñûëàí àüûððûõ éîõ îëäó. Õÿëèë ïÿhëèâàí
Òàôäûõíàí áèððèêäÿ ñàíäûüûí ãàïàüûíû ãàëäûðäû. Ñàíäûüà áàõìàõ ìöìêöí
äþéöëäö. Àäàìûí ýþçäÿðè ãàìàøûðäû. Åëÿ áèë êè, Ãàðà äèâ äöíéàíûí áöòöí
éàòàðûíû áóðàéà òîôëàìûøäû. Äàø-ãàø äèâàððàðà èøûõ ñàëûðäû.
Õÿëèë ïÿhëèâàí éàòàðû ãîæàéíàí ìàðàë äîíóíäà îëàí îüëàíà òàïøûðûô
äåäè:
– Ìÿí Òàôäûõ âÿ Úåéðàííàí áèððèêäÿ Àü äàüûí öñòöíäÿ ñèçè
ýþçëäöéÿæÿì. Ãàø-äàøû äà ýÿòèðèô îðàéà ýÿëÿðñèíèç. Êèìÿ íÿ ÷àòñà, þç
ÿëëÿðèìíÿí áþëÿæÿì.
Õÿëèë ïÿhëèâàí Òàïäûãëà úåéðàíà äåäè:
– Ýÿëèí ýåäÿê.
Îííàð ãàðàííûõ äöíéàíûí àüçûíà ÷àòûíúà íå÷ÿ-íå÷ÿ àäàì Õÿëèë
ïÿhëèâàíûí ÿëèííÿí-àéàüûííàí þôäö. Ùàìû îíà äóà åëèéèðäè. Ãàïûéà
÷àòàíäà ýþðäöëÿð êè, ãàðàíëûõ äöíéà äåäèêëÿðè áèð ìàüàðàéìûø. Ìàüàðà
þçö äÿ òèëñèìäÿí ñèëêèíèô èøûõëû äöíéàéà ÷ûõûô.
298
299
Õÿëèë ïÿhëèâàí, Òàïäûã âÿ úåéðàí áèð ýöí áèð ýöíîðòàäàí ñîíðà ýÿëèá
éîëäàøëàðûíûí éàíûíà ÷àòäûëàð. Úåéðàí äåäè:
– Õÿëèë ïÿhëèâàí, èúàçÿ âåðñÿíèç, ìÿí éîëäàøëàðûìíàí áèðëèêäÿ ñèçëÿ
hàëàë-höììÿò åëÿéèá áàëàëàðûìûçûí éàíûíà ãàéûäàðäûõ.
– À äîñòäàð, áàõ áó úåéðàí îëìàñàéäû, ãàðàííûõ äöíéàäàí íÿ Òàôäûüû
ãóðòàðà áèëÿæÿêäèê, íÿ äÿ îðàäà òèëñèìÿ äöøÿííÿðè. ßçèç Úåéðàí, áèçäÿí íÿ
èñòèéèðñÿí èñòÿ. ßëèìèçäÿí ýÿëÿíè åäÿðèê.
– Õÿëèë ïÿhëèâàí, ìÿí áèëèðÿì êè, ñèç ßhìÿä ïàäøàhûí éàõûí àäàìëàðû,
ãî÷àõ ïÿhëèâàííàðûñûíûç. Áèçÿ äöíéà ìàëû, âàð-äþâëÿò håø íÿ ëàçûì äþéöë.
Ñèçäÿí òÿìÿííàìûç îäó êó, ßhìÿä ïàäøàhà äåéèí îâ÷óëàðà òàôøûðñûí êû,
úåéðàíëàðà äÿéìÿñèííÿð.
– Ñÿíèí õÿòðèíÿ ìÿí äåéÿðÿì áöòöí úåéðàíëàðû îâ÷óëàðäàí àçàä
åëèéÿð. Áóíà àðõàéûí îë.
Úåéðàííàð îííàðíàí hàëàë-höììÿò åëÿéèô àðàëàíäû. Áèð õåéëè êå÷ÿííÿí
ñîíðà Ãîæà áèð íå÷ÿ àäàìíàí õÿçèíèéè ýÿòèðèô ýÿëäè. Õÿëèë ïÿhëèâàí
ñàíäûüûí àüçûíû à÷ûô îðàäà îëàíëàðà ïàéëàäû.
Ãîæà äåäè:
– Îüóë, ßhìÿä ïàäøàhà äåéèí êè, Ãàííû ýþëöí àäûíû äÿéèøñèí. Äàhà
Ãàðà äèâ éîõäó êó, î ýþëöí öñòöíÿ ãàí òþêöëñöí.
– Ãîæà, äåìÿéèíÿ äåéÿæÿì. Àíúàõ áèëìèðÿì ÿìÿë åäÿðìè? Àõû îðàäà
Ãàðà äèâ íÿ ãÿäÿð ýöíàhñûç ãàííàð àõûäûô.
Áÿëè, àðòûõ àéðûëìàõ äÿìè ýÿëèô éåòèøäè. Òèëñèìíÿí àçàä îëàííàð Õÿëèë
ïÿhëèâàíà, Òàôäûüà âÿ îíóí éîëäàøäàðûíà ÷îõëó-÷îõëó äóà åëÿäèëÿð. Ñîíðà
äà hÿðÿ þç âèëàéÿòèíÿ ýåòìÿê ö÷öí èúàçÿ èñòÿäè. Õÿëèë ïÿhëèâàí îííàðà
èúàçÿ âåðèô óüóð äèëÿäè.
– Õÿëèë ïÿhëèâàí, ñèç ìàíà ÷îõ áþéöê hþðìÿò åëÿäèíèç. Ìÿí þìðöì
áîéó áö éàõøûëûüû óíóäà áèëìÿðÿì. Ìÿí ýöæäö ïÿhëèâàíàì. Öñòöìÿ øèð
ýÿëñÿ ïàð÷àëàéàð, ãàâàüûìà êþêëö àüàæ ÷ûõñà êþêöííÿí ãîïàðàðàì.
Èñòÿñÿíèç, þç äÿñòÿíèçÿ ýþòöðöí.
– Åé èýèä, ñÿíèí àðõàíúà áèçè ßhìÿä ïàäøàh ýþíäÿðèô. Ñÿí îíóí
õîøóíà ýÿëèôñÿí. Áèç ýÿðÿê ñÿíè îíóí éàíûíà àïàðàõ. Ñîíðà ýåäèô àòààíàííàí ýþðöøÿðñÿí.
– Íÿ äåñÿíèç, ÿìÿë åòìÿéÿ ðàçûéàì.
Îíëàð ãàëõûô àòäàðûíà ìèíèô éîëà äöøäöëÿð. Àç ýåòäèëÿð, öç ýåòäèëÿð,
äÿðÿ-òÿïÿ äöç ýåòäèëÿð, àõûð êû, ýÿëèô ßhìÿä ïàäøàhûí øÿhÿðèíèí ãóëàüûíäà
äöøäöëÿð. Áóííàð áóðàäà äèíúÿëìÿêäÿ îëñóííàð, ñèçÿ êèìíÿí äåéèì,
êèìíÿí äåìèéèì ßhìÿä ïàäøàhäàí äåéèì. ßhìÿä ïàäøàh Íàðûí õàíûìû
éîëà ñàëàííàí ñîíðà ÷îõ õèôôÿò êå÷èðèðäè. Ýþçöíöí àüû-ãàðàñû áèðúÿ áàëàñûíû
þç ÿëëÿðèííÿí ýåäÿð-ýÿëìÿçÿ éîëà ñàëìàñû áþéöê áèð äÿðä îëóô îíóí
áîüàçûííàí àüûð ãóðüóøóí êèìè àñûëìûøäû. Äöøöíöðäö êö, ýÿðÿê áó èøÿ ãîë
ãîéìóéàéäûì. Þç ÿëèìíÿí þç åâèìè éûõäûì.
Áèð òÿðÿôäÿí äÿ ßhìÿä ïàäøàh ÷îõ áþéöê øàääûõ êå÷èðèðäè. Îíà ýþðÿ
êè, Ãàííû ýþëöí ñóéóíäà ÷èìèá ýÿëÿííÿí ñîíðà òóòäóüó èøëÿðÿ òþâáÿ
åëÿìèøäè. Úàìààò hÿð éåðäÿ ßhìÿä ïàäøàhûí ñÿõàâÿòèíäÿí, õàëãà åëÿäèéè
éàõøûëûõäàí äàíûøûðäû.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö éåíÿ ßhìÿä ïàäøàh òàõòäà ÿéëÿøèô ãûçûíûí ñÿôÿðäÿí
áåëÿ ýåæ ãàéûòìàñû hàããûíäà ôèêèð ÷ÿêèðäè. Áèðäÿí âÿçèð hÿñÿhëèéÿhÿñÿhëèéÿ þçöíö ïàäøàhûí höçóðóíà éåòèðèô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìóøòóëóüóìó âåð. Ýþçöí àéäûí îëñóí, Íàðûí
õàíûì ýÿëèô øÿhÿðèí êÿíàðûíäà þç éîëäàøëàðûííàí äèíúÿëèëëÿð.
– Âÿçèð, ìóøòóëóüóí ìÿíäÿ. Òåç óøàõëàðûí ãàâàüûíà ãîøóí ýþíäÿð,
òÿìòÿðàõíàí ãàðøûëà.
Âÿçèð – áàø öñòÿ, – äåéèá ìöðÿõõÿñ îëäó. ßìð âåðèëäè, øÿhÿðèí ãûðàüûíà
ãîøóí ÷ûõàðûëäû. Ïÿhëèâàííàð hþðìÿò-èççÿòíÿí ãàðøûëàíäû. Îííàð øÿhÿðÿ
êèìè äþøÿíìèø ýÿâÿ öñòöíäÿ ýÿëäèëÿð.
Ïàäøàh Òàôäûüû éàíûíà ÷àüûðòäûðäû. Î äàhà äà ýþçÿëëÿøìèøäè, áîéáóõóí àòìûøäû. Òàïäûõ Õÿëèë ïÿhëèâàíûí ãî÷àõëûüûííàí ßhìÿä ïàäøàhà
öðÿêäîëóñó äàíûøäû. Ïàäøàh áèëäè êè, Õÿëèë ïÿhëèâàí ãûçû Íàðûíûéìûø. Áèð
àçäàí ïàäøàh Íàðûí õàíûìû ÷àüûðòäû. Íàðûí õàíûì è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Òàïäûã
äèêñèíÿí êèìè îëäó. Èñòÿäè êè, äåñèí ìÿí áó ãûçû hàðäàñà ýþðìöøÿì. Áó
âàõò ïàäøàh äèëëÿíäè:
– Òàïäûõ, äå ýþðöì áó ãûçû ýþðöôñÿíìè?
Òàïäûã äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, éóõóäà ýþðìöøÿì.
Ïàäøàh höíäöðäÿí ãÿh – ãÿh ÷ÿêèô ýöëäö âÿ äåäè:
– Òàôäûõ, éàõøû áàõ. Áó ãûç ñÿíè òèëñèìíÿí ãóðòàðàí Õÿëèë ïÿhëèâàíäû.
Òàïäûã áó èøÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëäû. Áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ Íàðûí
õàíûìà âóðóëäó. Àíúàã ïàäøàh ãûçû hàðà, î hàðà? Ïàäøàh Íàðûí õàíûìû
éàíûíà ÷àüûðûô àëíûííàí þôäö âÿ äåäè:
– Ùàëàë îëñóí ãûçûì ñÿíÿ. Ñÿí êè, òèëñèìëÿðè ñûíäûðûô, ïÿhëèâàíëàðíàí
âóðóøóô, ÿæäàhàëàð þëäöðöô áåëÿ áèð èýèä îüëàíû ãóðòàðäûí, áó òàõòû-òàæû ñÿíÿ
âåðèðÿì.
300
301
Íàðûí õàíûì äåäè:
– Éîõ, åëÿ äåéèë, áàâà. Áó òàõòû-òàúû Òàôäûüà âåð. Î, áó ñÿëòÿíÿòÿ
ëàéèõäè. Ìÿí îííàí íå÷ÿ âàõòäû éîë éîëäàøû îëäóì. Ýþðäöì êö, ÷îõ
ãî÷àõ, èýèä, íàìóñëó, hÿð øåéè áèëÿí, ïàäøàhëûüà ëàéèã àüûëëû áèð îüëàíäû.
– ßýÿð ðàçû îëñàíûç, ñèçèí òîéóíóçó åëÿéèô ñîíðà Òàôäûüû òàõòà
÷ûõàðàðàì.
Îííàð hÿð èêèñè áàøäàðûíû àøàüû ñàëäûëàð. Ïàäøàh ýþðäö êö, ðàçûäûëàð.
Îäó êó, áèð äÿ ñîðóøäó íèéÿ äèëëÿíìèðñèíèç? Öðÿéèìíÿí êå÷ÿíè ñèçÿ
äåäèì.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ÿýÿð áåëÿ îëñà ìÿíè áèð ñÿôÿðÿ ýþíäÿð. Ìÿí
èýèääèê ýþñòÿðìÿê èñòèéèðÿì. Àõû Íàðûí õàíûì ìÿíè èýèääèêíÿí ãóðòàðûô.
Ãîé Íàðûí õàíûì ýþðñöí êö, ìÿí äÿ îíà áàðàâàð ïÿhëèâàíàì.
– Áèç ñÿíè òàíûéûðûõ. Ñÿíè èíäè ïàäøàhëûõäà ñûíûéàæûéûõ. Ðÿèééÿò ñÿíè
ñûíûéàæàõ. Ïàäøàh î ñààò hþêì åëÿäè êè, òîéà áàøäàíñûí. Ãûðõ ýöí ãûðõ ýåæÿ
òîé åëèéèô Íàðûí õàíûìû Òàïäûüà âåðäèëÿð. ßhìÿä ïàäøàh þç òàúûíû ãàëäûðûô
Òàïäûüûí áàøûíà ãîéäó. Î ýöííÿí Òàôäûõ ïàäøàhûí àäû äèëëÿðÿ äöøäö.
Îííàð õîøáàõò éàøàäûëàð. Þëêÿ áó òàõò-òàæäàí hÿìèøÿ ðàçûëûõ åëÿäè. Òàôäûõ
ïàäøàhíàí Íàðûí õàíûì éåäèëÿð, èøäèëÿð éåðÿ êåøäèëÿð. Ñèç äÿ éåéèí, è÷èí,
éóõóéà êå÷èí.
ÌßÙßÌÌßÄÈÍ ÍÀÛËÛ
Ùàìàì hàìàì è÷èíäÿ, õÿëâèð ñàìàí è÷èíäÿ, áàøûíû à÷àñàí ñöääö àøûí
òàñûíà, ÿðèøòèéè ãàðûøäûðûô ýåäÿñÿí éàñûíà, éàüû ìÿëhÿì åëèéèô òþêÿñÿí
àðàñûíà. Î éåðäÿ ãóðâàí åëèéÿñÿí îðòàñûíà.
Çàìàí î çàìàíûéäû, ïèøèêëÿð ïÿhëèâàí èäè. Ãàðûøãàéíàí äÿâÿíèí
çàðàôàòû ýÿëäè. Ãàðûøãà øûëëàü àòäû, äÿâÿíèí áèð áóäó ýåòäè.
Âàðûéäû, éîõóéäó, àëëàhûí áÿíäÿñè ÷îõóéäó. Áèð ïàäøàh âàðûéäû. Áó
ïàäøàhûí ö÷ îüëó âàðûéäû. Áþéöê îüëóíóí àäû ßhìÿä, îðòàíúûëûíûíêû
Ùöììÿò, êè÷èéèíèí àäû Ìÿhÿììÿäèéäè. Ýöííÿðèí áèðèíäÿ ïàäøàh áÿðê
õÿñòÿëÿíèô éîðüàí-äþøÿéÿ äöøäö. Þëöìöí ÷àòäûüûíû hèññ åëèéèô îüëàííàðûíû
éàíûíà ÷àüûðäû. Öçöíö îííàðà òóòóô äåäè:
– Ìÿíèì ÿçèç áàëàëàðûì, àðòûã ÿæÿë ýÿëèô éåòèøèô. ßçðàéûë áàøûìûí
öñòöíö êÿñäèðèô. Ìÿíèì ñþçäÿðèìÿ ãóëàã àñûí.Âÿñèééÿòèìè éàõøû-éàõøû
302
äèííèéèí. Ìÿíèì ïàäøàhëûüûì áþéöê îüëóì ßhìÿäÿ ÷àòàæàõ. Âàðäþâëÿòèìèí hàìûñûíû îðòàíúûë îüëóì Ùöììÿòÿ âÿñèééÿò åäèðÿì.
Îòàüûìäàêû ñàíäûüû äà êè÷èê îüëóìà âåðÿðñèíèç.
Ïàäøàh âÿñèééÿòèíè åëÿäèêäÿí ñîíðà úàíûíû îüëàííàðûíà òàïøûðäû.
Êèøèíèí îüëàííàðû îíó áþéöê úÿh-úÿëàëíàí êÿôè-äÿôí åëÿéèô, ö÷öíö,
éåääèñèíè, ãûðõûíû âåðäèëÿð. Òàõòà ñàhèâ îëìàõ âàõòû ýÿëèô ÷àòäû. Àòàñûíûí
âÿñèééÿò åëÿäèéè êèìè áþéöê ãàðäàø êå÷èô ïàäøàhëûõ òàõòûíà ÿéëÿøäè.
Îðòàíúûë ãàðäàø äà âàð-äþâëÿòÿ éèéÿëÿíäè.
Áóííàð áóðäà ãàëñûí, ýþðÿê êè÷èê ãàðäàøûí áàøûíà íÿ èø ýÿëäè. Êè÷èê
îüóë äà à÷àðû ýþòöðöô ýåòäè ñàíäûüûí éàíûíà êû, ýþðñöí àòàñû îíà íÿ ãîéóô
ýåäèô. Ñàíäûüûí ãàïàüûíû ãàëäûðàíäà ýþçäÿðèíÿ èíàíìàäû. Ñàíäûãäà áèð
òöòÿê, áèð àðàõ÷ûí âÿ áèð êèñÿäÿí áàøãà hå÷ áèð øåé éîõóéäó. Êè÷èê ãàðäàø
÷îõ áèêåôëÿäè. Öðÿéèíäÿ áèð àç àòàñûíûí ãàðàñûíúà ñþéëÿíäèêäÿí ñîíðà àæûõ
åëÿéèô åâäÿí áàø ýþòöðöô ýåòäè. Äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè,
áàäåéè-ñÿðñÿð êèìè àç ýåòäè, öç ýåòäè, èéíÿ éàðûì éîë ýåòäè, ýÿëèô áèð
ìÿêàíà ÷àòäû. Ïàé-ïèéàäà, àæ-ñóñóç éîë ýåòìÿéè Ìÿhÿììÿäè ÿëäÿí
ñàëìûøäû. Åâäÿí ýåòìÿéèíÿ ëàï ïåøìàí îëìóøäó. Îòóðóô þç-þçöíÿ
ôèêèððÿøìÿéÿ áàøäàäû. Õåéëè ÷ÿê-÷åâèðäÿí ñîíðà þç-þçöíÿ äåäè:
– Àé äàäè-áèäàä àòàì ìÿíè ãàðäàøäàðûìäàí àç èñòÿìèðäè. Îëà áèëìÿç
êè, ìÿíè îííàðäàí ñåøñèí. Ìÿí òåç ñÿôëèê åëèéèô ÷þëëö-áèéàâàíà äöøäöì.
Êå÷ÿíÿ ýöçÿøò äåéÿëëÿð.
Àæäûõ Ìÿhÿììÿäèí òàãÿòèíè òàìàì ÿëèííÿí àëìûøäû. Áóíà
áàõìûéàðàõ éîëóíà äàâàì åëèéèðäè. Áèð õåéëè ýåòìèøäè, ýþðäö êö, óçàõäàí
åâëÿð ýþðöíöð. Áèðäÿí ãàðà áóëóä ýþéöí öçöíö àëûô õàðûëòûéíàíýóðóëòóéíàí áèð éàüûø òþêäö êö, ýÿë ýþðÿñÿí. Ìÿhÿììÿä ÷àíòàñûííàí
ïàïàüûíû ÷ûõàðäûô áàøûíà ãîéäó. Àõûðäà ýÿëèô áèð øÿhÿðÿ ÷ûõäû. Áèð àç
ýåäÿííÿí ñîíðà áèð äöêàíûí ãàâàüûíà ÷ûõäû. Áàõûô ýþðäö êû, äöíéàíûí
áöòöí íàç-íå’ìÿòëÿðè áóðàéà äöçöëöô. Áàõäûãúà àüçûíûí ñóéó àõûá äþøöíö
èñäàòäû. Íåéíÿñèí, úèâèíäÿ áåø ãÿïèê ïóëó äà éîõóéäó êó, áèð øåé àëûô
éåéÿéäè. ×îõ ÷àëûøäû êû, òàìàhûíû ñàõëàñûí. Àììà àæäûüûí öçö ãàðà îëñóí.
Íÿôñèíè áîüà áèëìÿäè. ßëèíè óçàäûô ïèøòàõòàíûí öñòöííÿí áèð ãîüàë ýþòöðöô
òÿëÿñèê àüçûíà ãîéäó. Áàõûô ýþðäö êö, håø äèëëÿíèô-åëèéÿí îëìàäû. ßëèíè
ãîðõà-ãîðõà áèð äÿ óçàòäû. Ýþðäö êö, éîõ ÿøøè, áóðàäàêûëàð håø áóííóõ
äåéèë. Áèð àç äà úöð’ÿòÿ ýÿëäè. Éåìÿêëÿðäÿí ýþòöðöô òûõ éåéÿíÿ êèìè
äþøÿäè. Ýþçö èøûüà ýÿëÿííÿí ñîíðà þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè. Äåéÿñÿí,
áóðäàêûëàð ìÿíè ýþðìöð. ×îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà þç-þçöíÿ äåäè:
– Íÿ ñèðð âàðñà, áó ïàïàõäàäû. Áèð áóíó áàøûìíàí ýþòöðöì, ýþðöì íÿ
îëóð?
Ìÿhÿììÿä ïàïàüû áàøûííàí ÷ûõàðûô èðÿëè éåðèäè êè, áèð ãîüàë ýþòöðñöí.
Äöêàí÷û î ñààò ÿðøèíè áóíóí ÿëèíèí öñòöíÿ âóðäó.
303
Ìÿhÿììÿä äåäè:
– Àhà, èíäè hÿð øåé ìÿíÿ àéäûí îëäó. Íÿ èø âàðñà, áó ïàïàõäàäû.
Òÿçÿäÿí ïàïàüû áàøûíà ãîéóô ïèøòàõòàíûí äàëûíà êå÷äè. Òîðâàñûíû
àüçûíà êèìè ïóë-ïàðàéíàí äîëäóðóô ÷ûõäû. Þçöíö âåðäè øÿhÿðèí îðòàñûíà.
Úàð ÷ÿêäè êè, êèì ýöëÿøñÿ îíà ÿ’íàì âåðÿæÿì. Ùàìû äÿéäè áèð-áèðèíÿ.
Úàìàhàò äöøäö áèð-áèðèíèí úàíûíà. Éûõûëàí áåø òöìÿí, éûõàí îí òöìÿí.
Êèì áåëÿ ãàçàíøäàí ãà÷àðäû. Õöëàñÿ, áöòöí øÿhÿð àõûøäû ìåéäàíà. Áèð
âóð-÷àòäàñûí áàøäàäûêû, ýÿë ýþðÿñÿí.
Åëÿ áó hàíäà ïàäøàhûí ãûçûíûí ãàðàâàøû äà ýÿëèô áóðàéà ÷ûõäû. Áàøû
ãàðûøäû áóðäàêû hÿíýàìÿéÿ. Áèð äÿ áàøûíû ãàëäûðàíäà ýþðäö êö, øÿð ãàðûøûô.
Òÿëÿñèê åâÿ ãàøäû. Îíó ýþðÿí êèìè øàhçàäÿ àæûãëàíûô äåäè:
– Àé ÷ÿïÿë, áó âàõòà êèìè hàðäà âåéèëëÿíèðñÿí? Ùàðäà èòèô-áàòûôñàí, àé
ãûç? Ìÿí ñÿíè ñöáh òåçäÿí øÿhÿðÿ éîëëàìûøàì. Ñÿí èíäè ýÿëèô ÷ûõûðñàí?
Ãàðàâàø äåäè:
– Õàíûì, åâèí éûõûëìàñûí øÿhÿðäÿ áèð îüëàí âàð. Î, øÿhÿðÿ áèð
÷àõíàøìà ñàëûô, áèð âóð-÷àòäàñûí ãîïàðûô êû, ýÿë ýþðÿñÿí. Éûõûëàíà áåø
òöìÿí, éûõàíà îí òöìÿí âåðèð. Áèð ýþðÿíÿê øåéäè.
Ãàðàâàø Ìÿhÿììÿäè î ãÿäÿð òÿ’ðèôëÿäè õàíûìûí àüçûíûí ñóéó àõäû.
Ãàðàâàøû äàâàíûíûí öñòÿ áèð äÿ ìåéäàíà éîëëàäû êû, ýåò î îüëàíû òàï ýÿòè
áóðà. Äåíÿí, õàíûì ñÿíè ýþðìÿê èñòèéèð.
Ãàðàâàø áàéàõ äàâàíûíà òöïöðöô ìåéäàíà ñàðû ãàøäû. Ôöðñÿòäèéèô
îüëàíû áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêäè. Õàíûìûí èñìàðûúûíû îíà ÷àòäûðäû.
– Ìÿí ðàçû, õàíûìà äå êè, àõøàì îíóí ãîíàüûéàì.
Ãàðàâàø ýÿëèô õàíûìûí äåäèêëÿðèíè îíà ÷àòäûðäû. Õöëàñÿ, ãàðàííûõ
ãîâóøàííàí ñîíðà Ìÿhÿììÿä ñîðàõëàøà-ñîðàõëàøà ýÿëèô õàíûìûí åâèíè
òàïäû.
Èíäè ñèçÿ õàíûìíàí äåéèì. Õàíûì òöëêöäÿí áèð àç ãàâàõ éàðàíìûøäû.
Ùèéëÿýÿððèêäÿ øåéòàíà ïàïûø òèêèðäè. Îüëàí åâèí äàðâàçàñûííàí è÷ÿðè êèðÿí
êèìè þçö äóðóô ãàøäû áóíóí ãàâàüûíà. Áèð äèë òþêäö, áèð õîø ýÿëäèí åëÿäè
êè, Ìÿhÿììÿäèí ìàòû-ìóòó ãóðóäó.
Ñöôðÿëÿð à÷ûëäû, ìèí íàç-íå’ìÿò òþêöëäö îðòàëûüà. Õöëàñÿ, äîéóíúà
éåéèô-è÷ÿííÿí ñîíðà õàíûì éàüëû äèëèíè èøÿ ñàëûô ñîðóøäó:
– Ìÿhÿììÿä, ìÿí áèëäèéèí êèìè øàh ãûçûéàì. Àììà èíäèéÿ ãÿäÿð
håø áèð àäàìäà íÿ áó ãÿäÿð ïóë, íÿ äÿ áåëÿ ñÿõàâÿò ýþðìÿìèøÿì.
Ñîðóøìàõ àéûô îëìàñûí, áó âàð-äþâëÿò ñÿíäÿ hàðäàíäû.
Ìÿhÿììÿä áèð àç àüûëäàí éöíýöëöéäö. ×ÿê-÷åâèðÿ ñàëìàäàí áèðáàøà
ìÿòëÿâÿ êå÷èô äåäè:
– Õàíûì, áóðäà åëÿ áèð ñèðð éîõäó. Ìÿíèì íÿéèì âàðñà, áó ïàïàõäàäû.
Áàøûíà ãîéàí êèìè ýþçÿýþðöíìÿç îëóðñàí. Ýþçÿ ýþðöíìÿéÿííÿí ñîíðà
øÿhÿðäÿ íÿ ãÿäÿð ïóë, âàð-äþâëÿò âàð hàìûñû ñÿíèíäè.
Õàíûì äåäè:
– Ìÿhÿììÿä, îëàðìû î ïàïàüà áèð áàõûì?
Ìÿhÿììÿä äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ïàïàüû òîðâàñûííàí ÷ûõàðûô õàíûìà
âåðäè.
Õàíûì ïàïàüû áàøûíà ãîéóô äåäè:
– À ãûçäàð, ìÿíè ýþðöðñöíöçìö?
Ãûçäàð áèð àüûçäàí ãûøãûðäûëàð:
– Àé àëëàh, õàíûì íèéÿ áèðäÿí-áèðÿ ãåéâÿ ÷ÿêèëäè.
Áóíó åøèäÿí êèìè õàíûì ïàïàüû ÷ûõàðûô éàíûíà ãîéäó. Ãûçäàðà ÿìð
åëÿäè:
– Àòûí îüëàíû åøèéÿ.
Ãûçäàð áàéàõ hà hîï åëèéèô îüëàíû ýåæÿíèí ýåæÿ ýþçö àòäûëàð åøèéÿ.
Ìÿhÿììÿä áöòöí ýåæÿíè îðäà-áóðäà âåéèëëÿíäè. Áèð ÿëè îëäó, áèð äÿ áàøû.
Ôèêèð îíó ýþòöðäö. Èíäè áó ãöðáÿò åëäÿ ìÿí íåéëèéÿæÿì. Êèì ìÿíÿ áèð
òèêÿ ÷þðÿê âåðÿæÿh.
Ãÿìèíè äàüûòìàõ ö÷öí áèð äàøûí öñòöíäÿ îòóðóô òöòÿéèíè òîðâàäàí
÷ûõàðòäû êû, ÷àëñûí. Òöòÿéè ÷àëàí êèìè äþíöô îëäó ïàäøàh. Íþêÿð-íàéûô, ãóëãàðàâàø ëÿááåéê äåéèô höçóðóíäà ÿë-ÿë öñòöíäÿ ìöíÿççèð äàéàíäûëàð.
Ìÿhÿììÿä ÿìð åëÿäè êè, õÿçèíÿäÿí áèð êèñÿ ãûçûë ýÿòèðèí. Ãûçûëû
ýþòöðÿííÿí ñîíðà òöòÿéèí î áèðè òÿðÿôèíè öôëÿäè. Ùÿð øåé áèð àíäà ãåéâÿ
÷ÿêèëäè. Ìÿhÿììÿä ãûçûëû ýþòöðöô þçöíö ìåéäàíà âåðäè. Éåíÿ äöíÿíêè
ìÿðÿêÿ áàøäàäû, íÿ áàøäàäû. Éûõûëàí îí ìàíàò, éûõàí èéèðìè ìàíàò. Êèì
áåëÿ ãàçàíæäàí ãàëàðäû. Ùàìû äÿéäè áèð-áèðèíÿ. Øÿhÿðäÿ óøàõäàí áþéöéÿ
hàìû äþíäö ïÿhëèâàíà.
Õàíûì áàõûô ýþðäö êû, øÿhÿðäÿ äöíÿíêèíäÿí äÿ áþéöê ãàëìàãàë
ãîïóô. Áèëäè êè, áó hÿíýàìÿíè äÿ hÿìèí îüëàí ãîïàðìûø îëàæàõ. Ãàðàâàøû
éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Ýåò ýþð, áèð òÿhÿð Ìÿhÿììÿäè ýåæÿ áóðàéà ýÿòèðÿ áèëÿðñÿíìè?
– Õàíûì ñàü îëñóí, ìÿíèì ýþçäÿðèì öñòÿ. Ñÿíèí èñìàðûúûíû áó ñààò
éåðèíÿ éåòèðÿðÿì.
Ãàðàâàø ìåéäàíà éîëëàíäû. Ìÿhÿììÿäè òàïûô éöç ôèòíÿ-ôå’ëíÿí îíó
éåíèäÿí õàíûìûí éàíûíà ýåòìÿéÿ ðàçû ñàëäû. Ãàðàâàø ãàéûäûô õàíûìà äåäè:
– Õàíûì, Ìÿhÿììÿäè áèð òÿhÿð éîëà ýÿòèðìèøÿì. Àõøàì éåíÿ
höçóðóíäà ìöíòÿçèðäè.
Õöëàñÿ, øÿð ãàðûøäû. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áóäó Ìÿhÿììÿä éåëëÿíÿéåëëÿíÿ ýÿëèð. Õàíûì ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿéèô úóìäó îíóí ãàâàüûíà. Áèð
hàðàé-hÿøèð ãîïàðäû êû, åëÿ áèë äîüìà ãàðäàøû ÿçðàéûëûí úÿíýèíäÿí ãîïóô
ýÿëèô.
304
305
– ßìèì îüëó ýÿëèô, äàéûì îüëó ýÿëèô. ßëèíÿ ñó ýÿòèðèí. Àëòûíà äþøÿê
ñàëûí, ÷àé âåðèí, ÷þðÿê ýÿòèðèí – äåéÿ õàíûì áèð hàðàé-hÿøèð ñàëäû êû,
Ìÿhÿììÿäèí éàäûííàí äöíÿíêè ÿhâàëàòäàð áöñáöòöí ÷ûõäû. Éàõøû éåéèôè÷ÿííÿí ñîíðà õàíûì îðäàí-áóðäàí ñþháÿò ñàëûô àõûðäà êå÷äè ìÿòëÿáÿ.
– Àé Ìÿhÿììÿä, íèéÿ þçöí-þçöíÿ ãÿñä åëèéèðñÿí. Îëóô-ãàëàíûíû íèéÿ
òþêöô äàüûäûðñàí. Áó ãÿäÿð õÿðúÿ hå÷ ïàäøàh äà òàâ ýÿòèìÿç. Ìÿí ðàçû
îëìàðàì êû, ñÿí âàð-éîõóíó äàüûäàñàí.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, õàíûì Ìÿhÿììÿäè î ãÿäÿð äàííàäû, þçöíö îíà
î ãÿäÿð éàõûí ýþñòÿðäè êè, Ìÿhÿììÿä áó ñèððè äÿ à÷àñû îëäó.
Õàíûì, håø ôèêèð-çàä åëÿìÿ. Ìÿíèì áèð òöòÿéèì âàð. Îíó ÷àëàíäà ìÿí
ïàäøàh îëóðàì. Âàð-äþâëÿòèì àøûô-äàøûð. Äÿäÿíÿ áàõìà, ìÿíèì õÿçèíÿì
áèòèô-òöêÿíÿí äåéèë.
– Áó àü éàëàí îëäó. Åëÿ øåé îëà áèëìÿç.
Ìÿhÿììÿä ÿñÿáèëÿøèô äåäè:
– Èíäè êè, èíàíìûðñàí, îíäà ýþçöííÿí ýþð-äåéèô òöòÿéè ÷ûõàðûô ÷àëäû.
Òöòÿê ÷àëàí êèìè Ìÿhÿììÿä äþíöô îëäó øàh. Ìÿhÿììÿä îòóðäóüó òàõò
ëÿ’ë-úàâàhèðäÿí äöçÿëäèëìèøäè. Ãàâàüûíäà äà ÿìðÿ ìöíòÿçèð íþêÿðíàèâëÿð. Ìÿhÿììÿä òöòÿéè òÿðñèíÿ ÷àëàí êèìè éåíÿ hÿð øåé ãåéâÿ ÷ÿêèëäè
Ìÿhÿììÿä ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Èíäè ìÿíèì êÿðàìÿòèìÿ èíàíäûíìû, õàíûì?
– Èíàíäûì äà ñþçäö. Èíäè ñÿí îëäóí ìÿíèì ëàï ýþçöìöí èøûüû. Òöòÿéèí
íÿ ýþçÿëäè, âåð áèð éàõûííàí îíà òàìàøà åëèéèì.
Ìÿhÿììÿä òöòÿéè ÿëèííÿí âåðÿí êèìè õàíûì ãûøãûðäû.
– Àòûí áó ýÿäèéè åøèéÿ.
Ãóëëóõ÷óëàð Ìÿhÿììÿäè ãîë-áóä åëèéèô àòäûëàð ÷þëÿ.
Ìÿhÿììÿä áàø-ýþçöíÿ äþéÿ-äþéÿ ãàëäû êö÷ÿëÿðäÿ. Ñàâàh à÷ûëäû.
Ìÿhÿììÿä ýåíÿ êö÷ÿëÿðäÿ àæ-éàëàâàæ âåéèë-âåéèë äîëàíìàüà áàøäàäû.
Áèðäÿí êö÷ÿäÿí áèð ãàðà ãÿïèê òàôäû. Úèâè úûðûõ îëäóüóííàí áóíó
ãîéìàüà éåð òàïìàäû. ×àíòàñûíû à÷àíäà äÿäÿñèíäÿí ãàëàí êèñèéè ýþðäö.
Êèñèéè òîðâàäàí ÷ûõàðûô ãÿïèéè îíóí è÷èíÿ àòäû. Áèð õåéëè âåéèëëÿíÿííÿí
ñîíðà áèð äöêàíà ýåòäè. Ùÿìèí ãàðà ãÿïèéè ÷ûõàðûô äöêàí÷ûéà óçàäûâ äåäè:
– Áóíà ÷àòàñû ìàíà ÷þðÿê âåð.
Äöêàí÷û äåäè:
– Àé åâè éûõûëìûø áó ãÿäÿð ÷þðÿéè íåéëèéÿæÿêñÿí? Ìÿíè äîëàìà. Äå
ýþðöì, íÿ ãÿäÿð ÷þðÿê èñòèéèðñÿí...
Ìÿhÿììÿä ìÿÿòòÿë ãàëäû. Äèëè äîëàøà-äîëàøà äåäè:
– Çÿhìÿò îëìàñà èêè êèëî ÷þðÿê âåð, ãàëàíûíû ãàéòàð.
Äöêàí÷û Ìÿhÿììÿäÿ èêè êèëî ÷þðÿê âåðäè, áèð õåéëè äÿ ïóë ãàéòàðäû.
Ìÿhÿììÿä èøè áàøà äöøìöøäö. Êèñÿíè àüçûíà ãÿäÿð ãàðà ïóëíàí
äîëäóðäó. ×ûõàðûô áàõàíäà ýþðäö êö, hàìûñû äþíöô îëóô ãûçûë.
Þçöíö éåíÿ âåðäè ìåéäàíà. Éûõàíà îòóç òöìÿí, éûõûëàíà èéèðìè òöìÿí
äåéÿí êèìè úàìààò àõûøäû ìåéäàíà. Áóðàäà áèð hÿíýàìÿ ãîôäó êè,
ðóçèýàðûí ýþçö áåëÿ øåé ýþðìÿìèøäè. Øÿhÿðèí ìÿìÿ äåéÿíèííÿí, ïÿïÿ
äåéÿíèíÿ êèìè hàìûñû ìåéäàíà ýÿëìèøäè.
Õàíûì áèð äÿ áàõûô ýþðäö êö, ÿââÿëêè ýöííÿð éàëàí îëóô. Ìåéäàí
äàüûëûð. Áöòöí øÿhÿð ÿhëè áèð-áèðèíè äèäèð. Åëÿ áèë ÿðÿñÿò-ìÿhøÿð àéàüûäû.
Òåç ãàðàâàøû ÷àüûðûô äåäè:
– Ìÿhÿììÿä ýåíÿ äöíéàíû äàüûäûð.Ýþð áèð íåéëèéèðñÿí.
Àëäàäûô áóðàéà ýÿòèðÿ áèëÿðñÿíìè?
Ãàðàâàø òöïöðöô äàâàíûíà öç ãîéäó ìåéäàíà. ×àòûô áèð òÿhÿð
Ìÿhÿììÿäè òàôäû. Éöç äèë òþêöô, îíóí ñàããûçûíû îüóððàäû. Ýåíÿ äÿ îíó
õàíûìûí èìàðÿòèíÿ ýåòìÿéÿ ðàçû ñàëäû.
Õöëàñÿ, Ìÿhÿììÿä øÿð ãàðûøûíäà õàíûìûí èìàðÿòèíÿ ýåòäè. Õàíûì
îíó ýþðÿí êèìè ãàâàüûíà ãàøäû. Ãîëóíó áîéíóíà ñàëûô ìèí íàçãÿìçÿéíÿí îòàüûíà ýÿòèðäè. Ìÿhÿììÿäè äöç ñöôðÿíèí áàøûíà êå÷èðòäè.
Þçö äÿ ãóëëóüóíäà äóðäó. Ìÿhÿììÿäè þç èøâÿ-ãÿìçÿëÿðéíÿí åëÿ ìÿñò
åëÿäè êè, î hÿð øåéè óíóòäó. Ýþçö ãàëäû õàíûìûí àë éàíàüûíäà, áöëëóð
áóõàüûíäà. Éåéèô-è÷ÿííÿí ñîíðà õàíûì îðäàí-áóðäàí ñþháÿò ñàëûô àõûðäà
ýÿëäè ìÿòëÿâ öñòöíÿ.
– Ìÿhÿììÿä, áÿñ íèéÿ äåìèðñÿí áó ýöíêö ïóëëàð ñÿíäÿ hàðäàíäû,
éîõñà ãîðõóðñàí ÿëèííÿí àëàì? Àõû ïàïàõíàí òöòÿéè ñÿíè ñûíàìàõ ö÷öí
ÿëèííÿí àëìûøàì. Áó ýöíêö ñèððè äåñÿí, îííàð äà ñÿíèíäè, öñòÿëèê ìÿí äÿ
ñÿíèíÿì.
Ìÿhÿììÿäèí ýþçöíÿ èíäè õàíûìíàí áàøãà håø íÿ ýþðöíìöðäö. Ëàï
hàéûë-ìàéûë îëìóøäó. Îäó êó, äåäè:
– Õàíûì, ãîðõìàõ íÿäè? Ñÿí îëàí éåðäÿ äöíéà ìàëû íÿäè êè, ìÿí
îííàí þòðö ãîðõàì. Ñÿíÿ ìÿíèì áó úàíûì äà ãóðâàíäû. Ìÿíèì áèð êèñÿì
âàð. È÷èíÿ íÿ ñàëñàí, äþíöô îëóð ãûçûë. Áó ýöíêö ìÿ’ðÿêÿ îíóí
áÿðÿêÿòèííÿíäè.
Õàíûì êèñèéè àëûô è÷èíÿ áèð ãàðà ãÿïèê àòäû. ×ûõàðàíäà ýþðäö êö,
äîüðóäàí äà, äþíöô îëäó ãûçûë. Òåç ãàðàâàøäàðà ÿìð åëÿäè:
– Àòûí áó ýÿäèéè åøèéÿ.
Ãûçäàð áÿéàõ Ìÿhÿììÿäè ñöðöéöô ñàëäûëàð áàéûðà.
Ìÿhÿììÿä ýåæèéè ñÿhÿðÿ ãÿäÿð êö÷ÿäÿ âàð-ýÿë åëÿäè. ×îõ ýþðöðãîéäàí ñîíðà äåäè:
– Åé äèëè-ãàôèë, äÿäÿìíÿí ãàëàí íÿ âàðäûñà hàìûñûíû àüëûìûí óæóííàí
èòèðäèì. Áóííàí ñîíðà ìÿíèì éàøàìàüûìûí íÿ ìÿ’íàñû âàð?!
Äàhà íÿ îëàæàõäû. Ìÿhÿììÿä áàøûíû ýþòöðöô øÿhÿðäÿí ÷ûõäû. Áèð
306
307
ãÿäÿð ýåäÿííÿí ñîíðà áèð ìåøÿëèéÿ ÷ûõäû. Îðàíû-áóðàíû áèð àç ýÿçÿííÿí
ñîíðà áàõäû êû, ìþhêÿì àæûô. Ìåéâÿäÿí-çàääàí àõòàðäû êû, áèð àç éåéèô
òîããàíûí àëòûíû áÿðêèòñèí. Áó ôèêèðíÿí ìåøÿíè äîëàøàíäà ýþçö áèð òàëàäà
áèòÿí áèð-íå÷ÿ àüàúà ñàòàøäû. Áàõûô ýþðäö êö, áóííàðûí áàøû éåòèøìèø
ìåéâÿëÿðíÿí äîëóäó. ßëèíè óçàäûô àüàøäàðûí áèðèííÿí áèð-íå÷ÿ ìåéâÿ
ãîïàðûô àúýþçäöêíÿí éåìÿéÿ áàøäàäû. Åëÿ áèð ìåéâÿíè éåíèúÿ óäìóøäó
êó, ýþðäö áàøûíäà ãîëëó-áóäàõëû áóéíóçäàð éàðàíäû. Áóéíóç íÿ áóéíóç.
Ùÿðÿñè ãîëëó-áóäàõëû áèð àüàú. Éåðèííÿí òÿðïÿíìÿê èñòÿäèñÿ äÿ ìöìêöí
îëìàäû. Áóéíóçäàð àüàøäàðà èëèøèô îíó òÿðïÿíìÿéÿ ãîéìóðäó. Áèð òÿhÿð
áèð àç îðà-áóðà ñöðöíÿííÿí ñîíðà áèð äÿ ýþðäö êö, áóðäà áàøûíäà èðè ãàðà
ìåéâÿñè îëàí áèð àüàø äà âàð. ßââÿëúÿ îííàí éåìÿéÿ öðÿé åëÿìÿäè. Áó
äà áàøûìà áèð èø ýÿòèðÿð, åâèì ëàï éûõûëàð – äåéÿ ôèêèððÿøäè. Èñòÿäè êè, áó
àüàúäàí óçàõëàøûô ýåòñèí, àììà àéàõëàðû éåðèìèðäè. Áèð àç äà ýþòöðãîéäàí ñîíðà þç-þçöíÿ äåäè:
– Èñäàíìûøûí éàüûøäàí íÿ ãîðõóñó. Îíñóç äà ìÿíÿ îëàí îëóô. Áåëÿ
éàøàìàõäàíñà, þëìÿê ìèí êÿðÿ éàõøûäû. Éåéèì, áÿëêÿ áó úàíûìû àëà, áèð
äÿôÿëèê äöíéà ÿçàâëàðûíäàí ãóðòóëàì. Áó ôèêèðíÿí äÿ ìåéâÿëÿðäÿí
ãîïàðûô éåìÿéÿ áàøäàäû. Åëÿ òÿçÿúÿ ÷åéíèéèðäè, áàõäû êû, áóéíóçäàð
ãîïóô òþêöëäö. Îëäó àíàäàíýÿëìÿ ñàïñàü. Áó èøäÿí Ìÿhÿììÿä ÷îõ
ñåâèíäè âÿ þç-þçöíÿ äåäè:
– Àhà, àëëàh ìÿíèìêèíè éåòèðäè. Èíäè ìÿí õàíûìûí äÿäÿñèíÿ åëÿ áèë îä
âóðóì êó, ÿðè åâèíÿ êèìè ñûçûëòûñûííàí ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿñèí.
Òåç hÿð èêè ìåéâÿäÿí áèð õåéëè éûüûô ñûõäû âÿ îíó ñó èøìÿê ö÷öí
ýþòöðäöéö ãàâëàðà äîëäóðóô ÷àíòàñûíà ãîéäó. Ìåøÿäÿí ÷ûõûô öç òóòäó
øÿhÿðÿ òÿðÿô. Ýÿëèô áèð ãîæà ãàðûíûí åâèíäÿ ýåæÿëèéÿñè îëäó. Áèð àç
ðàhàòäàíûô, ÷àéäàí-÷þðÿêäÿí éåéÿííÿí ñîíðà Ìÿhÿììÿä ãàðûéà äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, ÿýÿð áó ìåéâÿëÿðè àïàðûô áèð ôÿíäíÿí ïàäøàhà âÿ îíóí
ãûçûíà éåäèðÿ áèëñÿí, ñÿíè äöíéà ìàëûííàí ãÿíè åëèéÿæÿì.
Ãàðû ÿââÿëúÿ áèð àç ÷ÿì-õÿì åëÿäè. Ìÿhÿììÿä àõûð êû, áèð òÿhÿðíÿí
ãàðûéû äèëÿ òóòóô ðàçû ñàëäû.
Ãàðû òóìàíûíûí áàëàüûíû ÿëèíÿ äÿñòÿëèéèô ñÿhÿðèí ýþçö à÷ûëàí êèìè
þçöíö âåðäè øàhûí ãûçû éàøàéàí èìàðÿòèí ãàâàüûíà. Áèð àç îðäàí-áóðäàí
ñþháÿò ñàëàííàí ñîíðà þçöíöí òÿáèáëèéèííÿí, hÿð äÿðäÿ ÿëàú åëèéÿ
áèëìÿéèííÿí ñþháÿò àøäû.
Íîîëàæàõäû, äöíéàäà äÿðäñèç èíñàíìû îëàð? Ãûç áàøäàäû êû, íÿ áèëèì,
áàøûì áåëÿ àüðûéûð, ýþçöì áåëÿ ãàðàëûð. Äàhà, íÿ áèëèì íÿëÿð, íÿëÿð...
Ãàðû äåäè:
– Õàíûì, ñÿíèí äÿðäèíèí ÷àðÿñè ìÿíäÿ. Ýÿëìèøêÿí áÿëêÿ åâèíèçäÿ
ýåíÿ àüðûéûô åëèéÿí îëàð. Äå, îííàðà äà áèð ÷àðÿ åëÿéèì.
Ãûç äåäè:
– Ãàðû íÿíÿ, äÿäÿìèí íå÷ÿ èëëÿðäè êè, éóõóñó ÿðøÿ ÷ÿêèëèô. Úàíûíû håø
ñàü ýþðìöð. Òÿáèá-äàâàíûí äà áèð êþìÿéè îëìóð. Áÿëêÿ îíà äà áèð ÿëàú
åëèéÿñÿí.
Ãàðû áîõ÷àñûíûí àüçûíû à÷ûô äåäè:
– Áàëà, áó ìåéâÿëÿðäÿí íàhàð âàõòû áèð àç ýþíäÿð àòàí éåñèí, ãàëàíûíû
äà þçöí éåéÿðñÿí. Áó ìåéâÿíèí ñàüàëòìàäûüû äÿðä-áÿëà éîõäó.
Ãûç ÷îõ ñåâèíèô ãàðûéà ÿí’àìäàí-çàääàí âåðèô îíó hþðìÿòíÿí éîëà
ñàëäû.
Ìåéâÿëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè àòàñûíà ýþíäÿðèô äåäè êè, íàhàð âàõòû éåñèí.
Ãàëàíûíû äà þçö ö÷öí ñàõëàäû. Õöëàñÿ, íàhàð âàõòûíû ñÿâèðñèçäèêíÿí
ýþçäöéÿí ïàäøàh äöøäö ìåéâÿëÿðèí úàíûíà. Ãûç äà áó òÿðÿôäÿ áàøäàäû
ìåéâÿëÿðäÿí éåìÿéÿ.
Ïàäøàh ìåéâÿíè éåéÿí êèìè áàõäû êû, áàøûíäà ãîëëó-áóäàõëû áþéöê áèð
áóéíóç ïåéäà îëäó. Ãûç äà î òÿðÿôäÿ ìåéâÿíè éåéÿí êèìè áàõûô ýþðäö êö,
áàøûíäà áþéöê áèð áóéíóç ÿìÿëÿ ýÿëäè. Äÿäÿ ãûçà, ãûç äÿäÿéÿ òÿëÿñèê
õÿâÿð éîëëàäû êû, ìÿí éåäèì áàøûìà äà áó èø ýÿëäè, áàðû ñÿí éåìÿ. Àììà
èø èøäÿí êå÷ìèøäè. Ãûç äà, ïàäøàh äà åëÿ áèð äÿðäÿ äö÷àð îëìóøäó, äàhà íÿ
äåéèì? Áöòöí áèëèúèëÿð, àãèëëÿð, òÿáèáëÿð éûüûëñà äà áèð íÿòèúÿ hàñèë îëìàäû.
Àõûðäà óñòà ÷àüûðûô áóéíóçäàðû êÿñäèðäèëÿð. Áó äàhà ïèñ íÿòèúÿ âåðäè.
Áóéíóçëàð êÿñèëÿí êèìè éåðèííÿí äàhà áþéöêëÿðè ïþhðÿëÿíèô ãàëõäû.
Õöëàñÿ, ïàäøàh äà, ãûçû äà ãàëäûëàð äèçäÿðèíÿ äþéÿ-äþéÿ. Èíäè ñèçÿ
õÿâÿðè Ìÿhÿììÿääÿí âåðèì. Ãàðû ãàéûäûô ÿhâàëàòû Ìÿhÿììÿäÿ
ñþéëÿéÿí êèìè î áóéíóçäàðû òþêÿí ìåéâÿíèí ñóéóííàí øöøÿéÿ äîëäóðóô
éîëëàíäû øàhûí ñàðàéûíà. Éîëíàí ýåòäèêúÿ þç-þçöíÿ îõóéóðäó:
– Ìÿí òÿáèáÿì, ìÿí ëîüìàíàì, òÿáèáÿì ìÿí, ëîüìàíàì ìÿí.
Øàhûí àäàìëàðû áóíó åøèäÿí êèìè äåäèëÿð:
– ßéÿ, áó éàìàí ëîüìàííàí äàíûøûð. Äóðìàéûí ýåäèí îíó äà ÷àüûðûí,
áÿëêÿ áó øàhûí äÿðäèíÿ áèð ÿëàú åëèéÿ. Áóííàí äà áèð øåé ÷ûõìàñà, øàh
äÿäÿìèçÿ îä âóðàæàõ.
Õöëàñÿ, Ìÿhÿììÿäè àïàðäûëàð øàhûí höçóðóíà. Ìÿhÿììÿä êÿìàëèÿäÿáíÿí ñàëàì âåðèô áàø ÿéÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìÿí ñÿíèí äÿ, ãûçûíûí äà äÿðäèíÿ ÿëàú åëèéÿ
áèëÿðÿì. Àììà áèð øÿðòèì âàð.
Øàh äåäè:
– Îüóë, áèçè áó áÿëàäàí ãóðòàðñàí, íÿ äåñÿí îíó éåðèíÿ éåòèðÿæÿì.
– Ñÿíèí ãûçûí çîðíàí ìÿíèì ñåhèðëè ïàïàüûìû, òöòÿê âÿ êèñÿìè
ÿëèìíÿí àëûô. ßìð åëÿ, îííàðû ãàéòàðñûí, ñèçè ñàüàëäûì.
Øàh òåç àäàì ýþíäÿðèô ãûçûíû ÷àüûðòäûðäû. Ãûç áèð àç ÷ÿì-õÿì åëÿäè.
Èñòÿäè êè, òàìàì áîéíóííàí àòñûí.
308
309
Ìÿhÿììÿä øàhà äåäè:
– Þçöíöç áèëèí, äöíéàäà ñèçèí äÿðäèíèçèí ÿëàúûíû òÿêúÿ ìÿí áèëèðÿì.
ßýÿð äåäèéèìè åëÿìÿñÿíèç, håø êèì ñèçè áó äÿðääÿí ãóðòàðà áèëìÿéèæÿê.
Øàh ÿëàúñûç ãàëûô ãûçûíà ÿìð åëÿäè êè, Ìÿhÿììÿäèí èñòÿäèêëÿðèíè
ýÿòèðèô âåðñèí.
Ãûç àäàì ýþíäÿðèô ïàïàüû, òöòÿéè âÿ êèñÿíè ýÿòèðèô Ìÿhÿììÿäÿ âåðäè.
Ìÿhÿììÿä äÿ øöøÿäÿêè ìåéâÿ ñóéóííàí hÿðÿñèíÿ áèð èñòÿêàí âåðäè.
È÷ÿí êèìè èêèñèíèí äÿ áóéíóçó ãîïóô äöøäö.
Ìÿhÿììÿä ïàïàüû, òöòÿéè, êèñèíè ýþòöðöô ÷àíòàñûíà ãîéäó âÿ àòàñûíûí
ìÿìëÿêÿòèíÿ éîëà äöøäö. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåééèì ÿíàçèë, äàüëàð-òÿïÿëÿð
àøûô, äÿðÿëÿð êå÷èô, ýåæÿíè ýöíäöçÿ ãàòûô, ýöíäöçö ýåúÿéÿ ãàòûô àõûð êû,
ýÿëèô þç åâëÿðèíÿ ÷àòäû. Àíàñûííàí, ãàðäàøäàðûéíàí ýþðöøöô-þïöøöô áàøûíà
ýÿëÿííÿðè îííàðà äàíûøäû. Ãàðäàøäàðû Ìÿhÿììÿäèí ñàü-ñàëàìàò
ãàéûòìàñû ìöíàñèáÿòèíÿí áþéöê áèð øàäéàíàëûõ äöçÿëòäèëÿð. ßçðàéûë
ýÿëÿíÿ ãÿäÿð øàä-õöððÿì þìöð ñöðöô, ýöí êå÷èðòäèëÿð.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö. Áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë
äàíûøàíûí. Ñèç ñàü, ìÿí ñàëàìàò. Ñèç éöç éàøàéûí, ìÿí èêè ÿëëè. Ùàíñû
÷îõäó ñèçèí îëñóí, ìÿí àçà äà ãàéûëàì.
310
ßËÈÍÈÍ ÍÀÛËÛ
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ, Ìÿììÿähÿñÿí òèíèíäÿ, êå÷ìèø ÿééàìäà áèðè
âàðûéìûø, áèðè éîõóéìóø, àëëàhäàí áàøãà håø êÿñ éîõóéìóø. Áèð ïàäøàh
âàðûéìûø. Áèð ýöí áó ïàäøàh íàõîøäóéóô éîðüàí-äþøÿéÿ äöøöð. Ëîüìàí
ýÿëèð, òÿáèá ýåäèð. Àíúàõ áóíóí äÿðäèíÿ ÷àðÿ ãûëàí òàïûëìûð êû, òàïûëìûð.
Ïàäøàh àõûð ýöííÿðèíè ñàéûð. Þëÿúÿéèíè áèëèô îüëàíëàðûíû éàíûíà ÷àüûðûð.
Îííàðà âÿñèééÿòèíè åäÿííÿí ñîíðà äåéèð:
– Áàëàëàðûì, ìÿíè òîðïàüà òàôøûðàííàí ñîíðà hÿð ýåæÿ áèðèíèç ãÿâðèìèí
öñòöíäÿ ýÿðÿê ãàðîâóë ÷ÿêÿñèíèç.
Õöëàñÿ, ïàäøàh þëöð. Îíó äÿôí-êÿôí åäèô, àïàðûô òîðïàüà òàïøûðûëëàð.
Åâÿ ãàéûäàííàí ñîíðà áþéöê îüëó Ãóëó äåéèð:
– Äÿäÿìèí âÿñèééÿòèíÿ ÿìÿë åëÿìÿê ëàçûìäû. Áó ýåæÿ ãÿâðèí
ãàðîâóëóíó ìÿí ÷ÿêÿæÿì.
Áÿëè, øÿð ãàðûøûð, ãàðàííûõ äöøöð. Áþéöê ãàðäàø àëòäàí ýåéèíèð, öñòäÿí
ãûôûëëàíûð, öñòäÿí ýåéèíèð àëòäàí ãûôûëëàíûð. Ãûëûíú-ãàëõàíûíû, éàé-îõóíó, áèð
äÿ áèð ÷ûðàõ ýþòöðöô ãÿâèðèí öñòöíÿ ýåäèð. Áàøäûéûð ãàðîâóë ÷ÿêìÿéÿ.
Ýåæÿäÿí áèð õåéëè êå÷ìèø, áèð äÿ ýþðöð êö, áÿäÿíè ãûëíàí þðòöëö åéáÿúÿð
áèð ìÿõëóõ ýÿëèô ãÿâèðèí áàø òÿðÿôèíè áàøäàäû ñþêìÿéÿ. Áþéöê ãàðäàø
ôèêèððÿøäè êè, ýþðÿñÿí áó íÿ îëàí èøäè? Áó ÿúàéèô håéâàí ãÿâèðäÿ íÿ
àõòàðûð? Áèð àç ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà ÿëèíè îõà àòäû êû, áóíó âóðñóí. Òåç
hÿìèí håéâàí ýþçäÿí èòäè.
Ñàâàh à÷ûëäû. Ãóëó íÿéè âàðäûñà éûüûøäûðûô åâÿ ãàéûòäû. Àììà,
ãàðäàøäàðûíà håø íÿ äåìÿäè.
Ãàðàííûõ áàñà-áàñäà îðòàíúûë ãàðäàø Âÿëè ñèëàhëàíûô äÿäÿñèíèí
ãÿâèðèíèí öñòöíÿ ýåòäè. Îæàã ãàëûéûô ãÿâèðèí éàíûíäà îòóðäó. Áàøäàäû
ýþçäÿìÿéÿ. Ýåæÿíèí áèð âàõòû áèð äÿ ýþðäö êö, ãûëëû áÿähåéáÿò áèð ìÿõëóõ
ýÿëèô ãÿâèðèí éàíûíà éåòèøäè. Áàøäàäû ãÿâèðèí áàø òÿðÿôèíè ñþêìÿéÿ. Âÿëè
îíó íèøàíà àëûô âóðìàõ èñòèéÿíäÿ, håéâàí èëäûðûì êèìè øûüûéûô àðàäàí
÷ûõäû. Âÿëè ñàâàh òåçäÿí éûüûøûô åâëÿðèíÿ ãàéûòäû. Áó äà áó hàõäà håø êèìÿ
áèð ñþç äåìÿäè.
Èíäè íþâáÿ ßëèéÿ, êè÷èê ãàðäàøà ÷àòäû. Øÿð ãàðûøàíäà ßëè ýåéèíèô,
ñèëàhëàíûô ýåòäè ãÿâèðèí éàíûíäà ãàðîâóë ÷ÿêìÿéÿ áàøäàäû.
Ýåæÿíèí áèð éàðûñû ßëè áàõûô ýþðäö êö, áèð håéâÿðÿ ãûëëû ìÿõëóõ ýÿëèô
ãÿáèðèí éàíûíäà áèð àç äþéöêÿííÿí ñîíðà áàøäàäû îíó åøìÿéÿ. ßëè ñèëàhàçàäà ÿë àòìûéûô äåäè:
– ßéÿ, ñÿí êèìñÿí ýÿëèô ãÿâèðè åøèðñÿí. Ýþðìöðñÿí áó ãÿâèðèí
ãàðîâóëóíó ÷ÿêÿí âàð.
311
– Àéÿ, áÿñ ñÿí ãîðõìóðñàí ìÿíèì ãàáàüûìäà áåëÿ éåêÿ-éåêÿ
äàíûøûðñàí?
ßëè äåäè:
– Ìÿí ãîðõñàéäûì, ýåæÿíèí áèð âàõòû ãÿáèðèñòàíëûõäà íÿ þëöìöì
âàðûéäû.
– Èíäè êè, ñÿí áåëÿ èýèä îüëàíñàí, îíäà ýÿë ñÿííÿí áèð øÿðò êÿñÿê.
ßëè äåäè:
– Íÿ øÿðò?
– Ñÿííÿí ýöëÿøìÿëèéèê. ßýÿð, ìÿí ñÿíè éûõäûì, îíäà ãÿâèðè þç
ÿëèííÿí äåøèô, äÿäÿíèí áàøûíû êÿñèô ìÿíÿ âåðÿðñÿí. Éîõ, ÿýÿð ñÿí éåíäèí,
ìÿíèì ãàíûì ñàíà hàëàëäû. Ñÿí ìÿíèì áàøûìû êÿñ.
ßëè äåäè:
– Éàõøû, ìÿí ðàçû.
Îííàð áàøäàäûëàð òóòóøìàüà. Áèð õåéëè ñöïöððÿøÿííÿí ñîíðà ßëè
ãûëëûúàíû ãàëäûðûô éåðÿ ÷ûðïäû. Èñòÿäè êè, áàøûíû êÿññèí, áèð äÿ ýþðäö êö,
ãûëëûúà îíóí ÿëèíèí àëòûíäà áèð ãóøà ÷åâðèëäè. ×ûðïûíûô ÿëèííÿí ÷ûõûô ýþéÿ
ãàëõäû. Ýþéöí öçöíäÿ äþâðÿ âóðóô òÿçÿäÿí øûüûéûô ãàíàääàðûéíàí âóðóô
îæàüû êå÷èðòäè. Ñîíðà ó÷óô ýþçäÿí èòäè. ßëè áàõûô ýþðäö êö, éåðäÿ áèð øåé
ïàð-ïàð ïàðûëëûéûð. Ýþòöðöô áàõàíäà ýþðäö êö, áó ëÿ’ë-ýÿâàhèðàòà òóòóëìóø
áèð ãûçûë áèëÿðçèêäè.
Ãÿâèðèí öñòöíäÿêè îæàüûí ñþíìÿñè ßëèéÿ éàìàí áþéöê äÿðä îëäó.
×öíêè äÿäÿñè âÿñèééÿò åëÿìèøäè êè, ýÿðÿê ñàâàhà ãÿäÿð ìÿíèì ãÿâðèìèí
öñòöíäÿ îæàõ éàíà. ßëè þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè êè, ãàðäàøäàðûì þç áîðúóíó
éåðèíÿ éåòèðäè. Áèðúÿ ìÿí äÿäÿìèí éàíûíäà öçö ãàðà îëäóì. Áèð îæàüû
ñàâàhà ãÿäÿð ãîðóéà áèëìÿäèì. Èíäè íÿ îëóð-îëñóí, ýÿðÿê þç ñÿhâèìè
äöçÿëäÿì, hàðàäàí îëñà îä òàïûô îæàüû éàíäûðàì.
ßëè áàøûíû ãàëäûðûô ýþðäö êö, óçàõäàí áèð èøûõ ýÿëèð. Ãÿðàðà àëäû êû, ýåäèô
îðàäàí îä ýÿòèðèô îæàüû éàíäûðñûí.
ßëè éîëó ÿëèíÿ àëûô áàøäàäû èøûüà òÿðÿô ýåòìÿéÿ. Áèð õåéëè àò ñöðÿííÿí
ñîíðà ýåäèô èêè éîëóí àéðûúûíà ÷ûõäû. Áàõûô ýþðäö êö, éîëóí îðòàñûíäà áèð
àüñàããàë êèøè îòóðóô ÿëèíäÿ éóìàõ éóìàõëûéûð.
Ñàëàì âåðèô, ÿëåéê àëàííàí ñîíðà ßëè ãîæà êèøèäÿí ñîðóøäó:
– Áàâà, î ÿëèíäÿêè éóìàõ íÿäèð?
Ãîæà äåäè:
– Îüóë, áó àü éóìàõ ýöíäöçäö, ãàðà éóìàõ ýåæÿ. ßââÿëúÿ áó ãàðà
éóìàüû àü éóìàüûí öñòöíÿ éóìàëàéûðàì. Àü éóìàã ãóðòàðàíäà ñàâàh
à÷ûëûð. Ñîíðà äà àü éóìàüû ãàðà éóìàüûí öñòöíÿ éóìàëàéûðàì. Î äà
ãóðòàðàíäà ãàðàííûõ äöøöð.
ßëè áàøûíà ýÿëÿííÿðè ãîæà êèøèéÿ íàüûë åäÿííÿí ñîíðà äåäè:
Áàâà, áèð àç ÿëèíè ñàõëà ìÿí ýåäèì îä ýÿòèðèì äÿäÿìèí ãÿâðèíèí
öñòöíäÿêè îæàüû ãàëàéûì.
Ãîæà ýöëöô äåäè:
– Àé áàëà áóðäàí îðàéà èêè ýöííöê éîëäóð. Ìÿí áåëÿ øåé åëèéÿ
áèëìÿðÿì. Áöòöí äöíéà áó éóìàüûí öñòöíäÿ ýåæÿíè-ýöíäöç åëèéèð. Áèð
ñÿííÿí þòðö áó ãÿäÿð ìÿõëóãóí èøèíè ïîçà áèëìÿðÿì.
ßëè íÿ ãÿäÿð éàëâàðûô éàõàðäûñà, ãîæà êèøè þç ñþçöííÿí äþíìÿäè. Áåëÿ
îëàíäà î ÿëàøñûç ãàëûô ãîæàíûí ÿë-àéàüûíû ìþhêÿì-ìþhêÿì áàüëûéûô áèð
òÿðÿôÿ éûõäû. Éóìàõëàðû ýþòöðöô áèð ãûðàüà ãîéäó. Ñîíðà àòûíà ñöâàð îëóô
èøûõ ýÿëÿí òÿðÿôÿ öç òóòäó.
Àç ýåòäè, öç ýåòäè, ýÿëèô áèð èìàðÿòèí éàíûíà ÷ûõäû. Áàõàíäà ýþðäö êö,
èìàðÿòèí ãàâàüûíäà áþéöê áèð îæàõ éàíûð. ßëè î òÿðÿôÿ, áó òÿðÿôÿ íÿ ãÿäÿð
äþéöêäöñÿ äÿ håø êèìè ýþðìÿäè. Èðÿëè éåðèéèô áèð àç êþç ýþòöðÿííÿí ñîíðà
èñòÿäè êè, ýåðè äþíñöí, áó çàìàí éåð-ýþé ëÿðçèéÿ ýÿëäè, åëÿ áèð hàé-hàðàé
ãîôäó êó, ýÿë ýþðÿñÿí. Áàøûíû ãàëäûðûô, áàõàíäà ýþðäö êö, hÿíäÿâÿðèíè
áÿähåéáÿò äèâëÿð êÿñèô. Äèâëÿðèí hÿðÿñè áèð äàü áîéäà, áàøäàðûíäà èñÿ áèð
êþêëö ïàëûä àüàúû òèìñàëëû áóéíóç.
Äèâëÿðäÿí ÿí ãîðõóíúó äåäè:
– Åé áÿíè àäÿì, ñÿí hàðà, áóðà hàðà? Áóðàëàðà ãóø ýÿëñÿ ãàíàä ñàëûð,
ãàòûð ýÿëñÿ äûðíàõ. Ñÿí íÿ úöð’ÿòíÿí áèçèì îæàüûìûçäàí îäóìóçó
ýþòöðöðñÿí.
ßëè áàõäû ýþðäö êö, äàhà èø èøäÿí êå÷èô. Éàëâàðìàõíàí áóííàðäàí úàí
ãóðòàðûëàñû äþéöë. Þçöíö ÿëÿ àëûô äåäè:
– Þçöìÿ ýöâÿíìÿñÿéäèì ìÿíèì áóðàëàðäà íÿ èøèì âàðûéäû. Êþç
ëàçûìûéäû. Ýÿëìèøÿì àïàðìàüà. Ùÿðáÿ-çîðáàäàí ãîðõàí äåéèëÿì. Áó
ìåéäàí, áó äà øåéòàí. Áèð þçöíöçäÿí äåéÿíäÿ, áåø äÿ ìÿííÿí äåéèí.
Àëëàh éà ñèçÿ âåðÿð, éà äà êè, ìàíà.
Äèâ äåäè:
– Ýþðöðöê, ãî÷àõ îüëàíà îõøàéóðñàí. Ñÿíè áóðàäàí áèð øÿðòíÿí åëÿ
äàâàñûç äà áóðàõàðûõ. Àììà áèð øÿðòëÿ:
– Áèçèì áþéöê ãàðäàøûìûç ßhìÿä øàhûí ãûçûíà àøèãäè. Éåääè èëäè êè,
âóðóøóðóõ. Áèð øåé ÷ûõìûð êû, ÷ûõìûð. ßýÿð îíó ÿëÿ êå÷èðìÿêäÿ áèçÿ
êþìÿê åëÿñÿí, ñÿíè ñàü-ñàëàìàò áóðàõàðûõ ÷ûõûô ýåäÿðñÿí.
ßëè áóííàðíàí ðàçûëàøäû. Îíëàð éàðàõëàíûô-éàñàõëàíûô ßhìÿä øàhûí
âèëàéÿòèíÿ êåøäèëÿð. Èìàðÿòÿ ÷àòàí êèìè ßëè êÿìÿíä àòûô hàñàðäàí àøäû.
Éåðèíè ðàhàòäûéûô ãûëûíúûíû ÷ûõàðòäû. Äèâëÿð äåäè:
– Èíäè áèð-áèð àøûí hàñàðäàí áÿðè.
Äèâëÿð hàñàðäàí àøäûõúà ßëè áèð-áèð îííàðûí áîéíóíó âóðóá áèð òÿðÿôÿ
éûüäû. Ñîíðà ãóëàõëàðûíû êÿñèô áèð òîðâóéà éûüäû.
312
313
ßëè áàøûíû ãàëäûðàíäà ýþðäö êö, áþéöê áèð ÿæäàhà èìàðÿòèí ãàïûñûííàí
è÷ÿðè ýèðäè. Î áèëäè êè, ÿæäàhà îðàäà êèìèñÿ þç êàìûíà ÷ÿêÿæÿê. Òÿëÿñèê
îíóí äàëûííàí þçöíö è÷ÿðè âåðäè. Áàõûô ýþðäö êö, ÿæäàhà áèð êèøèíè éàòäûüû
éåðäÿ êàìûíà ÷ÿêìÿê èñòèéèð. Ãûëûíúû ÷ÿêèô ÿæäàhàéà höúóì åëèéÿíäÿ
ÿæäàhà îíó ãóéðóüóéíàí âóðóô áèð òÿðÿôÿ òóëëóéóð. ßëè håø áèëìÿäè êè,
ãûëûíúû hàðàéà ýåäèô äöøäö. ßæäàhà îíóí öñòöíÿ ãàéûäàíäà ýþðäö êö,
áàøûíûí öñòöííÿí áèð ãûëûíú àñûëûô. ßëèíè àòûô ãûëûíúû ãûíûííàí ÷ûõàðòäû.
ßæäàhûéà åëÿ áèð çÿðáÿ âóðäó êó, ÿæäàhà ãûëûíøíàí áàðàáàð åâèí ìèëèíÿ
ïÿð÷èì îëäó.
ßëè þç ãûëûíúûíû òàïûô äèâàðäàí àñûëìûø áèð ãûíà ãîéäóõäàí ñîíðà ñÿññèçñÿìèðñèç îòàõäàí ÷ûõûô ýåòäè. Ùàñàðäàí àøäûõäàí ñîíðà àòûíà ñöâàð îëóô
äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, òÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè àéàã öçÿíýèäÿ, äèç ãàâûðüàäà öç
òóòóäó èêè éîëóí àéðûúûíà.
ßëãÿðÿç, ýÿëèô éîë àéðûúûíà ÷àòäû. Ýþðäö êö, ãîæàíûí ÿëè àéàüû áàüëû
íåæÿ ãîéóô ýåòìèøäèñÿ, åëÿúÿ äÿ äóðóð. Êÿëÿôëÿð äÿ ÿââÿëêè êèìè þç
éåðèíäÿ äóðóð. Àòäàí äöøöô ãîæàíûí ÿë-àéàüûíû àøäû. Îíà öçöðõàhëûõ
åëèéÿííÿí ñîíðà òÿëÿñèê äÿäÿñèíèí ãÿâðèíèí éàíûíà ýÿëèô îæàüû ãàëàäû.
Áèð àçäàí ñàâàh à÷ûëäû. ßëè éûüûøäûðûëûô åâëÿðèíÿ ãàéûòäû. Àììà ýåæÿ
áàøûíà ýÿëÿííÿðè håø êèìÿ äàíûøìàäû.
Áóíëàð ãàëñûí áóðàäà ñèçÿ õÿâÿðè ßhìÿä øàhäàí âåðèì. Ïàäøàh ñàâàh
éóõóäàí ãàëõàíäà ýþðöð êö, îòàüûí ìèëèíÿ åëÿ áèð ÿæäàhà ïÿð÷èì îëóô êó,
àäàì áàõàíäà àüëû áàøûííàí àç ãàëûð ÷ûõñûí. Òåç õîôëó-õîôëó åøèéÿ ÷ûõäû.
Áàõûô ýþðäö êö, hàñàðûí äèâè óçóíó éàí-éàíà äèâëÿðè äöçöôëÿð. Éàõûíà
ýåäÿíäÿ ýþðäö êö, àéÿ áóííàð îíà íå÷ÿ èëëÿðäè êè, îíà ýþç âåðèô, èøûõ
âåðìèéÿí hÿìèí äèâëÿðèí úÿìäÿéèäè.
Áèð äÿ ýåðè äþíÿíäÿ áàõäû êû, ÷àðhîâóçóí è÷èíäÿ åëÿ áèë ìåøÿ ïåéäà
îëóô. Èðÿëè ýÿëèô îðàéà áàõäûõäà î, äèâëÿðèí áàøäàðûíû ýþðäö. ßhìÿä øàh
îðäàí áèðáàøà þç äèâàíõàíàñûíà ýÿëäè. Ýåæÿ áàø âåðÿí hàäèñÿëÿðè íàüûë
åäÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Äèâëÿðè âÿ ÿæäàhàíû êèì þëääöðöôñÿ, ãûçûìû îíà âåðÿæÿì.
Þëêÿíèí hÿð éàíûíà hàé äöøäö. Áó ïÿhëèâàí äåäè:
-Áóííàðû ìÿí åòìèøÿì. Î, áèðè äåäè: Éîõ, áó ìÿíèì èøèìäè. Õöëàñÿ
êèì áèð àç ãîëäàí ãöââÿòäèéäè, þçöíÿ ýöâÿíèðäè áó ÿhâàëàòû þçöíÿ éîçäó.
ßhìÿä øàh äåäè:
– Þçöíöçö äàüà-äàøà ñàëìàéûí. Êèì ÿæäàhàíû ìèëÿ ïÿð÷èìëèéÿí î
ãûëûíúû ÷ÿêèô ÷ûõàðòñà, áó ãÿhðÿìàííûõ äà îíóíäó, ãûç äà.
Áó ïÿhëèâàííðûí hàìûñû áèð-áèð ýÿëèô íÿ èëëàh åëÿäèëÿðñÿ, î ãûëûíúû ÷ÿêèô
÷ûõàðäà áèëìÿäèëÿð. Ùàìûñû êîð-ïåøìàí ÷ûõûô ýåòäèëÿð.
ßhìÿä øàh úàð ÷ÿêäèðäè. Ùÿð éàíà ñîðàõ÷û ýþíäÿðäè, àììà
ÿæäàhàéíàí äèâëÿðè þëäöðÿíè òàïà áèëìÿäè êè, áèëìÿäè.
Èíäè ñèçÿ êèìíÿí äåéèì, õÿâÿðè êèìíÿí âåðèì ßhìÿä øàhûí
âÿçèðèííÿí. Áó âÿçèð äöíéàýþðìöø, hÿìèøÿ ìöøêöë èøäÿðèí à÷ûëìàñûíäà
éîë ýþñòÿðÿí àüûëëû áèð ãîæàéäû. ßhìÿä øàhûí íåéëèéèì, íåæÿ åëèéèì
åòäèéèíè ýþðöô âÿçèð äåäè:
– Ãèáëåéè àëÿì ñàü îëñóí, ýÿë éåääè éîëóí àéðûúûíäà áèð êàðâàíñàðà
òèêäèð. Îðàäàí êå÷èô ýåäÿííÿðè ïóëñóç-ïàðàñûç ãîíàõ åëÿ. Àììà øÿðò ãîé
êó, áóðàäà îëàí àäàì ýÿðÿê þç ñèððèíè éîëäàøäàðûíà à÷ûô ñþéëÿñèí. Ñÿí äÿ
hÿð îòàüûí ãàïûñûíà áèð ýþçÿò÷è ãîé. Ãîé îííàð éîë÷óëàðà ãóëàõ àññûííàð.
Áÿëêÿ, áó éîëíàí áèç þç ìÿãñÿäèìèçÿ ÷àòäûõ.
Ãîúà âÿçèðèí áó ìÿñëÿhÿòè øàhûí àüëûíà áàòäû.
Î, éåääè éîëóí àéðûúûíäà ýþçÿë áèð êàðâàíñàðà òèêäèðäè. Éîëäàí ýÿëèô
êå÷ÿííÿðèí hàìûñûíû áóðàäà ãîíàõ åëÿìÿéÿ áàøäàäûëàð. Áó ìèíâàëíàí áèð
õåéëè êåøäè.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö ßëè ãàðäàøäàðûíà äåäè:
– Ãóëó, Âÿëè äåéèðÿì ýÿëèí áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõàõ. Àòàìûç þëÿííÿí áÿðè
åâäÿí-åøèéÿ ÷ûõìàìûøûõ. Ãàðäàøäàð áèð àç äÿðñ-êîðñ åëèéÿííÿí ñîíðà
ßëèéíÿí ðàçûëàøäûëàð. Áèð àç éîëà òÿäàðöê ýþðöô àòäàðûíûí áàøûíû áóðàõäûëàð.
Îðäà-áóðäà äîëàíäûõäàí ñîíðà ýöííÿðèí áèð ýöíö îííàðûí ýöçàðû ýÿëèô
éåääè éîëóí àéðûúûíà äöøäö. Áóðà ÷àòàí êèìè àòäàðûíûí ãàâàüûíà êå÷èô
hþðìÿò èççÿòíÿí êàðâàíñàðûéà äÿ’âÿò åëÿäèëÿð. Ãàðäàøäàð éåéèô-è÷ÿííÿí
ñîíðà äèíúÿëìÿê ö÷öí îòàõëàðûí áèðèíÿ êåøäèëÿð.
Ãóëëóõ÷ó ýÿëèô îííàðà äåäè: – Áèçäÿ áèð àäÿò âàð. Ýÿðÿê ãîíàõëàð áèðáèðèíÿ hÿéàòäà áàøäàðûíà ýÿëÿííÿðè, ìàðàõëû ÿhâàëàòû íàüûë åëÿñèííÿð.
Ãóëëóã÷ó ýåäÿííÿí ñîíðà ãàðäàøëàð ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, äÿäÿëÿðèíèí
ãÿâðèíèí öñòöíäÿ áàøäàðûíà íÿ ýÿëèôñÿ áèð-áèðèëÿðèíÿ äàíûøñûííàð. ßââÿëúÿ
Ãóëó áàøûíà ýÿëÿííÿðè äàíûøäû. Ñîíðà Âÿëè ýåæÿ áàø âåðÿí ÿhâàëàòû
ãàðäàøäàðûíà íàüûëëàäû. Âÿëè äàíûøûô ãóðòàðàííàí ñîíðà íþâáÿ ßëèéÿ ÷àòäû.
ßëè ÿhâàëàòû äàíûøûô äèâëÿðèí èìàðÿòèíäÿí äàíûøàíäà ãàïûíûí äàëûíäàí
ãóëàã àñàí ãóëëóõ÷ó éàíûíäàêû éîëäàøûíà äåäè:
– Ãà÷ ïàäøàhà õÿâÿð âåð êè, äåéÿñÿí àõòàðäûüûíûçû òàôìûøûõ.
Ñþháÿò ýÿëèá äèâëÿðèí þëäöðöëöô ãóëàõëàðûíûí êÿñèëìÿñèíÿ ÷àòàíäà
ãàïûíûí äàëûíäàí ãóëàõ àñàí ãóëëóã÷ó òàì ÿìèí îëäó êó, äèâëÿðè þëäöðÿíè
òàïìûøûõ.
ßëè ÿæäàhàíû íåæÿ þëäöðäöéöíö äàíûøàíäà àðòûõ ïàäøàh ýÿëèô ãàïûíûí
àüçûíà ÷àòìûøäû. Î îüëàíûí ÿæäàhàíû þëäöðìÿñèíè þç ãóëàõëàðûííàí åøèòäè.
ßëè ñþháÿòèíè ãóðòàðàííàí ñîðà ãóëëóõ÷ó ãàïûéû äþéöô è÷ÿðè ýèðäè, öçöíö
ãàðäàøäàðà òóòóô äåäè:
– ßhìÿä øàh ñèçè þç höçóðóíà ÷àüûðûð.
Ãàðäàøëàð äóðóô ýÿëäèëÿð øàhûí höçóðóíà. Áàø åíäèðèô, ÿäÿá-ÿðêàííàí
ñàëàì âåðäèêäÿí ñîíðà äåäèëÿð:
314
315
– Øàhûì, áèçÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóõ.
Øàh äåäè:
– Áàëàëàðûì, íå÷ÿ âàõòäûð êû, ìÿíè äèâëÿðèí ÿëèííÿí, ÿæäàhàíûí
àüçûííàí ãóðòàðàí áèð èýèäè àõòàðûðàì. ßhä åòìèøÿì, î èýèä hÿð êèì îëñà
ìÿíèì äàìàäûì îëàæàõ. Àëëàhà øöêöð êö,þç ìÿãñÿäèìÿ ÷àòäûì. Èíäè
äåéèí ýþðöì î èýèä ñèçèí hàíñûíûçñûíûç?
Ãóëó êè÷èê ãàðäàøû ýþñòÿðèô äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí ñèçèí àõòàðäûüûíûç èýèäèí àäû ßëèäèð. Þçö äÿ, áàõ, áóäó
äàéàíûô ãàðøûíûçäà.
ßhìÿä øàh ãàðäàøäàðû áàüðûíà áàñûô äóç êèìè éàëàäû. Ñîíðà îííàðû äà
ýþòöðöô þç ñàðàéûíà ãàéûòäû.
Èìàðÿòèí ãàâàüûíà ÷àòàíäà ßëè äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, äèâëÿðè áàõ, áóðàäà þëäöðìöøÿì.
Ãóëàõëàðûíû äà î âàõò êÿñèô ýþòöðìöøäöì. Ùÿëÿ äÿ òîðâàìäàäû, äåéèô
êÿñèëìèø ãóëàõëàðû øàhûí àéàõëàðûíûí àëòûíà òþêäö.
Îííàð åâÿ êå÷ÿíäÿ ýþðäöëÿð êè, ÿæäàhà hÿëÿ äÿ ìèëÿ ïÿð÷èìëÿíìèø
hàëäà éåðèíäÿ äóðóð. ßëè ÿë àòûô ãûëûíúûí äÿñòÿéèííÿí íåæÿ ÷ÿêäèñÿ
áèëìèðÿì, ÿæäàhà ýóðóëòóéíàí éåðÿ äöøäö. Áóðäà íÿ ãÿäÿð àäàì âàðäûñà
éûüûøûá ÿæäàhàíûí ëåøèíè ÷þëÿ àòà áèëìÿäè. ßëè èðÿëè éåðèéèô ÿæäàhàíûí
ãóéðóüóííàí éàïûøûô áàéàõ ñöðöéöô åøèéÿ òóëëàäû. Ãàéûäûô ýÿëÿíäÿ øàhà
äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, éàõøû áàõ ýþð ìèëÿ ñàíúûëìûø ãûëûíúû òàíûéà
áèëÿðñÿíìè?
Øàh áàõûô ýþðäö êö, áó îíóí ãûëûíúûäû. ßëè øàhûí òÿÿúúöôëÿíäèéèíè ýþðöô
äåäè:
– Î éóõàðûäà àñûëìûø ãûëûíú ìÿíèìäè. ßìð åëÿ þçöìÿ ãàéòàðñûííàð.
Øàhûí ÿìðè èëÿ ãûëûíúû ãûíûíäàí ÷ûõàðòäûëàð. Øàh ýþðäö êö, áó äîüðóäàí,
îíóí ãûëûíúû äåéèë. Áó èøÿ òàìàì ìàò ãàëàí ßhìÿä øàh äåäè:
– Áàëà, áó íÿ èøäè, áèçè áó ñèðäÿí àýàh åëÿ. Ìÿí håø íÿ áàøà äöøÿ
áèëìèðÿì.
ßëè òÿçÿäÿí áàøûíà ýÿëÿííÿðè ìÿí ñèçÿ íàüûë åëÿäèéèì êèìè øàhà
äàíûøäû.
Øàh îíó áèð äÿ áàüðûíà áàñûô äåäè:
– Áó ýöííÿí ñîíðà ñÿí ìÿíèì äàìàäûìñàí.
ßhìÿä øàh ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ òîé åëèéèô ãûçûíû âåðäè ßëèéÿ.
Áèð ìöääÿò áóðäà ãàëàííàí ñîíðà ãàðäàøäàð åâëÿðèíÿ ýåòìÿê ö÷öí
ßhìÿä øàhäàí èúàçÿ èñòÿäèëÿð.
ßhìÿä øàh ãûçûíà éàõøû úåhèç âåðèô, êÿúàâÿ äöçÿëòäè, ñîíðà îííàðû
áþéöê hþðìÿò-èççÿòíÿí þç âèëàéÿòíÿðèíÿ éîëà ñàëäû.
Ãàðäàøäàð õåéëè éîë ýåäÿííÿí ñîíðà áèð ÷ÿìÿííèêäÿ äèíúÿëìÿéè
ãÿðàðà àëäûëàð. Ãóëëóã÷óëàð, íþêÿð-íàéûô ÿë-àéàüà äöøäö. ×àäûððàð ãóðóëäó.
Ñöôðÿëÿð à÷ûëäû. Éåéèô-è÷ÿííÿí ñîíðà ýåæÿëÿìÿê ö÷öí þç ÷àäûðûíà ýåòäèëÿð.
Ñöáh òåçäÿí ßëè éóõóäàí îéàíàí êèìè ÿë-öçöíö éóéóô àðâàäûíà áàø
÷ÿêìÿê ö÷öí êÿúàâÿíèí éàíûíà ýåòäè. Îðà ÷àòhà÷àòäà áèð äÿ ýþðäö êö,
íÿhÿíý áèð èëàí äóðóô äöç êÿúàâÿíèí àüçûíäà. ßëè ãûëûíúà ÿë àòìàõ
èñòèéÿíäÿ èëàí äèëÿ ýÿëèô äåäè:
– Èýèä, ãûëûíúûíû ãûíûíà ãîé. Ñåâýèëèíè ñàü-ñàëàìàò ýþðìÿê èñòèéèðñÿíñÿ
ýÿðÿê ìÿíèì òàôøûðûüûìà ÿìÿë åëèéÿñÿí.
ßëè äåäè:
– Äå ýþðöì, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?
Èëàí äåäè:
– Èíäè ìÿíè äèããÿòíÿí äèííÿ. Çöëìÿò äöíéàñûíûí Ãàðà Äèâ àäûíäà áèð
hþêìäàðû âàð. Îíóí áàüûíäà áèòÿí àëìà àüàøäàðûíûí ìåéâÿëÿðèííÿí áèðèíè
ìàíà ýÿòèìÿëèñÿí. ßýÿð ýÿòèðäèí, ñåâýèëèíÿ ãîâóøàæàõñàí. Éîõ ýÿòèðÿ
áèëìÿñÿí, þçöííÿí êöñ. Áèð äÿ íèøàííûíûí öçöíö ýþðìöéÿæÿêñÿí.
ßëè áàõûá ýþðäö êö, áó õûíà î õûíàäàí äþéöë. Áó áÿähåéáÿò èëàíûí
ÿëèííÿí håø ôèë äÿ úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿç. Î ãàðäàøäàðûíûí ÷àäûðûíà ýåäèô
ÿhâàëàòû îíëàðà äàíûøäû. Ñîíðà äà îííàðíàí hàëàë-höììÿò åëèéèô éîëà
äöçÿëäè.
ßëè àòûí áàøûíû áóðàõìûøäû. Àììà hàðà ýåòäèéèíè þçö äÿ áèëìèðäè. Áó
ìèíâàëíàí àç ýåòäè, ÷îõ ýåòäè, èéíÿ éàðûì éîë ýåòäè. Ýþðäö êè, áèð òÿðÿôäÿí
àæäûõ, áèð òÿðÿôäÿí äÿ éîðüóííóõ îíóí òàìàì òàãÿòèíè êÿñèô. Àòûíûí
úèëîâóíó äàðòûô áèð áóëàüûí áàøûíäà éåðÿ åíäè. Àòûí ãàíòàðüàñûíû àüçûííàí
÷ûõàðûô îòäóüà áóðàõäû. Þçö èñÿ áèð àç éåéèá-è÷èô óçàíäû êû, ýþçäÿðèíèí
÷èìèðèíè àëñûí. Åëÿ òÿçÿúÿ éóõóéà ýåòìèøäè êè, ýþðäö áèð àüñàããàë íóðàíè
êèøè îíóí áàøûíûí öñòöíäÿ äóðóô äåéèð:
– Åé èýèä, îéàõñàíñà åøèò, éàòûðñàíñà îéàí, î èëàí ñÿíè ýåäÿð-ýÿëìÿçÿ
éîëëóéóô. Ãàðàííûõ äöíéàéà èíäèéÿ ãÿäÿð áÿíè-èíñàí àéàüû äÿéìèéèô.
Îðàíûí éîëóíó òÿêúÿ Çöìðöä ãóøó áèëèð. Ñÿíè îðà àíúàõ î àïàðàæàõ. Î
ãóøó òàïìàõ ö÷öí ýÿðÿê ö÷ ýöí éîë ýåäÿñÿí. Äÿðéàíûí ãûðàüûíäà áèð
õóðìà àüàúû âàð. Çöìðóä ãóøó îíóí áàøûíäà éàøàéûð.
ßëè áóííàðû åøèäèô ýþçäÿðèíè àøäû. Ùåø êèìè ýþðìöéöô ãÿìýèí îëäó.
Ôèêèððÿøäè êè, ÿýÿð áó éóõóäóñà, îíäà íÿ áèëèðäè êè, ìÿíè èëàí hàðàéà
ýþíäÿðèð.
ßëè õåéëè ýþòöð-ãîé åëèéÿííÿí ñîíðà, àëëàhà òÿâÿêêöë äåéèô àòëàíûô
éîëóíà äàâàì åëÿäè. Äÿðÿëÿðäÿí ñåë êèìè, ïÿïÿëÿðäÿí éåë êèìè, áàäåéèñÿðñÿð êèìè, àéàõ öçÿíýèäÿ, äèç ãàâûðüàäà, ö÷ ýöí ýåæÿíè ýöíäöçÿ ãàòûô
éîë ýåòäè. Àõûð êû, ýÿëèô áèð äÿðéàíûí ãûðàüûíà ÷ûõäû. Áàõàíäà ýþðäö êö,
àüàúà áèð åëÿ ÿæäàhà ñàðìàøûô êè, òà íÿ äåéèì. Çöìðöä ãóøóíóí áàëàëàðû
èñÿ îíóí ãîðõóñóííàí òèð-òèð ÿñèëëÿð. ßëè áàøà äöøäö êö, ÿæäàhà çöìðöä
316
317
ãóøóíóí áàëàëàðûíû éåìÿê èñòèéèð.
ßëè ôöðñÿòè ÿëäÿí âåðìèéèô ãûëûíúûíû ÷ÿêèô úóìäó ÿæäàhàíûí öñòöíÿ. Îíà
åëÿ áèð çÿðáÿ âóðäó êö, ÿæäàhà èêè ïàð÷à îëóô àüàæäàí äöøäö. Ñîíðà ßëè
àòäàí äöøöô àüàæûí äèâèíäÿ óçàíäû êû, þç äèíúèíè àëñûí. Áèð àç êå÷ÿííÿí
ñîíðà éóõó îíó íåæÿ àïàðûðñà, håø þçöíöí äÿ õÿâÿðè îëìóð.
ßëè éàòìàõäà îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè Çöìðöä ãóøóííàí âåðèì. Çöìðöä
ãóøó áàëàëàðûíà éåì ýÿòèðèô ýþðäö êö, àüàúûí äèâèíäÿ áèð ãàðàëòû ýþðöíöð.
Ôèêèððÿøäè êè, èíäèéÿ êèìè ìÿíè áàëà öçóíÿ hÿñðÿò ãîéàí éàãûí áóéìóø
Ãÿçÿôëè-ãÿçÿôëè øûüûäû êö, áóíó ïàð÷àëàñûí. Áó âàõò îíóí áàëàëàðû ãûøãûðûô
äåäèëÿð:
– Àíà, ÿæäàhàíû þëäöðöô áèçè õèëàñ åäÿí áóäó. Çöìðöä ãóøó ÿòðàôà
áàõàíäà èêè ïàð÷à îëìóø ÿæäàhàíûí ëåøèíè ýþðÿíäÿ hÿð øåéè áàøà äöøäö.
ßëè ýþçäÿðèíè à÷ûô äàü áîéäà áèð ãóøóí áàøûíûí öñòöíö àëäûüûíû ýþðöô
áÿðê ãîðõäó. Àéàüà äóðóô ÿëèíè ãûëûíúûíà àòìàõ èñòèéÿíäÿ Çöìðöä ãóøó
äåäè:
– Îüëàí, ÿë ñàõëà, äîñòà ãûëûíú ýþñòÿðìÿçäÿð. Ñÿí ìÿíèì áàëàëàðûìûí
õèëàñêàðûñàí. Áó ýöííÿí ìÿí ñÿíèí ãóëëóüóíäàéàì. Íÿ èñòÿéèí âàðñà äå:
úàííàí-áàøíàí éåðèíÿ éåòèðèì.
ßëè áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí hàìûñûíû îíà íàüûë åëÿéÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Ìÿíè ãàðàííûõ äöíéàéà éåòèðÿ áèëñÿí, áþéöê éàõøûëûõ åëÿìèø
îëàðñàí.
Çöìðöä ãóøó äåäè:
– Ìèí áåëèìÿ, ýþçäÿðèíè áÿðê-áÿðê éóì. Íÿ âàõò àæ äåñÿì, à÷àðñàí.
ßëè çöìðöä ãóøóíóí áåëèíÿ ìèíèô ýþçäÿðèíè áÿðê-áÿðê éóìäó. Áèð
õåéëè êå÷ÿííÿí ñîíðà Çöìðöä ãóøóíóí ñÿñè ýÿëäè:
– Ýþçäÿðèíè àø.
ßëè ýþçëÿðèíè à÷àíäà ýþðäö êè, hÿð òÿðÿô ãàðàííûõäû. Ýþç-ýþçö ýþðìöð.
Çöìðöä ãóøó îíó áåëèííÿí åíäèðÿííÿí ñîíðà äåäè:
– ßëè, áóðà ãàðàííûõ äöíéàäû. Áóðàéà hÿëÿ èíñàí àéàüû äÿéìèéèô.
Ñÿíèí àõòàðäûüûí áàüäà äèâëÿðäÿí, hóðè-ìÿëÿêëÿðäÿí áàøãà håø êèì
îëìóéóô. Áó áàüûí êåøèéèíè ãûðõ äèâ ÷ÿêèð. Îííàðûí ýþçöííÿí hÿëÿ håø íÿ
éàéûíìàéûô. Ñÿíè îðàéà áèðúÿ ïÿðèëÿð àïàðà áèëÿð. Áóíóí ö÷öí éàëíûç áèðúÿ
éîë âàð. Éàõûííûõäà áèð hîâóç ýþðÿæÿêñÿí. Ùÿð úöìÿ ýöíö ïÿðèëÿð ýÿëèô
áóðàäà ÷èìèëëÿð. ßýÿð ñÿí îííàðûí ýþçöííÿí îüóððàíûô áèðèíèí úèëäèíè
îüóððóàéà áèëñÿí îíäà ìóðàäûíà ÷àòàæàõñàí. Èíäè ñàëàìàò ãàë, ìÿí
ýåäèðÿì. Àíúàã äåäèêëÿðèìè éàäûííàí ÷ûõàðìà. Áóíó äåéèô çöìðöä ãóøó
îüëàííàí ýþðöøöô, hàëàë-höììÿò åëèéèô hàâûéà ãàëõäû.
ßëè áèð àç áóðäà äîëàøàííàí ñîíðà àõûð êû, áèð hîâóçà ðàñò ýÿëäè. Áóíóí
ÿòðàôûíäà þçöíÿ áèð éåð äöçÿëäèô ïÿðè ãûçäàðûíû ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Àç
ýþçëÿäè, ÷îõ ýþçëÿäè áèëìèðÿì, áèð äÿ áàõûô ýþðäö êè, ýþéäÿí éåääè ãóø
åíèô hîâóçóí ãûðàüûíà òþêöëäö. Îíëàð îðà-áóðà áèð àç áîéëàíàíäàí ñîíðà
÷ûðïûíûô ãûçà ÷åâðèëäèëÿð. ßëè áóíëàðû ýþðÿíäÿ àç ãàëäû êè, hóøó áàøûííàí
÷ûõñûí. Îííàðûí úàìàëûíûí èøûüûííàí ãàðàíëûõ äöíéà äþíöô ÷èë-÷ûðàãáàí
îëìóøäó. ßëè þç-þçöíÿ äåäè:
– Ìÿí äÿ äåéèðÿì íèéÿ áóðà ãàðàííûõ äöíéàéìûø. Èíäè áèëäèì êè,
ýöíÿø áóðàëàðà ýÿëìÿéÿ, áó ýþçÿëëèéè ýþðìÿéÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðìèø.
ßëè hàíäàí-øàíà þçöíÿ ýÿëèô éàâàø-éàâàø èðÿëè ñöðöíäö. Õÿëâÿòúÿ ïÿðè
ãûçäàðûíäàí ÿí êè÷èéèíèí úèëäèíè îüóððóéóô ýåðèéÿ ãàéûòäû. Éåíÿ äÿ ãà÷ûô
ýèçäÿíäè.
Áèð àç êå÷ÿííÿí ñîíðà ïÿðèëÿð îéíàøà-îéíàøà hîâóçäàí ÷ûõûô úèëäëÿðèíè
ýåéìÿéÿ áàøëàäûëàð. Àììà êè÷èê áàæû íÿ ãÿäÿð àõòàðäûñà, þç úèëäèíè òàïà
áèëìÿäè. Áàøëàäû àüëàéûá áàø-ýþçöíÿ äþéìÿéÿ.
Áèð àç ñàêèòäÿøÿííÿí ñîíðà öçöíö ãûðàüà òóòóô äåäè:
– Êèìñÿí, íÿêàðÿñÿí, èíññÿí, úèíññÿí áèëìèðÿì. Úèëäèìè ãàéòàð. Íÿ
äåñÿí åëèéÿæÿì.
ßëè îíóí ñþçöíÿ èíàíìàéûô äàhà äà ýèçäÿíäè. Ïÿðè áèð äÿ áàøäàäû
éàëâàðìàüà:
– Åé úèëäèìÿ ñàhèá îëàí, àíä îëñóí Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí úûããàñûíà,
úèëäèìè ãàéòàðñàí, ìÿí þëöíúÿ ñÿíèí èõòèéàðûíäàéàì.
ßëè ïÿðèíèí àíäûíû åøèäÿí êèìè ýèçäÿíäèéè éåðäÿí ÷ûõûô úèëäè îíà óçàòäû.
Ïÿðè ßëèíèí áîé-áóõóíóíà, øÿñòè-ìÿñòèíÿ áàõàíäà öðÿéèíäÿ äåäè:
Íÿ îëàð áÿíè-èíñàí îëàíäà. Áó ýþçÿëëèêäÿ, áó áîé-áóõóíäà ìÿõëóãó
õàëèã hÿëÿ éàðàòìûéûô. Àëñà, åëÿ áóíà äà ýåäÿæÿì.
Úèëäèíè ÿéíèíÿ ýåéèíÿííÿí ñîíðà ßëèéÿ äåäè:
– Îüëàí, äàhà ìÿí þç ìÿñêÿíèìèçÿ ãàéûäà áèëìÿðÿì. Áèçèì
úèëäèìèçÿ êèìèí ÿëè äÿéñÿ, áèç îíóíóõ. Ýþðöíöð, òàíðû ìÿíèì ãèñìÿòèìè
áÿíè-èíñàíà éàçûôìûø.
ßëè áó êÿëìÿëÿðè åøèäÿíäÿ àç ãàëäû ñåâèíäèéèííÿí öðÿéè ïàðòäàñûí. Äèëè
òóòàð-òóòìàç äåäè:
– Õàíûì, ýþðöíöð õîøáÿõò óëäóç àëòûíäà äîüóëìóøàì. Ñÿíè ìÿíÿ
éåòèðÿí àëëàhà úàíûì ôÿäà îëñóí.
Ïÿðè äåäè:
– Èýèä, ñàíà ðàñò ýÿëäèéèìÿ äÿ ïåøìàí äåéèëÿì. Èíäè äàíûø ýþðöì, ñÿí
áóðàëàðà íåúÿ ýÿëèô ÷ûõûôñàí, ìÿðàìûí, ìÿãñÿäèí íÿäè?
ßëè áàøûíà ýÿëÿííÿðè ÿââÿëäÿí àõûðà êèìè ìÿí ñèçÿ äàíûøäûüûì êèìè
ïÿðè ãûçûíà íàüûë åëÿäè.
Î ñþháÿòèíè ãóðòàðàííàí ñîíðà ïÿðè ãûçû äåäè:
– Î äåäèéèí àëìà Àü äèâèí ãÿñðèíèí ãàâàüûíäà áèòèô. Àü äèâ íåæÿ êè
ñàüäû î àëìàäû håø êèì ãîïàðà áèëìèéÿæÿê. ×öíêè î àüàú òèëñèìëèäè. Ùÿìèí
òèëñèìè Àü äèâäÿí áàøãà håø êèì áèëìèð.
318
319
ßëè äåäè:
– Ìÿí áóðàéà ýÿëÿíäÿ êÿôÿíèìè áîüàçûìà äîëóéóô ýÿëìèøÿì. Þëñÿì
äÿ, àëìàñûç ýåðè ãàéûäàí äþéöëÿì.
Ïÿðè ãûçû äåäè:
– Àü äèâè þëäöðìÿéèí áèðúÿ éîëó âàð. Áóðàäàí ö÷ ýöííöê éîëäà áèð
äàü âàð. Î äàüûí áàøûíäà áèð çàüà éåððÿøèð. Çàüàäà éåääèáàøäû áèð ÿæäàhà
éàøûéûð. ßýÿð ÿæäàhûéû þëäöðöô çàüûéà ýèðÿ áèëñÿí, îðàäà áèð ñàíäûõ
ýþðÿæÿêñÿí. Î ñàíäûüûí è÷èíäÿ áèð öçöê âàð. Îíó ÿëÿ êå÷èðèô ö÷ äÿôÿ ñèëÿ
áèëñÿí, Àü äåâèí áöòöí òèëñèìëÿðè ñûíàæàõ. Áàõ î çàìàí òèëñèìíÿí ìÿhðóì
îëìóø Àü äåâè þëäöðìÿê ìöìêöíäö.
ßëè ñåâèíúèííÿí hàëàë-höìÿò åëÿéèô éîëà äöøäö. Ö÷ ýöí, ö÷ ýåæÿ éîë
ýåäÿííÿí ñîíðà áþéöê áèð äàüûí ÿòÿéèíÿ ýÿëèô ÷ûõäû. Õåéëè àõòàðàííàí
ñîíðà áèð úûüûð òàïûô îðäàí áèðòÿhÿð äàüûí áàøûíà ãàëõäû. Áèð õåéëè
ýåäÿííÿí ñîíðà áèð äÿ ýþðäö êö, ãàâàüûíäà åëÿ áèð ÿæäàhà äóðóô êó, òà íÿ
äåéèì. ßââÿëúÿ ãîðõóô ýåðèéÿ ãàøìàõ èñòÿäè. Àììà ýþðäö êö,
ãà÷ìàõíàí áóíóí ÿëèííÿí éàõà ãóðòàðìàõ ìöìêöí äåéèë, Àëëàhû úàüûðûô
ãûëûíúûíû ÷ÿêäè. ÿæäàhà höúóì åëÿéèô îíó êàìûíà ÷ÿêìÿê èñòèéÿíäÿ áèð
"Éà ìÿäÿä" – äåéèô ãûëûíúû åíäèðäè. ßæäàhàíûí êÿñèëìèø áîüàçûíäàí åëÿ
áèë ñåë à÷ûëäû. Àç ãàëäû îíó ñöïöðöô àïàðñûí. Áèð êîëäàí éàïûøûô áèðòÿhÿðíÿí
þçöíö ñàõëàäû. Þçöíö òÿçÿ äöçÿëòìèøäè êè, éàðàëû ÿæäàhà îíà áèð äÿ höúóì
åëÿäè. ßëè ôöðñÿòè áàäà âåðìèéèô áèð äÿ ãûëûíúû åíäèðäè. Áó äÿôÿ ÿæäàhàíûí
èêè áàøû äà ãîïóô äöøäö. ßëè áàõûô ýþðäö êö, ÿæäàhà ëàï hàëäàí äöøöô.
Ùöúóì ÷ÿêèô åëÿ áèð çÿðáÿ åíäèðäè êè, ÿæäàhàíûí ãàëàí áàøäàðû äà áÿäÿíèííÿí àéðûëäû. ßæäàhà áèð àç ÷ûðïûíûô úàíûíû Àü äèâÿ òàïøûðäû.
ßëè çàüûéà ýèðèô ñàíäûüû òàôäû. Ãàïàüûíû ãàëäûðûô öçöéö ýþòöðäö. Öçöéö
ñèëÿí êèìè ýþðäö êö, éåð-ýþé ëÿðçèéÿ ýÿëäè. Òÿëÿñèê öçöéö áèð äÿôÿ äÿ
ñèëäè. Ö÷öíúö äÿôÿ ñèëìÿéÿ áàøäûéàíäà ýþçäÿðèííÿí ãàí äàìàí Àü äèâ
çàüûéà ýèðäè. ßëè òåç öçöéö úèâèíÿ ãîéäó. Àü äèâ íÿ’ðÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ îíóí
öñòöíÿ àòûëäû. ßëèíè àòûô ßëèíèí êÿìÿðèííÿí éàïûøäû êö, îíó ãàëäûðûô éåðÿ
÷ûðïñûí. Àììà íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà, ßëèíè éåðèííÿí ãîïàðà áèëìÿäè. ßëè ÿë
àòûô òóòäó Àü äèâèí áîüàçûííàí, áàøäàäû îíó áîüìàüà. Äèâ íÿ ãÿäÿð
÷àâàëàäûñà, îíóí ÿëëÿðèíäÿí ãóðòàðà áèëìÿäè. Àõûð êû, ßëè Àü äèâè áîüóô
þëäöðäö.
ßëè éåíèäÿí ÿââÿëêè úûüûðíàí äàüäàí åíèô éîëóíà äöçÿëäè. Ö÷ ýöí, ö÷
ýåæÿäÿí ñîíðà ýÿëèô hîâóçóí éàíûíà ÷àòäû. Éåíèúÿ éàíûíû éåðÿ ãîéìóøäó
êó, äèíúÿëñèí, áèð äÿ ýþðäö êö, ïÿðè ãûçû îíóí áàøûíûí öñòöíäÿ hàçûð îëäó.
Ïÿðè ãûçû îíóí áîéíóíó ãóúàõëûéûô äåäè:
– Àôÿðèí, ñÿí áÿíè-èíñàí îëñàí äà, àüëàýÿëìÿç áèð ãÿhðÿìàííûõ
ýþñòÿðäèí. Áöòöí ìÿõëóãàòû Àü äèâèí çöëìöííÿí ãóðòàðäûí.
Îííàð Àü äèâèí ãÿñðèíÿ éîëëàíäûëàð. Öçöéöí êþìÿéííÿí ãÿñðäÿ
òèëñèìÿ äöøÿí áöòöí ìÿõëóãàòû àçàä åòäèëÿð. Àëìàëàðû äÿðÿííÿí ñîíðà ßëè
Ïÿðè ãûçûíà äåäè:
– Ìÿíèì ýþçöìöí èøûüû, èíäè èøûõëû äöíéàéà ãàéûòìàüûí âàõòû ÷àòûô.
Ñÿíè äÿ þçöìíÿí àïàðìàõ èñòèéèðÿì.
Ïÿðè ãûçû äåäè:
– Èúàçÿ âåð, ýåäèì ãîhóì-ÿãðàáàìíàí ýþðöøöì, ñîíðà hàðà èñòÿñÿí
ýåäÿê.
ßëè èçí âåðäè. Ïÿðè ãûçû ýåäèô ãîhóì-ÿãðàáàëàðûííàí ýþðöøöô, hàëàëhöììÿò åëèéèô ñåâèìëèñèíèí éàíûíà ãàéûòäû.
Îííàð éîëà äöøìÿê èñòèéÿíäÿ Ïÿðè ãûçû äåäè:
– Áóðàäàí èøûõëû äöíéàéà ýåòìÿê ìÿíèì ö÷öí ÷ÿòèí äþéöë. Àììà
ñÿíèí áóðàäàí ÷ûõìàüûí ÷îõ ìöøêöë ìÿñÿëÿäè.
ßëè äåäè:
– Áó hàãäà ôèêèððÿøìÿéÿ äÿéìÿç. Ìÿíè áóðà ýÿòèðÿíäÿ Çöìðöä ãóøó
áèð ãàíàä âåðèô äåìèøäè:
– Íÿ âàõò ëàçûì îëñàì, éàíäûðàðñàí.
ßëè áóíó äåéèô ãàíàäû éàíäûðäû. Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Çöìðöä ãóøó äöç
îííàðûí éàíûíäà éåðÿ ãîíäó. Öçöíö ßëèéÿ òóòóô äåäè:
– Ìÿíÿ ýþðÿ ãóëëóüóí?
ßëè äåäè:
– Ìÿíè èøûõëû äöíéàéà ÷ûõàðò.
Çöìðöä ãóøó îíó áåëèíÿ ìèíäèðèô äåäè:
– Ýþçäÿðèíè éóì.
Áèð àçäàí ßëè Çöìðöä ãóøóíóí ñÿñèíè åøèòäè.
– À÷ ýþçäÿðèíè.
ßëè ýþçäÿðèíè à÷àíäà þçöíö íèøàííûñûíû ãîéóô ýåòäèéè ÷àäûðûí éàíûíäà
ýþðäö.
Çöìðöä ãóøó îíóííàí hàëàëëàøûô ýåðè ãàéûòäû.
ßëè ÷àäûðà äîüðó ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ áèð äÿ ýþðäö êö, Ïÿðè ãûçû îíóí
éàíûíäà äóðóô.
ßëè àëìûéû îííàí àëûô èëàíûí éàíûíà ýåòäè.
Èëàí îíó ýþðÿí êèìè äåäè:
– ßëè, àëìàíû ýÿòèðäèíìè?
ßëè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àëìàéû îíà óçàòäû. Èëàí àëìàéû äèøäèéÿí êèìè
äþíöô åëÿ áèð ýþçÿë ãûçà ÷åâðèëäè êè, áàõàíäà àäàìûí àüëû áàøûííàí ýåäèðäè.
ßëè ãûçäàí ñîðóøäó:
– Áó íÿ ñèðäè? Ìÿíè áó èøäÿí àýàh åëÿ.
Ãûç äåäè:
– Ìÿíèì àäûì Ñÿíóáÿðäè. Þçöì äÿ Éÿìÿí ïàäøàhûíûí ýþçöíöí àüûãàðàñû îëàí áèðúÿ áàëàñûéàì. Ìÿíÿ áèð úàäóýÿð àøèã îëìóøäó. Íÿ ãÿäÿð
320
321
÷àëûøäûñà, ìÿí îíà ÿðÿ ýåòìÿäèì. Àõûðäà î ìÿíè òèëñèìÿ ñàëûô èëàíà
÷åâèðäè. Þçö äÿ ìàíà äåäè:
– Ñÿíèí òèëñèìèíèí à÷àðû Ãàðàííûõ äöíéàäà Ãàðà Äèâèí áàüûíäà áèòÿí
àëìàäàäû. Èíäè ýåò, î àëìàéû àõòàð ýþðöì, òàïà áèëÿðñÿíìè?
Ìÿí äöç ö÷ èë ñÿðàñÿð äöíéàíû äîëàíäûì. Àõûðäà èëàíëàð ïàäøàhû
ÿhâàëàòäàí hàëè îëóô ìÿíè éàíûíà ÷àüûòäûðûô äåäè:
– Áó áèëÿðçèêíÿí ñÿí èíñàííàí áàøãà èñòÿäèéèí ìÿõëóãàòà ÷åâðèëÿ
áèëÿðñÿí. Þçö äÿ íåúÿ êè, áó áèëÿðçèê ñÿíäÿäè ñàíà håø êèìèí ýöæö
÷àòìûéàæàõ. Ñÿíèí äÿðäèíÿ ÷àðÿ åëèéÿ áèëñÿ áèðúÿ Ðóì âèëàéÿòèíèí
hþêìäàðû þëÿííÿí ñîíðà îíóí ãÿáðè öñòöíäÿ êåøèê ÷ÿêÿí ãàðäàøäàðäàí
áèðè ñÿíÿ éûõàæàõ. Éàëíûç î ñÿíèí äÿðäèíÿ ÷àðÿ åëèéÿ áèëÿð. Áóíà ýþðÿ
ãûëëûúà ãèéàôÿñèíäÿ ýÿëèô ýåæÿëÿð ãÿâðè åøèðäèì êè, ìÿíè éûõàí àäàìû
òàïûì. Î àäàì äà ñÿí îëäóí. Ìÿí àõûð êû, áó ÿçàô-ÿçèééÿòäÿí ãóðòàðäûì.
ßhäèì âàð. Êèì ìÿíè õèëàñ åëÿñÿ, îíóí îëàæàì. Áó ýöííÿí ñîíðà ñÿíèí
èõòèéàðûíäàéàì.
Íÿ îëàæàéäû, êèì áåëÿ ýþçÿëäÿí êå÷ÿðäè?
ßëè ÷àäûðà ýèðèô íèøàííûñûéíàí ýþðöøäö. Áöòöí áàøûíà ýÿëÿííÿðè îíà
íàüûë åëÿäè. Ãûçëàðûí ÿhâàëàòûíû åøèäÿíäÿ áèð àç íàðàhàò îëñà äà öçÿ
âóðìàäû.
ßëè hÿð ö÷ ãûçû áèð-áèðèííÿí òàíûø åëÿéèô äåäè:
– ßýÿð ìÿíè èñòÿéèðñèíèçñÿ ýÿðÿê þìðöìöç áîéó hÿð íÿ èíúèêëèê îëñà,
îíó éåðèíäÿúÿ éàääàí ÷ûõàðûô, óíóäàñûíûç.
Ãûçäàð áóíà úàí-áàøíàí ðàçû îëäóëàð.
Êàðâàí òÿðïÿíäè. Îíëàð ñàü-ñàëàìàò þç âèëàéÿòäÿðèíÿ ÷àòäûëàð. ßëè
òÿçÿäÿí ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ òîé ÷àëäûðûô îííàðíàí åâëÿíäè. Îíëàð øàäõöððÿì þìöð ñöðöô éåðÿ êåøäèëÿð. Ñèç äÿ õîø ýöíëÿð êå÷èðèô äþâðÿ êå÷èí.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö. Áèðè íàüûë äàíûøàíûí, áèðè ìÿíèì, áèðè äÿ
þçöìöí.
Ñèç ñàü, ìÿí ñàëàìàò.
Íàüûë-íóüóë áèëìèðÿì, áèëñÿì äÿ ñþéëÿìèðÿì. Øàhäàí ýÿëìèø
íþêÿðÿì, äèíìÿ ãàâûðüàëàðûíû ñþêÿðÿì.
Áèðè âàðûéäû, áèðè éîõóéäó, Àëëàhûí áÿíäÿñè ÷îõóéäó. Ñèçÿ êèìíÿí
õÿâÿð âåðèì, êèìíÿí äåéèì, øàh îüëó Øàh Àáááàñäàí. Øàh Àááàñ âÿçèð
Àëëàhâåðäè õàííàí hÿð áàçàð ýöíö äÿðâèøëèâàñ îëóô øÿhÿðè ýÿçèðäè.
Ýöííÿðèí áèð ýöíöíäÿ, àëëàh-òàëàíûí õîø áèð ñààòûíäà îííàð ýÿçÿ-ýÿçÿ
ýÿëèô øÿhÿðèí ãûðàüûíäà áèð êö÷ÿéÿ ÷ûõäûëàð. Áöòöí øÿhÿð ÿhëèíèí øèðèí
éóõóäà îëìàñûíà áàõìûéàðàõ, åâëÿðèí áèðèííÿí èøûõ ýÿëèðäè.
Øàh Àááàñ öçöíö âÿçèð Àëëàhâåðäè õàíà òóòóô äåäè:
– Âÿçèð Àëëàhâåðäè õàí, ýåäÿê ýþðÿê ýåæÿíèí áó âàõòûíäà î åâèí èøûüû
íèéÿ éàíûð? Áóðàäà éàãûí áèð ñèðð âàð.
Øàh Àááàñíàí âÿçèð ýÿëèô èøûõ ýÿëÿí åâèí ãàïûñûíà ÷àòäûëàð.
Âÿçèð Àëëàhâåðäè õàíà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì, ñÿí áèð àéàõ ñàõëà, ìÿí áó ñààò þéðÿíèì ýþðöì áó íÿ
îëàí èøäè.
Âÿçèð ñèíýÿ-ñèíýÿ ýÿëèô ïÿíúÿðÿíèí àëòûíäà õåéëè äàéàíäû âÿ ãàéûäûô
øàhà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áóðà áèð äÿðçè òöêàíûäû. Áèð íÿôÿð øÿõñ äÿ
ïàëòàð òèêìÿêíÿí ìÿøüóëäó.
Øàh Àááàñ äåäè:
– Âÿçèð, áó èøè àõûðà ÷àòäûðìàõ ëàçûìäû. Ýÿë ýþçäöéÿê ýþðÿê áó íÿ
ñèððäè?.
Øàhíàí âÿçèð ãàïûíûí àüçûíäà äóðóô ýþçäÿìÿêäÿ îëñóííàð, ñèçÿ õÿâÿðè
äÿðçèäÿí âåðèì.
Õåéëè èøäèéÿííÿí ñîíðà äÿðçè äóðóô éîðüóí-éîðüóí àðõà òÿðÿô êåøäè.
Áèð íÿôÿðè ñèëêÿëèéèô äóðüóçìàüà áàøäàäû. Éàòàí àäàì åëÿ áèë îí èëèí
éîðüóíóéäó. Äóðìàõ èñòÿìèðäè êè, èñòÿìèðäè. Àõûð êû, ãàëõûô ýþçäÿðèíè
îâà-îâà äÿðçèéÿ äåäè:
– Óñòàä, ñÿíè ýþðöì áåéìÿêàí îëàñàí. Ñÿí íèéÿ ãîéìàäûí ìÿí
âàéüàíû àõûðà êèìè ýþðÿì.
Áóíó åøèäÿí äÿðçè øàýèðäèíèí öñòöíÿ äöøäö êö, òåç îë âàéüàíû äàíûø.
Øàýèðä úàâàô âåðäè:
– Óñòàä, ìÿí âàéüàíû àõûðà êèìè ýþðìÿìèøÿì, îíà ýþðÿ äÿ äàíûøà
áèëìÿðÿì.
Äÿðçè íÿ ãÿäÿð òÿ’êèä åëÿäèñÿ äÿ, øàýèðääÿí áèð ñþç ãîïàðà áèëìÿäè.
Àõûðäà àæûõëàíûô ÿëèíäÿêè ìåòðÿ èëÿ øàýèðäè äþéìÿéÿ áàøäàäû. Éåíÿ äÿ áèð
ìóðàä hàñèë îëìàäû. Áó çàìàí øàýèðä äÿðçèéÿ úàâàâûíäà äåäè:
– Óñòà, ìÿíè þëäöðñÿí äÿ, òèêÿ-òèêÿ äîüðàñàí äà, âàéüàíû äàíûøìàðàì.
Äÿðçè èëÿ øàýèðä äèäèøìÿêäÿ îëñóííàð, ñèçÿ õÿâÿðè Øàh Àááàñíàí
âÿçèðäÿí âåðÿê.
Øàh Àááàñëà âÿçèð Àëëàhâåðäè õàí ãàïûíûí àðõàñûíäà î ãÿäÿð äóðäóëàð
êè, áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, äàí éåðè ñþêöëöð. Øàh Àááàñ äåäè:
– Âÿçèð, äàhà ýþçäÿìÿê îëìàç. Ýÿë è÷ÿðè ýèðèô hàëû îëàõ ýþðÿê áó íÿ
èøäè?
– Øàh ñàü îëñóí, è÷ÿðè ýèðìÿéèí håø áèð õåéðè éîõäó. Îííàð áèëèëëÿð êè,
ñÿí øàhñàí, ìÿí äÿ âÿçèð. Éàõøûñû áóäó êó, ýåäÿê, áóííàðû äà ñàâàh
höçóðóíà ÷àüûðòäûðûô hÿð øåéè þðýÿíÿðñÿí.
Øàh Àááàñ úèâèíäÿí ìþhöðö ÷ûõàðûô hÿìèí ãàïûéà âóðäó âÿ îðàäàí äà
322
323
ÄßÐÇÈ ØÀÝÈÐÄÈ ßÙÌßÄ
áèðáàø ñàðàéà ãàéûòäûëàð.
Áÿëè, ñàâàh à÷ûëäû, öçöíöçÿ áåëÿ õîø ñàâàhëàð à÷ûëñûí.
Øàh Àááàñ ãûðìûçû ýåéèíèô òàõòà ÷ûõäû. ßìð åëÿéèá èêè íÿôÿð ôÿððàø
÷àüûðòäûðäû. Ôÿððàøëàð Øàh Àááàñûí ãàðøûñûíäà èêèãàò òÿ’çèì åëÿéèô äåäèëÿð:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áèçÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóõ?
– Ýåäèí, øÿhÿðèí ôèëàí êö÷ÿñèíäÿ hàíñû åâèí ãàïûñûíäà ìÿíèì
ìþhöðöì âàðñà, î åâè àõòàðûô òàïûí. Îðäà éàøàéàí äÿðçè èëÿ øàýèðäè òåç
ìÿíèì höçóðóìà ýÿòèðèí.
Ôÿððàøëàð áàø öñòÿ äåéèô ýþòöðöëäöëÿð. Àõòàðà-àõòàðà ýÿëèô øàhûí
ìþhöðö âóðóëàí ãàïûíû òàïäûëàð. Ãàïûíû äþéìÿéÿ áàøäàäûëàð. Óñòà
øàýèðäèíÿ äåäè:
– Åøèäèðñÿíìè, ãàïûéû äþéöëëÿð. Ýåò, ýþð êèìäè? Íÿ èñòèéèð?
Øàýèðä ýÿëèô ãàïûíû àøäû. Èêè íÿôÿð äþâëÿò ìÿ’ìóðó ýþðöô ãîðõäó âÿ òåç
þçöíö ÿëÿ àëûô äåäè:
– Áèçÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóõ?
Ôÿððàøëàðäàí áèðè äèëëÿíäè:
– Êèìäèð áó åâèí ñàhèáè?
Øàýèðä äåäè:
– Áóðà áèçèì äöêàíäû. Áó äöêàíûí ñàhèáè èñÿ ìÿíèì óñòàìäû. Ìÿí äÿ
îíóí øàýèðäèéÿì.
Ôÿððàø äåäè:
– Ýåò, î óñòàíû áóðà ÷àüûð.
Øàýèðä òåç ãà÷ûô óñòóéó ÷àüûðäû. Óñòà ýÿëèô ôÿððàøäàðà áàø ÿéèô äåäè:
– Áèçèì ö÷öí íÿ ãóëëóõ?
Ôÿððàø äåäè:
Òåç îëóí, äöøöí ãàâàüûìûçà, ñèçè Øàh Àááàñ èñòèéèð.
Áÿëè, óñòà èëÿ øàýèðäè äöêàíû áàüëûéûô ôÿððàøäàðûí ãàâàüûíà äöøäöëÿð.
Ôÿððàøëàð áèðáàø îííàðû Øàh Àááàñûí höçóðóíà ýÿòèðäèëÿð. Äÿðçèéíÿí
øàýèðäè øàhûí ãàðøûñûíäà èêèãàò òÿ’çèì åëèéèô äèç ÷þêäöëÿð. ßäÿá-ÿðêàííàí
ñàëàì âåðèô, ãóëëóõ ýþñòÿðäèëÿð.
Øàh Àááàñ áàøûíû ãàëäûðûô, håø íÿäÿí õÿâÿðè éîõ êèìè ñîðóøäó:
– Äåéèí ýþðöì, ñèçèí ñÿíÿòèíèç íÿäè?
Äÿðçè äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, áèçèì ñÿíÿòèìèç äÿðçèëèêäè. Ïàëòàð òèêìÿêíÿí ìÿøüóë
îëóðóõ.
– Áèëèðñèíèçìè ñèçè ÷àüûðòäûðìàãäà ìÿãñÿäèì íÿäè?
Óñòà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áèëìèðèê. Áèç hàðäàí áèëÿê. Èíäè áóéóðóí
áèçèì ö÷öí íÿ ãóëëóõ?
– Ñèçè áèð ìÿãñÿäÿ ýþðÿ ÷àüûðòäûðìûøàì. Àíúàõ, îíó áèëèí, äöçýöí
úàâàô âåðìÿñÿíèç, àíä îëñóí áàâàìûí òàõòûíà-òàæûíà, ñèçèí áîéíóíóçó åëÿ
âóðäóðàæàì êû, áèð äàìúû ãàíûíûç éåðÿ äöøìÿñèí.
Ãîðõóäàí úàíûíà öøöòìÿ äöøÿí äÿðçè øàhûí ãàâàüûíäà èêèãàò òÿ’çèì
åëèéèô äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áèç íÿ ýöíàhûí ñàhèáèéèê? Áóéóðóí,
ìÿòëÿáèíèçè ãàíàõ.
Øàh Àááàñ àüûð-àüûð áàøûíû ãàëäûðûô äåäè:
– Áèðèíúè äåéèí ýþðöì, êå÷ÿí ýåæÿ áöòöí øÿhÿð ÿhëè éàòäûüû hàëäà, ñèç
íÿéÿ ýþðÿ éàòìàìûøäûíûç?
Óñòà þçöíö äöçÿëäèô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áèð íÿôÿð òîé åëèéèðäè. Î, ýÿòèðèô ýÿëèí ö÷öí ïàëòàð
òèêäèðèðäè. Þçö äÿ áèçÿ èêè ýöí âàõò âåðìèøäè. Áèç îíóí ãàðøûñûíäà éàëàí÷û
îëà áèäìÿçäèê. Õàëõûí õåéèð èøèíè ëÿíýèòìÿê îëìàçäû. Îíà ýþðÿ äÿ ýåæÿýöíäöç èøäèéèô ïàëòàðû òèêìÿëèéäèê. Îäóð êè, áöòöí ýåæÿíè äÿ áèç éàòìûéûô
èøëÿìèøèê.
Øàh Àááàñ áèð àç äà úèääè ýþðêÿì àëûô äåäè:
– Ùÿ, èíäè àñòà-àñòà ýÿëèô ìÿòëÿáÿ ÷ûõäûõ. Èíäè äåéèì ýþðöì àõøàìíàí
éàòàí êèìèéäèê?
Äÿðçè äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, àõøàìíàí éàòàí ìÿíèì øàýèðäèìèéäè.
Øàh Àááàñ ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Éàõøû, îíäà åëÿ èñÿ äå ýþðöì, ñÿí øàýèðäèíè ýåæÿ ãàëäûðàíäà íÿ
hàäèñÿ îëäó.
Äÿðçè áàõûô ýþðäö êö, øàh hÿð øåéè äÿãèã áëèð. Îíà ýþðÿ äÿ hå÷ íÿéè
ýèçäÿòìÿäÿí äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí ýåæÿíèí éàðûñûíà ãÿäÿð èøäÿäèì. Ýþðäöì
éóõóì ýÿëèð, hÿì äÿ éîðóëìóøàì. Äåäèì: áèð àç ýþçöìöí ÷èìèðèíè àëûì,
éåíÿ äÿ äóðàð èøäÿðÿì. Ýåòäèì øàýèðäè ãàëäûðûì áèð àç äà î èøäÿñèí. Ìÿí
øàýèðäè íÿ ãÿäÿð ñÿñäÿäèìñÿ, ìÿíÿ úàâàô âåðìÿäè êè, âåðìÿäè. Î éàòûðäû.
Ìÿí àõûðäà ìÿæáóð îëóô îíó ÿëèìíÿí ãàëäûðìàüà áàøäàäûì. Ãàëõàí êèìè
ìàíà àæûõëàíûô äåäè:
– Ñÿíè ýþðöì áåéìÿêàí îëàñàí, àé óñòà. Íÿ îëóô? Äöíéàíûí àõûðû-çàäû
äþéöë êö? Ãîéìàäûí êû, âÿéüàìû àõûðà êèìè ýþðÿì.
Ìÿí îíóí úàâàâûíäà äåäèì:
– Îüóë, âÿéüàí õåéðÿ äþíñöí. Ñþéëÿ ýþðöì, éóõóäà íÿ ýþðöðäöí?
Øàýèðä úàâàâûíäà ìàíà äåäè:
– Óñòà , èñòèéèðñÿí äàðà ÷ÿê, èñòèéèðñÿí äÿ òèêÿ-òèêÿ äîüðà ìÿí î
324
325
éóõóéó à÷à áèëìèéÿæÿì.
Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿíèì áèëäèéèì, ýþðäöéöì áó ãÿäÿð. Àðòûõ håø íÿ
áèëìèðÿì.
Äÿðçèéÿ äèããÿòíÿí ãóëàõ àñàí Øàh Àááàñ äèëëÿíäè:
– Ñÿí ÷îõ äöç äåäèí. Ñÿíèí håø áèð ýöíàhûí éîõäó. Ýåäÿ áèëÿðñÿí.
Ïàäøàhûí àüçûíäàí áó ñþçäÿðè åøèäÿí äÿðçè ñåâèíúÿê àéàüà ãàëõûô,
èêèãàò òÿ’çèì åëèéèô îíóí ãóëëóüóííàí ìöðÿõõÿñ îëóô þç èøèíèí äàëûíúà
ýåòäè.
Äÿðçè ÷ûõàí êèìè Øàh Àááàñ öçöíö øàýèðäÿ òóòóô äåäè:
– Îüóë, ÿââÿëà, äå ýþðöì, ñÿíèí àäûí íÿäè?
Øàýèðä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿíèì àäûì ßhìÿääè.
– ßhìÿä, óñòàäûí äåäèêëÿðèíÿ ãóëàõ àñäûí? Î, äöç äåäè, éîõñà éàëàí?
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, óñòàìûí äåäèêëÿðèíäÿ håø áèð éàëàí éîõóéäó. Íåæÿ
îëìóøäóñà äà, åëÿæÿ äÿ ñþéëÿäè.
– Éàõøû, ÷îõ ýþçÿë. Åëÿ èñÿ ñþéëÿ ýþðÿê ýåæÿ ýþðäöéöí âÿéüà íÿéäè?
Íÿéÿ ýþðÿ óñòàíà äà ñþéëÿìÿäèí?
ßhìÿä äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìÿí ÿhä åëÿìèøÿì êè, âÿéüàìû håø êèìÿ
äàíûøìûéûì. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿíè þëäöðñÿí äÿ, áîüäóðñàí äà, èêè øàããà åëèéèô
àëà ãàïûéà âóðäóðñàí äà, î éóõóíó à÷à áèëìèéÿæÿì.
Øàh Àááàñ áèëäè êè, ßhìÿäè ãîðõóçìàõíàí èø àøìûéàæàõ. Îíà ýþðÿ äÿ,
áèð àç ìöëàéèìúÿñèíÿ äåäè:
– Îüóë, ýÿë óøàãëûõ åëÿìÿ. Èø, âÿçèôÿ, ïóë, íÿ èñòÿñÿí âåðèì, àíúàõ áó
èíàäêàððûüûííàí ÿë ÷ÿê.
ßhìÿä äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, ìàíà håø íÿ ëàçûì äþéöë. Ìÿí ÿðç åëÿäèì êè, î
éóõóíó à÷à áèëìèéÿæÿì.
Øàh Àááàñ hèðñèíè áèð àç äà áîüóô äåäè:
– ßhìÿä, ñÿí håø áèëèðñÿíìè hàðäàñàí? Êèìèí ãàâàüûíäà äóðóô, êèìëÿ
ñþç ýöëÿøäèðèðñÿí! Þçöíö íÿ hèññ åäèðñÿí? Ýþçäÿðèíè à÷, éàõøû áàõ. Ñÿí
Øàh Àááàñûí höçóðóíäàñàí. Îíó áèë êè, áèð äÿ éîõ äåñÿí ãÿòëèíÿ ôÿðìàí
âåðÿæÿì.
ßhìÿä äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, þëäöðñÿí äÿ, áîüäóðñàí äà äåìèéÿæÿì.
Áóíó åøèäÿí Øàh Àááàñ hèðñèíäÿí òèð-òèð ÿñäè. Úÿëëàä, úÿëëàä äåéÿ
ãûøãûðäû.
Úÿëëàä î ñààò hàçûð îëóô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, íÿ áóéóðóðñàí? Ñÿíèí ñàéÿíäÿ éàõøû éåìèøÿì,
ãîëóì ãöââÿòäèäè. Êèìè äåéèðñÿí áîéíóíó åëÿ âóðóì êó, áèð äàìúû ãàíû
éåðÿ äàììàñûí.
Øàh Àááàñ ßhìÿäè ýþñòÿðèô äåäè:
– Àïàð áóíóí áîéíóíó âóð êó, áèð äÿ îíó ìÿíèì ýþçöì ýþðìÿñèí.
Úÿëëàä î ñààò ñèéèðìÿãûëûíú úóìäó ßhìÿäèí öñòöíÿ. Éàïûøûô
éàõàñûííàí èñòÿäè àïàðñûí, âÿçèð, âÿêèë èðÿëè éåðèéèô àðûéà ýèðäèëÿð. Âÿçèð
Àëëàhâåðäè õàí øàhà áàø åíäèðèô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áó úàâàí îüëàíà éåíÿ áèð ìþhëÿò âåð, ãîé
ôèêèððÿøñèí. Áÿëêÿ äèíÿ, èìàíà ýÿëèô ïàäøàhûí ÿìðèííÿí ÷ûõìàüûí íÿ
îëäóüóíó áàøà äöøäö. Áàøà äöøìÿäè, àüûëëàíìàäû îíäà ñèç áóðäà, úÿëëàä
áóðäà. Íÿ ÿìðèíèç âàð, áóéóðàðñûíûç éåðèíÿ éåòèðÿð.
Ñîíðà âÿçèð Àëëàhâåðäè õàí ÿéèëèô Øàh Àááàñûí ãóëàüûíà äåäè:
– Èíäè ßhìÿäè þëäöðìöéöí håø áèð õåéðè éîõäó. Îíó þëäöðòìÿêíÿí
ÿëèíÿ håø íÿ äöøìöéÿæÿê. Éóõóíó äà þéðÿíÿ áèëìèéÿæÿéèê. Ýÿë áóíó
àçàääûõäàí ìÿhðóì åëÿ, ýþíäÿð çèíäàíà.
Âÿçèðèí áó àüûëëû ìÿñëÿhÿòè ïàäøàhûí áåéíèíÿ áàòäû. Úÿë ëàäû
höçóðóííàí àçàä åëèéèô, ßhìÿäÿ äåäè:
– Àé îüóë, hÿëÿëèê ìÿí ñÿíèí ãàíûííàí êå÷èðÿì. Ýÿë, áó äàøû
ÿòÿéèííÿí òþê, î éóõóéó à÷.
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, öç âóðìàüûí õåéðè éîõäó. Ñþçöì ñþçäö.
Áÿëè, Øàh Àááàñûí ÿìðèííÿí ßhìÿäè èãàìÿòýàhûí ãàðøûñûíäà îëàí ãûðõ
ìåòèðèê êþhíÿ áèð ãóéóéà àòäûëàð. Ýöíäÿ ðáèð äÿôÿ ßhìÿäè øàhûí
höçóðóíà ýÿòèðèô ñîðüó-ñóàëà òóòóô, éåíèäÿí àïàðûô ãóéóéà ñàëûðäûëàð. Áó
ìèíâàëíàí ßhìÿä îí ýöí ãóéóäà ãàëäû.
ßhìÿäè ãóéóäà ãîéàõ, ñèçÿ êèìäÿí õÿâÿð âåðÿê, êèìíÿí äåéÿê, Øàh
Àááàñûí ãûçû Ïÿðè õàíûìíàí. Ïÿðè õàíûì Øàh Àááàñûí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû
áèðúÿ áàëàñûéäû. Ãûç íÿ ãûç... Ýþçÿëëèêäÿ òàéû-áàðàáàðû éîõóéäó. Àéà
äåéðäè: ñÿí ÷ûõìà,ìÿí ÷ûõûì, ýöíÿ äåéÿðäè: ñÿí ÷ûõìà, ìÿí ÷ûõûì. Ñèíÿ
ìåéäàí, áåë íàçèê, äîäàõ íàçèê, ãàøäàð êàìàí êèìè ÷àòûëûô, úàíûíû àëëàì
äåéèðäè. Ìèðâàðè êèìè äöçöëÿí èíúè äèøäÿðèíè, õóìàððàíàí àëà ýþçäÿðèíè
ýþðÿí àøèãèí öðÿéè ÷ÿòèí êè, òàá ýÿòèðÿ.
Ùÿð ñÿhÿð îëäóüó êèìè éåíÿ äÿ Ïÿðè õàíûì êöëÿôèðÿíýèäÿ ýÿçèðäè. Áèð
äÿ ýþðäö êö, áóäó áèð íÿôÿð úàâàí îüëàíû ôÿððàø ãàâàüûíà ãàòûô àïàðûð. Ïÿðè
õàíûìûí îíà éàçûüû ýÿëäè. Òåç ãàðàâàøû éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Àé ãûç, ôÿððàø ãàâàüûíà ãàòûô áèð íÿôÿð úàâàí îüëàíû àïàðäû. Òåç îë,
áèð þéðÿí ýþðöì î êèìäè, íÿ ýöíàhûí ñàhèâèäè?
326
327
– Õàíûì î áèð äÿðçè øàýèðäèäè. Àäû ßhìÿääè. Àòàí îíó ñàðàéûí
ãàâàüûíäàêû ãûðõ ìåòèððèê ãóéóéà ñàëäûðûô. Ùÿð ýöí áèð äÿôÿ ýÿòèðòäèðèô
ñîðüó-ñóàëà òóòóð. Ùåø áèð úàâàô àëìûéûô éåíèäÿí îíó ãóéóéà àòäûðûð.
Ïÿðè õàíûì äåäè:
– Àé ãûç, àéäûí äå ýþðöì, àõû íÿ ýöíàhûí ñàhèâèäè? Àòàì îííàí íÿ
ñîðóøóð êó, î äà úàâàô âåðìèð?
– Õàíûì ñàü îëñóí, ßhìÿä ýåæÿ éàòàíäà áèð âàéüà ýþðöô, Èíäè çàëûì
îüëó òÿðñäèéèô êè, âÿéüûéû håø êèìÿ ñþéëÿìÿðÿì. Àòàí äà îíóí öñòöíÿ
äöøöô êö, êèìÿ äàíûøìàñàí äà ìàíà äàíûøìàëûñàí. Õàíûì, áàøûíà äþíöì,
äåìÿéÿ äÿ óòàíûðàì. Àììà îüëàí, íÿ îüëàí. Áîéëó-áóõóííó, áûü éåðè
éåíèúÿ òÿððÿìèø íþâðÿñòÿ áèð úàâàíäû. Äåéèðñÿí, Éóñèôäè ãÿâèðäÿí ãàëõûô.
Àäàì èñòèéèð êè, öðÿéèíè éàðûô è÷èíÿ ãîéñóí.
– Àé ãûç, äèëîòó hà éåìÿìèñÿí. Áÿñäè, äàhà. Ýåò àòàìûí höçóðóíà.
Îíà ÷àòäûð êû, Ïÿðè õàíûì ñèçè ýþðìÿê èñòèéèð.
Áÿëè, àòàñûííàí èúàçÿ ýÿëÿí êèìè Ïÿðè õàíûì ôöðñÿòè ôþôòÿ âåðìèéèô
îíóí höçóðóíà âàðèä îëäó. Àòàñûíûí ÿëëÿðèííÿí þïÿðÿê, ÿäÿá-ÿðêàííàí
îíó ñàëàìëàäû. Øàh Àááàñ ãûçûíûí öç-ýþçöííÿí þïöô éàíûíäà îòóðòäó âÿ
äåäè:
– Ãûçûì, õåéèð îëà, ìÿíèì ö÷öí íÿ ãóëëóõ?
– Àòåéè-ìåhðèáàí, ñÿííÿí áèð õàhèøèì âàð.
Ãûçûí òÿðÿääöä åëÿäèéèíè ýþðÿí Øàh Àááàñ äåäè:
– Ãûçûì, äöíéàäà ñÿíèí áèð ñþçöíö èêè åëÿìÿìèøÿì. Èíäè èñòÿäèéèí
íÿäè? Áóéóð ýþðöì, åøèäèðÿì ñÿíè.
– Àòàúàí, åøèòìèøÿì êè, áèð íÿôÿð äÿðçè øàýèðäèíè âÿéüà äàíûøìàìàõ
öñòöíäÿí äóñòàõ åëÿìèñÿí. Èíäè ñÿíäÿí õàhèøèì áóäó êó, ìÿíèì õàòèðèìÿ
îíó àçàä åëÿ.
– Ãûçûì, ìÿíäÿí íÿ õàhèø åëèéèðñÿí åëÿ, àììà áó èøäÿí þòðö àüûç
àøìà.
– Àòàúàí, ñÿíèí ñàüëûüûíà ìÿíèì håø áèð øåéäÿí, håø íÿäÿí åhòèéàúûì
éîõäó. Áèð åhòèéàúûì âàðñà, î äà áó ñþçäö.
– Ãûçûì, ýÿë äàøû ÿòÿéèííÿí òþê. Áó èøäÿí ÿë ÷ÿê. Áó ñàíà àèä îëàí èø
äåéèë.
Ïÿðè õàíûì êîð-ïåøèìàí àòàñûíûí höçóðóííàí ÷ûõûô áèð áàøà þç
ìÿíçèëèíÿ ýåòäè. Îòàõäà áèð õåéëè âàð-ýÿë åëèéèô äþçÿ áèëìèéèá
êöëÿôèðÿíýèéÿ ÷ûõäû. Ïÿðè õàíûì êöëÿôèðÿíýèäÿ þç-þçöíÿ äÿðñ-êîðñ
åëÿìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê ßhìÿäèí áàøûíà íÿ èø ýÿëäè?
Øàh Àááàñ ôÿððàøäàðà ÿìð åëÿäè êè, ßhìÿäè höçóðóìà ýÿòèðñèííÿð.
ßìðÿ ìöíòÿçèð îëàí ôÿððàøäàð áèð ýþç ãûðïûìûíäà ßhìÿäèí áàøûíûí
öñòöíö àëäûëàð. Îíó ãàâàõëàðûíà ãàòûô øàhûí höçóðóíà àïàðàíäà Ïÿðè õàíûì
ßhìÿäè ýþðäö. Äîüðó äåéèôëÿð êè, ìÿhÿááÿò èíñàíûí ýþçöíäÿ îëàð. Ïÿðè
õàíûì áàõûô ýþðäö êö, ßhìÿä ãàðàâàø äåéÿííÿí äÿ îí ãàò àðòûõ ýþçÿëäè.
Áîéëó-áóõóííó, øàõ ãàìÿòíè, éåðèøè -äóðóøó úàíëàð àëûð. Ïÿðè õàíûì áèð
êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ ßhìÿäÿ âóðóëäó. Þç-þçöíÿ ñþç âåðäè êè, íÿ éîëëà
îëóðñà-îëñóí ßhìÿäÿ êþìÿê åëèéèô, îíà ÿðÿ ýåòìÿëèäè.
Áÿëè, àðàäàí áèð-íåøÿ ýöí äÿ êåøäè. Ïÿðè õàíûì áàõäû êû, äóðóø òóòà
áèëìèð. Àõûðäà äþçìèéèô, hÿìèøÿ öðÿê ñèððèíè àøäûüû Àéáÿíèç àääû êÿíèçèíè
éàíûíà ÷àüûðòäûðûô äåäè:
– Àéáÿíèç, þçöí éàõøû áèëèðñÿí êè, ñÿíèí õÿòðèíè äöíéàëàð ãÿäÿð
èñòèéèðÿì. Èíäèéÿ êèìè ñÿííÿí ýèçäè håø íÿéèì îëìóéóô.
Àéáÿíèç áàõäû êû, Ïÿðè õàíûì ñþçëö àäàìà îõøàéûð. Îäó êó, äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, áèð íå÷ÿ èëäè êè, ìÿí ñèçÿ õèäìÿò åëèéèðÿì. Áó âàõò
ÿðçèíäÿ ìÿíäÿ ïèñ, éàðûòìàç áèð hÿðÿêÿò ýþðìöéöôñöíöç. Ìÿí ñèçèí
õÿòðèíèçè áèðúÿ áàëàìäàí ÿçèç òóòóðàì. Éåíÿ äÿ íÿ ñèððèíèç îëñà, ìàíà à÷ûõ
öðÿêíÿí äåéÿ áèëÿðñèíèç. Áèð àëëàh áèëèð êè, ñèçèí éîëóíóçäà þëöìÿ
ýåòìÿéÿ hàçûðàì.
– Àéáÿíèç, åëÿ èñÿ ãóëàõ àñ. Àòàì áèð íÿôÿð äÿðçè øàýèðäèíè áèçèì
èìàðÿòèí ãàðøûñûíäàêû ãóéóéà ñàëäûðûô. Èíäè îíà êþìÿê åëÿìÿê ëàçûìäû.
Ìÿí àøïàçà òàïøûðìûøàì. Îííàí éåìÿê-èøìÿê ýþòöðöô àïàðûô âåðÿðñÿí
ßhìÿäÿ. Íÿ äåñÿ, ýÿëèô ìàíà äåéÿðñÿí.
Áÿëè, Àéáÿíèç àðûéû õÿëâÿò åëèéèô øÿð ãàðûøàíäà éàõøû õþðÿêëÿðäÿí
ýþòöðöô þçöíö âåðäè ãóéóíóí áàøûíà. Áàøëàäû ßhìÿäè ñÿñäÿìÿéÿ...
ßhìÿä åøèäèðñÿíìè?
ßhìÿä äåäè:
– Àõû ñèç êèìñèíèç? Íÿ èñòèéèðñèíèç?
Àéáÿíèç äåäè:
– ßhìÿä, ñèðð ñàõëàìàõíàí íåæÿñÿí?
ßhìÿä äåäè:
– Ñèðð ñàõëàìàüû áàæàðìàñàéäûì, áó ãàðàííûõ ãóéóíóí äèâèíäÿ íÿ
èøèì ãàëìûøäû.
– Åëÿ èñÿ ãóëàõ àñ. Ìÿíè øàhûí ãûçû Ïÿðè õàíûì ýþíäÿðèô. Ñàíà éåìÿê
ýÿòèðìèøÿì. Íÿ ëàçûì îëñà, ìàíà äå õàíûìà éåòèðèì, ñÿíÿ êþìÿê åëÿñèí.
328
329
ßhìÿä ðàçûëûüûíû áèëäèðèô äåäè:
– Ñèç ìàíà éåìÿê ýÿòèðèðñèíèç. Ìÿí èñÿ ãûðõ ìåòèððèê ãóéóíóí
äèâèíäÿéÿì. Èíäè ñÿí î õþðÿêëÿðè ìàíà íåæÿ âåðÿ áèëÿðñÿí?
Àéáÿíèç ìÿÿòòÿë ãàëûô, áèëìÿäè êè, íåéëÿñèí. Áèð îíó äåéÿ áèëäè êè,
ýåäèì õàíûìûí éàíûíà ýþðöì íÿ äåéèð.
ßhìÿä ãóéóíóí äèâèíäÿ ãàëìàõäà îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè êÿíèçäÿí âåðèì.
Àéáÿíèç áèðáàøà þçöíö âåðäè Ïÿðè õàíûìûí éàíûíà. Áöòöí ÿhâàëàòû äàíûøûô
äåäè:
– Õàíûì, èíäè ìÿñëÿhÿò ñèçèíäè.
– Äè, òåç îë, äóðìà ýåò ìÿíèì èêèíúè îòàüûìû à÷. Îðàäà ìÿíèì ãûðõ
ìåòð óçóííóüóíäà êÿìÿíäèì âàð. Êÿìÿíäè ýþòöð, àïàðäûüûí éåìÿêëÿðè
äÿ áèð éàéëûüà äöéöííÿ, êÿìÿíäÿ áàüëûéûô ãóéóéà ñàëëà. Ñîíðà éàéëûüû äà
êÿìÿíäÿ áàüëûéûô ãóéóéà ñàëëà.
Áÿëè, Àéáÿíèç Ïÿðè õàíûì äåéÿííÿðè hàçûððûéûô þçöíö âåðäè ãóéóíóí
áàøûíà. Àðàíû õÿëâÿò åëèéèô ßhìÿäè ñÿñäÿäè. Ïÿðè õàíûìûí ñàëàìûíû éåòèðèô,
êÿìÿíäè ãóéóéà ñàëëàäû. ßhìÿä éàéëûüû áîøàëäûô, Àéáÿíèçÿ âÿ õàíûìà
ìèííÿòäàððûüûíû áèëäèðäè.
– ßhìÿä, íÿ òÿìÿííàí âàð äå, õàíûìà éåòèðèì.
ßhìÿä äåäè:
– Àëëàh õàíûìûí úàíûíû ñàü åëÿñèí, ìÿíèì håø áèð òÿìÿííàì éîõäó.
Àéáÿíèç ßhìÿäíÿí âèäàëàøûô þçöíö Ïÿðè õàíûìûí éàíûíà éåòèðäè.
Ýþðäö êö, Ïÿðè õàíûì hÿñðÿò äîëó ýþçäÿðèíè éîëà äèêèô. Àéáÿíèç äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, äåäèêëÿðèíè, ýþíäÿðäèêëÿðèíè úàííàí-áàøíàí
ñàhèâèíÿ ÷àòäûðäûì. ßhìÿä ñèçÿ ñàëàì ýþíäÿðäè âÿ ÷îõ ìèííÿòäàððûõ
åëÿäè.
Áó ìèíâàëíàí õåéëè ìöääÿò êåøäè. Øàh Àááàñ àðàáèð ßhìÿäè ýÿòèðòäèðèô áèð úàâàá àëìûéàíäà éåíÿ äÿ ÿìð åëèéèô ãûðõ ìåòèððèê ãóéóíóí
äèâèíÿ àòäûðûðäû. Àììà ßhìÿäè áó ÿçèééÿòäÿí ãóðòàðìàõ, îíà ãîâóøìàõ
èñòÿéè Ïÿðè õàíûìû áèð äÿãèãÿ ðàhàò áóðàõìûðäû. ×îõ ôèêèðäÿí, ýþòöðãîéäàí ñîíðà Àéáÿíèçè éàíûíà ÷àüûðòäûðûô äåäè:
– Àéáÿíèç, ýåäèô øÿhÿðèí ÿí éàõøû êÿíêàííàðûíûí îí íÿôÿðèíè ìÿíèì
höçóðóìà ýÿòèðÿðñÿí.
Áàø öñòÿ, äåéèô Àéáÿíèç ýþòöðöëäö. Éåðèíè-éàòàüûíû þéðÿíèô øÿð
ãàðûøàíà îí íÿôÿð êÿíêàíû Ïÿðè õàíûìûí höçóðóíà ýÿòèðäè. Êÿíêàííàð
õàíûìà òÿ’çèì åäèô, ãóëëóõ ýþñòÿðäèëÿð.
– ßââÿëà, äåéèí ýþðöì ñèðð ñàõëàìàõíàí àðàíûç íåæÿäè?
Êÿíêàíáàøû èðÿëè éåðèéèô, áàø ÿéèô äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, áèçèì íå÷ÿ áàøûìûç âàð êû, ñÿíèí ãàðøûíäà ñèðð
à÷àõ. Ïÿðè õàíûì äåäè:
– Åëÿ èñÿ ìàíà äèããÿòíÿí ãóëàü àñûí. Ìÿíèì áó îòóðäóüóì éåðäÿí
áèçèì hÿéÿòäÿêè ãóéóéà ãÿäÿð ëàüûì àòìàõ ëàçûìäû. Íÿ ãÿäÿð òåç
åëÿñÿíèç, hàããûíûç áèð î ãÿäÿð òåç îëàð. Êÿíêàíáàøû äåäè:
Õàíûì ñàü îëñóí, áèçèì íÿ höíÿðèìèç âàð, ñÿííÿí hàãã-håñàô åëèéÿê.
– Êÿíêàíáàøû åëÿ èñÿ ýöíö ñàâàhäàí èøÿ áàøäûéà áèëÿðñèíèç.
Áÿëè, áåø ýöí òàìàì îëóð, àëòûíúû ýöíö ëàüûì hàçûð îëóð. Ïÿðè õàíûì
êÿíêàíáàøûéû ÷àüûðûô àüûð ÿí’àìíàí îííàðû éîëà ñàëûð.
Åëÿ êè, àõøàì îëäó. Ïÿðè õàíûì Àéáÿíèçè éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Àéáÿíèç, àðòûã ëàüûì hàçûðäûð. Ôöðñÿòè ôîòà âåðìÿê îëìàç. Òåç ýåò,
àõøàìà hàçûððûõ ýþð.
Ùåø áèð ñààò êåøìèð êè, Àéáÿíèç hàçûððàäûüû õþðÿêëÿðè âÿ ÿäâèééàòäàðû
ýþçÿë áèð ìÿúìÿéèéÿ ãîéóô õàíûìûí éàíûíà ýÿòèðèð Ïÿðè õàíûì äà àéíà
ãàâàüûíà êå÷èô þçöíÿ éàõøûúà ÿë ýÿçäèðèð. Îí äþðä ðÿíý ãÿëÿìíÿí þçöíÿ
ëàçûì îëàí áÿçÿê-äöçÿéè âåðèô êÿíèçÿ èøàðÿ åëÿäè êè, àðõàìúà ýÿë.
Õàíûìíàí êÿíèç ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè ßhìÿääÿí âåðèì.
ßhìÿä îí éåääèíúè ýöíöéäö êö, ãóéóéà ñàëûíìûøäû, Øàh Àááàñ ýöíäÿ áèð
äÿôÿ îíó ÷àüûðòäûðûô ñîðüó-ñóàëà òóòóð, éåíÿ äÿ ãóéóéà ñàëäûðûðäû. Àõûðûíúû
äÿôÿ Øàh Àááàñ ôÿððàøäàðà ôàëàããà, ÷óâóõ ýÿòèðòäèðèô ßhìÿä áèhóø îëàíà
ãÿäÿð äþéäöðäö. Éåíèäÿí àïàðûô ãóéóíóí äèâèíÿ òóëëàäûëàð. ßhìÿä ãûðõ
÷óâóüóí àüðûñûííàí çàðûì-çàðûì çàðûëäûéûðäû. Óôóëòóñó, èíèëòèñè éåðè-ýþéö
áàøûíà ýþòöðìöøäö. Áó çàìàí Ïÿðè õàíûìíàí êÿíèç þçöíö ãóéóéà éåòèðäè.
Áàõûô ýþðäöëÿð êè, håø ßhìÿäèí hàëû-hàë äþéöë. Ïÿðè õàíûì êÿíèçÿ èøàðÿ
åëÿäè êè, ßhìÿäè ãóðäàëà. Àéáÿíèç éàõûíëàøûô ßhìÿäè ñèðêÿëÿäè. ßhìÿä
àñòà-àñòà, áèðòÿhÿð áàøûíû ãàëäûðûô Ïÿðè õàíûìíàí êÿíèçè ýþðöô þçöíö èòèðäè.
Ùàíäàí-hàíà þçöíÿ ýÿëäè. ßë àòûô ýþçöíö ñèëèô þç-þçöíÿ äåäè:
– Éÿ’ãèí ìÿíè ãàðà áàñûð, éà äà éóõó ýþðöðÿì. Áó ãóéóäà èíñàí íÿ
ýÿçèð.
Ïÿðè õàíûì áàõûô ýþðäö êö, ßhìÿä ñàéûõëûéûð. Àéáÿíèçè éîëëóéóô ýöëàô
ñóéó âÿ äÿâà-äÿðìàí ýÿòèðòäè. Ýöëàô ñóéóíó ßhìÿäèí öçöíÿ ñÿïäèëÿð,
àüðûéàí, ýþéíöéÿí éåððÿðèíÿ ìÿëhÿì ãîéäóëàð. Ùàíäàí-hàíà ßhìÿä
þçöíÿ ýÿëäè. Ýþçäÿðèíè äèêèô äèããÿòíÿí õàíûìëàðà áàõûðäû. Ãûçäàð îíà
éàõûííàøûô ñàëàì âåðäèëÿð. ßhìÿä ñàëàìà ÿäÿáíÿí úàâàô âåðäè. Ïÿðè
õàíûì äåäè:
– Îüëàí, áèë âÿ àýàh îë êè, ìÿí øàhûí ãûçûéàì. Àäûì äà Ïÿðè õàíûìäû.
Áó äà ìÿíèì ñåâèìëè êÿíèçèì Àéáÿíèçäè. Èíäè äå ýþðöì, àòàì ñÿíè íèéÿ
áó ãóéóíóí äèáèíäÿ ÷öðöäöð. Ñÿâÿâè íÿäè?
ßhìÿä èíäè áèëäè êè, áóíà éåìÿê-èøìÿê ýþíäÿðÿí âÿ îíó ýÿòèðÿí èíäè
330
331
îíóí ãàðøûñûíäà îòóðàí áó áèð úöò íàçÿíèíäè. ßhìÿä áèðòÿhÿð þçöíö
òîïëóéóô äåäè:
– Õàíûì, ìÿíèì àäûì ßhìÿääè. Ìàíà åëÿ äÿðçè øàýèðäè ßhìÿä
äåéÿëëÿð. Ñÿíèí àòàí ìÿíè áèð éóõó ö÷öí áó úÿçàéà ìÿhêóì åëèéèô.
– ßhìÿä, ñÿí áèð äÿðçè øàýèðäè, ôàüûð àäàìûí áèðèñÿí. Àòàì äà áþéöê
áèð þëêÿíèí ïàäøàhûäû. Îíóí ñÿííÿí íÿ ãÿñä-ãÿðÿçäèéè îëà áèëÿð êè, ñÿíÿ
äöøìÿí êÿñèëñèí. Äåäèéèí î éóõó íÿäè êè, îíó ñþéëÿìÿê èñòÿìèðñÿí.
Áóííàí þòðö äÿ áó ãÿäÿð ÿçàô-ÿçèééÿòÿ äö÷àð îëóôñàí. Äþéöëöô, òÿhãèð
îëóíóô, ãûðõ ìåòèððèê ãóéóíóí äèâèíäÿ ÷öðöéöðñÿí.
ßhìÿä äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, éóõóíó ìÿí òàì ýþðìÿìèøÿì. Òà êû, ìÿãñÿäèìÿ
éåòèøìÿìèø ìÿí î éóõóéó håø êèìÿ ñþéëÿìèéÿæÿì. Ïÿðè õàíûì íÿ ãÿäÿð
öç âóðäóñà äà, ßhìÿä þç äåäèéèíäÿí äþíìÿäè êè, äþíìÿäè. Ïÿðè õàíûì
äåäè:
– ßhìÿä, àäàì áó ãÿäÿð hþæÿò îëìàç. Âÿéüàíû ñþéëÿ, ãîé àòàì
ñÿííÿí ÿë ÷ÿêñèí.
ßhìÿä äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, ìÿí ñÿíèí éîëóíäà þëöìÿ ýåäÿðÿì, àíúàõ
âÿéüàíû ñþéëöéÿ áèëìÿðÿì.
Ïÿðè õàíûì áàõûô ýþðäö êö, ßhìÿä äåäèéèííÿí äþíÿí äåéèë. Îííàí
õöäàôèçäÿøèô þç îòàüûíà ýåòäè.
Øàh Àááàñ hÿð ýöí éåíèäÿí ßhìÿäè höçóðóíà ÷àüûðòäûðûð, håø áèð úàâàô
àëìûéàíäà éàõøûúà äþéäöðöô ãóéóéà ñàëäûðûðäû. Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Ïÿðè
õàíûì hÿð ýöí áèð õîí÷à äöçÿëòäèðèô ßhìÿäÿ éîëëóéóðäó. Áó ìöíâàíëëà
ßhìÿä õåéëè ìöääÿò ãóéóäà ãàëûð.
Ýöííÿðèí áèð ýöíö ßhìÿä ëàüûìíàí õàíûìûí ãÿñðèíÿ òÿðÿô ýåäèð.
Ýÿëèô ýþçÿë áÿçÿíìèø áèð åâÿ ÷ûõûð. ßhìÿä äàéàíûô î òÿðÿôÿ, áó òÿðÿôÿ
äþéöêöð. Áèð äÿ áàõûð êû, ñàü òÿðÿôäÿ áèð ãàïû âàð. Éàâàøúà ãàïûéà òÿðÿô
ýåäèð, ãàïûíû à÷àðàõ è÷ÿðè äàõèë îëóð. ßhìÿä íÿ ýþðñÿ éàõøûäû. Ýþðöð êö,
òàõòûí öñòöíäÿ ýþçÿë áèð ãûç éàòûð. Ãûçû ýþðÿíäÿ àç ãàëûð ßhìÿäèí àüëû
áàøûííàí ÷ûõà. Áèð àç äèããÿò åëèéÿíäÿ ýþðöð êö, áó Ïÿðè õàíûìäû. Îíóí áàø
òÿðÿôèíäÿ ãûçûë øàì, àéàõ òÿðÿôèíäÿ èñÿ ýöìöø øàì éàíûð. Éàñÿìÿí çöëôëÿð
ìÿðìÿð ñèíÿíèí öñòöíÿ òþêöëöô. Øàìûí èøûüûíäà êû, äöøöô, åëÿ áèë êè, îí
äþðä ýåæÿëèê àéäû. Îüóë èñòèéèðÿì êè, áó ýþçÿëëèê ãàðøûñûíäà òàâ ýÿòèðñèí.
ßhìÿä áèðòÿhÿð þçöíö òîïëóéóô éàòàüà òÿðÿô éåðèäè. Øàìëàðûí éåðèíè
äÿéèøäèðèô, ÿéèëèô Ïÿðè õàíûìûí ñîë éàíàüûííàí áèð áóñÿ àëäû. Ñîíðà éàâàøúà
ñàðàéû òÿðê åëèéèô ãàøäû. ßhìÿä ãóéóäà ãàëìàõäà îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè Ïÿðè
õàíûìíàí âåðèì. Ïÿðè õàíûì ñÿhÿð òåçäÿí éóõóäàí îéàíûð. Ùÿìèøÿ
îëääóüó êèìè ìèíà ýÿðäÿíÿ, øèìøàä áîéóíà, ýöë úàìàëûíà áàõìàõ ö÷öí
àéíà ãàâàüûíà êå÷èð. Ýþðöð êö, ñîë éàíàüûíà ëÿêÿ äöøöô. Áó íÿ îëàí èøäè.
Ãàëûð ìàò-ìÿÿòòÿë. Éàòàüûíà ñàðû ãàéûäàíäà ýþðöð êö, øàìëàðûí éåðè äÿ
äÿéèøäèðèëèô. Ïÿðè õàíûì ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøöð. Àæûõëàíàðàõ êÿíèçäÿðè
ñÿñäèéèð. Êÿíèçäÿð õàíûìûí hèðñäÿíäèéèíè ýþðöô òåç þçäÿðèíè éåòèðèëëÿð.
Îííàðäàí áèðè èðÿëè ÷ûõûô äåäè:
– Õàíûì, áèçèì ö÷öí íÿ ãóëëó?
– Äåéèí ýþðöì, ìÿíèì îòàüûìà êèì ýÿëìèøäè? Êèì áó øàìëàðûí
éåðèíè äÿéèøäèðèô?
Êÿíèç äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, áèç óçóí ìöääÿòäèð êè, ñÿíÿ ãóëëóõ åëèéèðèê. Áèçèì
éàõøûëûüûìûçû, ïèñäèéèìèçè ñÿí áèçäÿí éàõøû áèëèðñÿí. Áèçäÿí ñÿíÿ õÿéàíÿò
éîõäó.
Ïÿðè õàíûì áàõûô ýþðäö êö, êÿíèçäÿðèí ñó÷ó éîõäó. Îäó êó, îííàðû þç
höçóðóííàí àçàä åëèéèô áàøäàäû ôèêèððÿøìÿéÿ. ×îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, îðàáóðà éîçäó, áèðäÿí ßhìÿä éàäûíà äöøäö. Áàðìàüûíû äèøäèéèô þç-þçöíÿ
äåäè:
– Áó ßhìÿäèí èøè îëìàëûäû. Îííàí áàøãà hå÷ êèì úöð’ÿò åëèéèô ýÿëÿ
áèëìÿç. Èíäè éàõøûñû áóäóð ýöäöì, ýþðöì áó èøèí àõûðû íÿ îëóð.
Áÿëè, àõøàì îëóð. Ïÿðè õàíûì øàìëàðû äöçÿëäèð. Éàòìàõ âàõòû ýÿëÿíäÿ
éàòàüûíà óçàíûð. Þçöíÿ ñþç âåðèð êè, éàòìûéûô ßhìÿäè ýöäñöí.
Áóííàð áóðàäà ãàëñûí, ñèçÿ õÿâÿðè ßhìÿääÿí âåðèì. ßhìÿä ýåæÿ
éàðûéà êèìè ýþçäÿäè. Àðõàéûí îëàííàí ñîíðà êû, àðòûõ ÿë-àéàõ êÿñèëèô, äóðóô
þçöíö âåðäè Ïÿðè õàíûìûí áàðèýàhûíà. Ìÿíçèëÿ äàõèë îëóô ñàü òÿðÿôèí
ãàïûñûíû à÷ûô éàâàøúà è÷ÿðè äàõèë îëóð. Àéàõëàðûíûí óæóíäà õàíûìûí
÷àðïàéûñûíà éàõûííàøûð. ßhìÿä õåéëè äèííèéÿííÿí ñîíðà éàãûí åëÿäè êè,
Ïÿðè õàíûì éàòûô. Àììà Ïÿðè õàíûì éàòàí íÿ ýÿçèðäè. Éóõóñóíà hàðàì
ãàòûô ßhìÿäè ýöäöðäö. Ùÿ, ßhìÿä àðõàéûí îëäó êó, Ïÿðè õàíûì éàòûð,
ÿéèëäè îíóí öçöííÿí þôñöí. Áó çàìàí Ïÿðè õàíûì ÿëèíè àòûô ßhìÿäèí
ãîëóííàí éàïûøûô äåäè:
– ßäÿ, ÿáëÿh ñÿí íàüàéðûðñàí? Ñÿí êå÷ÿí ýåæÿ äÿ áóðà ýÿëìèøäèíìè?
ßhìÿä äåäè:
– Áÿëè, õàíûì, ýÿëìèøäèì.
– Äå ýþðöì, ýÿëìÿêäÿ ìÿãñÿäèí íÿéäè? Ýÿëìèøäèí, áÿ íÿ åëÿäèí?
ßhìÿä äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, ìÿíèì håø áèð ïèñ íèééÿòèì éîõóéäó. Ùåø íÿ äÿ
åëÿìÿìèøÿì.
– ßäÿ, íåúÿ éàíû håø íÿ åëÿìÿìèøÿì. Ìÿíèì öçöìíÿí þïÿí ñÿí
332
333
äåéèëäèí? Øàìëàðûí éåðèíè äÿéèøÿí ñÿí äåéèëäèí?
ßhìÿä áàõäû êû, äàhà äàíûøìàüûí éåðè äåéèë. Ïÿðè õàíûì hÿð øåéè áèëèð.
Îäó êó, íÿ èø òóòìóøäó hàìûñûíû à÷ûô äàíûøäû. Ïÿðè õàíûì áàõûô ýþðäö êö,
äàhà èø-èøäÿí êå÷èô. ßhìÿä î ýöííÿí Ïÿðè õàíûìûí éàíûíà ýÿëèô-ýåòìÿéÿ
áàøäàäû. Ýöíäöçäÿð îëàíäà ãóéóäà, ýåæÿëÿð èñÿ Ïÿðè õàíûìûí éàíûíäà
éàøûéûðäû. Áó ìèíâàëíàí õåéëè âàõò êåøäè.
Èíäè ñèçÿ õÿâÿðè Ôèðÿíý ïàäøàhûííàí âåðèì. Ïÿðè õàíûì þç àüëû-êàìàëû,
ýþçÿëëèéè èëÿ áöòöí äöíéàéà ñÿñ ñàëìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ, äöíéàíûí hÿð
éåðèííÿí åë÷èëÿð àõûøûô ýÿëèðäè. Ôèðÿíý ïàäøàhû äà åë÷è ýþíäÿðèô Ïÿðè õàíûìû
þç îüëóíà èñòÿäè. Øàh Àááàñ åë÷èëÿðÿ ðÿää úàâàáû âåðäè. Àðàäàí õåéëè
êå÷ìèøäè êè, ñÿhÿð äóðóô ýþðäöëÿð êè, Èñôàhàí øÿhÿðèíè äþðä òÿðÿôäÿí
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí âÿçèðè þç ãîøóíóííàí ìöhàñèðÿéÿ àëûô. Âÿçèð ñÿhÿð
òåçäÿí Øàh Àááàñûí éàíûíà þç àäàìûíû ýþíäÿðèô äåäè:
– Øàh Àááàñ, áèë âÿ àýàh îë êó, ìÿí Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí âÿçèðèéÿì.
Ýÿë éàõøûëûõíàí ãûçûíû Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí îüëóíà âåð. ßýÿð âåðìÿñÿí,
áèçèì ö÷ øÿðòèìèçè éåðèíÿ éåòèðìÿëèñÿí. ßýÿð î øÿðòäÿðè éåðèíÿ éåòèðÿ
áèëìÿñÿí, ñÿíèí òîðïàüûíû àò òîðâàñûíäà äàøûäàðàì.
Øàh Àááàñ âÿçèðè, âÿêèëè éûüûô ìÿøâÿðÿò êå÷èðäè. Âÿçèð Àëëàhâåðäè õàí
äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ÿââÿëà ÷àëûøìàëûéûõ êû, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí
ãîéäóüó øÿðòäÿðè à÷à áèëÿí áèð àäàì òàïàõ. ßýÿð áó øÿðòäÿðè éåðèíÿ éåòèðÿ
áèëìÿñÿê, ýÿðÿê þëÿíÿúÿí âóðóøàõ. Áàøãà éîëëóìóç éîõäó. ×öíêè îíëàðûí
äåäèéè êèìè Ïÿðè õàíûìû þç ÿëèìèçíÿí ýÿúàâÿéÿ ãîéóô éîëà ñàëñàõ, áó
áèçèì ö÷öí þëöìíÿí áåòÿð îëàð. Áåëÿ íàìóññóçëóõäàíñà, þëìÿê äàhà
ìÿñëÿhÿòäè.
Ùàìû âÿçèð Àëëàhâåðäè õàíûí òÿêëèôèíè áÿéÿíäè. Øàh Àááàñ úàð
÷ÿêäèðäè, íÿ ãÿäÿð Èñôàhàíäà àäàì âàð èäè äèâàíõàíàíûí ãàâàüûíà
éûüäûëàð. Øàh Àááàñ äåäè:
– Åé Èñôàhàí ÿhëè, hàìûíûç ìàíà äèããÿòíÿí ãóëàü àñûí. Ôèðÿíý
ïàäøàhûíûí ãîøóíó øÿhÿðèìèçè öçöê ãàøû êèìè ìöhàñèðÿéÿ àëûô.
Ýþðäöéöíöç áó ñàíäûüû äà îííàð ýÿòèðèô. Ñàíäûüûí öç hèññÿñèíäÿ éàçûëûô:
"Ñàíäûüûí àüçûíû àøìàäàí è÷èíäÿêèíè òàôìàëûñàí". ßýÿð òàïà áèëäèí,
òàïäûí. Èøäè, òàïà áèëìÿñÿí ãûçûí Ïÿðè õàíûìû ñàíäûõíàí áàðàâàð ýÿúàâÿéÿ
ãîéóô éåääè èëèí áàúû-õÿðàúûííàí éîëëàìàëûñàí. Øàh Àááàñ ñàíäûüûí
öñòöíäÿ éàçûëàíû îõóéàííàí ñîíðà äåäè:
– Èíäè êèì áó èøèí þhäÿñèííÿí ýÿëÿ áèëñÿ, áó ñèððè àøñà, îíó äöíéà
ìàëûííàí ãÿíè åëèéÿæÿì.
Úàìààò íÿ ãÿäÿð åëÿäèñÿ, áèð øåé hàñèë îëìàäû. Øàh Àááàñ àõûðäà
áþéöê ìöíÿúúèìëÿðèíè ÷àüûðòäûðûô áó èøÿ áèð ðÿìë àòìàñûíû òàôøûðäû. Áöòöí
áó úÿhääÿð áîøà ÷ûõäû. Øàh Àááàñ àõûðäà ãûçû Ïÿðè õàíûìû éàíûíà
÷àüûðòäûðûô äåäè:
– Ãûçûì, èøèìèç ëàï ìöøêöëÿ äöøöô. Áèëìèðÿì, íåéëèéèì, Ôèðÿíý
ïàäøàhûíà íÿ úàâàô âåðèì. Úàìààòû ãûðüûíà âåðèô, þëêÿíè âèðàí åëÿòìÿê
èñòÿìèðÿì.
– Àòà , ñÿáð åëÿìÿê ëàçûìäû. Äàðûõìà, àõûðû éàõøû îëàð.
Ïÿðè õàíûì àòàñûííàí âèäàëàøûô þç îòàüûíà ãàéûòäû. Ñÿáèðñèçäèêíÿí
àõøàìû ýþçëÿäè. Èíäè èñÿ ñèçÿ õÿâÿðè ßhìÿääÿí âåðèì. ßhìÿäèí áàøû Ïÿðè
õàíûìà åëÿ ãàðûøìûøäû êû, äàhà ãóéóäà îëäóüó éàäûííàí ÷ûõìûøäû.
Ýöíäöçäÿð Ïÿðè õàíûìûí õÿéàëûííàí éàøûéûð, ýåæÿëÿð þçöíö îíóí
höçóðóíà ÷àòäûðûðäû. Øàh Àááàñûí àðàáèð ýÿòèðòäèðèô äþéäöðìÿñè äàhà îíóí
håø âåæèíÿ äåéèëäè. ßhìÿä éåíÿ äÿ ýåæÿ äöøÿíäÿ àðûéû õÿëâÿò åëèéèô þçöíö
Ïÿðè õàíûìûí éàíûíà âåðäè. Ýþðäö êö, éîõ, áó õûíà, î õûíàäàí äåéèë. Ïÿðè
õàíûìûí èðçè-ðóhó ãà÷ûô, hàëû äà þçöíäÿ äþéöë. ßhìÿä äåäè:
– Ïÿðè õàíûì, îëìàñûí àçàð. Áó íÿ âÿçèééÿòäè? Ùàëûí hå÷ þçöíäÿ
äåéèë.
– ßhìÿä, ìÿíè ýöúíÿí Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí îüëóíà àïàðûëëàð. Ñÿííÿí
àéðûëìàõ ìàíà þëöìíÿí áåòÿð îëàð.
ßhìÿä äåäè:
– Ïÿðè õàíûì, áèð ÿìÿëëè-áàøäû ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì, íÿ äåéèðñÿí.
– Àòàìà Ôèðÿíý ïàäøàhûííàí áèð ñàíäûõ ýÿëèô. Ñàíäûüûí öñòöíäÿ
éàçûëàðà håø êèì úàâàô òàïà áèëìèð. Àòàìûí òîðïàüûíäà îëàí áöòöí áèëèúèëÿð,
öëÿìàëàð íÿ ãÿäÿð áàø ñûíäûðäûëàðñà, áèð øåé hàñèë îëìàäû.
ßhìÿä äåäè:
– Õàíûì, áÿ håø äåìÿäèíèç êè, ñàíäûüûí öñòöíÿ íÿ éàçûëûô.
– Éàçûëûô êû, ñàíäûõäà îëàí øåéëÿðèí àäûíû àüçûíû àøìàäàí äåìÿëèñÿí.
Éà äà ãûçûí Ïÿðè õàíûìû ñàíäûõíàí áÿðàâÿð ýÿúàâÿéÿ ãîéóô éåääè èëëèê
áàúû-õÿðàúíàí áóðà ýþíäÿðìÿëèñÿí.
Áàéàõäàí äèããÿòíÿí Ïÿðè õàíûìû ãóëàü àñàí, îíà öðÿê-äèðÿê âåðÿí
ßhìÿäèí ÿhâàëû áèðäÿí-áèðÿ éàìàí äÿéèøäè. Þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè êè,
áèðäÿí Ïÿðè õàíûìû çîðíàí ýþòöðöô Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí îüëóíà àïàðàëëàð.
Ïÿðè õàíûì áàõûô ýþðäö êö, ßhìÿäè ôèêèð éàìàí ýþòöðöô. ßëè ãîéíóíäà
ãàëûô. Îäó êó, äåäè:
– ßhìÿä, ãóëàõëàðûíû à÷ ìÿíè éàõøû-éàõøû äèíëÿ. Ìÿí ñàíà íÿ äåñÿì,
îíó éàõøû-éàõøû éàäûíäà ñàõëà. Àòàìûí hÿð øåéäÿí ÿëàúû êÿñèëèô, íÿ äåñÿí
îíó åäÿæÿê. Ñÿhÿð ìÿí àòàìûí höçóðóíà ýåäÿæÿì. Áèëèðÿì êè, ñàíäûã
áàðÿñèíäÿ ìöòëÿã ñþç à÷ûëàæàõ. Îíäà ìÿí îíóí éàäûíà ñàëàæàì êû, ãóéóäà
334
335
ñàõëàäûüûí äÿðçèäÿí áèð ñîðóøìóñàíìû? Áó èøÿ éàëíûç î ÿíúàì ÷ÿêÿ áèëÿð.
ßhìÿä äåäè:
– Õàíûì ñàü îëñóí, ìÿí íÿ áèëèðÿì êè, íÿ äÿ ÿíúàì ÷ÿêÿì.
– ßhìÿä, àíàí ñÿíè òÿñàäöôÿí éåääè àéëûüûíäà äöíéàéà ýÿòèðìÿéèô
êè?.. Ãóëàü àñ, äåéèðÿì äÿ. Àòàì ñÿíè ÷àüûðòäûðàíäà ýåäèô ÿäÿâ-ÿðêàííàí
ñàëàì âåðèô, ãóëëóõ ýþñòÿðÿðñÿí. Ñÿí þçöíö åëÿ àïàðàðñàí êû, ýóéà håø
íÿäÿí õÿâÿðèí éîõäó. Îíäà î òÿçÿäÿí hÿð øåéè ñàíà äàíûøàæàõ. Îííàí
ñîíðà ñÿí úàâàâûíû âåðèô äåéÿðñÿí. Ïàäøàh ñàü îëñóí, î áàøû ëèë, áó áàøû ëèë,
îðòàñûíäà ãûçûë ýöë. Ñàíäûõûí è÷èíäÿêè ãûçûëýöëäö.
Áÿëè, ßhìÿä î ýåæÿíè äÿ Ïÿðè õàíûìûí éàíûíäà ãàëäû.
Ñàâàh à÷ûëìàìûø ÷ûõûô ãóéóéà ýåòäè. Ïÿðè õàíûì äà ñÿhÿðèí ýþçö à÷ûëàí
êèìè àòàñûíûí höçóðóíà ýåòäè. Øàh Àááàñ ãûçûíû ÷îõ ìåhðèáàííûõíàí
ãàðøûëàäû âÿ éàíûíäà éåð ýþñòÿðäè. Ïÿðè õàíûì äåäè:
– Àòåéè-ìåhðèáàí, ýþçöìÿ áèð àç áèðòÿhÿð äÿéèðñÿí?
– Ãûçûì, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí éîëëàäûüû ñàíäûõûí ñèððèíè håø êèì à÷à
áèëìÿäè. Þçöì äÿ ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì. Áèëìèðÿì íåéëèéèì.
– Àòà, îëàðìû áèð ñþç äåéèì?
– Ýþçöìöí èøûüû, î íÿ ñþçäö äàíûøûðñàí... Áèðèíè äÿ äå, èêèñèíè äÿ.
– Àòà, éàäûíà ýÿëèðìè êè, ñÿí âÿéüàíû ñþéëÿìÿìÿê öñòöíäÿ áèð äÿðçè
øàýèðäèíè ãóéóéà ñàëäûðìûøäûí. Îëà áèëÿð êè, î, áó ñèððè àøñûí.
– Ãûçûì, ìÿíèì áó ãÿäÿð öëÿìàëàðûì, áàøáèëÿííÿðèì, äöíéàýþðìöø
ãîæàëàð éîçà áèëìèð, àüçûííàí ñöä ãîõóñó ýÿëÿí ýÿäà îíó hàðäàí éîçàð?
– Àòà, îíó äöç äåéèëëÿð êè, éöç áèëÿí îëñà äà, éåíÿ áèð áèëìÿçÿ ýåíÿø.
– Ãûçûì, íÿ äåéèðÿì, ãîé ñÿí äåéÿí îëñóí.
Øàh Àááàñ òàõòà ÷ûõûô ßhìÿäè höçóðóíà ýÿòèðòäè. ßhìÿä øàhûí
höçóðóíäà èêèãàò áàø ÿéèô, ÿäÿâ-ÿðêàííàí ñàëàì âåðäè. Øàh Àááàñ ñàëàìû
àëûô, îíà îòóðìàõ ö÷öí éåð ýþñòÿðäè. Øàh Àááàñ äåäè:
– ßhìÿä, áèëèðñÿíìè ñÿíè íÿ ö÷öí ÷àüûðòäûðìûøàì?!
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí. hàðäàí áèëèì? Éàãûí éåíÿ äÿ hóøóì èòÿíÿ êèìè
äþéäöðÿæÿêñÿí.
– ßhìÿä, èíäè ñÿíè òàìàì áàøãà áèð èø ö÷öí ÷àüûðòäûðìûøàì.
Øàh Àááàñ Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ýþíäÿðäèéè ñàíäûõíàí áàüëû ÿhâàëàòû
ìÿí ñèçÿ äàíûøäûüûì êèìè ßhìÿäÿ íàüûëëàäû. Øàh äàíûøäûõúà ßhìÿä äÿ
þçöíö håø íÿäÿí õÿâÿðè îëìóéàí êèìè ýþñòÿðèô, òåç-òåç håéôèñäÿíèðäè êè,
áó íÿ èøäè áàøûìûçà ýÿëèô. ßhìÿä áèð õåéëè ôèêèðëÿøÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, áóéóð, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû ñàíäûüû
ýÿòèðñèííÿð. Ýþðÿê, íÿ åëèéèðèê.
Áÿëè, øàh ÿìð âåðäè. Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû ñàíäûüû ýÿòèðèô îðòàëûüà
ãîéäóëàð. ßhìÿä ÷îõ áèëìèø êèìè, ñàíäûüûí î òÿðÿôèíÿ êå÷èð, áó òÿðÿôèíÿ
êå÷èð, ÿéèëèô ãóëàüûíû òóòóô äèíäèéèð âÿ íÿhàéÿò êè, äèëëÿíèð:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ñàíäûüûí áó áàøûíäà ëèëäè, î áàøûíäà ëèëäè,
îðòàñûíäàêû ãûçûëýöëäöð.
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè èðÿëè éåðèéèô òÿñäèãëèéèëëÿð êè, áÿëè,
äöçäö. Îííàð êîð-ïåøìàí ñàíäûüû äà ýþòöðöô éîëà äöøöëëÿð.
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû éîë ýåòìÿêäÿ îëñóííàð, ñèçÿ õÿâÿðè Øàh
Àááàñäàí âåðèì. Øàh Àáàñ éåíÿ äÿ ßhìÿäè höçóðóíà ÷àüûðòäûðûô äåäè:
– ßhìÿä, áàëà ñàíäûüûí è÷èíäÿêèíè òàôìàõíàí áþéöê áèð áÿëàíû
Èñôàhàí øÿhÿðèíèí öñòöííÿí ðÿää åëÿäèí. Áóíóí ö÷öí ÷îõ ñàü îë. Àíúàõ
èíäè, äå ýþðöì, ýþðäöéöí éóõó íÿéäè?
ßhìÿä úàâàô âåðäè:
– Øàh ñàü îëñóí, áèð äÿôÿ äåìèøÿì, éåíÿ äÿ äåéèðÿì. ìÿíè þëäöðñÿí
äÿ, òèêÿ-òèêÿ äîüðàòäûðûô hÿð øàããàìû áèð àëàãàïûäàí àñäûðñàí äà, âÿéüàìû
äàíûøìûéàæàì.
Øàh Àááàñ ßhìÿäè áèð éàõøû äþéäöðöô, éåíèäÿí ãóéóéà ñàëäûðäû.
Áóííàðû ãîéàõ Èñôàhàíäà, ñèçÿ õÿâÿðè Ôèðÿíý ïàäøàhûííàí âåðÿê. Ôèðÿíý
ïàäøàhû àðòûõ ýöííÿðè ñàéûðäû. Áèëèðäè êè, áó ýöíÿ, ñàâàhà àäàìëàðû
ýÿëìÿëèäèð. Þçö äÿ àðõàéûíûéäû êû, ýÿëèíè äÿ ýÿòèðÿæÿêëÿð.
Áÿëè, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåéè-ìÿíàçèë,
íàüûëëàðäà ìÿíçèë îëìàç, àõûð êû, ýÿëèô Ôèðÿíýèñòàíà ÷ûõäû. Ïàäøàhà õÿâÿð
÷àòäû êû, áÿ äåìÿçññÿíìè àäàìëàðûí ýÿëèð. Ïàäøàhûí îüëó áàøäà îëìàõíàí
÷àïàððàð îííàðû ãàðøûëàäû. Ýþðäöëÿð êè, ýÿëèí íÿäè, çàä íÿäè. ßëëÿðè
ÿòÿêëÿðèííÿí óçóí Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí höçóðóíà ýÿëäèëÿð. Îüëóíóí hàëûíûí
äÿéèøäèéèíè ýþðÿí ïàäøàh äåäè:
– Ùå÷ ôèêèð åëÿéèô, åéíèíÿ äÿ àëìà. Áó äÿôÿ îííàðà åëÿ áèð ãóðüó
ãóðàðàì êû, þçäÿðè äÿ àôÿðèí äåñèí. Øàh Àááàñ äà ÿëÿúè êÿñèëèô, éåääè èëèí
áàúû-õÿðàúûííàí ãûçû Ïÿðè õàíûìû áèçèì höçóðóìóçà ýþíäÿðÿð. Ñÿí håø
äàðûõìà...
Ôèðÿíý ïàäøàhû,âÿçèð, âÿêèë âÿ ÿ’éàííàðû òîôëóéóô éåíèäÿí Èñôàhàíà
éîëà ñàëìàõ èñòÿäèéèíè áèëäèðäè. Îííàð ïàäøàhà ìÿñëÿhÿò ýþðäöëÿð êè, áó
äÿôÿ ãûðõ àò ýþíäÿðÿê. Àòëàðûí hàìûñû áèð þë÷öäÿ, áèð áîéäà âÿ áèð ðÿíýäÿ
336
337
îëñóí. Ãîé òàôñûííàð ýþðÿê àòäàðûí íå÷ÿñè áèðèëëèê, íå÷ÿñè èêèèëëèê âÿ íå÷ÿñè
äÿ ö÷èëëèêäèð.
Ôèðÿíý ïàäøàøûíûí àäàìëàðû áèð íå÷ÿ ýöí äèíúÿëÿííÿí ñîíðà éåíèäÿí
Èñôàhàíà òÿðÿô öç òóòäóëàð. Áóííàð ýöíäöçö ýåæÿéè ãàò, ýåæèéè ýöíäöçÿ
ãàòûô, ýöíäÿ áèð ìÿàçèë, òåééè-ìÿíàçèë, àõûð êû, ýÿëèô Èñôàhàíûí ãûðàüûíà
÷àòäûëàð. Àäàì éîëëóéóô Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íàìÿñèíè Øàh Àááàñà
éåòèðäèëÿð. Øàh Àááàñ íàìÿéíÿí òàíûø îëóô ýþðäö êö, éîõ èøäÿð éåíèäÿí
ìöøêöëÿ äþíäö.
Èíäè ñèçÿ õÿâÿðè Øàh Àááàñäàí âåðèì. Øàh Àááàñ áàõäû êû, éåíÿ äÿ
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ýþíäÿðäèéè ñîðüóéà úàâàô âåðÿ áèëìèð. Áèðäÿí ãûçû Ïÿðè
õàíûì éàäûíà äöøäö. Úàðèééÿíè éîëëóéóô ãûçûíû höçóðóíà ÷àüûðòäûðäû. Ïÿðè
õàíûì àòàñûíûí ãàðøûñûíäà òÿ’çèì åëèéèô, ÿëèííÿí þôäö. Àòàñûíûí hàëûíû
ïÿðèøàí ýþðöô ñîðóøäó:
– Àòåéè-ìåhðèáàí, ãàíûí íèéÿ áåëÿ ãàðàëûô?
– Ãûçûì, åëÿ áèð øåé éîõäó. Ôèðÿíý ïàäøàhû áèçèì öñòöìöçÿ ãûðõ àò
éîëëóéóô.
Ïÿðè õàíûì ñîðóøäó:
– Àòà, íÿ àò?..
Øàh äåäè:
– Ãûçûì, Ôèðÿíý ïàäøàhû òÿêëèô åäèð êû, áó àòäàðûí áèðèëëèéèíè, èêèèëëèéèíè,
ö÷èëëèéèíè ìöÿééÿí åëèéÿê. Ýþíäÿðäèéè íàìÿäÿ éàçûð êû, ÿýÿð òàïìàñàí
ãûçûí Ïÿðè õàíûìû äà àòäàðíàí ýþíäÿð ýÿëñèí.
– Àòà, êåôèíè ïîçìà, äÿðçèéè ÷àüûð, ÷îõ ýöìàí êè, áó èøèí äÿ
þhäÿñèííÿí ýÿëÿð.
Øàh Àááàñ ÿìð åëèéèô ßhìÿäè ãóéóäàí ýÿòèðòäè. ßhìÿä ïàäøàhûí
ãàðøûñûíäà èêèãàò òÿ’çèì åëèéèô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áèçÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóõ?
– ßhìÿä, áèëèðñÿíìè ñÿíè íèéÿ ÷àüûðòäûðìûøàì.?
ßhìÿä äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áèëìèðÿì, ñþéëÿ áèëÿê.
Øàh äåäè:
– Îüóë, êå÷ÿí äÿôÿ áèçè õàòàäàí éàõøû ñîâóøäóðäóí. Éåíÿ äÿ, Ôèðÿíý
ïàäøàhû þç àäàìëàðûíû öñòöìöçÿ ýþíäÿðèô. Èíäè ãîéäóüó øÿðò äàhà àüûðäû.
Ãûðõ äÿíÿ áèð áîéäà, áèð áóõóíäà, áèð ðÿíýäÿ, åéíè þë÷öäÿ àò ýþíäÿðèô.
Îííàðûí íå÷ÿñèíèí áèðéàøàð, íå÷ÿñèíèí èêèéàøàð, íå÷ÿñèíèí äÿ ö÷éàøàð
îëäóüóíó ìöÿééÿííÿøäèðìÿê ëàçûìäû.
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, åëÿ áóìó? Åëÿ èñÿ ãîé ìÿí äåéÿíëÿðè òåç éåðèíÿ
éåòèðñèííÿð. Áèð à÷ûõ éåðäÿ áèð íå÷ÿ éåðÿ âåäðÿäÿ ñöä ãîéìàõ, èêèíúè áèð
éåðäÿ ãàëîò ãàéûðûô è÷èíÿ îò ãîéìàõ, ö÷öíúö áèð éåðäÿ ãàëîò ãàéûðûô è÷èíÿ
àðïà òþêìÿê ëàçûìäû.
Ïàäøàh åøèê àüàñûíû ÷àüûðûô ßhìÿä äåéÿííÿðè îíà òàôøûðäû. Åøèê àüàñû
ýåô ýþðöëÿñè èøäÿðèí hàìûñûíû ýþðöô ïàäøàhûí höçóðóíà ýÿëäè. Èêèãàò ÿéèëèô
òÿ’çèì åëèéèô äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, äåäèêëÿðèíèçèí hàìûñû hàçûðäû.
Ïàäøàh, âÿçèð, âÿêèë ßhìÿäíÿí áàðàâàð hÿìèí éåðÿ ýÿëäèëÿð. Ïàäøàh
ýþñòÿðèø âåðäè Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ ýÿëäèëÿð. ßhìÿä èðÿëè
éåðèéèô Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿòíÿí äåäè:
– Èíäè ìÿí ñèçèí òàôøûðûüû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ hàçûðàì. Áóéóðóí,
àòäàðûíûçû áóðà ýÿòèðèí âÿ à÷ûô áóðàõûí.
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè àòëàðû ýÿòèðèô à÷ûô áóðàõäûëàð.
Àòëàðäàí îí ö÷ö áèð éàøàð, îí ö÷ö èêè éàøàð, îí äþðä áàøû èñÿ ö÷ éàøàð èäè.
ßhìÿä àòäàðû ñå÷èô ìöÿééÿíëÿøäèðÿííÿí ñîíðà öçöíö Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí
íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ òÿðÿô òóòóô ñîðóøäó:
– Àòäàðû äöçìö ìöÿééÿííÿøäèðäèê?
Íöìàéÿíäÿëÿð hàìûñûíûí äîüðó îëäóüóíó òÿñäèã åòäèëÿð. Áó
ìÿ’ðÿêÿäÿí ñîíðà Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû àòäàðûíû äà ýþòöðöô éîëà
äöøäöëÿð.
Áóííàð éîë ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè Øàh Àááàñíàí ßhìÿääÿí
âåðèì. Øàh Àááàñ Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíè éîëà ñàëàííàí
ñîíðà éåíèäÿí ßhìÿäÿ âÿéüûéû äàíûøìàüû òÿêëèô åëÿäè. ßhìÿä òÿ’çèì
åëèéèô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí àðòûã ñþçöìö äåìèøÿì. Áóíà òÿêðàð-òÿêðàð
ãàéûòìàüûí håø áèð ëöçóìó éîõäó.
Ïàäøàh hèðñäÿíèô ßhìÿäè hÿìÿí ãóéóíóí äèâèíÿ òóëëàòäû. Øàh Àááàñû
òàõòûíäà, ßhìÿä äÿ ãóéóíóí äèâèíäÿ ãîéàõ. Ñèçÿ õÿâÿðè Ôèðÿíý
ïàäøàhûííàí âåðÿê. Áÿëè, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû ýåæÿíè ýöíäöçÿ,
ýöíäöçö ýåæÿéÿ ãàòûô éîëóí äàìàðûíû ãûðûô àõûð êû, ýÿëèô þç þëêÿëÿðèíÿ
÷àòäûëàð. Àäàìëàðûíûí ÿëèáîø ãàéûòìàñû Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ÿhâàëûíû òàìàì
êîððàìûøäû. ×îõ ôèêèðäÿí, ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà ñàðàé ÿ’éàííàðûíû áàøûíà
éûüûô ìÿñëÿhÿòäÿøìÿéÿ áàøäàäû. Áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèëÿð êè, áó äÿôÿ äÿ ö÷
àëìà ýþíäÿñèííÿð. Àëìàëàðûí öñòöíäÿêè êàüûçà éàçûëìûøäû. “Øàh îüëó Øàh
Àááàñ òàô ýþðÿê áó àëìàëàðûí áèðèëëèéè, èêèèëëèéè âÿ ö÷èëëèéè hàíñûëàðäû.
Òàïäûí àëìàäû, òàôìàäûí ãûçûí Ïÿðè õàíûìû äà àëìàëàðíàí áóðàéà ýþíäÿð.
Ôèðÿíý ïàäøàhû þç àäàìëàðûíà òàôøûðäû êû, þðýÿíèí ýþðöí áèçèì áó ñèððÿðè
à÷àí àäàì êèìäè, íÿ÷èäè.
Áÿëè, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû òÿäàðöê ýþðöô Èñôàhàíà òÿðÿô éîë
338
339
áàøäàäûëàð. Ýöíÿ áèð ìÿíçèë, òåééè-ìÿíàçèë, íàüûëëàðäà ìÿíçèë îëìàç,
ýåæèéè ýöíäöçÿ, ýöíäöçö ýåæÿéÿ ãàòûô, éîëóí äàìàðûíû ãûðûô àõûð êû, ýÿëèô
Èñôàhàíà ÷àòäûëàð. Øàh îüëó Øàh Àááàñà õÿâÿð ÷àòäûðäûëàð êû, åâèí éûõûëñûí,
íèéÿ äóðóôñàí?... Áÿ äåìÿññÿíìè Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû éåíÿ ýÿëèô
áàøûìûçûí öñòöíö àëûô.
Øàh Àááàñ ñàðàé ÿhëèíè áàøûíà éûüûô òÿäáèð ýþðìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ
õÿâÿðè Ïÿðè õàíûìíàí âåðèì. Ïÿðè õàíûì àðûéû õÿëâÿò åëèéèô áàøû àëîâëó
þçöíö ßhìÿäèí éàíûíà éåòèðäè. ßhìÿä áàõäû êû, Ïÿðè õàíûì îíóí ýþçöíÿ
áèðòÿhÿð äÿéèð. Îäó êó, ñîðóøäó:
– Õàíûì, íîëóô, ñþçäö àäàìà îõøóéóðñàí?
– Íÿ îëàæàõ, Ôèðÿíý ïàäøàhû äà àòàìûí áàøûíû õàðàô åëèéèô. Èíäè äÿ ö÷
äÿíÿ àëìà ýþíäÿðèô. Òÿëÿá åäèð êè, àëìàëàðûí áèðèëëèéèíè, èêèèëëèéèíè,
ö÷èëëèéèíè òàï. ßýÿð òàôìàñàí, ãûçûí Ïÿðè õàíûìû äà àëìàëàðíàí éîëëà
ýÿëñèí. ßhìÿä, áèëèðÿì êè, éåíÿ äÿ ÿââÿë-àõûð àòàì ñÿíè ÷àüûðòäûðàæàõ.
Îíà ýþðÿ äÿ ÿââÿëæÿäÿí äåéèðÿì íåéëÿìÿëèñÿí... Ìèçèí öñòöíäÿ ö÷
êàñàäà ñó äîëäóðóô ãîéàðñàí. Àëìàëàðû áèð-áèð ñóéà áóðàõàðñàí. Îíäà
ýþðÿðñÿí êè, áèð èëëèê àëìà àüûðäû, ñóéóí äèâèíÿ ýåòäè. Ñóéóí îðòàñûíäà
ãàëàí àëìà èêè èëëèê àëìàäû. Ö÷öíúö àëìà èñÿ ñóéóí öçöíäÿ ãàëàæàõ. Îíäà
áèëÿðñÿí êè, àëìàëàðûí hàíñû áèðèëëèê, hàíñû èêèèëëèê, hàíñû ö÷èëëèêäè.
Ïÿðè õàíûì hÿð øåéè òàìàì-êàìàë ßhìÿäÿ áàøà ñàëàííàí ñîíðà ãàëõûá
þç îòàüûíà ýåòäè. ßhìÿä ãóéóäà, Ïÿðè õàíûì äà þç èãàìÿòýàhûíäà
ãàëìàõäà îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè Øàh Àááàñäàí âåðèì.
Øàh Àááàñ éåíÿ äÿ áöòöí Èñôàhàí ÿhëèíÿ ìöðàúèÿò åëÿäè. Ëàêèí håø êèì
àëìàëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëìÿäè. Âÿçèð Àëëàhâåðäè õàí øàhà áàø ÿéèô
äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, áó èøèí þhäÿñèííÿí
ýÿëñÿ, éåíÿ äÿ ßhìÿä ýÿëÿæÿê.
Øàh Àááàñ àäàì ýþíäÿðèô ßhìÿäè ãóéóäàí ýÿòèðòäè. ßhìÿä ýÿëèô
ïàäøàhûíûí ãàðøûñûíäà áàø ÿéèô, ÿäÿâ-ÿðêàííàí ñàëàì âåðäè. Øàh Àááàñ
ßhìÿäèí ñàëàìûíû àëûô äåäè:
– Îüóë, Ôèðÿíý ïàäøàhû áèçè éåíÿ äÿ èìòàhàíà ÷ÿêèð. Ö÷ àëìà ýþíäÿðèô
êè, îíóí áèðèëëèéèíè, èêèèëëèéèíè âÿ ö÷èëëèéèíè ìöÿééÿííÿøäèðÿê.
Ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëìÿñÿê, éà ýÿðÿê Ïÿðè õàíûìû àëìàëàðíàí áàðàâàð
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí höçóðóíà ýþíäÿðÿê, éà äà êû, äàâà åëÿéèô, ãàí òþêÿê.
ßhìÿä äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, èíäè ýþñòÿðèø âåðèí êè, ìÿí äåäèêëÿðèìè
éåðèíÿ éåòèðñèííÿð. Ãàëàí ìÿñÿëÿëÿðäÿ ñèçèí èøèíèç éîõäó.
Áÿëè, ßhìÿäèí ýþñòÿðèøèííÿí ö÷ êàñà âÿ ÿòðàôûíäà ñó ýÿòèðèô òàõòûí
öñòöíÿ ãîéäóëàð. Ùÿð øåé hàçûð îëàííàí ñîíðà ßhìÿä äåäè:
– Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ äåéèí êè, àëìàëàðû ýÿòèðñèííÿð.
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè àëìàëàðû öñòö ãûðìûçû þðòöêíÿí
þðòöëìöø áèð ìÿúìàéûäà ýÿòèðäèëÿð. ßhìÿä ãàëõûô êàñàëàðû òàõòûí öñòöíÿ
äöçöô è÷ÿðèëÿðèíè ñóéíàí äîëäóðäó. Àëìàíûí áèðèíè ýþòöðöô êàñàíûí è÷èíÿ
ñàëäû. Àëìà áàòûô òåç äÿ ñóéóí öçöíÿ ÷ûõäû. ßhìÿä ìöÿééÿíëÿøäèðäè êè,
áó àëìà ö÷èëëèêäè. Ñîíðà èêèíúè àëìûéû ýþòöðöô èêèíúè êàñûéà ñàëäû. Àëìà
áàòàðàõ ñóéóí äèâèíÿ åíäè. ßhìÿä áóíó áèðèëëèê àëìà håñàô åëÿäè. Ö÷öíúö
àëìéû èñÿ ö÷öíúö êàñûéà òóëëàäû. Áó àëìà ñóéóí éàðûñûíà ãÿäÿð åíèô
áàòìàäû. ßhìÿä áóíóí äà èêèèëëèê àëìà îëäóüóíó ìöÿééÿí åëÿäè.
Áåëÿëèêíÿí, ßhìÿä àëìàëàðûí áèðèëëèéèíè, èêèèëëèéèíè âÿ ö÷èëëèéèíè ìöÿééÿí
åëÿäè.
Öçöíö ïàäøàhûà òóòóô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áàõ, êàñàíûí äèâèíÿ äöøÿí áó èëêèäè, ÷öíêè îíóí
ñóéó hÿëÿ ÷ÿêèëìèéèô. Êàñàíûí îðòàñûíäà ãàëàí èêèëëèêäè. ×öíêè îíóí ñóéó
hÿëÿ òàì ÷ÿêèëìèéèô. Ñóéóí öçöíäÿ ãàëàí èñÿ ö÷èëëèêäè. ×öíêè î ãóðóéóô.
Îíà ýþðÿ äÿ ñóéà áàòìûð.
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí àäàìëàðû êîð-ïåøìàí þç þëêÿëÿðèíÿ ýåòìÿéèí
áèíàñûíû ãîéäóëàð. Áóííàð ýåòìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè Øàh Àááàñíàí
ßhìÿääÿí âåðèì. Øàh Àááàñ êîð òóòäóüóííàí áóðàõìûéàí êèìè ßhìÿäè
höçóðóíà ÷àüûðòäûðûô äåäè:
– ßéÿ, ßhìÿä ýÿë ëÿ’íÿò øåéòàíà äå. Âÿéüàíû ñþéëÿ, ìÿí äÿ ñÿíè
ãóéóäàí ÷ûõàðäûì. Àíä è÷ìèøÿì âÿéüàíû ñþéëÿìÿñÿí ãóéóäàí
÷ûõàðìûéàæàì.
ßhìÿä äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, þìðöì áîéó ãóéóäà ãàëñàì äà, âÿéüàíû
ñþéëÿìèéÿæÿì.
Øàh hèðñäÿíèô éåíèäÿí ßhìÿäè ãóéóéà ñàëäûðäû.
Áóííàðûí Èñôàhàíäà ãîéóô, ñèçÿ õÿâÿðè Ôèðÿíý ïàäøàhûííàí âåðèì.
Ôèðÿíý ïàäøàhû ýþðäö êö, ýþíäÿðäèéè àäàìëàðû àëìàëàðû ãàéòàðûô, ÿëëÿðè
ÿòêëÿðèííÿí óçóí ãàéûäûôëàð. Ôèðÿíý ïàäøàhû âÿçèðäÿí ñîðóøäó:
– Âÿçèð, þéðÿíÿ áèëìÿäèíìè áèçèì áó ñèððÿðè à÷àí àäàì êèìäè?
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áó áèð íÿôÿð äÿðçè øàýèðäèäè. Áèð âÿéüàíûí
öñòöíäÿ øàh Àááàñ îíó ãóéóéà ñàëäûðûô.
Ôèðÿíý ïàäøàhû äåäè:
– Íåúÿ éÿ’íè áèð âÿéüàíûí? Î íÿ âÿéüàäû êû, äàíûøìàõ èñòÿìèð.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿñÿëÿ åëÿ îíäàäû êû, î àäàì äàíûøìûð. Øàhûí
hÿäÿ-ãîðõóñó, ñûõìà-áîüìóéà ñàëìàñû, äþéöëìÿñè îíó èíàäûííàí
äþíäÿðÿ áèëìèð.
340
341
Áó ìÿñÿëÿ Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ìàðàüûíû äàhà äà àðòûðäû. Ýþòöðöô Øàh
îüëó Øàh Àááàñà áåëÿ áèð ìÿçìóíäà ìÿêòóô éàçäû:
– Ùþðìÿòëè Øàh îüëó Øàh Àááàñ, ÿââÿëà ñàëàìëàð ñèçèí ö÷öíäö. Èêèíúè,
áèçèì ñèððÿðèìèçÿ äÿãèã úàâàô âåðäèéèíèç ö÷öí ÷îõ ìèííÿòäàðàì. Ñàü
îëóí. Èíäè èñÿ Ñèçäÿí áèð èëòèìàñûì âàð. Õàhèø åëèéèðÿì êè, ñèððÿðèìèçè à÷àí
äÿðçèíèçè áèçÿ éîëëóéàñàí. Áèð äÿñ ïàëòàðûì âàð, îíó òèêäèðìÿê èñòèéèðÿì.
Íàìÿíè hàçûð åëèéèô öñòöíÿ äÿ ìþhöðöíö âóðäó. Îíó ãàñèäÿ âåðèô éîëà
ñàëäû.
Íàüûë÷ûëàðûí äèëè éöéðÿê îëàð, äåéèôëÿð. Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ãàñèäè áèð
íå÷ÿ ýåæÿ-ýöíäöç àò ñöðöô, àõûð êû, Èñôàhàíà ÷àòäû. Þçöíö áèðáàøà Øàh
Àááàñûí ñàðàéûíà éåòèðäè. Ãàïû÷û èøäÿí hàëû îëóô þçöíö øàhûí éàíûíà éåòèðèô
äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ãàñèäè áèð íàìÿ ýÿòèðèô. Ñèçèí
höçóðóíóçà ýÿëìÿê èñòèéèð.
– Áóðàõ ýÿëñèí, ýþðÿê èíäè íÿ ëàçûìäû.
Ãàïû÷û ãàñèäè è÷ÿðè áóðàõäû.
Ãàñèä áàø ÿéèô øàhà ñàëàì âåðäè. Íàìèéè øàhà òÿãäèì åëÿäè. Øàh Àááàñ
à÷ûô íàìèéè îõóäó:
– ßââÿëà, ñàëàìëàðûìû ñèçÿ éåòèðèðÿì. Èêèíúèñè, áèçèì ñèððèìèçè à÷ûô
äåäèéèíèç ö÷öí ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì. Ö÷öíúöñö, ñèçäÿí áèð
èëòèìàñûì âàð. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ éàõøû ñÿíÿòêàð îëàí áèð äÿðçèéè hÿáñ
åòäèðìèñÿí. Õàhèø åëèéèðÿì, hÿìÿí äÿðçèéè áåø ýöííöéÿ ãàñèäíÿí
ýþíäÿðÿñÿí. Ìÿíèì áèð äÿñò ëèâàñûì âàð, îíó òèêäèðìÿê èñòèéèðÿì.
Øàh Àááàñ ìÿêòóáóí ìÿçìóíóííàí òàíûø îëàííàí ñîíðà öçöíö âÿçèð
Àëëàhâåðäè õàíà òóòóô äåäè:
– Áó èøÿ ñèç íÿ äåéèðñèíèç?
Âÿçèð Àëëàhâåðäè õàí äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ßhìÿäè ýþíäÿð ýåòñèí. Ýþðÿê, îííàðûí
ñîíðàêû áÿhàíÿñè íÿ îëàæàõ?
Øàh Àááàñ è÷ÿðè àüàñûíû ÷àüûðûô, ßhìÿäèí hàìàìëàíìàñûíû, òÿçÿ ëèâàñ,
áèð éàõøû êþhëÿí àò âåðèëìÿñèíè òàôøûðäû. Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, hÿð øåéè hàçûð
åëèéèô ßhìÿäè ãàñèäíÿí áàðàâàð éîëà ñàëäûëàð. Áóííàð ýöíÿ áèð ìÿíçèë,
òåééè-ìÿíàçèë, íàüûëëàðäà ìÿíçèë îëìàç, ýåæèéè ýöíäöçÿ ãàòûô áèð íå÷ÿ
ýöííÿí ñîíðà ýÿëèô Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí þëêÿñèíÿ ÷àòäûëàð. Ïàäøàhà õÿâÿð
ýÿëäè êè, áÿñ äåìÿññÿíìè éîëóíó ýþçäÿäèéèíèç äÿðçè ýÿëèô ÷ûõûô. Ïàäøàh
ÿìð åëèéèô ßhìÿäè höçóðóíà ýÿòèðòäè. ßhìÿä øàhûí ãàðøûñûíäà èêèãàò áàø
ÿéèô, ÿäÿôíÿí ñàëàì âåðäè. Ïàäøàh ßhìÿäè ìåhðèáàííûõëà ãàðøûëûéûô
ñàëàìûíû àëäû âÿ äåäè:
– ßhìÿä, áèëèðñÿíìè ñÿíè íÿäÿí þòðö áóðà ýÿòèðòìèøÿì?
ßhìÿä äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áèëìèðÿì.
– ßhìÿä, ñÿíè áóðà ýÿòèðòìÿêäÿ ìÿãñÿäèì áóäó êó, ìÿíèì øàhéàíÿ
áèð ëèâàñûì âàð. Ýÿðÿê îíó òèêÿñÿí.
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿíèì ýþçöì öñòÿ, íÿ âàõò äåéèðñèíèç îíäà äà
áàøäûéûì.
Ïàäøàh è÷ÿðè àüàñûíû ÷àüûðûô ßhìÿäèí éåìÿéèíè âÿ ðàhàòäûüûíû îíà
òàôøûðäû. Ñîíðà öçöíö ßhìÿäÿ òóòóô äåäè:
– Ýåò éàò äèíúÿë, éîë ýÿëèôñÿí, éîðóëóôñàí.
È÷ÿðè àüàñû ßhìÿäè àïàðûô øàhûí äåäèéè êèìè ðàhàòäàäû. Áóííàð áóðäà
ãàëñûí, ñèçÿ õÿâÿðè Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ãûçûííàí âåðèì.
Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí Ïÿðçàä àäûíäà ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð ãûçû âàðûéäû. Ãûç íÿ
ãûç... Àéà äåéèðäè: ñÿí ÷ûõìà ìÿí ÷ûõûì, ýöíÿ äåéèðäè: ñÿí ÷ûõìà, ìÿí
÷ûõûì. Øèðèí äèëëè, èíúÿ áåëëè áó ãûçûí àüûëû-êàìàëû äà ýþçÿëëèéè êèìè
ãÿíèðñèçèéäè. Ïÿðçàä õàíûì åøèòìèøäè êè, àòàñû Èñôàhàííàí þëäöðìÿê ö÷öí
ýþçÿë áèð äÿðçè ýÿòèðòèðäèâ. Ïÿðçàä õàíûì þçöíÿ ñþç âåðìèøäè êè, íåæÿ âÿ
íÿ éîëëà îëóðñà-îëñóí, äÿðçèéÿ êþìÿê åëÿìÿëèäè. Àíúàõ håø úöðÿ ôöðñÿò
òàïà áèëìèðäè. Ýåæÿ éàðûéà ÷àòàíäà hÿðÿ ÷ÿêèëèô þç ìÿíçèëèíäÿ ðàhàòäàíäû.
Ïÿðçàä õàíûì ðàhàòäûõ òàïà áèëìèðäè êè, áèëìèðäè. ×öíêè úàâàí áèð îüëàíà
håø áèð ýöíàhû îëìàäàí ãÿñä åäèëèðäè. ßëãÿðÿç, ñàâàh à÷ûëäû. Ïÿðçàä õàíûì
äà éåðèííÿí ãàëõûô éóéóíäó, äàðàíäû, þçöíÿ áèð éàõøû ÿë ýÿçäèðèô éàøàäûüû
åâèí êöëÿôèðÿíýèñèíÿ ãàëõäû. Ïÿðçàä õàíûì êöëÿôèðÿíýèäÿ ßhìÿäèí
éîëóíó ýþçäÿìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ õÿâÿðè ßhìÿääÿí âåðèì.
ßhìÿä ýåæèéè éàõøûúà ðàhàòäàíûô ñàâàhûí ýþçö à÷ûëàí êèìè éåðèííÿí
ãàëõûô, ïàëòàðûíû ýåéèíèô ñàðàéûí ãàâàüûíäà hÿððÿíìÿéÿ áàøäàäû. Ïÿðçàä
õàíûì êöëÿôèðÿíýèäÿí òàìàøà åëèéèðäè. Ýþðäö êö, ñàðàéûí ãàâàüûíäà
íàáÿëÿä ãÿøÿíý áèð îüëàí âàð-ýÿë åëèéèð. Áèëäè êè, àòàñû þëäöðìÿéÿ
ýÿòèðäèéè îüëàí îëàæàõ. Òåç ôûðñàòû ôþâòÿ âåðìÿéèô þçöíö è÷ÿðè âåðäè. Äÿôòÿð
ãÿëÿì ýþòöðöô áó ìÿçìóíäà, ãûñà áèð êàüûç éàçäû:
– Åé ÿúÿì îüëó, áèë âÿ àýàh îë êó, ïàäøàh ñÿíè þëäöðòìÿê ö÷öí
ýÿòèðäèô. Éîõ êó, ñàíà ïàëòàð òèêäèðìÿê ö÷öí ãàâàüûíà éåíÿí áèð ãàðà äàø
ãîéàæàõ âÿ ñàíà äåéÿæÿê. Áóííàí ìàíà áèð äÿñ éàõøû ëèâàñ þë÷, òèê. Î
çàìàí ñÿí îíà òÿðÿääöä åòìÿäÿí úàâàô âåð. Øàh ñàü îëñóí, áè÷èô
òèêìÿéèìÿ ñþç éîõ, îíó ñÿíÿ õàòûððàäûì êû, áó ñàôëàð îíó ñàõëàìàç. Îíäà
î ñÿíÿ äåéÿæÿh êè, ñÿíÿ íÿ ñàô ëàçûìäû? Ñÿí îíóí úàâàáûíäà äåéÿðñÿí,
øàh ñàü îëñóí, ãóìíàí õÿòÿéè ÷ÿêäèð, ìÿí ñÿíèí ïàëòàðûíû áè÷èì, òèêèì. Î
çàìàí àòàì ñÿíÿ äåéÿæÿê ãóìäàí õÿéÿòè ÷ÿêìÿê îëàðìû? Îíäà äà ñÿí
äÿ îíà äåéÿðñÿí, ïàäøàh ñàü îëñóí, áÿ äàøäàí äà ïàëòàð òèêìÿê îëàðìû?
342
343
Îíäàí ñîíðà î ñÿíÿ úàâàá âåðÿ áèëìèéèô ìÿüëóá îëàæàõ, ñÿíè
þëäöðìÿéÿæÿh.
Ïÿðçàä õàíûì êàüûçû éàçûô hàçûðëàäû, áàéûðà ÷ûõäû. Êöëÿôèðÿíýèäÿí áèð
ãîç ýþòöðöô êàüûçû îíà áöêäö. ßhìÿä èñÿ ñàðàéûí ãàáàüûíäà ôèêèðëè-ôèêèðëè
hÿðÿëíèðäè. Ïÿðçàä õàíûì ãîçà áöêöëö êàüûçû þë÷öô-áè÷èô åëÿ òóëëàäû êû,
êàüûç ãîç ãàðûøûõ ßhìÿäèí áàøûíà äÿéèô ãàâàüûíà äöøäö. ßhìÿä ÿéèëèô
ýþòöðäö. Áàõûá ýþðäö êö, ãîçà áöêöëìöø áèð êàüûçäû. Êàüûçà èñÿ éàçûëûô êû,
îíó îõóéàííàí ñîíðà òóëëà.
Õöëàñÿ, ßhìÿä êàüûçûí ìÿçìóíó èëÿ òàíûø îëäó. Èíäè èñÿ îíó ôèêèð
ýþòöðäö êö, áóíó ýþðÿñÿí êèì éàçìûø îëàð. Éàí-éþðÿñèíÿ hà áîéëàíäû äà,
áèð øåé ÷ûõìàäû. Áèðäÿí ÷þíöô éóõàðû áàõàíäà ýþðäö íÿ ýþðñÿ éàõøûäû.
Áàõûô ýþðäö êö, áèð ýþçÿë íàçÿíèí êöëÿôèðÿíýèäÿ hÿðëÿíèð. Î ñààò áàøà
äöøäö êö, áó ìÿêòóáó hÿìÿí ãûç éàçìûø îëàð.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, âàõò òàìàì îëàíäà ßhìÿäè ïàäøàhûí höçóðóíà
÷àüûðäûëàð. ßhìÿä ïàäøàhûí höçóðóíà ýÿëèô ÿäÿáíÿí ñàëàì âåðäè, ãóëëóã
ýþñòÿðäè. Ïàäøàh hàë-ÿhâàë òóòóô äåäè:
– ßhìÿä, áàëà èíäè äåéèðÿì êå÷ÿê ÿñèë ìÿòëÿáÿ. Ñîíðà öçöíö âÿçèðÿ
òóòóô äåäè:
– Âÿçèð, ãîé ìÿíèì ïàð÷àìû ýÿòèðñèííÿð.
Âÿçèð ãàëõûô éåðèíäÿí ýåäèô éåêÿ ãàðà áèð äàø ýÿòèðäè. Äàøû äöç
ßhìÿäèí ãàáàüûíà ãîéäó. ßhìÿä håø íÿäÿí õÿâÿðè éîõ êèìè, hàëûíû
àçàúûõ äà îëñóí ïîçìàäàí äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ñÿíèí áó ïàð÷àí ÷îõ éàõøû ïàð÷àäû. Àììà áó
ñàïëàð áó ïàð÷àíû ñàõëàìàç.
– ßhìÿä, áÿñ îíó íÿ åëèéÿê?
ßhìÿä äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áóðäà íÿ âàð êû, áèëìèðñÿí. Ñÿí ãóìíàí
õÿòéÿòè ÷ÿêäèðìÿëèñÿí. Îííàí ñîíðà ìÿí ñÿíèí ïàëòàðûíû ö÷-äþðä ýöíÿ
hàçûð åëÿéèðÿì.
– ßäÿ, ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? Ùàðäà ýþðöôñÿíêè ãóìíàí õÿòéÿòè ÷ÿêÿðëÿð.
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áÿ hàðäà ýþðöíöô êö, äàøäàí ïàëòàð òèêèëÿð.
Ôèðÿíý ïàäøàhû áàõûô ýþðäö êû, ßhìÿä îíóí äöøöíäöéöííÿí äÿ
àüûëëûäû. Ïàäøàh îíó þëäöðìÿê ôèêðèíäÿí âàç êå÷èô, hÿð øåéè à÷ûô îíà
äàíûøäû âÿ àõûðäà äåäè:
– Îüëóì, áó àüûë, áó êàìàë êû âàð, äöíéàäà hÿð øåé ñÿíÿ hàëàëäûð. Ìÿí
ýþçöìöí àüû-ãàðàñû áèðúÿ ãûçûìû äà, ñÿíÿ âåðÿæÿì. Òîéóíóçó äà þçöì
åëèéÿæÿì.
Áÿëè, ïàäøàh ãûçûíû éàíûíà ÷àüûðûô îíóí ðàçûëûüûíû àëàííàí ñîíðà ÿìð
åëÿäè, òîé òÿäàðöêöíö ýþðñöí. Úàð÷ûëàð hÿð éåðäÿ úàð ÷ÿêäèëÿð. Ôèðÿíý øàhû
äöç ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ-ýöíäöç ãûçû Ïÿðçàä õàíûìëà ßhìÿäÿ òîé ÷àëäûðäû.
Îíëàðû áèð-áèðèíÿ ãîâóøäóëàð. Òîéäàí ñîíðà äà áèð hÿôòÿ þç éàíûíäà
ñàõëàéûô hþðìÿò åëÿäè. Âàõò òàìàì îëàíäà øàh ÿìð åëÿäè êè, éîë òÿäàðöêö
ýþðñöííÿð. Ýÿúàâÿëÿð áÿçÿíäè, éöêëÿð òóòóëäó. Áöòöí øÿhÿð ÿhëèíè éûüûô
ßhìÿäëÿ Ïÿðçàä õàíûì ýÿúàâÿäÿ ÿéëÿøäèðèô áèð äÿñòÿ ãîøóíëà éîëà
ñàëäûëàð. Áóíëàð ýåòìÿêäÿ îëñóííàð, ñèçÿ õÿâÿðè Øàh îüëó Øàh Àááàñäàí
âåðèì.
Ìóøòóëóüó øàhà õÿâÿð ÷àòäûðäû êû, áÿñ äåìÿçñÿíìè ßhìÿä Ôèðÿíý
ïàähàøûíûí ãûçû Ïÿðçàä õàíûìû äà àëûô ýÿòèðèð. Øàh Àááàñ ÿìð âåðäè.
Ýÿúàâÿëÿð áÿçÿíäè, ãîøóí àòäàíäû, ÷àëüû÷ûëàð ãàáàüà äöøäö, ñàçíàíñþçíÿí, øèðèí äèëíÿí ßhìÿäíÿí Ïÿðçàä õàíûìû ãàðøûëàéûô ýÿòèðäèëÿð. Øàh
Àááàñ îíëàðà þç èãàìÿòýàhûíûí ýþçÿë áèð ýóøÿñèíäÿ éåð àéûðäû. ßhìÿäëÿ
Ïÿðçàä õàíûì þç êåôëÿðèíäÿ îëñóííàð, ñèçÿ õÿâÿðè Ïÿðè õàíûìäàí âåðèì.
Ïÿðè õàíûì áàõûô ýþðäö êû, äàhà èø-èøäÿí êå÷èô. Þçö äÿ hàìèëÿ îëìóøäó.
Áàøãà áèð ÷ûõûø éîëó òàïìàéûô áàøûíà ýÿëÿííÿðèí hàìûñûíû àíàñûíà äàíûøäû.
Àíàñû âàõò èòèðìÿäÿí øàhûí höçóðóíà ýåòäè. Ïÿðè õàíûì ñþéëöéÿííÿðèí
hàìûñûíû îíà íàüûë åëÿäè. Øàh Àááàñ ßhìÿäè höçóðóíà ÷àüûðòäûðûô hÿð øåéè
äÿãèãëÿøäèðÿííÿí ñîíðà äåäè:
– ßhìÿä, îüëóì áó ýöííÿí ñÿí ìÿíèì þâëàäûìñàí. Ãûçûì Ïÿðè
õàíûìû äà ñÿíÿ âåðÿæÿì. Òîéóíóçó äà þçöì åëèéÿæÿì.
Øàh Àááàñ ñàðàé ÿhëèíè, éàõûí àäàìëàðûíû éûüûô þç ôèêðèíè îíëàðà äåäè.
Ùàìû áó èøÿ ìöáàðÿê äåéèô, ðàçûëûõ åëÿäèëÿð.
Áÿëè, Øàh Àááàñ äöç ãûðõ ýöí ýåæÿ-ýöíäöç òîé ÷àëäûðûô Ïÿðè õàíûìûí
ÿëèíè ßhìÿäèí ÿëèíÿ âåðäè. Íàüûë äèëè éöéðÿê îëàð. Àðàäàí áèð èë êåøäè.
Âàõò âÿ’äÿ òàìàì îëàíäà ßhìÿäèí áèð îüëó Ïÿðè õàíûìíàí, áèðè äÿ
Ïÿðçàääàí îëäó. Óøàõëàð îëàííàí ñîíðà àèëÿíèí ìåhðèáàíëûüû äàhà äà àðòäû.
Èíäè ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, êèìäÿí äàíûøûì Ôèðÿíý ïàäøàhûííàí. Ôèðÿíý
ïàäøàhû áèð ýöí õàíûìûíû éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Áèð èëäèð êû, ãûç âåðìèøèê. Ýåäÿê ýþðÿê âÿçèééÿòè íåúÿ êå÷èð, íÿ âàð,
íÿ éîõ. Ùàë-ÿhâàë òóòìàõ ëàçûìäû.
Ýÿúàâÿ áÿçÿíäè. Øàh áèð äÿñòÿ äÿ ãîøóí ýþòöðöô Èñôàhàíà ýÿëäèëÿð. Øàh
Àááàñ Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ýÿëäèéèíè åøèäèô ïèøâàçûíà ÷ûõäû. Îíëàðû hþðìÿòèççÿòíÿí ãàðøûëàéûô þç áÿðýàhûíà àïàðäû. Áèð ìöääÿò ãîíàõ ñàõëàäû. Ôèðÿíý
ïàäøàhû íÿâÿñèíè ýþòöðöô ñåâèíúè áèðÿ-áåø àðòäû.
Õàíûìëàðûí hÿðÿñèíèí þç éàòàã îòàõëàðû âàðûéäû. Ïÿðè õàíûì þç îòàüûíà
ýåäÿíäÿ ßhìÿäÿ äåäè êè, áó àõøàì ìÿíèì ãîíàüûìñàí. Ïÿðè õàíûì
ýåäÿííÿí ñîíðà Ïÿðçàä õàíûì äåäè, ßhìÿä hÿìÿí ñààòäà ìÿíèì
ãîíàüûìñàí.Ïÿðçàä õàíûì äà àéðûëûô þç îòàüûíà ýåòäè. Éàòìàõ âàõòû
344
345
éàõûíëàøàíäà ßhìÿä ôèêèðëÿøäè êè, ñààò èêèäÿ Ïÿðè õàíûìà ãîíàõ ýåòñÿ,
Ïÿðçàä îííàí êöñìÿëèäè. Ùÿìèí ñààòäà Ïÿðçàä õàíûìà ãîíàã îëñà, Ïÿðè
õàíûì îííàí êöñìÿëèäèð. ×îõ ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà ßhìÿä éàíûëûô þç
îòàüûíäà éàòäû. Ïÿðè õàíûì õåéëè ýþçëÿäè. Áàõûô ýþðäö êè, ßhìÿä ýÿëìÿäè.
Þç óøàüûíû äà ýþòöðöô ßhìÿä éàòàí îòàüà ýÿëäè. Ýþðäö êè, ßhìÿä øèðèí
éóõäà éàòûð. Îíó îéàòìàüà ãûéìàäû. Êå÷èô áàø òÿðÿôäÿ îòóðäó.
Ïÿðçàä õàíûì äà ÷îõ ýþëÿäè. Àíúàã ßhìÿä ýÿëèô ÷ûõìàäû. Î äà
óøàüûíû ýþòöðöô ßhìÿäèí îòàüûíà ýåòäè. Ïÿðçàä õàíûì ãàïûíû à÷àíäà
ýþðäö êè, ßhìÿä øèðèí éóõóäà éàòûð. Ïÿðè õàíûì èñÿ áàø òÿðÿôèíäÿ ÿéëÿøèô.
Î äà êå÷èô ßhìÿäèí àéàõ òÿðÿôèíäÿ îòóðäó. Áó çàìàí ßhìÿä âàéüàíû
ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Ýþðäö êè, ýöíÿø áàø òÿðÿôäÿí äîüóô. Àé èñÿ àéàõ
òÿðÿôäÿí ÷ûõûá. Óëäóçëàð èñÿ ãàðíûíûí öñòöíäÿ îéíàøûð. ßhìÿä éóõóäàí
àéûëàíäà ýþðäö êè, Ïÿðè õàíûì áàø òÿðÿôèíäÿ, Ïÿðçàä õàíûì àéàõ òÿðÿôèíäÿ
îòóðóô, óøàõëàð èñÿ ãàðíûíûí öñòöíäÿ îéíàøûðëëàð.
Åðòÿñè ýöí Øàh Àááàñ Ôèðÿíý ïàäøàhû ßhìÿäÿ ãîíàõ ýÿëäèëÿð. Éåéèáè÷ÿííÿí ñîíðà Øàh Àááàñ öçöíö ßhìÿäÿ òóòóô äåäè:
– ßhìÿä, îüëóì, áÿëêÿ èíäè ýþðäöéöí âÿéüàíû ñþéëöéÿñÿí.
ßhìÿä äåäè:
– Àòåéè-ìåhðèáàí, öðÿéèí øàä îëñóí, ÷öíêè î éóõó êó, ìÿí ýþðìöøÿì
çàhèð îëäó. Èíäÿí áåëÿ à÷ûô äåéÿ áèëÿðÿì. Èíäèéÿ êèìè îíà ýþðÿ à÷ìûðäûì
êû, áó ýöíö ýþçäöéèðäöì.
Øàh Àááàñ, Ôèðÿíý ïàäøàhû, áèð äÿ õàíûìëàð ìàò-ìàò ßhìÿäÿ
áàõäûëàð. Ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí ýþçöíö ßhìÿäèí àüçûíà äèêèô ýþçäÿäèëÿð.
ßhìÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áèë âÿ àýàh îë êè, ñèçèí ãûçûíûç Ïÿðè õàíûì êå÷ÿí
ýåæÿ ñààò èêèäÿ ìÿíè þç îòàüûíà äÿ’âÿò åëÿìèøäè. Ôèðÿíý ïàäøàhûíûí ãûçû
Ïÿðçàä õàíûì äà hÿìèí âàõò þç îòàüûíà äÿ’âÿò åëÿìèøäè. Ìÿí hÿìÿí âàõò
îííàðûí håø áèðèíèí éàíûíà ýåòìÿéèô þç îòàüûìäà éàòäûì. ßýÿð ìÿí
ýåòñÿéäèì, hÿìÿí âàõò îííàð ìÿííÿí êöñìÿëè èäèëÿð. Ìÿíèì
ýåòìÿäèéèìè ýþðÿí Ïÿðè õàíûì ýÿëèô, óøàüû èëÿ ìÿíèì áàø òÿðÿôèìäÿ,
Ïÿðçàä õàíûì èñÿ àéàõ òÿðÿôèìäÿ îòóðóô. Áó çàìàí ìÿí âÿéüàíû
ýþðìÿéÿ áàøëàäûì. Ýþðäöì êè, áàø òÿðÿôèìäÿ ýöí äîüóô, àéàõ òÿðÿôèìäÿ
èñÿ àé ÷ûõûô. Óëäóçëàð èñÿ ãàðíûìûí öñòöíäÿ îéíàéûð. Àéíàí ýöí ñèçèí
ãûçäàðûíûç, óëäóçëàð èñÿ íÿâÿëÿðèíèçäè.
Øàh Àááàñíàí Ôèðÿíý ïàäøàhû ßhìÿäèí àüëûíà ÿhñÿí äåäè. Òÿçÿäÿí
ñöôðÿ ñàëûíäû. Éåéèô-è÷èô êåô åëÿäèëÿð. Ñèçè äÿ hÿìèøÿ êåôäÿ, äàìàõäà
îëàñûíûç. Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö, áèðè ìÿíèì, áèðè íàüûë äàíûøàíûí, áèðè äÿ
ýöë öçëö áàëàëàðûí.
346
347
ßÙÌßÄ ØÀÙÛÍ ÍÀÛËÛ
Áèðè âàðûéäû, áèðè éîõóéäó, êå÷ìèø çàìàííàðäà ßhìÿäíÿí Ùöììÿò
àäûíäà èêè éîëäàø âàðûéäû. Îíëàð áèð îòóðàð, áèð äóðàð, áèðýÿ ýöí
êå÷èðÿðäèëÿð. Àðàëàðûíäàí ñó äà êå÷ìÿçìèø. Éåäèêëÿðè äÿ, è÷äèêëÿðè äÿ
áèðèéìèø. Àëëàh âåðÿííÿí, àçäàí àç, ÷îõäàí äà ÷îõ éåéèô, áèð ãàðíû àæ, áèð
ãàðíû òîõ ýöí êå÷èðÿðäèëÿð.
Áèð ýöí ßhìÿä äåäè:
– Àéà Ùöììÿò, áó êàñûô÷ûëûã áèçè òàìàì öçäö. Äåéèðÿì ýÿëñÿí,
ýåäÿê éàõûíëûãäàêû øÿhÿðÿ. Áÿëêÿ þçöìöçÿ áèð ýöí àüëàäûõ.
ßhìÿä äåéèð:
– Ãàðäàø, ýåòìÿéèíÿ ýåäÿê, àíúàã ãîðõóðàì êû, êàñûô÷ûëûüûí äàøûíû
àòàííàí ñîíðà áèð-áèðèìèçè òàíûìàéàõ. Ïóë äåäèéèí øåé êè, âàð hà, äîñòóäîñòäàí åëèéèð áó ïóë. Àäàì äà âàð êè, ÿëèíÿ ïóë êöð êèìè ýÿëèð. Àììà
éàçûüûí áîüàçûíäàí ýåòìèð êè, ýåòìèð. Éûüûð, ýèçëÿäèð, î äà ãàëûð àðâàäûí
òÿçÿ ÿðèíÿ.
Ùöììÿò äåéèð:
– ßhìÿä, äöç äåéèðñÿí, áèð èø âàð êè, àäàì âàðëàíàíäà ýþçö àéàüûíûí
àëòûíû ñåøìèð. Äîñòó äöøìÿíäÿí àéûðà áèëìèð.
Ùÿ, ÿçèçëÿðèì. ßhìÿäíÿí Ùöììÿò äÿðñ-êîðñ åëèéÿ-åëèéÿ áó ìèíâàëëà
õåéëè éîë ýåòäèëÿð. Ýåòhàýåò àõûðäà ýÿëèô áèð øÿhÿðèí ãûðàüûíà ÷àòäûëàð.
Ýþðäöëÿð êè, î ãÿäÿð àäàì òîïëàøûô êè, èéíÿ àòñàí, éåðÿ äöøìÿç. Îíëàð
þçäÿðèíè âåðäèëÿð úàìààòûí àðàñûíà. Ùöììÿò áèð íÿôÿðÿ éàõûíëàøûô
ñîðóøäó:
– Ãàðäàø, õåéèð îëà. Áó ãÿäÿð úàìààò íèéÿ éûüûøûô?
– Þëêÿíèí øàhû þëöô. Òÿçÿ øàh ñå÷ìÿê ö÷öí øàhëûã ãóøó ó÷óðóðëàð. Ãóø
êèìèí ÷èéíèíÿ ãîíñà, î àäàì äà, øàh îëàæàõ.
ßhìÿä äåäè:
– Ùöììÿò, éàõøûñû áóäó êè, ýÿë éîëóìóçà ðÿâàí îëàõ.
Ùöììÿò äåäè:
– ßhìÿä, ãàðäàø, áèð àç äàéàí ýþðÿê áó øàh íåæÿ îëóð?
Áèð àç êå÷ìÿìèøäè êè, ãóøó ó÷óðìàüà áàøëàäûëàð. Ãóø hàâàéà ãàëõûô
hÿðëÿíÿ-hÿðëÿíÿ ýÿëèô ßhìÿäèí ÷èéíèíÿ ãîíäó. Úàìààò áàõàíäà ýþðäö êè,
ãóø áèð éîë÷óíóí ÷èéíèíÿ ãîíóô. Ùàìû ýöëìÿêäÿí þçöíö ñàõëàéà
áèëìÿéèô, ãàðíûíû òóòäó.
Ãóø ó÷óðàíëàð ãóøó ßhìÿäèí ÷èéíèííÿí ýþòöðöô éåíèäÿí ó÷óðòìàõ
ö÷öí ìåéäàíûí îðòàñûíäàêû òàõòûí öñòöíÿ ãàëõäûëàð.
ßhìÿä äåäè:
– Ùöììÿò, òåç îë ãà÷ûô àðàäàí ÷ûõàõ. Ãóø áèð äÿ ÷èéíèìèçÿ äöøñÿ,
úàìààò áèçè þëäöðÿæÿê.
ßhìÿäëÿ Ùöììÿò ãà÷ìàãäà îëñóí, ãóø ó÷ìàõäà. Ãóø ìåéäàíäà
äþâðÿ âóðóô ßhìÿäíÿí Ùöììÿòèí äàëûñûíúà ó÷óô ÷àòàí êèìè éåíÿ
ßhìÿäèí ÷èéíèíÿ ãîíäó. ßhìÿäíÿí Ùöììÿòè òóòóá ìåéäàíà ýÿòèðäèëÿð.
Àüñàããàëëàðäàí áèðè èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Áó éîë÷óëàðû áóðàõûí. Àòàëàð ö÷ÿúÿí äåéèá. Áèð äÿ ó÷óðàõ. Ãóø áó
äÿôÿ äÿ hÿìèí àäàìûí ÷èéíèíÿ ãîíñà, äåìÿê øàh îëóð.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì. Ö÷öíúö äÿôÿ äÿ ãóø ìåéäàíäà äþâðÿ âóðóô
ßhìÿäèí ÷èéíèíÿ äöøäö. ßhìÿäè òåç ýÿúàâÿéÿ ãîéóô èãàìÿòýàhà òÿðÿô
éîëëàíäûëàð. Ùàìàìäàí ñîíðà, îíóí áàøûíà øàhëûõ òàæû ãîéóô òàõòà
÷ûõàðòäûëàð.
Èíäè ñèçÿ êèìäÿí äàíûøàõ, êèìäÿí äåéÿê, Ùöììÿòäÿí. Ùöììÿò
ßhìÿäèí øàh ñå÷èëìÿéèííÿí ÷îõ ñåâèíäè. ßëè-àéàüû éåðÿ äÿéìèðäè. Åëÿúÿ
ãóëàüû ñÿñäÿéäè êè, èíäèúÿ ßhìÿä îíó éàíûíà ÷àüûðàæàõ. Áó ìèíâàëíàí
õåéëè ýþçäÿäè. Ýþðäö êö, éîõ, håø áó, ßhìÿäèí éàäûíà äöøìöð äÿ. Äöç
àëòû àé áó õÿéàëíàí ýÿçÿí Ùöììÿò áèð ýöí øàh ñàðàéûíûí ãàïûñûíà ýÿëèô
ýþçÿò÷èëÿðÿ äåäè:
– Ìÿí øàhû ýþðìÿê èñòèéèðÿì.
ßëè ãûëûíú-ãàëõàííû êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè Ùöììÿòèí äþøöííÿí ýåðè
èòÿëÿéèô äåäè:
– Ñÿí hàðà, øàh hàðà? Ùÿð éîëäàí þòÿí øàhûí éàíûíà ýåäÿ áèëìÿç.
Áó ìèíâàëíàí Ùöììÿò ãûðõ ýöí øàhûí èãàìÿòýàhû ÿòðàôûíäà hÿððÿíäè
êè, áÿëêÿ þçö ýåäèô-ýÿëÿíäÿ ìÿíè ýþðäö. Ùöììÿòèí áó ãÿäÿð øàh
ñàðàéûíûí hÿíäÿâÿðèíäÿ hÿððÿíäèéèíè ýþðÿí êåøèê÷èëÿðäÿí áèðè øàhûí
höçóðóíà ýåäèô, òÿ’çèì åëÿäè âÿ äåäè:
– Øàh ñàü îëñóí, äöç ãûðõ ýöíäö êè, áèð àäàì ñÿíè ýþðìÿê èñòèéèð.
Øàh îíóí àäûíû-çàäûíû þéðÿíÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Áóðàõûí ýÿëñèí.
Ùöììÿòè øàhûí höçóðóíà àïàðäûëàð. Ùöììÿò ñàëàì âåðèô êöñöëöêöñöëö äåäè:
– Àéà ßhìÿä, à ñÿíèí î áàøûíà ãîéäóõëàðû òàæ áîø ãàëñûí, áÿñ ñÿí
äåéèðäèí áèð-áèðèìèçè óíóòìàéàõ. Èíäè éåääè-ñÿêêèç àéäû êû, ìÿí òÿêòÿíhà éîõñóëëóõ è÷èíäÿ ãàëìûøàì. Ñÿí äÿ áó ìÿðÿòÿ ãàëìûøû áàøûíà ãîéóô
êåô ÷ÿêèðñÿí. Áÿñ äåìèðñÿí éàçûõ Ùöììÿò hàðàäà ãàëäû?
ßhìÿä øàh ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Ãàðäàø äöç äåéèðñÿí. Áó çÿhðèìàð âÿçèôÿ ÷îõ àõìàõ øåé èìèø. Ñÿíè
òàìàì óíóòìóøäóì.
– Ãàðäàø, íÿ îëóô ñÿíÿ? Ñÿí âåðäèéèí ñþçö håø éàäûíà ñàëìûðäûí?
ßhìÿä øàh:
348
349
– Àé àõìàã, hàðäàí éàäûìà ñàëàéäûì. Åëÿ áèëèðñÿí ñÿí îëñàí ìÿíè
èíäè àõòàðûô òàôìûøäûí?! Îíó áèë êè, øàhëûõ éàìàí øåéäè. Áèçèì êèìè
ýþðìÿìèø àäàì äà ëàï þçöíö èòèðèð. Àç ãàëûð êû, âÿçèð-âÿêèëÿ äÿ ñàëàì
âåðìÿñèí.
– Èíäè, äå ýþðöì, ìÿí íåéëÿìÿëèéÿì?
ßhìÿä øàh âÿçèðè ÷àüûðûð âÿ òàïøûðûð êè, Ùöììÿòè ôèëàí ìàhàëà õàí
òÿ’éèí åëÿéèðÿì. Ñàâàhäàí ýþíäÿðèí ýåòñèí.
Áÿëè, Ùöììÿò áþéöê áèð ìàhàëûí õàíû îëóð. Ùàìû áàøûíà àíä è÷èð. Ùå÷
êÿñè èíúèòìèð. Êèì öñòöíÿ íÿ èøÿ ýÿëñÿ, éåðèíäÿæÿ äöçÿëäèð. Òàôøûðûð êû,
ãóëëóõ÷óëàð áèð íÿôÿðè èíúèòñÿ ÿëèìíÿí ãóðòàðìûéàæàõ. Àíúàõ ÿìð âåðèð êè,
þëö äöøÿíäÿ ìÿíñèç äÿôí åòìÿñèííÿð. Ãóëàüûíà äåìÿëè ñþçöì âàð.
Úàìààòûí äà õàííàí íàðàçûëûüû åëÿ òÿêúÿ þëöíöí äÿôí èøè èìèø. Ñþç
äöøÿíäÿ äåéÿðìèøäÿð:
– ßøè, êèøèíèí ñÿõàâÿòèíÿ, àäàìëûüûíà ñþç éîõäó. Ðÿèééÿòèí ãÿäðèíè
áèëèð. Áèðúÿ áó þëöíöí ãóëàüûíà íÿ äåäèéèíè àííûéà áèëìèðèê. Åëÿ îëóð êó,
õàí ýÿëèô ÷àòìûð. Ö÷ ýöíëÿ þëöíö äÿôí åäÿ áèëìèðèê.
Ùöììÿò õàííûüûíû åëÿìÿêäÿ îëñóí, èíäè ñèçÿ õÿâÿð âåðèì, ßhìÿä
øàhäàí. ßhìÿä øàh âÿçèðèíè éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Âÿçèð, äåéèðÿì áèð ÷ûõûì þëêÿíè äîëàíûì. Ýþðöì õàëãûí âÿçèééÿòè,
äîëàíûøûüû íåæÿäè?
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, ßhìÿä øàh þëêÿíè õåéëè äîëàøàííàí ñîíðà àõûð êû,
ýÿëèô Ùöììÿòèí õàí îëäóüó ìàhàëà ÷ûõûð. Áàõûð êû, hÿð éåðäÿ ðàçûëûõ
åäèëëÿð. Àììà þëöíöí ãóëàüûíà ñþç äåìÿê èøèíäÿ áèð áàëàúà ýèëåéëÿíèðëÿð.
ßhìÿä øàh Ùöììÿòèí éàíûíà ÷àòûô, îíóííàí ýþðöøöô-þïöøÿííÿí ñîíðà
äåéèð:
– Ùàëàëäû ãàðäàø, úàìààò ñÿíäÿí ÷îõ ðàçûäû. Àíúàã äåäèëÿð êè, þëöíöí
ãóëàüûíà íÿ èñÿ äåéèðñÿí. Ìÿí äÿ ÷îõ ôèêèððÿøäèì, áèð øåé ãàíà áèëìÿäèì.
Î íÿ àäÿòäè êè, åëÿ äÿá ãîéóôñàí?
– Âàëëàh, hÿð íÿ ñîðóøóðñàí, ñîðóø. Áèðúÿ î ìÿñÿëÿíè ñîðóøìà,
äåìèéÿæÿì.
ßhìÿä øàh äàhà äà ìàðàãëàíûð êû, éÿ’ãèí áèð øåé áèëèð, þçö äåìèð. ßë
÷ÿêìèð êè, äå ýþðöì, þëöíöí ãóëàüûíà íÿ äåéèðñÿí?
Ùöììÿò èñÿ ìàòàhû áàhà ñþç êèìè èêè àéàüûíû áèð áàøìàüà äèðèéèð êè,
äåìÿðÿì.
Àõûðäà ßhìÿä øàh äåéèð:
– ßøøè, áèçèì ñèððèìèç àéðû hà äåéèë, äåìèðñÿí. Ìÿí þëöì äå ýþðöì,
þëöíöí ãóëàüûíà íÿ äåéèðñÿí?
Ùöììÿò úèääè ýþðêÿì àëàðàõû äåéèð:
– Þëöëÿðÿ äåéèðÿì êè, à éàçûõëàð, ýþðöí íÿ ýöíÿ ãàëûôñûíûç êè, øàhûíûç
ßhìÿääè, õàíûíûç Ùöììÿò. Ýåäèí, úàíûíûçû áèçäÿí áèð éîëëóõ
ãóðòàðûðñûíûç.
ßhìÿä øàh ýöëÿ-ýöëÿ äåéèð:
– Ùàëàëäû ñÿíÿ Ùöììÿò, àììà ñþçöí äöçöíö äåéèôñÿí.
350
351
ÊÅ×ßËÈÍ ÍÀÛËÛ
Áèðè âàðûéìûø, áèð éîõóéìóø, áèð ãàðû, áèð äÿ áóíóí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû
êå÷ÿë áèð îüëó âàðûéìûø. Áóííàð êàñûôëûõíàí þìöð-ýöí êå÷èðèð, éàðûòîõ,
éàðûàú áèð òÿhÿð äîëàíûëëàðìûø.
Âàõò î âàõò îëóð êó, ãóðâàííûõ áàéðàìû ýÿëèð éåòèøèð. Ãàðû áàõûð êû,
ãîíóì-ãîíøóíóí hàìûñû ãóðâàíà ãîéóí áÿñäèéèô, ãî÷ ñàõëàéûô. Àììà
áóííàðûí êÿñèëÿñè håø íÿéè éîõäó. Ãàðû ÷îõ ôèêèððÿøèð, ýþòöð-ãîé åëÿéèð, áèð
éàíà ÷ûõàðÿ áèëìèð. Àõûðäà ÿëàøñèç ãàëûô êå÷ÿëÿ äåéèð:
– Àé áàëà, ãóðâàííûõ ýÿëèô éåòèøèô. Ãîéóííàí, ãóçóäàí êÿñèëìèøèê,
èêèæÿ þêöçöìöç ãàëûô. Íÿ òÿhÿð åëèéÿê, håø þçöì äÿ áèëìèðÿì. Ýÿë
þêöçöí áèð òàéûíû êÿñèô ãóðâàííûüû éîëà ñàëàõ.
Êå÷ÿë äåéèð:
– Àé àíà, éàõøû þêöçö êÿñäèê. Ãóðâàííûüû éîëà ñàëäûõ. Áÿ éàçäà úöòÿ
íÿ ãîøàæûéûõ. Áèçÿ ÿêèí ÿêìÿéÿ, òîõóì ñÿïìÿéÿ, éåðè äûðìûõëàìàüà
þêöçö êèì âåðÿæÿh.
Ãàðû äåäè:
– Àé áàëà, àëëàh êÿðèì àëëàhäû. Î âàõòà êèìè éåòèðÿð.
– Áÿ, áÿëêÿ éåòèðìÿäè?
Ãàðû:
– Éåòèðìÿñÿ íåéíèéÿê, þêöçöí éåðèíÿ ìÿíè ãîøàðñàí.
– Áàõ, þçöí áèë, þêöçö êÿñ äåéèðñÿí, êÿñÿæÿì. Àììà éàçà ãÿäÿð
àëëàh éåòèðìÿñÿ, úöòÿ ñÿíè ãîøàæàì.
Ãàðû äåéèð:
– Ýåò, ýÿòè þêöçö êÿñ. Îëìàñà, ñþçöìöç ñþçäö.
Êå÷ÿë þêöçö éûõûô êÿñèð. Áóííàð ãóðâàííûüû éîëà ñàëûëëàð. Àé êå÷èð, ýöí
äîëàíûð, ÿêèí âàõòû ýÿëèô ÷àòûð. Åâäÿ îòóðìàõíàí àëëàh àäàìà þêöçìö
éåòèðÿæÿh. Ùàìû úöòö ñàçäûéûô áàøäûéûð ÿêèíÿ.
Êå÷ÿë ãàðûéà äåéèð:
– Àðâàä, þçöí ýþðöðñÿí êè, hàìû ÿêèíÿ áàøäûéûô. Èíäè øÿðòèìèç øÿðòäè.
Ùàçûððàø èíäè ñàâàh ñÿíè àïàðûô úöòÿ ãîøàæàì.
Ãàðûíûí ÿëÿúè íÿéäè. Ñàâàh äóðóô êå÷ÿëíÿí ýÿëäè þðöøÿ. Êå÷ÿë
áîéóíäóðóüóí áèð òàéûíà þêöçö, î áèðè òàéûíà äà ãàðûéû ãîøäó. Ñîíðà
ãàì÷ûéû ÿëèíÿ àëûô äöøäö ãàðûíûí úàíûíà. Áèð-èêè ãàì÷û âóðàííàí ñîíðà
ãàðûíûí äèçè éåðÿ ýÿëäè. Íîëàæàõäû ãàðû úöòìö ÷ÿêÿæÿéäè. Áóííàð ãàëñûí
áóðäà, ñèçÿ õÿâÿðè ïàäøàhíàí âÿçèðèííÿí âåðèì.
Åëÿ áó hàëäà ïàäøàh þç âÿçèðèéíÿí îâäàí ãàéûäûðìûø. Óçàõäàí áàõûô
ýþðöð êö, áèð íÿôÿð áîéóíäóðóüóí áèð òÿðÿôèíÿ þêöç, î áèðè òÿðÿôèíÿ èñÿ
ãîúà áèð ãàðûéû ãîøóô éåð ÿêèð.
– Âÿçèð, áó íÿ îëàí èøäè. Àäàì ãîøóôëàð úöòÿ.
Âÿçèð äåéèð:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí äÿ ýþðöðÿì. Àììà áàø à÷à áèëìèðÿì, áó íÿ
îëàí èøäè. Éàõøûñû áóäó, ýåäÿh ýþðÿh áóíó êèì åëèéèô, íèéÿ åëèéèô.
Ïàäøàhíàí âÿçèð àòû ñöðöô ÷àòûëëàð áóííàðûí éàíûíà.
Ïàäøàh äåéèð:
– Àéà êå÷ÿë, áó íÿ èøäè. Áó ãîæà ãàðûéû íèéÿ úöòÿ ãîøóôñàí.
– Øàh ñàü îëñóí, ìÿíèì âàðûì-éîõóì áèð úöò þêöçöì âàðûéäû. Áó
ýþðäöéöí ãàðû öñòöìö êÿñèô ãóðâàííûõäà þêöçöí áèðèíè êÿñäèðäè êè, éàçà
êèìè àëëàh áèçÿ þêöç ÷àòäûðìàñà, áîéóíäóðóüà ìÿíè ãîøàðñàí. Èíäè ìÿí
äÿ ÿëÿøñèç ãàëûô ãàðûéû ãîøìóøàì êû, éåðèìè áèð òÿhÿð ÿêèì.
– Êå÷ÿë, ãàðûéû à÷ áóðàõ. Ñàâàh òàïøûðàðàì ñÿíÿ áèð þêöç âåðÿëëÿð.
Êå÷ÿë ãàðûéû à÷ûô áóðàõäû. Ñàìû éàçûõ àðâàäûí áîéíóíó éàðà åëÿìèøäè.
Êå÷ÿë ñàâàhûí ýþçö à÷ûëìàìàø ïàäøàhûí áàðèýàhûíûí àüçûíû êÿñäèðäè.
Ïàäøàhûí áèð úöò âóðàüàí êÿëÿñè âàðûéäû. Àäàì-çàä éàõûí äöøÿñè
äþéöëäö. Ùåø êèì ãîðõóñóííàí îíà éàõûí ýåäÿ áèëìèðäè. Ãàâàüûíà êå÷ÿíè
âóðóô þëäöðöðäö. Ïàäøàh ãóëëóõ÷óëàðûíà òàôøûðäû êû, î âóðàüàí êÿëèéè
êå÷ÿëÿ ýþñòÿðèí. Îíñóç äà êå÷ÿëè âóðóô þëäöðÿæÿh. Êå÷ÿë îíó àïàðàìû
áèëÿð?
Ãóëëóõ÷óëàð êå÷ÿëè òþâëÿéÿ àïàðûô êÿëÿíè îíà ýþñòÿðèô äåäèëÿð:
– Áàõ, î ýþðäöéöí êÿëÿ ñÿíèíäè. Àïàð ýåò. Ïàäøàh ñÿíÿ âåðèôäè.
Êå÷ÿë èøè áàøà äöøìöøäö. Îíà ýþðÿ êÿëÿíè ö÷-äþðä ýöí àæ ãîéóô, îíóí
éàíûíà öçöêìÿäè. Äþðä ýöííÿí ñîíðà êå÷ÿë ýÿëèô êÿëÿíèí ãóëàüûííàí
òóòóô àïàðûô úöòÿ ãîøäó. Áàøäàäû áóíà àç-àç îò âåðìÿéÿ. Áó ìèíâàëíàí
êå÷ÿë áèð hÿôòÿéÿ áóíóí íàìûíû àëûô úöòÿ åëÿ þðýÿòäè êè, ýÿë êè, ýþðÿñÿí.
Êÿëÿ þêöçäÿí äÿ éàõøû-éàõøû èøäÿìÿéÿ áàøäàäû.
Àðàäàí áèð ìöääÿò êå÷ÿííÿí ñîíðà ïàäøàh âÿçèðÿ äåéèð:
– Âÿçèð, î êÿëèéè áàüëàäûí êå÷ÿëèí áîüàçûíà. Áèð ýåäÿh ýþðÿh éàçûõ
êå÷ÿëèí áàøûíà íÿ ýÿëäè. Þëäöìö, ãàëäûìû?
Ïàäøàhíàí âÿçèð ýÿëèô ýþðöð êö, êå÷ÿë äöçö-äöíéàíû øóìëóéóôäó.
– À êå÷ÿë, hÿëÿ ñàüñàí?
Êå÷ÿë äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, áèëèðÿì íÿéÿ èøàðÿ âóðóðñàí. Àíúàã êå÷ÿëÿ òîâ
ýÿëìÿê î ãÿäÿð äÿ àñàí äåéèë.
352
353
– À êå÷ÿë, áó êÿëè íÿ òÿhÿð þðýÿòäèí?
– Áó ìÿíèì ÿëèìäÿ íÿ ÷ÿòèí èøäè. Éöç áåëÿ êÿë îëà áèð àéà hàìûñûíûí
õàìûíû àëàðàì.
Ïàäøàh êå÷ÿëèí éàíûííàí ãàéûäàííàí ñîíðà þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè: ìÿíèì
ãûçûì éåðèííÿí äóðóô ÷þðÿéèíè éåìÿéÿ äÿ òÿíáÿëëèê åëèéèð. Äÿëè øåéòàí
äåéèð áóíó âåð êå÷ÿëÿ. Áÿëêÿ áóíó î àäàì åëèéÿ.
Ïàäøàh àðâàäûííàí ìÿñëÿhÿòëÿøÿííÿí ñîíðà ãûçû áèð ýÿúàâÿéÿ ãîéóô
ýþíäÿðäè êå÷ÿëèí åâèíÿ. Þçö äÿ êå÷ÿëÿ èñìàðûø ýþíäÿðäè êè, ÿýÿð áó ãûçû
þéðÿäÿ áèëñÿ, îíó äöíéà ìàëûííàí ãÿíè åëèéÿæÿì.
Èíäè ñèçÿ õÿâÿðè êå÷ÿëäÿí âåðèì. Êå÷ÿë ãûçû êÿúàâÿäÿí äöøöðöá åâÿ
ýÿòèðÿííÿí ñîíðà àíàñûíà ìþhêÿì-ìþhêÿì òàôøûðäû:
– Àðâàä, îëìóéà-áèëìèéÿ áóíà ìÿííÿí àéðû áèð òèêÿ ÷þðÿê âåðÿñÿí.
Áó íÿ èø ýþðñÿ, îíà áèíÿí äÿ ÷þðÿê éåìÿëèäè.
Êå÷ÿë ñàâàh òåçäÿí éåðèíäÿí ãàëõûô èøÿ ýåäèð. Àõøàì ãàéûäàí êèìè
àíàñûííàí ñîðóøóð:
– Àíà, áó áþéöí áèð èø ýþðöôìö?
Ãàðû äåäè:
– Äóðóô àëòûíäàêû ïàëàçû ÷ûðïûô.
– Îíäà ýÿë áóíà áèð òèêÿ ÷þðÿê âåð.
Ýåúÿíè éàòûëëàð. Ñàâàh îëàíäà êå÷ÿë àíàñûíà äåéèð:
– Àíà, èíäè ìÿí èøÿ ýåäèðÿì. Èø ýþðäö, ýþðìÿäè ìÿíñèç ìóíà ÷þðÿê
âåðìÿ.
Àõøàìöñòö êå÷ÿë èøäÿí ãàéûäàíäà àíàñûííàí ñîðóøäó:
– Àíà, áó áþéöí íÿ èø ýþðöô?
Ãàðû äåäè:
– Áàëà, áþéöí ãûç àéàüà ãàëõûô éàòäûüû òàõòûí áèð òÿðÿôèíè ñöïöðöô ýåíÿ
éåðèíÿ ýèðäè.
– Ýÿòè, áóíà èêè òèêÿ ÷þðÿê âåð.
Ñàâàh ïàäøàhûí ãûçû åâè éàðûéà ãÿäÿð ñöïöðöð. Êå÷ÿë àõøàì åâÿ
ýÿëÿíäÿ îíà ÷þðÿêíÿí áàðàâàð áèð àç ïåíäèð äÿ âåðèð.
Î áèðè ýöí ãûç äóðóô îòàüû òàìàì ñöïöðöð. Êå÷ÿë àõøàì îíóí ÷þðÿéèíè
àðòûðûð. Áèð àç äà õþðÿê âåðèð.
Ãûç èøäÿäèêúÿ êå÷ÿë îíóí ÷þðÿéèíè àðòûðûð. Àõûðäà åëÿ îëóð êè, ãûç
ñàâàhäàí àõøàìà êèìè ãàïû-áàæàéíàí ÿëëÿøèð. Áåëÿ îëàíäà êå÷ÿë àíàñûíà
äåéèð:
– Àíà, èííÿí ñîíðà ãûç áèçíÿí áàðàâàð íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿ, ÷þðÿê éåéÿ
áèëÿð.
Áèð ýöí áåëÿ, áåø ýöí áåëÿ. Àðàäàí áèð íå÷ÿ àé êå÷ÿííÿí ñîíðà ïàäøàh
ãûçûíûí äàëûíúà ýÿëèð êè, ýåäèì ýþðöì áèçèì ãûçûí áàøûíà íÿ èø ýÿëäè.
Ïàäøàh ýÿëèô è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ãûç äóðóô ãà÷ûð àòàñûíûí ãàâàüûíà. Áèð àç
hàë-âÿçèééÿòäÿí õÿâÿð òóòàííàí ñîíðà ãûç äóðóô áèð ãàâ, áèð äèø ñàðûìñàõ,
áèð äÿíÿ äÿ ñàðûìñàõäþéÿíè ýÿòèðèô äÿäÿñèíèí ãàâàüûíà ãîéóô äåéèð:
– Äÿäÿ, áèð áó ñàðûìñàüû äþé.
Ïàäøàh èøè áàøà äöøöð. Áèëèð êû, êå÷ÿë ãûçû áó éîëíàí þéðÿäèô, àäàì
åëèéèô.
Êå÷ÿë àõøàì åâÿ ýÿëÿíäÿ ýþðöð êö, ïàäøàh áóíóí åâèíäÿ îòóðóô,
ãàâàüûíäà áèð ãàô, ÿëèíäÿ áèð äÿíÿ ñàðûìñàõäþéÿí âàð. Éàâàø-éàâàø
òàããûëäàäûð.
Êå÷ÿë ïàäøàhà ñàëàì âåðèô åâÿ êå÷èð. Áèð àç îðäàí-áóðäàí äàíûøàííàí
ñîíðà êå÷ÿë ñîðóøóð:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, håø ãûçûíû éîõëóéóô åëèéÿ áèëäèíìè. Ùåø äÿéèøèôìè?
– Êå÷ÿë, äÿéèøèëèô äÿ ñþçäö? Äåíÿí êè, î ãûçäàí áèð ÿñÿð-ÿëàìÿò
ãàëûôìû?
Ñîíðà ïàäøàh êå÷ÿëÿ äåäè:
– Áàëà, èíäè êè, ìÿíèì ãûçûìû ñÿí àäàì åëÿäèí, îíó ñÿíÿ âåðÿæÿì.
– Äàhà î ñÿíèí þç èøèíäè.
Ïàäøàh ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ òîé åëèéèô ãûçûíû êå÷ÿëÿ âåðäè. Îííàð øàäõöððÿì þìöð-ýöí ñöðöô éåðÿ êå÷äèëÿð. Ñèç äÿ éåéèí, è÷èí, äþâðÿ êå÷èí.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö. Áèðè ìÿíèì, áèðè þçöìöí, áèðè äÿ íàüûë
ñþéëèéÿíèí. Ñèç ñàü, ìÿí äÿ ñàëàìàò.
354
355
ÊÅ×ßË ÁßÄßËÈÍ ÍÀÛËÛ
Íàüûë-íóüóë áèëìÿðÿì, áèëñÿì äÿ ñþéëÿìÿðÿì. Øàhäàí ýÿëìèø
íþêÿðÿì, äèíìÿ, ãàâûðüàëàðûíû ñþêÿðÿì. Ñèçÿ êèìíÿí äàíûøûì, êèìíÿí
äåéèì, êå÷ìèøäÿðäÿ áèð ãîæà ãàðû âàðûéìûø. Áó ãàðûíûí ýþçöíöí àüûãàðàñû, àìàí-çàìàí êå÷ÿë áèð îüëó âàðûéìûø. Êå÷ÿë äàíà îòàðàðìûø.
Äàíàäàí àëäûüû hàõíàí áèð òÿhÿð äîëàíàðìûøäàð. Ýöííÿðèí áèðèíäÿ êå÷ÿë
àíàñûíû éàíûíà ÷àüûðûô äåéèð:
– Àíà, ýåò ïàäøàhûí éàíûíà, ãûçûíû ìàíà àë.
Ãóëàõëàðûíà èíàíìàéàí àðâàä håø íÿ äåìÿäÿí ìàòäûì-ìàòäûì
êå÷ÿëèí öçöíÿ áàõûð.
– Öçöìÿ íèéÿ áàõûðñàí? Ñÿíÿ äåäèì êè, ýåò ïàäøàhûí ãûçûíû ìàíà àë.
Àðâàä äèëëÿíèð:
– Àé êå÷ÿë, äÿëè-çàä îëìóéóôñàí êû? Íÿ äàíûøäûüûíû hå÷ þçöí
áèëèðñÿíìè? Ïàäøàhûí ãûçûíû ïàäøàhà òàé àäàì èñòèéÿð. Ñÿí áèð êå÷ÿë
îëäóüóí éåðäÿ ïàäøàh ñÿíÿ ãûç âåðÿðìè? Ýåò àüëûíû áàøûíà òîôëà, àéàüûíû
éîðüàíûíà ýþðÿ óçàò.
Êå÷ÿë hèðñäÿíäè:
– Àíà, ñàíà íÿ äåéèðÿì, îíà äà áàõ. Éîõñà áàøûìû ýþòöðöô áó
äàüûëìûøäàí àéàüûì òóòàíà êèìè ýåäÿæÿì. Ñÿhÿð òåçäÿí ìÿí äàíàëàðû
÷þëÿ àïàðàæàì,ñÿí äÿ åë÷èëèéÿ ýåäÿðñÿí.
ßëÿúè êÿñèëÿí àðâàä äåäè:
– Éàõøû áàëà , ñÿí äåéÿí îëñóí.
Áÿëè, î ýåæÿíè èëàí âóðàí éàòäû, êå÷ÿë éàòìàäû. Ñàâàhû äèðèýþçäö àøäû.
Ñàâàh òåçäÿí êå÷ÿë äàíàëàðû ãàâàüûíà ãàòûô þðöøÿ àïàðäû.
Êå÷ÿë àíàñûíû ñÿâèðñèçëèêíÿí ýþçäÿìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ êå÷ÿëèí
àíàñûííàí õÿâÿð âåðèì. Êå÷ÿëèí àíàñû íÿ ãÿäÿð ýþòöð-ãîé åëÿäè, ýþðäö êö,
óòàíûð. Ïàäøàhûí höçóðóíà ýåòìÿêäÿí ÷ÿêèíäè. È÷èíè éåéÿ-éåéÿ ãàëûô
åâäÿí åøèéÿ ÷ûõà áèëìÿäè. Êå÷ÿë ýÿëÿí êèìè ñîðóøäó:
– Àíà, íÿ îëäó? Ïàäøàhû ýþðÿ áèëäèíìè?
– À êå÷ÿë, âàëëàh óòàíäûüûìíàí ýåäÿ áèëìÿäèì. ×îõ ôèêèððÿøäèì,
ýþòöð-ãîé åëÿäèì, áèð øåé ÷ûõàðäà áèëìÿäèì.
Ùèðñëÿíìèø êå÷ÿë äåäè:
– Áèëèðÿì, îíñóç äà ñÿí ìÿíè îüóë ýþçöíäÿ ýþðìöðñÿí. Ñÿíèí
éàíûíäà äàhà äóðà áèëìÿðÿì. Èííÿí ñîíðà öçöìöç à÷ûëàð, éîëà ýåòìÿðèê.
Éàõøûñû îäó êó, ñàâàhäàí áàøûìû ýþòöðöì ýåäèì.
Åëÿ áèë àðâàäûí áàøûíà áèð ãàçàí ãàéíàð ñó òþêäöëÿð. Êå÷ÿëèí òÿðñèí áèðè
îëäóüóíó àíàñû éàõøû áèëèðäè. ßëÿøñèç ãàëàí éàçûõ àðâàä êå÷ÿëÿ äåäè:
– Îüóë, ñÿí ýåòñÿí ìÿíè êèì äîëàíäûðàð? Ñàâàhû äà ýþçëÿ, ýåäèì
ýþðöì ïàäøàh íÿ äåéèð. Âåðìÿñÿ, äàhà íåéíèéÿ áèëÿðÿì.
– Àé àðâàä, ñÿí ýåò, âåðìÿñÿ äàëûñûíäà ñÿíèí èøèí éîõäó.
Ãÿðÿç, áàøàüðûñû îëìàñûí îííàð ýåæÿíè ñÿhÿð åëÿäèëÿð. Ñàâàhûí ýþçö
à÷ûëàí êèìè êå÷ÿë þðöøÿ ýåòäè, àíàñû èñÿ øÿhÿðÿ ïàäøàhûí éàíûíà éîëà
äöøäö. Àðâàä ýÿëèô ïàäøàhûí åë÷è äàøûíäà ÿéëÿøäè. Ïàäøàh ïÿíúÿðÿäÿí
áàõàíäà ýþðäö êö, úûð-úûíäûð ýåéèìëè áèð ãàäûí åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ îòóðóô.
Àäàì ýþíäÿðäè êè, ýåò ýþð î äèëÿí÷è íÿ èñòèéèð? Îíó éîëà ñàë. Àäàì òåç
þçöíö éåòèðèô ãàäûíà äåäè:
– Àé àðàâä, åë÷è äàøûíäà îòóðìàõäà ìÿãñÿäèí íÿäè? Äå ýþðöì, íÿ
èñòèéèðñÿí?
– Ïàäøàhûí þçöíö ýþðìÿëèéÿì. Ýþðìÿñÿì, ýåäÿí äåéèëÿì.
Ùÿìèí àäàì êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûäûô ïàäøàhà äåäè:
– Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, î ãàäûí ñÿíè ýþðìÿê èñòèéèð. Äåéèð êè,
ïàäøàhû ýþðìÿñÿì, håø éàíà ýåäÿí äþéöëÿì.
– Ýåò, îíó ÷àüûð ýÿëñèí.
Ãàäûíû ïàäøàhûí höçóðóíà ýÿòèðäèëÿð.
– Íÿäÿí þòðö ýÿëèôñÿí?
Àðâàä áèð òÿhÿð þçöíö ÿëÿ àëûô äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, óòàíûðàì, åëÿ ñþçäö êö, håø äåìÿéÿ öçöì ýÿëìèð.
– Áóðà ïàäøàh höçóðóäó. Íÿ äÿðäèí îëñà, óòàíìà äå.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ýþçöìöí àüû-ãàðàñû áèðæÿ îüëóì âàð. Àäûíà äà
Êå÷ÿë Áÿäÿë äåéèëëÿð. Ìÿíè äÿíý åëÿéèô êè, ïàäøàhûí ãûçûíû ìàíà èñòÿ.
Ïàäøàh áÿðê hèðñäÿíèô éåðèíäÿí äèê äóðäó. Àíúàã òåç þçöíö ÿëÿ àëûô
äåäè:
– Àé àðâàä, ýåò îüëóíó éàíûìà ýþíäÿð.
Àðâàä ïàäøàhûí höçóðóííàí ìöðÿõõÿñ îëóô áèð áàøà þçöíö âåðäè
êÿíäÿ òÿðÿô. Åâèíÿ ÷àòàíäà àðòûõ ãàø ãàðàëìûøäû. Ýþðäö êö, êå÷ÿë ýÿëèô
îíó ýþçäöéöð.
Êå÷ÿë òÿëÿñèê äèëëÿíäè:
– Õåéèð õÿâÿðíÿí ýÿëÿñÿí, àé àíà!
– Õåéèðäè, àé áàëà!
Êå÷ÿë ãîëëàðûíû à÷ûô àíàñûíûí öç-ýþçöíö ãóçó êèìè éàëàäû.
Ñåâèíæÿê ñîðóøäó:
– Áÿ íÿ äåäè, àíà?
– Äåäè êè, êå÷ÿë Áÿäÿëè ýþíäÿð höçóðóìà, ýþðöì íåæÿ îüëàíäû?
Ãûçûìû âåðìÿéÿ äÿéÿðìè?
Êå÷ÿë áàøäàäû þçöíö éûüûô-éûüûøäûðìàüà. Öçöíö òÿðàø åòäè,
ïàëòàðëàðûíûí ñþêöêëÿðèíè òèêäè, àíàñûíà éàìàõ ñàëäûðäû. Áèð ñþçíÿí áàøäàí
àéàüà þçöíÿ ÿë ýÿçäèðèô øóìàë áèð îüëàí îëäó. Ñàâàh à÷ûëàí êèìè åëÿìèéèô
òÿíáÿëëèê þçöíö âåðäè ïàäøàhûí åë÷è äàøûíûí öñòöíÿ. Êå÷ÿë îòóðóô
ýþçäÿìÿêäÿ îëñóí, ñèçÿ ïàäøàhäàí äåéèì. Ïàäøàh ïÿíúÿðÿäÿí áàõàíäà
ýþðäö êö, åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿ áèð îüëàí îòóðóð. Éàäûíà äöøäö êö, áó
äöíÿí ýÿëÿí àðâàäûí îüëó êå÷ÿë îëàæàõ. Ãóëëóã÷ó ÷àüûðûô äåäè:
– Ýåò, åë÷è äàøûíûí öñòöíäÿêè îüëàíû höçóðóìà ýÿòèð.
Áèð àç êå÷ìÿìèø êå÷ÿë ïàäøàhûí òàõòû þíöíäÿ äèç ãàòäûéûô òÿ’çèì åòäè.
– Êå÷ÿë Áÿäÿë, äå ýþðöì ñÿí íÿ úöð’ÿòíÿí àíàíû ìÿíèì éàíûìà
356
357
åë÷èëèéÿ ýþíäÿðèôñÿí? Ñÿí áèëìèðñÿí êû, ìÿí ïàäøàh, ñÿí èñÿ áèð éîõñóë
êå÷ÿëñÿí. Ùåø êå÷ÿëäÿí äÿ ïàäøàhà éåçíÿ îëàðìû? Ìÿí àíàí çÿíÿí
õåéëàüû îëäóüóíà ýþðÿ îíà äåéèô äîëàøìàäûì. Èíäè ñÿíè áèð ýöíÿ ñàëûì êû,
éàðàíäûüûí ýöíÿ ïåøìàí îëàñàí.
Êå÷ÿä äåäè:
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí íÿ ïèñ èø òóòìóøàì êû, áó ãÿäÿð
hèðñäÿíèðñÿí? Âåðìèðñÿí âåðìÿ. Ãûçû éöçö èñòèéÿð, áèðè äÿ àëàð. Áèð äÿ êè,
ñÿí ìÿíè ïèñäèêíÿí éîëà ñàëàíäà áóíó áöòöí þëêÿ åøèäÿæÿê âÿ ñÿíèí àäûíà
éàõøû îëìóéàæàõ. Ìÿí ñÿíèí ðÿèééÿòèíÿì, êàñûâëûüûì äà ñÿíèí àäûíàäû,
âàððûëûüûì äà.
Ïàäøàh ýþðäö êö, êå÷ÿë àüûëëû àäàìà îõøóéóð. Îäó êó, îíó áàøäàí
åëÿìÿê ö÷öí äåäè:
– Ìÿíèì áèð þêöçöì âàð. Àïàð îíó áàçàðäà ñàò, ýþðöì íåæÿ ñàòûðñàí?
Àëûø-âåðèøè áàæàðûðñàí, éà éîõ? Ñîíðà äà ýÿë éàíûìà, ñàíà éàõøû òîé åëÿéèô
ãûçû âåðÿæÿì ñàíà.
Ïàäøàh áèëèðäè êè, ëîòóëàð áàçàðäà êå÷ÿëÿ àìàí âåðìÿç êè, þêöç ñàòñûí.
Õöëàñÿ, êå÷ÿë ðàçû îëäó. Þêöçö âåðäèëÿð êå÷ÿëèí éåäÿéèíÿ. Êå÷ÿë áàçàðà
òÿðÿô öç òóòäó. ×àòàíäà ýþðäö êö, ìàë-ãàðà ñàòàí ÷îõ äåéèë. Ñåâèíäè êè,
þêöçö éàõøû ãèéìÿòÿ ñàòàæàì, ïàäøàhûí äà éàíûíäà öçöì àü îëàæàõ.
Êå÷ÿë þêöçö ÷ÿêèô áàçàðûí è÷íäÿ áèð éåðäÿ äàéàíûô ìöøòÿðè ýþçäÿäè.
Áàõäû êû, hå÷ þêöçöí êåôèíè ñîðóøàí éîõäó. Êå÷ÿë þêöçöí áþéðöíäÿ
áîéíóíó áöêöô õåéëè äóðìóøäó êó, áèð íÿôÿð éàõûííàøûô äåäè:
– Àéà, äå ýþðöì áó ãàçûíà íÿ ãÿäÿð âåðèì?
Áó ñþç åëÿ áèë êå÷ÿëÿ øèëëÿ êèìè à÷ûëäû. Êå÷ÿë hèðñäè-hèðñäè äåäè:
– Íÿ äåéèðñÿí? Ùÿëÿ áèð äå ýþðöì?
Ìöøòÿðè äèëëÿíäè:
– Äåéèðÿì ãàçûíà íÿ ãÿäÿð âåðèì?
– Àéà, êîðñàí? Áó áîéäà ãàç îëàðìû? Éîõñà, þêöçíÿí ãàçû
ñåøìèðñÿí?
Ìöøòÿðè þçöí áèëÿðñÿí, äåéèô óçàõëàøäû.
Îâãàòû òÿëõ îëìóø êå÷ÿë ìöøòÿðè ýþçäÿìÿéÿ áàøäàäû. Áèð õåéëè
êå÷ÿííÿí ñîíðà áèð íÿôÿð àäàì þêöçöí î òÿðÿô, áó òÿðÿôèíÿ êå÷èô äåäè:
– Àéà, áó òîéóüóíà íÿ âåðèì?
Êå÷ÿë îä ýþòöðäö:
– ßøè, áó íÿ ëîòóëóõäó åëèéèðñèíèç ìÿíèì áàøûìäà? Áèðèíèç ýÿëèðñèíèç
ãàçûíà íÿ âåðèì? Áèðèíèç ýÿëèðñèíèç, òîéóüóíà íÿ âåðèì?
Ìöøòÿðè äåäè:
– Ãàðäàø, àæûüûí òóòìàñûí, áóðà áàçàðäû. Þçöí áèëÿðñÿí, ñàòìûðñàí,
ñàòìà.
Êå÷ÿë ýþðäö êö, ìöøòÿðè äÿ ÷ûõûô ýåòäè. Êå÷ÿëèí ýþçö áàçàðäà ãàëäû.
Àðòûõ ýöí áàòìàõ öçðÿ èäè. Áèð íÿôÿð éàõûííàøûô äåäè:
– Ãàðäàø, áó úöúÿíÿ íÿ âåðèì?
Êå÷ÿë ýþðäö êö, éîõ, äàhà hèðñäÿíìÿéèí éåðè äåéèë. Äîüðóäàí äà,
áàçàðäû. Ùÿðÿ áèð øåé äåéÿæÿê. Àíúàõ éåíÿ ýåäèì þêöçöìÿ ãàç äåéÿíÿ
ñàòûì. Î áóííàðäàí èíñàôëûéìûø.
ßëàæñûç ãàëàí êå÷ÿë þêöçö ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áèðèíæè ìöøòÿðèíèí éàíûíà àïàðûô
äåäè:
– Ãàðäàø, þêöçöìÿ íÿ âåðèðñÿí?
Ìöøòÿðè äåäè:
– Þêöçöíÿ éîõ åé... ìÿí äåäèì êû, ãàçûíà íÿ âåðèì?
– Éàõøû, åëÿ ñÿí äåéÿí îëñóí. Ãàçûìà íÿ âåðèðñÿí?
Õöëàñÿ, áàøûíûçû íÿ àüðûäûì. Îíëàð ðàçûëàøäûõäàí ñîíðà þêöçö ëîòó
àïàðûô ýåòäè. Êå÷ÿë ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè. Íàüàéûðñûí, íåéëÿñèí? Ùàíñû
öçíÿí ïàäøàhûí éàíûíà ýåòñèí? Îäó êó, áèð ìöääÿò ýöíöíö àðàäà-áÿðÿäÿ
êå÷èðäè. Áèð ýöí áàçàðäà hÿððÿíäèéè éåðäÿ ýþðäö êö, áèð àðâàä òÿçÿ ãàäûí
ïàëòàðû ñàòûð. Êå÷ÿë îíà éàõûííàøûô äåäè:
– Õàëà, áó íÿ ïàëòàðäû ñàòûðñàí?
– Îüóë, íèøàííû ãûçûì âàðûéäû. Ðÿhìÿòÿ ýåòäè. Áó äà îíóí ïàëòàðûäû.
Äîëàíà áèëìèðÿì. Äåäèì ñàòûì áåø-ö÷ ãÿïèê àëûô áèð òÿhÿð áàøûìû
hÿððèéèì.
Àðâàä áàõäû êû, îüëàí ïàëòàðûíûí îðàñûíà-áóðàñûíà éàìàí áàõûð.
– Àé îüóë, àíä îëñóí áèçè éàðàäàíà, ïàëòàððàð áèð äÿôÿ äÿ îëñóí
ýåéèíèëìèéèô. Àëàæàõñàí, àë.
– Õàëà, ýåäÿê åâèíèçÿ îðàäà ïóëóíó âåðèì.
Ðàçûëàøûô àðâàäûí åâèíÿ éîëëàíäûëàð. Êå÷ÿë àðâàä äåéÿí ïóëó ÷ûõàðûô
âåðäè âÿ äåäè:
– Àé õàëà, áó ïóëëàðû àë õÿðøäÿ. Ìÿí áó ïàëòàððàðû ýåéÿæÿì. Ñÿí
áóííàí ñîíðà ìÿíè áàçàðà àïàð. Ñàòäûüà ãîé. Áàçàðäà î ãÿäÿð ãàðàáàø
àëàí âàð. Íå÷ÿéÿ èñòÿñÿëÿð âåðÿðñÿí. Ñîíðàñûíäà ñÿíèí èøèí éîõäó.
Áÿëè, àðâàä êå÷ÿëè ýåéèíäèðäè, öç-ýþçöíÿ ÿíëèê-êèðøàí âóðóô éàõøûúà
áÿçÿíäèðäè. Ñîíðà äà éàíûíà ñàëûô áàçàðà ýÿòèðäè. Ùàðàé-hÿøèð ñàëûô
ãûøãûðäû:
– Àé ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûç àëàí. Óøàüûí àüûëäà, êàìàëäà, ýþçÿëëèêäÿ òàéûáàðàâàðû éîõäó. Äîëàíìàõ ÷ÿòèí îëäóüóíà ýþðÿ, ãàðàâàø êèìè ñàòûðàì.
Ëîòóëàðà åëÿ áó ëàçûìûéäû. Êå÷ÿë ýþðäö êö, þêöçö àëàí éàõûííàøûð.
358
359
Àðâàäà äåäè:
– Áàõ, áó ýÿëÿí íÿ âåðñÿ éîõ äåìÿ.
Ëîòó éàõûíëàøûô äåäè:
– Àé àðâàä, áó ãàçûíà íÿ âåðèì?
– Íÿ äàíûøûðñàí, àé äÿðäèí àëûì, áó ãàç äåéèë, ãûçäûð.
Ëîòó äåäè:
– Ñÿíÿ äåéèðÿì ãàçûíà íÿ âåðèì?
– Ìÿí ãèéìÿò áèëìèðÿì, íÿ âåðèðñÿí âåð.
Ëîòóéà åëÿ áó ëàçûìûéäû. Àðâàäûí îâúóíà ãÿïèêäÿí-ãóðóøäàí ãîéóô
ãûçû àëäû. Éîëäà ãûçûí ÷àäðàñûíû àðàëàéûô áàõàíäà ýþðäö êö, ãûç íÿ ãûç, ãàøýþç úàí àëûð. Þç-þçöíÿ äåäè êè, ãàðàáàø íÿäè, çàä íÿäè. Åëÿ éàõøû îëäó
þçöìÿ àðâàä åëÿðÿì.
Õöëàñÿ, ëîòó êå÷ÿëè ýÿòèðèô åâÿ ÷ûõàðòäû. Ëîòó äåäè:
– À ýþçÿë, àäûí íÿäè?
– Ãÿíäàô.
Ëîòó äåäè:
– Ìÿíèì äÿ àäûì Ìàhìóääó. Ãÿíäàô, ìÿí ñÿíè ãàðàâàø àëìàìûøàì.
Ñÿí ìÿíèì àðâàäûì, áó åâèí éèéÿñè îëàæàõñàí.
Êå÷ÿë ýþðäö êö, åâ íÿ åâ. Îòàõëàð áèð-áèðèííÿí ýþçÿë. Èñòÿäèéèí úàhúÿëàë áóðäàäû.
Ìàhìóä ãàëõûô Ãÿíäàáûí ÿëèíäÿí òóòóô áèð-áèð îòàõëàðû ýÿçäèðèô
à÷àððàðû îíà âåðäè. Îòóç äîããóç îòàüûí à÷àðûíû âåðÿííÿí ñîíðà ãûðõûíúûäà
äåäè:
– Ìÿíèì Ãÿíäàôûì, áó îòóç äîããóç îòàã ñÿíèíäè. Àíúàõ ãûðõûíúûäà
èøèí éîõäó. Î ñÿíÿ ëàçûì äþéöë. Îíóí à÷àðû þçöìäÿ îëàæàõ. Áàõ, áó åâèì,
áó åøèéèì. Èíäÿí áåëÿ áó åâëÿðèí, áó úàhè-úÿëàëûí ñàhèáè ñÿíñÿí.
Ãÿíäàô äåäè:
– Àé Ìàhìóä, ìÿí íÿ îëñóí êó, áèð àðâàäûí òÿêúÿ ãûçû îëìóøàì. Ñÿí
áèë êè, ìÿíèì àòàì ýþðöô-ýþòöðìöø êèøè îëóô. Ùÿð øåéèìèç äÿ îëóô. Éàõøû
ýöçÿðàí êå÷èðìèøèê. Àòàì áåø èëäè êè, ðÿhìÿòÿ ýåäèô, ÿëèìèç ñîí áèð èëäÿ
ÿñêèêëèéÿ äöøöô. Ñÿí ìÿíè ñåâèðñÿíñÿ, ìÿíè þçöíÿ àðâàä áèëìÿê
èñòÿéèðñÿíñÿ, åâèìèçäÿ áèð-áèðèìèçäÿí ýèçëè hå÷ íÿéèìèç îëìàìàëûäû. ßýÿð
èíäèäÿí ñèððèìèç ýèçëè îëñà, ñîíðà áèç áèð éåðäÿ éàøûéà áèëìÿðèê. Îòóç
äîããóç îòàüûí à÷àðûíû âåðèôñÿí, áèðèíè äÿ âåðìÿñÿí, ìÿí hå÷ íÿéÿ ðàçûëàøà
áèëìÿðÿì. ßëàúû êÿñèëÿí Ìàhìóä îòàüûí ãàïûñûíû àøäû. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ
êå÷ÿë ýþðäö êö, áóðàäà àëòû àäàì ìåéèäè óçàäûëûô. Éàíûíäà èñÿ ìÿíýÿíÿ
âàð. Îòàã èñÿ äàø-ãàøíàí äîëóäó.
– Áîé, à Ìàhìóä, áóííàð íÿäè áåëÿ?
Ìàhìóä äåäè:
– Äàhà áóííàðû håø êÿñ áèëìÿñèí. Ýþðäöéöí áó ìåéèääÿð õÿçèíÿ
ñàhèáëÿðèäè. Îííàðû áèð-áèð îüóððóéóô ýÿòèðìèøÿì. Áàøûíû ãîéìóøàì
ìÿíýÿíÿíèí àðàñûíà. Õÿçèíÿíèí éåðèíè äåéÿííÿí ñîíðà ìÿíýÿíÿäÿ ñûõûô
þëäöðìöøÿì. Áóííàí ñîíðà õÿçèíÿíè éûüûô áóðà ýÿòèðìèøÿì.
– Àé Ìàhìóä,áàø äà îðäà äóðàðìû?
– Íèéÿ äóðìóð. Áàõ, áàøûìû ãîéóðàì.
Î, áàøûíû ìÿíýÿíÿíèí àðàñûíà ãîéóô ÿëè èëÿ ñûõàí àüàúû ýþñòÿðäè.
Îíóííàí äà ñûõûðàì. Ùÿëÿ éîõëà. Àíúàõ áÿðê ñûõìà.
Êå÷ÿëÿ äÿ åëÿ áó ëàçûì èäè.
– Ãîðõìà, äåéèô ìÿíýÿíÿäÿ Ìàhìóäóí áàøûíû ñûõìàüà áàøäàäû.
– Àüðûäûð, ñûõìà.
Êå÷ÿë äàhà äà ñûõìàüà áàøëàäû.
– Íåéíèéèðñÿí? Þëäöì!
Êå÷ÿë:
– Þëìÿçñÿí! Äöçöíö äå ýþðöì ãàç àäûíà àëäûüûí þêöçö íåéëÿäèí?
Ìàhìóä áàøà äöøäö êè, óäóçóô.
Îäó êó, äåäè:
– ßòè éåéèëäè, ãóéðóüó òàõòûí àëòûíäàäû.
Êå÷ÿë áàõàíäà ýþðäö êö, ãóéðóõ òàõòûí àëòûíäàäû. Ãóéðóõó ÿëèíÿ àëûô
äöøäö Ìàhìóäóí úàíûíà. Âóð êó, âóðàñàí. Âóðäóõúà äà äåäè:
– Ãàç ãóéðóüóäó, þêöç? Ãàç ãóéðóüóäó, þêöç?
– Þêöç ãóéðóüóäó.
Êå÷ÿë éåíÿ ãóéðóõíàí âóðóô ñîðóøäó:
– Ãàç ãóéðóüóäó, þêöç?
– Þêöç ãóéðóüóäó!
– Àéà, êþïÿê îüëó, áÿ äåéèðäèí þêöç äþéöë, ãàçäû.
Õöëàñÿ, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, êå÷ÿë Ìàhìóäó þëöìúöë åëèéèô, õÿçèíÿäÿ
îëàí äàø-ãàøíàí äà éöêöíö òóòóô ãóéðóüó äà áåëèíÿ áàüëàéûð âÿ ÷ûõûô
ýåäèð. Áèðáàøà ýÿëèô àðâàäûí åâèíäÿ ïàëòàðûíû äÿéèøèð âÿ õåéëè äÿ ïóë âåðèô
ýåäèð. Øÿhÿðèí êö÷ÿñè èëÿ êå÷ÿíäÿ ýþðöð êö, áèð àðàáàäà õÿñòÿ àïàðûðëàð.
360
361
Éàõûííàøûô þéðÿíèð êè, Ìàhìóääó. Ùÿêèìèí éàíûíà ýÿòèðèëëÿð.
– Õÿñòÿíèçè óçàüà àïàðìàéûí. Ìÿí þçöì hÿêèìÿì. Åâèì äÿ ôèëàí
êö÷ÿäÿ, ôèëàí åâäè. Ñèç àñòà-àñòà ýÿëèí. Ìÿíèì èøèì âàð. Áó ñààò åâÿ
äþíÿæÿì. Êå÷ÿë àðàëàíûô þçöíö âåðèð äÿðçèõàíàéà. Îðàäàí áèð àü õàëàò
ýþòöðöô åâÿ òÿðïÿíèð. ×àòàíäà ýþðöð êö, hÿëÿ ýÿëìèéèôëÿð. Êå÷ÿë àðâàäà
äåéèð:
– Àé õàëà, ñÿí ÷ûõ ãîíøóéà ýåò, ìÿíèì ãîíàüûì âàð. Ýÿëñèííèð áèð àç
äèíæÿëèô ýåäÿæÿêëÿð.
Àðâàä ãîíøóéà ýåäÿííÿí ñîíðà õÿñòÿíè ýÿòèðèðëÿð. Êå÷ÿë àü õàëàòäà
îííàðû ãàðøûëûéûð. Õÿñòÿéè è÷ÿðè ýþòöðÿííÿí ñîíðà äåéèð:
– Ñèçÿ îëìàç, ÷ûõûí.
Õÿñòÿíèí àäàìëàðû ÷ûõûô êö÷ÿäÿ ýþçäöéöëëÿð. Êå÷ÿë õÿñòÿíè óçàäûô
äåéèð:
– Ñîéóí ýþðöì.
Ìàhìóä çàðûëäàéà-çàðûëäàéà ñîéóíóð. Êå÷ÿë ñîðóøóð êó, íÿ îëóô?
Ìàhìóä äåäéèð:
– Áèð èíÿê îüëó ìÿíè áó hàëà ñàëûô.
Êå÷ÿë áåëèííÿí ãóéðóüó à÷ûô äöøöð Ìàhìóäóí úàíûíà. Íÿ éåéèôñÿí
òóðøóëó àø. Âóðäóõúà äà äåéèð:
– Ãàç ãóéðóüóäó? Þêöç?
Î ãÿäÿð âóðóð êó, áàõûð äàhà íÿôÿñè ýöæíÿí ýÿëèð. Áóðàõûô ÷ûõûð áàéûðà.
Õÿñòÿíèí àäàìëàðûíû ÷àüûðûô äåéèð:
– Ùÿð øåé éàõøû îëàæàõ. Íàðàhàò åëÿìÿéèí, äèíúÿëòìèøÿì, éóõóéà
ýåäèô. Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà ýåäèí àïàðûí, éàõøûëàøàíäà éåíÿ éàíûìà
ýÿòèðÿðñèíèç. Ìÿí äÿ èíäèæÿ ýÿëèðÿì, – äåéèô àüçûíû øÿhÿðÿ ÷åâèðèð.
Àðàäàí áèð àé êå÷èð, èêè àé êå÷èð, áèëìèðÿì, õÿñòÿíè ýÿòèðÿííÿð è÷ÿðè
ýèðèð. Ýþðöëëÿð êè, Ìàhìóäóí hàëû hàë äþéöë. Ñîðóøóëëàð íÿ îëäó? Ìàhìóä
ÿhâàëàòû äàíûøûð. Áàøà äöøöëëÿð êè, éåíÿ äÿ êå÷ÿëÿ ðàñò ýÿëèôëÿð.
Èíäè ñèçÿ êå÷ÿëäÿí äåéèì. Êå÷ÿë ýÿëèô öñò-áàøûíû éàõøûúà òÿìèçäÿäè.
Ãÿðàðà àëäû êû, ñÿhÿð òåçäÿí ãûçûëäàí-ïóëäàí ýþòöðöô ïàäøàhûí höçóðóíà
ýåäÿ áèëÿð. Îäó êó, ñÿhÿð òåçäÿí ãûçûëäàí-ïóëäàí ýþòöðöá ïàäøàhûí
ñàðàéûíà äàõèë îëóð. Ùÿéÿòäÿ hÿðäÿíèðìèø. Ýþðöð êö, èêè íÿôÿð áàøãà àäàì
Ìàhìóäó áóðàéà ýÿòèðäè. Ôöðñÿòäèéèô àäàìëàðûí áèðèíäÿí ñîðóøóð êó, íÿ
îëóô?
Ùÿìèí àäàì äåéèð:
– Ãàðäàø áèð êå÷ÿë âàð, áàøûìûçà éàìàí îéóííàð à÷ûô. Áèçèì àäàìû
äþéöô. Èíäè ïàäøàhà øèêàéÿòÿ ýÿòèðìèøèê.
– Ìÿí õÿñòÿíèí éàíûíäà äóðóì. Ñèç ýåäèí èúàçÿ èñòÿéèí, ýþðöí õÿñòèéÿ
áàõûëëàð, éà éîõ. Áÿëêÿ ñèçÿ èíàíûô håø õÿñòèéÿ áàõìûéàæàõëàð?..
Îíëàð êå÷ÿëèí ôûðûëäàüûíà èíàíûô èúàçÿ àëìàüà ýåòìÿêäÿ îëñóííàð. Ñèçÿ
äåéèì êå÷ÿëäÿí. Êå÷ÿë õÿñòÿéÿ éàõûííàøàí êèìè ÿëèíè àòûá áåëèíäÿí
ãóéðóüó à÷äû. Áàøäàäû äþéìÿéÿ:
– Ãàç ãóéðóüóäó? Þêöç?
Ùàëû ãàëìûéàí Ìàhìóä äåéèð:
– Àé êå÷ÿë þêöçäö, ìÿíè þëäöðìÿ.
Êå÷ÿë ÿë ÷ÿêìèð êè, ÷ÿêìèð. Áó âàõò ñÿñ-êöéÿ òîïëàøûô êå÷ÿëè òóòóëëàð.
Ïàäøàhà õÿâÿð âåðèëëÿð êè, hÿìèí àäàìû òóòóôëàð. Ïàäøàh ÿìð åäèð êè, îíó
éàíûìà ýÿòèðèí. Êå÷ÿëè ïàäøàhûí höçóðóíà àïàðûëëàð. È÷ÿðè ýèðÿíäÿ ïàäøàh
ýþðöð êö, áó ãûçûíû èñòèéÿí êå÷ÿëäè.
Ïàäøàh ñîðóøóð:
– Áó íÿ hàãã-håñàôäû?
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí äþéäöéöì àäàìû äà ýÿòèðèí áóðà.
Ïàäøàh ÿìð åäèð êè, hÿìèí àäàìû ýÿòèðèí. Îíó ýÿòèðèëëÿð.
Ïàäøàh äåéèð:
– Äåéèí ýþðöì íåæÿ îëóô?
– Áåëÿ îëóô, – äåéÿ êå÷ÿë áåëèííÿí þêöç ãóéðóõóíó à÷ûô Ìàhìóäà
òÿðÿô éåðèéÿíäÿ Ìàhìóä ãûøãûðûð.
– À êèøè, ìÿíè þëäöðìÿ, þêöç ãóéðóüóäó!
Ïàäøàh òÿÿúúöôíÿí ñîðóøóð:
—Áó íÿ îëàí èøäè?
Êå÷ÿë áöòöí ÿhâàëàòû ïàäøàhà äàíûøûð. Ïàäøàh àäàì ýþíäÿðèô ëîòóíóí
åâèíè éîõëàòäûðûð, ýþðöð êö, êå÷ÿëèí äåäèêëÿðè äöçäö. Îðàäàúà ÿìð åòäèðèô
ëîòóíó àñäûðûð. Êå÷ÿëèí ãî÷àõëûüûíà håéðàí ãàëàí ïàäøàh éåääè ýöí, éåääè
ýåæÿ òîé åëÿéèô ãûçûíû êå÷ÿë Áÿäÿëÿ âåðèð. Êå÷ÿëèí àíàñû ñåâèíäèéèííÿí
éåääè ýåæÿ-ýöíäöç ãîëóíó ãàëäûðûô îéíóéóð.
Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö. Áèðè ìÿíèì, áèðè íàüûë äåéÿíèí, áèðè äÿ
êÿíàðäà äóðóô èñòÿìèðÿì äåéÿíèí.
362
363
ÄÀÑÒÀÍËÀÐ
ÌÈÑÊÈÍ ÀÁÄÀË Âß ÑßÍÓÁßÐ
ÓÑÒÀÄÍÀÌß
Àøûã îëóá äèéàð-äèéàð ýÿçÿíèí,
ßçÿë áàøäà ïöðêàìàëû ýÿðÿêäè.
Îòóðóá-äóðìàãäà ÿäÿáèí áèëÿ,
Ìÿ’ðèôÿò åëìèíäÿ äîëó ýÿðÿêäè.
Õàëãà hÿãèãÿòäÿí ìÿòëÿá ãàíäûðà,
Øåéòàíû þëäöðÿ, íÿôñèí éàíäûðà,
Åë è÷èíäÿ ïàê îòóðà, ïàê äóðà,
Äàëûñûíúà õîø ñÿäàëû ýÿðÿêäè.
Äàíûøäûüû ñþçöí ãèéìÿòèí áèëÿ,
Êÿëìÿñèíäÿí ëÿ’ëö-ýþâhÿð ñöçöëÿ,
Ìÿúàçû äàíûøà, ìÿúàçû ýöëÿ,
Òàìàì ñþçö ìöÿììàëû ýÿðÿêäè.
Ñèððèí ñåðéàãóáà à÷ìà äöíéàäà.
Éàõøû îüóë ÿýÿð áèð éàõûí àòà,
Þëöíúÿ hå÷ êÿñÿ éåòèðìÿç õàòà.
Éåðè ýÿëñÿ, õåéèð âåðÿð åëàòà,
Îíóí àðõàñûííàí ãà÷ìà äöíéàäà.
ßëÿñýÿð, ñþéëÿíèð ñþçöí àäûíàí,
Àðèô ìÿúëèñèíäÿ hÿð èñáàòûíàí.
Áèð äîñò ñÿíëÿ îëñà, ñèððè éàäûíàí,
Îíó äöøìÿíèíäÿí ñå÷ìÿ äöíéàäà.
Óñòàäëàð óñòàäíàìÿíè èêè äåìÿç, ö÷ äåéÿð. Áèç äÿ äåéÿê, ö÷ îëñóí,
ìÿðäëÿðèí êþíëö à÷ûëñûí.
Àðèô îëà, åéhàì èëÿ ñþç ãàíà,
Íàìÿhðÿìäÿí øÿðì åéëÿéÿ, óòàíà.
Ñààò êèìè ìåéëè hàããà äîëàíà,
Äîüðó ãÿëáè, äîüðó éîëó ýÿðÿêäè.
"Úàí" äåìÿêëÿ, úàíäàí úàí ÿéñèê îëìàç,
Ìÿhÿááÿò àðòûðàð, ìåhðèáàí åéëÿð.
"×îð" äåìÿéèí íÿ’ôè íÿäè äöíéàäà
Àáàä êþíöëëÿðè ïÿðèøàí åéëÿð.
ßëÿñýÿð, hàãã ñþçöí èñáàòûí âåðÿ,
ßìÿëèí ìÿëÿêëÿð éàçà äÿôòÿðÿ.
Ùÿð éàíû èñòÿñÿ, áàõàíäà ýþðÿ,
Òÿðèãÿòäÿ áó ñåâäàëû ýÿðÿêäè.
Íàêÿñ àäàì äàíûøûãäà ñàç îëàð,
Êÿðÿìäÿí êÿì, ñÿõàâÿòäÿí àç îëàð.
Íöôòÿäÿí ãàðûøàí øåéèòáàç îëàð,
Ìÿðä äÿ ñûüûøäûðìàç, íàhàã ãàí åéëÿð.
Óñòàäëàð óñòàäíàìÿíè áèð äåìÿç, èêè äåéÿð. Áèç äÿ äåéÿê èêè îëñóí,
äîñòëàðûí ãÿëáè øàä îëñóí.
Âàðëûéíàí äîñò îëóá, éîõñóëà ýöëìÿ,
×îõ äà hàâàëàíûá úîøìà, äöíéàäà.
Åë ñÿíè èñòÿéèá, ãàáàüà ÷ÿêñÿ,
Àüûð îë, àë÷àüà äöøìÿ äöíéàäà!
Äÿðäèíè áþëöøäöð ãÿäèð áèëÿííÿí,
Âÿôàëû äîñò îëìàç öçÿ ýöëÿííÿí.
Áèð àäàì êè, "ñÿí þë" äåñÿ éàëàííàí
Îíóí êþðïöñöííÿí êå÷ìÿ äöíéàäà.
Áó ñþçö áÿéÿíÿð áèð àðèô, ÿééàð,
Áÿäÿñèë êèìñÿéÿ éàïûø, íÿ éàëâàð,
Ãîíøóéà ñþéëÿéèá, àëÿìÿ éàéàð,
364
Áèð ýöí Ìàíñûð ãàëõàð, ýÿëè òîõìàã-éàé,
Äàüëàðà àòìàüà åéëÿð hàãã-ñàé,
Ñå÷èëìÿç ìÿhøÿðäÿ íÿ øàh, íÿ ýÿäàé,
Õàëèãè-ëÿìéàçÿë hàãã äèâàí åéëÿð.
Ìÿçÿììÿò åéëÿìÿ ìÿí áèíÿâàíû,
Ñàhèáè-ñÿëòÿíÿò, åé ýþâhÿð êàíû,
Ìÿíèì ñþçöì éîëäàí àçàí ìîëëàíû,
Èíøàëëàh, ãàéòàðàð, ìöñÿëìàí åéëÿð.
Ìÿí èñòÿðÿì àëèì, ìþ’ìèí éöç îëà,
Ìåéëè hàããà äîüðó, éîëó äöç îëà.
Äèëèéíÿí çÿáàíû öçáÿöç îëà,
ßëÿñýÿð éîëóíäà úàí ãóðáàí åéëÿð.
365
Ñèçÿ hàðäàí äåéèì, êèìíÿí õÿâÿð âåðèì Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí Çÿðýÿððè
êÿíäèíäÿ îëàí Ìÿhÿììÿä êèøèäÿí. Äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ, áó êÿíä þç àäûíû
Çÿðýÿððè òàéôàñûíûí àäûííàí ýþòöðöô. Áó òàéôàíûí àääû-ñàííû, àäàìëàðûíûí
ñîðàüû hÿð éàíà éàéûëûôìûø. Ùÿð éåðäÿ îííàðûí âàðûííàí, äþâëÿòèííÿí, úàhúÿëàëûííàí, áèð- áèðèííÿí ýþçÿë çÿðýÿððèê èøäÿðèíäÿí àüûç äîëóñó
äàíûøûëàðäû. Ãûçûëûí áîëëóüóííàí hàìû çÿðýÿððèêíÿí ìÿøüóë îëàðäû.
Ìÿhÿììÿä êèøè êÿíäèí hþðìÿòäè àäàìëàðûííàí ñàéûëûðäû. Ñöðöñö ñó
áóëàíäûðàð, èëõûñûíà éåð òàïûëìàçäû. Ãûçûëûíûí, ýöìöøöíöí, ïóëóíóí ñàéûhåñàâû éîõóéäó. Íÿ ãÿäÿð âàð-äþâëÿò, úàhè-úàëàë ñàhèáè èäèñÿ, áèð î ãÿäÿð
äÿ ñÿõàâÿòäèéäè. Àòàñû ïóëëó Úÿôÿð îüëó Ìÿhÿììÿäè ìîëëà éàíûíäà
îõóòäóðìóø, óñòàä ñÿíÿòêàððëàð éàíûíäà Ýþé÷ÿäÿ hÿð øåéäÿí ÷îõ ñåâèëÿí
ñàç-ñþç ñÿíÿòèíäÿí hàëè åëÿìèøäè. Êÿíääÿ-êÿñÿêäÿ åëÿ áèð òîé-íèøàí
îëìàçäû Ìÿhÿììÿä Úÿôÿð îüëó îðàäà áàøäà îëìàñûí. Êàñûôëàðûí, éåòèìéåñèððÿðèí äàéàüû, ìÿðäèìÿçàððàðûí, íàíÿúèôëÿðèí ãÿíèìèéäè.
×îõëàðû áèëìèðäè êè, àäû, øþhðÿòè hÿð òÿðÿôÿ éàéûëàí Ìÿhÿììÿä
Úÿôÿðîüëóíóí áþéöê áèð äÿðäè âàð. Îíóí þâëàäû éîõóéäó. Íÿ âàõòûéäû êû,
ÿìèñè ãûçû Íþâðÿñòÿéíÿí åâëÿíìèø, ëàêèí çöðéÿòëÿðè îëìàìûøäû. Âàõò þòñÿ,
çàìàí êåøñÿ äÿ Ìÿhÿììÿäíÿí Íþâðÿñòÿ Àëëàhûí ÿòÿéèííÿí ÿëëÿðèíè
÷ÿêìÿìèøäèëÿð.
Áèð ýöí ñàâàh-ñàâàh î áàøäàí ãàïû äþéöëäö. Ìÿhÿììÿä ãàïûéû à÷äû.
Ãàïûäà öçöííÿí, ýþçöííÿí íóð òþêöëÿí áèð äÿðâèø äàéàíìûøäû. Ñàëàìÿëåéêäÿí ñîíðà Ìÿhÿììÿä äÿðâèøÿ õîø ýÿëäèí äåéèô, îíó åâÿ äÿ’âÿò
åëÿäè. Äÿðâèø äåäè:
– Îüóë, áèë âÿ àýàh îë. Ñàâàh-ñàâàh ñàíà ãèñìÿò ýÿòèðìèøÿì. Àë, áó
àëìàíû, éàðûéà áþë, àðâàäûííàí éå. Äîããóç àéäàí ñîíðà áèð îüëóíóç
îëàæàõ. Àäûíû Ùöñåéí ãîéàðñûíûç. Î áèðè àäûíû þçö ãàçàíàæàõ.
Ìÿhÿììÿä ãîæàäàí àëìàíû àëûô äåäè:
– Áàâà äÿðâèø, äàéàí íÿçèðèíè ýÿòèðèì.
Äÿðâèøèí áó ýÿëèøèííÿí ÷îõ ñåâèíÿí Ìÿhÿììÿäèí åâÿ ýèðìÿñèííÿí
÷ûõìàüû áèð îëäó. Îíóí áèð ÿëèíäÿ ãîæàíûí âåðäèéè àëìà, î áèðè ÿëèíäÿ õåéëè
ãûçûë âàðûéäû. Äÿðâèø ãàïûäà éîõóéäó. Åëÿ áèë äÿðâèø áèð òèêÿ ÿïïÿê îëóô
ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Ìÿhÿììÿä íÿ ãÿäÿð àõòàðäû, íÿ ãÿäÿð ñîðàõëàäûñà,
äÿðâèøäÿí õÿâÿð âåðÿí îëìàäû. Ìÿhÿììÿä êîð-ïåøèìàí åâÿ ãàéûòäû.
Áàøûíà ýÿëÿííÿðè àðâàäûíà äàíûøäû. Ñîíðà äÿ äÿðâèøèí äåäèéè êèìè àëìàíû
îðòàäàí èêèéÿ áþëäö. Éàðûñûíû àðâàäûíà âåðäè, éàðûñûíû äà þçö éåäè.
Âàõò ýÿëèô, çàìàí éåòèøäè. Íþâðÿñòÿ äîããóç àé, äîããó ýöí, äîããóç
ñààò, äîããóç äÿãèãÿäÿí ñîíðà áàðè-hÿìëÿíè éåðÿ ãîéäó. Ìÿhÿììÿäèí
áèð îüëó îëäó.
Íÿçèððÿð ïàéëàíäû, ãóðâàííàð êÿñèëäè, òîé-äöéöí áàøäàíäû. Ùàìû
ýþçàéäûííûüûíà ýÿëäè. Éåäèëÿð, èøäèëÿð, Àëëàhà øöêöððÿð îõóäóëàð. Óøàüûí
àäûíû äÿðâèø äåäèéè êèìè Ùöñåéí ãîéäóëàð. Ùàìû áèð àüûçäàí: – Àäûííàí
áþéöñöí, àääû-ñàííû áèð îüóë îëñóí, àòà-àíàñûíûí, òàéôàñûíûí, åëèíèíýöíöíöí àäûíû óúàëòñûí!!! – äåäè.
Åë àüçû ôàë îëàð, äåéèôëÿð. Ùöñåéí ýöíäÿ áèð áóüäà áîéó éåêÿëèô éåääè
éàøûíà ÷àòäû. Öçöííÿí-ýþçöííÿí àüûë-êàìàë éàüûðäû. Ùöñåéíè àòàñû ìîëëà
éàíûíà ãîéäó. Î òåç áèð çàìàíäà áöòöí åëìëÿðè ñèíÿäÿôòÿð åëèéèô, à÷àðûíû
úèâèíÿ ãîéäó.
Áóííàí ñîíðà àòàñû îüëóíà ãûëûø âóðìàüû, ãàëõàí òóòìàüû, àò ÷àïìàüû,
êÿìÿíä àòìàüû, õöëàñÿ, úÿíýäÿ ëàçûì îëàí ôÿíä-ôå’ëëÿðè þéðÿòäèðìÿéÿ
áàøäàäû.
Âàõò þòäö, èëëÿð êåøäè. Ùöñåéí ýÿëèô hÿääè-áóëóüà ÷àòäû. Áó éàøûíäà î,
÷îõ øåéëÿðè áèëèðäè. Ìÿðôÿòèíÿ, àüëûíà, êàìàëûíà, ãàíàúàüûíà ýþðÿ hàìû
îíóí áàøûíà àíä è÷èðäè. Î, áîéëó-áóõóííó, úöññÿëè áèð èéèä îëìóøäó. Àòàñû
òåç-òåç îíó þçöííÿí ñÿôÿððÿðÿ àïàðûð, îíóí äàhà ÷îõ ýþðöô-ýþòöðìÿñèíÿ
÷àëûøûðäû.
Áèð àõøàì Ìÿhÿììÿä êèøè éåíÿ äÿ éîë òÿäàðöêö ýþðäö. Àðâàäû
Íþâðÿñòÿ éîëà hàçûððûõ ýþðäö. Áó äÿôÿ îííàð Èñôàhàíà ñÿôÿð
åëÿìÿëèéäèëÿð. Éåéèô-è÷ÿííÿí ñîíðà òåç éàòäûëàð êû, ñàâàh àëà-ãàðàííûõäà
îéàíñûííàð, êàðâàíà ýåæèêìÿñèííÿð. Àòàëàð éàõøû äåéèô: ñÿí ñàéäûüûíû ñàé,
ýþð ôÿëÿê íÿ ñàéûð.
Ñàâàh î áàøäàí, hàìû ãàëõäû. Àììà Ùöñåéí hÿëÿ øèðèí éóõóäàéäû.
Äåäèëÿð:
– Éà’ãûí éóõóñóçäó. Áèð àçäàí ãàëõàð. Áèð àç äà ýþçäÿäèëÿð,
ãàëõìàäû. Ñèëêÿëÿäèëÿð, ÷àüûðäûëàð, ãûøãûðäûëàð, ãàëõìàäû êû, ãàëõìàäû.
Êàðâàíáàøû èñìàðûø ýþíäÿðäè êè, ýåæèêèðèê, ýÿëñèííÿð.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì. Êàðâàí þç éîëóííàí ýåäÿñè îëäó. Ìÿhÿììÿäèí
ñÿôÿð äÿ, òèúàðÿò äÿ, éàäûííàí ÷ûõäû. Áàøäàðû ãàðûøäû Ùöñåéíÿ. Ùåø êèì áèð
øåé àííûéà áèëìèðäè. Ùàìû ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëìûøäû. Ùöñåéí èëëÿð éîðüóíó
êèìè øèðèí-øèðèí éàòûðäû.
Áöòöí ýöíö ýþçäÿäèëÿð, ýåæÿ äÿ ýÿëèô êå÷äè. Èêèíúè ýöí äÿ àõøàìà
÷àòäû, àíúàõ Ùöñåéí ãàëõìàäû êû, ãàëõìàäû. Áó õÿâÿðè åøèäèô áèëÿí
ãîhóì-ÿãðàâà áèð óæäàí àõûøûô ýÿëèðäè. Àõûðäà áóííàðûí àðàñûííàí
äöíéàýþðìöø áèð ãîæà èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Àé úàìààò, íàðàhàò îëìóéóí! Îíà éóõóñóíäà hàõäàí áóòà âåðèëèð.
Î, hàãã àøûüû îëàæàõ. Ö÷ ýöíöí òàìàìûíäà àéûëàæàõ...
Ãÿðÿç, hàìû öø ýöíöí òàìàìûíû ýþçäÿìÿéÿ áàøäàñûí, ýþðÿê
Ùöñåéíèí áàøûíà íÿëÿð ýÿëäè. Ùöñåéí áàø éàñòûüà àòàí êèìè àëÿìè ðþ’éàäà
ýþðäö êö, îíóí îòàüûíäà ãÿôëÿòÿí áèð íóðàíè äÿðâèø ïåéäà îëäó. Îíó
Èñôàhàíà àïàðìàõ èñòèéÿí àòàñû Ìÿhÿììÿä êèøèéÿ öç òóòóô äåäè:
– Ñÿí hÿëÿëèê håø éåðÿ ýåòìÿ. Ùöñåéíè ìÿí þçöì Òÿáðèçÿ àïàðàæàì.
366
367
Òÿáðèçäÿí ãàéûäàíà ãÿäÿð ýþçäÿ.
Áóíó äåéèô ãîúà Ùöñåéíè éàíûíà àëûô îííàí íå÷ÿ-íå÷ÿ äÿðÿëÿð êåøäè,
äàüëàð àøäû, îðìàííàð äîëàøäû. Êÿíääÿðäÿ, øÿhÿððÿðäÿ îëäó. Îííàð
éîëëàðäà ãàðà-áîðàíà äöøäöëÿð, ãóëäóð-ãà÷àõëàðäàí ñàü-ñàëàìàò ãóðòàðûô
÷îõ ÷ÿòèííèêíÿí ýÿëèô óúà áèð äàüûí áàøûíà ÷ûõäûëàð. Îëàííàí, ãàëàííàí
éåéèô, äàüëàðûí äóï-äóðó ñóëàðûííàí è÷èô äèíúÿëäèëÿð. Áóðàäàí áàõàíäà hÿð
òÿðÿô àéäûí ýþðöíöðäö. Áóðàäàêû ýþçÿëëèêëÿðè ñåéð åòäèêúÿ àç ãàëûðäû
Ùöñåéíèí öðÿéè ãîïóô äöøñöí.
Áèð àç äèíúÿëÿííÿí ñîíðà áàâà äÿðâèø äåäè:
– Åøèò îüóë. Äèããÿòíÿí ãóëàõ àñ. Áèçÿ ëàçûì îëàí éåðÿ ýÿëèô ÷ûõìûøûõ.
Áèð àçäàí Òÿáðèçè äÿ ýþðÿæÿêñÿí. Ñÿíèí ýÿëÿúÿê òàëåéèí áó òîðïàõíàí
áàüëûäû.
Î ãÿôëÿòÿí ÿëèíäÿêè áàäÿíè Ùöñåéíÿ óçäûô äåäè:
– È÷, îüëóì, è÷ áó áàäÿíè!
Ùöñåéí áèð àääûì ýåðè ÷ÿêèëèô äèëè äîëàøà-äîëàøà äåäè:
– Áàâà äÿðâèø, ìÿí ìöñÿëìàíàì, øÿðàá áèçÿ hàðàìäû!
Äÿðâèø äåäè:
– È÷, îüëóì! Áó, øÿðàá äåéèë, åøã áàäÿñèäè. Ñÿí ÷îõ-÷îõ
÷ÿòèííèêëÿðäÿí êå÷ÿæÿêñÿí, ÷îõ ÿçàôëàðíàí ãàðøûëàøàæàõñàí. Åøãèí éîëóíäà
ñàíà ìèñêèí äÿ äåéÿæÿêëÿð, àáäàë äà. Ñÿí hÿð áèð ÷ÿòèííèêäÿí êå÷èô óúàëàðà
ãàëõàæàõñàí. Ìÿíèì êèìè áèð êÿðàìÿò ñàhèáè, þâëèéà îëàæàõñàí. Áó ýöííÿí
Ìèñêèí Àáäàë àäûííàí òàíûíûô, áó àäíàí äîëàøàæàõñàí áöòöí äöíéàíû. Áó
hàããûí ÿìðè, òàíðûíûí èñòÿéèäè.
Ùöñåéí íóðàíè ãîæàíûí ÿëèíäÿêè áàäÿíè èñòÿð-èñòÿìÿç àëûô áàøûíà ÷ÿêäè.
Äöíéà ýþçöíäÿ íóðà áîéàíäû. Ùàëû äÿéèøäè. Öðÿéè hÿñðÿòíÿí äþéöíìÿéÿ
áàøäàäû. Èíäè åëÿ áèë áàøãà áèð àëÿìäÿéäè.
Áàâà äÿðâèø ñàü ÿëèíè èðÿëè óçàäûô øÿhàäÿò âÿ îðòà áàðìàüûíû hà÷àëûéûô
äåäè:
– Áàëà, áàõ ýþð, áàðìàõëàðûìûí àðõàñûíäàí íÿ ýþðöíöð?
– Áàâà äÿðâèø, ýþçÿë áèð øÿhÿð. Øÿhÿðäÿ ýþçÿë áèð ñàðàé, îíóí è÷èíäÿ
ýþçÿë áèð ãûç.
Áó ñþçäÿðè äåéèô ãóðòàðàí êèìè î, áèhóø îëóô éåðÿ éûõûëäû. Äÿðâèø îíóí
öçöíÿ ñó òþêöô àéûëòäû. ßëèíè áàøûíà ÷ÿêèô äåäè:
– Åøèò, îüóë. Ùÿìèí ýþðäöéöí øÿhÿð Òÿáðèçäè. Î ñàðàé ñåâäàêàð
Ìàhìóäóí åâèäè. Îíà ãÿääàðëûüûíà ýþðÿ èëàí Ìàhìóä äà äåéèëëÿð. Îðàäà
ýþðäöéöí î ýþçÿë, èëàí Ìàhìóäóí ãûçû Ñÿíóáÿð õàíûìäû. Ñÿíè îíà, îíó
äà ñÿíÿ áóòà âåðäèì. Ýþçäÿðèíè éóì, à÷.
Ùöñåéí ýþçäÿðèíè áàâà äÿðâèøèí äåäèéè êèìè éóìäó. À÷àíäà åâëÿðèíè,
áèð äÿ éóõóäà îëäóüó áó öø ýöíö îíóí àéûëìàñûíû hÿñðÿòíÿí ýþçäöéÿí
àòà-àíàñûíû, ãîhóì-ãîíøóëàðûíû, äîñò-òàíûøäàðûíû ýþðäö.
Ñàâàhëàð öçöíöçÿ õåéèððèêíÿí à÷ûëñûí. Ùöñåéíèí àéûëìàüûíà hàìû øàä
îëäó. Î ñààò ãóðâàííàð êÿñèëäè. Êàñûôëàðà, éåòèìëÿðÿ, äóëëàðà,
êèìñÿñèçäÿðÿ, íÿçèð-íèéàç ïàéëàíäû. Õöëàñÿ, áèð øàäéàíàëûõ îëäó êó, ýÿë
ýþðÿñÿí. Àíàñû Íþâðÿñòÿíèí øàääûüûííàí ýþç éàøû ñåëÿ äþíìöøäö. Àíúàõ
Ùöñåéí äèíèô-äàíûøìûðäû. Ãàðà áóëóä êèìè òóòóëìóøäó. ßââÿëúÿ åëÿ
áèëäèëÿð êè, íèòãè òóòóëóô. Íÿ ãÿäÿð äèëÿ òóòäóëàðñà, áèðúÿ êÿëìÿ äÿ àëà
áèëìÿäèëÿð. Àíàñû ôÿðéàä ãîïàðòäû. Àòàñû Ìÿhÿììÿäèí ýþçäÿðè éàøíàí
äîëäó. Ùàìû äîíóô ãàëìûøäû.
Ùöñåéí hàííàí-hàíà þçöíÿ ýÿëäè. ßëèíè äèâàðà óçàäûô ñàçûíû èñòÿäè.
Äèâàðäà ö÷ ñàç âàðûéäû. Áèðè áàâàñûíûí, áèðè àòàñûíûí, áèðè äÿ þçöíöí.
Àäàìëàð êàðûõäûõëàðûííàí î áèðè ñàçäàðû âåðìÿê èñòÿäèëÿð. Ùöñåíéí
ÿëèííÿí èøàðÿ åäèô þç ñàçûíû èñòÿäè. Î, ñàçûíû àëàí êèìè êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðûô
ñèíÿñèíÿ áàñäû. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Åøèäèí -hÿçàðÿò, ÿðçè-hàëûìû
Ñàëûô êÿìÿíäèíÿ áèð äèëáÿð ìÿíè.
Äèâàíÿ åëèéèô, àëûô úàíûìû,
Îõëóéóô ñèíÿìíÿí áèõÿâÿð ìÿíè.
368
369
Èñìè Ñÿíóáÿðäè, õÿâÿðäàð îëóí,
Ãûçûäû Òÿáðèçäè èëàí Ìàhìóäóí
Àëëàhà øöêð åäèí, áó äÿðäè óäóí,
Áÿëêÿ åéëÿìÿéÿ áèð òÿhÿð ìÿíè.
Äÿðâèø áàâàì âåðäè åøãèí úàìûíû.
È÷èô, àòÿøäÿðÿ ñàëäû úàíûìû
Ó÷óðäóì êþíëöìöí õàíèìàíûíû,
Ýþðäöíöç åøãè-hàë áó ñÿhÿð ìÿíè.
Ýåäèðÿì, áó éîëäàí äþíÿí äåéèëÿì,
Îä òóòóô éàíàíàì, ñþíÿí äåéèëÿì,
Áèð úîìÿðä èéèäÿì, çÿíÿí äåéèëÿì,
Äîüóôäó àíàäàí àíàì ÿð ìÿíè.
Ùàìûéà êþíöëäÿí éåòèððÿì ñàëàì,
Óíóäóí î àäû, Ìèñêèí Àáäàëàì
Áèð åøãèí éîëóíäà çÿëèëè-õàðàì,
Åéëèéèð âÿòÿííÿí äÿðáÿäÿð ìÿíè.
Ùàìûíûí éàâàø-éàâàø ãûðûøûüû à÷ûëìàüà áàøäàäû. Îííàð èíäè àííàäûëàð
êû, Ùöñåéíÿ, äîüðóäàí äà, hàõ âåðýèñè âåðèëèô. Ùöñåéí éóõóäà
ýþðäöêëÿðèíè ñàçíàí îëäóüó êèìè, ñþçíÿí äÿ áàøûíà òîïëàøàííàðà àííàòäû.
Ñþçöíö áèòèðÿííÿí ñîíðà áèëäèðäè êè, Ñÿíóáÿðÿ ãîâóøìàõ ö÷öí òåçäèêíÿí
éîëà ÷ûõìàëûäû. Áóíó åøèäÿí àíàñû Íþâðÿñòÿ õàíûì ãóëàú hþðöêëÿðèíè
ñèíÿñèíÿ ñûõûô àüëûéà-àüëûéà àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Áàøûíà äþíäöéöì ýöë öçäö îüóë,
Ýåòìÿ, îüóë, ýåòìÿ, àìàí ýöíöäö.
Ýåòñÿí, ìÿí îëàðàì çÿëèëè íà÷àð,
Àëäû Ìèñêèí Àáäàë:
Áàøûíà äþíäöéöì ýöë öçëö àíà,
Áóòàìûí äàëûíúà ýåäÿñèéÿì ìÿí.
Àüëûéûô ãÿëáèìè äþíäÿðìÿ ãàíà,
Àëäû Íþâðÿñòÿ:
Éàçûüàì, àíàíà éàçûüûí ýÿëñèí,
Ãîéìà àhó-öíö ýþéÿ éöêñÿëñèí.
Äÿðääèéÿì, äÿðäèìè åë-àëÿì áèëñèí,
Äóà åò, òàíðûéà àüëàìà äàhà,
Ýåòìÿñÿì áàòàðàì áþéöê ýöíàhà
Áàüëà óìóäóíó, áàüëà Àëëàhà,
Àëäû Íþâðÿñòÿ:
Àüëàéûá, äàä ÷ÿêèô, äåéÿð Íþâðÿñòÿ
Äöçöëöá ñèíÿìÿ ãÿì äÿñòÿ-äÿñòÿ.
Ñÿí ýåòñÿí èëëÿðíÿí îëàðàì õÿñòÿ,
Éàíìûø öðÿéèìèí ãàëìûéûô hàëû,
Çàðûíúû åéëÿìÿ Ìèñêèí Àáäàëû.
Åøèòñèí ãîé áöòöí Ýþé÷ÿ ìàhàëû,
370
Ñþç òàìàìà éåòäè. Àíà-áàëà áèð-áèðèíÿ ñàðìàøûõ êèìè ñàðàëûô àüëàäûëàð.
Àíàñû íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû, íÿ ãÿäÿð äèë òþêäöñÿ, îüëóíó äåäèéèííÿí
äþíäÿðÿ áèëìÿäè. Àõûðäà ÿëÿøñèç ãàëûô ãÿìýèí hàëäà áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèëäè.
Äåäè: áÿëêÿ áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ÿð, àíàñûíûí ýþç éàøäàðûíà ðÿhì åëèéèô áó
éîëäàí ãàéûäàð.
Àäàìëàð àðàñûíäà õûñûí-õûñûí ñþç-ñþháÿò ýÿçäè, ïû÷hàïû÷ äöøäö. Áèðè
äåäè: ýÿëèí ìóðäàððûéàõ, áèðè äåäè: çîðíàí áàøãà áèð ãûçíàí åâëÿíäèðñèííÿð.
Áèðè áåëÿ äåäè, áèðè åëÿ äåäè. ßëãÿðÿç, àüëàáàòàí áèð ôèêðÿ ýÿëÿ áèëìÿäèëÿð.
Àõûðäà àòàñû èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Îíó ìóðäàððàìàõ ÷îõ áþéöê ýöíàh îëàðäû. höñåéíÿ hàõ âåðýèñè
âåðèëèô. Áó òàíðûíûí ãèñìÿòèäè. Î êó ãàëäû áàøãà ãûç òÿêëèô îëóíìàñûíà, îíó
åëèéÿê. Ðàçû ãàëàð, ëàï éàõøû. Ðàçû îëìàç, àëëàh éàõøû éîë âåðñèí. Þçýÿ
íåéëèéÿ áèëÿðèê?!
Õöëàñÿ, Ìèñêèí Àáäàëû íÿ ãÿäÿ äèëÿ òóòóäóëàð, íÿ ãÿäÿð áÿé, õàí, ïàøà
ãûçûíûí àäûíû äåäèëÿð, áèð íÿòèúÿ hàñèë îëìàäû.
Àäàìëàðûí îííàí ÿë ÷ÿêìÿäèéèíè ýþðÿí Ìèñêèí Àáäàë ñàçûíû ñèíÿñèíÿ
áàñûô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ôÿëÿê éàçûôäû éàçûìû,
Ìÿí áóòàìíàí àéðûëìàðàì.
ßúÿë ìàíà éàð îëìàñà,
Ìÿí áóòàìíàí àéðûëìàðàì!
Ýþé ýóðëàñà, øèìøÿê ÷àõñà,
Áàøûìûçà îääàð éàüñà.
Ìÿí äÿ éîõàì, î ãûç éîõñà,
Ìèñêèí Àáäàë äèâàíÿäè,
Äåäèêëÿðè ýþðöí íÿäè?
Àéðû ãûçäàð ÿôñàíÿäè
Ùàìû ýþðäö êö, Ùöñåéíè áó éîëäàí äþíäÿðìÿê ìöìêöí äåéèë. Îíà
ýþðÿ ÿëÿæñèç ãàëûô ðàçûëûõ âåðäèëÿð. Äåäèëÿð êè, ýåò, òàíðû êþìÿéèíäÿ îëñóí.
Äîüìà îæàüûìûçà, ñàü-ñàëàìàò ãàéûäàñàí. Ñåâäèéèíÿ ãîâóøàñàí. Ìèñêèí
Àáäàëûí ãÿëáè úîøà ýÿëäè. Ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Àé àòà, àé àíà hàëàëëûõ âåðèí,
Óçàõ áèð ñÿôÿðäÿ, éîë öñòÿéÿì ìÿí.
371
Ñèððè áÿëëè äåéèë ñîíñóç ýÿéäÿðèí,
Òöêÿíìÿç åøãäÿ, hÿâÿñäÿéÿì ìÿí.
Ùàéàíà áàõûðàì, hÿð éàí ýöëöñòàí,
Øàìàìà òàü àòûô, äÿéìèéèô áîñòàí.
Ùÿëÿ éàçûëìàìûø áèð áþéöê äàñòàí,
Ùÿëÿ îõóíìàìûø øèêÿñòÿéÿì ìÿí.
Áó éîëäà òóôàí äà, ÷ÿí äÿ îëàæàõ,
×è÷ÿê à÷ûëûôñà, áèð ýöí ñîëàæàõ.
Ìèñêèí Àáäàë ýåæ-òåç éàðû áóëàæàõ,
Íÿ ÷îëàõ, íÿ øèêÿñò, íÿ õÿñòÿéÿì ìÿí.
Íþâðÿñòÿ õàíûì îüëóíóí òåë-òåë îëàí ãÿëáèíèí ñûçûëòûëàðûíû åøèäèô áèðóçÿ
âåðìÿñÿ äÿ, è÷èí-è÷èí àüëàäû, ÿëëÿðèíè ãîøà hþðöêëÿðèíÿ àïàðäû, îííàðû
ñèíÿñèíÿ ñûõûô, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñÿíÿ õåéèð-äóà âåðèðÿì, îüóë,
Ýåò, îüóë, öñòöíäÿ Àëëàh éàð îëñóí.
Ýöë àøñûí óìóäóí, àðçóí, äèëÿéèí,
Éîëëàðûí òÿð ÷è÷ÿê, ëàëÿçàð îëñóí.
Ýþð íÿëÿð åéëÿäè, ýÿðäèøè-äþâðàí,
Íÿ çàìàí èñòÿñÿí îë éîëà ðÿâàí.
Òàíðûäàí áàëàìà äèëÿðÿì àìàí,
Ýþðöì áóòàñûéíàí áÿõòèéàð îëñóí.
Éàçûã Íþâðÿñòÿíèí ìÿ’ëóë ÷àüûäû,
Ãÿëáèíè éàíäûðàí hèúðàí äàüûäû.
Ñÿííÿí äöíéà ìàíà úÿííÿò áàüûäû,
Ñÿíñèç hÿð íÿéèì âàð òàðèìàð îëñóí.
Áàéàõäàí àíà-áàëàéà äèããÿòíÿí ãóëàõ àñàí Ìÿhÿììÿä êèøèíèí äÿ
ñèíÿñè éàìàí äîëìóøäó. Öçöíö àðâàäà òóòóô äåäè:
– Àé àðâàä, ñèíÿìÿ áèð-íå÷ÿ õàíÿ ñþç ýÿëèô. Ãîé ìÿí äÿ äåéèì,
áÿëêÿ ñèíÿì áîøàëà.
– Áóéóð, àé êèøè:
Ìÿhÿììÿä ñÿäÿôëè ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûô äåäè:
372
Ùàããûí äÿðýàhûíà òàïøûðäûì ñÿíè,
Ñàü ýåò, éàðà éåòèø, ñàëàìàò ãàéûò.
Åëèííÿí, îáàííàí àéûðäû ñÿíè,
Íÿ äþâëÿòèí îëñóí, íÿ ìàëûí îëñóí,
Ýþçÿë áàõòûí îëñóí, éûüâàëûí îëñóí,
×ÿêäèéèì çÿhìÿòäÿð hàëàëûí îëñóí,
Äöíéàäà håø áèð øåé äåéèë ÿáÿäè,
Öçöíäÿ, ýþçöíäÿ áó ìÿëàë íÿäè?
Ýþçö éàøäû ãîéìà ãóë Ìÿhÿììÿäè,
Åëÿ êè, ñþç òàìàìà éåòèøäè hàìû áèð àüûçäàí "àìèí" äåäè.
ßð-àðâàä Ìèñêèí Àáäàëà éîë òÿäàðöêö ýþðìÿéÿ áàøäàäû. Ùÿð øåé hàçûð
îëàííàí ñîíðà Óçóí Ãàñûìû äà Ìèñêèí Àáäàëûí éàíûíà ãàòäûëàð. Äåäèëÿð:
óçàõ éîëäó, Ìèñêèí Àáäàë äà ÷îõ úàâàíäû, éîëà-èçÿ íàáÿëÿääè. Äåìÿê
îëìàç, úàííûäàí ãàäà ÿñêèê äåéèë. Áèð øåé-çàä îëñà, õÿâÿð ÷àòäûðàð. Áèð äÿ
óçóí Ãàñûì áÿðêÿ-áîøà äöøìöø àäàìûéäû. Ùÿì äÿ éàçûô îõóìàüû äà
áàæàðûðäû. Åëìëÿðäÿí hàëûéäû. Éîë õóðúóíóíà äÿôòÿð-ãÿëÿì äÿ ãîéäóëàð êû,
Ìèñêèí Àáäàë hàðàäà íÿ äåñÿ, áàøûíà íÿ ýÿëñÿ, éàçàðñàí. Àéðûëûõ ìÿãàìû
ýÿëÿíäÿ Ìèñêèí Àáäàë ýþðäö êö, àíàñû áàhàð áóëóäó êèìè äîëóô. Àòàñûíû
äèíäèðÿí îëñà çóëóì-çóëóì àüëûéàð. Ãîhóì-ãîíøóëàð äà ìÿ’ëóë-ìÿ’ëóë
îíà áàõûëëàð. Ìèñêèí Àáäàë áóíà äþçìöéöô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Áèð ñåâäàéà äöøìöøÿì ìÿí,
Àëëàh, ìÿíè þçöí ñàõëà.
Äÿðä è÷èíäÿ áèøìèøÿì ìÿí,
Àíàì ãàëûð ýþçö éàøäû,
Àòàì äÿðääè, áàøû äàøäû.
Ãîhóì-ãîíøó ãÿì àòàøäû,
Ìèñêèí Àáäàë ýåäÿð, ýÿëÿð,
Àòàì-àíàì ãàëìàç ìÿëÿð.
Ãÿìëè êþíëöì áèð ýöí ýöëÿð,
373
Òóôàí ãàëäû, øèìøÿê ãàëäû, ñåë ãàëäû.
Ñþç òàìàìà éåòäè. Ìèñêèí Àáäàëíàí Óçóí Ãàñûì hàìûéíàí hàëàëëàøûô
éîëà äöøìÿéèí áèíàñûíû ãîéäóëàð. Îííàðûí àðõàñûíúà ýöçýö òóòäóëàð, ñó
àòäûëàð.
Áèð àç êå÷ÿííÿí ñîíðà êÿíäèí êÿíàðûíäàêû óúà éåðÿ ýÿëèô ÷ûõäûëàð.
Äîüìà éóðäóííàí, éóâàñûííàí, åëèííÿí, îâàñûííàí àéðû äöøÿí Ùöñåéíèí
öðÿéè ãóâàð åëÿäè, ñûðà äàüëàðà, øûðûë-øûðûë àõàí áóëàõëàðà, ÿëè èëÿ ñàëäûüû
áàü-áàü÷àéà íÿçÿð ñàëäûõúà, þòÿí ýöííÿðèíè õàòûððàäû: Äþçìÿäè. Ñàçûíû
êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðäûô öçöíö êÿíäÿ òÿðÿô òóòäó. Ãÿìëè-ãÿìëè îõóìàüà
áàøäàäû:
Ìÿí ýåäèðÿì, ñÿí ãàëûðñàí,
Óëó äàüëàð, ñàëìàò ãàë!
Éàäûìà íÿëÿð ñàëûðñàí,
Ýóð áóëàõëàð, ñàëàìàò ãàë!
Èíëÿ, éàçûõ ãÿëáèì, èíëÿ,
Àé ÷þë, ÷ÿìÿí ìÿíè äèíëÿ.
Ýöíöì êåøäè òîé-äöéöíëÿ
Þòÿí ÷àüëàð, ñàëàìàò ãàë!
Áàü÷à ñàëäûì, ýöë äÿðìÿäèì,
Áàü áåúÿðäèì áàð ýþðìÿäèì
Ìèñêèí Àáäàë, áóäó äÿðäèì,
Áàððû äàüëàð ñàëàìàò ãàë!
Èëèí î âàõòûéäû êû, ýöë-ýöëö, áöëáöë-áöëáöëö ÷àüûðûðäû. Ùÿð òÿðÿô àëà,
éàøûëà áöðöíìöøäö. Äàí éåðè òÿçÿúÿ à÷ûëäûüûííàí hÿð éàííàí ãîéóí-ãóçó
ìÿëÿøìÿñè, àò êèøíÿðòèñè, ÷îâàí òöòÿéèíèí éàíûõëû ñÿñè åøèäèëèðäè. Áèð
éàííàí åëäÿí, îâàäàí àéðûëìàõ, áèð éàííàí äà áó ýþçÿë ìÿíçÿðÿëÿð
Ìèñêèí Àáäàëûí öðÿéèíè ïàð÷à-ïàð÷à åëÿäè, ãÿëáèíè úîøà ýÿòèðäè. Ñàçûíû
ñèíÿñèíÿ ñûõûô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Áàhàð âàõòû éîë áàøäàäûì Òÿáðèçÿ,
×ÿìÿí ãàëäû, ÷è÷ÿê ãàëäû, ýöë ãàëäû.
Þç åëèìäÿ ìÿëÿê ìèñàë ýþçÿëëÿð
Éàíàõ ãàëäû, äîäàõ ãàëäû, òåë ãàëäû.
Ñàâàh-ñàâàh éàðïàõëàðà øåh äöøöð,
Ýöë áöëáöëíÿí, áöëáöë ýöëíÿí þïöøöð.
Àñèìàíäà óëäóçäàðû ñàéðûøûð,
374
Áó ýöëëÿðäÿí äÿñòÿëÿ àë, ÿëèíÿ,
Ìèñêèí Àáäàë, àïàð úàíàí åëèíÿ.
Èçèí âåðñÿ, äöç éàðûíûí òåëèíÿ,
×ÿìÿí ãàëäû, ÷è÷ÿê ãàëäû, ýöë ãàëäû.
Áóíó äåéèô áàøäàäûëàð éåðèí äàìàðûíû ãûðà-ãûðà éîë ýåòìÿéÿ. Ýöí
÷åøäÿ ãàëõàíäà ýÿëèô Àë÷àëûéà ÷àòäûëàð. Ùÿëÿ àõøàìà õåéëè âàðûéäû. Äîñòòàíûøäàð ÷îõ éàëâàð-éàõàð åëÿäèëÿð êè, áó ýåæÿ ãàëûô îííàðûí ãîíàüû
îëñóííàð. Ìèñêèí Àáäàë ðàçû îëìàäû.
Àë÷àëû úàìàhàòûííàí õóäàôèñäÿøèô éîëëàðûíà äàâàì åëÿäèëÿð. Ãàâàõäà
éîë hà÷àëàíûðäû. Éîëóí áèðè ãóðó éîëóéäó. Áó éîëíàí ýåòìÿê ÿëâåðèøäè
äåéèëäè. ×öíêè íå÷ÿ ýöí äàüëàðäàí-äàøäàðäàí êå÷èô, óçóí áèð éîë
êåøìÿëèéäèëÿð. Îíà ýþðÿ ýÿìèéíÿí ýåòìÿê èñòèéèðäèëÿð. Àììà
èíàíìûðäûëàð êû, áó âàõòà ýÿìè ãàëñûí. Îíà ýþðÿ ÷àðûüûí áàüûíû áÿðêèäèô
ïèéàäà ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ Ìèñêèí Àáäàë ýþëöí ñàhèëèíäÿ áèð ýÿìèíèí
äàéàíäûüûíû ýþðöô Ãàñûìà äåäè:
– Ãàñûì, òÿëÿñ. Áàõòûìûçäàí áÿðÿäÿ ýÿìè ãàëûô.
Îííàð ýÿìèéÿ éàõûííàøäûëàð. Áó âàõò êöëÿê áàøäàäû. Ýÿìèíèí áþéöéö
äÿ, ýÿìèäÿêèëÿð äÿ ñåâèíäèëÿð. Ýÿìèíèí áþéöéö öçöíö Ìèñêèí Àáäàëýèëÿ
– Ñÿìò êöëÿéè îëìàäûüûííàí äöíÿí àõøàìäàí áóðàäà ãàëìûøûõ. Åëÿ áèë
áó êöëÿéè ñèç ýÿòèðäèíèç. Òåç îëóí ýÿìèéÿ ìèíèí!
Ýÿìèíèí áþéöéö áèëÿíäÿ êè, áó hàãã àøûüûäû, Ìèñêèí Àáäàëûí öçöíÿ
ñàëàâàò ÷þéöðäö, îííàðà òÿçÿäÿí õîø ýÿëäèí åëÿäè. Ýÿìèíèí áþéöéö
ãîíàõëàðà îëìàçûí hþðìÿò åëÿäè. Ìèñêèí Àáäàë äà ñàçû êþéíÿéèííÿí
÷ûõàðûô ÷àëûô-îõóìàüà áàøäàäû.
Ýÿìèäÿêèëÿðèí áàøû àøûüà åëÿ ãàðûøìûøäû êû, âàõòûí íåæÿ êåøäèéèíè, hàðà
ýåòäèêëÿðèíè éàääàí ÷ûõàðòìûøäûëàð. Áèð äÿ î âàõò àéûëäûëàð êû, ýÿìè ñàhèëÿ
õåéëè ãàëìûø áèð àäàéà çÿðáíÿí äÿéäè. Ùàìû òÿëàø è÷èíäÿ àäàéà àòûëäû. Òåç
ëþâáÿð ñàëäûëàð. Òóôàíûí éàòìàüûíû ýþçäÿäèëÿð. Òóôàíäà êû êÿñìÿê
áèëìèðäè. Òóôàí äöç ö÷ ýöí ýÿìèéè éåðèííÿí òÿðïÿíìÿéÿ ãîéìàäû.
Áóðàäàêûëàðûí hàìûñû òåçäèêíÿí ñóéà ãÿðã îëóô, ìÿhâ îëàæàõëàðûííàí ãîðõóðäó. Âÿòÿíäÿí àéðû äöøìÿê, áèð éàííàí äà éàð hÿñðÿòè Ìèñêèí Àáäàëûí
áèð äÿðäèíè ìèí åëÿäè. Äàü-äàø áàøûíà ôûððàíäû, è÷èí-è÷èí àëîâëàíûô éàíäû.
Ùåø íÿéÿ ýöæö ÷àòìûéûô ñàçûíû ÿëèíÿ àëäû. Çèëèíè-çèë, áÿìèíè-áÿì åëèéèô,
àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýåæÿ éóõóì éîõäó, ýöíäöç ãÿðàðûì,
375
Ôÿëÿê íèéÿ ãîéäó àäàäà ìÿíè.
Áèëìÿì, íåéíÿìèøÿì, íÿéäè ýöíàhûì?
Íèéÿ ñàëäû àhà, ôÿðéàäà ìÿíè?
Ìÿí áèð hàë ÿhëèéÿì, ìÿòëÿô ãàíûðàì,
Íÿëÿð äöøöíöðÿì, íÿëÿð àíûðàì.
Åëÿ àëûøìûøàì, åëÿ éàíûðàì,
Ñþíäöðÿ áèëìÿçäÿð ñóäà äà ìÿíè.
úîøà ýÿëäè, ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
ßúÿá ñÿôàñû âàð ñèçèí åëëÿðèí,
Äÿðÿñè ÷è÷ÿêäè, äàüû ÷è÷ÿêäè.
ßòðè áèhóø åäèð ãþí÷ÿ ýöëëÿðèí
Áàü÷àñû ÷è÷ÿêäè, áàüû ÷è÷ÿêäè.
Áóðà äÿðÿ äåéèë, úÿííÿò ìÿêàíäû,
Ìàò-ìÿòÿë ãàëìûøàì õåéëè çàìàíäû.
Ïèñ ýþçäÿí ãîðóéóí àëëàh, àìàíäû
Ñîë éàíû ýöë à÷ûô, ñàüû ÷è÷ÿêäè.
Ìÿí Ìèñêèí Àáäàëàì, hàããû ñå÷ìèøÿì,
ßðÿííÿð ÿëèííÿí áàäÿ è÷ìèøÿì,
Áèð úàíàííàí þòðö úàííàí êå÷ìèøÿì,
Ãîðõóòìàç áàëà äà, ãàäà äà ìÿíè.
Ìèñêèí Àáäàë ñþçöíö ãóðòàðàð-ãóðòàðìàç òóôàí äàéàíäû. Áàéàõäàí àò
êèìè øàhÿ ãàëõûô, ÿæäàhà êèìè íÿ’ðÿ ÷ÿêÿí äàëüàëàð ñàhèë áîéó ñöðöíöô,
ýþëÿ òÿðÿô ÷ÿêèëäèëÿð. Äàüûëàí ãàðà áóëóääàðûí àðàñûííàí ýöíÿø ýþðöíäö.
Ýÿìèäÿêèëÿð Ìèñêèí Àáäàëûí àéàõëàðûíà äþøÿíäè. Èíäè hàìû îíóí hàãã
àøûüû îëäóüóíóí úàííû øàhèäè îëìóøäó.
Ýÿìè ýåíÿ éîëóíà äàâàì åëÿäè. Òåçäèêíÿí ñàhèëÿ ÷àòäûëàð. Ùàìû ñàüñàëàìàò ìÿíçèë áàøûíà éåòäèéèíÿ, î áÿëàäàí õèëàñ îëäóüóíà ýþðÿ àëëàhà
øöêð åëèéèð, Ìèñêèí Àáäàëûí þìðöíÿ äóàëàð îõóéóðäóëàð.
Àõøàìà hÿëÿ õåéëè âàðûéäû. Ýÿìèäÿêèëÿð íÿ ãÿäÿð ìèííÿò åëÿéèô
éàëâàðäûëàðñà, Ìèñêèí Àáäàëíàí Óçóí Ãàñûì ãàëìàäû. Éîëëàðûíà äàâàì
åëÿäèëÿð. Àõøàìöñòö ýåäèô áèð øåííèéÿ ÷ûõäûëàð. Úàìàhàò áóííàðû ÷îõ
ìåhðèáàííûõíàí ãàðøûëàäû, Ìåéäàíÿëè àäëû áèð êèøè îííàðû åâëÿðèíÿ äÿ’âÿò
åëÿäè. ×àéäàí, ÷þðÿêäÿí éåéèá-è÷èô áèð àç ðàhàòäàíäûëàð. Åøèäèô áèëÿí
ãîhóì-ãîíøóëàð áóðàéà òîôëàøäû. Ìÿòëÿâè ãàíàí Ìèñêèí Àáäàë ñàçûíû
êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðûô ÷àëûâ-îõóäó. Àõûðäà äà êèì îëäóüóíó, hàðàäàí ýÿëèâ,
hàðàéà ýåòäèéèíè, éîëäà áàøûíà ýÿëÿííÿðè áóííàðà äàíûøäû. Ìÿúëèñÿ
òîïëàíàííàð áèëäèëÿð êè, áó hàãã àøûüûäû. Âåðýè âåðèëèá, áóòàñûíûí äàëûííàí
ýåäèð. Ùàìû îííàðà õåéèð-äóà âåðèô, åâëÿðèíÿ äàüûëûøäû.
Ñàâàh à÷ûëäû. Ñàâàhëàð öçöíöçÿ õåéèððèêíÿí à÷ûëñûí. Ãîíàõëàð éóõóäàí
äóðàíà êèìè ñöôðÿ à÷ûëìûøäû. Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì éåéèô-è÷ÿííÿí ñîíðà
åâ ñàhèáèíÿ þç ðàçûëûõëàðûíû áèëäèðèô, éîëà äöøìÿéÿ èúàçÿ èñòÿäèëÿð.
Ìåéäàíÿëè êèøè éîëà äà áèð õåéëè òÿäàðöê ýþðöô, áóííàðû áþéöê hþðìÿò,
èççÿòíÿí éîëà ñàëäû.
Ìèñêèí Àáääàëýèë êÿíäÿ àõøàìöñòö ÷àòäûõëàðûííàí ÷îõ øåéè ýþðÿ
áèëìÿìèøäèëÿð. Éîë áîéó hÿð òÿðÿôèí ýöë-÷è÷ÿê è÷èíäÿ îëäóüóíó ýþðöô,
öðÿéèíäÿ äåäè êè, ÿáÿñ éåðÿ áóðàéà Äÿðÿ÷è÷ÿê äåìèéèôëÿð. Äÿðÿ äÿ, äàü
äà, ÷ÿìÿí äÿ, ÷þë äÿ, áîñòàí äà, áàü äà, éàìàú äà ýöëÿ-÷è÷ÿéÿ
áöðöíìöøäö.Ìèñêèí Àáäàëûí êþíëö áó éåððÿðèí ìèñèëñèç ýþçÿëëèéèííÿí
Ãîíàõëàðû éîëà ñàëìàüà éûüûøàííàð äþíÿ-äþíÿ ðèúà åòäèëÿð êè,
ãàéûäàíáàø ýåíÿ áó åëèí ãîíàüû îëìàìûø Ýþé÷öéÿ ýåòìÿñèííÿð. Ìèñêèí
Àáäàë ñþç âåðäè êè, ìóðàäûíà ÷àòûô ãàéûäàíäà ìöòëÿã îííàðà áàø ÷ÿêÿæÿê.
Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì éîë áàøäàäûëàð Òÿáðèçÿ òÿðÿô. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ
äàéàíäûëàð. ×îõ ýåòäèëÿð, àç äàéàíäûëàð. Íå÷ÿ îáà, îðìàí êåøäèëÿð, äàü,
äÿðÿ àøäûëàð. Ãàâàõëàðûíà ÷ûõàí hÿð êÿíääÿ, hÿð øåííèêäÿ îííàðû áþéöê
hþðìÿòíÿí-èççÿòíÿí ãàðøûëàäûëàð, õåéèð-äóàëàðíàí éîëà ñàëäûëàð.
Äÿðÿëÿéÿç åëëÿðèííÿí êå÷ÿíäÿ, áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, ãàðøûäàêû ÷ÿìÿííèêäÿ
áèð äÿñòÿ ãûç ÷è÷ÿê äÿðèð. Àë-éàøûë ýåéèíÿí, áèð-áèðèííÿí ýþçÿë ãûçäàð Ìèñêèí Àáäàëýèëè ýþðöô äèêñèíÿí êèìè îëäóëàð. Ãûçäàðûí è÷èíäÿ Úÿâàhèð àääû
äèëëè-äèëàâÿð áèð ãûç âàðûéäû. Î äåäè:
– Ãîðõìóéóí ãûçäàð. Áóííàð ãóëäóð-ãà÷àõ, éîë êÿñÿí äåéèëëÿð. Åë
àøûüû, éîë àäàìûäûëàð. Þçö äÿ ëàï úàâàíäûëàð.
Î áèðè äÿ çàðàôàòéàíà ãàéûòäû êû:
– Þçäÿðè äÿ ñóáàéäûëàð.
Áó ñþçÿ ãûçäàðûí hàìûñû ýöëöøäö. Óçóí Ãàñûì áó ýöëöøäÿí ïÿðò îëäó.
Ìèñêèí Àáäàë îíà ýþç âóðäó êó, ñàêèò îëñóí. Áóðàäà áàøãà øåé âàð.
Úÿâàhèð áóííàðûí áàðàâàðûíà ýÿëèô ñàëàì âåðèô, ÿëåéê àëäûõäàí ñîíðà
äåäè:
376
377
Éàõøû êû ýöçàðûì äöøäö áó éåðäÿí,
Áàõàíûí àüëûíû àïàðûô ñÿðäÿí.
Ùÿð éàí õÿâÿð âåðèð áàðäàí-áÿhÿðäÿí
Êþðïÿ øàìàìàíûí òàüû ÷è÷ÿêäè.
Ìèñêèí Àáäàë þçö hàõäàí ïàé àëûð,
Öðÿéè éöç äÿôÿ áîøàëûô, äîëóô,
Ìÿëÿêëÿð, hóðèëÿð áóðäà úÿì îëóô,
Ëàëÿ éàíàõëàðûí àüû ÷è÷ÿêäè.
– Áèçèì åëëÿðÿ õîø ýÿëèôñèíèç. Ñèçè áèçÿ Àëëàh éåòèðèô. Èíäè áó ýöëëö÷è÷ÿêëè ÷ÿìÿíäÿ àøûõëàð ÷àëàð, îõóéàð, áèç íÿðìÿíàçèê, íàçäû-ãÿìçÿëè
ãûçäàð äà ãóëàõ àñûô ôåéçèéàá îëàðûõ.
Óçóí Ãàñûì þçöíö ñàõëûéà áèëìèéèô äåäè:
– Õàíûì, ìÿí àøûõ äåéèëÿì.
Úÿâàhèð äåäè:
– Éîõñà áàëàáàí÷ûñàí?
Óçóí Ãàñûì äåäè:
– Éîõ, õàíûì. Íÿ àøûüàì, íÿ äÿ áàëàáàí÷û. Î, áàøäàäû îëóô-îëàíûí
hàìûñûíû ãûçäàðà äàíûøäû. Ãûçäàð áèð àüûçäàí îííàðà Àëëàhäàí êþìÿê
äèëÿäèëÿð, àëõûø åëÿäèëÿð. Ãîíàõëàðà ýöë äÿñòÿëÿðè áàüûøäàäûëàð.
Úÿâàhèðèí äèëè éåíÿ äèíú äóðìàäû, äåäè:
– Ìèñêèí Àáäàë, ýåäèðñÿí. Àëëàh èøèíÿ ðÿâàú âåðñèí. Àíúàõ áèð äÿ ñÿíè
ýþðÿê, ýþðìöéÿê. Ñÿíèí êèìè hàãã àøûüûíà ðàñò ýÿëÿê, ýÿëìèéÿê. ßéÿð,
äîüðóäàí äà hàãã àøûüûñàíñà, áèç ãûçäàðà äà áèð òÿ’ðèô äå. Áèð àç äà áèçèì
ö÷öí ÷àë, îõó.
Ìèñêèí Àáäàë áèð-áèðèííÿí ýþçÿë îëàí áó ãûçäàðû ýþçàëòû ñöçäö. Ãÿëáè
ðèããÿòÿ ýÿëäè, äåäè:
– Ýþçöì öñòÿ, ãûçäàð. Ñèçèí òÿ’ðèôèíèçè éàðàäàí þçö âåðèô. Ìÿí äÿ
Àëëàhûí ñèçÿ âåðäèéè î ýþçÿëëèéè âÿñâ åëèéÿðÿì. Óçàõ éîë ýÿëìèøèê.
Ñóñàìûøûõ. Ìàíà áèð è÷èì ñó âåðèí, ñîíðà áàøäûéûì òÿ’ðèôèíèçè äåìÿéÿ.
Ãûçäàðäàí áèðè úÿëä ãà÷ûô éàõûíëûõäàêû äóðíà ýþçëö áóëàõäàí äîë÷àñûíû
äîëäóðóô àøûüà âåðäè. Áóç êèìè ñóéó è÷ÿííÿí ñîíðà ýþðÿê Ìèñêèí Àáäàë
ãûçäàðà íÿ äåäè:
Áèðè î áèðèíäÿí ýþçÿë,
Ãàðøûìûçà ÷ûõàí ãûçäàð
Äå áèçíÿí âàð íÿ ãÿñäèíèç?
Ãÿëá ó÷óðóô, éûõàí ãûçäàð.
Øÿðáÿò áèëäèì ñóéóíóçó,
Ìÿí þéÿðÿì áîéóíóçó,
Êàø ýþðÿéäèì òîéóíóçó,
Îüðóí-îüðóí áàõàí ãûçäàð.
Êþðïÿñèíèç, ãþí÷àñûíûç,
Éîë öñòöíäÿ õîí÷àñûíûç.
Ïÿðâàçëàíûô ó÷àíñûíûç,
Ñóëòàí ãûçäàð, àé õàí ãûçäàð.
378
Íÿ øèðèíäè êÿëÿêëÿðè,
Õîø àðçóñó, äèëÿêëÿðè,
Íå÷ÿ-íå÷ÿ öðÿêëÿðè,
Àòÿøäÿðÿ éàõàí, ãûçäàð.
Ìÿí Àáäàëû åòäè õÿñòÿ,
Áèð ãàðà ýþç, áîéó áÿñòÿ
Áÿíþâøÿíè äÿñòÿ-äÿñòÿ
Éàõàñûíà òàõàí, ãûçäàð.
Ãûçäàð áèð àüûçäàí Ìèñêèí Àáäàëà "ñàü îë", "ÿhñÿí" äåäèëÿð.
Úÿâàhèð áèëäèðäè êè, àøûõ "áîéó áÿñòÿ" äåéÿíäÿ äÿðäèíäÿí äèâàíÿ îëäóüó
Ñÿíóáÿðè íÿçÿðäÿ òóòó. Àíúàã þçöíö î éåðÿ ãîéìóéóô äåäè:
– Àøûõ, áèçèì àðàìûçäà î "ãàðà ýþç, áîéó áÿñòÿ" êèìäè?
Ìèñêèí Àáäàë äåäè:
– Õàíûì, ìÿí þç ñåâýèëèìè íÿçÿðäÿ òóòóðàì. Àõû, î äà ñèçèí êèìè
íîúàâàí ãûçäû.
– Éàõøû, îíäà ñÿíèí ñþçöííÿí áåëÿ ÷ûõûð êû, äöíéàäà ñÿíèí
Ñÿíóáÿðèííÿí áàøãà ýþçÿë éîõäó. Íÿ îëóô. Àëëàhûí àäûíà øöêöð.
Òÿ’ðèôèìèçè þçöí äåäèí. Íåæÿ îëäó êó, áèçäÿðäÿí áèðèìèç ñÿíèí
Ñÿíóáÿðèíÿ òàé îëìàäûõ.
Áó ñþçäÿðíÿí Úÿâàhèð àøûüû þçö ãÿñäÿí áÿðêÿ-áîøà ÷ÿêèðäè.
– Õàíûì, èíäè êè, áåëÿäè, îíäà ãóëàü àñ:
Ñèçÿ ÷èðêèí äåìÿìèøÿì,
Äÿðÿëÿéÿç ýþçÿëëÿðè.
Ùàõäàí éàíàí áèð àòÿøÿì,
Áèð îúàõ âàð, hÿð áèíÿäÿ,
Áèð ñåâýè âàð, hÿð ñèíÿäÿ.
Åéâèíèç éîõ áèð äÿíÿ äÿ,
Ñÿíóáÿðäè ìÿíèì òàúûì,
Îíà ãàëûô áèð ÿëàúûì,
Ñèç hàìûíûç ìÿíèì áàúûì,
379
Éàðïàõ äöøÿð, õÿçÿë îëàð,
Êþíöë ñåâÿí ýþçÿë îëàð.
Ñåâýè hàõäàí íàçèë îëàð,
Ñàçûì êþêäÿ, ñèíÿì äîëó,
Ìÿíÿì ÿðÿííÿðèí ãóëó.
Ýþñòÿðèí Òÿáðèçÿ éîëó,
Ãàëûí Àëëàh àìàíàòû.
Ìèñêèí Àáäàë, áóäó ñþçöì,
Ñèçäÿ èøâÿ, ìÿíäÿ äþçöì.
Éîëóíóçà ýöëëÿð äöçöì,
Àëäû Úÿâàhèð:
Ãûçäàð éåíèäÿí øàääàíäûëàð. Àøûüà òÿçÿ-òÿð ýöë, ÷è÷ÿê äÿñòÿëÿðè
áàüûøäàäûëàð. Úÿâàhèð öçöíö Ìèñêèí Àáäàëà òóòóô äåäè:
– Ãàëìàü èñòÿñÿí, áóéóð ãàë. Áèç äÿ åëèê, îâàéûõ. Ãîíàõ Àëëàh
ãîíàüûäû. Íå÷ÿ âàõòäûð éîëëàðäàñàí, éîðóëóô ÿëäÿí äöøÿðñÿí. Áèð íå÷ÿ ýöí
ãîíàõ ãàë, ÷àë-÷àüûð. Ñîíðà ýåíÿ Òÿáðèçÿ, ñåâýèëèíèí äàëûííàí ýåäÿðñÿí.
Ìèñêèí Àáäàë:
– Ñàü îë, õàíûì. Éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê. Ñÿíóáÿð õàíûìûí ýþçö éîëäàäû.
Áèç ìöòëÿã ýåòìÿëèéèê.
– Ìàäàì êè, áåëÿ îëäó, îíäà ãóëàã àñ.
Î, ñèéàh çöëôöííÿí ö÷ òåë àéûðûô ìÿðìÿð ñèíÿñèíèí öñòöíÿ áàñûô, àëäû
ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñþçöì áóäó, ñàíà, àøûõ,
Ñÿíè éàðà éåòèøÿñÿí.
Áèç äàhà áàæû-ãàðäàøûõ,
Ýåäÿðýèéèê, ðöñõÿò âåðèí,
Þìðöíöçäÿí õåéèð ýþðöí,
Àëäû Úÿâàhèð:
Áàñ ñèíÿíÿ, ÷àë ñàçûíû,
Ùàãã þçö éàçûô éàçûíû
Àëëàh âåðñèí ìóðàçûíû,
380
Úÿâàhèðè ñàíìà íàøû,
Áèëèð íÿäè åøã àòàøû,
Óíóòìàç áàæû ãàðäàøû,
Áó éåððÿðäÿ ýþçöì ãàëàð,
Ñþç-ñþháÿòèì, ñþçöì ãàëàð.
Ìÿí ýåäÿðÿì èçèì ãàëàð,
Ùÿð èêèñè ñþçöíö òàìàì åëÿéèô ÿhäè-ïåéìàí áàüëàäûëàð, ãàðäàø-áàæû
îëäóëàð. Úÿâàhèð äåäè:
– Ãàðäàø, ìÿí þçöì ñÿíè áÿðêÿ-áîøà ÷ÿêèðäèì. Ùàëàë îëñóí ñàíà. Ñÿí,
äîüðóäàí äà, hàãã àøûüûñàí. Éàðûíà äà éåòèøÿæÿêñÿí. Ìÿí äÿ áó ýþðöíÿí
êÿíääÿ Ìÿëèê àüàíûí ãûçûéàì. Íèøàííûì äà þç ÿìèì îüëóäó. Áó ïàéûç
òîéóìóçäó. Ñàü-ñàëàìàò ãàéûäàíäà áèð áàæûíà äà áàø ÷ÿê. Òåç ãàéûòñàí
òîéóìóçó þçöí åëèéÿðñÿí. Ñîíðà áèððèêäÿ ýåäÿðèê ñèçèí åëëÿðÿ. Ýþé÷ÿíèí
òÿ’ðèôèíè ÷îõ åøèòìèøÿì, àììà èíäèéÿ êèìè ýþðìÿìèøÿì.
– Èíøàëëàh, hÿð øåé ãàéäàñûíà äöøÿð, áó ìóðàçûíà äà ÷àòàðñàí. Î,
ñàçíàí îëäóüó êèìè, ñþçíÿí äÿ áóðàäàí Òÿáðèçÿ ñàðû ýåòìÿéèí ñÿìòèíè
ñîðóøóô, þðýÿíäè. Ãûçäàð ýþðöøöô, hàëëàëàøûô îííàðà éîë ýþñòÿðäèëÿð.
Éîë÷óëàð éîëà äöçÿëäè. Àç ýåòäèëÿð, ÷îõ ýåòäèëÿð ýÿëèô Èðÿâàí ñÿìòèíÿ
÷ûõäûëàð. Ìèñêèí Àáäàë ìÿñëÿhÿò ýþðäö êö, øÿhÿðÿ ýèðìÿñèííÿð. ×öíêè
áþéöê øÿhÿðäè. Àøûüû òóòäóëàð, hÿôòÿëÿðíÿí, àéëàðíàí áóðàõìûéàæàõëàð.
Þçöäÿ êè, áèëÿëÿð Ýþé÷ÿäÿí ýÿëìèøèê.
Ãÿðÿç, õåéëè äÿðñ-ýîðñ, ìÿøâÿðÿòäÿí ñîíðà Íàõ÷ûâàíà òÿðÿô éîëëàðûíû
äàâàì åòäèðäèëÿð. Áèð õåéëè éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà áèð áóëàüûí áàøûíäà îòóðóô
äèíúÿëäèëÿð. Áèðäÿí Óçóí Ãàñûìûí ýþçäÿðè ýþéëÿðÿ áàø àëûô óúàëàí "Àüðû
äàüû"íà ñàòàøäû. Äåäè:
– Áèëìèðñÿí, áó hàíñû äàüäû? ßòÿéèíäÿ èñòèäÿí èëàí ìÿëÿøèð, áàøûíäà
íÿ áîéäà ãàð âàð!
381
Áó éåððÿðÿ Ìèñêèí Àáäàë äà áèðèíúè äÿôÿéäè êè, ýÿëèðäè. Àíúàõ, äàüûí
äóðóøóííàí, ÿçÿìÿòèííÿí áèëäè êè, áó "Àüðû äàüû"äû. Î áó äàüûí Èðÿâàí
øÿhÿðèíèí éàõûííûüûíäà éåððÿøäèéèíè åøèòìèøäè. Êÿíä éûüíàõëàðûíäà,
ìÿúëèñëÿðäÿ àøûõëàð, åë àüñàããàëëàðû Ìèñêèí Àáäàëûí éàíûíäà äÿôÿëÿðíÿí
"Àüðû äàüû"ííàí ÷îõ ñþháÿòäÿð åëÿìèøäèëÿð.
Ìèñêèí Àáäàë áóííàðû óíóòìàìûøäû. Î þç-þçöíÿ äåäè: "Áó hå÷
èíñàôäàí äåéèë êè, áó ãÿäÿð éîë ýÿëÿñÿí, õàòà-áàëàëàðäàí ãóðòàðàñàí. hÿð
éåðäÿ ãàòàð-ãàòàð ñþç äåéÿñÿí, àììà àäû äèëëÿð ÿçáÿðè îëàí, Íóh
Ïåéüÿìáÿðèí íèøàíÿñè "Àüðû äàüû"íà áèð ãàòàð ñþç ãîøóô, îõóìóéàñàí. Î,
ñàçûíû êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðûô öçöíö "Àüðû äàüû"íà òóòóô îõóìàüà áàøäàäû:
Ãöäðÿòäÿí éàðàäûô éàðàäàí ñÿíè,
Ìÿüðóð äàéàíûôñàí ñÿí, Àüðû äàüû.
Øþhðÿòèí òóòóôäó úöìëÿ úàhàíû
Ìÿôòóíàì höñíöíÿ ìÿí, Àüðû äàüû.
Áàøûíäà ãûø îëàð, ÿòÿéèíäÿ éàé
Òÿêñÿí áó äöíéàäà, éîõäó ñàíà òàé.
Ãàðòàëëû ãîéíóíäàí êÿñìÿç, hàé-hàðàé
×ÿêèëìÿç áàøûííàí ÷ÿí, Àüðû äàüû.
Íóhóí ýÿìèñèííÿí áèð õÿâÿð ñþéëÿ,
Êàðâàíà éåòìèðÿì, ñàðâàíû ÿéëÿ.
Áó Ìèñêèí Àáäàëà èíàéÿò åéëÿ,
Äàíûø áèðúÿ êÿëìÿ, äèí, Àüðû äàüû.
ñîíðà Èñýÿíäÿð áÿé áàøäàäû áóííàðíàí ÿhâàë-ïöðñàííûüà. Ìèñêèí Àáäàë
áàøûíà ýÿëÿííÿðè îíà íàüûë åëÿäè. Èñýÿíäÿð áÿé õåéëè ôèêðÿ ýåäÿííÿí ñîíðà
äåäè:
– Îüëóì, àòàíû òàíûäûì. Øåéõ Ùåéäÿðèí äîñòóäó. Ìÿí äÿ Øåéõ
Ùåéäÿðíÿí ÷îõ éàõûí äîñòàì. Äåìÿëè, ñÿí hÿì hàãã àøûüû, hÿì äÿ ìàíà
äöíéàäà hàìûäàí éàõûí îëàí äîñòóìóí äîñòóíóí îüëóñàí. Î êó, ãàëäû
Òÿáðèçäè Èëàí Ìàhìóäà îíó äà òàíûéûðàì. ×îõ íàíÿúèô àäàìäû. Èø èøäÿí
êå÷èô. Áóðà ãÿäÿð ýÿëèôñÿí. Àëëàhûí ÿòÿéèííÿí òóò. Èíøàëëàh àõûðäà hÿð øåé
éàõøû îëàð. Àììà ýåòìÿéÿ ÷îõ òÿëÿñìÿ. Áèð íå÷ÿ ýöí ãàë, îüëóìóí
òîéóíäà èøòèðàê åëÿ. Áóðäà hàìû Ýþé÷ÿ ñàçûíûí-ñþçöíöí þëöñöäö.
Ìèñêèí Àáäàë îíóí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàäû. Ö÷ ýöí òîéäà-ìàüàðàäà
÷àëûô, ÷àüûðäû. Îíóí ñÿñèíÿ, àâàçûíà hàìû håéðàí ãàëìûøäû.
Ö÷öíúö ýåæÿ ïàõûëëûõäàí þçöíö ñàõëàéà áèëìèéÿí áèð ãîæà àøûõ èðÿëè
éåðèéèô èúàçÿñèç, ôèëàíñûç Ìèñêèí Àáäàëà äåäè:
– Ýþðöðÿì þçöíÿ ÷îõ ýöâÿíèðñÿí. Äå ýþðöì, àøûõ íåæÿ îëìàëûäû?
Èñýÿíäÿð áÿé àøûüà ýþçöíö àüàðòäû. Î, äÿðhàë éåðèíäÿ îòóðäó. Èñýÿíäÿð
áÿé öçöíö Ìèñêèí Àáäàëà òóòóô äåäè:
– Àøûõ, þç èøèíäÿ îë. Îíóí äåäèéèíè ñàéà ñàëìà!
Ùàìûíûí ãîæà àøûõäàí çÿhëÿñè ýåòäè. Åëÿ áèëäèëÿð êè, îíóí äåäèéèíÿ
úàâàô ãàéòàðà áèëìèéèô, ïèñèêÿæÿê.
Ìèñêèí Àáäàë hàëûíû ïîçìàäàí äåäè:
– Áÿé, ëöòôêàðëûüûíà ýþðÿ ñàü îë. Àøûüûí ñþçöíÿ úàâàâ âåðìÿê ìÿíèì
áîðúóìäó:
Àøûõ, ýÿë êÿøò åëÿ àüûð åëëÿðè,
Åë è÷èíäÿ íàìóñ, àðû óíóòìà.
Ùÿéàëû ýÿç, òÿìèç ñàõëà àäûíû,
Äîñò éàíûíäà å’òèáàðû óíóòìà.
Ñþç ãóðòàðàííàí ñîíðà ñàçû êþéíÿéèíÿ ãîéóô éîë áàøäàäûëàð Íàõ÷ûâàí
øÿhÿðèíÿ òÿðÿô. Íå÷ÿ ýöí éîë ýåòäèëÿð. Àõûð áèð ýöí ýÿëèô Íàõ÷ûâàí
øÿhÿðèíÿ âàðèä îëäóëàð.
Ãàðà çóðíàíûí ñÿñè øÿhÿðè áàøûíà ýþòöðìöøäö. Ñÿí äåìÿ, Íàõ÷ûâàíûí
àääû-ñàííû êèøèëÿðèííÿí áèðè, ñÿõàâÿòè äèëëÿðäÿ äàñòàí îëàí Èñýÿíäÿð áÿé
îüëóíà òîé åëèéèðìèø. Ãûðõ ýöííöê òîéà áèð íå÷ÿ àøûõ äà äÿ’âÿò
îëóíìóøäó. Áóííàð áó éåððÿðèí àääû-ñàííû àøûõëàðû ñàéûëûðäû. Àíúàõ
Èñýÿíäÿð áÿéèí öðÿéèíäÿ áèð òûããûëòû ãàëìûøäû. Àõû, î Ýþé÷ÿäÿí àøûõ
ýÿòèðÿ áèëìÿìèøäè. Ùÿð éåðäÿ îëäóüó êèìè áóðàëàðäà äà Ýþé÷ÿ àøûõëàðû
àäíàí ñþéëÿíèðäè.
Áèðäÿí Èñýÿíäÿð áÿéÿ õÿâÿð ýÿòèðäèëÿð êè, äåìÿçñÿíìè øÿhÿðÿ
Ýþé÷ÿäÿí áèð àøûõ ýÿëèô. Þçö äÿ ÷îõ úàâàíäû. Èñýÿíäÿð áÿé ÿìð åëÿäè êè,
îííàðû òåç îíóí éàíûíà ýÿòèðñèííÿð. Áèð ýþç ãûðïûìûíäà Ìèñêèí Àáäàëíàí,
Óçóí Ãàñûìû òàïûô Èñýÿíäÿð áÿéèí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Õîø-áåø, îí-áåøäÿí
Ùÿð éåðäÿí àëãûø ñÿäàëàðû ýþéÿ óúàëäû. Àðèôëÿð äåäèëÿð: "Äè àë ïàéûíû".
Áàõäûëàð êû, åëÿäèéè ãÿëÿòÿ ýþðÿ ãîúà àøûõ ÿêèëìÿê èñòèéèð. Ìèñêèí Àáäàë
382
383
Ùàëàë ìàëà hàðàì ãàòìàõ íÿ ëàçûì?
Ùÿäÿð éåðÿ êÿìÿíä àòìàã íÿ ëàçûì?
Ùÿð éåòÿíÿ éàëàí ñàòìàõ íÿ ëàçûì?
ßhäè-ïåéìàí, äöç èëãàðû óíóòìà.
Ìèñêèí Àáäàë áèð ãîíàõñàí äöíéàäà
Êþíëöí áèð äÿðéàäû, öðÿéèí àäà.
Èñòÿñÿí êè, éåòèøÿñÿí ìóðàäà,
Éàø òîðïàüû, äàð ìÿçàðû óíóòìà.
öçöíö àøûüà òóòóô äåäè: Ãóëàã àñ, hÿëÿ ñþçöìö ãóðòàðìàìûøàì.
Èíñàí îüëó, êÿëÿê ãóðìà,
Êÿëÿéÿ, ôÿíäÿ äöøÿðñÿí.
Íàhàõ éåðÿ öçÿ äóðìà,
Çöëöìíÿí àíäà äöøÿðñÿí.
Ùÿð àäàìíàí îëìà òàíûø,
Éàç ýöíöíö åëèéÿð ãûø.
Ôèêèð åëÿ, ñîíðà äàíûø
Ãÿôèë êÿìÿíäÿ äöøÿðñÿí.
Ìèñêèí Àáäàë õÿâÿðäàð îë,
Éîëäàøûííàí äöç èëãàð îë.
Éàìàí ýöíÿ øöêöðäàð îë,
Äþíöô hàñàíäà äöøÿðñÿí.
Àëãûø àëãûøûí, ÿhñÿí ÿhñÿíèí äàëûííàí ñåë êèìè éàüäû. Èñýÿíäÿð áÿé
þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèô äöç ìåéäàíà ýÿëäè. Ìèñêèí Àáäàëû áÿðê-áÿðê
ãóúàõëûéûô àëíûííàí þïäö, ÿëèíè êöðÿéèíÿ âóðóô äåäè:
– Ùàëàë îëñóí, ñàíà Ýþé÷ÿíèí ñóéó, ÷þðÿéè. Ùàëàë îëñóí ñÿíÿ ñöä
âåðÿí àíàéà, ÿðñÿéÿ ÷àòäûðàí àòàéà! Ùàíû ãîúà àøûõ? Úàâàíû áèð äÿ
ñûíàìàõ èñòÿìèðìè?!
Áàõäûëàð ãîæà àøûõ íÿ ýÿçèð? Áàéàõäàí ÿêèëèô. Èñýÿíäÿð áÿé êå÷èô
áàéàãêû éåðèíäÿ ÿéëÿøäè. Ìèñêèí Àáäàë öçöíö Èñýÿíäÿð áÿéÿ òóòóô äåäè:
– Áÿé, áÿëêÿ î áèðè àøûõëàðäàí äà ìÿííÿí äåéèøìÿê èñòèéÿííÿð âàð.
Áóéóðñóííàð. Êèì èñòèéèð, ÷ûõñûí ìåéäàíà.
Äàøäàí, ãàéàäàí ñÿñ ÷ûõäû, àøûõëàðäàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Ìèñêèí Àáäàë þçþçöíÿ äöøöíäö êö, áó äà êèøèëèêäÿí äåéèë, íå÷ÿ ýöíäö ÿçèééÿòèíè
÷ÿêñèííÿð, áàøûíà ôûððàíñûííàð, ñÿí Èñýÿíäÿð áÿéÿ, îíóí îüëóíóí áó õåéèð
èøèíÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþç äåìèéÿñÿí. Ìèñêèí Àáäàë öçöíö Èñýÿíäÿð áÿéÿ
– Áÿé, îæàüûí hÿìèøÿ òîéëó-äöéöííö, ñþçäö-ñþháÿòäè, ãîíàõëû-ãàðàëû
îëñóí. Áèëèðñÿí êè, áèç ñàâàh éîëà äöøöðöê. Íå÷ÿ ýöíäö, éåéèô, è÷èô, ÷àëûô
îéíóéóðóõ. Èçèí âåðñÿéäèí, áó òîéà ìÿí äÿ þç ñþçöìö äåéÿðäèì.
Èñýÿíäÿð áÿéÿ äÿ åëÿ áó ëàçûìûéäû. Äåäè:
– Áóéóð, Ýþé÷ÿëè áàëàñû! Áóéóð, ýþðÿê, ãóëàüûìûç ñÿíäÿäè.
Áó úÿëàëû, áó íîâðàüû,
384
Ñÿí ãóðóôñàí, Èñýÿíäÿð áÿé!
Õÿìèðèíè hàëàëëûõíàí,
Éîüóðóôñàí, Èñýÿíäÿð áÿé!
Ñÿí hàòÿìñÿí, þéöí, þéöí,
Éàääàí ÷ûõìàç áó òîé, äöéöí.
Þç éóðäóíäà äöíÿí, áó ýöí
Ìÿðä äóðóôñàí, Èñýÿíäÿð áÿé.
Àáäàë àëäû ñîðàüûíû,
Éàçäû êþíöë âàðàüûíû,
Íàìÿðääÿðèí òèôàüûíû,
Ó÷óðóôñàí, Èñýÿíäÿð áÿé.
Ùÿð éàíäàí “àôÿðèí“ ñÿäàëàðû ÿðøÿ áöëÿíä îëäó. Èñýÿíäÿð áÿé ìåéäàíà
ýÿëäè. Îðòàéà èðè áèð äÿñìàë ñÿðäè. ßââÿëúÿ þçö äÿñìàëà áèð õûøìà îííóõ
ãûçûë ãîéóô äåäè:
– Ìÿíè èñòèéÿí àøûüà íÿìÿð!
Òåçäèêíÿí äÿñìàëà áèð êÿíäèí áèð èëëèê õÿðúè éûüûëäû. Ìèñêèí Àáäàë
äÿñìàëû Èñýÿíäÿð áÿéèí ãàâàüûíà ãîéóô äåäè:
– Áàüûøäà, Èñýÿíäÿð áÿé. Ìÿí î àøûõëàðäàí äþéöëÿì. Íÿ åëÿìèøÿì,
ñÿíèí õÿòðèí ö÷öí åëÿìèøÿì. Ìàíà ïóë, ìàë, âàð-äþâëÿò ëàçûì äþéöë.
Àòàìûí âàðû-äþâëÿòè áèð ìàhàëà ñûüûøìûð. Þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí þç
ìóðàçûìûí äàëûííàí ýåäèðÿì. ßí áþéöê íÿìÿðèì ñèçèí õåéèð-äóàíûçäû.
Ùàìû Ìèñêèí Àáäàëûí àüëûíà, ìÿ’ðèôÿòèíÿ håéðàí ãàëäû. Îíà ìóðàçûíà
÷àòìàõ ö÷öí óüóððàð äåéèëèô, åë õåéèð-äóàñû âåðäèëÿð.
Ýåæÿ êå÷ìèøäè. Ùàìû åâÿ äàüûëûøäû. Èñýÿíäÿð áÿé äÿ ãîíàõëàðû
ðàhàòäàäû.
Ñàâàhëàð öçöíöçÿ õåéèððèéÿ à÷ûëñûí. Åëÿ êè, ñàâàh à÷ûëäû, éûüûøäûëàðû,
Ìèñêèí Àáäàëýèëè éîëà ñàëñûííàð. Éÿhÿððè-éöéÿííè èêè àò, áèð äÿ àòûí
òÿðêèíäÿ éîë àçóãÿñè hàçûð îëäó.
Ìèñêèí Àáäàë éîë àçóãÿñèííÿí áèð àç ýþòöðöô, àòäàðäàí èìòèíà åëÿäè.
Äåäè:
– Õÿòðèí õîø îëñóí Èñýÿíäÿð áÿé. Íèééÿòèì âàð, áóòàìûí äàëûííàí
ïèéàäà ýåòìÿëèéÿì.
Áó ñþçäÿí ñîíðà Èñýÿíäÿð áÿé håø íÿ äåìÿäè. Éîëà äöøìÿ
ìÿãàìûíäà î Ìèñêèí Àáäàëû áàüðûíà áàñûô äåäè:
– Ýåò, éàõøû éîë. Íÿ ÷ÿòèííèéèí îëñà ìÿí hàçûðàì. Àíúàõ áèð øåéè
éàäûíäà ñàõëà. Áóòàíà íÿ çàìàí ãîâóøóô ýåðèéÿ äþíñÿí, ìöòëÿã áèçÿ ýÿë.
Ñÿíèí òîéóíó áóðàäà þçöì åëèéÿæÿì. Ýþé÷öéÿ ñèçè ìÿí þçöì àïàðàæàì.
385
Îííàð áó ÿhä-ïåéìàííàí àéðûëäûëàð. Öçö Òÿáðèçÿ äîüðó éîë
áàøäàäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöí éîë ýåäÿííÿí ñîíðà áèð äöçÿ ÷àòäûëàð. Ùàâà áÿðê
èñòèéäè. ßòðàôäà áóëàõäàí, ÷àéäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõóéäó. Äàüëàð äà
óçàõäàéäû. Ïåøèìàí îëäóëàð êû, íàhàõ éîëà ñó ýþòöðìöéöôëÿð. Äàhà èøèøäÿí êåøìèøäè. Äþçìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿ éîõóéäó. Ìèñêèí Àáäàë óçóí
Ãàñûìûí hàëûíû ýþðöô äåäè:
– Äàðûõìà, Àëëàh áèçè äàðäà ãîéìàç, êþìÿéèìèçÿ ÷àòàð. Áóíó äåéÿð
äåìÿç, áèðäÿí-áèðÿ ýþéöí öçöíö ãàðà áóëóääàð àëäû, ýþé ýóðóëäàäû,
øèìøÿê ÷àõäû. Ãàð, äîëó, ÷îâüóí áàøäàäû. Ýþç-ýþçö ýþðìöðäö. Áèð
íåéçÿíáèëëàh áàøäàäû êû, åëÿ áèë äöíéàíûí àõûðûéäû. Åëÿ áèë éåð-ýþé áèðáèðèíÿ ãàðûøìûøäû. Ñåë, ñó äöíéàíû áàøûíà àëäû. Äàüëàðäàí ãîïàí ñåëèí
íÿ’ðÿñè éåðè-ýþéö ñèëêÿëèéèðäè. Ìèñêèí Àáäàëýèë éåêÿ áèð äàøûí áàøûíà
÷ûõäûëàð. Àç ãàëäû ñåë äàøû äà, îííàðû äà ñöïöðöô àïàðñûí. Óçóí Ãàñûì
ôèêèððÿøäè êè, äàhà áèçèì êè äÿ áóðàéà ãÿäÿðèéìèø. Ìèñêèí Àáäàë óìóäóíó
hàõäàí öçìÿìèøäè. Áàõäû êû, õûíà î õûíàäàí äþéöë. Ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñäû, öçöíö ýþéëÿðÿ òóòóô, àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Áó íÿ äÿðääè, íÿ áÿëàäû,
Èìäàäà ÷àò, ãàäèð Àëëàh!
Éîëëàðûìû ñåëëÿð àëäû,
Ýþçö éîëäà ãàëàíûì âàð,
Äÿðäÿ, ãÿìÿ äîëàíûì âàð.
×è÷ÿê êèìè ñîëàíûì âàð,
Àòàì-àíàì éîõäó áóðäà,
Ýåæÿ-ýöíäöç àhó-çàðäà.
Àáäàë ãàëäû éàìàí äàðäà,
áàøìàüà äèðèéèô äåäè:
– Àøûõ áèð-èêè àüûç ÷àëûô îõóìàñà, éîëó ýþñòÿðÿí äþéöëÿì.
Ìèñêèí Àáäàë áèð þçöíÿ áàõäû, áèð ÷îâàíà áàõäû. Êèìÿ ìþhòàú
îëäóüóíó ýþðöô äÿðèí ôèêðÿ ýåòäè, öðÿéè ãóâàð åëÿäè. Ñþçäÿð ñèíÿñèíÿ
äöçöëäö. Ñàçûíû çèëÿ êþêëöéöô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Òÿáðèç éîëó áèð íàäàíà òóø îëäóì,
Íÿ àííàäû, íÿ ãàíäûðäû, íÿ ãàíäû.
Áèð ñþç ñîðäóì, ÷ÿíÿ âóðäóì, éîðóëäóì,
Ýþðäöì âàëëàh ãÿôëÿòäÿðäÿ éàòàíäû.
×îâàí äåäè:
– Ñàü îë àøûõ, éàìàí îõóéóðñàí, ëàï öðÿéèìíÿí õÿâÿð âåðèðñÿí. Àé
áåëÿ îõóñàí, íÿ äåìèøÿì? ßýÿð àõûðà êèìè áåëÿ îõóñàí, èøèí äöçÿëäè,
ýåòäèí Òÿáðèçÿ. Î áèðèíè äå ýÿëñèí:
Îä öñòöíäÿ êîðüóí éàíàí áèð ñàúàì,
Ýþð íÿ ýöíäÿ, ýþð êèìëÿðÿ ìþhòàúàì.
Àäû áÿëëè, èñòÿìèðÿì ñèðð à÷àì,
Áÿðÿëÿðäÿ êå÷è áàøû òóòàíäû.
Áàéàõäàí áèð àç àðàëûäà ÷îìàüûíà ñþéêÿíèâ àøûüà ãóëàã àñàí ÷îâàí áó
áÿíäè åøèäÿííÿí ñîíðà áèð àç äà èðÿëè ýÿëèô äåäè:
– Äÿäÿì ñÿíÿ ãóðâàí îëñóí, àøûõ. Ìÿíè éàìàí êþâðÿëòäèí. Èíäèéÿ
ãÿäÿð íÿ ãÿäÿð àøûõ åøèòìèøÿì, ñÿíèí ñþçäÿðèí êèìèñè éîõäó. Ùàìûñû åëÿ
áèë óñòàäíàìÿäè. Ñàíà ìÿí äÿ, î äåäèéèí êå÷èëÿð äÿ ãóðâàí îëñóí. Äå
ýþðöì, î áèðèíè íåæÿ äåéèðñÿí?
Àëäû Ìèñêèí Àáäàë òàôøûðìàäà íÿ äåäè:
Ìèñêèí Àáäàë hÿð ýÿäàéà êè÷èëìÿç,
Øàh îüëóíà áåçäÿí õÿëÿò áè÷èëìÿç.
Ãàíàúàüû äàâàððàðäàí ñå÷èëìÿç,
Ùåø íÿ öñòÿ àðàëûüû ãàòàíäû.
Ñþç òàìàìà éåòìÿìèø, áóëóääàð éàðûëäû. Ýöæäö êöëÿêëÿð áóëóääàðû
ãîâóô óçàõëàðà àïàðäû. Ýþéöí öçö à÷ûëäû. Ñåëëÿð-ñóëàð ýåò-ýåäÿ àçàëäû. Áèð
àçäàí îííàðäàí håø áèð ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàäû. Ìèñêèí Àáäàëíàí Óçóí
Ãàñûì ãàéàíûí öñòöííÿí äöøöô ïàëòàððàðûíû ñûõûô, ñÿðäèëÿð, ãóðóòäóëàð,
éåíÿ äÿ éîëà ðÿâàí îëäóëàð. Àõøàìöñòö áèð øåííèéÿ ýÿëèô ÷àòäûëàð. Îáàíûí
àäàìëàðû ãîíàõëàðû hþðìÿòíÿí ãàðøûëàäû. Éåéèâ-è÷ÿííÿí ñîíðà áèð àç äà
÷àëûâ-îõóäóëàð. Ýåæÿíè îðäà éàòûô äèíúÿëäèëÿð. Ñàâàh éåíÿ "éà ìÿäÿä"
äåéèô éîëà äöøäöëÿð. Éîëäà áèð ÷îâàíà ðàñò ýÿëäèëÿð. Îííàí Òÿáðèçèí
éîëóíó ñîðóøäóëàð. ×îâàí äà çûððàìàíûí, ãàíìàçûí áèðèéäè. Èêè àéàüûíû áèð
Åëÿ êè, ñþç òàìàìà éåòäè, Ìèñêèí Àáäàë ñàçûíû êþéíÿéèíÿ ãîéäó, éîëó
òóòóô ýåòìÿéÿ áàøäàäû. ×îâàí hà ÷àüûðäû, hà áàüûðäû, õåéðè îëìàäû.
Äàëëàðûííàí ãà÷ûô éàëâàðäû, éàõàðäû... Ýþðäö éîõ, áóííàð håø äàëà äþíöô
áàõìûëëàð.
×îâàí êîð-ïåøìàí þç ñöðöñöíöí éàíûíà ãàéûòäû. Þç-þçöíÿ äåäè:
– Éàçûõ àøûüû áèð åëÿ îõóòäóì, ìÿíè, êå÷èìè, ãîéóíóìó áèð åëÿ
386
387
òÿ’ðèôëÿäè, hå÷ îëìàñà îíà áèð ëîõìà ÷þðÿê, áèð áàäéà ñöä äÿ âåðìÿäèì.
×îâàíû áóðàäà äåéèíÿ-äåéèíÿ ãîéàõ, ýþðÿê éîë÷óëàð íåéëÿäèëÿð?
Ìèñêèí Àáäàëýèë, þçäÿðè äÿ áèëìÿäÿí éîëó äöç ýåäèðäèëÿð. Áåëÿ-áåëÿ íå÷ÿ
ýöí éîë ýåòäèëÿð. Ñîðóøà-ñîðóøà Òÿáðèçÿ éàõûííàøäûëàð.
Áèð õåéëè ýåäÿííÿí ñîíðà þðýÿíäèëÿð êè, Òÿáðèçÿ àç ãàëûô. Éîðóëäóõëàðûííàí áèð ÷ÿìÿííèêäÿ äèíúÿëìÿéè ãÿðàðà àëäûëàð. Áèð àç
îòóðìóøäóëàð êû, ýþðäöëÿð áàøäàðûíûí öñòöíäÿ áèð äÿñòÿ àòäû äàéàíûô.
Àíúàõ àòäûëàðäàí áèðè ëàï ïÿhëèâàíà îõøóéóð. Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì
àéàüà ãàëõäûëàð. Ãàñûì öðÿéèíäÿ äåäè: áèçèìêè áóðà ãÿäÿðèéìèø. Áóííàð
éàãûí éîë êÿñÿííÿðäè. Áèð äÿ þç-þçöíÿ òÿñêèííèê âåðäè êè, àõû áèç éîë
àäàìûéûõ, òàëàíàñû íÿéèìèç âàð?
Àòäûëàðäàí áþéöéöíöí àäû Ãà÷àõ Ìåhäèéäè. Î äåäè:
– Àøûõ, äå ýþðöì êèìñèíèç, hàðäàí ýÿëèô, hàðéà ýåäèðñèíèç?
– Ýþé÷ÿäÿíèê. Òÿáðèçÿ ýåäèðèê. Àäûì äà Ìèñêèí Àáäàëäû.
Ãà÷àõ Ìåhäè äåäè:
– Òÿáðèçäÿ íÿ èøèíèç âàð?
Ìèñêèí Àáäàë áèð èñòÿäè Òÿáðèçÿ íÿ ìÿãñÿäíÿí ýåòäèêëÿðèíè äåìÿñèí.
Ñîíðà äöøöíäö êè, åé äèëè-ãàôèë, áèðäÿí éàëàí äàíûøäûüûìûçû þéðÿíÿð, ïèñ
îëàð. Éàõøûñû áóäó, ýÿë åëÿ äöçöíö äå. Àõûðû äà íÿ îëàæàõ, îëñóí.
Äåäè:
– Ñåâäàýàð Ìàhìóäóí ãûçû Ñÿíóáÿðèí äàëûííàí ýåäèðÿì. Àüàì îíó
ìàíà áóòà âåðèô.
Ãà÷àõ Ìåhäè:
– Äåìÿëè, ñàíà âåðýè âåðèëèô, hàãã àøûüûñàí?
– Áÿëè.
Ãà÷àõ Ìåhäè Ìèñêèí Àáäàëû ÷îõ áÿðêÿ-áîøà ÷ÿêäè. Ýþðäö éîõ, àøûõ
ãîðõó íÿ îëäóüóíó áèëìèð. Þçö äÿ ÷îõ àüûëëû îüëàíäû. Ùàãã àøûüû îëäóüóíà
ñþç îëà áèëìÿç. Àõûðäà òàíûøäûõ âåðèô Ìèñêèí Àáäàëíàí äîñòäàøäû.
Ãà÷àã Ìåhäè ìåhðèáàí-ìåhðèáàí äåäè:
– Ìèñêèí Àáäàë, îëìàçìû ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè ñàçëà-ñþçëÿ äÿ
äæåéÿñÿí?
–Íèéÿ îëìóð, Ìåhäè ãàüà. Èíäè ìÿí ÷àëûì-÷àüûðûì, ñÿí äÿ î áèðè
óøàãëàð äà ãóëàã àñûí. Ýþðöí êè, ìÿí êèìÿì, íÿ÷èéÿì, ìÿðàìûì,
ìÿãñÿäèì íÿäèð:
Éàòìûø èäèì, áèð ñåâäàéà òóø îëäóì,
Îéàíàííàí äöøöä äèëÿ ãèñìÿòèì.
Àñèìàíà ïÿðâàçëàíàí ãóø îëäóì,
– Àøûõ, ìÿíèì àäûì Ìåhäèäè. Áó òÿðÿôëÿðäÿ ìàíà Ãà÷àõ Ìåhäè
äåéèëëÿð. Þçöì äÿ ñÿíèí êèìè àäàìëàðûí, êàñûôëàðûí, éåòèì-éåñèðèí
äîñòóéàì. Ïèñ àäàìëàðà ãàí óääóðóðàì. Ñåâýèëèíèí àòàñû ÷îõ ãÿääàð
àäàìäû. Îíà èëàí Ìàhìóä äåéèëëÿð. Õîøäóõíàí ãûçû ñàíà âåðìÿñÿ,
éàíûìà ýÿëÿðñÿí, çîðíàí äà îëñà áóòàíû ñàíà éåòèðÿæÿì.
Ñîíðà Óçóí Ãàñûìû ýþñòÿðèô çàðàôàòíàí ñîðóøäó:
– Áó êèìäè áÿ? Éîõñà áóíà äà áóòà âåðèôëÿð?
Ìèñêèí Àáäàëäàí ãàâàõ Ãàñûì äèëëÿíäè:
– Éîõ, Ìåhäè ãàüà, hàéàí÷ûéàì. Þçö äÿ êèøè éîõ, úàâàí îüëàíàì.
Ãà÷àõ Ìåhäè áàõäû êû, óøàõëàð éîë ýÿëèô éîðóëóôëàð. Îíà ýþðÿ äÿ
çàðàôàòûíû äàâàì åòäèðäè:
– Äåéèðñÿí êè, úàâàí îüëàíñàí, éÿ’íè ñóâàéñàí, åëÿìè?
– Áÿëè.
– Ñþç àëòûíäà ãàëàíà îõøàìûðñàí. Äå ýþðöì, èíäèéÿäÿê íÿ ÿúÿô
åâëÿíìèéèôñÿí?
– Âàõòûì îëìóéóô.
Ùàìû ýöëöøäö. Ãà÷àõ Ìåhäè çàðàôàòûíû äàâàì åòäèðäè:
– ß, åâëÿíìÿéÿ íÿ âàõò. Íîëóô âàõòûíà?
388
389
Øöää îëóáäó åëäÿí-åëÿ ãèñìÿòèì.
Éîë ÿðêàíûì, òÿðèãÿòèì áÿëëèäèð,
Äàð ýöíöìäÿ îë ïÿíàhûì, ßëèäèð,
Äåìÿéèí êè, éîëäàí þòÿí äÿëèäèð,
Ñÿïÿëÿíèá ÷ÿìÿí-÷þëÿ ãèñìÿòèì.
Ùàðàéûìû éàðàäàíûì åøèòñèí,
Õàòà âàðñà, ìÿíäÿí óçàã þòöøñöí,
Ìÿãàìûíäà ìóðàäûíà éåòèøñèí,
Ùå÷ ýþðìÿñèí íÿ àh, íàëÿ ãèñìÿòèì.
Óðúàh îëñóí àëìà êèìè éàíàüà,
Úàíëàð àëàí àë ãûðìûçû áóõàüà,
Õîø çÿáàíà, áàëäàí øèðèí äîäàüà,
Øóõ éåðèøÿ, ãàðà òåëÿ ãèñìÿòèì.
Äÿhàíûìäà ÿçáÿð îëóá ßëèô-ëàì,
Ìÿííÿí îëñóí Õóäàìûçà ìèí ñàëàì,
Ìÿí Àáäàëàì, äîüóëàííàí hàëàëàì,
Éàðàäàííàí ýÿëèá áåëÿ ãèñìÿòèì.
– Íÿ áèëèì. Ýåæÿëÿð ýþéäÿ óëäóçäàðû ñàéûðàì, ýöíäöçäÿð ÷ÿìÿíäÿ
îòäàðû.
– Äåéÿ áèëÿðñÿíìè, íÿ ãÿäÿð îò, íÿ ãÿäÿð óëäóç âàð?
– Ùÿëÿ ñàéûô ãóðòàðìàìûøàì. Þçö äÿ ñàé òåç-òåç éàäûìíàí ÷ûõûð. Ùÿð
ýöí òÿçÿäÿí áàøäûéûðàì.
– Éàõøû, ñÿíèí àäûí íÿäè?
– Ãàñûì. Þçö äÿ Óçóí Ãàñûì äåéèëëÿð.
Éåíÿ äÿ hàìû óúàäàí ýöëäö. Ãà÷àõ Ìåhäè äåäè:
– Éàõøû, åâëÿíìÿéèí áàðÿäÿ äÿäÿíÿ íèéÿ áèð ñþç äåìèðñÿí?
– Äÿäÿìíÿí óòàíûðàì.
– Àíàíà äå.
– Äåìèøÿì. Àíàì äåéèð, hÿëÿ áèð àç äà óçàíìàëûñàí.
– Àõû, íèéÿ?
– Íÿ áèëèì, äåéèð êè, áàøãàëàðûíûí îüëó ÷îõäó, ìÿíèìêè áèðúÿäè. Ãîé
ëàï óçóí îëñóí.
– Îíäà ñÿíÿ áèð àäàì ãûç âåðìÿç.
– Áèð àäàì ãûç âåðìÿç, áèð íå÷ÿñèíèí ãûçûíû áèðäÿí àëàðàì.
Áó ñþháÿòè åøèäÿííÿð óüóíóô ýåòäèëÿð. Õöëàñÿ, ÷îõ ñþçäÿí, çàðàôàòäàí
ñîíðà Ãà÷àõ Ìåhäè óøàõëàðà Òÿáðèçèí éîëóíó ýþñòÿðäè. Þçö äÿ òàôøûðäû êû,
hàðäà äàðà äöøñÿíèç, ìàíà õÿâÿð ÷àòäûðàðñûíûç. Ñàüëûã îëñóí, Àëëàhûí
êþìÿêëèéèííÿí èêè àøèã-ìÿ’øóã áèð-áèðèíÿ ãîâóøàæàõ. Àøûüû áóðäà
îõóòìóðàì. ßhä åëèéèðÿì êè, éàðûíà éåòèøÿííÿí ñîíðà îíà äîéóíúà ãóëàü
àñàæàì.
Ùàìû áèð àüûçäàí äåäè:
– Î ýöííÿí Àëëàh ïàé âåðñèí.
Ñîíðà Ãà÷àõ Ìåhäè öçöíö ýåíÿ Ãàñûìà òóòóô äåäè:
– ß, ýþäÿê Ãàñûì, ÷àëûø Òÿáðèçäÿí áèð ãûç äà ñÿí òàï. ×îõ ÿçèééÿòäÿð
÷ÿêèôñÿí. Ýþé÷öéÿ ÿëèáîø ãàéûòìà. Èêèíèçèí äÿ òîéóíóçó áèð åëèéÿðèê. Áó
óçóíäà àäàìà Ýþé÷ÿäÿ håø êÿñ ãûç âåðìÿç...
Ýåíÿ äÿ hàìû ýöëöøäö.
Ãàñûì äåäè:
– Ñþçöííÿí ÷ûõìàðàì, Ìåhäè ãàüà!
Àéðûëàíäà Ãà÷àã Ìåhäè ýþðäö êè, Ìèñêèí Àáäàëûí äåéÿñÿí éåíÿ äÿ
äåìÿéÿ ñþçö âàð. Äåäè:
– Ìèñêèí Àáäàë, îëìàéà áèçÿ äåìÿäèéèí áèð ñþç éàäûííàí ÷ûõûô ãàëûô?
–Ìåhäè ãàüà, ñèíÿìÿ áèð ãàòàð äà ñþç ýÿëèô, èçèí âåðñÿí...
Ãà÷àõ Ìåhäè òåç äåäè:
– Áóéóð, áèçäÿí þòðö ÷îõ õîøäóð, åøèäèðèê, äå ýÿëñèí.
Áóíó åøèäÿíäÿ Àëäû Ìèñêèí Àáäàë ýþðÿê íÿ äåäè:
Ãà÷àõ Ìåhäèíèí éîëäàøäàðûííàí Ìèñêèí Àáäàëýèë ýþðöøöô, þïöøöô
ìåhðèáàííûõíàí àéðûëäûëàð.
Òÿáðèçÿ úÿìè ö÷ ýöííöê éîë ãàëìûøäû. Ìèñêèí Àáäàëýèë Òÿáðèçÿ öç
òóòìàõäà îëñóí, ýþðÿê Ñÿíóáÿð õàíûì íåéëÿäè?
Áàâà äÿðâèø åøãèí úàìûíû Ùöñåéíÿ è÷èðäÿíäÿ hÿìèí áàäÿäÿí áèðèíè äÿ
Ñÿíóáÿð õàíûìà âåðìèøäè. Î ýöííÿí Ñÿíóáÿð õàíûì äà åøãÿ äöøöô Ìèñêèí
Àáäàëà ãîâóøìàõ hÿñðÿòèííÿí àëûøûô-éàíûðäû. Ñÿíóáÿð õàíûìûí Ýöë÷þhðÿ
àäûíäà áèð õèäìÿò÷èñè âàðûéäû. Ýöë÷þhðÿ ñþçÿ, ñèððÿ ÷îõ ìþhêÿì ãûçûéäû.
Ñÿíóáÿðèí íÿ ñèððè âàðûéäûñà, áèðúÿ îííàí áþëöøöðäö. Áèð ýöí î ñöáh òåçäÿí
ýþðäö êö, Ñÿíóáÿð õàíûìûí hàëû hàë äþéöë. Éàíàõëàðû ëàëÿ êèìè ãûçàðûá, ðÿíýè àëëàíûô. Áèð hàëäàäû êû, ýÿë ýþðÿñÿí. Þçöíäÿ-ñþçöíäÿ äþéöë. Íÿ ãÿäÿð åëÿäè
Ñÿíóáÿðäÿí áèð úàâàô àëà áèëìÿäè. Ãîðõäó, äåäè, éàãèí ãûç íàõîøäóéóô, åëÿéèô.
Èñòÿäè ãà÷ûô àòàñûíà, àíàñûíà õÿâÿð åëÿñèí. Áóíó hèññ åëèéÿí Ñÿíóáÿð õàíûì
ÿëèíèí èøàðÿñèííÿí îíó ñàõëàäû. Ùþðöêëÿðèíèí áèðèíè ãàð êèìè àü ñèíÿñèíèí öñòöíÿ
390
391
Íÿ ìöääÿòäèð åëäÿí èðàã äöøìöøÿì,
Áó äàüëàðäà, áó äöçëÿðäÿ èçèì âàð.
Ñèíÿì äîëó, êöðÿëÿðäÿ áèøìèøÿì,
Ìÿúëèñ ãóðóô ñþéëÿìÿéÿ ñþçöì âàð.
Áóòà àëäûì áèð ãàðàýþç äèëáÿðè,
Þç éîëóìíàí äþíÿììÿðÿì ìÿí ýåðè,
Àääûì-àääûì, ãàðûø-ãàðûø hÿð éåðè,
Àõòàðìàüà öðÿéèìäÿ äþçöì âàð.
Áó ñåâäàäà þìðöì âèðàí, òàëàíäû,
Ìÿhÿááÿòñèç þòÿí þìöð éàëàíäû,
Àòàñûíûí àéàìàñû èëàíäû,
Ìàhìóä ãûçû Ñÿíóáÿðäÿ ýþçöì âàð.
Øèìøÿé îëóá, àëîñìàíäà ÷àõàðàì,
Áèð ñåë îëóá êöêðÿéÿðÿì, àõàðàì,
Áàøäàí-áàøà ýåéèíìÿéÿ çÿð-õàðàì,
Àéàüûìà äîëàìàüà áåçèì âàð.
Ñàíìàéûí êè, Ìèñêèí Àáäàë ôàüûðäû,
Éàðûí äÿðäè hÿð úÿôàäàí àüûðäû,
Àüàì ìÿíè áó ñåâäàéà ÷àüûðäû,
Äàñòàí à÷ûá îõóìàüà ñàçûì âàð.
åíäèðäè. Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Àüàì ìàíà áóòà âåðèô,
Ñóëàð êèìè äóðóëìóøàì.
Óçàü åëëè áèð èéèäÿ,
Áèð îüëàíà âóðóëìóøàì.
ßðÿííÿðíÿí ãîøà ýÿçÿí,
Åøãèí äÿðéàñûíäà öçÿí,
Áàüðûìûí áàøûíû ÿçÿí
Ñÿíóáÿðÿ îëäó îëàí,
Êþíöë øÿhðè âèðàí, òàëàí.
×îõ ýþçÿëè äÿðäÿ ñàëàí
Èëàí Ìàhìóä áÿçèðýàí Ãåéñÿðÿ ñþç âåðìèøäè êè, Èñôàhàíà ñþâäÿýàððûüà ýåäèðÿì, áèð àéà ãàéûäàæàì. Ãàéûäàííàí ñîíðà hÿð øåéè
ãóðòàðàðûõ. Áÿçèðýàí Ãåéñÿð äÿ áóíà ÷îõ ñåâèíìèøäè. Ñþâäàêàð Ìàhìóä
Èñôàhàíà òÿçÿúÿ éîëà äöøìöøäö. Ýöëúþhðÿ éåíÿ ìÿ’ëóë-ìÿ’ëóë Ñÿíóáÿð
õàíûìûí éàíûíà ýÿëèðäè. Áèðäÿí ãóëàüûíà éàíûõëû áèð ñÿñ ýÿëäè. Ãóëàüûíû
ãàïûéà âåðèô äèííèéÿíäÿ áàõäû êû, Ñÿíóáÿðèí ñÿñèäè. Î áóòàñûíûí àéðûëûüûíà
äþçÿ áèëìÿéèô îõóéóðäó:
Àé hàçàðàò, éàíäû úàíûì,
Ùàíû äöç èëãàðûì ìÿíèì?
Ýþçöì éîëäà, êþíëöì ñÿñäÿ,
Ùàðäà ãàëäû éàðûì ìÿíèì?
Ùÿñðÿòèííÿí ãàí àüëàðàì,
Ñèíÿìè ÷àðïàç äàüëàðàì.
Þëöíúÿ ãàðà áàüëàðàì
Ñþçöíö òàìàìà éåòèðÿííÿí ñîíðà Ñÿíóáÿð íóðàíè áèð äÿðâèøèí éóõóäà
îíà åøã ïèéàëÿñè è÷èðòäèéèíè, Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí, Çÿðýÿððè êÿíäèííÿí îëàí
Ìÿhÿììÿä îüëó Ùöñåéíè îíà áóòà âåðäèéèíè ñþéëÿäè. Ñÿíóáÿð áèð àç
ñþçäÿí-ñþháÿòäÿí ñîíðà Ýöë÷þhðÿéÿ äåäè:
– Ýöë÷þhðÿ, áó ñþháÿòè èêèìèçäÿí áàøãà êèìñÿ áèëìÿìÿëèäè. Áó ñèððè
àíàìà äà äåìÿìèøÿì. Áèðúÿ ñàíà äåéèðÿì. ßýÿð ìàíà êþìÿê åëÿìÿê
èñòÿéèðñÿíñÿ, áó ýöííÿí ýþçäÿ, ãóëàõäà îë, þéðÿí, ýþð Òÿáðèçÿ ãÿðèâ
àäàì, àøûõ ýÿëèðìè? Øÿhÿðèìèçÿ Ýþé÷ÿ åëëÿðèíäÿí Ùöñåéí àäûíäà úàâàí
àøûüûí ýÿëäèéèíè þéðÿíÿí êèìè ìàíà õÿâÿð åëÿ. Öðÿéèìÿ äàìûô: áó
ýöííÿðäÿ î, Òÿáðèçÿ ýÿëìÿëèäè.
Ýöë÷þhðÿ äåäè:
– Î, íÿ ñþçäö õàíûì. Ñÿíèí éîëóíäà þëöìÿ äÿ ýåòìÿéÿ hàçûðàì.
Î ýöííÿí Ýöë÷þhðÿ Ùöñåéíèí ñîðàüûíäà îëäó. Ýöííÿð þòäö, hÿôòÿëÿð
êåøäè. höñåéí ýÿëìÿäè êè, ýÿëìÿäè, Ñÿíóáÿðèí ýþçö éîëëàðäà ãàëìûøäû.
Öðÿéèíÿ ìèí ôèêèð ýÿëèðäè. Ñÿíóáÿð ãîðõäó êó, Ùöñåéí ÷îõ ýåæèêÿ. Äÿäÿñè
îíó áàøãàñûíà âåðìÿê èñòèéèðäè. Áèð äÿ Ñÿíóáÿð áèëèðäè, àòàñû håø âàõò îíóí
òàíûìàäûüû áèð àäàìà ÿðÿ ýåòìÿñèíÿ ðàçû îëìóéàæàõ.
Åë÷èëÿð èëàí Ìàhìóäóí ãàïûñûíû éàüûð åëÿìèøäèëÿð. Ùàìûéà äà éîõ
äåéèðäè. Ãûçûíû Áÿçèðýàí Ãåéñÿðèí îüëóíà âåðìÿê èñòèéèðäè. ×öíêè îíóí
âàðû-hàëû äöíéàäàí àøìûøäû. Àììà îüëó Úöìøöä áèð ãàðà ãÿïèéÿ äÿéÿñè
îüóë äþéöëäö. Áåéâåæèí, ôÿðàñÿòñèçèí áèðèéäè. Áóíó Ñÿíóáÿð õàíûì äà
åøèòìèøäè. Àíàñû Ñÿëáèíàç äà áèëèðäè. Àììà hÿð èêèñè èëàí Ìàhìóäóí
ãîðõóñóííàí úûíãûððàðûíû áåëÿ ÷ûõàðà áèëìÿçäèëÿð. Îíà ÿáÿñ éåðÿ èëàí
Ìàhìóä äåìèðäèëÿð. Ãÿääàðëûõäà, ìÿðäèìàçàððûõäà, òàìàhêàððûõäà òàéûáàðàâàðû éîõóéäó. Åâäÿ äÿ, åøèêäÿ äÿ, hàìûíûí îííàí çÿhëÿñè ýåäèðäè.
Ýöë÷þhðÿ äþçÿ áèëìèéèô è÷ÿðè ýèðäè. Ñÿíóáÿðèí áîéíóííàí ãóúàõëûéûô,
öçöííÿí-ýþçöííÿí þôäö, ýþçäÿðèíèí éàøûíû ñèëèô äåäè:
– Ñÿíóáÿð õàíûì, ñÿí ëàï ìÿíèì öðÿéèìè äàüëàäûí. ×îõ ãÿì åëÿìÿ,
ñèçè áèð-áèðèíèçÿ éàçàí, håø âàõò ñèçè äàðäà ãîéìóéàæàõ. Áó éàõûííàðäà
ñèçè áèð-áèðèíèçÿ ãîâóøäóðàæàõ. Ñÿíóáÿð äåäè:
– Àëëàh àüçûíäàí åøèòñèí, äåäèéèí ôàë îëñóí. Ìÿíè ãûíàìà, öðÿéèìÿ
äàìûô êû, Ùöñåéí hàðäàäûñà áó ýöí áóðàäà îëàæàõ. Áó äöç îëñà, ïåøêÿøèí
ìÿíäÿ.
Ýöë÷þhðÿ Ñÿíóáÿðèí ãÿëáèíè õîøhàë åòìÿê ö÷öí äåäè:
– Ïåøêÿøèí íÿ îëàõàõ, õàíûì?
Ñÿíóáÿð:
– Ñÿíè äÿ þçöìíÿí Ýþé÷ÿ åëëÿðèíÿ àïàðàæàì.
Ùÿð èêèñè ýöëäö. Ñÿíóáÿð äåäè:
– Ýöë÷þhðÿ, áó ýöííÿí ìàíà õàíûì äåìÿ. Ñÿíè þçöìÿ áàæû
ñåøìèøÿì. Àëëàh áèëèð êè, ñèððèìè ñÿííÿí áàøãà håø êÿñÿ äåìÿìèøÿì.
Èñòèéèðÿì êè, àõûðàúàí áåëÿ îëñóí. Áó ýöí ýåò øÿhÿðèí ýöíäîüàí ñÿìòèíäÿ
äàéàí. Áÿëêÿ Ùöñåéí ýÿëäè.
Ýöë÷þhðÿýèëèí åâè øÿhÿðèí êÿíàðûíäà, þçö äÿ hÿìèí éîëóí
392
393
Ñÿíóáÿðÿì, ýþçöì éàøäû,
Íåéíèéèì ìÿí áàøû äàøäû?
Ãÿëá éàíüûëû, úàí àòàøäû,
éàõûííûüûíäàéäû. Î, Àëëàh, Ìÿhÿììÿä, éà ßëè åëÿéèô éîëà äöçÿëäè.
Äåéèëÿí éåðÿ òÿçÿúÿ ÷àòìûøäû êû, óçàõäàí èêè ãàðàëòû ýþðöíäö. Î, Àëëàhû
÷àüûðûô ýþçäÿìÿéÿ áàøäàäû. Ãàðàëòûëàð éàõûííàøàíäà Ýöë÷þhðÿ ýþðäö êö,
èêè êèøè õåéëàüûäû. Ëàï éàõûííàøàíäà ýþðäö êö, èêè úàâàí îüëàíäû. Áèðèíèí
äÿ ÷èéíèíäÿ ñàç âàð. Ýöë÷þhðÿ îííàðûí ãàâàüûíû êÿñèô äåäè:
– Äåéèí ýþðöì, êèìñèíèç, íÿêàðÿñèíèç, hàðàäàí ýÿëèô, hàðàéà
ýåäèðñèíèç?
Ãûçûí áåëÿ, éåêÿ-éåêÿ äàíûøìàñû Ãàñûìûí hå÷ õîøóíà ýÿëìÿäè. Èñäÿäè
äåñèí: àõû ñÿí êèìñÿí êè, áèçè ñîðüó-ñóàëà òóòóðñàí, áóðàëàðäà êèøè
éîõäóìó? Ìèñêèí Àáäàë òåç îíóí àéàüûííàí áàñäû. Áèëäè êè, ãûç ñþçäö
àäàìäû. Ãûç õåéëàüûíà éàëàí äàíûøìàüû äà êèøèëèéèíÿ ñûüûøäûðìàäû.
Ôèêèððÿøäè êè, èñäàíìûøûí éàüûøäàí íÿ ãîðõóñó? Îëàæàüà îíñóç äà ÷àðà
éîõäó. Äöçöíö äåéÿæÿì.
– Õàíûì, íèéÿ àæûüûí òóòóð. Áèç óçàã-óçàã åëëÿðäÿí ýÿëìèøèê.
– Óçàõ, éÿ’íè hàðàäàí?
– Ýþé÷ÿäÿí, ñÿôÿðèìèç Òÿáðèç øÿhÿðèíÿäè. Ìÿíèì àäûì Ìèñêèí
Àáäàë, éîëäàøûìûí àäû Ãàñûìäû. Èêèìèç äÿ ñóáàéûõ. Õàíûì, þçýÿ íÿ
ñîðóøìàõ èñòèéèðñÿí?
Àøûüûí àäû Ýöë÷þhðÿíè ÷àøäûðìûøäû. Àõû, Ñÿíóáÿðèí äåäèéè îüëàíûí àäû
Ùöñåéíèéäè. Ãàëàí íÿ äåéèðäèñÿ, hàìûñû äöç ýÿëèðäè. Ýöë÷þhðÿ ñîðóøäó:
– Àøûõ, ñÿíèí áàøãà àäûí éîõäó?
Ìèñêèí Àáäàëà äÿðhàë hÿð øåé àéäûí îëäó.
Äåäè:
– Õàíûì, ÿââÿëêè àäûì Ùöñåéíèéäè. Ñîíðàëàð Ìèñêèí Àáäàë îëäó.
Áóíóí äà ñèððè âàð.
Ýöë÷þhðÿ àðòûõ áèëäè êè, áó hÿìèí àäàìäû. Î, ñåâèíúÿê àõûðûíúû ñóàëûíû
âåðäè:
– Àøûõ, Òÿáðèçÿ íÿ ìÿãñÿäíÿí ýÿëèôñÿí?
– Áóòàìûí äàëûíúà.
– Ñÿíèí éàðûí êèìäè?
– Õàíûì, áóíó äèëíÿí äåñÿì äèëèì éàíàð. Èúàçÿ âåð, ñàçíàí äåéèì.
– Áóéóð, äå.
Ìèñêèí Àáäàë ñàçû êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðûô çèëèíè-çèë, áÿìèíè-áÿì,
ñèíÿñèíÿ ìöñòÿêÿì åëèéèô, ýþðÿê Òÿáðèçÿ íÿ ìÿãñÿäíÿí ýÿëäèéèíè íåæÿ
áÿéàí åëÿäè:
Ýþé÷ÿëèéÿì Òÿáðèçäÿäè,
Íàìóñ, ãåéðÿò, àðûì ìÿíèì.
Áèð ñÿíÿìÿ áÿíä îëìóøàì
394
Ñÿíóáÿðäè éàðûì ìÿíèì.
Ãóðáàí ÿðÿííÿð ïèðèíÿ,
Êèì éåòÿð îíóí ñèððèíÿ?
Ýÿëìèøÿì éàðûì øÿhðèíÿ,
Îäó åøãèìèí ÿçÿëè,
Äÿðäèííÿí îëìóøàì äÿëè.
Òÿáðèçèí òöðôÿ ýþçÿëè,
Áóíó åøèäÿí Ýöë÷þhðÿ ÷îõ ñåâèíäè. Áóðàéà íÿ ìÿãñÿäíÿí ýÿëäèéèíè
à÷ûô äàíûøäû. Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì ÷îõ øàä îëäóëàð. Óçóí Ãàñûì
áèëÿíäÿ êè, Ýöë÷þhðÿ ñóâàé ãûçäû, áèð ýþçóæó îíà áàõäû. Îíóí àëîâëó-îääó
áàõûøäàðû Ýöë÷þhðÿíèí ýþçöííÿí éàéûíìàäû. Ýöë÷þhðÿíèí éàíàõëàðû
Òÿáðèçèí òÿð ëàëÿëÿðè êèìè àëëàíäû. Ìèñêèí Àáäàë áóíó î ñààò äóéäó. Î,
öçöíö Ãàñûìà òóòóô çàðàôàòéàíà äåäè:
– Ãàñûì, äåéÿñÿí ñÿíèí äÿ èøèí äöçÿëÿæÿê. Àëëàh äåéÿñÿí ñàíà äà áèð
ãàïû à÷àæàõ.
Áàéàãäàí äèë-äèë þòÿí Ýöë÷þhðÿ óòàíà-óòàíà äåäè:
– Éîë ýÿëèôñèíèç, éîðüóíñóíóç. Ýåäÿéèí áèçäÿ äèíúÿëèí. Ìÿí Ñÿíóáÿð
õàíûìà õÿâÿðÿ ãà÷ûì. Î, ãîíàõëàðû åâÿ ýÿòèðäè. Àòàñû Èñìàéûë êèøè, àíàñû
Ýöëíèñÿ, ãàðäàøû Ìÿììÿä ãîíàõëàðà õîø ýÿëäèí åëÿäèëÿð. Ñöôðÿ àøäûëàð,
÷àé-÷þðÿê ãîéäóëàð. Ãîíàõëàð éåéèô-è÷èô ðàhàòäàíàííàí ñîíðà ñþháÿòÿ
áàøäàäûëàð. Ùàìû ìÿòëÿôäÿí hàëû îëäó.
Ýöë÷þhðÿíèí àòàñû Èñìàéûë êèøè äåäè:
– Áàëà, âàëëàh, èíäèéÿ êèìè Ýöë÷þhðÿ áó áàðÿäÿ áèçÿ håø íÿ äåìèéèô.
Õîø ýÿëèô, ñÿôà ýÿòèðèôñèíèç. Àëëàh ãîéñà, ìóðàäûíûçà äà ÷àòàðñûíûç.
Áóííàð áóðäà ñþç-ñþháÿòäÿ îëñóí. Ýþðÿê Ýöë÷þhðÿ íåéíÿäè? Î âàõò
èòèðìÿäÿí, äàâàíûíà òöïöðöô, öç òóòäó Ñÿíóáÿðýèëÿ òÿðÿô. Ñÿíóáÿð
êöëàôèðÿíýèäÿ äóðóô hÿñðÿò-hÿñðÿò éîëëàðà áàõûðäû. Áèð äÿ ýþðäö êö, áóäó
Ýöë÷þhðÿ ãàí-òÿð è÷èíäÿ îííàðà òÿðÿô ýÿëèð. Áèëäè êè, áèð øàä õÿâÿð âàð.
Èñòÿäè ãàâàüûíà ÷ûõñûí. Áó äÿìäÿ Ýöë÷þhðÿ ãàïûéû à÷ûô è÷ÿðè ýèðäè.
Òþâøöéÿ-òþâøöéÿ äåäè:
– Äèííÿ, Ñÿíóáÿð! Èíäè äÿ ìÿí äåéèì, ñÿí åøèò!
Áóíó äåéèô ýÿðäÿíèííÿí ö÷ òåë àéûðûô ñèíÿñèíÿ áàñäû, àëäû ýþðÿê íÿ
äåäè:
Åøèò, äåéèì, àé Ñÿíóáÿð,
Áàü÷àëàðäàí áàðûí ýÿëäè.
395
Ýöë, àé áàæûì, áàõòûí ýöëöô,
Ìóøòóëóõ âåð, éàðûí ýÿëäè.
Àëäû Ñÿíóáÿð:
Î äèëëÿðÿ úàíûì ãóðâàí,
Ààç, éåðèí âàð öçöì öñòÿ
Õÿâÿðèíÿ úàíûì ãóðâàí,
Ìóøòóëóüóí ýþçöì öñòÿ.
Àëäû Ýöë÷þhðÿ:
Îíà íöñðÿò âåðÿí hàõäû,
Áó äöíéàäà òàéû éîõäó.
Ãàøäàð êàìàí, êèïðèê îõäó,
Åëÿ äåìÿ, íÿçÿð äÿéÿð,
Ãöððÿëÿíÿð, þçöí þéÿð,
Äåäèêëÿðèí äöçñÿ, ÿéÿð,
Àëäû Ýöë÷þhðÿ:
Ýöë÷þhðÿíèí hàëûíà áàõ,
Äóð áîéíóìà hàìàéûë òàõ.
Äàhà äÿðäè, ãÿìè áóðàõ,
Ùàõ éîëóäó ìÿíèì éîëóì,
Áèð ãþí÷ÿéÿì, íåúÿ ñîëóì.
Äèëëÿðèíÿ ãóðâàí îëóì,
396
Ñþç òàìàìà éåòÿð-éåòìÿç, ñåâèíäèêëÿðèííÿí hÿð èêèñè áèð-áèðèíÿ
ñàðìàøûõ êèìè ñàðûëûô ýþç éàøû àõûòäûëàð. Ýöë÷þhðÿ ýþðäöê ëÿðèíèí,
åøèòäèêëÿðèíèí hàìûñûíû áèðúÿ-áèðúÿ Ñÿíóáÿðÿ äàíûøäû. Ñÿíóáÿðèí ðÿíýè ýöë
êèìè à÷ûëäû.Ýöë÷þhðÿíè áèð äÿ áàüðûíà áàñûô öçöííÿí-ýþçöííÿí þïäö.
Ñîíðà äà àïàðûô îíóí áîüàçûííàí áèð hÿìàéûë àñäû. Ýöë÷þhðÿ ÿââÿëúÿ
ýþòöðìÿê èñòÿìÿäè. Ýþðäö êö, éîõ, Ñÿíóáÿðèí õÿòðèíÿ äÿéèð, hÿìàéûëû
à÷ìàéûô äåäè:
– Õàíûì, Àëëàh ãîéñà ñÿí òåçäèêíÿí Ýþé÷ÿ åëëÿðèíÿ ýÿëèí
ýåäÿæÿêñÿí. Áó hÿìàéûë äà ñÿííÿí ìàíà ÿçèç áèð õàòèðÿ ãàëàð. Ãîõóíó
îííàí àëàðàì.
Ñÿíóáÿð çàðàôàòéàíà äåäè:
– Åëÿ øåé éîõäó, àé ãûç. Äåìèøÿì, ýåíÿ äÿ äåéèðÿì, ñÿíè äÿ
þçöìíÿí àïàðàæàì. Þçöí äåìèðñÿíìè Ìèñêèí Àáäàëíàí ýÿëÿí îüëàí äà
éàõøû îüëàíäû. Àé ãûç, áÿëêÿ åëÿ î äà ñÿíèí ãèñìÿòèíäè.
Ýöë÷þhðÿ ýöëöìñöéöô ÷èéíèíè ÷ÿêäè.
Ñÿíóáÿð áèð àç ôèêèððÿøèô äåäè:
– Ýöë÷þhðÿ, áèëèðÿì, Ìèñêèí Àáäàë èíäè ýþðöøìÿê ö÷öí áÿðê äàðûõûð.
Äåíÿí ÷îõ òÿëÿñìÿñèí. Åhòèéàò èýèäèí éàðàøûüûäû. Áèçè èñòÿìèéÿí ÷îõäó.
Àòàìûí äà íåæÿ àäàì îëäóüóíó éàõøû áèëèðñÿí. ßââÿëúÿ Ìèñêèí Àáäàëýèëÿ
þç hÿíäÿâÿðèíèçäÿ áèð åâ êèðÿëÿ. Áèëèðÿì, ãàâàõäà áèçè hÿëÿ ÷ÿòèí ýöííÿð
ýþçäöéöð. Áó èøè äöçÿëòñÿ, Àëëàh äöçÿëäÿæÿê. Èñòÿìèðÿì êè, àòàì ñèçíÿí
äöøìàí îëà. Àòàì Èñôàhàíà áó ýöí éîëà äöøöô. Áèð àéà àíúàõ ãàéûäàð. Î
ýÿëÿíÿ êèìè áèëäèéèìèçè åëèéÿðèê. Ýÿëÿííÿí ñîíðà àëëàhà ïÿíàh, ýþðÿê íÿ
ìÿñäàhàò ýþðöð.
– Áàø öñòÿ, õàíûì! Äöç áóéóðóðñàí. Àüûëëû ñþçÿ íÿ äåéÿ áèëÿðÿì. Åëÿ
áèëèðÿì êè, áó òÿäáèð Ìèñêèí Àáäàëûí äà õîøóíà ýÿëÿæÿê.
Ñÿíóáÿð äåäè:
– Òÿêè ñÿí äåéÿí îëñóí!
Ýöë÷þhðÿ ýÿëèô ýþðäö êö, åâëÿðèíäÿ áèð ÷àë-÷àüûð âàð êû, ýÿë ýþðÿñÿí.
Åøèäÿí ãîhóì-ãîíøóëàð àøûüûí áàøûíà òîïëàøûôëàð. Ìèñêèí Àáäàë äà êû,
Ñÿíóáÿðèí åøãèííÿí éîðüóííóüóíó éàäûííàí ÷ûõàðûô, åëÿ hÿâÿñíÿí ÷àëûâîõóéóð êó, äàhà íÿ äåéèì. Ýöë÷þhðÿ äÿ ÷ÿêèëèô áèð òÿðÿôäÿ äàéàíûô àøûüà
ãóëàõ àñìàüà áàøäàäû. Àììà àðàáèð ýþçö Ãàñûìûí ýþçöíÿ ñàòàøàíäà hèññ
åëèéèðäè êè, Ìèñêèí Àáäàëûí äîñòó äà, äåéÿñÿí Òÿáðèçäÿí ÿëèáîø ãàéûòìàõ
èñòÿìèð.
Ìÿúëèñÿ éûüûøàííàðûí ÷îõóñó úàâàíûéäû. Ñþháÿòèí øèðèí éåðèíäÿ áèð
àüñàããàë öçöíö Ìèñêèí Àáäàëà òóòóô äåäè:
– Àøûõ, úàâàí îëñàí äà, ýþðöðÿì àüûëëû, êàìàëëû îüëàíñàí. Ñþçäÿðèíèí
hàìûñû íÿñèhÿòäè. Ñàçûíûí, ñþçöíöí èøûüûíà éûüûëàííàðûí äà ÷îõóñó,
397
ýþðöðñÿí êè, úàâàííàðäû. Îííàðà äåéèëÿñè áèð ñþçöí âàðìû?
– Áàæàðäûüûìíàí áèð-èêè êÿëìÿ äåéÿðÿì.
Àëäû Ìèñêèí Àáäàë ýþðÿê íÿ äåäè:
Áèð ýþçÿëèí ñîðàüûéíàí,
Äàüëàð êåøäèì, äöçÿ ýÿëäèì,
Íå÷ÿ-íå÷ÿ áÿëÿí àøäûì,
Éàð åëèíÿ, ñèçÿ ýÿëäèì.
Íàìÿðä èëÿ éîëäàø îëìà,
×îõ áÿëàëàð ÷ÿêÿð áàøûí.
Ùàëàë èëÿ ÿðñÿéÿ ÷àò,
Äàø ãàëàëàð ñþêÿð áàøûí.
Äÿðäèì àðòûô,ãÿì àçàëûô,
Ýþçöì éîëëàðûíäà ãàëûô.
Éàðìû íÿçÿðèííÿí ñàëûô,
Éîõñà àé ãûç, ýþçÿ ýÿëäèì?
Õàèí áàõìà éàðàäàíà,
Ãèáëÿýàhäû àòà-àíà.
Àðõàëàíìÿ áÿéÿ,õàíà,
Ãîé ñàü îëñóí íþêÿð áàøûí.
Äÿðä àüëàòäû, ãÿìÿ ýöëäöì,
×åøìèìèí éàøûíû ñèëäèì.
Ìÿí ñÿíè âÿôàäàð áèëäèì
Ýÿëäèì éàð, Òÿáðèçÿ ýÿëäèì.
Ùàõäàí èñòÿ áÿõòè-èãáàë,
Éàðàäàíû éàäûíà ñàë.
Ñþç ýþâhÿðäè, Ìèñêèí Àáäàë,
Ñàõëà äöðäö, òèêÿð áàøûí.
Ñþç Ìèñêèí Àáäàëûí àüçûííàí ãóðòàðìàìûø hÿð éàíäàí "ñàü îë, àøûõ"
ñÿäàëàðû ýþéÿ óúàëäû. Ñàâàh òåçäÿííÿí ÷àëìàüà-÷àüûðìàüà áàøäûéàí àøûõ,
áèð äÿ áàõäû êû, àõøàì äöøöô, øÿð ãàðûøûô.
Èñìàéûë êèøè öçöíö ýÿëÿííÿðÿ òóòóô äåäè:
– Àøûõ ÷îõ óçàõäàí éîë ýÿëèô. Ñàâàhäàí äà îõóéóð. Éîðüóíäó. Èìêàí
âåðÿê äèíúÿëñèí. Îõóäóüó äàhà áÿñäè.
Ùàìû ðàçûëàøäû, hÿðÿ þç åâèíÿ äàüûëûøäû. Åâäÿ áèð þçäÿðè ãàëàíäà,
Ýöë÷þhðÿ áó õîø õÿâÿðè Ñÿíóáÿðÿ íåæÿ ÷àòäûðäûüûíû, îíóí Ìèñêèí Àáäàëà
èñìàðûúûíû ñþéëÿäè. Áó òÿäáèð hàìûíûí õîøóíà ýÿëäè. Ñàâàhäàí Ìèñêèí
Àáäàëýèëèí ãàëìàñû ö÷öí åâ áåhëÿäèëÿð. Ùÿìèí åâ Ýöë÷þhðÿýèëèí åâèíèí
éàõûííûüûíäà éàøàéàí áèð ãàðûíûí åâèéäè.
Ñàâàhäàí Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì ãàðûíûí åâèíäÿ éàøàìàüà áàøäàäû.
Àðòûõ áèëèðäèëÿð êè, hÿëÿ íÿ àç, íÿ ÷îõ, äöç áèð àé áóðàëûäûëàð. Ñîíðàñûíû äà
Àëëàh áèëèð. Èíäè ãàëûðäû áèð-áèðèííÿí ýèçäè îääàðà éàíàí èêè àøèã-ìÿøóãóí
ýþðöøìÿñè. Áó ýþðöøäÿí håø êèì õÿâÿð òóòìàìàëûéäû. ×öíêè ñþâäàýàð
Ìàhìóä áóíó áèëñÿéäè, ãàí äèçÿ ÷ûõàðäû.
Ìèñêèí Àáäàë Ñÿíóáÿð õàíûìûí hÿñðÿòèííÿí àëûøûô éàíûðäû. ×îõ ýþòöðãîéäàí ñîíðà áèð íàìÿ éàçûô Ýöë÷þhðÿéíÿí ýþíäÿðäè Ñÿíóáÿð õàíûìà.
Ìèñêèí Àáäàë íàìÿäÿ éàçûðäû:
398
Ñÿíóáÿð íàìÿíè îõóéóô ÷îõ ãóâàððàíäû. Äÿðäè àðòûô áèð öììàíà
äþíäö. Ùÿñðÿòíÿí éîëóíó ýþçäÿäèéè éàðûíûí ýþðöøöíÿ ýåäÿ áèëìÿìÿñè
ãÿëáèíÿ äàü öñòöííÿí äàüëàð ÷ÿêäè. Éàð äÿðäèíÿ ÷àðÿ, ìÿëhÿì îëìàã
èñòèéÿðêÿí éàð òÿ’íÿñèíÿ òóø îëìàã ãÿëáèíè ýþéíÿòäè, ðóhóíó ñûçûì-ñûçûì
ñûçûëäàòäû. Þç-þçöíÿ äåäè: Àõû, ìÿí éàðûìûí hÿñðÿòèíÿ îííàí àç
éàíìàìûøàì. Íèéÿ î ìÿíèì ÷ÿêäèêëÿðèìè äóéà áèëìèð? Ýÿë êèì
îëäóüóíó îíà áèð íèøàí âåð. Ãÿëÿìè ÿëèíÿ àëûô éàðà éàçäûüû íàìÿäÿ ýþðÿê
þç äÿðäè, äèëèíè íåæÿ èçhàð åëÿäè. Áèç äåéÿê, ñèç äÿ øàä îëàñûíûç:
Ãÿì öñòöíäÿ êþêëÿíìèøÿì,
×àëûíìàìûø áèð ñàçàì ìÿí.
Éàð hÿñðÿòè ãÿääèì ÿéèô,
Íàëÿ äîëó àâàçàì ìÿí.
Äÿðä ñèíÿìäÿ äöçöì-äöçöì,
Áó ñèòÿìÿ íåæÿ äþçöì?
399
Éàð éîëóíäà ãàëûô ýþçöì,
Ýþçö éàøäû áèð ãûçàì ìÿí.
Ñîí ãîéóëäó ôÿðàüûìà,
Þçöíö ÷àòäûð áàüûìà.
Ýÿë, ãÿäÿì áàñ îòàüûìà,
Òÿêÿì, îüëàí éàëãûçàì ìÿí.
Ìèêèí Àáäàë áó íàìÿíè îõóéóô ÷îõ øàä îëäó. Ýöë÷þhðÿ äÿ Ñÿíóáÿð
õàíûì äåäèéèíèí hàìûñûíû áèðúÿ-áèðúÿ Ìèñêèí Àáäàëà äàíûøäû.
Ìèñêèí Àáäàë ñÿhÿðè äèðè ýþçäö àøäû. Äóðóô éîëëàðà áàõàíäà ýþðäö êö,
Ñÿíóáÿð áèð áþëöê ãûçíàí ñàëëàíà-ñàëëàíà îííàðà òÿðÿô ýÿëèð. Îíó ýþðÿíäÿ
åëÿ áèë Ìèñêèí Àáäàëûí öðÿéè ãîïóô àéàüûíûí àëòûíà äöøäö. Îíóí ñåâýèëèñè
áó ãûçäàðûí àðàñûíäà îí äþðä ýöííöê áèð àé ïàð÷àñûíà îõøóéóðäó. Éàðÿá,
áåëÿ ýþçÿëëèêìè îëàð, ñÿí áóíà âåðèôñÿí? Ùóðè äÿ, ïÿðè äÿ, ìÿëÿê äÿ
áóíóí éàíûíäà îëñàéäû óòàíäûüûííàí ãà÷ûô ýèçäÿíìÿçäèìè?
Ìèñêèí Àáäàëûí åøãè úîøà ýÿëäè. Ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûô ýþðÿê þç
ñåâýèëèñèíèí áîéóíó íåæÿ þéäö?
Àñòà éåðè à ýþçÿëëÿð ñóëòàíû,
hÿñðÿòèííÿí úàâàí úàíûì ÷öðöäö.
Àíà ýþçäÿð ñàëäû ìÿíè áÿíäèíÿ,
Ñèéàh çöëôöí çÿíúèðèíäÿ ñöðöäö.
Î ãàìÿòÿ, î úàìàëà âóðóëäóì,
Áèð áóëàüàì áóëàíìûøäûì, äóðóëäóì,
Àh ÷ÿêìÿêäÿí àõûð áåçäèì, éîðóëäóì.
Ãÿì äàëüàñû äþðä éàíûìû áöðöäö.
Óòàíìàçìû ýþðÿí ìÿíÿ ýöëÿííÿð?
Áó åøãèìè, áó äÿðäèìè áèëÿííÿð
Áåëÿ äåéÿð: áèð âàõò ìÿíè ýþðÿííÿð,
Ìèñêèí Àáäàë áèð çàìàííàð ïèððèéäè.
Ñÿíóáÿð îíóí éàíûõëû-éàíûõëû îõóìàüûíà äþçÿììÿéèô óçàõäàí-óçàüà
îíà áèð ãûéüàúû íÿçÿð ñàëûô ýöëöìñÿäè. Ñîíðà Ýöë÷þhðÿíèí áîéíóíó
ãóúàõëûéûô ãóëàüûíà äåäè:
– Áó ýöí àõøàìíàí áèð àç êå÷ìèø ýÿëÿðñèíèç. Éîëóíóçó
ñÿâèðñèçäèêíÿí ýþçäöéöðÿì.
400
– Õàíûì, Ìèñêèí Àáäàëûí éàíûíäàêû îüëàí äà ýÿëñèíìè?
Ñÿíóáÿð çàðàôàòíàí äåäè:
– Àé ãûç, î îüëàí ýöíäÿ ñÿíèí éàíûíäà äþéöëìö, áó ãà÷à-ãà÷äà îíó
íåéíèéèðñÿí? Ñèç äÿ áèçèì êèìè áèð-áèðèíèçÿ òàìàðçû hà äþéöëñöíöç?
Ýöë÷þhðÿ íÿñÿ äåìÿê èñòÿäè. Ñÿíóáÿð îíóí ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó:
– Çàðàôàò þç éåðèíäÿ. Ãàñûì ìöòëÿã ýÿëìÿëèäè. ×öíêè îíó Ìèñêèí
Àáäàëûí éàíûíà åëÿ-áåëÿ ãàòìûéûôëàð. Îííàð hÿð éåðäÿ áèð îëìàëûäû.
Äåìÿê îëìàç ýåæÿ èòÿ, ãóðäà ðàñò ýÿëÿðñèíèç. Êþìÿê éàõøû øåéäè.
Àõûðäà äà, – Àé ãûç äåéÿñÿí èêèìèçèí äÿ òîéóìóç áèð îëàæàõ, – äåéèá
Ýöë÷þhðÿäÿí éöíýöë áèð áóðìà ýþòöðäö.
Âÿ’äÿ âàõòûíäà ýþðöøÿ ýÿëÿíäÿ Ìèñêèí Àáäàë ýþðäö: àé Àëëàh åëÿ áèë
îòàõäà ýöí äîüóô. Áàõûô ýþðäö êö, äîüðóäàí äà, Ìèñêèí Àáäàë úàííàðà
äÿéÿí îüëàíäû. Áîé îíäà, áóõóí îíäà. Öçöííÿí-ýþçöííÿí àüûë, êàìàë
éàüûð. Ùþðöêëÿðèíè ñàç åëèéèô ýþðÿê éàðûíà íåæÿ õîø ýÿëäèí åëÿäè:
Ãÿäÿì ãîéóá éàð éàíûíà,
Îüëàí, õîø ýÿëäèí, õîø ýÿëäèí,
Åøã îäóíà éàíà-éàíà
Îüëàí, õîø ýÿëäèí, õîø ýÿëäèí.
Òÿê Àëëàhäàí àðçóì áóéäó,
Àé ãûç, õîø ýþðäöê, õîø ýþðäöê.
Éàä hÿñðÿòè ãÿëáèì îéäó,
Ñÿíñèç ãàðà êåøäè ýöíöì,
ßðøÿ ãàëõäû àhûì, öíöì.
Äóðóáàí áàøûíà äþíöì.
Îüëàí, õîø ýÿëäèí, õîø ýÿëäèí.
Éîëëàð éîðóô, öçýöíÿì ìÿí,
ßhä-ïåéìàíà äöçýöíÿì ìÿí.
Èíäè Ìèñêèí Àáäàëàì ìÿí,
Ýöë-÷è÷ÿêëè éàð áàüûíà,
401
Áÿð-áÿçÿêëè îòàüûíà,
Ñÿíóáÿðèí áó ÷àüûíà
Îüëàí õîø ýÿëäèí, õîø ýÿëäèí.
Î ëÿáëÿðäÿí ñöçöëäö áàë,
Äóð ãîëóíó áîéíóìà ñàë.
Ãûéìà þëñöí Ìèñêèí Àáäàë
Àé ãûç, õîø ýÿëäèí, õîø ýÿëäèí.
Áó ÷àë-÷àüûðà éóõóäàí àéûëàí Ñÿëáèíàç õàíûì áàéàõäàí ãûçûííàí
îüëàíûí äåéèøìÿñèíÿ ãóëàü àñûðäû. Åëÿ êè, ñþç òàìàìà éåòäè Ñÿíóáÿð
ãîëóíó Ìèñêèí Àáäàëûí áîéíóíà ñàëìàõ èñòèéÿíäÿ îòàüûí ãàïûñû à÷ûëäû,
àíàñû è÷ÿðè ýèðäè. Ùàìû äîíóô éåðèíäÿ ãàëäû. Àíúàõ Ñÿëáèíàç õàíûì ãûçûíûí
òàëåéèíè ïîçìàõ ôèêðèíäÿ äþéöëäö. Áàõäû êû, äîüðóäàí äà, ãûçûíûí áóòàñû
úàííàðà äÿéÿí îüëàíäû. Àüçûííàí äà äöðð òþêöëöð. Ëàêèí þçöíö î éåðÿ
ãîéìàäû. Îüëàíû áÿðêÿ-áîøà ÷ÿêèá, ñûíàìàõ ö÷öí ÿëèíè ñèíÿñèíÿ ãîéóô
ýþðÿê íÿ äåäè:
Àüûð äàøäàí éàïûøûôñàí,
Áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê, îüëàí
Éàìàí hÿääèíè àøûôñàí
Áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê, îüëàí.
Òàíðû âåðÿí áó ãèñìÿòäÿí,
Áó ñåâäàäàí, óñàíìàðàì,
Îíñóç ìàíà hÿéàò éîõäó,
Áó ñåâäàäàí óñàíìàðàì.
Àëäû Ñÿëáèíàç õàíûì:
Ìàhìóä áèëñÿ äàðà ÷ÿêÿð,
Àíàí-áàæûí ãàí-éàø òþêÿð,
Éóðäóíóçäà áèë òóðï ÿêÿð,
Áó ñåâäàäàí óñàí îüëàí.
Ãîðõóòìàéûð ìÿíè èíàí,
Íÿ þëöìëÿð, íÿ äÿ çèíäàí.
Áóòàìû âåðèô éàðàäàí,
Áó ñåâäàäàí óñàíìàðàì.
402
Àëäû Ñÿëáèíàç õàíûì:
Ñÿëáèíàçû ñàëìà úÿíýÿ,
ßëèííÿí ýÿëÿðñÿí òÿíýÿ.
Íåéíèéÿðñÿí àæ ïÿëÿíýÿ?
Áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê îüëàí.
Àëäû Ìèñêèí Àáäàë
Àáäàë äåéÿð, áèð àú øèðÿì,
Àëîâ ñà÷àí áèð øÿìøèðÿì.
Äöíéàìûçû äÿéèøÿðÿì,
Áó ñåâäàäàí ÿë ÷ÿê ÷ÿêìÿðÿì.
Ñÿëáèíàç õàíûì ýþðäö êö, éîõ, ñþçöíÿ áöòþâ îüëàíäû. Öçöíö hàããà
òóòóô îííàðà õåéèð-äóà âåðäè.
– Öìèäèíèçè hàããà áàüëûéûí, hàããûí ÿòÿéèííÿí òóòóí. Ìàhìóä ÷ÿòèí
àäàìäû. Èíàíìûðàì êû, áó èøÿ ðàçû îëñóí. Àììà òàíðû íÿ éàçûôñà, î äà
ãèñìÿò îëàæàõ.
Àëëàhà ïÿíàh – äåéèô þç îòàüûíà êåøäè. Àøèã-ìÿøóãëàð äà ýåæÿíèí
éàðûñûíàúàí þç ÷àëûô-÷àüûðìàõëàðûíäà, êåô-äàìàõëàðûíäà îëäóëàð.
Õöëàñÿ, Ìèñêèí Àáäàë, Ãàñûì âÿ Ýöë÷þhðÿ hÿð ýåæÿ áóðà ýÿëèð éåéèð,
è÷èð, äåéèô, ýöëöð, ÷àëûô-îéíóéóð, ñÿhÿðÿ éàõûí åâëÿðèíÿ ãàéûäûðäûëàð.
Ìèñêèí Àáäàë áèð àç ÷èìèð àëàííàí ñîíðà óçóí Ãàñûìû äà éàíûíà àëûô
øÿhÿðÿ ýÿçìÿéÿ ÷ûõûðäû. Ùÿð éåðäÿ îíó hþðìÿòíÿí ãàðøûëûéûðäûëàð. Ìèñêèí
Àáäàë äà ýöæö ÷àòàí ãÿäÿð ñàç ÷àëàð, ñþç ÷àüûðàð, àäàìëàðûí êþíëöíö
øàääàíäûðàðäû. Ùÿð íÿ ãÿäÿð ÷àëûâ, îõóñà äà håø êÿñäÿí ïóë ýþòöðìÿçäè.
Áèð àéà éàõûíûéäû êû, Ìèñêèí Àáäàë Òÿáðèçäÿéäè. Áó ìöääÿòäÿ î þçöíÿ î
ãÿäð äîñò, òàíûø òàïìûøäû êû, ýÿë ýþðÿñÿí. Àäàìëàð îíó áèð ñààò ýþðìöéÿíäÿ äàðûõûðäûëàð. Ìèñêèí Àáäàëûí Ñÿíóáÿðÿ îëàí ìÿhÿááÿòè äÿ
äèëäÿ, àüûçäà ýÿçèðäè. Ùàìû áó hàãã àøûüûííàí äàíûøûðäû. Ùàìûíûí ÿëëÿðè
ýþéäÿéäè, Àëëàh áó èêè àøèã-ìÿøóãóí áèð-áèðèíÿ ãîâóøìàñû ö÷öí èëàí
Ìàhìóäóí öðÿéèíÿ ðÿhì ñàëñûí.
Âàðûíà, äþâëÿòèíÿ ýþðÿ Èëàí Ìàhìóäíàí ãîhóì îëìàüà úàí àòàííàð,
áèð äÿ Ñÿíóáÿðèí ýþçÿëëèéèíÿ âóðóëàííàð Ìèñêèí Àáäàëà ïàõûëëûõ åëèéèðäè.
Îííàð ÷àëûøûðäûëàð êû, Ìèñêèí Àáäàëû àðàäàí ýþòöðñöííÿð. Àíúàõ ìöìêöí
îëìóðäó. ×öíêè Ìèñêèí Àáäàëûí äîñòó, éàðû, éîëäàøû ÷îõóéäó. Èñòÿìÿéÿíè
äÿ úÿìèñè áèð-íå÷ÿ íÿôÿðèéäè.
Áÿçèðýàí Ãåéñÿðèí îüëó Úöìøöä áó õÿâÿðäÿí ñîíðà âóðíóõìàüà áàøäàäû. Äåäè: àéÿ åëÿ øåé îëàð, éåððè îëàì, äÿäÿìèí àäûíû áèð ãàòàð äÿâÿ
÷ÿêìèéÿ, âàðûìûç-hàëûìûç äöíéàäàí àøà, áèð Ýþé÷ÿëè ýÿäÿñè ýÿëèô ñÿíèí
403
èñòÿäèéèí ãûçû ÿëèííÿí àëà. Áèð ýöí î éàõøû áèð õîí÷à hàçûððàäû. Éîõ îëñóí
éîõñóëëóüó. Õîí÷àäà íÿ éîõóéäó. Õîí÷à ãûçûëäàí, ýöìöøäÿí îä òóòóô
éàíûðäû. Úöìøöä ãàðàííûõ ãàðûøàíäà õîí÷àñûíû äà ýþòöðöô Ñÿíóáÿðýèëÿ
àäàõëûáàçäûüà ýåòäè.
Áàõäû hÿéÿò-áàæàäà håø êÿñ éîõóéäó. Àììà Ñÿíóáÿð õàíûìûí
îòàüûíûí ïÿíúÿðÿëÿðèííÿí èøûõ ýÿëèðäè. Áèð àç äà èðÿëè ýåäÿíäÿ îõóìàõ ñÿñè
åøèòäè. Þç-þçöíÿ ñåâèíäè: Äåäè êè, éàãûí Ñÿíóáÿð õàíûì ìÿíèì
äÿðäèìíÿí áåëÿ éàíûõëû-éàíûõëû îõóéóð. Òåç îðà-áóðà âóðíóõóô áèð
íÿðäèâàí òàïäû. Ýåæÿíèí ãàðàííûüûíäà íÿðäèâàíûí ñûíûõ îëäóüóíó ýþðìÿäè.
Íÿðäèâàíûí áàøûíû äèâàðà äèðèéèô õîí÷à ÿëèíäÿ ïÿíúÿðÿéÿ ãàëõäû. Íÿ
ýþðñÿ, éàõøûäû. Ýþçäÿðè áÿðÿëÿ ãàëäû. ßëëÿðè ÿñìÿéÿ, äèçäÿðè òèòðÿìÿéÿ
áàøäàäû. Øÿhÿðäÿêè àøûõíàí Ñÿíóáÿð õàíûì áèð êåôäÿéäè, áèð êåôäÿéäè êè,
ýÿë ýþðÿñÿí. Ìèñêèí Àáäàë áàøûíû ãîéóô Ñÿíóáÿðèí äèçèíèí öñòöíÿ.
Ñÿíóáÿð äÿ îíóí ñà÷ûíû ñûüàëëûéûð. Ùÿì äÿ äåéèøèëëÿð. Ãåéðè èõòèéàðè "Þë,
àé Úöìøöä, þë, ýþçäÿðèí íÿëÿð ýþðöð!" – äåìèøäè êè, íÿðäèâàí Úöìøöäöí
àéàüûíûí àëòûííàí ÷ûõäû. Úöìøöä òàïïà-òàïíàí, ñÿñ-êöéíÿí éåðÿ éûõûëäû.
Õîí÷à äà éåðÿ äöøöô äàüûëäû. Ñÿñÿ Ñÿíóáÿðýèë åøèéÿ ÷ûõäûëàð. Áèð êèøè
õåéëàüûíûí áàðûéû àøäûüûíû ýþðäöëÿð. Ýöëúþhðÿ îíó Úöìøöäÿ îõøàòäû.
Àøèãëÿðèí êåôèíÿ ñîüàí äîüðàíäû. ßhâàëëàðû áèð àíäà ïîçóëäó. Ùàìû áó
èøäÿí ÷îõ ïÿðèøàí îëäó. Ñÿíóáÿð õàíûì äåäè:
– Òåç ýåäèí, hÿëÿëèê áó éåððÿðäÿ ýþðöíìöéöí. Ýþðÿê áàøûìûçà íÿëÿð
ýÿëÿæÿê.
Ãîíàõëàð äÿðhàë ÷ûõûô ýåòäèëÿð. Ñÿíóáÿð äÿ éàòàüûíà óçàíäû. Èëàí âóðàí
éàòäû, àíúàõ î éàòìàäû. Ñÿhÿð òåçäÿí äóðóô ïÿíúÿðÿíèí àëòûíà äàüûëìûø
õîí÷àíû äÿ òÿð-òÿìèç éûüûøäûðäû êû, ãîíøóëàðäàí ýþðöô-åëèéÿí îëìàñûí.
Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì äà áó hàäèñÿäÿí ÷îõ íàðàhàò îëäóëàð.
Ñÿâèðñèçäèêíÿí áó èøèí ñîíóíó ýþçäÿìÿéÿ áàøäàäûëàð.
Áóííàðû áóðäà ãÿì äÿðéàñûíäà ãîéàõ, ýþðÿê Úöìøöä íåéíÿäè. Î, ýåæÿ
éûõûëàíäà àéàüûíûí áèðèíè ÿçìèøäè. Áèð òÿhÿð ñöðöíÿ-ñöðöíÿ ýåæÿéàðû ýÿëèô
åâëÿðèíÿ ÷ûõäû. Úàíûíûí àüðûñûííàí ÷îõ, ýþðäöêëÿðè îíó ñàâàhà ãÿäÿð
éàòìàüà ãîéìàäû. Ñàâàh òåçäÿí áÿçèðýàí Ãåéñÿð îüëóíóí àéàüûíû
÷ÿêäèéèíè ýþðöô íÿ îëäóüóíó ñîðóøäó. Úöìøöä äÿ håø íÿéè äàíìàäû.
Ýþðäöêëÿðèíèí äÿ öñòöíÿ áèð àç àðòûðûô hàìûñûíû àòàñûíà äàíûøäû. Àòàñû áó
èøäÿí êÿäÿððÿíñÿ äÿ, þçöíö î éåðÿ ãîéìóéóô äåäè:
– Áàëà, åéáè éîõäó. Úàâàííûõäà hÿð øåé îëàð. Ñÿíóáÿð äÿ úàâàíäû. Áó
èøè hå÷ hàðäà à÷ûô-àüàðòìàã ëàçûì äþéöë. Ñÿíóáÿð ñþâäàýàðûí éåýàíÿ
çöðéÿòèäè. Åëÿ åëèéÿê êè, îíóí áèð åëÿ âàðû, äþéëÿòè áàøãàñûíà ãèñìÿò
îëìàñûí. Ãÿëáèíè ãàðàëàìà. Ãûç àüàúû, ãîç àüàúû, éöçö àòàð, áèðè âóðàð,äåéèôëÿð. Áó èøè ìÿí þçöì éîëóíà ãîéàæàì.
Úöìøöä äÿ êè, áèãåéðÿòèí áèðèéäè. Àòàñûíûí äåäèêëÿðèíÿ úàííàí, áàøíàí
ðàçû îëäó.
Ìèñêèí Àáäàë ýþçäÿäè. Áèð ýöí êåøäè, èêè ýöí êåøäè, ö÷ ýöí êåøäè.
Àíúàõ î ýåæÿêè ÿhâàëàòäàí áèð ñÿñ-ñîðàõ ÷ûõìàäû. Áèð àç ðàhàòäàíäû.
Ñÿíóáÿð äÿ áóíà ÷îõ ñåâèíäè. Áèëìÿäèëÿð êè, îííàðûí äàäûíà éåòÿí
hèéëÿýÿð Ãåéñÿðèí òàìàhêàððûüûäû.
Áÿçèðýàí Ãåéñÿð þç-þçöíÿ ÷îõ ýþòöð-ãîé åëÿäè, ÷îõ äöøöíäö. Àõûðäà
áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè, Ñåâäÿêàð Ìàhìóä ýÿëÿí êèìè áó èøè ãóðòàðñûí. Åëÿ
áó àðàäà õÿâÿð ýÿëäè êè, ñåâäàýàð Ìàhìóä ýÿëèð. Ãåéñÿð îüëóíó äà
ýþòöðöô îíóí ïèøâàçûíà ÷ûõäû. Ìàhìóä áóííàí ÷îõ õîøhàë îëäó. Åâäÿ
ýåæÿ éàðûéàúàí îðäàí-áóðäàí ñþháÿò åëÿäèëÿð. Èëàí Ìàhìóä óçàõ éîëäàí
ýÿëèô éîðóëìóøäó. Ùàìû äàüûëûøäû. Î äà óçàíûô éàòäû.
Î áèðè àõøàì áÿçèðýàí éåíÿ ýÿëäè. Áèð õåéëè ñþháÿòäÿí ñîíðà ìÿòëÿâè
àøäû. Äåäè:
– Ìàhìóä, Àëëàhûí àäûíà øöêöð êö, ñÿôÿðäÿí ñàü-ñàëàìàò ãàéûäûô
ýÿëäèí. ßhäèìèç-ÿhä, ñþçöìöç ñþçäö. Ãûç Úöìøöäöíäö.
– Î íÿ ñþçäö, äåéèðñÿí. Êèøèäÿ ñþç áèð îëàð. Òîéà hàçûððàø.
Ãåéñÿð äåäè:
– Äîñò, áèð èø âàð, èêè ÿìÿë. Ñÿí ýåäÿííÿí ñîíðà Ýþé÷ÿ òÿðÿôëÿðäÿí
áóðàéà áèð úàâàí àøûõ ýÿëèô ÷ûõûô. Øÿhÿðÿ éàéûëûô êû, îíó áóðàéà Ñÿíóáÿðèí
åøãè ýÿòèðèô, hàãã àøûüûäû. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, ýóéà ãîæà áèð äÿðâèø éóõóëàðûíäà
îííàðà åøã áàäÿñè è÷èðäèô, îííàðû áèð-áèðèíÿ áóòà âåðèô.
Áóíó åøèäÿí Ìàhìóäó îä ýþòöðäö. Úèí àòûíà ìèíäè. Àüçû êþïöêëÿíÿêþïöêëÿíÿ äåäè:
– Ìÿí ýÿäà äåéèëÿì êè, hÿð éîëäàí þòÿíÿ ãûç âåðÿì. Îíóí áàøûíà áèð
îéóí à÷àðàì êû, éàðàíäûüûíà ïåøìàí îëàð.
Ãåéñÿð äåäè:
– Ìàhìóä, hèðñèíè áîü, ñÿâèððè îë. Áó hÿðÿêÿò áèçè åë è÷èíäÿ
hþðìÿòäÿí ñàëàð. Åhòèéàòäû îëìàõ ëàçûìäû. Áèðäÿí, äîüðóäàí äà, hàãã
àøûüû îëàð. Áèð øåé åëèéèô, àëëàhûí ãÿçÿâèíÿ ýÿëÿðèê. ßëèìèçäÿ äÿ õåéèð
èøèìèç âàð. Äåìÿê îëìàç, èøèí è÷èííÿí èø ÷ûõàð.
Ìàhìóä àæûõëû-àæûõëû:
– Íÿ äåéèðñÿí? Äåìÿê èñòèéèðñÿí êè, ÷àüûðûì áó éîëäàí þòÿíè, ýÿäÿíèí
áèðèíè, äåéèì êè, àé hàãã àøûüû, ýÿë ñþâäàýàð Ìàhìóäóí ãûçû, äöíéà
ýþçÿëè Ñÿíóáÿðè àë àïàð, ýåò Ýþé÷öéÿ. Éîõ, Ãåéñÿð, ìÿí hàãã àøûüû - çàä
òàíûìûðàì. Îíó éîõ åëèéÿæÿì.
Ãåéñÿð ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóô äåäè:
– Ìàhìóä, áèð òÿäáèð ôèêèððÿøìèøÿì. Ýÿë åëÿ åëèéÿê êè, íÿ øèø éàíñûí,
íÿ êàâàâ.
404
405
– Äå ýþðöì, íÿ äåéèðñÿí?
Ãåéñÿð:
– Àøûüû ÷àüûðòäûð éàíûíà. Äå êè, ìÿíèì ñàíà âåðèëÿñè ãûçûì éîõäó.
Åøèòìÿñÿ äå êè, øÿhÿðäÿí ÷ûõûô ýåòñèí. Áóíà äà ðàçû îëìàñà, ñàëäûð çèíäàíà.
Òîéäàí ñîíðà, èø-èøäÿí êå÷ÿííÿí ñîíðà áóðàõàðñàí, ÷ûõûô ýåäÿð þç
äàüûëìûøûíà.
Ìàhìóä áûüûíûí àëòûííàí ãûìûøûô äåäè:
– Áó ëàï àüûëëû ìÿñäàhàò îëäó.
Ñåâäàýàð Ìàhìóä òåç ãîëäàí çîð, àüûëäàí êÿì èêè ïÿçÿâÿíý òàïûô
Ìèñêèí Àáäàëûí äàëûííàí ýþíäÿðäè. Éîëäà ýþðäöëÿð êè, àøûõ äà, éîëääàøû
äà ñþâäàýàð Ìàhìóäýèëÿ òÿðÿô ýåäèëëÿð. Ìàhìóäóí àäàìëàðû áó èøÿ ìàòìÿÿòòÿë ãàëäûëàð. Àøûüû äà, îíóí éîëäàøûíû äà ýþòöðöô ñþâäàýàð
Ìàhìóäóí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð. Ìèñêèí Àáäàë ñàëàì âåðäè. Ìàhìóä îíóí
ñàëàìûíû àëìûéûô àæûõëû-àæûõëû äåäè:
– Ýÿäàíûí áèðè, ýÿäà. Áèëèðñÿíìè êèìÿ ñàòàøûðñàí? Ñÿíè ãóðäà-ãóøà
éåì åëèéÿðÿì, àíàíû ìÿëÿð ãîéàðàì. Áàøûí áÿäÿíèííÿí öçöëìÿìÿèø,
ðÿää îë øÿhÿðäÿí.
Ìèñêèí Àáäàë òÿìêèíèíè ïîçìàäàí äåäè:
– Ñåâäàýàð Ìàhìóä, ìÿí þëöìíÿí ãîðõñàéäûì, áó íå÷ÿ àéäà éîëëàð
éîðüóíó îëóô, àíàìû ýþçö éàøäû ãîéìàçäûì. Ìÿí Ñÿíóáÿðèí éîëóíäà
þëìÿéÿ ýÿëìèøÿì. Èõòèéàð ñàhèáèñÿí, ñÿí áèëÿðñÿí. Èñòèéèðñÿí ìÿíè ëàï
òèêÿ-òèêÿ äîüðà. Ìÿí hàãã àøûüûéàì.
Èëàí Ìàhìóäóí ýþçäÿðè ÷ûõäû êÿëëÿñèíÿ. ßëèíè àòäû ãûëûíúà êû, äóðóá
îíóí áîéíóíó âóðñóí. Ãåéñÿð îíóí àéàüûííàí áàñäû. Òåç Ãåéñÿðèí äåäèéè
îíóí éàäûíà äöøäö. Ãûøãûðäû:
– Àïàðûí, áó éåòèì-éåñèððÿðè àòûí çèíäàíà!
Ìèñêèí Àáäàë áàõûô ýþðäö êö, äîüóðäàí äà Èëàí Ìàhìóääóð êó, îòóðóô
éåðèíäÿ. Ñÿíóáÿðè äÿ îíà håø âàõò âåðìèéÿæÿê. Þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè êè,
þëìÿé-þëìÿéäèð, õöðöëäàìàõ íÿ êèøèëèêäèð. Àëëàh êÿðèìäè ýÿë öðÿéèíè
äèëëÿ äåäèéèí êèìè ñàçíàí-ñþçíÿí äÿ áîøàëò, àõûðû äà íÿ îëàð-îëàð. Îíà
ýþðÿ äÿ äåäè:
– Ñþâäàýàð Ìàhìóä, èõòèéàð ñàhèáèñÿí, þçöí áèëÿí éàõøûäû. àíúàõ
öðÿéèìÿ áèð ãàòàð ñþç ýÿëèô, îíó äåéèì, ñîíðà äà íÿ áèëèðñÿí îíó äà
åëèéÿðñÿí.
Ìèñêèí Àáäàë áóíó äåéèô èúàçÿñèç-ôèëàíñûç ñàçû êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðäûô
áàñäû ñèíÿñèíÿ. Ãåéñÿð äÿ áèð éàííàí Ìàhìóäóí áèð éàíûíû éàüûð åòìèøäè
êè, ñÿáðëè îë. Ìàhìóä äà îíó åøèäèô Ìèñêèí Àáäàëû ðöñâàé åòìÿê èñòÿìÿäè,
èøèíhÿëÿ àõûðûíû ýþçëÿäè.
Àëäû Ìèñêèí Àáäàë ýþðÿê Èëàí Ìàhìóäà íÿ äåäè:
406
Åøã áàäÿñèí îë àüàìäàí àëûíúà,
Ëåéñàí îëóô éàüà-éàüà ýÿëìèøÿì.
Ýåæÿ-ýöíäöç þç áóòàìûí äàëûíúà,
Ýÿçÿ-ýÿçÿ áó òîðïàüà ýÿëìèøÿì.
Èëàí Ìàhìóä ýþðäö êö, éîõ, éàìàí ïàçà èëèøèô. Áó åëÿ äåäèéèííÿí
äþíìöð êö, äþíìöð. Àæûõëû-àæûõëû äåäè:
–Àéÿ, òåç îë, ñþçöíö ãóðòàð, ðÿää îë ýþçöìöí ãàâàüûííàí. Ùÿëÿ
áóíóí þçöíö áàõ, ñþçöíÿ áàõ! Ýþð áèð àäû hÿð éåðäÿ áÿëëè îëàí Ìàhìóäà
áó ýþé÷ÿëè ýÿäÿñè ãÿçÿë îõóéóð.
– Ñþâäàýÿð Ìàhìóä, åøèò ñþçöìöí î áèðè õàíÿñèíè:
×îõ èíñàôûí ãûðûëûáäûð ãàéòàíû,
Éåðÿ-ýþéÿ ñûüûøìàéûð áþhòàíû,
Ìÿðäè-ìÿçàð, àðàâóðàí øåéòàíû,
Ýöíàh éîëäàí ãàéòàðìàüà ýÿëìèøÿì.
Ìàhìóä óúàäàí èñòåhçà èëÿ ýöëöá äåäè:
–Ïàhî, áèëìÿìèøäèê, áèð ýþé÷ÿëè ýÿäÿñè ýÿëèáìèø êè, øåéòàíû éîëóííàí
ãàéòàðñûí. Àììà håø þçöíö äöøäöéö ïèñ éîëäàí ãàéòàðìàõ èñòÿìèð.
Äöíéàíûí èøèíÿ áèð áàõ, hà!
Ìèñêèí Àáäàë àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè:
Äÿðä è÷èìè îéóð-îéóð îéóðäó,
Áó ìÿòëÿáèí hàããû þçö äóéóðäó,
Õîøëóã èëÿ âåðìÿñÿëÿð áó éóðäó,
Ìÿhâÿðèííÿí ãîïàðìàüà ýÿëìèøÿì.
Áóíó åøèäÿíäÿ Èëàí Ìàhìóä úèí àòûíà ìèíìÿäèìè. Äåäè:
– Àäÿ, ýÿäàíûí áèðè ýÿäà, þçöí ãÿðèô îëà-îëà áóðàëàðäà íÿ þðöø-þðêÿí
à÷ûôñàí. Ñÿíèí áàøûíà áèð îéóí à÷àðàì êè, ýÿëäèéèí éîëó òÿðñèíÿ ýåäÿðñÿí,
ñÿäàíû håø ãóøäàð äà áèëìÿç. Ãàíìàç-ãàíìàç àç äàíûø. Òåç îë, ñþçöíö
ãóðòàð. Ðÿää îë áóðàëàðäàí, áèð ýþçöí ñÿíè ýþðìÿñèí.
Èëàí Ìàhìóäóí “ãàíìàç“ ñþçö Ìèñêèí Àáäàëà éàìàí òîõóíäó. Àëäó
ýþðÿê ñþâäàýàðà úàâàáûíäà íÿ äåäè:
Áó äöíéàäà éàðàäàíû àíìàçû,
Îä è÷èíäÿ áóçà äþíöá éàíìàçû,
Íàíÿúèáè, éàðàìàçû, ãàíìàçû,
407
Äàâàð áèëèá îòàðìàüà ýÿëìèøÿì.
Áóíó åøèäÿíäÿ Èëàí Ìàhìóäó îä ýþòöðäö íÿ ýþòöðäö. Ùèðñèííÿí
äîäàüûíû ÷åéíÿäè. Èñòÿäè äóðóá Ìèñêèí Àáäàëûí äÿðñèíè âåðñèí, Ãåéñÿð
éåíÿ äÿ ãîéìàäû. ßëàøñûç ãàëàí Ìàhìóä, Ìèñêèí Àáäàëûí öñòöíÿ áàüûðûô
äåäè:
Ýþé÷ÿëè ýÿëÿäñè, ñþçöíÿ ñÿðhÿä ãîé âÿ ìöõòÿñÿð åéëÿ, èíäè ñÿíè éàõøû
ãàíäûðàæàì. Îíäà áèëÿðñÿí êè, ãàíàí êèìäè, ãàíìàç êèìäè.
Ìèñêèí Àáäàë àëäû ýþðÿê ñþçöíöí òàôøûðìàñûíû íåæÿ äåäè, áèç äÿ åøèäÿê
øàä îëàõ:
Ìèñêèí Àáäàë îëñóí éàðà ñàäàüà,
Ìÿhÿááÿòÿ hàãäàí éîõäó ãàäàüà,
Ýþé÷ÿìèçäÿí Òÿáðèç àäëû òîðïàüà,
Ñÿíóáÿðè àïàðìàüà ýÿëìèøÿì.
Ñþç Ìèñêèí Àáäàëûí àüçûííàí ÷ûõàíäà Èëàí Ìàhìóä äöç ÿðø-þéöíÿ
êèìè úûçûì-úûçûì éàíûô, úûçûðûüû ÷ûõäû. Áàüûðà-áàüûðà äåäè:
– Àïàðûí, áóíëàðûí ñàëûí çèíäàíà!
Øÿhÿðÿ õÿâÿð éàéûëäû êû, áÿ äåìÿçñÿíìè Èëàí Ìàhìóä hàãã àøûüûíû
äà, îíóí éîëäàøûíû äà çèíäàíà ñàëäûðûô. Åøèäÿííÿðèí hàìûñû ìÿ’éóñ îëäó.
Íÿ åëÿìÿê îëàðäû? Óìóä hàããà ãàëìûøäû.
Áóíó áèëÿí Ñÿëâèíàç õàíûì ýåòäè êè, ýþðñöí ãûçûíûí hàëû íåæÿäè. Áàõäû
êû, ãûçû ýþçöíöí éåääè éåðèííÿí éàø òþêöð. Åëÿ áåëÿ ëåéñàí éàüûø àõûðäû.
Àíàñûíû ýþðÿíäÿ Ñÿíóáÿð äàhà äà êþéðÿëäè. Ñÿëâèíàç õàíûìûí áîéíóíà
ñàðûëûô hþíêöð-hþíêöð àüëàäû. Àíàñû áóíà äþçÿ áèëìèéèô hþðöêëÿðèíè
ñèíÿñèíÿ áàñûô ýþðÿê ãûçûíà íåæÿ òÿñÿëëè âåðäè. Ãûçû þç äÿðäèíè àíàñûíà íåæÿ
èçhàð åëÿäè:
Áó íÿ hàëäû, áó íÿ öíäö,
Àüëàìà, ãûçûì, àüëàìà!
Äå ÷ÿêäèéèí áó íÿ ýöíäö?
Àáäàëûì äóñòàã îëóôäó,
Àüëàðàì, àíà, àüëàðàì!
Ýöëöì ÷è÷ÿéèì ñîëóôäó
408
Àëäû Ñÿëáèíàç:
Òàíðû ãîéìàç ñÿíè íà÷àð,
Áèð áàüëûéàí, áèð äÿ à÷àð.
Ýöíÿø äîüàð, çöëìÿò ãà÷àð,
Áó äÿðäèìèí éîõ ÷àðàñû,
Ýåòìÿç êþíëöìöí ãàðàñû
Ñûçûëäàð åøãèí éàðàñû
Àëäû Ñÿëáèíàç:
Ñÿëáèíàç äà äåéÿð áåëÿ,
ßðÿííÿðäÿí èìäàä äèëÿ,
Ýþç éàøûí äþíäÿðìÿ ñåëÿ,
Ñÿëáèíàçûí éîõ èìäàäû,
Äèëëÿðäÿ äîëàøûð àäû
Îäà ñàëäûì äîñòó, éàäû,
Àíà-áàëà àüëàìàõäà, Èëàí Ìàhìóäíàí áÿçèðýàí Ãåéñÿð äÿ òîéà
òÿäàðöêäÿ îëñóííàð, ýþðÿê çèíäàíäà Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûìûí áàøûíà
íÿëÿð ýÿëäè?!
Îííàðûí hÿð èêèñèíè ýÿòèðèô àòäûëàð ãàðàííûõ, êèô áàñìûø çèðçÿìèéÿ.
Ãÿðèô éåð, ãàðàííûõ çèíäàí. Áèð éàíäàí äà éàðûííàí àéðûëìàñû, áèð éàíäàí
äà áó çöëöìëÿð, áó ñèòÿìëÿð ãÿëáèíè øàí-øàí åëÿäè. Ãÿëáè êþâðÿëÿí Ìèñêèí
Àáäàë àëäû ýþðÿê öðÿéèííÿí êå÷ÿííÿðè íåæÿ äèëÿ ýÿòèðäè:
Íå÷ÿ ýöíäö äóñòàüàì ìÿí,
Ýåäÿíèì éîõ, ýÿëÿíèì éîõ.
Âÿòÿíñèç, åëñèç ãÿðèâÿì
Ýþç éàøûìû ñèëÿíèì éîõ.
Ìÿðä þëñÿ, íàìÿðä ýöëÿðìèø,
Ýþç éàøûí êèìëÿð ñèëÿðìèø,
Äÿðäè äÿðä ÷ÿêÿí áèëÿðìèø
409
Íÿ ÷ÿêèðÿì, áèëÿíèì éîõ.
Àáäàë åëäÿí äöøäö èðàõ,
Þìöð îëäó âàðàõ-âàðàõ.
Éàðäàí ìÿíÿ ýÿëìÿç ñîðàõ
Àüëûéàíûì, ýöëÿíèì éîõ.
Ìèñêèí Àáäàë ÷îõ äöøöíäö, äàøûíäû. Àüëûíà ÷îõ øåéëÿð ýÿëäè. Áèðäÿí
éàäûíà äöøäö êö, ïàéûç ýèðèô, ãàâàõäàí ãûø ýÿëèð. Ùÿëÿ ÿëè íÿ éàðà éåòèøèô,
íÿ äÿ áèð éàíà ÷àòûô. Áó ñåâäàéà äöøäöéöííÿí àç ãàëà áèð èë êå÷èð. Ùÿëÿ
áó çèíäàíäà íÿ ãÿäÿð ãàëàúàüû äà ìÿ’ëóì äåéèë. Êèì áèëèð, hÿëÿ hàíñû
ìöñèáÿòäÿðíÿí ãàðøûëàøàæàõ. Áó ôèêèððÿð, áó ÷ÿê-÷þâöððÿð è÷èíäÿ äÿðäè
òöüéàí åëÿäè. Òåëëè ñàçû ñèíÿñèíÿ ñûõûô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Òÿðñ äöøöá ôÿëÿéèí èøè,
Ëèë áàñàí àðõäûìû, íÿäè?
Áó íÿ äöíéà, áó íÿ ýÿðäèø,
Äîëàíàí ÷àðõäûìû, íÿäè?
Ãàëàíûá êöôðöí êöðÿñè,
Éàíûðñàí ýþçöì ýþðÿñè.
Òóòóëóô éàíû-éþðÿñè
Áèð áèëÿí éîõäóìó, íÿäè?
Ìèñêèí Àáäàë, èøèí õàòà
Öíöí ýåäèô ÿðøÿ ÷àòà.
Ñÿâÿâ íÿéäè áàõòûì éàòà?
Áó ýþðÿí áàõòäûìû, íÿäè?
Ìèñêèí Àáäàë áóðäà ãÿìëè-ãÿìëè ÷àëûô îõóìàõäà, Ñÿíóáÿð äÿ îðäà
äÿðääÿí ñàðàëûô-ñîëìàõäà îëñóí, ýþðÿê áÿçèðýàí Ãåéñÿð íåéíÿäè? Î,
êÿëÿéèíèí áàø òóòäóüóíó ýþðöô, òåç-òÿëÿñèê òîéà hàçûððàøäû. Åë÷è ýåòäè.
Ãûçûí àòàñûííàí "hÿ"ñèíè àëäû. Íèøàí ýþíäÿðäè. Ñÿíóáÿð àòàñûíûí
ãîðõóñóííàí äèíÿ áèëìÿäè. Öçöéö ýþòöðäöñÿ áàðìàüûíà òàõìàäû. Óìóäó
hàõäà, Ìèñêèí Àáäàëûí éîëóíó ýþçäÿäè.
Åëÿ êè, òîé òÿäàðöêö ýþðöëäö, òîéóí âàõòû ìöÿééÿííÿøäèðèëäè,
Ñÿíóáÿðèí äÿðäè áèðÿ-áåø àðòäû. Èñòÿäè þçöíö þëäöðñöí, ñÿâèð ýÿëäè. Àíàñû
áèëèô î êó, âàð äàííàäû. Ùÿð ñààòûí áèð hþêìö âàð, äåäè. Àíàñû îíó þç
ñöäöíÿ àíä èøäèðäè êè, áó ôèêðèííÿí ÿë ÷ÿêñèí. Ñÿíóáÿð àíàñûíà äåäè:
– Àíà, ñàíà ãóðâàí îëóì. Åéáè éîõäó, ñÿáð åëèéÿðÿì. Ýþðÿê hÿëÿ
íîëóð. Ýÿðäÿéèí äàëûíà ãÿäÿð ýþçäöéÿæÿì. Úöìøöä êèìè áèãåéðÿòÿ
410
ãèñìÿò îëà áèëìÿðÿì. Ìÿíèì þç èñòÿêëèì âàð, Àüàì þçö ìÿíè îíà áóòà
âåðèô. Îííàí ãåéðèñèíèí ÿëè ìÿíèì ÿëèìÿ äÿéÿ áèëìÿç.
Àíàñû ÷àð-íà÷àð ðàçû îëäó.
Òîéà áàøäàìàüà hÿëÿ áèð-íå÷ÿ ýöí âàðûéäû. Áèð ýåæÿ Èëàí Ìàhìóä
éóõóäà ýþðäö êö, áèð ãîúà äÿðâèø îíà éàõûííàøûô äåäè:
– Ìèñêèí Àáäàëû äà, éîëäàøûíû äà äóñòàõëûõäàí àçàä åëÿ. Éîõñà
ýþçäÿðèíè îéàðàì.
Î, ÿëèíè Ìàhìóäóí ýþçäÿðèíÿ óçàäàíäà, Ìàhìóä ãîðõóñóííàí éóõóäàí
äèê àòûëäû. Ñöáhÿ êèìè èëàí âóðàí éàòäû, àíúàõ èëàí Ìàhìóä éàòìàäû.
Ãîðõóñóííàí àðâàäû äà îíà íÿ îëäóüóíó ñîðóøìàäû. Î ýöí àõøàìà êèìè
Ìàhìóä ãàø-ãàâàõëû ýÿçäè. Àíúàõ ãîæàíûí äåäèéèíÿ ÿìÿë åëÿìÿäè. Èêèíúè
ýåæÿ éåíÿ hÿìèí éóõó òÿêðàð îëóíäó. Ìàhìóä éåíÿ äåéèëÿíè åëÿìÿäè.
Ö÷öíúö ýåæÿ Ìàhìóäóí ýþçöíÿ òÿçÿæÿ éóõó ýåòìèøäè êè, áèðäÿí hþâëàíý
ãûøãûðûô éóõóäàí àéûëäû. Åëÿ áèë áîüóëóðäó. Ýþçäÿðèíèí àëòûíäà âÿ áîüàçûíäà
áàðìàã èçäÿðè âàðûéäû. Áóííàðû Ñÿëâèíàç õàíûì äà ýþðäö. ßðèíÿ ñó âåðäè. Èëàí
Ìàhìóä áèð àç òîõäàäû. Ùàííàí-hàíà þçöíÿ ýÿëäè. Ýöæíÿí àéàüà ãàëõûô åøèéÿ
÷ûõäû. Àäàì ýþíäÿðèô èðè håéâÿðÿ ïÿhëèâàííàðû ÷àüûðòäûðûô äåäè:
– Ýåäÿðñèíèç, î çèíäàíäàêû Ýþé÷ÿ éåòèì-éåñèðëÿðèíè ÷ûõàðûô øÿhÿðèí
êÿíàðûíäàêû ìåøÿëèéÿ àïàðàðñûíûç. Èêèñèíè äÿ þëäöðöô, ãàííû êþéíÿêëÿðèíè
ìàíà ýÿòèðÿðñèíèç. Ñèçè äöíéà ìàëûííàí ãÿíè åëèéÿæÿì.
Úÿëëàäëàðûí èêèñè äÿ áèð àüûçäàí äåäèëÿð:
– Áàø öñòÿ, àüà. Îííàðû åëÿ áó ýöí úÿhÿííÿìÿ âàñèë åëèéÿðèê.
Úÿëëàäëàð çèíäàíà éàõûííàøàíäà ýþðäöëÿð êè, àüëàìàõ ñÿñè ýÿëèð. Ãóëàõ
àñûô ýþðäöëÿð êè, àøûõ îõóéóð:
Ýóøÿ-ýóøÿ éàíûô íàðà éàõûëäûì,
Úèñìèì îä-àòÿøÿ ãàëàíûô ýåäÿð.
Èìòàhàí åéëÿéèð êþíëöì øÿhðèíè
Þìðöì hàãã ÿëèííÿí òàëàíûô ýåäÿð.
Èíñàí îëàí ýåòìÿç ôèòíÿ ôå’ëèéíÿí
Éàíäûðàð øàìûíû áèð þç ÿëèéíÿí
Éàëàí ïåéìàíûéíàí, hà÷à äèëèéíÿí
Êþíöë éàð éîëóíäà àëäàíûô ýåäÿð.
Ãåéëö-ãàëäû ñÿhÿð-àõøàì ÿhâàëûì,
Òîð ýþðÿð ýþçäÿðèí, ãàðûøàð hàëûí.
Ãàíëû ÷åøìè éàçûõ Ìèñêèí Àáäàëûí
Úîøãóí ÷àéà íèñáÿò ñåëëÿíèô ýåäÿð.
411
Àøûüûí áåëÿ îõóìàñû úÿëëàääàðûí ãÿëáèíè áèð àçúà éóìøàëòäû. Àíúàã
äåéèëÿíè åëÿìÿëèéäèëÿð. Ãàïûéû à÷àíäà ýþðäöëÿð êè, äîüðóäàí äà, èêèñè äÿ
úàííàðà äÿéÿí îüëàííàðäû. Àíúàõ íÿ ôàéäà? Ýåæÿéíÿí hÿð èêèñèíè ýþòöðöô
øÿhÿðèí ãûðàüûíäàêû ìåøèéÿ àïàðäûëàð. Ìèñêèí Àáäàëà hÿð øåé àéäûí îëäó.
Öçöíö úÿëëàääàðà òóòóô äåäè:
– Èúàçÿ âåðèí, áèçè þëäöðìÿìèøäÿí ãàâàõ áèð-íå÷ÿ êÿëìÿ äåéèì.
Îííàðûí ãÿëáè áèð àç äà éóìøàëäû. Äåäèëÿð:
– Áóéóð, äå.
Àìàí úÿëëàä, çàëûì úÿëëàä,
Ìÿíÿ ãûéûí, Ãàñûìà éîõ.
Ãàëìûéûôäû hàëûì úÿëëàä,
Ìÿíÿ ãûéûí, Ãàñûìà éîõ.
Ñþç òàìàìà éåòäè. Úÿëëàääàðûí áóííàðû þëäöðìÿéÿ ÿëëÿðè ýÿëìÿäè.
Ýþðäöëÿð êè, áó éàçûõëàðûí ýöíàhû éîõäó. Þçö äÿ áó, äîüðóäàí äà, hàãã
àøûüûäû. Òàíðûäàí îííàðûí ãÿëáèíÿ ðÿhì ýÿëäè. Úÿëëàääàðûí áèðè î áèðèíÿ
äåäè:
– Ýÿë, áóííàðû áóðàõàõ. Êþéíÿêëÿðèíè àëûô ìåøÿäÿ äîâøàííàí-çàääàí
âóðóô ãàíûíà áóëóéàõ, àïàðûô âåðÿê Èëàí Ìàhìóäà. Áåëÿ îüóëó äà þëäöðìÿê
îëàðìû?! Áó ãàíû Àëëàh håø êÿñÿ áàüûøäàìàç. Èëàí Ìàhìóäóí çàòû-ïàêûíà,
éåääè àðõà äþíÿíèíÿ Àëëàh íÿhëÿò åëÿñèí.
Äåäèëÿð:
– Ñîéóíóô àëò êþéíÿêëÿðèíèçè áèçÿ âåðèí. Ñîíðà äà êèð-êèðèìèøúÿ ÷ûõûô
áóðàëàðäàí ýåäèí. Èëàí Ìàhìóäóí áèð äÿ ÿëèíÿ êåøñÿíèç, òÿê ñèçèí éîõ,
áèçèì äÿ äÿðèìèçÿ ñàìàí òÿïÿæÿê.
Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûì úàí êþéíÿêëÿðèíè ÷ûõàðûô úÿëëàäëàðà âåðäèëÿð.
Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, Ìèñêèí Àáäàëûí éàíûíäà áèð úöò äîâøàí äàéàíûá.
Àäàìíàí äà ïÿñèíèâ åëÿìèð. Úÿëëàääàð áó èøÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëäûëàð.
Áóííàðû þëäöðìÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ÷îõ ñåâèíäèëÿð. Àííàäûëàð êû, áó àøûõ
Àëëàh-òààëàíûí ïÿíàhûíäàäû.
Úÿëëàäëàð äîâøàíû þëäöðöô ãàíûíû êþéíÿêëÿðÿ áóëóéóô øÿhÿðÿ éîëà
äöøìÿêäÿ îëñóííàð. Ýþðÿê, Ìèñêèí Àáäàëíàí Ãàñûìûí áàøûíà íÿëÿð ýÿëäè.
Ìèñêèí Àáäàë áåëÿ ìÿñäàhàò ýþðäö êö, áó ýåæÿ ýåäèô áàøäàðûíà
ýÿëÿííÿðè Ýöë÷þhðÿéÿ äàíûøñûí. Îíó äà äåñèí êè, áèç ãà÷àõ Ìåhäèíèí
éàíûíà ýåäèðèê. Àëëàh ãîéñà, éàõûí âàõòäàðäà hÿð øåé éàõøû îëàæàõ.
Áåëÿ äÿ åëÿäèëÿð. Ýåæÿéíÿí èêèñè äÿ éîëà äöøäöëÿð. Áèð-íå÷ÿ ýöííÿí
ñîíðà îííàð ýÿëèô Ãà÷àõ Ìåhäèéíÿí ýþðöøäöêëÿðè éåðÿ ÷àòäûëàð.
Õîøáÿõòëèêäÿí Ãà÷àõ Ìåhäè äÿ, éîëäàøäàðûíäàí áèð íå÷ÿñè äÿ áóðàäàéäû.
Õîø-áåø, îí-áåøäÿí ñîíðà Ìèñêèí Àáäàë áàøäàðûíà ýÿëÿííÿðè áèðÿð-áèðÿð
óøàõëàðà äàíûøäû. Ýþðäöëÿð êè, håø áóííàðäà hàë ãàëìûéûô.
– Åéáè éîõäó, Àëëàhà øöêöð êö, ñàü-ñàëàìàòñûíûç. Áóííàí ñîíðà ìÿí
áèëÿðÿì, Èëàí Ìàhìóä áèëÿð. Îíà áèð òîé òóòàæàì êû, äàäû þìðö áîéó
äàìàüûííàí ýåòìèéÿæÿê. Ñîíðà óøàõëàðà òàïøûðäû êû, Ìèñêèí Àáäàëíàí
Ãàñûìû àïàðûô ðàhàòäàñûííàð.
Ãà÷àõ Ìåhäè àäàì ýþíäÿðèô þðýÿíäè êè, Èëàí Ìàhìóä ãûçûíûí òîéóíà
áàøäûéûô. Òîé ãûðõ ýöí ÷ÿêÿæÿê. Òîéóí ãóðòàðàúàüû ýöíö äÿ þðýÿíäèëÿð.
Èëàí Ìàhìóäóí äà, áÿçèðýàí Ãåéñÿðèí äÿ ÿëè âóðóô, àéàüû îéíóéóðäó.
Åëÿ áèëèðäèëÿð êè, ýþé÷ÿëè àøûõäàí úàííàðûíû ãóðòàðûôëàð. Ñÿíóáÿðÿ äÿ õÿâÿð
÷àòìûøäû êû, äàðûõûô-åëÿìÿñèí. Òîéóí ãûðõûíúû ýöíö éàíûíäà hàçûðûõ.
Ñÿíóáÿðèí êåôèíèí àëà áóëóääà îëìàñû àòàñûíû éàìàíúà ñåâèíäèðèðäè. Î
åëÿ áèëèðäè êè, ãûçû Ìèñêèí Àáäàëû äàhà éàäûííàí ÷ûõàðäûô. Àõû, hàðäàí
áèëÿéäè êè, î Àëëàhûí ãÿçÿâèíÿ òóø ýÿëèô. Ãà÷àõ Ìåhäèéè îíóí höçóðóíà
ýþíäÿðèð.
ßëãÿðÿç òîé áàøäàäû, íÿ áàøäàäû. Îòóç äîããóç ýöí éåéèô è÷èô, ÷àëûôîéíàäûëàð. Ãûðõûíúû ýöí ýÿúàâÿ áÿçÿíäè, àòäàð íÿìÿðÿ äóðäó. Ñÿíóáÿð
õàíûìû ìèíäèðäèëÿð ýÿúàâÿéÿ. Áèð àçäàí èñòÿäèëÿð êè, ýÿúàâÿíè áÿé åâèíÿ òÿðÿô
ñöðñöííÿð. Ñÿíóáÿð õàíûìûí ýþçäÿðè éîëäà, ãóëàüû ñÿñäÿéäè. Ýÿúàâÿ òÿçÿúÿ
éåðèííÿí òÿðïÿíìÿê èñòèéèðäè êè, áèð hàé-êöé ãîïäó êó, ýÿë ýþðÿñÿí. ßëè
ñèéèðìÿ ãûëûøäû îüëàííàð òîéó äþâðöéÿ àëäûëàð. Úàìààò ÷àø-áàø ãàëìûøäû. Òîé
412
413
Ãÿðèâ þëñÿì, ãÿâðèì èòÿð,
Öñòöìäÿ îò, ãàíãàë áèòÿð!
Çöëöì îëìàç áóííàð áåòÿð,
Ìàíà ãûéûí, Ãàñûìà éîõ!
Ñûçûëäàéûð ãàííû éàðàì,
Éàð éàíûíäà ýöíàhêàðàì.
Îíñóç ìàíà þìöð hàðàì,
Ñó è÷ÿíè èëàí ÷àëìàç,
Áåëÿ çöëöì, çèëëÿò îëìàç.
Áó íàhàõ ãàí éåðäÿ ãàëìàç,
Àáäàë äåéÿð, éàíà-éàíà,
Ùàãã þçö ÷ÿêÿð äèâàíà.
Íàhàõäàí äöøìöéöí ãàíà,
àäàìëàðû êàðûõìûøäû. Ñÿíóáÿð ýÿúàâÿíèí áèð òÿðÿôèíäÿí áàõûá ýÿëÿíëÿðèí
àðàñûíäà Ìèñêèí Àáäàëû äà, Ãàñûìû äà ýþðäö. Öðÿéè éåðèíÿ ýÿëäè.
Ñàðû êþhëÿíèí áåëèíäÿ áîéëó-áóõóííó áèð ïÿhëèâàí ýÿúàâÿíèí ãàâàüûíû
êÿñèô äåäè:
– Ùàðäàäû áÿé? ×ûõñûí îðòàëûüà. Áÿéíÿí ýöëÿøìÿê èñòèéÿí âàð. Åë âàð,
àäÿò âàð.
Èëàí Ìàhìóä äà, áÿçèðýàí Ãåéñÿð äÿ ÷àø-áàø ãàëìûøäûëàð. Áó íÿéäè
áàøäàðûíà ýÿëäè? Áÿé êèìíÿí ýöëÿøìÿëèäè?
– Áÿé ýöëÿøÿ ÷ûõìàëûäû. Ñÿíóáÿðÿ ÷àòìàã ö÷öí ãàáèëèééÿòèíè
ýþñòÿðìÿëèäè. Êèì ãàëèâ ýÿëñÿ, Ñÿíóáÿð õàíûì îíóí îëìàëûäû.
Ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõìûø Èëàí Ìàhìóä öçöíö ïÿhëèâàíà òóòóô äåäè:
– Ñÿí êèìñÿí, íÿêàðÿñÿí? Ùàðàíûí äÿëÿäóçóñàí? Ðÿää îë, áóðàäàí...
Ãà÷àõ Ìåhäè òÿìêèíèíè ïîçìàäàí äåäè:
– Èëàí Ìàhìóä, ìÿíè ñîíðà òàíûéàðñàí. ×îõ ãàëìûéûô. Áÿé ìåéäàíà
÷ûõñûí.
ßëÿøñèç ãàëàí Úöìøöä îðòàëûüà ÷ûõäû. Îíñóç äà îíóí ýöëÿøìÿéÿ hàëûìû
âàðûéäû? Úöìøöäíÿí ýöëÿøÿ Ìèñêèí Àáäàë ÷ûõäû. Ãûðõ ýöíöéäö êö, Ìèñêèí
Àáäàë éåéèô-è÷èô äàüëàðäà ýÿçèðäè. Êþêÿëèô, ãöââÿòäÿíìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ
ÿëèíè àòàí êèìè Úöìøöäö áàøûíûí öñòöíÿ ãàëäûðûô àðõàñû öñòÿ éåðÿ âóðäó.
Éåðäÿí òîç ãàëõäû. Úöìøöä ãàëõûô öñòö òîç-òîðïàõ àðàäàí ÷ûõäû. Ðöñâàé îëàí
Ìàhìóä àæûüûííàí Ãà÷àõ Ìåhäèíèí öñòöíÿ úóìäó. Èëàí Ìàhìóä hàðà,
Ãà÷àõ Ìåhäè hàðà. Àòàëàð éàõøû äåéèô êè, èëàí óëäóç ýþðìÿñÿ þëìÿç! Èíäè òàíû
ìÿí êèìÿì. Ãà÷àõ Ìåhäèéè òàíûìûðñàíñà, èíäè òàíûéàðñàí! – äåéèô áèð
ÿëèííÿí îíóí áîüàçûííàí òóòóô hàâûéà ãàëäûðäû, î áèðè ÿëèíäÿêè ãûëûíúû
åíäèðìÿê èñòèéÿíäÿ Ñÿíóáÿð õàíûì ýÿúàâÿäÿí ÷ûõûô áÿðêäÿí ãûøãûðäû âÿ
éàëâàðäû êû, àòàñûíû þëäöðìÿñèí.
Ãûçûíû ýþðÿí Èëàí Ìàhìóäóí "Ëÿ÷ÿð" ñþçöíö äåìÿéèííÿí ãûëûíúûí
åíìÿéè áèð îëäó. Ãûëûíú îíó èêèéÿ áþëäö.
Ãà÷àõ Ìåhäè öçöíö úàìààòà òóòóô äåäè:
– Òîé äàâàì åëÿéèð. Ìèñêèí Àáäàëíàí Ñÿíóáÿð õàíûìûí, Ãàñûìíàí
Ýöë÷þhðÿíèí òîéëàðûíû áóðàäà åëèéÿæèéèê. Êÿâèííÿðè Ýþé÷ÿäÿ êÿñèëÿð.
Àëëàh ìöáàðÿê åëÿñèí.
Òÿçÿäÿí áóðàäà éåääè ýöí, éåääè ýåæÿ òîé îëäó. Ñÿêêèçèíúè ýåæÿ ýÿúàâÿ öç òóòäó Ãà÷àõ Ìåhäè áóëàüûíà òÿðÿô. Ñÿíóáÿðèí àíàñû Ñÿëáèíàç äà,
Ýöë÷þhðÿíèí ãàðäàøû Ìÿììÿäè äÿ ýþòöðäöëÿð. Ñÿëáèíàç õàíûì þç åâåøèéèíè Ýöë÷þhðÿíèí àòà-àíàñûíà òàôøûðäû.
Ãà÷àõ Ìåhäè ýÿúàâÿíè þç îâàñûíà ýÿòèðäè. Áóðäà äà éåääè ýöí, éåääè
ýåæÿ ÷àë-÷àüûð îëäó. Ñÿêêèçèíúè ýöí èëê äÿôÿ ýþðöøäöêëÿðè áóëàüûí áàøûíà
ýÿëäèëÿð. Àéðûëûã âàõòûéäû. Ãà÷àõ Ìåhäèíèí öðÿéèííÿí êåøäè êè, Ìèñêèí
Àáäàëû áó ãÿäÿð õàòà-áàëàäàí ãóðòàðäûì, áóòàñûíà ãîâóøäóðäóì, íå÷ÿ
éåðäÿ òîé ÷àëäûðäûì hÿëÿ ìÿíèì hàããûìäà áèð êÿëìÿ äÿ ñþç äåìÿéèô. Åëÿ
áèë Ìèñêèí Àáäàë Ãà÷àõ Ìåhäèíèí öðÿéèííÿí êå÷ÿííÿðè åøèòäè. Ñàçûíû
êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðäà-÷ûõàðäà äåäè:
– Ìåhäè ãàüà, ñÿí ìÿíÿ àòàäàí, àíàäàí, äîüìà ãàðäàøäàí àðòûõ
hþðìÿò åëÿäèí. Ñÿíèí ãî÷àõëûüûííàí, ìÿðääèéèííÿí, êèøèëèéèííÿí ñþç
à÷ìàñàì, äèëèì àëûøàð, öðÿéèì îä òóòóô éàíàð.
Äöøìÿííÿðÿ ýþçäàüûäû,
Áèð áÿëàäû, Ãà÷àõ Ìåhäè.
ßë ÷àòìàéàí áèð çèðâÿäè,
Áèð ãàëàäû, Ãî÷àõ Ìåhäè.
414
415
Ùàãñûçäûüà ãûëûíú ÷àëûô,
×þðÿê âåðèô, ñöôðÿ ñàëûô.
Äÿðñèíè ïöíhàííàí àëûô,
Ùàãã èëÿäè Ãà÷àõ Ìåhäè.
Óúà îëñóí äàèì áàõòû,
Éàíà ÷åâðèëìÿñèí òàõòû.
Úîøóô-äàøàí áèð áóëàõäû,
Äàü ñåëèäè Ãà÷àõ Ìåhäè.
ßüéàð ãûðàíäà áåëèìè,
Íàøû äÿðÿíäÿ ýöëöìö,
Äàøäû, êÿñÿêëè éîëóìó
Ýöë åëÿäè, Ãà÷àõ Ìåhäè.
Ñþç òàìàìà éåòèøäè, ãóúàõëàøûô þïöøäöëÿð. Áèð-áèðèííÿí ÿhä-ïåéìàí
áàüëàäûëàð, áèð-áèððÿðèíÿ áàâàë éöêëÿäèëÿð.
Ãà÷àõ Ìåhäè óøàõëàðäàí áèð íå÷ÿñèíè îííàðà ãîøóô òàôøûðäû êè, ýÿúàâÿíè
Íàõ÷ûâàí òîðïàõëàðûíà ãÿäÿð þòöðöô ñîíðà ãàéûòñûííàð.
Ýÿúàâÿ äàüëàð àøûô, äÿðÿëÿðäÿí êå÷èô éàðûì àéà Íàõ÷ûâàíà ÷àòäû.
Èñýÿíäÿð áÿé äÿ áóðàäà áèð òîé áàøäàäû, ýÿë ýþðÿñÿí. Áèð íå÷ÿ ýöííÿí ñîíðà
Ýöë÷þhðÿíèí ãàðäàøû Ìÿäÿäíÿí Èñýÿíäÿð áÿéèí ãûçû Éàñÿìÿíèí áèð-áèðèíÿ
àøèã îëìàñû õÿâÿðè hÿð éåðÿ éàéûëäû. Èñýÿíäÿð áÿé Ìèñêèí Àáäàëûí åë÷èëèéèíÿ
éîõ äåìÿäè. Òîé-òîéà ãàðûøäû. Éåääè ýöí, éåääè ýåæÿ òîé ÷àëûíäû. Áèð íå÷ÿ
ýöí äÿ áóðàäà ãàëàííàí ñîíðà ýÿúàâÿëÿð éîëà äöçÿëäè. Èñýÿíäÿð áÿéèí îüëó
Ãÿhðÿìàí, ýÿëèíè Ìÿñìÿ Ýþé÷ÿ hÿñðÿòèíäÿ îëàí íå÷ÿ-íå÷ÿ ãîhóì-ÿãðàâà
ýåäÿííÿðÿ ãîøóëäó. Ýåòhàýåò, ýåòhàýåò ýÿëèô Äÿðÿëÿéÿç åëëÿðèíÿ éåòèøäèëÿð.
Ñîðàõëàøûô Úÿâàhèðè òàïäûëàð. Þòÿí ïàéûç Úÿâàhèðíÿí Ëÿòèôèí äÿ òîéó
îëìóøäó. Þïöøöô, ýþðöøäöëÿð. Áèð-áèððÿðèííÿí hàë-ÿhâàë òóòäóëàð. Áàøäàðûíà
ýÿëÿííÿðè äàíûøäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöí äÿ ÷àë-÷àüûð, øàäéàíàëûõ êå÷èðèëäè. Ñîíðà
ýÿúàâÿ ýåíÿ éîëà äöçÿëäè. Úÿâàhèðíÿí Ëÿòèô äÿ òîé àäàìëàðûíà ãîøóëäóëàð.
Éàçûí àõûðûíà ýÿëèô Äÿðÿ÷è÷ÿéÿ ÷àòäûëàð. Ìèñêèí Àáäàë ÿhäèíÿ õèëàô ÷ûõìàäû.
Ýÿúàâèéè ñöðäöðäö Ìåéäàíÿëè êèøèíèí ãàïûñûíà. Ìåéäàíÿëè êèøè òåç
ýÿìèéíÿí Ýþé÷ÿíèí Çÿðýÿððè êÿíäèíÿ Ìèñêèí Àáäàëûí àòàñûíà õÿâÿð
ýþíäÿðäè êè, îüëóí ñàü-ñàëàìàò, ãàéûäûô ýÿëèð.
Øÿííèéèí áåøèíúè ýöíö Ìÿhÿììÿä êèøè, áàøûíäà äà õåéëè àäàì ýÿëèô
÷ûõäûëàð. Èêè ýöí äÿ ÷àë-÷àüûð äàâàì åëÿäè. Ñîíðà ýÿúàâÿ Çÿðýÿððèéÿ éîëà
äöøäö. Äÿðÿ÷è÷ÿêäÿí äÿ õåéëè àäàì òîé ýÿúàâÿñèíÿ ãîøóëäó.
Äÿðÿ÷è÷ÿêäÿí Çÿðýÿððèéÿ áèð hÿôòèéÿ ýåòìÿê îëàðäû. Àíúàõ Ýþé÷ÿ
ýþëöíöí ñîë ñàhèëèííÿí óçàíàí éîëóí öñòöíäÿ åëÿ áèð êÿíä, åëÿ áèð îâà îëìàäû
êû, ýÿúàâÿíè hå÷ îëìàñà áèð ýöí ñàõëûéûô, øàääûõ êå÷èðèô, òîé ÷àëäûðìàñûííàð.
Ãÿðÿç Äÿðÿ÷è÷ÿêäÿí ÷ûõàí ýÿúàâÿ ãûðõáåø ýöííÿí ñîíðà Çÿðýÿððèéÿ ýÿëèô
÷àòäû. Íþâðÿñòÿ èë éàðûì àéðûëûõäàí ñîíðà îüëóíóí âÿ ýÿëèíèíèí àéàõëàðûíà
ñöðöíäö, òîðïàõ éàëàäû. Àëëàhà äóàëàð åëÿäè. Ýÿúàâÿíèí ãàâàüûíäà þéÿøäÿð,
áóðìàíúäàð, úþíýÿëÿð êÿñèëäè. Áèð òîé, áèð øàääûõ, áèð øàäéàíàëûõ áàøäàäû êè, ýÿë
ýþðÿñÿí. Äöç ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåæÿ ãàðà çóðíàíûí ñÿñè äàüû-äàøû ëÿðçèéÿ ýÿòèðäè.
Àøûõëàðûí ñèíÿëÿðèíäÿêè ñÿäÿôëè ñàçäàð äèë-äèë þòäö. Ìèñêèí Àáäàëíàí Ñÿíóáÿð
õàíûìûí, Ãàñûìíàí Ýöë÷þhðÿíèí êÿâèíè êÿñèëäè. Ìÿäÿäíÿí Éàñÿìÿíèí
êÿâèíè Òÿáðèçÿ íèééÿò îëóíäó.
Òîéóí àõûðûíúû ýöíö àøûõ ñÿäÿôëè ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûô áó
äóâàããàïìàéíàí òîéà þç õåéèð-äóàñûíû âåðäè:
Áèð áåëÿ ýþçÿë ñÿíÿìèí,
Þçöíÿ ãóðâàí îëàñàí.
Äèíäèðèô, äàíûøäûðûô
Ñþçöíÿ ãóðâàí îëàñàí.
Úàìàëû ìàhè-òÿáàí,
Öçöíÿ ãóðáàí îëàñàí.
Ñöçöëöô íÿ õîø áàõûð,
Ýþçöíÿ ãóðáàí îëàñàí.
Íÿ ÿúÿá, ýîôòàðû õîø,
Àâàçûíà ãóðâàí îëàñàí!
Äÿhàíû øÿhäè-øÿêÿð,
Äîäàõëàðûí áàë êèìèäè.
Ñèíÿí ãàð, áóõàã áÿéàç,
Éàíàõëàðûí ýöë êèìèäè.
Áöëáöëö øåéäà îëóáàí,
Éàçûíà ãóðâàí îëàñàí!
Áèðúÿ áàõûí áó ýþçÿëÿ,
Íÿ ÿúÿá òöôðÿ ÷àüûäû
Ìÿúëèñè ìÿñò åëèéÿí,
ßëèíäÿ ýþâñÿð ñàüûäû,
Ñèíÿñè ìÿðìÿð êèìè,
Ñàâàëàíûí éàéëûüûäû.
Ñîíàñû ïÿðâàç îëóá,
Øóõ òÿðëàíûí íþâðàüûäû.
Ýþëëÿðèíäÿ þðäÿéèíÿ,
Ãàçûíà ãóðâàí îëàñàí!
Ìÿhÿììÿä êÿøò åëèéèô,
Áó úöìëÿ úàhàíû ýÿçèô.
Ýÿíúÿíè, Ãàðàáàüû,
Øÿêèíè, Øèðâàíû ýÿçèô
Õîé íÿäè, Ñàëìàñ, Ìàðàüà,
Òÿáðèçè, Òåhðàíû ýÿçèô.
Àðûéûô, àõòàðûáàí,
Ìöëêè-Ñöëåéìàíû ýÿçèô.
Áèð áåëÿ øóõ ýþçÿëèí,
Íàçûíà ãóðâàí îëàñàí!
Ãûç, ñÿíèí ãîéíóí è÷è
Ìèõÿê, äàð÷ûí, hèë êèìèäè,
Òþêöëöô äàë ýÿðäÿíÿ,
Ñà÷ëàðû ñöíáöë êèìèäè.
416
417
ÀØÛÃ ßËßÑÝßÐÍßÍ
ÌÈÐ ÌßÚÈÄ ÀÀÍÛÍ ÝÞÐÖØÖ
(Ðÿâàéÿò)
Ýþé÷ÿäÿ ïàéûçûí éûð-éûüûø çàìàíûéäû, îò áè÷èëèô òàéàëàíûô, òàõûë
õûðìàííàðäà äþéöëöô áàøà ÷àòûðäû. Ýþé÷ÿäÿ èëèí éàðûäàí ÷îõó ãûøûí ïàéûíà
äöøöðäö. Åë-îâà ãûøà åhòèéàò ýþðöðäö êö, òÿçÿ óðçó ÷ûõàíà ãÿäÿð åhòèéàòäû
îëñóí. Éîõñà ãîíóì-ãîíøó éàíûíäà áàøûí àøàüû, öçöí ãàðà îëàðäû...
ßëÿñýÿð åëÿ-îâàéà àðõàëàíñà äà, håø âàõò åhòèéàòûíû ÿëèííÿí âåðìÿçäè.
Òÿñÿððöôàòäà, åâ-åøèêäÿ ÷îõ ñÿëèãÿëè-ñÿhìàííûéäû. Òîéà, õåéèð èøÿ
ýåòìèéÿíäÿ hÿéÿò-áàæàñûíû ñÿhìàíà ñàëàð, äèððèê èøäÿðèííÿí ìÿøüóë
îëàðäû.
Àøûõ áó ýöí äÿ àõøàìöñòö hÿéÿòäÿ ìÿøüóëóéäó. Ýþðäö áèð àòäû îííàðà
äîüðó ýÿëèð. Ýåæÿ éóõóñóíó äà éàõøû ýþðìöøäö. Àòäû äöç ßëÿñýÿðÿ éàõûí
ýÿëèô àòäàí äöøäö. Éàõûíëàøûô ÿäÿô-ÿðêàííàí ñàëàì âåðäè:
– Ñàëàì ßëÿñýÿð ÿìè! Õîø ýþðäöê!
– ßëåéêöìÿ ñàëàì, îüóë! Õîø ýöíöí îëñóí!
– ßëÿñýÿð ÿìè, Êÿâÿðäÿí ñèçÿ ñàëàì-äóâà ýÿòèðìèøÿì.
– ×îõ ñàü îë îüóë, ñàëàì ýþíäÿðÿí ñàü îëñóí.
Éàãûí ñåéèä óøàõëàðûííàí îëàð. Îüóë, àòû óøàõëàð ðàhàòäûéàð, ýåäÿê åâÿ
óçàã éîëäàí ýÿëèôñÿí, hÿì äÿ áèð ÿìÿëëè-áàøäû äàíûø ýþðöì Ñåéèä óøàõëàðû
íåæÿäè?
– ßëÿñýÿð ÿìè, Ñåéèä óøàõëàðûíûí õåéèð èøè âàð, òÿäàðöê ýþðöëöô, ñÿíè
ýþçäöéöëëÿð, ñàâàh ýÿðÿê éîëà äöøÿñÿí. Ýÿëäèì áó èñìàðûøû ñàíà ÷àòäûðûì.
Áóðàäà äà ãîhóìëàðûì âàð, èñòèéèðÿì îííàðà äà áèð áàø ÷ÿêèì. Ýÿðÿê
ìàíà èúàçÿ âåðÿñÿí.
ßëÿñýÿðèí ãàïûñûííàí ãîíàõ ãàéûòìàçäû. Îüëàí öçöð äèëèéèô,
ßëÿñýÿðíÿí ÿë òóòóô ýåòäè. ßëÿñýÿð àõøàìíàí éîë òÿäàðöêö ýþðäö.
ßëÿñýÿðèí éîëà hàçûððàíäûüûíû ýþðÿí îüëó Áÿøèð äåäè:
Àé äÿäÿ, hàðà hàçûððàøûðñàí?
– Îüóë, ýÿâÿðäÿí èñìàðûø ýÿòèðèôëÿð. Ñåéèä óøàãëàðûíûí õåéèð èøè âàð,
ýÿðÿê ýåäÿì.
Áÿøèð ñîðóøäó:
Äÿäÿ, áÿ Ñåéèä óøàõëàðû Èðÿâàíäà éàøàìûëëàð?
– Îüóë, äàéûëàðû Èðÿâàíäà éàøûéûëëàð, îðàäà äà ìöëêëÿðè âàð, Êÿâÿðäÿ
äÿ. Àììà Ìèð Ùöñåéí àüà Êÿâÿðäÿ îëóð. Áåø îüëó âàð. Ìèð Ìàhìóä,
Ìèð ßëè, Ìèð Àááàñ, Ìèð Ùÿìèä, Ìèð Ìÿúèä. Îõóìóø óøàõëàðäû. Àòàëàðû
îííàðà hÿð åëìè þðýÿäèô. Ãóð’àíû êàìèë áèëèðëÿð.
Ìÿí äÿ ÷îõäàí Êÿâÿðÿ éîëóì äöøìöð. Êÿâÿð úàìàïàòû äà îíëàðûí
418
õÿòðèíè ÷îõ èñòèéèð.
ßëÿñýÿð ñÿhÿð òåçäÿí òàâàð ñàçû ýþòöðöô àòà ñöâàð îëóô, Êÿâÿðÿ éîëà
äöøäö.
ßëÿñýÿðèí õàñèééÿòèéäè, ÷àüûðûëäûüû òîéäà, õåéèð èøäÿ íÿ îõóéàæàõäûñà,
ìÿúëèñè íåæÿ éîëà âåðÿæÿêäèñÿ ÿââÿëúÿäÿí áóííàðû ñàhìàííûéàðäû. Áèð äÿ
ýåòäèéè îâàäà, åëäÿ áöòöí äîñò-òàíûøäàðûíà ìöòëÿã áàø ÷ÿêÿðäè.
ßëÿñýÿð éîë áîéó ñåéèä óøàõëàðû hàããûíäà äöøöíÿ-äöøöíÿ ýåäèðäè. Áèð
âàõò àéûëàíäà ýþðäö êö, Êÿâÿðÿ ÷àòûô. Àòûíû Ñåéèä óøàõëàðûíûí hÿéÿòèíÿ
ñöðäö. Ìèð Ìàhìóä àüà, Ìèðÿëè àüà, Ìèð Àááàñ àüà, Ìèð Ùÿìèä àüà, Ìèð
Ìÿúèä àüà ßëÿñýÿðè hþðìÿòíÿí, èççÿòíÿí ãÿáóë åëÿäèëÿð. Êþhíÿ äîñò êèìè
ßëÿñýÿðíÿí ãóúàõëàøûô êþéðÿëäèëÿð äÿ. Óçàõ éîëäàí ýÿëÿí ßëÿñýÿð éàõøûúà
äèíúÿëäè. Ñàìàâàð äÿìëÿíäè, ñöôðÿ à÷ûëäû, êþhíÿ, øèðèí ñþháÿòäÿð áàøäàäû.
ßëÿñýÿðè Ñåéèä óøàõëàðûíûí áàæûëàðû îüëó Íÿúÿôèí òîéóíà ÷àüûðìûøäûëàð.
ßëÿñýÿðèí êå÷èðäèéè òîé hÿìèøÿ òîéäàí ÷îõ áàéðàìà ÷åâðèëèô. Åë-îâà
åøèäÿíäÿ êè, òîéó àøûõ ßëÿñýÿð àïàðûð, ÷àüðûëàí äà, ÷àüûðûëìûéàí äà òþêöëöô
ýÿëèðäè. Àøûõ ßëÿñýÿð áèð hÿôòÿ Êÿâÿðäÿ ãàëäû, òîéó áàøà âóðäó. Ìèð
Ìÿúèä àüà îíó áóðàõìûéûô äåäè:
– Éîðóëóôñàí, èêè-ö÷ ýöí äèíúÿë. Íå÷ÿ âàõòäû Êÿâÿð òÿðÿôÿ ýÿëìèðñÿí.
Áèð àç ñþháÿò åëèéÿê. Áó äöíéàíûí èøè ìÿíè àøìûð, ßëÿñýÿð. Åðìÿíèëÿð
êþøêöí àäûéíàí äÿäÿ-áàâà éåððÿðèìèçäÿ þçäÿðèíÿ éóðä-éóâà òèêèëëÿð,
áóíóí àõûðû hàðà ýåäèð?..
ßëÿñýÿð èêè ýöí äÿ ãàëûô ÷îõäàí òàíûäûüû, ñþç-ñþháÿòèíÿ, áèëèéèíÿ,
ìÿ’ðèôÿòèíÿ, êàìàëûíà, øàèðëèê ãàáèëèééÿòèíÿ hþðìÿò åëÿäèéè, åhòèðàì
áÿñëÿäèéè Ìèð Ìÿúèä àüàéíàí ÷îõ ñþháÿòäÿð åëÿäè. Ýàh äÿðääÿøäèëÿð, ýàh
äà ñàçà äèë âåðäèëÿð. Ìèð Ìÿúèä àüà ñàç ÷àëìûðäû. Àììà éàõøû òÿ’áè
âàðûéäû. Ñàç äèíÿíäÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìèéèô áÿäàhÿòÿí ýþçÿë øå’ððÿð
ñþéëöéöðäö.
– Àé Ìèð Ìÿúèä àüà, éàø ñÿêñÿíè hàõëûéûð. Éàääàø ÿââÿëêè òÿê èòè
äþéöë. Áó äåäèêëÿðèìèçè óøàõëàðà äå, éàçñûííàð.
ßëÿñýÿðèí àäÿòèéäè, hÿìèøÿ ãàðøûäàêûíû ãàâàüà âåðÿðäè, ñûíàõäàí
êå÷èðÿðäè.
Èíäè äÿ àäÿòèíÿ õèëàô ÷ûõìûéûô äåäè:
– Ìèð Ìÿúèä àüà ãàâàüà äöø, áàøäà ýþðÿê.
Ìèð Ìÿúèä àüà ßëÿñýÿðèí ñþçöíö éåðÿ ñàëìûéûô áàøäàäû:
Ìèð Ìÿúèä Àüà:
Õèäàôÿò ìöëêöíöí øàhÿíøàhûíûí
Ö÷ éöç àëòìø àëòû ãóëàìû âàðäû.
Îí èêè êþøêöéö, ãûðõ ñÿêêèç höúðÿ,
Ö÷ ÿçèì øÿhðèíäÿ íèçàìû âàðäû.
419
Àüà, éàõøû áàøäàäûí. Èúàçÿ âåð, ñîðüóíóí úàâàâûíû äåìÿéÿ ÷àëûøûì.
Ýþðöì ðàçû ãàëàæàõñàíìû? Àëäû ßëÿñýÿð:
Ðèøåéè-íþáóáÿò, íÿñëè ÿ’ëàéà
ßéñèê ãóëóí ÿðçè-ñàëàìû âàðäû.
É÷ éöç àëòìûø àëòû ýöíäö, ãûðõ ñÿêêèç hÿôòÿ,
Îí èêè àéûí ö÷ ÿçèç áàéðàìû âàðäû.
Ìèð Ìÿúèä Àüà:
Áèð ýöëøÿíäÿ ýþðäöì áåø ãþí÷ÿ õÿíäàí,
Îí èêè äÿñòÿ ýöë, îí äþðäö ðåéhàí.
Áèð ÷åøìÿñèí ýþðäöì, íóðäàí äà ÿë’àí,
Éöç èéèðìè äþðä ìèí ñóúàìû âàðäû.
Àøûã ßëÿñýÿð:
Áåø-ïÿíúè-àëè-ÿáàäû ÿçèìè ÿçèç,
Îí èêè èìàì ÷àðäÿ ìÿhñèì äöïáÿäöç,
Éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðèìèç,
hÿð áèðèíèí àéðû ìÿãàìû âàðäû.
Ìèð Ìÿúèä àüà:
Áèð Ìÿúèäÿì ýþðäöì ÿúÿá ìþ’òÿáÿð,
Àëòû ìèí àëòû éöç àëòìûø àëòû äÿð,
Àëòìûø ïÿíúÿðÿäè, éöç îí äþðä ìèíáÿð,
Îòóç ñöòóí öñòÿ äàâàìû âàðäû.
Åëìè èáàäÿòäè ÿúàéèá Ãóð’àí
Îí éåääè ðöêÿòäè, îí ñÿêêèç õîø hàí,
ßëëè áèð ñöííÿòäè, éåðáÿéåð ãûëàí,
Ìÿõðÿúè, ñÿããÿñè, èãäàìû âàðäû.
ßýÿð ÿñëè-íÿñëèì áèëìÿê åòñÿ ÷àê,
Ýþðäöì êè, äöð åòñèí äþâðöíö ÿôëàê!
Èðÿâàí, Ìèð Ìÿúèä-ñåééèäè-ãÿìíàê,
Áèñÿìÿð-áèñÿìÿð êÿëàìû âàðäû.
Àøûã ßëÿñýÿð
ßëÿñýÿðÿì, ãÿìäÿí îëìàðàì àçàä,
Ùàããû ìèçàí, ñèðàò, ïóëè-ãèéàìàò,
Óñéàí, òóüéàí, ÷àøãûí, äöøêöí, áèñàâàä,
Àh ÷ÿêìÿê äèëèìäÿ ìöäàìû âàðäû.
Ìèð Ìÿúèä àüàíûí "Èðÿâàí-Ìèð Ìÿúèä-Ñåééèäè ãÿìíàê" ñþçöíÿ
ðÿüìÿí-Èðÿâàíà éîëóíóç äöøöðìö? – äåéÿ ßëÿñýÿð õÿâÿð àëäû.
– Äàéûìûç Ôàçèë àüàíûí óøàõëàðû ñàü-ñàëàìàòäûëàð. Ðÿhìÿòäèê þçö
Íÿúÿôÿ ýåòäè ãàéûòìàäû. Îðäà hàããà ãîâóøäó. Ýåäèø-ýÿëèøèìèç âàð.
Èðÿâàíäàêû ìöëêöìöçÿ ýþðÿ áèçè Èðÿâàííû êèìè òàíûéûëëàð åë-îâà àðàñûíäà.
ßëÿñýÿð Êÿâÿðäÿ èêè ýöí äÿ äèíúÿëèô, äîñò-òàíûøíàí ýþðöøöô Àüêèëñèéÿ
äþíäö. Ìÿúèä àüàéíàí ãàðäàøäàðû îíó áþéöê hþðìÿòíÿí, èççÿòíÿí éîëà
ñàëäûëàð.
Àëòû ìèí àëòû éöç àëòìûø àëòû ýöë,
Éöç îí äþðä ñóðÿäè ãóð’àí, éÿ’ãèí áèë,
Àëòìûø íèñáè, îòóç úöç’è ìöòòÿñèë,
Äîõñàí ìèí êÿëìÿäÿ òàìàìû âàðäû.
Áèð ìåhðàáäà ýþðäöì ÿúàéèá ãóð’àí
Îí éåääè ñÿhèôÿ, îí ñÿêêèç õîø hàí,
Èéèðìè ñÿòèðäè, ÿëëè áèð áÿéàí
Áåø úèëäèí è÷èíäÿ òàìàìû ýþðäöì.
420
421
ÀØÛÃ ÀËÛÍÛÍ ÒÖÐÊÈÉß ÑßÔßÐÈ
Áÿëè, hþðìÿòäè ìÿúëèñèìèç, hþðìÿòäè úàìàhàòûìûç. Óñòàääàðûí áèð
íå÷ÿ ãèéìàòäû ñþçöíö ãóëëóüóíóçäà ÿðç åëèéÿæÿì. Óñòàääàðûí þëÿíèíÿ
àëëàh ðÿhìÿò åëÿñèí, ãàëàíûíà úàí ñàüëûüû âåðñèí, Ñèçíÿí áàðàâàð. Óñòàääàð
äåéèð êè:
Äèëèì ñàíà áó íÿñèéÿòè äåéèðÿì,
Áó äöíéà ìàëûíà ñàðûøìà, äèëèì!
Éàãèí áèë êè, þëöì hàõäû ãàâàõäà,
Ãûéàìàò îäóíà àëûøìà, äèëèì!
*
*
*
Áèð ìÿúëèñÿ âàðäûí äèëèí îëñóí ëàë,
Ýþðÿííÿð ãîé ñÿííÿí ñÿðô åòñèí êàìàë,
Ñàüûíà, ñîëóíà éàüäûðìà ñóàë,
Ùÿðúàéû äàíûøûô, ýöëöøìÿ, äèëèì.
**
*
Ñàõëà áó ñþçäÿðèì, åéëÿ àìàíàò.
Ùàããûíàí äöç îëàí òåç òàïàð íèúàò
Èñòèéèðñÿí áàøûí îëà ñàëàìàò,
Àüçûíà ýÿëÿíè äàíûøìà, äèëèì!
* *
*
Ìóñà îäà àëûøìûéûô, íÿ ëàçûì?
Áåéáàôàéíàí ãîíóøìóéóô, íÿ ëàçûì?
Ùàããûí þçö ñèðð àøìûéûô, íÿ ëàçûì?
Ýþðäöéöí ñèððÿðè ñÿí àøìà, äèëèì!
Ìóñóéà ðÿhìÿò, ñèçÿ úàí ñàüëûüû. Áó øå’ð êþhíÿ àøûõ Ìóñàíûí îëóô.
Àüêèëñÿëè. Îíóí ñþçöäö. Èíäè äÿ ßëÿñýÿðäÿí áèðèíè äåéèì.
Ãàôûë êþíëöì áó íÿ éîëäó òóòóôñàí,
Ñÿðô åäèðñÿí íÿ êàìàëäû äöíéàäà,
Äþâëÿòÿ ýöâÿíèô, ýöë òÿê à÷ûëìà,
×îõ ñÿí òÿêè ýöëëÿð ñîëäó äöíéàäà.
**
*
422
Ôÿëÿh áÿðáàä åòäè hÿð íèçàìëàðû,
Çóëóìíàí ñþíäöðäö éàíàí øàìëàðû.
Ùàéûô úàâàííàðûí ýöë ÿíäàìëàðû,
Ìàðà-ìóðà ãèñìÿò îëäó äöíéàäà.
*
*
*
Êöôðäÿí áÿðêèòìÿ êþíëöíäÿ áàðû.
Òîô äÿéñÿ äàüûäàð, áöðúö, hàñàðû,
Ñÿíèí êèìè ýÿçÿí ãàðà øàhìàðû,
Ôÿëÿh êÿìÿíäèíÿ ñàëäû äöíéàäà.
**
*
Ýóøèìäÿ ñûðüàäû, ñèíÿìäÿ äàüäû,
Àüëû îëàí óíóòìàç, íå÷ÿ êè, ñàüäû,
Äþâëÿòäÿí ãèñìÿòèí áåø àðøûí àüäû,
×ÿêäèéèí ãîâüàäû, ãàëäû äöíéàäà.
*
*
*
Éûüûëàð ìÿõëóãàò, ãóðóëàð ìÿhøÿð,
Áîéóííàðäà êÿôÿí, ÿëëÿðäÿ äÿôòÿð,
Îíäà âàé hàëûíà, éàçûõ ßëÿñýÿð,
Þçöí ýåòäèí, ñþçöí ãàëäû äöíéàäà.
Àëëàh ðÿhìÿò åëÿñèí ãóë Àëëàhãóëóéà. Áèð óñòàäíàìÿ äÿ îííàí äåéÿê:
Êþíöë ãóëëóã åëÿ êàìèë óñòàäà,
Óñòàä ýþðìöéÿíèí èøè õàì ãàëäû.
Íå÷ÿ äàíÿíäÿëÿð ýåòäè äöíéàäàí,
Éåðèíè áèð íå÷ÿ àüëû êÿì àëäû.
**
*
Áèâÿôàéà äåäèì: "Äóð ìÿííÿí öçöë"
Íàìÿhðÿìÿ áàõìà, ýþçäÿðèì ñöçöë,
Íóh ÿìð åéëÿäè ìèí äîããóç éöç èë,
Ñàíäû êû, áèð àõøàì, áèð ñÿhÿð ãàëäû.
*
*
*
Ãóë Àëëàhãóëóéàì, àé íàñèá åëÿ,
Ñÿúÿðäÿí áàø âåðäè àé íàñèá åëÿ,
Èñýÿíäÿð àòäàíäû, àé íàñèá åëÿ,
Íÿ Úÿìøèä ïàäøàh, íÿ äÿ úÿì ãàëäû.
Áÿëè, ìÿíèì ÿçèçäÿðèì, ñèçÿ hàðàäàí õÿâÿð âåðèì, Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí
423
Ãûçûëâÿíý êÿíäèííÿí. Êèìíÿí, Àøûõ Àëûäàí. Àøûõ Àëû äåéèð: úàâàí
âàõòûìäà îðäà-áóðäà ñþháÿò åëèéèðäèëÿð êè, Àøûõ Àëû ýÿëÿúÿêäÿ ýþçÿë
ñÿíÿòêàð îëàæàõ. Àëëàh håø êèìè êàñûâ åëÿìÿñèí. Î çàìàííàí åëÿ
êàñûâûéäûõ êû, îüðó è÷ÿðè ýèðñÿéäè, áèðúÿ ñöïöðýÿäÿí áàøãà ÿëèíÿ áèð øåé
êå÷ìÿçäè. Î âàõòûí ïóëó áèð àááàñûì âàðûéäû. Êÿíäèí è÷èíÿ ÷ûõäûì êû, ìàë
þëäöðöô àëûøìà åëèéèôëÿð. Èêè ýèðâÿíýÿ ÿò àëäûì. Ýÿòèðäèì åâÿ, äÿäÿì
äîüðàäû, àíàì òþêäö ãàçàíà, ãîéäó îæàüûí öñòöíÿ. Êàñûâûí åâèíäÿ éåìÿê
îëàíäà åâ ýöëöð, åøèê ýöëöð. Þéäÿ áèð àëà ïèøèéèìèç âàðûéäû. Î äà
ñåâèíäèéèííÿí òóôàðà hîïïàíûô, éåðÿ äöøöðäö. Äÿäÿìíÿí-àíàìûí ñþháÿòè
äÿ áèð-áèðèíÿ éàìàí õîø ýÿëèðäè. Ñþháÿòèí øèðèí éåðèíäÿ àíàì äÿäÿìÿ
äåäè:
– À êèøè, ýÿëñÿí îüëóìóçó åâëÿíäèðÿê?
– Àðâàä, äöç äåéèðñÿí, ýÿäèéè åâëÿíäèðìÿê ëàçûìäû.
Ãûçäàðûí õàñèééÿòèíè ñÿí áèëèðñÿí.
Àíàì îòóðäóüó éåðäÿ áàøäàäû êÿíäèí áàøûííàí.
– À êèøè, ôèëàíêÿñèí ãûçû íÿòÿðèäè?
Àòàì äåäè:
– Àé àðâàä, îíóí äÿäÿñè àõìàã àäàìäû. Áèëäèð éàçäà ìÿííÿí äàëàøäû.
Àíàì éåíÿ äèëëÿíäè:
– Áÿ, ôèëàíêÿñèí ãûçû íÿòÿðèäè?
– Îíóí äà àíàñû äèëëèäè, áàëàñû îííàí áåòÿð îëàæàõ.
Ýþðäöì êö, àíàì þç òàéûìûç, þç áàðàâàðûìûç áèð çöëöìëö êàñûô òàôäû.
Àòàì äåäè:
– Áàõ, áóíóí ãûçûíû àëàõ.
Àøûõ Àëû äåéèð:
Äÿäÿìíÿí óòàíäûì, àíàìû áèð ãûðàüà ÷ÿêèô äåäèì:
– Ìÿí îíó àëìûéàæàì.
Àíàì äåäè:
– Àíàí þëñöí, áÿñ êèìèí ãûçûíû àëàæàõñàí?
– Ìÿí ×àìûððûëû Íèôòàëûíûí ãûçûíû àëàæàì.
Î âàõòäàð äþâëÿòäè êàñûâà ãûç âåðìèðäè. Îíà ýþðÿ áèëèðäèì êè, î áèçÿ
ãûç âåðìèéÿæÿê.
Àíàì ýåäèô äÿäÿìÿ äåäè:
Äÿäÿì áèëìèðÿì íÿéÿ óìóä åëèéèô äåäè:
– Áó ñààò ýåäèô àëàæàì.
Äÿäÿìèí áèð êþhíÿ êöðêö âàðûéäû. ×èéíèíÿ àòûô åâäÿí ÷ûõäû.
×àìûððûéíàí Ãûçûëâÿíýèí àðàñû éàõûíûéäû. Äÿäÿì Íèôòàëûýèëÿ ÷àòûô
ãàïûéû äþéöð. È÷ÿðèäÿí ñÿñ ýÿëèð:
– Êèìäè àéÿ, ãàïûéû äþéÿí?
Àòàì äåéèð:
– Íèôòàëû, ìÿíÿì.
Íèôòàëû ãàïûéû àøäû êû, Èìèðçÿ êèøèäè.
Äåäè:
– Áóíà éàãûí õÿðú-çàä ãîéóôëàð, äöçÿëäÿ áèëìèéèô, îíà ýþðÿ ýÿëèô.
Äåäè:
– Ýÿë, àé Èìèðçÿ, ýÿë è÷ÿðè.
Íèôòàëû Èìèðçèéè ÷îõ ìÿ’ðèôÿòíÿí ãàðøûëàäû.
Äåäè:
– Àé àðâàä, ÷àéäàí-÷þðÿêäÿí ãîéóí.
Èìèðçÿ, ýåæÿíèí áó âàõòû áèçÿ íÿ éàõøû ýÿëèðñÿí?
Èìèðçÿ äåäè:
– Éàõøû ýöíöí îëñóí, à Íèôòàëû, áèëèðñÿíìè íèéÿ ýÿëìèøÿì?
Íèôòàëû äåäè:
– Ýÿëèôñÿí, áåëÿ õîø ýÿëèôñÿí, áåëÿ ýþçöì öñòÿ ýÿëèôñÿí. Íÿ ìÿòëÿâÿ
ýÿëèôñÿí äöçÿëÿð.
– Éàõøû ýöíöí îëñóí, à Íèôòàëû. Õóäàâÿíäè-àëÿì hàìûéà îüóë-ãûç òîéó
ãèñìÿò åëÿñèí. Ìÿí äÿ èñòèéèðÿì îüëóì Àëûéà òîé åëèéÿì.
Àðâàä äà äåéèð, Íèôòàëû äà äåéèð:
– Àëëàh ìöáàðÿê åëÿñèí!
Èìèðçÿ êèøè àõûð êû ýÿëèð ìÿòëÿô öñòöíÿ.
– À Íèôòàëû, ýÿëìèøÿì êè, ãûçûí Áÿñäè õàíûìû áèçèì Àëûéà âåðÿñÿí.
– Àéÿ, Íèôòàëû, äÿëè îëìàäûìû! ßëèíè áåëÿ hÿððÿäè êè, Èìèðçÿíèí
íîõòàëûüûíà áèðèíè ãîéà. Àðâàä ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– À, Íèôòàëû, îíóí õÿòðèíÿ äÿéìÿ, áàøäûüûíû ÷îõ èñòÿ, ãîé ýåòñèí
þéöíäÿ þëñöí.
Îäó êó, Íèôòàëû äåäè:
– Àé Ìèðçÿ, àðâàä ðàçûäû. Ãûçû ñÿíèí îüëóíà âåðÿæÿì, àììà
èñòÿäèéèìè ýÿðÿê ýÿòèðÿñÿí.
– Èñäÿ ãàäàí àëûì, ýþðöì íÿ èñòèéèðñÿí?
– Ñÿííÿí ö÷ éöç ìàíàò ãûçûë ïóë àëàæàì. Îí éåääè åðêÿê ýÿòèðÿðñÿí.
×àõûððûäàí äÿëè Àüàéàðûí àòûíûí áàëàñûíû äà ýÿòèðÿðñÿí. Î àò Ãàçàõäàí
ýÿëèô, Äèëáîç àòäàðûí úèíñèííÿíäè. Åë õÿðúè î òÿðÿô, áó òÿðÿô äÿ ñÿíèí
áîéíóíà.
Èìèðçÿ ÿë âåðèð "Àëëàh ìöáàðÿê åëÿñèí, à Íèôòàëû" - äåéèô ÷ûõûô öç òóòóð
Ãûçûëâÿíýÿ.
Àíàì áèð äÿ õÿâÿð ýÿòèðäè êè, äÿäÿí éàìàí ôèò ÷àëà-÷àëà ýÿëèð. Éàüûí
ãûçûí "hÿ"ñèíè àëûô.
Þç-þçöìÿ äåäèì, àõøàìíàí êèøè òîõäó, ÿòèí ôûøãûðûüûäû, àæûõñûí hàâàõ
÷àëñà.
424
425
Äÿäÿì ýÿëäè. Êöðêö àòäû åâèí îðòàñûíà. Àðõàñû öñòÿ óçàíäû. ßëëÿðèíè
áàøûíûí àëòûíà ÷àòäû. Àíàì ýÿëèô äÿäÿìèí éàíûíäà îòóðäó. Äåäè:
– À êèøè, íÿ õÿâÿð ýÿòèðäèí?
– Þéö õàðàâûí ãûçû, ñÿí áèëìèðñÿíìè ìÿí ýåòäèéèì éåðäÿí áîø
ýÿëìÿðÿì.
– Íÿ äåäè àé Èìèðçÿ, áàøäûõ-èøäèê, áèçäÿí íÿ èñòÿäè?
– ß, íÿ âàð, íÿ èñòèéÿ. Îí éåääè åðêÿê èñäèéèð, î òÿðÿô áó òÿðÿô åë õÿðúè
ìÿíèì áîéíóìà. "Ùÿ" äåìÿñèíÿ áèð àò áàëàñû, ö÷úÿ éöç ìàíàò ãûçûë ïóë
èñäèéèð.
Àíàì î éàííàí ãàéûòäû êû, îíóí éöç ìàíàòû áó àíàñûíûí áîéíóíà.
Ñîíðà äåäè:
– À êèøè, éöç ìàíàò äà ñÿíèí áîéíóíà. Îí hàðàâà îò áèøìÿ, èéèðìè
hàðàâà áè÷.
Äÿäÿì þéñöðäö:
– Àðâàä ìÿíèìêèíè ÿëëè åëÿ, ìÿí äöçÿëäÿ áèëìèéÿæÿì.
– Äöçÿëäÿæÿí, úàíûí ÷ûõñûí.
– Àëû, à áàëà, éöç ìàíàò äà ñÿíèí áîéíóíà.
Àøûõ Àëû äåéèð: áàõäûì ýþðäöì, áóííàð åëÿ äàíûøûëëàð, åëÿ áèë ýÿëèí
ýÿëèô, ëàï ãàïûíûí àüçûíäàäû. Àììà îðòàäà íÿ áèð ìàíàò âàð, íÿ äÿ áèð
êå÷èëÿðè. Éåðèìíÿí ãàëõûô äåäèì:
– Àíà, ìÿíèì úîðàâûìû, àéàüûìûí ìÿñèíè ýÿòè. Ñàçûìû ýþòöðöì
ýåäèì. Ìÿí äÿ þç ïàéûìû äöçÿëäèì ýÿòèðèì.
Àøûõ Àëû ñàçûíû ýþòöðöô åâäÿí ÷ûõûð. Éàé âàõòûéäû. Ãàëõûð Ñåëèì
éàéëàüûíà, Àò äàìûíà, Äÿìèð òÿïèéÿ. Àâäèëÿñÿðÿ, Ãûçûë Õÿðÿâÿéÿ. Áó
éàéëàõëàðûí hàìûñûíû ýÿçèô ýÿëèô ßéðèúÿäÿ áþéöê áèð òóõóðàéà ðàñò ýÿëèð.
Ýþðöð êö, áþéöê éûüûíúàõäû. Áÿéëÿð, áÿéçàäÿëÿð ÿéëÿøèô êåô åëèéèëëÿð. Áèð
íþêÿð Àøûõ Àëûéû ýþðöô ãàâàüà ýÿëèð. Àøûõ Àëû îííàí ñîðóøóð:
– À áàëà, áó òóõóðó êèìèíäè?
– Äàéû, áó Íàõ÷ûâàííû Êàëâàëû õàíûí øàääûõ ìÿúëèñèäè. Áóéóð, ýåäÿê.
Àøûõ Àëû ýÿëäè. Ìÿúëèñäÿêèëÿðÿ ÿäÿôíÿí ñàëàì âåðèô, ÿëåéê àëàííàí
ñîíðà Êàëâàëû õàí ñîðóøäó:
– À ãóçóì, êèìèí ðàhàòûñàí?
– Ñÿìÿíä àüàíûí ðàhàòûéàì.
– Îüëóì, ñàçûíû ÷ûõàðò ñþháÿò åëÿ.
Àøûõ Àëû ñàçûíû ÷ûõàðäûô ñþháÿòÿ áàøäàäû. Îíóí ÷àëûô-îõóìàüû Êàëâàëû
õàíûí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè. Íþêÿðè ñÿñäÿäè:
– Ýåò áèð àò éÿhÿððÿ, ýÿòè áóðà.
Íþêÿð ýåäèô éàõøû áèð àò éÿhÿððÿéèô ýÿòèðèô Àøûõ Àëûéà âåðèô äåäè:
– Áó àòû õàí ñÿíÿ áàüûøäûéûð.
Êàëâàëû õàí íþêÿððÿðÿ äåäè:
– Õóðúóíó äà ýÿòèðèô ãîéóí àøûüûí òÿðêèíÿ. Éîë àäàìûäû.
Àøûõ Àëû àòû ìèíèô Êàëâàëû õàíà ÷îõ ìèííÿòäàððûõ åëÿäè. Ùàìûéíàí
òÿìÿííÿøèô éîë áàøäàäû Øÿðóð ìàhàëûíà òÿðÿô. Áèð êÿíäÿ éàõûííàøàíäà
áåø-àëòû óøàüà ðàñò ýÿëäè.
Îííàð ñîðóøäóëàð:
– Àøûõñàíìû?
– Áÿëè, àøûüàì. Ãàäàíûç àëûì. Éàõøû ìÿúëèñ îëàíäà ÷àëûô-îõóéóðàì.
– Àøûõ, ýþðöðöê úàâàíñàí. Áóðàëàðà äà íàáÿëÿäñÿí. Áèç ìÿñëÿhÿò
ýþðÿðäèê êè, áó úûüûðíàí ýåòìèéÿñÿí.
– Íèéÿ, à áàëà.
Ãàâàãäà Àðàêîëàíû àäûíäà áèð êÿíä âàð. Àøûõ Äóðàõàí îðäà îëóð. Ñÿíè
ýþðñÿ ñàçûíû àëàæàõ. Äöçö ãîðõóô ÷ÿêèíñÿì äÿ éîëóìíàí äþíìÿäèì. Áèð
àçäàí àò ìÿíè åíäèðäè hÿìèí êÿíäÿ. Áàøûìû ãàëäûðûô ýþðäöì êö, áèð êèøè
hÿéÿòè ñöïöðöð. Ñàëàì-ÿëåéêäÿí ñîíðà ñîðóøäóì:
– ßìè, áóðà àøûõ Äóðàõàíûí êÿíäèäè?
Äåäè:
– Áÿëè.
Àøûõ Àëû äåéèð áèð ôèêèððÿøäèì êè, ýÿë Äóðàõàíûí åâèíè õÿâÿð àë. Äöç ýåò
Äóðàõàíûí åâèíÿ. Áèð äÿ ôèêèððÿøäèì êè:
– Àëëàh ÷óüóëà íÿhëÿò åëÿñèí. ×óüóë íÿ þëìöéöô, íÿ äÿ þëìöéÿæÿê.
Ýåäÿð Äóðàõàíà õÿâÿð âåðÿð. Äóðàõàí ýÿëèô àòûìû äà àëàð, ñàçûìû äà.
Àììà î âàõòûí ïóëó îòóç ìàíàòûì âàðûéäû. Î îòóç ìàíàòû àðõàëûüûìûí åëÿ
éåðèíÿ ýèçäÿòäèì êè, ãàíûìà áóëàìûéûíúà ÿëÿ êå÷ÿñè äþéöëäö. ×îõ ÷ÿê÷åâèðäÿí ñîíðà “àëëàh ñÿííÿí ìÿäÿä“ - äåéèô àòûí áîéíóíó âóðäóì.
Ýÿëäèì äöç Äóðàõàíûí ãàïûñûíà. Àòû åéâàíûí ñöòóíóíà áàüëûéûô ýèðäèì
è÷ÿðè. Ýþðäöì êö, áèð êèøè áûüëàðûíû åøèô ãóëàüûíà äîëóéóô. Ùÿð äèçèíèí
öñòöíäÿ áèð èïÿê äÿñìàë âàð, äöéöíöí õûðäàñûíû äóðó-hàë ãàéíàòäûðûô
éåéèð. Ãàøûõ ìÿíçèëèíÿ ÷àòàííàí ñîíðà äÿñìàëûí áèðèíè ýþòöðöô áûüûíûí áèð
òÿðÿôèíè ñèëèð. Ñîíðà î áèðè äÿñìàëû ýþòöðöô î áèðè áûüûíû ñèëìÿéÿ áàøäûéûð.
×ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ îíà ñàëàì âåðäèì, àììà håø ìàíà òÿðÿô áàõûô åëÿìÿäè.
×þðÿéèíè éåéèô ãóðòàðàííàí ñîíðà äåäè:
– Áàëà, íÿ èñòÿéèðñÿí, íÿéÿ ýÿëèôñÿí? Åøèäèðÿì ñÿíè.
– Àé óñòà,ýÿëìèøÿì êè, áîéíóìäà áèð òÿêëèô âàð, îíó ýþòöðìÿêäÿ
ìàíà êþìÿê åëèéÿñÿí. Ùÿì äÿ ñÿííÿí áèð êÿëìÿ ìÿ’ðèôÿòäè ñþç
þéðÿíÿì.
Äóðàõàí äåäè:
– Î áîéíóíäàêû òÿêëèô áóðäà ýþòöðöëìÿç. Îüóë, ýåò áèð hÿôòÿ áóðàëàðäà
hÿððÿí ýÿë, ìÿí äÿ áèð áåø-àëòû àäàì äöçÿëäèì, àääûéàõ Òöðêèéÿéÿ. Î
ìÿòëÿâèí äöçÿëñÿ, îðäà äöçÿëÿæÿê.
Àøûõ Àëû äåéèð, ýåòäèì áèð hÿôòÿ hÿððÿíäèì. Ýÿëèô ýþðäöì êö, îí
426
427
ñÿêêèç àäàì òîïëóéóô. Áèð äÿñò õàíÿíäÿ, áèð äÿñò êÿíäèðáàç, áèð äÿ
Ñàðâàííàí êÿíäèííÿí ßñÿä àäëû áèð ãàëéàí-òîð÷ó ýþòöðöô. Àéäà îòóç
ìàíàòà áåhëÿøìèøäèëÿð. Àøûõ Àëû äåéèð: ôèêèððÿøäèì êè, íÿ ãÿäÿð ïóë
ãàçàíàæûéûõ êû, îòóç ìàíàò äà ãàëéàí-ãîðõóéà âåðÿæèéèê.
Äóðàõàí äåäè:
– Éàõøû îëàæàõ. Àääûéàæûéûõ Òöðêèéÿéÿ. Ýÿëÿíäÿ äÿ ýÿëèô òîéóíó
åëèéÿðñÿí.
Àøûõ Àëû äåéèð åøèéÿ ÷ûõäûì êû, àòûí hþðöéöíö äÿéèøÿì. Ýþðäöì êö,
êÿíä÷èìèç Ðàìàçàí êèøè Øÿðóðäàí Ýþé÷öéÿ äöéö ýÿòèðèð.
– Ñàëàì-ÿëåéêöì, Àøûõ Àëû. Îüóë, ýåäèðñÿíñÿ, áàðàâàð ýåäÿê.
– Éîõ, àé Ðàìàçàí ÿìè. Ìÿí Òöðêèéÿéÿ ýåäèðÿì. Áÿëêÿ ýåòäèì
þëöâ, èòäèì, håø ãàéûäà áèëìÿäèì.
– Àéÿ, íèéÿ äóðäóüóí éåðäÿ þëöðñÿí? ×ÿòèííèê âàðñà, ãàéûäàõ
êÿíäèìèçÿ. Äàhà íèéÿ þëöìíÿí-èòèìíÿí äàíûøûðñàí?
– Àé Ðàìàçàí ÿìè, òîé õÿðúèíè òîïëàìàñàì, þëñÿì äÿ ãàéûäàí
äþéöëÿì. Áèð íàìÿ éàçûì, àïàð Áÿñäè õàíûìà âåð. Àëäû ýþðÿê Àëû íÿ äåäè.
Áèç äÿ äåéÿê, ñèç äÿ hÿìèøÿ øàä îëóí.
Ðàìàçàí êèøè èðÿëè éåðèéèô Àøûõ Àëûíûí áîéíóíó ãóúàõëûéûô öçöííÿí
þïöô àüëàäû.
– Àéÿ, ìÿí àòàíûí ÷þðÿéèíè êÿñìèøÿì. Ìÿíè éàìàí êþéðÿëòäèí.
Ùàðàéà ýåäèðñÿí, éîõñà ñÿíè ìÿúáóðó àïàðûëëàð?
– Éîõ, àé Ðàìàçàí ÿìè. Þçöì ýåäèðÿì ïóë äöçÿëäÿì ýÿòèðÿì.
Þçöìÿ òîé åëèéÿì.
– Àëëàh öñòöííÿí êåòñèí, à áàëà. Úÿíàáè ßìèð àüàì ñÿíè þç ïÿíàhûíäà
ñàõëàñûí.
Àøûõ Àëû êàüûçû Ðàìàçàí êèøèéÿ âåðèô äåäè:
– Áó àòû äà àïàð äÿäÿìÿ âåð.
Ùàëàë-höììÿò åëèéèô àéðûëäûëàð. Äóðàõàí éîëäàøäàðûíû äà ÷àüûðäû.
Èéèðìè áèð íÿôÿð äÿñòÿ áàüëûéûô Òöðêöéÿéÿ àääàäûëàð. Áèð ýþéëöêäÿ
ÿéëÿíäèëÿð. Àøûõ Äóðàõàí äåäè:
– Î øÿhÿðè ýþðöðñöíöçìö? Î øÿhÿð Ìóì øÿhÿðèäè. Ùÿð êÿñ äÿ þç
äÿñòÿñèíè ýþòöðöô øÿhÿðèí áèð êö÷ÿñèííÿí ýåäÿæÿê. Êèì áîø ýÿëäè, êèì
äîëó ôÿðãè éîõäó. Ïóëó áó ýþéëöêäÿ ìÿí þçöì áþëÿæÿì.
Àøûõ Äóðàõàí, Àøûõ Àëû, ãàëéàí-ãîðó ßñÿä áèð êö÷ÿéíÿí ýåäèðäèëÿð.
Ýÿëèô ýþðäöëÿð êè, áèð ÷àðäàüûí àëòûíäà ö÷ ïàøà ÿéëÿøèô.
– Ìÿðhàáà, ïàøàì.
– Ìÿðhàáà, ãóçóì. Ãóçóì, éàíøàõñûíûç?
– Áÿëè, ïàøà ñàü îëñóí, éàíøàüûõ.
Éàíøûéûí äèííèéÿê. Õîøóìóçà ýÿëñÿ, ñèçÿ åéëèê åëèéÿæåéèê. Õîøà
ýÿëìÿñÿ, øÿhÿð áþéöêäö ýåíÿ ýåäÿðñèíèç þç éîëóíóçíàí.
Ñàçäàðû ÷ûõàðòäûã. Êþêëöéöô áèð-áèðèíèí öñòÿ äöçÿëòäèê. Éàéûí èñòè
ýöíöíäÿ åëÿ áèð øþâãíÿí îõóìàüà áàøäàäûõ êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Àøûõ
Äóðõàííàí ÷ûõàí ñÿñ ýþéäÿ, àëà áóëóääà ÿéëÿøèðäè. Úàìàààò ñÿñèìèçÿ
àõûøûô ýÿëäè. Ïóë áàøäàäû éàüûø êèìè éàüìàüà.
Àøûõ Àëû äåéèð, ýþçöìöí ãûðàüûííàí ïóëà áàõäûì. Öðÿéèìäÿ Àëëàhà
éàëâàðäûì êû, íîëàéäû, ïàéûìà èêè éöç éåòìèø ìàíàò äöøÿéäè.
Áèð äÿ ýþðäöì êö, óúà áîéëó áèð àäàì ýÿëäè. Áîéäà-áóõóíäà Êîðîüëóéà îí òÿïèê âóðìóøäó. ßéíèíäÿ áèð øàëâàðû âàðûéäû, hÿð úèâèíÿ ö÷
éàøûíäà áèð óøàõ ñàëñàéäûí áèëìÿçäèí hàéàíà ýåòäè. Áàøûíäàêû ôÿñèíèí
îðòàñûíäà äà éàðûì ýèðâÿíýÿäÿí àðòûõ ãîòàçû âàðûéäû ßäÿôíÿí ñàëàì âåðèô
äèçèíè éåðÿ ãîéäó. Úèâèííÿí áèð èïÿê äÿñìàë ÷ûõàðòäû. Ïóëó äÿñòÿëÿéèô
ñàíäû, ñîíðà äÿñìàëûí àðàñûíäà ãîéäó. Àéàüà ãàëõûô ïóëëàðû øàëâàðûíûí
úèâèíÿ ñàëûô äåäè:
– Éàíøàõëàð ö÷ éöç èéèðìè ìàíàò ãóðóøóíóç îëäó.
Áóíó äåéèô håø íÿ îëìàìûø êèìè êèð-êèðèìèø ÷ûõûô ýåòäè. Ìÿí äþçÿ
áèëìèéèô Àøûõ Äóðàõàíà äåäèì:
– Àé óñòà, ãîéìà ïóëó àïàðäû.
Àøûõ Äóðàõàí äåäè:
– À áàëà, áóíó ñÿí òàíûìûðñàí, óçóí ïàçäû, áàøûìûçà îéóí à÷àð, ãîé
àïàðñûí. Ýåäèô î áèðè êö÷ÿäÿí éûüàðûõ.
Äåäèì:
– ßìè, î ïóëó éûüàíà êèìè éàéûí èñòèñèíäÿ ýþçöìÿ ãàí äàìûô. Ñàçûí
êþéíÿéèíèí hàðàäà ãàëìàñûíà áàõìûéûô, äöøäöì áóíóí äàëûíúàõ. Ýþðäöì
áó éîõäó, àììà àüàú ÷àðïàéûíûí öñòöíäÿ áèð ïàøà ÿéëÿøèô. Áóííàðûí
428
429
Àìàí ãàñèä, ñÿí àëëàhû ñåâèðñÿí,
Ìÿíèì ÿðçèì î úàíàíà äåýèíÿí.
Ãîhóì, ãàðäàø, äîñò ìöñàhèá îëàíëàð,
Ýþç äèêìÿñèí äàhà éîëà äåýèíÿí.
Éåðèéèá âÿòÿíÿ âèðàííàí ñîíðà,
Ñÿí áèçèì åëëÿðè ýþðÿííÿí ñîíðà
Àïàðûô íàìÿíè âåðÿííÿí ñîíðà,
Äèëúàâàâû éàíà-éàíà äåýèíÿí.
Âÿñìèì äàñòàí îëäó, äöøäö äèëëÿðÿ,
Ùåéèô îëäó, éåòèøÿí éîõ hàëëàðà,
Àøûõ Àëû äöøäö òîçäó éîëëàðà,
Éîëóì äöøäö åë Îñìàíà äåýèíÿí.
ñàëàìûíû þéðÿíìèøäèì. ßë êþêñöìÿ ãîéóô áàø ÿéäèì. Äåäèì:
– Ìÿðhàáà, ïàøà!
– Ìÿðhàáà, ãóçóì. Áóéóðóí ìÿòëÿáèíèçè äåéèí. Ñèçè äèííèéèðÿì.
– Ïàøàì ñàü îëñóí, áó íèøàí áèð îüëàí áèçèì ãóðóøäàðûìûçû ãà÷ûðûô, áó
äîããàçà ýèðäè.
– Îüóë, î ãà÷ûðòìàç. Î ìÿíèì àøûüûì Éûüâàëäû. Î éàãûí ñèçÿ áèð
ãàôèéÿ äåéèô. Ñèç äÿ úàâàá âåðÿ áèëìèéèôñèíèç.
Äåäèì:
– Ïàøàì ñàü îëñóí, ýÿëñèí î ãàôèéèéè áóðäà äåñèí. ßýÿð úàâàô âåðÿ
áèëìÿñÿê, îíäà áèçèì äþéðàíûìûç îíà hàëàëäû.
Ïàøà Éûüâàëû ÷àüûðòäûðäû. Éûüâàë ýÿëäè. Äèç öñòÿ ÷þêäö, ÿë êþêñöíÿ
ãîéóô ïàøûéà áàø ÿéäè. Ïàøà ñîðóøäó:
– Îüóë, áóííàð ìöñàôèðäèëÿð. Íèéÿ áóííàðûí ãóðóøóíó ãà÷ûðäûôñàí?
Éûüâàë äåäè:
– Ïàøà, ñàü îëñóí. Ìÿí ïàðà ãà÷ûðòìàìûøàì. Áóííàðà áèð ãàôèéÿ
äåìèøÿì, úàâàá âåðÿ áèëìèéèôëÿð.
Áó àðàäà Äóðàõàí äà ýÿëèô áóðéà ÷ûõìûøäû.
Àøûõ Àëû äåäè:
– Ïàøàì, áóäó óñòàäûìäà ýÿëèô ÷ûõäû. Ñÿíèí àøûüûí áèçÿ håø áèð
áàüëàìà çàä-äåìèéô.
Óñòà äåéÿíäÿ ãàéûòäûì Äóðàõàíûí öçöíÿ áàõäû. Îíóí ãóëàüûíà
äîëàíàí áûüëàðû ãîðõóñóííàí àøàüû òöøöô, õûðìàí ÷àëüûñû êèìè áîüàçûíûí
àëòûííàí äöéöííÿíÿñè îëìóøäó.
Ïàøà äåäè:
– Îüóë, ôÿðãè éîõ, èíäè éà ñÿí, éà äà ñÿíèí óñòàäûí äöøöí ãàâàüà.
ìÿíèì àøûüûìà áèð ãàôèéÿ äåéèí.
– Ïàøà ñàü îëñóí, óñòàäûìûí ìàíà ÷îõ ÿçèééÿòè îëóô. Ìÿí ðàçû
îëìàðàì êû, îíà ýåíÿ çÿhìÿò âåðèì. Ìÿí ñÿíèí àøûüûííàí áàæàðìàñàì,
îíäà óñòàäûì ìåéäàíà ýèðÿæÿê.
Àëäû Àøûõ Àëû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýÿíäèíÿ àøûüàì äåéÿí, àøûõñàí ìåéäàíà ýÿë,
Íàìÿðä ýèðìÿç áó ìåéäàíà, ìÿðä èñÿí ìåéäàíà ýÿë.
Ýÿíäè îëàí ýÿíäèñèíè, þéìÿéè ëàéûõ äþéöë,
Øèìäè ñàçûí àëÿìèíÿ, áó úÿíýè-äþâðàíà ýÿë.
Éûüâàë:
Ñÿí êè, âàðñàí áèð àäàñàí àõûðñàí öììàíà ýÿë,
Ìÿí äàíûøûì, ñÿí ãóëàõ àñ, ìÿðôÿòÿ, ÿðêàíà ýÿë.
430
Ñÿí ñàòàíñàí, ìÿí äÿ àëàí, à÷êûíûí ìÿòàhûíû,
Ìàëûí ñàòìà hÿð íàäàíà, õûðäàðûí àëàíà ýÿë.
Äóðàõàí áàõûô ýþðäö, áó úàâàí àøûõ þçöíÿ ýþðÿ äþéöë. Éûüâàëû ëàï
òÿíòèäèô. Áèð äÿ öðÿéèíÿ ýÿëäè êè, áèðäÿí óñòàäû ìåéäàíà ÷àüûðàëëàð.
Áèàâûð÷ûëûõ îëàð. Îíà ýþðÿ ãÿëéàí-ãîð÷óéà äåäè:
– ßýÿð äåñÿëÿð, óñòà äà îõóñóí, ñÿí òåç äèëëÿíèô äåíÿí êè, óñòà
éîðíóõäó. Àëäû Àëû ýþðÿê íÿ äåäè:
Åé àðèôÿ, áèð ñàëàì âåð, ñîðóøóì hàëûí ýþðöì,
Ùÿãèãÿò hàãã àøûüûñàí, ñþéëÿ, êàìàëûí ýþðöì.
"Èíúèë", "Çÿíáóð", "Òþâðàò", "Ãóð’àí" ýþñòÿð êèòàáûí ýþðöì.
Äîñòóì, ÿýÿð áöòïÿðÿñòñÿí, áó íàðû-íåéðàíà ýÿë.
Ïàøà äèëëÿíäè:
– Ñàü îë, Àøûõ Àëû. Èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿí áèëìèðäèì êè, áó íÿ ìÿññÿâÿ
ãóëëóõ åëèéèð, Åëÿ éàõøû åëèéèô ñîðóøóðñàí.
– Ïàøà ñàü îëñóí, èíäè ñþçíÿí êèì îëäóüóíó áÿéàí åëèéÿæÿì.
Éûüâàë:
Èñàéèéÿì, Ìóñàéèéàì, hÿð íÿéÿì þç éîëóìäà.
Ùàããûíàí ñþç ñþéëÿðÿì, ìÿ’ðèôÿò êàìàëûìäà.
Øèìäè ïàøàì ãóëëóüóíäà, ñÿäèðÿçÿì éàíûíäà.
Ùàããûíäà äèâàí êÿññÿëÿð, ÿäàëÿò äèâàíà ýÿë.
Ïàøà äåäè:
– Êÿñ, íàäöðöñò îüëó, íàäöðöñò. Áó úàâàí àøûõ ñÿííÿí äþðä êèòàâû
õÿâÿð àëäû. Áó íÿ úàâàáäû âåðèðñÿí. Äþðä êèòàáûí áèðèíÿ äÿ éèéÿ äóðìàäûí.
– Ïàøà ñàü îëñóí, ýþðöíöð, î þç ìèëëÿòèíè, hÿëÿ òàïà áèëìèéèô. Éàçûõäû,
äåéèì, ãîé þðêÿíñèí.
Àëäû Àëû:
Àøûõ Àëûéàì òàìàì ëåéëè-íàhàð ñþéëÿðÿì ìÿähè,
Ìÿ’ðèôÿòè, øÿðèÿòè, èííÿãàí hàõäû, òÿðèãÿòè,
Èñàéèñàí "Èíúèë"è ñåâ, ìóñàéèñàí "Òþâðàò"û.
Ýÿð Ìÿhÿììÿä Ùöìáÿòèñÿí, áîéóí ÿé, "Ãóðàí"à ýÿë.
– Ïàäøàh ñàü îëñóí, ìÿí äÿ Ìÿhÿììÿä höìáÿòèéÿì. Èíäèéÿ ãÿäÿð
431
ñîðóøìóéóôñàí, ìÿí äÿ äåìÿìèøÿì. Èíäè èúàçÿ âåðñÿí ñþçíÿí äåéÿðäèì:
Î ãàðäû Çèìèñòàíäà äàüëàð áöðöéÿð,
Î êþíöëäö ìÿhÿááÿòíÿí hþðöëÿð.
Î óðóôäó áèë àìàíàò âåðèëÿð,
Èëãàð, èìàí î äà îíóí ýöëöäö.
Àøûõ Éûüâàëàì, áèëèí, ôÿðçè-ñöííÿò ãàíûðàì.
ßëèô Àëëàhûí àäûäû, áåé ïåéüÿìáÿð òàíûðàì.
Òàé Òàáÿððàh, ãÿíè Àëëàh, îíà ñÿæäÿ ãûëûðàì.
Õèëãÿòèìäè Àäÿì àòà, ñåé õàêè éåêñàíÿ, ýÿë.
Àëäû Éûüâàë:
Î íÿäè êè, hàõ éàíûíäà íàhàõäû?
Î íÿäè êè, éåðÿ-ýþéÿ äàéàõäû?
Î êèìäè êè, éàòìûéûôäû, îéàõäû?
Àøûõ Éûüâàë hÿð åëìäÿí hàëûäû.
Ïàøà äåäè:
– Îüëóì, èíäè äÿ ìÿíèì àøûüûì ãàâàüà äöøÿæÿê. Ñèç úàâàô
âåðÿæÿêñèíèç.
Àëäû ýþðÿê Éûüâàë Àøûã Àëûéû íåæÿ èìòàhàíà ÷ÿêäè.
Î íÿäè êè, îòóçóíà úàâàíäû?
Îí áåøèíäÿ ãîæàëàíàð, óëóäó.
Î íÿäè êè, äèëè àéðû, ñþçö áèð,
Ùàíñû äÿðéà, hÿð äÿðéàäàí äîëóäó?
Äóðàõàí áàõûô ýþðäö êö, Éûüâàë éàìàí ãÿëèç ìÿñÿëÿëÿðäÿí éàïûøûô.
Þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè êè, áó ÷îõ ÷ÿòèí à÷ûëàæàõ. Ãàëéàí ãîð÷ó Äóðàõàíûí
öçöíÿ áàõàíäà ýþðäö êó, óñòàä éàìàí ãîðõóéà äöøöô. Îíà öðÿê-äèðÿê
âåðìÿê ö÷öí äåäè:
– Ãîðõóô åëÿìÿ, àøûõ Àëû úàâàâûíû âåðÿæÿê.
Àëäû ýþðÿê Àøûõ Àëû íÿ úàâàô âåðäè:
Î àéäû êû, îòóçóíäà úàâàíäû,
Îí áåøèíäÿ ãîæàëàíàð, óëóäó.
Î ãÿëÿìäè äèëè àéðû, ñþçö áèð,
Åëì äÿðéàñû hÿð äÿðéàäàí äîëóäó.
Äóðàõàí ãàéëàí-ãîð÷ó ßñÿäÿ äåäè:
– ßñÿä, ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, áó êèøèíèí áàøû äÿðéàäû. Èíäè ýþðäöì êö,
êèøèíèí îüëóíóí áàøû äÿðéà äþéöëìöø öììàíûéìûø.
Àëäû Éûüâàë ýþðÿê ñþçöí î áèðè õàíÿñèíäÿ íÿ äåäè:
Î íÿäè êè, çèìèñòàíäà äàüëàð áöðöéÿð,
Î íÿäè êè, ÿë äÿéìÿìèø hþðöëÿð,
Î íÿäè êè, èíñàíà àìàíÿò âåðèëÿð?
Î íÿäè êè, î äà îíóí ýöëöäö?
Àøûõ Àëû ýþðÿê íåæÿ úàâàá âåðäè:
432
Àëäû Àøûõ Àëû:
Áþhòàí ñþçäö hàõ éàíûíäà íàhàõäû,
Ùàõ íÿçÿðè éåðÿ-ýþéÿ äàéàõäû.
Ùàããûí þçö éàòìûéûôäû, îéàõäû,
Áó ñþçäÿðè à÷àí Àøûõ Àëûäû.
Ñþç òàìàìà éåòèøÿííÿí ñîíðà Ïàøà äåäè:
– Àëû, îüóë, èíäè íþâàò ýÿëèô ñàíà éåòèøäè. Éîõëà áó Éûüâàëûí ãàâûíû,
ýþðÿê áèð øåéè âàðìû?
Àëäû ýþðÿê Àøûõ Àëû íÿ äåäè:
Ìÿ’ðèôÿòäÿí êàìàë àëàí, àé àøûõ,
Øÿðèÿòè íåéíÿí åëÿðñÿí àøêàð.
Áåé àëòûííàí î íîüäàíû áÿéàí åò,
Î íîüäàäàí åëÿ ìÿíè õÿâÿðäàð.
Ïàøàíûí àøûüûíûí ýþçö áóç öñòÿ ÷ûõìûø äàíà ýþçöíÿ äþíäö. Äèëè òóòóëàòóòóëà äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, hàâàíûí èñòèñè, ñàçûí ñÿñè áåéíèìÿ äöøöô. Ìÿí
hàìûñûíû áèðÿäè à÷àæàì.
Äóðàõàí ñþéöíäöéöííÿí ãÿëéàí ãîð÷óñóíà åëÿ áèð äöðòìÿ èëèøäèðäè êè,
éàçûõ àç ãàëäû ýåäèô äöøÿ ßçðàéûëûí ñèéàhûñûíà. Ãàëéàí ãîð÷ó áàõäû êû,
Àøûõ Äóðàõàíûí áûüëàðû ñþéöíäöéöííÿí éàìàí ãàëõûô, çàëûì îüëó åëÿ
øþéãÿ ýÿëèô êè, áèð äÿ áàéàõêû êèìè îíà áèð äöðòìÿ äÿ èëèøäèðñÿ, îíäà
ãÿâðèíÿ àðâàä-óøàõ þìöððöê hÿñðÿò ãàëàæàõ. Îíà ýþðÿ ãà÷ûô þççöíö ñîõäó
úàìààòûí àðàñûíà. Àøûõ Àëû Éûüâàëûí èëèøäèéèíè äóéóô äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, íåéíèéÿê, ãîé ìÿí äåéèì î hàìûñûíû áèðäÿí à÷àð.
Ñÿêêèç úÿííÿò, éåääè äàìè éàãûí âàð,
Éåðäÿäè, ýþéäÿäè, hàðäàäû ÿííàð?
433
ßðøäÿ èêè ãóø âàð, ýþéäÿ äÿí äÿííÿð,
Ýàh ïöíhàí îëóëëàð, ýàh îëóð àøêàð.
Éûüâàë òåç ÿëèíè ãàëäûðûô äåäè:
– Ïàøà ñàü îëñóí, òàôäûì.
Ïàøà äåäè:
– Íÿäè?
Äåäè:
– Àéíàí, ýöíäö. ßýÿð äåñÿ êè, àéíàí, ýöí äþéöë, äåìÿê áóíóí
äåäèêëÿðèíèí þéö éîõäó, éàëàí äàíûøûð.
– Ïàøà ñàü îëñóí, èíäè êè, Éûüâàë äåéèð éàëàíäû, îíäà áó áàüëàìàíû
þçöì à÷àæàì, ýþð éàëàíäû, éîõñà äîüðó.
Àëäû ýþðÿê Àøûõ Àëû þç áàüëàìàñûí íåæÿ àøäû:
Äåìÿýèíÿí áó ñþçäÿðèì éàëàíäû,
Àé, ýöí, Çöìðöä çhó ãóøà áöëÿíäè
Çàòû Çöëúÿëàëäû, þçö êÿëàìäû,
Ïåéüÿìáÿðäÿí ãàëäû hÿäñè ìþ’òÿáÿð.
– Ïàøà ñàü îëñóí, ìÿí ñÿíèí àøûüûííàí î ñþçö õÿâÿð àëäûì êè,
Ìÿhÿììÿä ïåéüÿìáÿð ñàëàâàòöëëàhè ìåhðàúà ýåäÿíäÿ éåääèíúè ýþéäÿ
ãàâàõëàðûíà èêè ãàòàð äÿâÿ ÷ûõäû. Äåäè:
– Àé Úÿáðàéûë, ÿéëÿíÿê áó äÿâÿ ãàòàðûíûí äàëû öçöëñöí.
Äåäè:
– Éà ïåéüÿìáÿð, áó äÿâÿ êàðâàíûíûí äàëû öçöëìöéÿæÿê.
Äåäè:
– Áÿ, áó äÿâÿëÿðèí éöêö íÿäè?
Äåäè:
– Éà Ðÿñóë Àëëàh, áèð ãàòàðûí éöêö ñÿíèí ìþ’úöçàòûíäû. Î áèðè ãàòàðûí
éöêö äÿ ßëèíèí ñÿõàâÿòèäè.
– Ïàøà ñàü îëñóí, ìÿí ñÿíèí àøûüûíäàí èêè ãàòàð äÿâÿíè èêè ãóø
ìèñëèíäÿ ñîðóøäóì. Î äåäè: àéäû, ýöíäö. Àé, ýöí îëìàñà, éàëàíäû.
Àëäû Àøûõ Àëû ýþðÿê î áèðè õàíÿäÿ íÿ äåäè:
Ìÿ’ðèôÿòäÿí øÿðèÿòÿ ýÿëìèøÿì,
Òÿðèãÿòäÿ éîë ÿðêàíû áèëìèøÿì.
Àøûõ Àëû äåéÿð ìÿòÿë ãàëìûøàì,
×àðõû-äÿââàðÿäÿ íå÷ÿ åëì âàð?
434
Ïàøà þç àøûüûíà äåäè:
– À÷à áèëìÿäèí, íàòàðàç îüëó, íàòàðàç. Ýåò ìåhìàííàðûí ïàðàëàðûíû
ýÿòè. Ñÿí ñîðóéà úàâàô âåðÿ áèëìÿäèí, áàüëàíäûí. Îííàðäàí àëäûüûí
ïàðàíûí öñòöíÿ äÿ áèð î ãÿäÿð ãîéóô áóííàðà ãàéòàðìàñàí, äÿðèíÿ ñàìàí
òÿïÿðÿì.
Éûüâàë ýÿëèô ïàðàëàðû ýÿòèðèô àðòûõëàìàñûííàí àøûüà âåðäè. Ïàøà þç
àøûüûíà òÿïèíäè êè, ýåò áèð äÿ ýþçöìÿ ýþðöíìÿ.
Ïàøà öçöíö Àëûéà òóòóô äåäè:
– Îüóë, ãàë ìÿíèì éàíûìäà, àøûüûì îë. Ñèçÿ ÷îõ åéëèé åëèéÿðÿì.
Àëû äåäè:
– Ñàü îë ïàøàì, áèçèì àéðû ìÿòëÿáèìèç âàð.
Àøûõ Àëû ïàøàéíàí hàëàë-höìáÿò åëèéèô àéðûëäû.
Àøûõ Äóðàõàí éîëäàøäàðûíà òàôøûðìûøäû êû, êèì íÿ ãàçàíûð ãàçàíñûí,
éûüûëàí ïóëëàðû áó ÷ÿìÿííèêäÿ ìÿí þçöì áþëÿæÿì. Ýÿëäèëÿð øÿhÿðèí
êÿíàðûíà ÷ûõàíäà ýþðäöëÿð êè, éîëäàøäàðûíûí hàìûñû îðàéà éûüûëûô. Àøûõ
Äóðàõàí áûüëàðûíû åøèô ãóëàüûíà äîëàéàííàí ñîíðà ïóëëàðû òþêäö îðòàëûüà.
Àøûõ Äóðàõàí ïóëëàðû ãàðäàø ìàëû êèìè áþëäö, hÿð êÿñèí ïàéûíû âåðÿííÿí
ñîíðà äåäè:
– Àøûõ Àëû, Àëëàh ñàíà ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí. Ùÿìèøÿ ýÿëèô hàìûìûç
áóðäàí èêè éöç ìàíàò éûüàðäûõ, ãàëìûøûíû î íÿòÿðÿñò îüëó ÿëèìèçäÿí àëûô
ãà÷ûðàðäû. Áó õåéðè ñÿííÿí ýþðäöê. ßýÿð èêè àé áèçäÿí ñîíðà ãàéûäûô
ýÿëñÿí òîé õÿðúèíè ÷ûõàðàðñàí.
Àøûõ Àëû áàõûô ýþðäö êè, îíëàð ýåðè ãàéûòìàõ, âÿòÿíÿ ýåòìÿê èñòèéèëëÿð.
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä äåäè:
– Àøûõ Àëû, àéëûüûìû àðòûðñàí, ìÿí ñÿíèí éàíûíäà ãàëàæàì.
Ãàëéàí-ãîð÷óéó àéû îòóç ìàíàòà òóòóô ýÿòèìèøäèëÿð.
– Ìÿí ñàíà àéäà ÿëëè ìàíàò âåðÿæÿì.
Áóííàð áèð-áèððÿðèííÿí ýþðöøöô hàëàë-höììÿò åëèéèô àéðûëäûëàð.
Äóðàõàíûí äÿñòÿñè Øÿðóð ìàhàëûíà ãàéûòäû. Àøûõ Àëû ãàéëàí-ãîð÷ó ßñÿäè
éàíûíà àëûô öç òóòäó Ãàðñ äàüëàðûíà òÿðÿô. Ñàðûãàìûø äàüëàðûíû, éàéëàõëàðûíû
ýþðÿííÿí ñîíðà äåäè:
– ßñÿä, áóðà áèçèì éàéëàõëàðà íÿ ãÿäÿð áÿíçèéèð.
Áó éåðäÿ Àøûõ Àëû êþéðÿëèô, ñàçûíû êþéíÿéèííÿí ÷ûõàðòäû. Àëäû ýþðÿê
íÿ äåäè:
Ñöñÿííè-ñöíáöëëö òÿð áÿíþâøÿëè,
Éàéëàõ, áèçèì éàéëàõëàðà áÿíçÿðñÿí.
È÷ÿí þëìÿç àáû-êþâñÿð ñóéóííàí
435
Áóëàõ, áèçèì áóëàõëàðà áÿíçÿðñÿí.
Ñþç òàìàìà éåòèð. Áóííàð éîë áàøäûéûô ýåòìÿêäÿ îëñóííàð. Áèðäÿí
ýþéöí öçöíö äóìàííàí, ÷èñÿêäÿí åëÿ òóòóëäó êó, ýþç-ýþçö ýþðìÿäè. Àøûõ
Àëûéíàí ãàëéàí ãîð÷ó ßñÿä áèð-áèðèííÿí àðàëû äöøäö. Áèð õåéëè îðà-áóðà
äþéöêÿííÿí ñîíðà ýþðäöëÿð êè, õîðóç ñÿñè ýÿëèð. Åëÿ áó àðàäà ßñÿäèí
ãàâàüûíà ö÷-äþðä óøàõ ÷ûõäû.
– Ñàëàì.
– ßëåéêöìÿ ñàëàì.
– ßìè, àøûõñûíûçìû?
Ãÿëéàí-ãîð÷ó ßñÿä äåäè:
– Ùÿ, àøûüûõ.
– ßéÿð àøûõñûíûçñà, éàçûõñûç, áó êÿíäÿ ýåòìèéèí. Áóðà Ãóëëàðáàéäàð
êÿíäèäè. ßñìÿð õàíûì ýÿëèô îðäà ñþháÿò åëèéèð. Ñèçè ýþðÿí êèìè ñàçûíûçû
ÿëèíèçäÿí àëàæàõ.
ßñÿä äåäè:
– Àéÿ, ìÿí àøûõ hà äþéöëÿì. Þçöì çàðàôàò åëèéèðÿì. Àøûõ î äàëäàí
ýÿëÿíäè.
Àøûõ Àëû ýÿëèô îííàðà ÷àòäû. Ñîðóøäó:
– ßñÿä, áóííàð íÿ äåéèëëÿð?
Äåäè:
– Àøûõ Àëû, äåéèëëÿð êÿíääÿ ñöííÿò òîéó âàð. Äÿëëÿê ýÿëèô, àøûüûí
äàëûíúà àäàì ýþíäÿðèôëÿð. Þçöíöçö òåç ÷àòäûðñàíûç, åëÿ ìÿúëèñè ñèçÿ
òàôøûðàðäûëàð.
– Àéÿ, ßñÿä, ñîðóøäóíìó áó hàíñû êÿíääè?
Äåäè:
– Ñîðóøìóøàì. Áóðà Ãóëëàðáàéäàð êÿíäèäè.
Ýÿëhàýÿë, ýÿëhàýÿë àõûð êû, ýÿëèô êÿíäÿ ÷àòäûëàð. Áàõäûëàð úàìààò
äÿñòÿ-äÿñòÿ áèð òÿðÿôÿ àõûøûð.
Ñîðóøäóëàð:
– Áó íÿ éûüûíúàõäû?
Äåäèëÿð êè, ßñìÿð õàíûì Äàüûñòàííàí ýÿëèô. Úàìààò îíóí ýþçÿëëèéèíÿ
òàìàøà åëÿìÿéÿ, ìÿëàhÿòäè ñÿñèíÿ ãóëàü àñìàüà ýåäèð. Àøûõ Àëû äåäè:
– ßñÿä, áèç äÿ ýåäÿê.
Ýÿëèô ýþðäöëÿð êè, î ãÿäÿð úàìààò éûüûëûô êû, áèð ÷óâàë äàðû òþêñÿí áèðè
äÿ éåðÿ äöøìÿç. Áàëàæà, ýþäÿê àäàìëàð óçóííàðà áåø ìàíàò âåðèô ÷ûõûô
îííàðûí ÷èéíèííÿí áàõûð.
Éûüûøàííàð Àøûõ Àëûéû ýþðöô äåäèëÿð:
– Àéÿ, áèð àøûõ äà ýÿëäè, éîë âåðèí ýþðÿê.
Úàìààò àøûõ Àëûéà éîë âåðäè. Àøûõ Àëûéíàí ãÿëéàí-ãîð÷ó ßñÿä
ìÿúëèñèí îðòàñûíà ýèðäèëÿð.
– ßñÿä, àøûõ àøûüûí ìÿúëèñèíÿ ñàçäû ýèðìÿìÿëèäè. Ñÿhâÿ éîë âåðìèøèê.
Àëëàh àõûðûíû õåéèð åëÿñèí.
Àøûõ Àëû:
ßëèíè êþêñöíÿ ãîéóô áàø ÿéäè.
– Õàíûì, áèçè áàüûøäà. Ñàçíàí ìÿúëèñèíèçÿ ýÿëäèéèìèçÿ ýþðÿ
ýöíàhêàðûõ.
– Àíàìà ãóðâàí îëàñàí, åëÿ çàðàôàòäàð ýåøìÿç.
Àøûõ Àëû áàõûô ýþðäö êö, þçö äÿ õàíûìûí áàøûíäàêû ãûðõ ãûçûí è÷èíäÿ áèð
ãàðû äà âàð. Êàíêàííûõ åëìèíèí äÿäÿñèíè éàíäûðûô, éåðèí éåääè ãàòûííàí
õÿâÿð âåðèð.
– Àäàì èñäèéèðÿì êè, áó àøûüû ìÿííÿí çàìûíà ýþòöðñöí. Àõøàìûí
ãàðà ñÿðèíèíäÿ áóííàí äàíûøàæàì.
Ìåhäèõàí àääû áèð àäàì èðÿëè ÷ûõäû.
– Õàíûì, ìÿí ýþòöððÿì çàìûíà.
Äåäè:
– Öíâàíûíû äå.
Ìåhäèõàí öíâàíûíû éàçûô îíà âåðäè.
– ßýÿð àøûõ ãà÷àðñà, þéöí äàüûëàæàõ.
436
437
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿäèí áó ñþçäÿðäÿí ðóhó òÿëàòöìÿ ýÿëäè. Âÿòÿí îíóí
äà éàäûíà äöøäö. Þçö äÿ éàìàí äöøäö. Äîëóõñóíóô äåäè:
– Àøûõ Àëû, äîüðóäàí áóðàëàð Ãûçûë õÿðÿâÿéÿ, Àò äàøûíà, ßéðèúèéÿ,
Âåðñò äàüûíà, Ñÿëèì éàéëàüûíà, Ýÿçÿëäÿðèéÿ íåæÿ äÿ îõøóéóð.
Àøûõ Àëû áàõäû êû, ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä äÿ éàìàí êþâðÿëèô. Àëäû ñþçöí
î áèðè õàíÿñèíè:
Çÿðçèâèë, õàí Êåéòè, Äàøêÿò áàõàðû,
Àü ñöðöëÿð Ñàðû éàëäàí éóõàðû.
Ýþçÿëëÿð ñåéð åäÿð î éàéëàõëàðû,
Éàéëàõ, áèçèì éàéëàõëàðà áÿíçÿðñÿí.
Äåéÿð: Àøûõ Àëû äàø Ýþçÿëäÿðÿ,
Øÿãàéèã-÷è÷ÿêëè õîø Ýþçÿëäÿðÿ.
ßéðèúÿ, Âåðñ äàüû, áàø Ýþçÿëäÿðÿ,
Îéëàõ, áèçèì îéëàõëàðà áÿíçÿðñÿí.
Ìåhäèõàí àøûõ Àëûéíàí ßñÿäè ýþòöðöô þéöíÿ ýåòìÿê èñòèéÿíäÿ õàíûì
äåäè:
– Èêè ãûç ÿëèíèçäÿ ñèìëè ãàì÷û áóííàðû àïàðûí Ìåhäèõàíûí þéöíÿ
ãîéóí. Àõøàìöñòö ýåäèô ýÿòèðÿðñèíèç.
ßñÿä ãûçäàðûí úàâàííûüûíû, ýþçÿëëèéèíè ýþðöô ïàïàüûí äàëûíû
ýöíîðòàëàäû. Àøûõ Àëûéà äåäè:
– Àøûõ, õóäàâÿíäè àëÿì åëÿ åëÿñèí êè, áàüëàíìûéàñàí. Áèð èë áåëÿæÿ
ýåäÿê-ýÿëÿê.
Ãûçäàð áóííàðû ýÿòèðèô Ìåhäèõàíûí þéöíÿ ãîéäóëàð.
Ìåhäèõàí äåäè:
– Àøûõ Àëû, ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàí. Ìÿí Ãàçàõ ìàhàëûííàíàì. Àäûì
Ìåhäèõàíäû. Äöøìàííû îëäóüóìíàí áóðàéà àääàìûøàì. Áó ÷ÿïÿë ÷îõ
ãàáèë ñÿíÿòêàðäû, îí ñÿêêèç øÿéèðäè âàð. ×îõ àøûõëàðû áàüëûéûô ñàçûíû àëûô.
Ñèçèí äÿ ñàçûíûçû àëàæàõ.
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä äåäè:
– Ãàðäàø, ãóðääàí ãîðõàí, ãîéóí ñàõëàìàç. Áÿ áó áÿäáÿõò îüëó
êèøèíèí ÿëèííÿí ãàøñûí, àðâàäûí ÿëèííÿí ãàøñûí, áÿ áó hàðäà àøûõëûü
åëèéÿæÿê.
– Ñèç ãà÷ûí, ãîé ìÿíèì þéöìö äîðã åëÿñèí. Ìÿí òÿçÿ þé àëàðàì.
Àììà ñèçèí êèìè åëîüëóëàðûì áó ãÿðèôëèêäÿ ïèñèêìÿñèí.
Åëÿ òÿçÿúÿ éåéèô-è÷èô êÿìÿðèí àëòûíû áÿðêèòìèøäèëÿð êè, ãûçäàð ãàïûíûí
àüçûíû êÿñäèëÿð.
Õàíûì ñèçè ÷àüûðûð.
Ìåhäèõàí, Àøûõ Àëû, ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä ãûçäàðûí éàíûíà òöíöô ìÿúëèñÿ
ýÿëäèëÿð.
Ýÿëèô ýþðäöëÿð êè, õàíûì øÿhÿðèí êö÷ÿëÿðèíÿ éàçûô éàïûøäûðûô êû, àé
úàìàhàò, ñèçè Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí Ãûçûëâÿíý êÿíäèííÿí ýÿëÿí áèð àøûüûí âàé
ýöíöíÿ áàõìàüà ÷àüûðûðàì. Ùàìû ýÿëèô áàõñûí.
Õàíûì Àøûõ Àëûéû éàíûíà ÷àüûðûô äåäè êè, ýÿë áåëÿ áèð øÿðò êÿñÿê. ßéÿð
ìÿí ñÿíè áàüëàñàì, áîéíóíó âóðäóðàæàì, çèíäàíà ñàëäûðàæàì, äàð
àüàúûííàí àñäûðàæàì, î ìÿíèì èøèìäè. Âÿ ñÿí ìÿíè áàüëàñàí, øÿðòèí íÿ
îëàæàõ?
– Õàíûì, áèðèíúè ìÿíèì ñÿíèí øÿðòèííÿí ãîðõóì éîõäó. Èêèíúè
úàìàhàòäàí äà, ñÿííÿí äÿ õàhèø åëèéèðÿì êè, áèçè áàüûøäûéàñûíûç. Áèç
ýöíàhêàðûõ. ×öíêè àøûõ àøûüûí öñòöíÿ ñàçäû ýåòìÿç.
ßñìÿð õàíûì äåäè:
– Àíàìà ãóðâàí îëàñàí, àøûõ. Ùåø áèð áàüûøäàìàõ îëìóéàæàõ. Ãàâàüà
ìÿí äöøÿæÿì. Úàâàô âåðÿ áèëìÿñÿí, Ýþé÷öéÿ íÿ èñìàðûøûí âàðñà, èíäèäÿí
áó éàíûíäàêûíà ñþéëÿ.
438
Àëäû ýþðÿê ßñìÿð õàíûì íÿ äåäè:
Áèð ãÿðèâ àøûõñàí äöøöô ýöçàðûí,
Íàhàõ éåðÿ áó ñûíàüà ýÿëèôñÿí.
Íå÷ÿ àøûõëàðû ñàëìûøàì áÿíäÿ,
Ùàìûñûíà ñÿí ñàäàüà, ýÿëèôñÿí.
– Õàíûì ýÿëìèøÿì áèð, ãàéûäûì ýåäèì èêè. Ìÿíèì ñÿííÿí áèð ãÿñäèãÿðÿçäèéèì éîõäó. Áîéíóìó âóðäóðóô, íÿ ãàçàíàæàõñàí? Êàñûâ îüëàíàì,
ãîé ýåäèì áèð òÿhÿðè áàøûìû ñàõëûéûì.
– Ñþçÿ úàâàô âåðèðñÿí, âåð. Âåðÿ áèëìèðñÿí, ÿìð åëèéèì áîéíóíó âóðóô
úàíûíû, áó äöíéàíûí ÿçàâûííàí áèðäÿôÿëèê ãóðòàðñûííàð.
– Õàíûì, äåéÿñÿí ñÿíèí ãàâàüûííàí ãàøäûõúà àéàüûí éàìàí éåð àëûð.
Ñÿí ìÿíèì éîõ, hå÷ Ýþé÷ÿëè áèð ÷îâàíûí äà ÿëèííÿí ñàç àëà áèëìÿçñÿí.
Àðâàäñàí äåéÿ ñÿíè áèéàâûð åëÿìÿê èñòÿìÿäèì. Èíäè þçöííÿí êöñ,
Àëäû Àøûõ Àëû:
Áÿéÿíìèðñÿí ìÿíèì êèìè àøûüû,
Ñÿíèí áàøûí äàüëàìàüà ýÿëìèøÿì.
Ñàçûíû,ñþçöíö, áèð äÿ þçöíö,
Äóñòàõ åäèô ñàõëàìàüà ýÿëìèøÿì.
Õàíûì áàõäû êû, éîõ, äåéÿñÿí áó þçöíÿ ýþðÿ äþéöë.
– Àøûõ, èíäèéÿ ãÿäÿð áÿëêÿ äÿ ñàíà ðÿhì åëèéÿðäèì. Áåëÿ éåêÿ-éåêÿ
äàíûøäûüûíà ýþðÿ áàøûííàí ãàâàõ äèëèíè êÿñäèðÿæÿì, äèëèíè.
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä áàõäû ýþðäö êö, õàíûìûí áàøûíäàêû ãûçäàð
òÿïÿäÿí-äûðíàüà ñàðû êÿòàí ýåéèô. Àøûõ Àëû ãàëéàí-ãîð÷óíóí öçöíÿ
áàõàíäà ýþðäö êö, ßñÿä ãûçäàðà áàõûô ãûñûð èíÿê äàíàñû êèìè éàëàì-éàëàì
éàëàíûð. Àøûõ Àëûíûí þëöâ-þëäöðìÿéèíèí îíà håø áèð èñòèñè, ñîéóüó éîõäó.
Àëû ýöëÿ-ýöëÿ ßñìÿð õàíûìà äåäè:
– Õàíûì, âåæèíÿ àëìà, èøèíäÿ îë.
Àëäû ßñìÿð õàíûì:
Ñèíÿìäÿ ãþâð åäèð åøãèí ñîâäàñû,
Ñèëèíñèí êþíëöíöí ãàëìàñûí ïàñû.
Éîõäó ñÿíäÿ àøûõäûüûí ñèìàñû,
Íàhàõ éåðÿ áó ìåéäàíà ýÿëèôñÿí.
439
Î ÿëèô ãÿääèíè äàë åéëÿðÿì ìÿí.
Àëû äåäè:
– Äöç äåéèðñÿí, àðâàääàð êèøèëÿðÿ íÿ äåñÿ hàõëûäû. Àììà áó ìåéäàí
àðâàä ìåéäàíû äþéöë. Ãóëàüûí à÷, ìÿíè éàõøû-éàõøû äèííÿ:
Äàüûëûôäû hóøóí, hÿìè èäðàêûí,
ßëàú åòñèí ñàíà ëîüìàíè-hÿêèì.
Ëàô åéëÿéÿíÿí à÷ ìÿòàhûí, òþê éöêöí,
Ñÿððàô ìÿíÿì, éîõëàìàüà ýÿëìèøÿì.
Ãÿëéàí-ãîð÷ó ßñÿä ýþðäö êè, õàíûì ëèâàñûíû äÿéèøèô åëÿ ýåéèíèô êè,
áàõàíäà àäàìûí hóøó áàøûííàí ÷ûõûð. Àììà hèññ åëÿäè êè, õàíûìûí
ãàâèðãîòó, hèíäèãîòó Àëûéà òÿ’ñèð åëÿìèð. Çàëûì îüëó õàíûìûí ëàï ÿhÿäèíè
êÿñèô.
ßñìÿð õàíûì äåäè:
– ßéÿ àøûõ, hÿðçÿ-hÿðçÿ äàíûøìà, ãóëàüûíû à÷, ñþçöìöí î áèðè
õàíÿñèíè åøèò:
ßñìÿðÿì, ãÿääèíè äþíäÿððÿì éàéà,
ßëèìíÿí ýåäÿðñÿí þëêÿíÿ hàéà.
Àøûõ äåéèô þçöí ÷ÿêìÿ óúàéà,
Íàhàõ éåðÿ áó ìåéäàíà ýÿëèôñÿí!
Àëû:
×àüûððàì Àëëàhû, îë Ìóñòàôàíû,
Ýÿðäèøè äþâðàíû, ãàäèð ñöáhàíû.
Áó Àëûéû éàõøû þéðÿí, áèë òàíû,
Ãîëëàðûíû áàüëàìàüà ýÿëìèøÿì.
Ñþç òàìàìà éåòäè. Õàíûì áó äÿôÿ ëàô àæûõëàíûô þçöííÿí ÷ûõäû. Ýåäèô
ëèâàñûíû äÿéèøäè, þçöíÿ éåääè ðÿíý çèéíÿò âóðóô, áàøäàí àéàüà ãÿíþéöç
ýåéèô ýåðè ãàéûòäû.
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä îíà áàõàíäà hóøó áàøûííàí ÷ûõäû.
Þç-þçöíÿ äåäè:
– Çàëûìûí áàëàñû èíñàí hà äþéöë, åëÿ áèë ýþéäÿí åíìèø hóðè-ãûëìàíäû.
Àëëàh Àëûéà èíñàô âåðñèí. Ùåø áåëÿ õàíûìûí õÿòðèíÿ äÿéÿëëÿð.
ßñìÿð õàíûì Àëûéà áèð òÿðñ íÿçÿð ñàëûô àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ýÿíäè ëàô åëèéèô, àøûüàì äåéÿí,
×îõ ñÿíèí êèìèñèí ãàë åéëÿðÿì ìÿí.
Ìèí çöëöìíÿí ñÿíè ÷ÿêäèððÿì äàðà,
440
– Õàíûì, âàëëàh ñàíà éàçûüûì ýÿëèð. Ýÿë äàøû ÿòÿéèííÿí òþê. Íÿ
þçöíÿ, íÿ áèçÿ ýÿë íàhàõ éåðÿ ÿçèééÿò âåðìÿ. Ãîé ÷ûõàõ þç éîëóìóçíàí
ýåäÿê.
Õàíûì ñåâèíäè. Ôèêèððÿøäè êè, éàãûí ñþçö ãóðòàðûô, îíà ýþðÿ àðàäàí
÷ûõìàã èñòèéèð. Éåðèíè áèð àç äà áÿðêèäèô äåäè:
– Ùÿëÿ ßñìÿð õàíûìûí ÿëèííÿí ñàü-ñàëàìàò ãóðòàðàí îëìóéóô.
Èíøàëëàh ñÿíèí äÿ úàíûíû àëàæàì.
Àëû äåäè:
– Âàëëàhà ààç, ìóðàçûíû ýþçöíäÿ ãîéàæàì.
Áÿéÿíìèðñÿí ìÿíèì êèì àøûüû,
Àïàðûô þçöìÿ ìàë åéëÿðÿì ìÿí.
Âàëëàh ñàëëàì áèð òöêÿíìÿç éàíàðà,
Éàíäûðûô-éàíäûðûô êöë åéëÿðÿì ìÿí.
Õàíûì áàõûô ýþðäö êè, éîõ, äåéÿñÿí áó èïÿ-ñàïà éàòàíà îõøàìûð.
Ýÿëñÿíÿ, áèð àç äà ãîðõóäàì. Áÿëêÿ òÿíòèéèô, àüëûíû áàøûííàí ÷ûõàðäà
áèëäèì.
Àíàñûíûí îüëó, ìÿíèì îí ñÿêêèç øÿéèðäèì âàð. Íå÷ÿ-íå÷ÿ àøûõëàðû
ñàëäûðìûøàì çèíäàíà. Ñÿíè äÿ èíäè îííàðà ãàòûô áîéíóíóçó âóðäóðàæàì:
×àüûð äÿäÿí, íÿíÿí éåòèøñèí äàäà,
Î úàâàí þìðöíö âåðÿæÿí áàäà.
Îí ñÿêêèí øÿéèðäèì âàð áÿéëÿðçàäà,
Ñÿíè äÿ îííàðà ãóë åéëÿðÿì ìÿí.
Ãÿëéàí-ãîð÷ó ßñÿä áàõäà êû, ßñìÿð õàíûì Àøûõ Àëûéû øÿéèðääÿðèíÿ
ãóë åëÿìÿê èñòèéèð. Öðÿéèíäÿ äåäè:
– Àéà, áó çàëûìûí ãûçû íîëåéäè ìÿíè åëÿ þçöíöæÿ ãóë åëèéåéäè.
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñìÿð õàíûì hàéàíà ýåäèðäèñÿ, îíóí äàëûííàí áàõûðäû.
Õàíûì î ãÿäÿð õîøóíà ýÿëìèøäè êè, î éåðèäèêúÿ êþêñöíö þòöðöô äåéèðäè:
– Àëëàh, íóð éàüûð, Àëëàh!
Àëäû ýþðÿê Àëû íÿ äåäè:
Éàõøû-éàìàí hÿð íÿ äåñÿí ãàíûðàì,
Åøãèí àòàøûíà ìÿí äÿ éàíûðàì.
Ìÿí áèð ìÿhÿê äàøàì ãÿëáè òàíûðàì,
441
Ñÿíè ö÷ ãÿïèêëèê ïóë åéëÿðÿì ìÿí.
ßñìÿð öðÿéèíäÿ äåäè: ìÿí íÿ äåñÿì, äåéÿñÿí áó úàâàâûíû òàïàæàõ.
Ýÿë áóíà åëÿ áèð áèàâûð÷û ñþç äå êè, úàìàhàòûí ãàâàüûíäà óòàíñûí. Äåìÿéÿ
ñþç òàôìàñûí.
Àëäû ßñìÿð õàíûì:
Ìÿí ßñìÿðÿì, íàhàõ ýÿëìÿç äèëèìÿ,
×àðà îëìàç hàõäàí ýÿëÿí þëöìÿ.
Ñÿíè ìèííÿì öç òóòàðàì åëèìÿ,
Àðïà, ñàìàíûíû áîë åéëÿðÿì ìÿí.
Ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä ãàéûòäû î òÿðÿôäÿí êè...
– Õàíûì, ìèíÿ áèëñÿí ìÿíè äÿ òÿðêèíÿ àë.
Úàìàhàò ýöëöøäö:
ßñìÿð õàíûì ãàðûíûí öçöíÿ áàõûô äåäè:
– Àé íÿíÿ, áó íÿòÿðè àøûõäû. Àüëûí íÿ êÿñèð?
Ãàðû äåäè:
– Àé ãûçûì, èìàíûì êèðïè äÿðèñèíäÿ îëñóí, ÿéÿð áåëÿ àøûõ
ýþðìöøÿìñÿ?! Áó àøûõ äåéèë. ßíçÿëè ãàìûøûäû.
Àøûõ Àëû áàõäû êû, éîõ, äåéÿñÿí ßñìÿð õàíûìûí úèëîâóíó ÷ÿêìÿéèí
âàõòû ÷àòûô. Àëäû Àøûõ Àëû:
Àøûõ Àëû òÿâÿêêöëäö ïèðèíÿ,
Ñûüûíìûøàì î êÿððàðè êÿðèìÿ,
Êö÷öêëÿìèø ãàíúûõ êèìè höðöìÿ,
Àõøàì-ñàâàh éàëûí áîë åéëÿðÿì ìÿí.
Ìåhäèõàí èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– Õàíûì, úàìààò ñÿíäÿí íàðàçûäû. Íîâàò èíäè Àøûõ Àëûíûíäû. Èíäè î
ãàâàüà äöøÿúÿê, ñÿí úàâàô âåðÿæÿêñÿí.
Àëû ñàçûí çèëèíè çèë, áÿìèíè áÿì åëèéèô áàøäàäû, íÿ áàøäàäû.
Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
ßúÿô éåðäÿ êåøäèí ìÿíèì úÿíýèìÿ,
Úÿíýèìíÿí ÷ûõìàüà ïöð höíÿð ýÿðÿê.
Ìàéà äóðà áèëìÿç íÿð ãàâàüûíäà,
Ìåéäàíà ýèðìÿéÿ íÿðÿ-íÿð ýÿðÿê.
Ñàõëà äèëèíè þçöí ö÷öí ãàäàüà,
442
ßëèìíÿí ýåäÿðñÿí àðàíà-äàüà.
Ñÿìÿíäÿð òÿê ýþéäÿ ãàíàä ÷àëìàüà,
Ùàâàäà ñöçìÿéÿ áàëö-ïÿð ýÿðÿê.
Úàìàëûí øþâãöííÿí äèëèì îëäó òÿíý,
×àéäà áàëûü îëàð, äÿðéàäà ëÿhÿíý.
Ìàhàëûì Ýþé÷ÿäè, êÿíäèì Ãûçûëâÿíý,
Àøûõ Àëû áèðäè, áèðÿ-áèð ýÿðÿê.
Àøûõ Àëû ñþçäÿðè äåéÿííÿí ñîíðà úàìàhàò äåäè:
– Àøûõ Àëû, ñÿí äÿ ãûôûëáÿíä äÿ, ãîé ýþðÿê þçöííÿí äåéÿí õàíûì íÿ
úàâàô âåðèð.
Àëû ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:
– Àðâàäà áàüëàìà äåéèô, úàâàô èñòÿìÿê þëöäÿí êÿëìåéè-øÿhàäÿò
ñîðóøìàõ êèìè áèð øåéäè. Èíäè äåéèðÿì. Ìÿí äåéÿæÿì, àììà î ýþçöíö
äþéÿæÿê.
Àëäû Àëû ýþðÿê ßñìÿð õàíûìíàí íÿ ñîðóøäó:
Èíñè-úèííè î éåð, î ýþé éîõ èêÿí,
Ùàõ íÿ ÿìð åéëÿäè, éåð, íÿäÿí îëäó?
Ïÿðäåéè hèúàâÿòäÿí áèð íÿçÿð ãûëäû,
Î äöððöí è÷èíäÿ íóð íÿäÿí îëäó?
– Õàíûì, äèëëÿí, íèéÿ äèëèí êÿëìÿ òóòìóð.
ßñìÿð õàíûì äèëè äîëàøà-äîëàøà äåäè:
– Ìåhäèõàí ñàü îëñóí, hàâàíûí èñòèñè, ñàçûí ñÿñè ìÿíèì áàøûìà äöøöô.
Ãîé äåñèí, hàìûñûíû áèðäÿí à÷àæàì.
Àøûõ Àëû ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿäèí öçöíÿ áàõûô ýþðäö êè, äîñòó ïàïàüûí
äàëûíû éàìàí ýöíîðòàëàéûô. ßñÿäèí êåôè Àëâûçûí áàøûíäà úþéëàí âóðóð.
Àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿëÿðèíè:
Áèð íÿçÿð ãûëäû ýþâhÿð òÿðëÿäè,
Áèð ãÿòðÿñè äöøäö, öììàí åéëÿäè.
Õûøìà ýÿëèô Úÿáðàéûëà ñþéëÿäè,
Éàíäûðäû øàhïÿðèí, íàð íÿäÿí îëäó?
Àøûõ Àëû äóâà èñòÿð ïèðèííÿí,
Èëòèôàò íÿçÿðèííÿí, þç ãöäðÿòèííÿí.
Áèð äöðð õÿëã åéëÿäè ãöäðÿò ñÿðèííÿí,
Î äöððöí è÷èíäÿ íóð íÿäÿí îëäó?
443
Ñþç òàìàìà éåòäè.
ßñìÿð õàíûì úàâàô âåðÿ áèëìÿäè. Ìåhòèõàí ßñìÿð õàíûìûí
áîéóíáàüûñûíäàí òóòóô ñöðöäö ìåéäàíûí îðòàñûíà. Äåäè:
– Àøûõ Àëû, áóíóí úàíû äà, ïóëó äà ñàíà hàëàëäû. Íÿ äåñÿí, î äà îëàæàõ.
– Ìåhäèõàí, ãàðäàøûì, ÷îõ ñàü îë.
Ìÿí áó õàíûìû áàüëàäûüûìà ýþðÿ àïàðñàì, Ýþé÷ÿ ìàhàëûíäà ìàíà íÿ
äåéÿëëÿð. Äåìÿçäÿðìè, áó þç äåéèêëèñèíÿ ãîâóøìàõ ö÷öí ïóë ãàçàíìàüà
ýåòìèøäè, éîõñà äåéèøèô àðâàä àëìàüà. Éàõøûñû áóäó, òîé õÿðúèìè âåðñèí,
ýåäèì þç èñòÿäèéèìè àëûì, òîéóìó åëèéèì.
ßñìÿðè áóðàõäûëàð êû, ýåäèô ïóë ýÿòèñèí. Áèð àçäàí ßñìÿð õàíûì ÿëèíäÿ
èêè êèñÿ ãûçûë ïóëíàí ãàéûäûô ýÿëäè. Ïóëëàðû Àëûéà âåðèô äåäè:
– Àøûõ Àëû, ñÿíèí êèì îüóëà òÿê ïóëóì éîõ, úàíûì äà ãóðâàíäû.
Öðÿéèìè èñòÿñÿí, îíó äà ñàíà ÿñèðýÿìÿðÿì. Ãàëéàí-ãîð÷ó äà ãîé ýåòñèí
ìÿíèì ãûçäàðûìíàí ïóëóíó àëñûí. Îííàðà òàôøûðìûøàì. ßñÿä àéàüûííàí
éåðè ãóðäàëûéà-ãóðäàëûéà äåäè:
– Îíóí þçö ìÿíèì îëìóéàííàí ñîíðà, ïóëóíó çÿhðèìàðà äþíäÿððÿì.
Úàìààò äàüûëäû. Ìåhäèõàí àøûõëàðû åâèíÿ àïàðäû. Åëîüëàííàðûíûí
øÿðÿôèíÿ ýþçÿë áèð ìÿúëèñ äöçÿëòäè. Éàõøûúà éåéèô-è÷èô, äèíúÿëäèëÿð. Ñàâàh
òåçäÿí õàíûìûí ãàðàâàøäàðûííàí áèðè ýÿëèô äåäè:
Àøûõ Àëû, õàíûì ñèçè ÷àüûðûð.
Àøûõ Àëû äóðóô ñàçûíû äà ýþòöðöô Ìåhäèõàííàí hàëàë- höììÿò
åëèéÿííÿí ñîíðà ßñìÿð õàíûìûí éàíûíà ýÿëäè. Áóííàð áàõûô ýþðäöëÿð êè,
ñóôðà, éåìÿê-èøìÿê þç éåðèíäÿ. Àììà õàíûì áó äÿôÿ áàøãà ëèâàñäàéäû.
Ùöðö äÿ, ïÿðè äÿ, ìÿëÿê äÿ îíó ýþðñÿ óòàíäûüûííàí ãà÷ûô ýèçäÿíÿð, öçÿ
÷ûõìàçäû. Òÿïÿäÿí òþêöëÿí ñà÷ àëà÷ûõ ÷óâóüó êèìè éåðíÿí ýåäèðäè.
Õàíûìûí çöëôöíöí éàðûñû ñèíÿñèíèí öñòöíÿ òþêöëöô ñÿhÿðèí ìåhèííÿí
äÿðääÿøèðäè. Áèð àç ñþháÿòäÿí ñîíðà ßñìÿð õàíûì öçöíö ãûçäàðà òóòóô
äåäè:
– Ãûçäàð, áåëÿ ãàðà ñþháÿòäÿðäÿí áèð øåé ÷ûõìàç, ñàçûìû ìàíà ýÿòèðèí.
Îíóí ñàçûíû ýÿòèäèëÿð. ßñìÿð õàíûì ñàçûíû ñèíÿñèíÿ áàñûô øöìøàä
áàðìàõëàðû ïÿðäÿëÿð öñòöíäÿ ýÿçäèðìÿéÿ áàøäûéàíäà ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿä
Àøûõ Àëûíûí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû:
– Àøûõ Àëû, áóðäà àëâåð ìÿñÿëÿñè îëñà, ñÿíèí íèøàííûí âàð, áóíó þç
àäûíà àë, ìàíà âåð. Àéëûüûìíàí òóòàðñàí. Ýþçäÿðè áàhàð áóëóäó êèìè
äîëìóø ßñìÿð õàíûì ìÿ’ëóë-ìÿ’ëóë Àëûíûí öçöíÿ áàõûô ýþðÿê íÿ äåäè:
Àðèôè õîø êÿëàì, òóòèéè-èìðàí,
Ýÿë àë ìÿíè, ìÿí äÿ ñÿííÿí âàðàëûì.
Êèìäè áó äöíéàíûí àõûðûí ýþðÿí?
444
Àøûõ Àëû áàõûô ýþðäö êö, ßñìÿð õàíûìûí ôèêðè àéðûäû. Þç-þçöíÿ
ôèêèððÿøäè êè, áó íÿ ãÿäÿð ýþçÿë îëñà äà, ìÿíèì þç èñòÿêëèì, þç åëèì, þç
îâàì âàð. Úàìàhàò ìàíà íÿ äåéÿð. Ùàìû äÿäÿìèí ýîðóíà ñþéìÿçìè?!
Àëû þç-þçöíÿ ôèêèððÿøäè, àììà ýÿðÿê åëÿ åëèéèì êè, ßñìÿð õàíûìûí äà
ãÿëáè ìÿííÿí ãàëìàñûí. Áó õÿéàëíàí Àøûõ Àëû àëäû ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñÿíÿìëÿð ñÿíÿìè, ýþçÿëëÿð õàñû,
Íåúÿ äåéèì ñÿí äÿ, ìÿííÿí âàð àëû.
Àéûôäû àëÿìÿ äöøìÿñèí ñÿñè,
Íåúÿ äåéèì ñÿí äÿ, ìÿííÿí âàð àëû.
Àëäû ýþðÿê ßñìÿð õàíûì þç äÿðäè-äèëèíè íåæÿ èçhàð åëÿäè:
Àøèã îëäóì ñÿíèí øèðèí äèëèíÿ,
Äÿðéà êàìàëûíà, ýþâhÿð, ëÿ’ëèíÿ,
Ãÿáóë åéëÿ ìÿíè, àïàð åëèíÿ,
Ýÿë àë ìÿíè ìÿí äÿ ñÿííÿí âàðàëûì.
Ýþhÿð ýÿëèô äöðð ìÿäàíûí òóòóôäó,
Éàõøûéû ãàëäûðûô, éàìàíû àòûôäû,
Áàõòû éàçàí ìÿíè ñàíà éàçûôäû,
Ãÿëéàí-ãîð÷ó ßñÿä äåäè:
– Àøûõ Àëû, äàhà áóðäà íÿ Ìåhäèõàí âàð, íÿ äÿ úàìàhàò. Îíóí ñþçöíö
éåðÿ ñàëìà. Äåíÿí àëàæàì. Ñîíðà ìÿí äåéÿí êèìè åëèéÿðèê.
– Àéà, åëÿ äàíûøûðñàí. Åëÿ áèë äöíéà ýþðìöéöôñÿí. Þçöíö íèéÿ áèéàâûð
åëèéèðñÿí? Îííàí ñàíà àðâàä îëàð. Õàíçàäÿëÿð, áÿéçàäÿëÿð îíà ñþç
äåìÿéÿ úÿñàðÿò åëÿìèð. Éóéóëìàìûø ãàøûõ êèìè îðòóéà íÿ äöøöôñÿí?
Àëäû ýþðÿê Àëû ßñìÿð õàíûìà íÿ äåäè:
Áèð õàëûì áÿçèðýàí, áèð õàëûí hàæû,
Áèð õàëûí ãèéìàòû Óðóì õÿðàúû.
Î äöíéà, áó äöíéà ñÿí ìàíà áàæû,
Íåúÿ äåéèì ñÿí äÿ ìÿííÿí âàð àëû?
ßñìÿð õàíûì áàõûô ýþðäö êö, àøûõ áóíà áàæû äåéèð. ßëè éåðäÿí, ýþéäÿí
öçöëäö. Äÿðèííÿí áèð àh ÷ÿêèô àëäû ñþçöí î áèðè õàíÿñèíè:
445
ßñìÿðÿì ñÿíèíëÿ îëàéäûì ñèðäàø,
Àüëàðàì, åéíèìíÿí ýåäÿð ãàííû éàø.
Ñÿí êè, áàæû äåäèí, ñÿí ìàíà ãàðäàø,
Ãàðäàøûìñàí, áó èëãàðäà äóðàëûì.
Àøûõ Àëû èøèí áåëÿ ãóðòàðìàñûíà ÷îõ ñåâèíèô, àëäû ýþðÿê ñþçöíöí
ñîíóíúó õàíÿñèíäÿ íÿ äåäè:
Àøûõ Àëû íÿ õÿéàëà äàëûôñàí?
Ùàéâà êèìè, ñàðàëûôñàí-ñîëóôñàí.
Èëãàð âåðèô áàæû-ãàðäàø îëóôñàí,
Ñîíà ãÿäÿð áó èëãàðäà äóðàëûì.
Ñþç òàìàìà éåòäè. ßñìÿð õàíûì àøûõ Àëûéà áèð äÿñò áÿé ïàëòàðû, äÿâÿ
éóíóííàí áàøäûõ, ìÿíýöëÿ àðõàëûõ, ýöìöø âÿçíÿëè ÷óõà, áèð äÿ áèð áóõàðà
ïàïàõ áàüûøäàäû, Àøûõ Àëû, áó äà ìÿííÿí ñàíà áàæû ïàéû-äåäè. Ñîíðà Àëûéà
òîé íÿìÿðè áèð êèñÿ äÿ ãûçûë âåðäè.
Ýþðöøöô-þïöøöô, hàëàë-höììÿò åëèéÿííÿí ñîíðà áóííàð âÿòÿíÿ éîëà
äöøäöëÿð. Ãàéëàí-ãîð÷ó éàìàí òÿëÿñèéèðäè. Òåç-òåç Àëûéà äåéèðäè:
– Áÿ ñÿí äåéèðäèí àäíà àõøàìû ýåäÿæèéèê, úöìÿ ýöíö éîëà äöøìÿëèéèê. Éîëóìóçó ýþçäÿìÿêäÿí åâäÿêèëÿðèí ýþçöíöí êþêö ñàðàëäû.
ßðçóðóì äàüëàðûíûí ÿòÿéèíäÿ ãàëéàí ãîð÷ó áèð äÿ îíó òÿëÿñäèðÿíäÿ Àëû
ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûô ãÿìëè-ãÿìëè îõóìàüà áàøäàäû.
Áóäó ýÿëäè àéëàð ñóëòàíû Íîâðóç,
Äîëàíäû ðóçèýàð, hàâàëàð êåøäè.
Äÿëè êþíöë ýöíäÿ éöç õÿéàë åéëÿð,
Áàëàëû ñÿðèìíÿí ñåâäàëàð êåøäè.
Áàøûíà ìÿí äþíöì, åé øàhû äîõòÿð,
Àïàðäû àüëûìû ýþçäÿðè õóìàð.
Òàïìàäûì þìðöìÿ áèð ìöíàñèá éàð,
Íå÷ÿ ìÿëåéêÿëÿð, ñîíàëàð êåøäè.
Àëû äåéÿð: áèð ãÿì ìÿíè áöðöäö,
Åéíèì éàøû ñåë-ñåë îëäó, éåðèäè.
Úàâàí úàíûì ãöðâÿò åëäÿ ÷öðöäö,
Íå÷ÿ ÷ÿðøÿíáÿëÿð, úóìàëàð êåøäè.
Áó ñþçö ãóðòàðàííàí ñîíðà îííàð áàøäàäûëàð ýåòìÿéÿ. Áèð àç ýåäÿííÿí
ñîíðà ýÿëèô Èéäèð øÿhÿðèíÿ ÷àòäûëàð. Áèð àç äà ýåäèô ÷àòäûëàð Àõóðàíûí
éàíûíà. Àðòûã Àüðû äàüû ýþðöíöðäö.
Àøûõ Àëûéà äåìèøäèëÿð êè, Àüðû äàüûíûí éàíûííàí ýåòìèéèí. Îðäà éåääè
çèëàí ãà÷àüû âàð, ñèçè ñàõëàéûô ñîéàæàõëàð.
Àøûõ Àëûíûí ñàçûíûí ñèìè ãûðûëìûøäû. Ñàçûíû äöçÿëòäèðìÿê èñòèéèðäè. Áèð
äÿ áàõäû êû, ÿëè ñèëàhëû, éåääè íÿôÿð Àüðû äàüûííàí åíèô îííàðà òÿðÿô ýÿëèð.
Àøûõ Àëû áþéöê áèð äàøûí äàëûíà ýèðèô ñàçû äàøûí öñòöíÿ ãîéóô äåäè:
– Àéÿ, òÿðïÿíìÿéèí ñèëàhëàðû ãîéóí éåðÿ. Éîõñà hàìûíûçû äÿííèéÿæÿì.
Çèëàí ãà÷àõëàðû áàõûô ýþðäöëÿð êè, ãàâàõäà ãÿðèáÿ áèð ñèëàh ýþðöíöð.
Äîããóç íèøàíÿ ýþòöðÿí ãàðàóëó âàð. Áóííàð éàëâàðìàüà áàøäàäûëàð.
– À ãàðäàø, âàëëàh, áèç äöçýöí àäàìëàðûõ, äöøìàííûéûõ, îíà ýþðÿ
äàüëàðà ÷ÿêèëìèøèê. Áèçèì ñèçíÿí íÿ èøèìèç âàð?
– Àéÿ, ñèçÿ äåìèðÿì òþêöëöí àòäàí, ñèëàhëàðû éÿhÿðèí ãàøûíà êå÷èðäèí!
Îííàð àòäàí äöøöô, ñèëàhëàðû, ãàòàððàðû éÿhÿðèí ãàøûíà êå÷èðòäèëÿð.
– ßëëÿðèíèçè éóõàðû ãàëäûðûí, àíä è÷èí!
Äåäèëÿð:
– Íÿéÿ àíä è÷ÿê?
– Àíä è÷èí Àüðû äàüûíà, ïåéüÿìáÿðèí áóëàüûíà, Íóhóí ýÿìèñèíÿ. Àíä
è÷èí êè, áèçèì ñèçíÿí håø áèð èøèìèç îëìóéàæàõ.
Áèðèíèí úèâèíäÿ áû÷àüû âàðûéäû. ßëèíè ñàëûô îíó äà úèâèííÿí ÷ûõàðäûô éåðÿ
àòäû.
Þç-þçöíÿ äåäè:
– Ãàíñûç àäàìà îõøóéóð. Áèðäÿí öñòöìö éîõëóéóô òàïàð. Ìÿíè âóðóô
þëäöðÿð.
– Äè ýÿëèí àääàéûí.
Áóííàð ÿëëÿðè éóõàðûäà ýÿëèô àääûéûðäûëàð. Áèðè ýþçöíöí ãóëàüûííàí
áàõàíäà ýþðäö êö, àéà, ñèëàh-çàä íÿäè. Áóíóí ÿëèíäÿêè ñàçûéìûø. Áèð ýþç
ãûðïûìûíäà àëäûëàð àøûõ Àëûíûí áàøûíûí öñòöíö.
– Àøûõ, àíä è÷ìèøèê êè, ñÿíè þëäöðìÿéÿæÿéèê. Àüðû äàüûíäà íÿ
íèøàíýàh âàðñà, hàìûñûíû äåéÿæÿêñÿí. Éîõñà, ñÿíèí ãàøîéëóüóíó áó
ãàì÷ûéà âåðÿæÿì.
– Èúàçÿ âåðèí äåéèì.
Àëäû ýþðÿê àøûõ Àëû íÿ äåäè:
Àë÷àõäàí óúóéà ÷ÿêèëèô áàøûí,
446
447
Äàüëàðûí ñÿðäàðû íÿð, Àüðû äàüû.
Ïàéûçûí, áàhàðûí îëàð çèìèñòàí,
Ñÿííÿí ÿéñèê îëìàç ãàð, Àüðû äàüû.
Ñþç ãà÷àõëàðûí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè. Éåääè íÿôÿðèéäèëÿð. hÿðÿñè áèð îííóõ
ãûçûë äà áóííàð âåðäè.
Àøûõ Àëûéíàí ãàëéàí-ãî÷ó ßñÿä õåéëè ýåäÿííÿí ñîíðà ñàü-ñàëàìàò
ýÿëèô Øÿðóð òîðïàõëàðûíà ÷àòäûëàð. Àëûéíàí ãàëéàí-ãîð÷ó ßñÿäèí àéðûëìàõ
ìÿãàìû éåòèøäè. Ýþðöøöô, þïöøöô, hàëàëëàøàííàí ñîíðà Àøûõ Àëû ÷ûõàðäûô
ßñÿäèí ïóëëàðûíû âåðäè. Ùÿëÿ îòóç ìàíàò äà öñòöíÿ ãîéäó. Áàõäû ßñÿä
àéàüûííàí éåð ãóðäàëûéûð. Àëû äåäè:
– ßñÿä, íîëóô, íèéÿ éåð åøÿëèéèðñÿí?
– Àøûõ Àëû, ìàíà àç âåðäèí.
– Íèéÿ äàíûøäûüûìûç éàäûííàí ÷ûõûôìû?
– Éîõ, éàäûìäàäû. Àììà, ìÿí ÷îõ ÷ÿòèííèêëÿð ÷ÿêäèì ñÿíèí
éîëóíäà. Ñÿí äÿ êè, éöç àøûüûí ïóëóíó ãàçàíäûí.
Àøûõ Àëû ÷ûõàðûô îíà îòóç ìàíàò ýÿíÿ âåðäè. Ñîíðà hàëàë-höìÿò åëèéèô
àéðûëäûëàð. Àøûõ Àëû ýåæÿíè ýöíäöçÿ ãàòûô þçöíö êÿíääÿðèíÿ ÷àòäûðäû. Ýåæÿ
éàðûñû ãàïûëàðûíû äþéäö. Òåç äÿäÿñè ãàïûíûí äàëûíà ýÿëèô ñîðóøäó:
– Ñÿñèíÿ ãóðâàí îëóì, Àëû, ñÿíñÿíìè?
– Àé äÿäÿ, ìÿíÿì.
Àëëàh hå÷ êÿñè êàñûô åëÿìÿñèí. Áèð àüàú ãûðûüû éîõóéóäó êó, ãàïûíûí
äàëûíà ñþéêöéöô éàòàëàð. Ìèðçÿ êèøè ãàïûíûí äàëûíà äàø éûüìûøäû. Äàøäàðû
áèð-áèð ýþòöðöô ãûðàüà ãîéóð. Ãîéäóõúà äàíûøûðäû:
– Àëû, ìÿí áèð øåé äöçÿëäÿììÿäèì. Þëìöø àíàí äà áèð øåé
äöçÿëäÿììÿäè.
– Àé äÿäÿ, ãîðõìà, éàõøû ýÿëìèøÿì.
Ìèðçÿ êèøè ãàïûéû à÷äû. Àøûõ Àëûéû áàüðûíà áàñäû. Ìèðçÿ êèøè äåäè:
– Þéö õàðàâûí ãûçû, Àëû ýÿëäè.
Àíàñû éåòèðèô îüëóíó àéàõäàí áàøà äóç êèìè éàëàäû.
– Àíàí þëñöí. Àíàí þëÿéäè, ñÿíè ýþðìöéÿéäè. Áÿñäè õàíûìû àéðû
àäàìà âåðèôëÿð. Áó ñààò òîé ÷àëûíûð.
Ìèðçÿ êèøè hèðñäè àäàìûéäû, àììà àäàì äþéìÿêíÿí èøè éîõóéäó.
Àðâàäûí öñòöíÿ ãûæüûðûëûô äåäè:
– À ýèæâÿñÿð ãûçû, ýèæâÿñÿð. Úàhàëäû, îíà íèéÿ åëÿ õÿâÿð âåðäèí?!
Ñàâàh à÷ûëhàà÷ûëûéäû. Àíàñû òåç ÷àé ãàéíàäûô îíóí ãàâàüûíà ãîéóô,
äåäè:
– Àíàí þëñöí, áèð èñòÿêàí ÷àé è÷.
Àøûõ Àëû áèð èñòÿêàí ÷àé è÷ÿííÿí ñîíðà áàõûô ýþðäö êö, äÿäÿñè
áþéðöíäÿ hÿððÿíèð. Àëû äÿäÿñèíèí öçöíÿ áàõàíäà Èìèðçÿ êèøè ñîðóøäó:
– Àëû, à áàëà, íÿòÿðè ýÿëäèí?
– Àé äÿäÿ, éàõøû ýÿëìèøÿì. Ö÷ êèñÿ ãûçûë ýÿòèðèøÿì.
Äàí éåðè àüàðäû.
Úàììàò ìàë ãîéóíó íàõûðà ãàòàí âàõòû Èìèðçÿ êèøèéÿ äåäè:
– Àé äÿäÿ, ìÿí ×àìûððûéà Áÿñòè õàíûìûí òîéóíà ýåòìÿê èñòèéèðÿì, íÿ
äåéèðñÿí?
– À áàëà, î òîéäà îí éåääè úàhàë ÿëè òöôÿíýëè äàéàíûô, äåéèëëÿð òîéà êèì
äóç ãàòñà, îíó âóðàæàõëàð.
– Éîõ, äÿäÿ, þëñÿì äÿ ýåäÿæÿì.
Àøûõ Àëû ñàçûíû ýþòöðöô ×àìûððûéà, òîé åâèíÿ éîëëàíäû. Úàìààòà øöä
äöøäö êö, àøûõ Àëû ýÿëäè. Ùàìû åëÿ áèëèðäè êè, àøûõ Àëû þëöô. Îíà ýþðÿ äÿ
Áÿñòè õàíûìû áàøãàñûíà âåðèëëÿð. Àøûõ Àëû ìÿúëèñÿ ýèðÿíäÿ hàìû ìÿÿòòÿë
ãàëäû.
– Àøûõ Àëû, ñàçûíû ÷ûõàðò, áèð îõó.
Àøûõ Àëû ñàçû ÷ûõàðòìàõäà îëñóí, ñèçÿ êèìíÿí õÿâÿð âåðèì, Èìèðçÿ
448
449
Äåäè:
– Àøûõ, Àüðû äàüûíûí íÿ íèøàíÿñè âàð áèç áèëèðèê. Äöç äåìÿñÿí,
ñÿíèíêèíè ñàíà âåðÿæÿéèê.
Õàí àòäàíàð, õàí éåðèíÿ õàí äöøÿð,
Ëåøýÿð âóðàð, ìàhàëëàðà ãàí äöøÿð.
Ùÿð äàüäàí èðÿëè ñàíà ýöí äöøÿð,
Ùÿð çàìàí à÷ûëñà äàí, Àüðû äàüû.
Ãà÷àõëàð áèð àüûçäàí äèëëÿíäèëÿð:
– Àøûõ Àëû, ñàü îë. Î áèðè íèøàííàðû äà äöç äåñÿí, íÿìÿðèí áèçäÿ.
Àëû àëûô ñþçöí î áèðè õàíÿëÿðèíäÿ ýþðÿê íÿ äåäè:
Ñÿêêèç ðèçâàíäû, úÿííÿòè áàüû,
Íå÷ÿ ãàïûñû âàð, íå÷ÿ îòàüû.
Íóh ýÿìèñè, ïåéüÿìáÿðèí áóëàüû,
×îõ íèøàíà ñÿíäÿ âàð, Àüðû äàüû.
Àøûã Àëû èíñàíàòà ñèððèäè,
Òîçóí ãàëõûô Èðÿâàíû áöðöäö,
Àõøàì öñòö áèð òÿðÿôèí éåðèäè,
Áàòûðäûí Àõóðàíû ïèð Àüðû äàüû.
êèøèäÿí.
Èìèðçÿ êèøè àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, î ôàðìàøûí ãîéíóíäàêû õÿí÷ÿëè ÷ûõàðò ìàíà ýÿòè.
– À êèøè, íåéíèðñÿí îíó?
– Ýÿäÿíèí äàëûíúàõ ýåäèðÿì, òåç îë!
– Àéÿ, ñÿí áó õÿí÷ÿëíÿí íàüàéðàæàõñàí?
– ßøøè, ñÿíèí èøèí äþéöë. Éöç ýöí éàðàõ, áèð ýöí ýÿðÿê.
Èìèðçÿ êèøè hàðäà ÿòìè äîüðàìûøäû, êþøÿìè ÷ÿêìèøäè, éà ýþíìö
ñûéûðìûøäû, áèëìèðÿì åëÿ ãàííû-ãàííû õÿíúÿëè ãûíûíà ãîéìóøäó. Õÿíúÿëèí
éàðûéà ãÿäÿð ãûíäàéäû, éàðûéà ãÿäÿðè äÿ ÷þëäÿ. Íÿ ãûíûíà îòóðóðäó, íÿ äÿ
÷ûõûðäû. Ìèðçÿ êèøè áóíó êöðêöí àëòûííàí áåëèíÿ áàüëàéûá ýåòäè hÿìèí òîé
ìÿúëèñèíÿ. Ýþðäö êö, îí éåääè úàhàë ÿëèíäÿ òöôÿíý äàéàíûô. Ìèðçÿ äÿ áèð
òÿðÿôäÿ äàéàíäû. ßëè äÿ êöðêöí àëòûíäàêû õàí÷àëûí äÿñòèíäÿ. Úàìàhàò
äåäè:
– Àøûõ Àëû, îõó.
Ýöíàhêàðàì, éàð éàíûíäà,
Äîüðó ñþçöì éàëàí îëäó.
Éåðèø åòäè ãÿì ëÿøêÿðè,
Êþíëöì øÿhðè òàëàí îëäó.
Áÿñòè õàíûì àøûõ Àëûíûí ñÿñèíè åøèòäè. Öçöííÿí öðáÿíäèíè àçàæûõ
àðàëàäû. Ýþðäö êö, àøûõ Àëû ãÿìëè-ãÿìëè îõóéóð. Àøûõ Àëû äà áàõäû êû,
Áÿñòè õàíûì àüëûéûð. Þç-þçöíÿ äåäè:
Àéÿ, áó áèçèì êÿíääè ôèëàíêÿñ êèìè ýþçöíäÿí ìàéûô îëàæàõ.
Áàõ áó ãàøà, áàõ áó ýþçÿ,
Éàíäû áàüðûì äþíäö êþçÿ.
Êå÷ÿí ñþçö ÷ÿêìÿ öçÿ,
Êå÷ÿí êå÷äè, îëàí îëäó.
äåéÿí öçöéö ýåðè ãàéòàðûô, òîéó ïîçìàõ èñòèéèð.
Àøûõ Àëû èñÿ îõóéóðäó:
Àøûõ Àëû, ñàíà ãóðâàí,
Ýÿë åéëÿìÿ áàüðûìû ãàí.
Èòêèí äöøäö òöëÿê-òÿðëàí,
Ñàð äà, êÿêëèê àëàí îëäó.
Èìèðçÿ êèøè áàõûô ýþðäö êö, îüëàíûí àòàñû àäàìëàðûíà äåéèð êè, àøûõ Àëûéû
äà âóðóí, äÿäÿñèíè äÿ. Éàçûõ Ìèðçÿ êèøè àøûõ Àëûíûí àðõàñûííàí hÿððÿíèðäè
êè, ãîé àòûëàí ýöëëÿ ãàâàõúà ìàíà äÿéñèí. Êöðê ãàëûíäû áÿëêÿ ñàõëûéà.
Áàëà äåäèéèí áàüûð ÿòèäè. Àëëàh håø êèìè òÿê åëÿìÿñèí. Áèð àçäàí àðà
ãàðûøäû, ìÿññÿô èòäè. Úàìàhàò èêè òèðèéÿ áþëöíäö: êèìè àøûõ Àëûéà hàõ
ãàçàíäûðäû, êèìè äÿ òîé éèéÿñèíÿ.
Àøûõ Àëû áàõûô ýþðäö êö, áóííàðûí ñþçöíö àç àäàì äåéèð. Àììà
úàìàhàòûí áÿ’çèñè àííàäû êè, Èìèðçÿ êèøèäÿ ñèëàh âàð. Íÿäèñÿ êöðêöí
àëòûíäàäû. ßëèíè àòûô ÷ûõàðòìàõ èñòèéèð. Äîäàõàëòû äà, äåéèð êè, ÷îõäàí ÷îõ
þëÿæÿê, àçäàí àç. Áó éåðäÿ ýþðÿê àëäû Àøûõ Àëû íÿ äåäè:
Áåéâÿôà äîñò ìÿíè úàííàí åëÿäè,
Òóòóôäó äÿñòèíäÿ àéàã àëìàñûí.
Ýèðäèì äîñòóí áàõ÷àñûíû ñåéð åòäèì,
Ýþðìÿäèì áàüûíäà àéàã àëìàñûí.
Úàìàhàòûí hàìûñû àøûõ Àëûéà áàõûô hàéôûñäàíäû. Àéÿ, Àëëàh åëèéÿéäè
òîéà ãàí äöøìöéÿéäè.
Êàòûâûñàí îõó äÿðñèí hÿð àéà,
Áàéðàì àéû äåìÿê îëìàç hÿð àéà.
Øàhëàð øàhû þçöí éåòèø hàðàéà,
Äöøìàí áó ýöíöìäÿ àéàã àëìàñûí.
Áÿñòè õàíûì áàõûô ýþðäö êö, ñþçíÿí îíó áàøà ñàëûð êû, ýåäèôñÿí ýåò,
ýöíàhêàð ìÿíÿì.
Áÿñòè áó òþhìÿòÿ äþçìÿäè, îüëàíûí áàæûñûíû éàíûíà ÷àüûðûô äåäè:
– Àëà, ãàðäàøûíûí öçöéöíö.
– Ààç, òîéà ãàí ñàëàðñàí, ààç íÿ äàíûøûðñàí?
– Úÿhÿííÿìÿ ãàí äöøñöí. Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, àøûõ Àëû þëöô. Èíäè êè,
àøûõ Àëû ñàüäû, ýåòìèéÿæÿì.
Áèð àçäàí õÿâÿð éàéûëäû êû, äåìÿçñÿíìè Áÿñòè õàíûì àøûõ Àëû ýÿëèô
Èìèðçÿ êèøè åëÿ ôèêèððÿøäè êè, àøûõ Àëû òÿêäè äåéÿí þçöíÿ êþìÿê èñòèéèð.
ßëè õàíúàëûí äÿñòÿñèíäÿ êþéðÿëäè. Äåäè:
– Àéÿ, à áàëà, ñÿíèí öñòöíÿ ÿéàõ àëàí êèìäè?
450
451
Äåéÿð àøûõ Àëû éàðà áàüëûéà,
Êàìèë òÿáèá ýÿðÿê éàðà áàüëûéà.
Éàð èõëàñûí þçýÿ éàðà áàüëûéà,
Ùÿôòÿ òàìàì îëóô, àéà ãàëìàñûí.
Íèôòàëû èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– À úàìàhàò, ìÿííÿí êöñìöéöí. Ìÿí ãûçûìû Õóäàâåðäèíèí îüëóíà
âåðìèðÿì.
Úàìàhàò äåäè:
– Íèéÿ, à Íèôòàëû?
– Îíà ýþðÿ êè, Àøûõ Àëû hàãã àøûüûäû. Ìÿíèì ãûçûìà ãàðüàäû.
Ýþçöìöí àüû-ãàðàñû áèð óøàüûì âàð. Íèéÿ ýåòñèí áÿäáàõò îëñóí.
Úàìàhàòûí éàðûñû àéàüà ãàëõäû.
– À Íèôòàëû, îíäà ãûçû Àøûõ Àëûéà âåðÿê.
Áèð íå÷ÿ àüñàããàë éåðèííÿí ãàëõûô äåäè:
– Äöç äåéèð, ãàâàõäàí Íèôòàëû ãûçûí "hÿ"ñèíè Àøûõ Àëûéà âåðèô, ãûç îíà
äåéèêëèäè.
Àëäû ýþðÿê àøûõ Àëû èíäè íÿ îõóäó:
Ó÷óôäó êþíëöìöí ãÿëáè hàñàðû,
Áèð ñöòóí âóðäóíóç äàìû äàéàíñûí.
Ùÿð êèì äîñòäàí äîñòà éàìàí ãàíäûðñà,
Ãûéàìàò îäóíà äàìû äà éàíñûí.
Úàìàhàò áàõûô ýþðäö, êèì êè, àøûõ Àëûíûí ñþçöíö äåìèð, hàãã àøûüû îíó
ãàðüûéûð. Äåäèëÿð:
– Õóäàâåðäèäÿí þòðö äàìûìûçû íèéÿ áàøûìûçà ó÷óðäóðóõ? Íèéÿ ãàðüûø
éèéÿñè îëóðóõ?
Àëû èñÿ îõóéóðäó:
Äåäèì: ÿüéàð þçö íÿäè, ñþçö íÿ?
Áàõýûíàí ãàøûíà, àëà ýþçöíÿ,
Àõèðÿòäÿ áèð þé òèêñÿ þçöíÿ,
Ó÷ìàñûí áàøûíà, äàìû äàéàíñûí.
Úàìààò áàõûô ýþðäö êö, Àøûõ Àëû à÷ûõ-àøêàð äåéèð:
– Êèì êè, ìÿðäèìàçàðäû, ãîé îíóí åâè áàøûíà óøñóí.
Äåéÿð àøûõ Àëû àúàð îâëóéà,
Çàìáóð øèðÿ ÷ÿêÿ àúàð îâëóéà.
Ùÿð êèì äîñòóí ãîéóô àúàð îâëóéà,
Îä âóð ãàïûñûíà äàìû äà éàíñûí.
452
Ñþç òàìàìà éåòÿí êèìè ×àìûððûíûí àüñàããàëû àéàüà ãàëõûô äåäè:
– Àé úàìàhàò, håø êèì ñÿñ-êöé ñàëìàñûí. Àé Èìèðçÿ, èðÿëè ýÿë
Õóäàâåðäè íÿ âåðèôñÿ, î áàøäûüû ñÿí âåð Íèôòàëûéà.
Àøûõ Àëû ñàçûíû ýþòöðöô åâëÿðèíÿ ãàéûòäû.
Èìèðçÿ èðÿëè éåðèéèô äåäè:
– À Õóäàâåðäè, íÿ âåðèôñÿí?
Äåäè:
– Éöç ìàíàò ãûçûë ïóë. Áèð hÿôòÿ äÿ áó úàìàhàòûí éåéèô-è÷äèéèíèí
hàìûñûíû.
Èìèðçÿ îíóí íÿ òÿìÿííàñû âàðäû, hàìûñûíû þäÿäè. Èðÿëè éåðèéèô
Íèôòàëûíûí ÿëèííÿí òóòäó.
– À Íèôòàëû, "hÿ" àëàíäà ïóëóì îëìàäû. Áó èêè îííóõ ñÿíèí "hÿ"
äåìÿí. Ö÷ éöç ìàíàò ãûçûë ïóë áàøäûõ èñòÿìèøäèí. Àëà áó äà ñÿíèí
áàøäûüûí.
Õóäàâåðäèéÿ äåäè:
– Äè çóðíà÷ûëàðûíû ýþòöð ýåò.
Úàìàhàò äåäè:
– Àéÿ, çóðíà÷û íåéëèéèð ñàíà. Ãîé ÷àëñûííàð.
– Éîõ, ìàíà öðÿêäÿí ÷àëàí çóðíà÷û ëàçûìäû. ×àõûððûäàí Áàëàé Ñþéöíö
ýÿòèðÿæÿì. Úàìààò ðàçûëàøûô Áÿñòè õàíûìû Àëûéà âåðäè.
Î âàõòäàð ýÿëèí àòíàí ýÿëèðäè. Èìèðçÿ êèøèíèí áèð àòû âàðûéäû. Áèð-íå÷ÿ
àòû äà Ìóñòàôà ýþíäÿðäè êè, ýÿëèíèí ãàâàüûíäà àò îéíàòñûííàð. Ýÿëèíè àòà
ìèíäèðäèëÿð. Èìèðçÿ êèøè áèð ÿëèííÿí àòûí éöéÿíèííÿí, î áèðè ÿëèííÿí äÿ
öçÿíýèñèííÿí òóòóô, áàøûííàí àðâàäû éàíûíà ÷àüûðäû:
– À þëö ãûçû, þëö, ýÿëèô ýÿëèíèí ãàâàüûíäà îéíàñàíà!
Ýÿëèí ãàïûéà ÷àòäû. Úàìàhàò àõûøûô ýÿëäè. Åëÿ ýþçÿë áèð òîé êå÷èðäèëÿð
êè, äàà íÿ äåéèì? Õóäàâÿíäè àëÿì hàìûéà îüóë òîéó, ãûç òîéó ãèñìÿò
åëÿñèí.
Àøûõëàð òîéóí ñîíóíäà áÿé òÿ’ðèôè ñþéëöéÿð, ñîíðà äà áèð
äóâàããàïìàéíàí ìÿúëèñè áàøà ÷àòäûðàëëàð. Áèç äÿ áó ñþháÿòèìèçè áåëÿúÿ
áàøà ÷àòäûðàõ:
Òÿçÿ áèð ýþçÿë ÷ûõûôäû,
Äàüëàð ìàðàëû, Ýöëïÿðè.
Ùÿð êÿñÿ ãàðøû ýÿëñÿ,
Éàíäûðàð íàðû, Ýöëïÿðè.
Úàìàëûííàí hàéà åäèð,
Äàüëàðûí ãàðû, Ýöëïÿðè,
Àíä âåðèðÿì þç áàõòûíà,
453
Ïîçìà èëãàðû Ýöëïÿðè.
Ýöëïÿðè, íÿ Ýöëïÿðè,
Áÿíçÿð úÿííÿò àëìàñûíà.
Àé, ýöí ýþðñÿ hàéà åäèð,
Êå÷ÿð áóëóä äàëäàñûíà.
Åøèäÿííÿð håéðàí ãàëûð,
Áó ýþçÿëèí ñÿäàñûíà.
Íÿ îëà ãÿäÿì áàñàñàí,
Áèð áèçÿ ñàðû, Ýöëïÿðè.
Ùÿð êèì áåëÿ ýþçÿë àëñà,
Áàõòàôàð îíóí áàøûíà.
Éöç éàøûíäà ãîæà îëñà,
Åíÿð îí ñÿêêèç éàøûíà.
Ýþðÿííÿð håéðàí ãàëûôäû,
Îíóí ñöçýöí áàõûøûíà.
Úÿëëàä êèìè àìàí âåðìèð,
Ãóðóäóð äàðû, Ýöëïÿðè.
Àøûõ Ùàæû, ãóðâàí åéëÿ,
Úàíûíû áåëÿ úåéðàíà.
×îõëàðûíû äÿëè åäèô,
Ñàëûô ÷þëëö-áèéàâàíà.
Ùÿð êèì áåëÿ ýþçÿë àëñà,
Çÿhìÿò âåðñèí øèðèí úàíà,
Ñÿééàò òîð ãóðñà òÿðëàíà,
Îâëàð øèêàðû, Ýöëïÿðè.
454
ÀØÛÃ ßËßÑÝßÐÈÍ ÃÀÐÀÃÎÉÓÍËÓ ÑßÔßÐÈ
Ãàðàãîéóííó Ìèêàéûë Àëû îüëó éàéûí îüëàí ÷àüûíäà òåçäÿí Ýþé÷ÿ
ýþëöíöí ãûðàüûíäà îëàí Òîõóëúà êÿíäèííÿí àòäàíàí Ãàðàãîéóííóéà
ãàéûäûðìûø. Òîõëóúàíûí éàëûíäàêû Ìåéäàí äöçöíÿ ÷àòàíäà ýþðöð êö,
éîëäàí õåéëè àðàëû ÷ÿìÿííèêäÿ äàøûí öñòöíäÿ áèð íÿôÿð ÿéëÿøèô äèíúÿëèð.
Éàõûííàøûô àòäàí äöøöð, ñàëàì âåðèô, ÿëåéê àëûð. Ýþðöð êö, áó, ãÿääèãàìÿòäè, ýþéäÿëè, àììà éàøû þòìöø êèøèíèí éàíûíäà ñàç äà âàð. Àøûõ
èõòèéàððàøñà äà, Ìèêàéûëà òàíûø ýÿëèð. Ùÿðÿíèí êþííöíäÿí áèð òàðèõ êå÷èð.
Êå÷ÿí ýöííÿðè âàðàõëûéûô áó ýöíÿ ãàéûäûëëàð.
Àøûõ, Ìèêàéûëäàí ñîðóøóð:
– Îüóë, Ýþé÷ÿäÿíñÿíìè? Ùàðà áåëÿ, óüóð îëà?
– ßìè, Ãàðàãîéóííóäàíàì. Òîõóëóúàäàí ýÿëèðÿì.
Àøûõ öðÿéèíäÿ: "Éàõøû îëäó, òÿêëèê äÿ áèð øåé äþé, hàéàí îëóô
ýåäÿðèê..."
– Îüóë, ìÿí äÿ åëÿ Òîõëóúàäàí ýÿëèðÿì, éîðóëäóì, ãîæàëûõ äà áèð çàä
äþé. ßéëÿø äèíúÿë. Ìÿíèì äÿ ñÿôÿðèì Ãàðàãîéóííóéàäû. Àìà ÷îõäàí
éîëóì áó Ìåéäàí äöçöíÿ äöøìöð. Áó éåðè êþíëöì ÷îõ èñòèéèð. Ìóðàçûì
âàðäû. Áóðà ìàíøûð éåðäè. Éàõøû îëäó, ýÿëäèí. Ñÿí äÿ áèëñÿí éàõøûäû... Áàõ
î ýåíèø äöçÿíýàhû ýþðöðñÿí. Ýþð, íåæÿ ÷ÿìÿíçàðäû. Îäó, Øàh äàüûííàí
ýÿëÿí áóëàõ ñóéó èêè éåðÿ áþëöíöð. Éàðûñû Ýþé÷öéÿ äîüðó àõûô ýåäèð, éàðûñû
äà ñîëà áóðóëóô Ãàðàãîéóííó äÿðÿñèíÿ òÿðÿô àõûð. Åëÿ Øàh äàüû äà áàõ
áóðäà ãóðòàðûð. Îäó, ×ÿìáÿðÿéèí ãàâàüûííàí ãûñûð Ìóðüóç áàøäûéûð. Áÿ
áóðéà íèéÿ Øàh äàüû äåéèëëÿð, áèëèðñÿíìè?... Îüóë, Øåéõ îüëó Øàh Èñìàéûë
áóðàëàðû òóòàíäà áàõ áóðäà îðäóýàh ãóðóá, ìÿñêÿí ñàëûâ. Î çàìàí Ýþé÷ÿ
ìàhàëûíäà Ñàðûéàãóô êÿíäèíäÿ ÷îõ ñàéûëìûø Ìèñêèí Àáäàë àääû áèð àøûõ
îëóô. Ìèñêèí Àáäàëûí íÿñëè îæàõ îëóâ. Ãàïûñûíà çèéàðÿòÿ ýÿëèðìèøëÿð, îðà
ìÿíèì äÿ éîëóì äöøöâ. Îæàüà, Ìèñêèí Àáäàëûí àüëûíà, êàìàëûíà hàìû
hþðìÿò åäèô. Øàh Èñìàéûë Àáäàëû éàíûíà ÷àüûðûô ñþçöíö äèííèéèô, îíà
hþðìÿò åëèéèô. Ìèñêèí Àáäàëûí àøûõëûüûíà ôÿðìàí âåðèô. Ùÿì äÿ Ýþé÷ÿ
úàìààòûíà öç òóòóô äåéèô êè, åé Ýþé÷ÿ úàìààòû, Ìèñêèí îæàüûíà hþðìÿò
åäèí, Ìèñêèí Àáäàëà èíàíûí.
Ôÿðìàí Ìèñêèí Àáäàëûí àäûíû-ñàíûíû äàhà äà àðòûðûð. Ýþé÷ÿäÿ îíà ÷îõ
hþðìÿò åëèéèëëÿð. Ìèñêèí îæàüûíà ýåäèô- ýÿëÿíëÿðèí ñàéû äàhà äà àðòûð. Èíäè
äÿ áó îæàüû çèéàðÿòýàh êèìè ãîðóéóô ñàõëûéûëëàð... Áàõ, áóðäà Ìèñêèí
Àáäàë Øàhûí àäûíà Øàh Õÿòàéû hàâàñû áàüëûéûð, áèð äÿ öçöíö äàüëàðà òóòóð.
Ãîæà àøûõ ÿhâàëàòû äàíûøà-äàíûøà ñàçû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðûð, ñàhìàííûéûô
÷àëìàüà áàøäûéûð.
– Áàõ, áó "Äàüëàð"û Ìèñêèí Àáäàë Øàhà ãîíàü îëàíäà öçöíö Øàh
455
äàüûíà òóòóô äåéèð:
Ìÿüðèáäÿí Ìÿøðèãÿ ñÿô ÷ÿêèá äóðóô,
Ãöäðÿòäÿí ÷ÿêèôäè áàø-áàøà äàüëàð.
Ãîéíóíäà ìåhìàíäû øàhè-ìÿðäàíûì,
Éàíàøû ãàðûéûí ñèç ãîøà, äàüëàð.
Î çàìàí Øàh Èñìàéûëûí Çöëôöãàðû Ìÿüðèáäÿí Ìÿøðèãÿ èøäèéèðäè.
Àü ÷åøìÿí ñÿðèíäÿí úàð åéëÿð ñåëè,
Éàøûë òèðìÿ ýåéÿð, ãóðøàíàð áåëè.
Äàüûñòàí êþëýÿñè, çàáèòÿ éåëè,
Ñÿðèí ñÿôàëûäû hÿìèøÿ äàüëàð.
Î çàìàí Øàh Ìèñêèí Àáäàëû Äàüûñòàíà áóéðóüà ýþíäÿðìèøäè. Îðäà
Ìèñêèí Àáäàëûí áàøûíà ÷îõ èøëÿð ýÿëèô. Áó àéðû áèð ñþháÿòäè. Îíà ýþðÿ
Äàüûñòàíû éàäà ñàëûð.
Íÿñ èëëÿðäÿí ñàòûí àëäûí íÿñ ýöíö,
×àüûðäûí äóìàíû, òþêäöí ÷èñêèíè,
Ýþçö éàøäû ãîéäóí úöäà Ìèñêèíè
Åëÿ ýöëÿ-ýöëÿ òàìàøà, äàüëàð.
Àøûõ Ìèñêèí Àáäàëûí ñþçöíö ãóðòàðûô ÷îõ êÿäÿððÿíèð. Áàhàðûí áó ýþçÿë
÷àüûíäà Àøûüûí öçöíÿ äóìàí ÷þêöð. Àøûüûí ÿhâàëûíûí ÷îõ ïîçóëäóüóíó
ýþðÿí Ìèêàéûë öðÿêëÿíèô äåéèð:
– Àé óñòà, íîîëäó ñàíà, íèéÿ áåëÿ hàëà äöøäöí?
Áóëóä êèìè äîëàí àøûõ hà÷àíäàí-hà÷àíà äèëëÿíèð:
– Îüóë, êàø Øàh Èñìàéûë èíäè ñàü îëåéäè. Éÿÿñèçäèê, áàøñûçäûõ áåëÿäè.
Ýàâûð Èðàííàí, Òóðàííàí ýÿëäè äîëäó òîðïàüûìûçà, ßðÿñåéäÿí äÿ äóõàâîð,
ìàëàüàí ýÿëäè. Îäó, áàõ áèð éàíû Ýÿäÿáÿé, áèð éàíû ×ÿìáÿðÿê-ýàâûð
äîëóô. Ãàðàãîéóííó äÿðÿñèííÿí Ýþé÷ÿíèí àðàñûíà. Î òÿðÿôäÿí äÿ Äèëèúàí
äÿðÿñèíÿ. Áó éàííàí Øÿìøÿääèí ìàhàëû ýàâûð òàôäàüûíà ÷åâðèëèô. Åðìÿíè
àðàííàí áèçèì àðàìûçà ýèðäè. Èíýèëèñäÿí ñèëàh àëäû. Ýþé÷öéö äÿ,
Ãàðàãîéóííóéó äà òîïà òóòäó, ãûðäû, ãàíû àõû áàõ áó Ýþé÷ÿ äÿíèçèíÿ
òþêöëäö. ßë-àéàüû òóòàí, áàøàðàí Îñìàííûéà àääàäû, áàøàðìàéàí äà
Êÿëáÿúÿðÿ, Ýÿäÿáÿéÿ ïÿíàh àïàðäû. Áàøñûçäûõ áåëÿäè, àé îüóë.
Ùþêóìÿòèìèç îëñàéäû îðäó äöçÿëäÿð, ñèëàh àëàð, ìèëëÿòè ãîðóéàðäû. Ìÿí
îíóí÷óí áàõ áóðäà îðäóýàh ãóðàí î úàâàí øàhû àðçóëàäûì. Òàðèõäÿ àç-àç
àäàì åëÿ ãî÷àõ îëóâ.
Àøûã ñàçû êþêëÿéÿ-êþêëÿéÿ öçöíö "Øàh äàüû"íà òóòäó:
456
Àëÿìäÿ äàñòàí îëóá
Ñÿääèí, ñîðàüûí, Øàh äàüû!
À÷ûëûá íÿðýèç, áÿíþâøÿí,
ßúÿáäè ÷àüûí, Øàh äàüû!
Àáè-êþâñÿð êèìè àõûð
×åøìÿí, áóëàüûí, Øàh äàüû!
Ùàéûô îëàí, áó ÷åøìÿäÿ
Éîõäó ñîðàüûí, Øàh äàüû!
Ìöõÿííÿò éàéëàð êþéñöíäÿ,
Ïîçàð äàìàüûí, Øàh äàüû!
Ùàãã ñÿíè úÿííÿò éàðàäûô,
Ãàíàí éîõäó, ãÿäðèí áèëÿ;
Ñÿäðèí áàäè-ñÿôàñûíäàí
Õÿñòÿ êþíëöì ýÿëäè äèëÿ;
Ìöðüòÿê áàëö-ïÿð à÷äûì,
Îõóäóì äþíäöì áöëáöëÿ;
Áèð ýþçÿë êå÷äè ãàðøûäàí
Ýþçëÿðèíäÿí ýöëÿ-ýöëÿ;
Äàüûòäû þìðöì ãÿôëÿñèí,
Íÿ ÷îõäó éàüûí, Øàh äàüû.
Áèð òÿðÿôèí ×ÿíáÿðÿêäè.
Ýþðÿíèí hÿâÿñè ýÿëèð;
Òîïàøàíäà ãÿôëÿ èøëÿð,
Ýÿíúÿíèí ìåéâÿñè ýÿëèð;
Èñòàíáóëóí àë ãóìàøû,
Áàüäàäûí õóðìàñû ýÿëèð;
Îõóéóð òöðôÿ ýþçÿëëÿð,
Êÿêëèêòÿê ñÿäàñû ýÿëèð;
Àøûã ö÷öí úÿííÿò ãîõóð,
Äàøûí, òîðïàüûí, Øàh äàüû!
Õóäàì ñÿíè õîø éàðàäûá,
Ùÿð êèì ýþðñÿ, õîøëàéàúàã;
Éàé ýþçÿë ñåhðàíýàhûñàí,
Ãûøäà ìàðàë ãûøëàéàúàã;
Éàçûã ßëÿñýÿð éîëóíäà
Áàøó úàí áàüûøëàéàúàã;
457
Àøûã ñÿíäÿí èíúèê ýåäèð,
ßðçè-ýèëåé áàøëàéàúàã;
Þçöíÿ äÿ ìÿ’ëóì îëñóí,
Êöñöá ãîíàüûí, Øàh äàüû!
Àøûã Øàh äàüûíà äåäèéè ñþçö ãóðòàðäû. Ñàçû êÿíàðà ãîéäó. Òÿíáÿêè
êèñÿñèíè ÷ûõàðòäû. Ãÿëéàíû êèñÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ ýÿçäèðäè, áàø áàðìàüûííàí
òÿíáÿêèíè áàñòàëàäû. ×óâóüó äàìàüûíà ñûõäû. Ñîíðà êèñÿäÿí ãîâó
äàøäàðûíû ÷ûõàðûô öñò-öñòÿ òóòäó, ÷àõìàüû ÷àëäû, ãîâ òöñòöëÿíäè, ýþòöðöá
ãÿëéàíûíû àüçûíà ãîéäó, ÷óâóüó ñîðäó. Ýþçöííÿí áèð äÿ äàüëàðû äþíÿäþíÿ ñöçäö, êþêñöíö þòöðäö. Ìåéäàí äöçöííÿí ×ÿíáÿðÿê éàéëàõëàðû äà,
Ìóðüóç äàüû äà, ÿòðàôäà íå÷ÿ äàü, íå÷ÿ ýÿäèê úÿðýÿ-úÿðýÿ äóðóðäó. Àøûõ
ãàøûíû ÷àòûô ãÿëéàíû éàíà ãîéäó, òÿçÿäÿí ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñäû:
Áèð àé éàðûì íîáàhàðäàí êå÷ÿíäÿ,
Úàð îëóð êþéñöíäÿí ñåëëÿðèí, äàüëàð!
×àëõàíûð ñîíàëàð, ÷ûüðûøûð ãàçëàð,
Çÿìçÿì çöìçöìÿëè ýþëëÿðèí, äàüëàð!
Ùàíû ìÿí ýþðäöéöì ãóðüó áöñàòëàð?!
Äÿðäè-ìÿíäëÿð ýþðñÿ, òåç áàüðû ÷àòëàð;
Ìÿëÿøìèð ñöðöëÿð, êèøíÿøìèð àòëàð,
Íèéÿ ïÿðèøàíäû hàëëàðûí, äàüëàð?!
Íåæÿ îëäó êþéñöíäÿ éàéëàéàí åëëÿð,
Ýþðÿíäÿ ýþçöìäÿ úàð îëäó èëëÿð,
Éûüûëìûð öñòöíÿ òöðôÿ ýþçÿëëÿð,
Ñàíúûëìûð áóõàüà ýöëëÿðèí, äàüëàð.
Ùàíû ìÿðä èéèäëÿð, áîø ãàëûá éóðäó?!
Ñÿõàâÿòäÿ Åëäàð íóðÿ’ëàíóðäó;
Åðêÿê êÿñèá, àüûð ìÿúëèñ ãóðóðäó,
Øöëÿí ÷ÿêèëèðäè ìàëëàðûí, äàüëàð!
Ýþçÿëëÿð ÷åøìÿíäÿí ýþòöðìöð àáû,
Äàä âåðìèð äÿhàíäà êþâñÿð øÿðàáû.
Äöøäö õà÷ïÿðÿñòëÿ ïóíä èíãèëàáû,
Îíóí÷öí áàüëàíäû éîëëàðûí, äàüëàð.
Ñàðûíÿðäÿí òîï-òöôÿíýèí àòûëäû,
Ìóðîé, Ìóðüóç Øàh äàüûíà ÷àòûëäû.
458
Áèð ÿìëèéèí áèð òöìÿíÿ ñàòûëäû,
Õÿçÿë îëäó éåíÿ ïóëëàðûí, äàüëàð!
Êÿïÿç, Ìóðîâ, Ãîíóð áèð íå÷ÿ äàü âàð,
Öñòöíÿ íóð éàüñûí àé äÿëè Ãîøãàð!
Éàéûí îðòàñûíäà éàüäûðûðñàí ãàð,
Ñÿô ÷ÿêìèð öñòöíäÿ ñÿðäàðûí, äàüëàð!
Åëÿ êè, øÿð ýÿëäè, ãàðàëòäû ãàøû,
Äóìàíà ãÿðã îëäó äàüëàðûí áàøû.
Äöøÿíäÿ ãöóðä èëÿ èëÿ êÿëáèí ñàâàøû,
Óçóí ÷ÿêèð ãèëó ãàëëàðûí, äàüëàð!
Ùàëûéàì åëëÿðèí ìÿí íàëÿñèíäÿí,
Éàòìûðäûëàð áèð-áèðèíèí áÿhñèíäÿí,
Èéèä íÿ’ðÿñèíäÿí, ýöëëÿ ñÿñèíäÿí
Äÿéìÿìèø òþêöëöð êàëëàðûí, äàüëàð!
Ùÿñÿííÿíÿ, Ùÿñÿíáàáà ãîøàäû,
Õà÷áóëàã éàéëàüû õîø òàìàøàäû.
Àðñûç àøûã åëñèç íèéÿ éàøàäû?!
Þëñöí ßëÿñýÿð òÿê ãóëëàðûí, äàüëàð!
Àøûã ñþçöíö ãóðòàðäû. Åëÿ áèë äîëàí áóëóä áîøàëäû. Ìèêàéûë áèð ñÿìòÿ
÷ÿêèëèô àøûüûí hàëäàí-hàëà äöøäöéöíÿ àëòäàí-àëòäàí òàìàøà åëèéèðäè.
Úûããûðûíû äà ÷ûõàðòìûðäû. Òÿçÿäÿí ãÿëéàíû äàìàüûíà àïàðàí àøûõ äåäè:
– Îüóë, áàâàò ñþçö àøûã õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèô äåéèð. Ìÿðÿêÿ àðàñûíäà ôèêèð
äîëàøûð. Ìÿí äÿ åëÿ îõóäóõëàðûìû îâàäàí-îâàéà ýåäÿíäÿ, äèíúÿëÿíäÿ
ôèêðèìè úÿìëÿøäèðèô äåìèøÿì...
Îüóë, Ìèñêèí Àáäàëûí ÿhâàëàòû óçóíäó. Äàüûñòàíäà äà, Ýþé÷ÿäÿ äÿ,
Èðàíäà äà ÷îõ áÿëàëàð ÷ÿêèô, ÷îõ äÿéàíÿòòè, àüûëëû, êàìàëëû àäàì îëóô. Ùÿ...
áèð àç éöíýöëëÿøäèì. Èíäè ýåäÿ áèëÿðèê.
Àøûã "Éà Àëëàh"- äåéèô àéàüà ãàëõäû. Áàëàúà hÿéâÿñèíè ÷èéíèíÿ àòäû.
Ñàçû ÿëÿ àëäû. Áóðäàí åíèô äàüûí ÿòÿéèíÿ äöøäöëÿð... Áóðà Äÿìèððè äàìû
äåéÿëëÿð.
Ìèêàéûë äåäè:
– Àé óñòàä, èíäè àòû ìèí, áÿÿõêè ñþháÿòèíèí äàëûíû éàâàø-éàâàø äàíûø.
Ýåäÿê.
Àøûõ "ñàü îë, îüóë" – äåéèô àòû ìèíäè, éîëà äöøäöëÿð. Àøûõ öðÿéèíäÿ äÿ
îüëàíà ìèííÿòäàððûõ åëÿäè. Íÿ ôèêèððÿøäèñÿ, äþíöô îüëàííàí ñîðóøäó:
459
– Îüóë, håø ñîðóøìàäûì, Ãàðàãîéóííó ýÿðÿê êè, îí-îí èêè êÿíääè.
– Óñòà, äöç äåéèðñÿí, åëÿ èðèëè-õûðäàëû îí èêè êÿíääè.
– Ñÿí hàíñû êÿíääÿíñÿí, îüóë?
– Áèçèì êÿíä ßìèðõåéèðäè. Áóðäàí áèðèíúè îâàäû. Áèð àç äà àðàëû
Áÿðéàâàääû. Èêèñè áèð êÿíä ñàéûëûð. Ùàìûñû áèð-áèðèíÿ éàõûíäû. Áàõ, î
ýþðöíÿí äàü Úàíòÿïÿäè. Îíóí ÿòÿéèíäÿ ßìèðõåéèðäè.
– Àé îüóë, îðäà Ìÿëÿê àäûíäà áèð ýÿëèí âàð. Ùàæû Àëû ãûçû äåéÿëëÿð. Î
íåæÿäè? Ìèêàéûë ñþháÿòè çàðàôàòà äþíäÿðèô äåäè:
– Àøûõ, êÿíääÿ áèð êèøè òàïìàäûíìû ñîðóøàñàí?
Ñþç àøûüû áÿðê òóòäó. Àòû ñàõëûéûô äöøäö.
– Áàëà, ìÿðäèìàçàðû àõòàðìàõíàí hà äþé. Þçö àéàüûííàí ýÿëèô ñÿíè
òàïûð. Ìÿí äàhà ýåäÿñè îëìàäûì. Àìà, öðÿéèìÿ áèð ãàòàð ñþç ýÿëäè, îíó
äåéèì, ñîíðà àéðûëàõ.
Àøûõ ñàçû ÷ûõàðäûô êþêñöíÿ ñûõäû:
ßëÿñýÿð äÿ íàçëû éàðà ãóë îëà,
Éàíûá úèñìè àòàøûíà ýöë îëà,
Úàíû ÷ûõàð äÿðä öðÿêäÿ áîë îëà
Ãÿì ãàëõûá áàøûíäàí àøà, äàéàíìàç.
Ìèêàéûë éåíÿ çàðàôàòûííàí ãàëìûð. Àøûüà äåéèð:
– Àé áàâà, èíäèéÿ êèìè ñÿí äàíûøäûí, ìÿí äÿ ãóëàü àñäûì. Áó àçúà
âàõò ñÿííÿí ÷îõ øåé þéðÿíäèì. ×îõ ñàü îë, ßëÿñýÿð áàâà, íÿìÿðèíè
êÿíääÿ âåðÿæÿì. Ãàëäû Ìÿëÿéÿ, Ìÿëÿê ìÿíèì äîüìà ìàìàìäû
(Ãàðàãîéóííóäà àòàíûí áàæûñûíà ìàìà äåéèëëÿð). Ìÿí, ñîðóøäóüóí Ùàæû
Àëûíûí îüëóéàì, àäûì äà Ìèêàéûëäû. Ìàìàì Ìÿëÿê hÿìèøÿ òîéëàðäà
ñÿíèí îõóìàüûííàí äàíûøûð. Ìàìàì ãîæàëûô, äÿðä ãÿääèíè ÿéèô. Ñÿíè
Ìÿëÿéèí éàíûíà àïàðàæàì.
Ìèêàéûë "àòû ìèí" äåéèô öçÿíýèéè áàñäû.
– Àé ãûðûøìàë, áÿ áÿÿõäÿí íèéÿ äåìèðñÿí? Áþéöê îüëàí îëóôñàí. Ìÿí
ñèçäÿ îëàíäà ñÿí óøàüûéäûí.
– ßëÿñýÿð áàâà, ñÿí ñîðóøìàäûí, ìÿí äÿ äåìÿäèì.
ßëÿñýÿð äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àòûí áåëèíÿ ãàëõäû. Éîëà äöøäöëÿð.
ßëÿñýÿð íèéÿ Ìÿëÿéè ñîðóøóðäó?
Ìÿëÿê Ãàðàãîéóííóäàí Ýþé÷öéÿ ýÿëèí ýåòìèøäè. ßëÿñýÿðèí äîñòóíóí
îüëóíà. Òîéëàðûíû äà ßëÿñýÿð åëÿìèøäè. Àääû-ñàííû áèð àèëÿíèí ýÿëèíèéäè.
Ìÿëÿê, äîüðóäàí äà, ýþéäÿí åíìèø ìÿëÿéÿ áÿíçèéèðäè. Ýþé÷ÿäÿ ÿðÿ
ýåòäèéè îâàäà ãÿääè-ãàìÿòè, øóõ ýåéèìè, àüëû-êàìàëûéíàí ñå÷èëèðäè... Ãûçûë
öñòÿ èëèí ãûâðûëûô éàòàí êèìè Ìÿëÿéèí äÿ õîøáÿõò éóâàñûíûí äàìûíäà åëÿ
áèë, çÿhÿððè èëàí ãÿñäÿ äóðóôìóø... Ìÿëÿéèí áèð þâëàäû îëìàäû. Áóíó ÿðÿ
ýåòäèéè åâ þçöíÿ äÿðä åëÿìÿäè. Ïóíä äàâàñû äöøäö. Ýþé÷ÿäÿ äàüûëàí
òèôàãûí áèðè äÿ Ìÿëÿéèí èñòè éóâàñû îëäó. Êàôèððÿð Ìÿëÿéèí ÿðèíè
þëäöðäöëÿð, ãàéíàòàñû Ùàæû Ìÿhÿììÿä áèðòÿhÿð Ìÿëÿéè àðàäàí ÷ûõàðòäû.
Ãàðàãîéóííóéà, àòàñû åâèíÿ ýþíäÿðäè. Þçö äÿ áó äÿðäÿ äþçìÿäè, öðÿéè
ïàðòäàäû.
ßëÿñýÿð Ùàæû Ìÿhÿììÿäíÿí éàõûí äîñòóéäó. Þéöíäÿ íå÷ÿ éîë ÷þðÿê
êÿñìèøäè. Ìÿëÿéÿ äÿ þç ýÿëèíè êèìè ÷îõ hþðìÿòíÿí éàíàøûðäû. Ãîøäóüó
òÿ’ðèôíàìÿäÿ äÿ îíóí áèð åë ýþçÿëè êèìè ìÿ’ðèôÿòèíè âÿñô åëÿìèøäè.
ßëÿñýÿð áó äàüûëàí õàíèìàíûí ó÷óô ýåäÿí Ìÿëÿéèíè áåø-àëòû èëäè
ýþðìöðäö... Èñòèéèðäè äþíöô êåôèíè-hàëûíû ñîðóøñóí...
Ìèêàéûë äåäè:
– Àé áàâà, äàà ñÿí ìÿíèì ãîíàüûìñàí. Èñòèéèðÿì ÿââÿëúÿ éîëöñòö
Ïèðãóëóíóí éàéëàüûíà äþíÿê, áóðäà éàõûíäàäû.
– Éàõøû îëàð, à áàëà, ìàà Ïèðãóëóíóí ãàðäàøû Îúàõãóëó èñìàðûø
éîëëóéóô. Îíóí õåéèð èøè âàð. Äþíÿê äåéèðñÿí, äþíÿê.
Ìèêàéûë Àøûõ ßëÿñýÿðè Úàíòÿïÿíèí ÿòÿéèíÿ, Ïèðãóëóíóí éàòàüûíà
ýÿòèðäè. Ïèðãóëó ßëÿñýÿðè ýþðÿíäÿ ÿââÿë ýþçöíÿ èíàíìàäû, äèíìÿçñþéëÿìÿç éàõûííàøûô ãóúàõëàäû. "Õîø ýÿëäèí" – äåäè. Ñîíðà äþíöá
Ìèêàéûëà:
– ß... Ìèêàéûë, ñÿí íÿ éàõøû èø ýþðäöí... Áàõ, íÿìÿðèí ìÿíäÿ,
ýåäÿíäÿ àòûí òÿðêèíÿ áèð åðêÿê áàüëûéàðñàí. Èíäè äóðìà, ÿë-ÿéàõ åëÿ,
âàõòûíäà ýÿëèôñèíèç. Ñöðö åëÿ òÿçÿ ýÿëèô ýöíîðòà ñàüûíûíà. Ïèðãóëó
ßëÿñýÿðèí àéàüûíûí àëòûíäà åðêÿê êÿñäè. ×îâàííàð ÿë-àéàüà äöøäöëÿð.
Îúàõ ÷àòûëäû. Ãàçàí àñûëäû. ×îâàí áîçàðòìàñû, êàâàô... ßëÿñýÿð äåäè:
– Àé Ïèðãóëó, êàâàô éåéÿí âàõòûì ýåòäè. Äîõñàíû þòìöøÿì.
Áîçàðòìàéû hÿëë áèøèð, äèøäÿðèì ëàõëàéûô.
– Àé Ïèðãóëó, áàõ, î çèðâÿíèí àäû íÿäèð?
– ßëÿñýÿð ÿìè, îðà Ñàðûáóëàõ äàüûíûí òàúûäû. Àäûíà ×àëìàëû äåéèëëÿð.
– ßéÿ, îíà áàõ, éàðàòäûüûíà øöêöð, Èëàhè! Åëÿ áèë, áàøû äóâàõëû ýÿëèíäè.
ßòÿéèíäÿ ãàòûð-ãàòûð ãàéàëàð áåëèíèí êÿìÿðè, ìåøÿëÿð äÿ ÿòÿéèíèí
ãûð÷ûííàðûäû. Àé áàëà, ñèçèí äàüëàðûí áÿçÿéè àéðû úöðäö.
460
461
Êþíëöìöí øèøÿñè ñàãûí êè, ñûíàð,
Òîõóíàðñà àéíà äàøà, äàéàíìàç.
ßë äÿéìÿìèø éàðàëàðûì ñûçûëäàð,
Âóðñàí ñèíÿ öñòÿ ìàøà, äàéàíìàç.
Õÿñòÿ êþíöë èñòÿð íàðû ýþðÿíäÿ,
Éà äîñò äîñòó, éà éàð éàðû ýþðÿíäÿ.
Áöëáöë ýöë öñòöíäÿ õàðû ýþðÿíäÿ,
Ãàí àüëàð, ðóõñàðû éàøà, äàéàíìàç.
– ßëÿñýÿð ÿìè, ãà÷àõëàðû áàõ î ìåøÿëÿð ñàõëûéûð. Áàõ î Ñàðûáóëàüûí
ÿòÿéèíäÿêè ñàë ãàéàëûüà Êÿðÿì ãàéàñû äåéèëëÿð. Ðóñ ãàçàõëàðû èìêàí
âåðìÿäè. Éûüûøûô Èðàíà ýåòäè. Ãàðà Òàíðûâåðäè, Ãàíäàë Íàüû, ãàðäàøû Íÿâè
hÿëÿ äÿ áó äàüëàðäàäû. Àðàäà äÿëè Àëû äà ýþðöíöð... Àé Ìèêàéûë, îüóë,
ñàçûí ýÿòè, óøàõëàðà áèð àüûç îõóéàõ, åðòÿéêÿí éîëà äöøÿê.
ßëÿñýÿð äþíöô óøàõëàðà äåäè:
– Àé áàëàëàð, áöéöí ìÿíèìêè äàüëàðíàíäû. Ùå÷ ôèêðèìíÿí àéðûëìûð.
ßëÿñýÿð ñàçû êþêñöíÿ áàñäû:
Áàhàð ôÿñëè, éàç àéëàðû ýÿëÿíäÿ,
Ñöñÿííè, ñöíáöëëö, ëàëàëû äàüëàð.
Éîõñóëó, ÿðáàáû, øàhû, ýÿäàíû,
Òóòìàç áèð-áèðèííÿí àðàëû äàüëàð.
Õÿñòÿ ö÷öí òÿïÿñèíäÿ ãàð îëóð,
Ùÿð úöð ÷è÷ÿê à÷ûð, ëàëÿçàð îëóð,
×åøìÿñèííÿí àáè-hÿéàò úàð îëóð,
Äàüûäûð ìþhíÿòè, ìÿëàëû äàüëàð.
ßëÿñýÿð äàüëàðûí òÿ’ðèôèíè äåéèô ãóðòàðäû. Àìà, Úàíòÿïÿíèí ÿòÿéè,
Ïèðãóëóíóí éàéëàüû ßëÿñýÿðè îâñóííàìûøäû. Éàéëàüûí hàíñû òÿðÿôèíÿ
áàõûðäû: äàü, ìåøÿ, áóëàõëàð, ÷ÿìÿííèê. Äþíöô Ïèðãóëóéà äåäè:
– Îüóë, áóðàëàð ìÿíè ëàô håéðàí åëèéèô, þç éàéëàõëàðûìûç éàäûìà äöøäö.
Èíäè ãóëàã àñ. (Ïàøà êþøäö hàâàñûíäà)
Ýþçÿëëÿð ñåéðàíýàhûñàí,
Ýþðöì ñÿíè âàð îë, éàéëàã.
À÷ûëñûí ýöëöí, íÿðýèçèí,
Òÿçÿ, ìóðüóçàð îë, éàéëàã.
Ýþçöì ãàëäû ñèéàh òåëäÿ
Áöëáöë þëäö, ìåéëè ýöëäÿ,
Êèìñÿì éîõäó ãöðáÿò åëäÿ
Ñÿí ìÿíÿ ãÿìõàð îë, éàéëàã.
Ìÿí ñÿíè ýþðÿííÿí áÿðè,
Ñèíÿì îëäó ãÿì äÿôòÿðè,
Éàçûã Àøûã ßëÿñýÿðè
Þëäöð, ýöíàhêàð îë, éàéëàã.
462
×îâàíëàð ßëÿñýÿðÿ äþíÿ-äþíÿ "ñàü îë" – äåäèëÿð. ßëÿñýÿð ñàçû
êþéíÿêëèéèô Ïèðãóëóéíàí, óøàõëàðíàí ýþðöøöô, ñàüîëëàøäû. Ïèðãóëó ßëÿñýÿðè
éîëà ñàëûô äåäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, ñèç ýåäèí êÿíäÿ. Ìÿí äÿ ÿòòèê ýÿòèðèì ýÿëèì. Ìèêàéûë
ßëÿñýÿðè ýÿòèðäè êÿíäÿ, Ìÿëÿéèí éàíûíà. Ìÿëÿê ßëÿñýÿðè ýþðÿíäÿ ÿââÿëÿââÿë þçöíö èòèðäè. Áåëÿ áèð ýþðöø ýþçäÿìèðäè. Þçöíö ÿëÿ àëûô êþâðÿëÿêþâðÿëÿ äåäè:
– Õîø ýÿëèôñÿí, àé ìÿíèì ßëÿñýÿð ÿìèì, áÿ ÿìè äÿ ýÿëèíèíè áåëÿìè
àõòàðàð? – äåéèô, ßëÿñýÿðÿ ñûüûíäû. ßëÿñýÿð Ìÿëÿéè áàëàñû êèìè áàüðûíà
áàñäû, ñàøäàðûíû ñûüàëëûéûô þôäö. Áåëÿúÿ êèðïèêëÿðèíè áèð-íå÷ÿ äÿôÿ ñûõäûëàð,
äÿñìàë ÷ûõàðäûô ñèëäèëÿð. Ìÿëÿê äåäè:
– Äè, êåø, ðàhàòäàí. Ìÿí äÿ ÷àé-÷þðÿê hàçûððûéûì.
– Ãûçûì, Ïèðãóëóíóí éàòàüûíäà äîéóíúà ÷þðÿê éåìèøèê. Åëÿæÿ ÷àé
è÷ÿæÿì.
Ìèêàéûë çàðàôàòà ñàëäû:
– ßëÿñýÿð ÿìè, áó äà Ìÿëÿê ìàìàì.
– Àé Ìÿëÿê, ñÿíèí áó ãàðäàøûí îüëó éîëäà ìàíà éàìàí ñàòàøäû. Àìà
ìÿðä îüëàíäû, ýöíàhûííàí êåøäèì.
Ìèêàéûë:
– ßëÿñýÿð áàâà, Ìåéäàí äàüûíäà ìÿí ñÿíÿ íÿìÿð ñþç âåðìèøäèì.
Áàõ, èíäè äÿ ñÿí ìàíà íÿìÿð áîðøäóñàí. Ìàìàìíàí ñÿíè ýþðöøäöðäöì.
– Îüóë, äåéÿñÿí áîðú-áîðúó þäÿäè...
ßëÿñýÿð ÷àé è÷èô äèíúÿëäè. Àõøàì Àñäàíàëûîüëó Îúàõãóëó ýÿëäè,
ßëÿñýÿðíÿí ýþðöøäö. "Õîø ýÿëäèí" åëÿäè, äåäè:
– ßëÿñýÿð ÿìè, èñìàðûøûì ñàíà ÷àòäûìû?
– ×àòäû, îüóë, éîë óçàõäû. Ìÿí äÿ êè, ýþðöðñÿí, çàìàíà áèð éàííàí,
éàø áèð éàííàí ãÿääèìè ÿéèô. Ïóíò äàâàñûííàí áÿðè Ãàðàãîéóííóéà ýÿëÿ
áèëìèðäèì. Àìà, áöéöí hàìûñûíûí ÿâÿçèíè ÷ûõäûì. Ýåäÿê, õåéèð èøèìèçÿ
áàøääûéàõ.
– Ýåäÿê, ßëÿñýÿð ÿìè, ãîíøó êÿíääÿðÿ àäàì ýþíäÿðìèøäèì. Äåìèøäèì êè, õåéèð èøÿ ßëÿñýÿð äÿ ýÿëÿæÿê. Ñÿíèí àäûíû åøèäÿí êèìè
òþêöëöøöô ýÿëèôëÿð. Ýþçäöéöëëÿð.
Îúàõãóëó ßëÿñýÿðè áþéöê îüëó Àëûíûí êè÷èê òîéóíà èñìàððàìûøäû.
ßëÿñýÿð åëÿ áèë hÿñðÿòèíäÿ îëäóüó Ãàðàãîéóííó úàìàhàòûííàí ýþðöøÿ
ýÿëìèøäè. Àõøàìíàí áàøäûéàí, ßëÿñýÿð ýåæÿ éàðûäàí êå÷ÿíÿ ãÿäÿð îõóäó.
Ñþháÿò åëÿäè. Åë-îâàéíàí äÿðääÿøäè. Ìèêàéûë ßëÿñýÿðÿ äåäè:
– ßëÿñýÿð áàâà, èíäè äÿ ýÿðÿê Ìÿëÿê ìàìàìà äåäèéèí òÿ’ðèôíàìÿéè
îõóéàñàí, þçö äÿ áóðàäà. Åëÿ áèë hàìû áóíó ýþçäöéöðäö:
– Îüóë, áóííàí ìÿííÿí ÿë ÷ÿêÿæÿêñÿíñÿ îõóéóì. Íÿ äåéèðÿì.
ßëÿñýÿð Øàh ìåéäàíûíäà îëàí ÿhâàëàòû Øàh Èñìàéûëíàí Ìèñêèí
463
Àáäàëûí ýþðöøöíö, àõûðäà äà Ìèêàéûëíàí îëàí çàðàôàòûíû ñþéëÿäè. Ñîíðà
êåøäè Ìÿëÿéèí òÿ’ðèôèíÿ. Áèç äåéÿê, ñèç âàð îëóí:
ßëÿñýÿðè äöç Àüêèëñèéÿ ãÿäÿð þòöðöô ýåðè ãàéûòäû.
Ìÿí ñÿíè áÿíçÿòìèøÿì
Ùóðèéÿ, ãûëìàíà, Ìÿëÿê!
Ýþçäÿðèí úàííàð àëûð,
Ãÿìçÿí ñÿêèð ãàíà, Ìÿëÿê!
Ãàøûí ãöäðÿòäÿí ÷ÿêèëèô,
Îõøóéóð êàìàíà, Ìÿëÿê!
Õàëûíûí áèð äÿíÿñèí
Âåðìÿðÿì úàhàíà, Ìÿëÿê!
Öçöí ýþðöô àéðû äöøÿí
Ãàëàð éàíà-éàíà, Ìÿëÿê!
ßñëèí äöç, íÿñèëèí éàõøû,
Îëìóøàì åëèíÿ ìàéûë.
Îõóéàí øåéäà áöëáöëëÿð
Áàüûíäà ýöëëÿð à ìàéûë.
Òóòèéè-øèðèí çÿáàí
Îëóáäó äèëèíÿ ìàéûë.
Ùÿôòÿðÿíý-ìöðüè-òîâóç
Ïÿðèøàí òåëèíÿ ìàéûë.
Çöëôöíÿí òîð ãóðóôñàí
Àëûúû òÿðëàíà, Ìÿëÿê!
Ýþçÿëëÿð äÿñòÿ-äÿñòÿ
Ãóëëóüóíà ñàíà ýÿëèð.
Àüà, ðÿèééÿò, áÿé, ýÿäà
ßìðèíÿ ôÿðìàíà ýÿëèð.
Àøûõ, àëèì, ìîëëà, ñåéèä
Äàä ÷ÿêèð, àìàíà ýÿëèð.
Äÿëèëÿð äÿõèë äöøöð,
Ìÿðèçëÿð ëîüìàíà ýÿëèð.
Õÿñòÿäè, ßëÿñýÿðè
Ñÿí éåòèð äÿðìàíà, Ìÿëÿê!
ßëÿñýÿð îõóäóõúà Ìÿëÿê êèðïèêëÿðèíè ñûõûð, éàø éàíàõëàðûíà ñöçöëöðäö.
Ãàðàãîéóííóäà ïóë àç èøäèéÿðäè. Õåéèð-øÿðÿ èðè ìàë, ãîéóí õÿðøäèéÿðäèëÿð. Àñòàíàëû óøàõëàðû êèìñè úþíýÿ, êèìè äàíà, 7-8 èðè håéâàí úÿìëèéèô
Àøûõ ßëÿñýÿðè åëÿ Ìèêàéûëûí þçöííÿí Ýþé÷öéÿ éîëà ñàëäûëàð. Ìèêàéûë
464
465
ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇÖ Âß ÌßÑßËËßÐ
Àüëàüàí óøàõäàí þïïÿê èñòÿìÿçäÿð.
Àüëàäàíûí éàíûíúà ýåò,
Âàúèâèí äàëûíúà.
À
Àâûððû àâûðûííàí ÷ÿêèíÿð, àâûðñûç íÿäÿí ÷ÿêèíÿð.
Àüûë àüûëäàí öñòöíäö.
Àâûðû âåðèá äèðèëèê ñóéó àëìàçäàð.
Àüûë àüûëäàí þòêöí îëàð.
Àâûðñûç àâûððû ÷àüûðûð.
Àüûë äà úàìàëäàí àçàð.
Àâäàëûíêû hóéäàí êå÷èôäè.
Àüûëà ýÿëÿí áàøà ýÿëÿð.
Àüàø éûõûëìàñûí; áàëòàëû äà éöéöðöð, áàëòàñûç äà.
Àüûëëû ýþäÿê, àõìàõ óçóííàí éàõøûäû.
Àü àòûí ïàìáûõ ñàòàíà çèéàíû âàð.
Àü ÿðèê, ñàðû ÿðèê,
Äÿðÿðèê ýþðÿðèê.
Àüûëëû îëóô õàëõûí äÿðäèíè ÷ÿêèíúÿ, äÿëè îë, ãîé õàëõ ñÿíèí äÿðäèíè
÷ÿêñèí.
Àüûëëûäû, äÿëèäè,
Éåíÿ áèçèì åëëèäè.
Àü öçö âàð þïáÿëè, äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïáÿëè.
Àüàøäàí áóäàõ äöøÿð.
Àüûë àüûëäàí ñöéöøöêëö îëàð.
Àüûð àéàõ áàøà äÿéÿð, éöíýöë àéàõ äàøà.
Àü ãûç òîéäà äèíýèëäÿð,
Íÿíÿñè éåðäÿ èíýèëäÿð.
Àüðûëàðäàí ýþç àüðûñû.
Àüçû ÿéðèíè áîéíóíóí àðäûííàí òàíûéàëëàð.
Àäàì áàøäàí òàíûíàð.
Àüçûì éåäèéè àøû ýþçöì òàíûéûð.
Àäàì âàð äàüû ýöðçíÿí äàüûäàð, àäàì âàð ñþçíÿí.
Àüçûì íÿ éåéèôêèí, öçöì íÿ óòàíà?
Àäàì ãûâëàñûíû Àðàçûí îðòàñûíäà ÷àøûð.
Àüçûìà äàä, ãàðíûìà âàé.
Àäàì äèëèííÿí, håéâàí áàøûííàí.
Àüçûí ãàí îëñà äà, ïèñ éîëäàøûí éàíûíäà òöïöðìÿ.
Àäàìûí ýþçÿëýÿ éåðè ÷îõ îëàð, ÿìÿ éàòàëãà éåðè áèð.
Àüçûíà ïëîâ äÿéÿíèí äèëè øèðèí îëàð.
Àäàìûí öç ãàðàëûüûíû öçÿ âóðìàçäàð.
Àüçûíäà áèð òàé ÷àðûõ áåëÿñèíÿ ýåòäè.
Àäûíû ãîéóô, êþâÿéèíè êÿñèô.
Àüçûíäà éàøìàõ, àéàüûíäà áàøìàõ éîõäó.
Àäûíû äåìÿ åëäÿí àéûôäû.
Àüçûíû ñöä éàíäûðàí àéðàíû öôöðöô è÷ÿð.
Àæ äÿâÿ ãàíãàëà úóìàð.
466
467
Àæûí ãóðñàüûíäà äàðû äóðìàç.
Àëûñû äÿëè, Âÿëèñè äÿëè,
Áó ãûðûëìûøûí hàìûñû äÿëè.
Àæûí ñóäàí çÿhëÿñè ýåäÿð.
Àëìà àðâàäûí äóëóíó, äàëûííàí ýÿëÿð ãóëóíó.
Àæäûüûííàí äÿðìàíäà äóðóð.
Àëëàh áåëÿñèííÿí ñàõëàñûí; óòàíìàüà öçö éîõ, ñöôðÿñèíäÿ äóçó.
Àç âåð, éàëâàð, ÷îõ âåð, ñþé.
Àëëàh ãîòóð âåðñèí, äûðíàõ âåðìÿñèí.
Àç èøäÿí ÷îõ èø ÷ûõàð.
Àçà ãàíå îëìóéàí ÷îõó òàïàììàç.
Àé-âàé, âåðÿíèíÿ øöêöð àëëàh,
Þëìÿäèê áó ýöíö äÿ ýþðäöê.
Àëëàh äàüûíà áàõàð, ãàð âåðÿð.
Àëëàh þìðöìíÿí êÿññèí, áàõäûìà úàëàñûí.
Àëÿìÿ äÿâ, áèçÿ áèÿäÿô äþéöë êö.
Àé ýåäÿí èò, ýÿë ìÿíè òóò.
Àëèìñèç þëêÿ áàøñûçäû.
Àé óëäóç ýþé éàðàøûüûäû.
Àëòäàí-àëòäàí âóðóøäóðóðñàí.
Àéàüûìà éåð åëèéèì, ýþð ñÿíÿ íåéíèéèì?
Àíàëû ãûçûí èøè ýþðöíÿð, àíàñûçûí äèëè.
Àéûéà äàéû äåéÿðÿì, äàðûì éåòèøèíúÿ.
Àëòìûøäàí ñàããàë ãûðõûëëàð.
Àë ãàïûäà, ñàò ãàïûäà.
Àíà äàüëàðäà óúà, äÿðéàëàðäàí äÿðèíäè.
Àëà ãàðüà áèëäèéèííÿí äóçäàüà äöøÿð.
Àíàñûç äàíà þçöíÿ ãóðä ýÿòèðÿð.
Àëà èòäÿí ìàíøûðäû.
Àíä èøìÿ, èíàíûðàì.
Àëà ãàðüûéà ãóðóò ýþçëÿäèð.
Àíûëàí ãóðä éîëäàí îëàð.
Àëàí àëäûüûíû áèëìèðñÿ, ãîéàí ãîéäóüóíó áèëèð.
Àðâàä âàð, áèð åâèí ýöëöäö,
Àëëàh äåéÿð; ñÿííÿí hÿðÿêÿò, ìÿííÿí áÿðÿêÿò.
Àðâàä âàð, áèð þêöçöí ëåøèäè.
Àëìà áóäàüûííàí ýåí äöøìÿç.
Àðâàä åâèíÿ ýèðÿíèí ãàïûñû àë÷àõ îëàð.
Àëìàã åéèôäè, âåðìÿê höíÿð.
Àðâàä îëàí éåðäÿ äàâà îëàð.
Àëìàüà àëûúû ãóøäó, âåðìÿéÿ êîð éàïàëàõ.
Àðâàòíàí òàìàh éûõìûéàí þé èëëÿðÿúÿí òèêèëè ãàëàð.
Àëìàéû ñîé éå.
Àðâàòñûç êèøè, óðâàòñûç êèøè.
468
469
Àðàäà àëà ÷àòû îëìàñà, ãóðä ãîéóííàí îòäóéàð.
Àòàí èëÿ àòàìû äåéèíúÿ, þçöííÿí þçöìö äå.
Àðàíäà òóòäàí îëäóì, äàüäà ãóðóòäàí.
Àòäàíàí ãîôäó, äàéëàõëû òÿðïÿíäè.
Àðûü àòûí höíÿðè ÷îõäó, àììà éåðèìÿéè éîõäó.
Àòäû àòûíû ñàçäûéûð, àòñûç ãû÷ûíû.
Àðûüà äÿðèñè äÿ éöêäö.
Àòäû ãîíàõ ñûüûøàð, èòäè ãîíàõ ñûüûøìàç.
Àðûíûí øàì ÷ÿêìÿñè ìå’ìàðû óòàíäûðàð.
Àòäûüû äàø éåðÿ äöøìÿç.
Àðìóä êàëäû, éåìÿê îëìóð, hÿð ñþçö à÷ûô äåìÿê îëìóð.
Àòû àòûí éàíûíäà áàüëàñàí, éà õîéóííàíäû, éà õÿñèééÿòèííÿí.
Àðïà ãûçûëûí éàííà ýÿëìÿç, ÿìÿ ãûçûë àðïàíûí éàíûíà ýÿëÿð.
Àòäàð áàçàðà ýåäèô, åøøÿêëÿð áàéðàì åäèð.
Àðïûéû, áóüäóéó ïèøäè, èíäè äÿ êÿðäèéàðà äöøäö.
Àòûëàð-äöøÿð,
Ýþçö ãàâàüûíà åøÿð.
Àðòûõ êþéøÿíèí áóüäàñû äþéñÿí.
Àðòûõ òèêÿ ýþç ÷ûõàðìàç.
Àðõàëûéà àðõà îëìà, éàìàõ ñàéàëëàð,
Àðõàñûçà àðõà îë, äàéàõ ñàéàëëàð.
Àòûí äàëûíäà äàéëàõ äà âàðûéìûø.
Àòûí þëöìö èòèí áàéðàìûäû.
Àòûí òÿïèéèíÿ àò äþçÿð.
Àò àëìàìûø àõóð äöçÿëäèð.
Àòûíà áàõàð àðïà âåðÿëëÿð.
Àò àíàäàí îëàí ýöíö àòäû.
Àòûíû ìèí-÷àï, þêöçöíö òàï.
Àò àòàñûíà, îüóë äàéûñûíà.
Àòûúû àòàð, òàéûíû òàïàð.
Àò þçýÿíèí, úàí þçýÿíèí.
Àòûúû àòûúûéíàí ãàëìàç, áèð-áèðèííÿí hàãã àëìàç.
Àò ãàøäû, þðêÿí àïàðäû.
Àòûúû àòûúûäàí ãàëìûð.
Àò ãà÷ûð öñòöíäÿêè þéöíöð.
Àòûúû âóðóð, êöðä îéíóéóð.
Àò ÿòíÿí, èýèä äîííàí.
Àõàð ñóéà èêè äÿôÿ äöøìÿê îëìàç.
Àò éåðèìÿêíÿí éîë à÷àð, èíñàí áèëèêíÿí.
Àõàð ñó ìóðäàððûõ ýþòöðìÿç.
Àòà áàõàëëàð, áàøûíà íîõòà òàõàëëàð.
Àõóíä þçö åëÿð, þçýöéÿ þéöä âåðÿð.
Àòà ÿëèí ÷àòàíàòàí, åøøÿê ìèíìÿê àéûô äþéöë.
Àõøàìíàí êîòàí ãîøóð, ñàâàhà úöò äÿ ÷ûõìûð.
470
471
Àhûëûí ñþçö, úàhûëûí ýþçö.
Áàëà ÷èëëÿíèí ñîéóüó.
Àú àäàì éîë êÿñÿð.
Áàëàëû ãàðüûéà ïàé ÷àòìàç.
Àú ãûëûúà ÷àïàð.
Áàëàí îëìàñà, áàâà ãÿäðèíè áèëìÿçñÿí.
Àú ãóðä ãûëûíúà ÷àïàð.
Áàëûõ äÿðéàäà áþéöéÿð.
Àæ åøèéÿ ãà÷àð, ÷ûëïàõ è÷ÿðè.
Áàëûüû áàøûííàí òóòàëëàð.
Àúà öðÿê âåðìÿ, ÷þðÿê âåð.
Áàëûüûí áàøû äàøà äÿéìÿñÿ, ýåðè ãàéûòìàç.
Àæàì, ãóéðóõ àæûéàì. Áàüûð-þôêÿ àæû hà äþéöëÿì.
Áàëòà éàõøû áàëòàäû, hàéûô êû ñàïû ñþéöääÿíäè.
Àæëûüûíäà åëäÿí éåéÿð, òîõëóüóíäà åëäÿí äåéÿð.
Áàëòàíûí ñàïûíäà âàðñà, àüçûíäà äà âàð.
Àæûõëû áàøäà àüûë îëìàç.
Áàðìàüûí hàìûñû áèð äþé.
Àæëûüûíû åëÿ éåðäÿ áèëäèð êè, ãàðíûí äîéñóí.
Áàñàðêå÷ÿððè èò àçûäàí êèìè.
Àæýþçöí õÿçèíÿñè âàð, åâèíäÿ ÷àé ïóëó éîõ.
Áàõäûí éàòäû, ñÿí äÿ éàò.
Àøûõ óüóð äåìÿêäè.
Áàõòûíû ýþòöð, áàçàðà ÷ûõ.
Àøûõ öç ýþðäöéö éåðäÿ ÿéëÿøÿð.
Áàhàëûõäà î ãÿäÿð éåìèøÿì êè,
Óúóçäóõäà âåæèìÿ äþéöë.
Àøûüû òîéäà, ìîëëóéó âàéäà.
Àøûüûí íèñéÿñè, êöðäöí èëãàðû.
Áàøàðàíà úàí ãóðâàí,
Áàøàðìûéàíà äàø ãóðâàí.
Àøûííàí êû éåìèéÿæÿêñÿí, òöñòöñöííÿí íèéÿ êîð îëàñàí?
Áàøãà äÿðèéÿ ýèðÿí óëàüûí ãóéðóõ, ãóëàüûíû êÿñÿëëÿð.
Á
Áàüû ñóñóçäóüó, áàüáàíû ÿìÿéè éàíäûðàð.
Áàøäàêû ñó ñóëàð,
Àðõàäàêû àíä è÷ÿð.
Áûüûíà, ïàïàüûíà áàõäûì êèøè äåäèì,
Þçöíÿ áàõäûì, ÿøè äåäèì.
Áàøû äèë ãîðóéàð.
Áàäàõñûç èøèíè áàäàüà ñàëìà.
Áàçàðà ýèðäèí ýþçö ãûïûõ, ñÿí äÿ îë ýþçö ãûïûõ.
Áàë äà éåñÿí äèðèëìÿç.
472
Áàøûíû èòèðÿí òöê ö÷öí àüëàìàç.
Áàøûìäà ãîç ãûðìà.
Áåëÿ äåéèðÿì äÿäÿì þëöð,
Åëÿ äåéèðÿì àíàì.
473
Áåø áàðìàüûí áåøè äÿ áèð äþéöë.
Áèð àäàìûí ïàéû èêè àäàìû àæ ãîéàð.
Áåø àëìàñà, áèð âåðìÿç.
Áèð àëìàíûí ÿâÿçè áèð àò îëàð.
Áÿçèéÿð âÿçèð åäÿð, ñîéóíäóðàð ðÿçèë åäÿð.
Áèð ãóø áèð ãóòóéà ñûüûíàð.
Áÿé åëÿäèì ñÿíè, áÿéÿíìÿäèí ìÿíè.
Áèð äåéÿíèí îëóíúàõ, ìèí éåéÿíèí îëñóí.
Áÿé íÿäè, áÿéÿíìÿäèéèí íÿäè.
Áèð äÿðÿäÿ èêè àõñàõ úåéðàí îëìàç.
Áÿé ìÿíèì àðõàì, ìÿí êèìíÿí ãîðõàì.
Áèð ÿëèí îä îëñà äà, áèðè ñó îëñóí.
Áÿííà íàøû, ìÿí íàøû,
Ýþñòÿð ãîéóì áó äàøû.
Áèð ÿëíÿí òîðïàõ úàííàíìàç.
Áÿõò, àüûë áèð àäàìäà îëñà, î àäàì òàúèð îëàð.
Áÿõò êÿñÿíè ãûëûíú êÿñìÿç.
Áèð çèéàí, ìèí þéöääÿí àðòûõäû.
Áèð èéíÿ äåøèéèííÿí áèð äÿâÿ áîéäà ñîéóõ ýÿëÿð.
Áèð èíàä, áèð ìóðàä.
Áÿõøåéèø âàð òöìÿí-òöìÿí,
Ùåñàô âàð ìûñãàë-ìûñãàë.
Áèð èø âàð, èêè õàòà.
Áèç éàüûø èñòèéèðäèê, äîëó éàüäû.
Áèð éåðÿ ýèðìÿçäÿí ÿââÿë îðàäàí íåæÿ ÷ûõàúàüûíû äöøöí.
Áèëäèéèí hÿð ñþçö äàíûøìà.
Áèð ýÿëèôñÿí, áèð äÿ ýÿëÿðñÿí.
Áèëÿêëè áèðèíè éûõàð, áèëèêëè ìèíèíè.
Áèð ýþðäöí éîëäàø, èêè ýþðäöí ãàðäàø.
Áèëÿí ñþéëÿìÿç, áèëìÿéÿí áèëìÿç.
Áèð ýþðìÿê, èêè åøèòìÿêäÿí éàõøûäû.
Áèëèúè îëìà, ÿêèí÷è îë.
Áèð êþòöê öñòÿ ÷îõ ÷ûðïûëàð äîüðàíàð.
Áèëìÿäèêëÿðèíè ñîðóøàí àëèì îëàð.
Áèð ýöí áèð èë äîéóçäóðàð.
Áèëìÿçèí äÿéèðìàíûíû àëëàh èøäÿäÿð.
Áèð ëîõìà áèð äàü àøûðàð.
Áèëìèð hàðäà íÿ áèøèô, äåéèð:
Áèð ÷þì÷ÿ äÿ áóðéà ãîé.
Áèð îéíóéàí áèð äÿ îéíóéóð.
Áèð àüàúûí ýþëýÿñèíäÿ ìèí ãîéóí éàòàð.
Áèð àæ ýöëÿí îëàð, áèð ÷ûëïàõ.
474
Áèð òèêèéè áèëìèéÿí, håø ìèíè äÿ áèëìÿç.
Áèðäè, áåøäè, îí áåøäè,
Âàðûì ñÿíÿ ïåøêÿøäè.
475
Áèðÿ äÿ "hî", ìèíÿ äÿ"hî".
Áþéöêñöç ñàëëàãõàíà èòèäè.
Áèðÿ íÿäè áöçöéö íÿ îëà.
Áþhòàí÷ûíûí ãÿâðèíäÿ éîâøàí áèòÿð.
Áèðè ïàë÷ûüà áàòäû, ãàëàííàðû éàíûíäà éàòäû.
Áóüäàíûí ãàðíû éàðûõäû.
Áèðÿíèí ãàííû àëäûí, úàííû àëäûí.
Áó äöíéàíûí óæó ãàëûô,
Èíñàííàðûí áèæè.
Áèðè áèëìèéÿí, ìèíè äÿ áèëìÿç.
Áó ýþçöí èøûüû, î áèðèíÿ äöøìÿç.
Áèð-áèðèííÿí hàãã àëìûð.
Áó Ýþé÷ÿ áàëûüûäû, ñå÷ àïàð.
Áèðè êÿðÿ êÿñèð, áèðè êöðÿ êÿñèð.
Áó ýöíêè áàüûð-ÿôêÿ, ñàâàõêû ãóéðóõäàí øèðèíäè.
Áèððèê hàðäà, äèððèê îðäà.
Áû÷àüû îëìóéàíûí, ãûëûíúû êÿñÿð îëàð.
Áû÷àõ÷ûäà áû÷àõ òàïûëìàç.
Áó þéöí èøûüû î áèðè þéÿ òöøìÿç.
Áóéóðàííàí äîéóðàí éîðóëìàç.
Áóéðóõ ñÿííÿí, ãóëëóõ ìÿííÿí.
Áè÷ÿíèí öçöíö òèêÿí àüàðäàð.
Áóëàõ ýþçöíö êîð èñòÿìÿç.
Áûüäàí ýþòöðöô ñàããàëà ãîéóð.
Áàøãàñû áàøãàñûíûí èòèéèíè ôûøãûðûõíàí ýÿçÿð.
Áàøûíû þç òàìàhû éèéÿæÿê.
Áóðäà äÿëè àçûéäû, áèðè äÿ î òàéäàí êåøäè.
Áöòöí åëìëÿðèí à÷àðû äèëäè.
Â
Âàúèâèí äàëûííàí ýåò,
Àüëàäàíûí, éàíûííàí.
Áîüàç áîéäàí àøàüûäû.
Áîüàç äåäèéèí áîéäàí àøàüûäû.
Áîüàçû áþéöê îëàíûí äîñòó îëìàç.
Áîüóëàí èò äèøèíè ýþñòÿðìÿç.
Âàð ýþç èøûüûäû.
Âàðà-éîõà áàõìàç.
Âàððàíìàüà òÿëÿñÿí, éîõñóëëóüà òåç äöøÿð.
Áîø ÷àíàõ äîëó ÷àíàüû òþêÿð.
Âàð ýþç à÷àð.
Áþéöê äàíûøàð, êè÷èê ýþòöðÿð.
Áþéöê ñþçöíÿ áàõìûéàí áþéöðÿ-áþéöðÿ ýåäÿð.
Âàððûíûí ãàïûñûííàí âàð ÿêñèëìÿç,
Éîõñóëóí ãàïûñûííàí ãàð.
Áþéöéöíö àéàõëûéàí àëëàhûíû àéàõëûéàð.
Âàõòñûç áàííûéàí õîðóç áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿð.
476
477
Âåð èíÿéÿ, áàüëà äèðÿéÿ.
Ãàçàíìàõ hàñàíäû, éåìÿê ÷ÿòèí.
Âåð ýåòñèí, èò àïàðàí îëñóí.
Ãàçàíûíà ýþðÿ ãûüûëäà.
Âÿ’äÿ âÿ’äèéÿ áàõìàç, âÿ’äÿ håø øåéÿ áàõìàç.
Ãàçû òöêöíÿ ýþðÿ éîëàëëàð.
Âÿçèôÿ áèð ãûçûë öçöêäö, î äà hàìûíûí áàðìàüûíà êåøìÿç.
Ãàéüàíú áîðú þäÿìÿç.
Âÿòÿííÿí óçàõ äöøÿí âÿòÿíäàø îëìàç,
Âÿòÿíñèç éàøûéàí èìàíñûç þëÿð.
Ãàé÷û ýÿçäèðäè, èéíèéè äÿ èòèðäè.
Âÿôàëû àò, âÿôàñûç äîñòäàí éàõøûäû.
Âóð êó, ìÿíçèëÿ ÷àòàñàí.
Ãàëõàí þêöç, éàòàí þêöçö ãàâàõëàð.
Ãàíàíà äà ãóðâàí, ãàíìûéàíà äà, äàä àëàéàðûì÷ûõ ÿëèííÿí.
Ãàíàíà hèí, ãàíìèéàíà äèí.
Âóðàí îüóë àòûéà áàõìàç.
Ãàíãàë àðàäà èòÿð.
Âóðäóüóí ìåéäàíäà éàòûð.
Âóððàì, þëäöððÿì, àììà äèðèëäÿììÿðÿì.
Ã
Ãàâ äöøìÿñÿ, ñÿñ ÷ûõìàç.
Ãàíòÿïÿðäÿí çóðíà àë,
Þçýÿ åâèíäÿ ÷àë.
Ãàíúûõäàí êö÷öê òþðöéÿð.
Ãàïûéà ýÿëÿí ãîíàõ è÷ÿðèéÿ äÿ êå÷ÿæÿê.
Ãàâûð áîé öñòäÿ ïè÷èëÿð.
Ãàçàí ãàçàííàí äþéöøÿð, îðòàäà ýöâÿú ñûíàð.
Ãàçàí äåéèð: äèâèì ãûçûëäû,
×þì÷ÿ äåéèð: ìÿí hàðäàéäûì?
Ãàïûì õàí ãàïûñûäû, ýöçàðûí äöøÿð áèð ýöí.
Ãàðàãîéóííó ñîííó þëäö ìàà íÿ âàð, ñîíñóç þëäö ìàà íÿ âàð?
Ãàðà êèøìèøè úèâÿ òþêÿëëÿð, àü àéðàíû èòÿ.
Ãàçàí äûüûððàíûô ãàïàüûíû òàïûô.
Ãàðàäàí àðòûõ ðÿíý îëìàç.
Ãàçàíúû ÷ûõäûñà, ìàéàñûíà áÿíä îëìà.
Ãàðàéû ãàðééà òóòìàçäàð.
Ãàçàíúûí àçû-÷îõó îëìàç.
Ãàðàíãóø ýÿëäè-ýåäÿðäè, ñàíà ãàëàí áîç ñÿð÷ÿ îëàæàõ.
Ãàçàø ãóäóðàð, ìàééû éåéÿð.
Ãàðüà éàíûíäà ýþç îâóð.
Ãàçàíûôëàð éåìèøÿì, ãàçàíûðàì éåéÿæÿêëÿð.
Ãàðüà þçöíö ãóø, õàøûë þçöíö àø áèëèð.
Ãàçû òàõòûíà, êþïÿê âàõòûíà.
Ãàðüûøûí èêè áàøû âàð.
478
479
Ãàðàòèêÿí íÿäè êè, êþëýÿñè íÿ îëà.
Ãÿíøÿðäÿ äóðàí àéäûí ýþðÿð.
Ãàðà÷ûäàí ãîhóì îëìàç,
Äîíóç÷óäàí ãÿééóì.
Ãÿðèâ èòèí ãóéðóüó ãûñûõ îëàð.
Ãàðäàø éàõøû îëñàéäû, àëëàhûí äà áèð ãàðäàøû îëàðäû.
Ãàðäàø îüëó ãàðäàø îëìàç, éîëà ÷ûõñàí éîëäàø îëìàç.
Ãÿhÿäÿ äÿ áèð ôÿòèð, Ãÿôÿðÿ äÿ.
Ãèéàìàò î ýöí ãîïàð êû, áèðè éåéÿð, áèðè áàõàð.
Ãàðäàøûíûí õàñèééÿòèíè áèëèðñÿíèì? – Éîëäàø îëìàìûøàì.
Ãûç àüàúû, ãîç àüàúû,
Ùÿð éåòÿí áèð äàø àòàð.
Ãàðûí áàøäàí àøàüûäû.
Ãûç ãàïûñû, øàh ãàïûñû.
Ãàðû éàòäû,ãàïû áàüëàíäû.
Ãûç ýåäÿð èýèä ýÿòèðÿð,
Îüëàí ýåäÿð èò ýÿòèðÿð.
Ãàðûéà ñàâûí, äÿëèéÿ þéöä íåéíèéÿð.
Ãàðûíà ýåäÿí ãàçàíúäû.
Ãûç ýÿðÿê, òåç ýÿðÿê.
Ãûçûë ïàë÷ûõäà äà ïàðûëäàð.
Ãàðíû äîéàð, ýþçö äîéìàç.
Ãûçûëäàí òàõòûì îëóíúà, áèð ãóðóæà áàõòûì îëñóí.
Ãàðïûçû ýþðöð, ãàðïûçû þéöð.
Ãàðòàëû ó÷óðäàð, éóìóðòàíû îüóððàð.
Ãàòûüû òþêöëÿí ãàðû êèìè äîíãóëäàìà.
Ãàòûð àòàñûíû ýþðìÿñÿéäè, þçöíö õàíçàäà áèëÿðäè.
Ãà÷àí äà àëëàhû ÷àüûðûð, ãîâàí äà.
Ãà÷àíû ãîâìàçäàð.
Ãûçûëû ìÿhÿê äàøû òàíûéàð, õÿñèñè äèëÿí÷è.
Ãûçûí âàð, ãûçûëûí âàð.
Ãûçûíû áåøèéÿ ãîé, úåhèçèí åøèéÿ ãîé.
Ãûëûõëû äöíéà éåéÿð, ãûëûõñûç håø íÿ.
Ãûð ãûðûëàð, ãûéàìàò ãîïàð.
Ãûðàüûí àüàñûíà ýåäèíúÿê ãàïûíûí íþêÿðèíÿ ýåò.
Ãàòûðà ãóëóí éîõäó.
Ãûðàõäàí áàõàíà äþéöø àñàí ýÿëÿð.
Ãà÷àüàí ãîéóí ñöääö îëàð.
Ãûðìûçû èëàí äÿðè áóðàõìàç.
Ãàøûõ ÷þì÷ÿäÿí áþéöê îëóô.
Ãÿáðèñòàíà ýåäÿí þëö ãàéûòìàç.
Ãÿëÿì êèìè èêè äèëëè îëìà.
Ãûñãûðàíû îëñà, òàçû äà òóòàð.
Ãû÷ þïìÿêíÿí àüûç ìóðäàð îëìàç.
Ãîäóõ îéíàéàí ýöíö ãàð éàüàð.
480
481
Ãîæà àòíàí höíäöð hàñàðäàí àøàììàçñàí.
Ãîðõàí èò óçàõäàí höðÿð, éàõûííàí ãóéðóõ áóëóéàð.
Ãîé ãàçàí þðòöëö îéíàñûí.
Ãîðõóëó áàø ñàëàìàò îëàð.
Ãîéìà õàëäàí õàë îëìàç, õàë þçö ÿñèë ýÿðÿê.
Ãîhóìà ãîëòàõ, éàäà éàëòàõ.
Ãîéóíà ãóðä òÿïèëäè, âàé ñöðöíöí ýöíöíÿ.
Ãîhóìó êÿññÿí êÿñèëìÿç, öçñÿí öçöëìÿç.
Ãîéóíó îëìàéàí ãî÷ó íåéíèéèð?
Ãî÷ àðûõ, ãîéóí áîüàç.
Ãîíàõ þçöíÿ ãàâ òàïàð.
Ãî÷à áóéíóçó àüûððûõ åëÿìÿç.
Ãîíàüûí öçöíÿ áàõìà, èçèíÿ áàõ.
Ãî÷ áóðíóíó ãî÷ ãàíàäàð.
Ãóðó ñöôðÿéÿ äóçà îëìàç.
Ãîæàíûí äèçè àüðûéàð, àüëûéàíûí ýþçö.
Ãîíøó ãîíøóäàí íàìóñ ÷ÿêìÿñÿ, àæûííàí þëÿð.
Ãóçó ãàòìûéàí ãóçó÷óäàí êöñìÿç.
Ãîíøó-ãîíøóéà áàõàð,
Úàíûíû îäà éàõàð.
Ãóçóäàí ÿëhÿääÿ ãîéóí äà ãûðûëäû.
Ãóéóíóí äèâèííÿí áàõàíäà ýþé áàëàæà ýþðöíÿð.
Ãîíøó ïàéû äîëó ýÿðÿê.
Ãîíøó ïàõûë îëìàñà, êîð ãûç ÿðÿ ýåäÿð.
Ãîíøóéà àüàø äÿéäè, åëÿ áèëäèê ñàìàí ÷óâàëûíà äÿéäè.
Ãîíøóäàí ýÿëÿí ãàòûõúûõ,
Ãóðòàðàð áàðìàõ áàòûðúàõ.
Ãóëàüûìíàí ãóò îëäóì.
Ãóì ýþéÿðÿíäÿ, äÿâÿ áóéíóç ÷ûõàðàíäà.
Ãóðàõëûõäàí àæäûü îëìàç, àììà éàüàððûõäàí îëàð.
Ãóðä ÿëèíÿ ãóéðóõ ñàëìà.
Ãîíøóéà ýöëÿ-ýöëÿ ýåäÿí, àüëûéà-àüëûéà ýÿëÿð.
Ãóðä áàëàñû áþéöéöíäÿ íÿ ýþðöôñÿ, îíó åëèéèð.
Ãîíøóíóí ýÿëèíè ãûç,
Äîíãàðû äöç ýþðöíöð.
Ãóðä íÿ áèëèð, ãàòûð áàhàäû.
Ãîíøóíóí ãûéâàòûíû ãûðìà, éà ãàïûäàäû, éà áàæàäà.
Ãîíøóíóí òîéóüó ãàç,
Þçöíöíêö àç ýþðöíÿð.
Ãóðäóí àüçûííàí ãóéðóõ ÷ûõàíäà óëóéàð.
Ãóðäóí éåäèéèíè êå÷èéÿ ÷ûõìàçäàð.
Ãóðäà ãóéðóõ, ãîéóíà éóìðóõ.
Ãîðõàõ ãà÷àð, hàé ýÿëìÿìèø,
Ãû÷ ÷èðìÿéÿð ÷àé ýÿëìÿìèø.
Ãóðääàí ãîðõàí ãîéóí ñàõëàìàç.
Ãóðäàëàéûô ãóðäóíó ÷ûõàðàæàõ.
482
483
Ãóðäàëàìà øîðóíó ÷ûõàðäàæàõñàí.
Äàì äèðÿê öñòÿ äóðàð.
Ãóðä ÿçèðÿì ãîëóìà ìèííÿò.
Äàìà-äàìà ýþë îëàð,
Äàìà-äàìà hå÷ îëàð.
Ãöñóë ñóéóíó öñòöìÿ òþêìÿ.
Äàìáàòäûüûííàí øàhàä àëìûð.
Ãóø ãàíàäíàí ó÷àð,
Èíñàí êàìàëíàí.
Äàíà òþâëà ìûõûíû ãîïàðòñà, áèð éåðÿ âóðàð, áèð þçöíÿ.
Ãóøó éóâàäàí, ýöëö ýöëëöêäÿí ýþòö.
Äàíàëû äàëäà ãàëìàç.
Ãóøó úÿëÿ èëÿ òóòàëëàð.
Äàííàìàõäàí äàí åøøÿéèíÿ äþíäÿðäè.
Ä
Äàááãõàíàäà ýþííö òàíûéûðàì.
Äàíà÷û ãûçûííàí ýÿëèí îëìàç,
Ýåæ îëàð, ýöæ îëàð.
Äàâàëû éåðäÿ îò áèòìÿç.
Äàðòûô éûüìàüà íÿ âàð, ãàëäûðûô òèêìÿê ÷ÿòèíäè.
Äàü àðàííàí êöñöôäö.
Äàø àòäû àëìà ñàëà, äàøû áàøûíà äöøäö.
Äàü âàð òÿïÿéÿ äèðÿê.
Äàø àòûô áàøûíû òóòàð.
Äàü ÿïïÿéè, áàü ÿïïÿéè.
Äàø ãàéàéà ðàñò ýÿëèô.
Äàü èòè ýÿëèô áàü èòèíÿ höðöéöð.
Äàø ãîéìóéûô äàø öñòÿ,
Âóðóøóð áîçáàø öñòÿ.
Äàü ñåëèííÿí ÷àé îëìàç.
Äàüäà ãóðóòäàí, àðàíäà òóòäàí îëàð.
Äàüàðúûõäà óííàðû,
Êèì òàíûìûð áóííàðû?
Äàø éåðèíäÿ àüûðäû.
Äåäè-ãîäó åâ éûõàð, ãîéìà-ãîéìà ÷àíàõ òþêÿð.
Äåéèð: à éîëäàí êå÷ÿí èò,
Ýÿë øàëâàðûìû äàüûò.
Äàüäàí àüûð êèøèäè.
Äÿâÿ èíèëäÿìÿêäÿí, éöêö èíèëäèéèð.
Äàüûí äÿðäè äàü áîéäà îëàð.
Äàç ãûçûí äàçû,
Áèçè ãûðûôäû íàçû.
Äàç-äàçíàí éàòäû, äàç äà íàç àòäû.
Äÿâÿ hà äþéöëÿì êè, éåääè éåðèìíÿí áîüàçäàíàì.
Äÿâÿ øîðäàí ãàéûäûô.
Äÿâÿäÿí áþéöê ôèë âàð.
Äÿâÿéÿ áàõ, ñó ãàâû ýÿòè.
Äàéûí âàð, äàhà íÿ âàð?
484
485
Äÿäÿì äþéìöéÿæÿê, ãàðäàøûì ñþéìöéÿæÿê.
Äÿìèðè äþéäöêúÿ óçàíàð.
Äÿäÿì þëöô: éà âÿëâÿëÿäÿí, éà çÿëÿçÿëÿäÿí.
Äÿìèðè èñòè-èñòè äþéÿëëÿð.
Äÿäÿìè þëäöðäöìýö ýîðóíà àíä è÷ÿì.
Äÿìèðè ïàñ éåéÿð, èíñàíû êèí.
Äÿéèðìàííàí ýÿëèðäèì, óíóìó ñó àïàðäû.
Äÿìèð÷è þçöíö þéäö, äÿìèðè ñîéóõ äþéäö.
Äÿéèðìàíûì hÿð úöð äÿí öéöäöð.
Äÿíèíè þçöí öéöò.
Äÿëè ãîðõàõ îëàð.
Äþëäÿ ÷ûõàí, èëäÿ ÷ûõìàç.
Äÿëè äÿëèéÿ ðàñò ýÿëìÿñÿ, ÷îìàüûíû ÷ÿêìÿç.
Äÿðèí ãóéóíóí ñóéóíó áóëàíäûðìàõ îëìàç.
Äÿëè àäàì ïàõûë àäàìíàí éàõøûäû.
Äÿñòÿäÿí àéðû äöøÿí ãóøóí ñÿñè hàâàäàí éîõ, òàâàäàí ýÿëÿð.
Äÿëè äÿëèéÿ ãîøóëàð, äÿéÿíÿê ýþéäÿí éàüàð.
Äèâàíà ÷ÿêÿí ãàðûøãà ôèëäÿí ýöæäöäö.
Äÿëè äÿëèíè ýþðìÿñÿ, þçöíÿ éûüûøìàç.
Äèâàð ãóëàõëû îëàð, äèâàðûí àëòû ãóëàüû âàð.
Äÿëè äÿëèéÿ õîø ýÿëÿð.
Äèêáàøäûõíàí éûõûëàíûí ÿëè ÿëÿ ÷àòìàç.
Äÿëè äîñòäàí àüûëëû äöøìàí éàõøûäû.
Äèë áèð, ãóëàõ èêè.
Äÿëè äþâðàí ñöðÿð, àüûëëû ôöðñÿò ýþçëÿð.
Äèë ïàäøàhûí, ñþç àðâàäûí.
Äÿëèéÿ ãîðóõ-ãàéòàê éîõäó.
Äèë óñòàñû, èø õÿñòÿñè.
Äÿëèéÿ òîé äà áèðäè, âàé äà.
Äèëáèëìÿçèí ãîéíóíà ýèðìÿê ÷ÿòèíäè.
Äÿëèíèí áàøûíäà ïàëûä îëìàçêûí.
Äèëÿíìÿéÿ íÿ âàð, ÷ÿòèíè áèð äÿôÿ ÿë àøìàõäû.
Äÿëèíèí ñþçö, ñÿðõîøóí ýþçö.
Äèëÿí÷è áèð îëñà äîëàíìàüà íÿ âàð?
Äÿì äÿìè ýÿòèðÿð, ãÿì ãÿìè.
Äèëÿí÷èäÿí ïàé óìóð.
Äÿìèð þçöíö þéäö, åøøÿê íàëû äöçÿëòäèëÿð.
Äèëÿí÷èíèí öçö ãàðà îëàð, òîðâàñû äîëó.
Äÿìèð øèøíÿí äàüëûéûð,
Ñàðû éàüíàí éàüëûéûð.
Äèëÿí÷èëèêäÿí ñÿéëèê éàõøûäû, ñÿéëèêäÿí äÿ þëöì.
Äèëÿí÷èíèí éûüäûüûíû èò àïàðàð.
Äÿìèðäè ìèñäè, hÿìûñû áèð úèíñäè.
Äèëè Äèëèúàííàí òîô àøûðûð.
486
487
Äèëèí ñöìöéö éîõäó.
Äþâëÿò ìàëíàí äþé, êàìàëíàíäû.
Äèëèí çÿêàòû õåéèð ñþéëÿìÿêäè.
Äþéÿð, ñþéÿð, ÿðèì éîõ.
Äèðèìèç Ìÿììÿä Áàüûð,
Î äà êû, áèçäÿí ôàüûð.
Äþéëÿòäè äàüäà äà ãÿðèô äþé.
Äþéÿð-ñþéÿð, éåòèìè àüëàìàüà äà ãîéìàç.
Äèøèí âàðêÿí, ìàëûíû éå.
Äèøñèç àüûçûí äàìàüû éàðà áàüëàð.
Äîâøàí íÿ ãÿäÿð éàòñà, î ãÿäÿð ÷îõ ãà÷àð.
Äîâøàíû ãîâà-ãîâà àéûíûí öñòöíÿ ÷ûõàðòìà.
Äîããóçóí éåðè ýþéíöéöð.
Äîüìàç àðâàääàí, éóìóðòäóéàí òîéóõ éàõøûäû.
Äîüðó éîëäàí éûõûëàí òåç ãàëäûðàð.
Äîçàíãóðäó ýþçöìÿ ýèðäè.
Äþéìÿ ãàïûìû, äþéÿëëÿð ãàïûíû.
Äþéöëìÿìèø ÷ÿëòèêäÿí äöéö ÷ûõìàç.
Äóâàéíàí Ôàòûéà òóìàí îëìàç.
Äóâóéó îõó, ïàéûíû àë.
Äóç-÷þðÿê, äöç-÷þðÿê.
Äóç-÷þðÿéè óíóòìàçäàð.
Äóë ãàäûíñàí, ãûâðûë éàò.
Äóðäóõ-äóðäóõ, äóðíà âóðäóõ.
Äîëó ÷àíàüû òþêìÿ.
Äîëó úèâäÿíñÿ, äîëó áàø éàõøûäû.
Äîíóç äîíóçäó, àüû íÿäè, ãàðàñû íÿäè?
Äîñò áàøà áàõàð, äöøìÿí àéàüà.
Äîñò äåéÿí îëñóí.
Äîñò åâèí ñèë-ñöïöð, àììà äöøìÿí åâèíÿ ýåòìÿ.
Äîñòíàí éå, è÷, àììà àëâåð åëÿìÿ.
Äîñòóíóí êåôèíè ñîðóø, õàñèééÿòè hÿìèí õàñèééÿòäè.
Äöçÿëäè ÿéñèê ýÿðÿéèìèç, ãàëäû ñàããàë äàðàüûìûç.
Äöçýöí èø äàøû äÿëÿð.
Äöéÿ ýþç åëÿìÿñÿ, áóüà ñû÷ðàìàç.
Äöíéà éèéÿíÿ ãóéðóõäó.
Äöíéà òöêÿíÿð, äöøìÿí òöêÿíìÿç.
Äöíéàäà hÿð èøÿ ãàðøû ñàéûõ îëàíûí áàøû óúà îëàð.
Äöíéàíû íÿ öçäö òóòñàí, î öçäö äÿ ýåäÿæÿê.
Äþâëÿò áàø÷ûñû ñàéûõ îëìàëûäû.
Äöíÿí äöíéà ìÿíèìäè, äåéÿíèí áó ýöí âàéûíà ýÿëäè.
Äöíÿíêè ñÿð÷ÿ áèëäèðêè ãàðàíãóøà úèê-úèê þðýÿäèð.
Äþâëÿò ÿë êèðèäè, éóñàí ýåäÿð, éóìàñàí ýåòìÿç.
Äöíÿíêè ñÿñ, áó ýöíêè äÿðñ.
488
489
Äöøìÿí ãàðûøãà äà îëñà, îíó ôèë ñàé.
Åë ö÷öí àüëûéàí èêè ýþçöííÿí îëàð.
Äöøìÿí äöøìÿíèí hàëûíà éàíìàç.
Åëÿ àüûç ÿéÿíèí àüçû ÿéèëÿð.
Äöøìÿí ÿòÿê àëòûííàí ÷ûõàð.
Åëÿ áèë öñòöííÿí ãûø þòìöéöô.
Äöøìÿíè éóìøàõëûõíàí äîñò åäÿëëÿð.
Åëäÿí àðàëû úàíûì, ãÿëáè éàðàëû úàíûì.
Äöøìàíûì äÿ ÷ÿòèííèéÿ äöøìÿñèí.
Åëäÿí öçöëÿí, ÿëäÿí öçöëÿð.
Äöøìàíû êÿíàðäà ýÿçìÿ, äöøìàí åâèí è÷èíäÿäè.
Åëèí ìÿðäè îëñà, äÿðäè îëìàç.
Å
Åë éàüû, àëÿì éàüû, ñÿí äÿ ìàíà áèð éàüû.
Åëèí öçö äþíÿíÿ êèìè éÿhÿðèí äþíñöí.
Åâ åâÿ ñûüìàç, åë åëÿ ñûüàð.
Åëèíè öðêöê àüñàüûííàí éàïûø.
Åëíÿí ýÿëÿí ãàðà ýöí òîé-áàéðàìäû.
Åâèíäÿ éîõ áèð ýåæÿëèê,
Êþíëöííÿí êå÷èð õîæàëûõ.
Åëìèí êþêëÿðè àæû, ìåéâÿñè øèðèíäè.
Åâèíäÿ éîõ óðâàëûõ, êþíëöííÿí êå÷èð äàðüàëûõ.
Åëòè ÿéðèñè, áàëòà ÿéðèñè.
Åâëè åâèíäÿ ýÿðÿê.
Å’òèâàððû èò, ñöðö ñàõëàð,
Å’òèâàðñûç ÷îâàí äÿðè.
Åéëèéè áàøà ãàõìàçäàð.
Åøøÿê àüíûéàð êöëëöêäÿ, íÿèíêè òöííöêäÿ.
Åë àòàí äàø óçàõ äöøÿð.
Åøøÿê àíãûðàð, òàéûíû òàïàð.
Åë àòàíû hàõ äà àòàð.
Åë ÿìÿéèíè éåéÿí ñèíèðÿ áèëìÿç.
Åë èíñàíûí øþhðÿòèäè.
Åøøÿê ïàë÷ûüà áàòàíäà, éèéÿñè îííàí ýöæäö îëàð.
Åøøÿê åøøÿêäè áàòäûüû éåðÿ áèð äÿ ýèðìèð.
Åøøÿéÿ äåäèëÿð: ìÿ’ðèôÿòèíè ýþñòÿð,
Éûõûëûô êöëëöêäÿ àüíàäû.
Åë è÷èíäÿ,
Þë è÷èíäÿ.
Åë ýþçö óçàüû ýþðÿð.
Åøøÿéÿ êöëëöê,
Áöëáöëÿ ýöëëöê.
Åë ìàëûíà êöñÿíìÿ.
Åøøÿéÿ ìèíìÿê áèð àéûô, äöøìÿê èêè.
Åë ñåâÿíè, àëëàh ñåâÿð.
Åøøÿéÿ ìèí, àòà ÷àòûíúà.
490
491
Åøøÿéè éîëäàí ÷ûõàðàí áèð äÿñòÿ îòäó.
ßë âåð, ÿïïÿê éåéÿê.
Åøøÿéè ìèíèð, ïàëàíû òÿ’ðèôëèéèð.
ßë ïÿhëÿâàíû îëìà, äèë ïÿhëèâàíû îë.
Åøøÿéèí äèëèííÿí àòû ñþéöð.
ßëÿ áàòàí òèêàíäû, äÿðèëÿí ÷è÷ÿê óòàíäû.
Åøøÿêëè ãóðäó ãàðøûëûéàð.
ßëÿê÷èíèí ãûë âåðÿíè, çóðíà÷ûíûí çöé òóòàíûñàíìû?
Åøèäèô áàé îëìàäû.
ßëè éàðà, áàøû ýþðà.
Åøèê ãàð, è÷ÿðè äàð.
ßëÿìÿéÿ óíó éîõäó, ïèøèðìÿéÿ õàìûðû.
ß
ßââÿë çÿhìÿò ÷ÿêÿí ñîíðà ðàhàò îëàð.
ßëÿíìÿéÿí áóüäàäàí ÿïïÿê ÷ûõìàç.
ßââÿëèí ýÿëèíúÿê, àõûðûí ýÿëñèí.
ßââÿëúÿ àðõû òóëëàí, ñîíðà áÿðÿêàëëàh äå.
ßçÿë-ÿçÿë ýöííÿðèì,
Áàüäà õÿçÿë ýöííÿðèì
Úàâàíûéäûì áèëìÿäèì,
Ýåòäè ýþçÿë ýöííÿðèì.
ßëèéÿíäÿ äóéàðñàí.
ßëèí ÿëäÿ, ãÿëáèí åëäÿ.
ßëèí íÿ äàëû, íÿ ãàâàüû.
ßëèí óçàíûõëû, ýþçöí hàõäà.
ßëèíÿ áåë âåð, àëòûííàí éåë âåð.
ßçÿëêè áàõäûì, ãûçûëäàí òàõòûì,
Ñîíðàêû áàõäûì, ñóëàðäàí àõäûì.
ßçðàèëÿ íÿ äåéèì, îíó äà áóéóðàí âàð.
ßçðàéûëíÿí ÷èëèíý-àüàø îéíóéóð.
ßçðàéûëíàí ÷èëèíý-àüàø îéíàìà.
ßéíèíÿ øàëâàð òàïìûð, àðâàä ýÿçèð.
ßéðè Ñÿìÿíä; äöç Ñÿìÿíä,
Ñàìàííûõäà ñöç, Ñÿìÿíä.
ßëèíäÿ ãûëûø òóòóô, êþëýÿñèííÿí ãîðõóð.
ßëèíäÿêè äöéöíö äèøèíÿ ñàëìà.
ßëèííÿí òóò, îòóðò òàõòà.
ßëèíè áàøûíà éûü.
ßëèíèí öñòÿ ÿë éîõäó.
ßëèííÿí èø òóòóð, äèøèííÿí ãóø.
ßëèìèí ãóøóäó, ìÿí òàíûéûðàì.
ßðèêëèêäÿ îòóðàõ, àëìàëûõäà äàíûøàõ.
ßêèí÷è îë, êÿñèúè îëìà.
ßëëèäÿ ÿëè âàð, àëòìûøäà áàøû.
ßëëèñèíè õûðìàíäà, ãûðõûíû îðìàíäà ãîéóô.
ßêìÿñÿí, áè÷ìÿçñÿí.
ßìÿë ïÿhëèâàíû éûõàð.
492
493
ßìèéÿ ãàëäû, äÿìèéÿ ãàëäû.
Çÿhÿðäÿí øÿôà ýþçäÿíèëìÿç, ãÿháÿäÿí âÿôà.
ßìÿéèìè éåäèëÿð, þçöìÿ "áÿ" äåäèëÿð.
Çÿhìÿòè ìÿí ÷ÿêèì, ãàéìàüû Ãàñïàð éåñèí.
ßìÿê÷è îë, äèëÿí÷è îëìà.
Çÿhìÿòíÿí éàøà, çèëëÿò ýþðìÿ.
ßð áèð, àëëàh áèð.
Çîüàë äÿðÿíèìèç äÿ âàð, ñÿðâÿò hÿðÿíèìèç äÿ.
ßð ãóðóìñàõ, àðâàä àõìàõ, îëàðìû ãîíøóéà ÷ûõìàõ?
Çîð ãàïûäàí ýèðÿíäÿ øÿðèÿò áàæàäàí ãà÷àð.
ßð òóòàíû åë òóòàð, ÿð àòàíû åë àòàð.
Çîð äîüàíà äöøÿð.
ßðíÿí àðâàäûí òîðïàüû áèð éåðäÿí ýþòöðöëÿð.
Çîð çÿéðÿêäÿí éàü ÷ûõàðàð.
ßððèéè ÿðè äþéÿð,
ßðñèçè òàíðû äþéÿð.
Çîðíàí ÿçèç îëìàõ îëìàç.
Çîð éàðûì øÿðèÿòäè.
ßñÿð Ýÿíúÿ, áèòÿð éîíúà,
ßñÿð Òèôëèñ, åäÿð ìöôëèñ.
Çóðíà÷û çóðíà÷û îëñà, ýÿëèíè îéíàäàð.
ßñèë äîñòó ãûëûø äà àéûðàììàç.
Çóðíà÷û êèìè ÿçÿëúÿí hàããûíû äàíûøìà.
ßò éåäèí, ñó èøäèí, ýÿòèðäèí,
Áàë éåäèí, ñó èøäèí, èòèðäèí.
È
Èéäÿ âàðñà, òàüàëàõ äà âàð.
ßò éåéÿí ãóøóí äèìäèéè ÿéðè îëàð.
Èéèäèí ñàüû-ñîëó îëìàç.
ßòÿéèíè êàë áóéíóçóíà êå÷èðìÿ.
Èéíÿ îëñà, ñàï îëñà äÿðçèëèéÿ íÿ âàðìûø?
ßòèí ÷èéè ÿò ýÿòèðÿð,
Õàìûðûí ÷èéè äÿðä ýÿòèðÿð.
Èéíÿ hàðà, ñàíøäû îðà.
Èêè àðâàääû êèøèíèí õþðÿéè äóçäó îëàð.
ßæÿë, âåðìÿ ìÿæÿë.
Èêè àðâàääûíûí ãóëàüû äèíúÿëìÿç, åøøÿê ìèíÿíèí ãûë÷àñû.
Ç
Çàìàíàí çûíãûëäàñûí.
Èêè ãàíúûõ áèð ãàâäà éàë éåìÿç.
Çàðàôàò éîðüàí àëòäà îëàð.
Èêè åéñàííàí îëàííàíñàí.
Çàðàôàò ìÿhÿááÿòèí ãàé÷û÷ûñûäû, êÿñèô àðàäàí ÷ûõàðàð.
Çàðàôàòà çàðàôàòíàí úàâàô âåðÿëëÿð.
Èêè éàíà áàõàí ÷àø îëàð.
Èêè ñó áèð õþðÿéèí éåðèíäÿäè.
Çÿíýèáàñàð øöëÿíè hà äþé.
Èêè ïàäøàh áèð òàõòäà îòóðìàç.
494
495
Èýèä, èýèäÿ õîð áàõìàç.
Èò àðûõëûüûíû ãóðäà áèëäèðìÿç.
Èýèä ñîé èëÿ,
Ýþçÿë õîé èëÿ.
Èò áàüûðñàüû òÿêèí íÿ ãÿäÿð óçóíäó.
Èýèäèí ãûëûíúû, ìöÿëëèìèí ãÿëÿìè.
Èêèúÿ äèøèí äþðä îëñóí,
Òÿêíÿìèçÿ ãóðä îëñóí.
Èò áîø éåðÿ höðìÿç.
Èò hàðàâà ýþëýÿñèíäÿ éàòûð, åëÿ áèëèð þç êþëýÿñèäè.
Èò ãóäóðàíäà ñàhèáèíè òóòàð.
Èëàíà éàõøû äåéÿí, úÿëëàäà ôàüûð äåéÿð.
Èò äÿðèñè êèìè èéëÿíìÿ.
Èëàí èëàííûüûííàí òîðïàüû éàëàð.
Èò åâèííÿí ãóðóò óìóð.
Èëàíûí þëöìö ýÿëÿíäÿ ÷ûõàð éîë öñòöíäÿ éàòàð.
Èò éåäèéèíè ãóñàð.
Èìàí ÿçèç, ïóë èìàííàí äà ÿçèç.
Èò ÿë ÷ÿêäè, ìîòàë ÿë ÷ÿêìÿäè.
Èñìàðûøíàí hàæ ãàâûë îëìàç.
Èò ÿïïÿéÿ, óøàõ þïïÿéÿ.
Èíÿê ñàüàí èíÿê ñàüàíû àëëàäàììàç.
Èò éèéÿíè èò òöêöííÿí ñàüàëäàëëàð.
Èíäèêè äþâðäÿ ÷þðÿê àòäû îëóô, áèç ïèéàäà.
Èò ýÿòè, èò àïàð.
Èíÿéèí ñöäöíö ÿìèð, áóçîéà àðûõ äåéèð.
Èò êèìè èé áèëèð.
Èíñàí ýöæíÿí ÿéèëìÿç, ïîëàä ýöæíÿí ÿéèëÿð.
Èò îëñàí éèéÿíè òàíûìàçñàí.
Èíñàíûí ãóäóðìóøó, èòèí ãóäóðìóøóííàí áåòÿðäè.
Èò îòóí öñòÿ éàòûð; íÿ þçö éåéèð, íÿ äÿ éåéÿíÿ âåðèð.
Èìàì ö÷öí äÿ àüëà, éåçèä ö÷öí äÿ.
Èòäÿí îëàí êö÷öê îëàð.
Èðÿëè ýåäÿíäÿ áóðíóìà, ýåðè ãàéûäàíäà äàâàíûìà.
Èò êþ÷ÿ ãîøóëàí êèìè êþ÷ÿ ãîøóëìà.
Èðçèííÿí, èðÿíýèííÿí çÿhðèìàð éàüûð.
Èòè ýþðÿíäÿ áÿé êèìè êå÷,
Áÿéè ýþðÿíäÿ èò êèìè.
Èï óçóí, äèë ýþäÿê.
Èñòè ãÿâèð ñîéóõ éàñòûõäàí éàõøûäû.
Èñòèéÿíèí áèð öçö ãàðà, âåðìèéÿíèí èêè öçö.
Èò àçûéäû, áèðè äÿ ýÿìèéíÿí êåøäè.
496
Èòè þëäöðÿíÿ ñöðöäÿëëÿð.
Èòè höðñöí, òöñòöñö ÷ûõñûí.
Èòèê èòèéè òàïàð.
497
Èòèí àæû çèâèë éåéÿð.
Éàâàø åøøÿéè úöò-úöò ìèíÿëëÿð.
Èòèí ãóëàüûíû êö÷öê èêÿí êÿñÿëëÿð.
Éàâàø ýåäÿí éîðóëìàç.
Èòèí äèøèíÿ èò äàéàíàð.
Éàü éàüà ãàðûøàð, éàðìà éàâàí ãàëàð.
Èòèí ïàéûíû àòà âåðìÿçäÿð.
Éàü ìÿíèìäè, ÿðèòìÿðÿì êÿðÿ éåéèðÿì.
Èòèí ïàéûíû éåë ýÿòèðÿð.
Éàüëû ÷þðÿéèí éîõäó, éàüëû äèëèíÿ íÿ îëóô?
Èòèí ñóéà äöøÿíè öçÿí êèìè.
Éàüûø äàìúû-äàìúû áóëóääàí òþðöéÿð.
Èòíÿí çöëìÿòÿ, ãóðäíàí ãûéàìàòà.
Éàüûø éàüàð, ýöë áèòÿð.
Èò îòó, áàüà éàðïàüû.
Éàäû éàüû äîüðàñûí.
Èòñèç êÿíääÿ àüàøñûç ýÿçÿëëÿð.
Éàääàí ãàðäàø îëìàç.
Èø èøäÿí þòÿííÿí ñîíðà òóìàíûíûí áàüûíû hà áÿðê áàüëà.
Éàç âàð, ãûø âàð, íÿ òÿëÿñèê èø âàð?
Èø èíñàíû òÿìèçäèéÿ ÷ûõàðäàð.
Éàç èíÿêñèçèí, ãûø èíÿêëèíèí hàëûíà.
Èø êè, ãàëäû ñÿâèðÿ,
Òóò éþíöíö ãÿâèðÿ.
Éàçäà ÿêèí÷è, ãûøäà äèëÿí÷è úàíûì.
Éàçû éàòäû, ãûø ÷àòäû.
Èø êè, ãàëäû àðâàäà,
Þëÿí ýöíö ñàë éàäà.
Éàçûõ àøûõ íåéëÿñèí; òîé òîé äåéèë.
Èø îíó ýþðÿííÿí ãîðõàð.
Éàëâàðàíà éàëâàð.
Èøäÿìÿñÿí, éåìÿçñÿí.
Éàéäà áàøû ãàéíàìûéàíûí, ãûøäà àøû ãàéíàìàç.
Èøè äöøÿíäÿ àíûð, àøû áèøÿíäÿ äàíûð.
Éàéäà éàòàí ãûøäà äèëÿí÷èëèê åëèéÿð.
Èøè hàæàòíàí ýþðÿëëÿð, hþæÿòíÿí éîõ.
Éàëàìàõíàí äîéìàõ îëìàç.
Èøèìèç äöøäö ãàçà, ãàç äà þçöíö ãîéäó íàçà.
Éàëàí äèëäÿí ëàë äèë éàõøûäû.
Èøèí äöøäö õàëûéà, äåéíÿí äöøäö áàëûéà.
Èøäÿ ìÿíèì ö÷öí, þéðÿí þçöí ö÷öí.
Éàëàí÷û äÿéèðìàííàí áàøû óííó äÿ ýÿëñÿ, håø êÿñ îíà èíàíìàç.
É
Éàâà àò ñàõëàéàíûí áèð òÿêíÿ ÿïïÿéè ýÿðÿê.
498
Éàëàí÷û èòäÿí ìóðäàðäû.
Éàíëûø äà áèð íàõûøäû.
499
Éàí ìÿíèì ö÷öí,
éàíûì ñÿíèí ö÷öí.
Éàõøû ãàðäàøûí àõûðû àéðûëûõäû.
Éàõøû ãîíøóäàí àäàìà çèéàí ýÿëìÿç.
Éàíàí äà ìÿí, éàìàí äà ìÿí.
Éàìàí äèðèëèêäÿí þëöì éàõøûäû.
Éàìàí éåéÿíèí îëñóí, éàìàí äåéÿíèí îëìàñûí.
Éàõøû ãîíøóéà éöéöðöíúÿê, éàìàí áóæàüûíà éöéöð.
Éàõøû êå÷è îòàðàíñàíñà, áèðè äÿ þçöíöí îëñóí.
Éàð éàðíàí ãàøãàëàøäû, îíóí ëÿççÿòè ãàøäû.
Éàõøû îòàüûì îëóíúàõ,
éàõøû éàðûì îëñóí.
Éàðà ãóðòàðàæàõ îëñà òÿâèâ ãÿíøÿð ýÿëÿð.
Éàõøûëûüà éàìàííûõ, êîð åøøÿéÿ ñàìàííûõ.
Éàðàëû áàðìàüà éàü ñöðò.
Éàõøûíû ãûðàõäà ýÿç, ïèñ áþéðöíäÿäè.
Éàðàñà êèìè èøûõäàí ãàøìà.
Éàõøûëûõ äà, éàìàííûõ äà éàääàí ÷ûõìàç.
Éàò éàòäûüûí éåðäÿ, êàðâàí âóðìàüûí þçöíÿ ãàëñûí.
Éàõøûíûí èñòÿð þçöíö ýþð, èñòÿð èøèíè.
Éàòàüàí ýÿëèíèí àäû éåääè êÿíäÿ ñÿñ ñàëàð.
Éàøûíà éîõ, áàøûíà áàõ.
Éàòàí äàøûí àëòûíà ñó ýÿëìÿç.
Éåéÿð äîéìàç, éàòàð äóðìàç.
Éàòàí ïèøèéèí öñòöííÿí ñè÷àí êå÷ÿð.
Éåéèí àò þçöíÿ ãàì÷û âóðäóðìàç.
Éàòàí öéöäÿð, éåòÿí öéöòìÿç.
Éåéÿí äÿ þçö, äåéÿí äÿ þçö.
Éàòàíäà þçýÿéíÿí éàòûð,
×èìÿíäÿ ìÿííÿí ÷èìèð.
Éåéèí éåðèéèðÿì "äÿëè" äåéèëëÿð,
Àñäà éåðèéèðÿì "þëö" äåéèëÿð.
Éàòàíûí ïàéûíû éåéÿëëÿð.
Éåë ìÿðÿéÿ äåéèð: àüçûíû à÷, ñÿíÿ ñàìàí ýÿòèìèøÿì.
Éàõ ÿëèìÿ, ÷ÿê öçöíÿ.
Éåìÿéÿ êþìÿê åòìÿê èñòèéÿí, èøäÿìÿéÿ äÿ êþìÿê åòìÿëèäè.
Éàõàìíàí àñûëìà, öçöìíÿí éàïûøìà.
Éåìÿê àäàìû èêè åëÿìÿç, éåêÿ åëèéÿð.
Éàõûí éåðÿ áèð êÿëìÿ ñþç, óçàõ éåðÿ áèð áàðìàõ êàüûç.
Éàõûíà ÿðèíÿð, óçàüà éöéöðÿð.
Éåìÿêäÿ ãî÷àõ, êþìÿêäÿ íà÷àõ.
Éåìÿêäÿíñÿ, óìóääó îëìàõ éàõøûäû.
Éàõøû àò ãàâàüû ýþçäöéÿð, éàõøû èò äàëû.
Éåìÿêíÿí äîñò îëàí èëëÿðíÿí äöøìàí îëàð.
Éàõøû àò èýèäèí éîëäàøûäû.
Éåìÿìèø ýÿéèðìÿ.
500
501
Éåðèéèô îòóðìàõ, ãà÷ûô éûõûëìàõäàí éàõøûäû.
Éîõñóëëóõ àäàìû äîñòóí äà, äöøìàíûí äà ãàïûñûíà àïàðàð.
Éåðèìèéÿí àéàüà äàø äÿéìÿç.
Éîõóí öçö ãàðàäû.
Éåðèíè áèëìèéÿí éåðñèç ãàëàð.
Éóìàõíàí ñó ãóðòàðìàç, ãàðà äà àü îëìàç.
Éåðèøèíÿ hàðàì ãàò.
Éóìðóõ ÷ÿêÿíÿ ÷îìàõ ÷ÿêÿëëÿð.
Éåðñèç ìöëàéèìëèê äÿhøÿò éàðàäàð.
Éóõó éàëàí îëìàç, éàíëûø îëàð.
Éåòèì áþéöéÿð, ßçðàèëèí ïèñäèéè þçöíÿ ãàëàð.
Éöç ãûçûëûí îëóíúàõ, éöç äîñòóí îëñóí.
Éåòèì þç ÷þðÿéèíè þç ÿëèííÿí êÿñÿð.
Éöç èø÷èäÿí áèð áàø÷û.
Éåòèìÿ àé äà ãàðàííûõ, ýöí äÿ.
Éöç ýöí ãûðäà, áèð ýöí ãóðäà.
Éåòèìÿ óìóä âåðÿí ÷îõ îëàð, ÷þðÿê âåðÿí àç.
Éöç ýöííÿí ñîíðà hàé âåðÿí ãîíøóíóí, áàøûíà äþíöì.
Éåòèøìèø àëìà áóäàõäà äóðìàç.
Éöç þéëö Ãàðàãîéóííóéà äà áèð àé îðóø, îòóç þéëö Àéðûìà äà.
Éåòêèí àðìóäà äàø àòàëëàð.
Éöç ïåéüÿìáÿðÿ éàëâàðàíàòàí, áèð àëëàhà éàëâàð.
Éèéÿñèç þéÿ èò ýèðÿð.
Éöç ôèêèð áèð áîðúó þäÿìÿç.
Éûüûô éåìèéÿííÿí, áèëèô äåìèéÿí hàâàéû çÿhìÿò ÷ÿêÿð.
Éöçÿ äþçÿí, éöç áèðÿ äÿ äþçÿð.
Éûõûëàíà áàëòàëû äà âóðàð, áàëòàñûç äà.
Éöéðÿí àò þçöíÿ ãàì÷û âóðäóðìàç.
Éûõûëàíà ýöëìÿçäÿð.
Éöê äàøûéàí åøøÿê àäàì þëäöðÿí øèðäÿí éàõøûäû.
Éûõìàñàí, íàëëûéà áèëìÿçñÿí.
Éöêöí àëòäà ýèðìÿ, ýèðÿíäÿ àüûðäû äåìÿ.
Éîâøàí áÿñäÿìÿêíÿí ÷ÿìÿíçàð îëìàç.
Éöêöíö óëàüà òàôøûðûð, óëàüû ìÿíÿ.
Éîëäàøûìà áèð àüàø äÿéäè, åëÿ áèëäèì ñàìàí ÷óâàëûíà äÿéäè.
Éöíýöë ñàããàë îëìà.
Éîëäàí ãàë, éîëäàøäàí ãàëìà.
Éîëíàí ýåäÿí éîðóëìàç.
Ê
Êàðâàííàí àçàíû êîðàìàë âóðàð.
Éîëóí àëòûíà, öñòöíÿ êåøìÿ.
Êàñûô âàððûéà ÷àòàììàç, ÿìÿ âàððû êàñûâà ÷àòàð.
Éîðüàíûííàí àéàüûí äà ÷ûõàð, áàøûí äà.
Êàñûô äåéÿð: ìöáàðÿê, äþéëÿòäè äåéÿð: hàðäàí àëìûñàí?
502
503
Êàñûô èòèíè éàëëû ñàõëàð.
Êå÷èíèí þëöìö ïàëûääàí îëñóí.
Êàñûô êþ÷ÿíäÿ âàððàíàð.
Êå÷èñèíè èòèðèô, äàíà ýÿçèð.
Êàñûô ÷ûõàúàüûíû áèëñÿ, ýåéäèéè àòëàñ îëàð.
Êåøèø hÿìèøÿ êÿòÿ éåìÿç.
Êàñûô úîìÿðä îëàð.
Êèìèñè àhûëëûõäà, êèìèñè úàhûëëûõäà.
Êàñûâûí áèð àòû âàð, î äà àéüûð.
Êÿíäÿ ÷àããàë äàäàíûô, òîéóüà õÿâÿð âåðèí.
Êàñûâûí ìàëûíû àëäûí, úàíûíû àëäûí, áèðäè.
Êÿíä÷èéíÿí ãîhóì îëàíûí äàðâàçàñû ýåí ýÿðÿê.
Êàñûâûí úàäûíû àëìûø, úàíûíû àëìûø.
Êÿñèê áàø ñþéëÿìÿç.
Êàñûôëàäûí éåðÿ éàïûø.
Êÿñìÿñÿí, ãàíàìàç.
Êàòäà îëìà, áàøûí àüðûìàñûí.
Êèì àéðàíûíà òóðø äåéÿð?
Êå÷è äöøöô ãîâóíà,
Úÿðìÿ îëóô ãîéóíà.
Êèìíÿí éåéÿð, îííàí äåéÿð.
Êèðÿñèç êèëèì àüçû äà òóòìóð.
Êå÷è þëäö, ãîòóðó êÿñèëäè.
Êèìè éàõà úûðûð, êèìè éóõà.
Êå÷è àõóðäà éàòàð.
Êå÷è êå÷èäèêèí, éàòäûüû éåðè äûðíàõëàð.
Êå÷è ìàíà, áåç ñàíà.
Êèøèëèéèíè ñûíà, ñîíðà àðâàä àë.
Êîéõàíû ýþð, êÿíäè éûõ.
Êå÷ÿë áàõàð ýöçýöéÿ, àäûí ãîéàð þçýöéÿ.
Êîë äèâèíäÿ åâèì îëñóí,
È÷èíäÿ ÿðèì îëñóí.
Êå÷ÿë áàøäà äÿëëÿêëèê åëÿìÿ.
Êîð àòû ìèíèô êþíäÿëÿí ÷àïàð.
Êå÷ÿë éàü òàôñà, áàøûíà éàõàð.
Êîð àòûí äà êîð íàëâÿíäè îëàð.
Êå÷ÿë ñóéà ýåòìÿç.
Êîð êèìäè? – Íÿâÿëÿò.
Êå÷ÿëèí äÿðäè, áàøû, áèð ãàçàí àéðàí àøû.
Êå÷èíèí äÿðèñè õÿñòÿíèí,
Ãÿçèëè Ýöëäÿñòÿíèí.
Êîð êîðà ëàü åëÿìÿñÿ, áàüðû éàðûëàð.
Êîð íàäöðöñò îëàð, êå÷ÿë ÿìÿëâàç.
Êå÷èíèí þëöìö ýÿëÿíäÿ ÷îâàíûí ÷îìàüûíà ñöðòöíÿð.
504
Êîðà hÿð éåð ãàðàííûõäû.
Êîðó êîðà hàéàí ãîéìàçäàð.
505
Êîñà äÿëëÿéèí äöøìàíûäû.
Êîñóéó ýöí ÷ûõìàìûø àëëàòìàñàí, ñîíðà àëäàäàììàçñàí.
Êîòàí íÿ áèëèð, ãàéûø íÿ ÷ÿêèð?
Êþéíÿéèí äàððûüû áåçèí ãûòäûüûííàíäû.
Êþíëö áàëûõ ÿòè èñòèéÿí ñóäà ýÿðÿê.
Êþíöë òóòàí êå÷ÿëäÿ àéûâ îëìàç.
Êþñþé éàíà-éàíà ýþäÿëÿð.
Ý
Ýåäèðäèì ìîðóüà, äöøäöì ãîðóüà.
Ýåæÿíèí èøè ÿëÿ òöøìÿç.
Ýåéèíÿðñÿí àäûí îëàð,
Éåéÿðñÿí äàäûí îëàð,
Éåìÿçñÿí éàäûí îëàð.
Ýåíèø åâ êþíöëà÷àí îëàð.
Ýåæÿ áèð, îüðó áèð.
Êþòöê öñòÿ ïó÷óð äîüðàíû.
Ýÿäÿ ãûçûííàí ýÿëèí îëìàç,
Äàíàëû èíÿêäÿí ñàüûí.
Êþhëÿíè ìÿðäÿ òàôøûð.
Ýÿäÿäÿí áÿé îëìàç.
Êþhíÿ äîñò éÿhÿððè àòà áÿíçÿð.
Ýÿçäè Èðàíû, Òóðàíû, úÿííÿò òàôäû áóðàíû.
Êþhíÿ êèëèì èñòèëèê âåðìÿç.
Ýÿçÿí àéàüà ÷èðê äÿéÿð.
Êþ÷ êþìÿê èñòèéèð.
Ýÿçÿðñÿí õûðäà-õûðäà, áèð ýöí óüðàðñàí ãóðäà.
Êþ÷äÿí àçàí ãàðûéà áó äà àçäû.
Ýÿëäè hàéûì, ýåòäè ïàéûì.
Êþéøÿíäÿ åëÿ äàíûø êû, õûðìàíäà òîç ãîôìàñûí.
Ýÿëèí àéàüà äóðäó, áàøäû áàøûíû ñàõëàñûí.
Êþ÷öðÿì äåìÿ éóðäóí, åøèäÿð.
Ýÿëèí àòäàíäû, ýþðÿê êèìèí ãàïûñûíà òöøÿæÿê.
Ýöí ãàðàñû ýåäÿð, ñþç éàðàñû ýåòìÿç.
Ýÿëèí äåéÿð, ãàéíàíà ñþéÿð.
Êöëäÿí òÿïÿ îëìàç.
Ýÿëèí ýåòäèê, öí ýÿòèðäèê,
Óìó-êöñöëö ýöí ýÿòèðäèê.
Êöëÿéè òóòìàõ îëìàç.
Ýÿëèí ñûíäûðàí ãàâûí ñÿñè ÷ûõìàç.
Êöëÿê ãàéàäàí íÿ àïàðàð.
Êöëö éåéèô, êöëëöéö òàôäàëàð.
Êöëö êöëôÿäÿí ýþòö, áèð îâóú äà àðòûõ ýþòö.
Êöðä ãûçûííàí áåëÿ îüóë.
Ýÿëèíÿ ÷þì÷öéö éàëàìà äåéèð,
Þçö ãàéìàüû éåéèð.
Ýÿíúÿäÿí êèøìèø ýÿëèð, ÿïïÿéè ïèøìèø ýÿëèð.
Ýÿíÿ óäàí ñûíàõëû îëàð.
506
507
Ýîðó ýþçöìíÿí ýþðäöì.
Ýöæñöçö àëëàh âóðóô ñÿí íÿéèíè âóðóðñàí?
Ýåæÿ îòàüà, ýöíäöç éàòàüà.
Ýåíÿøèêëè äîí ýåí îëàð.
Ýþç êö âàð, ýþðìÿê ö÷öíäö.
Ë
Ëÿçýè íÿäè, ýöçýö íÿäè?
Ýþäÿê àäàìûí êþíëöííÿí ýöíäÿ õîæàëûõ êå÷ÿð.
Ýþç íÿ èñòÿð èêè ýþç, áèðè ÿéðè, áèðè äöç.
Ýþç öðÿéèí åë÷èñèäè.
Ýþçÿëèí äÿðäèíÿ àç èíàíàí îëàð.
Ýþçÿë ýþçÿë äþéöë, ýþç òóòàí ýþçÿëäè.
Ëÿçýè ôàüûð äþéöë, éåðè äàðûñãàëäû.
Ëÿçýèéÿ äåäèëÿð ãóëàüûíû ýþñòÿð, äåäè: óòàíûðàì.
Ëîâüà íÿ ãÿäÿð áàüûðäû, ñÿñè åëÿ ÷àòìàäû.
Ëîòó àðâàäûí áèæ áàëàñû,
Äÿëè àðâàäûí ýèæ áàëàñû.
Ì
Ìàççàðàòû ýÿçìÿêíÿí hà äþé, ûðàñä îëìàõíàíäû.
Ýþçÿëèí öçöíäÿ áóüäà ïèòìèð.
Ýþçö ÿëäÿí éûüûëìûð.
Ýþçö ýþðäöéöííÿí ýþç êèðÿñè èñòèéèð.
Ýþçöí ýþðöð, àüëûí êÿñìèð.
Ýþçöìö ñÿíÿ âåðäèì êè, äöíéàéà áàõàñàí, âåðìÿäèì êè, éàøûíû
ñûõàñàí.
Ìàéà áóääó àðâàä àë, íÿð áóääó îüóë äîüñóí.
Ìàéàí ÷ûõäûñà, ãàçàíúûíà áÿíä îëìà.
Ìàéàñûíäà ñàìàí îëìóéàí ïàë÷ûõ òóôàðäà äóðóø ýÿòèðÿììÿç.
Ìàë ãàëûôäû äÿëèéÿ, äÿëè áèëìèð íåéëèéÿ?
Ýþéäÿí éàüàíû éåð ýþòöðÿð.
Ìàë òèúàðÿòñèç, åëì ìöáàhèñÿñèç, hþêìäàð ñèéàñÿòñèç ÿáÿäè éàøàìàç.
Ýþðäöéöíö ãîéóô, ýþðìÿäèéèíÿ ýåòìÿ.
Ìàëû áàøûííàí, èíñàíû äèëèííÿí áàüëûéàëëàð.
Ýþð-ýþòöð äöíéàñûäû.
Ìàëûí äà âàð, äèëèí äÿ âàð.
Ýþðÿí äåéèð: îðóú òóòóðñàí?
Ìàëû éà áàâàñû þëìöøäÿí, éà äà êåôè ýÿëìèøäÿí àë.
Ìàëûíû äèøèí âàðêÿí éå.
Ýþðÿí ýþçÿ êöë òþêìÿ.
Ýöë àüàúûííàí îäóí îëìàç.
Ìàëëûéà áÿëè, ìàëñûçà äÿëè.
Ýöëäÿí ìîòàë òÿïèëìÿç.
Ìàëûí ìàðàë îëñóí, ÷þëëÿðÿ äöøñöí.
Ýöëöíúÿ ýöëÿëëÿð.
Ìàëàüàíà ìÿññÿô ãîðóìà.
Ýöíäöçëÿð ãàðüà ãîâëóéóð, ýåæÿëÿð ÷àðûõ éàìûéûð.
Ìàíà Áþéöê éàëäàí èëõû hà òþêìöðñÿí?
508
509
Ìàíãàë ìàøàñûç îëìàç.
Ìÿ áàõ íÿ ýöíäÿéÿì, éàðà áàõ íÿ ñàëëàíûð.
Ìàðàëà áóéíóçó ãÿíèì.
Ìÿ äÿéìèéÿí ãóðä ìèí èë éàøàñûí.
Ìàðàëûí ÿòè äÿ, äÿðèñè äÿ,
Áàëûüûí áàøû äà, ýåðèñè äÿ.
Ìÿíè àïàðàí ÷àéà Êöð äÿ äåéÿðÿì, Àðàç äà.
Ìàðò hàâàñû, ÿðíÿí-àðâàä äàâàñû.
Ìàðòäà ìÿðÿê,
Éàðû ýþðÿê...
Ìÿíè åøøÿéèíèí òÿðêèíÿ àëìûéàíû, ìÿí íèéÿ àòûìûí òÿðêèíÿ àëûì?
Ìÿíèìêè ìàíà ÷àòñûí.
Ìÿííÿí ñÿíÿ þéöò,
Äÿíèíè þçöí öéöò.
Ìàøà âàðêÿí ÿëèíè éàíäûðìà.
Ìÿðä äàéàíàð, íàìÿðä ãà÷àð.
Ìåøÿíè àçàí äàøûéàí ãóðòàðàð.
Ìåøèéÿ áàëòàñûç ýèðÿí, ýîðà èìàíñûç ýåäÿð.
Ìåøÿäÿ ãàâàõäà, ÷àéäà äàëäà ýåò.
Ìÿ ãóøóäó äîéäóì äåìÿç.
Ìÿðä êèøè ÷þðÿéèíè äàøäàí ÷ûõàðäàð.
Ìÿðä ìåéäàíäà ìÿ’ëóì îëàð.
Ìÿðä îäó êó, èøèí òóòà ìÿðä èëÿ.
Ìÿðäè ãîâà-ãîâà íàìÿðä åäÿëëÿð.
Ìÿ’äÿí äàøñûç îëìàç.
Ìÿëèéÿí ãîéóííàí âóðàüàí ãî÷ éàõøûäû.
Ìÿìÿ ìÿìÿäè áèð-áèðèíÿ òîõóíóð.
Ìÿììÿäÿëè hîïïàíñûí, ìÿí äÿ hîïïàíûì.
Ìÿí äåéèðÿì: – åâëÿíìÿìèøÿì,
Ñÿí äåéèðñÿí: íå÷ÿ îüëóí âàð?
Ìÿðäèìàçàðû àõòàðìàõíàí äþéöë, þçö àõòàðûô òàïûð.
Ìÿðäèí ìÿðääÿí áèð ñÿõàñû àðòûõäû.
Ìÿðäèí ñþçö êÿñÿð, íàìÿðäèí ýþçö.
Ìÿðääèê öçäÿí, ìÿhÿááÿò ýþçäÿí îõóíàð.
Ìÿðÿê äåéèð: è÷èìäÿêèíè àïàðìà, ýÿòèðìèøêÿí âàðñàí.
Ìÿí åëÿ hà äþéëÿì øÿêëèìè ÷ÿêÿí ïèñ ÷ÿêèô.
Ìÿñëÿhÿòíÿí ýåäèëÿí úûüûð, ìÿñëÿhÿòñèç ýåäèëÿí éîëäàí ýåíèøäè.
Ìÿí éàòûì, éàìàí êåøñèí, éàìàí éàòñûí, ìÿí êå÷èì.
Ìÿñëÿhÿòíÿí ýþðöëÿí èøè, ýöæíÿí ýþðìÿê îëìàç.
Ìÿí éûüûðàì ãóðøàüûìà,
Ñÿí òþêöðñÿí àøàüûíà.
Ìÿhÿááÿò þëÿí äåéèë, éöç èë áåëÿ þòöøñÿ.
Ìÿí îüðó îëäóì, àé äàíà ãàëäû.
Ìÿí îíà éîëäàø äåìèøÿì, hÿëÿ äîñò äåìÿìèøÿì.
510
Ìîëëà áÿéÿ ãîøóëäó, õàëõûí þéö éûõûëäû.
Ìîëëà éàçäûüûíû äàíûô, äàç ãûç äàçäûüûíû.
511
Ìîëëà ñàçû èñòÿìÿç, àüàø ïàçû.
Íàúèíñ àüàø äöéöííö îëàð.
Ìîëëóéà ÷àòàí ÷àòñûí.
Íÿ àüûíà áàõûð, íÿ áîçóíà.
Ìîëëàäàí ñîðóøäóëàð: – Àõóíä ÷îõ éåéÿð, ñåéèä?
Ìîëëà äåäè: – Àõóíä äîéóíúà, ñåéèä þëöíúÿ.
Íÿ àðàõäà øÿôà, íÿ äÿ íàìÿðääÿ âÿôà.
Ìîëëàíûí ñàéû àðòäûõúà þëÿí äÿ ÷îõàëûð.
Íÿ äîñòäóüó áèëèíèð, íÿ äöøìàííûüû.
Ìóðäàðû ìóðäàð àïàðàð.
Íÿ ÿðÿáèí öçöí ýþð,
Íÿ øàìûí øÿêÿðèí.
Ìöõÿííÿòíÿí åhñàí éåìÿéÿ äÿ ýåòìÿ.
Íÿ èéè òàïûëñûí, íÿ ïèéè.
Ìöõÿííÿòèí ÿòÿéèíÿ äàðû ñÿðìÿê îëìàç.
Íÿ èøèì èøäè, íÿ ÿëèì áîø.
Í
Íàäàí þçöíö þéÿð, êîð ýþçöíö.
Íÿ èøèíäÿí ãàëàðàì, íÿ èøèíè éàðûäàðàì.
Íàüàðà÷ûéà ñþç éîõäó: âóð äåéèðñÿí âóðóð, äóð äåéèðñÿí äóðóð.
Íàüû àüûë äåéèð, Òàüû íàüûë.
Íÿ éàòûô, íÿ éóõó ýþðñöí?
Íÿ éàòäûì, íÿ âÿéüà ýþðÿì.
Íÿ éóüóðäóì, íÿ éàôäûí, hàçûðúà êþêÿ òàïäûì.
Íàëà, ìûõà âóðóð.
Íàëûíû ýÿçäèðÿ áèëìèð, éöê ýþçäöéöð.
Íàìÿðäèí ýþçö éîõ îëàð, ìÿðäèíêè òîõ.
Íàìÿðäíÿí àø éåìèøÿì, àøà òîâà äåìèøÿì.
Íÿ îòó âàð, íÿ ñóéó.
Íÿ îòóðàíà éåð âåðèð, íÿ äàíûøàíà äèë.
Íÿ öçäöðÿ áèëèð, íÿ þëäöðÿ áèëèð.
Íàìóñó èò äÿ éåìèð.
Íÿñëèíäÿ îëàí, ÿñëèíäÿ îëàð.
Íÿhÿíý äÿðéàäà îëàð.
Íàìóñóíó àòûô, ãîíøóñóíó äà þçöíÿ ãàòûô.
Íÿñèhÿò àæûäû, ìåéâÿñè øèðèí.
Íàìóññóç ãîhóì ãîëòóõ éàðàñûäû, íÿ à÷ûô ýþñòÿðìÿê îëóð, íÿ ãîïàðûô
àòìàõ.
Íÿhëÿò ïîçàíà,
Ðÿhìÿò äöçÿíÿ.
Íàìóññóç éàøàìàõäàíñà, íàìóñíàí þëìÿê éàõøûäû.
Íå÷ÿ êè, ãàçû ãàïûäàäû, äîâøàí ñàìàííûõäà áàëàëûéàæàõ.
Íàõûðà ãàòäûì, äàíàéíàí ýÿëäè.
Íèñéÿ éåéÿí èêè äÿôÿ êåôëÿíÿð.
Íàõàðòàíà áèëÿí îëñàí, áèð áèëÿíÿ ýåíÿø.
Íèúàò âåðÿí, íèúàò ýþðÿð.
512
513
Íþêÿð êèìè ãàçàí, àüà êèìè éå.
Íóhó òàõòäà ýþðöô.
Î
Î äàüà ãàð éàüäû, áó äàüà õàâàðäû.
Î èòè âóðäóì úèíñèäè, áó èòè âóðäóì úèíñèäè, î èò äÿ áó èòèí úèíñèäè.
Îâà ãóðóäó öñòäÿ èêè ãàðüà äàëàøàð.
Îüëóí ÿôÿëè ãîhóìíàí ãûç àëàð.
Îäó ãîéóô, êöëö àéàõëûéûð.
Îäó ñþíäöðöô ãîðóíó ñàõëàìàçäàð.
Îäóí îäóíó éàðàð, àõìàõ þçöíö.
Îçàííàðäà àò îòàðûð,
Ýþé÷ÿäÿ áàëûõ òóòóð.
Îâà ìàëûíà òàìàh ñàëìàçäàð.
Îé÷óéàì îéëàìàðàì,
Îé ýþéñÿð ãîéëàìàðàì.
Îä äöøäöéö éåðè éàíäûðàð.
Îé÷óíóí íàøûëûüû ãóðòàðìàç.
Îüëóì þéëöê, ãûçûì êþéëöê.
Îëàí éåðäÿí óìàëëàð.
Îüëóíó þéÿí äèçèíÿ äþéÿð.
Îí äþéðöø áèð êèëèìÿ ñûüûøàð,
Àíúàã èêè ïàäøàh áèð þëêöéÿ ñûüûøìàç.
Îüðó åëÿ áèëÿð hàìû îüðóäó,
Äîüðó åëÿ áèëÿð hàìû äîüðóäó.
Îí êèøèéÿ áèð éàâà,
Áèð ãàäûíà îí òàâà.
Îüðó ïàïàüûííàí äà ãîðõàð.
Îüðó hÿìèøÿ äîüðóëóõäàí äàíûøàð.
Îüðóäàí îüðóéà hàëàëäû.
Îíà êèøè äåéÿðÿì êè, þëÿíäÿ éàõûíûííàí ÷îõ áîðøäóñó àüëàìàñûí.
Îðòàõ ìàëûí îëóíúà îðòàõ àðâàäûí îëñóí.
Îò êþêö öñòÿ áèòÿð.
Îò ñàõëàìà, ÿò ñàõëà.
Îüðóéà äàüëàð áàø ÿéÿð.
Îüóððóüà ýåäÿíäÿ äàéûí þéöíÿ ýåò êè, äÿéìÿñèííÿð.
Îüóë áþéöòäöì, íÿð áþéöòäöì, éàä ãûçûíà ÿð áþéöòäöì.
Îüóë åë éàðàøûüû,
Ãûç äèë éàðàøûüû.
Îòàõ òèêäèì ãîíàüà,
Ãîíàõñàíìû, êåø ãàüà!
Îæàõ äåéÿð: – Ãàðûí öñòÿ éàíàðàì,
ßìÿ êöëöí öñòÿ éàíìàðàì.
Îüóë èøûõäû, ãûç éàðàøûõ.
Îüóë îäó êó, àòàñûíûí áàøûíà àíä è÷ÿ.
Îòàüà ãîéóô éàíäûðàì,
Ãûðàüà ãîéóô ñþíäöððÿì.
Îüðóéà äàüëàð äà áîðøäóäó.
Îæàõäàí êöë ÿéñèê îëìàç.
514
515
Îæàüûíû ýþç åëÿ, öðÿéèíè äöç åëÿ.
Þ
Þç äàøûìû þç äèâàðûìà ãîéóðàì.
Þé ãàëûô ÿéðèéÿ, hÿì éåéÿ, hÿì ñÿéðèéÿ.
Þé ýþðäöì, þéöìíÿí èðýÿíäèì, þé ýþðäöì, þéöìÿ èìðÿíäèì.
Þç ÿëèìíÿí þç ÷ûðàìû êå÷èðäèì.
Þé òèêèëÿð äàøûéíàí, èø ýþðöëÿð áàøûéíàí.
Þç èòè îëìóéàí þçýÿ èòè áîüóøäóðìàç.
Þéöä éåðèíÿ ñþéöä.
Þç ýþçöíäÿ òèðè ýþðìöð,
Þçýÿ ýþçöíäÿ ãûëû ñå÷èð.
Þéöíäÿ éîõó ýåæÿëèê, êþíëöííÿí êå÷èð õîæàëûõ.
Þç ýöæöíö àíäûðûð, êèì òîõóíñà éàíäûðûð.
Þçýÿ àòûíà ìèíÿí òåç äöøÿð.
Þêöçö ãàëäûðûô àëòûííàí áóçîé èñòèéèð.
Þêöçö þëäöðöô ïû÷àüû óìóçóíäà ñûíäûðìàçäàð.
Þêöçö ïû÷àüûí éàíûíà éîõ, ïû÷àüû þêöçöí éàíûíà àïàðàëëàð.
Þçýÿ àüçûíà áàõàí àæ ãàëàð.
Þçýÿ þçýÿ þëöñöíö hîëàâàðíàí àüëàð.
Þçýÿéÿ äÿðñ âåðèð, þçö òÿðñ ýåäèð.
Þçö ÿéèðèô, þçö äÿ òîõóéóð.
Þçö-þçöíÿ åëèéÿíÿ åë äÿ éûüûëñà åëÿìÿç.
Þçöíÿ äîñò ãàçàí, äöøìàí îæàõ áàøûíäàäû.
Þçöìöçÿ éàüû, äöøìÿí àéàüû.
Þêöçäÿí ïåíäèð òóòóð, èíÿê íÿéèíÿ ëàçûìäû.
Þêöçöíöí éöêöíö éöíýöë åëÿ, àäûíû ãî÷àõ ãîé.
Þëÿí èíÿê ñöääö îëàð.
Þëÿííÿí þëìÿçäÿð.
Þëÿííÿí îë, þëäöðÿííÿí îëìà.
Þëìÿñèí î éàìàí, éåðèíÿ éàõøû ýÿëÿ.
Þëö äÿðäè äÿðä îëìàç, hàðàé äèðèíèí äÿðäè.
Þçöíÿ ðÿâà áèëìÿéÿíè,
Éîëäàøûíà äà áèëìÿ.
Þëöéö þëöéÿ hàéàí ãîéóëëàð.
Þçöíÿ óìàú îâàììûð, áàøãàñûíà ÿðèøòÿ êÿñèð.
Þçöíö àëèì ýþðÿí úàhèëäÿí óçàü îë.
Þçöíö áèð èíÿêëè áèë, ãîíøóíó èêè.
Þçöíö éîðóëìóø áèëÿíäÿ, éîëäàøûíû þëìöø áèë.
Þëöì âàð þëöì êèìè,
Þëöì âàð çöëöì êèìè.
Þëöëÿð åëÿ áèëèð, äèðèëÿð hàëâà éåéèð.
Þëöì ìÿ’ëóìäó, ìÿ’ëóì îëìóéàí âàõòûäû.
Þçöíö þéÿí äèçèíÿ äþéÿð.
Þëöìÿ ÷àðÿ éîõäó.
Þçöíöíêöíö ÷óâàëà ñîõóð, ìÿíèìêèíè áàøûìà ãàõûð.
Þëöíöí áþéöéö-êè÷èéè îëìàç.
516
517
Þëöíöí ÿëè äàø àëòäàäû.
Ïàõûë àäàìíàí âÿôàëû èò éàõøûäû.
Þëöñöííÿí þëöéÿì, äèðèñèííÿí äèðè.
Ïÿéÿñèíäÿ ìàëû ÷îõ, ÷ÿíÿñèíäÿ hàëû éîõ.
Þëöñöíö àüëàìûð, þç ýöíöíö àüëûéûð.
Ïèéàäàíûí ïåøÿñè àòäûéà ýöëìÿêäè.
Þðäÿê áàñäûðäûõ ãàç ÷ûõûô,
Ýöëïÿðè ãàðû ãûç ÷ûõûô.
Ïèðèíÿ òÿïèê àòìà.
Þðêÿíèíèí öñäÿ äàðû ñÿðìÿê îëìàç.
Þðòöëö áàçàð, äîñòäóüó ïîçàð.
Þñêöðÿíèí éàíûíäà àñãûðìàñàí, äåéÿð àüçû éîõäó.
Ï
Ïàäøàhà àðâàäû ãÿíèì.
Ïèñ àë, ÷èðêèí àë, áÿäÿñèë ýþçÿë àëìà.
Ïèñ áèëäèéèíè þçýöéÿ ðÿâà áèëìÿ.
Ïèñ àðàâä àäàìû êèøèëèêäÿí ñàëàð.
Ïèñ ãîíøó àäàìû hàæäàí åëÿð.
Ïèñ ãîhóìíàí éàõøû ãîíøó éàõøûäû.
Ïàäøàh áîøäóõ åëÿñÿ, áàçàðäà îæàõ éàíàð.
Ïèñ ãîhóì áàø ãàõûíúû; àòäûí íÿäè, òóòäóí íÿäè?.
Ïàäøàhûí áåëè ñûíñûí,
Õÿçèíÿéÿ ñè÷àí äöøöô.
Ïèñ èò òàéûíû áîüàð.
Ïàäøàhûí äÿìèðè éîõ, ÿìèðè ýÿðÿê.
Ïàé àïàðàðñàí, ïàé ýÿòèðÿðñÿí.
Ïàé àïàðìàçñàí, õóðúóíóí áîø ãàéûäàð.
Ïàéà äåäèëÿð: hàðà ýåäèðñÿí? Äåäè: ïàé ýÿòèìÿéÿ.
Ïàëûääàí áàäàì, ìîëëàäàí àäàì îëìàç.
Ïàëûääàí äèðÿê, çîüàëäàí êþòÿê.
Ïàðà ÿïïÿê ïöòîé ÿïïÿéèí ñþéêÿéèäè.
Ïèñ éóõóéó éàõøû àäàìà éîçäóð.
Ïèñè ÷ûõàðòìà àéûôäû.
Ïèøèéè åëÿ ãóðäàëà ãàéûäûô öçöíö úûðìàñûí.
Ïèøèéèí ÿëè ÿòÿ éåòèøìèéÿíäÿ àäûíû èéëÿíìèø ãîéàð.
Ïèøèéèí áûüû ñàü îëñóí, î äà ìÿñòàí êèøèäè.
Ïèøèéèí õåéðè îëìàñà, ñè÷àíûí äàëûíúà ýåòìÿç.
Ïèøèí ãóéðóüóííàí îéíóéàí êèìè íÿéíÿí îéíóéóðñàí?
Ïàïàõ àëòäà îüëàí éàòûð.
Ïèøèê êþêÿëÿíäÿ ñè÷àííàð ãàâàüûíäà éàëëû ýåäÿð.
Ïû÷àõ ëàï ñöìöéÿ äàéàíûô.
Ïàñäû òöôÿíý, èíàä àðâàä, òÿíáÿë àò.
Ïû÷àõ÷ûäà ïû÷àõ òàïûëìàç.
Ïàõûë àéàüûíà áàõàð.
Ïîøàäàí ïàøà îëìàç.
518
519
Ïóë ÷îõ, àüûë éîõ.
Ñàüñàüàíûí äÿðäè ãóðóò äÿðäèäè.
Ïóëó àðâàäûí ñîíêó ÿðèíÿ éûüûð.
Ñàëàõàíòà ãàíúûüûí áàëàñû ãóðä áàñà áèëìÿç.
Ïóëóíó âåð, óëàüûíû éöêëÿ.
Ïóëóíà ãàçàí àë, àðòûüûíà äà ÷ûðàõ éàüû.
Ð
Ðÿhìÿò äöçÿíÿ, íÿhëÿò ïîçàíà.
Ðóçè ãèñìÿòíÿí ýÿëÿð.
Ñàëàâàò ãöââÿòÿ áàüëûäû.
Ñàìàí ñÿíèí äåéèë, ñàìàííûõ êû, ñÿíèíäè.
Ñàìàíà ãàòñàí àò éåìÿç,
Êþïÿéÿ ãàòñàí èò.
Ñàíà òàíðû òþðïöñö äÿéìèéèô.
Ñ
Ñàâàäñûç àäàì, ãàíàòñûç ãóøäó.
Ñàâûð ýåííèêäÿ, ãàâûð ñÿðèííèêäÿ.
Ñàããàë óçàíûô, ìîëëàëûõ åòìÿê îëàð.
Ñàããàëûì éîõäó, ñþçöì êåøìèð.
Ñàããàëû hÿëÿ ÿëÿ âåðìÿìèøÿì.
Ñàããàëûíà áàõûô àéàüà äóðäóì, àüëûíà áàõûô äèçèìÿ âóðäóì.
Ñàããàëûìà ñîüàí äîüðàìà.
Ñàããàëûíûí àüëûüûíà hþðìÿò åëÿäèì,àüëûíû íÿ áèëèì?
Ñàããûç ñàòûô ãàçàíú ýþòöðöðöê.
Ñàíúûëû ãàðíû îëìàñà,
Óçàíàí áóðíó îëìàç.
Ñàðñàõ ãàðïûçûí úèéèäè ÷îõ îëàð.
Ñàò äåäèì ñàòìàäû, àë äåäèì àëìàäû.
Ñÿáð óüóðóí à÷àðûäû.
Ñÿêêèçè ñûôûð îõóéóð.
Ñÿí Àëëàhíàí îë êó, Àëëàh äà ñÿííÿí îëñóí.
Ñÿí àòûíû éÿhÿððÿ, ýÿëÿí-ýÿëÿæÿê.
Ñÿí èíàíäûí äàéûíà, äàéûí äà ãàëäû þç hàéûíà.
Ñÿí éàõøûëûõ åäÿ áèëÿíè ñå÷, áèëìÿçèí áàøûííàí êå÷.
Ñàããûçû çèâèëÿ äöøöô.
Ñÿí ýÿëÿíÿòÿí, êåøêÿ áèð ãàðà ýöí ýÿëÿéäè.
Ñàããûçû ãóðòàðûô ãûð ÷åéíèéèð.
Ñÿí ýþðäöéöí áàâàí þëöô.
Ñàããûçûíû îüóððóéóô.
Ñàü ýþçö òóò, ñîë ýþçäÿí îíà èøûõ éîõäó.
Ñÿí íÿ ãàç áîüàçäûéûðñàí?
Ñÿí ñÿðäèéèíè ýþçäÿ, ñÿð÷ÿ ÿë ÷ÿêÿí äþéöë.
Ñàüñàüàíà ãóðóò ýþçäÿäèð.
Ñÿí òöëêöñÿíñÿ, ìÿí äÿ ãóéðóüóéàì.
Ñàéüûñûç èéèäè äöøìÿí àëëàäàð.
Ñÿíÿ åëÿ ñþç äåéÿðÿì êè, äÿéìèøèí äóðàí éåðäÿ êàëûí òþêöëÿð.
520
521
Ñàíà éàõøû, ìàíà äà éàõøû.
Ñþéëöéÿíÿ áàõìà, ñþéëÿäèéèíÿ áàõ.
Ñÿíè ýþéäÿ ýÿçèðäèì, éåðäÿ ÿëèìÿ äöøäöí.
Ñþéöäöí ýþçö, êàñûâûí ñþçö.
Ñÿíèí àòûí höðêÿæÿê äåéíè, ìÿí çóðíàìû ÷àëìûéûì?
Ñþéöíäöéöííÿí ñóéà äöøìÿ.
Ñÿííÿí êàðâàí âóðàí îëìàç.
Ñþç âåðìÿ, âåðäèí ÿìÿë åëÿ.
Ñÿðâÿòèí àíàñû òîðïàõäû, àòàñû çÿhìÿò.
Ñþç êèìèíäè, ýþòöðÿíèí,
Ñóôðà êèìèíäè, îòóðàíûí.
Ñÿð÷ÿ ÿòèííÿí ãîíàõ éîëà äöøìÿç.
Ñÿð÷ÿíèí àäû íÿäè êè, áóäó äà íÿ îëà?
Ñÿñè ñàâàõ ÷ûõàæàõ.
Ñþç ñþçöí ñþéêÿéèäè.
Ñþç ö÷öí óñòà, èø ö÷öí õÿñòÿ.
Ñþçöí ÿçÿëè, ãûçûí ýþçÿëè.
Ñèçÿ ÿäàòäû, áèçÿ áåäàò.
Ñèððèíè ñèðäàøà äå,àðâàäñûç ãàðäàøà äå.
Ñè÷àíûí çûëû äà äÿíýèçÿ õåéèðäè.
Ñè÷àííàí òþðöéÿí êÿñÿéÿí îëàð.
Ñè÷àíûíêû äà ìÿðÿéÿúÿíäè.
Ñþç-ñþçÿ àðõàäû.
Ñþháÿòèí øèðèí éåðèíäÿ âàðòàçàð ýÿëäè: àëëàh ñàõëàñûí.
Ñó àõàðûíà, àüàø áàõàðûíà.
Ñó ýÿëìèø àðõäû, áèð äÿ ýÿëÿæÿê.
Ñó ñÿìòèíÿ àõàð.
Ñûðòûõ þçýÿ ãàïûñûíäà êþêÿëÿð.
Ñóñóç éåðèí àëëàhû áèðäè, ñóëó éåðèí àëëàhû èêè.
Ñîíà ãàëàí äîíà ãàëàð.
Ñîíðàäàí ÷ûõàí áóéíóç ãóëàüû äåøÿð.
Ñîðóøàí çàâàë ýþðìÿç, ÷àëûøàí çÿðÿð.
Ñþç âàð åë è÷èíäÿ, ñþç âàð åâ è÷èíäÿ.
Ñþç âàð ýÿëÿð êå÷ÿð, ñþç âàð äÿëÿð êå÷ÿð.
Ñþçöí ãÿäÿìè éåéèí îëàð.
Ñöääö ãîéóí ñöääÿí ÷ûõìàç.
Ñöäö èíÿêäÿí, ñóéó áóëàõäàí èñòÿ.
Ñöäöíÿ ýþðÿ ìÿëÿ.
Ñöäñöç èíÿê ìÿëÿéÿí îëó, höíÿðñèç àðâàò ýöëÿéÿí.
Ñöìñöê èò óòàíñà äà, ñöìñöê àäàì óòàíìàç.
Ñþçöí çàhèðè çÿðèô, áàòèíè ëÿòèô îëìàëûäû.
Ñöìöéö éîõ, ñöäö ëàçûìäû.
Ñþé ìÿíè, äþé ìÿíè, àäàì éåðèíÿ ãîé ìÿíè.
Ñöðöñö éàõøû ñöðöäö, ãàâàõäà òþêÿñè éîõ.
522
523
Ñöôðÿíèí áþéöéö îëóíúàõ, äîíóçóí êèúúèéè îë.
Òèêÿ áèëìÿäèéèíè éûõìà.
Òèêÿ äàü àøûðàð.
Ò
Òàìàðçû êèìäè? – Äàäàìàë.
Òèêÿ âåðìÿç, ëîõìà ãàëàð.
Òàìàh éûõìûéàí åâè, òàíðû äà éûõàììàç.
Òèêàí ÿêÿí, òèêàí ýþðÿð.
Òàìàhûíà ýöæ ýÿëÿí, àüðûñûíà ýöæ ýÿëÿð.
Òîé ýöíö äóðóô, éàñ ýöíö áÿçÿíèð.
Òàìàhêàð èòäÿí ìóðäàðäû.
Òîéóõ áàííàäû, áàøûíû êÿñ.
Òàìàhêàð õàèí îëàð.
Òîéóõ ñó è÷èô éóõàðû áàõàð, õàéûí àøàüû.
Òàòà íÿ, ýöðäÿ.
Òîðïàõ áàñäû hà äþé.
Òàõûëû ÿêÿí éåéÿð.
Òîðïàõ þç âàðûíû ÷þëÿ âåðÿð.
Òåç þë, äöç þë.
Òîõ äåéÿð: àæìàðàì, àæ äåéÿð: äîéìàðàì.
Òåç òöíääÿøÿí, òåç éóìøàëàð.
Òîõà òîõëóõäàí îëàð, öç-ýþç éîõëóõäàí îëàð.
Òÿê áàøûì, äèíú áàøûì.
Òîõóí àæäàí õÿâÿðè îëìàç.
Òÿêè áàüûì îëñóí, áàð þçö ýÿëÿð.
Òîõóí èìàíû îëìàç,
Àæûí ýöìàíû.
Òÿêëèêäÿí àëëàh äà áåçàðäû.
Òÿëÿñèéÿí èêè-èêè þòöðÿð.
Òþêìÿ ñóäàí áóëàü îëìàç,
Ãîéìà àüûëäàí àüûë.
Òÿíáÿëëèê éîõñóëëóüóí à÷àðûäû.
Òóëà êöñÿð, ïàéûíû êÿñÿð.
Òÿíäèðÿ òÿïÿð òîéóüó.
Òÿïÿ äàüäàí óúàéìûø, áûü ñàããàëäàí ãîæàéìûø.
Òóëàíûí ñàðñàõëûüûííàí äîâøàí ìÿðÿêäÿ áàëàëûéàð.
Òÿïÿäÿ îòóðóô äÿíýèçäÿí áàëûõ èñòèéèð.
Òóòóðàì äóðìóð, áóðàõûðàì âóðìóð.
Òÿðÿêÿìÿ ãàçàíàð, òàò éåéÿð.
Òöëêö ãóéðóüóíó ýÿçäèðÿ áèëìèð, äàëûíà äà áèð øàõ áàüëûéûð.
Òöëêö òöëêöéö áóéóðäó, òöëêö äÿ ãóéðóüóíó.
Òÿ’ðèôëè ìîòàëäàí ãóðä ÷ûõàð.
Òöëêöíöí áåëè ñûíñûí, òîéóõ àüàøäà éàòûð.
Òèêäèéè þéäÿí óòàíìûð, öøêöðÿê äÿ ÷àëûð.
Òöïöðÿðäèì áó èøÿ, ãîðõäóì þç öçöìÿ äöøÿ.
524
525
Ó
Óçàõ éåðèí ãàçàíúû hîëîëîéíàí éåéèëÿð.
Óçóí àäàì àõìàõ, ýþäÿê àäàì òîõìàõ îëóð.
Óçóí ñþçöí êÿñÿñè, ìàë ÿòèíèí êöôòÿñè.
Óçóí ñàøäûíûí àhû éåðäÿ ãàëìàç.
Óëóéàí èò þçöíÿ ãóðä ýÿòèðÿð.
Óñòàä ýþðÿí øÿéèðä hÿð ìÿãàìäà éîðüàëàð,
Óñòàä ýþðìöéÿí øÿéèðä îðäàí-áóðäàí ãàìàðëàð.
Óñòàä úÿôàñû àòà ìåhðèííÿí àðòûõäû.
Óñóâàëûíûí ñàâàhûíà äþíäÿðìÿ.
Óòàí óòàíìàçäàí, ãîðõ ãîðõìàçäàí.
Óòàíàíûí îüëó îëìàç.
Óøàõ àòàäàí éåòèì îëìàç, àíúàõ àíàäàí îëàð.
Öðÿêäÿí ýÿëÿí ñþç öðÿéÿ éîë òàïàð.
Öñòö áÿçÿê, àëòû òÿçÿê.
Ö÷ èéèääèê, áèð èéèääÿ îëìàç.
Ö÷ îíøó âàððû îëñà, áèðè îðòàäà äîëàíàð.
Ô
Ôàüûðà çàëûìûí ðÿhìè ýÿëìÿç.
Ôÿëàêÿòÿ äöøìöéÿí ñàêèòäèéèí ãÿäðèíè áèëìÿç.
Ôÿëÿéÿ ôÿëÿê.
Ôÿíä ôÿíäè êÿñÿð.
Ôÿðñèç îüóëäàíñà, îüóëñóçäóõ éàõøûäû.
Ôÿðhàä þëöô êöëöíêöíöí ñÿñÿ ýÿëèð.
Ôèêèð áèð éåðÿ ýåäÿð, ýöìàí éöç éåðÿ.
Óøàõ åâèí ýöçýöñö, ãîæà åâèí äèðÿéèäè.
Õ
Õàèíÿ ñöðö ýþíäÿð, éåíÿ úèâèí ýöäÿð.
Óøàõ ìÿhÿááÿòÿ, èò òÿêíÿéÿ.
Õàèí úàíàâàð úèíñèäè: ÷àïìàñà äèíúÿëìÿç.
Óøàüû óøàõëûõäà,
Êö÷öéö êö÷öêëöêäÿ.
Õàëã îéàíäû ñÿí éàò, õàëã éàòäû ñÿí îéàí.
Õàòûéà äöøÿí, áàëûéà òöøÿð.
Ö
Öç öçäÿí óòàíàð.
Õàëõûíêû ãóø ýÿòèðèð, áèçèìêè áàéãóø.
Öçö öçöìÿ, ýþçö ýþçöìÿ.
Õàì àòû ìèíìÿêäÿí, ÷óëëàìàüû ÷ÿòèíäè.
Öçöíö ýþðìöéÿíèí õåéðè îëñóí.
Öéöäÿíäÿ äàðû, éåéÿíäÿ áóüäà.
Õàìûð éåéÿíèí ôàüûðû îëìàç.
Õàìûðàì, ñóéàì äóðìóøàì áóéàì.
Öê ÿéìÿñÿ, äàø ãÿðèôëèéÿ äöøìÿç.
Õàí ìÿíè àëäû, þïáÿéè ãàëäû.
Öðÿéèí èñòèéÿíè åëÿìÿ, àüëûí êÿñÿíè åëÿ.
Õåéèð ñþéëÿ ãîíøóéà, õåéèð ÷ûõñûí ãàðøûíà.
526
527
Õåéèðèí ýÿëÿí éåðÿ ïàïàüûíû òûõàìà.
Õåéðèíè ýþðìÿäèéèì äîñòóí âàéûíà îòóðóì.
Ùàëàë ìàë éèéÿñèíèíäè.
Ùàìûñû áèð çèâèëäè, òîðâàñû àéðûäû.
Ùàðäà çÿhìÿò, îðäà íå’ìÿò.
Õåéèððè õóäà äþéñöí.
Ùàõñûç äèâàí îëìàç.
Õÿíýÿë ãàøûõäà, õàøûë áàðìàõäà.
Ùåéâàí áàøûííàí, èíñàí äèëèííÿí.
Õÿíúÿëè ãûíûííàí àïàðòäûðûð, ÷îëïàíû hèííÿí.
Ùåñàâû ÷öðöòìÿéÿ, ñÿíè êèðèòìÿéÿ ýÿëìèøÿì.
Õÿñèñèí àæ ýþçöíö ãÿâèð äîéóçäóðàð.
Ùÿääèíè áèëìèéÿíÿ áèëäèðÿëëÿð.
Õÿñèñèí ýþçöíö ãÿâèð äîéóçäóðàð.
Ùÿäñèç ñÿðòäèê äÿhøÿò éàðàäàð.
Õÿñèñèí ìàëû þçö ãÿâèðÿ ýåäÿíäÿ ÷ûõàð.
Ùÿð èòè öñòöíÿ höðöòìÿ.
Õÿñòÿ èñòÿìÿêíÿí äþéöë, àðìóäóí éåòèøÿí âàõòû âàð.
Õÿñòÿ éàòàí þëìÿç, ÿæÿëè éåòÿí þëÿð.
Õîðòäàíû úûðòäàííàí ãîðõóäóð.
Ùÿð êÿñ þçöíö, êîð ýþçöíö áÿéÿíÿð.
Ùÿð êÿñèí áèð äÿðäè âàð, äÿéèðìàí÷ûíûí äà ñó äÿðäè.
Ùÿð êèìäè, áàøû ïàïàõëûäû.
Ùÿð êèøèíèí ìåøÿäÿ áèð àüàúû îëàð.
Õîðóç áàííàìàç ÿáÿñ.
Ùÿð ñþçöí þç éåðè âàð.
Õîúà áèçäÿ, õóðúóí ñèçäÿ.
Ùÿð höðÿí èòÿ äàø àòìàçäàð.
Õîøáàõò îäó êó, ÿêÿð éåð,
Áÿäáÿõò îäó êó, ãîéóô ýåäÿð.
Ùÿðúàéû ñþçöí hÿðúàéû äà úàâàâû îëàð.
Õûðìàí äþéÿí þêöçöí àüçûíû áàüëàìàçäàð.
Ùÿôäÿñèííÿí ìîòàë îëìàç.
Ùÿð øåé íÿçèêëèéèííÿí ñûíàð, èíñàí éîüóííóüóííàí.
Ù
Ùàãã âåðÿí ïàéäàí ãóäóðàíà hàãã ãÿíèì îëàð.
Ùÿð øåéèí þç ãûéìàòû âàð, hÿð éåðèí þç àäàìû.
Ùàãã-håñàâû äöç îëàí håñàô âåðìÿêäÿí ãîðõìàç.
Ùÿðÿ þç ýöæöíÿ ýþðÿ øÿëÿ ýþòöðÿð.
Ùàããà ñþéêÿíèô, äàüàðúûõ éûðòûð.
Ùàæäàí ýÿëÿí ìÿí, õÿâÿð âåðÿí ñÿí.
Ùÿðÿ ýþçö þç ãàâàüûíà ÷ÿêÿð.
Ùÿððÿ òàòû, âóð òàòû.
Ùàæûíûí øöëÿíÿè, íÿäè?
Ùÿòÿì õàëõû Êöðÿ òþêÿí êèìè, áèçè Êöðÿ òþêìÿ.
Ùàéíàí ýÿëÿí, âàéíàí ýåäÿð.
Ùþéöø îäóí êèìè íÿ òûñûëëûéûðñàí.
528
529
Ùþúÿòäèêäÿ éåääè êîòàíû èøäèéèð.
Ùöðìöéÿí èòè àø áóðàõ,
Éàëûíû êÿñ, àæ áóðàõ.
×àüûðûëàí éåðÿ ÿðèíìÿ,
×àüûðûëìàéàí éåðÿ ýþðöíìÿ.
×àé hÿìèøÿ ãûçûë àëìà ýÿòèðìÿç.
Ùöðöñö éîõ, Ïÿðèñè éîõ, êå÷ÿë ãûçûí òàéû êèì?
×àéà ÷àòìàìûø ÷èðìÿíèð.
Ùÿð èøèí þç éåðè, hÿð ìåéâÿíèí þç äàäû âàð.
×àéäà ñó ÷îõäó, àììà þéäÿ ìèãäàðû ýÿðÿê.
Ùÿéàñûçäàí hÿéàíû ñàõëà.
×àé÷ûäà îõóéàíà àøûõ äåìÿçäÿð.
Ùÿéà èëÿ íèéÿíèí öñòöíäÿ éåêÿ äàâà äöøÿð.
×àëûøãàí äåéÿð: – Áó ýöí èøäèéÿê, ñàâàõ éàòàõ,
Òÿíáÿë äåéÿð: – Áó ýöí éàòàõ, ñàâàõ èøäèéÿê.
Ùÿëÿ áóðíó äàøà äÿéìèéèô.
Ùÿì ìÿíè äþéöðñÿí, hÿìè äÿ ãîéìóðñàí àüëàìàüà?
Ùÿíÿê, hÿíÿê äàëû äÿéÿíÿê.
×ÿêÿí þêöçöí áóðíóíà âóðàëëàð.
×ÿêÿíÿ áó äà äÿðääè.
×ÿêèú îë, öñòÿ îë, çèíäàí îëóô àëòäà ãàëìà.
Ùÿð àüàø ìàñàí îëìàç,
Ùÿð êèøè hàñàí îëìàç.
×ÿíÿäÿí ñàç, àüûëäàí àç.
Ùÿð àüûçäàí áèð àâàç ýÿëèð.
×ÿïÿðñèç áÿðèéÿ ãóðä äöøÿð.
Ùÿð àøûüûí áèð ñåâÿíè,
Ùÿð çàìàíûí áèð hþêìö âàð.
×ÿïèéè èêè ÿëëÿ ÷àëàëëàð.
Ùÿð áèíàíûí áèð óñòàñû, hÿð ìÿõëóãóí áèð õàëèãè âàð.
Ùÿð áûüû îëàíà êèøè äåñÿéäèëÿð, ïèøèéÿ Ðöñòÿìè Çàë äåéÿðäèëÿð.
Ùÿð ãóø ýÿëäè-ýåäÿðäè, ñàíà ãàëàí áîç ñÿð÷ÿäè.
Ùÿð äÿðÿäÿ áèð àò þëäöðìÿñÿí, àäûí áàéòàð îëìàç.
×ÿhëèìèíè ñóäàí ÷ûõàðòìàõ îëìóð.
×èðêèí áóðäà äóð, ýåäèì ýþçÿë àõòàðûì.
×èâàí éåòèøìÿñÿ, äåøèëìÿç.
×ûõàí úàí ýåðè ãàéûòìàç.
Ùöñöäö, Ùÿñèäè, óøàõëàðûí äÿäÿñèäè.
×îâàíûí êþíëö îëñà, òÿêÿäÿí ïåíäèð òóòàð.
×
×àâàëûéàí áàëûõ òîðà äöøÿð.
×îõ éåìÿê àäàìû àç éåìÿêäÿí ãîéàð.
×àããàë âàð, ýþäÿí éûðòûð, ãóðäóí àäû áÿäíàìäû.
×àããàë òöëêöäÿí áåòÿðäè.
×îõëàðû ÷îõ øåé áèëèð, hÿð øåéè håø êÿñ áèëìèð.
×þï öñòÿ äÿéèðìàí òèêìÿ.
×þðÿéè ÷þðÿê÷èéÿ âåð, áèðèíè äÿ öñòÿëèê.
530
531
×óâàëûí àüçûíû àøñàí, äèâè ýþðñÿíÿð.
Úîìóøóí ãàíàäû îëñàéäû, ó÷óðìàìûø éåð ãîéìàçäû.
×óëóíà áöðöí, åëíÿí ñöðöí.
Úöòÿ ýåòìÿéÿ þêöçöì îëà,
Áóéðóüà ýåòìÿéÿ îüëóì.
Ú
Úàâàí éóìðóõ éåäèçäèðÿð, ãîæà ãóéðóõ.
Ø
Øàëâàð áàøäàí ýåéèëìÿç.
Úàâàííûõ áèð ãóøäó òóòà áèëìèðÿì, ãîæàëûõ áèð éöêäö ñàòà áèëìèðÿì.
Øàìëûüà äîíóçóí ýèðìÿñè òàçûíûí àüçûíûí áîøäóüóííàíäû.
Úàâàííûõäà ÷ÿê úÿôà, ãîæàëûõäà ñöð ñÿôà.
Øàïàëàõíàí öç ãûçàðäûð.
Úîìûøäàí ãîðóõ÷ó îëñà, ãóðääàí ÷îâàí îëàð.
Úàí äþéêöí ÷ûõà, ïóëäó ÷ûõìûð.
Úàíàâàð ñöðöíöí ÷îõëóüóííàí ãîðõìàç.
Øàh áàøñûç îëàíäà, êå÷ÿë áàøäà îëàð.
Øàh øàhëûüûí éåðÿ ãîéàð, ÿìÿ ãûç ãûçäûüûí ãîéìàç.
Øÿêÿð ÿêèðÿì äóç ÷ûõûð, hàìàìà ýåäèðÿì áóç ÷ûõûð.
Øÿëÿí àðõàíà äöçäö.
Úàíàâàðäàí ñîðóøäóëàð: – Êþøìöðñÿí?
Úàâàô âåðäèêèí: – Ìÿíèìêè äÿ åëíÿíäè.
Øÿð àòäàíàð éåðèìÿç.
Úàíàâàðû äà þëäöðöô, àéûíû äà, ìåøÿ þçöíÿ ãàëûô.
Øÿð ñþéëÿìÿñÿí, õåéèð ýÿëìÿç.
Úàíàâàðûí ãóëàüûíû êÿñìÿêíÿí èò îëìàç.
Úàíûííàí áåçÿí, àüçûíà ýÿëÿíè äåìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿç.
Úàhèë þçöíöí äöøìàíûäû, áàøãàëàðûíà íåæÿ äîñò îëàð.
Úàìàëäàí äöçýöí îëàí
Êàìàëäàí äà äöçýöí îëàð.
Úÿííÿòè òàïìûðàì, úÿhÿííÿìÿ äÿ øöêöð.
Úèâèíäÿ êè éöçäöê âàð,
Êîâõà éàíûíäà äöçäöê âàð.
Úèíàéÿòäÿí ñîíðà òîâàíûí õåéðè éîõäó.
Øÿðòè øóìäà êÿñÿê êè, õûðìàíäà òîç îëìàñûí.
Øÿhðèí áþéöéö, êÿíäèí êè÷èéè.
Øèëëÿð þç ìÿhëÿñèíè ÷àïàð.
Øèð èòèí àðòûüûíû éåìÿç.
Øûðìàíàí àäàìíàí øûðìàíàí òóëà éàõøûäû.
Øöóððó óøàõ ãûðõ ýöííöêäÿí ìàíøûðäû.
Øöø ãûçûë îëà, òàìàhûì éîõäó.
Úûíäûðûííàí úèí höðêöð.
Úûð àòäàð ýåòäèéè éîëó ýþðÿð, òóø àòäàð áÿðÿíèí î öçöíö ýþðÿð.
Úîìóøäàí åhñàí, êå÷èäÿí ãóðâàí îëìàç.
532
533
ËßÒÈÔßËßÐ
ÁÈÐ ÎÄ ÉÎÕ, ÈÊÈÑÈÍÈ ÝßÒÈÐÄÈÌ
Áåø-àëòû íÿôÿðíÿí Ãàôàð àääû áèð êèøè ìåøÿéÿ àüàæ ãûðìàüà ýåäèð.
Äàíûøûëëàð êû, åëÿ åëÿéÿê êè, ìåøÿáÿéè õÿâÿð òóòìàñûí. Áèëñÿ, àüàæ ãûðìàüà
ãîéìóéàæàõ.
Àõøàìà êèìè èøäèéèð, ãàðàííûõ äöøÿíäÿ îæàõ ÷àòûô äèíúÿëìÿê èñòèéèëëÿð.
Àíúàõ îæàõ ãàëàìàüà îä îëìóð. Ýþðöëëÿð êè, õåéëè àðàëûäà àüàæäàðûí
àðàñûííàí èøûõ ýÿëèð. Ãàôàðà äåéèëëÿð êè, ýåò áèð îä ýÿòèð ýÿë. Ãàôàð ýåäèð.
×àòàíäà ýþðöð êö, îæàõ áàøûíäà îòóðàí ìåøÿáÿéèäè. Ìåøÿáÿéèäÿí îä
èñòèéèð. Ìåøÿáÿéè äÿðhàë áàøà äöøöð êö, ìåøÿéÿ àüàú àïàðìàüà
ýÿëÿííÿðäÿí îëàæàõ.
– Áóðäà íåéíèéèðñèíèç? – äåéÿ ìåøÿáÿéè ñîðóøóð.
ßëàúû êÿñèëÿí Ãàôàð äöçöíö áîéíóíà àëûð.
Ìåøÿáÿéè Ãàôàðà îä âåðèð, þçö äÿ îííàí ýåäÿæÿéèíè áèëäèðèð. Ãàôàð
éîëäàøäàðûíà éàõûííàøìàüà áèð ãÿäÿð ãàëìûø êèìñÿ ñÿñäÿíèð:
– Àé Ãàôàð, áèð îä ýÿòèðìÿéèí íÿ îëäó? Ýÿòèðÿ áèëäèíìè?
– Áèð îä éîõ, èêèñèíè ýÿòèðäèì, – äåéÿ Ãàôàð úàâàá âåðèð.
ÉÅÌÈØßÌ, ÞÇ ÎÐÓÚÓÌÓ ÉÅÌÈØßÌ
Äÿëè Ìÿììÿä Äþéðöø ãàâðûíäà éàç ÿêèíè åëèéèðìèø. Þçö äÿ
îðóøëóüóéìóø. Êèøè õåéëè èøäèéèð, éàìàí éîðóëóð, áèð éàííàí äà àæäûõ áóíó
ëàï ÿëäÿí ñàëûð, òÿíòèäèð. Î éàíà, áó éàíà áîéëàíûô ýþðöð êö, håø êèì
éîõäó. Êèøè áèð äàëäàéà ÷ÿêèëèô ÷þðÿê éåìÿéÿ áàøäûéûð.
Êÿíä ìîëëàñû Ùàæàëû ßôÿíäè hÿìèøÿ îðóæäóõäà àäàìëàðû ýöäöðìöø.
Ñÿí äåìÿ Äÿëè Ìÿììÿääÿí äÿ öøöðýÿëÿíèôìèø. Ýÿëèô ýþðöð êö, úöò
éèéÿñèçúÿíÿäè. Áèð õåéëè ýþçäöéöð. Àììà Äÿëè Ìÿììÿä ýÿëèô ÷ûõûð. Èðÿëè
éåðèéèô ýþðöð êö, Äÿëè Ìÿììÿä ðàhàòúàíà éåéèô-è÷èð.
– ß, à áàøû áàòìûø, íÿ ãÿëÿò åëèéèðñÿí, àäàì äà îðóúóíó éåéÿðìè?
Äÿëè Ìÿììÿä ëàï ìÿÿòòÿë ãàëûð, óòàíäûüûííàí ãûïãûðìûçû ãûçàðûð.
Ùàííàí-hàíà þçöíÿ ýÿëèô éàëâàðìàüà áàøäûéûð:
– À Ùàæàëû ßôÿíäè, àìàí ýöíöäö áóíó håø êÿñÿ äåìÿ, ìÿíè îðóæ
íàìàçûííàí ãîéìà. Ñàðû éîõóøóí áÿëèìèíè ïóëñóç-ïàðàñûç ñàíà âåðÿæÿì.
Ùàæàëû ßôÿíäè ÷ûõûô ýåäèð. Îðóæäóõ íàìàçû ýÿëèô ÷àòûð. Ùàìû ñöáh òåçäÿí
îðóú-íàìàçû ãûëìàã ö÷öí Ùàæàëû ßôÿíäèíèí ãàïûñûíà ýÿëèð. Äÿëè Ìÿììÿä
äÿ áóííàðà ãîøóëóð.
534
Ùàæàëû ßôÿíäè hàìûíûí ãàâàüûíäà äàéàíûô òåç-òåç:
– À Ìÿììÿä hûì, à Ìÿììÿä hûì äåéèð.
Ìÿììÿä ýþðöð êö, hàìû áóíà áàõûð. Ùàæàëû ßôÿíäè äÿ åëÿ håé
äåäèéèíè òÿêðàððûéûð. Äÿëè Ìÿììÿä áîüàçà éûõûëûô äåéèð:
– À áàøûíà äþíöì, íÿ ÷îõ hûì-hûì åëÿéèðñÿí, éåìèøÿì þç îðóæóìó
éåìèøÿì, ìÿííÿí íÿ èñòèéèðñÿí?!
ÐßÙÌßÒËÈÊ ÒÀÍÛØ ×ÛÕÄÛ
ßââÿëëÿð Ýþé÷ÿëèëÿð àðàí éåððÿðèíÿ òàõûë áè÷ìÿéÿ ýåäÿðìèøäÿð. Áóíà
åë àðàñûíäà ïåøõóðò äåéÿðìèøäÿð. Òåéìóð áèð ýöí ãîíøóäàí îí èêè-îí ö÷
éàøäû Ãàñûì àääû áèð óøàüû äà ýþòöðöô ïåøõóðäà ýåòìÿëè îëóð. Õåéëè éîë
ýåòäèêäÿí ñîíðà àõøàìöñòö áèð ãÿáèðèñòàííûüûí éàíûíäà óëàüû hþðöêëöéöô,
äèíúÿëìÿëè îëóëëàð. Òåéìóð ýþðöð êö, Ãàñûì éàìàí íàäèíúäè. Îíóí
ñþçöíÿ î ãÿäÿð äÿ ÿhÿìèééÿò âåðìèð. Òåéìóð áàøäûéûð êû, îüóë, áèç áó
ýåæÿíè åëÿ áóðäàæà êå÷èðÿê. Áèð äÿ ýåäèô hàðäà ãàëàæûéûõ. Àíúàõ ýÿðÿê
éàòìûéàõ, éàòñàõ äà áèðèìèç éàòàõ, áèðèìèç îéàã ãàëàõ. Áóðà ãÿáèðèñòàííûõäû. Áèð äÿ ýþðÿðñÿí êè, þëöëÿð ñÿíè ÷ÿêèô éàíûíà àïàðäû. Éÿ’ãèí
þëöëÿðèí äèðè àäàìû, éàíûíà ÷ÿêäèéèíè ÷îõ åøèòìèø îëàðñàí. Ùÿëÿ
àõøàìíàíäû, ìÿí áèð àç ýþçöìöí àæûñûíû àëûì, ñÿí îéàã ãàë óëàõûìûçû
ýþçäÿ. Ñîíðà ìÿí ãàëõàðàì, ñÿí éóõóëóéàðñàí.
Áóííàí ñîíðà Òåéìóð õóðúóíó áàøûíûí àëòûíà ãîéóô ýþçäÿðèíè éóìóð.
Àç êå÷èð, ÷îõ êå÷èð, ýåæÿíèí áèð âàõòû Òåéìóð ýþçöíö à÷ûð êû, Ãàñûì éàòûô.
Óëàüûí êÿíäèðèíè à÷ûô áàüëûéûð îíóí àéàüûíà. Þçö äÿ ýåäèô ýèðèð ó÷óõ
ãÿâèððÿðäÿí áèðèíÿ, áàøäûéûð Ãàñûìû ãÿâèðÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ. Ãàñûì ýþçöíö
à÷ûð êû, àé äàäè-áèäàä îíó ãÿâèðÿ òÿðÿô ÷ÿêèô àïàðûëëàð. ßëèíè hàðàéà àòûð
ìöìöêöí îëìóð. Ýþðöð ÿë-ÿëäÿí öçöëÿí éåðäè. Áàøäûéûð ãûøãûðìàüà:
– Àé Òåéìóð ÿìè, ãîéìà ìÿíè àïðäûëàð! Àé ãîéìàéûí, ìÿíè þëö
éàíûíà ÷ÿêäè!
Áó âàõò Òåéìóð áàøûíû ó÷óõ ãÿâèðäÿí ÷ûõàðäûô äåéèð:
– Àé àõìàã, ñÿíÿ äåìÿìèøäèì éàòìà, éàòûô ìÿíè äÿ àçàðà ñàëäûí.
Áóäó, þëö ìÿíè äÿ éàíûíà ÷ÿêèô. Òåéìóð ýþðöð êö, ãîðõóñóííàí óøàüûí
áàüðû éàðûëàæàõ. Îäó êó, ãÿâèðäÿí ÷ûõûô óøàõûí éàíûíà ýÿëèô äåéèð:
– Ãîðõìà, ìÿíè äÿ áóðàõäûëàð.
Ãàñûì hþíêöðÿ-hþíêöðÿ ñîðóøóð:
– Òåéìóð ÿìè, ñÿíè íÿ éàõøû áóðàõäûëàð?
– Ðÿhìÿòëèê òàíûø ÷ûõäû, à áàëà, – äåéÿ î úàâàô âåðèð.
535
ÔßÍÄÈÍÈ Äß ÝßÒÈÐÈÍ
Øûíûõ êÿíääÿðèíèí áèðèíäÿ Ïàøà àääû ÷îõ ýöæäö, àììà àüûëäàí ãûâðàõ
áèð àäàì âàðûéìûø. Î, hÿìèøÿ àüàú êþìöðö, êöðÿê hàçûððàð, ýÿòèðèô ãîíøó
êÿíääÿðäÿ ñàòàðìûø. Áèð ýöí åøèäèð êè, Êÿáëÿ Ùÿñÿí Èðÿâàíà ýåòìÿéÿ
hàçûððàøûð. Ýÿëèð Êÿáëÿ Ùÿñÿíèí éàíûíà êû õàhèø åëèéèðÿì ìÿíè äÿ Èðÿâàíà
àïàð. Îòóç êöðÿéèì âàð, àïàðûì îíó ñàòûì.
Êÿáëÿ Ùÿñÿí äåéèð:
– Íÿ äàíûøûðñàí, îòóç êöðÿéè àïàðìàõìû îëàð?
Ïàøà éàëâàðûô äåéèð:
– Àé Êÿáëÿéè, ìÿí Èðÿâàíû ýþðìÿìèøÿì, hÿì äÿ êöðÿêëÿðè ñàòìàõ
ëàçûìäû, äîëàíìàõ ÷îõ ÷ÿòèíäè. Ñÿíèí êöðÿêíÿí èøèí éîõäó. Ìÿí
àïàðàæàì.
– Íÿéíÿí àïàðàæàõñàí? – äåéÿ Êÿáëÿ Ùÿñÿí ñîðóøäó.
– Íåæÿ íÿéíÿí! Àðõàìäà!
– Áóðäàí Èðÿâàíà àðõàíäà îòóç êöðÿê ýåäÿðìè?
– Ìÿí äåäèì êè, ñÿíèí èøèí éîõäó, ìÿí àïàðàæàì.
Àõûðäà Êÿáëÿ Ùÿñÿí ðàçû îëóð. Ñàâàh òåçäÿí éîëà äöøöëëÿð. Êÿáëÿ
Ùÿñÿíýèë ãîéóí ñàòìàüà àïàðûðìûø. Ïàøà êöðÿêëÿð àðõàñûíäà hÿì ãîéóíó
hàéëûéûð, hÿì äÿ éîëäàøäàðûííàí ãàâàõäà ýåäèðìèø.
Èðÿâàíà ÷àòûô ãîéóíó, êöðÿéè ñàòàííàí ñîíðà îííàð ýÿëèô áèð ìåéäàíà
÷ûõûëëàð. Þðýÿíèëëÿð êû, ìåéäàíäà Ùöñåéíàëû õàíûí ïÿhëÿâàíû þç ýöæöíö
ýþñòÿðÿæÿê. Êÿáëÿ Ùÿñÿí êèøèíèí áåëÿ èøäÿðíÿí àðàñû ñàçûéìûø. Îäó êó,
îòóðóô ïÿhëèâàíû ýþçäöéöéöëëÿð. Áèð ãÿäÿðäÿí ñîíðà ìåéäàí ñóëàíûð,
ïÿhëèâàí ýÿëèð. Õåéëè äàø îéíàäàííàí ñîíðà äåéèëëÿð êè, Ùöñåéíàëû õàí
íÿìÿð ãîéóô, êèì Ãàðà ïÿhëèâàíûí äèçèíè éåðÿ ýÿòèðñÿ, íÿìÿð îíà ÷àòàæàõ.
Ïàøà áóíó åøèäÿí êèìè äåéèð:
– Êÿáëÿéè, ýÿëñÿí ìÿí î ïÿhëèâàííàí ýöëÿøèô íÿìÿðè àëûì.
Þçöíö ýöëìÿêäÿí ýöæíÿí ñàõëûéàí Êÿáëÿéè äåéèð:
– Àé Ïàøà, î, ïÿhëèâàíäû, ñÿí îííàí áàøàðìàçñàí. Îíóí ôÿíäè äÿ âàð.
– Ùÿð íÿéè îëóð-îëñóí. Ìÿí îííàí ýöëÿøÿæÿì – äåéÿ Ïàøà ÿë ÷ÿêìèð.
Êÿáëÿ Ùÿñÿí íàÿëàú ãàëûô éûüûëàííàðà áèëäèðèð êè, áèð íÿôÿð Ãàðà
ïÿhëèâàííàí ýöëÿøìÿê èñòèéèð.
ßéíè-áàøû úûð-úûíäûð îëàí Ïàøà þçöíö ìåéäàíà âåðÿíäÿ hàìûíû ýöëìÿê
òóòóð.
Ãàðà ïÿhëèâàí îíó ýþðÿíäÿ ÿñÿáëÿøèô äåéèð:
– Ìÿí ïÿhëèâàí äåäèì. Áó íÿäè ìÿíèì ìåéäàíûìà ÷ûõàðûðñûíûç.
– Íÿ îëàð, ìÿííÿí ýöëÿø, ñîíðà äà ïÿhëèâàíû ÷àüûðàðñàí, – äåéÿ Ïàøà
äèëëÿíèð.
Ãàðà ïÿhëèâàí ÿëèíè àòûô Ïàøàíûí ÷èéíèíäÿí òóòóð, þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèð.
536
Ýþðöð áó, håø éåðèííÿí òÿðïÿíÿíÿ îõøàìûð, áàøäàäûéûð ôÿíä èøäÿòìÿéÿ.
Áó âàõò Ïàøà ïÿhëèâàíû àëäû ãóæàüûíà, ÷àâàëàäà-÷àâàëàäà âóðäó éåðÿ.
Úàìààò éåðäÿí ãûøãûðìàüà áàøäàäû:
– Ãàðà ïÿhëèâàí, ôÿíä åëÿ, ôÿíäñèç ýöëÿøìÿ.
Ãÿçÿôëÿíìèø ïÿhëèâàí éåðäÿí ãàëõûô ãóø êèìè úóìäó Ïàøàíûí öñòöíÿ.
Ïàøà ïÿhëèâàíû áöðöô-áöêäö, àëäû äèçèíèí àëòûíà. Àðòûã ïÿhëèâàí äà, úàìààò
äà ýþðäö êö, Ïàøàéíàí áàæàðìàõ ìöìêöí äåéèë. Ùöñåéíàëû õàí å’ëàí
åëÿäè êè, ïóë ÷àòûð Ïàøà ïÿhëèâàíà. Öñòÿëèê îíà òÿçÿ ïàëòàð âåðèëñèí. Ïóë âÿ
ïàëòàð âåðèëÿííÿí ñîíðà Ïàøà ìåéäàíûí îðòàñûííàí ÷ûõìûð. ×àüûðûëëàð êû, àé
Ïàøà äàhà ìåéäàíû òÿðê åëÿ. Èíäè þçýÿ èøäÿð îëàæàõ. Ïàøà ÿëèíè áåëèíÿ
ãîéóô höíäöðäÿí äåéèð:
– Àé úàìààò, äåäèéèíèç ïÿhëèâàíûí ôÿíäè äÿ âàð. Ýÿòèðèí îíóí äà
êöðÿéèíè éåðÿ âóðóì.
ÝÞÐÖÌ ÉÅÍß ÏßÙËÈÂÀÍ ÂÀÐÌÛ?
Áèð ýöí Êÿáëÿéè Ùÿñÿí ×ÿíìÿðÿê áàçàðûíà ÷ûõûáìûø. Áèð àç áàçàððûõ
åäèô åâÿ äþíìÿê èñòèéÿíäÿ, Ïàøàéíàí ðàñòäàøûð. Ýþðöøöëëÿð. Áèð àç î éàí,
áö éàíäàí ñþháÿò åëèéÿííÿí ñîíðà Êÿáëÿéè ñîðóøóð êó, íÿ éàõøû
ýÿëìèøäèí?
Ïàøà äåéèð:
– Èðÿâàíà ýåòìÿê èñòèéèðÿì. Äåäèì ýþðöì éîëäàø îëàðìû? Òÿê ýåäÿ
áèëìèðÿì.
– Íÿäè, éîõñà êöðÿéèí âàð, – äåéÿ Êÿáëÿéè ñîðóøóð.
– Ùÿ, êöðÿéèì äÿ âàð. Áèð äÿ êè, ýþðöì éåíÿ ïÿhëèâàí âàðìû?
Ïàëòàðûì òþêöëöô, – äåéÿ Ïàøà úàâàá âåðèð.
ÏÀØÀ ÀÉÛ ÎÂËÓÉÓÐ
Áèð ýöí ìåøÿäÿí ãàéûäàíäà Ïàøà ÿëèíäÿ áèð àéû áàøû ýÿòèðèð. Áóíó
ýþðÿí úàìààò òîïëàøûð Ïàøàíûí áàøûíà. Ñîðóøóëëàð êû, àé Ïàøà, áó íÿ îëàí
èøäè? Äåéèð êè, íÿ îëàæàõ, àéûíûí áàøûíû ãîïàðäûô ýÿòèðìèøÿì êè, ýþðÿñèíèç.
Àðõàäàí äóðàííàðäàí áèðè ñþç àòûð:
– Íÿ áèëÿê hàðäàí òàïûô, ãîëòóõóíà âóðóô ýÿòèðèô!
Ùèðñäÿíìèø Ïàøà äåéèð:
– Àõìàüûí áèðè àõìàã, îäó åé ìåøÿäÿ àéû ñàëàìàòúà äóðóð.
Èíàíìûðñàí, ýåò áàõ.
Äåéèëëÿð êè, àé Ïàøà, àéûíûí áàøû áóðäàäû äåéèðñÿí ñàëàìàòúà äóðóð?
ßëáÿòòÿ, – äåéÿ Ïàøà úàâàá âåðèð:
537
– Ìÿí îíóí áàøûíû ÿëèèìíÿí öçöô ýÿòèðäèì. Î hÿëÿ îðäà ìàéàëëàõ
àøûðäû.
ÀÄÛÌÛ ÄßÉÈØÈÊ ÉÀÇÄÛÐÛÌ?
Ïàøà ãîæàëûô ÿëäÿí äöøöôìöø. Áèð ýöí þëöì àéàüûíäà éàòàüà äöøöð.
Ãîhóì-ãîíøó Ïàøàíûí éàíûíà ýÿëèô-ýåäèðìèø. Ýþðöëëÿð êû, êèøèíèí
âÿçèééÿòè éàõøû äþéöë. Äöøöíöëëÿð êè, ìîëëàñûç þëÿ áèëÿð. Ìîëëàéà äåìÿê
ëàçûìäû êû, ãîé Ïàøàíûí éàñòûüûíûí äèâèíäÿ îòóðñóí.
Ìîëëàíû ÷àüûðûëëàð, ìîëëà ýÿëèð. Î, áèð àç hÿäèñ äàíûøàííàí ñîíðà äåéèð:
– Àé Ïàøà, úàâàí âàõòûíäà ñÿí äÿ õåéëè áåéÿìÿë èøäÿðíÿí ìÿøüóë
îëäóí. Àëëàh áàüûøäûéàíäû. Òþâáÿ åëÿìÿê håø âàõò ýåæ äþéöë. Åëÿìÿñÿí,
èøèí î äöíéàäà ÷ÿòèí îëàæàõ. Áèð ãÿäÿð ôèêèððÿøÿííÿí ñîíðà Ïàøà äåéèð:
– Ìîëëà, òþâáÿ åëÿìÿéèíÿ åëèéÿ áèëìèéÿæÿì. Áÿëêÿ éàòàõäàí ãàëõäûì,
ÿëèì-àéàüûì ýåíÿ ñÿðïÿ áèëÿð. Îëà áèëÿðìè î äöíéàéà ýåäÿíäÿ àäûìû
äÿéèøèê éàçäûðûì?
ÈÒÈÌÈÇÈÍ ÉÀË ÃÀÂÛÍÛ ÍÈÉß ÃÛÐÄÛÍÛÇ?
Àáäóëëà êèøè þç äÿñòÿñèííÿí óçàõ áèð ìàhàëà ýåäèô ÷ûõûð. Áèð êÿíääÿ
òîé åäÿííÿí ñîíðà ãîíøó êÿíäÿ ýÿëèëëÿð. Ùÿëÿ éîëäà èêÿí áóííàðà äåéèëëÿð
êè, î êÿíääÿ ñèçè ãîíàõ åëÿìèéÿæÿêëÿð. Îðàíûí úàìààòû ãîíàõ ñåâìèð.
Êÿíääÿ áèð õåéëè äîëàíàííàí ñîíðà îííàð áÿðê àæûëëàð. Àììà îííàðà
ìÿhÿë ãîéóô, áèð òèêÿ ÷þðÿê âåðÿí òàïûëìûð. Àáäóëëà êèøè ýþðöð êö, àõøàì
äöøöð. Áåëÿ ýåòñÿ ýåæÿëÿìÿéÿ äÿ éåð òàïìàõ ÷îõ ìöøêöë îëàæàõ. Äåéèð
ýåäÿê ãàïû-ãàïû ñîðóøàõ, áÿëêÿ áèçè áèð ãîíàõ åëèéÿí òàïûëäû? Íå÷ÿ åâèí
hÿéÿòèíÿ äþíöëëÿðñÿ, håø áèðè îííàðû éàõûí ãîéìóð. Áèðè äåéèð: éåðèìèç
éîõäó, î áèðè äåéèð: åâèí êèøèñè åâäÿ äþéöë. Áàøãàñû äåéèð: ãîíàüûìûç âàð.
Àõûð êû, áèð hÿéÿòäÿ îí ö÷, îí äþðä éàøäû áèð ãûç óøàüû îííàðûí ãàâàõûíà
÷ûõûð.
– Àé áàëà, áèð ýåæÿëèê ãîíàõ ãàëìàüà éåðèíèç îëàðìû? Ãûç ãàéûäûô äåéèð
êè, àíàì ãîíøó êÿíäÿ äàéûìýèëÿ ýåäèô, áèç îíñóç ãîíàõ ýÿòèðñÿê, àæûüû
òóòàð. Àáäóëëà êèøè äåéèð:
– Ãûçûì, àæìûøûõ, áÿëêÿ éåìÿéÿ áèð øåéèíèç îëà, îííàí ñîíðà éåíÿ
÷ûõûô ýåäÿðèê.
Ãûç äåéèð:
– ßìè, âàëëàh ÷þðÿéèìèç éîõäó. Àììà ñöäöìöç âàð. ×þðÿêñèç
è÷ÿðñèíèçìè?
Àáäóëëà äåéèð:
– Ýÿòè, ãûçûì, ýÿòè, àæûõ.
Ãûç ýåäèô áèð ÷àíàõ ñöä ýÿòèðèð. Îííàð ñöäö áàøäàðûíà ÷ÿêèëëÿð. Áó âàõò
Àáäóëëà êèøèíèí àüëûíà äöøöð êö, áó êÿíääÿ ãîíàõ ñåâìèëëÿð. Íÿ éàõøû áó
ñöäö ãûç áèçÿ ýÿòèðäè. Ãûçäàí ñîðóøóð:
– Ãûçûì, àíàí äåìèéÿæÿêìè ñöäö íåéíÿäèí? Íÿ éàõøû ñÿí áèçè ñöäÿ
ãîíà åëÿäèí?
– ßìè, – äåéÿ ãûç úàâàá âåðäè – î ñöä íÿéèìèçÿ ëàçûìäû. È÷èíÿ ñè÷àí
äöøìöøäö.
Ñþç ãûçûí àüçûííàí ãóðòàðàí êèìè Àáäóëëà êèøè ñöä ÷àíàüûíû éåðÿ
âóðóð, ÷àíàõ ãûðûëûð.
Ãûç áàøäûéûð ãûøãûðûô, àüëàìàüà:
– Èòèìèçèí éàë ãàâûíû íèéÿ ãûðäûíûç? Àíàì ìÿíè þëäöðÿæÿê, òåç îëóí
÷àíàüûìûçû âåðèí.
ÁÈÐ ÀÄÀÌÀ ÈÊÈ ÄßÔß ÒÎÉ ÎËÌÀÇ!
538
539
Àáäóëëà êèøèýèë ãîíàã îëà áèëìÿäèêëÿðè êÿíääÿí ÷ûõûô áàøãà êÿíäÿ
ýåäèëëÿð. Àíúàõ ãàðàííûõ äöøäöéöííÿí håø áèð éåðÿ ýåòìÿê èìêàííàðû
îëìóð. Êÿíäèí êÿíàðûíäà áþéöê áèð ñàìàííûõ âàðûéìûø, ýèðèëëÿð îðàéà.
Êöíúöí áèðèíäÿêè îòóí öñòöíäÿ äþøÿíèëëÿð. Àõøàìäàí áèð õåéëè êå÷ìèø áèð
äÿ ýþðöëëÿð êè, ÿëèíäÿ ãàçàí òóòàí áèð ãûç è÷ÿðè ýèðäè. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿííÿí
ñîíðà äà áèð îüëàí ýÿëäè. Áóííàð áàøäàäûëàð ãàçàíû ãàâàõëàðûíà ãîéóô
øèðèí-øèðèí éåìÿéÿ. Áèð àçäàí ãûç ñîðóøóð:
– Äå ýþðöì, òîéóìóçà íå÷ÿ ýöí ãàëûô?
– Îí ýöííÿí ñîíðà òîéóìóçäó.
Ñîíðà îüëàí îíóí ÿëèíäÿí òóòóô àéàüà ãàëäûðäû, áàõ, òîéóìóçäà áåëÿ
ñöçÿæÿêëÿð, – äåéèô îéíàìàüà áàøäàäû. Ãûç äà îíà ãîøóëàí êèìè Àáäóëëà
êèøèíèí äÿñòÿñè çóðíà-íàüàðàíû èøÿ ñàëäûëàð. Ãûçíàí îüëàí ãàçàíû äà ãîéóô
òöïöðäöëÿð äàâàííàðûíà. Çóðíà÷ûëàð ãàçàíû ÷ÿêèô ãàâàõëàðûíà êÿìÿðèí
àëòûíû ìþhêÿì áÿðêèòäèëÿð. Ñàâàh êÿíäÿ õÿâÿð éàéûëûð êû, ôèëàíêÿñèí ãûçû
ôèëàí ñàìàííûüûí éàíûííàí êå÷ÿíäÿ úèííÿð éûüíàüûíà ðàñò ýÿëèô. Èíäè ãîðõóñóííàí õÿñòÿëÿíèô éàòûð.
Îíëàð êÿíääÿ èêè òîé åëÿäèêäÿí ñîíðà ÷ûõûô ýåòìÿê èñòèéèëëÿð. Áó çàìàí
áèð íÿôÿð îíëàðà éàõûííàøûô äåéèð:
– Ôèëàíêÿñèí ãûçû èëÿ ôèëàíêÿñèí îüëóíóí òîéóäó. Áåø-àëòû ýöí
ýþçäöéöí. Ýÿëèíÿ ñàìàííûüûí ãàâàüûíäà úèííÿð ñàòàøäûüûííàí hÿëÿ
þçöíäÿ-ñþçöíäÿ äåéèë. Áèð àç éàõøûëàøñûí òîéóíó ÷àëûí.
Àáäóëëà êèøè äåéèð:
– Ýþçäÿ äåéèðñÿí ýþçäöéÿðèê. Àììà ìÿí áèð àäàìà èêè äÿôÿ òîé
åëèéÿ áèëìÿðÿì. Áèðèíúè òîéóí íÿìÿðèíè âåðñèííÿð, ñîíðà.
Òîéà äÿ’âÿò åëèéÿí òÿÿúúöôëÿíèô äåéèð:
– À êèøè, èêèíúè òîé íÿäè? Êÿíäèìèçäÿ èêè òîé åëÿéèô, èêèñèíèí äÿ
hàããûíû àëûôñûíûç.
Àáäóëëà êèøè àñòà-àñòà äåéèð:
– Îíó áèëèðÿì, ãàðäàø. Ñÿí äåäèéèí òîéó ìÿí áèð-íå÷ÿ ýöí ÿââÿë
ñàìàííûõäà åëèéèô ãóðòàðìûøàì. Èíäè úèíèí áîéíóíà àòûô hàããûìûçû
âåðìèëëÿð. Ìÿí þìðöìäÿ áèð àäàìà èêè äÿôÿ òîé åëÿìÿìèøÿì.
540
ÀË, ÇÓÐÍÀÍÛ ÑßÍ ×ÀË!
Àáäóëëà êèøè áþéöê áèð òîé ìÿúëèñè êå÷èðèðìèø. Äåéÿí, ýöëÿí, îéíóéàí,
hàìûñû ãàðûøûôìûø áèð-áèðèíÿ. Àáäóëëà êèøè äÿ îðàäà áàëà-áàëà
ãàðàâÿëëèëÿðèííÿí ìÿúëèñè äà øÿííÿíäèðèðìèø. Ìÿúëèñèí áèð òÿðÿôèíäÿ
îòóðàí ãàäûííàðäàí áèðèíèí ãóúàüûíäàêû óøàõ îííàðà àìàí âåðìèð, åëÿ håé
àüëûéûðìûø.
Àáäóëëà êèøè àõûðäà äþçÿ áèëìèéèô äåéèð:
– Î óøàüû àüëàìàüà ãîéìóéóí.
Óøàüûí àíàñû òÿëÿñèê äèëëÿíèð:
– ßýÿð áàúàðûðñàí åëÿ ñþç äå êè, î óøàõ àüëàìàñûí.
Óøàüû ìÿíÿ ýÿòèðèí, – äåéÿ Àáäóëëà àéàüà ãàëõûð. Ìÿí ñàõëûéûì, ýþðöí
ñàõëàìàõ íåæÿ îëóð.
Óøàüû ýÿòèðèô Àáäóëëà êèøèéÿ âåðèëëÿð. Î, óøàüû àòûô òóòà-òóòà äåéèð:
Àüëàìà áàëà, àüëàìà,
Àíàí áèøèðÿð áóüëàìà.
Áåëÿ hàé-hàðàé ñàëûô,
Öðÿéèìè äàüëàìà.
Àíàí íåæÿ áÿíäÿäè,
Ñÿíè ìÿíÿ áÿíääÿäè.
Ýöíàh ñÿíè áó àõøàì,
Òîéà ýÿòèðÿíäÿäè.
Çóðíà hàíû éàüëûéûì,
Ãîé éåðèíÿ àüëûéûì.
Àíàí çóðíàìû ÷àëñûí,
Ìÿí äÿ ñÿíè ñàõëûéûì.
Ìÿúëèñäÿ áÿðê ýöëöøìÿ äöøöð. Óøàüû òåç àëûëëàð. Äàhà àüëàìàõ ñÿñè
ýÿëìèð. Áèð äÿ äåéèëëÿð êè, àíàñû óøàüû äà àïàðûô ìÿúëèñäÿí ýåäèô.
541
ÎÐÀËÀÐ ÊÈØÈ ÉÅÐÈÄÈ
Àáäóëëà áèð äÿôÿ äÿ òîé êå÷èðèðìèø. Ãàðà çóðíàíûí ñÿñè êÿíäè áàøûíà
ýþòöðöôìöø. Îéíóéàí êèì, äåéÿí êèì, ýöëÿí êèì. Ìÿúëèñ ÷îõ øèðèí
êå÷èðìèø. Áèð éàøäû ãàäûí îðòàëûüà ÷ûõûð êû, ìÿí "óçóíäÿðÿ" hàâàñûíà
îéíóéàæàì, ÷àë ýþðöì. Àäÿòÿí "óçóíäÿðÿ" hàâàñûíà êèøèëÿð ÷îõ îéíóéóð.
Îíà ýþðÿ äÿ Àáäóëëà áàøäûéûð þçýÿ hàâà ÷àëìàüà. Àðâàä ðàçû îëìóð êó,
ýÿðÿê ìÿíÿ "óçóíäÿðÿ" ÷àëûíñûí.
– Àé úàíûì, ìÿí "óçóíäÿðÿ" hàâàñûíû áèëìèðÿì, – äåéÿ Àáäóëëà
Äîäàõëàðûíû ñàëëàéàí àðâàä êå÷èô éåðèíäÿ îòóðóð. Éåðäÿí áàøäûéûëëàð êû,
áó íåúÿ ÷àëüû÷ûäû, îéóí÷ó íÿ äåéèð îíó ÷àëìûð. Áóíó åøèäÿí Àáäóëëà
äåéèð:
– À áàøûíûçà äþíöì, óçóí äÿðÿäÿ, ýþäÿê äÿðÿäÿ àðâàääàðûí íÿ èøè
âàð, îðàëàð êèøè éåðèäè.
ÑßÍÈÍ ßÂßÇÈÍß ÌßÍÈ ÀÏÀÐÀÆÀÉÄÛ
Äåéèëëÿð, Ãÿäèð àäûíäà áèð êèøèíèí ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð àðâàäû âàðûéìûø.
Ãÿäèð àç ôàüûðòÿhÿð îëäóüóííàí àðâàä îíó áÿéÿíìèðìèø. Àëòäàí-àëòäàí
þçöíÿ ýöí àüëàéûá, áèð áàçáóðóòäó êèøè òàïûô, îííàí õÿëâÿòúÿ-õÿëâÿòúÿ
ýþðöøöðìöø.
Ýöííÿðèí áèðèíäÿ àðâàäíàí îéíàø äàíûøûëëàð êû, êèøèíèí áàøûíû ãàòûô
àðàäàí ÷ûõñûííàð.
Ãÿäèð ãàïû-áàæàäà ñàâàhäàí àõøàìà ÿëëÿøäèéèííÿí àðâàä àðàäàí
÷ûõìàüà ôûðñàò òàïà áèëìèðìèø. Àõûð áèð òÿhÿð îéíàøûíà ãàíäûðûð êû, êèøè
áöòöí ýöíö åâäÿ îëäóüóííàí håø éàíà ýåäÿ áèëìèð. Ìÿíè àïàðìàõ
èñòèéèðñÿ, ýåæÿ ýÿëñèí, ãàïûíû à÷ûõ ãîéàæàì. Ãîëóìà äà ìÿíè òàíûìàã ö÷öí
áàäûìúàí áàüëûéàæàì.
Àðâàä äåäèéè êèìè äÿ åëèéèð. Ãîëóíà áàäûìúàí áàüëàéûô éàòûð. Àììà
îéíàø áèð íå÷ÿ ýöí öðÿê åëèéèô åâÿ ýèðÿ áèëìèð.
Ãÿäèð éàòàííàí ãàâàõ àðâàäûí ãîëóíà áàäûìúàí áàüëàäûüûíû
ýþðìöøäö. Îíà ýþðÿ äÿ àðâàäûííàí ñîðóøäó:
– Àðâàä, î íÿäè ãîëóíà áàüëàéûôñàí?
Àðâàä êèøèñèíèí áèð àç àüûëäàí ãûâðàã îëäóüóíó áèëäèéèííÿí ðàhàò-ðàhàò
äåäè:
– Àé êèøè, èñòèéèðäèì ñàíà äà , äåéèì. Äîüðó äåéèôëÿð, ãàðûí ãàðäàøäàí
èðÿëèäè. Áóíóí íÿ îëäóüóíó ìÿí äÿ ëàï òÿçÿæÿ þéðÿíìèøÿì. Èíäè êè,
542
ìàðàõëàíûðñàí, ÿëÿø íÿäè, ýÿðÿê ñÿíè äÿ áó èøäÿí hàëû åëèéÿì. Áó
áàäûìúàíäà åëÿ hþêì âàð êû, îíó ãîëóíà áàüëûéûô éàòàíäà ýåúÿ Õûäûð Èëéàñ
ýÿëèô ýèðèð éóõóíà. Îííàí áàðàâàð òà ñàâàhà ãÿäÿð úÿííÿòäÿ ýÿçèô êåô
åëèéèðñÿí.
Ãÿäèð äåäè:
– Àðâàä, ýÿë áó ýåæÿ áàäûìúàíû áàüëà ìÿíèì ãîëóìà. Ýåäèì Õûäûð
Èëéàñíàí úÿííÿòè ìÿí äÿ ýÿçèì, ãàéûäûì.
– À êèøè, úÿííÿò äåäèì, äåéÿñÿí éàäûíà höðö-ïÿðè äöøäö. Àéûôäû, Õûäûð
Èëéàñ åëÿ ôèêèððÿøÿð êè, Ãÿäèð êèøè éàãûí Ùöðöëÿðèí åøãèíÿ äöøöô êö,
úÿííÿòÿ ýåòìÿê èñòèéèð.
– Àðâàä, áîø øåé äàíûøìà, íÿ höðö, íÿ ïÿðè? Åëÿ êèøèíè éóõóäà
ýþðìÿéèì þçö äÿ áþéöê ñàâàôäû. Áóðéà âåð, áàäûìúàíû.
Àðâàä íÿ ãÿäÿð ÷ÿì-õÿì åëÿäèñÿ, ìöìêöí îëìàäû. Ãÿäèð áàäûìúàíû
çîðíàí àëûô ãîëóíà áàüëàäû. Õûäûð Èëéàñû ýþðìÿê åøãèéíÿí éåðèíÿ óçàíäû.
Ýåæÿíèí áèð âàõòû Ãÿäèð áèð äÿ àéûëûô ýþðäö êö, èêè íÿôÿð îíó éîðüàíà
áöêöô àïàðûð. Ãÿäèð åëÿ áèëäè êè, Õûäûð Èëéàñ îíó úÿííÿòÿ àïàðûð. Îíà ýþðÿ
äÿ ðàhàòúà óçàíûô úÿííÿò hàâàñûííàí ëàï ìÿñòè õóìàð îëäó.
Áèðäÿí ýþðäö êö, îíó äöìñöêëöéöô äåéèëëÿð:
– Àììà Òöêÿçáàí, úàíûíû áó Ãÿäèð ãóðóìñàõäàí íÿ ãóðòàðäûì?
Åëÿ áèë Ãÿäèðè èëäûðûì âóðäó. Èíäè î hÿð øåéè àííàäû. Òÿëÿñèh ãîðõó
úàíûíû àëäû êû, ÿýÿð áóííàð îíó åâäÿí ÷îõ óçàõäà òàíûñàëàð þëäöðÿæÿhëÿð.
Îäó êó, âàð ýöúöííÿí "Éà Ùÿçðÿò Àááàñ" äåéèô ãûøãûðäû.
Îéíàøíàí éîëäàøû èøè áàøà äöøöô îíó éåðÿ àòàðàõ ãàøäûëàð. Ãÿäèð
éîðüàí ãîëòóüóíäà hèðñäè-hèðñäè åâÿ ýÿëèô àðâàäûíû ñàëäû òÿïèéèí àëòûíà.
Âóðäóõúà äåéèðäè:
– Ñÿíèí Õûäûð Èëéàñû éóõóäà ýþðÿí àòàíà ëÿ’íÿò. ßéÿð Ùÿçðÿò Àááàñû
÷àüûðìàñàéäûì, Õûäûð Èëéàñ ñÿíèí ÿâÿçèíÿ ìÿíè àïàðàæàéäû.
543
ÄÀÄÀÍÛÔ ÃÀÇ ßÒÈÍß...
Äåéèëÿííÿðÿ ýþðÿ, áèçèì áó ãîíøó êÿíääÿ éàìàí øîðýþç áèð ìîëëà
âàðûéìûø. Àðâàä ýþðÿíäÿ äèí-èìàíû ýåäÿðìèø. Ýöííÿðèí áèðèíäÿ áóíóí
ýþçö äöøöð ãîíøóëàðûíäà éàøàéàí ýþçÿë áèð ýÿëèíÿ. Òÿðñäèêäÿí ýÿëèíèí äÿ
éîëó ìîëëàíûí ãàïûñûííàí êå÷èðìèø.
Ýÿëèí ýÿëèô êåøäèêúÿ hèññ åëèéèð êè, ìîëëà îíó ýþðÿíäÿ éóìóðòàñû òÿðñ
ýÿëìèø òîéóõ êèìè éàìàí âóðíóõóð. ßââÿëúÿ áóíó hå÷ à÷ûô-àüàðòìàã
èñòÿìèð. Ôèêèððÿøèð êè, áÿëêÿ ìîëëà èíñàôà ýÿëèô áó ÿìÿëèííÿí ÿë ýþòöðÿ.
Àììà ìîëëàäà óòàíûá-ãûçàðàñû öç hàðäàéäû? Ýÿëèíèí îíà ôèêèð
âåðìÿìÿñè ìîëàíû äàhà äà hÿéàñûçëàøäûðûðäû.
Àõûðû áèð ýöí ýÿëèí ýþðäö êö, ìîëëà îíó ýþðÿíäÿ àéüûð àò êèìè êèøíèéèô
þç-þçöíÿ îõóéóð:
Éåìÿéÿ ãàç ÿòè,
Éàìàí îëóð ëÿççÿòè.
Áèð éàíà ãîâ êöëôÿòè,
Îæàüû ÷àò õÿëâÿòè,
Ýÿë àüçûííàí ÷ûõàðòìà,
Áåëÿ äàääû ãèñìÿòè.
Áèð ýöí, èêè ýöí. Ýÿëèí áàõûð êû, éîõ, ìîëëà ýåòäèêúÿ äàhà äà
hàéàñûçäàøûð. Àõûðäà äþçÿ áèëìèéèô ÿðèíÿ äàíûøûð.
– Àðâàä, ýÿë áåëÿ åëèéÿê. Ñÿí ìîëëàíû ÷àüûð åâÿ. Ãîé ãàçûíû äà ýÿòèðèô
ýÿëñèí. Ìÿí ñàìàííûõäà ýèçäÿíÿæÿì. Åëÿ êè, ãàçûí ÿòè áèøäè, ìàíà áèð
éîëíàí ãàíäûð. Ìÿí ýÿëÿíÿ êèìè ìîëëóéó àïàðûô èíÿéèí àëòûíà ñàëûô
äåéÿðñÿí:
– Ìîëëà, ñÿí óçàí èíÿéèí éàíûíäà. Ìÿí äÿ áåëèíÿ áèð âåäðÿ ãàòûõ
òþêöì. ßðèì áóðàëàðû àõòàðñà, îíà äåéÿðñÿí êè, èíÿéèìèçèí áèð àëà áóçîéó
îëóô. Òàà ñîðàñûííàí ñÿíèí èøèí éîõäó. Ìÿí þçöì áèëèðÿì ìîëëàéíàí
íåéíèéÿðÿì.
Ñàâàh àðâàä áóëàüà ýåäÿí âàõò ìîëëà ýåíÿ ãàïûäà äóðóô êèøíèéÿêèøíèéÿ þç ìàhíûñûíû îõóìàüà áàøäûéûð.
Àðâàä äà ìîëëóéà áèð ãûéãàúû íÿçÿð ñàëûá ïÿñäÿí-ïÿñäÿí îõóéóð:
Åâè åòäèì õÿëâÿòè,
Àçäûðìûøàì êöëôÿòè
Ìÿí ðàçûéàì, à ìîëëà,
544
Ñÿííÿí éåéÿì ãàç ÿòè.
Áó ñþçäÿðè åøèäÿí ìîëëàíûí ýþçö äþíöð äàìäà ñàõëàíàí äàíà ýþçöíÿ.
Øÿð ãàðûøàí êèìè áèð éàõøû ãàçû êÿñèô âóðóð ãîëòóüóíà. Ñèíÿ-ñèíÿ þçöíö
âåðèð ãîíøóíóí åâèíÿ. Ýÿëèí ìîëëàíû åâÿ þòöðäöêäÿí ñîíðà ãàçû éîëóô
äîëäóðóð ãàçàíà. Åëÿ áèøÿ-áèøÿ äÿ áÿðêäÿí þéñöðöð. Êèøè ãàçûí áèøäèéèíè
áàøà äöøöô ñàìàííûõäàí ÷ûõûð. Ýÿëèô áàøäûéûð ãàïûíû äþéìÿéÿ. Ìîëëà
ãîðõóñóííàí ýåäèð î äöíéàéà.
Ýÿëèíÿ äåéèð:
– À åâè éûõûëìûøûí ãûçû, áÿ äåéèðäèí ÿðèí åâäÿ éîõäó, ñÿôÿðÿ
ýþíäÿðìèøÿì. Áó íÿ èøäè ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðäèí. Èíäè ìÿí íåéíèéèì?
Ýÿëèí äåäè:
– Ìîëëà, àëëàh ñÿíèí åâèíè êöëëö-êöôàí åëÿñèí. Ìÿíèì äÿ åâèìè éûõäûí,
þçöíöí äÿ. Êåø ýþðöì òþâëöéÿ. Íÿ òÿhÿð åëèéèðèê.
Ìîëëà ÿáàñûíû ãîëòóüóíà âóðóô ãàøäû òþâëöéÿ. Ýÿëèí ÿëèíÿ äÿ áèð ñÿðíèú
ãàòûõ þçöíö éåòèðäè ìîëëàíûí éàíûíà. Îíà äåäè:
– Ìîëëà, óçàí èíÿéèí éàíûíäà. Èíÿéèìèç áó ýöí-ñàâàh äîüàñûéäû. Êèøè
òþâëÿéÿ ýèðÿñè îëñà, îíà äåéÿðÿì èíÿê áèð àëà áóçîé äîüóô.
Ìîëëàäà hàëìû ãàëìûøäû ýÿëèííÿí ñþç ýöëÿøèðìÿéÿ? Òåç óçàíäû èíÿéèí
éàíûíäà. Ýÿëèí åëÿìÿ òÿíáÿëëèê ÿíäÿðäè ãàòûüû ìîëëàíûí áàøûííàí. Ýÿëèí
ýåäèô ãàïûéû à÷äû. Êèøè è÷ÿðè ýèðèô äåäè:
– Àðâàä, éîëäàøäàðûì ýåäÿñè îëìàäû. Ìÿí äÿ î ãÿäÿð éîëó òÿê ýåäÿ
áèëìÿçäèì. Ñÿôÿðèìèç ãàëäû ñîíðóéà. Éåìÿéÿ íÿéèí âàð? Òåç ýÿòè, ëàï
àæûìíàí þëëÿì.
Ýÿëèí òÿëÿñèê ãàçàíû ýÿòèðèô ãîéäó îðòàëûüà. Ãàâàã-ãàâàüà îòóðóô ãàç
ÿòèíè øèðèí-øèðèí éåéèô öñòöííÿí äÿ áèð äîë÷à ñó èøäèëÿð.
Êèøè éåéèô-äîéàííàí ñîíðà äåäè:
– Àðâàä, ÷ûðûéû ýÿòè, ýåäèì èíÿéÿ áàõûì. Éåòèðèô. Áó ýöí-ñàâàh
äîüàñûäû. Äîüàð, áàëàñûíû þëäöðÿð.
– À êèøè, èíÿéèìèçèí áèð éàõøû àëà áóçîéó îëóô.
Êèøè öç-ýþçöíö òóðøóäóô äåäè:
– Àëà áóçîéäàí áèçÿ äàìàçäûõ îëìàç, àðâàä. Äÿäÿì ìàíà âÿñèééÿò
åëèéèô êè, èøäè èíÿéèí àëà áóçîé äîüñà, îíó èòèìèçÿ âåðÿðñÿí.
Êèøè áóíó äåéèô èòè à÷ìàõ ö÷öí åøèéÿ ÷ûõäû. Àðâàò òåç ìîëëàíûí éàíûíà
ýÿëèô äåäè:
– Àé åâè éûõûëìûø, íÿ ýþçöíö äþéöðñÿí? Òåç îë äàë ãàïû à÷ûõäû, àðàäàí
÷ûõ.
Ìîëëà ñöðöíÿ-ñöðöíÿ äàë ãàïûäàí ÷ûõàí êèìè àðâàä ãûøãûðäû:
– À êèøè ,áóçîé åøèéÿ ãàøäû.
545
Áóíó åøèäÿí êèìè êèøè èòè áóðàõûô ýèðäè åâÿ. Èò àëà áóçîéó áàéàõ hà àëäû
àëòûíà. Àðâàä ëàï àõûð íÿôÿñèíäÿ ìîëëàíûí hàðàéûíà ÷àòûô îíó èòèí ÿëèííÿí
àëäû.
Ìîëëà äöç àëòû àé ñÿðàñÿð ãàëäû éîðüàí-äþøÿêäÿ.
Áèð ýöí ìîëëà òÿçÿ-òÿçÿ hÿéÿò-áàæûéà ÷ûõàí âàõò àðâàäíàí ðàñòäàøäû.
Àðâàä îíó ýþðÿí êèìè àò êèìè êèøíèéèô ïÿñäÿí êþhíÿ ìàhíûíû îõóìàüà
áàøäàäû.
Ìîëëà àæûüûííàí äèëèíè-äîäàüûíû ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ äåäè:
—Êèøíèéÿðñÿí äà, íèéÿ äÿ êèøíÿìèéÿñÿí?
Þçöí äàäàíûôñàí ãàç ÿòèíÿ,
ßðèí éåäèðäèð àëà áóçîéó èòèíÿ.
ÁÀÕÀÐ ÞËÖÑÖÍß
ßñýÿð áèð ýöí Ýþé÷ÿíèí óçàõ êÿíääÿðèííÿí áèðèíÿ ýåäèô ÷ûõûð. Áó
êÿíääÿ îíóí áèð òàíûøû âàðûéìûø. Ùÿìèí àäàì ÿââÿëëÿð áèð äÿôÿ îíóí
ãîíàüû îëóôìóø.
ßñýÿð ñîðàõëàøûô òàíûøûíûí åâèíè òàïûð âÿ ýåæÿíè îðäà ãàëìàüû ãÿðàðà
àëûð. Îðòóéà ÷àé ýÿëÿíäÿ ýþðöð êö, òàíûøû áèð ïàð÷à ãÿíäè äþðä éåðÿ
áþëÿííÿí ñîíðà, áèð äÿ ãûðûô. Ùèññ åëèéèð êè, òàíûøû ÷îõ õÿñèñ àäàìûéìûø.
Îäó êó, ÿëèíè àòûô áèð äÿôÿéÿ äþðä ãÿíä ýþòöðöð. Áèð-èêè äÿôÿ áåëÿ
åëèéÿííÿí ñîíðà äþçÿ áèëìèéÿí åâ ñààâû îíà äåéèð:
– Àé ßñýÿð, ñèçäÿ þëöéö íå÷ÿ-íå÷ÿ áàñäûðûëëàð?
ßñýÿð òþâðöíö ïîçìàäàí:
– Áàõûð þëöñöíÿ. Ñèçèí êèìè þëöëÿðè áèçäÿ äþðä-äþðä áàñäûðûëëàð – äåéÿ
ÎËÑÀ ÉÀÕØÛÄÛÌÛ?
Ìóðàäûí àðâàäû ðÿhÿìÿòÿ ýåäÿííÿí ñîíðà äîëàíìàñû
÷ÿòèííÿøèð.Àðâàäñûç åâ ñóéó ãóðóìóø äÿéèðìàí êèìèäè äåéèëëÿð. Ìóðàä
áèð ýöí ãîhóìëàðûííàí áèð íÿôÿðè äÿ éàíûíà àëûô ãîíøó êÿíääÿ áèð äóë
ýÿëèíÿ åë÷è ýåäèð. Áóðàäà Ìóðàääàí ñîðóøóëëàð êû, äàíûø ýþðÿê,áèçèì óøàõ
ñèçäÿ äîëàíà áèëÿæÿêìè? Âàðûí, äþâëÿòèí, íÿéèí âàð?
Ìóðàä äåéèð:
– Áèð ñöðö ãîéóíóì îëñà, éàõøûäûìû?
Åâ ñàhèáè äåéèð:
– Éàõøûäû.
– Áèð èëõû àòûì îëñà, éàõøûäûìû?
– Éàõøûäû.
– Èéèðìè-îòóç áàø èíÿéèì îëñà, éàõøûäûìû?
– Éàõøûäû.
– Ýþçÿë áèð èìàðÿòèì îëñà, éàõøûäûìû?
– ßëáÿòòÿ éàõøûäû. Àëëàh ñèçè õîøáÿõò åëÿñèí. Ýåäèí äîëàíûí.
Ìóðàäýèë ýÿëèíè äÿ ýÿòèðèô ýÿëèëëÿð. Ýÿëèí áèð-èêè ýöííÿí ñîíðà ýþðöð
êö, Ìóðàäûí äåäèêëÿðèííÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäó. Íÿ ñöðöéíÿí ãîéóí âàð,
íÿ äÿ èìàðÿò. Áèð-íå÷ÿ ýöí hÿð øåéè èíòèçàðíàí ýþçäöéÿí àðâàä äåéèð:
– Àé Ìóðàä, áÿñ ñÿíèí èìàðÿòèí, ñöðöéíÿí ãîéóíóí, íå÷ÿ áàø èíÿéèí
hàíû?
Ìóðàä òåç úàâàô âåðèð:
– Àé ðÿhìÿòäèéèí ãûçû, ìÿí äåìÿäèì êè, âàð. Äåäèì êè, îëñà,
éàõøûäûìû?
ÌßÍß ÑÀÒÄÛÛ ÎÄÓÍÓÌÓ ÄÅÉÈÐÑßÍ?
Ìóðàä áèð äÿôÿ Ãàðàãîéóííó ìåøÿñèííÿí àüàú ýÿòèðìÿéÿ ýåäèð.
Èñòÿäèéè àüàøäàðû éàí-éàíà äöçöð. Ñîíðà áàëòàñûíû ÷ÿêèô îííàðû äîüðóéóô
hàðàâûéà éûüìàüà áàøäûéûð. Áàëòàíûí ñÿñèíÿ ìåøÿáÿéè ýÿëèô ÷ûõûð:
– À êèøè, ìåøÿ éèéÿñèçäè, íÿäè? Íÿ äîüðóéóô òþêöðñÿí? Èíäè úàâàá
âåðìÿëè îëàæàõñàí. – äåéÿ Ìóðàäûí öñòöíÿ hèðñäÿíèð.
Òÿìêèíèíè ïîçìàéàí Ìóðàä ýöëÿ-ýöëÿ äåéèð:
– Âàëëàh, hå÷ óüðóìà áó ýöí éàõøû àäàì ÷ûõìûð. Íÿ îëóô, à áàøûíà
äþíöì. Ìåøÿáÿéèñÿí, õîø ýÿëèá, ñÿôà ýÿòèðèôñÿí, èõòèéàðûí âàð. Ìåøÿáÿéè
îëàíäà íîëàð? Àäàì ÿââÿëúÿ ñàëàì âåðÿð, ñîíðà áó àüàú äîüðóéàíûí êèì
546
547
îëäóüóíó ñîðóøàð. Áÿëêÿ ãàâàüûíäàêû åëÿ êèøèäè êè, àäû éåääè hþêóìÿòèí
òîðïàüûíà éàéûëûô. Áÿëêÿ ñÿíèí þçöíÿí òàíûø ÷ûõàæàã. Áÿëêÿ áèð ýþíäÿðÿí
âàð, òàíûéàííàí ñîíðà óòàíàæàõñàí?!
Ìåøÿáÿéè áàõûð êû, áó àäàì ÷îõ höíäöðäÿí äàíûøûð. Äöøöíöð êö, éàãèí
áó åëÿ-áåëÿ àäàì äþéöë, êèìèíñÿ ãîhóìóäó. Äöç åëÿìÿäèì, ýÿðÿê
ñîðóøàéäûì êè, êèìñÿí, íÿ÷èñÿí?
Ìåøÿáÿéè ñèôÿòèíÿ õîø òÿáÿññöì âåðÿðÿê äåéèð:
– Äöçö, áó ìåøÿ çÿhðèìàð åëÿ éåðäè êè, hà-êöé åëÿìÿñÿí, ãûðûô
ãóðòàðàëëàð. Î ãÿäÿð hèðñäÿíèðñÿí êè, äîñòó-éàäû äà ñå÷ÿ áèëìèðñÿí.
Áàüûøäà, ñÿí äöç äåéèðñÿí, äåéÿñÿí ìàíà òàíûø ýÿëèðñÿí?
– ßëáÿòòÿ, òàíûø ýÿëÿðÿì, – äåéÿ Ìóðàä ñþçöíö äàâàì åòäèðäè.
ßââÿëà, äîñò, ñÿí ìÿíè òàíûìàçäûüà âóðäóí. Çÿðÿë éîõäó. Éàõøû, ñÿí
Ãëàâà Áàéðàìûí åâèíäÿêè ãîíàõëûüû óíóòìóéóôñàí êû?..
– Àëëàh åëÿìÿñèí, ìÿí äóç-÷þðÿéè óíóäàí àäàìàì? Ãëàâà Áàéðàì
ìÿíèì éàõûí äîñòóìäó. Ñÿí îíóí íÿéèñÿí?
– Íåúÿ éÿ’íè íÿéèéÿì? À êèøè, î ÿìëèêëÿðè éàí-éàíà äöçÿí êèìèéäè?
Î ìÿúëèñÿ àüñàããàëëûõ åëèéÿí êèìèéäè? Èíäè äÿ ìÿíè ýþíäÿðèô êè, ýåò îäóí
ýÿòè, éåíÿ ãîíàõ-ãàðàì îëàæàõ.
Ìåøÿáÿéè Ìóðàäûí ÿëèííÿí áàëòûéû àëûô áàøäûéûð îäóíó äîüðóéóô
hàðàâûéà éûüìàüà.
Ìóðàä äåéèð:
– Ùÿ... äîñò, äåìÿäèììè èíäèúÿ òàíûø ÷ûõàúûéûõ?!
Ìåøÿáÿéè îäóíó äîëäóðóô, îíó éîëà ñàëàíäà äåäè:
– Ñÿíÿ éàõøû éîë. Àììà áóðàäà åëÿäèéèì ñÿhâè äåìÿ. Áàéðàì êèøèéÿ
äÿ ìÿííÿí ñàëàì ñþéëÿ. Äå êè, îäóí ëàçûì îëàíäà àäàì ýþíäÿðñèí.
Ìóðàä òåç úàâàô âåðèð:
– Áàø öñòÿ, ýÿëèô àïàðàðàì.
Áèð íå÷ÿ âàõòäàí ñîíðà Ãëàâà Áàéðàìíàí ìåøÿáÿéè ýþðöøöð.
Ìåøÿáÿéè îäóí ìÿñÿëÿñèíè îíà äàíûøûð.
Ãëàâà Áàéðàì äåéèð:
– Ìóðàä ýÿòèðèô ìàíà ñàòäûüû îäóíóìó äåéèðñÿí?
ÊßÑÌß, ÈÐÈËÑÈÍ ÚÖÚßÍ
ýþðÿðñÿí. Äöçö, ìÿí èíúèéèðÿì. Àõû, ìÿí äÿ àäàìàì, þçöìÿ ýþðÿ àäûìñàíûì âàð.
Áèð ýöí éåíÿ Ìÿhÿððÿìèí ãîíàüû îëàðêÿí äîñòó îíà ñþç âåðèð êè, âàõò
òàïàí êèìè ýÿëèô èêè-ö÷ ýöí ãàëàæàõ. Ìóðàä åâÿ ãàéûäûâ òàõòûí öñòöíäÿ
óçàíûð, àðâàäû ÷àüûðûô äåéèð:
– Àðâàä, ýåò ñàìîâàðû ãàëà, ÷àé hàçûððà. Áèð äàääû ïëîâ áèøèð, ïëîâóí
äà áàøûíà úöúÿ ãûçàðòìàñû ãîé, ãîíàõ ýÿëÿæÿê.
Òÿúúöáíÿí Ìóðàäû ñöçÿí àðâàä òîõàììàëû-òîõàììàëû äåéèð:
– Ãàëõ, êþìÿê åëÿ. Ñÿí ñàìàâàðû ýÿòè ìÿí îä ñàëûì. Ñÿí äöéöíö ýÿòè,
ìÿí àðòäûéûì, ñÿí úöúÿíè êÿñ, ìÿí òÿìèçäèéèì.
Ìóðàä òàõòûí öñòöíäÿ î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ÷åâðèëèô éþíöíö äèâàðà òóòàðàã
äèíìèð. Àðàäàí áèð íå÷ÿ âàõò êå÷ÿííÿí ñîíðà Ìÿhÿððÿì Ìóðàäûí åâèíÿ
ãîíàõ ýÿëèð. Îííàð ýþðöøÿííÿí ñîíðà Ìóðàä ãàëõûð êû, áèçèì àðâàä àç
ãàíàíäû, hÿð øåéè áàøà ñàëûô ãàéûäûðàì.
Ìóðàä î áèðè îòàüà êå÷èô àðâàäíàí äàíûøäûõäàí ñîíðà ãàéûäûð
äîñòóííàí ãàâûðüà ñþháÿòèíÿ áàøäûéûð. Õåéëè êå÷èð, ñöôðÿéÿ ÷àé ýÿëìèð.
Ìóðàä éåíÿ ãàëõûð àðâàäíàí äàíûøûô ýåðè ãàéûäûð. Ëàêèí õåéëè êå÷èð, éåíÿ
éåìÿê ýÿòèðèëìèð. "Ãÿçÿôëÿíìèø" Ìóðàä àðâàäû ÷àüûðûð. Àðâàä ýÿëÿí
êèìè:
– Ýåò ñàìàâàðà îä ñàë, ÷àé ãîé, äàääû ïëîé áèøèð, áàøûíäà äà úöúÿ
ãûçàðòìàñû îëñóí, – äåéÿ hàé-hàðàé ãîïàðòäû.
Àðâàä óòàíà-óòàíà äèëëÿíäè:
– Òÿêÿì, ñÿí ãàëõ ñàìàâàðû ýÿòè. ìÿí îä ñàëûì, äöéöíö ýÿòè ïëîé
hàçûððûéûì, úöúÿíè êÿñ, ãûçàðäûì.
Ìóðàä òåç îíóí ñþçöíö êÿñäè:
– Ñÿíè èòè ãîâàí êèìè ãîâàæàì. Êèøèíèí éàíûíäà äåìÿê èñòèéèðñÿí êû,
ñàìàâàðû î ýöí ãîíøóéà ñÿí âåðèôñÿí, ýåò ýÿòè. Îíäà äöéöéÿ äÿ
ýÿëìèøäèëÿð ìÿí âåðìèðäèì, ñÿí âåðäèí. Èíäè çÿhìÿò ÷ÿê, ýåò, àë ýÿòè.
Þëñÿí hà, ìÿí àðâàä ñþçöííÿí ãîíøóéà ýåäÿí äåéèëÿì. Î êó ãàëäû úöúÿ,
àðòûã êå÷èôäè ýåæÿ, ñàáàh åëÿðèê òåçúÿ.
Ìÿhÿððÿì ýþðäö êö, Ìóðàä éàëàí äàíûøûðìûø. Åâèíäÿ ÿëÿê hÿððÿìÿéÿ
áèð óðâàëûõ óíó éîõäó. Îäó êó, éåðèííÿí ãàëõûô äåéèð:
– Àé Ìóðàä, õåéðÿ ãàëñûí ýåúÿí,
Êÿñìÿ, èðèëñèí úöúÿí.
ËÎÒÓÄÀÍ ÁÈÐ, ÃÀÒÛÄÀÍ ÈÊÈ ×ÛÕÀÐ
Ìóðàä Áàñàðêå÷ÿðÿ ýåäÿíäÿ Ìÿhÿððÿì àääû áèð àäàìûí ãîíàüû
îëàðìûø. Ùÿìèøÿ äÿ ÷àé-÷þðÿê ñöôðöéÿ ýÿëÿíäÿ Ìÿhÿððÿì äåéÿðäè êè, àé
äîñò, ìÿí àðàáèð ýÿëèðÿì, ýþðöøöðöê, áèð òèêÿ ÷þðÿê êÿñèðèê. Îëìàçìû áèð
äÿôÿ äÿ ñÿí éîëóíó áèçäÿí ñàëàñàí, ìÿíèì äÿ íåæÿ àäàì îëäóüóìó
Ëîòóíóí åâèíÿ ãîíàõ ýÿëìèøäè. Ãîíàüû éîëà ñàëìàüà åâäÿ ãóçó
îëìàäûüûííàí îðäàí-áóðäàí ñîðàõëàøäû. Àõûðäà áèðè äåäè:
– Àé ëîòó, îðà-áóðà äöøìÿ. Ìîëëàäà áèð éàõøû ãóçó âàð. Ýåò, ýþð àëà
áèëèðñÿíìè?
548
549
Ëîòó ìîëëàíûí õàñèééÿòèíè éàõøû áèëèðäè. Áèëèðäè êè, õÿñèñèí áèðèäè, îííàí
ñåâäàëàøìàõ ÷îõ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäè. Àììà ÿëÿúû íÿéäè? Ãîíàõ ãàïûéû
êÿñìèøäè.
Ëîòó úóìäó ìîëëàíûí éàíûíà. Ñàëàì-ÿëåéêäÿí ñîíðà êåøäè ìÿòëÿáÿ.
– À ìîëëà ãàðäàø, åøèòìèøÿì ñÿíäÿ ñàòäûõ ãóçó âàð. Ãîíàõ ýÿëèô
ãàïûéû êÿñèô. Èíäÿ ýÿðÿê ìÿíè íàöìèä ãàéòàðìûéàñàí. Íå÷èéÿ îëóðñàîëñóí, îíó ìàíà ñàò.
Ìîëëà ãóçóéó èêèãàò ãèéìÿòÿ ëîòóéà ñûðûäû.
Ãóçó ñàòûëàíäà ìîëëàíûí àðâàäû ãîíøóäàéäû. Ëîòó ãóçóíó àïàðàííàí
áèð õåéëè ñîíðà ýÿëèô åâÿ ÷ûõäû.
Ìîëëà àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, áó ýöí õåéëè èðÿëè äöøìöøöê. Ãóçóéó ëîòóéà ÿëëè ìàíàòà
ñàòìûøàì.
Àðâàäûí òàìàhû Ìóðòóçÿëèíèí ãûëûíúûííàí èòèéäè. Êèøèíèí àáðûíû ÿòÿéèíÿ
áöêäö êö, éîõ, ìÿí ãóçóéó î ãèéìÿòÿ ëîòóéà âåðìèðÿì. Éà ýåò öñòöíäÿ
èéèðìè ìàíàò éåíÿ àë, éà äà ãóçóéó ãàéòàð ýÿòè.
Ìîëëà àðâàäûííàí éàìàí ãîðõóðäó.ßëÿúû íÿéäè. ßáàñûíû éåëëÿäÿéåëëÿäÿ þçöíö éåòèðäè ëîòóíóí åâèíÿ. Ýþðäö ëîòó ãóçóíó éûõûô, åëÿ êÿñÿêÿñäè.
Ìîëëà ãûøãûðäû:
– Àéà ëîòó, ÿëèíè ñàõëà. Úàíûí ö÷öí àðâàä åâäÿ áèð ìÿ’ðÿêÿ ÷ûõàðäûô
êû, ýÿë ýþðÿñÿí. Äåéèð ãóçóéó óæóç ñàòûôñàí. Éà ýåò èéèðìè ìàíàò äà àë
ýÿòè, éà äà ãóçóéó ãàéòàð.
Ëîòóíóí ÿëÿúû íÿéäè. È÷èííÿí ãûðûëà-ãûðûëà úèâèííÿí èéèðìè ìàíàò
÷ûõàðûô ìîëëóéà âåðäè.
Ìîëëà ãàéûäûô åâÿ ýÿëäè. Ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðìÿìèø àðâàä ñîðóøäó:
– À êèøè, ïóëó àëäûíìû?
Ìîëëà äåäè:
– Àëäûì íÿäè, ëàï äÿäÿñèíè äÿ éàíäûðäûì.
Àðâàä ìîëëàíûí áàøûíà úöò ÿëëè áèð ãàïàç ñàëûô äåäè:
– Ñÿíèí êèìè êèøèíèí ïàïàüû îðòà äèðÿêäÿí àñûëû ãàëñûí. Áèëìèðñÿíìè,
ãóçóéó óæóç âåðìèøèê. Íèéÿ äåìÿäèí êû, ãóçóíóí áàø-àéàõû äà ìÿíèìäè.
Òåç úóì, áàø-àéàüû àë ýÿòè.
Ìîëëà ñóéó ñöçöëÿ-ñöçöëÿ ýåðè ãàéûòäû. Ýåäèô ëîòóéà äåäè:
– Àëëàh ìÿíèì àðâàä àëàí åâèìè êöëëö-êöôàí åëÿñèí. Ìÿíè åâÿ ãîéìóð
êó, ýÿðÿê ãóçóíóí áàø-àéàüûíû äà ýÿòèðÿì. Èíäè áàøûíà äþíöì, þëìöøÿì,
éåðäÿí ýþòö. Î áàø-àéàüû âåð, àïàðûì. Áÿëêÿ ãàíúûõ ñÿñèíè êÿñÿ.
Ëîòó äåäè:
– À ìîëëà, î íÿ ñþçäö, áèð áàø-àéàõäàí þòðö ñÿíè èòèí ÿëèíäÿìè
ãîéàæàì. Ýÿë, ýþòöð àïàð.
Ìîëëà áàø-àéàüû ýþòöðöô åâÿ ýÿòèðäè. È÷ÿðè ýèðÿí êèìè àðâàä äåäè:
– À ñÿíè çÿëèë ãàë. Áèëìèðñÿí, î ãóçóéà ìÿí íÿ ãÿäÿð ÿçèééÿò
÷ÿêìèøÿì? Îíóí ÿòèííÿí éåìÿñÿì ÿðø þéöíÿ êèìè éàíàðàì. Äóð ýåò,
ëîòóéà äå êè, áèçè àëäàäûôñàí, ãóçóíóí ÿòèíÿ áèç äÿ ãîíàüûõ.
Ìîëëà äóðóô ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ ëîòóýèëÿ ýåòäè. Ëîòóéó õÿëâÿòÿ ÷àüûðûô äåäè:
– Âàëëàh éàíûíäà öçöãàðàéàì. Àðâàä éåíÿ ìÿííÿí ÿë ÷ÿêìèð. Äåéèð:
"ýåò ëîòóéà äå, ãóçóéó óúóç àëûô, ÿòèíÿ áèç äÿ ãîíàüûã.“
Ëîòó ýöëÿ-ýöëÿ ìîëëóéà äåäè:
– À ìîëëà, î íÿ ñþçäö äàíûøûðñàí. Ýþçöì öñòÿ. Ýåò àðâàäû ýÿòè ýÿë.
Ñèçè ýþçäöéöðöê. Ýþçöìöç öñòÿ éåðèíèç âàð.
Ìîëëà åâÿ ãàéûäûô àðâàäà äåäè:
– Ëîòó áèçè ýþçäöéöð. Ùàçûððàø ýåäÿê. Àðâàä ýåéèíèô-êåæèíÿíÿ ãÿäÿð
Ìîëëà ôèêèððÿøäè êè, áó ëàï àü îëäó. Àðâàäû áåëÿ àïàðñàì, ëàï áèàâûð
îëàðàì.
Ìîëëà ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ ôèêðèíè àðâàäà áèëäèðäè. Àðâàä äåäè:
– À êèøè íåéíèéÿê, î ãóçóíóí ÿòèííÿí éåìÿñÿì äÿäÿìè ãÿâèðäÿí
÷ûõàðäûô, ñÿíè îíóí éåðèíÿ ãîéäóðàæàì. Áèð òÿäáèðèí âàðñà, äå, áÿëêÿ
àüëûìà áàòäû.
Ìîëëà äåäè:
– Àðâàä, ýÿë ñÿíÿ ñåéèä ïàëòàðû ýåéèíäèðèì. Äåéèì êè, åâèìÿ áèð
ñûíàõëû ñåéèä ýÿëèô. Îíó òÿê ãîéóô ýÿëÿ áèëìÿäèì. Îäó êó, ýþòöðöô
ýÿëäèì.
Ìîëëàíûí áó òÿäáèðè àðâàäûí àüëûíà áàòäû. Ñåéèä ïàëòàðû ýåéèíèô ìîëëàíûí
éàíûíà äöøäö.
Õöëàñÿ, ìîëëàéíàí ñåéèä ýÿëèô êåøäèëÿð ìÿúëèñèí áàøûíà.
Ëîòó þç-þçöíÿ äåäè êè, áó ñåéèäèí ñóð-ñóôàòû ìÿíÿ éàìàí òàíûø ýÿëèð.
Áèð àç çÿíäèíÿí áàõàíäà àðâàäû òàíûäû. Öðÿéèíäÿ äåäè êè, àé ñÿíèí
úÿääèíÿ ãóðâàí îëóì. Ñÿíè ìÿíÿ éåòèðÿí ìîëëóéà àëëàh þçö êþìÿê îëñóí.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, ãîíàõëàð ýåæÿíèí áèð âÿ’äÿñèíÿ ãÿäÿð éåéèôèøäèëÿð. Áèð äÿ áàøäàðûíû ãàëäûðûô ýþðäöëÿð êè, éàòìàõ âàõòû ÷îõäàí êå÷èô.
Ìîëëà åâ éèéÿñèíÿ, ãîíàõëàðà äèë-àüûç åëèéÿííÿí ñîíðà öçöíö "ñåéèäÿ"
– Úÿääèíÿ ãóðâàí îëóì, äóð ýåäÿê.
Ëîòó éåðèííÿí ãàëõûô ñåéèäèí ãîëóíäàí áÿðê-áÿðê éàïûøûô äåäè:
– Ìîëëà ãàðäàø, ñåéèäÿ çÿhìÿò âåðìÿ. Ãîé ñåéèä ãàëñûí áóðäà. Îíñóç
äà íÿçèðèì âàðûéäû. Ñàâàh òåçäÿí íÿçèðèíè äÿ âåðèô þçöì éîëà ñàëàðàì.
Íÿ èñÿ ìîëëà ÷îõ äåäè, ëîòó àç åøèòäè. Áó éàíäàí äà ãîíàõëàð èøÿ
ãàðûøäûëàð. Ìîëëàíû ÷àð-íà÷àð ðàçû ñàëäûëàð. Ñåéèä ëîòóíóí åâèíäÿ
ýåæÿëÿìÿëè îëäó.
Ìîëëà òÿê-òÿíhà ãàðàíëûõäà äþâäÿíÿ-äþâäÿíÿ ýåäèô åâèíÿ ÷ûõäû.
550
551
Àììà èëèí âóðàí éàòäû, ìîëëà éàòà áèëìÿäè. Áó åâäÿ äÿ ñöáhÿ ãÿäÿð íÿ
ëîòóíóí ýþçöíÿ éóõó ýåòäè, íÿ äÿ "ñåéèä"èí.
Åëÿ î âàõòäàí åë àðàñûíäà ìÿñÿë ãàëûô êû, ëîòóäàí áèð, ãàòûäàí èêè ÷ûõàð.
– Îòó àé êèøè, áàõ åëÿæÿ îòó. Àëëàh úàíûìà äÿéìÿñÿ, ýÿëÿí èë áó âàõò
î áèðè àéàüûíû äà èðÿëè óçàäàðñàí.
ÄßÄßÍß ÃÀËÌÛØ ÈÍÄÈ ÑßÍ Äß ÉÎÕÓÉÄÓÍ
ÝßËßÍ ÈË ÁÓ ÂÀÕÒ, Î ÁÈÐÈ
ÀÉÀÛÍÛ ÄÀ ÓÇÀÄÀÐÑÀÍ
Áèð êèøèíèí ÷îõ òÿíáÿë áèð àðâàäû âàðûéäû. Àðâàä î ãÿäÿð òÿíáÿëèéäè êè,
áóðäàí äóðóô îðäà îòóðìàüû þçöíÿ þëöì áèëèðäè. Ýþçö éóõóäàí à÷ûëìàçäû.
Àõøàìà êèìè éàòàðäû. Áèð ýöí êèøè áîüàçà éûüûëûô äåäè:
– Àðâàä, àüðûí àëûì, áó ãÿäÿð òÿíáÿëëèê åëÿìÿ. Áèð hÿðÿêÿò åëÿ,
ãîíóäàí-ãîíøóäàí ýåðè ãàëìûéàõ. Ùàìûäàí ÷îõ ãàçàíûðàì, hàìûäàí ïèñ
äîëàíûðûõ.
– À êèøè, íåéíèéèì, íÿ èø ýþðöì?
Êèøè äåäè:
– Áåëÿ úàíûíà àçàð ãàéûð. Àéàüûì éàëûíäû. Ùå÷ îëìàñà, áèð úöò úîðàáñà
äà hþð.
Àðâàä íàìóñà áîüóëóô äóðóô áèð àç èôäÿí-çàääàí òàïûô úîðàô hþðìÿéÿ
áàøäàäû. Àììà íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà, áèð øåé ÷ûõìàäû. ßñíèéÿ-ÿñíèéÿ áèð ÷èí
çîð-áàëà hÿððèéèô ãûðàüà òóëëàäû. Õöëàñÿ, ýöæ-áàëàéíàí áèð èëÿ úîðàâûí áèð
òàéûíû ãóðòàðäû.
Êèøè ýþðäö êö, áó hþðìÿêíÿí úîðàâûí î áèðè òàéûíû äà áèð èë ýþçäÿìÿëè
îëàæàõ.
Òàéêåø òàéû òÿëÿñèê ýþòöðöô àéàüûíà ýåéäè êè, áÿëêÿ àðâàäû íàìóñà
ýÿòèðÿ. Ýþðÿ êè, êèøè úîðàâû òàéêåø ýåéèíèô. Î áèðè òàéûíû áèð àç òåçäÿøäèðÿ.
Õöëàñÿ, àðâàä úîðàâûí î áèðè òàéûíû äà áàøäàäû.
Ýöí î ýöí îëäó êó, êèøèíè ãîíøóéà òîéà ÷àüûðäûëàð. Åëÿ ýÿòèðäè êè, îíó
õàëû-õàë÷àëû áèð îòàüà êå÷èðÿñè îëäóëàð. Áàõäû êû, hàìû àéàüûíû ñîéóíóô.
ßëÿúè íéÿäè. Áó äà ÷àð-íà÷àð àéàüûíû ñîéóíìàüà ìÿæáóð îëäó. Áèð òÿhÿð
àéàüûíû ýèçäÿäÿ-ýèçäÿäÿ õÿëâÿò áèð éåð òàïûô éàëûí àéàüûíû àëòûíà ãîéóô
öñòöíäÿ îòóðäó êó, ýþðöíìÿñèí. Úîðàôëû àéàüûíû èñÿ èðÿëè óçàòäû.
Àðâàäû ôèêèð ýþòöðäö êö, êèøèíè éÿ’ãèí ãîíàõ îòàüûíà àïàðäûëàð. Àéàüûíû
ñîéóíñà, ëàï áèàâûð îëàæàì. Ýåäèì ýþðöì, êèøèíèí úîðàôñûç àéàüûíû ýþðÿí
îëäóìó?
Àðâàä ïÿíúÿðÿäÿí áàõûô ýþðäö êö, êèøè éàëûí àéàüûíû àëòûíà ãîéóô,
úîðàôëû àéàüûíû èðÿëè óçàäûô.
Àðâàä ïÿíúÿðÿäÿí ÿðèíÿ áàøûííàí ðàçûëûüûíû áèëäèðèô äåäè:
552
Áèð ýöí ÷îõ ýþçÿë-ýþé÷ÿê, àììà àüûëäàí áèð àç ãûâðàõ áèð ýÿëèí ýåäèô
þçöíÿ áèð ãàíàâóç íèìòÿíÿ àëûð. Åâÿ ýÿòèðèô ýåéèíèð. Ýöçýöíöí ãàâàüûíäà
ñàüà-ñîëà ôûððàíûô òÿçÿ ïàëòàðûíà áàõûð
Áó âàõò îüëó ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðèô àíàñûíûí ñåâèíúÿê ïàëòàðûíà áàõäûüûíû
ýþðöô äåéèð:
– Àé àíà, þçöí äÿ äÿäÿìè áÿéÿíìèðñÿí. Ýþð ñÿíÿ íÿ íèìòÿíÿ àëûô?
Àíàñû îüëóíà áèð òÿðñ íÿçÿð ñàëûô äåéèð:
– Éàëàíñà äÿäÿíèí ïàïàüû áîø ãàëñûí. Îíà ãàëñàéäû, èíäè ñÿí äÿ
éîõóéäóí!
553
ÀÒ ÄÀ ÌßÍÈÌÄÈ, ÀÐÂÀÄ ÄÀ
Áèð êèøè àðâàäûííàí áèððèêäÿ óçàõ áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøäû. Áèð-íå÷ÿ ýöí àò
ñöðäöêäÿí ñîíðà ýåäèô áèð ÷þëëö-áÿððè áèéàâàíà ÷ûõäûëàð.
Áèð êîëóí éàíûííàí êå÷ÿíäÿ ãóëàõëàðûíà áèð èíèëòè ýÿëäè. Ìàðàõëàíûô
àòûí áàøûíû ÷åâèðäèëÿð hÿìèí êîëà òÿðÿô. Áàõûô ýþðäöëÿð êè, áóðàäà áèð êîð
êèøè îòóðóô çàð-çàð çàðûëäûéûð.
Êèøè àòäàí äöøô áó êîðóí éàíûíà ýÿëäè. Íÿ ö÷öí áóðàäà îòóðäóüóíó
ñîðóøäó.
Êîð èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ äåäè:
– À ãàðäàø, ìÿí áóðäà þç êåôèìíÿí îòóìàìûøàì. Ìÿíè áóðà àòûô
ýåäèôëÿð. Ìÿíè ÷åâèð áàëàëàðûíûí áàøûíà áóðäà ãîéìà, éàçûüàì, çÿëèëÿì.
Êèøè áóíóí öçöíÿ áàõàíäà áó êîðäàí hå÷ àëìàäû. Îíà ýþðÿ òÿçÿäÿí
àòà ìèíèô éîëóíà äàâàì åëÿìÿê èñòÿäè.
Àðâàä êèøèíèí ôèêðèíè áàøà äöøöô äåäè:
– À êèøè, ñÿí êè hÿìèøÿ ÿëñèç-àéàõñûçëàðûí êþìÿéè, éàçûõëàðûí,
çÿëèëëÿðèí ïÿíàhû îëóôñàí. Èíäè íÿ îëäó êó, áèð êîð êèøèíè ÷þëöí äöçöíäÿ
ãîéóô ýåòìÿê èñòèéèðñÿí? Áóíó àëëàh håø ãÿáóë åëèéÿðìè?
Êèøè àðâàäûíà äåäè:
– Àðâàä, äöç äåéèðñÿí, èíäèéÿ êèìè håø êèìíÿí êþìÿê ÿëèìè
ÿñèðýÿìÿìèøÿì. Ùàìûéà áàæàðäûüûì ãÿäÿð ÿë òóòìóøàì, éàõøûëûõ
åëÿìèøÿì. Àììà íÿäÿíñÿ, áó êîðäàí håø ýþçöì ñó èøìèð. Öçöíäÿí
äÿëÿäóçäóõ éàüûð. Öðÿéèìÿ äàìûô êû, áóííàí áèçÿ õàòà ýÿëÿæÿê.
Àðâàä ÿë ÷ÿêìÿäè êè, ÷ÿêìÿäè:
– À êèøè, áó êó àëëàhûí áèð éàçûüûäû. Áóííàí íÿ çèéàí ýÿëÿæÿê. Ýÿë,
áóíó àïàðûô áèð øåííèéÿ ÷ûõàðàõ. Îðàäà áÿëêÿ áóíà áèð êþìÿê äóðàí
òàïûëäû.
Êèøè ÷îõ äåäè, àðâàä àç åøèòäè. Àõûð êû, þç ñþçöíö ýþéÿðòäè. Êèøè ÷àðíà÷àð êîðó þç òÿðêèíÿ àëûô éîëà äöøäö.
Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì. Áóííàð àõûð êû, ýÿëèô áèð êÿíäÿ ÷àòäûëàð.
Êèøè êÿíäèí îðòàñûíäà êîðó àòòàí åíäèðèô éîëóíà äàâàì åëÿìÿê
èñòèéÿíäÿ êîð éàïûøäû áóíóí àòûíûí úèëîâóííàí.
—À êèøè, ìÿíèì àòûìû hàðàéà àïàðûðñàí. Òåç îë, àòûí úèëîâóíó áóðàõ.
Êèøè êîðó èòÿëèéèô úèëîâó îíóí ÿëèííÿí ãîïàðìàõ èñòèéÿíäÿ êîð áèð
hàðàé-hÿøèð ãîïàðäû êû, ýÿë ýþðÿñÿí.
Àé úàìààò êþìÿéÿ ýÿëèí, áó êèøè ìÿíèì àòûìû ÿëèìíÿí àëûð.
Ñÿñ-êöéÿ úàìààò òîïëàøäû áóííàðûí áàøûíà. Êèøèíèí äåäèéèíÿ èíàíìàéûô
êîðà ãÿhìÿð ÷ûõäûëàð. ×îõ ÷ÿê-÷åâèðäÿí ñîíðà ãÿðàðà àëäûëàð êû, áóííàðû
ãàçûíûí éàíûíà àïàðñûííàð.
Éîëäà êèøè àðâàäûíà äåäè:
554
– Àðâàä, éàõøû éûõäûí åâèìèçè. Ýÿë èíäè éàõàìûçû áó êîðóí ÿëèíäÿí
ãóðòàð ýþðöì, íåæÿ ãóðòàðàæàõñàí.
Àðâàäûí ñþçö âàðûéäûìû êèøèéÿ úàâàô âåðÿ. Áàøûíû àøàüû ñàëûô ëàëäèíìÿç äàéàíäû.
Õöëàñÿ, áóííàðû àïàðûô ÷ûõàðòäûëàð ãàçûíûí éàíûíà. Êèøèéíÿí àðâàä
áàøûíà ýÿëÿííÿðè ãàçûéà äàíûøäûëàð.
Áóííàð ñþçöíö äåéèô ãóðòàðàííàí ñîíðà ãàçû öçöíö êîðà òóòóô äåäè:
– À êèøè, áóííàð äöçìö äåéèð?
Êîð äåäè:
– Ãàçû ñàü îëñóí, áóíëàð ýþçöíöí è÷èíÿ êèìè éàëàí äàíûøûð. Áó êèøè
äÿëÿäóçóí, îüðóíóí áèðèäè. Áóíóí íÿ àòû âàð, íÿ äÿ àðâàäû. Àò äà
ìÿíèìäè, àðâàä äà.
Ãàçû ÿìð åëÿäè áóííàðû àïàðûô àòñûííàð çèíäàíà. Àììà, àäàìëàðûíà
òàôøûðäû êû, êèøèéíÿí àðâàäû áèð ýþçÿ, êîðó äà àéðû áèð ýþçÿ ñàëñûííàð.
Ñîíðà ýþçÿò÷èëÿðÿ òôïøûðäû êû, ãàïûäàí ãóëàõ àñûí, ýþðöí áóííàð íÿ
äàíûøûëëàð.
Êèøèéíÿí àðâàäûí ãàïûñûíà ãóëàõ àñàí ýþçÿò÷è ýþðäö êö, êèøè àðâàäûíû
äàííûéàðàõ äåéèð:
– Àðâàä, ñÿíÿ äåìÿäèìèè áó êîðäàí áèçÿ õåéèð ýÿëìÿéÿæÿê. Èíäè
ýþðäöí áàøûìûçà íÿ îéóí à÷äû.
Êîð èñÿ è÷ÿðèäÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè:
– Äè ýåò. Øÿhÿðÿ áèð ãîâüà ñàëìûøàì êû... Éà àò ìÿíèìäè, éà àðâàä.
Ýþçÿò÷èëÿð ýåäèô áóðàäà åøèòäèêëÿðèíè îëäóüó êèìè ãàçûéà ÷àòäûðäûëàð.
Ãàçû êèøèéíÿí àðâàäû çèíäàííàí áóðàõäûðûô äåäè:
– Ñèçÿ éàõøû éîë. Ýåäèí, áèð äÿ hÿð òàíûìàäûüûíûçà ðÿhì åëÿìèéèí.
Ãàçû êîðó çèíäàííàí ÷ûõàðûô ÿìð åëÿäè êû, áóíó àïàðûô àòàðñûíûç êèøè
äåäèéè hÿìèí áÿððè-áèéàáàíà.
Ñîíðà ãàçû öçöíö éàíûíäàêûëàðà òóòóô äåäè:
– Äîüðóäàí äà, àëëàh hÿð êÿñÿ ÿìÿëèíÿ ýþðÿ óðçó âåðèð.
ÀÛËËÛËÀÐ ÑÀÍÀ ÃÓËÀÃ ÀÑÑÛÍÍÀÐ,
ÄßËÈËßÐ ÌÀÍÀ
Áèð ìîëëà äÿñòÿìàç àëûô ãÿâèðèñòàííûüà éàõûí áèð éåðäÿ íàìàç ãûëûðäû.
Éàõûííûüûíäà áèð äÿëè îòóðóô hóø-ýóøíàí îíà áàõûðäû. Äÿëè ýþðöð êö, ìîëëà
ýàh ÿéèëèð, ýàh äèêÿëèð, ýàh äà þç-þçöíÿ íÿñÿ äàíûøûð. Áó äà, åëÿìÿ
òÿíáÿëëèê, áàøäûéûð ôûøãûðûõ ÷àëìàüà. Ìîëëà áóíäàí áÿðê hèðñäÿíèð, úèí
âóðóð òÿïÿñèíÿ. Àíúàõ íàìàçû éàðûì÷ûõ ãîéìóð. Íàìàçûíû ãûëûô
ãóðòàðàííàí ñîíðà äÿëèíèí áàøûíûí öñòöíö àëûô äåéèð:
– Áàëà, àõû éàõøû äåéèë, äÿäÿí éàøäà êèøèéÿì, ìÿíèì àüçûìû ÿéèðñÿí,
555
ãîéìóðñàí íàìàçûìû hàëàëëûõíàí ãûëàì.
Äÿëè ñîðóøóð:
– Ìîëëà ÿìè, áó íàìàçû ñÿí êèìíÿí þòðö ãûëûðñàí?
Ìîëëà úàâàô âåðèð êè, áó ãÿâèðèñòàíëûõäà éàòàí ðÿhìÿòäèêëÿðäÿí þòðö.
Äÿëè áèð äÿ ñîðóøóð:
– Áó ãÿâèðèñòàíëûãäà éàòàíëàðûí hàìûñû àüûëëû àäàìëàð äåéèë. Áóííàðûí
è÷èíäÿ àüûëëûëàð äà âàð, ìÿíèì êèìè äÿëèëÿð äÿ. Äîüðó äåéèðÿììè?
Ìîëëà îíóí ñþçäÿðèíäÿí õîøàëëàíûô äåéèð:
– Äöçäö, áàëà, äöç äåéèðñÿí.
Äÿëè äåéèð:
– Åëÿñÿ, ñÿí íèéÿ úûðíûéûðñàí? Ãîé áóðàäàêû ðÿhìÿòäèêëÿðèí àüûëëàðû
ñÿíèí íàìàçûíà ãóëàõ àññûííàð, ìÿíèì êèìè äÿëèëÿð äÿ ìÿíèì
ôûøãûðûüûìà.
ÝßËßÍÄß ÄÎÍÃÓÇ ÄÎÍÓÍÄÀ ÝßËÈÐ
Äîíãàð Ùÿìèä èêè íÿôÿðíÿí áèð ýöí áàøãà áèð êÿíäÿ ýåäèðìèø. Ýÿëèô
áèð ãÿâèðñòàíà ÷àòûëëàð. Ýþðöëëÿð êè, õåéëè àäàì áèð ãÿâðèí öñòöíö äöçÿëäèð.
Äîíãàðûí éîëäàøäàðûíäàí áèðè ãÿâèðèñòàíà òÿðÿô ýåäèô þéðÿíèð êè, ÿçèç
àäàìëàðû þëöô, èíäè äÿ îíóí ãÿâèðèíè äöçÿëäèëëÿð. Ãàéûäûô ýÿëÿíäÿ Äîíãàð
òåç ñîðóøóð:
—Þðýÿíäèíìè? Íÿ îëóô? Àäàìëàð íÿéÿ òîïëàøûô?
Ùÿìèí àäàì òÿìêèíèíè ïîçìàäàí äåéèð:
– Î ãÿâèð Ìóñòàôà êîâõà àääû áèð àäàìûí ìÿçàðûäû. Îíà çèéàðÿòÿ
ýÿëèôëÿð. Íÿ âàõò Ìóñòàôà êîâõàíû äàäà ÷àüûðñàí, äàðäà ãàëìàçñàí.
Äîíãàð ðÿhìÿò îõóéà-îõóéà éîëóíà äàâàì åäèð. Áóííàí ñîíðà
Ìóñòàôà êîâõà Äîíãàð Ùÿìèäèí èíàìûíà ÷åâðèëèð. Ùÿð îòóðóô äóðäóõúà
äåéÿðìèø:
– Éà Ìóñòàôà êîâõà, êþìÿê îë.
Áèð ýöí Äîíãàð Ùÿìèä hàðàâàñûíû ãîøóô ìåøÿäÿí îäóí ýÿòèìÿéÿ
ýåäèð. Îäóíó äîüðóéóô àðàâàéà éûüàííàí ñîíðà êÿëëÿðè hàéëûéûð. Ýÿëèô áèð
áàòàõëûõäà àðàâàñûíû áàòûðûð. Äîíãàð êÿëëÿðè íÿ ãÿäÿð äþéöðñÿ, áèð øåé
àëûíìûð; àðàâà ÷ûõìûð êû, ÷ûõìûð.
Äîíãàð Ùÿìèä äåéèð:
– Éà Ìóñòàôà êîâõà, þçöí äàäà éåòèø!
Ñþç àüçûííàí ÷ûõàí êèìè àüàøäàðûí àðàñûííàí õîðóëëóéà-õîðóëëóéà áèð
ãàâàí ÷ûõûð. Ãàâàíû ýþðÿí êÿëëÿð hóéóõóá hàðàâàíû äàðòûô ÷ûõàðûëëàð.
Ùàðàáàíûí ÷ûõäûüûíû ýþðÿí Äîíãàð Ùÿìèä ñåâèíÿ-ñåâèíÿ:
– Ãóðâàí îëäóüóì, ýÿëìèð, ýÿëÿíäÿ äÿ äîíãóç äîíóíäà ýÿëèð, – äåéÿ
556
ÿëèíè-ÿëèíÿ ñöðòöð.
ÍÈÉß ÅËß ÈÒÄßÍ ÁÎÐÚ ÀËÛÐ ÊÛ ...
Àááàñûí áèð åðìÿíè êèðâÿñè âàðûéäû. Ùÿìèøÿ ýþðöøÿíäÿ ìöñÿëìàíõðèñòèéàí ñþháÿòè ñàëûô çàðàôàò åëèéÿðìèø. Áèð äÿôÿ îííàð ýþðöøÿíäÿ
ìþhêÿì éàüûø éàüûð, øèìøÿê ÷àõûð, ýþé ýóðóëäóéóðìóø. Êèðâÿñè öçöíö
Àááàñà òóòàðàõ äåéèð:
– Àááàñ, áèëèðñÿíìè î ýþéöí ýóðóëäàìàñû, øèìøÿéèí ÷àõìàñû íÿäè?
Àááàñ:
– Íÿ äåéèì, âàëëàh áèëìèðÿì.
– Ñèçèí ìîëëà áèçèì êåøèøäÿí áîðú àëûô. Èíäè î áîðúóíó âåðìèð. Îíà
ýþðÿ äÿ êåøèø ãàì÷ûíû ÷ÿêèô ìîëëóéó äþéöð. Øèìøÿê hÿìèí ãàì÷ûäû,
ýóðóëòó äà ìîëëàíûí áàüûðòûñû.
– ×îõ äöç åëÿéèô ñèçèí êåøèø áèçèì ìîëëàíû äþéöð. Àõû, ìîëëà åëÿ èòòäÿí
íèéÿ áîðú àëûðäû êû, î äà îíó áåøúÿ ýöí ýþçäÿìèð, – äåéÿ Àááàñ úàâàô
âåðèð.
ÑßÍ Äß ÊÅ×ÈÍÈ ÂÅÐÌß
Áèð ýöí ìÿðêÿçäÿí áèð ìöòÿõÿññèñ êÿíäÿ ýÿëèð. Ãîéóí ñöðöëÿðèíÿ
áàõàíäà ýþðöð êö, ñöðöíöí áèðèíäÿ êå÷èëÿðèí áàø ñàéû îëäóõúà ÷îõäó.
×îâàíà äåéèð êè, êå÷è éóí âåðìèð. ßâÿçèíÿ ãîéóí ñàõëà. ×îáàí úàâàô
âåðèð êè, ñöðö áåëÿ äöøöô, ãîéóíó hàðäàí àëûì?!
Ìöòÿõÿññèñ úèääè ýþðêÿì àëûô äåéèð:
– Êå÷èéè âåð, ãîéóí àë!
– Ãîéóíó êå÷èéÿ håø êÿñ âåðìÿç!
– Î, ãîéóí âåðìèðñÿ, ñÿí äÿ êå÷èíè âåðìÿ! – äåéÿ ìöòÿõÿññèñ
òÿøÿõõöñëÿ äèëëÿíèð.
×îâàí ýþðöð êö, ìöòÿõÿññèñ håéâàíäàððûõ öçðÿ îõóñà äà, áó ñàhÿäÿí
håø íÿ ãàíìûð. Îäó êó, äåéèð:
– Ãàðäàø, åëÿ äÿ âàð, ãîéóíó âåðìèëëÿð äåéÿ ìÿí äÿ êå÷èìè
âåðìèðÿì.
ÑÈÇß ÝÖËÌßÉß-ÝÖËÌßÉß
557
Ýÿëèð ýåéìÿéÿ, ýåéìÿéÿ.
Íàçäû àäûíäà äèëëè-äèëàâÿð, àììà ÷îõ òöíäõàñèééÿò áèð àðâàäûí Ñîíà
àääû ýþçÿë-ýþé÷ÿê, àüûëëû, êàìàëëû áèð ãûçû âàðûéìûø. Ñîíàíû èñòèéÿíëÿð
Íàçäûéà ýþðÿ èðÿëè äöøöô åë÷è ýþíäÿðÿ áèëìèëëÿðìèø. Àíàñû ÷ÿòèí àäàìäû,
îííàí ãóäàëûõ èøäÿòìÿê ìöøêöë ìÿñÿëÿäè, – äåéÿðìèøäÿð.
Èáðàhèì àääû hþðìÿòäè áèð àäàìûí Áàéðàì àääû áèð îüëó Ñîíóéà àøèã
îëìóøäó. Áóíó åøèäÿí Áàéðàìûí àíàñû Ëåéëè àðâàä þçöíö ãàëäûðûô éåðÿ
âóðóðäó êó, ìÿí Íàçäûíûí ãûçûíû ãîéìàðàì êû, áó ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿ.
Ìÿí î hÿéàñûçûí äîüäóüóííàí éîëà ýåäÿ áèëìÿðÿì.
Áó ñþçäÿðè åøèäÿí Íàçäû äà äåìèøäè êè, î Ëåéëè îëñóí, ìÿí äÿ Íàçäû,
Ñîíàíû Áàéðàìäàí áàøãà áèð êÿñÿ âåðñÿì, îíóí ìóçäó-áàâàëû ìÿíèì
áîéíóìà.
Àíàëàð áèð-áèðèíÿ áàøäàäûëàð èñìàðûø ýþíäÿðìÿéÿ. Áàéðàì áàõûð êû,
Ñîíàíû ýþòöðöô ãàøìàñà äåäè-ãîäó êÿñÿí äåéèë. Áèð ýöí Ñîíàíû ýþòöðöô
ãàøäû. Ùàìû øàä îëñà äà, Ëåéëèíèí öçö ýöëìöðäö. Öðÿéèíäÿ Áàéðàìäàí
êöñöðäö êö, àíàñûíû ãàéíàíàñûíûí àéàüûíà âåðäè.
Èáðàhèì Ëåéëèéè håé äàííûéûðäû êû, ãûç éàõøû óøàõäû. Áó hàõäà áèð äÿ
äàíûøìà. Òîéà áàøäûéàñû îëäóëàð. Úàìàhàò éåéèô-è÷èô, ÷àëûô-îéíóéóðäó.
Òîéáàøû ñÿñäÿäè êè, ãûç àíàñû, îüóë àíàñû ýÿëñèí.
Ñþçÿ áÿíäèéìèø êèìè Íàçäû þçöíö àòäû îðòóéà. Áàøäàäû îéíóéàîéíóéà îõóìàüà:
Ãûçûì ýÿëèð áó áîë åâÿ,
ßðèí þéìÿéÿ-þéìÿéÿ.
Õàíûì êèìè ñàëëàíìàüà,
Àòëàñ ýåéìÿéÿ-ýåéìÿéÿ.
Ùèðñèíäÿí éåðèíäÿ âàð-ýÿë åäÿí Ëåéëè îðòóéà ÷ûõäû. Áó äà îéíóéàîéíóéà îõóäó:
Ýÿëèí ýÿëèð áó áîë åâÿ,
Þçöí þéìÿéÿ-þéìÿéÿ.
Õàíûì êèìè hèêêÿëÿíèô,
Áèçè äþéìÿéÿ-äþéìÿéÿ.
Ìÿúëèñÿ òîïëàøàííàð ýþðäö êö, ãóäàëàð èíäèäÿí áèð-áèðèíÿ ìåéäàí
îõóéóð. Èáðàhèì ýöëÿ-ýöëÿ îííàðûí àðàñûíà êåøäè:
Áèð ñþç äåéèì ãàéíàíàëàð.
Ñèçÿ äÿéìÿéÿ, äÿéìÿéÿ.
Åâèìèçèí ýöë áàëàñû,
558
***
Íÿ õàíûìäû, íÿ ãàðàâàø,
Ýÿëìèð äþéäöðöá-äþéìÿéÿ.
Ýÿëèð äîñò-äöøìÿí è÷èíäÿ
Áèçè þéìÿéÿ-þéìÿéÿ.
***
Ýÿëèð ýåéìÿéÿ-ýåéìÿéÿ.
Áèçè þéìÿéÿ-þéìÿéÿ.
Àé ãóäàëàð, áåëÿ ÷ûõûí,
Åë ñèçÿ ýöëìÿéÿ, ýöëìÿéÿ.
Áó ñþçäÿí ñîíðà ãóäàëàð ãóúàõëàøûô þïöøöð. Áöòöí úàìàhàò ìÿúëèñÿ
òÿçÿäÿí áàøäûéûð.
ÉÖÊÖÍÖ ÀÛÐ ÅËß
Çàìàí áèð ýöí Ãóðáàíà äåéèð êè, äàhà àðâàäà håø íÿ äåéÿ áèëìèðÿì.
Ãîðõóðàì ãàëìàüàë îëñóí. Úàìààò äåñèí êè, ýöíäÿ áèð àðâàä ýÿòèðìÿéÿ
þðýÿíèô.
Ãóðáàí ñîðóøóð êó, íÿ îëóô éåíÿ?
Çàìàí äåéèð:
– Èø ýþðÿ áèëìèð. Ñóéà ýåäèð, ýÿëèô ÷ûõà áèëìèð. Î äÿôÿ åâèí ýåðè
éàíûíäàí òàõûëûí ýþâøÿíèíè øÿëÿäÿ õûðìàíà äàøûéûðäûõ. Ýþðöðÿì éîõ
áóííàí ýþðÿí îëìàç. Õûðìàíû äþéäöê: òàõûëû ÷óâàëíàí åâÿ äàøûìàõ
ëàçûìäû. ×óâàëû àðõàñûíà ãàëäûððàì äèçè ÿñèð.
– Ùÿ,... äåìÿê áåëÿ, ãàðäàø. ßýÿð ñÿí äåéÿí êèìèäèñÿ, éöêöíö àüûð
åëÿ, – äåéÿ Ãóðáàí îíà ìÿñëÿhÿò âåðèð.
ÀËÛ ÝÞÐÖÍÖÐ
Áèð äÿôÿ Àüÿëèíè ÷àüûðûëëàð êû, ãîíøóíóí ãûçûíà åë÷è ýÿëèô. Ýÿëñèí î äà
îòóñóí. Àüÿëè ãàëõûô ýåäèð. Áèð àç êå÷ÿííÿí ñîíðà ñþháÿò à÷ûëûð.
Áàøäûéûëëàð äàíûøìàüà. Àòà-àíà, ãîhóì-ãîíøó ðàçûëûõ âåðÿííÿí ñîíðà
äåéèëëÿð êè, ãûç ïèñ óøàõ äåéèë, ãî÷àõäû, ìÿðôÿòäèäè. Àüÿëè ýþçöíö
hÿððèéÿíäÿ ýþðöð êö, àéàõ óæäà èêè àðâàäûí àðàñûíäà äóðìóø ãûç äîäàüûíû
559
ãàëäûðûô áèð-èêè ýöí ÿââÿë äöçÿëòäèðäèéè ãûçûë äèøäÿðèíè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð.
Àüÿëè éåíÿ äÿ ôèêèð âåðÿíäÿ ýþðöð êö, "àüûëëûäû", "ãî÷àõäû" ñþçöíö åøèäÿí
êèìè ãûç, ãûçûë äèøäÿðèíè ýþñòÿðèð. Þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéÿí Àüÿëè ãûçûí
àòàñûíà äåéèð:
– À êèøè, ãûçà äå êè, äîäàüûíû ãàëäûðìàñûí, àüëû ýþðöíöð.
ÀÒÀÑÛÍÛÍ ÅÙÑÀÍÛÍÄÀ ÎËÑÓÍ
Þçö è÷ìÿäèéèíÿ ýþðÿ Ãóðáàí hÿìèøÿ ìÿúëèñÿ ýåäÿíäÿ
è÷ìÿéÿííÿðíÿí îòóðàðìûø. Áèð äÿôÿ íÿ èñÿ èêè íÿôÿð è÷ÿííÿí éàíàøû äöøöð.
Îíëàð ñòÿêàí-ñòÿêàíà âóðóô è÷èëëÿð. Ùÿð äÿôÿ äÿ ñòÿêàíà ìèíåðàë ñó
ñöçÿðÿê Ãóðáàíà òÿêëèô åëèéèëëÿð. Î äà îííàðûí õèäìÿòèíÿ ýþðÿ
ìèííÿòäàððûõ åëèéèð. Ëàêèí Ãóðáàí áèð äÿ hèññ åëèéèð êû, éîëäàøäàð áèð-áèðíÿ
ýþç âóðóô îíóí ñòÿêàíûíà àðàã ñöçäöëÿð. Þçöíö áèëìÿçäèéÿ âóðàí Ãóðáàí
håø íÿ äåìèð. Éåíèäÿí îíëàð ñòÿêàí-ñòÿêàíà âóðóô áàøäàðûíà ãàëäûðûð,
ñîíðà äà ñòÿêàííàðà ñó òþêöô è÷èëëÿð. Áèðè Ãóðáàíà áàõûô äåéèð:
– Ãóðáàí, éåìèðñÿí, è÷ìèðñÿí, áó îëìàäû. Ñó ñàäà è÷.
– Ñàü îëóí. Èøäèì. Ìåéëèì éîõäó, – äåéÿ Ãóðáàí ÷àâàô âåðèð.
Ëàêèí éîëäàøäàðäàí áèðè ÿë ÷ÿêìèð êè, – ÿøè, áó ñóéó ñà äà è÷....
Úàíû áîüàçûíà éûüûëàí Ãóðáàí äåéèð:
– Àòàíûí åhñàíûíäà îëñóí, – ìåéëèì éîõäó.
ýÿëÿíäÿ ãóðóò éåòèøÿíäÿ ýÿë.
ÉÀÍÛÍÄÀÊÛ ÄÀ ÌÛÄÛÑÛÄÛÌÛ?
Èêè ìîëëà ýöííÿðèí áèðèíäÿ ïèéàäà ãîíøó êÿíäÿ ýåäèðìèø. Ýþðöëëÿð êû,
õåéëè èðÿëèäÿí áèð àäàì ýÿëèð. Áèð àç éàõûííàøàííàí ñîíðà Àááàñû
òàíûéûëëàð. Ìîëëàëàð äàíûøûëëàð êè, Àááàñû éàìàí hàçûðúàâàô ñþéëöéöëëÿð.
Ýÿë îíà áèð àç ñþç àòàõ, ýþðÿí áèð íÿ úàâàô âåðèð.
Àááàñ ýÿëèô áóííàðà ÷àòàíäà ìîëëàëàðäàí áèðè äåéèð:
– Àëëàh ñàõëàñûí êèðâÿ, hàðäàí ýÿëèðñÿí áåëÿ?
Àááàñ òþâðöíö ïîçìàäàí :
– Ñàõëàñûí, ñàõëàñûí êåøèø ãàðäàø, éàíûíäàêû äà ìûüäûñûäûìû? – äåéèô
éîëóíà äàâàì åëèéèð.
ÏÐÈÑÒÀÂ ÎËÀÍ ÉÅÐÄß ÈÒ ËÀÇÛÌ ÄÞÉÖË
Ãóðáàíûí àðàíäà áèð êöðÿêÿíè éàøûéûðìûø. Ùÿìèøÿ ýÿëÿíäÿ Ãóðáàí
îíà éàüäàí, ãóðóòäàí, ïåíäèðäÿí ïàé ãîéàðìûø. Ëàçûì îëàíäà ãîéóíãóçó äà âåðÿðìèø. Ïàéûç âàõòû áèð ýöí Ãóðáàí àðàíà, êöðÿêÿíèýèëÿ ýåäÿñè
îëóð. Áèð-èêè ýöí ãàëàííàí ñîíðà åâÿ ãàéûòìàõ èñòèéèð. Äåéèð êè, áèð àç
àëìàäàí, àðìóääàí éûüûí óøàõëàðà àïàðûì. Êöðÿêÿíè ãàéûäûð êû, äöçö ìÿí
äÿ î hàõäà äöøöíöðäöì. Ùå÷ éàõøû äåéèë êè, àðàíäàí ýåäÿñÿí, óøàõà
ìåéâÿ àïàðìûéàñàí. Èíäè äÿ åëÿ ïèñ âàõò ýÿëèôñÿí êè, ìÿí íåéíèéèì, hÿëÿ
áàüûí äÿðèëìÿê âàõòû äþéöë. Áèð äÿ ýÿëÿíäÿ àëìà éåòèøÿíäÿ ýÿë.
Ãóðáàí êöðÿêÿíýèëäÿí ãàéûäàíäà áàçàðà äþíöô ìåéâÿäÿí, ÷ÿðÿçäÿí
àëûô åâèíÿ äþíöð. Ýöí êå÷èð, hÿôòÿ àääûéûð, êöðÿêÿí Ãóðáàíýèëÿ ýÿëèô ÷ûõûð.
Ýåäÿí áàø äåéèð êè, áèð àç ãóðóò ãîéóí, óøàãëàð õÿíýÿë èñòèéèð.
Ãóðáàí éàëàííàí êþêñöíö þòöðöô äåéèð:
– Ùÿ, åëÿ ìÿí äÿ îíó äöøöíöðäöì. Ýöíàh ñÿíèí þçöíäÿäè. Áèð äÿ
Êÿíäèí àðàñûíäà òîïëàíìûø áèð õåéëè àäàì áàøäûéûð ïðèñòàâ Ñàäûã
àüàäàí äàíûøìàüà. Ùÿðÿ áèð ñþç äåéèð. Êèìè Ñàäûã àüûéû òÿ’ðèôëÿéèð, êèìè
ïèñäèéèð. Íÿ äåìÿê îëàð, åë àüçûäû. Áó âàõò Àááàñ äèëëÿíèð:
– ßøè íå÷ÿ êè, Ñàäûã àüà ïðèñòàâäû, ãàïûëàðäà èò ëàçûì äåéèë.
Àäàìëàð ýöëöøöëëÿð.
Áèð-íå÷ÿ ýöííÿí ñîíðà éàñàâóëëàð ýÿëèô Àááàñû ïðèñòàâûí
äèâàíõàíàñûíà àïàðûëëàð.
Àááàñ ãîðõà-ãîðõà è÷ÿðè ýèðèô ïðèñòàâà ñàëàì âåðèô, òÿ’çèì åëèéèð.
Ïðèñòàâ êèííè-êèííè Àááàñû òÿïÿäÿí äûðíàüà êèìè ñöçÿííÿí ñîíðà äåéèð:
– Äå ýþðöì, ìÿíèì hàããûìäà íÿ äàíûøûôñàí?
– Ùàðäà àüà? – äåéÿ Àááàñ þçöíö áèëìÿìÿçäèéÿ âóðóð.
Ïðèñòàâ hèðñäÿíèð êè, þëöìöí ýÿëìÿéèôñÿ äöçöíö äàíûø.
– Àüà, ìÿí àõû íÿ áèëèì ñèçÿ íÿ õÿâÿð âåðèôëÿð? Ñÿí ïðèñòàâñàí.
Úàìààò äà áèëèðñÿí êè, ïðèñòàâ hàããûíäà ìèí ñþç äàíûøûð.
– Äåéèáñÿí êè, Ñàäûã àüà íå÷ÿ êè âàð, ãàïûëàðà èò ëàçûì äåéèë, áó
îëóôìó?
– Îëóô, àüà îëóô! ßëáÿòòÿ, ñèçèí ìÿðhÿìÿòèíèçäÿí áèçèì îâàëàðäà ãóðä
ãîéóííàí îòäóéóð. Åëÿ áèð ÿìèí-àìàííûõ éàðàäûôñûíûç êû, êÿíääÿðäÿ áèð
àäàì äà èò ñàõëàìûð. Àüà, ñÿíèí ãîðõóííàí áèð àäàìûí òîéóüó äà
îüóððàíìûð, áèð àäàìûí õÿòðèíÿ äÿéÿí äÿ éîõäó. Äàhà õàëã äÿëè îëìóéóô
êó, ÿçèééÿò ÷ÿêèô èò ñàõëàñûí.
560
561
ÃÓÐÓÒ ÉÅÒÈØßÍÄß ÝßË
– Ùÿ.... äåìÿê áåëÿ. Àááàñ, ìÿíè áàøãà úöð áàøà ñàëìûøäûëàð.
– Áàøãà úöð îëà áèëìÿç àüà, áÿëêÿ ñèçè èñòÿìèéÿí ÷îõ ñþç äåéÿ áèëÿð.
Àíúàõ àëëàhà àíä îëñóí êè, ìÿí úàìàhàò àðàñûíäà áåëÿ äåìèøÿì.
– Äåéèðÿì àõû, Àááàñ êèøè éàõøû àäàìäû. Ìÿíèì ïèñèìÿ äàíûøìàç. Î
õÿâÿð ýÿòèðÿí êþïÿê îüëóíà äà ìÿí áèëèðÿì íåéëèéÿæÿì! – äåéÿ ïðèñòàâ
Àááàñû hþðìÿòíÿí éîëà ñàëûð.
ÊßÑß ÁÈËÌßÇÄßÐ
Áèð êèøèéÿ ãîíøóñó õÿâÿð ýÿòèðèð êè, áÿñ íÿ äóðìóñàí, ôèëàí éåðäÿ
åøøÿéèíèí ãóéðóüóíó êÿñèëëÿð. Òåç þçöíö éåòèð.
Êèøè õÿâÿð ýÿòèðÿííÿí ñîðóøóð:
– Åøøÿéèí ãóéðóüóíó êÿñÿí íåæÿ àäàìûéäû?
Ãîíøóñó äåéèð êè, áåø-àëòû íÿôÿð îëàðäûëàð.
Êèøè áóíó åøèäèô àðõàéûííûõíàí äåéèð:
– Áèð íÿôÿð îëñàéäû êÿñÿðäè. Èíäè êè, áåø-àëòû íÿôÿðäèëÿð, håø íÿ åëÿéÿ
áèëìÿçäÿð. Áèðè äåéÿæÿê äèâäÿí êÿñÿê, áèðè äåéÿæÿê, õåéèð, îðòàäàí êÿñÿê,
áèð áàøãàñû äåéÿæÿê êè, áèðúÿ ãàðûø êÿñÿê. Õöëàñÿ, áèð-áèðèëÿðèííÿí ðàçûëàøà
áèëìèéÿæÿêëÿð. Îäó êó, ãîíøó, îíëàð åøøÿéèí ãóéðóüóíó êÿñÿ áèëìÿçäÿð.
ÄÈØÈÍÈ ÃÛÐÀÐÀÌ
ÌåÙðàëû àäûíäà áèð íÿôÿð äèøèíè òóòà-òóòà Àüÿëèéÿ âÿ îíóí éàíûíäà
äóðàííàðà ñàëàì âåðèð.
Àäàìëàðäàí áèðè ñîðóøóð êó, àé Ìåhðàëû, íÿ îëóô áåëÿ?
– Äèøèì éàìàí àüðûéûð, ëàï þëäöðöð ìÿíè! – äåéÿ Ìåhðàëû úàâàô âåðèð.
Ùÿìèí àäàìëàðäàí áèðè äåéèð:
– Ùÿëÿ àüçûíû à÷ ýþðöì, hàíñû äèøèí àüðûéûð.
Ìåhðàëû áàøäûéûð îðàäàêû àäàìëàðûí hàìûñûíûí ãàâàüûíäà áèð-áèð äèøèíè
ýþñòÿðìÿéÿ.
Àüÿëè ýþðöð êö, Ìåhðàëû ëàï àü åëèéèô, hàìûíûí ãàâàüûíäà äèøèíè
àüàðäûð.
Íþâáÿ Àüÿëèéÿ ÷àòûð. Ìåhðàëû ýÿëèô Àüÿëèíèí ãàâàüûíäà äóðóð âÿ
äîäàüûíû ãàëäûðûô àüðûéàí äèøèíè ýþñòÿðìÿê èñòèéÿíäÿ Àüàëè äåéèð:
– Àé èò, äèøèíè àüàðòìà, äèøèíè ãûðàðàì!
Ìåhðàëû òåç äîäàüûíû éóìóô ýöëöìñöéöð.
ÊÀÐ, ÊÎÐ Âß ÒÎÏÀË
Ö÷ éîëäàø ÷àéûí ãûðàüûíà ýÿëèëëÿð. Îííàðûí áèðè êàð, áèðè êîð, áèðè äÿ
òîïàë îëóð. Êàðûí ãóëàõëàðû, êîðóí ýþçäÿðè, òîïàëûí äà àéàõëàðû ãàøûíûðìûø.
Îííàð áèð àç ÷àéûí êÿíàðûíäà îòóðàííàí ñîíðà ãàøûíìàëàðû òóòóð. Àíúàõ
áèð-áèðëÿðèíÿ ñþç âåðèëëÿð êè, ãàøûíìàñûííàð. Àõûð êû, êàð äþçÿ áèëìèð.
Éîëäàøäàðûíà öçöíö òóòóô ãóëàüûíû îâóøäóðà-îâóøäóðà äåéèð:
– Äåéÿñÿí, ñÿñ ýÿëèð.
Êîð ýþçëÿðèíè îâõàëàéûô îíóí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðèð:
– Êèìäèñÿ, áèçÿ òÿðÿô ýÿëèð.
Òîïàë àéàüûíû ãàøûéûô äåéèð:
– Äóðóí, ãà÷àõ.
ÙÅ× ÎËÌÀÑÀ, ÁÓ ÄßÔß ÁÈËßÉÄÈ!
Éóñèô êèðâÿëèéÿ ýåäÿíäÿ þç àäàìëàðûííàí áàðàâàð áèð àøûõ äà ýþòöðöð.
Ìÿæëèñ áàøäûéàíäà àøûõ ñàçûíû êþéíÿêäÿí ÷ûõàðûô áàøäûéûð îõóìàüà. Áèð àç
áèëäèêëÿðèííÿí îõóéàííàí ñîíðà ìÿúëèñäÿêèëÿð áàøäûéûëëàð àøûüû ñûíàüà
÷ÿêìÿéÿ:
– Àøûõ, áèð "Áÿhìÿíè" îõó.
Àøûõ ÷èéíèíè ÷ÿêèð êè, ìÿí åëÿ hàâà åøèòìÿìèøÿì.
Áèð áàøãàñû:
– Éàõøû, îíäà Àøûã ßëÿñýÿðèí Øåííèêíÿí äåéèøìÿñèíè ñþéëÿ.
Àøûõ éåíÿ ýÿçöíö äþéöð.
Áèð áàøãàñû äèëëÿíèð:
– Àøûõ, Ìèñêèí Àáäàëû Òöðêèéÿäÿ úÿëëàäëàð äàð àüàúûíà ÷ÿêÿíäÿ
äåäèéè ñþçö îõóñàí éàõøû îëàð.
Àøûõ ñàçûíû äûíãûëäàäà-äûíãûëäàäà äåéèð:
– À ãàðäàø, ñèç ãÿñäÿí åëÿ hàâàëàð äåéèðñèíèç êè, ìÿí áèëìèéèì.
Áó äÿôÿ éåðäÿí áèð àüñàããàë ãàëõûð êû, àøûõ, ìÿí åëÿ ñèôàðèø âåðÿæÿì êè,
hÿì ñÿí áèëÿæÿêñÿí, hÿì äÿ hàìûíûí õîøóíà ýÿëÿæÿê.
Áó âàõò éåðèííÿí ãàëõàí Éóñèô äåéèð:
– Éà Ùÿçðÿò Àááàñ, àøûõ hå÷ îëìàñà áó äÿôÿ áèëÿéäè!
ØÈÏÎÉ ÝßÍÚßÄßÍ ÊÖÑßÍ ÊÈÌÈ
Ýÿíúÿäÿ Óñóô àäûíäà áèð àäàì âàðûéûø. Áóíà Øèïîé Óñóô äà
äåéÿðìèøäÿð. Øèïîé Óñóô áèð ýöí èêè ãàðûí éàü ýþòöðöô àïàðûð Ýÿíúèéÿ.
562
563
Áàçàðäà éàüû ñàòàííàí ñîíðà áàçàððûõ åëÿìÿëè îëóð. Àðâàä-óøàüûí íÿ
ÿéñèê-ýÿðÿéè âàð àëûð éûüûð õóðúóíà. Ýåäèð êè, áàçàðûí éàõûííûüûíäàêû
÷àéõàíàäà ÷àé èøñèí. ×àé ýÿòèðäèð, õóðúóíó äà ãîéóð áþéðöíÿ. Ãàëõàíäà
ýþðöð êö, õóðúóíó àïàðûôëàð. Ùåø êÿñÿ håø íÿ äåìÿäÿí ãàéûäûô ýÿëèð.
Ñîíðàëàð Øèïîé Óñóô þìðö áîéó Ýÿíúÿéÿ ýåòìèð êè, îðà éåð äåéèë,
õóðúóíóìó îðàäà àïàðäûëàð.
Åë àðàñûíäà áåëÿ áèð ìèñàë éàøàéûð:
"Øèïîé Ýÿíúÿäÿí êöñÿí êèìè" ñÿí äÿ ôèëàíêÿñäÿí êöñöôñÿí?!
ÄßÄßÍÈÍ ÐÓÙÓÍÀ ÒÀÏØÛÐ
ßñýÿð àõøàìëàð ýåäèô ãîíøóäà îòóðóô ñþháÿò åëèéÿð, áàøûíû ãàòàðìûø.
Ãîíøóëàð äà ßñýÿðÿ ñþç àòìàõäàí ëÿççÿò àëàð, îíóí äàääû-äóçäó
ñþháÿòäÿðèííÿí äîéìàçìûøäàð. Áèð àõøàì éåíÿ ßñýÿð ãîíøóëàðäàí áèðèíÿ
ýåäèð. Îòóðóô õåéëè ñþháÿò åëèéèëëÿð. Áèð õåéëè ñþháÿòäÿí ñîíðà åâ ñàhèáè
ãàëõûô áèð êèòàô ýÿòèðèð, áàøäûéûð îõóìàüà. Åâ ñàhèáèíèí äÿ ñàâàäû àç
îëäóüóííàí êÿêÿëÿéÿ-êÿêÿëÿéÿ îõóéóðìóø. ßñýÿð áàõûð êû, ãîíøóíóí
àçàðû êèòàô îõóìàã äåéèë, íÿ èñÿ äåéÿæÿê. Îäó êó, ßñýÿð ñîðóøóð:
– Àé ãîíøó, ñþháÿò åëÿäèéèìèç éåðäÿ áó êèòàô íÿéäè ýÿòèðäèí? Íÿ þçöí
áàøà äöøöðñÿí, íÿ äÿ áèçè áàøà ñàëûðñàí.
– Àé ßñýÿð, áóííàí ñÿíèí áàøûí íÿ ÷ûõàðäûð? Áó ãóðàíäû. Çÿhìÿò
÷ÿêèô îõóéóðàì, äå ýþðöì êèìÿ òàôøûðûì? – äåéÿ ßñýÿðÿ ñàòàøûð.
– Êèìÿ òàôøûðàæàõñàí? ßëè äàø àëòûíäà îëàí äÿäÿíèí ðóhóíà òàïøûð! –
äåéÿ ßñýÿð úàâàô âåðèð.
Ìàðàë, àé Ìàðàë,
Ñàëìà ãàëìàãàë.
Êàçûìûí èøèíÿ
Èíäè ìÿòÿë ãàë.
Áþéöê hÿâÿñíÿí òîéà hàçûððàøàí Êàçûì òîé ýöíö áèð ìÿêòóá àëûð.
Ìàðàë îíà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóôäà éàçûðäû:
Êàçûì, àé Êàçûì,
Ãÿâðèíè ãàçûì.
Äàhà ìÿí ýåòäèì,
Êöñìÿê íÿ ëàçûì?
Áèð äÿ õÿâÿð äöøöð êö, áÿñ äåìÿçñÿíìè, Ìàðàë ãîøóëóô ãà÷ûô.
ÌßÍÄßÊÈÍÈ ÌßÍ ÁÈËÈÐßÌ, ÄÀÀÐÚÛÕÄÀÊÛÍÛ ÀËÀ
ÃÀÍÚÛÕ
Êàçûì àäûíäà áèð îüëàí Ìàðàë àäûíäà áèð ãûçà àøèã îëóôìóø.
Ùÿôòÿëÿðíÿí äèâàð äèâèííÿí Ìàðàëûí éåðèøèíÿ, áîé-áóõóíóíà òàìàøà
åëÿìÿêäÿí äîéìàçìûø. Áèð ýöí öðÿéèííÿí êå÷ÿííÿðè Ìàðàëà ÷àòäûðìàõ
ö÷öí éàíûíà àäàì ýþíäÿðèð. Ìàðàë èêè àéàüûíû áèð áàøìàüà äèðèéèð êè, èòè
ýþðöì, ãóðäó ýþðöì, Êàçûìû ýþðìöéöì. Ìÿíèì îííàí çÿhëÿì ýåäèð.
Ìàðàëäàí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèéÿí Êàçûì áèð íå÷ÿ äÿôÿ éåíÿ îíà èñìàðûø
ýþíäÿðèð. Éåíÿ áèð øåé àëûíìûð. Àõûð êû, Êàçûì åë è÷èíäÿ òàíûíìûø àòàñûíû
Ìàðàëûí àòàñûíà åë÷è ýþíäÿðèð. Ìàðàëûí àòàñû ðàçûëûõ âåðèô äåéèð êè, ìÿí îëàí
éåðäÿ ãûç êèìäè, âåðäèì ãóðòàðäû. Áóíäàí ñåâèíúÿê îëàí Êàçûì Ìàðàëà
áèð ìÿêòóô ýþíäÿðèð. Ìÿêòóáäà éàçûð:
Ìîëëàíûí ÿëè éàìàí àøàüû äöøöôìöø. Ùå÷ éåìÿéÿ ÷þðÿéè äÿ
éîõóéìóø. Î ÷îõ ôèêèððÿøèð, ÷îõ ýþòöð-ãîé åëèéèð. Àõûðäà áåëÿ ãÿðàðà ýÿëèð
êè, áàø ýþòöðöô ãîíøó âèëàéÿòäÿðèí áèðèíÿ ýåòñèí. Ýþðñöí áèð òèêÿ ÷þðÿê
ïóëó ãàçàíà áèëÿðìè? Áó ìÿãñÿäíÿí áîø äàüàðúûüûíû äà ÷èéíèíÿ àëûô,
áàøäûéûð éîë ýòìÿéÿ. Àç ýåäèô, ÷îõ äàéàíûð, ÷îõ ýåäèô àç äàéàíûð, àõûð êû,
ýÿëèô áèð êÿíäèí ãóëàüûíà ÷ûõûð. Ýþðöð êö, áó êÿíääÿ éàìàí ÷îõ èò
höðöøöð. Î, åhòèéàòû ÿëäÿí âåðìèéèô éóìðóõ áþéöêëöêäÿ áèð äàøû ýþòöðöô
ñàëûð äàüàðúûüûíûí è÷èíÿ âÿ éîëóíà äàâàì åëèéèð.
Êÿíäÿ ÷àòà-÷àòäà áèð àëà ãàíúûõ úóìóð ìîëëàíûí öñòöíÿ. Ìîëëà ýþðöð
êè, ãàíúûã ÷îõ çàëûì ãàíúûüà îõøóéóð. Þçö äÿ, äàëûííàí äà áèð íå÷ÿ êþïÿê
ýÿëèð. ßéÿð ãàíúûüà áèð øåé åëèéÿ áèëìÿñÿ, àäàìëàð éåòèøÿíÿ êèìè èòäÿð
îíóíêóíó îíà âåðÿæÿê. Ìîëëà ãîðõóñóííàí ëàï ñàðûñûíû óäóð.
Òöêëÿðèíè ãàâàðäûâ, äèøäÿðèíè ãûæûéàí ãàíúûõ ìîëëàéà ÷àòàð-÷àòìàç
ìîëëà âàð ýöúöíö òîïëàéûô, äàüàðúûüûí äàø îëàí êöíúöííÿí èòèí áàøûíà
ýöæäö áèð çÿðáÿ åíäèðèð. Áèð äÿ ýþðöëëÿð êè, ãàíúûõ áÿðêäÿí óëóéóô ýÿâÿðäè.
Îíóí ñÿñè î áèðè èòäÿðè ãîðõóéà ñàëûð. Êþïÿêëÿð áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãà÷ûøûô
äàüûëûëëàð.
Ùàäèñÿ éåðèíÿ þçöíö éåòèðÿííÿð òÿÿúúöôíÿí áèð þëÿí ãàíúûüà, áèð äÿ
ìîëëàíûí ÿëèíäÿêè äàüàðúûüà áàõûëëàð.
564
565
ÊÀÇÛÌ, ÀÉ ÊÀÇÛÌ
Áóíó hèññ åäÿí ìîëëà äåéèð:
– Òÿÿúúöôëÿíèô, åëÿìèéèí! Áóðàäà ìàðàõëû íÿ âàð? Ìÿíäÿêèíè ìÿí
áèëèðÿì, äàüàðúûõäàêûíû àëà ãàíúûõ.
ÝÞÐßÍ Äß ÏÅØÈÌÀÍÄÛ, ÝÞÐÌÖÉßÍ Äß
Êàñûô îëäóüó âàõò ìîëëà ýþðöð êö, áîðú áîüàçà äèðÿíèô. Áîðú ñààôëàðûíà
äà êû, àëëàh èíñàô âåðñèí. Îíóí ãàïûñûíû áèð àõøàì êÿñäèðèô áîðúó èñòÿéèëëÿð,
áèð äÿ ñàâàh. Áîðú ñàhèáëÿðè ýÿëèô-ýåòìÿêäÿí éîëëàð éàüûð îëóð. Ìîëëàíûí
äà ïóëó îëìóð êó, áîðúóíó âåðèô úàíûíû ãóðòàðñûí.
×îõ ôèêèððÿøèð, àç ôèêèððÿøèð, àõûðäà áàøûíà áèð àüûë ýÿëèð. Î áèð ñÿð÷ÿíè
òóòóô, òÿðòÿìèç éîëàííàí ñîíðà áèð êèñÿéÿ ñàëûô, áàçàðûí àäàìëàðíàí äîëó
îëàí áèð éåðèíÿ àïàðûð. Óúàäàí ãûøãûðûð:
—Òîðâàìäà áèð øåé âàð. Ýþðÿí äÿ ïåøìàíäû, ýþðìöéÿí äÿ.
Àäàìëàð ìîëëàíûí áó hàé-hàðàéûíû åøèäèô îíóí áàøûíà òîïëàøûëëàð. Áèð
àçäàí àäàì ÿëèííÿí òÿðïÿíìÿê ìöìêöí îëìóð. Ùàìû òîðâàíûí è÷èíäÿ íÿ
îëäóüóíó áèëìÿê èñòèéèð.
Ìîëëàíûí áàøûíà òîïëàøàííàðäàí áèðè äåéèð:
– Àé ìîëëà, òîðâàíû à÷ ýþðÿê è÷èíäÿ íÿ âàð? Àõû áèç ëàï öðÿêýþâÿéìèçè éåäèê.
Ìîëëà äåéèð:
– Åëÿ øåé éîõäó, äîñò. Êèì êè, áèëìÿê èñòÿéèð òîðâàíûí è÷èíäÿ íÿ âàð,
êåøñèí áåø ìàíàòûííàí. Ïóëó âåðñèí ìàíà. Ìÿí äÿ òîðâàíûí àüçûíû à÷ûì, î
äà áàøûíû è÷ÿðè ñàëûô íÿ îëäóüóíó ýþðñöí.
Áó ìèíâàëíàí àäàìëàð áàøäûéûëëàð áåø ìàíàò âåðèô, áèð-áèð áàøûíû
òîðâàíûí è÷èíÿ ñàëûô áàõìàüà. Åëÿ êè, òîðâàäà áèð òöêö éîíóëìóø ÿòáàëà áèð
ñÿð÷ÿíè ýþðöëëÿð, áàøäûéûëëàð óúàäàí øàããàíàã ÷ÿêèô ýöëìÿéÿ. Àíúàõ î
áèðè àäàìëàðà áó áàðÿäÿ håø íÿ äåìèëëÿð. Áó ýöëöøäÿð àäàìëàðû äàhà äà
ìàðàõëàíäûðûð. Òîðâàíûí è÷èíÿ áàõìàõ ö÷öí áèð áàñà-áàñ äöøöð êè, ýÿë
ýþðÿñÿí. Ùàíäàí-hàíà òîðâóéà áàõûô àëäàíàííàðäàí áèðè ýöëÿ-ýöëÿ äåéèð:
– Äöç äåéèðñÿí àé ìîëëà, àòàí áåhèøäèê îëñóí. Äîüðóäàí äà, ýþðÿí äÿ
ïåøèìàíäû, ýþðìöéÿí äÿ.
Ìîëëà áóííàí íÿèíêè áîðøëàðûíû þäöéöð, hÿòòà êàñûôëûüûí äàøûíû äà àòûð.
hå÷ hàðäà àðàõ ìÿúëèñèíäÿ, àðàõ è÷ÿííÿðèí éàíûíäà îòóðìàçäû. Îíóí ÿí
÷îõ çÿhëÿñè ýåòäèéè àäàìëàð ñÿðõîøëàðûéäû. Áåëÿëÿðèíè ýþðìÿéÿ ýþçö
éîõóéäó.
Áèð ýöí íåæÿ îëóðñà ìîëëàíûí àéàüû áöäðöéöô éûõûëûð, ãûë÷û áÿðê ÿçèëèð.
Îíó åâÿ ýÿòèðèëëÿð. Ìîëëà àéàüûíäàêû ÿçèêëÿðèí àüðûñûííàí äóðóô äèíúÿëÿ
áèëìèð. Áóíó åøèäÿí ñÿðõîøäàðäàí áèðè àðàõ øöøÿñèíè äÿ ýþòöðöô ãà÷ûð
ìîëëàýèëÿ. Áàõûð êû, äîüðóäàí äà, ìîëëàíûí hàëû hàë äþéöë. Àhû-óôó
éåðíÿí-ýþéíÿí áèð îëóô.
Ñÿðõîø òåç àðàüûí àüçûíû à÷ûô ìîëëàíûí ãûë÷ûíäàêû ÿçèëìèø éåðÿ áèð õåéëè
àðàõ ñöðòöð. Ñîíðà äà áèð ïàð÷àéà áèð õåéëè àðàõ òþêöô ìîëëàíûí ãû÷ûíû
ñàðûéûð.
Àç êåøìèð, àüðûëàð ñàêèòäÿøèð. Ìîëëà ýþçöíö à÷ûô þç ëîüìàíûíà áàõìàã
èñòèéÿíäÿ ñÿðõîøó ýþðöô ñîðóøóð:
– À áàëà, ñÿííÿí õåéèððè øåé ÷ûõìàçäû. Î íÿéäè êè, ãûë÷àìà ñöðòäöí,
ìÿíè äèíúÿëòäè.
Ñÿðõîø äåäè:
– Ìîëëà ÿìè, ìÿí õåéèðõàh àäàìàì. Ãûë÷àíà ñöðòäöéöì äÿ àðàõäû.
Ñÿíèí ëÿ’íÿòëÿäèéèí, ñÿíèí ãûë÷àíà äÿðìàí îëàí àðàõ. Äåéèðäèì,
èíàíìûðäûí, hÿìèøÿ ìÿíè ãûíàéûðäûí, åë è÷èíäÿ ðöñâàé åëèéèðäèí. Èíäè
àðàüûí hþêìöíö ýþðäöíìö? Ìîëëà ÿìè, ýþð àðàõ àäàìûí åøèéèíè áåëÿ
äèíúÿëäÿíäÿ, è÷èíè íåúÿ äèíúÿëäèð.
ÌÎËËÀ Âß ÑßÐÕÎØ
Ìîëëàíûí àðàõäàí äà, àðàõ è÷ÿííÿí äÿ áÿðê çÿhëÿñè ýåäÿðäè. Ùåø âàõò,
566
567
ÌÎËËÀ ÎËÓÍÓ ÅÂËßÍÄÈÐÈÐ
ÌÎËËÀ ÀÉÛ ÎÉÍÀÄÛÐ
Ìîëëàíûí áèð ÷èðêèí àðâàäû âàðûéìûø. ×èðêèí íÿ ÷èðêèí. Öçöíÿ áèð äÿôÿ
áàõàíûí ÿëè éåðäÿí-ýþéäÿí öçöëÿðìèø. Ãîhóì-ãîíøó, òàíûø-áèëèø, äîñòàøíà íÿ ãÿäÿð äåéÿðìèø êè, àé ìîëëà áó íÿ àðâàääû àëûôñàí. Áîøà áèð
ãÿøÿíýèíè àë. Áóíóí öçöíÿ áàõûëàñû äþéöë. Þçöíÿ éàçûüûí ýÿëìèðìè?
Åëÿ håé áó ñþçäÿðè åøèäÿí ìîëëà àõûðäà òÿíýÿ ýÿëèô äåéÿðìèø:
– Áóíó ìÿí þçöì áèëÿ-áèëÿ åëÿìèøÿì. ×èðêèí àðâàä àëìûøàì êû, håø
áèð êèøè îíóí öçöíö áàõìàõ èñòÿìÿñèí.
Àíúàõ ìîëëàíûí áèð ãÿøÿíý, áîéëó-áóõóííó, éàððû-éàðàøûõëû îüëó
âàðûéäû. Îüëàíûí éàøû êåøñÿ äÿ, åâëÿíìèðìèø. Ùà äåéÿëëÿðìèø, áó
ãóëàüûííàí àëûô, î áèðè ãóëàüûííàí þòöðÿðìèø. Áåçàð îëàí àíàñû áèð ýöí
ÿðèíèí öñòöíö êÿñèô äåéèð:
– À êèøè, äàø äåéèëñÿí êè, áèð ñÿí äÿ äèëëÿíñÿíÿ?
Ìîëëà:
– Àé àðâàä, äèëëÿíèì, íÿ äåéèì?
Àðâàäû:
– Íÿ äåéÿæÿêñÿí äå êè, àé áàëà âàõòûí ÷îõäàí êå÷èô, ðàçûëûõ âåð, ñÿíè
åâëÿíäèðÿê.....
Ìîëëà:
– Áàø öñòÿ, – äåéèô, áèð ýöí îüëóíó éàíûíà ÷àüûðûô óçóí-óçàäû äÿëèëäÿëàéûëäàí ñîíðà äåéèð:
– À áàëà, íÿ òÿðñäèê åëèéèðñÿí? Íèéÿ áþéöéö åøèòìèðñÿí? Íÿ ãÿäÿð
äåìÿê îëàð. Íèéÿ åâëÿíìèðñÿí? Äÿðäèí-àçàðûí íÿäè? Éîõñà àðâàääàí
ãîðõóðñàí. Èíñàô åëÿ, éîëà ýÿë. Ðàçûëûõ âåð, ñÿíÿ ýþçÿë-ýþé÷ÿê, ãÿøÿíý áèð
ãûç àëûì.
Ñîíóíúó ñþçäÿðè åøèäÿíäÿ úèí âóðäó îüëàíûí áàøûíà. Áèëìÿäè öðÿéèíèí
àæûñûíû àòàñûíûí öñòöíÿ íåæÿ òþêñöí? Ãÿçÿôíÿí äåäè:
– À êèøè, áèëèðñÿí íÿ âàð? Ñÿí êè, åëÿ ýþçÿë-ýþé÷ÿê, ãÿøÿíý àðâàä
àëàíûéäûí, íèéÿ þçöíÿ àëìûðäûí? Ìÿíÿ äÿ þçöíÿ àëäûüûííàí áèðèíè
àëàæàõñàíñà, hå÷ àëìàñàí éàõøûäû.
Îüëóíóí hàõëû ñþçöíÿ ìîëëà úàâàô òàïà áèëìèð.
Áèð ýöí øÿhÿð ãàçûñû ëîòóáàøûíû éàíûíà ÷àüûðûô äåéèð:
– Àìàíûí áèð ýöíöäö. Áó ìîëëà ìÿíè ëàï çàðà ýÿòèðèô. Ùÿð éåðäÿ ìÿíè
ÿëÿ ñàëûð. Äàhà úàìààòûí è÷èíäÿ áèàâûð îëìóøàì, åë è÷èíÿ ÷ûõà áèëìèðÿì.
ßýÿð áèð äÿôÿ ìîëëàíû áèàâûð åëÿñÿíèç, ñèçè äöíéà ìàëûííàí ãÿíè åëèéÿæÿì.
Ëîòóáàøû ðàçûëûõ âåðèð. Áèð ýöí ëîòóëàðû äà éûüûô êÿñèð éîëóí àéðûúûíû. Åëÿ
êè, ìîëëà ýÿëèô áóðäàí êå÷èð, hàìûñû áàøäûéûð îíóí ãàâàüûíäà àéû êèìè
àòûëûô-äöøìÿéÿ, ÿë-ãîë àòìàüà.
Èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó àííûéàí ìîëëà hàëûíû ïîçìàäàí ÿëèíè áèð àç
àðàëûäà äàéàíûô hûðûëäàéàí ãàçûéà óçàäûô äåéèð:
– Áàëàì, ìÿí òÿêúÿ áó ãàçûéà àéû êèìè îéíàìàüû þðýÿòìèøäèì.
Áèðäÿí-áèðÿ áèð áåëÿ àéû hàðäàí ÷ûõäû?
568
569
ÁÀÄÀËÀÕ ßÙÂÀËÀÒÛ
Äåéèëëÿð áèð êèøèíèí þçö hàëàë, ãàçàíúúûë îëäóüó hàëäà, àðâàäû éàëàí÷û,
êÿëÿêáàç, hÿì äÿ àéàüû ñöðöøýÿíèéìèø. Êèøèíèí àéàüû åâäÿí êÿíàðà
äÿéäèìè, úàüûðàðìûø îéíàøû, éåéèô-è÷èô, éàçûõ êèøè ýÿëÿíÿ êèìè êåô
÷ÿêÿðìèø. Êèøèíèí äÿ êè, håø íÿäÿí õàâàðû éîõóéìóø.
Áèð ýöí êèøè ýåíÿ hàçûððàøûð êû, ãîíøó þëêÿéÿ êàñûô÷ûëûüûíûí äàëûíúàõ
ýåòñèí. Àðâàä áèð ÿë-àéàõ äà ñàòûí àëûð êû, êèøèíè òåç éîëà ñàëñûí, îéíàøû
÷àüûðñûí.
Áèð àç òÿäàðöêäÿí ñîíðà êèøè òÿëÿì-òÿëÿñèê éîëà äöøöð. Ýåòhàýåò,
ýöíîðòàéà ãÿäÿð ïàéè-ïèéàäà õåéëè éîë ýåäÿííÿí ñîíðà, áèðäÿí éàäûíà
äöøöð êö, ïóë êèñÿñè éàäûííàí ÷ûõûô åâäÿ ãàëûô. ×àð-íà÷àð åâÿ ãàéûòìàëû
îëóð. Ãàðàííûõ äöøöô, øÿð ãàðûøàí âàõäû ýÿëèô êÿíäÿ ÷àòûð.
Ãàïûëàðûíà ÷àòàíäà ãóëàõëàðûíà ñÿñ ýÿëèð. Áèð àç äèíëÿéèô ýþðöð êö,
åâäÿí êèøè ñÿñè ýÿëèð. Áàæàéà ÷ûõûô ýþðöð êö, ãîíøóëàðû Ùÿìçÿ, àðâàäûííàí
òîéóõ ãûçàðòìàñûíäàí éåéèô-è÷èô ìàçàõëàøûëëàð. Äöíéà hå÷ âåæäÿðèíÿ äÿ
äþéöë. Åëÿ êè, áóííàð áèð-áèðèëÿðèíÿ ñàðìàøûëëàð, êèøèíèí ãåéðÿòè ãàâûë
åëÿìèð. Íàìóñà áîüóëóô, ãàïûéû ãûðûô è÷ÿðè ýèðèð, áàøäûéûð îéíàøíàí ýöøäö
òóòìàüà.
Ýàh áó ýöæ ýÿëèð, ýàh äà î áèðè. Êèøè êöæ ýÿëÿíäÿ àðâàä áàøäûéûð
höíäöðäÿí òåç-òåç äåìÿéÿ:
– Êèøè, áàäàëàõ âåð! Êèøè áàäàëàõ âåð! Êèøè áàäàëàõ âåð!
Àðâàäûí áó ñþçö êèøèíèí àüëûíà áàòûð. Î, êèøèéÿ áàäàëàõ âåðèá, àðõàñûíû
ãîéóð éåðÿ. Öçöíö òåç àðâàäûíà òóòóô äåéèð:
– À êþïÿê îüëóíóí ãûçû, íèéÿ ìÿíèì áàäàëàõñûç èøèìè áàäàëàüà
ñàëûðñàí!
ÊÅ×È ßÙÂÀËÀÒÛ
Äåéèëëÿð, ñîâåò hþêóìÿòè òÿçÿ ãóðóëàí èëëÿðäÿ ãîë÷àìàõ àäëàíäûðûëàí
âàððûëàðûí íÿéè âàðûéäûñà ÿëèííÿí àëûíûô âåðèëèðäè äþâëÿòÿ. Áèð êèøèíèí äÿ íÿ
ãÿäÿð ìàë-ãàðàñû, âàð-äþâëÿòè âàðûéìûø, hàìûñûíû ÿëèííÿí àëûô, þçöíÿ âóðòóò áèð êå÷è âåðèëëÿð.
Êîëõîç ñÿäðè, êÿíä ñîâåò ñÿäðè, ðàéîí ðÿháÿððÿðè òåç-òåç ýÿëèô êèøèäÿí
êå÷èíèí âÿçèééÿòèíè ñîðóøóðëàð. Êèøè ýþðöð êö, êå÷èñè éàìàí óðâàòà ìèíèô,
hþêóìÿòèí áöòöí êèòàôëàðûíà êå÷èñèíèí àäû äöøöô, éåòÿí îííàí êå÷èíè
ñîðóøóð.
Àðàäàí áèð õåéëè êå÷èð. Áèð ýöí hþêóìÿò àäàìëàðûííàí áèðè hÿìèí
êèøèäÿí Íèãàëàé hþêóìÿòèííÿí ñîâåò hþêóìÿòèíèí ôÿðãèíè ñîðóøóð. Êèøè
òÿìêèííÿí äåéèð:
– À äÿðäèí àëûì, Íèãîëàéûí âàõòûíäà ñàéñûç-håñàôñûç âàð-äþâëÿòèì,
ìàë-ãàðàì, ãîéóí-ãóçóì, èëõûì âàðûéäû. Àììà áèðèíèí äÿ àäû áèð èò
äÿôòÿðèíäÿ éîõóéäó. Àëëàh Ñîâåò hþêóìÿòèíÿ áàõò âåðñèí. Úÿìèúöìëÿòàíû áèð êå÷èì âàð. Ùàìû îííàí hàë-ÿhâàë òóòóð. Áöòöí êèòàôëàðûí
áàøûíäà ìÿíèì êå÷èìèí àäû éàçûëûô. Áåëÿ hþêóìÿòäÿí êèì íàðàçû îëàð?!
ÄÀÙÀ ÝÖËÖØÖËËßÐ
Îííàð äà ýåäèô áó äÿôÿ äÿ ÿëëÿðèíÿ êå÷ÿí íÿ âàðñà éûüûô ýÿòèðèëëÿð.
Áèð äÿôÿ ýåäÿííÿð ãàéûäûô äåéèëëÿð:
– Éîëäàø ñÿäð, áó äÿôÿ hàìû ýöëöøöðäö.
Ñÿäð ñàêèò-ñàêèò äåéèð:
– Äàhà ýåòìÿéèí, äåìÿëè, hÿð øåéëÿðè ãóðòàðûô, hå÷ øåéëÿðè ãàëìûéûô.
ÉÅÒÈÌ ÑÅÂÈÍÄÈÐßÍ
Áèð äÿôÿ áèð àäàì ÷ÿòèí áèð èøÿ äöøöð. ßëÿúè hÿð éåðäÿí öçöëÿí êèøè
ýåæÿ-ýöíäöç ÿëëÿðèíè ýþéëÿðÿ ãàëäûðûô äåéèð:
– Éà ðÿááèì, ìÿíè áó áÿëàäàí ãóðòàð, ñþç âåðèðÿì êè, áèð éåòèì
ñåâèíäèðÿæÿì.
Ýöííÿð þòöð. Óëó òàíðû êèøèíèí íà’ëÿ âÿ éàëâàðûøäàðûíû åøèäèô îíó äö÷àð
îëäóüó áÿëàäàí ãóðòàðûð. Ãàëûð êèøèíèí þç ÿhäèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñè. Î,
àõòàðûô áèð éåòèì óøàõ òàïûð. Ñîðüóñóç-ñóàëñûç îíó ñàëûð òÿïèéèíèí àëòûíà.
Âóð êó, âóðàñàí. Óøàã þëöìúöë hàëäà áèð òÿhÿð êèøèíèí ÿëèííÿí ïûðòûô ãà÷ûð.
Áèð àç àðàëàíàííàí ñîíðà äèç ÷þêöô áàøäûéûð àëëàhà øöêöëëÿð îõóìàüà.
Áóíó ýþðÿí áèð íÿôÿð óøàüà éàõûíëàøûô ñîðóøóð:
– À áàëà , íÿéÿ øöêöð îõóéóðñàí, äþéöëäöéöíÿìè?
Àüðûëàðûíû óíóäóô àëëàhà øöêöð îõóéàí áó êèìñÿñèç éåòèì äîëóõñóíàäîëóõñóíà äåéèð:
– Îíà ýþðÿ øöêöð îõóéóðàì êû, î êàâûðûí ÿëèíäÿí ñàëàìàò ãóðòàðäûì.
Àõû, î ìÿíè þëäöðÿ äÿ áèëÿðäè. Þëìöéöô ñàëàìàò ãàëàí éåòèì ñåâèíìÿñèí,
áÿ íåéíÿñèí!
Äåéèëëÿð, ÿñðèìèçèí 30-úó èëëÿðèíäÿ hàõëû-hàõñûç éûüûëàí âåðýèëÿð
úàìààòû áîüàçà éûüûôìûø. Èëäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ éûüûëàí âåðýèäÿí õàëã äèëÿí÷è
êþêöíÿ äöøöôìöø. Âåðýè éûüàííàðûí èíñàôûíû àëëàh ÿëëÿðèííÿí àëûôìûø. Ùÿð
àí ÿìðÿ ìöíòÿçèð äàéàíàí áó èíñàôñûçäàð ÷îõ âàõò çîðàêûëûõíàí åâëÿðÿ
ñîõóëóô úàìààòûí îëóô-ãàëàíûíû âåðýè àäûííàí ñèëèô-ñöïöðöô àïàðûëëàðìûø.
Íÿ àh-íàëÿ, íÿ ýþç éàøäàðû áó ãÿääàððàðûí öðÿéèíè çÿððÿúÿ éóìøàëòìàçìûø.
Áèð ýöí êÿíäèí ðÿháÿðè âåðýè éûüàííàðû ýåíÿ éàíûíà ÷àüûðûô äåéèð:
– Ýåäèí, âåðýè éûüûí.
Âåðýè éûüàííàð ãàéûäûô ñÿäðÿ äåéèëëÿð:
– Éîëäàø ñÿäð, håø íÿëÿðè éîõäó, hàìûñû àüëàøûð.
Ñÿäð àúûõëàíûô äåéèð:
– Ýåäèí éûüûí, àüëûéûëëàðñà, äåìÿê íÿëÿðèñÿ âàð.
570
571
×ÎÕ ßÐß ÝÅÄßÍ ÀÐÂÀÄ
Áèð àðâàä òåç-òåç ÿðÿ ýåäÿð, áèð-íå÷ÿ ýöí îòóðìàìûø îííàí áîøàíûô, áèð
áàøãàñûíà ýåäèðäè. Áåëÿëèêíÿí, àç âàõòäà î íå÷ÿ êèøèéÿ ÿðÿ ýåäèð.
Ùàìûñûííàí äà áîøàíûð.
Áóíó ýþðÿí àðâàääàð þç àðàëàðûíäà ñþç ãîéóô éûüûøûô ýåäèëëÿð hÿìèí
àðâàäûí éàíûíà. Ìàðàõíàí ñîðóøóëëàð:
– Àé áàæû, ñÿíè àíä âåðèðèê áèçè éàðàäàíûí áèðäè áèððèéèíÿ, äå ýþðÿê áó íÿäè,
ñÿí áåëÿ òåç-òåç ÿðÿ ýåäèð, áèð-èêè àé îòóðìóéóô áîøàíûðñàí. Áó áèç àðâàääàðû
éàìàí äöøöíäöðöð. Ýÿðÿê áó ñèððè áèçÿ à÷àñàí. Áèç äÿ hàëû îëàõ. Äåìÿñÿí, áó
ñèðð áèçè ëàï ÷ÿððÿäÿæÿê.
Àðâàä åëÿ áèë hèìÿ áÿíäèéìèø. Éàíà-éàíà äåéèð:
– Àà...à. ßðÿ ýåòäèéèì êèøèëÿðèí hàìûñûíûí äÿäÿñèíèí ýîðóíà ÷àõûð
òþêöì. Ùàíñûíà ÿðÿ ýåòäèìñÿ, ãîéìóðäó êó, hå÷ è÷ÿðè êå÷èì, ýÿðäÿéèí
äàëûíà ÷àòûì, áèð þçöìö àðõàéûííûéûì, íÿôÿñèìè äÿðèì. Åëÿ ãàïûäàúà ìÿíè
ìèíìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áåëÿëÿðèíèí íÿéèíäÿ îòóðàñàí?!
ÁÈÇÈÌ ÈÒ ÙÖÐÖØÖÍÖ ÃÀÍÌÛÐ
Áèð äÿôÿ éåíÿ êÿíä àäàìëàðû, åë àüñàããàëëàðû áèð éåðÿ òîïëàøûô îëàííàí,
îëìóøäàí, ýÿëèô-ýåäÿííÿí ñþháÿò åäÿðäèëÿð. Ñþháÿò ýÿëèô Áàüûð êèøèéÿ
÷àòàíäà î þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ äåéèð:
– Àé úàìààò, ñèçÿ áèð ñþç äåéÿæÿì, ìÿíè ãûíàìàéûí. þçö äÿ çàðàôàòà
éàçìûéûí. Äîüðó ñþçöìäö. Áèçèì èò höðöøöíö ãàíìûð, îíó áèð ýöí
úàíàâàð àïàðàæàõ.
Áó ñþháÿòè åøèäÿííÿðèí hàìûñû ýöëöøöð. Àíúàõ, äîüðóäàí äà áèð íå÷ÿ
ýöííÿí ñîíðà ìÿ’ëóì îëóð êó, Áàüûð êèøèíèí höðöøöíö ãàíìûéàí èòèíè
úàíàâàð àïàðûô.
Î âàõòäàí hÿìèí äåéèì áèð àòàëàð ñþçö êèìè õàëã àðàñûíäà
èøëÿíìÿêäÿäè.
àçàä åäèëÿðäè. ×îõ âàõòäàð àçàä îëóíìà ñÿäððÿðèí éåðäÿéèøìÿñèíÿ ñÿâÿâ
îëàðäû. Áóíóí áèð îéóí îëäóüóíó hàìû éàõøû àííûéûðäû.
Áèð ýöí Ñàðûéàãóá êîëõîçóíóí ñöðöúöñö, êÿíäèí àäàìëàð ýóð òîôëàíàí
áèð éåðèíäÿ áàøäûéûð höòÿ-höòíÿí öéöäöô òþêìÿéÿ:
– Ðàéêîì ôèëàí êîëõîçóí ñÿäðèíè ÷ûõàðòäû, ôèëàí êîëõîçà ñÿäð òÿ’éèí
åëÿäè. Ôèëàíîâ ôèëàíêÿñè äÿ ôèëàí êÿíääÿí, ôèëàí êÿíäÿ ýþíäÿðäè.
Êÿíäèí àäàìëàðû äèããÿòíÿí îíà ãóëàã àñûð, áó ìÿ’ëóìàòäàðû éàéàí
ñöðöúöäÿí éåíè-éåíè õÿâÿðëÿð åøèòìÿê èñòèéèðäèëÿð.
Áàéàõäàí áÿðè hÿð øåéÿ äèããÿò éåòèðÿí Òàëûô ìöÿëëèìèí àõûð êû, ñÿâðè
òöêÿíèð, öçöíö ñöðöúöéÿ òóòóô äåéèð:
—ß, áàëà, ñàâàhäàí íÿ höäöëëöéèô òþêöðñÿí. Êèøèñÿí, êèøè îüëóñàí.
Ìûñ-ìûñ äåéÿíÿ êèìè, áèðéîëëóõ äå êè, Ìóñòàôà. Ýàh äåéèðñÿí áóíó ÷ûõàðûô
îðà ýþíäÿðäèëÿð. Ýàh äåéèðñÿí îíó ÷ûõàðûô áóðà ýþíäÿðäèëÿð. Íÿ áèëèì,
íÿëÿð åëÿäèëÿð. ßäÿ, çàëûì îüëó çàëûì, áèðéîëëóõ äå êè, ðàéêîì
àéüûððàðûíûí hþðöéöíö äÿéèøèð.
ÝÅÒ, ËÀÏ ÃÎÙÓÌ-ßÃÐßÂÀÍÛ ÄÀ ×ÀÛÐ
Áèð äÿôÿ ìîëëà àõøàìûí àëà-ãàðàííûüûíäà êèðàë äåéèëÿí éåðäÿ íÿñÿ
àõòàðûðìûø. Ýþçäÿðè àéàõëàðûíûí àëòûíû ñåøìÿäèéèííÿí, àéàüûííàí õÿëâèðèí
÷ÿëâÿðèíèí áèð òÿðÿôèíäÿí áàñûð, õÿëâèðèí î áèðè òÿðÿôè ãàëõûô ìîëëàíûí äèçèíÿ
äÿéèð. Ìîëëàíûí äèçè áÿðê àüðûäûüûííàí hèðñèííÿí õÿëâèðÿ áèð òÿïèê âóðóð.
Ìîëëà ýþðöð êó, õÿëâèð äèâàðà äÿéÿí êèìè éåíèäÿí îíóí öñòöíÿ ãàéûäûð. Î
âàõò èòèðìÿäÿí úÿëä ãîëëàðûíû ÷ûðìûéûô äåéèð:
– Ýÿë, ýþïÿé îüëóíóí õÿëâèðè, ýÿë! Áó äà áàéàãêû äþéöë. Èñòÿéèðñÿí
ýåò, ëàï ãîhóì-ÿãðÿâàíû äà ÷àüûð.
ÀØÛÕÍÀÍ ÌÎËËÀÍÛÍ ÑÞÙÁßÒÈ
Ñîâåò äþâðöíäÿ hÿð èëèí ôåâðàë-ìàðò àéëàðûíäà êîëõîçëàðäà håñàáàòñåøêè éûüûíúàõëàðû êå÷èðèëÿð, ñÿäðëÿðèí áèð èëëèê ôÿàëèééÿòèíÿ ãèéìÿò
âåðèëÿðäè. Áåëÿ êè, êîëõîç ñÿäðëÿðè èëèí íÿòèúÿñèíÿ ýþðÿ éà òÿêðàð ãàëûô
èøäèéèð, éà òàôøûðûõ, òþhìÿò àëûô éåðèíäÿ ãàëàð, éà äà òóòäóüó âÿçèôÿäÿí
Áèð ýöí àääû-ñàííû àøûõëàðäàí áèðè ãîíøó êÿíääÿêè áèð òîéà ÷àüðûëûð.
Ùàçûððàøûô àõøàìöñòö éîëà ÷ûõûð. Êÿíääÿðèííÿí ÷ûõà-÷ûõäà hÿìèí êÿíäÿ
ýåäÿí éîëóí ãûðàüûíäà áèð àäàìûí äàéàíäûüûíû ýþðöð. Þç-þçöíÿ äåéèð:
– Éàõøû îëäó, áàðàâàð ýåäÿðèê. Àøûõ éàõûííàøàíäà ýþðöð êö, hÿìÿí
àäàì ìîëëàäû. Ñàëàì-ÿëåéêäÿí ñîíðà ìîëëà àìàí âåðìèéèô àøûõäàí
ñîðóøóð:
– Àøûõ, õåéèð îëà, hàðàéà ýåäèðñÿí?
Àøûã ìîëëàíûí ãÿëá ãàðàëûüûíû áàøà äöøöô, òÿìêèíèíè ïîçìàäàí äåéèð:
572
573
ÀÉÛÐÐÀÐÛÍ ÙÞÐÖÊËßÐÈÍÈ ÄßÉÈØÈÐ
– Ìîëëà, õåéèðäè êè, ìÿí ýåäèðÿì, øÿð îëñàéäû, ñÿí ýåäÿðäèí!
ÚÀÍ ÎÓËÓÍ ×ÎÌÀÛ
Êàëâàéû Èðâàhàì àäûíäà îëäóõúà ãî÷àõ, ìÿðä âÿ ïÿhëèâàí úöññÿëè áèð
êèøè âàðûéìûø. Äàâà âàõòû îòóç àäàìûí è÷èíÿ äöøÿð øèë-êöò åëèéèô ÷ûõàðìûø.
Áèð ýöí Êàëâàéû Èðâàhàìà õÿâÿð âåðèëëÿð êè, áÿñ äåìÿçñÿíìè ãîíøó
êÿíäèí úàìàhàòû áèçèìêèëÿðè äþéöô-ãûðäûëàð. Êàëâàéû Èðâàhàì òÿëÿñèê äàâà
éåðèíÿ ãà÷ûð. Ýþðöð êö, ãîíøó êÿíäèí úàìàhàòû ÷îõ, áóíëàð äà úÿìè ö÷äþðä íÿôÿð. Óçàõäàí ãûøãûðûð êû, ãîðõìóéóí ýÿëäèì. ×àòàí êèìè Ùÿìèä
àääû ôàüûðhàë áèð êèøèíèí ÿëèííÿí ÷îìàüû àëûô äöøöð ãîíøó êÿíäèí
úàâàííàðûíûí úàíûíà. Êàëâàéû Èðâàhàìûí ÷îìàüû äÿéÿí áèð äÿ àéàüà
äóðìóð. Óçàõäàí áàõûô ÿëèíè-ÿëèíÿ ñöðòÿí Ùÿìèä Êàëâà Èðâàhàìûí
ÿëèíäÿêè ÷îìàõ ãàëõûô-åíäèêúÿ äåéèð:
– Úàí îüóëóí ÷îìàüû, ýþð áèð íåéíèéèð!
Èíäè åë àðàñûíäà áó èôàäÿ ìèñàë êèìè èøëÿäèëèð.
ÄÅÌÈÐÑßÍ ÊÈØÈ ÁÎÓËÓÔ ÞËß ÁÈËßÐ
Êàëâà Èðâàhàìûí Ãóëó àäûíäà éîõñóë, áèð àç äà àüûëäàí ãûâðàõ áèð
ãîíøóñó âàðûéìûø. Ãóëóíóí àìàí-çàìàí áèðúÿ ãûçû áèð ýöí ãÿôèëäÿí
õÿñòÿëÿíèô þëöð. Éàñà ýÿëÿííÿðèí hàìûñû äèë äåéèô àüëûéûð. Àììà Ãóëó íÿ
ãÿäÿð ñûõûðäûñà, ýþçäÿðèííÿí éàø ýÿëìèðäè, Êàëâà Èðâàhèì áàõûð êû, Ãóëó
áèð òÿðÿôäÿ äóðóô àüëûéàííàðà òàìàøà åëèéèð. Þçöíö ñàõëàéà áèëìèéèô äåéèð:
– Ãóëó, ñÿíèí êèìè àòàäàí îëìàñà éàõøûäû! Áöòöí êÿíä çöé-çöéÿ
ýåäèð, àììà ñÿí þç äîüìà áàëàíû àüëàìûðñàí!
Ãóëó äåéèð:
– Ýöíàh ìÿíäÿ äåéèë, áó êîð îëìóø ýþçöìíÿí éàø ÷ûõìûð. Áåëÿ ýþç
ìàíà ëàçûì äþéöë. Èêèñèíè äÿ áó ñààò îâàæàì.
Úàìààò hÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí:
– À êèøè, äÿëè äþéöëñÿí, ýþçäÿðèíè íèéÿ ÷ûõàðäûðñàí. Äöíéàíûí èøèäè, áèð
éàííàí éàðàíàí áèð éàííàí þëÿæÿê. Ôèêèð åëÿìÿ, äåéèô îíà òÿñêèííèê
âåðìÿéÿ áàøäûéûëëàð.
Êàëâà Èðâàhàì îíó áèð òÿðÿôÿ ÷ÿêèô äåéèð:
– Îííàð ñÿíèí àüëûíû êÿñäèðèð. Ùå÷ îëìàñà ýþçäÿðèíÿ ñîüàí ñûõ, ãîé
áèð àç éàø ýÿëñèí. Úàìààò ýþðñöí êö, àüëûéûðñàí, éîõñà ñîíðà çóðíà åäèô
÷àëàæàõëàð.
574
Áèð àç êå÷ÿííÿí ñîíðà Ãóëóíóí hàðàéû äöíéàíû áàøûíà ýþòöðöð:
– Ãîéìóéóí áîüóëäóì, àé úàìààò þçöìö áîüäóì.
Þëö éåðèíÿ òîïëàøàííàð ïÿéÿéÿ äîëóøóô ýþðöëëÿð êè, Ãóëó êÿíäèðèí áèð
óúóíó èïÿ, î áèðè óúóíó äà èëìÿê åëÿéèô ñàëûô áîüàçûíà. Àéàüûíûí àëòûíà áèð
ñÿâÿò ãîéóô. Êÿíäèð áîüàçûíäà àéàõ öñòÿ áàüûðûð êû, þçöìö áîüóðàì.
Êàëâà Èáðàhèì òåç èðÿëè éåðèéèô ñÿâÿòÿ áèð òÿïèê èëèøäèðèð. Ñÿâÿò Ãóëóíóí
àéàüûíûí àëòûííàí ÷ûõàí êèìè î, áîüàçûííàí àñûëû ãàëûô hàâàäà éåëëÿíìÿéÿ
áàøäûéûð. Êàëâà Èðâàhàì òåç ÿëèíè àòûô Ãóëóíó éóõàðû ãàëäûðûô áîüàçûíû
êÿíäèðäÿí ÷ûõàðäûð. Ùóøóíó èòèðìèø Ãóëó áèð õåéëè êå÷ÿííÿí ñîíðà þçöíÿ
ýÿëèð. Àéàüà äóðàí êèìè ýþçöíö éóìóô àüçûíû à÷ûð, íÿ à÷ûð. Áèð õåéëè
ñþéöô-ñþéëÿíÿííÿí ñîíðà Êàëâà Èðâàhàìà äåéèð:
– Àõìàüûí áèðè àõìàõ, àüëà äåéèðñÿí, àüëûéûðàì. Áåëÿ äÿ çàðàôàò îëàð.
Äåìèðñÿí, êèøè áîüóëóô þëÿð.
ÀÒÀÑÛ ÐßÙÌßÒÄÈÊ ÞÐÝßÄÈÔ, ÎÕÓÌÀÐÀÌ
Ãóëó áÿðê àéàõäà éàòûðìûø. Ãîhóì-ãîíøó éûüûëûô îíóí ÷àðïàéûñûíûí
éàíûíû êÿñèô öðÿê-äèðÿê âåðèðìèø. Áó àðàäà Êàëâà Èðâàhàì Ãóëóíóí
éàíûíà ýÿëèð. Áèð àç îðäàí-áóðäàí äàíûøàííàí ñîíðà ÿéèëèô õÿëâÿòúÿ îíóí
ãóëàüûíà äåéèð:
– Àé Ãóëó, áèð ñþç äåéÿæÿì, hå÷ êÿñÿ äåìÿ, éàõøûìû?
– Éàõøû.
Êàëâà Èðâàhàì äåéèð:
– Ãóëó, ìîëëà éàíûíà ýÿëèô äåñÿ êè, êÿëìåéè-øÿhàäÿòèíè îõó, îíóí
ñþçöíÿ-çàäà èíàíìà hà. Îíóí äåäèéèíè åëèéÿí êèìè þëÿæÿêñÿí.
Ãóëóíóí âÿçèééÿòè áèð-èêè ýöííÿí ñîíðà äàhà äà àüûððàøûð. Ìîëëà
÷àüûðûëëàð êû, þëöô-åëèéÿð, ãóðàíñûç þëìÿñèí. Ìîëëà ýÿëèô è÷ÿðè ýèðÿíäÿ Ãóëó
éþíöíö äèâàðà òÿðÿô ÷þéöðöð.
Ìîëëà ñîðóøóð:
– Àé Ãóëó, ìÿíè ýþðÿí êèìè íèéÿ éþíöíö äèâàðà ÷þéöðäöí? Áÿðè äþí,
ýþðöì íåæÿñÿí, íÿ âàð, íÿ éîõ?
– Ãóëó, äþíìöðÿì, ëàï éàõøûéàì, – äåéèô êþíòþé-êþíòþé äèëëÿíèð.
Ìîëëà ôèêèððÿøèð êè, éàãûí ýåæ ýÿëäèéèìÿ ýþðÿ Ãóëó ìÿííÿí èíúèéèô.
Ìîëëà áèð àç îíóí êþíëöíö àëàííàí ñîíðà äåéèð:
– Àé Ãóëó, éþíöíö áÿðè ÷þéöð. Áèð êÿëìåéè-øÿhàäÿòèíè îõó ýþðöì.
– Îõóìóðàì, – äåéÿ Ãóëó úàâàô âåðèð.
– Íèéÿ îõóìóðñàí?
– Îõóìóðàì, âÿññàëàì, àòàñû ðÿhìÿòäèê þðýÿäèô.
575
Ìîëëà äåéèð, Ãóëó äåéèð, áèð øåé ÷ûõìûð.
Àõûðäà Ãóëó äåéèð:
– Àé úàíûì, þëìÿê èñòÿìèðÿì, ñèçÿ íÿ!
ÉÀÄÛÍÀ ÁÀËÛÕ ÄÖØÖÔ...
Ãóëó áèð ýåæÿ ÿëèíäÿ áàëûõ åâèíÿ ýåäèðìèø. Áóíó ýþðÿí ãîíøó ïàëòàðûíû
äÿéèøèô îíóí ãàâàüûíû êÿñèð âÿ áàëûüû ÿëèííÿí àëûð. Ãóëó ñîíðàäàí-ñîíðóéà
áàøà äöøöð êö, áàëûüû àïàðàí ãîíøóäó.
Áóííàí áèð-íå÷ÿ ýöí ñîíðà hÿìèí àäàì Ãóëóéíàí éåíÿ ðàñòäàøûð.
Ñàëàì âåðèô êåôèíè ñîðóøóð.
– Êåôèìè ñîðóøìàõäà ñÿíäÿ áèð øåé âàð.
– Íÿ îëàæàõ, àé Ãóëó, ãîíøóéóõ, äåéèðÿì ýþðöì éàõøûñàíìû? – äåéÿ
hÿìèí àäàì úàâàô âåðèð.
Ãóëó þçöíö ñàõëûéà áèëìÿéèô äåéèð:
– Ãîíøó îëìàüûíà ãîíøóéóõ, àììà äåéÿñÿí, éàäûíà áàëûõ äöøöô.
ÉÓÌÐÓÕ ÄÓÐÓÐ!
Êàëâà Èðâàhàì ãîæàëûôìûø. Ýöííÿðèí áèð ýöíö ãîíøó êÿíäÿ òîéà ýåäèð.
Òàíûø-áèëèø îíóí áàøûíà éûüûëûô þòöô- êå÷ÿííÿðäÿí äàíûøûðìûø. Éàøäû
ãîæàëàðäàí áèðè äåéèð:
– Óøàõëàð, ñèç Êàëâàéûíûí íÿéèíÿ ýþðäöíöç? Úàâàííûõäà øèð êèìèéäè.
Íÿ äèçèíè ãàòäûéàí îëäó, íÿ ãîëóíó áöêÿí. ×îìàüûíûí äà êû, ãàâàüûíà
÷ûõàí îëìàçäû.
Áèð çàìàí Êàëâà Èðâàhàìûí ÷îìàüûíû äàäìûø Âåéñÿë àääû áèð íÿôÿð
êèøè äèøèíè àüàðäà-àüàðäà äåéèð:
– Àé Êàëâà Èðâàhàì, ãîæàëûõ éàìàí öñòöíö àëûô äåéÿñÿí, ÷îìàüû
íåéíÿäèí?
Êàëâà Èðâàhàì îíóí èñòåhçàñûíû äóéóô úàâàô âåðèð:
– ×îìàõ íÿéèìÿ ýÿðÿêäè, àé Âåéñÿë, éóìðóüó ñàõëûéûðàì.
×ßÊ, ÊÞÏßÊ ÎËÓ, ×ßÊ
Áèð ýöí âàððûëàðäàí áèðè äåéèð êè, àé Êàëâà Èðâàhàì, ñàâàh áèçÿ êþìÿê
576
åëÿ. Éàç þòöô ýåäèð, ÿêèíèìèç òþêöëöô ãàëûô. Íþêÿððÿðèí ôÿðñèçäèéè óæóííàí
hÿëÿ ìÿíèì áàøûìà ÷îõ èø ýÿëÿæÿê.
Êàëâà Èðâàhàì ðàçûëûõ âåðèð. Ñàâàh áèð êîòàíûí ìàæýàëëûüûíû åëèéèð.
Ýþðöð êö, äþðä êîòàíûí äþðäö äÿ þêöçäÿðèí àðûõëûüûííàí òÿðïÿíÿ áèëìèð.
Íþêÿððÿð íåéíÿñèí, þêöçöí éåðèíÿ êîòàíà hà ãîøóëàñû äþéöëäöëÿð?
Íþêÿððÿðäÿí áèðè äåéèð:
– Àé Êàëâàéû ýþðöðñÿí äÿ, àüàíûí ñàõëàäûüû þêöçäÿðè. Þçäÿðèíè
ñöðöéöô àïàðà áèëìèëëÿð. Áóííàí äà ýÿë ñÿí ÿêèí ÿê. Èíäèæÿ äÿ ýÿëÿæÿêëÿð
êè, ÿêÿ áèëìèðñèíèç. Àüçûíà ýÿëÿíè ñþéöô òþêÿæÿê.
– Ñèç íåéíèéèðñèíèç, áåëÿ àðûõ þêöçäÿðíÿí éåðìè ÿêÿëëÿð, – äåéÿ
Êàëâàëû Èðâàhàì äèëëÿíèð. Ýöíîðòà öñòö òîðïàã ñàhèâè ÿêèí÷èëÿðèí éàíûíà
ýÿëèð. Àòäàí äöøöô áèðèíúè Êàëâà Èðâàhàìûí éàíûíà ýÿëèð:
– Àëëàh ãöââÿò âåðñèí, àé Êàëâàéû, ñÿíèí êèìè èø÷èëÿðèì îëñàéäû, èíäè
ÿêèíèì ãóðòàðìûøäû, – äåéÿðÿê ÿëèíè áåëèíÿ ãîéóô ëîâüà-ëîâüà øóìà
äöçöëìöø êîòàííàðà áàõûð.
Êàëâà Èðâàhàì úàâàâûíäà äåéèð:
– Ìÿííÿí èø÷è îëìàç, ìÿí þçýÿ ãàïûñûíäà èøäèéÿí äþéöëÿì. Áó ýöí
áèð ãîíøó êèìè êþìÿéÿ ýÿëìèøÿì. Î êó, ãàëäû èø÷èëÿðèíÿ, ñþç éîõäó.
Àíúàõ þêöçäÿðèí ÷îõ àðûõäû, éàõøû áàõñàéäûí, áó ýöí èøèí éàõøû îëàðäû.
Áó ñþç åëÿ áèë êè, îíóí éàðàñûíà òîõóíäó. ßëèí íþêÿððÿðÿ óçàäûô óúàäàí
ãûøãûðìàüà áàøäàäû:
– Þêöçö äÿ àðûõ ñàëàííàð áó êþïÿé óøàõëàðûäû. Äè ÿêèí, úàíûíûç ÷ûõñûí,
ÿêèí. Ìàæýàëëàðäàí áèðè:
– À êèøè, áèçè íèéÿ ñþéöðñÿí... Þêöçÿ íÿ âåðèôñÿí, áèç äÿ îíó éåäèðòìèøèê. Î âàõò éåì âåðìèðñÿí, èíäè äÿ áèçè ýöíàhêàð ñàéûðñàí.
Ùèðñäÿíìèø àüà ìàúýàëûí öñòöíÿ úóìóô îíó éóìðóõíàí âóðóô òîðïàüà
ñÿðäè. Òåç hîäàõëàð àüûéû òóòäóëàð êû, äàhà âóðìàñûí. Êàëâà Èðâàhàì
êîòàíûí äÿñòÿéèíè áóðàõûô òåç àüàíûí éàíûíà ýÿëäè êè, íåéëÿäèéèíäè, àéûô
äþéöëìö?! Þçöí àäàì äþéöëñÿí, áèçè äÿ àäàì ñàéìûðñàí? Ñîíðà äà
ãîëóííàí òóòóô áó òÿðÿôÿ ýÿòèðäè âÿ éåíÿ êîòàí÷ûíûí éàíûíà ãàéûòäû.
Ùèðñäÿíìèø àüà ÷ÿêèëèô ãûðàõäà îòóðìóø íþêÿðèí öñòöíÿ áèð äÿ úóìäó.
Òóòäó îíóí áîüàçûííàí âÿ áàøäàäû:
– À ýÿäÿ, ñàíà äåéèðÿì ÿê. Áèëìèðÿì, íÿ éîëëà îëóðñà îëñóí,
ÿêÿýæÿêñÿí. Éîõñà, úàíûíû àëàæàì. Ñàíà äåéèðÿì ÿê, êþïÿé îüëó, ÿê!
Áó äÿôÿ þçöíö ñàõëàéà áèëìèéÿí Êàëâà Èðâàhàì ãûçûë ãóø êèìè àüàíûí
öñòöíö àëäû.
– Ãóðóìñàõ, ñàíà äåìÿäèì êè, þêöçäÿðèí ÷ÿêìèð...
ßëèíè àòûô éàïûøäû àüàíûí êöðÿéèííÿí, áèð òîðâà êèìè ñàëëûéà-ñàëëûéà
ýÿòèðäè, hàìáàë þêöçöí áþéðöíÿ. Þêöçö ñàìûäàí ÷ûõàðûô, áîéóíäóðóüó
êå÷èðäè àüàíûí áîéíóíà. Ñîíðà äà øàëëàüû ýþòöðöô äîëàäû îíóí ýþâÿéèíÿ.
577
Äåäè:
– ×ÿê, êþïÿé îüëó, ÷ÿê!
÷àüûðûð.
ÁÅËß Äß ÉÎËÄÀØÄÛÕ ÎËÀÐÌÛ?
Úàìààòû áèð éåðÿ òîïëóéóô äåéèð:
– Àé, éîëäàøëàð, âåðýèíè ýåæèêäèðìÿê îëìàç, òåçäÿøäèðìÿê ëàçûìäû.
Åëÿ àäàìëàð âàð êû, êÿíä è÷èíäÿ àüçû à÷ûõëûõ åëèéèëëÿð. Ïðèñòàâûí äàëûííàí
äàíûøûëëàð. Éîëäàøäàð åëÿ åëÿìÿê ëàçûìäû êû, áèçèì úàìàhàò áàøãàëàðûííàí
ôÿðãëÿíñèí.
Êîâõà áèð äÿ "éîëäàøäàð", – äåéÿ úàìààòà ìöðàúèÿò åäÿíäÿ Êàëâàéû
Èðâàhàì ãàéûäûð êû, éàìàí éîëäàø, éîëäàø äåéÿ øàðòäàäûðñàí. Ñÿííÿí
áèçèì íÿ éîëäàøäûüûìûç?
Êàëâà Èðâàhàìäàí ÷ÿêèíÿí êîâõà äåéèð:
– À, Êàëâàéû, î íÿ ñþçäö? Úàìàhàò äà áèçèìêè äþéöëìö?
– Ôàéòîííàí äöøöô êÿhÿð àòà ìèíèðñÿí, êÿhÿð àòäàí äà äöøöô áîç àòà.
Áèç áèð åøøÿê äÿ òàïìûðûõ ìèíÿê. Áåëÿ äÿ éîëäàøäûõ îëàðìû? – äåéÿ úàâàá
âåðèð.
ÌÞÂËÀÂÅÐÄÈ ÍÈÉß ÌÅËßÂÅÐÄÈ ÎËÄÓ?
Áåëÿ ðÿâàéÿò åäèëëÿð êè, ñîí èêè ÿñðäÿ þìöð-ýöí ñöðìöø Ìþâëàâåðäè
êèøè Ýÿíúÿ ñÿôÿðèííÿí åâÿ ñàü-ñàëàìàò, þçö äÿ ÿëè äîëó ãàéûäûð. Àõøàì
êöëôÿò éûüûøûð áàøûíà. Åâèí àüñàããàëû hÿðÿéÿ áèð ïàé âåðèô îííàðû
ñåâèíäèðèð. Ãîhóì-ãîíøóëàðûí ïàéûíû äà áèð òÿðÿôÿ ãîéóð. Àõûðäà öçöíö
àðâàäûíà òóòóô äåéèð:
– Äåìèøäèí ãÿíä àë, àëìûøàì. Õóðúóíäàäû. Áèð éåðÿ áîøàëò.
Àðâàä ñåâèíúÿê õóðúóíó áîøàëòìàüà áàøäûéûð. Áèðäÿí ýþçäÿðèíÿ
èíàíìûð. Ùÿéàúàííàí öçöíö ÿðèíÿ òóòóô äåéèð:
– Àé êèøè, áó íÿäè àëìûñàí?!
Ñÿí äåìÿ, áàçàðûí ëîòó-ïîòóëàðû êèøèéè àëëàäûô õóðúóíóí àëòûíà òÿáàøèð
äîëäóðóô, öñòöííÿí äÿ áèð àç ãÿíä ãîéóôëàðìûø.
Ñàâàh à÷ûëûð. Ãîíøóëàð ýþç àéäûííûüû âåðèð âÿ Ìþâëàâåðäèíèí íÿ
àëäûüûíû ñîðóøóëëàð. Àðâàäû ãàéûäûð êè:
– Íÿ àëàæàõ. Àïàðäû íÿéèìèç âàðäûñà hàìûñûíû Ýÿíúÿäÿ ìåëÿ âåðäè,
ýÿòèðäè.
Ñîíðà hàäèñÿíè îëäóüó êèìè äàíûøûð. Áó õÿâÿð òåç áèð âàõòäà áöòöí
êÿíäÿ éàéûëûð. Î ýöííÿí hàìû Ìþâëàâåðäèíè çàðàôàòíàí Ìåëÿâåðäè äåéÿ
578
ÌÅËßÂÅÐÄÈÍÈÍ ÈÐßÂÀÍ ÑßÔßÐÈ
Áèð äÿôÿ Ìåëÿâåðäè êèøè Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ýóð éàøàäûõëàðû Èðÿâàí
øÿhÿðèíÿ ýöçàð åäèð. Êöð-êöëôÿòè ö÷öí áàçàððûõ åëèéèô ýåðè ãàéûäàðêÿí
øÿhÿðèí ìÿðêÿçè ìåéäàíûíà úàìààòûí éûüûøäûüûíû ýþðöð. Éàõûííàøûð êû,
ìåéäàíäà áèð ïÿhëèâàí âàð. Îíóí ãàâàüûíà ÷ûõàííàðûí äà hàìûñûíûí
àðõàñûíû âóðóð éåðÿ.
Áó ãÿäÿð àäàìûí áèðèíèí ÿëèíäÿ àúèç ãàëäûüûíû ýþðÿí Ìåëÿâåðäè êèøè
äþçÿ áèëìèéèô éàíûíäàêû òàíûìàäûüû áèð úàâàííàí ñîðóøóð:
– Àé îüóë, íåæÿ îëóð êó, î hàìûéû éûõûð?
Îüëàí äà ãàéûäûð:
– Áèëèðñÿíìè, îíóí ôÿíäè-ôåëè âàð.
Áó ñþçö àííàìûéàí Ìåëÿâåðäè þçöííÿí àñûëû îëìóéàðàõ úàìààòû éàðàéàðà ìåéäàíûí îðòàñûíà äîüðó èðÿëèëÿéèð.
Ëîâüà, þçöííÿí ðàçû ïÿhëèâàíûí áó úöññÿëè âÿ éåêÿïÿð êèøèäÿí äàëàüû
ñàíúûð.
Íÿhàéÿò... Ýöëÿø áàøäàíûð.
Ìåëÿâåðäè ïÿhëèâàíà hå÷ ôÿíä-ôå’ë èøëÿòìÿéÿ èìêàí âåðìèð. Îíó èêè
ÿëèéíÿí éóõàðû ãàëäûðûô àðõàñû öñòÿ éåðÿ ÷ûðïûð âÿ ÷þêöð ñèíÿñèíÿ. Ùåø êèì
ýþçöíÿ èíàíìàõ èñòÿìèð.
Ìåëÿâåðäè êèøè ýþçäÿðèíè äîëàíäûðûô àäàìëàðûí è÷èíäÿ hÿìèí îüëàíû
òàïûð. Öçöíö îíà òóòóô óúàäàí äåéèð:
– Àé îüóë, áàéàõ ìàíà äåäèéèí ôÿíä-ôå’ë áóäóìó?
×ÀÐÛÕ ßÙÂÀËÀÒÛ
Ìåëÿâåðäèíèí Èðÿâàíäàêû ãî÷àõëûüû òåç áèð çàìàíäà hÿð éåðÿ éàéûëûð.
Ìÿüëóá îëàí ïÿhëèâàíûí áþéöê ãàðäàøû áó ðöñâàé÷ûëûüà äþçÿ áèëìèð. Àäû
hÿð éåðÿ ñÿñ ñàëàí áó ïÿhëèâàí àðûéûô-àõòàðûô, ñîðàõëàøûô ãàðäàøûíûí àðõàñûíû
éåðÿ âóðàí àäàìûí Ýþé÷ÿ ìàhàëûíûí Ñàðûéàãóá êÿíäèííÿí îëäóüóíó
þðýÿíèð. Àíúàõ àäûíû þéðÿíÿ áèëìèð.
Èíòèãàì hèññèéíÿí àëûøûô-éàíàí ïÿhëèâàí éîëà ÷ûõûð. Áèð àõøàìöñòö
êÿíäÿ ÷àòûð. Òÿðñäèêäÿí êÿíäèí ýèðÿúÿéèíäÿ Ìåëÿâåðäèéíÿí ðàñòäàøûð.
Ìÿãñÿäèíè äàíûøûð. Ìåëÿâåðäè ìÿñÿëÿíèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó áèëèð, þçöíö
î éåðÿ ãîéìóéóô äåéèð:
579
– À áàëà, ýÿëèôñÿí, õîø ýÿëèôñÿí. Èíäè ýåæäè, øÿð ãàðûøûð. Äåäèéèí
àäàìûí åâè êÿíäèí î áèðè áàøûíäàäû. Áó ýþðäöéöí åâ áèçèìäè. Ýåäÿê
ãîíàüûì îë. Éîë ýÿëèô, éîðóëóôñàí. Äèíúÿë. Ñàâàh òåçäÿí áàðàâÿð ÷ûõàðûõ
êÿíäèí è÷èíÿ. Ìÿñÿëÿíèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó êÿíä àäàìëàðûíà äåéÿðèê.
Ùÿìÿí àäàìû äà ÷àüûðòäûðàðûõ ýÿëÿð. Éà ñÿííÿí ýöëÿøÿð, éà äà ìÿüëóá
îëäóüóíó áîéíóíà àëàð.
Ïÿhëèâàí ðàçûëàøûð. Àòäàí äöøöô åâÿ ýåäèëëÿð, áèð àç éåéèô-è÷ÿííÿí,
îðäàí-áóðäàí ñþháÿò åëèéÿííÿí ñîíðà éàòûëëàð.
Ñàâàh òåçäÿí ãîíàõ ãàëõûô ïàëòàðûíû, úîðàôëàðûíû ýåéèíèð. Àíúàõ íÿ
ãÿäÿð àõòàðûðñà, ÷àðûüûíûí áèð òàéûíû òàïà áèëìèð. Áèðäÿí ýþçäÿðè åâ
äàìûíûí áöòöí àüûððûüûíû ñàõëûéàí êÿðÿííÿí äèðÿéèí àðàñûíà ãîéóëìóø
÷àðûüûíà ñàòàøûð. Ìàòû-ãóòó ãóðóéóð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ óäãóíóð. Òàãÿòè îëìóð
êó, éåðèííÿí òÿðïÿíñèí. Áàøà äöøöð êö, áó åëÿ hÿìèí àäàìäû. Îòóðäóüó
éåðäÿ äÿ äîíóô ãàëûð.
Ìåëÿâåðäè èñÿ ñàéìàçéàíà äèðÿéÿ éàõûííàøûð. Êöðÿêëÿðèíè âåðèð
êÿðÿíÿ. Îíó äèðÿêäÿí àðàëûéûô ÷àðûüû ÷ûõàðäûð, âåðèð ãîíàüà. Ãîíàõ ÿëëÿðè
ÿñÿ-ÿñÿ áèð òÿhÿð ÷àðûüû ýåéèíèô áàéûðà òÿëÿñèð. Îíóí ãóëàõëàðû håø
Ìåëÿâåðäèíèí "Äàéàí, áèð ÷àé-÷þðÿê éå!" ñþçäÿðèíè äÿ åøèòìèð. Òÿëÿñèê
àéàüûíû öçÿíýèéÿ ãîéóô àòûíû ìèíìÿê èñòèéÿíäÿ Ìåëÿâåðäè îíó hîï
ýþòöðöô áèð ýþç ãûðïûìûíäà àòûí éÿhÿðèíÿ ãîéóð.
Äåéèëëÿð, ãèñàñ àëìàüà ýÿëìèø ïÿhëèâàí ýþðäöêëÿðèíèí òÿ’ñèðèííÿí
Ìåëÿâåðäèíèí åâèííÿí íåæÿ ÷ûõäûüûíû, åâëÿðèíÿ íåæÿ ÷àòäûüûíû þìðö áîéó
õàòûððûéà áèëìèð.
ÑÀÂÀÙÛ ÏÈØÈÊ ÙÀ ÉÅÌÈÉÈÔ...
×îõ-÷îõ ÿââÿëëÿð Ýþé÷ÿäÿ Êÿðèì àääû áèð ãàçû âàðûéìûø. Êèì îíóí
öñòöíÿ áèð èøÿ ýåòñÿ åëÿ håé äåéÿðìèø "ýþçäÿ". Èøÿ ýÿëÿí àäàì
ýþçäÿìÿêäÿí éîðóëóô äèëÿ ýÿëÿðìèø:
– Ãàçû ñàü îëñóí, ìÿí íÿ âàõòà êèìè ýþçäöéöì?
– À êèøè, ýþçäÿ äà. Íÿ ãÿäÿð ýþçäöéöðñÿí, ýþçäÿ. Ñàâàhû ïèøèê hà
éåìèéèô...
Ýöííÿðèí áèð ýöíö Õîé øÿhÿðèíäÿ îõóéàí áèð òÿëÿáÿ ýèðèð ãàçûíûí
éàíûíà. Îüëàí äåéèð:
– Ñàëàìöí ÿëåéêöì!...
Ãàçû ñàëàìû àëìàäàí äåéèð:
– Ýþçäÿ äà, íÿ îëàð, ýþçäÿ!
Òÿëÿáÿ äåéèð êè, àé ãàçû, ìÿí ñÿíÿ hÿëÿ ñàëàì âåðèðÿì, áèð ñàëàìûìû
580
àë, ñîíðà éåíÿ ýþçäöéÿðÿì.
Ãàçû ãàéûäûð êè, à êèøè, ñÿíÿ äåäèì êè, ýþçäÿ äà... Ñàâàhû ïèøèê hà
éåìèéèô?
Òÿëÿáÿ ýåðè ÷ÿêèëèô äåéèð:
– Àé áàøûíà äþíöì, áó ãàçû äÿëè îëóô, íÿäè? Ñàâàhà ïèøèê hà éåìÿéèô,
íÿ ñþçäö?
Ãàïû àðõàñûíäà áîéóí áöêÿí àäàìëàðäàí áèðè äåéèð:
– Àé äÿðäèí àëûì, éÿ’íè äåéèð êè, ñàâàhû ïèøèê hà éåìèéèô, ñàâàh áèð äÿ
ýÿë...
Áèð-íå÷ÿ èë þòöð. Ùÿìèí òÿëÿáÿ Õîéäà òÿhñèëèíè áàøà âóðóô Ýþé÷öéÿ
ãàéûäûð. Êå÷ìèø ãàçûíû ÷ûõàðûô hÿìèí îüëàíû ãàçû òÿ’éèí åëèéèëëÿð.
Áèð ýöí êþhíÿ ãàçû òÿçÿ ãàçûíûí éàíûíà ýÿëèð. Òÿçÿ ãàçû "ýþçäÿ" äåéèô
áöòöí ýöíö îíó ýþçäÿäèð.
Êþhíÿ ãàçû äåéèíÿ-äåéèíÿ åâèíÿ ãàéûäûð. Ñîðóøóëàð êû, àé Êÿðèì ãàçû,
hàðäàí ýÿëèðñÿí?
Êÿðèì ãàçû äåéèð:
– Àé ðÿhìÿòäèéèí óøàüû, áåëÿ äÿ èø îëàð? Ãàçû áó ýöí àõøàìà êèìè
ìÿíè ãàïû äàëûíäà ýþçäÿäèô!
Àäàìëàðäàí áèðè äåéèð:
– Àé Êÿðèì ãàçû, îëàí èøäè.
Êÿðèì ãàçû áàøãà áèð àäàìà ðàñò ýÿëèð. Éåíÿ òÿçÿ ãàçûäàí ýèëåéëÿíèð.
Ùÿìèí àäàì äåéèð:
– Àé Êÿðèì ãàçû, îëàí èøäè!
Êÿðèì ãàçû hèðñäÿíèô ÷ÿëèéèíè éåðÿ âóðàðàõ äîíãóëääàíà-äîíãóëäàíà
ýåäèð.
– Áàëàì, áó úàìààò ëàï ãóäóðóô. Ìÿíèì êèìè êèøèéÿ äÿ hå÷ äåéÿëëÿð:
îëàí èøäè?
Àðõàäàí îíà ÷àòàí áèð íÿôÿð Êÿðèì ãàçûíûí äàíûøûüûíû åøèäèð.
– Íÿ îëóô àé ãàçû? – äåéÿ ñîðóøóð.
– Íÿ îëàæàõ, òÿçÿ ãàçû áó ýöí ìÿíè ãàïû äàëûíäà ýþçäÿäèô. Ùåø áåëÿ
øåé îëàð?
– Ìÿí åëÿ èíäèúÿ òÿçÿ ãàçûíû ýþðäöì. Äåäè êè, Êÿðèì ãàçûéíàí
ìÿøüóë îëà áèëìÿäèì. Îíà äå êè, çÿðÿð éîõäó. Ñàâàhû ïèøèê hà éåìèéèô!
Ãàçû èøè áàøà äöøöð. Þçöíö î éåðÿ ãîéìóéóô äåéèð:
– Íåéíèéÿê, íÿ äåéèð äåñèí! Äîüðóäàí äà, ñàâàhû ïèøèê éåìèéèô hà...
ÑÈÐÊßÉÍßÍ ÙÅÉÂÀÍÕÀÍÛÉÛ
ÃÀÐÛØÄÛÐÛËËÀÐ
581
Ùþæÿò Úÿôÿðè ãîíøó êÿíääÿðäÿ òàíûìàéàí éîõóéìóø. Áèëäèéèíÿ äÿ
ãàðûøàðìûø, áèëìÿäèéèíÿ äÿ. Ùàðäà áèð ñþháÿò ýåòñÿ, àòûëàðìûø îðòóéà êû,
éîõ ñÿí äöç äåìèðñÿí, åëÿ äåéèìë, áåëÿäè.
Áèð ýöí ö÷-äþðä íÿôÿð ñþháÿò åëèéèðìèø. Ýþðöëëÿð êè, Ùþæÿò ýÿëèð.
Àðàëàðûíäà äàíûøûëëàð êû, îäó ýÿëèð, hþæÿòÿ áàøäûéàæàõ. Ñþháÿòè íÿäÿí
ñàëàõ? Áó âàõò Ùþæÿò ýÿëèô ÷ûõûð. Éîëäàøäàðäàí áèðè äåéèð:
– Ùÿ... ÿøè, øÿhÿð áàøãà øåéäè. Îäó, äåéèðñÿí ýåäèô ñèðêÿ áàõûôñàí.
Ìÿí áèëèðÿì êè, ëÿççÿò àëûôñàí. Áèð ýöí òÿøêèë åäÿê, áàðàâàð ýåäèô áàõàüûí.
Ñèðêÿ ìÿíèì äÿ áþéöê ìàðàüûì âàð. Äÿðèíäÿí ãÿhãÿhÿ ÷ÿêèô ýöëÿí
Ùþæÿò äåäè:
– Ùÿëÿ ñÿí ñèðêÿ ýþðìöéöôñÿí? Àé éàçûõ ñÿíèí ýöíöíÿ.
– Ñÿí hàðäà ýþðöôñÿí?
– Ñèðêÿíè õþðÿêäÿ éöç äÿôÿ éåìèøÿì.
– Àé Úÿôÿð, ñÿí ñÿhâ ñàëûðñàí. Ñèðê äåéèðèê. Ùåéâàí îéíàäûëëàð,
àäàìëàð éöç îéóí ÷ûõàðûëëàð.
Éàçûõ ñèçèí ýöíöíöçÿ. Ñèðêÿéíÿí håéâàíõàíûéû ãàðûøäûðûðñûíûç, – äåéÿ
Ùþæÿò ÿëèíè-ÿëèíÿ âóðóô öðÿêäÿí ýöëöð.
– Ìÿí áàõìàðàì. Þçöìíÿí áàøãà håø êÿñÿ èíàíàí äåéèëÿì.
ßhìÿä ãàéûäûð êû, Ùþæÿò, áàõ áó îëìàäû. Ñÿí áèç ñþháÿò åëÿäèéèìèç
éåðäÿ àðàäàí ÷ûõûô ýþçýþðÿòè éàëàí äàíûøûð, ÿñÿáëÿðèìèçè êîððóéóðñàí. Áó
õàñèééÿòèí õîøóìà ýÿëìèð. Áèëìèðèê, íÿ äöøöíöðñÿí?
– Íÿ äöøöíìÿëèéÿì êè... Êèøèíèí ñþçö áèð îëàð, – äåéÿ Ùþæÿò úàâàô
âåðèð.
ÊÈØÈÍÈÍ ÑÞÇÖ ÁÈÐ ÎËÀÐ
Áèð äÿñòÿ àäàì êÿíääÿ îëóô-êå÷ÿííÿðäÿí ñþháÿò åëèéèðìèø. ßhìÿä
àääû áèðèñè äåéèð êè, éàõøû éàäûìäà äåéèë íå÷ÿíúè èëèéäè. Àíúàõ îíäà äà áó
èëêè êèìè ãûø ÷îõ ñÿðò êåøäè.
– Ìÿíèì éàõøû éàäûìäàäû, – äåéÿ Ùöñåéíàëû ñþçÿ áàøäàäû. – 1958-úè
èë èäè – àòàì ðÿhìÿòÿ ýåäÿí èë.
Áóíó åøèäÿí Ùþæÿò äþøöíö èðÿëè âåðäè.
– Ùöñåéíàëû èëÿ ñþç äàíûøûð, áèøìèø òîéóüóí ýöëìÿéè ýÿëèð. Äÿäÿí
ðÿhìÿòÿ 1955-úè èëäÿ ýåòìèéèôìè?
Ùöñåéíàëû äåäè:
– Éåíÿ Ùþæÿò hþæÿòäèéÿ áàøäàäû. Äåìÿê ìÿí äÿäÿìèí þëäöéöíö
áèëìèðÿì, ñÿí áèëèðñÿí?
Ùþúÿò úîøäó:
– Äÿäÿ ãÿäðè áèëÿíñÿíìè, þëäöéöíö äÿ áèëÿñÿí!
Ìöáàhèñÿ ãûçûøäû. Ùöñåéíàëû ýåäèô åâäÿí äÿäÿñèíèí þëöì êàüûçûíû
ýÿòèðäè. Îõóäóëàð êû, 1958-úè èëäÿ þëìöøäöð.
Àäàìëàð áàøäàäûëàð êû, àé Ùþæÿò, íèéÿ áîø éåðÿ ìöáàhèñÿ åëèéèðñÿí?
Ùÿð øåéÿ ãàðûøûðñàí?! Àë, þëöì êàüûçûíà áàõ!
582
583
Î Íß ÄÅÉÈÐ ÊÈ, ÎÍÀ ÝÖËÖØÖËËßÐ
Áèð àõøàì êÿíä úàìààòû òîéà éûüûøûôìûø. Óñòàä àøûõëàðäàí áèðè ìÿæëèñäÿ
îõóéóðìóø. Ìÿæëèñèí øèðèí éåðèíäÿ Ùþæÿò éåðèíäÿí ãàëõûô äåéèð:
– Àøûõ, áèð "Êþhíÿ Íàõ÷ûâàíû" îõó.
Àøûõ áàø öñòÿ äåéèô áàøäûéûð îõóìàüà. Ùþæÿò ÿäàëû-ÿäàëû î òÿðÿô, áó
òÿðÿôÿ äþíöô, ãàøûíû äàðòà-äàðòà ýöëöìñöéöð. Îíóí áó hÿðÿêÿòè hÿì
úàìààòûí, hÿì äÿ àøûüûí äèããÿòèííÿí éàéûíìûð.
Àøûõ îõóéóô ãóðòàðàííàí ñîíðà äåéèð:
– Ãàðäàø, îëìóéà îõóäóüóì öðÿéèíúÿ îëìàäû?
Ùþæÿò:
– Îõóäóíóç äà... Åëÿ, áåëÿ...
Ùèðñäÿíìèø úàâàííàð Ùþæÿòÿ äóð, ÷ûõ! – äåéÿ òÿïèíèëëÿð.
– Íèéÿ áåëÿ äàíûøûðñûíûç? Ìÿí äÿ òîéà ýÿëìèøÿì. Àøûüà äåäèì
õîøóìà ýÿëÿí áèð hàâà îõó. Î äà îõóäó. Ñèç õîøäàäûíûç, ìÿí äÿ
õîøäàìàäûì. – äåéÿ îííàðà úàâàô âåðäè.
Àøûõ ýþðäö êö, ãàëìàãàë äöøÿæÿê. Äåäè:
– Ñÿñ åëÿìèéèí. Èíäè åëÿ hàâà îõóéàðàì ãàðäàøûí õîøóíà ýÿëÿð.
Éåðèíäÿ ãóðúóíóô àøûüà òÿðñ-òÿðñ áàõàí hþæÿò äåäè:
– Ìÿíèì õîøóìà ýÿëìèéÿæÿê, ìÿíèì ö÷öí îõóìà.
Àøûõ ýþðäö êö, òÿðñ ÿëèíäÿ ãàëûô. Ñàçû áàñûô äþøöíÿ áåëÿ áèð áàéàòû
îõóäó:
Åëÿìè ÿêÿí äÿäÿ,
Çöðéÿò ÿê, ÿêÿíäÿ äÿ.
Ýîðóíäà òÿðñ éàòàñàí,
À áóíó ÿêÿí äÿäÿ.
Úàìààò ýöëöøäö. Ùþæÿò àüçûíû áóðóô äåäè:
– Äåéèðÿì íÿ ãÿäÿð ãàíìàç àäàìëàð âàð. Î íÿ äåéèð êè, îíà
ýöëöøöëëÿð?!
áàõûð, úèëîâó àëûð âÿ àòûí öñòöíÿ ãàëõûð. Àò éåðèííÿí ýþòöðöëäöéöííÿí
Ùþæÿòè éåðÿ ÷ûðïäûüû áèð îëóð. Îíó òîçóí-òîðïàüûí è÷èííÿí ãàëäûðûô ýþðäöëÿð
êè,, áåëèíè ÷ÿêÿ áèëìèð.
– Àé Úÿôÿð, þçöíö ýþçäÿñÿí, óøàõ hà äþéöëñÿí, -äåéÿ îíà ðèøõÿíä
åäÿííÿð äÿ îëäó.
Ùþæÿò òþâðöíö ïîçìàäàí äåäè:
– Àëëàh ñàõëàäû, éîõñà àç ãàëìûøäû êû, éûõûëûô ãîëóìó-ãû÷ûìû ñûíäûðàì.
ÉÀËÀÍ ÄÀÍÛØÌÀ!
Ùþæÿò Úÿôÿðýèëÿ ãîíàõ ýÿëèôìèø. Àòàñû ãîíàõíàí ñþháÿò åëèéÿðêÿí
äåéèð:
– Åh, ýåòñèí î ýöííÿð ýÿëìÿñèí. Ýþçöìöç íÿëÿð ýþðìÿäè? Ìöhàðèáÿ
þìðöìöçÿ áàëòà âóðäó. Éöç åâëèê êÿíäèìèçäÿí éöç àëòìûø íÿôÿð ýåðè
ãàéûòìàäû. Íÿ ãÿäÿð àäàì ÿëèë îëäó. Éàçûõ Ìÿhÿððÿì ãîëóíó, ãû÷ûíû
èòèðäè.
Ùþæÿò éåðèíäÿ ãóðúàëàíàðàõ:
– Ìÿhÿððÿì éîõ, Ìÿhÿììÿäÿëè! – äåéÿ îíóí ñþçöíö êÿñäè.
– Ìÿí áèëäèéèìè äàíûøûðàì! – äåéÿ àòàñû hèðñäÿíäè.
Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà åâ ñàhèáè ãîíàüà äåäè:
– Áó èë áèçäÿ ÿëÿô ÷îõ ãûòäû. Ýåäèô Ýþéÿëëèäÿí îò àëûô ýÿòèðäèì.
Þçöíö ñàõëàéà áèëìèéÿí Ùþæÿò:
– Ýþéÿëëèäÿí éîõ åé, Ùàðàâà÷ûäàí!
Ìþhêÿì hèðñäÿíÿí àòàñû:
– Àäàìûí ñþçöíö íèéÿ êÿñèðñÿí? Íÿ ôÿðãè âàð, hàíñû êÿíääÿí àëäûì.
Íèéÿ hèðñäÿíèðñÿí? Íÿ äåéèðÿì êè... Äåéèðÿì éÿ’íè äöç äàíûø, – äåéÿ
Ùþæÿò úàâàô âåðäè.
ÀÇ ÃÀËÌÛØÄÛ ÉÛÕÛËÀÌ...
Úàâàííàð éàõøû ñöçÿí àòäàðíàí êÿíäèí ãóëàüûíà ÷ûõûô àò ñöðöðìöøäÿð.
Ùþæÿò äÿ òàìàøà åäÿííÿð ñûðàñûíäàéìûø. Îíóí äèëè éåíÿ äèíú äóðìóð,
ãàâàõäà ýåäÿíÿ òÿñàäöôè îëäó, ýåðèäÿ ãàëàíà èñÿ áÿõòè ýÿòèìÿäè – äåéèô
äóðóðìóø.
Ùþæÿòèí àòìàúàëàðû ýÿíúëÿðèí ãóëàüûíà ÷àòûð. Îííàðäàí áèðè "úèëîâ
ýÿìèðÿí" àòûííàí ñû÷ðûéûô äöøöð âÿ Ùþæÿòÿ – àë ñöð äåéèð. Ùþæÿò èðÿëè-ýåðè
584
585
ÊßÐÊÈÍ ÁÀØÛÍÛ ÊßÑÑÈÍ
Óñòà äÿçýàh öñòöíäÿ éåíÿ íÿ èñÿ éîíóô äöçÿëäèðäè. Áó âàõò áóðäàí
êå÷ÿí Ùþæÿò Úÿôÿð äàéàíûô ñàëàì âåðÿííÿí ñîíðà äåäè:
– Éåíÿ íÿ éîíóðñàí, àé óñòà? Àõøàìà êèìè ÿëèíÿ äþéöðñÿí, è÷èíäÿ áèð
øåé éîõ.
Óñòà äåäè:
– Àé Úÿôÿð, ñÿí þìðöíäÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñà ñàòàøìàìûø êå÷ÿæÿêñÿíìè?
– Íàðàçûñàí, äåìèéèì.
– Òèêàííû ñþç äåéÿæÿêñÿíñÿ, äàíûøìà.
– Èíäè áàõ, íåæÿ äåìÿéèì? Éîíäóüóí áó àüàæíàí þçöíÿ íÿ äåéèðñÿí?
Îðäà íÿ ÷ÿòèí èø âàð?!
Óñòà êÿðêèíè îíà òÿðÿô óçàäûô:
– Àë, éîí áèð àç äèíúÿëèì, – äåäè.
Èñòÿäè êè, äåñèí ìÿí óñòà hà äþéöëÿì. Ëàêèí þçöíö ñûíäûðìàìàõ ö÷öí
éåêÿõàíàëûõíàí êÿðêèíè ýþòöðäö. Áàøäàäû àüàúà òîõóíäóðìàüà. Èêè
äÿôÿäÿí ñîíðà ö÷öíúö çÿðáÿéíÿí áèððèêäÿ ãàí òþêöëäö. Áóíó ýþðÿí óñòà
òåç ÿñêè ÷ûõàðûô áàøäàäû îíóí áàðìàüûíû ñàðûìàüà.
– Áóðäà íÿ ÷ÿòèí èø âàð êû, áàðìàüûíû áó hàëà ñàëäûí? – äåéÿ ñþç àòäû.
Ùþæÿò:
– ßøè, áó êÿðêèíèí ñÿìòè éîõäó, áóííàí íåæÿ èøäèéèðñÿí, – äåéÿ
âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàüà ÷àëûøäû.
Òÿìêèíèíè ïîçìóéàí óñòà äåäè:
– Ìÿíèì êÿðêèìèí ñÿìòè âàð. Ñÿíèí áàøûíûí ñÿìòè éîõäó. Ìÿÿòäÿëÿì
êè, îííàí íåæÿ èøäèéèðñÿí?!
– Êÿðêèí áàøûíû êÿññèí! – äåéèô Ùþæÿò îðàäàí óçàõëàøäû.
ÊÎÐÎËÓÄÀÍ ÎÕÓ!
Êÿíääÿ êè÷èê ìÿúëèñ âàðûéäû. Ùþæÿò äÿ hÿìèí ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åëèéèðäè.
Äåäèëÿð êè, åâ ñàhèáèíèí äèâàðûíû hþðÿí áèð óñòà âàð, éàõøû ñàç ÷àëûô îõóéóð.
Îíó ýÿòèðèí áèð-èêè àüûç ìÿúëèñèìèçäÿ îõóñóí. Óñòàíû ÷àüûðäûëàð. Õàhèø
åëÿäèëÿð êè, áèð-èêè àüûç îõóñóí. Óñòà ýåäèô ñàçûíû ýÿòèðäè. Êþéíÿêäÿí
÷ûõàðà-÷ûõàðà äåäè:
– Âàëëàh, áó ñàçíàí ýöíöìö êå÷èðèðÿì. Ìÿí äèâàð óñòàñûéàì. Àøûõçàä äåéèëÿì. Íÿ äÿ ñèç äåéÿí ñÿñèì éîõäó. Ãàâàõúàäàí äåéèðÿì êû,
ñîíðà ìàíà ëÿüìàòà åëÿìèéÿñèíèç.
Ìÿæëèñäÿêèëÿð áèð àüûçäàí äåäèëÿð:
586
– Íèéÿ åëÿ ñþç äàíûøûðñàí? Áèç áèëìèðèêìè ñÿí àøûõ äþéöëñÿí?
Óñòà ñàçû áàñäû äþøöíÿ, þðýÿíèô áèëäèêëÿðèííÿí áàøäàäû îõóìàüà. Ñàç
ìÿúëèñÿ áèð ýþçÿëëèê ýÿòèðäè. "Ñàü îë" ñÿñè îòàüû áàøûíà ýþòöðäö. Ñàüà-ñîëà
ãóðúóõàí Ùþæÿò:
– Àøûõ, áèð Êîðîüëóäàí îõóñàíà! – äåéèô ÿëèíè óñòàéà òÿðÿô éåëëÿòäè.
Åëÿ áèë óñòàíûí ãîëëàðûíà âóðäóëàð. Òÿçÿíÿ òóòàí ÿëèíè éàíûíà ñàëàðàõ
äåäè:
– Ìÿí Êîðîüëó àøûüûéàì? À êå÷ÿë Ùÿìçÿ?
Ùþæÿò hèðñäÿíäè:
– Ñÿí íèéÿ ìÿíÿ êå÷ÿë Ùÿìçÿ äåéèðñÿí?
Óñòà:
– Áÿ ñÿí ìàíà íèéÿ Êîðîüëó äåéèðñÿí? Êîðîüëó îëàí éåðäÿ êå÷ÿë
Ùÿìçÿ äÿ îëàð.
Ìÿúëèñäÿí êèìñÿ:
– Àé óñòà, ñÿí îíà ôèêèð âåðìÿ. Î hàðäà îëñà øåéòàííûõ åëèéèô, áèð ãàíû
ãàðàëûõ éàðàòìàëûäû.
Óñòà:
– "Îíäà ýÿðÿê ìÿíèì ÿëèìäÿ ñàç éîõ, ìèñðè ãûëûíú îëàéäû êû, úàíûíûçû
áèðäÿôÿëèê áóííàí ãóðòàðàéäûì", – äåéèô ìÿúëèñÿ áèð øóëóõ ýÿòèðèð.
ÙÞÆßÒ ÚßÔßÐ ÚÛÄÛÐÀ ×ÛÕÛÐ
Ùþæÿò Úÿôÿð áèð ýöí àòíàí ýÿëèô êå÷èðäè. Áèð éåðäÿ òîïëàøûô ñþháÿò
åëèéÿí úàâàííàð ñîðóøóëëàð:
– Àé Úÿôÿð, hàðäàí ýÿëèðñÿí?
– Éàðûøäàí ýÿëèðÿì. Úûäûðà ÷ûõìûøäûì.
– Éàðûøàííàð êèìèéäè?
– Ãîíøó êÿíääÿðäÿí ýÿëìèøäèëÿð.
– Íåúÿíúè éåðè òóòäóí?
– Ö÷öíúö.
– Íå÷ÿ íÿôÿðèéäèíèç?
– Ö÷, – äåéèô Ùþæÿò àòûíà áèð ãàì÷û âóðóô óçàõëàøäû.
ÝÖËÀËÛ ÅÂËßÍÌßÊ ÈÑÒÈÉÈÐ
Ýöëàëû úàâàí îüëàíûéìûø. Òàé-òóøäàðû àðòûã åâëÿíèðìèø. Ýöëàëû hà
ýþçäöéöðìöø êö, àòà-àíàñû íÿ âàõò èíñàôà ýÿëèô îíó äà åâëÿíäèðÿæÿê. Àé
êå÷èð, ýöí êå÷èð áèð àõøàì Ýöëàëû éîðüàíûí àëòûííàí åøèäèð êè, àòàñû áóíóí
àäûíû ÷ÿêèð. Éîðüàíûí óæóíó ãàëäûðûô ãóëàüûíû øÿêëèéèð êè, ýþðñöí íÿ
587
äåéÿæÿêëÿð. Áàõûð êè, àòàñû äåéèð:
– Àðâàä, àðòûã Ýöëàëûíûí åâëÿíìÿê âàõòûäû. Êÿíääÿ ýþð åëÿ ãûç âàðìû
ýÿëèí ýÿòèðÿê.
Ãûçà íÿ îëóô àé ðÿhìÿòäèéèí îüëó, – äåéÿ àðâàä äèëëÿíèð. Åâèíäÿ íÿéèí
âàð? Ýÿëèí ýÿòèðÿíèí hå÷ îëìàñà, áèð äÿñò ïàëòàð àëìàõ èìêàíû îëàð.
– Àðâàä, äöçäö, ìàëûìûç-ãîéóíóìóç éîõäóð, àíúàõ åøøÿéèìèç âàð.
Íåéíèéÿê hÿìèí åøøÿéè ñàòûô ýÿäèéè åâëÿíäèðÿê, – äåéÿ êèøè úàâàô âåðèð.
Îííàðûí áó òÿäáèðè Ýöëàëûíû ñåâèíäèðèð. Ýöííÿð,hÿôòÿëÿð, àéëàð êå÷èð.
Àíúàã Ýöëàëûíûí åâëÿíìÿê ìÿñÿëÿñè åëÿ áèë êè, éàäà äöøìöð.
Ýþçëÿìÿêäÿí ñÿáðè òöêÿíìèø Ýöëàëû áèð ýöí àíàñûíà äåéèð:
– Àíà, î åøøÿê, åøøÿê äåäèéèíèç íÿ îëäó?
Àíàñû äÿðhàë áàøà äöøöð êö, Ýöëàëû äàhà äèëÿ ýÿëèô. Îäó êó, úàâàôûíäà:
– Îüóë, àòàí ýÿëñèí éàäûíà ñàëàðàì, – äåéèð.
ÀÄÛÌÛ ÄßÉÈØÈÊ ÉÀÇÄÛÐÛÌ
Ïàøà ãîæàëûô ÿëäÿí äöøöôìöø. Áèð ýöí þëöì àéàüûíäà éàòàüà äöøöð.
Ãîhóì-ãîíøó Ïàøàíûí éàíûíà ýÿëèô-ýåäèðìèø. Ýþðöëëÿð êè, ìîëëàñûç þëÿ
áèëìèð. Ìîëëóéà äåìÿê ëàçûìäû êû, ãîé Ïàøàíûí éàñòûüûíûí äèâèíäÿ îòóñóí.
Ìîëëàíû ÷àüûðûëëàð. Ìîëëà ýÿëèð. Î, áèð àç hÿäèñ äàíûøàíäàí ñîíðà äåéèð:
– Àé Ïàøà, úàâàí âàõòûíäà ñÿí äÿ õåéëè áåéÿìÿë èøäÿðíÿí ìÿøüóë
îëäóí. Àëëàh áàüûøäûéàíäû. Òþâáÿ åëÿìÿê håø âàõò ýåæ äþéöë. Åëÿìÿñÿí,
èøèí î äöíéàäà ÷ÿòèí îëàúàõ.
Áèð ãÿäÿð ôèêèððÿøÿíäÿí ñîíðà Ïàøà äåéèð:
– Ìîëëà, òþâáÿ åëÿìÿéèíÿ òþâáÿ åëèéÿ áèëìÿéÿæÿì. Áÿëêÿ éàòàõäàí
ãàëõäûì. ßëèì-àéàüûì éåíÿ ñÿðïÿ áèëÿð. Îëà áèëÿðìè î äöíéàéà ýåäÿíäÿ
àäûìû äÿéèøèê éàçäûðûì?
ÍßÌßÐÈ ÌÀÍÀ ÂÅÐ, ÀÄ ÑßÍÈÍ ÎËÑÓÍ
Ýþé÷ÿäÿ ÿââÿëëÿð òîéäà àò ñöðöô íÿìÿð àëìàõ ÷îõ äÿâäÿ îëóô. Åëÿ áèð
òîé îëìàçìûø êû, îðàäà hÿðÿ þç àòûíû ñöðìÿñèí. Áèð ýöí éåíÿ êÿíääÿ
òîéóéìóø. Úàâàííàð íÿìÿð àëìàõ ö÷öí þòöøÿ ÷ûõûôëàðìûø. Ýöëàëû äà þç
éàâûñûíû ìèíèô òîé åâèíèí éàõûííûüûíäà ýèçäè áèð éåðäÿ àòäàðû ýþçäöéöð. Áèð
àçäàí ýþðöð êö, î òÿðÿôäÿí àòäûëàð ÷ûõäû. Åëÿ åëèéèð êè, Ýöëàëûíûí éàâûñû
þòöøÿ äóðàííàðäàí áèð àç ãàâàõäà ÷àïûð. Áóíó ýþðÿí úàìààò öðÿêäÿí
ýöëöøöð. Îíà êèìè úûäûð÷ûëàð äà ÷àòûëëàð. Ýöëàëû òåç ãàâàõäà ýÿëÿíÿ äåéèð:
588
– Ñÿííÿí ãàâàõ áèðúÿ ìÿí ýÿëìèøÿì!
– Ýÿëèôñÿí, ýÿëèôñÿí, úàíûí ñàü îëñóí! – äåéÿ hÿìèí àäàì úàâàô âåðèð.
Ñîíðà î öçöíö òîé ñàhèáëÿðèíÿ òóòóð êó, íÿìÿðè Ýöëàëûéà âåðèí!
ßëèíè-ÿëèíÿ ñöðòÿí Ýöëàëû äåéèð:
– Ùÿ, äÿðäèí àëûì, íÿìÿðè ìÿíÿ âåð, àä ñÿíèí îëñóí!
ÁÅËß ÓØÀÀ ÝÞÇ ÀÉÄÛÍÍÛÛ ÄÖØÌßÇ
Ýöëàëûíûí ãîíøóñóíäà îüëàí óøàüû äöíéàéà ýÿëèôìèø. Áèð ýöí Ýöëàëû
ýþðöð êö, ãîíøó ãàäûí óøàõ ãóúàüûíäà hÿéÿòäÿ äóðóð. Éàõûííàøûô äåéèð:
– Ýþçöí àéäûí îëñóí, à Ñÿðèééÿ áàæû!
Ýþçäöéöðäö êö, ãàäûí "ñàü îë" äåéÿæÿê. Íÿ ãÿäÿð ýþçäÿäèñÿ,
ãàäûííàí ñÿñ ÷ûõìàäû. Ýöëàëû àðàëàíûô ýåòäè.
Óøàõ èêè éàøûíà ÷ûõìûøäû. Àììà îëäóõúà çÿèôèéäè. Áèð ýöí Ýöëàëû
ýþðäö êö, ãîíøó ãàäûí óøàüûí ÿëèííÿí òóòóô hÿéÿòäÿ àñòà-àñòà ýÿçäèðèð.
Àíúàõ óøàõäà ÿò-ãàí éîõäó.
Ýöëàëû ãàäûíà:
– Ùÿ, èíäè áèëäèì: ìÿí ýþç àéäûííûüû âåðÿíäÿ ñÿí íèéÿ äèíìèéèôñÿí.
– Íÿ âàõò ýþç àéäûííûüû âåðäèí? Éàäûìäà äþéöë.
– Ñÿíè ãûíàìûðàì. Äîüðóäàí äà, áåëÿ óøàüà ýþç àéäûííûüû äöøìÿç, –
äåéÿ Ýöëàëû äèëëÿíäè.
ÁÀØÛÌ ßÂßÇÈÍß ÃÎÉ ÀÉÀÛÌ
ÄÈÍÚßËÑÈÍ
Ýöëàëû Ïîí÷àüû ÷àüûðûð éàíûíà êû, åâäÿ áîø éàòìàõíàí áèð øåé ÿëäÿ åäÿ
áèëìÿðèê. Áåëÿëèêíÿí óøàõ ñàõëàìàõ îëìàç. Ýöíö ñàâàhäàí ýåäèì àðàíäà
èêè-ö÷ àé èøäèéèì, þçöìöçÿ áèð àç äàðàìàò åëèéèì.
– Íÿ îëàð, à êèøè, ýåäèðñÿí ýåò, – äåéÿ àðâàä äèëëÿíèð.
Ýöëàëû õóðúóíó ÷èéíèíÿ àëûô éîëà äöøöð. Àé êå÷èð, èë äîëàíûð. Ýöëàëû åâÿ
äþíöð. Áîø õóðúóíó åâèí áèð êöíúöíÿ àòûô ÷ûõûð òàõòûí öñòöíÿ. Àéàõëàðûíû
ãàëäûðûô ãîéóð ìöòÿêêÿíèí öñòöíÿ, áàøûíûí àëòûíà èñÿ håø íÿ ãîéìóð.
Àðâàä ñîðóøóð:
– À êèøè, áó íåúÿ éàòìàõäû? Äåéÿñÿí, àüëûíû äà èòèðèô ýÿëèôñÿí?
– Áåëÿ éàõøûäû àðâàä! Áó àõìàõ áàø éàçûõ àéàõëàðûìà î ãÿäÿð ÿçèééÿò
âåðèô êè, îíóí ÿâÿçèíÿ ãîé èíäè àéàüûì äèíúÿëñèí, – äåéÿ Ýöëàëû úàâàô
âåðèð.
589
Ö×ÖÍÚÖ ÈÌÀÌÛÌÛÇÛÍ ÀÄÛÍÛ ÌßÍ ÄÅÉßÆßÌ
Î âàõò Ýþé÷ÿäÿí Èðÿâàíà ýåäÿí ö÷-äþðä ýöíÿ àíúàõ ÷àòûðìûø. Ýöëàë
ýöííÿðèí áèðèíäÿ Èðÿâàíà ýåäÿñè îëóð. Ýöìöø êÿíäèíÿ ÷àòàíäà øÿð ãàðûøûð.
Î Ýöìöøäÿ ýåæÿëÿìÿëè îëóð. Áèð êèøèíèí ãàïûñûíû äþéöð êö, ãîíàõ
åëèéÿðñÿíìè? Êèøè äåéèð êè, ãîíàõ àëëàh ãîíàüûäû. Áóéóð.
Ýöëàëû ÿéëÿøÿííÿí ñîíðà õåéëè ñþháÿò åëèéèëëÿð. Åâ ñàhèáè Ýöëàëûíûí
hàðàëû îëäóüóíó, èøèíè-ýöæöíö þéðÿíÿííÿí ñîíðà àðâàäû ÷àüûðûô äåéèð:
– ×þðÿê ýÿòè ýþðÿê.
Àðâàä ýåäèô áèð àç øîð, ö÷ äÿíÿ äÿ êþêÿ ýÿòèðèô ãîéóð ñöôðÿéÿ.
Åâ ñàhèáè áþéöê îüëóíó ñÿñäèéèð:
– Îüóë, Ìÿhÿììÿä, ýÿë ýþðöì.
Ìÿhÿììÿä ýÿëèð.
– Îüóë, áèðèíúè èìàìûìûçûí àäûíû äå ýþðöì.
– Úÿíàáè ßëè.
– Àé ñàü îë. Àë àïàð. Áó êþêÿíèí áèðè ñàíà ÷àòûð.
Ñîíðà îðòàíúûë îüëóíó ñÿñäèéèð:
– Îüóë, Ñàhèá, ýÿë ýþðöì.
Ñàhèá ýÿëèð.
– Îüóë, èêèíúè èìàìûìûçûí àäûíû äå ýþðöì.
– Èìàì Ùÿñÿí.
– ×îõ ñàü îë, îüóë. Êþêÿíèí áèðè äÿ ñàíà ÷àòûð.
Ö÷öíúö îüëóíó ñÿñäèéÿíäÿ Ýöëàëû ö÷öíúö êþêÿíè òåç ÿëèíÿ ýþòöðöô
äåéèð:
– Ãàðäàø, áó äà ìÿíèì. Ö÷öíúö èìàìûìûçûí àäûíû ìÿí äåéÿæÿì.
×ÞËÄß ÚÀÍÀÂÀÐ ÍÅÉÍÈÉÈÐ...
Ýöëàëû ãîéóí îòàðìàüà ýåäèôìèø. Àõøàì ñöðöíöí ãàâàüûíà ÷ûõàííàð
ñîðóøóëëàð êû, àé Ýöëàëû, ÷þëäÿ úàíàâàð ýþðöíìöð êö?
Ýöëàëû úàâàâûíäà:
– Àé ðÿhìÿòäèéèí óøàüû, ÷þëäÿ úàíàâàð íåéíèéèð? Íÿ ãÿäÿð úàíàâàð
âàð hàìûñû ïðèñòàâûí èäàðÿñèíÿ òîïëàøûô, – äåéèð.
ÌßÍÈÌ Äß ÔÈÊÐÈÌ ÅËßÄÈ
ãîéóô ñàòûð. Äöøöíöð êö, ýÿëìèøêÿí áèð äîéóíúà öçöì éåéèì. Éàõûííàøûð
öçöì ñàòàíà êû, ãàðäàø ñÿâÿòäÿðèí öñòöííÿí áèð äîéóìëóõ öçöì éåñÿì,
íÿ àëàðñàí?
Öçöìñàòàí äöøöíöð êö, ÷îõ éåñÿ èêè, éà ö÷ êèëî öçöì éåéÿ áèëÿð. Îäó
êó, äåéèð:
– Áåø ìàíàò âåð, íÿ ãÿäÿð éåéèðñÿí éå.
Ýöëàëû ÷ûõàðäûô, áèð áåøäèê âåðèð. Áàøäûéûð éåìÿéÿ. Ùÿð ñàëõûìû áèðúÿ
äÿôÿ äèøèíÿ ÷ÿêèô ñàïàüûíû àòûð ãûðàüà. Öçöìñàòàí ýþðöð êö, ñÿâÿò ãóðòàðûð.
– Áèëèðñÿí, íÿ âàð? – äåéÿ öçöìñàòàí äèëëÿíèð. Áóðà áàçàðäû. Ùàìûíûí
hÿðÿêÿòèíÿ êÿíàðäàí ôèêèð âåðèëëÿð. Àéûôäû, öçöìö ñàëõûìíàí éîõ, äÿíÿäÿíÿ éåìÿê ëàçûìäû.
– Ìÿíèì äÿ ôèêðèì åëÿäè. Òÿëÿñìÿ, î áèðè ñÿâÿòäÿðèí öçöìöíö
äÿíÿëÿéèô éåéÿæÿì, – äåéÿ Ýöëàëû úàâàô âåðèð.
ÚÀÌÀÀÒ È×ÈÍÄß ÙÀ ÀËÀÌÛÐÀÌ
Áèð ýåæÿ Ýöëàëûíûí àðâàäû àüëàøìà ñÿñè åøèäèð. Òÿëÿñèê éåðèííÿí ñû÷ðàéûô
ãàëõûð. Ýþðöð êö, Ýöëàëû àü òóìàí-êþéíÿêäÿ îòóðóô þðòöéöíöí è÷èíäÿ
éàíûõëû-éàíûõëû àüëûéûô þç-þçöíÿ äåéèð:
– Àé äÿäÿ, öçöíö ýþðìÿäèì. Éåòèìëèêíÿí áþéöäöì, ÿçàá-ÿçèééÿò
÷ÿêäèì. Îüëóìóí àäûíà Íÿñèô äåäèì. Ñÿíèí òÿñÿëëèíè Íÿñèô áàëàìäà
òàïäûì. Èíäè äÿ àëëàh áóíó ìàíà ÷îõ ýþðäö. Àëëàh âåðñÿ,hàçûð ñÿíè
âåðÿðäè, àé äÿäÿ!
Àðâàä äöøöíöð êö, Ýöëàëû éàãûí äÿëè îëäó. Áàøäûéûð äèëÿ òóòìàüà êû, à
êèøè, íÿ îëóô ñàíà, ýåæÿíèí áó âàõòû äÿäÿìè àüëàíàð? Óøàõëàð éóõóäàäû,
ãàëõûô ãîðõàëëàð.
– Àðâàä, ñÿí áèëìèðñÿí, éîõñà ñÿí äÿ àüëûéàðñàí. Íÿñèô áàëàì þëöá.
Äÿäÿìèí àäû áàòäû, – äåéèô éåíÿ hþíêöðöð.
Àðâàä éþíÿëèô Íÿñèâè þðòöêäÿí ãàëäûðûô Ýöëàëûíûí éàíûíà ýÿòèðèð êè, à
êèøè, ñÿí äÿëè îëìóéûôñàí hà, þçöíö íèéÿ þëäöðöðñÿí. Ýöëàëû ýþðöð êö,
Íÿñèá äîüðóäàí äà, þëìöéöô. Éóõóñó áóíó àëëàäûô.
Àðâàä äà áàøà äöøöð êö, Ýöëàëû éóõó ýþðöðìöø.
– À êöë àüëûíà, ñÿí éóõó ýþðöôñÿí, – äåéÿ àðâàä Ýöëàëûéà hèðñäÿíèð.
– Àðâàä, íèéÿ hèðñäÿíèðñÿí? ßýÿð ýþðäöéöì éóõóéìóøñà éóõóäà äà
àüëàìûøàì. Úàìàhàò è÷èíäÿ hà àüëàìàìûøàì, – äåéÿ Ýöëàëû úàâàô âåðèð.
ÝÖËÀËÛ ÈÐßÂÀÍÀ ÝÅÄÈÐ
Ýöëàëû áèð äÿôÿ àðàíà ýåäÿíäÿ ýþðöð êö, áèð êèøè éàíûíà ö÷ ñÿâÿò öçöì
590
591
Àðâàä ñàâàhà hàçûððûõ ýþð, Èðÿâàíà ýåäÿæÿì. Áÿëêÿ áèð îí ýöí îðàäà
ãàëäûì, – äåéÿ Ýöëàëû ëîâüàëàíûð.
Àðâàä ñîðóøóð êó, à êèøè, Èðÿâàíà íèéÿ ýåäèðñÿí? Ýöëàëû äåéèð:
– Ùàæû ÿìèì håéâàí àïàðûð ñàòìàüà îíà êþìÿê åëèéÿæÿì.
Àðâàä ñàâàh òåçäÿí ãîíøóëàðà éàéûð êû, áÿñ äåìÿçñÿíìè, Ýöëàëû
Èðÿâàíà ýåäèð. Êèìè Ýöëàëûéà ö÷ êèëî äöéö òàôøûðûð, êèìè áåø ìåòð ÷èò
òàïøûðûð, êèìè èéíÿ-ñàï àë ýÿòè, – äåéèð. Îíà õåéëè òàôøûðûõëàð âåðèëëÿð.
Ùàìûñû äà ïóëóíó âåðèð. Ýöëàëû éîëäàøäàðûííàí áèððèêäÿ Èðÿâàíäà íÿ
ëàçûìäû ñàòûð, àëûð. Ñîíðà äà ãîíøóëàðûí òàïøûðûõëàðûíû àëûô õóðúóíà éûüûð.
Ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèô ÷ûõûëëàð "áèòäèëè" ìÿhÿëëÿñèíÿ. Ýþðöëëÿð êè, ãîíàõ ãàëäûõëàðû åâèí ãàïûñû áàüëûäû. Éîëäàøäàðû Ýöëàëûéà äåéèëëÿð êè, ñÿí äàhà áèð øåé
àëàñû äåéèëñÿí. Õóðúóíó äà àëòûíà ãîé îòó. Ãàïû à÷ûëàíäà êå÷ åâÿ.
À÷ûëìàñà äà áèçè áóðàäà ýþçäÿ, áèð àç àëâåð åëèéèô ãàéûäàæûéûõ. Éîëäàøäàðû
ýåäÿííÿí ñîíðà Ýöëàëû õóðúóíóí öñòöíäÿ îòóðóô áåø-îí ìåòð àðàëûäà
îéíóéàí úàâàííàðà òàìàøà åëèéèð. Áèð àçäàí îííàð Ýöëàëûéà éàõûííàøûô
îíó ñþháÿòÿ òóòóëëàð. Úàâàííàð àðàëàíàíäà Ýöëàëû ýþðöð êö, îííàí
ãàâàõäà ö÷ ìàíàò äöøöô. Ôèêèððÿøèð êè, éàãûí úàâàííàð ñàëûô, ìÿíè
éîõëóéóð. Ñîíðà äà î òÿðÿô, áó òÿðÿôÿ áàõûô ïóëó ýþòöðöð. Ýåðè-ýåðè ãàéûäûô
éåðèíäÿ îòóðìàõ èñòèéÿíäÿ ýþðöð êö, õóðúóíó éîõäó. Íÿ ãÿäÿð î òÿðÿôÿ,
áó òÿðÿôÿ áàõûð áèð àäàì äà ýþðÿ áèëìèð. Ãàëûð íà÷àð.
Éîëäàøäàðû ýÿëÿíäÿ hÿð øåéè îííàðà äàíûøûð. Äåéèëëÿð êè, ãÿòè öñòöíö
âóðìà. Úàâàííàð ö÷ ìàíàòíàí ñÿíè àëëàäûô õóðúóíó àïàðûôëàð. Ãàéûäûô
ýÿëèëëÿð êÿíäÿ. Ãîíøóëàð éûüûëûð êû, ýþðÿê Ýöëàëû íÿ ýÿòèðèô.
Ýöëàëû äåéèð:
– Áàõ, ãàâàõúà ýåòäèì ñÿíèí äöéöíö àëäûì, îííàí ñîíðà õåéëè ýÿçèô
ñÿíÿ èéíÿ-ñàï òàïäûì. ×èò ö÷öí õåéëè éåð ýÿçìÿëè îëäóì. Âóðäóì
õóðúóíà. Éöêöì éàìàí àüûð îëäó. Ýþðäöì ýÿòèðèô ÷ûõàðà áèëìèéÿæÿì.
Õóðúóííàí áèððèêäÿ ö÷ ìàíàòà ñàòäûì. Ìàëûíûç áóíó ÷ûõàðäûô. Àëûí, àïàðûí
áþëöí, – äåéÿ ö÷ëöéö îííàðûí öñòöíÿ òóëëóéóð.
ßçèì:
– Íÿ äàíûøûðñàí?! Ãûðàõ éåððè äåéèëñÿí êè, ñÿíè àëëàäàì. Èíÿê áîüàç
îëìàñà, ñÿíÿ âåðìÿðÿì. Áóüàéà ýÿëäèéèíè ýþçöìíÿí ýþðìöøÿì. Äþðä
àéäàí ñîíðà äîüàñûäû.
Ðàçûëàøûëëàð. Ïóëóíó ÷ûõàðûô âåðÿíäÿ ÿëëè ìàíàò ÷àòìûð. ßçèì äåéèð êè,
à êèøè éîõäó, éîõäó. Íÿ âàõò îëñà, îíäà âåðÿðñÿí. ßêáÿð êèøè äÿ øàhèääè.
Ýöëàëû èíÿéè ýÿòèðèô òþâëöéÿ áàüëûéûð. Ñàâàh òåçäÿí åøèäèð êè, ßêáÿð êèøè
ðÿhìÿòÿ ýåäèô. Äåéèð, éàãûí èíÿéèí àéàüû äöøìÿäè. Áó hàõäà håø êÿñÿ håø
íÿ äåìèð. Äþðä àé êå÷èð. Èíÿê éåëèí òÿðïÿòìèð. Áèëÿí àäàìëàðû ýÿòèðèô
ýþñòÿðèð. Ùàìûñû äåéèð êè, èíÿê ãûñûðäû. Áóííàí ñîíðà àðâàä áàøäûéûð
Ýöëàëûíûí ýöíöíö ýþé ÿñêèéÿ áöêìÿéÿ. Äàííàõ àëòûíäà ãàëìûø Ýöëàëû hÿð
éåðäÿ áàøäûéûð ßçèìèí äàëûííàí äàíûøìàüà êû, î ãîíøó äþéöëìöø, àäàì
äþéöëìöø. Ãàñûð èíÿéè ìàíà ñàòäû. Áóíó åøèäÿí ßçèì ôèêèððÿøèð êè, èíÿê
ãàñûð ÷ûõûô. Ýöëàëû ïóëóí ãàëûüûíû âåðìèéÿæÿê. Îäó êó, ýÿëèð Ýöëàëûýèëÿ.
– Àé Ýöëàëû, î àìàíàòà ýÿëìèøÿì. Éàìàí ëàçûìäû.
– Ùàíñû àìàíàòà? – äåéÿ Ýöëàëû þçöíö áèëìÿìÿçäèéÿ ãîéóð.
– Èíÿêäÿí ÿëëè ìàíàò ãàëìàäûìû? ßêáÿð äÿ éàíûìûçäàéäû.
– Àé ßçèì, hå÷ èíÿéè ñîðóøìóðñàí? Äîüäóìó, ãûñûðìû ÷ûõäû, þëäöìö,
ãàëäûìû? Ñàíà äåìÿäèììè ãûñûð håéâàíû ìàíà âåðìÿ?!
– Ãûñûð ÷ûõûôñà, ìÿí íåéíèéèì?! Ýåò ãûñûððûüû êÿëÿëÿðäÿí ñîðóø.
– Ùÿ...Îíäà ñÿí äÿ ýåò ïóëóí ãàëàíûíû ßêáÿðäÿí ñîðóø! – äåéÿ Ýöëàëû
îíà ãÿòè úàâàô âåðèð.
ÄÖÇ ÑÀÂÀÙÀ ×ßÊßÐ
Ýöëàëû áèð ýöí ßêáÿð àääû ãîíøóñóíó ÷àüûðûð êû, ýåäÿê ìÿíÿ áèð èíÿê
àëàõ. Óøàã àüàðòûñûç äîëàíìûð. Êÿíääÿ ñîðàõëàøûô þéðÿíèëëÿð êè, ßçèìäÿ
ñàòäûõ èíÿê âàð. Ýåäèëëÿð hÿìèí àäàìûí éàíûíà. Èíÿéÿ áàõàííàí ñîíðà
– Ãîíøó, ìÿíÿ ãûñûð èíÿê ëàçûì äþéöë. ßýÿð èíÿéèí áîüàçäûñà, ñàò
àëàõ.
Ýöëàëû åøèäèôìèø êè, àøûõëàð ö÷öí "Èðÿâàí ÷óõóðó" hàâàñû ÷ÿòèí hàâàäû.
Àíúàõ åëÿ áèëèðìèø êè, hàâà ÷îõ óçóí îëäóüóíà ýþðÿ ÷ÿòèíäè. Áèð àõøàì
àøûõ ýåæÿäÿí õåéëè êå÷ÿíÿ êèìè îõóéóð. Áèð-íå÷ÿ ãîíøóñóéíàí Ýöëàëû äà
ýöííÿðèí áèðèíäÿ àøûõ ìÿúëèñèíäÿéìèø. Ýåæÿíèí áèð âàõòû éóõó áóíó ëàï
òÿíòèäèð. Òåç-òåç éîëäàøäàðûíà äåéèð:
– Áÿñ äåéèëìè, ãàëõûí ýåäÿê.
Àììà éîëäàøäàðû îíóí ñþçöíö ãóëàõ àðäûíà âóðóëëàð. ßëÿøñèç ãàëàí
Ýöëàëû éîëäàøäàðûíû ýþçäöéÿñè îëóð. Áàøäûéûð ìþhêÿìúÿ ìöðýö âóðìàüà.
Àøûõ áèð hàâàíû äà îõóéóô ãóðòàðàííàí ñîíðà êèìñÿ éåðäÿí äåéèð:
– Àøûõ, áàøûíà äþíöì, áèð "Èðÿâàí ÷óõóðó" îõó.
Áàéàõäàí áÿðè ìöðýö è÷èíäÿ îëàí, Ýöëàëû àüûð-àüûð êèïðèêëÿðèíè ãàëäûðûô:
– Àéà, íèéÿ ãîéìóðñóíóç äóðàõ ðÿää îëàõ. "Èðÿâàí ÷óõóðó" äöç
ñàâàhà ÷ÿêÿð.
592
593
ÏÓËÓÍ ÃÀËÀÍÛ
ÀËËÀÙ ÁÈÇÈÌÊÈÍÈ ÁÅËß ÉÀÇÛÔÌÛØ
Ìóñòàôà àääû áèð êèøèíèí Êèôàéÿò àäûíäà ýþçÿë-ýþé÷ÿê áèð àðâàäû
âàðûéìûø. Þçö äÿ éàìàí çàðàôàòúûëûéìûø. Ýöëàëûíû äà hàðäà ýþðöð-ýþðñöí
ñþç àòìàìûø êå÷ìÿçìèø.
Áèð äÿôÿ éåíÿ Ýöëàëû áèð-íå÷ÿ éîëäàøûéíàí áèððèêäÿ îò ÷àëûðìûø. Áó
çàìàí Êèôàéÿò éîëíàí áèð àç àðàëûäàí êå÷èô ýåäèðìèø. Áàøäûéûð Ýöëàëûéà
ñàòàøìàüà.
– Àé Ýöëàëû, àé Ýöëàëû, áàøûí ñàü îëñóí, éàìàí ïèñ èø îëäó. Éàçûõ
Ïîí÷àõ þìðöíö ñàíà áàüûøäàäû.
Òÿêìèíèíè ïîçìóéàí Ýöëàëû äåéèð:
– Àé Êèôàéÿò, éàçûõ Ìóñòàôàíûí äà áàøûíà ãÿçà ýÿëèô. Àëëàh áèçèìêèíè
äÿ áåëÿ éàçûôìûø, hàçûððàø ýåäÿê ìîëëàíûí éàíûíà, êÿâèíèìèçè êÿññèí.
ÁÀÕ, ÁÅËß ÎËÄÓ, ÉÛÕÛËÄÛÌ
Ýöëàëû áóçîéó hÿð ýöí þðöøÿ àïàðàð, hþðöêëöéöô ýÿëÿðìèø. Ýöíîðòà
îëàíäà èñÿ ýåäèô hþðöéöíö äÿéèøÿð, îòäó éåðÿ áàüëûéàðìûø. Áèð ýöí éåíÿ
ýöíîðòà âàõòû Ýöëàëû áóçîéóí hþðöéöíö äÿéèøìÿéÿ ýåäèð. Ýþðöð êö,
áþçÿëÿê áóçîéó hàëäàí ñàëûô. Éàõûííàøûô êÿíäèðèííÿí òóòóô ìûõû éåðäÿí
÷ÿêèð. Êÿíäèð ãû÷ûíà äîëàíäûüûííàí, äàðòàí êèìè Ýöëàëû àøûð. Ãîëó-ãû÷û
ñûéðûõ-ñûéðûõ îëóð. Áóíó ýþðÿí ãîíøó éöéöðöô êÿíäèðè îíóí ãû÷ûííàí à÷ûð,
áóçîéóí ìûõûíû éåðÿ ÷àëûð. Ãàéûäûô ýåäÿíäÿ Ïîí÷àüà äåéèð êè, áóçîé Ýöëàëûíû éûõûô, ÿëè-àéàüû òàìàì ãàí è÷èíäÿéäè.
Ïîí÷àõ òåç ýÿëèô ýþðöð êö, êèøè áèêåô-áèêåô îòóðóô.
– À êèøè, áó íåæÿ îëäó? Óøàõñàíìû, þçöíö ýþçäöéÿ áèëìèðñÿíìè?
– Îëäó äà, àðâàä. Éàçûõäû, à÷ äàíàíûí hþðöéöíö äÿéèø. – äåéÿ Ýöëàëû
éàçûõ-éàçûõ äèëëÿíèð.
Ïîí÷àõ áóçîâóí hþðöéöíö äÿéèøìÿê èñòèéÿíäÿ áó äÿôÿ êÿíäèð êå÷èð
îíóí àéàüûíà. Éûõûô ñöðöéöð. Áèð òÿhÿð ãû÷ûíû êÿíäèðäÿí ÷ûõàðûô ãàëõûð.
Áóçîé èñÿ ãà÷ûô ýåäèð.
– Àðâàä, áàõ áåëÿ îëäó éûõûëäûì!
ÄßÄßÌ ÀËËÀÙ ÐßÙÌßÒÈÍß ÝÅÄÈÔ
Áèð äÿôÿ ñÿhÿð òåçäÿí ãàëõûô ãîíøóëàðäàí ãàâ-ãàæàõ òîïëóéàí Ýöëàëû
594
äàéûñû åâèíÿ ýåäèð. Òÿëÿñèê ñàëàìëàøûô îííàðäàí ãàçàííàðûíû èñòèéèð.
– Àé áàëà, áó òåçäÿí ãàâ-ãàæàüû, ãàçàíû íåéíèéèðñÿí? Õåéèðäèìè? –
äåéÿ äàéûñû îííàí ñîðóøóð.
– Õåéèð îëìóéàíäà íÿ âàð, äÿäÿì àëëàh ðÿhìÿòèíÿ ýåäèô, – äåéÿ
Ýöëàëû úàâàá âåðèð.
ÑÀ-ÑÀËÀÌÀÒ ÃÀÉÛÄÛÔ
Ýöëàëûíûí ãîíøóñó ßhìÿä áàçàð, äöêàí èøèíÿ hÿìèøÿ àðâàäû Ñàëàòûíû
ýþíäÿðÿðìèø. Àëûø-âåðèøäÿ ñÿðèøòÿñè îëìóéàí áó àäàì áèð ýöí áàçàðà þçö
ýåäèð. Ãàéûäûô ýÿëÿííÿí ñîíðà àðâàä ýþðöð êö, ÿðèíèí äåäèéè ÷ÿêèéíÿí
àëäûüû òóòìóð. Òÿðÿçèíè ýþòöðöô áàøäûéûð ÷ÿêìÿéÿ. Áàõûð êû, êèøèíè
àëëàäûôëàð.
Ñàëàòûí ÷îõ hèðñäÿíèð. Áàøäûéûð ÿðèíè ìþhêÿìúÿ äàííàìàüà.
– À êèøè, ìÿíè áåëÿ éàðûòäûí, ñÿíè ýþðöì éàðûìûéàñàí. Àëäûüûí øåéèí
éàðûñûíû ÿñêèê ýÿòèðèôñÿí. Åë è÷èíÿ ÷ûõìà, àéûôäû. Ñÿíèí òàéëàðûí ýåäèô
øÿhÿððÿðäÿ àëâåð åëèéèð. Ãàçàíú ýÿòèðèëëÿð. Ñÿí èñÿ ãóëàüûíûí äèâèííÿí áèð
òîðâà øåéè àëûô åâÿ ýÿòèðÿ áèëìèðñÿí?
Îðäàí êå÷ÿí Ýöëàëû ñÿñ-êöéö åøèäèô ãîíøóíóí hÿéÿòèíÿ ýèðèð.
– Àé úÿíûì, íÿ îëóô, áó íÿ ãàëìàüàëäû? – äåéÿ ñîðóøóð.
Àðâàäûí åëÿ áèë êþhíÿ éàðàñû òÿçÿëÿíèð. Áàøäûéûð àüçûíà ýÿëÿíè
äåìÿéÿ.
– À áàæû, éàâàø ýþðÿê, áÿëêÿ, áó éàçûüûí håø ýöíàhû îëìóéóô, áóíóí
áèð ñÿâÿâè âàð?!
Êèøè áó ñþçÿ áÿíäèéìèø êèìè äþøöíö èðÿëè âåðèô äåéèð:
– Àé ñàü îë, Ýöëàëû ãàðäàø, ñÿí ãàíàí àäàìñàí. ßëáÿòòÿ, áó èøèí áèð
ñÿâÿâè âàð. Ñÿâÿâè îäó êó, áàçàðà áó ýöí éàìàí ÷îõ àäàì òîôëàøìûøäû.
ßëèìè-àéàüûìû ÿçèô òþêäöëÿð. Úàìààòûí àðàñûííàí ÷ûõûô åâÿ ýÿëÿ
áèëìèðäèì.
Ýöëàëû öçöíö Ñàëàòûíà òóòóð:
– Àé Ñàëàòûí áàæû, éàçûüûí ýöíàhû éîõäó, àëëàhà øöêöð êö, ñàü-ñàëàìàò
óøàüûíûí è÷èíÿ ãàéûäûô, – äåéÿ éàçûõ-éàçûõ äèëëÿíèð.
ÌßÍÈÌ ÅØØßÉÈÌÈ ÙÅØ ÊßÑ ÏÈÑÄßÌßÑÈÍ
Ýöëàëûíûí áèð éàâûñû âàðûéäû. Îíó ñàõëàìàõäà éàìàí ÷ÿòèííèê ÷ÿêèðäè.
Áèð ýöí öñòöíäÿ äÿ áèð êå÷è àëûô áèð åøøÿêíÿí äÿéèøäè. Àðâàä äà ÷îõ ðàçû
ãàëäû! Êå÷èéè ñàüàæàõ, åøÿéè èñÿ àòûí éåðèíäÿ èøäÿäÿæÿêäèëÿð. Áèð-èêè ýöí
595
åøøÿêíÿí ÷þëÿ ýåäèô-ýÿëÿí Ýöëàëû áèð ýöí äÿéèðìàíà äÿí àïàðàíäà åøøÿê
Ýöëàëûíû òÿïèêíÿí âóðóô éåðÿ ñÿðèð. Ýöëàëûéû ýþòöðöô åâÿ àïàðûëëàð. Òàõòäà
óçàòäûõäàí ñîíðà öçöíÿ, ñèíÿñèíÿ ñó ñÿïèô àéûëäûëëàð. Áàøäûéûëëàð åøøÿéèí
ãàðàñûíà äåéèíìÿéÿ. Áèðè äåéèð:
– ×îõ àõìàõ åøøÿêäè.
Î áèðè äåéèð:
– Ùÿëÿ ìÿí áåëÿ øûëëàã àòàí håéâàí ýþðìÿìèøÿì.
Ýþçöíö à÷ûô áàéàõäàí áàøûíûí öñòöíäÿ äóðàí àäàìëàðà òàìàøà åäÿí
– Ìÿíèì åøøÿéèìè håø êÿñ ïèñäÿìÿñèí. Àëëàhûí úÿëàëûíà øöêöððÿð
îëñóí êó, áó åøøÿéè àëìûøàì. ßéÿð áó åøøÿéèí éåðèíÿ àò îëñàéäû, ìÿíè
âóðàí êèìè þëäöðÿðäè.
ÚÈÍÍßÍ ÁÓÍÓÍ ÙÀÐÀÑÛ ßÉÑÈÊÄÈ?
Ýöëàëûíûí ÿí ÷îõ ãîðõäóüó øåéëÿðäÿí áèðè äÿ úèíèéìèø. Ãàðàííûõ
äöøÿííÿí ñîíðà åøèéÿ ÷ûõìàç, ïÿéÿéÿ ýåäÿíäÿ ãîðõà-ãîðõà ýåäÿðìèø.
Áèð ýåæÿ ïÿéÿéÿ áàõìàüà ýåäÿíäÿ "áèñìèëëàh" äåéèô ãàïûéû à÷àíäà ýþðöð
êö, àõûðäà àü ïàëòàðäà, ñà÷û öçöíÿ òþêöëìöø ÿúàéèô áèð øåé îòóðóô. Ýöëàëû
éåðèíäÿúÿ þçöííÿí ýåäèô éûõûëûð. Åâäÿ ýþðöëëÿð êè, Ýöëàëû ïÿéÿäÿí
ãàéûòìàäû. Àðâàä-óøàõ ýÿëèð êè, Ýöëàëû éûõûëûô, àõûðäà äà àü ïàëòàððû áèð
àäàì îòóðóô. Ãàéûäûô ýåðè ãà÷ûð âÿ ãîíøóëàðà õÿâÿð âåðèëëÿð êè, ïÿéÿäÿ úèí
âàð, Ýöëàëûéû áîüóô. Ãîíøóëàð éûüûøûô ýÿëèëëÿð êè, Ýöëàëûíûí äèøè êèëèääÿøèô,
àõóðäà îòóðàí èñÿ ãîíøóäàêû ãîæà áèð àðâàääû. Éàòàëàüà éàòûðìûø.
Èñòèëèêäÿí éàòàõäàí ãàëõûô. Åâäÿí ÷ûõàíäà áèëÿí îëìóéóô. Ýÿëèô ýèðèô
Ýöëàëûíûí ïÿéÿñèíÿ. Ýöëàëûíû àéûëäûëëàð, hÿìèí àðâàäû äà àïàðûëëàð
Ýöëàëûíûí åâèíÿ. Àðâàäû Ýöëàëûéà ýþñòÿðèô áöòöí ÿhâàëàòû äàíûøûëëàð. Ýöëàëû
ñà÷û öçöíÿ òþêöëìöø àðâàäà òÿðñ-òÿðñ áàõûô äåéèð:
– Ìÿíè ãûíûéûô åëÿìèéèí, úèííÿí áóíóí hàðàñû ÿéñèêäè?!
êÿíäÿ. Àò îëäó Êîðîüëóíóí Ãûðàòû. Ýàh äàë àéàüû öñòÿ ãàëõäû, ýàh òÿïèê
àòäû. Ãîéìàäû êû, Ýöëàëû ÿëèíè éÿhÿðÿ âóðñóí. Óòàíäû éàõûííûõäàí
êå÷ÿííÿðÿ äåéÿ êè, ýÿëèí êþìÿê åëèéèí áó àòà ìèíèì. ßëàúû êÿñèëÿí Ýöëàëû
ãÿðàðà àëäû êû, àòû éåäÿêëèéèô àïàðñûí. Áåëÿ äÿ åëÿäè. Éîëäàí óçàõ
éåððÿðíÿí àïàðäû êû, ýþðÿí îëìàñûí. Ýÿëèô ãîíøóíóí ãàïûñûíà ÷ûõàíäà
ýþðäö êö, óøàõ-áþéöê hàìû hÿéÿòäÿäè. Ñîðóøäóëàð êû, àé Ýöëàëû àò éàíûíäà
îëà-îëà ïèéàäà íèéÿ ýÿëèðñÿí?
Ýöëàëû àòà áèð òÿðñ-ìÿññÿô áàõûô äåäè:
– Ùÿð ýöí áó éàçûõ àò ÷þëÿ àäàì àïàðûô, àäàì ýÿòèðèð. Äåäèì åëÿ
éàçûõäû, ãîé áèð ýöí äÿ äèíúèíè àëñûí.
ÝÅÄßÌ ÊÈ, ÀÒ ×ßÏßÐÄß ÎÒÄÓÉÓÐ
Ýöëàëû áèð àò àëûôìûø. Áèð ýöí ÷þëäÿ àò èïÿ äöøöô þëöð. Àòûí þëöìö
Ýöëàëûéà ÷îõ ïèñ òÿ’ñèð åëèéèð. Éîëäàøäàðû äà ýÿëèô êþìÿê åëÿéèô àòû ñîéóô
äÿðèñèíè âåðèëëÿð Ýöëàëûéà. Àõøàìöñòö êÿíäÿ ãàéûäàí âàõò Ýöëàëû àòûí
äÿðèñèíè äÿ ÷èéíèíÿ àëûô éîëà äöøöð. Éîëäàøäàðû éîëáîéó ýþðöëëÿð êè, Ýöëàëû
÷îõ ôèêèððèäè. Äåéèëëÿð êè, äþâëÿò-ìàë hàìûñû ýÿëäè-ýåäÿð øåéëÿðäè. Úàí
ñàüëûüû hÿð øåéäÿí öñòöíäö. Ùÿ, èíäè ñÿí äÿ àé Ýöëàëû, àëëàhäàí úàíñàüëûüû
àðçó åëÿ.
Ýöëàëû êþêñöíö þòöðöô àñòàäàí äåéèð:
– Àëëàhäàí àðçó åëèéèðÿì, ýåäÿì êè, àò ÷ÿïÿðäÿ îòäóéóð.
ÃÎÉ ÁÈÐ ÝÖÍ Äß ÄÈÍÚÈÍÈ ÀËÑÛÍ
Ýöëàëû áèð ýöí ÷þëäÿ îò áè÷èðìèø. Îíóí ãîíøóëàðûííàí áèðè ýÿëèð êè,
àòûìû hþðöêëÿìèøÿì îäó, åé îðà. Ìÿí áàøãà éåðÿ ýåäÿñè îëäóì. Àõøàì
ìèí àïàð áèçÿ âåð.
Ýöëàëû öðÿéèíäÿ ñåâèíèð êè, éàõøû îëäó, àõøàì ïèéàäà ýåòìÿðÿì.
– Àðõàéûí îë, àïàðûô óøàõëàðà âåðÿðÿì, – äåéÿ Ýöëàëû ñåâèíúÿê äèëëÿíèð.
Àõøàìà ãÿäÿð èøäèéÿí Ýöëàëû èøäÿí ñîíðà ýåòäè êè, àòû ìèíèô ýåòñèí
596
597
ÒÀÏÌÀÚÀËÀÐ
Ýèëÿ-ýèëÿ äöçöëöð,
Áóäàõëàðäàí ñöçöëöð.
(Öçöì)
Àé áàâà, äóð ýåäÿê,
Äþâðàíûíû ñöð ýåäÿê.
Éöç îí äþðä ãàïûéà,
Áèð ãûôûëûí âóð ýåäÿê.
Áèð áóäàüû, ÷îõ éàðïàüû,
Òÿìèçäÿð håé îòàüû.
(Ñöïöðýÿ)
(Ãóð’àíûí ñóðÿëÿðè)
Àëòû êå÷ÿ, öñòö êå÷ÿ ãàëàëàð,
Èëäÿí-èëÿ úèôòÿ-úèôòÿ áàëàëàð.
Àüûëëûëàð àüûë åäèô òàïàëëàð,
Àüûëñûçëàð ôèêðÿ ýåäèá ãàëàëëàð.
(Áàðàìà)
Àëòû äàøäû äàø äåéèë,
Öñòö äàøäû äàø äåéèë.
Ìàë êèìè îò îòëàéûð,
Ìàëëàðà éîëäàø äåéèë.
(Òûñáàüà)
Àüàú áàøûíäà áîü÷à,
Íÿ áîü÷àäû, íÿ áàõ÷à.
(Ãóø éóâàñû)
Àëòû ãîéóí, öñòö êå÷è,
Áàøû ôûíäûã, äàëû ãàé÷û.
(Ãàðàíãóø)
Òàããûëäàð òàã-òàã,
Éûüûëàð áþéöê-óøàã,
Úàìààò îéíàð,
Êþíöëëÿð ãàéíàð.
(Òîé)
Ãûããûëäàäû, ãàê-ãàê,
Äîüäó, àü îüëàõ
Èíàíìûðñàí, ýÿë áàõ.
(Òîéóã âÿ éóìóðòà)
Àðàç ãûðàüû äöçäö,
Ñàíàñàí îíó éöçäö.
Îüëó ïàäøàhëûõ åäèð,
Àíàñû hÿëÿ ãûçäû.
(Áóüäà)
ßðøèí þïÿ,
Ýöçýö òÿïÿ,
Äÿðèëè ÷è÷ÿê,
Äÿéèðìè òÿïÿ.
(Àëà÷ûã)
Êàë âàõòûíäà äàäû øèðèí,
Þòñÿ ÿýÿð àæû îëóð.
Êèì òàïûôñà, äåñèí áèëèì.
(Óøàãëûã, ãîæàëûã)
Ýþðöð äöíéàíû,
Ýþðìöð àðõàíû.
(Ýþç)
598
Àøûã ìèíèôäè áîçó,
Áèð èïäè, áèð äÿ þçö.
Äå î hàíñû ãóøäó êó,
Áèð áóðíó âàð, ãûðõ ýþçö.
(×àðûã)
Àüàøäàí éóâàñû âàð,
Äîëóäàí éóìóðòàñû âàð.
(Òÿðÿçè)
599
Àäàìäàí àòû,
Äÿìèðäÿí ãàòû.
Àäàì ÿhëÿòè,
Òàíðû ãöäðÿòè.
Áÿçÿí ñþêÿð, áÿçÿí òèêÿð,
Òóëëàíà-òóëëàíà ÷ÿïÿð ÷ÿêÿð.
(Áèç)
(Òöôÿíý)
Àü äÿðèëè, ýþé äÿðèëè,
Áèð êöðêöì âàð áåø äÿðèëè.
Éàç ÿêèëè, ïàéûç ïè÷èëè,
Àììà ãûøäà äÿðèëäè.
(Ãàðüûäàëû)
Ãàðà òîéóõ ãàããûëäàð,
Ãàíàääàðû øàããûëäàð.
(Êå÷ÿ)
Íÿ ÿëè âàð, íÿ àéàüû,
Äàüûäûð äÿëè ñàéàüû.
Øàããàøàðàõ à÷àð ãàïû.
(Éåë)
Áàæû ãàðäàøà ãîíàõ ýÿëèð,
Ãàðäàø îííàí ãà÷ûð.
(Ýöíÿø âÿ àé)
Ãàð êèìè àüäû,
Ñó êèìè àõäû.
(Ñöä)
Áèð áàëàúà ìèäèíè,
Âóðäó, éûõäû êèäèíè.
(Ýöëëÿ)
Áóðäàí áàòàð, îðäàí ÷ûõàð,
Ôèë-ôèë àòàð, éîíúà áèòÿð.
(Ñè÷àí)
Ëÿëÿ ýåòäè, äàì ãàëäû,
Ñöïöðöëìÿìèø íÿì ãàëäû.
Ýþéäÿí ö÷ õÿëÿò åíäè,
ßë äÿéìÿäè õàì ãàëäû.
(Ýþé ãóðøàüû)
Åëÿìè, àíà éàüû,
Éàíäûðäû àíà éàüû.
Àøûõ áèð håéêÿë ýþðäö,
Ö÷ áàøû, áèð àéàüû.
(Áóçîâëó èíÿê âÿ ñàüûúû)
Áàëàúà ãóéó,
Áóüëàíàð ñóéó,
(Ãÿëéàí)
Úûü-úûü ãóøäàð,
Øàìà äîëìóøäàð,
Þçö ãàçàíàð,
Ñèçÿ áàüûøäàð.
(Àðû)
Áèð ýöçýöì âàð ãàïàõëû,
Äþðä ãûðàüû ñà÷àõëû.
(Ýþç)
Õûðìàíäà áèð êèøè âàð,
Ãûðõ-ÿëëè äèøè âàð.
(Âÿë)
Áèð éóâàäà èêè òîéóõ,
Áèðè èñòè, áèðè ñîéóõ.
(Éàé âÿ ãûø)
Àüàú áàøûíäà íóð,
Îíó áèëìÿéÿí êàâóð.
(Ãóð’àí)
600
601
Àüàíÿçÿðäè, àüàíÿçÿð,
Áàøûíäà áóäàõëàð ýÿçÿð.
(Ìàðàë)
×ÿïÿð öñòÿ ÷èëëè õîðóç.
(Ãóðáàüà)
Åëÿìè, àíàñûíà,
Îä âóðóô òàëàñûíà.
Ãóøäàðäàí hàíñû ãóøäó,
Ñöä âåðèð áàëàñûíà.
(Éàðàñà)
Äàøäÿìèð áàøäàí,
Ãàðíû òÿëàøäàí.
Äàøäÿìèð äîéìàç,
Éöç ãàçàí àøäàí.
(Äÿéèðìàí)
Ãàðà òîéóõ ãàãã åëÿäè,
Ãàíàäëàðû øàãã åëÿäè.
(Áóëóä)
Åëÿìè, ãÿññàâ àüëàð,
Éàø àõàð, ãÿññàá àüëàð.
Þëÿí ãîéóí àüëàìàç,
Þëäöðÿí ãÿññàâ àüëàð.
(Ñîüàí)
Áèð äÿðÿäÿ ö÷ ãàðäàø,
Áèðè äåéÿð: ýÿë ýåäÿê.
Áèðè äåéÿð: ýåòìèðÿì,
Áèðè äÿ áàøûí ñàëëàð.
(Éåë, äàø, îò)
Âàé îëó, âÿòÿí îëó,
Áàéãóäà éàòàí îëó.
Ùÿøòàä àéàã, ãûðõ áóéíóç,
Àé áóíó òàïàí îëó.
(Êîòàí)
ßââÿë ìåøÿäÿ èäè,
Áèðúÿ ïåøÿäÿ èäè.
Èíäè éàðàü îëóôäó,
Áàâàìà äàéàã îëóôäó.
(ßë àüàúû)
Îäó ýåòäè, èçè éîõ,
Áóäó ýÿëäè, èçè éîõ.
Äÿðèñè âàð, òöêö éîõ,
Ãàíàäû âàð, ó÷óøó éîõ.
(Áàëûã)
Àüàú áàøûíäà äöçöëÿð,
ßë âóðñàí ãàíû ñöçöëÿð.
(Õàð òóò)
Ãûçûë þêöç éàòàð, ãàëõìàç,
Ýþé þêöç ýåäÿð, ýÿëìÿç.
(Îä, òöñòö)
Î íÿäè êè, ñàéû áèð,
Ùÿôòÿñè áèð, àéû áèð.
Ùàìûäàí höíäöðäÿäè,
Èøûüû áèð, áîéó áèð.
(Ýöíÿø)
602
ßéðèì-öéðöì hàðàéà ýåäèðñÿí?
À áàøû äÿëèê, ñÿí íÿ äåðñÿí?
(Áóõàðû, òöñòö)
Äÿäÿñè ãîæàäàí ãîæà,
Àíàñû éàéìà õàòûí.
Áàæûñû øèðèí øÿêÿð,
Ãàðäàøû äÿëè-äèâàíÿ.
(Òÿíÿê, öçöì, øÿðàá)
Ýöíäöçäÿð äîëàíàð,
Ýåæÿëÿð àüçû à÷ûõ éàòàð.
(Àéàããàâû)
603
Áîéóì éàðûì ãàðûø,
Ýÿë àëäàí äàíûø.
È÷ÿðèñè áîø ãóéó,
Õåéðèííÿí äàíûø.
Èëèì-èëèì äöéìÿñè,
Èëèì õàòûí äöéìÿñè.
Îíó òàïìûéàí
Éåääè èëèí õÿñòÿñè.
(Ñòÿêàí)
Î íÿäè êè, êöëöíýäÿí, ãûëûøäàí ãîðõìóð,
àììà ñóäàí ãîðõóð.
(Äóç)
Áèð àòûì âàð hÿððÿíÿð,
Ùÿððÿíÿð, áóðíó øèøÿð.
(Úÿhðÿ èéè)
Áóõàðû, àé áóõàðû,
Äóìàí ÷ûõûð éóõàðû.
Úÿííÿòäÿí áèð îüëàí ÷ûõäû,
×èéíè éàøûë ÷óõàëû.
(Òöñòö)
Úàíû âàð, ãàíû éîõ,
Ñöäö âàð, ÿòè éîõ.
(Àðû)
×èí îòàã, ÷èí-÷èí îòàã,
Ãûðõ ïèëëÿêÿí, ìèí îòàã.
(Êÿëÿì)
Éóïéóìóðó ôèíúàí,
È÷è äîëó ìÿðúàí.
(Íàð)
Ýåíäÿí áàõäûì ÷àë ÷ÿïÿð,
È÷èíÿ ýèðñÿì ìÿíè ÷ÿêÿð.
ßëèìè óçàòäûì ãàï-ãàðà,
Àüçûìà ãîéäóì, áàë-øÿêÿð.
(Áþéöðòêÿí)
604
(Öçÿððèê)
Äàüäàí ýÿëèð, äàøäàí ýÿëèð,
Áèð ãàðà àñäàí ýÿëèð.
Äàë àéàüûí ãàëäûðìàç,
Áàøûíà éöéÿí ñàëäûðìàç.
(Ñåë)
Àäÿì àòàì âàð ìÿíèì,
Éåääè õàòàì âàð ìÿíèì.
Äþðä àíàäàí îëìóøàì,
Îí èêè àòàì âàð ìÿíèì.
(Èë)
Ïöñòÿäè, hà ïöñòÿäè,
Òàõòû ðÿâàí öñòÿäè.
Úàìûø êèìè îò îòëàð,
Ñó è÷ìÿéÿ õÿñòÿäè.
(Áàðàìà ãóðäó)
Èçäÿðè âàð àòàäàí,
Ýþçäÿðè âàð àíàäàí.
Èñòÿð ãûç, èñòÿð îüëàí,
Áûüëû îëóð àíàäàí.
(Ïèøèê áàëàñû)
Ãûçûë-ãûçûë è÷èíäÿ,
Ãûçûë ñàíäûõ è÷èíäÿ.
Îðà áèð îä äöøöôäö,
Ìÿí äÿ îíóí è÷èíäÿ.
(Ýöçýö)
Ñóéà ñàëäûì çèëëÿíäè,
Ñóäàí ÷ûõäû äèëëÿíäè.
(Çÿíúèð)
605
Ýåæÿ-ýöíäöç éîë ýåäÿð,
Éåíÿ äóðàð éåðèíäÿ.
(×àé)
Ìÿí àøèãÿì äöç áàüëàð,
ßéðè ÷ÿêÿð, äöç áàüëàð.
Àøûõ áèð hèêìÿò ýþðöô,
Îä è÷íäÿ áóç áàüëàð.
(Ãàéìàã)
Î òàéäà äóðàð ýåäÿð,
Áîéíóíó áóðàð ýåäÿð.
Áèð ñöðöéÿ ýèðÿíäÿ,
Ãûðõûíû ãûðàð ýåäÿð.
Áèð ãóøóì âàð àíàíû,
Ýÿçèð úöìëÿ úàhàíû.
Ýÿòèððÿì þëäöðìÿéÿ,
Íÿ ÿòè âàð, íÿ ãàíû.
(Ôèêèð)
Îâóí àëñàí ìûðûëäàð,
Ñûüàëëàñàí øûðûëäàð.
(Øåh)
Àíà, ìÿíÿ íàð ýþíäÿð,
ßñèðýÿìÿ, âàð ýþíäÿð.
Äîüìàìûø èíÿêäÿí,
×àëõàëàíìûø éàü ýþíäÿð.
(Úàíàâàð)
Íàð äà âàð, íàð äà âàð,
Íàðäàí øèðèí hàðäà âàð?
ßë òóòìàç, ïû÷àõ ÷ÿêìÿç,
Îííàí øèðèí hàðäà âàð?
(Éóõó)
Ýþéäÿí äöøÿð ñûíìàç,
Îäà äöøÿð éàíìàç,
Ñóéà äöøÿð áàòìàç.
(Áàë)
Àéàõ hà÷à, áàø hà÷à,
Èêè öçöê, èêè ãûë÷à.
(Ãàé÷û)
Î òàéäà áèð ãóø äóðóð,
Áîéíóíó áóðìóø äóðóð.
Äöíéàíû õûðä åäèð,
Ýåíÿ ãàðíû áîø äóðóð.
(Äÿéèðìàí)
(Ýþëýÿ)
Áèçäÿ âàð áèð ñàíäûõ÷à,
È÷è äîëó éàðìà÷à.
Éåääè äÿëèêëè òîõìàõ,
Áóíó áèëìÿéÿí àõìàõ.
(Êèáðèò)
(Áàø)
Àòäàí höíäöð, èòäÿí àë÷àõ.
(Éÿhÿð)
Áèçäÿ áèð êèøè âàð,
Äèê îòóðóøó âàð.
(Ñÿhÿíý)
Ö÷úÿ äÿíÿ äèøè âàð.
Áèð òÿhíÿ àëìàç,
Ñàâàhà ãàëìàç.
(Ñàú àéàüû)
(Óëäóç)
606
Àüàú áàøûíäà äàðû ãóéóñó.
(Èíúèë)
607
Äöçöì-äöçöì âàð,
Äèçèìÿòÿí ãàð.
ßñäè Ñèíåéâÿð,
Ãîíäó Äèëáÿð.
(Êöíäÿ, óðâà, îõëîâ, ÷þðÿê)
ßêèë, ìÿêèë ÿêèëäè,
Êîë äèâèíÿ ÷ÿêèëäè,
Ýþçÿëëèéè úàí àëûð,
Áîéíó íÿäÿí áöêöëäö.
(Áÿíþâøÿ)
Áèð òàâàõ ëÿìçÿ,
Òÿçÿáÿ-òÿçÿ.
Íÿìäè ÷öðöìÿç,
Éàøäû ãóðóìàç.
Áó ýöí ÷ÿðøÿíáÿäè,
Êþíëöìÿ äöøÿí íÿäè?
Îäñóç-àëîâñóç áèøÿð,
Êèì òàíûéàð, î íÿäè?
(Ïåíäèð)
(Äèë)
Ýöëäö, ýöëÿ éàëâàðûð,
Òåëäè, òåëÿ éàëâàðûð.
Î hàíñû ÷è÷ÿêäè êè,
Áàòûô ëèëÿ éàëâàðûð.
ßëèì ÿòäÿ,
Ýþçöì ýþëäÿ,
Éàíûì éåðäÿ.
(Ãîéóí ñàüìàã)
(Ëèëïàð)
Äàüäàí ýÿëèð Áàëëû õàíûì,
ßëëÿðè õûíàëû õàíûì.
(Êÿêëèê)
Ñóéà äöøÿð èñäàíìàç,
Òîðïàüà äöøÿð ïàñäàíìàç.
(Èøûã)
Ãàðà ãàð éàüàæàõ,
Ãàðà ýöí äîüàæàõ.
Þëÿí þëÿæÿê,
Þëìöéÿí ýþéÿ ÷ûõàæàõ.
(Áàhàð ôÿñëè)
Êþíäÿëÿí éàòûøû âàð.
(Ôàðìàø)
Íÿ ñþéÿí âàð, íÿ äþéÿí,
Íÿ êÿñÿí âàð, íÿ éåéÿí.
Ýåæÿ-ýöíäöç àüëûéûð,
Ñåëÿ äþíöô ÷àüëûéûð. (Áóëóä)
608
ßíäàìû âàð éàìéàøûë,
Êÿññÿí ãàíû ãûðìûçû.
(Ãàðïûç)
Èøìÿ, àæû òÿhÿðäè,
Íÿ áàëäû, íÿ çÿhÿðäè.
(Øÿðàá)
Åâèìèçäÿ êÿíäè âàð,
Êÿíäèíèí êÿìÿíäè âàð.
Ýþéäÿ ýåäÿí ãóøäàðûí,
Àéàüûíûí áÿíäè âàð.
(Òÿðÿçè)
Íÿ åâäÿäè, íÿ ÷þëäÿ,
Íÿ ýþéäÿäè, íÿ éåðäÿ.
(Ïÿíúÿðÿ)
Òàï-òàï òàïìàúà,
Ãóëàõëàðû éàïìàúà.
Éàòàííàðû äóðüóçàð,
Ãûðìûçû ïàïàõëûúà.
(Õîðóç)
609
Ãàh-ãàh ãàëàñû âàð ìóíóí,
Ãàí ïèéàëàñû âàð ìóíóí,
Íÿ éóìóðòòàìûð, íÿ ÷àõëàìûð,
Ó÷àí áàëàñû âàð ìóíóí.
(Àðû)
Ñàðûäû çÿ’ôÿðàí äþéöë,
Éàçûëûäû ãóð’àí äþéöë.
Ãÿíÿòòèäè ãóø äþéöë,
Áóéíóçäóäó ãîø äþéöë.
(Ñàðû êÿïÿíÿê)
Åëÿìè, àíà àéàüû,
Êÿêëèéÿ àíà àéàüû.
Àøûõ áèð håéêÿë ýþðöô,
Ö÷ áàøû âàð, îí àéàüû.
(Èíÿê, áàëàñû âÿ ñàüûúû)
Éîë öñòÿ éîüóí àðâàä.
(Òÿíäèð)
Ùàëëàíûð, hàëëàíûð,
Ãûçûëëàíûð, ñàëëàíûð.
(Çîüàë)
Ìÿííÿí ýåäÿð, ìÿííÿí ýÿëÿð,
Éàòàðàì éàòàð, ãàëõàðàì ãàëõàð.
Èøûõäà hàìûéà ýþðöíÿð,
Ãàðàííûõäà éîõàì äåéÿð.
(Ýþëýÿ)
Áèð ãûðûõ Ìèñðè,
Áÿéëÿð îíóí éåñèðè.
(Éóõó)
Àü ÷àëà ãàðà òîõóì,
ßëèì èëÿ ÿêÿðÿì.
Äèëèì èëÿ áè÷ÿðÿì.
(Éàçûô-îõóìàõ)
Áèð ñèííèäÿ èêè òîéóõ,
Áèðè èñòè, áèðè ñîéóõ.
(Àé âÿ ýöí)
Áåø-áåø àíàñû,
Áåø-áåø áàëàñû.
Îíó áèëìèéÿí,
×ÿïÿë áàëàñû.
(ßë âÿ áàðìàõëàð)
Ìèí ìèíàðà , äèâè ãàðà,
Éöç ìèí ÷è÷ÿê, áèðúÿ éàðïàã.
(Ýþé, óëäóç, àé)
610
Ýåæÿ èøûüû ÷îõäó,
Ýöíäöç èøûüû éîõäó.
(Àé)
ßéíèíäÿ àòëàñ,
Äÿíèçäÿ áàòìàç.
(Áóç)
Àéàüû éîõäó, ãà÷ûð,
Ãàíàäû éîõäó ó÷óð.
(Êöëÿê)
À ýåäÿí Ùàúû,
ßëèíäÿ òàúû.
Ìÿíÿ áèð ýÿâÿ ýþíäÿð,
Íÿ ÿðèøè îëñóí, íÿ àðüàúû.
(Êå÷ÿ)
Îí èêè äàâàíû,
Ýÿçèð åëè, îâàíû.
(Òÿðÿçè)
Ùàâàäà hà hàâàäà,
Åíäèì ýåòäèì ñóàäà.
Ùÿøòàò ñÿêêèç ãóø ýþðäöì,
Äîõñàí äîããóç éóâàäà.
(Âÿhøè àðû)
611
Áèð òÿíäèðèì âàð, áèð ÷þðÿê òóòóð.
(Ôûíäûã)
Áèð òÿíäèðèì âàð; èêè ÷þðÿê òóòàð.
Ìèí ìèíàðÿ,
(Ýþé)
Äèâè ãàðà.
(Éåð)
Éöç ìèí ÷è÷ÿê, (Óëäóçëàð)
Áèðúÿ ëàëà.
(Àé)
(Ãîç)
Àü îò þéäÿ, àéàüû ÷àéäà.
(Ãàìûø)
Éàçäà ýåéèíÿð,
Ãûøäà ñîéóíàð.
(Àüàú)
Î íÿäè êè, óçàüû éàõûí åéëÿð.
(Ôèêèð)
ßçèçèíÿì, éöç ãîéóí,
Éöç ýþòöðöí, éöç ãîéóí.
Î íÿäè ýåéèíèðèê,
Àëòû þêöç, éöç ãîéóí?
(Êöðê)
Éóìðó-éóìðó ñàðûäû,
Ö÷ hÿôòÿíèí áàðûäû.
Ýÿçÿð áàüû-áàõ÷àéû,
Êèñÿñè äîëó äàðûäû.
(Úöúÿ)
Ãàíàääûäû ãóø äåéèë,
Îíó âóðàí ÿë äåéèë,
Þëöôñÿ ìóíäàð äåéèë.
(Áàëûã)
Ìÿí àøèãÿì äÿìèðäÿí,
Õÿâÿð âåðèð êþìöðäÿí.
Àøûã áèð íóâàð éåéèô,
Øàh äàìàðû äÿìèðäÿí.
(Êàáàá øèøè)
Ãàðíû òîõäó, ýþëýÿñè éîõäó.
(Ãóéó)
Ýöí ýþðñÿ èøûõëàíûð,
Ñàüû, ñîëó òÿðñ ñàëûð.
Ýöçýö)
Ãàðà àòû éàüëàäûì
Ãàéà äèâèíÿ áàüëàäûì.
(Òàïìàúà)
Î éàíû ÷ÿïÿð, áó éàíû ÷ÿïÿð,
È÷èíäÿ àòäàð ãà÷àð.
(Íåhðÿ)
Àüàðà-àüàðà,
Ýèðäè ìàüàðà.
(Þëö)
Ùÿð êö÷öéöì, höð êö÷öéöì,
Åâè hÿððÿí, éàò êö÷öéöì.
(Ñöïöðýÿ)
Àëòû äàøäû, äàø äþéöë,
Öñòö äàøäû, äàø äåéèë.
Ìàë êèìè îò îòäóéóð,
Ìàëëàðà éîëäàø äåéèë.
Áó ýöí àäûíàäû,
Èøëÿð àâàíäûíàäû,
Ñöìöêñöç ñöìöê ýÿìèðèð,
Òàïûí ýþðöì àäû íÿäèð?
(Äèø ãóðäó)
(Òûñáàüà)
612
Àíà áèð ãûç äîüäó,
Íÿ ÿëè âàð, íÿ ãîëó.
613
(Éóìóðòà)
Ùè, hè hèíýèëèì ýþç,
Èíúÿ áåëëè, íàðûí ýþç.
Äàø ýþðñÿ äàøûðüàìàç,
Ñó ýþðñÿ äÿ ñóñàìàç.
Àíà áèð ãûç äîüäó,
Ùÿì ÿëè âàð, hÿì ãîëó.
(Éóìóðòà-úöúÿ)
(Ãàðûøãà)
Ãóøóì, hàðäàí ýÿëèðñÿí,
Ãàííû ãàéà äèâèííÿí.
Ãàíûí íèéÿ ãóðóéóô?
Àëëàh áåëÿ áóéóðóá.
Ãàðàäû ãàòðàí äåéèë,
Ñàðûäû çÿôÿðàí äåéèë,
Ãàíàääûäû ãóø äåéèë,
Áóéíóçó âàð ãî÷ äåéèë,
Îíà hå÷ ÿë äÿéÿììÿç,
Äÿéñÿ äÿ hå÷ õîø äåéèë.
(Ãîéóí ãóéðóüó)
Äàüëàð ìàíà ãàð ýþíäÿð,
ßñèðýÿìÿ, âàð ýþíäÿð.
Òîõóíìàìûø éàéëûõäàí,
Äÿðèëìÿìèø íàð ýþíäÿð.
(×ÿéèðòýÿ)
Î íÿäè êè, ÿòè hàðàì, ñöäö hàëàë.
(Àíà)
(Ñèíÿ âÿ ìÿìÿ)
Ýÿëÿí ëåéëè, ýåäÿí ëåéëè,
Áèð ãû÷ öñòÿ äóðàí ëåéëè.
(Ãàïû)
Éåð àëòäà éàüëû áþéðÿê.
(Ñè÷àí)
Äàüäà òàïïûëòû ýþðäöì
(Èëäûðûì)
Ñóäà øàïïûëòû ýþðäöì
(Áàëûã)
Éàòàð, ýþâhÿð äàø ýþðäöì (Äÿéèðìàí äàøû)
Äóçñóç, áèøìèø àø ýþðäöì. (Ñÿìÿíè àøû)
Äàüëàðûí ãàðû ìÿíÿì,
Ýöí âóðñà ÿðèìÿíÿì.
Àòàìûí ãî÷ áàëàñû,
Àíàìûí ÿðè ìÿíÿì.
(Õîðóç)
Àúàø áàøûí îéäóëàð,
Êÿíäÿ êîõà ãîéäóëàð.
Ãóéó ãûðìûçû, áóüäà àü.
(×àìàõ)
Áèð ãàâäà èêè ñó,
Öçö äàøäû, è÷è ñó.
Èêè ðÿíýäè áèð éåðäÿ,
Òàïûí ýþðÿê íÿäè áó?
(Èòáóðíó)
Òàõòà äÿìèð:
Ýàh ÿçèëÿð, ýàh áöçöëÿð.
(Áû÷àõ)
(Éóìóðòà)
Ãàããàõ, ãàããàõ, ãàããûëäàõ,
Áîø éóâàäà ãàããûëäàõ.
Áèð ãûç äîüäóì äöìàïïàõ,
Èíàíìûðñàí äóð ýÿë áàõ.
×èí-÷èí, ÷èí áèëÿð,
Úèâèëäÿñÿ êèì áèëÿð?
Éåääè hàñàð äèâèíäÿ,
Ãóëóííàñà êèì áèëÿð.
(Êàðòîô)
(Éóìóðòà)
614
615
Î íÿäè êè, hÿì ñîéóõäà äîíóð, hÿì èñòèäÿ.
(Ãàí)
Êàëûíû éåìÿê îëàð,
Éåòèøìèøèí éîõ.
Ìàðàë-ìàðàë èíÿéèì,
Ãàðíû õàðàë èíÿéèì.
Àò òÿñèííÿí àääàìàç,
×ÿïÿð éàðàð èíÿéèì.
(Òûñáàüà)
(Õèéàð)
Ýþäÿê êèøè äàüäàí èëõû åíäèðÿð.
(Öëýöú)
Ïèøèê êèìè äûðìàøûð,
Èëàí êèìè ñöðöíöð.
(Êÿðòÿíêÿëÿ)
Éöê öñòÿ éàéëàüû,
Òàõò àëòäà ãûøëàüû.
Äÿìèð äàðàõ äèøè âàð,
Éàü ãàâûäû åøìÿéè.
Ãàðà òîéóõ, ãàðíû éàðûõ.
(Áóõàðû)
Áèð þêöçöì âàð; ÷óëëàìàñàí éàòìàç.
(Ñà÷)
(Ïèøèê)
Ùÿøÿëè, àé hÿøÿëè!
Êÿðìÿøîâëó, ìåøÿëè.
Êèøèíèí ìèí îüëó âàð,
Ìèíè äÿ áèð ïåøÿëè.
Áèð þêöçöì âàð; ãóéðóõëàìàñàí äàìà ýèðìÿç.
(Ãàøûã)
Áèð äàìûì âàð îòòóç èêè äèðÿéè.
(Àüûç)
(Àðû)
Äÿíèç îðòàñûíäà îä éàíàð.
(Ñàìîâàð)
Äàüäàí ýÿëèð àüûð ñó,
Ùå÷ êÿñèí äàääûüû éîõ.
Êÿòÿí êþéíÿê úèëôÿ òîõóð,
Ùå÷ êÿñèí ýåéäèéè éîõ.
Äöíéàíû õûðûä åäèð, éåíÿ ãàðíû áîø ãàëûð.
(Äÿéèðìàí)
(Ùþðöì÷ÿê)
Åëÿìè, äÿí äîëäó,
Äÿéèðìàíà äÿí îëäó.
Ö÷ éöç àëòìûø áåø òàõò,
Áèð ìèñìàðà áÿíä îëäó.
Èêè ãàéà àðàñûíäà äÿñìàë ñÿðäèì, hå÷ ãóðóìàäû.
(Äèë)
Ùÿò äåäèì, höò äåäèì,
Ýåò îðäà éàò äåäèì.
(Ñöïöðýÿ)
(Èë)
Êîð þêöç êîëäàí áàõàð,
Àüûçäàí àéðàí àõàð.
Ãàðàäû ãóðä äþéöë,
Ãÿíÿòäèäèð ãóø äþéöë.
Àäàìû äèøäèéèð èò äþéöë.
(Òöôÿíý)
(Ãàðûøãà)
616
Áîéó áèð ãàðûø, ñàããàëû èêè ãàðûø.
Áèð ãîéäóì, èêè ñàëëàäûì.
617
Ãóðó ãîéäóì, hþéöø ÷ûõàðòäûì.
(Úèëîâ)
Áèð äàìûì âàð,
Áèð äèðÿéè âàð.
(Ýþáÿëÿê)
Éàéäà äîíàð, ãûø à÷ûëàð,
Ãûøäà äîíàð, éàé à÷ûëàð.
Óæó ãàðà, ýþçö éîõ,
(Ãóðóò âÿ áóç)
Áèðúÿ ãûðûõ ìèò äàøû,
Äîëàíàð, äàüû, äàøû.
(Ãÿëÿì)
Éàíàð êþìöðö, ýþçö éîõ.
(Ãàíãàë)
(Ýþç)
ßâÿç-ÿâÿçÿ, ãàðûí äÿâÿçÿ,
Ýåúÿ èøëèéèð, ýöíäöç äèíúÿëèð.
ßòè ñöìöêäö,
Ñöìöéö ÿòäè.
(Ëàìïà)
(Ãîç)
Ìèë-ìèëèò ãàïûéà êèëèò,
Éà áóíó òàï, éà áóðäàí èò.
Áèð äàìûì âàð; áèð õîðóì îò ýèðìÿç,
Àììà ãûðõ ìèííèê ãîøóí ýèðÿð.
(Ãàðûøãà éóâàñû)
Àðàâàäà òÿê ýåäèð,
Òÿê è÷èíäÿ òöê ýåäèð.
(Ãûôûë)
Îòóçóíäà úàâàí,
Îí áåøèíäÿ ãîæà.
(Àé)
(Éàñòûã)
Àòàìûí éåääè îüëó âàð,
Áèð öçö ãàðà, áèð öçö àü.
(Ùÿôòÿ, ýåúÿ-ýöíäöç)
Çÿð çÿðÿ éàïûøäû,
Çÿð òèôàðà éàïûøäû.
Çÿðýÿð îüëó ýÿëìÿìèø,
Çÿð à÷ûëìàäû.
(À÷àð, ãûôûë)
Ùàéðàâàíû, hàéðàâàíû,
Àëòû àéàüû, èêè äàâàíû.
Ùàúûëàð hàúûäû,
Áàøìàüû íàðûíúûäû.
Øèâ àòûð, éàðïàõ à÷ìûð,
Òàïûí íÿ àüàúûäû.
(ßë òÿðÿçèñè)
(Ìàðàë áóéíóçó)
Áèð áàëàúà ôèò äàøû,
Ýÿëäèì, ÿòèí ãàøû.
(Áèðÿ)
Áèçäÿ áèð ãàðà èëàí âàð,
Úûçûííàí ýåäèð, úûçûííàí ãàéûäûð.
(Êèðèø)
Î éàíû äàø, áó éàíû äàø,
È÷èíäÿ ãûðõ, ÿëëè áàø.
(Ùàìàì)
618
619
Éîë àëòûíäà ãàéíàð ãàçàí.
(Ãàðûøãà éóâàñû)
Áèð ãûçûì âàð ýÿëèô ýþçöííÿí, öçöííÿí þïÿð.
(Äîë÷à)
Áèçèì åâäÿ äþðä ýÿëèí âàð,
Äþðäö äÿ áèð áîé, áèð áóõóíäà.
(Äèâàð)
Ùàçàð-hàçàðà ýÿëäè,
Áàçàð-áàçàðà ýÿëäè,
Àíàñû áåøèêäÿéêÿí
Áàëàñû áàçàðà ýÿëäè.
(Ïóë)
Ùàúûëåéëÿê õÿñòÿäè,
Äèìäèéè ãÿôÿñäÿäè.
Íÿ éåðäÿäè, íÿ ýþéäÿ,
×àðõû ôÿëÿê öñòÿäè.
Áèð îõëîéóì âàð; óíóí è÷èíäÿ.
(Ãàïû)
(Èéäÿ)
Êå÷è ýèðäè ìåøèéÿ,
Ãûìûð, ãûìûð ýþâøöéÿ.
Áÿäÿíè âàð, úàíû éîõ,
Ãàíàäû âàð, ãàíû éîõ.
(Ãàé÷û)
(Àðû)
Äöíéàäà ö÷ øåé éîõäó,
Òàï ýþðöì: î íÿäè.
(Ãàòûðà ãóëóí, äÿðéàéà êþðïö, ÿðøÿ äèðÿê)
Ñàhèëè éàøûë, ñóéó ãûðìûçû,
Áàëûõëàðû ãàðà, ãûðìûçû.
(Ãàðïûç)
Áèð áóäàõäà áåø éàðïàã.
Äèðÿê
(Àéàã)
Äèðÿéèí öñòÿ ìÿðÿê
(Ãàðûí)
Ìÿðÿéèí öñòÿ õÿðÿê
(Ìÿ'äÿ)
Õÿðÿéèí öñòÿ õûø-õûø (Íÿôÿñ áîðóñó)
Õûø-õûø öñòÿ ìûø-ìûø (Áóðóí)
Ìûø-ìûøûí öñòÿ øèëéàí (Ýþç)
Øèëéàíûí öñòÿ ìåøÿ
(Ñà÷)
Ìåøÿäÿ ÷àããàë åøÿ
(Áèò)
Íþêÿðëÿðè àü-àïïàã (Äèøëÿð)
Áóéóðàí õàíûì ãûðìûçû (Äèë)
(ßë)
Ãàðàííûõ éåðäÿ ýÿëèí éàòûð.
Éåðÿ äöøäö ñûíìàäû, ñóéà äöøäö ñûíäû.
(Êàüûç)
(Ìîòàë ïåíäèðè)
Áèð áàëàúà ãóðâàüà
Òàõûë äàøûéûð àíáàðà.
Ãîç ãàðàñû,
Øàáàëûä ïàðàñû.
Ãóëàüûí áóðäóì,
Àüçûíà âóðäóì.
(Ãàøûõ)
(Òàð)
Äàðàéûäàí äîíó âàð.
Öøöäöì, àé öøöäöì,
Äàüäàí àëìà äàøûäûì,
Àëìàúûüûì àëäûëàð
Ìÿíè äàìà ñàëäûëàð.
(Áàðàìà)
(Èéäÿ)
620
621
ßëÿê, ÿëÿê, ÿëÿê èäè,
Ùÿð øåéÿ ýÿðÿê èäè.
Þçö ãàâûõ öñòÿäè.
(Íàð)
(Àò)
Ãàðà ãóøó ãóéðóüóííàí àñàëëàð,
ßëÿ àëûá äöç ãàçàíà áàñàëëàð.
Áàëàúà êèøè éåð ãàçàð.
(Éàüûø)
Ùàçàð-hàçàðà ýåòäè,
Áàçàð-áàçàðà ýåòäè.
Àòàñû åâëÿíìÿìèø,
Îüëó áàçàðà ýåòäè.
(×þì÷ÿ)
Ñàðû àòëàñ, èéíÿ áàòìàç,
Àíä è÷ÿð, ïèéàäà ýåòìÿç.
(Ñÿhÿíý)
(Îúàã, òöñòö)
×óëëàéûðàì ÷óëóí ñàëûð,
×óëëàìûðàì, ãóëóí ñàëûð.
Àü ãóø áèð-áèð ñå÷èëäè,
Ãà÷ûô ñóéà òþêöëäö.
(Ñà÷)
(Äöéö)
Áèð þêöçöì âàð,
Ãóéðóüóííàí òóòìàñàí îòäàìàç.
(Öëýöú)
Áèçäÿ èêè ãûç âàð,
Èêèñè äÿ áèð áîéäàäû.
(Ãàïû)
Àòûëàð äöøÿð, ñóñóç áèøÿð.
(Ãîðüà)
Ãàðàííûõ éåðäÿ ãàí öéöøÿð.
(Ãàòûõ)
Ãóéó,
È÷èíäÿ ñóéó,
Ñóéóíäà èëàí,
Àüçûíäà îä.
Ñöä êèìè àü,
Ýåúÿ êèìè ãàðà.
(Ýþçöí àüû âÿ ãàðàñû)
Î éàíû òàõòà, áó éàíû òàõòà,
È÷èíäÿ àëàáàõòà.
(×ûðàã)
Áèð ýöí ãîíàõ ýÿëäè,
Éåìè þçöííÿí ãàâàõ ýÿëäè.
(Óøàã áåøèéè)
(Óøàã)
Áèð ÷èíàðûì âàð,
Êÿñÿíäÿ óçàíûð.
Éàíàíäà éîüóííàøûð.
(Äÿâÿãóøó)
ßéðè-öéðö éîë ýåäèð,
Äàéûìýèëÿ òîé ýåäèð.
(Ãóéó)
Ãàéàäàí ãàì÷û ñàëëàíàð.
(Òöñòö)
Ùÿñòÿäè, àé hÿñòÿäè,
Øÿêè, Øèðâàí öñòÿäè.
È÷èíäÿ äÿíÿúèê âàð,
622
Ãàò-ãàò äþøÿê,
Îíó áèëìèéÿí åøøÿê.
623
ÁÀÉÀÒÛËÀÐ
(Ãóð’àí)
Éàüûø éàüàð, éåð éàø îëàð,
Èï ãûðûëàð äþðä áàø îëàð,
Èêè ñÿð÷ÿíèí äþðä ýþçö âàð,
Äÿâÿäÿí îëàí êþøÿê îëàð.
Áóíó áèëìèéÿí åøøÿê îëàð.
(Ùàìûñûíûí úàâàáû âåðèëìèøäèð)
Áàçàðäàí àëäûì áèð äÿíÿ
Åâäÿ àøäûì, ìèí äÿíÿ
(Íàð)
Åëÿìè, îéàí äàüëàð,
Àë ãàíà áîéàí, äàüëàð,
Áóðäà ãàäà-áàëà ÷îõ,
Íåúÿäè î éàí, äàüëàð.
Åëÿìè, êåøäè ìÿííÿí,
Éàé-îõó êåøäè ìÿííÿí.
Äîñòëàðà êþðïö äöøäöì,
Äöøìàí äà êåøäè ìÿííÿí.
Ñÿíÿ äàüëàð,
Éîë ýåäÿð ñÿíÿ, äàüëàð,
Òóòàéäûì éàð ÿëèííÿí,
×ûõàéäûì ñÿíÿ, äàüëàð.
ßçèçèíÿì, äàü îëäó,
Éàü ÿðèäè äàü îëäó.
Éàðäàí õÿâÿð ýÿëìÿäè,
Öðÿéèì äàü-äàü îëäó.
Òàïøûðìà ãóðäà ìÿíè,
Þëäöðìÿ áóðäà ìÿíè.
Åëèì éàüû ÿëèíäÿ,
Ãàéòàðûí éóðäà ìÿíè.
Áîðàííû áàüëàð òóòàð,
Òóòìàñà, àüëàð òóòàð.
Þâëàäñûç ãàëàí åëèí,
Éàñûíû äàüëàð òóòàð.
Åëÿìè, èëèí éàíñûí,
Ñàðàëñûí, ýöëöí éàíñûí.
Éàðà éàìàí ãàíäûðàí,
Àüçûíäà äèëèí éàíñûí.
Åëÿìè, ìÿðäÿ ìÿíè,
Ãóðáàí êÿñ ìÿðäÿ ìÿíè.
Åëèì, îáàì äàüûëûô,
Ñàëûôäû äÿðäÿ ìÿíè.
624
625
Åëÿìè, äöøÿí àüëàð,
Àòäàíûô-äöøÿí àüëàð.
Çöëöìíÿí, âÿòÿíèííÿí,
Äèäÿðýèí äöøÿí àüëàð.
Åëÿìè, éàðà ìÿíè,
Èíúèäèð éàðà ìÿíè.
Áÿëêÿ áèð ÷àðà òàïà,
Éåòèðèí éàðà ìÿíè.
Åëÿìè, éàõàñû âàð,
ßáàìûí éàõàñû âàð.
Ôÿëÿê ÿëèí äÿéìÿìèø,
Ýþð êèìèí éàõàñû âàð.
Åëÿìè, òÿêëÿ ìÿíè,
Äîñò òóòàð òÿêëÿ ìÿíè.
Àé ôÿëÿê, ìÿí úöò èäèì.
Êèì äåäè: òÿêëÿ ìÿíè.
ßçèçèì, éîëó êÿñÿ,
Ãàéûò ýÿë, éîëó êÿñÿ.
Éàüûëàð ãÿñäÿ äóðóô,
Ãîðõóðàì éîëó êÿñÿ.
Ãûø ýöíö ãàéìàã îëìàç,
Ãàéìàãäàí äîéìàã îëìàç.
Âÿòÿíèí ãèñàñûíû,
Éàüûäà ãîéìàã îëìàç!
Åëÿìè, Ýþé÷ÿ äàüû,
Óúàäû Ýþé÷ÿ äàüû.
Þëöíúÿ ýåäÿí äåéèë,
Ñèíÿìèí Ýþé÷ÿ äàüû.
Åëÿìè, íàëàí ìÿíÿì,
Ìèí çöëì îëàí ìÿíÿì.
Áèð éàüû úàéíàüûíäà,
Âÿòÿíñèç ãàëàí ìÿíÿì.
Åëÿìè, ãàðà ãàëäû,
Áîñòàíûí ãàðà ãàëäû.
Ãàðòàë ýÿçÿí î äàüëàð,
Ãàðüûéà, ñàðà ãàëäû.
Áó áóëàõ íóðëó áóëàõ,
Ãöäðÿòäÿí íóðëó áóëàõ.
Ãàçàõäà Øèíêàð ýþçÿë,
Ýþé÷ÿäÿ Äöðëö áóëàõ.
ßçèçèì, ãóðó äàüëàð,
Ýöí êå÷èô, ãöðóá äàüëàð.
Ãöðáÿòÿ äöøÿí ãÿðèô,
Âàé-øèâÿí ãóðóô àüëàð.
Ìÿí àøûã, èëèì hàíû?
Åë äåéÿí äèëèì hàíû?
Âÿòÿíäÿí àéðû úàíûì,
Þëìÿéÿ þëöì hàíû?
Ìÿí àøèã, äÿðèô êå÷ñèí,
Äÿðäèéèí ñÿðèô êå÷ñèí.
Àé éîë÷óëàð, ñèç àëëàh,
Éîë âåðèí ãÿðèô êå÷ñèí.
ßçèçèíÿì, áó øàíà,
Àðû ãîíìàç áó øàíà.
Èýèäÿ îüóë ýÿðÿê,
Ãûçäàí îëìàç íèøàíà.
Áó äàüëàðà éîë ýåäÿð,
Éàüûø éàüàð, ñåë ýåäÿð.
Åë-åëÿ ñþéêÿíìÿñÿ,
Éóðä äàüûëàð, åë ýåäÿð.
Òàëàäû âàðû äöøìàí,
Þëäöðäö éàðû äöøìàí.
Ñèíÿìÿ éöç äàü ÷ÿêäè,
Êîð îëñóí ãàðû äöøìàí.
626
627
Ýþéëÿðäÿ øèìøÿê ÷àõäû,
Àé äîüäó, óëäóç ÷ûõäû.
Ãÿëáèìè äîñò ñûíäûðäû,
Åâèìè äöøìàí éûõäû.
Éàø ÿëÿð,
Éàø àõûäûô, éàø ÿëÿð.
Éóðäà hÿñðÿò îëàíëàð,
Àüû äåéèô, éàø ÿëÿð.
Ýþé÷ÿäÿí ýÿëÿí âàðìû?
Äÿðäèíè áèëÿí âàðìû?
Øàh äàüû íà’ëÿ ÷ÿêèð,
Ýþç éàøûí ñèëÿí âàðìû?
ßçèçèì, î äóìàííàð,
Î ÷èñêèí, î äóìàííàð.
Êÿðÿì êèìè êöë îëäó,
Îäóìíàí îä óìàííàð.
Àüàø äèâè ñÿðèíäè,
Éó äÿñìàëû, ñÿð èíäè.
×ûõäûì äàüëàð áàøûíà,
Ýþé÷ÿ ýþëö ýþðöíäö.
ßçèçèì, åëÿ ñàðû,
×ÿê ìÿíè åëÿ ñàðû.
Áóðäàí áèð ãóø ó÷óðòäóì,
Áàø àëäû åëÿ ñàðû.
×ûõàðàì éàéëàõëàðà,
Áàõàðàì îéëàõëàðà.
Ñÿíñèç ÿë óçàòìàðàì,
Íÿðýèçäè áóäàõëàðà.
Áó áàüáàí áàüû íåéëÿð?
Ãóðóìóø òàüû íåéëÿð?
Ãàðäàø ãàðäàøíàí îëñà,
Ãàíè÷ÿí éàüû íåéëÿð?
Åëÿìè, äàüäàüàíû,
Äàüëàìà äàüäàüàíû,
Õÿâÿðèí äàüäàí àëäûì,
Òþêöëöô äàüäà ãàíû.
Ãàð äàøû,
Ãàððû äàüäàí, ãàð äàøû.
Éàääàðäàí ãàðäàø îëìàç,
Äàðäà ÷àüûð ãàðäàøû.
Åëÿìè, ìþhíÿò ìÿíè,
ßéèôäè òþhìÿò ìÿíè.
Äÿðäèìè áèëÿí éîõäó,
Þëäöðöð ãöðâÿò ìÿíè.
Ìÿí àøûã ÷àõäû, êåøäè,
Êþíëöìö éàõäû, êåøäè.
Áó ãàëàéà áèð äÿðäëè,
Ùÿñðÿòíÿí áàõäû, êåøäè.
Òÿçÿíÿì âàð,
Ñàçûì âàð, òÿçÿíÿì âàð.
Öçöíÿ éàääàð áàõûô,
Öçöíäÿ òÿçÿ íÿì âàð.
Ñó ýÿëÿð àðõà áÿñäè,
Òþêöëÿð ÷àðõà, áÿñäè.
Ôÿëÿê áèð äàü ÷ÿêèôäè,
Àðõàáààðõà áÿñäè.
Ãîðó éàíäû,
Ãàëéàíûí ãîðó éàíäû.
Þëäöðìÿ áàüáàíûíû,
Ñàíà ýöë ãîðóéàíäû.
Éîëóìà ÷ûõàí ýÿëñèí,
Ãÿëáèìè éûõàí ýÿëñèí.
Ìÿíèì ãÿðèâ áàõòûìà,
Ýöí êèìè äîüàí ýÿëñèí.
628
629
ßçèçèíÿì, éàç êå÷èô,
Ãûø àääûéûô, éàç êå÷èô.
Áóðäà áèð ãàëà ýþðäöì,
Äöøìÿí îííàí âàç êå÷èô.
Áàü÷àñûç, áàðñûç áàüëàð,
Äóìàíñûç, ãàðñûç ÷àüëàð.
Ìÿí ñèçÿ àðõàëàíäûì,
Ñèç îëäóç êàðñûç äàüëàð!
Àøûã, ôÿëÿéÿ íåéëèì?
Ñàëûá êÿëÿéÿ íåéëèì.
Äåäèì ÿëèéèô ñå÷ÿð,
Ãàòûô êÿïÿéÿ íåéëèì?
Îâóìóí öçö ãàííû,
Òîïóüó, äèçè ãàííû.
Ýÿëÿí àëëàhäàí ýÿëèð,
Òóòìàðàì ñèçè ãàííû.
Áîç ñþéöä áàðû íåéëÿð?
Äþâëÿòè, âàðû íåéëÿð?
Þçö áèèëãàð îëàí,
Âÿôàëû éàðû íåéëÿð?
ßçèçèíÿì, àðàìà,
ßë óçàòìà hàðàìà.
Ôÿëÿê éàìàí äóç ñÿïäè,
Êþçö ãîïìóø éàðàìà.
Ýþçëÿðèí ãàðàñû íÿ?
Áó äÿðäèí ÷àðàñû íÿ.
Àíä âåðäèí, þïöø âåðäèì,
Öçöìöí éàðàñû íÿ?
Ýþé÷ÿíèí äàüëàðû ÷ÿí,
×ÿííÿí ýþðöíìÿç ÷ÿìÿí.
Ôÿëÿê áèð èø èøäÿäè,
Ãöðáÿòÿ äþíäö âÿòÿí.
Åëÿìè ÷ÿòÿí éîëó,
Òóòóôäó éåòÿí éîëó.
Äöøìÿíèí ýþçö ÷ûõñûí,
Áàüëàíûô Âÿòÿí éîëó.
Åëÿìè, äàøäû ýåòäè,
Éîëóíó àøäû, ýåòäè.
Äöíéàéà àëäàíàíëàð,
Ýþçäÿðè éàøäû ýåòäè.
Àøûõ hàðàäàí ýÿëäè?
Îâ÷ó áÿðÿäÿí ýÿëäè.
Íÿ äóìàí âàð, íÿ ÷èñêèí,
Áó ñåë hàðàäàí ýÿëäè?
Ùàðàé, åëëÿðèì, hàðàé,
Úûüà òåëëÿðèì, hàðàé.
Áèð âÿ’äÿñèç éåë ÿñäè,
Òþêäö ýöëëÿðèì, hàðàé.
Áó ãàëà ãàííû ãàëà,
Îõëó, êàìàííû ãàëà.
Äèâè ãóøãîíìàç äàüëàð,
Áàøû äóìàííû ãàëà.
Ýþé÷ÿíèí ñàüû äàüëàð,
Òîðïàüû, äàüû, äàüëàð.
Ýÿëèð, ãîé äîñòëàð ýÿëñèí,
Ýÿëìÿñèí éàüû, äàüëàð.
Åëÿìè, îäà ãàëà,
Éàð áàüðûì îäà ãàëà.
Áó ãàëà ìÿíèìêèäè,
Ãîéìàðàì éàäà ãàëà.
Ìÿí àøûõ, éàíàð ýåäÿð,
Äÿðäèìè ñàíàð, ýåäÿð.
Þìðöì áèð Ùóìàé ãóøó,
Éîë öñòÿ ãîíàð ýåäÿð.
630
631
Äöçöëöô áåëÿ, äàüëàð,
Ñèíÿìè áåëÿ äàüëàð.
Åë êþøäö, êàðâàí ýåòäè,
Àðõàìúà ìÿëÿ, äàüëàð.
Î äàüëàð, áèçèì äàüëàð,
Ñþháÿòèì, ñþçöì äàüëàð.
Ýþé÷ÿäÿ áèð ýþçÿëÿ,
Äöøöôäö ýþçöì, äàüëàð.
Åëÿìè, éàçû ìÿíÿ,
×îõ ýþðìÿ àçû ìÿíÿ.
Àëûôëàð ãûëûíúûìû,
Åíäèðèí ñàçû ìÿíÿ.
Ýþé÷ÿäè åëèì ìÿíèì,
×ÿìÿíèì, ÷þëöì ìÿíèì.
Ýþé÷ÿ äåñÿì îä òóòàð,
Àüçûìäà äèëèì ìÿíèì.
Éà ñèííÿí, hà éà ñèííÿí,
Ìîëëà îõóð éàñèííÿí.
Ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéÿíèí,
Áó ýöí ýÿëäèì éàñûííàí.
Åëÿìè, àðõà ýÿëñèí,
À÷ ñóéó, àðõà ýÿëñèí.
×ÿòèíäÿ, äàð àéàõäà,
Ùàé âåðèí, àðõà ýÿëñèí.
Åëÿìè, áó äàüëàðà,
Áó äöçÿ, áó äàüëàðà.
Ôÿëÿê ìàíà äàü ÷ÿêäè,
Éàíäûðäû áó äàüëàðà.
Åëÿìè, õîí÷à ýåäèð,
ßëëÿðäÿ õîí÷à ýåäèð.
Ùàìûíûíêû ýöë à÷ûô,
Ìÿíèìêè ãîí÷à ýåäèð.
Åëÿìè, hàðàì áàüëàð,
Ýöë éîõäó, äÿðÿì áàüëàð.
Âÿòÿííÿí èðàõ äöøäöì,
Öðÿéèì âÿðÿì áàüëàð.
Ìÿí àøèãÿì, äàë äàëà,
Ñèððèí éàääàí äàëäàëà.
Äöøìÿí éàíûô éàõûëàð,
Ãàðäàø âåðñÿ äàë-äàëà.
Àðïà÷àéû àõûð håé,
Ýþéäÿ øèìøÿê ÷àõûð håé.
Ýþçäÿäèì éàð ýÿëìÿäè,
Ýþçöì éîëà áàõûð håé.
Áó äÿðÿäÿ áàü ñàëëàì,
Áàüáàí îëëàì, áàü ñàëëàì.
Éà þçöìö þëäöððÿì,
Éà ýþçöìÿ àü ñàëëàì.
Êå÷ÿí åëëÿð,
Êþ÷ åëÿð, êå÷ÿí åëëÿð.
Éóðäóíó ãîéóô ýÿëèô,
Áó éîëäàí êå÷ÿí åëëÿð.
Àøèãÿì, éîëó íåéëÿð?
Ãóë îëàí ãóëó íåéëÿð?
ßéðè éîëóí éîë÷óñó,
Äöç ýåäÿí éîëó íåéëÿð?
Áó éåðäÿí þòÿí hàíû?
Úûüûðû èòÿí hàíû?
Ìàíà ãÿðèô äåìÿéèí,
Áÿñ îíäà Âÿòÿí hàíû?
Åëÿìè, äàüû ìÿííÿí,
Ìåé ìÿííÿí, ñàãè ìÿííÿí.
Ýåæÿì éîõ, ýöíäöçöì éîõ,
ßë ÷ÿêìèð éàüû ìÿííÿí.
632
633
Éóðä, éóâàì, áèíÿì äàüëàð,
Îä òóòóô ñèíÿì äàüëàð.
Äÿðä ãîéìóð äÿðäèì à÷àì,
Äàíûøàì, äèíÿì äàüëàð.
ßçèçèì, éîëà áèð äÿ,
Éàìàúà, éîëà áèð äÿ.
È÷ÿéäèì àü áóëàõäàí.
×ûõàéäûì "Éàëà" áèð äÿ.
Éóðäóìóí þçö hàíû?
Áóëàüûí ýþçö hàíû?
Åë áÿðáàä, îáà áÿðáàä,
Îæàüûí ýþçö hàíû?
Åëÿìè, ìèí ÿíýÿëÿ,
Äöøìöøÿì ìèí ÿíýÿëÿ.
Ùàéëàðàì, hàðàéëàðàì,
Äöëäöëö ìèíÿí ýÿëÿ.
Ýöëëÿðè äÿðäè, äÿðäè,
Äÿðäè éîëëàðà ñÿðäè.
Öðÿéèìÿ äàü ÷ÿêèô,
Åë-îáà Âÿòÿí äÿðäè.
Àøûõ, áÿíÿé-áÿíÿéäèð,
Õàëûí áÿíÿé-áÿíÿéäèð.
Àøûõ ñþéëÿñèí ýþðöì,
Àðàç íå÷ÿ ñÿíÿéäèð?
Åëÿìè, ýöëöì äÿðäè,
Äÿðäè, äöçëÿðÿ ñÿðäè,
Âàëëàh ìÿí ñàðàëìàçäûì,
Ñàðàëòäû Âÿòÿí äÿðäè.
Àøûõ áÿíÿé-áÿíÿéäèð,
Õàëûí áÿíÿé-áÿíÿéäèð.
Ñÿí Àðàçû äàéàíäûð,
Äåéèì íå÷ÿ ñÿíÿéäèð.
Äàü áàøûíäà ãàð èäèì,
Èýèä èäèì, ÿð èäèì.
Ñÿíÿ ðàñò ýÿëÿí ýöííÿí
Ïàðàëàíäûì, ÿðèäèì.
Åëÿìè, êÿòàí ñàðû,
Éàð ýåéèô êÿòàí ñàðû.
Äóðíàòÿê ãàòàððàíûô,
Ó÷àéäûõ Âÿòÿí ñàðû.
Åëÿìè, áàüëàð ìÿíè,
Äÿðÿëÿð, äàüëàð ìÿíè,
Äàüëàðäàí óçàõ äöøäöì,
Ãÿì, êÿäÿð äàüëàð ìÿíè.
×ÿëòèê áåëèìäÿ ãàëäû,
Äöéöì hÿëèìäÿ ãàëäû.
Åâèí óøñóí êÿíäõóäà,
Êèñÿì ÿëèìäÿ ãàëäû.
ßçèçèíÿì, ýöëÿ áàõ,
Äÿðÿéÿ áàõ, äöçÿ áàõ.
Ãÿðèâèí hàëûí ñîðìà,
Ãÿëáèíäÿêè êþçÿ áàõ.
Àü àò ãàøäû äåäèëÿð,
Éîëäàí àøäû äåäèëÿð.
Èêè ÷ûâðûõ÷û ýÿëäè,
Õàí áàðûøäû äåäèëÿð.
Åëÿìè, éåíÿ ýÿëëÿì,
Ýåäÿðÿì, éåíÿ ýÿëëÿì.
Âÿòÿíÿ éîëóì äöøñÿ,
Èìàíà, äèíÿ ýÿëëÿì.
Ìÿí àøûõ, áåëÿ ýÿëìÿç,
Ýþé ãóðøàã áåëÿ ýÿëìÿç.
Àðàìûçäà íÿ îëóô,
Éàð äþíöô áåëÿ ýÿëìÿç?
634
635
Îæàüû ãàëàðàì ìÿí,
Îä âóððàì, ãàëàðàì ìÿí.
Éàð áèçÿ ãîíàõ ýÿëñÿ,
Äóç êèìè éàëàðàì ìÿí.
ßçèçèíÿì, òÿð-òÿðÿ,
Áó éîë ýåäèð Òÿðòÿðÿ.
Éàð éàðà ãèñìÿò îëñóí,
Ãîé ãàðûøñûí òÿð òÿðÿ.
Òåøò àëòûíäà äÿëÿìÿ,
Ãàøûí áÿíçÿð ãÿëÿìÿ.
Ìÿí ñÿíè ýèçäè ñåâäèì,
Íèéÿ éàéäûí àëÿìÿ?
Ñàíäûüûìûç éàí-éàíà,
Êèì ãàíäûðà, êèì ãàíà.
Ìÿí ñàíà êþíöë âåðäèì,
Ñÿí ìÿíè ñàëäûí ãàíà.
Çÿìèíè áèøäèì, îüëàí,
Áè÷èô äÿ êåøäèì îüëàí.
Áèð ìàhàëûí è÷èíäÿ,
Òÿê ñÿíè ñåøäèì, îüëàí.
Ùàðàâàíûí òÿêÿðè,
Äèëèí Ýÿíúÿ øÿêÿðè.
Ñÿí ãûçûíû âåð ìàíà,
Îëóì îíóí íþêÿðè.
Áó äàü, äàüëàð óúàñû,
Ýþç þíöíäÿ hà÷àñû,
Íîâðóç àéû ýÿëÿíäÿ,
Ýÿëÿð áàéðàì õîí÷àñû.
Åëÿìè, ãûøà äþíäö,
Áàhàðûì ãûøà äþíäö.
Ñÿííÿí êþíöë èñòÿäèì,
Öðÿéèí äàøà äþíäö.
Î òàéäà ãóðäó ýþðäöì,
Ñèëêèíäè, äóðäó ýþðäöì,
×ûõäûì äàüëàð áàøûíà,
Éàð ýÿçÿí éóðäó ýþðäöì.
Ýþçäÿðèí íÿ ãàðàäû?
Ãàøäàðûí àé ïàðàäû.
Öçöíö ýþðÿí ýöííÿí,
Ãÿëáèì ïàðà-ïàðàäû.
Áóëàõ áàøû ìåøÿäè,
Éàð õÿíúÿðè øöøÿäè.
Ñàíà õàííûõ éàðàøûð,
×îâàííûõ íÿ ïåøÿäè?
ßçèçèíÿì, ãàëàíìàç,
Îæàõ îäñóç ãàëàíìàç.
Ñûíäûðìà éàð êþíëöíö,
Ñûíàð áèð äÿ úàëàíìàç.
Äàüäàí ýÿëÿí ñóäóìó?
Äàø-òîðïàüû éóäóìó?
Âÿ’äÿ âåðäèí ýÿëìÿäèí,
Å’òèáàðûí áóäóìó?
Áàõ÷àäà áàðûí îëëàì,
Ãöçåéäÿ ãàðûí îëëàì.
ßhäÿ äþíöê ÷ûõìàñàí,
Âÿôàëû éàðûí îëëàì.
Äèâàðäà òàõòà éåðè,
Òàõ÷àäà àõ÷à éåðè.
Éàð ñåâÿí, éàð áÿéÿíÿí,
Ýþçëÿìÿç áîõ÷à éåðè.
Òÿðÿêäÿ âàð ãàâ-ãàúàõ,
Ùÿð áèðè ãóúàã-ãóúàã.
Ñó èñòÿäèì éàí êåøäè,
Ìÿí íàøû, î óòàíúàõ.
636
637
Áó äàüëàðäà èçèì âàð,
Ñþháÿòèì âàð, ñþçöì âàð.
Ñÿí ýþðÿí î ãûçäàðûí
Êè÷èéèíäÿ ýþçöì âàð.
Åëÿìè, ýöëäö áöëáöë,
Àüëàäû, ýöëäö áöëáöë.
Áèð òèêàííû ñþç öñòÿ,
Úàí âåðèô þëäö áöëáöë.
Åëÿìè, áåëÿñèíÿ,
Éîë ýåäèð áåëÿñèíÿ.
Ùåø êèìäÿ ýþðìÿìèøÿì,
Áåëÿ öç, áåëÿ ñèíÿ.
Àé ãûç, ñÿíÿ âóðóëäóì,
Ñóëàð êèìè äóðóëäóì.
Éîëëàð öñòÿ äóðìàõäàí,
Éîðüóí äöøöô éîðóëäóì.
Ãûðìûçû ÷óõà ãàðäàø,
Ýÿäèêäÿí ÷ûõà ãàðäàø.
Òåç ýþðäöí, ýåæ òàíûäûí,
Ýþçäÿðèí ÷ûõà, ãàðäàø.
ßçèçèíÿì, ìèë-ìèëÿ,
Òîõóíóôäó ìèë-ìèëÿ.
Áèð ýöíÿ âÿ’äÿ âåðäèí,
Áèð ýöí äþíäö áèð èëÿ.
Ýöëö ñàíøäûì òóôàðà,
Áöëáöë ýÿëÿ ñóâàðà.
Úàíû ãóðâàí äåìèøÿì,
Ñÿí òÿêè íàçäû éàðà.
Ïÿíúÿðÿìè à÷àí êèì,
À÷ûô, ãîéóô, ãà÷àí êèì.
Öðÿéèìèí è÷èíäÿ,
Àé òÿê èøûã ñà÷àí êèì?!
Ãàðàäû ýþçöí, àé ãûç,
Øèðèíäè ñþçöí àé ãûç.
Îä ñàëäûí öðÿéèìÿ,
Éàíäûðäûí þçöí, àé ãûç.
À÷ ãàïûíû ýÿëÿí âàð,
Íÿìëè ýþçö ñèëÿí âàð.
Ãÿì åëÿìÿ íàçäû éàð,
Ùÿð áèð äÿðäè áèëÿí âàð.
Åëÿìè, áàüäà àëìà,
Äÿðèôñÿí éåðÿ ñàëìà.
Éàðûí ýÿëèô ÷ûõìàäû,
Ñÿí ãöðáÿò åëäÿ ãàëìà.
ßçèçèì, õàë ýþðöíäö,
Äîäàüûí áàë ýþðöíäö.
Àøäû èïÿê öðáÿíäèí,
Öçöíäÿ õàë ýþðöíäö.
Àëìà ýþòöð, àëìà ñÿí,
Ñþçöì éåðÿ ñàëìà ñÿí.
Ùàëûìû äîñòäàí ñîðóø,
Éàääàí õÿâÿð àëìà, ñÿí.
×åøìÿ îëóô ÷àüëàðàì,
Éîëó-èçè áàüëàðàì.
Éàð ýåäÿëè ãöðáÿòÿ,
Ýåæÿ-ýöíäöç àüëàðàì.
Åëÿìè, äóéäó éàðûì,
ßüéàðà óéäó éàðûì.
Ïèñ ýöíäÿ, äàð àéàõäà,
Ìÿíè òÿê ãîéäó éàðûì.
ßçèçèéÿì, ãàí èíäè,
Àííà èíäè, ãàí èíäè.
Êöñìöøÿì áàðûøìàðàì,
Àëûø èíäè, éàí èíäè.
638
639
Ýþçöí éîõäó ýþç êèìè,
Ñþçöí éîõäó ñþç êèìè.
Àëûøàðàì õÿâÿðñèç,
Êöë àëòûíäà êþç êèìè.
ßçèçèì, íàçäû ýÿçÿð,
Àøûõëàð ñàçäû ýÿçÿð.
Íÿ áîé âàð, íÿ ñóð-ñèôÿò,
Þçöííÿí ðàçû ýÿçÿð.
Áó åëëÿð ñóëòàííûäû,
Ñóëòàííûäû, õàííûäû.
Îüëàí Òÿáðèçäÿí ýÿëèô,
Áó ãûç Èðÿâàííûäû.
Àü àò ìèíÿðÿì ñÿíè,
Éîðüà ñöðÿðÿì ñÿíè.
Ìÿíè éàðà éåòèðñÿí,
Ìÿõìÿð ÷óëëàðàì ñÿíè.
Åëÿìè, ýöëÿ äþíñöí,
Éàðïàüûí ýöëÿ äþíñöí.
Ñÿíè ìÿííÿí åëèéÿí,
Ãîé éàíûô êöëÿ äþíñöí.
Éàøûë éàéëûõëû äàüëàð,
Áàü÷àëû, áàüëû äàüëàð.
Éàðäàí áèð õÿâÿð âåðèí,
À õîø ñîðàõëû äàüëàð.
Ãûçûëýöë ãþí÷ÿëÿíèô,
Éàðïàüû íèì÷ÿëÿíèô.
Éàð ìÿííÿí àéðû äöøöô,
Ãÿëáèìÿ îä ÷èëÿíèô.
Áó éåððÿðèí öçöìö,
Éîëäà ãîéäóí ýþçöìö.
Éà ðÿáá, ìàíà àìàí âåð,
Éàðà äåéèì ñþçöìö.
Åëÿìè, áîñòàíà äà,
Áàüà äà, áîñòàíà äà.
Ýÿëèô åâäÿ ýþðìÿñÿì,
Îòóððàì àñòàíàäà.
Ýþéäÿ óëäóç ÿëëèäè,
ßëëèñè äÿ áÿëëèäè.
Áèçèì åëèí ãûçäàðû,
Èñìÿòèííÿí áÿëëèäè.
Ñà÷ûí óúóí hþðìÿçäÿð,
Ñÿíè ìÿíÿ âåðìÿçäÿð.
Ãîé þïöì àü öçöííÿí,
Ãàðàííûõäû ýþðìÿçëÿð.
ßçèçèíÿì, ÷ÿìÿíäÿ,
×è÷ÿê äÿðèð ÷ÿìÿíäÿ.
Éàð áèðúÿ áàõûøûéëà,
Ìÿíè ñàëäû êÿìÿíäÿ.
Ãûçûëýöëöí ãîõóñó,
Éîõ òèêàíûí ãîðõóñó.
Éàðûì éàìàí áÿðê éàòûô,
Øèðèí îëñóí éóõóñó.
ßçèçèì, éàçäà ãàëäû,
Ãûø ÷ûõäû, éàçäà ãàëäû.
Îüëàíû äÿðä àïàðäû,
Äÿðìàíû ãûçäà ãàëäû.
ßçèçèíÿì, àðõà âàð,
Áåëè ýþòöð, àðõà âàð.
Ãÿì éåìÿ ìÿ’ëóë êþíëöì,
Ãàðäàø êèìè àðõà âàð.
Åëÿìè, ãàíàí äàüëàð,
Öðÿêäÿí éàíàí àüëàð.
Àíàìà õÿâÿð âåðèí,
Ùàìûäàí éàìàí àüëàð.
640
641
Áó äÿðÿäÿí áàü ñàëëàì,
Áàüáàí îëëàì, áàü ñàëëàì.
Éà þçöìö þëäöððÿì,
Éà ýþçöìÿ àü ñàëëàì.
Åëÿìè, öçöìäö áó,
Äÿðìèøÿì, öçöìäö áó.
Éàõûí ýÿë hàëàëëàøàõ,
Àõûð ýþðöøöìäö, áó.
Áè÷èí÷è äÿðç è÷èíÿ,
Äöøöôäö äÿðç è÷èíÿ.
Áàëàäàí àéðû äöøöô,
Äöøöôäö äÿðä è÷èíÿ.
Ìÿí àøèãÿì áèð áàøà,
Áó éîë ýåäèð áèð áàøà.
Òàíðû ðÿâà ýþðìÿñèí,
Èêè ãàïàç áèð áàøà.
Íàð ýåòäè,
Áàüáàí ýåòäè, áàð ýåòäè.
Å’òèâàðñûç äöíéàäàí,
Å’òèâàððû éàð ýåòäè.
Áàhàñûç äàøäû äöíéà,
×öðöê àüàøäû äöíéà.
Êèìÿ äåéèì äÿðäèìè,
Òàìàì ãàí-éàøäû äöíéà.
Åëÿìè, éàìàí îëó?
Ãàøëàðû êàìàí îëó.
Ñûíäûðìà éàð êþíëöíö,
Éàð àhû éàìàí îëó!
ßçèçèíÿì, äÿðéàéà,
Õàëûí áÿíçÿð äÿð éàéà,
Ãÿçàéà ãÿäÿð éîõäó,
Èñòÿñÿí ýèð äÿðéàéà.
Áó éîëëà ýåäÿí ýÿëìèð,
Áèëìèðÿì íÿäÿí ýÿëìèð?
Ãàòàðûííàí öçöëÿð,
×ûõàð úÿðýÿäÿí, ýÿëìèð.
Áó éîë ýÿëèð áÿéëèêäÿí,
Ñóëàð ýÿëèð çÿéëèêäÿí.
Ãîðõóðàì ýåäÿñèíèç,
Åâèì äöøÿ åâëèêäÿí.
Åëÿìè, êå÷ÿí àüëàð,
Áó éîëäàí êå÷ÿí àüëàð.
Âÿòÿííÿí àéðû äöøÿí,
Åëèííÿí êþ÷ÿí àüëàð.
Äàüëàð, îòóí ãóðóñóí,
Áàüëàð, òóòóí ãóðóñóí.
Ñÿíèí äÿ ìÿíèì êèìè,
Ìàòûí-ãóòóí ãóðóñóí.
ßçèçèì, éîëóí áóäó,
Äÿðä áóäó, çöëöì áóäó.
Ìÿí àüëàðàì, éàä ýöëÿð,
Þëöìëö ýöíöì áóäó.
Áó éîë êàøàíà ýåäÿð,
Àøàð Êàøàíà ýåäÿð.
Þëÿðÿì áó äÿðäèíÿí,
Ýîðà íèøàíà ýåäÿð.
Ñþçöí äåìÿ àøêàðà,
Äÿðäÿ òàïûëàð ÷àðà.
Äèíäèðìÿ, ãàí àüëàðàì,
Öðÿéèìäÿ âàð éàðà.
ßçèçèì, ñå÷ÿð ýåäÿð,
Ýöëöíö áè÷ÿð ýåäÿð.
Äàðûõìà, ãÿðèô êþíëöì,
Áó hÿñðÿò êå÷ÿð ýåäÿð.
642
643
Àü àëìà ÿòèððèäè,
Áóäàüû ÷ÿòèððèäè.
Ìÿíèì éàðûì ÿçÿëäÿí,
Ùàìûäàí õÿòèððèäè.
Àøûõ ýöë õàðà ãàëäû,
Ãÿëáèìäÿ éàðà ãàëäû.
Òÿðëàí óøäó áó éåðäÿ,
Îéëàüû ñàðà ãàëäû.
Àé ýþçö õóìàð ýÿëèí,
Ãàìÿòè ÷èíàð ýÿëèí,
Äÿëèí ìÿí, äèâàíàí ìÿí,
Ýÿë, ýÿçìÿ êÿíàð ýÿëèí.
Áóüäà áóëàü îëàéäû,
Ãóçóãóëàü îëàéäû.
Ùàðàìõîðóí ÿëëÿðè,
Äèâäÿí ÷îëàü îëàéäû.
Ìÿí àøèã ñàíà äàüëàð,
Ãàð éàüàð ñàíà äàüëàð.
Òóòàéäûì éàð ÿëèííÿí,
×ûõàéäûì ñàíà äàüëàð.
Äàüäà ñàçàü îëàéäû,
Îòó áîçàü îëàéäû.
Õàèí éîëäàø, ïèñ ãîíøó,
Áèçäÿí óçàü îëàéäû.
Ýþðöíÿí Ñàâàëàíäû,
Ñóëòàíäû, Ñàâàëàíäû.
Íÿ äÿðäèì êèìè äÿðä âàð;
Íÿ éàðàì ñàüàëàíäû.
Áàüáàí áàðû ýöë îëàð,
Ýöë îëàð, áöëáöë îëàð,
Îüëàí ãûçûí äÿðäèííÿí,
Ýþð íåúÿ áöëáöë îëàð?
Ýåòäèì î éóðäó ýþðäöì,
Ãóäóðìóø ãóðäó ýþðäöì.
Ýÿçäèì ñÿíè òàïìàäûì,
Ñÿí äöøÿí éóðäó ýþðäöì.
Ãàðäàø, ýÿë êþìÿéèìñÿí,
Àðçóìñàí, äèëÿéèìñÿí.
Þçýÿ ýöíäÿ ýÿëìÿñÿí,
Áó ýöí ýÿë, ýÿðÿéèìñÿí.
Áèð éàðàëû ãî÷àì ìÿí,
Òàãÿòèì éîõ, ãà÷àì ìÿí.
Ùÿêèì, ëîüìàí òàïìàäûì,
Áèð äÿðäèìè à÷àì ìÿí.
Äàüäà ýÿëÿí ñöðöäö,
Äàüû äóìàí áöðöäö.
Ñÿííÿí ìàíà éàð îëìàç,
Úàâàí úàíûì ÷öðöäö.
Áó äàüëàð, óúà äàüëàð
Ãàð éàüàð ãóúà äàüëàð
Îâ÷óñó úàâàí îëàí,
Ìàðàëû ãîæà, äàüëàð.
Àðìóäóí àëäû, éåíÿ,
Äÿéìèéèô, êàëäû éåíÿ.
Éàðûì ìÿííÿí êöñöôäö,
Äåéÿñÿí, ëàëäû éåíÿ.
Àøûõ ýåòñÿí hàéàíà,
Ùàéàí îë, ñÿí hàéàíà,
Ãÿðèâÿ úàí äåìÿçäÿð,
Ùà ÷ûðïûíà, hà éàíà.
Ãàðà àòû éàüëàðàì,
Êîë äèâèíÿ áàüëàðàì.
Éàðû ýöíäÿ ýþðìÿñÿì,
È÷èí-è÷èí àüëàðàì.
644
645
Éàíàí ÷ûðàü îëàéäûì,
Éîëíàí èðàü îëàéäûì.
Éàðûì ýÿëèô êå÷ÿíäÿ,
Ñÿðèí áóëàü îëàéäûì.
Òÿíäèð ìÿíèì, áàä ìÿíèì,
Éàõûí ìÿíèì, éàä ìÿíèì.
Åëëÿðÿ áÿäíàì úàíûì,
Éàð þçýÿíèí, àä ìÿíèì.
Òóò àüàúû òóòäóäó,
Äèâè éàìàí îòäóäó.
Ãàðäàø áèð ãûç ñåâèôäè,
Äèëè éàìàí îääóäó.
Ýþéäÿ óëäóç òÿê ýåäèð,
Ýàh ÿéëÿøèð, ýàh ýåäèð.
Ãîðõìà, ãîðõìà, à ãàðäàø,
Öñòöííÿí Àëëàh ýåäèð.
Ãàøäàðûí ãèáëÿýàhäû,
Óúóí ÿéìÿ, ýöíàhäû.
Äàüëàðà äóìàí ýÿëäè,
Î äà ìÿí ÷ÿêÿí àhäû.
Ýÿç àëÿìè ñîðàõíàí,
Ïèëòÿ éàíàð ÷ûðàõíàí.
Áèð ýöëöéäöì ÷ÿìÿíäÿ,
Äîüðàäûëàð îðàõíàí.
Áó úûüûð ÷åøìÿ éîëó,
Ýåäÿííÿð ýÿëèð äîëó.
Ñÿhÿíý ãóëïóí ãûðûëñûí,
Ãûðûëäû éàðûí ãîëó.
ßçèçèíÿì, áèçÿ ýÿë,
Ãûðìûçû ýåé òÿçÿ ýÿë.
Íÿ ãûøäà ýÿë, íÿ éàéäà,
Áàéðàì ýöíö áèçÿ ýÿë.
Éåðèì óæà ñàëäûëàð,
Óæäàí-óæà ñàëäûëàð.
Âàëëàh êþíëöì éîõóéäó,
Ìÿíè ýöæÿ ñàëäûëàð.
ßçèçèíÿì, âÿðÿìëè,
Ëÿëÿ ýåòäè êÿðÿìëè.
Äÿðäèì õèðòäÿêäÿí àøûô,
Ãàðíûì ãàðà âÿðÿìëè.
ßçèçèì, íÿð äèâàíà,
Àéàõ ãîé, íÿðäèâàíà.
Äÿðäè äÿðä ÷ÿêÿí áèëÿð,
Íÿ áèëÿð hÿð äèâàíà?!
Ãÿðèâ þëöâ ýþòöðöí,
Éîëà ñàëûí, þòöðöí.
Úÿíàçÿñè éàí ýåäÿð,
Âÿòÿíèíÿ éåòèðèí.
ßçèçèì, áÿëàí áóäó,
Äÿðäèí áó, áÿëàí áóäó.
Áÿëà ýþðìöéÿí úàíûì,
×ÿê, èíäè áÿëàí áóäó.
Åëÿìè, éàëãûç îëäóì,
Öøöäöì, ñàë áóç îëäóì.
Âàõò ýÿëèô úàí ýåäÿíäÿ,
Òÿêëÿíèì, éàëãûç îëäóì.
Êÿìÿð áåëÿ éàõøûäû,
Äàðàõ òåëÿ éàõøûäû.
×îõ éàëâàðäûì ôÿëÿéÿ,
Äåäè, áåëÿ éàõøûäû.
Þêöçöí áåøäè ìÿíèì,
Êàðâàíûì êþøäö ìÿíèì.
ßëèíè âåð ÿëèìÿ,
Öðÿéèì êåøäè ìÿíèì.
646
647
ßçèçèíÿì, éîëëàðû,
Áþéöðòèêàí êîëëàðû.
Ýåäÿí ýåòäè, ýÿëìÿäè,
Áàüëû ãàëñûí éîëëàðû.
Àðõàëûüûí èêèäè
Áèðè Òèôëèñ èïèäè.
Áèð åëÿ éàð ñåâìèøÿì,
Áÿéëÿð îíóí èòèäè.
Ãàðà þêöç éàí ýåäèð,
Öðÿéèìíÿí ãàí ýåäèð.
Êþíëöì ñÿíè èñòÿéèð,
ßúÿë ýÿëèô, úàí ýåäèð.
Àðõàëûüûí îéìàäû,
Ýþçöì éîëäàí äîéìàäû.
×ûõäûì éîëóí öñòöíÿ,
Ïàõûë éåíýÿì ãîéìàäû.
Ãÿðèáÿì, ëèëÿ ìÿíè,
Áöðöéöí òöëÿ ìÿíè.
Àòûí ãàííû äÿðéàéà,
Áàòûðûí ëèëÿ ìÿíè.
Áó äàüäà ãîéäó ìÿíè,
Ùàðàìû ñîéäó ìÿíè.
Éöêëÿíäè éàðûí êþ÷ö,
Éàðàëû ãîéäó ìÿíè.
ßçèçèì, äàøäû íåéíèì,
Äàü äàøû àøäû, íåéíèì,
Ýåäÿììèðÿì, éîðüóíàì,
Éîëëàðûì äàøäû, íåéíèì.!
Ýþéäÿ áóëóä îéíàäû,
Ýþç äöíéàäàí äîéìàäû.
×îõ ìóðàçûí âàðûéäû,
Ãàííû ôÿëÿê ãîéìàäû.
Óìóäóì, àé óìóäóì,
Ñó äèâèíäÿ ãóì óäóì.
Áàø éàñäûõäà, ýþç éîëäà,
Íèéÿ ýÿëìèð óìóäóì?
Àé ìÿíèì Ôàòìà íÿíÿì,
Ãàøäàðû ÷àòìà íÿíÿì.
Ñåâÿíè-ñåâÿíÿ éàç
Ýöíàhà áàòìà, íÿíÿì.
Åëÿìè, äîëó ýþçäÿð,
Äàüëàðû äîëó ýþçäÿð.
Íå÷ÿ êè, úàíûì ñàüäû,
Ýþçäÿðèì éîëó ýþçäÿð.
Áóëàõ áàøû áóç áàüëàð,
Äþðä éàíû éàðïûç áàüëàð.
Öðÿéèìäÿ éàðà âàð,
Ýÿëèí à÷àð, ãûç áàüëàð.
Îüëàí àäûí Áÿéäè, ýÿë,
Äÿðäèí ìÿíè ÿéäè, ýÿë.
Ö÷ ýöíÿ âÿ’äÿ âåðäèí,
Áèð àé òàìàì îëäó, ýÿë.
Ãûçûë öçöéöí éàíû,
Äóðìóð áàðìàüìûí ãàíû.
Äöíÿí ýþðöíÿí îüëàí
Áó ýöí ýþðöíìöð hàíû?
Àé äîüóô ñèíè êèìè,
Ñèíèíèí ýöëö êèìè.
Éàðäàí áèð ãîõó ýÿëäè,
Èñòàìáóë ýöëö êèìè.
Ãóøäàðûí ãàëäû äÿíñèç,
Ãÿðèâ þëäö êÿôÿíñèç.
Ãîéíóíà ãàððàð äîëñóí,
Íåæÿ éàòûðñàí ìÿíñèç?
648
649
Îüëàí àäûí Àñòàíäû,
Ýöë äàüëàðäà éàñòàíäû.
Âåðäèéèí ãûçûë öçöê,
Áàðìàüûìäà ïàñòàíäû.
Ãàéàäàí åíäèì àíúàõ,
Áàøûìäà ñàðû ñàíúàõ.
Íÿ ãûç îëäóì, íÿ ýÿëèí,
Îääàðà éàíäûì àíúàõ.
Áóëàõäà äàø îëàéäûì,
Èñäàíûô, éàø îëàéäûì.
Éàð éàíûìíàí êå÷ÿíäÿ
Îíà éîëäàø îëàéäûì.
Ñòîë öñòÿ ñÿìÿíè,
Àé ãûç, èíúèòìÿ ìÿíè.
Ãîëëàðûí òàáóò åéëÿ,
Ýþç éàøûííàí éó ìÿíè.
Ãàðà àòûí êÿêèëè,
Éåðÿ äöøöô øÿêèëè.
Ãûç ýåäèð, îüëàí àëûð,
Êèìäè îíóí âÿêèëè?
Åëÿìè, ýöë àíáàðû,
Ýöë êÿðäè, ýöë àíáàðû.
Çàëûì ôÿëÿê ãîéìàäû,
Äîéóíúà ýöëÿì áàðû.
Ãàðäàøûí êöðÿí àòû,
Îòäóüà ýèðÿí àòû.
Àé àò, áàøûíà äþíöì
Õàí ãàðäàø àìàíàòû.
Åëÿìè, ëàëà äàüû,
Áöðöéöô ëàëà äàüû.
Ùÿð éàðà ñàüàëñà äà,
Ñàüàëìàç áàëà äàüû.
ßìèì îüëó îëàñàí,
Ìàíà áèð øàë àëàñàí.
Ùþðÿì, òþêÿì ÷èéíèìÿ,
Ýþðäöêúÿ øàä îëàñàí.
Ýåäèðäèì ãûðàü èëÿ,
Îò áè÷äèì îðàü èëÿ.
Èòèðìèøÿì éàðûìû,
Ýÿçèðÿì ñîðàü èëÿ.
Ñàðû éàðäàí,
Ñó ýÿëèð ñàðû éàðäàí.
Ôÿëÿêäÿ íÿ ãàéäàäû?
Àéûðûð éàðû-éàðäàí.
Äàì öñòÿ ñàðû òàéà,
Éåë âóðäó, òþêäö ÷àéà.
Úÿôà ÷ÿêäèì éàð ñåâäèì,
ßìÿéèì ýåòäè çàéà.
Åëÿìè, õàíà éåðè,
Ãóðóëóô õàíà éåðè.
Ìèí áèð òÿáèá éûüûëà,
Âåðÿììÿç àíà éåðè.
Úîðàâûí àüûíà áàõ,
Äÿñòÿëÿ, áàüûíà áàõ.
Ìÿí éàäûíà äöøÿíäÿ,
ßëÿéÿç äàüûíà áàõ.
Àðàçà ýÿìè ýÿëäè,
Ýÿìèéíÿí hàìû ýÿëäè.
Àüëà, ýþçäÿðèì, àüëà,
Àéðûëûõ äÿìè ýÿëäè.
Àðõàëûüûí øàëäû, éàð,
Äÿðäèí ìÿíè àëäû éàð.
Èêèìèçèí ýþðöøö,
Ãèéàìàòà ãàëäû, éàð.
650
651
Åëÿìè, éàðûì àëìà,
Éåìÿéÿ éàðûì àëìà.
Àëëàhà ÷îõ éàëâàðäûì,
Úàíûì àë, éàðûì àëìà.
Ýöííÿð î ýöí îëàéäû,
Çöëôöí äöéöí îëàéäû.
Ñÿííÿí ýþðäöéöì ýöíöí,
Áèðè áó ýöí îëàéäû.
Òåëëÿðè ñàðû ýÿëèí,
Áàüëàðûí áàðû ýÿëèí.
Áó åâÿ õîø ýÿëèôñÿí,
Îüëóìóí éàðû, ýÿëèí.
Àé äîüäó áÿäèð, àëëàh,
Ýöíàhûì íÿäèð, àëëàh.
Éà ìÿíèì ìóðàçûì âàð,
Éà ìÿíè þëäöð, àëëàh.
Àðàõ÷ûíûí ïöñòÿ ãîé,
Ãàëäûð, äèâàð öñòÿ ãîé.
Óçàõ éåðäÿí ýÿëèôñÿí,
ßëèí ñèíÿì öñòÿ ãîé.
Àðàç àõàð ëèëèéëÿ,
Áöëáöë îéíàð ýöëöéëÿ.
Þëäöðöð, éàð, þëäöðöð,
Ìÿíè øèðèí äèëèéëÿ.
Êîòàíûí êÿëè hàíû?
Õûðìàíûí âÿëè hàíû?
Áó äàüëàðûí ëàëàñû,
×è÷ÿéè, ýöëö hàíû?
Áîç àòûí áîçà-áîçà,
Òåëèíäÿ ãûçûë ãîçà.
Àñòà éåðè, ÷ÿð äÿéìèø,
Éàðû áàòûðäûí òîçà.
Ãàðäàø äåìÿ, ãàí îëàð,
Ãàí îëàð, ôÿüàí îëàð.
Ãàðäàø ýÿëÿí éîëëàðà
Áàæûëàð ãóðâàí îëàð.
ßçèçèì, Ýþé÷ÿ äà

göyçə folkloru - Folklor İnstitutu

Transkript

Benzer belgeler

Kitab-02 - Az Od Kitab

Azərbaycan bayatıları

7 - turan-sam: turan stratejik araştırmalar merkezi

ÓËÅÍØÏÈÝÅË Âß ËÀÌÌÅ ÃÓÄÇÀÊ ßÔÑÀÍßÑÈ

Resul Rza - I cild.qxp

Attila İlhan`ı kaybettik

Alisa möcüzələr ölkəsində

Dədə Qorqud dünyası

[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları

ìàòåðèàëëàðû - Folklor İnstitutu

El çələngi (xalq şerindən seçmələr)

Azərbaycan nağılları 1/5 cild

Nəcəf bəy Vəzirov. Əsərləri

сечилмиш ясярляри

Yüklə

Molla Pənah Vaqif. Əsərləri

ясярляри - Dialoq.info

ясярляри - DSpace at Khazar University

V Cild - Meyxana.Net

Cəlil Məmmədquluzadə 2

Alımas İldırım. Seçilmiş əsərləri