Kahramanmaraş`ta Yaşayan Bir Grup Kadının Kendi Kendine Meme

Araştırma Makalesi
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 28, Sayı 1, Ocak-Nisan 2009
Kahramanmaraş’ta Yaşayan Bir Grup
Kadının Kendi Kendine Meme Muayenesi
Yapma ve Mammografi Çektirme Durumu
İle Bunları Etkileyen Faktörler
Ali ÖZER1
Emine BANKAOĞLU2
Hasan Çetin EKERBİÇER3
M. Reha HÜDAYİOĞLU4
Mehmet ÖZDEMİR4
The Status of Breast Self Examination
and Having Mammography as well
as Affecting Factors in a Group of
Women in Kahramanmaras
} ÖZET
} ABSTRACT
Amaç: Bu çalışma 20-69 yaş grubundaki kadınların kendi kendine meme muayenesi (KKMM) yapma ve mamografi çektirme durumları ile bunları etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır.
Yöntem: Bu çalışma Ekim-Aralık 2009 tarihleri arasında Kahramanmaraş İl ve İlçe Merkezlerinde yapılan KKMM eğitimlerine
katılan 20-69 yaş aralığındaki 1.543 kadın üzerinde yapıldı.
Bulgular: Çalışmaya katılan kadınların yaş ortancası 40’tı (en
küçük 20- en büyük 69). Çalışma grubunun %53,0’ı (818 kadın)
KKMM yaptığını belirtmiştir. Öğrenim düzeyi arttıkça KKMM yapanların yüzdesi anlamlı olarak artmaktaydı (p<0,05). Kadınların
%47,0’ı (725 kişi) KKMM yapmadığını belirtmiştir. Bu 725 kişiye
KKMM yapmama sebepleri sorulduğunda %36,0’ı gerek görmediğini, %53,0’ı bilmediğini, %9,5’i aklına gelmediğini, %1,5’i de
korktuğu için KKMM yapmadığını ifade etmiştir. Kadınların beşte
biri (322 kadın) en az bir kez mamografi çektirdiğini ifade etmiştir. Yaş ilerledikçe mamografi çektirme oranları anlamlı olarak artmakta idi (p<0,05).
Sonuç: Çalışma grubunun yarısı KKMM yaptığını ve beşte biride en az bir kez mamografi çektirdiğini ifade etmiştir. KKMM
yapmayanların en yüksek oranda yapmama sebebi KKMM yapmayı bilmemeleridir. Bu da KKMM eğitimlerine olan ihtiyacı göstermektedir.
Objectives: To evaluate the breast self-examination (BSE) and
having mammography along with revealing the influential factors
for having these examinations among women within 20-69 age
range.
Methods: The current study has been conducted between
October – December 2009 on women within 20-69 age range and
living in the central district or district centers of Kahramanmaras
province. 1543 women who attended to BSE training activities
enrolled in the study.
Findings: The median age of women enrolled in our study
was 40 (min.20-max.69). Fifty three percent of the study group
were found to perform BSE. The percent of women performing
BSE significantly increases with the elevation of the education
level (p<0.05). Forty seven percent of the study group noted that
they did not perform BSE. The reasons behind not performing BSE
among those 725 people were considering it as unnecessary in
36%, lack of knowledge in 53.0%, failure to remember in 9.5%,
and fear in 1.5%. One fifth of the women included in the study
reported receiving mammography at least once. Mammography
examination increases with age (p<0.05).
Conclusions: Half of the study group mentioned performing
BSE and one fifth reported receiving mammography at least once.
The most common reason for not performing BSE was lack of
knowledge on the procedure. This result shows the need for BSE
education.
Anahtar Kelimeler: Kendi Kendine Meme Muayenesi, Ma-
Key Words: Breast Self-Examination, Mammography,
Education
mografi, Eğitim
1
2
3
4
Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD.
Kahramanmaraş İl Sağlık Müdürlüğü
Doç. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. Dr., Kahramanmaraş Sağlık Müdürlüğü
Yazışma Adresi:
Yrd. Doç. Dr. Ali ÖZER
İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı MALATYA
e-posta: [email protected]
Bu çalışma İstanbul’da yapılan 03-07 Nisan 2010’da yapılan 5th International APOCP Conference’de poster olarak sunulmuştur.
14
[Geliş Tarihi: 03.05.2010 - Kabul Tarihi: 09.06.2010]
Özer ve diğerleri
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 28, Sayı 1, Ocak-Nisan 2009
Giriş ve Amaçlar
eğitimi öncesi sağlık müdürlüğü personelleri tarafından
yüz yüze görüşme tekniği ile doldurulmuştur. Grupların
istatistiksel açıdan karşılaştırılmasında Ki kare testi kullanılmıştır. Tüm analizlerde p<0,05 değeri anlamlı kabul edilmiştir. Veriler SPSS 15.0 bilgisayar programı yardımıyla değerlendirilmiştir.
Meme kanseri, ülkemizde kadınlarda görülen kanserler
içinde birinci, kanser ölümleri arasında ise akciğer kanserinden sonra ikinci sıradadır (1, 2). Meme kanserinin
erken tanısında, mamografi, klinik meme muayenesi ve
kendi kendine meme muayenesi (KKMM) önerilmektedir (3). KKMM meme kanserinin erken tanısında tek başına yeterli olmasa bile kadınların kendi sağlığından sorumlu olma, meme dokusunu tanıma ve koruyucu sağlık davranışlarını benimsemelerinde etkili olacağı için
önemlidir (4, 5).
T.C. Sağlık Bakanlığı, her kadın için 20 yaş sonrası
düzenli aralıklarla kendi kendine ve klinik meme muayenesi, 40 yaşında ilk mamografi ve 50–69 yaş arası düzenli aralıklarla kontrol mamografilerinin uygulanmasını önermektedir (2).
KKMM, kolay, ekonomik, ağrı/zarar verici bir girişim
ve herhangi bir araç kullanımını gerektirmeyen ve kadının mahremiyetinin korunduğu bir yöntemdir (1, 6, 7).
Memedeki kitlelerin %90’ının kadının kendisi tarafından saptandığı ve bunların da %25’inin kötü huylu tümör olduğu belirtilmektedir. Ancak yapılan araştırmalar
kadınların meme kanserinden korunma konusunda yeterince bilgili olmadıklarını, memede bir kitle bulma ve
kanser olma korkusu nedeniyle düzenli olarak KKMM
yapan kadın sayısının oldukça düşük olduğunu göstermektedir (8, 9).
Meme kanseri için çok sayıda risk faktörü belirlenmiştir. Bunlar arasında kadın olmak ve ilerleyen hasta
yaşı en önemlileridir. Ailede genç yaşta meme kanseri
öyküsü, erken menarş, geç menopoz, geç yaşta ilk canlı
doğum diğer risk faktörleri arasındadır (1,10).
Bu çalışma, 20–69 yaş grubundaki kadınların KKMM
yapma ve mamografi çektirme durumlarını saptamak ve
bunları etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır.
Bulgular
Çalışmaya katılan kadınların yaş ortancası 40’tır. Görüşme yapılan kadınların menarş yaşı ortalaması 13,3±1,5,
menopoza girenler arasında ortalama yaş 46,0±3,0’dı.
Çalışmaya katılanların %15,3’ü (236 kadın) sigara içmekteydi.
Tablo 1. Çalışma Grubunun Sosyodemografik Özellikleri
(Kahramanmaraş, 2009)
Sosyodemografik özellikler
Sayı
Yüzde
29 ve altı
129
8,4
30–39
564
36,6
40–49
520
33,6
50 ve üstü
330
21,4
OYD veya OY*
298
19,4
İlkokul
709
45,9
Ortaokul
135
8,7
Lise
200
13,0
Üniversite ve üstü
201
13,0
Ev hanımı
1282
83,1
Diğer
261
16,9
1543
100,0
Yaş grupları
Öğrenim durumu
Meslek
Toplam
Yöntem
*OYD: Okuryazar değil, OY: Okuryazar
Tanımlayıcı tipte olan bu çalışma Ekim-Aralık 2009 tarihleri arasında Kahramanmaraş İl Sağlık Müdürlüğü tarafından Kahramanmaraş İl ve İlçe merkezlerinde yapılan KKMM eğitimlerine katılan 1.543 kadın ile yapılmıştır. Bu eğitimlerde KKMM’in önemi, nasıl yapılacağı ile
ilgili görsel ve sözlü sunumlarla yapılmaktaydı. Araştırmacılar tarafından literatür bilgisinden yararlanılarak
hazırlanan ve 16 sorudan oluşan anket formu, KKMM
Çalışma grubunun %8,4’ü 29 yaş ve altında iken
%91,6’sı 30 yaş ve üzerindedir. Araştırma grubunun %
65,3’ü ilkokul ve altı eğitime sahip ve % 83,1’i ev hanımıdır (Tablo 1).
15
Özer ve diğerleri
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 28, Sayı 1, Ocak-Nisan 2009
Tablo 2. Araştırma Grubundaki Kadınların Çeşitli Değişkenlere Göre KKMM Yapma Durumu (Kahramanmaraş, 2009)
Değişkenler
Sayı
Yaş Grupları***
29 ve altı
60
30–39
342
40–49
275
50 ve üstü
141
Öğrenim Durumu***
OYD veya OY****
99
İlkokul
326
Ortaokul
78
Lise
140
Üniversite ve üstü
175
Anne/Kardeşde Meme Kanseri
Var
34
Yok
784
Meme Hastalığı
Var
42
Yok
776
818
Toplam
* : Satır yüzdesi
** : Sütun yüzdesi
** : Tüm gruplar birbirinden farklı
*** : OYD: Okuryazar değil, OY: Okuryazar
KKMM Yapma
Evet
Hayır
Yüzde*
Sayı
Yüzde*
Toplam
p
Sayı
Yüzde**
46,5
60,6
52,9
42,7
69
222
245
189
53,5
39,4
47,1
57,3
129
564
520
330
8,4
36,6
33,7
21,4
33,2
46,0
57,8
70,0
87,1
199
383
57
60
26
66,8
54,0
42,2
30,0
12,9
298
709
135
200
201
19,3
45,9
8,7
13,0
13,0
70,8
52,4
14
711
29,2
47,6
48
1495
3,1
96,9
0,01
75,0
52,2
53,0
14
711
725
25,0
47,8
47,0
56
1487
1543
3,6
96,4
100,0
0,00
0,00
0,00
Çalışma grubunun %47,0’ı (725 kişi) KKMM yapmadığını belirtmiştir. Bu 725 kişiye KKMM yapmama nedenleri sorulduğunda %36,0’ı gerek görmediğini, %53,0’ı bilmediğini, %9,5’i aklına gelmediğini,
%1,5’ide korktuğu için KKMM yapmadığını ifade etmiştir.
Tablo 2’de görüldüğü gibi çalışmaya katılan kadınların %53,0’ı (818 kadın) KKMM yaptığını belirtmiştir.
Öğrenim düzeyi arttıkça KKMM yapanların yüzdesi anlamlı olarak artmıştır (p<0,05). Anne veya kardeşinde
meme kanseri hikayesi olanlar olmayanlardan, herhangi bir meme hastalığı geçirenler geçirmeyenlerden anlamlı olarak daha fazla KKMM yapmaktadırlar (p<0,05).
Tablo 3. Çalışma Grubundaki Kadınların Çeşitli Değişkenlere Göre KKMM Yapma Sıklığının Dağılımı (Kahramanmaraş, 2009)
Değişkenler
Yaş Grupları
29 ve altı***
30–39
40–49
50 ve üstü
Öğrenim Durumu
OYD
veya
OY****
İlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite
ve
Ayda 1
Sayı
Yüzde*
KKMM Yapma Sıklığı
2–3 Ayda 1
Yılda 1
Sayı
Yüzde*
Sayı
Yüzde*
Toplam
Aklıma Geldikçe
Sayı
Yüzde*
Sayı
Yüzde**
p
36
141
95
44
60,0
41,5
34,7
30,6
7
97
74
38
11,7
28,5
27,0
26,4
5
25
27
19
8,3
7,4
9,9
13,2
12
77
78
43
20,0
22,6
28,5
29,9
60
340
274
144
7,3
41,6
33,5
17,6
25
25,0
39
39,0
5
5,0
31
31,0
100
12,2
117
32
57
85
36,0
41,0
40,7
48,6
83
24
34
36
25,5
30,8
24,3
20,6
33
4
14
20
10,2
5,1
10,0
11,4
92
18
35
34
28,3
23,1
25,0
19,4
325
78
140
175
39,7
9,5
17,1
21,4
20,6
26,7
4
72
11,8
9,2
10
200
29,4
25,5
34
784
4,2
95,8
0,78
14,6
27,0
26,4
3
73
76
7,3
9,4
9,3
11
199
210
26,8
25,6
25,7
41
777
818
5,0
95,0
100,0
0,23
üstü***
Anne/Kardeşde Meme Kanseri
Var
13
38,2
7
Yok
303
38,6
209
Meme Hastalığı
Var
21
51,2
6
Yok
295
38,0
210
316
38,6
216
Toplam
* : Satır yüzdesi
** : Sütun yüzdesi
** : Tüm gruplar birbirinden farklı
*** : OYD: Okuryazar değil, OY: Okuryazar
16
0,00
0,00
Özer ve diğerleri
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 28, Sayı 1, Ocak-Nisan 2009
Tablo 4. Araştırma Grubundaki Kadınların Çeşitli Değişkenlere Göre Mamografi Çektirme Durumu (Kahramanmaraş, 2009)
Mamografi çektirme
Evet
Değişkenler
Sayı
Toplam
Hayır
Yüzde*
Sayı
Yüzde*
Sayı
Yüzde**
p
Yaş grupları
***
29 ve altı
3
2,3
126
97,7
129
8,4
30–39
62
11,0
502
89,0
564
36,6
40–49
137
26,3
383
73,7
520
33,7
50 ve üstü
120
36,4
210
63,6
330
21,4
OYD veya OY****
72
24,2
226
75,8
298
19,3
İlkokul
141
19,9
568
80,1
709
45,9
Ortaokul
23
17,0
112
83,0
135
8,7
0,00
Öğrenim Durumu
Lise
45
22,5
155
77,5
200
13,0
Üniversite ve üstü
41
20,4
160
79,6
201
13,0
Var
19
39,6
29
60,4
48
3,1
Yok
303
20,3
1192
79,7
1495
96,9
Var
37
66,1
19
33,9
56
3,6
Yok
285
19,2
1202
80,8
1487
96,4
20,9
1221
79,1
1543
100,0
0,42
Anne/Kardeşde Meme Kanseri
0,00
Meme Hastalığı
322
Toplam
*
: Satır yüzdesi
** : Sütun yüzdesi
** : Tüm gruplar birbirinden farklı
*** : OYD: Okuryazar değil, OY: Okuryazar
0,00
yaptığını belirtmiştir. Öğrenim düzeyi arttıkça KKMM
yapanların yüzdesi anlamlı olarak artmaktadır (p<0,05).
Anne veya kardeşinde meme kanseri hikayesi olanlar
olmayanlardan, herhangi bir meme hastalığı geçirenler geçirmeyenlerden anlamlı olarak daha fazla KKMM
yapmaktadır (p<0,05) (Tablo 2). Güner ve arkadaşlarının
yaptığı benzer bir çalışmada kadınların %47,7’si KKMM
yaptığını belirtmiş ve öğrenim düzeyi arttıkça KKMM
yapma oranları artmıştır (15). Dişçigil ve arkadaşlarının
yaptığı çalışmada da kadınların %61,7’si KKMM yaptığını belirtmiş ve çalışmamıza benzer şekilde KKMM
yapma oranları öğrenim düzeyi ve ailede meme kanseri
olma durumu ile artmıştır (16). Petro-Nustus ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada da benzer şekilde, kadınların
yüksek eğitim almış olmaları, ailede meme kanseri hikayesi olması, KKMM uygulamasını arttırmaktadır (17).
Tablo 3’de görüldüğü gibi, KKMM yaptığını ifade
eden 818 kadının %38,6’sı ayda bir, %26,4’ü 2 ayda
bir, %9,3’ü yılda bir kez, %25,7’side aklına geldikçe
KKMM yaptığını ifade etmiştir. 29 ve altı yaşta olanlar
30 ve üstü yaşta olanlardan, üniversite ve üstü eğitime
sahip olanlarda, lise ve altı eğitime sahip olanlardan anlamlı olarak daha fazla ayda bir kez KKMM yapmaktadırlar (p<0,05). Ülkemizde yapılan farklı çalışmalarda
KKMM yaptığını ifade eden 818 kadının %38,6’sı
ayda bir, %26,4’ü 2 ayda bir, %9,3’ü yılda bir kez,
%25,7’si de aklına geldikçe KKMM yaptığını ifade etmiştir. 29 ve altı yaşta olanlar 30 ve üstü yaşta olanlardan, üniversite ve üstü eğitime sahip olanlarda, lise ve
altı eğitime sahip olanlardan anlamlı olarak daha fazla ayda bir kez KKMM yapmakta idi (p<0,05) (Tablo 3).
Çalışmaya katılan kadınların %20,9’u (322 kadın)
mamografi çektirdiklerini ifade etmişlerdir. Yaş ilerledikçe mamografi çektirme oranları anlamlı olarak artmaktadır (p<0,05). Anne veya kardeşinde meme kanseri olanlar olmayanlardan, herhangi bir meme hastalığı
geçirenler geçirmeyenlerden anlamlı olarak daha fazla
mamografi çektirmişlerdir (p<0,05) (Tablo 4).
Mamografi çektiren 322 kadından %83,2’sinin mamografi sonucu normal, %12,1’inde fibrokistik değişiklik, %3,4’ünde meme kanseri, %1,2’sinde de solid kitle
teşhisi konulmuştur.
Tartışma ve Sonuç
Yapılan farklı çalışmalarda KKMM yapma oranları
%27,4-69,1 oranında değişmektedir (11-14). Bizim çalışmamızda katılımcıların %53,0’ı (818 kadın) KKMM
17
Özer ve diğerleri
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 28, Sayı 1, Ocak-Nisan 2009
ayda bir KKMM yapan kadınların oranı %5,5–37,4 arasında değişmektedir (16, 18-21).
ABD’de yapılan bir çalışmada San Diago şehrinde
yaşayan kadınların %35,4’ünün, Phoenix’de %34,6’sının ayda bir KKMM yaptıkları saptanmıştır (22). ABD’de
yaşayan Afrikalı kadınlar arasında yapılan çalışmada,
aylık düzenli olarak KKMM yapma oranının %32 olduğu saptanmıştır (23). İran’da kadın öğretmenler üzerinde yapılan bir çalışmada, %57’sinin KKMM’ni hiç uygulamadığı, %37’sinin arada sırada uyguladığı ve sadece %6’sının düzenli olarak KKMM yaptığı bildirilmiştir
(24). Hong-Kong’da yapılan bir çalışmada ise kadınların
%48’inin KKMM’ni uyguladığı ve %16’sının aylık düzenli olarak KKMM yaptığı bulunmuştur (25). Kore’de
meme kanseri bilgi, tutum ve davranışlarının araştırıldığı çalışmada kadınların %30,9’unun ayda bir düzenli
olarak KKMM’ni uyguladığı saptanmıştır (26). Ürdün’de
yapılan bir çalışmada kadınların %26’sının KKMM’ni
uyguladığı ve bunların %7’sinin aylık düzenli olarak
KKMM yaptığı bulunmuştur (17). Çalışmamızın sonuçları ABD’de yapılan ile benzerlik göstermektedir.
Çalışmamıza katılan kadınların %47,0’ı (725 kişi)
KKMM yapmadığını belirtmiştir. Bu 725 kişiye KKMM
yapmama sebepleri sorulduğunda %36,0’ı gerek görmediğini, %53,0’ı bilmediğini, %9,5’i aklına gelmediğini, %1,5’ide korktuğu için KKMM yapmadığını ifade etmiştir. Dişçigil ve arkadaşlarının çalışmasında da bizim
sonuçlarımızla uyumlu olarak, KKMM yapmayan kadınlara yapmama sebepleri sorulduğunda en sık nasıl yapıldığını bilmediklerini ifade ettikleri bulunmuştur (16). Bu
durum da KKMM eğitimlerinin önemini göstermektedir.
Tablo 4’te görüldüğü gibi çalışmaya katılan kadınların %20,9’u (322 kadın) mamografi çektirdiklerini ifade
etmişlerdir. Yaş ilerledikçe mamografi çektirme oranları anlamlı olarak artmaktadır (p<0,05). Anne veya kardeşinde meme kanseri hikayesi olanlar olmayanlardan,
herhangi bir meme hastalığı geçirenler geçirmeyenlerden anlamlı olarak daha fazla mamografi çektirmişlerdir (p<0,05). Yapılan farklı çalışmalarda kadınların mamografi yaptırma oranları % 10,5–40,6 arasında değişmektedir (16, 27, 28). Dişcigil ve arkadaşlarının yaptığı
benzer bir çalışmada kadınların öğrenim düzeyinin artması ve ailede meme kanseri öyküsü olması, mamografi çektirme oranlarını artırmaktadır (16). Sonuçlar, çalışmamızla benzerlik göstermektedir
Çalışmamızda, mamografi çektiren 322 kişiden
%83,2’sinin mamografi sonucu normal, %12,1’inde fibrokistik değişiklik, %3,4’ünde meme kanseri, %1,2’sinde de solid kitle teşhisi konulmuştur.
Bu çalışmanın sınırlılığı; araştırmanın KKMM eğitimine gelen kadınlara yapılmış olması nedeniyle çalışmanın yapıldığı bölgeyi tam olarak temsil etmeme-
sidir. KKMM eğitimine gelen kadınlar sağlıkları konusunda daha duyarlı kişiler olma olasılıkları yüksektir. Bu
da KKMM yapma yüzdelerinin toplumdan daha yüksek
çıkmasına sebep olmuş olabilir.
Sonuç olarak, çalışma grubunun yaklaşık yarısı
KKMM yaptığını ifade etmiş, yapanların ise sadece üçte
biri ayda bir KKMM yaptığını belirtmiştir, bu sonuçlar
yapanların da düzenli KKMM yapmadığını göstermektedir. KKMM yapmayanların yarısı, bu muayeneyi yapmayı bilmediğini ifade etmiştir. Bu da KKMM eğitimlerine
önem verilmesi gerektiğini göstermektedir.
} KAYNAKLAR
1. Aydıner A,Topuz E. Meme kanseri tanı tedavi takip.
İstanbul: Nobel Tıp Kitapevleri; 2007 p.5-18.
2. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı, Organlara Göre
Kanser Sıklığının Dağılımı ve Kadınlarda En Sık Görülen 10
Kanser, http//www.saglik.gov.tr. Erişim Tarihi: 23.02.2010.
3. American Cancer Society. Breast cancer facts and figures,
htpp://www.cancer.org/. Erişim Tarihi: 22.01.2010
4. Forrest APM, Carter DC, Macleod IB. The breast. Edinburgh:
Churchill Livingstone Company; 1990 p. 203-208.
5. Kosters JP, Gotzsche PC. Regular self-examination or
clinical examination for early detection of breast cancer
(Review). Cochrane Database Systematic of Reviews.
http://mrw.interscience.wiley.com/cochrane/clsysrev/
articles/CD003373/pdf_abstract_fs.html. Erişim Tarihi:
25.02.2010.
6. Dozier KJ, Mahon SM. Cancer prevention, detection and
control: A nursing perspective. Oncology Nursing Society;
Pitspurg; 2002 p. 389-443.
7. Nahcivan NÖ, Seçginli S. Meme kanserinde erken tanıya
yönelik tutum ve davranışlar: Bir rehber olarak sağlık inanç
modelinin kullanımı. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik
Yüksekokulu Dergisi 2003;7(1):33–38.
8. İğci A, Asoğlu O. Meme kanserinin erken tanısında
tarama yöntemleri. İçinde: Topuz E, Aydıner A, Dinçer M,
Editörler. Meme Kanseri. İstanbul, Nobel Tıp Kitapevleri;
2003. p. 113–123.
9. Günal SY, Günal Aİ. 25–55 Yaş çalışan kadınların meme
kanserine yönelik davranışları. Sağlık ve Toplum Dergisi
2000;10(1): 21–24.
10.Aslan EF, Gürkan A. Kadınlarda meme kanseri risk düzeyi.
Meme Sağlığı Dergisi 2007;3(2):63–68.
11.Parlar S, Bozkurt A, Ovayolu N. Ana Çocuk Sağlığı ve Aile
Planlama (AÇSAP) Merkezine başvuran kadınlarda kendi
kendine meme muayenesi (KKMM) ile ilgili bilgi, tutum ve
davranışların değerlendirilmesi. Sağlık ve Toplum Dergisi
2004;14(2):53–58.
12.Özcan S, Keklikçi İ, Saatçi E, Bozdemir N. Aile hekimliği
polikliniğine başvuran kadınların kendi kendine meme
muayenesi hakkında bilgi tutum ve davranışları. 4. Uluslar
arası Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi Kitabı,
2005, Ankara. p.310.
13.Çevik C, Akbulut G, Erkal S. Kadınların kendi kendine
meme muayenesi hakkındaki bilgi düzeylerinin kitlenin
fark edilmesine etkisi. Hemşirelik Forumu Dergisi
2005;6(2):44-49.
14.Budakoğlu İ, Maral I. 40 yaş ve üzeri kadınların meme
kanseri ve meme kanseri erken tanı yöntemlerine ilişkin
bilgileri, davranışları ve bu konudaki bilgi ve becerileri. 4.
Uluslar arası Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi
Kitabı, 2005, Ankara. p. 309.
18
Özer ve diğerleri
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 28, Sayı 1, Ocak-Nisan 2009
22.Coe K, Harmon MP, Castro EG, Campbell N, Meyer JA,
Meyer JP, Breast self examination: Knowledge and Practices
of Hispanic women in two Southwestern Metropolitan
Areas. J Community Health1994;19(6):433-448
23.Sadler RG, M Ko C, Cohn AJ, White M, Weldon R, Wu
P, Breast cancer knowledge, attitudes, and screening
behaviors among African American women: the Black
cosmetologists promoting health program. BMC Public
Health 2007;7:(57):1-8.
24.Jarvandi S, Montazeri A, Harirchi I, Kazemnejad A, Beliefs
and behaviours of Iranian teachers toward early detection
of breast cancer and breast self-examination, Public Health
2002;116 (4): 245-249.
25.Fung S, Factors associated with breast self-examination
behaviour among Chinese women in Hong Kong. Patient
Educ and Couns 1998;33 (3): 33-243.
26.Sadler GR, Ryujin LT, Ko CM, Nguyen E. Korean women:
breast cancer knowledge, attitudes and behaviors. BMC
Public Health 2001;1(7):1-7.
27.Çadır G, Eksen M, Bütüner E, Tüzen H, Yetim H, Othan K
ve ark. Muğla Merkez, Bayır, Yerkesik ve Yeşilyurt Sağlık
Ocağı bölgelerinde yaşayan kadınların meme kanseri ve
kendi kendine meme muayenesi konusundaki bilgi ve
uygulama durumlarının belirlenmesi. Uluslar arası İnsan
Bilimleri Dergisi 2004;1(1):1–16.
28.Göçgeldi E, Açıkel C, Hasde M, Aygut G, Çelik S, Gündüz
İ ve ark. Ankara-Gölbaşı ilçesinde bir grup kadının
kendi kendine meme muayenesi yapma konusundaki
tutum ve davranışlarının belirlenmesi. Fırat Tıp Dergisi
2008;13(4):261–265.
15.Güner İC, Tetik A, Gönener HD. Kadınların kendi
kendine meme muayenesi (KKMM) ile ilgili bilgi, tutum ve
davranışlarının belirlenmesi. Gaziantep Tıp Dergisi 2007;
13(2):55–60.
16.Dişçigil G, Şensoy N, Tekin N, Söylemez A.Meme sağlığı:
Ege bölgesinde yaşayan bir grup kadının bilgi, davranış ve
uygulamaları. Marmara Medical Journal 2007:20(1):29–
36.
17.Petro-Nustus W, Mikhail BI. Factors associated with breast
self examination among Jordanian women. Public Health
Nurs 2002;19(4):263-271.
18.Merey S. Kadınlarda Meme Kanseri Tarama Davranışları,
İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı
Hemşireliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi 2002,
İstanbul. p. 43.
19.Aygın D, Uludağ C, Şahin S. Gençlerin meme kanseri ve
kendi kendine meme muayenesi hakkındaki bilgi, tutum
ve davranışlarının değerlendirilmesi. Hemşirelik Forumu
Dergisi 2004;7(4):1–6.
20.Dündar EP, Özmen D, Öztürk B, Haspolat G, Akyıldız F,
Çoban S et al. The knowledge and attitudes of breast selfexamination and mammography in a group of women in a
rural area in western Turkey. BMC Cancer 2006;24:6:43.
21.Aydın İ. Meme Kanserinin Erken Tanısına Yönelik İki Farklı
Eğitimin, Öğretmenlerin Meme Kanseri Taramalarındaki
İnanç ve Davranışlarına Etkisi, Atatürk Üniversitesi, Sağlık
Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı,
Doktora Tezi 2004, Erzurum. p. 62.
19