srail Se imleri – S re ler, Akt rler, Projeksiyonlar

Transkript

Rapor No: 197, Mart 2015
2015 İSRAİL SEÇİMLERİ: SÜREÇLER,
AKTÖRLER, PROJEKSİYONLAR
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES
ORSAM
Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara
Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48
www.orsam.org.tr, [email protected]
2015 İSRAİL SEÇİMLERİ:
SÜREÇLER, AKTÖRLER,
PROJEKSİYONLAR
ORSAM Rapor No: 197
Mart 2015
ISBN: 978-605-9157-00-1
Ankara - TÜRKİYE ORSAM © 2015
Bu raporun içeriğinin telif hakları ORSAM’a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca
kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin
alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir;
ORSAM’ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.
Hazırlayan:
M. Mustafa KULU
2
ORSAM
İçindekiler
Takdim ..................................................................................................................................................................5
Giriş: Seçimlere Gidilen Süreçteki Siyasi Gelişmeler ................................................................................. 7
İsrail Seçim Sistemi........................................................................................................................................... 9
Seçimde Yer Alacak Grup ve Partiler ...................................................................................................... 12
Siyonist Kamp.............................................................................................................................................. 12
Likud ............................................................................................................................................................ 13
Müşterek Liste............................................................................................................................................. 15
Bayit Yehudi/ Yahudi Yurdu...................................................................................................................... 16
Yeş Atid......................................................................................................................................................... 16
Kulanu............................................................................................................................................................17
ŞAS................................................................................................................................................................ 17
Yahadut Hatora/ Birleşik Tevrat Yahudiliği............................................................................................ 18
Yisrael Beytenu/ İsrail Yurdumuz............................................................................................................. 18
Meretz........................................................................................................................................................... 19
Yahad- Ha’am İtanu..................................................................................................................................... 20
Seçim Gündemi: Ekonomi mi? Güvenlik mi?............................................................................................. 20
Seçim Sonrası Muhtemel Gelişmeler............................................................................................................25
Sonuç............................................................................................................................................................. 29
KAYNAKÇA..................................................................................................................................................... 30
ORSAM
3
4
ORSAM
TAKDİM
22 Ocak 2013’de yapılan İsrail genel seçimlerinden iki yıl iki ay sonra, İsrail kabinesindeki anlaşmazlık dolayı, İsrail Meclisi’nde 8 Aralık 2014’de erken seçim kararı alınmıştır.
17 Mart 2015 tarihinde yapılacak olan milletvekili genel seçimlerinin İsrail’in iç ve dış
siyasetinde değişime yol açıp açmayacağı bölge ve dünya siyasetiyle ilgilenenlerin kaçınılmaz olarak merak ettiği bir konu olmuştur. Fakat İsrail seçim kampanyalarında bu konu
çok fazla tartışılmamıştır. 2009 yılından itibaren arka arkaya altı yıl başbakanlık yapan
Netanyahu’nun yerine, yeni bir başbakan alternatifinin belirlenmesi, bu seçimlerde en
önemi gündem maddesidir. Bu durum, İsrail siyasetine yeni bir heyecan getirmiş, yeni ittifaklara yol açmıştır.
2011 sosyal protestoları ile başlayan süreç, İsrail siyasetinde alternatif arayışlarını hızlandırmıştır. Bu çerçevede daha önceki seçimlerde ekonomik meselelerin aleyhine, barış süreci ve
güvenlik ile ilgili meseleler seçim gündemini yoğun olarak belirlemiştir. Buna karşın, 2015
seçimlerinde ekonomik konular seçim gündeminin ilk sırasına yükselirken, barış süreci ve
güvenlik meseleleri daha az gündeme gelmiştir.
Bu seçimlerde birinci partinin hangisi olacağı kadar hangi partinin liderliğinde koalisyonun
kurulacağı meselesi de hem siyasi analizlerde hem de seçim anketi analizlerinde yoğun olarak tartışılmaktadır.
Kısacası bu seçimler, Netanyahu’nun başbakanlığının devam edip etmeyeceğiyle de ilgilidir. Bu seçimlerden sonra Netanyahu’nun başbakanlığı devam ettirememesi ise, Likud
partisinde liderlik arayışlarının başlamasını hızlandıracaktır. İşte İsrail siyasi hayatının
olduğu kadar uluslararası ilişkilerini de etkileyebilecek olan bu seçimlere ışık tutması maksadıyla, elinizdeki bu çalışma seçimlere giden süreçte temel gelişmeler, siyasi aktörler ve
seçim sonrasına dair projeksiyonlar içermektedir.
Doç. Dr. Şaban Kardaş
ORSAM Başkanı
ORSAM
5
ORSAM
ORSAM Rapor No: 197, Mart 2015
ORSAM
ORSAM CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES
Hazırlayan: M. Mustafa KULU
Giriş: Seçimlere Gidilen Süreçteki Siyasi Gelişmeler
22 Ocak 2013’te yapılan 19. dönem meclis (Knesset) seçimlerinden sonra, İsrail’de
20. dönem seçimlerin dört yıl sekiz ay
sonra, 7 Kasım 2017 tarihinde yapılması
gerekiyordu. Fakat mecliste görüşülmekte
olan “Temel Kanun: İsrail- Yahudi Halkının Ulus Devleti” [Yahudi ulus devleti
kanunu olarak kısaltılmıştır] ve 2015 yılı
bütçe görüşmelerindeki sorunlar, seçimlerin erkene alınmasına neden olmuştur.
Böylece 67 yıllık İsrail parlamento tarihinde,19. dönem meclisi, 20 ay yasama yapan
4. Knesset’ten sonra en kısa süreli parlamento olmuştur.
Hükümetteki milliyetçi ve dindar partiler
tarafından hazırlanan Yahudi ulus devleti
kanununda, İsrail, “Yahudi halkının ana
vatanı ve ulus devleti” olarak tanımlanırken “her İsrail vatandaşının eşit haklara
sahip olduğu” temel prensibi vurgulanmıştır. Bu temel prensibin yanında, farklı
yasalarda olmasına rağmen, anayasa eşdeğerinde olan temel kanun metinlerinde daha önce yer almayan devletin sembolleri, Yahudilerin göçü, güç durumdaki
Yahudilere yardım, Yahudi kültürü, resmi
takvim, millî bayramlar, dini bayramlar,
Yahudi hukuku, kutsal yerlerin muhafazası gibi konular da söz konusu temel
kanununa dahil edilmiştir. (IMFA, 2014)
Söz konusu düzenlemelerin temel kanun
olarak 14 maddede resmileşmesi, uzun vadede İsrail devletinin iç ve dış politikasın-
da önemli değişikliklere sebebiyet verme
potansiyelinden dolayı büyük siyasi tartışmalara yol açmıştır. (Scheindlin, 2014).
Bundan dolayı söz konusu temel kanun
tasarısı, koalisyon ortaklarından Hatnua
partisi lideri Adalet Bakanı Tzipi Livni ve
Yeş Atid partisi lideri Maliye Bakanı Yair
Lapid’in, Likud partisi lideri Başbakan
Binyamin Netanyahu ile arasının açılmasına yol açmıştır (Prusher, 2014).
Yahudi ulus-devlet kanunu ile Yahudilik
ve demokrasi arasında hali hazırda var
olan dengenin demokrasi aleyhine bozulmasından endişe duyan 19. dönem İsrail
meclisindeki sol ve merkez partiler, bu
temel kanuna şiddetle itiraz etmişlerdir
(Sterman, 2014). Bu partilere göre, İsrail’in
Yahudi devleti olduğu ve tüm vatandaşlarına din, dil, ırk ayrımı gözetmeksizin eşit
haklar verilmesi gerektiği, 1948 tarihli İsrail Devleti’nin kuruluş beyannamesinde
belirtildiği için böyle bir temel kanunun
yasalaşmasına ihtiyaç yoktur. Bu durum
hem İsrail iç siyasetindeki uyumu bozacak
hem de İsrail’i uluslararası kamuoyunda
zor duruma düşürecektir(Hoffman, 2014).
Bu kanuna şiddetle itiraz eden Arap partileri ise, Yahudilik ve demokrasi arasında
dengenin mümkün olmadığını savunarak,
bu kanunun çıkmasıyla Arapların mevcut
sosyal ve siyasi haklarının daha da kötüleşeceğini iddia etmişlerdir (Balofsky, 2014).
ORSAM
7
ORSAM
Netanyahu’nun ve diğer koalisyon partilerinin Yahudi ulus devleti temel kanunu
meselesinde hassasiyet göstermelerinin
temel sebebi, sadece iç politikadaki talepten kaynaklanmıyordu. Netanyahu’ya
göre bu kanun, Filistin barış görüşmelerinde önemli bir yer teşkil etmekteydi.
Filistinlilerle yapılan müzakere sürecinde,
Netanyahu, Filistin tarafının imzalanacak
olan barış anlaşmasında İsrail’i bir “Yahudi devleti” olarak tanımalarını istemiştir.
Bu isteğin altındaki neden ise, barış görüşmelerinin ruhunu bu maddeye göre
belirleme çabasıdır. Böylece Kudüs’ün
bölünmesi, Filistinli mültecilerin geri
dönme hakkı gibi esaslı meseleler, bu kanuna dayanılarak reddedilebilecekti. Ayrıca kendi kaderini/ geleceğini tayin etme
(self-determinasyon) hakkının, sadece Yahudi halkına tahsis edildiği resmileştirilerek hem Arap azınlığın mevcut sosyal ve
siyasi haklarına sınırlama getirilebilecek
hem de iki devletli çözüme giden süreç
daha da zorlaştırılabilecektir.
Maliye Bakanı Lapid’in 2015 yılı bütçe
teklifi, seçimlerin erkene alınmasının diğer önemli bir sebebi olmuştur. Lapid’in,
maliye bakanı olduktan sonra, 2013-2014
yılı devlet bütçesinde kamu harcamalarında kesinti yapmayı ve vergileri artırmayı
kabul etmesi, 2013 seçimindeki vaatlerini yerine getirmesini engellemiştir. Bu
durum oylarında düşmeye sebep olduğu
için Lapid, vadettiği politikalara uygun
bir 2015 yılı bütçesi hazırlamak istemiştir. Bu çerçevede hazırladığı yeni bütçeyi
sosyal bütçe olarak niteleyen Lapid, yeni
bir vergi koymadan barınma ve eğitim
gibi sosyal hizmet faaliyetlerine yeni kaynaklar aktarmaya çalışmıştır. Bu noktada,
özellikle Lapid’in ilk defa bina (ev) satın
alanlar için KDV oranını sıfırlama projesi
bütçedeki açığı büyütebilirdi. Buna karşın
Netanyahu, 2015 bütçesinde son otuz yılın
en uzun süren 51 günlük Gazze Koruyucu
Hat Operasyonu’ndan dolayı oluşan açığı
kapatmak için yaklaşık 2,5 milyar dolar,
toplamda ise 5,5 milyar dolar ek kaynak
ayrılmasını istemişti. (Ben-David, 2014;
Levi, 2014).
8
ORSAM
Lapid’in teklif ettiği bütçenin, 2009’dan
beri sürdürdüğü sorumlu bütçeyi tehlikeye atacağını düşünen Netanyahu, 2015
bütçe teklifini kabul etmeyerek Yahudi ulus devleti kanununa da karşı olan
Lapid’in görevine son vermiş ve erken seçime gitmeyi tercih etmiştir. Böylece Netanyahu, 2015 seçimleri sonrasında yeni
bütçe kabul edilene kadar 2014 yılı bütçesini uygulamayı tercih etmiştir.
Bu süreçte, erken seçim kararı alınmadan
önce, meclis aritmetiğinde Likud aleyhine
önemli değişiklikler olmuştur. Gazze operasyonu devam ederken, 9 Temmuz’da,
Likud- Yisrael Beytenu ittifakının bozulması sonrasında Likud partisi, mecliste
sahip olduğu 20 vekille birinci olmuştur.
Fakat bu birincilik durumu kısa sürmüştür. Likud milletvekili olan Reuven (Rubi)
Rivlin’in Cumhurbaşkanı seçilmesi ile
İçişleri Bakanı Gideon Sa’ar’ın özel nedenlerle vekillikten ve bakanlıktan istifasıyla boşalan yere Yisrael Beytenu’lu iki
aday gelmişti. Bu durumda milletvekili
sayısı 20’den 18’e inen Likud’un vekil sayısı, Yeş Atid’in 2013 seçimlerinde kazandığı 19 vekilin gerisine düşmüştür. Bu
durum gelecekteki koalisyon siyasetinde
Netanyahu’nun aleyhine bir gelişmeye yol
açabilirdi. Erken seçim kararı alınmadan
alınacak bir hükümet feshi kararından
sonra, Cumhurbaşkanı Rivlin, daha fazla
vekili olan Lapid’e hükümeti kurma vazifesini verebilirdi. Cumhurbaşkanı Rivlin
ile Netanyahu arasında Cumhurbaşkanlığı
seçimlerinde yaşanan anlaşmazlıklar zaten bilinmekteydi (Reider, 2014).
Meclis aritmetiğindeki bu yeni duruma
paralel olarak, Lapid’in Livni ile beraber
hareket ederek, daha önce beraber koalisyon kurmayı reddettiği ultra-Ortodoks
partilerle yeni bir hükümet kurarak, Netanyahu hükümetini devirmeye çalıştığı
şayiası yayılmıştı. Netanyahu, söz konusu
iki bakanı hükümet darbesi yapmakla suçlayarak görevden alması bu durumun bir
işaretidir. Bu noktada Lapid’i Maliye Bakanı olarak başarısızlıkla itham ederken,
Livni’yi de barış görüşmelerindeki so-
ORSAM
2015 İSRAİL SEÇİMLERİ: SÜREÇLER, AKTÖRLER, PROJEKSİYONLAR
rumsuz tavrından ve keyfiliğinden dolayı
itham etmiştir. Bu gelişmeler üzerine, bu
iki partinin koalisyondan ayrılmasıyla, 18
Mart 2013’te başlayan 33. dönem hükümeti, 8 Aralık 2014’te alınan erken seçim
kararıyla resmen bitmiştir.
Bu süreçte Netanyahu’nun erken seçime
gitmeden yeni bir hükümet kurma çabaları sonuçsuz kalmıştır. Koalisyondan ayrılan Yeş Atid ve Hatnua partilerinin yerine
Haredi (ŞAS ve Yahadut Hatora) partilerin
katılımıyla kurulacak 61 kişilik yeni bir koalisyonu da Lieberman’ın kabul etmediği
iddia edilmiştir (Yuval, 2014; Rettig- Gur,
2014). Bu durumda, Netanyahu yeni bir
koalisyon kurmak için daha fazla zaman
harcamamıştır. Başta Lapid olmak üzere,
rakiplerinin zayıflığından istifade etmek
amacı ile Netanyahu, seçimleri olabildiğince erkene almaya çalışmıştır. Bu kararı ile yeni bir parti kurmasından endişe
duyduğu eski bakan Moshe Kahlon’u da
seçimlere hazırlıksız yakalamak istemiştir.
Erken seçim kararı alınmasıyla birlikte koalisyon partileri büyük bir risk de almışlardır. Çünkü Netanyahu gelecek seçimlerden sonra hükümeti kuramama riskiyle
karşı karşıya kalabileceği gibi, Netanyahu
tarafından görevlerine son verilen söz konusu bakanların da, Netanyahu’nun hükümeti kurması durumunda koalisyonda yer
alamama olasılığı çok büyüktü. Ayrıca hükümette beş bakanla temsil edilen Yisrael
Beytenu partisinin ülke barajının altında
kalma riski mevcuttu.
Aşağıda öncellikle İsrail seçim sistemi hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra meclise girmesi muhtemel partiler hakkında sırayla bilgi verilmiştir. Bu partiler sırasıyla
şu şekildedir: Likud, Siyonist Kamp, Bayit
Yehudi Müşterek Liste, Yeş Atid, Kulanu,
ŞAS, Yahadut Hatora Hameuhedet [Yahadut Hatora olarak kısaltılmıştır], Yisrael
Beytenu, Meretz, Yahad- Ha’am İtanu [Yahad olarak kısaltılmıştır]. Ayrıca her partinin sonunda kazanması muhtemel vekil
adaylarının listesi verilmiştir. Adayların
isimleri Türkçe okunuşuna göre yazılmış-
tır. Daha önceden vekil olanların yanına
yıldız işareti konulmuştur.
İsrail Seçim Sistemi
Tüm ülkenin tek bir seçim bölgesi olduğu
İsrail’de 120 vekil, genel, milli, dolaysız, eşit,
gizli oy ve orantılı temsil esaslarıyla seçilmekte olup bölge veya etnik bazlı bir temsil
söz konusu değildir. Dört yılda bir yapılan
meclis seçimlerinde 18 yaşından itibaren
bütün vatandaşlar oy verme (yerel seçimlerde 17), 21 yaşını dolduran bütün vatandaşlar da seçilme hakkına sahiptir (Knesset. 2014). İsrail vatandaşı olan Arapların
seçme ve seçilme hakkına sahip olmalarına
mukabil oturma iznine sahip olan ve yerel
seçimlerde oy kullanabilen Kudüs Arapları, genel seçimlerde oy kullanma hakkına
sahip değildir. (İsrail’in işgal altında tuttuğu, Batı Şeria ve Gazze’de yaşayan Filistin
Arapları ise hiç oy kullanamamaktadır)
Seçmenler kendilerini Knesset’te temsil
edecek tek bir listeye oy vermektedirler. Bu
listeler, herhangi bir partinin adaylarından
oluştuğu gibi, birden fazla partinin adaylarının bir araya gelmesi ile de oluşturulabilmektedir. Bağımsız adaylar ise tek başına
seçime girememektedir. (“The Electoral
System,” 2014)
19. Knesset’de, ülke seçim barajının %2’den
%3.25’e yükseltilmesi seçim siyasetini etkilemiştir. Yaklaşık 5,9 milyon seçmenin oy
kullanabileceği 2015 seçimlerinde geçerli
oyun %3.25’i yaklaşık 123 bin oya, yani en
az dört vekile tekabül etmektedir. Bu düzenlemenin amacı, İsrail siyasetinde küçük partilerin oy oranlarının çok üzerinde
rol oynamalarını engelleyerek koalisyon
hükümetleriyle yönetilen ülke idaresine
bir istikrar sağmak idi. Bu durum, büyük
partilerin işine yararken, barajın altında
kalma ihtimali olan küçük partileri ittifak
arayışlarına itmiştir. İdeolojik olarak birbirine uzak olmayan partiler ya teknik (geçici) ya da kalıcı ittifakların (blok) içine girmek durumunda kalmıştır. Bu durumun
bir sonucu olarak 2015 seçimlerinde barajı
geçmesi beklenen 11 partinin 5 tanesi (Siyonist Kamp, Bayit Yehudi, Yahadut Hato-
ORSAM
9
ORSAM
ra, Yahad Müşterek) 12 tane partinin bir
araya gelmesi ile oluşturulmuştur. Bu durum aslında mecliste 18 farklı partinin olduğu anlamına gelmektedir. Buna rağmen,
barajın yüksek olmasından dolayı baraja
en yakın olan üç partinin (Yahad, Meretz
ve Yisrael Beytenu) barajın altında kalma
ihtimali vardır. Bu durumda 2013 seçimlerinde parlamentoda temsil edilmeyenlerin
oranı (%7.1- 268,795) aşılabilecektir.
Yukarıdaki ittifaktan farklı olarak barajı
geçmeleri durumunda fazla oyları birbirleriyle paylaşmak üzere partiler, birbirleriyle artık (bakiye) oy anlaşması yapmaktadırlar. Bu seçimlerde Likud- Bayit
Yehudi, SAŞ- Yahadut Hatora, Yisrael
Beytenu- Kulanu ve Siyonist Kamp- Meretz aralarında bu anlaşmayı yapmışlardır.
Bu anlaşma, seçim sonrası süreçte de birlikte hareket edebileceklerinin bir işaretidir.
Barajın yükseltilmesiyle 2013 seçimlerinde barajı geçemeyen ama nitelikli oy alan
kenevir bitkisinin serbest olmasını savunan Ale Yarok, Arap sosyalistlerinin partisi Da’am, Sefardi Yahudilerin partisi Am
Şalem, sol görüşü savunan Eretz Hadaşa,
tövbe hareketinin (teşuva) partisi Koah
Lehaşpia HaYisraelim ile 2013 seçimlerinde barajı kıl payı geçen Kadima gibi partilerin bundan sonra barajı aşmaları daha
da zorlaşmıştır. Bundan dolayı bu partilerin önemli bir kısmı 2015 seçimlerine katılmamışlardır (Nineteenth Knesset, 2013;
Cohen, 2014; Bechirot, 2014).
29 Aralık 2014 tarihi itibari ile 26 parti
seçim listelerini merkezi seçim kuruluna
sunmuştur. 17 Mart seçimlerine katılan
bu partilerin resmi adları şu şekildedir:
Yitzhak Herzog ve Tzipi Livni liderliğinde Siyonist Kamp (Hamahane Hazioni),
Başbakanlık için Benyamin Netanyahu
Liderliğinde HaLikud; Naftali Benet Liderliğinde Yahudi Yurdu (HaBayit Yehudi Hayehudi); Müşterek Liste (Harşima
Hameşutefet)- HADAŞ, RAAM, BALAD,
TAAL; Sefardi Birliği- Rahmetli Haham
Ovadya Yosef ’in Tevrat Koruyucuları
10
ORSAM
Hareketi (ŞAS); Yair Lapid Liderliğinde
Yeş Atid; Moşe Kahlon Liderliğinde Hepimiz (Kulanu); Birleşik Tevrat ve Şabat
Yahudiliği- İsrail Birliği ve Tora Bayrağı
(Yahadut Hatora ve Şabat HameuhedetAgudat Yisrael ve Degel Hatora); Avigdor Lieberman Liderliğinde İsrail Evimiz
(Yisrael Beytenu); İsrail’in Solu (Meretz,
Hasmol şel Yisrael); Yeşil Yaprak (Ale Yarok)- Seçimde Gurur; Eli Yişay Liderliğinde Birlik- Millet Bizimle (Yahad- Haam
İtanu); Yeşiller (Hayerokim); Korsanlar
(Piratim); Hepimiz Dostuz Na Nah (Rabbi Nahman) (Kulanu Haverim Na Nah);
Işık (Or); Değişim İçin Özlem (Hatikva
Leşinuy); Sosyal Liderlik (Manhigut Hevratit); Çiçek (Perah) Bol Nimet, Hayat ve
Barış- Eğitimde, Konut ve Gerçek Bir Barışta Şahin; Arap Listesi (Hareşima Haaravit; Demokratur (Demokratura) Partisi
Destecileri; Ubizhutan- Haredi Kadınlar
Değişim Yapıyor; Milletin Seçimi- Geçici
(Nivheret Ha’am- Hazmanit); Goldştayn
Kardeşler Liderliğinde Ekonomi (Kalkala)
Partisi; Onurlu Kiralama (Şirut Bekavod);
Çocuklarımınız Korunması (Meginim Al
Yeladeinu) Çocuklarımızı Pornografi İle
Beslemeye Son Verin; Değişim İçin Emel
(Elemel Litteğayyür), (Bechirot).(Task
Force, 2015)
İsrail’de merkez seçim kurulu, yüksek
mahkeme, başsavcı ve devlet murakıplığı
(denetçiliği) seçim sürecinde etkili olan en
önemli kurumlardır.
Yüksek mahkemeden bir yargıcın başkanlık ettiği ve Knesset’teki partilerin temsilcilerinin yer aldığı merkez seçim kurulu
gibi kurumlar seçim sürecinde etkili olmaktadır. Partilerin listelerini sundukları
bu komite, partilerin seçim kampanyalarını denetleme yetkisine sahiptir. Ayrıca
bu kurul, partileri ve adayları seçimden
men etme yetkisine sahiptir. Fakat bu kurulun kararı temyize açık olup, men edilen
adaylar veya partiler yüksek mahkemeye
itiraz edebilmektedir. 2015 seçimlerinde
Müşterek Listesi Arap milletvekili adayı
Hanin Zuabi ve Yahad listesi milletvekili
adayı Yahudi Baruh Marzel’in adaylıktan
men edilmesine karşı açılan temyiz davasını yüksek mahkeme kabul ederek, bu iki
vekil adayının da seçimlere girmesine müsaade etmiştir. Teröristlere yardım etmek
ve İsrail devletine düşman olmakla itham
edilen Zuabi ile aşırı dinci- milliyetçi Kahanistlerle yakın görüşleri olan Marzel’in
aynı çatı altında siyaset yapması, bu iki
vekil adayının mecliste sık sık birbirleriyle
polemiğe girmelerini kolaylaştıracaktır.
İsrail’de merkez seçim kurulu yeni bir düzenleme yaparak seçimlere 90 gün kala
yapılan anketlerin sonuçları ile diğer gerekli detaylarının (anketi yöneten kurul,
anketi yapan kurum, anket tarihi, örneklemi, hangi nüfustan alındığı, örnek alma
yöntemi, katılan sayısı ve hata oranı vb)
yayınlamadan önce kurula gönderilmesini
istemiştir (Jeremy’s Knesset Insider 2014).
Devlet otoritesini mahkemelerde savunan
İsrail başsavcısının, V15 gibi gruplar aleyhine acılan davaları reddi, Netanyahu’nun
eşinin devlet kasasında yaptığı harcamalarla (Bottlegate) ilgili “ön tahkikat” başlatması ile Netanyahu’nun ABD kongresindeki konuşmasının yayınına izin vermesi,
seçim öncesinde kamuoyunun gündemini
belirlemiştir.
Devlet
murakıplığı
ise
başbakan
Netanyahu’nun devlet kasasından yaptığı
harcamalar veya konut meselesi hakkında
yaptığı raporları seçim öncesinde yayınlayarak seçim gündemini etkilemiştir.
Partiler, sanal ortamı ve basılı medyayı seçim kampanyalarında yoğun olarak
kullanmaktadırlar. Partiler, seçim kampanyalarında televizyonu sınırlı kullanabilmekte olup ek süre satın alamamaktadırlar. (IMFA, 2014) Bundan dolayı
partiler gençlerin yoğun olarak kullandığı
sosyal medyada yayınlanmak üzere ilginç
reklamlar çekerek, seçim kampanyalarını yürütmektedirler. Parti liderlerinin de
oynadığı reklam filmleri, o kadar ses getirmektedir ki, merkez seçim kuruluna bu
reklam filmleri ile ilgili çok sayıda şikayet
olmaktadır.
ORSAM
İsrail’de bu seçimlerde Yediot Aharonot
ve bu gruba bağlı YNET haber sitesinin
Likud’a karşı kampanya yürüttüğü, Likud
partisi tarafından sık sık gündeme getirilmiştir. Bu kavganın en önemli sebebi ise
Netanyahu çizgisinde olan ve ücretsiz dağıtılan Israel Hayom adlı gazetenin, ücretle satılan gazeteler aleyhine basılı medya
dengesini sarsmasıdır.
İsrail’de zaman zaman parti liderlerinin
beraber katıldıkları canlı TV tartışmaları
yapılmaktadır. İsrail’de seçmenin yarısını
temsil eden sekiz parti liderinin birlikte katıldığı tartışma, gündemi uzun süre
meşgul etmiştir. Herzog, Netanyahu ve
Yahadut Hatora partisi liderinin katılmadığı bu tartışmada olası hükümet senaryoları daha da netleşmiştir.
Bu seçimlerde bazı STK’ların seçimleri
etkilemeye yönelik faaliyetleri de tartışma
konusu olmuştur. Likud partisi, yurt dışından kanunlara aykırı fonlar kullandığını
iddia ettiği V15 (victory 2015) adlı kuruluşun, Likud muhalifleri lehine kampanya
yürüttüğünü iddia ederek merkez seçim
kuruluna şikayette bulunmuştur.
İsrail’de adaylar merkez yoklaması veya
parti üyelerinin katıldığı önseçim (+ kontenjan) ile belirlenmektedir. Likud, İşçi
partisi, Bayit Yehudi gibi partiler adaylarını, tüm partililerin oy kullandığı ön seçim usulüyle tespit etmiştir. Buna karşın
birçok irili ufaklı partilerde adaylar, her
partinin kendi seçtiği merkezi yoklama
usulüyle belirlenmiştir: Kulanu, Hatnua,
Yeş Atid, Yisrael Beytenu, TAAL gibi liderin güçlü olduğu partilerde merkez idare
kurulları, ŞAS ve Yahadut Hatora gibi haredi partilerde dini kurullar, Yahad ve Otzma ile RAAM gibi partilerde istişare mekanizması ön plana çıkmıştır. Bu ikisinin
ortasında yer alan güçlü kongre geleneği
olan Meretz, Tkuma, Hadaş, Balad gibi
partilerde seçilmiş kongre üyeleri belirlemiştir. Önseçim yapılan partilerde, ayrıca
genel başkana kontenjanlar ayrılmıştır.
İsrail’de ilk üçe girmesi beklenen partilerde ön seçim yapılması, dört partide de
ORSAM
11
ORSAM
vekillerin kongrelerle seçilmesi İsrail’deki
vekillerin üçte ikisinin merkezi yoklama
değil seçilme usulüyle belirlendiğini ortaya koymaktadır (IMFA, 2014, 15 Aralık).
Bu çalışmada detaylı olarak 120 sandalyelik İsrail parlamentosuna girmesi tahmin
edilen 11 farklı liste seçim ağırlıklı olarak
beyannamelerinden hareketle tahlil edilmiştir. Seçim beyannamesini sadece Likud
ve Yahadut Hatora listeleri yayınlamamıştır. Partilerin beyannameleri her partinin web sayfasından ve İsrail Demokrasi
Kurumu’nun web sayfasından incelenmiştir (Matsa hamakon hayisraeli ledemokratiya. 2015).
Seçimde Yer Alacak Grup ve Partiler
Siyonist Kamp
İşci ve Hatnua partisi ortak adaylarından
oluşan Siyonist Kamp ile sol düşünce
2001’deki yenilgisinden sonra, ilk defa seçimlerden birinci çıkabilme şansını yakalamıştır. Tek başına girseydi baraj altında
kalma ihtimali olan Livni’nin Herzog ile
işbirliği, İsrail siyasetine yeni bir heyecan
getirerek alternatif hükümet arayışlarına
ivme kazandırmıştır. İlerlemeci ve liberal
bir hareket olarak tanımlanan ortak liste,
bu seçimlerden sonra hükümeti kurabilmesi durumunda başbakanlığı dönüşümlü
olarak yürütmek üzere anlaşmıştır.
İşçi partisinin Oslo sürecinin başarısızlığı
sonrasında, hasta adam olarak algılanması beraberinde partinin sosyal-ekonomik
konulara öncelik vermesi ve güvenlik konularından göreceli olarak uzak durması
sonucunu doğurmuştur. Buna karşın Livni
ise barış süreci ve güvenlik konularına daha
fazla önem vermektedir. Bundan dolayı
yakın düşüncelere sahip oldukları Kulanu
ve Yeş Atid gibi partilerinden farklı olarak
Siyonist Kamp barış sürecine daha fazla,
Meretz’e nazaran daha az yoğunlaşmıştır.
Terör ve aşırılıklarla mücadelede dünya
ile beraber hareket edilmesi gerektiğini
savunan parti, ulusal güvenliği sağlamak
12
ORSAM
için ABD ile ilişkilere önem vermektedir.
Netanyahu’nun siyasi istikbali için ABD ile
ilişkileri zarar verdiğini ve İran’ın nükleer
silah elde etme sürecini, attığı adımlarla
kolaylaştırdığını iddia etmektedir (Goren,
2015).
Bu listenin Siyonist kelimesini kendilerine isim olarak alması İsrail’de Siyonizm
tartışmasını da kaçınılmaz olarak tekrar gündeme taşımıştır. Siyonist Kamp,
Siyonizm’i, Araplar da dahil, tüm İsrail
vatandaşları için daha fazla eşitlik sağlanması anlamında algılamaktadır. Bundan
dolayı liste Yahudi ulus devleti kanununa
karşı olup devletin Yahudi kimliğinin ve
demokratik niteliğinin dengeli olması gerektiğini ifade etmektedir.
Likud’u barış görüşmelerini yürütememekle itham etmesine rağmen partinin
Batı Şeria ve Gazze’de var olan problemi
kısa vadede ele alması, merkez sağdaki
Likud’dan esasta çok da farklı olmayıp
sadece usulde farklıdır. Problemin uzun
vadede çözümünde ise iki devletli çözümü
savunarak ayrışmaktadır.
Tek devletli çözümün Yahudi nüfus oranını düşürmesinden endişelendiği için en
uygun yol olarak iki devletli çözümü savunmaktadırlar. Ma’ale Adumim ve Guş
Etzion gibi büyük yerleşim blokları hariç,
Batı Şeria’ya dağılmış yerleşim yerlerinin
İsrail egemenliğine geçmesine karşıdır.
Fakat bu yerlerin ikili görüşmeler sonunda
imzalanacak anlaşmalara kadar boşaltılmasına da karşıdırlar.
Parti, Likud’u Gazze’deki gerekli güvenliği sağlayamamakla itham ederek, iktidarı
döneminde Gazze içinde gerekli savunma
mekanizmalarını kurmayı, Hamas’ın yapmaya çalıştığı tünellere karşı yeraltı duvarı
inşa etmeyi ve terör suçlusu olarak gördüğü Hamaslı tutkuluları serbest bırakmamayı vadetmektir.
Parti, yerleşim yerleri yerine merkezden
uzak ama güvenlik açısından hassas olan
kuzey (Galile) ve güney (Negev) sınırların-
daki bölgelerin kalkınmasına önem vermektedir.
teci ve sorumlu bir liderlik tarzı savunulmaktadır.
Partinin hayat pahalılığı ile mücadele
programı, listenin Maliye Bakanı adayı
Trahtenberg’in 2011’deki protesto olayları
sonrasında hükümete sunduğu raporundan hareketle oluşturulmuştur. Mesken
meselesi ile ilgili olarak adil kira yasasını
çıkarmayı ve gelecek beş yıl içine 300.000
yeni ev inşa etmeyi planlamaktadır.
Liste liberal bir ekonomi politikası yerine
vatandaşın refahını önceleyen bir politika
takip etmeyi vadetmektedir. Bu noktada
büyük işverenlerin çıkarından ziyade, orta
ve küçük ölçekli işverenlerin sorunlarına çözüm bulmaya çalışmaktadır. Makro
ekonomik göstergelerden ziyade mikro
göstergeleri seçim gündemine alan parti,
milli gelirdeki büyüme ve enflasyondaki
düşüklüğe rağmen kamu sektöründeki
kesintilere karşıdır. Milli gelirin %40’ı kadar bir hükümet bütçesini ön görmektedir. Hükümet bütçesini kademeli olarak
yükseltmeyi planlayarak barınma, eğitim,
sağlık, ulaşım gibi alanlarda yatırım yapmayı planlamaktadır. Parti Meretz gibi
zenginleri daha fazla vergilendirmek veya
gelir veya veraset vergisi gibi vergiler koymak yerine var olan vergi sistemindeki
açık kapıları kapatarak kaynak oluşturmayı planlamaktadır (“Economic policies of
the,” 2015).
Geçim masrafı ile ilgili olarak ise her aile
için gerekli olan temel gıda maddeleri ile
sağlık ve eğitim alanlarında maliyeti düşürecek çalışmalar yapmayı vaat etmektedir. Bir taraftan küçük gıda üreticilerinin
desteklenmesi planlanırken diğer taraftan gıda sektöründe rekabetin artırılması
planlanmaktadır.
Ayrıca gaz fiyatlarında ucuzlama olması
için bu sektörde rekabetin artırılması da
planlamaktadır. Kişiden kişiye borç verme
sisteminin (P2P) teşvik edilmesi ile emekli
maaşlarındaki kesintilerin önlenmesi diğer önemli seçim vaatleridir. Eğitim alanında ise fakir bölgelerde okul açmayı,
ailelerin okullara verdikleri ek ödemeyi
ortadan kaldırmayı planlamaktadır. Halk
sağlık sistemini güçlendirmeyi, aileleri
yüzlerce şekel masraftan kurtaracak olan
ilaç yasasını uygulamayı vadetmiştir. Yaşlı
vatandaşlara kullanılmak üzere 2 milyar
şekel değerinde bir fon oluşturmayı vaat
eden parti, her küçük çocuk için bir milli yatırım hesabı açarak her gencin hayata
eşit başlamasını vadetmektir.
Daha şefkatli bir ekonomik planı hayata
geçirmeye çalışan Siyonist Kamp, paranın
tekrar halka dönmesi için tüm sektörlerin ve katmanların içinde yer alacağı bir
hükümet biçimini istemektedir. Mülki
hizmetlerdeki mesuliyeti ve salahiyetleri
merkezîleşme ile değil yerelliği güçlendirerek sağlamak isteyen parti, eşitlikçi bir
büyüme için fırsatların tüm halka dağıtılmasını ve eşitliğin teşvik edilmesini istemektedir. Bu noktada kapsayıcı ve anlamlı
bu planın işlemesi için profesyonel, otori-
ORSAM
1 İshak (Buji) Herzog 2 Tzipi Livni (Tnua)
3 Şelli Yahimoviç 4 Stav Şafir 5 İtzik Şmuli
6 Omer Bar-Lev 7 Yehiel Bar 8 Amir Peretz (Tnua) 9 Merav Mihaeli 10 Eyitan
Kabel 11 Manuel Trahtenberg* 12 Erel
Margalit 13 Mickel (Miki) Rosental 14 Revital Swid* 15 Danni Atar* 16 Yoel Hasson
(Tnua) 17 Zuheyr Behlül* 18 Eytan Broşi
19 Mihal Biran 20 Nahman Şay 21 Ksenya
Svetlova(Tnua) 22 Ayelet Nahmias-Verbin
23 Yossi Yona* 24 Eyal Ben-Reuven(Tnua)
25 Yael Kohen Paran(Tnua) 26 Salih Saad*
27 Leah Fadida* 28 Robert Tibayev 29
Moşe Mizrahi 30 Eldad Yaniv*
Likud
İsrail’in milli meselelerinde daha güvenlikçi politikalar takip eden Likud partisi,
sosyal hassasiyetleri olan serbest piyasa
ekonomisini savunmaktadır. “Bibi” lakabı
ile bilinen Netanyahu, şu ana kadar 3 kere
(1996-99, 2009‑13 ve 2013‑14) başbakanlık yapmıştır ve hala en önemli başbakan
adayıdır. Kişisel olarak Netanyahu, iki dev-
ORSAM
13
ORSAM
letli çözümü kabul etmesine ve başbakanı
olduğu hükümetlerin Filistin yönetimi ile
barış görüşmelerini sürdürmesine rağmen, güvenlik kaygıları dolayısıyla Filistin
devletinin kurulmasına karşı çıkmaktadır.
Barış görüşmelerindeki tıkanıklıktan Filistinlilerin reddiyeciliğini sorumlu tutmakta olup kısa vadede Filistinlilerle barışa
ulaşmanın zor olduğunu iddia etmektedir.
(Goren, 2015) Bu politikaları ile de İsrail
işgalinin sürmesine dayalı statükonun devamını istemektedir. Demokratik değerleri savunmasına rağmen Yahudi ulus devleti kanununu da desteklemektedir.
namesi yayınlamamasının sebebi, sosyoekonomik ağırlıklı bir seçim gündeminde
popülist söylemlerle kendisini bağlamak
istemeyişidir. Ayrıca beyanname yayınlanmayarak parti içinde neoliberal politikalara bağlı olanlar ile daha popülist ve daha
fazla refah vurgusu olan politikalar takip
edilmesi gerektiğini savunanlar arasında
olası bir anlaşmazlık da engellenmiştir. Bu
seçimlerde Likud partisini en fazla zorlayan mesele, Netanyahu ile ekonomik görüşleri uyuşmadığı için partiden ayrılan
Kulanu partisi lideri Kahlon’dur (“Economic policies of the,” 2015).
2015 seçim kampanyalarının en önemli
konusu olarak İran’ın nükleer silah tehlikesini seçim gündemine alan parti, kendisinin Hamas ve Hizbullah ile yani “terörle”
mücadele eden bir parti olduğu kanaatini
vurgulamakta, rakiplerini düşmanlara taviz vermekle itham etmektedir. İktidardan
düşmesi durumunda güvenliğin kötüleşeceği izlenimini yaymaktadır. İran ile yapılan görüşmelerde kendilerinden birçok
bilginin gizlendiğini iddia eden Likud,
İran’a karşı yürütülen yaptırımların netice
alana kadar götürülmesini savunmaktadır.
ABD ile İran konusunda yaşanan gerilimin
seçimden sonra sona ereceğini düşünmektedir.
Muhalefet partilerinin mikro ekonomik
durumdan hareketle Netanyahu’nun
ekonomi politikalarını eleştirmelerine
rağmen, İsrail ekonomisinin Netanyahu
döneminde problem yaşamaması seçimlerde en önemli avantajıdır. 2014 yılı Makro ekonomik göstergelerinde, nominal
GSYH (309,2 milyar dolar), reel GSYH
(%3,4), satın alma gücü paritesi ile kişi
başı GSYH (36.119 dolar), sanayi üretimi
(%3,9), ihracatı (64,4 milyar dolar) artmış;
dış ticaret açığı (ithalat 69,1 milyar dolar)
çok artmamış cari işlemler hesabı dengesi
(7 milyar dolar) pozitif olmuş, şekelin istikrarı devam etmiş (şekel: dolar 3,58), tüketici fiyat enflasyonu düşmüş (%1,5), dış
borcu (97,1 milyar dolar), düşmeye başlamış, kredi derecelemesi A+ olmuş, işsizlik
(%6,1) düzenli olarak azalmıştır. (Odenheimer, 2014). Makro ekonomik bu göstergelere rağmen bütçe açığı kapanmamıştır.
2014 yılındaki Gazze savaşı bütçedeki açığın daha da büyümesine yol açmıştır. Hayat standardı yükselmesine rağmen hayat
pahalılığı da ortaya çıkmış, zenginle fakir
arasındaki gelir farkı artmıştır.
Bu seçimlerde temel maddelerdeki KDV
oranının sıfırlanmasını kabul etmiştir.
Parti, bütçe açığı oluşturacağı kaygısı ile
kamu ve sosyal harcamalarının artırılmasına karşı çıkmaktadır. Kamu harcamalarını artırmaya karşı olmasına rağmen,
muhalefet, başbakanlığında yaptığı kişisel
harcamaların yüksekliğini gündeme getirerek Netanyahu’yu yıpratmaya çalışmaktadır. Buna karşın Netanyahu ise sorumlu
ve tecrübeli bir lider ve devlet adamı olduğunu ön plana çıkararak muhalefete taarruz etmektedir.
2015 seçim listesindeki vekilleri önceki seçimlere nazaran merkeze yakın olan Likud
partisi, seçim manifestosu yayınlamadığı
için, sosyoekonomik konularda net bir tavır alamamaktadır. Partinin seçim beyan-
14
ORSAM
1.Binyamin (Bibi) Netanyahu 2 Gilad Erdan 3 Yoel Yuli Edelştayn 4 Yisrael Katz 5
Miri Regev 6 Silvan Şalom 7 Moşe (Bogi)
Ya’alon 8 Ze’ev Elkin 9 Danni Danon 10
Yariv Levin 11 Benni Begin 12 Yitzhak
(Tzhay) Hanegbi 13 Yuval Ştaynitz 14 Gila
Gamliel 15 Ofir Akunis 16 David Bitan*
17 Haim Katz 18 Caki Levi 19 Yoav Kiş*
20 Tzipi Hotoveli 21 David (Dudu) Amsa-
lem* 22 Mahluf (Miki) Zohar 23 Anat Berko 24 Eyüb Kara 25 Nava Boker*26 Moşe
Avraham Dihter 27 Abraham Nagosa* 28
Nurit Koren 29 Yaron Mazuz 30 Oren Hazan
Müşterek Liste
2015 seçimlerinde 15 vekile ulaşmayı
planlayan Müşterek Liste İsrail’de yaşayan
ve mecliste temsil edilen dört Arap partinin (HADAŞ, RAAM (İslami hareket),
BALAD, TAAL) bir araya gelmesi ile şekillenmiştir. Arap partileri zaman zaman birbirleriyle ittifak yapmalarına rağmen, tek
bir liste ile girmeyi 1992’den sonra ilk defa
başarmıştır. Daha önceden parçalı yapıları ile mecliste beraber hareket edemeyen
Arap partilerinin bu seçimlerde üçüncü
parti olma ihtimali vardır. Kazanacakları bu yüksek oy oranı ile hükümete ortak
olamasalar da meclisteki komisyonlarda
daha fazla temsil edilme ve kurullarda başkanlık kazanma ihtimali vardır.
Bu dört partiyi bir arada tutan en büyük
etken ülke seçim barajıdır. Tek başlarına
seçimlere girerek barajın altında kalma
riskine karşı partiler, ortak hareket etmek
durumunda kalmışlardır. Siyasi olarak
farklı düşüncelere sahip olsalar da Arap
sektörün sosyoekonomik yapısının iyileştirilmesi hususundaki ortak yaklaşım onların bir araya gelmesindeki en önemli sebeptir. Bu seçimlerde Araplarda da Filistin
meselesinin çözümü gibi siyasi konulardan ziyade sosyal ve ekonomik durumlarının geliştirilmesi gündeme getirilmektedir. (Jeremy’s Knesset Insider, 2015, 20
Şubat). Bu noktada sosyoekonomik durumlarının iyileştirilmesi için Arap partilerinin meclis ve koalisyon politikalarında
daha etkin olmasını halk arzulamaktadır.
Bu durumun Arapların seçimlere katılmasını olumlu etkileyebileceği tahmin edilmektedir (Task Force, 2015).
Değişik düşüncedeki dört partinin platformlarından kes yapıştır ile oluşturulmuş
ajanda, bütüncül bir yaklaşıma sahip değildir. Seçimlere kadar aralarındaki ihti-
ORSAM
lafı geçici olarak dondurmuşlardır. Seçim
sonrasında listenin dağılmadan bir arada
devam edebilmesi, kendi aralarındaki işbirliği kadar İsrail siyasetindeki seyre de
bağlıdır.
Dağılma durumunda Eymen Ode liderliğinde HADAŞ, Mesud Ganayim liderliğinde RAAM, Cemal Zahalka liderliğinde
BALAD ve Ahmed Tibi liderliğinde TAAL
partileri ortaya çıkacaktır. Listenin ilk
11’inde HADAŞ 4, BALAD ve RAAM 3’er
TAAL ise 1 vekil çıkarabilecektir. 12-15
arasında vekillikler, dört parti tarafından
iki yıllık rotasyon usulüne yürütülecektir. Listenin 12 vekil üzerine çıkabilmesi
Arapların seçimlere katılımının artmasına
bağlıdır.
HADAŞ partisi hariç diğer partilerdeki vekillerin çoğu bir önceki daha önceden vekillik yapmış kişilerdir. HADAŞ partisinde
Hristiyan (Toma-Süleyman) ve Yahudi
(Henin) birer vekil vardır. Daha önceki seçimlerde Sosyalist Yahudilerin HADAŞ’a
az da olsa var olan desteğinin, ortak liste
ile seçime girmekten dolayı bu seçimde
devam edip etmeyeceği meçhuldür.
Arap partileri devlet bütçesinde Arap belediyelerine ve kurumlarına kaynak tahsisinde eşit davranılmasını istemektedir.
Ayrıca fakir nüfusun daha yoğun olduğu
Arap sektöre karşı olumlu adımların atılmasını istemektedir.
Lieberman listenin seçim kurulunca reddedilmesi çağrısında bulunduğu ve Araplara karşı daha sert takip yapılmasını savunduğu için, Arap partiler Lieberman’la
söylem düzeyinde mücadeleye girmektedir. Bu durumun diğer bir sebebi de
Lieberman’ın Arap nüfusun yoğun olduğu
bölgelerdeki kitlelerin Filistin devleti egemenliğine aktarılarak, İsrail vatandaşlığının sonlandırılmasını istemesidir.
Yahudi ulus devleti temel kanununa sol
partiler gibi karşı olmalarına rağmen, Siyonist partilerin Araplara koalisyon teklifinde bulunma ihtimalleri çok zordur.
Siyonist Kamp hükümeti kuramama ih-
ORSAM
15
ORSAM
timali iyice anlaşılırsa ve dış baskılar çok
artarsa bu ihtimal ortaya çıkabilecektir. Bu
durumda da listenin hepsini değil, sadece
Yahudi siyasetine daha iyi entegre olmuş
HADAŞ’a teklifte bulunabilecektir. Bu durum, İsrail’deki Araplar için bir anlamda
Arap baharının gerçekleşmesi demektir.
1 Eyman Ode* (HADAŞ) 2 Mesud Ganayim (RAAM) 3 Cemal Zahalka (BALAD)
4 Ahmed Tibi (TAAL) 5 Ayda Toma-Süleyman* (HADAŞ) 6 Abdülhakim Hac
Yahya (RAAM)* 7 Hanin Zuabi (BALAD)
8 Dov Boris Henin (HADAŞ) 9 Talib Ebu
Arar (RAAM) 10 Vebarin Yosef (HADAŞ)
11 Basil Gattas (BALAD)12 Usama Saadia
(TAAL) 13 Abdullah Ebu Maruf (HADAŞ)
14 Cuma Azbarg (BALAD) 15 Said Elharumi (RAAM)
Bayit Yehudi/ Yahudi Yurdu
2013 seçimlerinde hem dindar hem de
seküler seçmenlerin yüksek desteğiyle
seçimlerden üçüncü çıkmış olan parti,
ağırlıklı olarak yerleşimcilerin menfaatlerini desteklemektedir. Modern, milliyetçi-dindar bir görünümde olan parti,
temelde Netanyahu’dan çok da farklı bir
politikaları olmasa da bazı konularda çok
daha sertlik yanlısıdır. Bu çerçevede, Filistin devletine karşı olup Batı Şeria’nın
yarısından fazlasını kapsayan C bölgesinin
İsrail’e ilhak edilmesini, Gazze’nin Mısır’a
verilmesini savunmaktadır. Bu çerçevede
barış görüşmelerine karşı olup, yerleşim
inşaatlarının durdurulmasına da karşıdır.
Yahudi ulus devleti kanununu destekleyen parti, İsrail’in özür dileyen bir devlet
durumunda olmasını eleştirerek Siyonist
Yahudi devletinin tekrar canlandırılmasını
savunmaktadır.
Serbest piyasa ekonomisini savunan parti,
dindar partiler içinde kadın temsiline yer
veren tek parti olup, eşcinsellerin evliliğine karşıdır. Herzog-Livni rekabetinde,
ibrenin sağa kaymasında rol oynayan en
önemli partidir. Din devlet ilişkisinde var
olan statükonun devam ettirilmesini savunan parti, Yeşiva öğrencilerinin zorunlu
askerlik düzenlemesine ön ayak olmuştur.
16
ORSAM
1 Naftali Bennett 2 Uri Ariel (Tkuma)
3 Ayelet Şaked 4 Eli Ben-Dahan 5 Nisan
Solominski 6 Yinon Magal* 7 Mordehay
(Moti) Yogev 8 Bezalel Yoal Smotriç (Tkuma)* 9 Refaeli Şlomt (Şuli) Mualem 10 Abraham (Avi) Wortzman 11 Nir Orbah* 12
Avi Rontzki* 13 Orit Malka Struk*(Tkuma)
14 Anat Roth 15 Ronen Şoval*
Yeş Atid
2011 sosyal protestoları sonrasında kurulan Yeş Atid, seküler orta kesimin hayat
pahalılığı sorunlarıyla ilgilenmekte olup
bunun için sivil, sosyal ve idari hususlarda
değişimi savunmaktadır. Dinin devlet işlerine müdahale etmesine karşı olan parti
Yahudi ulus devleti kanununun çıkmasına
karşı olmuştur. Yeşiva öğrencilerinin zorunlu askerlik uygulamasını desteklemesi
Haredi partilerle arasının açılmasına yol
açmıştır.
Serbest piyasa ekonomisini savunan parti,
gereksiz bürokratik uygulamalara ve ekonomik tekellere karşıdır. Yair Lapid Maliye
Bakanı iken, bütçeyi istediği gibi düzenleyememesi, başta konut siyaseti olmak üzere ekonomi alanında birçok vaadini yerine
getirmesine engel olmuştur. Bu seçimlerde
daha önce yerine getiremediği ilk defa ev
alanlara KDV’yi sıfırlama vaadini tekrar
seçim beyannamesine almıştır.
2015 bütçesinde için yeni bir vergi koymadan başta eğitim olmak üzere sosyal hizmetler için 10 milyar şekel tahsis etmeyi
vadetmektedir. Toplumdaki ekonomik farkı azaltmayı amaçlayan parti, orta ve fakir
kesimlerin durumunu düzeltecek yatırımların yapılmasını istemektedir.
Parti, başlattığı misyonu devam ettirmek
isteği ile önceki listesine yakın bir liste
ile seçime girmektedir. 2013 seçimlerinde önemli oranda oy almasına rağmen
bu seçimde oy oranlarında ciddi bir kayıp
yaşaması beklenmektedir. Bu durumun
en önemli nedeni, Lapid’in 2013 seçimlerinde vaat ettiklerini yerine getirememesi
ile Gazze savaşı sırasındaki söylemleridir
(Jeremy’s Knesset Insider 2015, 2 Ocak).
İki devletli çözümü destekleyen parti, yerleşim yerlerinin İsrail’deki orta ve alt kesimin aleyhine desteklenmesine karşıdır.
Bu karşı olmasının en önemli nedeni, yerleşimcilere aktarılan kaynakların bu yerlerin dışında yaşayan orta ve fakir tabakaya
aktarılan kaynakların aleyhine bir durum
ortaya çıkarmasıdır.
Barış görüşmelerini prensip olarak desteklemesine rağmen, Arapların barış yapmayı
istemediğini savunmakta ve Kudüs’ün bölünmesine karşı çıkmaktadır. Barış görüşmelerindeki tıkanmanın İsrail’e ekonomik
boykotu getirebileceğini ifade etmektedir.
1 Yair Lapid 2 Şay Moşe Piron 3 Yael German 4 Meir Kohen 5 Yakov Peri 6 Ofer Şelah 7 Haim Yellin* 8 Karin Elharar* 9 Yoel
Razvozov 10 Aliza Lavie 11 Miki Levi 12
Elazar Ştern 13 Pnina Tamano- Şata 14
Boaz Toporovski 15 Rut Kalderon
Kulanu
2009-2013 tarihleri arasında Likud partisi İletişim Bakanı olan ve daha sonra
Likud’dan ayrılan Kahlon tarafından kurulan partinin seçim vaatlerindeki en önemli konu, hayat pahalılığı ile mücadeledir.
Sosyal liberal bir ekonomiyi savunan görüşleriyle Netanyahu’dan farklıdır. Kişisel
olarak Likud’un kurucusu Begin’e sempatisi olan Kahlon’un güvenlik meselelerine
yaklaşımı, Netanyahu’dan çok farklı değildir. Kahlon’un bakan iken iletişim alanında
yapmış olduğu ucuzlamanın bir benzerini
hayat pahalılığında da yapması beklentisi
siyasette parlamasının ne önemli sebebidir. 250 bin yeni konut yapılmasını savunan Kahlon, hayat pahalılığıyla mücadele
için gıda ve market sektöründe rekabetin
artırılmasını savunmaktadır. Bankacılık
sektöründe düzenlemelerin yapılmasını
savunarak küçük işyerlerinin ve hanelerin
kredi imkanlarının artırılması gerektiğini
savunmaktadır. Bu noktada özellikle elektrik, liman ve toprak idaresinde atacağı
özelleştirme adımlarıyla bu alandaki devlet tekelinin sona ermesini istemektedir.
Bu vaatlerini yerine getirmek için koalisyona girmesinin gerekeceği için, koalisyon
ORSAM
görüşmelerinde bu konuda ısrarcı olacaktır.
Daha önce ABD büyükelçisi olan ve Kulanu listesinden vekil olması beklenen
Mihael Oren, partinin diplomasi alanındaki en önemli ismidir. Dış politikada
ekonomiye önem veren Oren, Filistinlilerle ekonomik işbirliğinin daha da artırılmasını savunmaktadır. (Goren 2015)
Temel olarak yol haritasını savunan Oren,
Ortadoğu’da barış anlaşmasının şuan zor
olduğunu, karşılıklı mutabakat zabıtları
(iyi niyet mektubu) ile görüşmelerin ilerletilmesini savunmaktadır. Ayrıca güney
orduları eski komutanı olup 2009-2010
Gazze Dökme Kurşun Operasyonu’nda
görev almış önemli bir komutan olan Yoav
Galant’ın milletvekili seçilmesi partiyi güvenlik politikalarında önemli konuma getirecektir.
Parti, iki devletli çözümden ziyade iki devletli durumdan yanadır. İki devletli durumda, Filistinlilere otonomi ve toplumsal özgürlük verilecektir. Kudüs’ün bölünmesine
ve mültecilerin dönmesine karşı olan parti,
ana blokların İsrail’de kalması şartıyla, bölgesel ve uluslararası aktörlerin işbirliğine
dayalı bir çözüme sıcak bakmaktadır. ABD
ile ilişkilerin, Başkan (Obama), ortak komutanlık ve Kongre ile koordinasyon halinde yürütülmesi gerektiğini savunmaktadır.
Ayrıca İsrail’in nazik gücünü temsil eden
kamu diplomasisine ayrılan kaynağın artırılmasını istemektedir.
1 Moşe Kahlon 2 Yoav Galant* 3 Eli Elaluf* 4 Mihael Oren* 5 Rahel Azarya* 6 Tali
Floskob* 7 Yifat Biton Şaşa* 8 Eliyahu Kohen 9 Roey Şmuel Volkmen 10 Merav Ben
Ari*
ŞAS
2013 yılında partinin manevi lideri Yosef
Ovadya’nın ölümü sonrasında ŞAS yeni bir
yapılanmaya girmiştir. Parti sosyal yönleri
daha ağır basan politikalar izlemekte olup
güvenlik politikalarında ılımlı görüşlere sahip olmuştur. (Gur, 2015) Partiden eski başkanları Eli Yişay’ın ayrılması ve sonrasında
ORSAM
17
ORSAM
Yosef Ovaya’nın parti lideri Aryeh Deri
aleyhindeki kasetinin yayınlanması partinin oylarını olumsuz etkilemiştir. Fakat
ŞAS partisi hala en güçlü haredi partidir.
Kendi tabanının Netanyahu’ya daha yakın
olmasından ve sol bir koalisyonun kurulmasının zorluğundan dolayı, seçimlerden
sonra Netanyahu’yu desteklemesi beklenmektedir. Fakat Deri, Herzog’un başbakan
olması alternatifini de masada tutarak, koalisyon pazarlıklarında kendi sosyoekonomik talepleri için ısrar edecektir.
Haredi kesimin sosyoekonomik çıkarlarını koruyan parti, temel ev ürünlerindeki
KDV’nin sıfırlamasını, lüks konaklar ile
hisse senedi gelirlerinden daha fazla vergi
alınmasını savunmaktadır. Asgari ücretin
artırılmasını savunan parti, ülkede fakir
ve zenginlerin ayrı ayrı yerlerde iskan edilmesi yerine bunların entegre edilmesine
yardım edecek iskan politikalarını savunmaktadır.
Deri de diğer birçok lider gibi barış müzakereleri için uygun bir ortam olmadığından bahsetmektedir. Buna rağmen, daha
önceki parti lideri olan Yişay’a göre barış
sürecine daha olumlu bakan Deri, gerçek
bir barış karşılığında toprak verilmesine
çok karşı çıkmayacaktır. Ayrıca ülkede yaşayan İsrail vatandaşı Araplara karşı daha
olumlu tavır sergilemektedir (Gur, 2014).
1 Arye Deri 2 Yitzhak Kohen 3 Meşulam
Nahari 4 Yakov Margi 5 David Azulay 6
Yoav Ben-Zur 7 Yitzhak Vaknin 8 Avraham Mihaeli 9 Haim Bitton 10 Nisan Yigal
Guetta.
18
İsrail’in Yahudi milletine tanrı tarafından
verildiğine inandığı için güvenlik meselelerinde teoride serttir. Teorideki bu kabule
rağmen, pratikte canın kutsallığı (pikuah
nefeş) prensibinden hareket ederek akan
kana son verilmesine destek olabilmektedir. Yahudi ulus kanununu destekleyen
parti, kadınların partide siyaset yapmasına karşıdır.
1 Yaakov Litzman 2 Moşe Gafni 3 Meir
Poruş 4 Uri Maklev 5 Eliyezer Moses 6
Yisrael Eihler 7 Yaakov Aşer 8 Eliezer Sorotzkin 9 Abraham Mordehay Şlomo Teytel 10 Şimon Hadad.
Yisrael Beytenu/ İsrail Yurdumuz
2013 seçimlerinden sonra Likud- Yisrael
Beytenu ittifakı belli bir süre devam etmesine rağmen, Yahudi üç gencin öldürülmesi üzerine Netanyahu ile Lieberman
arasında başlayan fikir ayrılıkları, Hamas’a
karşı başlatılan operasyon sırasında ittifakın dağılmasına yol açmıştır. Seçimlerden
önce partisinin yüksek seviyeli politikacıları hakkında acılan polis soruşturmaları
seçimlerde partiyi olumsuz etkilemiştir.
Yoğun olarak Rusya kökenli göçmenlerin
desteğini alan partinin oylarını kaybetmesinin diğer sebebi ise Lieberman’ın inandırıcılığını kaybetmesi üzerine sağ seçmenin, daha inandırıcı buldukları Bayit
Yehudi ve Likud gibi daha köklü partilere
kaymasıdır.
Yahadut Hatora/ Birleşik Tevrat Yahudiliği
Partisindeki oy kaybını durdurmak için
merkez sağa yaklaşmak zorunda kalan
parti, ultra milliyetçi bir çizgiden ultra
liberal bir çizgiye kadar farklı söylemlere
sahip olan kışkırtıcı söylemleri benimseyen popülist bir dil kullanmaktadır.
Hasidik Agudat Yisrael ile Litvak haredi Degel Hatora’nın bir araya gelmesi ile
kurulan ultra-Ortodoks Yahudilerin partisidir. Liste daha çok kendine yakın sektörlerin ihtiyaçlarına (çocuk parası ve eğitim kurumlarının desteklenmesi) cevap
vermek ve din devlet arasındaki statükoyu
din lehine korumak üzere kurulmuştur.
İki devletli çözümü tanımış olmasına rağmen, İsrail vatandaşı Araplarla ilişkisi iyi
değildir. Çünkü Arap nüfusunun yoğun
yaşadığı toprakların nüfusuyla birlikte
Filistin otoritesine verilmesini savunmaktadır. Terörist olarak gördüğü Filistinli örgütlere karşı daha sert tutum takınılmasını savunan Lieberman, Ürdün ve Mısır’ın
ORSAM
IŞİD’e yaptığı misillemelerin bir benzerini
de İsrail’in yapmasını savunarak, teröristlere ölüm cezasının uygulanmasını istemektedir (Ahren 2015).
Güvenlik konularında Netanyahu’ya yakın
olmasına rağmen, Netanyahu’yu sadece
konuşmakla eleştirerek, eyleme geçmemekle suçlamıştır. Filistinlilerle anlaşmasının ertelenmesinin İsrail’in uluslararası
tecridine ve İsrail’in siyasi ve ekonomik
zararlarına yol açtığını iddia etmiştir.
Parti, kendisine oy veren Rus göçmenlerinin sosyoekonomik meseleleriyle ilgilenmektedir. Bu çerçevede, yeni ev alanların
desteklenmesini savunurken, eğitim alanında okul sonrası faaliyetlerin desteklenmesini savunmaktadır. Bu seçimde barajı
geçse bile bundan sonraki seçimlerde baraj altında kalması muhtemeldir. Bundan
dolayı koalisyona girerek iktidar olmanın
faydalarından istifade etmek isteyecektir. Bu seçimlerden sonra kurulacak olan
koalisyonda savunma bakanlığını talep
etmektedir. Şu an vekil olan birçok aday,
seçilememe durumu ile karşı karşıyadır.
Parti, Arap ve Meretz düşmanlığı ile koalisyon politikalarında belirleyici olabilecektir.
1 Avigdor Liberman 2 Orli Levi-Abekasis
3 Sofa Landver 4 İlan Şohat* 5 Gal Şaron*
6 Hamad Amar 7 Robert İlatov.
Meretz
İsrail’in Solu adı ile bu seçimlere giren
Meretz, sosyal demokrat, Siyonist solcu
bir partidir. Meretz, Suudi planını desteklemekte olup, iki devletli çözümün en
önemli temsilcisidir. Ayrıca insan hakları,
demokrasi, çevre gibi konuların en önemli savunucusu olup, yerleşim yerlerine
karşıdır. Yerleşimci Yahudilerin gönüllü
olarak dönmelerini istemektedir. Hamas’ı
terörist kabul etmesine rağmen İsrail parlamentosundaki Siyonist partiler arasında
2014’deki operasyona göreceli olarak en
ılımlı düşünceler ifade eden partidir. Gazze ablukasının dereceli ve koordinasyonlu
ORSAM
olarak terk edilmesi gerektiğini savunmaktadır.
Yahudi ulus devleti kanununa karşı olan
Meretz, hahambaşılığın kaşrut sertifikasındaki tekelini kaldırmayı, otobüs şoförlerinin sayısını artırmayı ve şabatta toplu
taşımaya izin vermeyi vadetmektedir.
Ekonomik sorunları barış sürecine endeksleyen parti, sosyoekonomik konuları diplomatik ve güvenlik konularından
ayırmadan gündeme getirmektedir. Refah devletinden yana olan parti, makroekonomik göstergelerin eşitlikçi toplum
üretmek üzere yeniden düzenlenmesi
gerektiğini savunmaktadır. Bu çerçevede
birçok ekonomik vaatleri Siyonist Kamp
ve Kahlon’un partisi ile benzerlik gösterse de onlardan farklı olarak neoliberal bir
ekonomi planı uygulamayacağını belirtmektedir.
Parti, eşitsizlikleri ortadan kaldırmak ve
refah devletini geri getirmek için vergi
reformu yapılmasını istemektedir: ilaçlardaki KDV’yi sıfırlama, doğal gazdaki tekeli
bitirme, yeni elektrik sağlayıcılarını pazara
sokarak rekabeti arttırma, su şirketini yeniden düzenleme, sudaki KDV’yi kaldırma, 800 tane günlük bakım merkezi açma,
gün boyu eğitimi arttırma, bütçedeki sağlık kalemini %2 arttırma gibi birçok vaadi vardır. Ayrıca para yatırımı reformunu
yapmayı, yeni villa vergisi koymayı, yüksek
gelirli olanları daha fazla vergilendirmeyi
ve boş apartmanlara vergi koymayı savunmaktadır. Ayrıca büyük şirketlere verilen
yatırım teşviklerinin iptal edileceğini vadetmektedir. Banka kartlarının yürütülmesini bankalardan alacak alternatif bankacılık uygulamalarını da savunmaktadır
(Niv. 2015).
Parti, yerleşim yerlerine ve güvenliğe ayrılan bütçenin sosyal hizmetlere ayrılmasını
savunmaktadır. Bu çerçevede güvenliğe
ayrılan 5 milyar şekel ile yerleşim yerlerine
ayrılan 1,5 milyar şekel fonun azaltılmasını savunmaktadır.
ORSAM
19
ORSAM
Bu seçimlerde Likud için Bayit Yehudi
partisinin koalisyon kurmada önemi ne
ise Siyonist Kamp için de Meretz’in önemi
odur. Bu koalisyon kurulabilirse Meretz
partisi, 1992 yılından sonra ilk defa bir
koalisyona ortak olma şansını yakalayacaktır. Milli birlik hükümetinin kurulması,
Meretz’in gelecek seçimlerde oyunu artıracağı için çok da zararına olmayacaktır.
Fakat İşçi partisinin bu seçimlerden sonra
da hükümet kuramaması demek, gelecek
seçimlerde Meretz’in baraj altında kalması ihtimalini daha da arttırmaktadır.
Çünkü İşçi Partisi’nin güçlenmesi demek
Meretz’in daha da zayıflaması demektir.
Listesinde Arap vekile yer veren parti, müşterek listeden memnun olmayan Arapların
desteğini kazanmak istemektedir.
1 Zahava Galon 2 İlan Gilon 3 İsavi Feric
4 Mihal Rosin 5 Tamar Zandberg 6 Mossi
Raz 7 Gabi Laski.
Yahad-Ha’am İtanu
Yosef Ovadya’nın ölümü sonrası yeni parti
lideri Aryeh Deri ile Eli Yişay’ın görüş ayrılığının artması üzerine partiden ayrılan
Yişay, Haredilerin askerlik meselesinden
dolayı partisi Bayit Yehudi ile yolları ayrılan Yoni Şetbun ile seçimler öncesinde
Yahad partisini kurmuştur. Partinin 2015
seçim barajını geçemeyeceği anlaşılınca
kahanist Otzma Yehudit ile seçim ittifakı
kurarak ortak liste hazırlamıştır.
İki devletli çözüme karşı olan parti, Yahudi ulus devleti temel kanununu desteklemektedir. Araplara ve mültecilere karşı
sertlik yanlısı politikalar takip edilmesini
savunan partiye, yerleşim yerlerinin tahliyesinde emre itaat etmeyen askerlerin
cezalandırılmamasını, dini eğitim sırasında vergi kaçırılmasına ruhsat olacağını ve
Mescid-i Aksa’ya Yahudilerin çıkabileceği
görüşlerini savunan radikal Yahudi unsurlar da destek vermektedir (“Eli Yishai’s spiritual leader: Torah,” 2014).
20
ORSAM
Haredilere ve yerleşimcilere karşı alınacak
tedbirlere karşı olan parti zengin ile fakir
arasındaki farkın kapatılmasına yönelik
ekonomik düşüncelere sahiptir. Temel
gıda maddelerinde KDV oranının sıfırlanmasını savunmaktadır.
Otzma Yehudit’in lideri Ben-Ari’nin yerine ortak listeye Marzel’in seçilmesi
meclisteki siyasi durumu etkileyecektir.
Marzel’in aday olması bile zor bir süreç sonrası olmuştur. Hetbun, Mescid-i
Aksa’ya gitmemesi şartıyla Marzel’in listede seçilecek bir yerden aday olmasını kabullenmiştir. Partinin içinde bu tartışma
devam etse de partililerin çoğunluğu Yahudilerin Mescid-i Aksa’ya ziyaretlerinin
daha da artması için mücadele etmektedir.
Seçimler sonrasında koalisyon sürecinde
Otzma Yehudit partisi kontenjanından
seçilen Marzel’in teknik bloktan ayrılması beklenmektedir. Otzma Yehudit,
Netanyahu’nun barış görüşmelerine katılmasına, yerleşim yerleri inşaatlarını durdurmasına ve terörist olarak gördüğü Filistinli mahpusların serbest bırakılmasına
karşı olduğu için, koalisyonda bulunmak
istemeyecektir. Buna karşın listenin lideri
Eli Yişay ise sağ bir koalisyonda yer almayı
istemektedir. (Sharon, 2015). Yahad partisinin barajı geçip geçemeyeceği en önemli
sorunlardan birisidir. Bu noktada özellikle
Yahad partisinin, diğer milliyetçi sağ partilere oy veren seçmenden destek alması
çok önemlidir. Partinin dini cemaatler
arasında Haredi ve milliyetçi dindarlar
yanında, Haredi görüşlerle milliyetçi fikriyatı harmanlayan Hardal ile daha önceki seçimlerde Yahadut Hatora ya da Bayit
Yehudi’e oy veren Habad gibi gruplardan,
oy alması beklenmektedir.
1 Eli Yişay 2 Yoni Hetbun 3 Ayaş Mahluf 4
Baruh Marzel* 5 Sasson Trbolsi
Seçim Gündemi: Ekonomi mi? Güvenlik mi?
2015 seçimlerinde seçim gündemi, iki ana
konu etrafında şekillenmektedir. Bir taraf-
ta sosyoekonomik konular diğer tarafta
güvenlik ve diplomasi konuları bulunmaktadır. Seçim kampanyalarına bakıldığı
zaman bu seçimlerde siyasi meselelerden
ziyade ekonomik konulara doğru bir yoğunlaşma olduğu görülmektedir. Seçime
yaklaşıldığı bu dönemde yayınlanan bir
anket, halkın hükümetten ilgilenmesini
isteği en önemli meseleleri sırasıyla şu şekilde otaya koymaktadır: hayat pahalılığı
ve konut harcamaları (%48), Batı Şeria ve
Gazze’de İsrail’in caydırıcılığının temini
(%19), eğitim (%14) İran tehdidi (%10),
Suriye, Mısır, Lübnan gibi komşulardaki
istikrarsızlık (%5), Ortodoksların askerliği
ve eğitimi (%2) (Miller, 2015).
Halk iç politikayı ilgilendiren sosyal, dini
ve idari konuları bu seçimde, ekonomik
meselelerin yanında tali meseleler olarak
kabul etmektedir. Bu yüzden 19. meclis
döneminde büyük tartışmalar sonucu
kanunlaşarak yürürlüğe giren Haredilerle
ilgili askerlik düzenlemesi ve erken seçimlere gidilmesine yol açan Yahudi ulus devleti kanun tasarısını ilgilendiren konular
hakkında bu seçimlerde çok konuşulmamaktadır. Ayrıca geçen seçim döneminde büyük tartışmalar sonucu kanunlaşan,
toprak tavizini içeren anlaşmalarda referandum yapılmasına dair temel kanun ile
tüm partileri ilgilendiren seçim barajı ve
hükümetin işleyişiyle ilgili değişiklikler
nerede ise gündeme gelmemektedir. Bu
seçimlerde sol, merkez, Haredi ve Arap
partiler, ekonomik politikalara ağırlık verirken, Likud başta olmak üzere sağ partiler ise güvenlik ve diplomasi alanına önem
vermektedir (Sachs, (2015).
Bu seçimlerde güvenlik ve diplomasi gibi
milli meseleler yerine hane bazındaki ekonomik sorunların tartışılmaya başlanması,
2013 yılında başlayan yeni bir sürece işaret
etmektedir: İsrail’de seçmenin her geçen
gün biraz daha sağa kaymasının yavaşlaması.
İsrail seçimlerinde seçmenin dörtte birini
oluşturan kararsız veya memnuniyetsiz
seçmen İsrail’de 2015 seçim sonuçlarının
ORSAM
en önemli belirleyicisi olacaktır. 2013 seçimlerinde büyük oranda Yeş Atid ve Bayit
Yehudi gibi partileri destekleyen bu kitle
yeni kurulan Kulanu’yu tercih edecektir.
Bu seçimlerde Siyonist Kamp’ın oy oranlarındaki artış devam edecektir. Ayrıca bu
kararsız seçmen seçim gününde Likud’a
oy vererek, Likud’un oylarının anketlerden daha yüksek çıkmasını sağlayacaktır.
Kısaca bu kitle şuan birbirlerine yakın oy
alan ilk iki partiden hangisinin birinci çıkacağına karar verecektir.
Kararsız seçmenin ekonomik konulara
girmesi, İsrail siyasetinde popülist söylemin daha da artmasını kaçınılmaz kılmıştır. Kararsız seçmen, partisini değiştirmesine rağmen, sağ, merkez ve sol siyaset
yelpazesindeki siyasi denge değişmemektedir. Bundan dolayı Siyonist Kampın
oylarındaki artışa rağmen, son altı yıldır
başbakanlıkta bulunan Netanahu’nun
başbakanlık vazifesinde bir devir teslimi
yaşaması zordur (Miller, 2015).
Sosyoekonomik meselelere daha çok
önem veren merkez, sol, haredi ve Arap
partiler, makro ekonomik göstergeler yerine halkı direkt etkileyen mikro ekonomik
ve sosyal olaylarla ilgilenmektedir. Bu kesimler ülkedeki zenginliğin belli kişilerde/
gruplarda toplandığını söyleyerek, orta ve
alt gelirli kesimin ekonomik durumunun
iyice kötüleşmeye başladığını iddia etmektedirler. Geçen seçimlerde Yeş Atid’in
ikinci parti olmasına yol açan bu durum,
bu seçimlerde Kulanu partisinin önemli
bir oy oranına ulaşmasının en önemli sebebidir.
Konut/ mesken meselesinin bu seçimlerde en önemli gündem maddelerinden birisi olmasında, devlet murakıbının yayınladığı 294 sayfalık rapor etkili olmuştur.
Bu rapora göre 2008-2013 yılları arasında
ortaya çıkan konut sıkıntısından seçilmiş
hükümet ve bürokrasinin sorunlu olduğu
ifade edilmiştir. Bu rapora göre 5 yıl içinde
maaşlar çok az artmış olmasına rağmen
konut satış fiyatları %55, konut kiraları ise
%30 yükselmiştir. Buna göre daha önce
ORSAM
21
ORSAM
toplamda 103 maaşla alınan ev fiyatları
137 maaşa, maaşın %29’u ile ödenen konut
kiraları ise %38’e yükselmiştir. Bu soruna
çözüm bulmak için siyasiler tarafından, ilk
defa ev satın alanlar için KDV oranlarının
sıfırlanması, devletin yeni mesken inşatlarını desteklemesi ve devlet/ vakıf kontrolündeki arazilerin özelleştirilmesi gibi seçim vaatlerinde bulunulmuştur. (Bousso,
2015; Futterman, 2015)
Hayat pahalılığının kendisini hissettirdiği
diğer bir konu ise emtia (tüketim) fiyatlarındaki pahalılıktır. Başta ekmek, süt,
yumurta, peynir, temel gıda maddeleri
olmak üzere, su, elektrik, doğalgaz vb. temel ihtiyaç malzemelerinin fiyatları son
dönemlerde iyice artmıştır. Nerede ise
tüm partiler, temel gıda maddelerindeki
KDV’nin sıfırlanmasını desteklemektedir.
Halbuki 19. meclis döneminde temel gıda
maddelerindeki KDV oranının sıfırlanması yönündeki muhalefet teklifine koalisyon
ortağı partilerin çoğu destek vermemişti.
Bu noktada hayat pahalılığının azaltılması
için liberal yaklaşıma sahip olanlar rekabetin arttırılmasını ve serbest piyasa şatlarına devlet müdahalesinin azaltılmasını
savunurken, sosyal yaklaşıma sahip olanlar ise bazı sektörlerde rekabetin önünün
açılması gerektiğini savunmalarına rağmen, serbest piyasa şatlarına devletin müdahale etmesini savunmaktadırlar.
Orta ve düşük gelirli kesimin en önemli
ekonomik talebi olan hayat pahalılığının
nasıl çözüleceği önemli bir sorundur. Her
parti kendi dünya görüşüne ve tabanının
çıkarına göre bir çözüm benimsemektedir:
Bir taraftan vergilerin kesilmesi teklif edilirken, bundan kaynaklanacak açığı kapatmak için ek vergiler konması ve asgari maaşların da arttırılması teklif edilmektedir.
Hayat pahalılığını çözmek için ayrılacak
tahsisatlar, yerleşimcilere ve Haredilere
ayrılan kaynakları olumsuz etkileyecek
olup İsrail’de bazı toplumsal kesimlerin
karşı karşıya gelmesi demektir. Ayrıca
yerleşimciler konusu, güvenlikle ilişkilen-
22
ORSAM
dirildiği için kesinti meselesi daha da çetrefilleşmektedir.
Yeni vergi meselesinde ise verginin hangi
kesime teklif edileceği önemli bir meseledir. Bu noktada katma değer vergisi, satış
vergisi ve lüks mallar üzerinden alınan tüketim vergisi gibi dolaylı vergiler mi yoksa
kurumlar vergisi, veraset vergisi, gelir vergisi gibi direkt vergiler mi konulacaktır?
Bu noktada, liberal partiler dolaylı vergiden yana iken, sosyal partiler direkt vergiden yanadır. Direkt vergilerin arttırılması
varlıklı kesimin daha fazla vergi vereceği
anlamına gelmektedir.
Ayrıca hayat pahalılığını çözmek için ayrılacak tahsisatlar, savunma bütçesine ayrılan kaynakları da olumsuz etkileyecektir.
Bu noktada liberal yaklaşıma sahip olan
partiler, devletin desteklemesi gereken kamusal hizmetler arasında savunmaya daha
fazla ağırlık verirken, sosyal yaklaşıma sahip partiler barınma, eğitim gibi sosyal
hizmetlere daha fazla kaynak aktırılmasını
istemektedir. Her iki yaklaşım da güvenlik
veya sosyal hizmet harcamalarında etkinliği ve şeffaflığı sağlayarak Yahudi halkının
refahını geliştirmeye çabaladıkları propagandası yapmaktadır.
Netanyahu’nun son altı yıllık iktidarı döneminde toplam tüketim, üretim, tasarruf, yatırım, gelir (GSYH), kişi başı gelir,
istihdam, bütçe açığı, enflasyon, büyüme
oranı, faiz oranı, uluslararası ticaret, döviz
rezervi gibi makro ekonomik göstergeler
genelde olumlu bir seyir izlemiştir. Buna
karşın mikro ekonomiyi ilgilendiren birey,
hane ve küçük/orta ölçekli firma bazında
olumsuz gelişmeler ortaya çıkmıştır: temel gıda maddelerindeki fiyatların yükselmesi ve zengin ile fakir arasındaki gelir
farkının artması. Ayrıca Gazze operasyonunun maliyeti ile savaş sırasında yaşanan ekonomik kayıplar, İsrail’deki bütçe
açığının daha da artmasına sebep olmuştur. Son yıllarda ortaya çıkmaya başlayan
bütçe açığının nasıl kapatılacağı konusuna
her parti kendi bakışı ile yerine ele almıştır. Bazıları ek vergi konması taraftarı iken
bazıları bütçedeki sosyal hizmetler veya
güvenlik kalemlerinde kısıtlamaya gidilmesini dillendirmektedir.
Ekonomik sorunların ön plana çıkması İsrail siyasetinde popülizmi artırırken, siyaseti daha da kişiselleştirmiştir. Bu noktada
Netanyahu’nun eşi ile ilgili şişe meselesi
(bootlegate) önemli bir polemik konusu
olmuştur. Netanyahu da seçim gündemini
güvenlik ve diplomasi gibi daha önemli ve
ekonomide makro konulara çekmeye çalışmıştır. Kendisinin anaokulu öğretmeni
rolünde olduğu bir reklam filminde, muhalefeti birbiriyle kavga eden anaokulu çocuklarına benzetmiştir. Kendisinin çocuk
bakıcısı rolünde oynadığı diğer bir reklam
filminde ise “babysitter” (çocuk bakıcısı)
kelimesi ile kendi lakabı olan “Bibi” kelimesi arasındaki benzerlikten hareketle,
ailelere çocuklarıyla en iyi kendisinin ilgileneceği mesajını vermiştir. Diğer çektiği
bir reklam filminde ise kendisinin İsrail’in
güvenliğiyle ilgilendiğini buna karşın muhalefetin şişe ve dondurma gibi önemsiz
konularla ilgilenmesinin karşılaştırmasını
yaparak alay etmiştir.
İran’ın nükleer faaliyetleri, Hizbullah ve
Hamas gibi devlet altı örgütler İsrail’in
güvenliğine varoluşsal en önemli tehdit/ güvenlik konularıdır. İran’ın orta
menzilli silahlarına ilave olarak Hamas
ve Hizbullah’ın sahip olduğu füzeler,
İsrail’in bundan sonra uğraşması gereken
en önemli güvenlik meseleleridir. Bunlara ilave olarak Arap baharı sonrasında,
Irak ve Suriye’de Şii- Sünni çatışmasının
yoğunlaşması ile Mısır- İsrail sınırındaki
selefi Ensar Beytül Makdis gibi örgütlerin
etkinlik kazanması ile yeni tehdit alanlarını ortaya çıkarmıştır. Netanyahu, güvenlik
konularını gündemde tutmaya çalışarak
kendisini sosyoekonomik alana çekmeye
çalışan rakiplerine karşı söylemsel üstünlük sağlamaya çalışmaktadır.
Likud partisi, İran, Hizbullah ve Hamas
gibi devlet ve devlet altı örgütlere karşı
mücadelesini devam ettirmek için halktan
destek istemektedir. Yürüttüğü siyaset ile
ORSAM
İsrail’in savunmasında önemli olan Batı
Şeria topraklarını İsrail devletine karşı
mücadele eden terör örgütlerinin eline
geçmesinin engellendiğini savunmaktadır.
Ayrıca komşularındaki sorunlara rağmen,
İsrail’deki var olan istikrarın bozulmadığını iddia etmektedirler. Bu iddialara
karşı muhalefet ise Netanyahu’yu İran,
Hamas, Hizbullah gibi meselelere çözüm
bulamamakla ve bunlardan beslenmekle
suçlamaktadır. Muhalefet son altı yıldaki
politikaların bir sonucu olarak ortaya çıkan güvenlik meselelerindeki başarısızlıklara dikkat çekmektedir: Hamas’la yapılan
pazarlık neticesinde tutukluların serbest
bırakılması, tüm çabalara rağmen İran’ın
nükleer güç olmasının engellenememesi, 2014 yılındaki operasyondan sonra
“İran’ın vekili olarak savaşan” Hamas’ın
daha da güçlenmesi ve bu operasyonda
66’sı asker 6’sı sivil ve 1’i yabancı işçi olmak
üzere toplam 73 insani kayıp, en dikkat çeken ithamlardır. Ayrıca barış görüşmelerinin tıkanıklığına yol açan Netanyahu’nun,
İsrail’i bölgede yalnız bıraktığını iddia etmektedirler.
Filistinlilerle yürütülen barış görüşmeleri
ve ABD ile ilişkiler seçmenin önem verdiği en önemli diplomatik konulardır. Bu
iki konunun önemine binaen partiler bu
konularda esasta anlaşmakta fakat usulde
farklılaşmaktadır. Likud, barış sürecinde,
muhatap yokluğunu bahane ederek statükoyu devam ettirmek isterken, muhalefet
muhatap olmasa bile, muhatabın ortaya
çıkacağı gerekli şartların hazırlanarak barış görüşmelerinin hemen başlatılması gerektiğini savunmaktadır.
Bu seçimlerden önce Mescid-i Aksa ile
ilgili yapılan düzenlemeler ve sonrasında
çıkan gösteriler İsrail siyasetinde Mescid-i
Aksa’ya yönelik söylemlerin yeniden konuşulmasına yol açmıştır. Bu noktada aşırı
sağdaki partiler Mescid-i Aksa’nın Yahudiler ve Müslümanlar arasında bölünmesini
istemekte iken sağ ve sol partiler Mescid-i
Aksa’ya Yahudilerin girişini kolaylaştıracak adımlar atılmasını savunmaktadır.
ORSAM
23
ORSAM
Arap baharı sonrası gelişmelerle ilgili olarak farklı politikalar seçim kampanyalarında güçlü bir şekilde ortaya konamamaktadır. Arap baharı sürecinde İsrail’in
proaktif politika izlemesi önerileri çok cılız
bir biçimde ifade edilmektedir. Bunun sebebi, belirsizliğin devam etmesinden dolayı
güvenlik yaklaşımlarının hala etkili olmasıdır. Mısır’daki darbeden ve İsrail devletinin düşmanı Suriye’deki rejimden hiçbir
Siyonist parti rahatsız değildir. Güvenlikçi
bir perspektiften hareketle İran, IŞİD ve
Hamas gibi radikal unsurlara karşı, Arap
baharına karşı çıkan Arabistan, Ürdün gibi
Sünni devletlerle bölgesel işbirliğinin artırılması gerektiği ifade edilmektedir.
Başta sol partiler olmak üzere merkez partileri, kısa vadede bir değişimi imkansız
gördükleri için Gazze ve Filistin meselesinde iktidardaki Likud’dan esasta farklı
bir siyasetleri yoktur. Ayrıca sol partilerin,
İkinci İntifada sonrasındaki gelişmelerin
sorumlusu olarak gösterilmeleri, onların
üreteceği politikaları da itibarsızlaştırmaktadır. Filistin meselesini, daha çok Livni’nin
partisi ile Meretz gündeme getirmektedir.
İktidara kim gelirse gelsin başta Gazze ve
Filistin meselesinde birbirine tezat uygulamalar aynı anda sürdürülecektir. Bir taraftan Mısır ve Ürdün’ün de içinde olduğu
yeni bir barış platformunun canlandırılması planlanırken, diğer taraftan Doğu Kudüs
ile Batı Şeria’daki Yahudi işgali yeni yerleşim inşaatları sürdürülecektir.
Ayrıca hangi hükümet gelirse gelsin Hamas yönetimindeki Gazze’ye dördüncü bir
operasyon yapılma ihtimali vardır. İsrail’deki Yahudi partilerin hepsinin Hamas’ı
terörist olarak görmesi ve halkın büyük
oranda Gazze’ye yapılan operasyonları desteklemesi bu durumun en önemli
meşruiyet kaynağıdır. Gazze’ye yapılan
operasyonları destekleyen sol partilerde, Hamas- Fetih uzlaşması sonrasında
Hamas’ın gerekli şartları yerine getirerek
barış görüşmelerine katılması cılız bir şekilde de olsa dillendirilmeye başlanmıştır.
24
ORSAM
2015 İsrail seçimlerinde bölgedeki devletler arasında, en önemli tartışma konusu
olan İran’dır. İsrail’deki tüm partiler 2015
seçimlerinde İran hakkında olumsuz tavra sahiptir. Buna karşın bölgede İsrail için
önemli bir müttefik olan Mısır hakkında
olumsuz bir yaklaşım yoktur. Benzer şekilde Ürdün ve Suudi Arabistan da olumlu
bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır.
İlişkilerin kötü olduğu Türkiye hakkında
olumsuz bir yaklaşım yaygın değildir. Bunun sebebi, Filistin ve Gazze meselesinde
Türkiye’nin askeri destek yerine siyasi ve
diplomatik destek vermesi ile ticari ilişkilerin devam etmesidir. Türkiye-İsrail
arasındaki gerginlik seçim sonrasında iktidara kim gelirse çözülmeye çalışılacaktır. Fakat İsrail siyasetinde hem Filistin
meselesinde hem de bölge politikalarında önemli değişimler beklenmediği için,
Türkiye’nin bu şartlarda ilişkilerini iyileştirmesi kolay olmayacaktır.
ABD ile ilişkiler, İsrail 2015 seçimlerinde
en fazla tartışılan konu başlığı olmuştur.
Netanyahu’nun Kongre’nin ABD-İsrail
İlişkileri Komitesi’nde yaptığı konuşmanın
seçim dönemine gelmesi bu tartışmaların
yoğunlaşmasının en önemli nedenidir. Bu
konuda İsrail kamuoyu ikiye bölünmüştür.
Netanyahu İran’la yapılan görüşmelerde
ABD’yi, İran’ın nükleer silah edinmesine engel olmaktan umudunu kesmek ve
İsrail’in bekasıyla ilgili olan görüşmelerde
İsrail’in önceliklerini göz önüne almamakla itham etmiştir. Buna karşın Netanyahu
ise İsrail’in çıkarları için “ABD’ye kafa tutan bir milli lider” olduğunu belirtmiştir.
(“New Likud ad,” 2015)
Muhalefet, Netanyahu’nun kişisel politikalarından dolayı iptal etmediği kongre
konuşması ile İsrail’in ABD ile olan ilişkilerinin zarar gördüğünü ifade etmektedirler. Netanyahu’nun Demokrat Parti’yi
karşısına alan bu çabasının İsrail’in her
iki partiyle de yürüttüğü ilişkileri olumsuz
etkilediği, bu gerilimin ABD’deki Yahudi
lobisine de zarar verdiği savunulmaktadır.
Ayrıca bu başarısız adımın, İran’ın nükleer
faaliyetlerini engellemek için İsrail’in bundan sonraki atacağı diplomatik adımları
boşa çıkardığı da iddia edilmektedir.
Seçim Sonrası Muhtemel Gelişmeler
İsrail’de seçim sonrası muhtemel gelişmeler üç süreçte şekillenecektir: Partilerin
ve cephelerin sandalye sayısını belli eden
seçimlerin sonuçları; Cumhurbaşkanının
Başbakan adayı tespit etmesi ve son olarak
meclisin 61 oyla hükümeti onaylaması.
Seçimlerle ilgili olarak yapılan anketlerden seçimlerin sonuçlarını tahmin etmek
mümkün iken seçim sonrasındaki süreçlerle ilgili olarak doğru tahminde bulunmak güçtür. Çünkü İsrail koalisyonlarla
yönetilen bir ülke olduğu için kurulacak
hükümetlerde, sandıklardan çıkan sonuçlar kadar meclisteki pazarlıklar da önemlidir. 17 Mart seçimlerinin sonuçlarını
tahmin etmek seçim tahliline girerken,
diğer iki süreci tahmin etmek siyasi tahlile
girmektedir.
Kısaca seçim sonrasındaki hukuki sürece
bakmak gerekirse; sonuçları seçimlerden
sekiz gün sonra resmi gazetede ilan edilecektir. Sonuçların ilanından iki hafta sonra 20. dönem meclisinin ilk oturumunda
vekiller Meclis Başkanını ve başkanın vekillerini seçeceklerdir. Bu aşamadan sonra
34. hükümeti kurma süreci başlayacaktır.
Cumhurbaşkanının 28 günlük bir zaman
zarfında bir Başbakan adayını tespit etmesi gerekecektir. İsterse bu süreyi 42 güne
kadar çıkarabilecektir. Bu süreçte liste liderleriyle görüşecek olan Cumhurbaşkanı,
güvenoyu alma şansı daha yüksek olan adayı hükümeti kurmakla görevlendirecektir.
Bu aşamada Cumhurbaşkanı Rivlin’in liste
liderleriyle mi yoksa parti liderleriyle baş
başa görüşerek mi Başbakanlık adayı belirleyeceği önemli bir sorundur. Görevlendirilen vekil hükümeti kuramazsa yeni bir
vekil görevlendirilebilecektir. Eğer bu vekil
de 28 gün içinde hükümeti kuramazsa erken seçime gidilebilecektir. Koalisyonun
kurulması aşamasında, partiler koalisyon
anlaşmaları imzalamaktadırlar. 61 vekilin
ORSAM
güvenoyu alması ile koalisyon hükümetini
kurma aşaması tamamlanmaktadır.
Sırasıyla bu süreçleri tahlil edelim:
2013 seçimlerinde 120 sandalyelik İsrail
Parlamentosu’nda Likud-Yisrael Beytenu
31, Yeş Atid Partisi 19, İşçi Partisi (Haavoda) 15, Bayit Yehudi ve ŞAS Partileri 11’er,
Yahadut Hatora 7, Hatnuah ve Meretz
6’şar, Arap Partileri toplamda 12, Kadima
ise 2 sandalye kazanmıştır.
Şu ana kadar İsrail’de onlarca seçim anketi
yapılmıştır. İsrail’deki partilerin seçim anketlerine bakarak alacakları tahmin edilen
oy oranlarına göre dört grupta toplamak
mümkündür.
1) Likud ve Siyonist Kampı: Başbakanlık için mücadele edecek olan bu iki
partinin 25 civarında vekil kazanmaları beklenmektedir
2) Bayit Yehudi, Yeş Atid ve Müşterek Liste: çift rakamlı vekil kazanması
beklenen bu üç partinin her birinin 12
civarında vekil kazanmaları beklenmektedir.
3) Kulanu, Yahadut Hatora ve ŞAS: tek
rakamlı vekil kazanması beklenen bu
üç partinin her birinin 8 civarında vekil kazanmaları beklenmektedir.
4) Yisrael Beytenu, Meretz, Yahad: barajı geçmememe korkusu yaşayan bu
partilerin, barajı geçmeleri durumunda her birinin 5 civarında vekil kazanmaları beklenmektedir.
2013 seçimleri ile 2015 seçimlerinde partilerin tahminen alacakları oylar karşılaştırıldığı zaman, sağ partilerin sol partiler aleyhine büyümesinin durma ihtimali vardır.
Bu seçimde partiler arası olası oy kaymaları şu şekilde olabilir. Daha önce LikudYisrael Beytenu ittifakının almış olduğu
oylardaki azalmanın sebebi, seçmenin bu
seçimlerde Kulanu partisini tercih etmesidir. ŞAS partisinin 2013 seçimlerinde al-
ORSAM
25
ORSAM
mış olduğu oyların ise aynı şekilde Yahad
ve Kulanu partisine gitme durumu vardır.
Yeş Atid’in oylarının büyük oranda Kulanu
ve Siyonist Kamp’a gitmesi beklenmektedir. Siyonist Kamp’ın oylarının artmasının
en önemli nedeni, Yeş Atid partisinden gelen bu oylardır. Bunun dışındaki partilerin
(Müşterek, Bayit Yehudi, Yahadut Hatora,
Meretz) oylarında çok önemli sapmalar
beklenmemektedir. Dolayısıyla İsrail’de
seçim sonuçlarının ülkedeki sağ, sol ve
merkez partiler arasındaki genel dengeyi
büyük ölçüde değiştirmeyeceğini tahmin
etmek daha doğru olacaktır. (Jeremy’s
Knesset Insider, 2014, 27 Aralık).
Hükümet ortağı olan Yeş Atid ve Yisrael
Beytenu gibi partilerin oy kaybetmelerine
rağmen, diğer partilerin oylarını korudukları görülmektedir. Buna karşın muhalefetteki partilerden ŞAS’ın da oy kaybına
uğrama ihtimali vardır. ŞAS’ın oy kaybı
yaşaması, parti içi meseleler kadar İsrail
siyasetindeki sağ ile sol/merkez kutuplaşması ile de ilgilidir.
2015 seçimlerinde sol partilerle merkez
partiler birbirine daha da yaklaşmıştır. Bunun sebebi, 6 yıllık Netanyahu iktidarından kaynaklanan huzursuzluktur. Bu durumun diğer bir sebebi ise merkez ve sol
partilerin sosyoekonomik ve diplomatik
yaklaşımlarının birbirine yakın olmasıdır.
Bu gelişmelerin sonucu sağ- merkez/sol
blok dengesi 60 X 60 gerçekleşmesi muhtemeldir. Fakat sol ile merkezin hükümet
senaryolarında birlikte hareket etmeleri
anlamına gelmemektedir. Ayrıca Arap
partilerin sol olmasına rağmen, koalisyon
siyasetinde rol oynayamamaları, sol/ merkez bloğu kişileştirmektedir.
İkinci süreç olan Başbakan adayının tespitinde Cumhurbaşkanının inisiyatifi de
önemlidir. Bu noktada ittifak/ortak listelerinin nasıl bir yol izleyeceği önem kazanmaktadır. Sadece listenin başındakiler
ya da her partinin başkanları ayrı ayrı mı
Cumhurbaşkanı ile görüşecek? Kanuna
göre liste başındakilere sorması lazımdır.
26
ORSAM
Fakat listelerin parçalanması söz konusu
olursa, farklı bir durum ortaya çıkacaktır.
2015 seçimlerinde bazı partiler Netanya
hu’ya karşı iken bazıları tarafsızdır. Bu
noktada net duruşu olmayan merkez ve
Haredi partilerin tercihi etkili olacaktır.
Bu partilerin tarafsız olmalarının sebebi,
taraf belirleyerek hem koalisyon pazarlıklarında kendilerini bağlamamak istemeleri
hem de seçimde her iki düşünceyi de savunan seçmenden oy almak istemeleridir.
Bu noktada 120 kişilik meclis aritmetiğinde şu şekilde üçlü dağılım ortaya çıkmaktadır: 40 (Likud, Bayit Yehudi, Yahad)+ 40
(Siyonist Kamp, Meretz, Müşterek)+ 40
(Yeş Atid, Kulanu, Yisrael Beytenu, ŞAS,
Yahadut Hatora).
Bu noktada olası hükümet senaryolarında
üç ihtimalden söz edilebilir:
1. Netanyahu’nun liderliğinde hükümet kurulması
2. Herzog’un liderliğinde hükümet kurulması
3. Milli birlik hükümeti kurulması
Netanyahu’nun seçimlerden birinci çıkması durumunda Likud, Bayit Yehudi, Yahad partilerine ilave olarak dinci partiler
ve Kulanu’nun Netanyahu’yu Başbakan
adayı olarak önermesi kesindir. Bu aşamada Netanyahu’nun koalisyonuna girmemeyi deklare etmeyen partilerin sandalye
sayısı yaklaşık 68 iken, Netanyahu’nun koalisyonuna girmemeyi deklare eden partilerin sandalye sayısı yaklaşık 52’dir.
Herzog’un listesinin birinci gelmesi durumunda Bayit Yehudi ve Yahad dışındaki partilerin Herzog’u Başbakan adayı
olarak atanmasına karşı çıkmamaları, tarafsız kalmaları veya Netanyahu’yu Başbakan adayı olarak gösterme ihtimalleri
vardır. Siyonist Kamp’ın hükümeti kurma
ihtimali aritmetik olarak mümkün olsa
da pratikte zordur. Çünkü sağ cephenin
çekirdeği olan Likud ile Bayit Yehudi listelerinin toplamı, sol cephenin çekirdeği
olan Siyonist Kamp ile Meretz toplamından yaklaşık 10 kişi daha fazladır. Bu iki
taraf da karşı tarafın Başbakan adayına
destek vermeyecektir. Ayrıca seçimlerde
merkez ve sola göre daha birlik olan sağ
cephenin seçmeni, Netanyahu’yu başbakan olarak görmeyi tercih edeceklerdir.
Netanyahu’nun popülaritesi 1999 yılındaki gibi düşük seviyede olmasına rağmen,
milliyetçi ve dinci blokun blok halinde
hareket etmesinden dolayı sol ve merkez
blokunun oylarının hükümet kurmaya
yetmemesi, Netanyahu’nun Başbakanlığını kolaylaştırmaktadır.
Bu noktada Siyonist Kamp için en olası
koalisyon ortakları, Meretz, Yeş Atid, Kulanu, Yisrael Beyteynu ve Haredi partiler
(ŞAS ve Yahadut hatora). Eğer Siyonist
Kamp seçimlerden birinci çıkarsa ve bu
partiler toplamda 61 oyu sağlarlarsa bu
koalisyonun kurulması mümkün olabilir.
Ama düşük bir ihtimal.
Likud için ise en olası koalisyon ortakları, Bayit Yehudi, Kulanu, Yisrael Beytenu,
Yahad ve Haredi partiler. Likud’un birinci
çıkması durumunda bu koalisyon çok kolay bir şekilde kurulabilecektir. Likud seçimlerden ikinci bile çıksa bu koalisyonun
kurulma ihtimali yüksektir.
Burada en kritik etkenlerden birisi de
bütün olarak Arap partilerinin Herzog’u
Başbakanlığa teklif edip etmeyecekleridir.
Bir bütün olarak Arap partilerinin teklif
etmesi zordur. BALAD gibi Arap milliyetçisi bir partinin teklif etmesi zordur.
Bir diğer olasılıkta seçmenin milli birlik
hükümeti kurulması ihtimalidir. İsrail’de
milli birlik hükümetinin kurulması, acil
bir vaziyet olmadığı gerekçesiyle, seçmenin yarısı sıcak baksa bile, zordur. Çünkü
başta dinci partiler olmak üzere merkez
partilerinden milli birlik hükümetinde yer
almayanlar, bu oluşumu baltalamak isteyeceklerdir. Ayrıca Meretz ve Bayit Yehudi gibi kendilerini sol veya sağ koalisyona
şartlandırmış olan partilerin de milli birlik
hükümetinin dışında kalmaları gereke-
ORSAM
ceğinden kendileriyle ortaklık kurulması
yerine milli birlik hükümetinin kurulmasını istemeyeceklerdir. Ayrıca Herzog
uzun zamandır solun ilk defa yakaladığı
Başbakanlık koltuğunu dönüşümlü bile
olsa paylaşmayı isteyeceğinden milli birlik
hükümetine sıcak bakacaktır. Çünkü bir
dönem daha muhalefette kalınması, Başbakanlık garantisi değildir. Buna karşın
Netanyahu ise milliyetçi ve dini partilerle
koalisyon kurmayı veya muhalefette kalmayı tercih edecektir. Çünkü, sağ ve dini
cephe yerine solla ittifak kurulması uzun
zamandır oluşan sağ blok fikrine büyük
zarar verecektir.
Üçüncü sürece gelince İsrail’de bugüne
kadar hiçbir parti tek başına hükümet kurabilecek çoğunluğu elde edemediği için
İsrail genelde koalisyon hükümetleri ile
yönetilmiştir.
Koalisyon anlaşmaları imzalanırken belirleyici olan faktörler şunlardır:
1. Bazı partilerin koalisyonda yer almamasının şart koşulması,
2. Bazı partilerin koalisyonda anlaşmalarında beraber hareket etmeleri,
3. Bazı partilerin koalisyonda bazı bakanlıkları istemeleri.
Bunlara sırasıyla bakmak gerekirse:
Bazı partilerin koalisyonda yer almamasının şart koşulması meselesinde önemli
sorun, toplamda vekil sayıları 30’u bulacak olan Lapid ve Haredi partiler arasındaki uyuşmazlıktır. Netanyahu bunlardan
sadece biriyle hükümeti kurabilecekken,
Herzog her ikisine de muhtaçtır.
Diğer bir sorun ise Yisrael Beytenu ile Meretz arasındaki sorundur. Likud Meretz’e
ihtiyaç duymazken, Siyonist Kamp o kadar
rahat olmayıp, her ikisine de ihtiyaç duyacaktır.
Netanyahu’nun en önemli müttefiki olan
Bennett ve iki devletli çözüme karşı çık-
ORSAM
27
ORSAM
mayan rakipleri Lieberman ve Kahlon da
dahil olmak üzere karşı çıkacağı herhangi
bir sağ yada merkez partisi yoktur.
Bazı partilerin koalisyonda anlaşmalarında beraber hareket etmeleri Haredi ve
merkezi partiler arasında olabilecektir.
Geçen hükümette olduğu gibi bu hükümetin Haredi partiler olmadan kurulması
zordur. Netanyahu’nun Haredi partiler olmadan Yeş Atid ile hükümet kurabilmesi
mümkün olmasına rağmen bunu tercih
etmeyecektir. Netanyahu, Lapid ile yaşadığı tecrübeden dolayı onunla tekrar koalisyon kurmamayı tercih edecektir. Ayrıca
Lapid’le koalisyon kurması başbakan adayı olarak kendisini isteyen haredi kesimleri kendinden uzaklaştıracaktır. Bundan
dolayı geçen hükümette temsil edilmeyen
haredi partilerin (Yahadut Hatora, ŞAS,
Yahad) birlikte hareket etmesi hatta koalisyona katılıp katılmak için anlaşma yapması ihtimaldir. Özellikle haredi partilerin
olmadığı 33. hükümet döneminde askere
gitmeyen yeşiva öğrencilerine karşı hapis
cezasının verilmesi ile dini ihtidalarda
yere hahamlara verilen ihtidayı onaylama
hakkının kısmen veya tamamen kaldırılması gibi düzenlemeler yapılmıştır. Bu
düzenlemelerden askere gitmeyeneler verilen hapis cezasının para cezasına çevrilmesi koalisyon anlaşmalarında yer alması
beklenmektedir (Stern, 2015).
Burada Herzog liderliğinde bir koalisyon
hükümetinin kurulmasının ne önemli belirleyicisi (king maker) birisi de yeni kurulan Kulanu partisinin seçimlerden sonra
izleyeceği politikadır. Eğer Kulabu partisi
Herzog’u tercih ederse, bu hükümetin kurulma ihtimali vardır. Fakat Haredi partilerle Yeş Atid partisini bir araya getirmesi
gerekecektir. Seçim sonucunda toplamda
20 vekile sahip olacak Lapid ve Kahlon
beraber hareket ederek, koalisyon pazarlıklarında daha güçlü olmak isteyebilirler.
Çünkü bu ikinin beraber olmadığı bir koalisyonun kurulma ihtimali yok denecek
kadar azdır.
28
ORSAM
Koalisyon politikaların oluşmasında seçmenin tavrı kadar, dışişleri, maliye, savunma gibi önemli bakanlıkların dağılımı da
önemlidir. Gelecek hükümette 18 bakan
ve dört bakan yardımcılığı olabilecektir.
Bu noktada başbakan adayları koalisyon
pazarlıklarında bakanlık tahsisinde kendilerini daha az bağlanmaları, koalisyon kurmalarını kolaylaştırmaktadır. Bu noktada
Netanyahu daha az angajmana girmiştir.
Buna karşın Siyonist Kamp ise yapılan
ittifaklarla veya önemli vekil adayı transferleriyle bu koltuklara gelecek bakanları
seçimlerden önce büyük oranda belirlemiştir: dış işleri bakanı Livni, savunma
bakanı Yadlin, maliye bakanı Trahtenberg.
Elbetteki yapılacak koalisyon anlaşmalarına göre, bu bakanlıkların başına başka
partiden vekil de getirebilecektir. Fakat bu
durum partinin seçim vaatlerini de etkileyecektir. Netanyahu için ise asıl zorluk
Kahlon’la ilgilidir. Kahlon her vaziyette bu
maliye bakanlığını almak isteyecektir. Bu
durumda Likud’un ekonomi politikalarının uygulanamaması anlamına gelecektir.
Lieberman ise savunma bakanlığını isteyecektir. Bu durum İsrail güvenlik adımlarının daha da tartışmaya açık hale gelmesine yol açacaktır. Çünkü savunma bakanı
olarak Lieberman, partinin düşmesini engelleyecek adımlar atması ihtimaldir.
İttifaklara rağmen, anketlerde baraja en
yakın olan üç partinin (Yahad, Meretz
ve Yisrael Beytenu) barajın altında kalma
ihtimali vardır. Bu partilerden ikisi veya
üçünün baraj altında kalması, İsrail’de tüm
seçim hesaplarını etkileyecektir.
Araplar Herzog’u aday olarak gösterseler
bile Arap partilerin hükümet kurma aşamasında rol oynaması hala zordur. Çünkü
hala Netanyahu’ya karşı kampanya yürüten ve Herzog’u destekleyen kamuoyunda
Araplarla işbirliğine yönelik güçlü bir irade yoktur. Sol partiler iktidar olmak için
Arapların desteğini anlamaları için daha
zamana ihtiyaçları vardır.
ORSAM
Sonuç
Bloklaşmanın/kamplaşmanın hakim olduğu 17 Mart 2015 İsrail seçimleri, İsrail’in
siyasetinde yapısal bir değişiklik işareti
vermemektedir. İsrail siyaseti ve toplumu barış süreci olmak üzere bir çok diplomatik ve güvenlik konusunda varmak
istediği nokta ile ilgili bütüncül bir siyasi
yaklaşıma sahip değildir. Siyasi problemlere yönelik net tavırları olmayan partilerin
birçoğu siyasi statükodan yanadır. Bu noktada İsrail’in tehditlerden ziyade ilişkiler
inşa edici, öncelik alıcı ve fırsatlara yoğunlaşan bir politika gütmelidir.
Bu seçimde sosyoekonomik meseleler
daha çok gündeme gelmiştir. Böylece El
Aksa intifadası sonrası son 15 yılda, çok
daha güvenlik odaklı ve sağın ciddi bir
yükselişte olarak şekillenen İsrail iç politikasının yeniden sosyoekonomik zeminine
kaymaya başlaması sol için bir umut kaynağı olmuştur.
Anketler Ben Gurion’dan sonra en uzun
sürekli başbakan olan Netanyahu’nun seçimlerden birinci çıkmasa bile koalisyonu
kurabilmesinin zor olduğunu ortaya koymaktadır. Kahlon’un ciddi bir oy alarak
alarak king maker olması ile seçim barajlarının yükseltilmesi gibi 2015 seçimlerindeki yeni gelişmelerin, siyasi kamplaşmaya
göre şekillenen koalisyon politikalarında
değişime yol açması kolay olmayacaktır.
Netanyahu’nun koalisyon kurması durumunda barış sürecinde bir gelişmenin
olmayacağı, yerleşim yerlerinin artacağı, ekonomik eşitsizliğin artacağı ve
ABD başkanı ile uyumsuzluğunun süreceğini düşünmek zor olmasa gerektir.
Netanyahu’nun barış görüşmelerinde
ilerleme kaydedememesi ikili görüşmeleri zora sokacağı için Filistin otoritesinin
diplomatik mücadelelerine hız kazandıracaktır.
ORSAM
29
ORSAM
KAYNAKÇA
Ahren, Raphael. (2015, 17 Şubat). Liberman says he’ll legislate death penalty for terrorists. (). xww.timesofisrael.com/liberman-says-hell-legislate-death-penalty-for-terrorists/
Balofsky, Ahuva. (2014). Vote on Basic Law Defining Israel as Jewish Nation-State Postponed. www.defendingzion.org/vote-on-basic-law-defining-israel-as-jewish-nation-state-postponed/
Bechirot- Central Elections Committee. (2014). General Facts About the Elections for the 20th Knesset.
bechirot.gov.il/election/English/kneset20/Pages/GeneralData_eng.aspx
Ben-David, Calev. (2014, 28 Ekim). Israel’s Lapid Proposes Larger Budget Deficit With No Tax Raises.
http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-09-14/israel-s-lapid-proposes-larger-budgetdeficit-with-no-tax-raises
Bob, Yonah Jeremy. (2015, 25 Şubat). Special Report: Bombshell housing report falls on government 3
weeks before election. www.jpost.com/Israel-News/Special-Report-Bombshell-housing-report-fallson-government-3-weeks-before-election-392189
Bousso, Nimrod. (2015, 25 Şubat). Watchdog: Netanyahu governments failed to resolve housing crisis
www.haaretz.com/news/national/1.644206
Cohen, Shimon, Yashar, Ari. (2014, 29 Aralık). Technical Bloc: The Answer for Otzma Yehudit-Ha’am
Itanu Unity?. www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/189234#.vohg29ksulj
Economic policies of the main parties (2015, 6 Mart) http://country.eiu.com/article.aspx?articleid=18529
36969&Country=Israel&topic=Economy&subtopic=Forecast.
Eli Yishai’s spiritual leader: Torah study spared Sephardic Jews from Holocaust. (2014, 31 Aralık). www.
haaretz.com/news/national/1.634561
Elis, Niv. (2015, 9 Şubat). Meretz unveils NIS 26.5b economic plan. www.jpost.com/Israel-Elections/
Meretz-unveils-NIS-265b-economic-plan-390506
Futterman, Don. (2015, 2 Mart). AIPAC delegates: Stand with Israel, not Netanyahu. www.haaretz.com/
opinion/.premium-1.644921
Goren, Nimrod (ed). (2015, Mart). Cracks in the Special Relationship Israel-US Ties under Obama and
Netanyahu. mitvim.org.il/images/Cracks_in_the_Israel-US_Special_Relationship_-_Mitvim_and_J_
Street_-_March_2015.pdf
Gur, Haviv Rettig. (2014, 12, 15). Shas the latest victim of growing left-right divide. The Times of Israel
www.timesofisrael.com/shas-the-latest-victim-of-growing-left-right-divide/
Hoffman, Gil. (2014, 12 Mart). Lapid, Livni resolved to fight ‘Jewish State’ bill. www.timesofisrael.com/
Lapid-livni-resolved-to-fight-jewish-state-bill/
IMFA- Israel Ministry of Foreign Affairs (2014, 15 Aralık). FAQ: Elections in Israel. mfa.gov.il/MFA/AboutIsrael/State/Democracy/Pages/FAQ_Elections_Israel.aspx
IMFA- Israel Ministry of Foreign Affairs. (2014, 23 Kasım). Cabinet communique. mfa.gov.il/MFA/PressRoom/2014/Pages/Cabinet-communique-23-November-2014.aspx.
30
ORSAM
ORSAM
Jeremy’s Knesset Insider. (2014, 27 Aralık). Central Elections Commission: New Pollsters Regulation.
knessetjeremy.com/2014/12/27/central-elections-commission-new-pollsters-regulations/
Jeremy’s Knesset Insider. (2014, 27 Aralık). Panels/Knesset Channel Poll: Zionist Union 24, Likud 21, Yesh
Atid 14, The Joint (Arab) List 13, Bayit Yehudi 12, Kulanu 9. http://knessetjeremy.com/2015/03/10/
panelsknesset-channel-poll-zionist-union-24-likud-21-yesh-atid-14-the-joint-arab-list-13-Bayit
Yehudi-yehudi-12-kulanu-9/
Jeremy’s Knesset Insider. (2015, 2 Ocak). 2015 Likud Primaries: List, Voting & KnessetJeremy Analysis
knessetjeremy.com/category/knesset/opinion-pieces/
Jeremy’s Knesset Insider. (2015, 20 Şubat). Interesting Haaretz Poll of Israeli Arabs: 66.9% The Joint (Arab) List, 14.2% Undecided, 5.7% Zionist Union, 4.3% Meretz, 2.4% Likud. knessetjeremy.
com/2015/02/20/interesting-haaretz-poll-of-israeli-arabs-66-9-the-joint-arab-list-14-2-undecided5-7-zionist-union-4-3-Meretz-2-4-likud/
Karni, Yuval. (2014, 12 Temmuz). Netanyahu said to be talking to haredim, Lieberman to avoid elections.
www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4600379,00.html
Levi, Yaakov. (2014, 28 Ekim). Lapid, Netanyahu near deal on 2015 budget. www.timesofisrael.com/
Lapid-netanyahu-near-to-a-deal-on-2015-budget/
Levi, Yaakov. (2014, 9 Ekim). Lapid Presents ‘No New Taxes’ 2015 Budget www.israelnationalnews.com/
News/News.aspx/185549#.VP2RddKsUlI
Matsa Bayit yehudi. ikranot habayit hayegudi. http://www.baityehudi.org.il/main/principles
Matsa hamahane hazioni. (2015). manhigut aharait lisrael. hamahanehazioni.co.il/zionist/?page_id=26
Matsa hamakon hayisraeli ledemokratiya. (2015). matsaey ha miflagot ve reşmot moadim. http://www.
idi.org.il
Matsa Kulanu. (2015). mahzirim et hatikva leam matsa miflakot kulanu. https://www.kulanu-party.co.il/
platform/
Matsa Meretz. (2015). smol ze meress matsa. http://elections.meretz.org.il/platform/
Matsa Yahad. (2015). hazon hatnua- matsa. http://www.elieyshay.com/#!-/c22a6
Matsa Yeş Atid. (2015). matsa şelanu. www.yeshatid.org.il/platform
Miller, Stephan. (2015, 10 Şubat). Voters soured on Netanyahu, but not sweet on Herzog Read more:
Voters soured on Netanyahu, but not sweet on Herzog. http://www.timesofisrael.com/voters-havesoured-on-netanyahu-not-gone-sweet-on-herzog/#ixzz3TtbU7c9O
New Likud ad: If Ben-Gurion listened to U.S. State Department, would we be here today?. (2015, 21 Şubat). www.haaretz.com/news/israel-election-2015/1.643494
Nineteenth Knesset. (2013). https://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_res19.htm
Odenheimer, Alisa. (2014, 29 Aralık). Bank of Israel Holds Rate at Record Low as Economy Picks Up.
www.bloomberg.com/news/articles/2014-12-29/bank-of-israel-holds-rate-at-record-low-aseconomy-picks-up-1Prusher, Ilene. (2014, 2 Aralık). How Israel’s Coalition Government Collapsed. time.com/3615198/israelnetanyahu-election/
ORSAM
31
ORSAM
Reider, Dimi. (2014, 10 Ağustos). Likud is no longer the largest party in the Knesset. 972mag.com/likudis-no-longer-largest-party-in-the-Knesset/95283/
Rettig- Gur, Haviv. (2014, 9 Aralık). As Knesset dissolves, ultra-Orthodox parties show they’re back The
Times of Israel http://www.timesofisrael.com/as-knesset-dissolves-ultra-orthodox-parties-showtheyre-back/#ixzz3TtM7Bwma
Sachs, Natan B. (2015, 19 Ocak). Israeli elections: how the left could win.www.newsweek.com/israelielections-how-left-could-win-300531
Scheindlin, Dahlia. (2014, 25 Kasım). Is the ‘Jewish nation-state’ bill good for anyone at all?. 972mag.com/
is-the-jewish-nation-state-bill-good-for-anyone-at-all/99192/
Sharon, Jeremy. (2015, 15 Şubat). Marzel says might not vote for Yahad if not allowed to run for Knesset.
www.jpost.com/Israel-Elections/Marzel-says-might-not-vote-for-Yahad-if-not-allowed-to-run-forKnesset-391106
Sterman, Adiv. (2014, 3 Mart). Livni: Jewish state bill goes against Israel’s Declaration of Independence.
www.jpost.com/Breaking-News/Livni-Jewish-state-bill-goes-against-Israels-Declaration-of-
Independence-382022
Stern, Yedidia Z. (2015, 24 Şubat). Tiptoeing around religion and state in Israel. www.ynetnews.com/
articles/0,7340,L-4629809,00.html
Task Force- The Inter-Agency Task Force on Israeli Arab Issues. (2015). Israel’s Arab Citizens and the
March 2015 General Elections. iataskforce.org/sites/default/files/resource/resource-1332.pdf
The Electoral System in Israel. (2014). https://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_beh.htm
32
ORSAM
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES
ORSAM
Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara
Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48
www.orsam.org.tr, [email protected]

srail Se imleri – S re ler, Akt rler, Projeksiyonlar

Transkript

Benzer belgeler

Elvis Costello`dan İsrail`e boykot | Marksist.org

İsraİl seçİm sonuçları ve Türkİye

Suçluluk yolculuğunda Auschwitz-Gazze hattı

ingiltere`nin israil lobisi

Tanrı`yı Kıyamete Zorlamak (Armageddon

Gazze Sonrası İsrail`de İç Dinamikler ve Barış Süreci *

Mukabele Yeteneğini Yok Etmek / Türker ERTÜRK

FENOMEN S LAH — Z H N KONTROL —

Yahudi Yerleşimleri: Postmodern Bir İşgal

93 TÜRKİYE-İSRAİL İLİŞKİLERİNDE YENİ DÖNEM The New Period

“AKIL TUTULMASI VE HİDAYET KARARMASI” NE DEMEKTİR

tr - Toprak Su Enerji