docNəcəf bəy Vəzirov. Əsərləri
download 
Şikayet Transkript
Nəcəf bəy Vəzirov. Əsərləri
ÍßÚßÔ ÁßÉ ÂßÇÈÐΠßÑßÐËßÐÈ __________ “ØßÐÃ-ÃßÐÁ” ÁÀÊÛ-2005 Áó êèòàá “Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ. ßñÿðëÿðè” (Áàêû, Åëì, 1977) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð Òÿðòèá åäÿíè: Äèëàðÿ Ìÿììÿäîâà Ðåäàêòîðó: Òàùèðÿ Ìÿììÿä 894.3613 - dc 21 AZE Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ. ßñÿðëÿðè. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 304 ñÿù. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èúòèìàè-òàðèõè âÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà àéðûúà áèð äþâð òÿøêèë åäÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí ÿí éàõûí ìÿíÿâè âàðèñè òàíûíìûø äðàìàòóðã, ïóáëèñèñò âÿ òåàòð õàäèìè Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâäóð. Ìààðèô÷è äðàìàòóðýèéàíûí éöêñÿëèøèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ ùàìûäàí ÿââÿë îíóí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàøëàéûð. Ùÿéàòûí, ìÿèøÿòèí âÿ ÿõëàãûí ðåàëèñò ñÿùíÿäÿêè ÿùàòÿ ÷ÿð÷èâÿñèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðÿðÿê, îíà éåíè ÷àëàðëàð, öñëóá âÿ äèë ôÿðäèëèéè àðòûðàí Íÿúÿô áÿé ìààðèô÷è äèäàêòèêàíû ñîí ùöäóäà ýÿòèðèá ÷àòäûðìûøäûð. Í.Âÿçèðîâóí ùóìàíèçì, éöêñÿê áÿøÿðè èäåàëëàð òÿðÿííöì åäÿí, áÿäèè âÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõèìèçäÿ õöñóñè éåð òóòàí “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” (1896) ÿñÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà èëê ôàúèÿäèð. Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí éàðàäûúûëûüû ðåàëèñò Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð. Áó êèòàáäà ìààðèô÷è äðàìàòóðã, íàñèð âÿ ïóáëèñèñòèí çÿíýèí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè ýþçëÿð þíöíäÿ úàíëàíäûðàí ïéåñëÿðè, èãòèáàñëàðû, ùåêàéÿ âÿ ìÿãàëÿëÿðè òîïëàíìûøäûð. __________ ISBN 9952-418-49-0 © “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð __________ ÞÍ ÑÞÇ ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè ÿäÿáè ôèêðèí èðÿëèéÿ äîüðó ùÿðÿêÿòèíè òàì áèð èäåîëîýèéà, ìÿôêóðÿ ñèñòåìè, èäåéà-ôÿëñÿôè úÿðÿéàí ñÿâèééÿñèíäÿ ìÿùç Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëû éåíè áèð òÿëèì – ìààðèô÷èëèê øÿðòëÿíäèðèð. Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷èëèéèíèí èäåéà ìÿçìóíó, ìåòîäëàðû âÿ òÿøÿêêöë òàðèõè áåëÿ áèð òèïîëîæè ãàíóíàóéüóíëóüó áèð äàùà äîüðóëäóð êè, öìóìèééÿòëÿ ìààðèô÷èëèê ùÿìèøÿ âÿ ùÿð éåðäÿ ìèëëè èíòèáàùûí, ãþâìè þçöíöäÿðêèí, èñòèñíàñûç áöòöí ñàùÿëÿðäÿ âÿ ÷àüäàø ìÿíàäà åòíèê ìåíòàëèòåòèí, ÿäÿáè äèëèí âÿ ðåàëèñò ìèëëè ÿäÿáèééàòûí ÿí ãÿòè òÿøÿêêöëö äþâðöíöí èäåîëîæè ùàäèñÿñè êèìè éàðàíûð, áöòöíëöêäÿ õàëãûí òàðèõè, òàëåéè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð ãàëäûðûð âÿ îíëàðû õàëã, ìèëëÿò ìèãéàñûíäà äà ùÿëë åäèð. Ìèëëè “ìÿí” âÿ ìèëëè èúòèìàè øöóð – ìààðèô÷èëèêäÿ ìèëëè ñïåñèôèêà ÿí ÷îõ áó èêè âóðüóäà ãÿðàðëàøûð âÿ áàðèç ýþðöíÿ áèëèð. Ìèëëèëèê áóðàäà íÿèíêè ìèëëè õàðàêòåðèí, ùÿì äÿ ôîðìàíûí, öñëóáóí âÿ ïîåòèêàíûí ìÿçìóíóíäà þçöíö ýþñòÿðèð. Éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ìèëëè âÿ éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ðåàëèñò ñÿíÿòÿ ÿäÿáèééàò åéíè âàõòäà ÷åâðèëèð. Ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàëåéèíÿ âÿ òàðèõèíÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ìÿùç áèð ìààðèô÷è êèìè ÕÛÕ ÿñðäÿ Àõóíäçàäÿíèí ýþðäöéö èøèí ùöäóäëàðûíû ÕÛÛ ÿñðäÿ Íèçàìè, ÕÂÛ ÿñðäÿ Ôöçóëè äöùàñûíûí ìèãéàñëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Ëàêèí îíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã âÿ òàðèõè èíêèøàôûí éåíè ìÿðùÿëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Àõóíäçàäÿ äîüìà ÿäÿáèééàòûí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðÿ áþéöê áÿøÿðè âöñÿòëÿ éàíàøû, äàùà ôÿðäè âÿ ìèëëè áèð êîíêðåòëèê äÿ ýÿòèðèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë, Àâðîïàíûí áàøãà áèð ãöòáöíäÿ éàøàéàí äèýÿð áþéöê ìààðèô÷è, ìöòÿôÿêêèð âÿ ñÿíÿòêàð – Ôðèäðèõ Øèëëåð òàðèõè áèð èíòèçàð âÿ íàðàùàòëûãëà éàçìûøäû: “ßýÿð ìèëëè òåàòðà ãÿäÿð éàøàñàéäûã, îíäà áèç ìèëëÿò îëàðäûã”. Àõóíäçàäÿ ñþçöí ìÿùç ìöàñèð, ïðîôåññèîíàë ìÿíàñûíäà ìèëëè òåàòðà ãÿäÿð éàøàéûð, ìèëëè òåàòðû éàðàäàí ñÿíÿòêàðëàð àðàñûíà äàõèë îëóð!.. Àõóíäçàäÿíèí ÿí éàõûí ìÿíÿâè èðñè – Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ (1854-1926) àðòûã îíóí ùÿì ìààðèô÷èëèê ïðîãðàìûíà, ùÿì äÿ äðàì ïîåòèêàñûíà éåíè áÿäèè íîòëàð âÿ ñîñèàë-ôÿëñÿôè ÷àëàð ýÿòèðèð. Î, ùÿéàòûí, ìÿèøÿòèí âÿ ÿõëàãûí ðåàëèñò ñÿùíÿäÿêè ÿùàòÿ ÷ÿð÷èâÿñèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèð, îíà éåíè æàíðëàð, öñëóá, äèë ôÿðäèëèéè àðòûðûð. Íÿúÿô áÿéèí ñûðàâè, ñàäÿ ãÿùðÿìàíëàðû þçëÿðè èëÿ ñÿùíÿéÿ ýåð÷ÿêëèéèí äàùà éåêðÿíý àäèëèéèíè, ÿíÿíÿâè áÿäèè äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëàí “ïðîçàñûíû” äàõèë åäèðëÿð. Âÿçèðîâ ìààðèô÷è äèäàêòèêàíû ñîí ùöäóäà ýÿòèðèá ÷àòäûðûð, ñÿùíÿäÿ áèðáàøà òÿëèì-ìîíîëîã ñþéëÿéÿí ðåçîíåð ñóðÿòëÿðèí áöòþâ áèð ñèëñèëÿñèíè éàðàäûð (ßøðÿô áÿé, Ôÿõðÿääèí áÿé). “Òÿìñèëàò”äàêû ñàòèðèê áàø__________ ëàíüûúûí éåíè áÿäèè ìÿíçèëÿ ÷àòäûðûëìàñû èëê õàëèñ ñàòèðèê êîìåäèéàíûí (“Ïÿùëÿâàíàíè-çÿìàíÿ”, 1906), ìààðèô÷è äðàìàòèçìèí âÿ êîíôëèêòèí ôÿúè 4 ùöäóäëàðà ãàëõìàñû èñÿ äðàìàòóðýèéà òàðèõèìèçäÿ èëê ìèëëè ôàúèÿíèí (“ÌöñèáÿòèÔÿõðÿääèí”, 1896) éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ìàðàãëûäûð êè, Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ þçöíöí èëê ìÿòáó éàçûñûíà èìçà êèìè “Äÿðâèø” òÿõÿëëöñöíö ñå÷ìèøäè. Ùÿòòà “ßêèí÷è”äÿ èøëÿòäèéè èëê ïîåòèê ñÿðëþâùÿ äÿ “Íàëåéè-Äÿðâèø” èäè. Áó àäëàð íÿ ñåíçóðà ìöëàùèçÿëÿðè, íÿ äÿ Åçîï âÿ éà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÿäàñû èëÿ ñå÷èëìèøäè: åçîï öñóëóíäàí, êèíàéÿ, ñàòèðà ÷àëàðûíäàí áóíëàðäà ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäóð. “Äÿðâèø íàëÿëÿðè” äîüðóäàí äà íàëÿ èäè, ìÿíàúà äà éàëíûç íàëÿäÿí, éàëíûç ôàúèÿäÿí èáàðÿò èäè. Ùÿì èìçàäàêû, ùÿì äÿ ñÿðëþâùÿäÿêè “äÿðâèøëÿð” Íÿúÿô áÿéèí èëê éàçûñûíûí ìÿòíèíÿ âÿ ðóùóíà îíóí î âàõòà ãÿäÿðêè ìÿèøÿò òÿðçèíèí áèð èçè êèìè äàõèë îëìóøäó: áÿäèè-ôÿëñÿôè ÿíÿíÿäÿí, ìèñòèêàäàí, ïîåòèêàäàí éîõ... ùÿéàòäàí âÿ òàëåäÿí ýÿëÿí áèð ÿëàìÿò êèìè äàõèë îëìóøäó. Ñîíðàëàð ìÿùç “Íàëåéè-Äÿðâèø”äÿí “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” äîüóëäó. Íÿúÿô áÿé èëê ìèëëè ôàúèÿíèí áàíèéè-êàðû îëäó. Êå÷ÿí éöçèëëèéèí ñîíëàðûíäà óçàã âÿ ñîéóã øèìàëäà òÿùñèë àëàí êþìÿêñèç, òÿíùà, éåíèéåòìÿ Äÿðâèøè îðòà ÿñðëÿðèí êþíöëëö, ìÿüðóð, èíêàð÷û àñêåòè èëÿ áèðëÿøäèðÿí ìöøòÿðÿê äåòàë äîüðóäàí äà âàð èäè: “... öñòöìÿ þðòÿúÿê áèð éîðüàíûì äà éîõ èäè. Ýåúÿ, öñòöìÿ äöíéà ìàëûíäàí òÿêúÿ ýöìàíûì ýÿëÿí áèðúÿ ïàëàçûìû ÷ÿêÿðäèì. Áó ïàëàç äà ìÿíèì ùàëè-ïÿðèøàíûì êèìè áèð ùàëäà èäè êè, îíóí àíúàã þêöçëÿðèí öñòöíÿ þðòöëìÿéÿ ëÿéàãÿòè âàð èäè. Ïàëàç àëòûíäà éàòìàüûì ö÷öí òÿõÿëëöñöì “Äÿðâèø” ãàëäû... ßýÿð î ïàëàç èíäè ÿëèìÿ êå÷ÿðñÿ, ÷îõ áàùà ãèéìÿòÿ àëàðäûì.”1 Úèñìÿí “ïàëàç àëòûíà” ñûüàí, àäè ýöçÿðàí âÿ ìÿèøÿòëÿ “äöíéàéà ñûüìàéàí” íàðàùàò ðóù âÿ õàðàêòåð àðàñûíäà òðàýèê òÿçàä, àìàíñûç öçáÿöç ùÿëÿ î âàõòäàí – èëê ýÿíúëèê âÿ óøàãëûãäàí áàøëàéûð. Òàëåéèí èëê çÿðáÿñè îíà âàðëû ãîùóìëàðûí ðèøõÿíäè âÿ ëàãåéäëèéè, Øóøàíûí ìöëêèééÿ ìÿêòÿáèíäÿ òåç-òåç áàøûíà âóðóëàí “ãàðäîí ÿëèôáà”, äèíè ìÿêòÿáëÿðäÿ ùÿð ýöí ìöøàùèäÿ åòäèéè ìîëëàíûí ôàëàããàñû âÿ ÷óáóüó, óñòàäûí âÿ ãåéðè øàýèðäëÿðèí ãàïàçû, åâäÿ àòà âÿ àíàíûí éóìðóãøèëëÿñè êèìè, îíëàðûí ùàìûñûíûí áÿä ÿìÿëèíÿ ÷åâðèëÿðÿê äÿéèð. Öñòÿëèê, ÿëàâÿ åòñÿê êè, îíóí ìÿêòÿáäÿí âÿ åâäÿí êÿíàðäà, ìÿùÿëëÿ äîããàçûíäà, øÿùÿð ìåéäàíûíäà ÿí ÷îõ ýþðäöêëÿðè äÿ “õîðóç âÿ ãî÷ äþéöøäöðöá, èò áîüóøäóðóá, ãóðøàã òóòäóðóá, äÿðâèø íàüûëûíà ãóëàã àñûá, ãûçûë ãóø ñàõëàéûá” ýöíëÿðèíè áîø êå÷èðÿí áåêàðëàð âÿ àâàìëàð îëóá, îíäà âÿðäèø âÿ ÿíÿíÿäÿ, òÿëèì âÿ òÿðáèéÿäÿ, ÿõëàã âÿ ìÿíÿâèééàòäà ôåîäàë-ïàòðèàðõàë êå÷ìèøäÿí – îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëàí ýåðèëèéÿ ãàðøû Íÿúÿô áÿéäÿ ùÿëÿ èëê ýÿíúëèêäÿí ôîðìàëàøàí áàðûøìàç áèð åùòèðàñûí ìÿíáÿéèíè àéäûí òÿñÿââöð åòìÿê îëàð. Ñîíðàëàð ñîñèàë-èúòèìàè âÿ áÿäèè-ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿðÿ ÷åâðèëÿðÿê õàëãà ìÿòáóàòäàí âÿ ñÿùíÿäÿí åëàí îëóíàí áó åùòèðàñû áþéöê ìààðèô÷è áèð ïðîãðàìûí èäåéà-ÿõëàãè ÿñàñû øÿêëèíäÿ ýþðöðöê. Ýþðÿñÿí, ìÿùç áó ðåàë, ÿìÿëè ïðîãðàìû êîíêðåò øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùÿëÿ ýÿíú, òÿëÿáÿ Íÿúÿô áÿéèí ÿí àòìàäûüû áèð ôöðñÿò, âàñèòÿ âÿ __________ 1 “Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ”. Áàêû, 1913, ñÿù.12. 5 èìêàí ãàëûðäûìû? Úÿñàðÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, éîõ! Áþéöê ñÿëÿôè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êèìè, î äà áó èøäÿ “ÿëèíäÿí íÿ ýÿëèðñÿ, åäèð”. Ù.Çÿðäàáèíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ âÿ Áàêûäàêû ðåàëíû ýèìíàçèéàíûí ìöñÿëìàí òÿëÿáÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ ïåøÿêàð ìèëëè ñÿùíÿíèí òàðèõèíè áàøëàéàí èëê òàìàøàíûí – “Ùàúû Ãàðà”íûí (1873) ùàçûðëàíìàñûíûí ïåàë òÿøÿááöñ÷öñö îëóð âÿ þçö áó èëê òàìàøàäà èëê ãàäûí ðîëóíóí èôà÷ûñû îëóð; åëÿ ùÿìèí èëäÿ ýèìíàçèéàäà èêÿí “ßòè ñÿíèí, ñöìöéö ìÿíèì”, áèð èë ñîíðà èñÿ “Ãàðà ýöíëö” àäëû ïéåñëÿðèíè éàçûð. Èñòÿð áó èëê èêè ïéåñ, èñòÿðñÿ äÿ äàùà ñîíðà ãÿëÿìÿ àëäûüû “Åâ òÿðáèéÿñèíèí áèð øÿêëè” (1875) äîüðóäàí äà ìöàñèð äèíè-ìöëêÿäàð ùÿéàò, àèëÿ-ÿõëàã âÿ òÿðáèéÿ òÿðçèíäÿí êîíêðåò “øÿêèëëÿð” èäè. Þçöíöí èíàäëû âÿ äàâàìëû áèð “êå÷ìèøäÿí òÿìèçëÿíìÿ” ïðîãðàìûíà Âÿçèðîâ ëàï èáòèäàèäÿí – àèëÿäÿ òÿðáèéÿäÿí, ìÿêòÿáäÿí âÿ òÿäðèñäÿí áàøëàéûðäû. Ðåàëèñò-ìààðèô÷è êîìåäèéà ìþâúóä èúòèìàè ýåð÷ÿêëèéÿ þç åòèðàçûíû áèëäèðìÿñè ö÷öí òÿëÿáÿ Íÿúÿô áÿéèí ÿëèíäÿ ùå÷ äÿ éåýàíÿ âàñèòÿ äåéèëäè. Áåëÿ êè, 1874-úö èëëÿðäÿ Ìîñêâàäà Ïåòðîâñêè-Ðàçóìîâñêè (èíäèêè Òèìèðéàçåâ) Àêàäåìèéàñûíäà òÿùñèë àëàí Âÿçèðîâ èíãèëàáè òÿëÿáÿ òÿøêèëàòëàðûíäà äà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, õöñóñÿí áåëÿ òÿøêèëàòëàðûí áàø÷ûëàðûíäàí îëàí ýÿëÿúÿê ýþðêÿìëè ðóñ éàçû÷ûñû Âëàäèìèð Êîðîëåíêî èëÿ ùÿðòÿðÿôëè äîñòëóã ÿëàãÿëÿðè ñàõëàéûð. Øÿõñÿí þç “ãàôãàçëû òàòàð òÿëÿáÿëÿðèíèí äÿðíÿê òÿøêèëàò÷ûñû” êèìè “Èìäàäèééÿ” úÿìèééÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéóð. Ìÿùç áó úÿìèééÿòèí ÿñàñ ìÿãñÿäè áàðÿäÿ “Èìäàäèééÿ” öçâëÿðèíäÿí áèðè Âÿçèðîâà éàçûðäû: “...Ìÿí “Èìäàäèééÿ”íèí íèçàìíàìÿñèíè àëäûì... Áèçèì ìÿãñÿäèìèç – ÷èðêèíëèêëÿðèí êþêöíö êÿñÿí ÷îõëó ÿëëÿð ùàçûðëàìàãäûð. Áèç àüûëûí ãöââÿñèéèê, áèçèì ñèëàùûìûç áèëèêäèð. Áèç úÿùàëÿò, àâàìëûã ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàëûéûã”1. Áó ñþçëÿð Íÿúÿô áÿéèí éàëíûç äÿðíÿéèíèí éîõ, áèð éàçû÷û êèìè áÿäèè-åñòåòèê ìþâãåéèíèí äÿ èôàäÿñè èäè. Ìÿùç áåëÿ áèð ìþâãåäÿí Í.Âÿçèðîâ ïéåñëÿðèëÿ éàíàøû èëê íÿñð ÿñÿðèíè – “Àüû÷û” (1875) ùåêàéÿñèíè äÿ éàçûð âÿ äèíè-ôåîäàë ìöùèòäÿí ñå÷èëÿí ÿí ñÿúèééÿâè ñîñèàë òèïëÿðèí ñÿðýèñèíè éåíè áèð àâàðà âÿ òöôåéëè íöñõÿñè èëÿ äÿ çÿíýèíëÿøäèðèð. Éàñ éåðèíÿ áàéðàì êèìè òÿëÿñÿí, þëöéÿ éîõ, àëàúàüû “çÿðáàôûí èïÿê ýöëëÿðèíÿ” ìÿðñèéÿ îõóéàí Áÿäèðúàùàí ñóðÿòè èëÿ. “Èìäàäèééÿ” èëÿ, äðàì âÿ íÿñðëÿ éàíàøû, ïóáëèñèñòèêà äà âàõòû êå÷ìèø êþùíÿëèéÿ ãàðøû Íÿúÿô áÿéèí ùÿðòÿðÿôëè ìöáàðèçÿñèíäÿ ÿñàñ ñÿùèôÿëÿðäÿí áèðèíè òÿøêèë åäèð. Àíà äèëèíÿ âÿ äîüìà àíà òîðïàüà õèäìÿò åùòèðàñëàðûíû ùÿì áèð ÿäèáâÿòÿíäàø, ùÿì äÿ àëèì-äåíäðîëîã êèìè Íÿúÿô áÿé ìöõáèð ñèôÿòèëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè “ßêèí÷è” (1875-1877) ñÿùèôÿëÿðèíÿ îëàí öìèäëÿðè èëÿ ìþùêÿì áàüëàéûðäû: “ßêèí÷è” ìÿíèì àíà äèëè ìöÿëëèìèìäèð... Ìÿíÿ íÿ éàçìàüûí ïðîãðàìûíû ýþíäÿðèíèç”. “ßêèí÷è”äÿ ÷ûõàí ìÿãàëÿëÿðèíäÿ Âÿçèðîâ þçöíöí ÿõëàãè âÿ èäåîëîæè òÿíãèä âÿ ìöáàðèçÿ ïðîãðàìûíûí ùÿäÿôèíÿ òÿñÿððöôàòäà ìàëäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí ìþâúóä âÿçèééÿòèíè äÿ, áó ñàùÿëÿðäÿ âàõòû êå÷ìèø ÿíÿíÿ, öñóë âÿ âÿðäèøëÿðè äÿ äàõèë åäèðäè. __________ 1 Áàõ: Ê.Ìÿììÿäîâ. Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ. Áàêû, 1963, ñÿù.34-35. 6 Äðàìàòóðýèéà, íÿñð âÿ ïóáëèñèñòèêà èëÿ éàíàøû, “ßêèí÷è” ãÿçåòèíÿ âÿ Ìîñêâàäàêû Êÿíä Òÿñÿððöôàòû Àêàäåìèéàñûíà ýÿíú Âÿçèðîâóí áþéöê ìàðàüûíäà îíóí þç ñÿëÿôëÿðèíèí (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí âÿ Ù.Çÿðäàáèíèí) äèýÿð áèð áþéöê ÿíÿíÿñèíÿ äÿ ñÿäàãÿòèíè ùèññ åòìÿìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ùÿëÿ “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìèíè ðÿüáÿòëÿ òÿñâèð åäèð âÿ Ãàðàáàü äöçëÿðèíèí íàäèð ÷è÷ÿêëÿðèíè äöíéàéà òàíûòìàã àðçóñóíó ýÿíúëèéÿ ùÿðàðÿòëÿ âÿñèééÿò åäèðäè. Âÿçèðîâ þç áþéöê ñÿëÿôèíèí ìààðèô÷è ãÿùðÿìàíà – Øàùáàç áÿéÿ òþâñèéÿñèíÿ äÿ þçö ÿìÿë åäèð âÿ áöòöí þìðö áîéó ùÿì éàçû÷û-äðàìàòóðã, ùÿì äÿ ìåøÿøöíàñ àëèì êèìè þç åùòèðàñ âÿ åíåðæèñèíè õàëãûí ìÿíÿâè âÿ òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíèí ìöùàôèçÿñèíÿ ùÿñð åäèð. Îíóí ìèãéàñëû, ÷îõøàõÿëè ÿäÿáè âÿ èäåîëîæè ôÿàëèééÿòè áèçäÿ ìèëëè ìààðèô÷èëèéè, ôàúèÿ âÿ ìÿçùÿêÿëÿðè – äðàìàòóðýèéàìûçûí, åëìè-áèîëîæè ÿñÿðëÿðè èñÿ Àçÿðáàéúàí ìåøÿ÷èëèê åëìèíèí éåíè áèð ìÿðùÿëÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéóð. Ëàêèí Íÿúÿô áÿéèí ùÿéàòûíûí âÿ èúòèìàè ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñ ìÿíàñû, ìÿíÿâè ìÿçìóíó äðàìàòóðýèéà îëóð... Ìààðèô÷è äðàìàòóðýèéàíûí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ ùàìûäàí ÿââÿë Í.Âÿçèðîâóí éàðàäûúûëûüû èëÿ áàøëàéûð. Âÿçèðîâ ìààðèô÷è äðàìûí òÿêúÿ èäåéà ùöäóäëàðû éîõ, ùÿì äÿ ùÿéàòû ÿùàòÿ ÷ÿð÷èâÿñèíè ýåíèøëÿíäèðèð, ñÿùíÿäÿ èúòèìàè ýåðèëèéèí òÿíãèäèíè âÿ ðåàëèñò-ìààðèô÷è äèäàêòèêàíûí ùöäóäëàðûíû áþéöäöð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñèíÿ î, ìöëêÿäàð-àüà, èêèíúèñèíÿ çèéàëû-áÿé ñóðÿòëÿðèíèí íöìóíÿñèíäÿ íàèë îëóð: ðÿää îëóíàí âÿðäèø, ïñèõîëîýèéà âÿ àäÿòëÿðäÿ êþùíÿëèê èíêàð åäèëèð, ìöñáÿò-ðåçîíåð ñóðÿòëÿðèí ñÿùíÿäÿ áèðáàøà áÿéàí åòäèéè øèêàéÿòëÿíÿòëÿðäÿ âÿ ìîíîëîã-íÿñèùÿòëÿðäÿ òÿáëèü îëóíàí éåíèëèéèí ìÿçìóíó èçàù îëóíóð. “Äàëäàí àòûëàí äàø òîïóüà äÿéÿð” (1890), “Ñîíðàêû ïåøìàí÷ûëûã ôàéäà âåðìÿç” (1890), “Àäû âàð, þçö éîõ” (1891), “Éàüûøäàí ÷ûõäûã, éàüìóðà äöøäöê” (1895) – ùàìûñû ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòèí ÿí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí “ìöñÿëìàí àâàìëûüûíûí” òÿùëèëèíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Ñîíóíúó ïéåñ ÿäèáèí äðàì éàðàäûúûëûüûíûí èëê ìÿðùÿëÿñèíè (1874-1895) ãàáàðûã ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê áàõûìûíäàí õöñóñèëÿ ìàðàãëûäûð. Áó äþâð äðàìàòóðýèéàñûíûí öìóìèëèêäÿ ìààðèô÷è ñÿúèééÿñè äÿ áó ïéåñèí òÿùëèëèíäÿ ãàáàðûã ìåéäàíà ÷ûõûð. Ïéåñèí ãÿùðÿìàíû ßøðÿôáÿé ìààðèô÷è èäåéàëàðäàí èëùàì àëàí àëè òÿùñèëëè áèð çèéàëû ýÿíúäèð. Ñõîëàñòèê åùêàìëàðà âÿ çàùèðè äèíè èáàäÿòëÿðÿ êîðòÿáèè ðèàéÿòäÿí òóòìóø åë÷èëèê àäÿò-ÿíÿíÿñèíÿ ãÿäÿð ùÿð øåéÿ ìààðèô÷è ìþâãåäÿí, òÿíãèäè éàíàøûð: áöòöí ÿñÿð áîéó (ïéåñèí ùÿì “éàüûø”, ùÿì äÿ “éàüìóð” ùèññÿñèíäÿ) îíóí ìÿôêóðÿñè, ñàâàä, ìÿðèôÿò, ùàëàëëûã âÿ ìÿäÿíèééÿò ïðîãðàìû íÿçÿðè äèäàêòèêàäàí – ìààðèôÿ èíàìäàí, áàøà àüûë ãîéìàãäàí âÿ íÿñèùÿòëÿðäÿí èðÿëè ýåòìèð. Ýþðäöéö èø, ÿìÿë äÿ îíäàí èáàðÿò îëóð êè, “éàüûø âàõòû” áàø âåðÿí “áþùðàíëû” ùàäèñÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ ùàìûäàí ðàñèîíàë âÿ ñîéóããàíëû ùÿðÿêÿò åäèð, éàëíûç áþùðàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà èñÿ éåíè “ìöàñèð” ãàéäàäà Úÿâàùèð õàíûìà åâëÿíìÿê òÿêëèôè åëÿéèð. Î, éàõøû, èøýöçàð, ñÿëèãÿëè òÿñÿððöôàò÷ûäûð. Ýåúÿ-ýöíäöç áàüäà, áè÷èíäÿ, äÿéèðìàíäà êÿíäëèëÿðëÿ áèðýÿ çÿùìÿò ÷ÿêÿí, çèéàëû áÿé îáðàçû êèìè òÿñâèð âÿ òÿáëèü îëóíóð. 7 ßøðÿôáÿé ùàäèñÿëÿðèí éàëíûç áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ – “éàüûø âàõòû” èøòèðàê åäèð, “éàüìóð” ìÿðùÿëÿñèíäÿêè ùàäèñÿëÿðäÿ áèç àðòûã îíó ýþðìöðöê. ßñàñ ãÿùðÿìàíûí – Ùàúû Ãÿíáÿðèí áàøûíà ýÿëÿí éåíè ùàäèñÿäÿ èñÿ Äèëáÿð âÿ Éåòÿð äàùà ôÿàë èøòèðàê åäèð. Èêèíúè ùèññÿäÿ àðòûã òÿðáèéÿ âÿ ìèññèéàíû äà ýÿíú, ôÿàë, ýþçÿë ãûç – ãóëëóã÷ó Éåòÿð éåðèíÿ éåòèðèð. Àäÿòÿí, ÿäÿáè òÿùëèëëÿðäÿ Ùàúû Ãÿíáÿð ñîí äÿðÿúÿ òàìàùêàð, àáûðñûç âÿ ÿõëàãñûç, çàëûì âÿ àìàíñûç áèð äÿðÿáÿé, ïóë, ãàçàíú âÿ ùàêèìèééÿò ùÿðèñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áåëÿ áèð áàõûø ìÿçùÿêÿéÿ ìÿùäóä âÿ ñõåìàòèê ñîñèîëîæè ÷ÿð÷èâÿäÿí áàõìàãäàí èðÿëè ýÿëèð. Äîüðóäóð, áóðàäà ïóëäàí, ñÿëÿìäÿí ñþùáÿò ýåäèð (ìþâçó òàúèð ùÿéàòûäûð, àéðû íåúÿ îëà áèëÿð?!), ëàêèí áöòöí áóíëàðûí áóðæóà “êàïèòàë ìöíàñèáÿòëÿðè” èëÿ áèð ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Ùàúû Ãÿíáÿðëÿ Éåòÿð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðèí èñÿ “ÿìòÿÿéÿ ÷åâðèëÿí èíñàí âÿ ìÿùÿááÿò” ùàãäà áóðæóà àíëàéûøëàðû èëÿ ÿëàãÿñè äàùà àçäûð. Ùàúû Ãÿíáÿðèí “åøã ìàúÿðàñû” ýöëìÿëè ìàúÿðàäûð, “ãîðõóëó ìàúÿðà” äåéèë: îíóíëà ÿéëÿíèðëÿð, îíà ýöëöðëÿð, èñòÿäèêëÿðè îéóíó áàøûíà ýÿòèðèðëÿð, îíà úèääè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèðëÿð. Ùàúû Ãÿíáÿð ïéåñäÿ èêè äÿôÿ “àüëûíû èòèðèð”: áèðèíúè äÿôÿ – ìàääè èôëàñ õÿáÿðèíè àëàíäà, èêèíúè äÿôÿ – Éåòÿðÿ âóðóëàíäà. Àììà áó èêè äÿëèëèêäÿí ùå÷ áèðè – íÿ åøãäÿí, íÿ äÿ ñÿðâÿòäÿí áÿëà – ñîñèàë-òðàýèê ÿëàìÿòÿ ìàëèê äåéèë âÿ ùÿð èêèñèíäÿí ÷ûõûø éîëó òàïûëûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí “éàüìóð” âÿ “éàüûø” äÿëèëèéè ìÿíà âÿ ìÿíòèãúÿ áèð-áèðèíè ðÿää åäèð. Áèðèíúè ùàëäà, î “ïóëóíó èòèðäèéè” ö÷öí àüëûíû èòèðèðñÿ, èêèíúè ùàëäà ìÿùç ùÿìèí ïóëó îí àëòû éàøëû Éåòÿðèí àéàãëàðû àëòûíà àòìàüà ùàçûð âÿçèééÿòäÿ îëàíäà “äÿëè âÿçèééÿòèíäÿ” òÿñâèð îëóíóð. Ìÿçùÿêÿíèí ðàäèêàë ñîñèàë ÿùÿìèééÿòè – îíóí áóðæóà “êàïèòàë åùòèðàñû”íû èôøà åòìÿñèíäÿ äåéèë, ìÿèøÿòäÿ, ìÿíÿâèééàòäà, àèëÿ âÿ ÿõëàãäà ðàäèêàë éåíèëèéè èëê äÿôÿ ìöøàùèäÿ âÿ òÿñâèð åòìÿñèíäÿäèð: èêèíúè (ùÿòòà ö÷öíúö âÿ äàùà àðòûã) àðâàä àëìàã ëàï éàõûí âàõòëàðà ãÿäÿð ùÿéàòäà òÿáèè, úèääè, ùÿòòà áÿçÿí òðàýèê òàðèõ÷ÿ êèìè ãÿáóë îëóíóðäó. Èíäè èñÿ î, ùÿéàòäà äà, ñÿíÿòäÿ äÿ áèð ìÿçùÿêÿ êèìè áàø âåðìÿéÿ áàøëàìûøäûð!.. Í.Âÿçèðîâ àäÿò âÿ ìöíàñèáÿòëÿðäÿ, ÿõëàã âÿ ìÿèøÿòäÿ ÷îõäàí þòìöø ÿñðëÿðèí ãàëûüû îëàí àâàìëûüûí ãÿíèìè èäè. Î, áó íàäàíëûüûí ìÿçùÿêÿëÿðèíè, äðàìëàðûíû éàðàòìûøäû, îíóí èëê ôàúèÿñè – “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” èñÿ áó èúòèìàè äÿðäèí, øÿðèí âÿ áÿëàíûí ìöñèáÿòè èäè. Èëê ìèëëè ìÿçùÿêÿ êèìè èëê Àçÿðáàéúàí ôàúèÿñè äÿ ìààðèô÷èëèéèí æàíðû êèìè ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. Ìöñèáÿòëÿ éûõûëàðàã, õàð âÿ çÿëèë îëàí øÿð ÿñÿðäÿ ôàúèÿíè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿí ÿñàñ äðàìàòèê éàé âÿ ìöùÿððèêäèð. Ìöÿëëèô íàäàíëûüûí äÿùøÿòëÿðèíè îíà ýþðÿ òÿñâèð åòìèøäèð êè, ìààðèô÷èëèéèí, þç ÿõëàãè ãàéÿñèíèí öñòöíëöéöíö ñöáóò åòñèí. Áó ÿõëàãè ãàéÿíèí äàùà ãàáàðûã òÿñäèãè ö÷öí Âÿçèðîâ áöòþâ áèð úÿìèééÿòèí, öìóìè ÿõëàãè áþùðàíûí ôîíóíäà Ôÿõðÿääèíèí âÿ îíóí àðçóëàðûíûí ôàúèÿñèíè âåðìèøäèð. ßñÿðäÿ Ôÿõðÿääèíèí ùÿëàêû úÿìèééÿòäÿ ùþêì ñöðÿí êþùíÿëìèø ÿõëàã âÿ ðÿôòàð íîðìàëàðûíà ÿí áþéöê ãóðáàí êèìè ìÿíàëàíûð. Äðàìàòóðã áöòöí èíñàíïÿðâÿðëèê äóéüóëàðû èëÿ ùÿéÿúàíà ýÿëìèø, áó íÿúèá ãÿùðÿìàíûí âÿùøèúÿñèíÿ þëäöðöëìÿñè ôàêòû èëÿ ùàðàé ÷ÿêÿðÿê ôÿðéàä åòìèøäèð. 8 Ëàêèí ÿñÿðèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû òÿê î äåéèë, ãóðáàíëàð âåðÿðÿê àéûëàí âÿ éåíèäÿí äîüóëìàã ö÷öí èçòèðàáëàð ÷ÿêÿðÿê äàüûëàí íàðàùàò áèð úÿìèééÿòèí þçöäöð. Ôàúèÿ áèð øÿõñèí éîõ, áèð âèëàéÿòèí, áèð úÿìèééÿòèí ìöñèáÿòèäèð. Ôÿõðÿääèíèí þç äèëè èëÿ äåñÿê, “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” – “ìöñèáÿòè-ìöñÿëìàíäûð”. Ìöñèáÿòëÿð è÷èíäÿ ùÿðÿíèí ìöñèáÿòè èñÿ áèð úÿùÿòè èëÿ ñå÷èëèð. Ëàêèí ìöñèáÿòëÿðäÿí èêèñè – Ôÿõðÿääèíèí âÿ Ðöñòÿì áÿéèí ìöñèáÿòëÿðè äèããÿòè õöñóñèëÿ úÿëá åäèð âÿ áöòöí ñöæåò áîéó ôàúèÿíèí ìÿðêÿçèíäÿ äóðóð. Òÿñÿââöð åäÿê: úÿìèééÿòäÿ, ÿõëàã âÿ ìÿèøÿòäÿ èðòèúà âÿ úÿùàëÿòèí òÿíòÿíÿ åòäèéè èëëÿðäèð. Ìÿíÿâè ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ “çöëìÿò ñÿëòÿíÿòèíèí” ãàíóíëàðû ùàêèìäèð. Çàìàí äåñïîòëàð âÿ éåêÿáàøëàð çàìàíûäûð. Ôåîäàë àüàëàð âÿùøèëÿð êèìè áèð-áèðèíè ãûðûð, åùòèðàñëàð åâëÿðäÿ, õàíèìàíëàðäà àëûøàí òîíãàëëàðà äþíìÿäèêúÿ ñþíìöð. Áó úÿìèééÿòäÿ ÿí ãîðõóëó áèð èñòèáäàä – íàäàíëûüûí èñòèáäàäû ùþêì ñöðöð. ßõëàãè áþùðàí èôðàò øÿêèë àëìûøäûð. Äàùà áåëÿ äàâàì åäÿ áèëìÿç. Íÿ èñÿ áèð ùàäèñÿíèí, úÿìèééÿòè õèëàñ åäÿúÿê ãöââÿíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû òàðèõè çÿðóðÿòÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ëàêèí áó âÿçèééÿò ùÿìèí òÿëÿáèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû çÿðóðè åäÿðêÿí, ùÿì äÿ îíóí ùÿéàòà êå÷ÿ áèëìÿñèíè ãåéðè-ìöìêöí åòìèøäèð: äåñïîòèçì âÿ íàäàíëûã î ãÿäÿð ýöúëö ÷ûõìûø êè, ùÿð úöð èøûã âÿ ìààðèô çèéàñûíû çöëìÿòäÿ ãÿðã åòìÿéÿ ãàäèðäèð. Ñàíêè õèëàñ ö÷öí áèð éîë éîõäóð. Ôÿõðÿääèíèí äèëè èëÿ äåñÿê, åëÿ áèë áó ìèëëÿòèí öñòöíÿ “ýþéäÿí ëÿíÿòíàìÿ åíèá êè èøûüà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿêñèíèç... çöëìÿòäÿ ãàëûá áèð-áèðèíèçè òÿëÿô åäÿúÿêñèíèç”. Úÿìèééÿò áó úÿùàëÿòäÿí, áó àâàìëûãäàí àéûëìàã èñòÿéèð, ëàêèí îíó àéûëòìàã èñòÿéÿí ãöââÿëÿðè äÿ þçö ìÿùâ åäèð – áó êîëëèçèéà î èëëÿðèí ìààðèô÷è äðàìû ö÷öí áöòöíëöêäÿ ÷îõ ñÿúèééÿâèäèð. ßñÿðäÿ íàäàíëûãëà úÿìèééÿò, êþùíÿëÿí àäÿò âÿ áó àäÿòëÿ éàøàìàã èñòÿìÿéÿí èíñàíëàð àðàñûíäàêû çèääèééÿò éöêñÿê òðàýèê ñÿäëÿðÿ ãàëäûðûëûð âÿ ÿí êÿñêèí ÷àðïûøìàëàð, ñÿðò äðàìàòèê òîããóøìàëàð öñóëó èëÿ ùÿëë åäèëèð. Äîüðóäóð êè, “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí”äÿ êÿñêèí äàõèëè çèääèééÿòëÿðëÿ ÷àïàëàéàí, ùàìëåòâàðû òÿðÿääöäëÿð, áþùðàíëàð âÿ ôûðòûíàëàð àéðûúà áèð ñóðÿò, ãÿùðÿìàí âÿ õàðàêòåð éîõäóð, áóðàäà Ùàìëåò – úÿìèééÿò þçöäöð! Ìöñèáÿòëÿ ìÿùâ îëàí âÿ èçòèðàáëà éåíèäÿí äîüóëàí áó úÿìèééÿò òðàýèê áèð ñóðÿò, Ùàìëåò òèïëè áèð ñóðÿò ìèñàëûíäàäûð. “Åëìäÿ, ñÿíÿòäÿ ýåðè ãàëàí ìèëëÿò!” – áàø âåðÿí áöòöí ôàúèÿëÿðèí áþéöê ìÿíáÿéè âÿ ùÿãèãè ìÿçìóíó áóäóð âÿ ìààðèô÷è øöóð äà ìÿùç èíòèáàù, ìààðèô ÿñðèíäÿ ýåðèäÿ ãàëìûø áèð úÿìèééÿòèí ôàúèÿñèíè òÿñâèð åäèð. “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” ùÿëÿ õàëèñ áèð ìààðèô÷è äöíéàýþðöøö èäè. Áóðàäà Ðöñòÿì áÿéè äÿ, Ôÿõðÿääèíè äÿ ìÿùâ åäÿí áèð áþéöê áÿëà ýþðöðöê: íàäàíëûã! Åëìñèçëèê âÿ ìààðèôñèçëèê! Êèìäèð ìöãÿññèð? – “Ìöñÿëìàí ãàðäàøûí âÿùøè íàäàíëûüû” – òðàýåäèéà ùÿð ñþçö èëÿ, áöòþâëöêäÿ þç ïàôîñó èëÿ áó ùþêìö òÿñäèã åäèð. Î äþâðêö èúòèìàè-áÿäèè ôèêðèìèçäÿ áåëÿ áèð ÿñÿð, íàäàíëûüà ãàðøû áó ãÿäÿð ãöââÿòëè áèð ñÿñ òÿñàäöôè èäèìè? Ãÿòèééÿí éîõ! Íàäàíëûüà ãàðøû òöüéàíëû, 9 åùòèðàñëû ôèêèð, åòèðàç þç èôàäÿñèíè ôÿëñÿôè òðàêòàòëàðäà òàïìûøäû, êîìåäèéàëàðäà, íÿñðäÿ âÿ ïîåçèéàäà ñÿñëÿíìèøäè. Î, þç éåíè, äàùà ãöââÿòëè ÿêñèíè áèð äÿ äðàìàòóðýèéàìûçäàêû èëê ôàúèÿäÿ òàïûðäûñà, ìÿýÿð áó òÿáèè, ùÿòòà ãàíóíàóéüóí äåéèëäèìè? Áöòöí ÕÛÕ-ÕÕ ÿñð çèéàëûëàðûìûçûí ôÿàëèééÿò âÿ éàðàäûúûëûüûíäà, áöòöí Ñåéèä ßçèì, Çÿðäàáè âÿ Ñàáèðäÿ îëäóüó êèìè, “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí”äÿ äÿ “Êÿìàëöääþâëÿ”äÿí “áèð äóç” âàðäûð. “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” – íàäàíëûüà ãàðøû, áöòöí áàøãà ñèëàùëàðäàí ñîíðà áÿäèè ôèêðèí àüûð òîïëàðû èëÿ àòûëàí àòÿø èäè. Ñîíðàëàð äðàìàòóðýèéàìûçäà áó ÿíÿíÿ ùÿëÿ ÷îõ þìöð ñöðìöøäö. “Øàìäàí áÿé” âÿ “Íàäàíëûã” (Í.Íÿðèìàíîâ), “Äÿëè éûüûíúàüû” âÿ “Þëöëÿð” (Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ) åéíè ìþâçóäà âÿ òÿõìèíÿí åéíè åïîõàäà éàçûëìàìûøäûìû? “Àâàìëàð”, “äÿëèëÿð” âÿ “þëöëÿð” ìþâçóñó ëàï Úàâèäÿ âÿ Úàááàðëûéà ãÿäÿð äàâàì åòìèøäè. Áó ìþâçó ÷îõ ãàáàðûã âÿ ÷îõ ïàðëàã ÿêñèíè “ÌöñèáÿòèÔÿõðÿääèí” ÿñÿðèíäÿ äÿ òàïìûøäûð. Ìöÿëëèô Ôÿõðÿääèíèí ôàúèÿñèíè ÿí áþéöê öðÿê éàíüûñû èëÿ ýþñòÿðèð. Ôÿõðÿääèíèí ôÿàëèééÿòè îíóí ÿí áþéöê èäåàë âÿ àðçóëàðûäûð. Ôÿõðÿääèíèí ÿìÿëëÿðèíäÿ Í.Âÿçèðîâ çöëìÿò ñÿëòÿíÿòèíäÿí õèëàñ îëìàüûí éîëëàðûíû ýþðöð. Ôÿõðÿääèíèí þëöìö íàäàíëàð úÿìèééÿòèíèí þçöíö áåëÿ ñèëêÿëÿéèð âÿ àéûëäûð. Ôÿõðÿääèí þëñÿ äÿ, þçö äåäèéè êèìè, îíóí íèøàíÿëÿðè ãàëûð. Áó íèøàíÿëÿð: “ìÿêòÿáõàíà”, “àçàðõàíà” âÿ áàü-áàüàòäûð. Ôÿõðÿääèíèí àðçóëàðû, ÿìÿëëÿðè ãàëûð: áó, îíóí “áåø èë Àëìàíèéàäà îõóòäóüó Ñÿàäÿò õàíûìäûð. Ôÿõðÿääèíèí ÿìÿëëÿðèíè äàâàì åòäèðÿúÿéèíÿ Ñÿàäÿò õàíûì îíóí ìåéèòè öçÿðèíäÿ àíä è÷èð âÿ ïéåñ áó àíäëà áèòèð: Ìàðàãëûäûð êè, ôàúèÿ Ôÿõðÿääèí àèëÿñèíè äàüûäàúàüû ùàããûíäà Ðöñòÿì áÿéèí ùÿäÿñè âÿ àíäû èëÿ áàøëàéûð, Ôÿõðÿääèí ÿìÿëëÿðèíè äàâàì åòäèðÿúÿéè ùàãäà Ñÿàäÿò õàíûìûí àíäû âÿ ãÿðàðû èëÿ áèòèð. Áó, ôàúèÿíèí èøûãëû, íèêáèí ïàôîñóíó áèð äàùà òÿñäèã åäèð. ßñÿðèí ñîíóíäà âóðóøàí ùÿð èêè òÿðÿô äàùà áèð ãóðáàí âåðÿðÿê ìÿüëóá îëóð. Í.Âÿçèðîâóí þç ñàòèðèê êÿñêèíëèéè âÿ ñîñèàë ìþâçó éåíèëèéè áàõûìûíäàí õöñóñèëÿ ñå÷èëÿí éåíè ìààðèô÷è ïéåñè èñÿ “Ïÿùëÿâàíàíè-çÿìàíÿ”äèð (1900). Î, öìóìèééÿòëÿ ñîâåò äþâðöíäÿí ÿââÿëêè ÿäÿáèééàòûìûçäà áèëàâàñèòÿ Áàêû íåôò ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû îëàðàã áóðæóà ÿõëàãûíûí þçö èëÿ ýÿòèðäèéè íåãàòèâ èôðàòëàðà ùÿñð îëóíìóø èëê ÿñÿðëÿðäÿíäèð. Äîüðóäóð, áó ïéåñè ôÿùëÿ âÿ êàïèòàë, èñòåùñàëàò âÿ ÿìÿê ïðîáëåìèíè ùÿëë åäÿí õàëèñ ñîñèàë-áÿäèè ìÿçùÿêÿ êèìè ãÿáóë åòìÿê äöçýöí îëìàçäû. Áóðàäà Áàêû íåôò áóðæóà ñÿëòÿíÿòèíèí ùÿãèãè èúòèìàè ñöòóíëàðû, îíóí ÿñë òàðèõè “ïÿùëÿâàíëàðû” – ñîñèàë ñèëê âÿ òÿáÿãÿëÿð éîõ... áÿëêÿ áöòöí áóíëàðà êàðèêàòóðà âÿ ïàðîäèéàëàð, öçöíÿ “íåôò êðàëû” ìàñêàñû òàõàí ñàõòà, ñöíè, îéóíúàã “ïÿùëÿâàíëàð”, äàùà äîüðóñó, ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñûíäà äÿëëàëëàð, à÷ûã-àøêàð äÿëÿäóçëàð, ñàòãûíëàð âÿ ïîçüóíëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Õàëãûí ùÿì ìàääè, ùÿì äÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíÿ, ùÿì äèëèíÿ, ùÿì äÿ òîðïàüûíà âÿ íåôòèíÿ øÿðÿôñèç âÿ ãåéðÿòñèç ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí ñèìàñûçëàð, ðÿéàñÿò âÿ ìàíàò ëàêåéëÿðè òÿñâèð îëóíóðëàð. Ñöæåòäÿ ôàø îëóíàí ÷èðêèí ñþâäÿëÿøìÿëÿð, “áóðæóà îéóíëàðû”, “ìèëëÿòïÿðÿñòëèê” ùîããàáàçëûãëàðû, òÿðòèáàòëû, 10 áÿçÿêëè øàðëàòàíëûã ýþñòÿðèð êè, ìöÿëëèôèí ùÿìèøÿ ãÿçÿáëÿ ïèñëÿäèéè ìÿíÿâè åéáÿúÿðëèéèí, ÿõëàãè íàäàíëûüûí éàëíûç ëèáàñû äÿéèøèá, ÿíÿíÿâè ìààðèô÷è ïðîãðàì éåíÿ äÿ ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðäÿ éîõ, èíñàíè ñÿðâÿò âÿ äÿéÿðëÿðäÿ íàãèñëèê âÿ ñàõòàêàðëûã ÿëåéùèíÿ ÷åâðèëèð. Íÿúÿô áÿéèí êîìåäèéàñû ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà ïñèõîëîæè ìÿèøÿò êîëîðèòè âÿ òÿôñèëàòû èëÿ ýöúëöäöð. Àñëàí áÿé, Ëà÷ûí áÿé, Úàùàíýèð áÿé, Øåéòàí Ãóëó, Ïèøèê ßùìÿä áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí âÿ éàääà ãàëàí úèçýèëÿðëÿ ðÿñì îëóíìóøëàð. Áöòöí áóíëàð ìèëëè äðàìàòóðýèéàíû î äþâðöí þç ðåàëèñò áÿäèè òÿôÿððöàòû, åñòåòèê ýþðöì âÿ òÿñâèð ïðèíñèïè èëÿ éåíèëÿøäèðÿí äåòàëëàð èäèëÿð. Áèðèíúè ðóñ èíãèëàáû âÿ Øÿðãäÿ “îéàíàí Àñèéà” äþâðö Í.Âÿçèðîâ ìààðèô÷èëèéèíäÿ äàùà ÷îõ èúòèìàè-ïóáëèñèñò ôÿàëëûã ìÿðùÿëÿñè êèìè ñÿúèééÿëÿíèð. “ßêèí÷è”íèí èëê ìöõáèðëÿðèíäÿí îëàí Íÿúÿô áÿé éåíè äþâðöí “Ùÿéàò”, “Òàçÿ ùÿéàò”, “Èðøàä”, “Éåíè Èðøàä”, “Òÿðÿããè”, “Ñÿäàéè-ùÿãã”, “À÷ûã ñþç”, “Åë ùÿéàòû” êèìè ìöõòÿëèô ãÿçåò âÿ ìÿúìóÿëÿðèíäÿ äÿ òåç-òåç ÷ûõûø åäèð. Îõóúóëàð òàíûø “Äÿðâèø” èìçàñûíû áó äÿôÿ àðòûã “Áàëàúà ìöòÿôÿããèðÿëÿð” áàøëûüû èëÿ áóðàõûëàí ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿðèí àëòûíäà ýþðöðëÿð. ßââÿëêè ñÿðëþâùÿ (“Íàëåéè-Äÿðâèø”) äÿéèøäèéè êèìè, áó ìÿãàëÿëÿðèí âÿ ìèíèàòöð ñÿùíÿúèêëÿðèí àâàçû âÿ îâãàòû äà äÿéèøìèø, ýåð÷ÿêëèéÿ ìöâàôèã áèð ñÿðòëèê âÿ ðàäèêàëëûã êÿñá åòìèøäè. Ìèëëè ìààðèô÷è ïóáëèñèñòèêàäà “ßêèí÷è”äÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ äîüðó õàëèñ ñàòèðèê öñëóáè äþíöø äÿ ìöÿééÿí ÿêñèíè îíóí “Áàëàúà ìöòÿôÿððèãÿëÿð”èíäÿ òàïìûøäû. ßõëàã âÿ àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿòëÿáëÿðè, ÿíÿíÿâè íàäàíëûã âÿ îíà ãàðøû ìöáàðèçÿ ìþâçóñó, Øÿðãäÿ âÿ Ðóñèéàäà ìèëëè-èúòèìàè ùÿðÿêàò, áåéíÿëìèëÿëëèê âÿ õàëãëàð äîñòëóüó èäåéàñû, ãàäûí àçàäëûüû ìÿñÿëÿñè áó ìÿãàëÿëÿðèí ÿñàñ ïðåäìåòèíè òÿøêèë åäèðäè. Ùÿññàñ ùóìàíèñò ñÿíÿòêàð þç áþéöê ìöàñèðëÿðè – Í.Íÿðèìàíîâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ì.ß.Ñàáèð, Ö.Ùàúûáÿéîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ô.Êþ÷ÿðëè èëÿ áèðëèêäÿ Ãàôãàçäà ìöñÿëìàí ãûðüûíû ÿëåéùèíÿ þç ùÿðàðÿòëè ñÿñèíè óúàëäûð. Àðàçûí î òàéûíäà èúòèìàè âÿ ìèëëè-ìÿíÿâè çöëìÿ ãàðøû àéàüà ãàëõìûø Òÿáðèç èíãèëàá÷ûëàðûíà þç âÿòÿíäàø âÿ ñÿíÿòêàð õåéèð-äóàñûíû ãÿëÿìëÿ, ìÿòáóàòäàí åëàí åäèðäè. Äþâðöí Àçÿðáàéúàí ìààðèô÷è ïóáëèñèñòèêàñûíäà áó ñîíóíúó ìîòèâè àéûðûá, õöñóñè ãåéä åòìÿê èñòÿðäèê: Àðàçûí î òàéû èëÿ, Úÿíóáëà ùÿìðÿéëèê âÿ ùÿìäÿðäëèê ìîòèâèíè! Úÿíóá äÿðäèíäÿí äàíûøàíäà ìààðèô÷èëÿðèí ãÿëÿìè åëÿ áèë õöñóñè êÿñÿð âÿ ñèðàéÿò ýöúö êÿñá åäèðäè. Öìóìèééÿòëÿ, î èëëÿðèí áöòöíëöêäÿ ñèéàñè ïóáëèñèñòèêàñûíäà èêè ÿí íàðàùàò, ñåéñìèê ìÿðêÿçäÿí áèðè – Úÿíóá âÿ Àðàç ìþâçóñó èäè. Áàøûíû ýþòöðöá Àðàçû êå÷ÿí, áèð ïàð÷à ÷þðÿê ö÷öí Áàêû ìÿäÿíëÿðèíÿ ïÿíàù ýÿòèðÿí î òàéëû ãàðäàøëàðûíà þç öðÿê éàíüûñûíû ÿäèá ùÿðàðÿòëÿ åòèðàô åäèðäè: “...ùàëûíûç éàäûìà äöøÿíäÿ úèéÿðèì îäëàíûð... Õàðàáà ãàëñûí, Èðàí, íåúÿ êè, ãàëûáäûð. Âÿçèðëÿðèíèç ÿëèìÿ äöøñÿéäèëÿð, ñèçëÿðè ãÿòðÿáÿãÿòðÿ äöçÿðäèì, ãàðäàøëàðûì, ÿðç åäÿðäèì úÿíàáà: Áóéóðóç òàìàøà åäèç áó ùàëà, áó ðóçèýàðà! Áè÷àðÿ, ñÿðýÿðäàí, êþìÿêñèç ãàðäàøëàð! Âÿòÿíèíèçäÿ èíñàô, âèúäàí, ðÿùì, ìöðöââÿò... éîõ, ìèëëÿò òàð-ìàð îëóá, âèëàéÿòèíèç âèðàí...” 11 Õöñóñÿí Èðàíû âèðàí, ìèëëÿòè çàð ãîéàí ôàíàòèê ðóùàíèëÿðÿ Íÿúÿô áÿéèí éàüäûðäûüû ëÿíÿò áó ýöí äÿ ÷îõ èáðÿòëè âÿ ìöàñèð ñÿñëÿíèð: “Òèðéàêûíûçà ëÿíÿò, ìöòðöáöíöçÿ ëÿíÿò, ÿôéóí ýÿçäèðÿí äÿðâèøëÿðèíèçÿ ëÿíÿò, éàëàí÷û ñåéèäëÿðèíèçÿ, ñèüÿõàíëàðûíûçà ëÿíÿò...” Âÿçèðîâóí ÿëèñèëàùëû úÿíóáëó ñÿðáàçëàðû íÿçÿðäÿ òóòàðàã ñþéëÿäèéè ñÿòèðëÿð èñÿ àðòûã øèêàéÿò âÿ ôÿðéàä éîõ, ÷àüûðûø âÿ ñÿôÿðáÿðëèê íèäàñû èëÿ ãöââÿòëè ñÿñëÿíèð: “... Ôÿðàìóø åòìÿéèí, ãàðäàøëàðûì, Âÿòÿí éîëóíäà þëìÿêäÿí ýþçÿë þëöì éîõäóð... Ñÿùðàëàðû ãàí èëÿ ñèðàá åäèí êè, ñöíáöëëÿð óçóí áèòñèí!” “Âàé øÿëêöì ìÿÿëëÿêöì” (1909), “Íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí” (1911), “Êå÷ìèøäÿ ãà÷àãëàð” (1912) ïéåñëÿðè äÿ ìààðèô÷è åñòåòèêàíûí ùÿëÿ äàâàì åòäèéè ÿñÿðëÿðäèð. Í.Âÿçèðîâ äðàìàòóðýèéàñûíûí ÿââÿëêè äþâðöíö òàìàìëàéàí áó ïéåñëÿðëÿ, õöñóñÿí “Êå÷ìèøäÿ ãà÷àãëàð” èëÿ ìöÿëëèô ìþâçó âÿ ïðîáëåìúÿ äàùà äà èðÿëè ýåäèð. Ìÿíÿâèééàòäà, èúòèìàè âÿ ÿõëàãè ýåð÷ÿêëèêäÿ ýåðèëèê ÿëåéùèíÿ åòèðàç ìþâçóñó áóðàäà ÷àð âÿ öñóëè-èäàðÿñèíÿ ãàðøû à÷ûã ìöáàðèçÿ ìîòèâè øÿêëèíäÿ äàùà äÿãèã ñîñèàë êîíêðåòëèê êÿñá åäèð. Ìîëéåðèí “Õÿñèñ” êîìåäèéàñûíà òÿáäèë øÿêëèíäÿ éàçäûüû “Àüà Êÿðèì õàí ßðäÿáèëè” (1902) ïéåñè, Àëåêñåé Òîëñòîéäàí òÿðúöìÿ åòäèéè “Èâàí Ãðîçíûíûí þëöìö” ôàúèÿñè (1907) Í.Âÿçèðîâóí áó äþâð ôÿàëèééÿòèíèí æàíð âÿ ôîðìà áàõûìûíäàí ÿëâàíëûüûíû èôàäÿ åäÿí äåòàëëàð êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿéàòûíäà éåíè äþâðö ÿäèá “Éåíè ÿñðèí èáòèäàñû” ïéåñè èëÿ ãàðøûëàéûð. Áóðàäà àðòûã Íÿúÿô áÿéèí ÷îõäàí òàðèõè òàëåéèíè èçëÿäèéè òÿáÿãÿëÿðèí – ùÿì áÿéëÿðèí, ùÿì äÿ êÿíäëèëÿðèí ùÿéàòûíäà éåíè ìÿðùÿëÿíèí òÿñâèðèíèí øàùèäè îëóðóã. ßñÿðèí àäûíäà âÿ ìÿçìóíóíäà ùàêèì èúòèìàè âÿ ÿäÿáè äÿáèí àøêàð òÿñèðè äóéóëñà äà, òàì ùàëäà Âÿçèðîâ áóðàäà äà áöòöíëöêäÿ áó âàõòà ãÿäÿðêè áÿäèè éàðàäûúûëûüû èëÿ èôàäÿ îëóíàí ìÿíòèãè-åñòåòèê ãàíóíàóéüóíëóüà ñàäèã ãàëûð. Âÿ ìàðàãëûäûð êè, äàùà ñîíðà – 1924-úö èëäÿ èñÿ î, þç ñîí ïéåñèíè éàçìàã ö÷öí ùÿëÿ éàðûì ÿñð ÿââÿë ãÿëÿìÿ àëäûüû èëê ïéåñèíèí – “Ãàðà ýöíëö” (1874) ÿñÿðèíèí ìþâçóñóíà éåíèäÿí ãàéûäûð – “Ïóë äöøêöíö Ùàúû Ôÿðÿú”è òàìàìëàéûð... ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëè êèìè ÷îõ ìöðÿêêÿá äðàìàòèê áèð ÿäÿáè åïîõàíûí ýþðêÿìëè ãÿëÿì ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâ ×óõóðéóðääà òÿëÿáÿëÿðëÿ òÿúðöáÿ ìÿøüÿëÿñè çàìàíû ãÿôëÿòÿí (öðÿê ïàðòëàìàñûíäàí) âÿôàò åäèð (12 èéóë, 1926). Áåëÿúÿ î, þëöìö äÿ áèð ÿñýÿð êèìè âÿçèôÿ áàøûíäà ãàðøûëàéûð. Éàøàð Ãàðàéåâ 2002 __________ 12 __________ Å ÒßÐÁÈÉßÑÈÍÈÍ ÁÈÐ ØßÊËÈ ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é – àëòìûø èêè éàøûíäà, àüñàããàë, Àâðîïà ëèáàñûíäà Ø à ù ì à ð á ÿ é – îíóí ãàðäàøû, ÿëëè áåø éàøûíäà, ñàããàëû ùÿíàëû, èáàðÿòëÿ äàíûøàí, ÷ÿðêÿñ ëèáàñûíäà Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó – èéèðìè àëòû éàøûíäà, Àâðîïà ëèáàñûíäà, áàøûíäà ïàïàã – Áàéðàìÿëè áÿéèí îüëàíëàðû. Ð ÿ ñ ó ë – îí àëòû éàøûíäà, ìÿêòÿáõàíà ëèáàñûíäà ß ñ ý ÿ ð – Áàéðàìÿëè áÿéèí íþêÿðè, îí ñÿêêèç éàøûíäà, êþùíÿ ëèáàñäà } ßùâàëàò âàãå îëóð ñöáù âàõòû, Áàéðàìÿëè áÿéèí îòàüûíäà, Ñÿôäÿðãóëó îòóðóá áèêåô, êöðñö öñòÿ, Ðÿñóë òàõò öñòÿ óçàíûá. Îòàüûí îðòàñûíäà ìèç âÿ îíóí öñòÿ áèð íå÷ÿ ïèéàëÿ âÿ ÷àéäàí. ßñýÿð àéàã öñòÿ, êöíúäÿ. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àù... áó äà áèð ýöí äåéèë áèç ÷ÿêèðèê... Àëëàù êÿññèí áåëÿ äèðèëèéè, áåëÿ ýöíö!.. Âàëëàùè ìÿí ùå÷ áó åâÿ ýèðìÿê èñòÿìèðÿì, åëÿ çÿùëÿì ýåäèá... Åâÿ ýÿëÿíäÿ åëÿ áèë êè, ìÿíè úÿùÿííÿìÿ àïàðûðëàð... Ìöìêöí äåéèë êè, êèøè ñÿíè ýþðÿ, ñÿíÿ àúû ñþç äåìÿéÿ... Ýþðöðñÿí äàíûøìàüà áèð ñþç òàïìàéàíäà áàøëàéûð: “Ðÿñóë îõóìóð. Ñÿíèí áîéóíó éåðÿ ñîõóì, ùÿðýàù ñÿí îõóñàéäûí, Ðÿñóë äà ñÿíÿ áàõûá îõóéàðäû”. Ýóéà êè, ìÿí Ðÿñóëóí ãàáàüûíäà äóðóðàì, äåéèðÿì îõóìà... Àù! Êèøè ìÿíè åëÿ äàðûõäûðûá êè, âàëëàù èñòÿéèðÿì åëÿ þçöìö áîüàì þëäöðÿì... Ðÿñóëäà äà èíñàô éîõäóð... ß ñ ý ÿ ð . Éÿíè êèøè éàëàí äåéèð? Âàëëàù éîõ... Áóäóð áàõ, äöç ýþçöíöí è÷èíÿ äåéèðÿì: îõóìóð, ýåäèð ýÿçèð, ýÿçèð, ýÿëèð äåéèð êè, äÿðñÿ ýåòìèøäèì. Î äà áåëÿ ýåäèð ñîðóøóð áèëèð êè, ýåòìÿéèá... Ýÿëèð åâÿ, áèç áè÷àðÿíèí áàøûíà êöë ÿëÿéèð. Áàðû áó çÿùìÿòÿ ýþðÿ, ÿçèééÿòÿ ýþðÿ, äîéóíúà àäàìà ÷þðÿê âåðÿ, éåíÿ äÿðä éàðûäûð; îíó äà âåðìèð... __________ Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ðÿñóë äà íÿ îõóéàí êèìè îõóéóð, íÿ îõóìàéàí êèìè îõóìóð, ìÿí äÿ ýöíäÿ áåø éîë åâäÿí ãîâóëóðàì... Ìÿí ùàðà 15 ýåäèì, ãàðäàø? Ýåòäèì, íåúÿ äîëàíûì, ÿëèìäÿí íÿ èø ýÿëèð? Àúûíäàí þëÿíÿì êè, þëÿíÿì. Ðÿñóë, áàõ, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, àõûð ìÿí ñÿíèí ãàðäàøûíàì, ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí, îõó. Àòàìûçûí èêè éöç ìèí ìàíàòäàí àðòûã âàðû âàð... Ãàðäàøû Øàùìàð áÿéè òàíûìûðñàíìû êè, ÿëèìèçäÿí àëàð? Îõó!.. ß ñ ý ÿ ð . Ðÿñóë, ñÿí Àëëàù äóð àéàüà, ùå÷ îëìàñà êèòàáû àë ÿëèíÿ, áàðû ýþðñöí êè, ýóéà äÿðñèíè þéðÿíèðñÿí; áÿëêÿ áó äÿôÿ, áó ñàáàù åðòÿ áàø-áåéíèìèç ýåòìÿñèí, Àëëàù õàòèðè ö÷öí... Ð ÿ ñ ó ë . ßñýÿð, åëÿ áèðúÿ ñÿí ãàëìûøäûí, ýÿðÿê ñÿí äÿ ìÿíÿ þéðÿäÿéäèí... Àëëàù ìÿíèì àòàìû þëäöðñöí êè, ñÿíè äÿ ìÿíèì áàøûìà ìèíäèðèá. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ãîðõóð, íÿ åëÿñèí, àé áàøûíà äþíöì!.. Éàëàíäàí äà îëñà êèòàáû àë ÿëèíÿ, áÿëêÿ Àëëàù ðÿùì åëÿéÿ, áó ýöí ñàëàìàò þòöøÿê. Áàõ, ßñýÿð, ñÿí øàùèäè îë êè, ìÿí Ðÿñóëà äåéèðÿì êè, ãàðäàø îõó, ñîíðà êèøè äåìÿñèí êè, ñÿí ãîéìóðñàí Ðÿñóëó îõóìàüà... ß ñ ý ÿ ð . Ðÿñóë îõóìóð, àòàíûç äà ýöíäÿ áåø éîë äÿôòÿðè ÷ûõàðäûá ãîéóð ãàáàüûíà, âóðóð ÷îðòêÿéÿ. Ðÿñóëóí ìöÿëëèìèíÿ áèð áåëÿ âåðìèøÿì, áèð åëÿ âåðìèøÿì; áèçè äÿ àúûíäàí ãûðûð. Áèðúÿ äåéèí ýþðöì, ìÿí éåòèìèí òàõñûðû íÿäèð?! Ð ÿ ñ ó ë . Äÿõè áÿñäèð... Âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, ìÿí áèð ýöí éà þçöìö çÿùÿðëÿéèá þëäöðÿúÿéÿì, éà êè ýåäèá þçöìö Àðàçà àòàúàüàì. Âÿññàëàì. Êèøè ìÿíè áó ìÿãàìà ýÿòèðèá. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Áó äà áèð ñþç îëäó. “Ýåäèá þçöìö ñóéà àòàúàüàì”, “çÿùÿð è÷ÿúÿéÿì”. Áÿëè, ãàáàüûíà äóðàí îëàúàã? Êèøè åëÿ Àëëàùäàí îíó èñòÿìèðìè? Ð ÿ ñ ó ë . Áåëÿ ýöí, áåë ÿçèééÿò ÷ÿêìÿêäÿíñÿ, áèð éîë þëöá ãóðòàðìàã ìèí ïàé éàõøûäûð. ß ñ ý ÿ ð . Êèøèäÿí áèð ãÿïèê ÷ûõàíäà åëÿ áèë êè, úàíû ÷ûõûð... Ãàòûã÷þðÿê, ãàòûã-÷þðÿê, òóò ãóðóñó-÷þðÿê, áèð àç êåôè êþê îëàíäà áîçáàø... Áèð äåéÿí ýÿðÿê: àé êèøè, ìèëéîíóí âàð, áîüàçûíà íèéÿ ÷àòû ñàëìûñàí, þëìÿéÿúÿêñÿí? Àíàíûçû áèð úûíäûð ïàëòîí è÷èíäÿ þëÿíÿúÿí ñàõëàäû. Àòàíûç áåëÿ êèøèäèð... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Éàëàí äàíûøìà, àõìàã îüëó àõìàã! ßýÿð ìÿí îõóñàéäûì, ìÿíè Ïàðèñÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðäè. Ðÿñóë îõóñà, ìèí-ìèí âåðÿð. Àäàìûí öñòöíäÿ Àëëàùû âàð... Èíäè åëÿ áó ñààò âåðìèð? Ðÿñóëäà èíñàô éîõäóð. __________ Ð ÿ ñ ó ë . Ìÿí îõóðàì þçöì áèëëÿì, îõóìóðàì þçöì áèëëÿì... Ùå÷ êèìÿ áîðú äåéèë... ßýÿð ñÿí þçöí áåëÿ ãî÷àãñàí, áÿñ íèéÿ îõóìàäûí? 16 Ñÿôäÿðãóëó áÿé. Àòàì ìÿíè òóòóáäóð êè, ýÿðÿê áèð-èêè èëÿ òàìàì åëÿéÿñÿí. Ìÿí äÿ áàúàðìûðàì. Íÿ åëÿéèì, ãàáèëèééÿò éîõäóð, Àëëàù âåðìÿéèá. Þçöìö þëäöðöì? Áàø öñòÿ, þëäöððÿì. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ìÿí ùå÷ çàä áèëìèðÿì, àíúàã îíó ãàíûðàì êè, éàçûã îëìóøàì, ôÿãèð îëìóøàì. Êèøè ìÿíè åâäÿí ãîâñà, áèð ýöí äÿ äîëàíìàüà òàãÿòèì éîõäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí ñÿíÿ éàëâàðûðàì. Ñÿí îõóñàí, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿð, áèð ïàð÷à ÷þðÿê ìÿí äÿ éåéÿðÿì. Ð ÿ ñ ó ë . Òÿëÿñìÿ, Ñÿôäÿðãóëó, àç ãàëûáäûð: éà ìÿí þçöìö þëäöðÿúÿéÿì, éà êè îíó... Ìÿí äÿõè äþçÿ áèëìÿðÿì. ß ñ ý ÿ ð (ãàïûéà òÿðÿô ýåäèá). Àìàí ýöíöäöð, áàøûíûçà äþíöì, éàâàø äàíûøûí, éàâàø äàíûøûí... Çÿùÿð òîðáàñû éóõóäàí àéûëûá ýÿëìÿê èñòÿéèð! Ðÿñóë, êèòàáû àë ÿëèíÿ, áàøûíà äþíöì, òåç-òåç, ãóðáàíûí îëóì. Ð ÿ ñ ó ë . Úÿùÿííÿìÿ ýÿëñèí, ýîðà ýÿëñèí! Þëñÿ äÿ êèòàáû ÿëèìÿ àëìàéàúàüàì. ß ñ ý ÿ ð . (áàëàúà ñþâòëÿ) – Ìèðçÿ Òàðàããà áóäóð ùà ýÿëèð, ßëäÿ ôàëàããà áóäóð ùà ýÿëèð, Äþéìÿéÿ ñèçè, éà èíúèòìÿéÿ Ùûããàíà-ùûããàíà áóäóð ùà ýÿëèð. Ãà÷ûð Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó (òåç-òåç). Ðÿñóë, àìàí ýöíöäöð, äóð, áàøûíà äþíöì, äóð êèòàáû àë ÿëèíÿ, äóð, úàíûì ãóðáàí, äóð! Ðÿñóë, ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí!.. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (äàõèë îëóð, àéàüûíäà ÷óñò, ÿëèíäÿ ìÿùðÿáà, áàøûà÷ûã, àúûãëû ÿòðàôà áàõûð). ßñýÿð, ßñýÿð! (×àüûðûð.) ß ñ ý ÿ ð (òåç äàõèë îëóá). Áÿëè, àüà! (Êÿíàðà) Íåúÿ ìóðäàðäûð, áàøûíûçà äþíöì! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (ðèøõÿíäëÿ). Ñàìàâàð êèìäÿí þòðö ãîéóëóá, ßñýÿð áÿé? Íå÷ÿ ãîíàüûìûç âàð, Àëëàù ãîéñà? Àõûð ñÿíèí äÿäÿí äÿ ùÿìèøÿ áèëèðÿì êÿíääÿ ñÿêêèç àááàñûëûã ÷àé è÷èð, ñÿí íèéÿ è÷ìÿéÿñÿí, ßñýÿð áÿé! Áó ñàìàâàðû ýþçöí ýþðöð, éà éîõ? Úàâàá âåð, ìÿëóí îüëó ìÿëóí! Ýþðöðñÿí, éà éîõ? ß ñ ý ÿ ð . Íèéÿ ýþðìöðÿì, êîð ùà äåéèëÿì. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Õåéð, ýþðìöðñÿí! Âÿ ìÿí áó ñààò ñÿíÿ ñöáóò __________ åëÿðÿì êè, ýþðìöðñÿí, þçöí äÿ áèçèì áó Ñÿôäÿðãóëó áÿé êèìè êîðñàí âÿ áó Ðÿñóë áÿé êèìè òÿíáÿëñÿí. 17 ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Àëëàùûí âåðÿí ýöíö åëÿ áåëÿ ñöáóò åëÿéèð. (Áàéðàìÿëè áÿéÿ) Àüà, ñÿí êè, äåéèðñÿí ìÿí ñàìàâàðû ýþðìöðÿì, íåéíÿê, ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, ýþðìöðÿì. Ñîíðà íÿ áóéóðóðñóç? Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ñîíðà, ßñýÿð áÿé, úàíûíà äÿðä áóéóðóðàì, âÿðÿì áóéóðóðàì! Ùåéâàí îüëó ùåéâàí, ìÿýÿð áó ñàìàâàðû áèð éîë òÿìèçëÿéÿíäÿ íÿ îëàð, úàíûí ÷ûõàð? ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Éåíÿ èø àõòàðûð, áàøûíûçà äþíöì! (Áàéðàìÿëè áÿéÿ) Áó ñàìàâàð àëûíàí ýöíäÿí èíäèéÿ êèìè ùå÷ îíà ÿë äÿéìÿéèá, åëÿ áåëÿäèð áåëÿ; ìÿí áàøûìà íÿ êöë òþêöì?! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Éàõøû úàâàá âåðäèí, ñÿí ùÿëÿ äóð. (Îüëàíëàðûíà) Ñèç ìÿíÿ äåéèí ýþðöì, ìÿí êèìÿì? Ðÿñóë àüà, ñÿí ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêèá éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿ, íåúÿ êè, éàòìûñàí, åëÿ äÿ êîð þêöç êèìè éàò, ñîíðà äàíûøàðûã. (Ñÿôäÿðãóëóéà) Ñóàëûìà úàâàá! Ùì, éàäûíäàí ÷ûõäû, ùàôèçÿ ãàëìàéûáäûð. Öçöíÿ áàõ, ñèôÿòèíÿ áàõ! (Ýöúëö) Áûüûíà áàõ, áûüûíà!.. Ðöñòÿìè-Çàëäûð çàëûì îüëó çàëûì! Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Âàëëàù áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèç?! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . ßëáÿòòÿ, áàøà äöøÿ áèëìÿçñÿí. Áàøäà àüûë âàðìû êè, áàøà äöøÿñÿí? “Áàøà äöøÿ áèëìèðÿì”. Õà, õà, õà... Òÿçÿ õÿáÿðäèð... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àüëûì éîõäóð, àüëû ùàðäàí òàïûì, áóéóð ýþðÿê. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Àëëàù ùàìûéà àüûë âåðèð, ñÿíÿ äÿ âåðìèøäè. Àììà ñÿí àüëûíû ïó÷ åëÿäèí, ýþçöíöí è÷èíÿ áàõàíäà ìÿí àøêàð ýþðöðÿì êè, ñÿí àüëûíû ïó÷ åëÿìèñÿí. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Âàëëàù ìÿí áèëìèðÿì ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ãàíà áèëìèðÿì, íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèðÿì ãàíà áèëìèðÿì. (Èñòÿéèð ýåòñèí.) Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Áóðàäà äóð, ùàðà ýåäèðñÿí, ñÿíäÿí ñþç ñîðóøóðàì, éîõñà èñòÿéèðñÿí éûõûì ãàðíûíà òÿïèêëÿéèì? ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Êàôòàð éåíÿ úàíáàçà ÷ûõûá... Þë ùà!.. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ìÿíèì àõûð òàõñûðûì íÿäèð êè, éûõûá ãàðíûìà äþéÿñÿí? Ýþðÿê íåéëÿìèøÿì? Ìÿí óøàã äåéèëÿì êè... Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Óøàã äåéèëñÿí, éÿãèí. Èéèðìè áåø éàøûíäà, áûüëàð Ðöñòÿìè-Çàëûí áûüëàðû òÿê ÷ÿêèëèá ãóëàãëàðûíûí äèáèíÿ, áàøäà áèð òîçúàí àüûë éîõ. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . ßñòÿüôöðóëëàù. (Èñòÿéèð ýåòñèí.) Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Äàéàí äóð, éîõñà áåëèíèí ãîçóí ÷ûõàðäàðàì... __________ Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó (îòóðóð). Áàø öñòÿ. (Êÿíàðà) Âàëëàùû ãàíìûðàì áó ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèð, òôó! 18 Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (Ðÿñóëà). ×îëàã þêöç, áóéóð ýþðÿê: ëåæàøèé – êàêàéà ÷àñò ðå÷è? (Ñÿêòÿ) Ùì, áèëìèðñÿí? Âàé, âàé, êöë ìÿíèì áàøûìà! ßñýÿð, ëåæàøèé – êàêàéà ÷àñò ðå÷è? ß ñ ý ÿ ð . Ìÿí áèëìèðÿì, àé àüà, áàøûíà äþíöì. (Êÿíàðà) Ãóäóðìóø èòÿ äþíöá éåíÿ. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ñèç áèëìÿäèç, àììà Ñÿôäÿðãóëó îíà áöëáöë êèìè úàâàá âåðÿúÿê... Ùì, Ðöñòÿìè-Çàë, áóéóð ýþðÿê! Ãàíìàç óøàãëàðû, ìÿí ñèçèí àòàíûçàì, éà éîõ? Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àòàìûçñàí! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ìÿí áó ñààò ñèçÿ ñöáóò åäÿðÿì êè, ìÿí ñèçèí àòàíûç äåéèëÿì, éà êè, ñèç ìÿíè àòà ùåñàá åëÿìèðñèç. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Éåíÿ ñöáóòóí áàøû à÷ûëäû. Àëëàù, ñÿí ñàõëà! Ø à ù ì à ð á ÿ é (äàõèë îëóð). Äàäàø, éàðûì ñààòäûð ìÿí ñèçèí ñþùáÿòèíèçÿ î áèðè îòàãäàí ãóëàã àñûðàì... Íÿ áàèñ îëóá ñèçèí áó ãÿäÿð ãÿçÿáíàê îëìàüûíûçà? Ìÿí ëàçûì áèëèðÿì ñèçäÿí ìöõëèñàíÿ òÿâÿããå åäèì êè, ñèç áèð ãÿäÿð ñÿáð ôÿðìàéèø åäÿñèç. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ìÿíèì ýöíöì èòèí ýöíö! Îòóð, ãàðäàø, äÿðäèìè ñÿíÿ äåéèì... Ýþð ùå÷ äöíéàäà áåëÿ ìöñèáÿò îëàðìû êè, ìÿíèì áàøûìà ýÿëèð?! Îüëàíëàðûìà áàõàíäà áèëÿðñÿí êè, ìÿí äöíéàäà íÿ ÿçèééÿò ÷ÿêèðÿì; áó èêè ôÿðçÿíäëÿðäÿí áèð êîð ãûç ÷îõ éàõøûäû... Éöçéöç âåðèðÿì âÿ âåðìèøÿì, ùå÷ áèðèñèíäÿí áèð øåé ÷ûõìàäû. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Äàäàø, áèð àç ñÿáð áóéóðóí, ìÿí áó úàâàíëàðäàí áèð-èêè ñóàë åäèì, ýþðöì áóíëàð íÿ ìÿðòÿáÿäÿ àüûë-øöóð ñàùèáëÿðèäèðëÿð... Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ìÿí ñèçäÿí ñÿáðè-òàìàì èëÿ ýþôòýó åäÿúÿéÿì. Ýÿðÿê ìÿíèì ñóàëëàðûìà äèããÿòè-ëàçèìÿ èëÿí ìöâàôèãè-ãàèäÿ úàâàáäåù îëàñûç. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Ìÿí èòÿì ÿýÿð áó äàíûøûãäàí áèð øåé áàøà äöøäöìñÿ... Áó éàçûãëàð íåéëÿñèíëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áèëìÿê èñòÿéèðÿì íÿ òÿðáèéÿò âÿ øöóð ñàùèáëÿðèäèðëÿð, áèçèì úÿíàáëàð? Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Áåëÿ òÿðáèéÿò ñàùèáëÿðèäèðëÿð êè, àüñàããàë àòàëàðû ýÿëèð îòàüà, áèðèñè êîð þêöç òÿêè éûõûëûá òàõòûí öñòöíäÿ, áèðè äÿ ÿéëÿøèá õàíçàäÿ êèìè... Ùå÷ áèðè éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿê èñòÿìèðëÿð, ëàçûì áèëìèðëÿð àéàüà äóðóá åùòèðàì åëÿñèíëÿð. Î êè ãàëäû îõóìàüà, áó áàðÿäÿ ÿâÿçëÿðè éîõäóð... __________ Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ñÿôäÿðãóëó, àòàí îòàüà äàõèë îëàíäà, éà êè êö÷ÿäÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ ëàçûì áèëèðñÿí àéàüà äóðóá áàø ÿéìÿê, éîõñà ëàçûì áèëìèðñÿí? 19 Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àòàì áèð äÿãèãÿ áèð éåðäÿ äóðìóð, ùÿð ñààòäà éöç äÿôÿ ÷þëÿ ÷ûõûð, è÷ÿðè ýèðèð, ìÿí ùÿìèøÿ ýÿðÿê àéàüà äóðóá áàø âóðàì? Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Éîõñà ãîðõóðñàí áàøûí áîø îëìàüûíà ýþðÿ äöøöá èòÿ, îíà ýþðÿ áàø âóðìàüà úöðÿò åëÿìèðñÿí? Ùåéèô äåéèë êè, áàø éåíÿ?: Ìóðäàð îüëó ìóðäàð! Úàâàáûíà áàõ, úàâàáûíà: “Ìÿí ùÿìèøÿ ýÿðÿê àéàüà äóðàì?” (Éàìñûëàéûð.) Äóðàíäà úàíûí ÷ûõàð, ìóðäàð îëàðñàí? Áûüûíà áàõ, áûüûíà! Áîéóíà áàõ, áîéóíà! ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Çàëûì îüëó éåíÿ þë÷öð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Äàäàø, èíäè áèëäèì êè, ñèçèí çÿìèíö àñèìàí ñÿáðèâöç âàðìûø. Àíä îëñóí õóäàéÿ, áèð òöðôÿòöë-åéíäÿ äÿðèëÿðèí áîüàçëàðûíäàí òöëêö äÿðèñè êèìè ñîéàðäûì ùÿðýàù ìÿíèì óøàãëàðûìäàí áèðèñè ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðñÿéäè! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Äóðóí àéàüà, ùÿð èêèíèç ñöðöíöí ìÿíèì åâèìäÿí, ýþçöì ñèçè ýþðìÿñèí! Ðÿää îëóí áàøûìäàí, ýåäèí íÿ òþâð äîëàíìàã èñòÿéèðñèíèç äîëàíûí! Âÿññÿëàì... Ùì, íÿéÿ òÿðïÿíìèðñèíèç? Éîõñà èñòÿéèðñèç áîéíóíóçà áèð áåø-îí äà éàïûøäûðûì?! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Äàäàø, ñÿíÿ ôÿäà îëóì, áèð ãÿäÿð ñÿáð áóéóðóí. Ñÿôäÿðãóëó, ùÿëÿ äåìÿê, áó ñÿíèí àòàíäûð, ÷îõ éàõøû, áó åâÿ ýèðÿíäÿ àéàüà äóðìàüû ëàçûì áèëìèðñÿí, ÷öíêè î áèð äÿãèãÿ íåúÿ êè þçöí äåéèðñÿí, áèð éåðäÿ äóðìóð. Ìÿí ñÿíèí àüñàããàë ÿìèíÿì, ýþðÿê ìÿí ýÿëÿíäÿ àéàüà íèéÿ äóðìàäûí? Áóéóð ýþðÿê. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Àé þçöí þëÿñÿí! Ìÿí äÿ äåäèì ýþðÿñÿí íÿ äåéÿúÿê. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Äóðìàäûì-äóðìàäûì. Ýþðÿê ìÿíè þëäöðìÿêìè ýÿðÿê? Áàø öñòÿ, áóíäàí ñîíðà äóððàì. Ø à ù ì à ð á ÿ é . “Áàø öñòÿ, áóíäàí ñîíðà äóððàì”. Áó áèð úàâàá îëìàäû... Áÿñ èíäèéÿ êèìè þç áîðúóíó íèéÿ ìöëàùèçÿ åëÿìÿìèñÿí? Éîõ, ÿçèçèì, éàõøû äàíûø, ìÿíÿ ãàíäûð ýþðöì èíäèéÿ êèìè íèéÿ äóðìóðäóí? Ìÿí èëäÿ áèð äÿôÿ áó åâÿ ýÿëëÿì, îíäà äà áåëÿ ùþðìÿò? Åéèáäèð ñèçÿ. Àõûð ñÿí èéèðìè áåø éàøûíäà îüëàíñàí. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Î ãàðàáàüëû áÿé îõóéàí ùÿúâ íÿ òþâð èäè? “Äåéèðëÿð ìÿñÿëäèð ìÿøùóð òþðÿéÿí èòäÿí...” Õåéð, áåëÿ äåéèë. “Äåéèðëÿð ìÿñÿëäèð áèòÿð þç êþêö öñòÿ îò. Àõûðäà òþðÿéÿí èòäÿí îëóð êþïÿê îüëó”. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Äàäàø, áó éàõøû îëìàäû, áó ñþçöí áèð óúó äà ñèçÿ __________ òîõóíóð. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). ×îõ ÿúÿá îëäó. Áåëÿäèð êè, áåëÿäèð. 20 Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Åéáè éîõäóð... Éàõøû ñþçëÿðäèð... ßñýÿð, ãî÷àüûì, äå ýþðöì, íÿ òþâðäöð. ß ñ ý ÿ ð . Øàùìàð àüà áóéóðóð êè, áèð óúó ñèçÿ òîõóíóð. Ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì, äåéÿ áèëìÿðÿì. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Åéáè éîõäóð, äå! ß ñ ý ÿ ð (ìÿðäàíÿ). Î ãàðàáàüëû áåëÿ îõóéóðäó: Âàð þçýÿ âèëàéÿòäÿ äÿ òÿê-òÿê êþïÿê îüëó, Ùÿäñèçäè áó âèðàíÿäÿ, áèøÿê, êþïÿê îüëó. Ìÿøùóð ìÿñÿëäèð êè, áèòÿð îò þç êþêö öñòÿ, Ñÿýäÿí òþðÿéÿí àõûð îëàð ñÿý, êþïÿê îüëó. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (îüëàíëàðûíà). ßýÿð ñèç áó áåø êÿëìÿ ñþçö áèð àéäà þéðÿíÿ áèëñÿç, ìÿí àäûìû àëàáàø ãîéàðàì. Ñèçäÿ î øöóð éîõäóð, éîõ. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Úàìààò, ñèç þëÿñèç, áó áåø êÿëìÿ ñþçö ãàðàáàüëû áÿé áóíóí þçöíÿ ö÷ àéäà þéðÿäÿ áèëìÿäè. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöê... Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, ñóàëûìà úàâàá! ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Ôöçóë îüëó ôöçóë, áÿñäèð äÿ! Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . ßýÿð øöóð éîõäóð, òÿðáèéÿ éîõäóð, äÿõè áèçäÿí íÿ èñòÿéèðñèç? Àëëàù õàòèðèíÿ, äÿõè áÿñäèð, áèçè èíúèòìÿéèí, éàçûüûã, ãîéóí áó ñàáàù åðòÿ ýþðÿê íÿ âàð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ñÿôäÿðãóëó, áèëäèì ñÿí íÿêàðÿñÿí. Êèôàéÿòäèð... Ðÿñóë, ãàðäàøûì, ñÿí íèéÿ ÿìèí åâÿ ýèðÿíäÿ àéàüà äóðìàäûí, ÿçèçèì? Ð ÿ ñ ó ë . Àüëûìà ýÿëìÿäè, äóðìàäûì. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ùÿëÿ áåëÿ èøëÿð äóðñóí êÿíàðà... Äÿðñÿ íèéÿ ýåòìèðñÿí, áèøöóð îüëó áèøöóð? Ìÿí àõûð ùÿð áèð ñààòà èêè ìàíàò ïóë âåðèðÿì... Ð ÿ ñ ó ë . Ïóë âåðìèðñÿí, î äà äÿðñ âåðìÿê èñòÿìèð, ìÿí äÿ ýåòìèðÿì. Ãóðòàðäû ýåòäè. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (êèòàá÷à ÷ûõàðäûá). Ìÿí ïóë âåðìèðÿì? Ìÿí ïóë âåðìèðÿì? Éàëàí äàíûøìà, ãîòóð îüëó ãîòóð!.. Øàùìàð, áèðúÿ îòóð áóðàäà, áèð äÿãèãÿ áóéóð áèð-áèð äåéèì, ñÿí ñàë. (Øàùìàð áÿé ÷îòýÿéÿ ñàëûð.) Éàíâàðäà âåðìèøÿì ÿëëè ìàíàò, ñàë. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áó ÿëëè ìàíàò! __________ ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). ßââÿë-àõûð ÷îòýÿ ýÿëÿúÿêäèð îðòàéà... Þëÿñÿí åëÿ, àé ìèëéîí÷ó! 21 Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ìàðò àéûíäà éåòìèø ñÿêêèç ìàíàò. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Éöç èéèðìè ñÿêêèç ìàíàò. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Ìàéäà éöç îí áèð ìàíàò ïóë âÿ ö÷ ïóòäàí îí ýèðâÿíêÿ êÿì éàü, ïóòó îí èêè ìàíàòäàí, áó äà åëÿð, áó äà åëÿð... ßñýÿð, íå÷ÿ åëÿð? ß ñ ý ÿ ð . Èêè ïóòó èéèðìè äþðä, î äà äîããóç, îòóç ö÷ ìàíàò åëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áÿðÿêàëëàù, ßñýÿð. Áó åëÿð èêè éöç éåòìèø áèð ìàíàò... ×îõ ïóëäóð, áóíóí àëòûíäàí ÷ûõìàã îëìàç. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Îíäà áîüàçûíûçà ÷àòû ñàëûí! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Áó ùåñàáà áàõàíäà ìÿíèì îí èëëèéèì ýåðè äöøöð, àé ìöðòÿäèí áàëàñû. Úàíûìà îä äöøöð, àé ãîòóð îüëó ãîòóð!.. Þëöðÿì, àé çàëûì îüëó!.. ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Þë ùà... þë ùà! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Äàäàø, îíäàí êå÷èá. Èíäè íÿ åëÿìÿê ýÿðÿê áàðû ùå÷ îëìàñà áóíëàð áèòÿðáèéÿò îëìàñûíëàð, ÿìèëÿðè è÷ÿðè ýèðÿíäÿ àéàüà äóðñóíëàð? Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (Ñÿôäÿðãóëóíó îðòàëûüà ÷ÿêèá). Ñÿí áóíäàí òÿðáèéÿò ýþçëÿéèðñÿí? Áèð áóíà áàõ, ñèôÿòèíÿ áàõ. Áûüûíà áàõ, áûüûíà... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Êèøè, Àëëàùà áàõ, ÿñòÿüôöðóëëàù! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . ßñòÿüôöðóëëàù äåéÿíäÿ ìÿíè äþéÿúÿêñÿí? ×ûõ ÷þëÿ, ÷ûõ! (Èòÿëÿéèð.) Ýþð íåúÿ ìóðäàðäûð à! Éàõûí äóðàíäà èò èéè âåðèð, ñöðöí! Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó (ýåäÿ-ýåäÿ). Ãîðõìà, î èé ìÿíäÿí ýÿëìèð... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Òôó! Áåëÿ þâëàä îëàðìû? Àëëàù ãûðñûí ñèçè... Ìÿí áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿðÿ äþçÿ áèëìÿðÿì. (Ýåäèð.) Ðÿñóë ýåòìÿê èñòÿéèð. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (êàüûçû úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá). Äàéàí îõó. Îõó, ãîòóð îüëó ãîòóð! Îõó! ßëëè ìàíàò ïóë èñòÿéèð. Áåø éîë äÿðñÿ ýåòìÿìèñÿí, ìÿëóí îüëó ìÿëóí! Þçö éàçûð êè, ýåòìÿìèñÿí... Î ìÿíÿ áîðú äåéèë äåéèð... Áåëÿ èø îëàð? Ð ÿ ñ ó ë . Îõóìóðàì, îõóìóðàì, îõóìóðàì... Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, þëäöðÿúÿêñÿí? Ãàáèëèééÿò éîõäóð. Îõóìóðàì. Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Äÿðçè Àðàêåëèí îüëó áóýöí-ñàáàù ùÿêèì ýÿëèð, __________ àé øöóðñóç îüëó øöóðñóç! Êàðàïåòèí îüëó èíæåíåðäèð, íèéÿ þëìöðñÿí? Íèéÿ ÷àòëàìûðñàí, àé áèíàìóñ îüëó áèíàìóñ? Ìÿí àõûð îä òóòóá éàíûðàì! 22 Ð ÿ ñ ó ë . Áåëÿ òÿê ñÿíèí àúûüûíà îõóìàéàúàüàì, þëñÿí äÿ îõóìàéàúàüàì! ß ñ ý ÿ ð (êÿíàðà). Èø éîüóíëàäû, ìÿí ãà÷ûì. (Ãà÷ûð.) Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é (Ðÿñóëóí ãóëàüûíäàí òóòóð). Îõóìàéàúàãñàí? Îõóìàéàúàãñàí? (Ãóëàüûí áÿðê äàðòûá) Éàõøûäûðìû, éàõøûäûðìû? Ð ÿ ñ ó ë . ßë ÷ÿê, ÿë ÷ÿê, ÿë ÷ÿê äåéèðÿì ñÿíÿ... ßñòÿüôöðóëëàù! Á à é ð à ì ÿ ë è á ÿ é . Äÿõè ìÿíèì úàíûìû áîüàçûìà éûüäûí ñÿí... Éàõøûäûðìû?.. Èòè äþéìÿçëÿð, àé èòèí áàëàñû!.. Ð ÿ ñ ó ë . ßë ÷ÿê äåìèðÿì ñÿíÿ?! (Áîüàçûíäàí òóòóá éûõûð òàõòûí öñòÿ) Áó äà éàõøûäûðìû? Ñÿí ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðäèí, áó äà éàõøûäûðìû?.. ß ñ ý ÿ ð (äàõèë îëóá). Îäó ààéé! Ùåéëÿ, áàøûíà äþíöì, ùåéëÿ!.. Ïÿðäÿ 1875 __________ 23 ÄÀËÄÀÍ ÀÒÛËÀÍ ÄÀØ ÒÎÏÓÜÀ ÄßÉßÐ (Êîìåäèéà) ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é – ÿëëè èêè éàøûíäà, ÷èíîâíèê, ãóëëóãäàí ÷ûõìûø. Õ û ð ä à õ à í û ì – îíóí þâðÿòè Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì – îíëàðûí ãûçû, îí ñÿêêèç éàøûíäà ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì – íþêÿð Ï ÿ ð è – ãàðàáàø Í ó ð ú à ù à í – àðàëûã þâðÿòè Ù å é ä ÿ ð ÿ ë è – äÿðâèø, èðàíëû È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é – úàâàí ùÿêèì Äÿëè Øèðèí ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð ßáäöððÿùìàí áÿéèí îòàüûíäà. ßáäöððÿùìàí áÿé êöðñö öñòÿ ÿéëÿøìèø, ãàáàüûíäà ñòîë, ñòîëóí öñòöíäÿ áèð ñòÿêàí ÷àé, ÿëèíäÿ ãÿçåò. Õûðäà õàíûì äþøÿêúÿ öñòÿ ÿéëÿøìèø, äàëûíäà ïöøòÿ. Õ û ð ä à õ à í û ì . Õóäàâÿíäà, ýþðÿñÿí, ìÿíèì êèìè äÿ äöíéàäà áÿäáÿõò âàðìû? Ãóìóí, òîðïàüûí ñàéû âàð, ùåñàáû âàð, ìÿíèì äÿðäèìèí ùåñàáû éîõäóð. Àç ãàëûá úèéÿðèì îä òóòóá éàíà... Äàø äîüàéäû ìÿíèì ÿâÿçèìäÿ äÿðèí éàòìûø àíàì... È÷ÿðèì þçöìö éàíäûðûð, ÷þëöì þçýÿíè... Õûðäà õàíûì áóäó ýåòäè, Õûðäà õàíûì îäó ýåòäè... Õûðäà õàíûì ßáäöððÿùìàí áÿé àðâàäû. Áÿëè, áÿõòÿâÿð áàøûìûçà, àüðûì Õûðäà õàíûìà äà, îíóí ÿðèíÿ äÿ... àù, àù!.. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àðâàä, éàõøû áàøëàìûñàí, äóðìà ùåéôäèð! Õ û ð ä à õ à í û ì . Ñÿáÿáèí Àëëàù åâèí éûõñûí, òöíáÿòöí îëñóí, äÿðèí éàòñûí, åâè áàøûíà ó÷ñóí, äÿðáÿäÿð îëñóí ìÿíè áó åâÿ äö÷àð åëÿéÿíè!.. Î ýöíëÿðÿ äàø äöøÿéäè, çÿëçÿëÿ îëåéäè, òàðìàð îëåéäè... __________ ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àôÿðèí, ñàáàù åðòÿ éàõøû áàøëàìûñàí ìàâÿðÿííÿùðè. 24 Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí êè ñÿííÿí äàíûøìûðàì. Áàðû ãîéìàçñàí, ùå÷ îëìàçñà äÿðäèìè þç-þçöìÿ äåéèì, à áèèíñàô? Èíñàô äà áóðàúàí?! ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . ×öíêè ìÿííÿí äàíûøìûðñàí, ãîé áèð ñòÿêàí ÷àé è÷èì, áàø öñòÿ, ìöðÿõõÿñ îëóì ãóëëóüóíäàí, îíäàí ñîíðà àëëàùâàðà ÿëëÿðèíèí èêèñèíè äÿ ãîé ãóëàãëàðûíûí äèáèíÿ ýÿðàéëû ÷àüûð. Õ û ð ä à õ à í û ì . Òÿëÿñìÿ, ýåäÿðñÿí, âàðàõ äóðóð, ñÿí äóðóðñàí; ÷àõûð äóðóð, ãóìàð äóðóð, ñÿí äóðóðñàí, ãà÷ìàçëàð. Åëÿ áó äÿðääè ìÿíè þëäöðÿí, àé áè÷àðÿ. Åëÿ áó äÿðääè ìÿíè áó ýöíÿ ñàëàí, àé Áè÷àðÿ. Àðûí éîõ, íàìóñóí éîõ. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Ñÿí àòàéûí ýîðó, ãîé îòóðàõ. Áÿñäè, àáðûí îëñóí, ùÿéàí îëñóí! Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí áèëìèðÿì ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí åé! Ãîéìàçñàí áèð ñààò äÿðäèìÿ, ôèêðèìÿ ãàëàì?! ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè âÿ ÿòóáÿèëåéùÿ! Àðâàä, ìÿí ñÿíè èíúèäèðÿì? Ìÿí ñÿíè ñþéëÿäèðÿì? Ìÿí ñÿíèí îâãàòûíû òÿëõ åëÿéèðÿì, éîõñà ñÿí ìÿíèì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Ñÿíèí þç-þçöíäÿí õÿáÿðèí éîõäó, à áè÷àðÿ... ßýÿð äÿðäèíè áèëñÿí, áó äèëäÿ, áó äàìàüäà ãàëìàçäûí. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Òôó, àõû íÿ äåéèì... À ýÿäÿ, ßáäöððÿùèì, ßáäöððÿùèì, ñÿí àòàéûí ýîðó òåç áèð ÷óáóã ýÿòèð âåð äóðóì èòèëèì áóðäàí... Àðâàä ýåíÿ äûíãûð-äûíãûð åëÿéèð. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áèëèðÿì, ýåäÿúÿêñÿí. Áèëèðÿì, òÿëÿñèðñÿí. Áÿëè, âàðàõ ãàëäû àõû, íåéëÿéÿñÿí?.. Äàø äöøöáäö ìÿíèì áàøûìà, ñÿíÿ íÿ âàð... Ìÿí äÿ ôÿõð åëÿéèðÿì êè, ßáäöððÿùìàí áÿé êèìè ñàùèáèì âàð... Áÿëè, øöêöð Àëëàùà. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . ßáäöððÿùèì, ßáäöððÿùèì, à ýÿäÿ, ñÿíÿ äåìèðÿì ÷óáóã ýÿòèð? Àðâàä, ñÿí àòàéûí ýîðó èêèúÿ äÿãèãÿ ìÿíÿ ìþùëÿò âåð, ýåäÿúÿéÿì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ñÿíèí êèìè êèøèíè ÷àé àøàüû àõûäûì, ÷àé éóõàðû àõòàðûì. Øöêöð Àëëàù, ñÿíÿ! Ìÿíÿ áàõ, ñàùèáèìÿ áàõ! ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àðâàä, ñÿí àòàéûí ýîðó áèð ìÿíÿ äå ýþðöì áàøûíà àò òÿïèá, éà êè ñîéóõ äÿéèá? Àõûð ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Õ û ð ä à õ à í û ì . Ñÿí íÿ êèøèñÿí êè, ìÿí ñÿíäÿí íÿ èñòÿéèì... Áèëìÿçñÿí íÿ âàð íÿ éîõ, áèëìÿçñÿí àðâàäûí äÿðäè íÿäè, óøàüûí äÿðäè íÿäè. Ýöíäöç àõøàìà êèìè áàøûí ãàðûøûá ýÿäÿ-ýöäÿéÿ, óøàã-ìóøàüà. Ýåúÿ ãóìàð, ýöíäöç ãóìàð. __________ ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àõû åâäÿ íÿ äÿðä âàð êè, ìÿí îíóí ôèêðèíÿ ãàëàì?.. Òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, àüçûíû ýþéÿ òóòìàéàñàí! 25 Õ û ð ä à õ à í û ì . Ãûðãîâóë áàøûí êîëà òÿïÿð, äàëäàí õÿáÿðè îëìàç. Äàø áàøûìà ñàëàñàí. (ßáäöððÿùèì ÷óáóüó ýÿòèðèð, ýåäèð). ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é (÷óáóüó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ). Àðâàä, áèëèðñÿí íÿ âàð, ìÿí ñÿíÿ ÷îõ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì äóðóá ýåäÿñÿí áèð àüëàøìàéà, îðàäà çó òóòàñàí áóíäàí þòðö êè, áèð áþéöê ìÿøüóëèééÿò îëóá. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí îíñóç äà àüëàìàëû ýöíÿ ãàëìûøàì. Ñÿíèí êèìè ñàùèáè îëàí ìÿí ýöíÿ ãàëàð. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àõûð ñÿíÿ íÿ îëóáäó, áàëàì? Àúñàí, ÷ûëïàãñàí, åâèí éîõäó, òàéäàí-òóøäàí ýåðè ãàëìûñàí êè, áåëÿ úàíáàçëûüà ÷ûõìûñàí? Õ û ð ä à õ à í û ì . Ùàíû êè... Äÿðäèì åëÿ îëàð îëàéäû. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Áÿñ íÿäè äÿðäèí, ãî÷àã? Õ û ð ä à õ à í û ì . ßââÿëà åëÿ îíó ýþòöð êè, áèçèì áèð éåòèøìèø ãûçûìûç âàð, îíó ýÿðÿê áèð òÿùÿð åëÿéÿê. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Åëÿ áó ìÿòëÿáäÿí þòðö áó ãàðÿâÿëëèíè ýÿòèðèðäèí? Õ û ð ä à õ à í û ì . Áó äÿðäè àçìû áèëèðñÿí? ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Èíäè ýÿëäèê Ìÿðÿíäÿ... Ïÿðâÿðäèýàðà, ýþðÿñÿí åëÿ ùàìû àðâàä åëÿ áåëÿìè îëóðëàð? Ãà÷àð àëà äàüäàí ãàðà äàüà, ãàðà äàüäàí àëà äàüà. Éåíèø-éîõóø, äÿðÿ-òÿïÿ, àõûðäàí-àõûðà íÿäèíÿäè êþìöð ãàðàäû, ãàòûã àüäû. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ñÿí àõûðû ùÿäéàíà äöçöáñÿí... Ãûçûí äÿðäè àç äÿðääè? Îíóí òàéëàðû ùàìûñû ýåäèáëÿð... Ïöñòÿ õàíûìûí ãûçû ýåòäè. Íóðúàùàí õàíûìûí ãûçû ýåòäè. Ñÿôäÿðãóëó áÿéèí ãûçû ýåòäè. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àðâàä, Àëëàùà áàõ, òàðûéà áàõ, ãûç äåéÿíäÿ àëìà äåéèë, ãàðïûç äåéèë òþêÿñÿí áàçàðà, ùàðàé ÷ÿêÿñÿí àé àëìà àëàí, àé øàôòàëû àëàí. Äÿëè îëìàìûñàí êè, àðâàä? Õ û ð ä à õ à í û ì . Èíäè êè ìÿòëÿáèí áàøû à÷ûëäû... ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Ìÿòëÿáèí áàøû à÷ûëäû, àììà ÷îõ çöëìëÿí, ÿíâàéè-ìöñèáÿò èëÿí. Õ û ð ä à õ à í û ì . Éàõøû ñÿí àòàéûí ýîðó, ãîé ñþçöìö äåéèì... Áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì, ýåòìèñÿíìè Èñêÿíäÿð áÿéèí éàíûíà? Î êè èíâÿðñÿò äåéèðñèç, íÿ äåéèðñèç ãóðòàðûá, ùÿêèì ýÿëèá, äåéèðëÿð êè, áèð éàõøû êàìàëëû, ýþé÷ÿê îüëàíäû. Ùå÷ áåëÿ çàä àüëûíà ýÿëèáäèìè? ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Èíäè áàøà äöøäöì ìÿòëÿáèíè, àðâàä... Åëÿ èøëÿðè ñÿí þçöí éàõøû áèëèðñÿí, ýÿðÿê î ýÿëñèí âèçèòÿ, éîõñà ìÿí ýåäèì __________ îíà íÿ äåéèì? Äåéèì êè, ýÿë ìÿíèì ãûçûìû àë? Òóòàëûì êè, äåäèì, àõûð àëàðìû? Åëÿ èø ùå÷ áèð éåðäÿ ýþðöíöáäöìö? Àõû áèç ìöñÿëìàíûã. 26 Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí ÿââÿë ýöíäÿí áèëìèøÿì áàøûìà äöøÿí äàøû. Ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí åëÿ øöóð éèéÿñè äåéèëñÿí. Ýåò Àëëàùû ñåâÿðñÿí, ýåò ãóìàð îéíàìàüûí äàëûíúà. Ìÿí þç èøèìè äöçÿëäèì, îíäà áèëÿðñÿí êè, àíàëàð íåúÿ ãûçëàð äîüóáëàð. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é (ýåäÿ-ýåäÿ). Àëëàù õåéèð âåðñèí. Ñÿí íÿñÿí êè, äöçÿëòäèéèí èø íÿ îëà? Ìÿí àíúàã àõûðäà ðöñâàé÷ûëûãäàí ãîðõóðàì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ýåò, äàëûíúà äà áèð ãàðà äàø ýåòñèí. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é (ýåäèð). Òóô... òóô... Õ û ð ä à õ à í û ì (òÿê). Ùå÷ ìöìêöí äåéèë, íÿ òþâð îëñà ýÿðÿê âàðûìäàí, éîõóìäàí êå÷èá áó èøè äöçÿëäèì; éîõñà î ãûçëàðûí îõóòìóø ëÿ÷ÿðëÿð ÿýÿð áèëñÿ, îüëàíû ÷ÿêÿúÿêëÿð áÿíäëÿðèíÿ... Áåëÿ èòòèôàãû ÿëäÿí áóðàõìàãëûã áèøöóðëóãäóð... ×öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û, ÷àüûð ýÿëñèí äÿí Êîðîüëó... ßáäöððÿùèì, ßáäöððÿùèì! ßáäöððÿùèì äàõèë îëóð. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Íÿ áóéóðóðñàí, õàíûì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Áó ñààò ýåäÿðñÿí Íóðúàùàí àðâàäû âÿ î äÿðâèøè êè Èðàíäàí òÿçÿ ýÿëèá, ÷àüûðàðñàí áóðà. Íÿ òþâð îëñà ýÿðÿê áó äÿãèãÿ áóðàäà îëàëàð. Áàøà äöøäöíìö? Øÿùÿðè áèð-áèðèíÿ âóðóá òàïûá ýÿòèðÿðñÿí!.. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Áÿëè, áó ñààò, õàíûì. (Ýåäèð.) Õ û ð ä à õ à í û ì . Òåç ùà, òåç ùà... Ïÿðè, Ïÿðè! Ïÿðè äàõèë îëóð. Ï ÿ ð è . Íÿ áóéóðóðñàí, õàíûì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Áó ñààò îòàãëàðû òÿìèç ñöïöðÿðñÿí, ãàïû-áàúàíû ýöë êèìè åëÿðñÿí! Ï ÿ ð è . Áàø öñòÿ. Õåéèðäèìè, àé õàíûì, áàøûíà äþíöì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Ùÿëÿ äàíûøìàã éåðè äåéèë, áèðúÿ òåç Ñÿêèíÿíè äÿ áóðà ýþíäÿð! (Ïÿðè ýåäèð.) Õ û ð ä à õ à í û ì . Àé ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí þçöí êþìÿê åëÿ, íÿçèð åëÿðÿì, ùÿð îúàãäà áèð øàì éàíäûðûì, áåø ãîéóí êÿñèì, èêè ýöí èëäÿ åùñàí âåðèì. Îí éåòèì ñåâèíäèððÿì. Éà ýþé ÷àäûðûí ñàùèáè!.. Ñÿêèíÿ äàõèë îëóð. __________ Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ áóéóðóðñàí, àíà? 27 Õ û ð ä à õ à í û ì . Àíàí ñÿíÿ ãóðáàí, Ïÿðèéÿ êþìÿê åëÿ åâëÿðè òÿìèç ñöïöðñöí... Ñîíðà ÿë-öçöíö òÿìèç éó, ëèáàñûíû äÿéèø, áÿëêÿ áèçÿ íàãàôèë áèð ãÿðèáÿ ãîíàã ýÿëäè. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Êÿëÿéèíè äóéìóøàì... Ìÿíúèéÿç åëÿ èøè áàúàðìàðàì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Êÿñ, êö÷öê! Ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì ÿìÿë åëÿ. Éåðè, ãûç óøàüûñàí, àðòûã äàíûøìà. Éåðè àíàí ñÿíÿ ãóðáàí, éåðè. Àëëàù àíàíû ìÿòëÿáèíÿ éåòèðñèí. (Õûðäà õàíûì Ñÿêèíÿíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ ÷ûõàðûð.) Õ û ð ä à õ à í û ì (äèç öñòÿ öçö ãèáëÿéÿ). Éà ýþé ÷àäûðûí ñàùèáè! Éà ìûõû ìèñìàðà äþíäÿðÿí Òàíðû! Éà éîõäàí áèçè õÿëã åëÿéÿí Òàíðû! Èìäàä ýöíöäöð, éåò äàäà! ßââÿëèíúè ìÿúëèñ òàìàì îëóíóð, ïÿðäÿ ñàëûíûð. ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Õûðäà õàíûì âÿ éåðèíäÿ ÿéëÿøìèø... ßáäöððÿùèì äàõèë îëóð. Õ û ð ä à õ à í û ì . ßáäöððÿùèì, íåúÿ îëäóëàð? ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Íóðúàùàí àðâàäû ýÿòèðäèì, àììà äÿðâèø äåäè êè, íàìàçûìû ãûëûá, áó ñààò ýÿëèì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Íóðúàùàí ýÿëèð, áÿñ ùàíû? ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì (ãàïûíû à÷ûá áàõûð). Áóäó ýÿëäè... Íóðúàùàí õàëà, ýÿë è÷ÿðè! Õ û ð ä à õ à í û ì . ßáäöððÿùèì, ñÿí ýåò èøèíÿ. (ßáäöððÿùèì ýåäèð, Íóðúàùàí äàõèë îëóð.) Í ó ð ú à ù à í . Ñàëàì ÿëåéêöì, Õûðäà õàíûì. Áàøûíà äþíöì, õåéèðäèìè? Àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí. Õ û ð ä à õ à í û ì . Õåéèð îëìàìûø íÿ âàð, à áàøû áàòìûø! Íÿ âåðÿðñÿí ìÿíÿ, ñÿíÿ áèð åëÿ çàä áàüûøëàéûì ùå÷ äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿñèí? Í ó ð ú à ù à í . Ìÿí ñÿíèí ãàðàáàøûíàì, èòèíÿì... Þëöì, úàíûì äà ñÿíèíäè, áàëàëàðûì äà ñÿíèíäè. Áàøûíà äþíöì, ñÿí äåñÿí êè, ýåò þçöíö ãàéàäàí àò, îíà äà ùàçûðàì, éåñèðèí îëóì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Íóðúàùàí, äöç ìÿòëÿá öñòÿ ýÿëìÿê ùàìûñûíäàí __________ éàõøûäûð... Þçöí áèëèðñÿí èíäèéÿ êèìè òàìàì øÿùÿð áèð éàíà îëóá, ìÿí áèð éàíà âÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ìöøòÿðèëÿð ìÿíëÿí ãîùóì îëìàã èñòÿéèá, ìÿí 28 ãÿáóë åòìÿìèøÿì; ÷öíêè ÿââÿëà, Ñÿêèíÿ ùÿëÿ óøàãäû, èêèíúè î ìöøòÿðèëÿð áèçÿ òàé îëìàéûá, þçöí äÿ áèëèðñÿí. Í ó ð ú à ù à í . Áûé, áàøûíà äþíöì, íèéÿ áèëìèðÿì? Áèçèì øÿùÿðäÿ Ñÿêèíÿ õàíûìà ëàéèã êèì âàð? Õ û ð ä à õ à í û ì . Èíäè áó ñààò áèçèì øÿùÿðäÿ áèð îüëàí âàð. Äîüðóñó áóäóð êè, ìÿí îíó ÷îõ øàäëûã èëÿí îüóëëóüà ãÿáóë åëÿðäèì, àììà åëÿ àäàìûì éîõäóð êè, áó èøè äöçÿëòñèí. Áó èøè ùå÷ êÿñ äöçÿëäÿ áèëìÿç, ñÿíäÿí ñàâàé. Í ó ð ú à ù à í . Èòèí îëóì, õàíûì! Ñèç þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç êè, Íóðúàùàí åëÿ èøëÿðè ñó è÷ìÿêäÿí ùàñàíä áèëèð, áåëÿ èøëÿðèí àíàñûäû... Ñèçÿ ìÿëóìäó áèçèì øÿùÿðäÿ íÿ ãÿäÿð ãûç ýåäèð, ìÿíñèç ùå÷ êå÷ìèð. Áàõ, õàíûì, áàøûíà äþíöì, ÿââÿë áó Ñÿôäÿðãóëó áÿé, ñîíðà Íóðúàùàí õàíûì, îíäàí ñîíðà... Õ û ð ä à õ à í û ì . À áàøû áàòìûø, ÿýÿð áó èøëÿðè ìÿí áèëìèðäèì, ñÿíè íèéÿ ÷àüûðûðäûì. Í ó ð ú à ù à í . Èíäè Õûðäà õàíûì, áàøûíà äþíöì, áèðúÿ åëÿ îíó ìÿíÿ äå ýþðöì îüëàí êèìäè. Âÿññàëàì, íàüìà òàìàì. Àðòûã çàä ìÿíÿ ëàçûì äåéèë. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ùÿêèì Èñêÿíäÿð áÿé. Ùàíñû êè... Í ó ð ú à ù à í . Áûé, áûé, åëÿ îíó äå. Ùå÷ ýþð àüëûìà ýÿëäèìè? ×îõ éàõøû, ÷îõ ÿúÿá. Êèôàéÿò åëÿð, áÿñäè. Àëëàù ãîéñà ýþðÿðñÿí î òÿðëàíû íÿ òÿùÿð áÿíäÿ ñàëàúàüàì... Îíó äåéèì ñÿíÿ, Õûðäà õàíûì, áàøûíà äþíöì... Ùÿêèì áèð éàõøû åâ òóòóá. Áó ñààò ìÿí áóðà ýÿëÿíäÿ îíà ÷îõ ãÿðèáÿ èñòóë, êöðñöëÿð àïàðäûëàð. Ýþðöíöð êè, îòàãëàðûí áÿçÿìÿê èñòÿéèð. Àììà þçöí äÿ ýþðìöøÿì. Î ñèôÿòäÿ, î øöúàÿòäÿ îüëàí òàïûëìàç. Àììà, Õûðäà õàíûì, ñÿí äÿ ãî÷àãìûøñàí. Ùàëàë îëñóí ñÿíÿ àíàíäàí ÿìäèéèí ñöä! Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Õ û ð ä à õ à í û ì . Àíúàã áó èøè éàääà ñàõëàìàã ýÿðÿê... Þçöí áèëèðñÿí øÿùðèìèçäÿ áó ñààò éåòèøìèø ãûç ÷îõäóð, î úöìëÿäÿí î àðâàäûí ãûçëàðû... Àäû íÿäè? Þçëÿðè îõóéóá åëì òàìàì åëÿéèáëÿð... ßýÿð áèçèì ãîðõóìóç îëñà, î ëÿ÷ÿðäÿí îëàúàã. Í ó ð ú à ù à í . Àüðûí îëàðûí öðÿéèíÿ!.. Ãàäàì îíëàðûí îõóìàüûíà!.. Àëëàùûí âåðÿí ýöíö ìÿíè àïàðäûëàð, òà àéàüûìäà áàøìàã äà ãàëìàäû ýåäèá ýÿëìÿêäÿí... Ùÿð êèìÿ äåéèðÿì, úàâàá âåðèðëÿð êè, áèçÿ ðóñ ãûçû ëàçûì äåéèë. __________ Õ û ð ä à õ à í û ì . Íóðúàùàí, áèçÿ éàòìàã êàð âåðìÿç; ýÿðÿê åëÿ áó ýöíäÿí áàøëàéàã òîð àòìàüà. 29 Í ó ð ú à ù à í . Íÿ äåìÿê èñòÿð? ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ... Ìÿí äåéèðÿì åëÿ áó ñààò ýåäèì ýþðöì íÿ ãàéûðûðàì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áàõ, Íóðúàùàí, áó èøè ñÿíäÿí èñòÿéèðÿì. Ýÿðÿê íÿ òþâð îëñà äöçÿëäÿñÿí. Ìÿí äÿ ñÿíÿ áîðúëó îëóðàì áèð äÿñò øàëäàí ëèáàñ ÿáðÿ èøìÿêëè, îòóç ìàíàò ïóë âÿ ãàáàãúàí áèð äÿñò ÷èò ïàëòàð. Áÿñäèìè? Í ó ð ú à ù à í . Ùå÷ âåðìÿñÿí äÿ ìÿí ñÿíèí ãóëëóã÷óíàì. Ñÿí íÿ äåéèðñÿí, áàøûíà äþíöì. Õ û ð ä à õ à í û ì (÷àüûðûð). Ñÿêèíÿ! Ñÿêèíÿ! Ñÿêèíÿ äàõèë îëóð. Õ û ð ä à õ à í û ì . Àíàí áîéóíà ãóðáàí, î ñàíäûüûí è÷èíäÿ ÷èò âàð, îíó ýÿòèð âåð Íóðúàùàí íÿíÿéÿ. (Ñÿêèíÿ ýåäèð.) Áàõ, Íóðúàùàí, äÿõè áèëìèðÿì, áó èøè ñÿíäÿí èñòÿéèðÿì. Íÿ òþâð îëñà ýÿðÿê èø äöçÿëÿ, éîõñà ìÿíè þëìöø ýþðÿðñÿí. Ñÿêèíÿ ÷èòè ýÿòèðèð. Í ó ð ú à ù à í (Ñÿêèíÿéÿ). Íóðúàùàí íÿíÿí ñÿíÿ ãóðáàí, à áèçèì ìàðàëûìûç, à áèçèì úåéðàíûìûç, à áèçèì òàâàòûìûç! Áåëÿ àùó áàõûøûíà ãîúàúà íÿíÿí ãóðáàí, à ãûç, à ãûç!.. Õàíûì, äåéèðÿì äàùû ìÿí ýåäèì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ñÿêèíÿ, ñÿí ýåò þç îòàüûíà. (Ñÿêèíÿ ýåäèð.) Íóðúàùàí, ùÿëÿ áèð àç ýþçëÿ ýþðÿê òÿçÿ äÿðâèø íÿ äåéèð. Í ó ð ú à ù à í . Õûðäà õàíûì, áàøûíà äþíöì, î äÿðâèøäÿí àäàìà ìþúöçÿëÿð íàüûë åëÿéèðëÿð, àäàìûí áàøûíûí òöêö áèç-áèç äóðóð... Äåéèðëÿð êè, ÿýÿð èñòÿñÿ ñÿíè äÿ áó ñààò þç éàíûíà áèèõòèéàð úàäóéíàí àïàðàð, íåúÿ êè, Ùàúû Èñêÿíäÿð áÿéèí àðâàäûíû àïàðûáäûð. Õàíûì, äÿðâèøè äÿ éàõøû ôèêðèíèçÿ ñàëìûñûíûç. ßáäöððÿùèì äàõèë îëóð. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Õàíûì, äÿðâèø ýÿëèáäè. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áóéóðñóí. Äÿðâèø äàõèë îëóð, ÷èéíèíäÿ õóðúóí òàéû, è÷è äîëó êèòàá âÿ ùÿð áèð áöñàòû èëÿ. Ä ÿ ð â è ø . Ñàëàì ÿëåéêöì. õ à í û ì âÿ Í ó ð ú à ù à í (àéàüà äóðóá). ßëåéêöìñàëàì, àüà äÿðâèø, áóéóðóí. (Äÿðâèø îòóðóð.) __________ Õûðäà 30 Ä ÿ ð â è ø . Õàíûì, áÿíäÿéÿ ýþðÿ íÿ ôÿðìàéèøèíèç âàð? Õ û ð ä à õ à í û ì . Àüà äÿðâèø, äåéèðëÿð ñèç úàäó èëÿ ìþúöçÿëÿð ýþðêÿçèðñèç, äîüðóäóðìó? Ä ÿ ð â è ø . Íÿ ÿðç åäèì, õàíûì õàùèø åäÿí ýþðÿð. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí õàùèø åäÿðÿì êè, ñèç áèð ãûçûí áèð îüëàí èëÿí óëäóçóí áàðûøäûðàñûíûç âÿ ÿýÿð áó èøÿ ÿíúàì âåðñÿíèç, ìÿíäÿí íÿ àëàðñûíûç? Ä ÿ ð â è ø . Õàíûìúàí, áåëÿ èøëÿð ìÿíèì úàäóìóí ìÿãàìûíäà åëÿ àñàíäûð íåúÿ êè, áèð úàì ñó è÷ìÿê. Î êè ãàëäû ìÿíè ðàçû åòìÿéÿ, î áàüëûäûð ñèçèí øÿôàÿòèíèçÿ. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí ùàçûðàì ùÿð íÿ ñèç áóéóðñàíûç, îíó ñèçÿ âåðìÿéÿ. Ä ÿ ð â è ø . Õàíûìúàí, øöêöð îëñóí õóäàéà, ñèç ñàùèá ýöçàðàíñûíûç âÿ ìÿí ñèçäÿí àðòûã èñòÿìèðÿì. Ìÿíÿ èëòèôàò åäÿðñèç áèð ðÿñ àò, áèð äÿíÿ úöááÿ, áèð ñààò âÿ áèð ãÿäÿð úèá õÿðøäèéè. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ìÿí ðàçûéàì. Ä ÿ ð â è ø . Áóéóðóí èíäè ýþðÿê îüëàíûí èñìè íÿäèð, ãûçûí èñìè íÿäèð? Õ û ð ä à õ à í û ì . Èñêÿíäÿð âÿ Ñÿêèíÿ. Ä ÿ ð â è ø . Ïÿù, ïÿù! Ìàøàëëàù! Èñìëÿðèíäÿí ýþðöíöð êè, òàìàì îëìóø èøäèð. Èñêÿíäÿð âÿ Ñÿêèíÿ... Õàíûì, áóéóðóí áèð òÿøò ñó ýÿòèðñèíëÿð. Íóðúàùàí ýåäèð ñó ýÿòèðìÿéÿ, äÿðâèø êèòàáëàðûíû à÷ûð, ãÿëÿìäàíû âÿ áèð íå÷ÿ êàüûçëàðû î éàí-áó éàí åäèð, ÿáúÿä ùåñàáûíà ýþðÿ êàüûçëàðäà éàçûð. Íóðúàùàí òÿøòè ýÿòèðèð, äÿðâèø äèããÿò èëÿ ñóéà áàõûð. Ä ÿ ð â è ø . Õàíûì, áóéóðóí ýþðöì Ñÿêèíÿ õàíûì ýåúÿëÿð âÿùøÿò èëÿ ãàëõûá éåðè öñòÿ îòóðóá, þç-þçöíÿ äàíûøûðìû? Õ û ð ä à õ à í û ì . Àüà äÿðâèø, Àëëàùû ñåâÿðñÿí ìÿíè ãîðõóòìà, ùÿðäÿí-áèðäÿí îëóð. Ä ÿ ð â è ø . Èøèìèç áèð àç ÷ÿòèí îëäó. Àììà åéáè éîõäóð, ãîðõìàéûí! (Ãîëòóüóíäàí áèð íå÷ÿ çÿíúèð ÷ûõàðäûð, ñèëêÿëÿéèð.) Õàíûì, áó çÿíúèðëÿðè ýþðöðñÿí? Áóíëàðûí ùÿð áèð áÿíäèíäÿ äöøìÿíëÿðèí áèðèñè áàüëûäû. Áàáàñûíà ëÿíÿò îíëàðûí, ùå÷ çàä ãàéûðà áèëìÿçëÿð. Áóéóðóí áèð è÷è äîëó îä ìàíãàë ýÿòèðñèíëÿð. (Íóðúàùàí ýåäèð ìàíãàë ýÿòèðìÿéÿ, Äÿðâèø úèáëÿðèíäÿí íå÷ÿ êàüûçëàð àðàñûíäà úöðáÿúöðÿ îòëàð âÿ áåíãàëñêè àãîí __________ Õàíûì, áèëèðñèíèç íÿ âàð? Ñèçäÿí òÿâÿããå åäèðÿì êè, ÷ûõàðäûð.) ãîðõìàéûíûç... òàéèôåéè-úèíäÿí èêèñè Ñÿðòàíöø âÿ Ìóãÿðãàíóø ìöòÿ31 ñÿððèô åäèáëÿð Ñÿêèíÿ õàíûìû. Ëàçûìäûð îíëàðû ðÿô åòìÿê, òà êè èøëÿðèìèç äöçÿëñèí, éîõñà îíëàð ãîéìàçëàð. Êàôèðëÿð ùöúóì åäèá ýÿëÿúÿêëÿð, ìÿí îíëàðûí ãàíàäëàðûíû éàíäûðàúàüàì, àììà ãîðõìàéûí (Íóðúàùàí ìàíãàëû ýÿòèðèð. Äÿðâèø áàøëàéûð îõóìàüà. Îõóéà-îõóéà áèð íå÷ÿ îòëàð àòûð ìàíãàëà, ãàëõûð àéàüà áèð ÿëèíäÿ êèòàá âÿ áèð ÿëèíäÿ íàúàã áåíãàëñêè àãîíó àòûð ìàíãàëà, îõóéóð.): Õóðóëôÿððàðÿ âÿòòÿëãà âÿ øåéÿí éÿøáÿùöëáÿðãà. Èçà ìÿççàú òÿùóññþùãà. Ìÿëÿêòÿø-øÿðãÿ âÿëãÿðáà, ñÿðùÿòè òÿúÿòö ìÿðàùéà... Áóäó ýÿëäèëÿð, ãîðõìàéûí. (Éåíÿ îõóéóð ÿëàéàüûí òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ, Íóðúàùàí âÿ Õûðäà õàíûì ãûñûëìûø). Í ó ð ú à ù à í , Õ û ð ä à õ à í û ì . Àëëàù, ñÿíÿ ïÿíàù. Àëëàù, ñÿíÿ ïÿíàù. Ä ÿ ð â è ø . Áàáàñû éàíìûøëàðû ýþðäöíöç? Éàõøû òàíûéûðñûç Ùåéäÿðÿëèíè. Òàìàì ùåéâàíàò, íÿáàòàò, âÿùøèééàò, úèíö èíñ áó òèëñèìëÿðäÿäèðëÿð. Çÿíúèðëÿðäÿ... Õ û ð ä à õ à í û ì âÿ Íóðúàùàí. Àëëàù, ñÿíÿ ïÿíàù. Àëëàù, ñÿíÿ ïÿíàù. Àëëàù, àìàíäû. Ä ÿ ð â è ø . Ãóðòàðäûì. Ùå÷ ãîðõìàéûí, áàúûëàðûì. Èíäè, õàíûì, áèð øåé âàð; ìÿíÿ ëàçûìäûð áèð äÿíÿ éóìóðòà, î éóìóðòàíûí öñòöíäÿ áèð äóà éàçàúàüàì çÿôÿðàí èëÿ. Ýÿðÿê îíó Èñêÿíäÿð áÿéèí ãàïûñûíäà áèð þâðÿò éåðÿ âóðñóí, ñûíäûðñûí... ßëàâÿ ìÿíÿ ëàçûìäûð áèð äÿíÿ êþê ãóðáàüà. Äóà éàçàúàüàì, î äóàíû àòàðñûç áèð úàì ñóéà âÿ ãóðáàüàíû àñàðñûíûç î úàìûí öñòöíÿ áàøûàøàüû âÿ áèð äÿ áèð äóà éàçàúàüàì, îíó ñóéà ñàëûá âåðÿñèç îüëàíà; áèð ãÿòðÿ äÿ îëñà êèôàéÿò åäÿð. ×àé è÷èíäÿ, ñó è÷èíäÿ. åéáè éîõäóð. Õ û ð ä à õ à í û ì . Íóðúàùàí, äóð áèð éóìóðòà ýÿòèð. (Íóðúàùàí ýåäèð.) Àüà äÿðâèø, áÿëêÿ áó ñààò ãóðáàüà òàïûëìàäû. Ä ÿ ð â è ø . Åéáè éîõäóð, ñîíðà òàïàðñûíûç. Î ãóðáàüà áàøûàøàüû ãàëûá ñóéà áàõà-áàõà þëÿúÿêäèð âÿ î äÿãèãÿäÿí áàøëàíàúàã ìÿùÿááÿò åøãè îäëàíìàüà... Íóðúàùàí éóìóðòàíû ýÿòèðèð, äÿðâèø éóìóðòàíû éàçûá Ä ÿ ð â è ø . Õàíûì, áó éóìóðòà ýÿðÿê éåðÿ ãîéóëìàñûí. Íóðúàùàí áàúû, ñàõëà, éåðÿ ãîéìà. (Éóìóðòàíû Íóðúàùàí éàéëûüûíûí óúóíäà äþøöíäÿ ñàõëàéûð.) Ä ÿ ð â è ø . Íóðúàùàí áàúû, áèð-èêè êàñà äÿ òÿìèç ñó ýÿòèð, áèðèñè __________ þòðö, áèðèñè äÿ ãóðáàüàäàí þòðö. è÷ìÿêäÿí Í ó ð ú à ù à í . Àüà äÿðâèø, àëà, ñó ùàçûðäû. 32 Ä ÿ ð â è ø (äóàëàðû éàçûá ñóéà ñàëûá). Áó ýþé êàñà ãóðáàüàäàí þòðöäöð âÿ áó àü êàñà è÷ìÿêäÿí þòðö. Äóð, õàíûìúàí, èíäè ìÿíèì åëìèì òàìàì îëäó. Ðöñõÿò âåðèí, ìÿí ýåäèì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Àüà äÿðâèø, áóéóð. Áó ùåñàá äåéèë. (Áåø ìàíàò âåðèð.) Ä ÿ ð â è ø . Õàíûì, èø ìþùêÿì îëìàãäàí þòðö ôèòÿíè äÿ (úèáèíäÿí ÷ûõàðàð) àòàðñûç îúàüà, éàíñûí, îíäàí ñîíðà îüëàí Àëëàùûí âåðÿí ýöíö áèèõòèéàð ýÿëÿúÿê ãóëëóüóíóçà. Äÿõè ìÿí äÿ ìöðÿõõÿñ îëóì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áóéóð, Àëëàù ñÿíè äÿ âÿ ìÿíè äÿ áó èøäÿ ìÿéóñ åëÿìÿñèí... (Äÿðâèø ýåäèð.) Íóðúàùàí, ýÿðÿê ñÿí äÿ þç èøèíèí äàëûíúà îë. (Ýåäèðëÿð. Ïÿðè äàõèë îëóð.) Ï ÿ ð è . À áàøûíûçà äþíöì, áó àðâàä ëàï àüëûíû èòèðèáäèð àõû. Áèð äåéÿí ýÿðÿê, àé õàíûì, ñÿí Íóðúàùàíû òàíûìûðñàí, áèëìèðñÿí êè, î ýöíäÿ ìèí õàí ãàïûñûíäà, áÿé ãàïûñûíäà äóç äàäûð? Îíà ñèðð âåðìÿê îëàð?.. Èøäè éàüìàäû, áèòìÿäè. Îíäàí ñîíðà çóðíàéà ãóëàã àñ. Ýÿëÿúÿêäè Ïöñòÿ õàíûì, “à ãûç, Õûðäà, áàúûí þëñöí, áó íÿ ñþçäö øÿùÿðäÿ äàíûøûðëàð?”... Ýÿëÿúÿêäè Áÿäèðúàùàí õàíûì, “à ãûç Õûðäà, ìÿí åëÿ ñåâèíèðäèì, àíä îëñóí Àëëàùà, åëÿ ñåâèíèðäèì. Äîüðóñó äåéèðäèì éîüóðìàäûì, éàïìàäûì, ùàçûðúà êþêÿ òàïäûì, à õàëàí þëñöí áó íÿ èøäè?”.. Ýÿëÿúÿêäè Ìÿøÿäè Úàùàí, “õàíûìûí úàíû ñàü îëñóí, Èñêÿíäÿð îëìàç, Êÿðèì îëó, Êÿðèì îëìàç, Ñÿëèì îëó”... áåø-áåø ýÿëÿúÿêëÿð, éåéèá-è÷èá, øàä-õöððÿì ýåðè ýåäÿúÿêëÿð. Õàíûìëàð åëÿ áåëÿ ìàùíà àõòàðûðëàð. Èíäè, Ïÿðè, ýÿë åâè ñöïöð. Ïÿðè, ñó ýÿòèð. Ïÿðè, áàøìàã ãîé. Áÿõòÿâÿð áàøûìûçà, ïèøèéèìèç îüëàí äîüóá... ßýÿð õàíûìûí àüëû îëñàéäû î áèð äÿñò ÷èò ëèáàñû âåðÿðäè ìÿíèì ãûçûìà, ìÿí éöç Íóðúàùàí êèìè àäàìûí èøèí ýþðÿðäèì. Áàø òóòàðäû ÷îõ éàõøû, òóòìàçäû ãàëàðäû ïàëàç àëòûíäà... ×þðÿéè ÷þðÿê÷èéÿ âåð, áèðèíè äÿ àðòûã. Àëåé, äàø áàøûíà, àüûëñûç áàøûíà. (Ãàðüûéûð Õûðäà õàíûì ýåäÿí òÿðÿôÿ.) Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð Èñêÿíäÿð áÿéèí ìÿíçèëèíäÿ. Èñêÿíäÿð áÿé àéàã öñòÿ äóðóá ñòîë éàíûíäà âÿ ñòîëóí öñòÿ êèòàá. Êèòàáà áàõûá ôûøòûðûã ÷àëûð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é (ñàü ÿëèíèí äàë òÿðÿôèí êèòàáà áÿðê âóðóá). Ìþùÿçèç äîñòóì, áèòÿìÿù äîñòóì, áèùÿñÿä, õàëèñ äîñòóì! Òÿêëèê éîëäàøû, äÿðä-ãÿì éîëäàøû, áàãè äîñòóì... Ïÿðâÿðäèýàðà, øöêöð, __________ êÿì äîñòóì, 33 ýöíäÿ ìèí êÿðÿ øöêöð ñÿíÿ êè, ìÿí êèìè éåòèìè áó ìÿãàìà ýÿòèðäèí âÿ ìÿíè òàìàì äöíéàíûí àüûë âÿ êàìàë ñàùèáëÿðèëÿ ùÿìñþùáÿò åòäèí. Øöêöð, ìèí êÿðÿ øöêöð!.. Í ó ð ú à ù à í (ãàïûäàí áàõûð). Ùÿêèì, ñÿíñÿí? Áàøûíà äþíöì, àòàì, àíàì ñÿíÿ ãóðáàí! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿíÿì õàëà, è÷ÿðè ýÿë! Í ó ð ú à ù à í . Áåëÿ õàëàí ñÿíèí áàøûíà äþíñöí. Áåëÿ õàëàí ñÿíèí ãàäàí àëñûí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿíÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóüóí âàð? ßëèíäÿêè íÿäè? Í ó ð ú à ù à í . Áàøûíà äþíöì, ùÿêèìáàøû, áó ñóéó áèð áàéòàë âåðèá ìÿíèì àçàðëû íÿâÿìÿ äàâà àäûíà, ìÿíäÿí áåø øàùû ïóë àëûá. Èíäè ùÿð êèì äàäûð äåéèð áó õàëèñ ñóäó, èíäè ñÿíÿ ãóðáàí îëóì... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Ýÿòèð ýþðöì. (Àëûá äàäûð.) Õàëà, äîüðóäàí áó õàëèñ ñóäó. Ñÿíè ùÿãèãÿò àëäàäûáëàð. Í ó ð ú à ù à í (êÿíàðà). Éóìóðòàíû ñûíäûðäûì, ñóéó äà è÷èðäèì. Áÿñ, áàøûíà äþíöì, íàèíñàô îüëó ìÿíèúÿ àëäàäûáäû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Íÿâÿíèí íàõîøëóüó íÿäè? ßýÿð áóðà ýÿëÿ áèëèð, ýÿòèð áàõûì. Í ó ð ú à ù à í . Íÿâÿì äÿ ñÿíÿ ãóðáàí, íÿâÿìèí íÿíÿñè äÿ... ñÿíÿúÿ ìÿíèì áó úàíúûüàçûì ãóðáàí... Øöêöð îëñóí Àëëàùà, áþéöê ùÿêèì îëìóñàí áèçèì êèìè ôÿãèð-ôöãÿðàéà êþìÿêëèéèí äÿéèð, áèçëÿð äÿ ñÿíÿ äóà÷û îëëóã. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Õàëà, ñÿí íÿ äèðèáàø ãàðûñàí? Ìÿíÿúÿ íÿ âåðÿðñÿí ñÿíÿ áèð åëÿ äàâà âåðèì êè, íîðÿñòÿ úàâàí îëàñàí? Í ó ð ú à ù à í . Ñÿí ìÿíÿ íÿ âåðÿðñÿí ñÿíÿ áèð åëÿ ãûç òàïàì êè, øàì éàíäûðìàã ëàçûì îëìàéà, öçöíÿ áàõàíäà ýöíÿ áàõàí êèìè ýþçëÿðèí ãàìàøà. Ýÿðäÿíè áèð ãàðûø, áîéó ñÿðâ àüàúû, àü öç, ãàðà êèðïèê, ãàðà ãàø, ýþçëÿðè àëà, àùó áàëàñû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Ãàðû, äåéèðñÿí åëÿìÿçñÿí. Í ó ð ú à ù à í . Ìÿí? Ìÿí? Åù, ìÿíè ùÿëÿ òàíûìûðñàí. Ìÿíÿ Íóðúàùàí äåéÿðëÿð. Ìÿíèì àíàì þëñöí, òàìàì âèëàéÿòèí àëûø-âåðèøè ùàìûñû ìÿíèìëÿäèð. Ìÿí áàøäàí-àéàüà ñèðð äàüàðúûüûéàì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Àé ñèðð äàüàðúûüû, áÿëêÿ ìÿí åëÿ êöôëÿò ñàùèáèéÿì, îíäà?.. Í ó ð ú à ù à í . Ãîúà ñÿð÷ÿéÿ úóá-úóá þéðÿäèðñÿí? Ñÿíèí íÿ âàõòûíäû êöëôÿò ñàùèáè îëàñàí, äöíÿíêè óøàã îëà-îëà. __________ Äÿëè Øèðèí ãàïûíûí äàëûíäàí. 34 Ø è ð è í . Ýþðÿñÿí ùÿêèìáàøû åâäÿäèðìè? Í ó ð ú à ù à í . Ùÿêèì, áàøûíà äþíöì, îäëóäó, ãîéìà è÷ÿðè ýèðÿ, éîõñà õàòà åëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Äÿëè äÿ ìÿðèç äåéèëìè? Ãîé ýÿëñèí ýþðöì äÿðäè íÿäè?.. Ùÿð êèìñÿí è÷ÿðè ýèð. Í ó ð ú à ù à í . Ìöðÿõõÿñ îëóì, áàøûíà äþíöì. Øèðèí äàõèë îëóð. Ø è ð è í . Ïàùî, ïàùî! Íóðúàùàí ãàðû, àõèðÿòñèç! Íÿ òåç õàì éåðÿ øèêàðà ÷ûõìûñàí? Í ó ð ú à ù à í . Ãàïûäàí áåëÿ äóð, ìÿíèì çûððàìà äÿëè èëÿ èøèì éîõäó! Ø è ð è í . Ùÿëÿ äóð! Äóð! Éîõñà àõûðûíû åëÿðÿì... Ùÿêèì, ãàäàí àëûì, âåðäèéèíèç äàâà ãóðòàðûá, àììà óøàã äà éàõøûäû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . ×îõ ÿúÿá, àðòûã ëàçûì äåéèë? Ø è ð è í . Áÿé, ìÿíèì àäûì Äÿëè Øèðèíäè. Òàìàì âèëàéÿò ìÿíè äÿëè ùåñàá åëÿéèð, ìÿí áó ñààò ñöáóò åëÿðÿì êè, ìÿí äÿëè äåéèëÿì. Àíúàã ÿðçèìÿ ãóëàã àñûí âÿ ñÿí äÿ, Íóðúàùàí, ÿëèì-àéàüûì äÿéìÿìèø äóð éåðèíäÿ. (Íóðúàùàíûí ãîëóíäàí òóòóá äàðòûð îðòàëûüà.) È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é (ñòóë öñòÿ îòóðóá êÿíàðà). Ãÿðèáÿ èøÿ äöøäöì. Ø è ð è í . Ùÿêèìáàøû, ìÿí þçöìö äÿëè êþêöíÿ ñàëìûøàì îíäàí þòðö êè, âèëàéÿòèìèçäÿ ùÿãèãÿòäÿ äÿëè ÷îõäó âÿ ìÿí íåéëÿéèì; áàçàðà ýèðäèí ýþçö ãûïûã, ñÿí äÿ îë ýþçö ãûïûã! Í ó ð ú à ù à í . Øèðèí, àíä îëñóí óøàãëàðûìûí úàíûíà, ñÿíÿ áåø ôÿòèð áèøèððÿì, ìÿíè áóðàõ ýåäèì. Ø è ð è í . Ùå÷ ìöìêöí äåéèë. Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç äóð éåðèíäÿ, éîõñà áóðíóíó äèøèìëÿ ãîïàðäàðàì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é (êÿíàðà). Éàõøû ãàðàâÿëëèäè, àõûðûíû ýþðÿê. Ø è ð è í . Áÿé, áó Íóðúàùàí àðâàäû êè ýþðöðñÿí, øÿùÿðèìèçäÿ áåëÿñè ùåñàáñûç ÷îõäó âÿ áóíóí þçö òàìàì âèëàéÿòäÿ ìÿøùóð þâðÿòäè. ßââÿëè áèð íàçëû, ùÿêÿòëè, ýÿë ìÿíè ýþð, äÿðäèìäÿí þë ýÿëèíäè. Íÿ ãÿäÿð úàùûëäû, þòÿíÿ-êå÷ÿíÿ ýþç âóðàðäû... Áåëÿäè, Íóðúàùàí? Í ó ð ú à ù à í . Éàëàíñà àüðûì öðÿéèíÿ!.. Äÿëèíèí ñþçöíÿ èíàíàí þçö äÿ ýÿðÿê äÿëè îëà... Ìÿí ñÿíÿ íÿ äåéèì, ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí äå. Èò ùöðÿð, êàðâàí êå÷ÿð. __________ Ø è ð è í . Ùÿêèì, åøèòìèøñèíèçìè êè, äÿëèäÿí äîüðó õÿáÿð? Ìÿí åëÿ î äÿëèëÿðäÿíÿì. 35 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿí êè ùÿêèìÿì, ñÿíäÿ áèð äÿëèëèê ýþðìöðÿì. Ø è ð è í . Äàëûíà ãóëóã àñûí! Ãîúàëàíäà ñîíðà áàøëàäû ÿââÿë ìèéàí÷ûëûüà. Íÿ äþéöëìÿéè, íÿ ñþéöëìÿéè âåúèíÿ àëìàäû; àðû éåäè, íàìóñó àòäû äàëûíà. Èíäè áþéöê ìÿøüóëèééÿòè îäó êè, ýÿçÿð õàí åâëÿðèíè, áÿé åâëÿðèíè, áóíóí ñþçöíö îíà äåéÿð, îíóí ñþçöíö áóíà äåéÿð. Ùÿð áèð ñþçöí öñòÿ éöç ìèí ãåéðèëÿðèí áÿçÿéèð. Õóäàíÿêÿðäÿ áèð õàíûì úöðÿò åëÿéèá áóíà èñòÿäèéè øåéè âåðìÿéÿ... Âàâåéëà, âàìöñèáÿòà. Í ó ð ú à ù à í . Ñÿíèí êè äÿäÿíèí ìàëûíû âåðìèðëÿð... Ñàããàëûíà áàõ, ñàããàëûíà. Ø è ð è í . Íóðúàùàí... ßââÿë êè, ñÿí àüó÷ó èäèí, áàëàì, ñîíðà áó ìÿðñèéÿõàíëûã íÿ èäè? Í ó ð ú à ù à í . Ùÿêèì, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì íÿâÿì íàõîøäó, Àëëàùû ñåâèðñÿí ìÿíè áó äÿëèíèí ÿëèíäÿí ãóðòàð ýåäèì. Ø è ð è í . Ãîé ìÿí áÿéÿ ÿùâàëàòûí ùàìûñûíû íàüûë åëÿéèì, ñÿíÿ áèð òóðï ÿêèì òöòöíöí áàøûíäàí ÷ûõñûí, îíäàí ñîíðà ýåäÿ áèëÿðñÿí. Í ó ð ú à ù à í . Ùÿëÿ ñÿí ýåò ãàíãàë îòëà. Ìÿí äÿ Íóðúàùàíàì, ñÿíèí êèìèëÿðè ÷îõ õàëòàëàìûøàì, àé èò! Ø è ð è í . Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ÷îõ éàõøû, ÷îõ ÿúÿá... Áÿé, ñÿíÿ ìÿíèì úàíûì ãóðáàí îëñóí, áàüûøëàýèëÿí ñÿíÿ áàø àüðûñû îëóð, øÿùÿðÿ òÿçÿ ýÿëìèñÿí, áèçèì éåðèí ýÿðÿê ÿúàéèá-ãÿðàéèá èøëÿðèí þéðÿíÿñÿí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . ßââÿëäÿí ýÿðÿê îëìàéàéäû, ÷öíêè áàøëàìûñàí, ñþéëÿ ýþðöì àõûðû íÿäè. Ø è ð è í (Íóðúàùàíà). Àé èìàíñûç ãàðû, ñÿí ùàìàí Íóðúàùàí äåéèëñÿí êè, Íÿçÿðÿëè áÿéèí ãûçûíûí ÿâÿçèíäÿ Øàùãóëó áÿéÿ þç ãàðäàøûí àðâàäûí ýþñòÿðäèí, íÿ ãÿäÿð îíó éåäèí? Í ó ð ú à ù à í . Éàëàí÷ûíûí àòàñû äÿðèí éàíñûí! Éàëàí÷ûíûí àòàñûíûí ãÿáðèíäÿ äîíãóç áàüëàéûì! Ø è ð è í . À èìàíñûç äûëüûð ãàðû, ñÿí ùàìàí Íóðúàùàí äåéèëñÿíìè êè, Øàùáàç áÿéè àëäàäûá àïàðäûí, áè÷àðÿíè Ãóëàìÿëè áÿéèí òÿëÿñèíäÿ þëäöðäöí. Í ó ð ú à ù à í . À ñÿíè ýþðöì äèçèí-äèçèí ñöðöíÿñÿí! À ñÿíè éàéëûìû ýöëëÿéÿ ðàñò ýÿëÿñÿí! Àé òöíáÿòöí îüëó, áó ñþçëÿð íÿ ñþçëÿðäèð êè, þçöíäÿí ãàéûðûðñàí? Ø è ð è í . Ñÿíè ýÿðÿê àüëàäûì, ùÿëÿ ùàðàñûäû... À ãàðû, äå ýþðöì, ñÿí äåéèëäèíìè òÿçèéÿ éåðèíäÿ Ùàúû Òàíðûâåðäèíèí àðâàäûíûí ÿòÿê ãûçûëëàðûíûí ñÿêêèçèíè êÿñèá éàñàâóë ãàáàüûíäà ïîëèñõàíàéà ýåäÿí? __________ Í ó ð ú à ù à í . Àõûðû íåúÿ îëäó, à áåéìàí! Àõûðäà òàãñûðëû êèì îëäó, à áèùÿéà? 36 Ø è ð è í . Àõûðû íåúÿ îëàúàã, ïðèñòàâ ãûçûëëàðû ìÿçäÿäè, ñÿíè äÿ áóðàõäû. Í ó ð ú à ù à í . Éàëàí÷ûíûí åâèíÿ îä äöøñöí! Éàëàí÷ûíûí áàëàëàðû ãûðûëñûí! Éàõøûìû? Ø è ð è í . Áóíëàð îëñóí éàëàí. Èíäè ìÿíèì þçöìöí áàøûìà ýÿòèðäèéèí ìÿüëÿòÿíè áÿéÿ ÿðç åëÿéèì; ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ... Í ó ð ú à ù à í . Äàùà áÿñäèð, ãàïûäàí áåëÿ äóð. Âàëëàù, éîõñà áèð îéóí îéíàéàðàì òàìàì øÿùÿð áóðà òþêöëÿð. Áåëÿ äóð, úÿôÿíý îüëó úÿôÿíý. (Èñòÿéèð ýåòñèí.) Ø è ð è í . Àüëàìàñàí áóðàõìàðàì. Í ó ð ú à ù à í . À áèùÿéà îüëó, àçìàéûíàí! Ìÿíè áóðàäà éàëãûç ýþðìöñÿí? Áåëÿ äóð äåéèðÿì ñÿíÿ! (Àüëàéûð.) È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Äàùà áÿñäèð, ÷ûõûí. Èêèíèç äÿ áèðäÿí ÷ûõûí. Òåç, òåç! (Øèðèí âÿ Íóðúàùàí äàëàøà-äàëàøà ýåäèðëÿð.) È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Øèðèí äÿëè äåéèë. Äÿëè ìÿíÿì êè, áó ùÿäéàíà èíäèéÿ êèìè ãóëàã àñûðäûì. Ãàïûíû äþéöðëÿð... áàðû èêèíúè Øèðèí îëìàéàéäû. (Ýåäèð.) Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð Õûðäà õàíûìûí îòàüûíäà. Õûðäà õàíûì äþøÿêúÿ öñòÿ ÿéëÿøìèø, ïöøòÿ äàëûíäà. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áó ýåúÿ ùå÷ éàòìàìûøàì, ñàáàùà êèìè ôèêèðäÿ îëìóøàì. Èíäè áàøûì éåðèíäÿ äóðìóð, ýóéà êè, ìÿíèì äåéèë... Áîë õÿéàëàò åëÿìèøÿì. Áèð íå÷ÿ âàõò èø äöçÿëäèá òîé ôèêðèíÿ äöøìöøÿì. Ñîíðà Ïÿðèíè ýþòöðöá Ñÿêèíÿíèí åâèíÿ ãîíàã ýåòìèøÿì. Áèð íå÷ÿ âàõò èø äöçÿëìÿéèá ùèðñèìäÿí àüëàìûøàì... Õöëàñÿ, ÷îõ áÿäõàá îëäóì... Èíäè ñàáàù à÷ûëûá, ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèð. Ïÿðè, Ïÿðè. (×àüûðûð, Ïÿðè ýÿëèð.) Ï ÿ ð è . Íÿ áóéóðóðñàí, õàíûì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Íóðúàùàí áóðà ýÿëìèøäè? Ùå÷ áèð õÿáÿð âàðìû? Ï ÿ ð è . Õåéð, ýÿëìÿéèá, ùå÷ áèð õÿáÿð äÿ éîõäó. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ýåò ßáäöððÿùèìè áóðà ýþíäÿð. (Ïÿðè ýåäèð.) Íóðúàùàíäàí ÷ûõìàéàí èø!.. Ýÿðÿê î òåçäÿí ýÿëÿéäè. Ýþðÿñÿí õóäàéà, __________ ýþðÿ áèëäèìè, äÿðâèøèí äåäèêëÿðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèìè? Ùÿ-éîõëóüóí áàðû òåç áèëåéäèì. Áèð-èêè ýöí äÿ áåëÿ êå÷ñÿ, ìÿíäÿí äàùà àäàì îëìàç. 37 ßáäöððÿùèì äàõèë îëóð. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Íÿ áóéóðóðñàí, õàíûì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Íóðúàùàí áóðà ýÿëìèøäè? Áèð õÿáÿð âàðìû? ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Õåéð, ýÿëìÿéèá âÿ áèð õÿáÿð éîõäó. ßýÿð áóéóðóðñàí, ýåäèì áó ñààò ÷àüûðûì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ýåò, ýþçöíÿ äþíöì, ýþð åâäÿäèìè? Äåéèíÿí õàíûì äåéèðäè áó ñààò áóðà ýÿëñèí. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Áàø öñòÿ. (Ýåäèð.) Õ û ð ä à õ à í û ì . Áèëìèðÿì íÿäè êè, áó ãûçû Àëëàù àäàìà âåðèð. Ãûç ÿâÿçèíäÿ áèð äàø îëñàéäû, áþéöê õîøáÿõòëèê îëàðäû. Ãûçû àäàìà ÿðÿ âåðèá ãóðòàðàíàúàã éà ãóääóñ äåéèð. Éåð öçöíäÿí êþêöíöç êÿñèëÿéäè, äàùû ìÿíäÿ úàí ãàëìàäû. Ñÿêèíÿ äàõèë îëóð. Ñ ÿ ê è í ÿ . Àíà, ÷àé ýÿòèðèììè? Õ û ð ä à õ à í û ì . Èñòÿìèðÿì, éåíÿ öðÿê äþéöíìÿì àðòûá. ×àé è÷ñÿì, éåíÿ ýÿðÿê ÷þëÿ ãà÷àì. Ñ ÿ ê è í ÿ . Òàãñûð þçöíäÿäè, ùÿð áèð çàäà ùèðñëÿíèðñÿí, àõûðäà öðÿê äþéöíìÿí ãàëõûð. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ãî÷àã, ùÿêèìëèéè íÿ òåç þéðÿíäèí? Ýåò, êö÷öê, áàøûìäàí îë. Áÿëêÿ áèð õÿëâÿò èøèì âàð, óøàãñàí, áöçöë éàò! Ñ ÿ ê è í ÿ (ýåäÿ-ýåäÿ). Ñÿí äåéÿí îëñóí, àíúàã ùèðñëÿíìÿ. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áèëìèðÿì íÿäÿíäèð áó ñààò åëÿ ùàëäàéàì êè, èñòÿéèðÿì àëÿìÿ îä âóðàì... Þçöìäÿí íàðàçû, ýåäÿäÿí, ãàðàáàøäàí íàðàçû... ßýÿð áó ùàëäà êèøè ýÿëÿ, áàøûíäà òÿðñ äÿéèðìàí èøëÿäÿðÿì. Íóðúàùàí äàõèë îëóð. Í ó ð ú à ù à í . Ñàëàì ÿëåéê. Õ û ð ä à õ à í û ì . ßëåéê ñàëàì à Íóðúàùàí, èíäèéÿ êèìè ùàðäàéäûí? Ñÿíè ýþçäÿìÿêäÿí ýþçöìöí ãàðàñû ýåòäè. Í ó ð ú à ù à í . ßââÿë áàøäàí ÿðç åëÿéèì, Õûðäà õàíûì, áàøûíà äþíöì, áåëÿ ýþçëÿðèìèç àéäûí îëñóí. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áåëÿ àéäûíëûã è÷èíäÿ îë. Èìàíûí êàìèë îëñóí. Íàüûë åëÿ ýþðöì íÿ âàð. __________ Í ó ð ú à ù à í . Ìÿíèì êè áó äèëèì âàð, Õûðäà õàíûì, îíó ýÿðÿê ãûçûëà òóòàì. Ýåòäèì éóìóðòàíû ñûíäûðäûì, ñó àëäûì ÿëèìÿ, äåäèì: 38 áàøûíà äþíöì áó ñóéó äàâà ÿâÿçèíÿ ìÿíÿ áèð áàéòàë âåðèáäöð. È÷äè äåäè “õàëàúàí”... Ùÿð áèð ñþçöí áàøûíäà “õàëàúàí”... ùÿãèãÿòäÿ ñóäó... Î éàí-áó éàí. Áÿñ äåäè ìÿíèì áóðàäà áèð êÿñèì éîõäó, ÷îõ øàä îëàðàì êè, ñÿíèí êèìè èìàíëûéà ðàñò ýÿëäèì. Ùÿð íÿ ñÿí äåñÿí, ìÿí îíó ãÿáóë åëÿðÿì... Õöëàñÿ, äàíûøûüûìûç ÷îõ îëäó. Õ û ð ä à õ à í û ì . Åâëÿíìÿêëèéèíèí áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò îëìàäû? Í ó ð ú à ù à í . Áÿñ ìÿí íÿäÿí þòðö ýåòìèøäèì? Þçö äåäè êè, áóíäàí ñîíðà ìÿíÿ ëàçûìäûð êè, åâ îëàì. Ìÿí äÿ îíà äåäèì êè, ñÿíÿ áèð ãûç éåðè áèëèðÿì ãîíøóëóãäà. Ñÿðâ áîéëó, ýÿðäÿíè áèð ãàðûø, ãàø ãàðà, êèðïèê ãàðà. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ýÿðÿê äåéÿéäèí êè, ôèëàíêÿñèí ãûçû, àòàñû áó, àíàñû áó. Í ó ð ú à ù à í . Õàíûì, ýåäèì áàëàëàðûìûí öçöí ýþðìÿéèì, ÿýÿð áóíëàðûí ùàìûñûíû äåìÿìèøÿìñÿ. Î äà ìÿíÿ çàðàôàòíàí äåäè êè, ñÿíÿ áèð äàâà âåðèì, îí áåø éàøûíäà ãûç îëàñàí. Áèð äàíûøàí, áèð ìÿçÿëè îüëàíäû êè, ùå÷ äöíéàäà þçöíöí äÿ ÿâÿçè éîõäó. Ïÿðè äàõèë îëóð. Ï ÿ ð è . Õàíûì, áó ýöí íàùàðà íÿ ùàçûð åëÿéèì? Õ û ð ä à õ à í û ì . Ùÿð íÿ êè ñÿíèí êåéôèí èñòÿéèð... Ïÿðè, îòàãäà øÿëèòèí öñòÿ áèð éàéëûã âàð, þðò áàøûíà, îíó ñÿíÿ áàüûøëàäûì. Ï ÿ ð è . Àëëàù Ñÿêèíÿ õàíûìû õîøáÿõò åëÿñèí. (Ýåäèð.) Õ û ð ä à õ à í û ì (÷àüûðûð). ßáäöððÿùèì, ßáäöððÿùèì! ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì (äàõèë îëóð). Íÿ áóéóðóðñóíóç? Õ û ð ä à õ à í û ì . Òàõòûí àëòûíäà áèð úöò ÷ÿêìÿ âàð, îíó âÿ ñàíäûãõàíàäà áèð éàïûíúû, îíó âåðäèì ñÿíÿ. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Àëëàù Ñÿêèíÿ õàíûìû õîøáÿõò åëÿñèí. (Ýåäèð.) Õ û ð ä à õ à í û ì â ÿ Í ó ð ú à ù à í (èêèñè äÿ áèðäÿí). Àìèí!.. Àìèí!.. Àìèí!.. Í ó ð ú à ù à í . Õàíûì, áàøûíà äþíöì ìÿí áó ýåúÿ áèð âàãèÿ ýþðìöøÿì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Àëëàù õåéèð åëÿñèí... Í ó ð ú à ù à í . Èíøàëëàù õåéèðäè. Ýþðäöì êè, áèð ýþç èøòÿäèêúÿí äöç éåðäè. Îòëóã, ýöëçàð. Áó äöçöí îðòàñûíäà áèð áóéíóçëó ìàðàë îòëàéûð. __________ Ùÿðäÿí-áèðäÿí áàøûíû ãàëõûçûá î éàíà, áó éàíà áàõûð, àììà êÿíàðäàí áèð öçö íóðëó êèøè áó ìàðàëà òÿðÿô ýÿëèð. Î àäàì ýåòäè ìàðàëûí éàíûíà, 39 ìàðàë ãà÷ìàäû. Î êèøè ìàðàëûí áàøûíà èï ñàëûá äàëûíúà àïàðäû. Ìÿí áóíà ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäèì, èñòÿäèì êè, î öçö íóðëó êèøèéÿ éàõûíëàøàì, áó ùàëäà ãóëàüûìà àçàí ñÿñè ýÿëäè, îéàíäûì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Áó åëÿ áèçèì èøèìèçäèð, î øÿõñ äÿ ùàìàí äÿðâèøäè. Èíøàëëàù ìàðàë ãà÷ìàç. Í ó ð ú à ù à í . Õàíûì, áàøûí ö÷öí ìÿí þçöì äÿ åëÿ áåëÿ éîçìóøàì. Äÿðâèø äàõèë îëóð. Ä ÿ ð â è ø . Ñàëàì ÿëåéêöì. Õûðäà õàíûì âÿ Íóðúàùàí. ßëåéêöì ñàëàì, àüà äÿðâèø, áóéóð îòóð. Ä ÿ ð â è ø . Õàíûìúàí, äÿõè íÿ îòóðóì, áó ýöí ñöáù òåçäÿí Ùàúû Ìÿùÿììÿäòàüû âÿ Ùàúû Êÿðèì ýÿëäèëÿð ìÿíèì ìÿíçèëèìÿ âÿ ìÿíÿ òÿêëèô åòäèëÿð êè, áó ýåúÿ úÿì îëàëàð ìÿíèì ìÿíçèëèìÿ âÿ ìÿí îíëàð ö÷öí äóà éàçûì. Ñþùáÿò àðàñûíäà ìÿíÿ ìÿëóì åòäèëÿð êè, áó ñààò îíëàð ýÿëèðëÿð òÿçÿ ùÿêèìèí éàíûíäàí. Ýóéà Èñêÿíäÿð áÿé îíëàðäàí ÷îõ èëòèìàñ åäèá êè, îíëàð ñèçèí ãóëëóüóíóçà ýÿëñèíëÿð íàìçÿäëèê ö÷öí âÿ îíëàð øàë âÿ öçöê òÿäàðöêöíÿ äöøöáëÿð... Èíäè, õàíûìúàí, áèëäèíèçìè ìÿíèì äóàëàðûìûí ùèêìÿòèíè?! Õ û ð ä à õ à í û ì âÿ Íóðúàùàí (ñÿúäÿéÿ åíèá). Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð. Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð. ßáäöððÿùìàí áÿé äàõèë îëóð. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Àðâàä, äöíÿí ñÿí ìÿíèì áàøûìà íÿäÿí þòðö î ìöñèáÿòè à÷ûðäûí? Ìÿýÿð þâðÿòäÿ ñÿáð îëìàç, àüçûíà ýÿëÿí ùÿäéàíû ñþéëÿð? Èíäè íåúÿ îëäó? Õ û ð ä à õ à í û ì . Íåúÿ îëàúàã, øöêöð îëñóí Àëëàùûí äÿðýàùûíà. Ýþçöíö ñèë, äöðöñò áàõ ýþçöìÿ... Èíäè áèëèðñÿíìè àðâàäûí äà ãî÷àüû îëàð. ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Õà! Õà! Õà! Àðâàä. Ìÿíèì ãî÷àã àðâàäûì. Õà! Õà! Õà! Äàëäàí àòûëàí äàø òîïóüà äÿéÿð... Òÿêëèôèíè ñåâäèì. Õ û ð ä à õ à í û ì . Ýþðäöí áó ãàðà íÿðèí ùöíÿðèíè? Ýÿðÿê ÿëèìäÿí, àéàüûìäàí þïÿñÿí. __________ ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Î ãàðà íÿð èêèúÿ ïóëà äÿéìÿç âÿ ùÿð íÿ èø òóòñà þçöí áèàáûð åëÿð, íåúÿ êè äöíÿí äåäèì. 40 Õ û ð ä à õ à í û ì . Êèøè, Àëëàùû ñåâÿðñÿí ñÿí ìÿíè ãîðõóçóðñàí. Íÿ âàð, òåç îë, òåç äå ýþðöì? ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Íÿ îëàúàã? Ñÿíèí Èñêÿíäÿð áÿéèíèí àðâàäû áó ñààò ôàéòîíäàí äöøäö, éàíûíäà áàëàúà îüëó. Õ û ð ä à õ à í û ì . À Íóðúàùàí, à äÿðâèø, áó êèøè íÿ äàíûøûð? Äÿëè îëìóñàí, à êèøè, íÿäè? ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é . Ìÿí íèéÿ äÿëè îëóðàì? Äÿëè ñÿíèí êèìè îëóð êè, áåëÿ áàìáûëû äÿðâèø áàøûíà èï ñàëûá äÿëè êèìè îéíàäûð. Õ û ð ä à õ à í û ì . ßáäöððÿùèì, Ïÿðè, Íóðúàùàí, áó ñààò ìÿíÿ áèð õÿáÿð, àé, öðÿéèì ÷àòëàäû!.. Ìÿíÿ áèð àç ñó! Òåç! Þëäöì, àé ñó. ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì . Õàíûì, äîüðóäóð, ìÿí þçöì Èñêÿíäÿð áÿéèí ýÿäÿñèíè ýþðäöì. Õ û ð ä à õ à í û ì (ßáäöððÿùèìÿ). Âóð áîéóíëàðûíà áó áèùÿéà óøàãëàðûíûí, ÷ûõàðò ÷þëÿ, ÷ûõàðò ÷þëÿ áóíëàðû... Àé, öðÿéèì ÷àòëàäû... ß á ä ö ð ð ÿ ù è ì (Íóðúàùàíû âÿ äÿðâèøè ÷ûõàðäûð). Èòèëèí áóðàäàí áèùÿéà óøàãëàðû. (Õûðäà õàíûìûí öðÿéè ýåäèð.) ß á ä ö ð ð ÿ ù ì à í á ÿ é (Õûðäà õàíûìû ãóúàãëàìûø). Þçöíö òîõòàò, éàññàð îëìà. ßáäöððÿùèì, ñó! Òåç, òåç ùà! Àé àìàí ñó. À ãûç, þçöíö òîõòàò äåéèðÿì ñÿíÿ. (Ñÿêèíÿ âÿ Ïÿðè òÿëÿñèê äàõèë îëóðëàð, ãóúàãëàéûðëàð Õûðäà õàíûìû.) Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àíà, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, íÿ ãàéûðûðñàí? Óé Àëëàù, óé!.. Ïÿðäÿ 1890 __________ 41 ÑÎÍÐÀÊÛ ÏÅØÌÀÍ×ÛËÛà ÔÀÉÄÀ ÂÅÐÌßÇ (3 ìÿúëèñäÿ) ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é – òÿçÿ åâëÿíìèø äÿôòÿðõàíà ìèðçÿñè Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì – îíóí þâðÿòè Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é – îíóí ÿìèñè îüëó Ô à ò ì à õ à í û ì – îíóí àíàñû Ø à ì à ì à õ à í û ì – Ñÿòòàð áÿéèí þâðÿòè × è ÷ ÿ ê õ à í û ì – îíóí ãàéûíàíàñû Ê ö ð ä ß ë ÿ ê á ÿ ð – Ñÿëìàí áÿéèí íþêÿðè ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð Ñÿëìàí áÿéèí îòàüûíäà; Ñÿëìàí áÿé ÿéëÿøèá îòàüûí áèð òÿðÿôèíäÿ, éàíûíäà äÿôòÿðõàíà êàüûçëàðû. Ñÿëáíàç õàíûì îòóðóá áèð òÿðÿôäÿ, éàíûíäà ïîäíîñ âÿ íå÷ÿ ñòÿêàí-íÿëáÿêè. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é (ñààòà áàõûð). Ñÿêêèç òàìàìà ãàëûá áåø äÿãèãÿ. ßçèçèì, ñÿíèí ñàìàâàðûí ýåú îëäó, ìÿí ýåäèì. Áó ýöí ïî÷ò ýöíöäö, òàìàì ÷èíîâíèêëÿð éûüûëûá. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Áó ñààò ùàçûð îëó, ÷àéñûç ùàðà ýåäèðñÿí?.. Ñààò ö÷ÿúÿí àú ãàëñàí ýöíäÿ, àõûð íÿôÿñèí îëó. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áó ýåúÿ ñààò áèðÿúÿí éàçìûøàì, ýåíÿ ãóðòàðà áèëìÿìèøÿì. Ùàìûñû âàúèáëè êàüûçëàðäû. Ýåäèá ÿò-çàä àëûá ýþíäÿðÿíÿúÿí ñààò îëó äîããóç. Ìÿí ýåòäèì, ñÿí ðàùàò àíàìû äà ÷àüûð, ÷àéûíû è÷. (Ýåäèð.) Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Àõ, áó ãóëëóã äà ùå÷ áèð çàä äåéèëìèø; áè÷àðÿíè ëàï úàííàí ñàëûáäû, áàðû ùå÷ îëìàñà ãîéàëàð ýöíîðòàäàí ñîíðà áèð àç äèíúÿëÿ, î äà éîõäó. Âàëëàù ÷àé äà àäàìûí áîüàçûíäàí þòìöð, éåäèéè-è÷äèéè ùàðàì îëóð. __________ Ô à ò ì à õ à í û ì (äàõèë îëóð, ýþçöíäÿ ÷åøìÿê ÿëèíäÿ úîðàá ùþðÿùþðÿ îòóðóð îüëóíóí éåðèíäÿ). Î Ñÿëìàí íåúÿ îëäó? 42 Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ýåíÿ ÷àé è÷ìÿìèø ýåòäè. Ô à ò ì à õ à í û ì . Äÿäÿìèí äÿðäèí è÷ñèí. Íåéíèéèì è÷ìÿäè, ÷îõ ìÿíèì âåúèìÿ èäè! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì (êÿíàðà). Àëëàù, ñÿí þçöí õÿòàäàí ñàõëà, ýåíÿ ïèñ áàøëàéûá. Ô à ò ì à õ à í û ì . Âàëëàù, ìÿí þçöì áó ñààò áèð ùàëäàéàì êè, íÿèíêè Ñÿëìàíû, ãàðäàøëàðûìû äà ýþçöìöí ãàáàüûíäà äîüðàñàëàð, ÿùâàëûìà òÿôàâöò åëÿìÿç. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì (êÿíàðà). Ýåíÿ áÿðê òóòóëóá, Àëëàù ñÿí þçöí õÿòàäàí ñî... (ßëÿêáÿð äàõèë îëóð, ÿëèíäÿ ñàìàâàð, ÷àéíèê öñòäÿ, ñàìàâàðû ãîéóð Ñÿëáíàç õàíûìûí éàíûíäà.) Ô à ò ì à õ à í û ì (ßëÿêáÿðÿ). Î áîéíóíó éåðÿ ñîõäóüóì ýåòäè? ß ë ÿ ê á ÿ ð . Êèìè áóéóðóðñàí, õàíûì? Ô à ò ì à õ à í û ì . Î àäû áàòìûø îüëóì. ß ë ÿ ê á ÿ ð . Áÿëè, ýåòäè. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ýåòñèí, íåéíÿê. Áîéíó ùà éàíûíûí àëòûíäà ãàëìàéàúàã, ùÿëáÿò ýÿëÿð. Ìÿí áó ýåúÿ ñàáàùà êèìè úàí âåðìèøÿì, ñÿñèìè ãîíøóëàð åøèäèáäè, áóðàäàíúà áóðà áèð ýÿëèá äåéÿí îëìàéûáäû êè, íèéÿ þëöðñÿí. (ßëÿêáÿð ýåäèð.) Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì (êÿíàðà). Áó úàíûì þëñöí êè, áàøäàí-àéàüà éàëàíäû, ýþðÿñÿí öðÿéèíèí ãóðäóíó òÿðïÿäÿí íÿäè? Ô à ò ì à õ à í û ì . Äåéÿí ýÿðÿê ìÿí íÿéÿ ýÿðÿéÿì, íèéÿ þëöá ãóðòàðìûðàì, Àëëàùûí ÷îõ ÿçèç áÿíäÿñè îëìóøàì? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì (áèð ñòÿêàí ÷àé ÿëèíäÿ). Èñòè-èñòè áó ÷àéû è÷, áÿëêÿ òÿðëèéÿñÿí. Ô à ò ì à õ à í û ì (÷àéû òóëëàéûá). Àïàð þçöí áîüìàëàí... Ìÿí ùÿìèøÿ ÷àé è÷ÿíëÿðäÿí äåéèëÿì. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . È÷ìèðñÿí, äåéèíÿí è÷ìèðÿì, äàùà ñòÿêàíûí òàõñûðû íÿäè ñûíäûðûðñàí? Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñûíäûðûðàì, áåëÿ áó ÿëëÿðèìèí îðòàñûíäàí ýÿëèð. Äÿäÿíèí ùà õàðàáàñûíûí ãàáûí ñûíäûðìûðàì? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Áåø ýöí äåéèë êè, îíëàðû îüëóí àëûá ýÿòèðèá. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿíèí ùà ãàðäàøûí àëûá ýÿòèðìÿéèá, ìÿíèì îüëóì ýÿòèðèá, ñÿíèí íÿ áîðúóí? __________ Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ùÿð êèì ýÿòèðèá, ýÿòèðèá. Åâäÿúÿ øåéäè, àõû íèéÿ ñûíñûí? 43 Ô à ò ì à õ à í û ì . ×îõ àðòûã äàíûøàðñàí, äóðàðàì ùàìûñûíû úèëèêúèëèê åëÿðÿì. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ñÿíäÿí ùÿð íÿ äåñÿí ÷ûõàð. Ãîðõóðàì ìÿíèì þçöìö äÿ äþéÿñÿí. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿíè äþéÿíäÿ ñÿí ×èíýèç õàíûí íÿâÿñèñÿí? Ñÿíè äþéìÿê îëìàç? Àíàí ñàðûìñàã, àòàí ñîüàí, ñÿí ùàðàäàí îëäóí áåëÿ ýöëìÿøÿêÿð, áàëàì?! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . ×îõ àðòûã äàíûøìà, ñÿíèí äÿ àòàíû òàíûéûðëàð, ìÿíèì äÿ. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿíäÿ òàõñûð éîõäó. Òàõñûð ìÿíèì î àðâàäàüûçäû îüëóìäàäû. Åëÿ îüëóí áîéóíà èï þë÷öì... Ìÿí þç ÿëèìëÿ þç áàøûìà äàø ñàëìûøàì, ñÿíèí àíàíû ýþðÿ-ýþðÿ, ýåäèá ñÿíè àëàíäà. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ñÿí àëàíäà áàøûìûçà òàú ãîéìóñàí? Ñÿí àëìàçäûí, ùÿëáÿò áèð ùàìáàë òàïûëàðäû. Ô à ò ì à õ à í û ì . Äöíÿí áèð, áó ýöí èêè, äèëèíÿ áàõ äèëèíÿ... Íèéÿ äàø éàüìûð, Àëëàù? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ñÿí áó ýöí àøêàðà äàâà àõòàðûðñàí. Ãîé, Àëëàùû ñåâèðñÿí, áó áèð ñòÿêàí ÷àéû è÷ÿê. Ô à ò ì à õ à í û ì . È÷, áåøèí è÷, àüçûíàúàí äà ãÿíäèí äîëäóð, ãàçàíàíûí úàíû ÷ûõñûí. Èñòÿéÿíÿ äÿ âåð, ãÿíä âåð, ÷àé âåð, äöéö äÿ âåð. Êèìäè ãàáàüûíà äóðàí! Ñÿëìàí áÿéèí âàéûí åëÿéèì! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Åëÿ áèð îâóú äöéöäÿí þòðö êè, äöíÿí î éàçûã àðâàäà âåðäèì, ãàðíûíà îä äîëóáäó. Áèëìÿìèøäèê ýÿðÿê ðöñõÿò èñòÿéÿéäèê, áàüûøëàéàñûíûç? Ô à ò ì à õ à í û ì . Óé, óé, óé! Àìàí, àìàí! Äàä, áàëàì, ñÿíèí êèìèíèí ÿëèíäÿí! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Î áèðúÿ ãàðäàøûì þëñöí êè, ñÿí áèð îâóú äöéöäÿí þòðö áó äàâàíû áàøëàìûñàí. Àçàðëû ñÿíèí êèìè äèíýèëäÿìÿç. Ïåøìàí îëìàäûì êè, áèð íÿëáÿêè äöéö âåðäèì, ñÿí þçöí ãîëòóüóíà áàñûá, àòàéûí åâèíÿ àïàðàíäà ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿììè êè, áó åâè íèéÿ äàüûäûðñàí? Ô à ò ì à õ à í û ì (ÿëëÿðèíè ãàëõûçûá éåðäÿ îéíàéûð). Éàðûäûã éàçà ÷ûõäûã. Áÿõòÿâÿð áàøûìûçà, áóíäàí ñîíðà äà ýÿðÿê ýÿëèíÿ áàø à÷àã, ÿëèìèçè äþøöìöçÿ ãîéóá èçí èñòèéÿê: ýÿëèí, áèð ïàð÷à ÷þðÿê àëûá éåéèììè? Ýÿëèí, àüëàøìàéà ýåäèììè? Àé éèéè! Ìÿí ñÿíè áó äèëäÿ, áó äàìàãäà ãîéà áèëìÿðÿì, ãîé áèðúÿ î êàôèð îüëó êàôèð ýÿëñèí! __________ Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ýÿëÿíäÿ ÷îõ ãîðõàí âàðäû; áèðèí äåéÿð, èêèñèí äåéÿðÿì! 44 Ô à ò ì à õ à í û ì . Äóð áó ñààò ñöðöí áóðàäàí, úèí ñèôÿòëè, úèíÿ îõøàéàíûí ãûçû! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Îäó, ãàïû à÷ûãäû, þçöíöç áóéóðà áèëÿðñèíèç. Ìÿíèì ñàùèáèì ñÿí äåéèëñÿí. ßýÿð î äåñÿ, êÿáèíèìè ãîéñóí îâúóìà, áàø öñòÿ, ýåòìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Ô à ò ì à õ à í û ì . À ãûç, ìÿíè þç åâèìäÿí ãîâóðñàí? À áèùÿéàíûí ãûçû! ßëÿêáÿð äàõèë îëóð. ß ë ÿ ê á ÿ ð (Ôàòìà õàíûìà). Õàíûì, ýöíîðòà îëäó, ÿò àëûá ýÿòèðìèøÿì, íàùàðà íÿ áèøèðèì? Ô à ò ì à õ à í û ì . Äÿäÿìèí äÿðäèí! Ñöðöí áóðàäàí, èò ñöäö ÿììèø! Ýþçöìÿ åëÿ íàùàð ýþðöíöðäö. ß ë ÿ ê á ÿ ð . Ñÿíèí ÷îõ äà ýþçöíÿ ýþðöíìÿäè. Àõû àüà ýÿëÿúÿêäè àú-ñóñóç, îíà íÿ äåéèì? Ô à ò ì à õ à í û ì . Ýåò áîüìà ïèøèð, çÿùÿð ïèøèð, çÿùÿðìàð ïèøèð, äÿðä, âÿðÿì ïèøèð, éàõøûìû?.. ß ë ÿ ê á ÿ ð . Ùåéèô î îüëàíà êè, ñÿíèí îüëóíäó. Ô à ò ì à õ à í û ì . Àëëàù, ýþð ìÿí íÿ ýöíÿ äöøìöøÿì êè, áó êöðä ýÿäÿñè äÿ öçöìÿ äóðóáäó! Àé ñÿíè þéðÿäÿíèí öñòöíÿ èëäûðûì äöøñöí! Àé ñÿíè þéðÿäÿíèí úèéÿðè äàüëàíñûí! Ìÿíÿ õîðóç-áå÷ÿ äåéèðñÿí! ß ë ÿ ê á ÿ ð . Ìÿíè þéðÿäèá åëÿéÿí éîõäó. Ñÿí Ñÿëáíàç õàíûìà åéùàì àòûðñàí. Àììà èìàíëû îë, ìÿíè þéðÿäèá åëÿéÿí éîõäó, äîüðóñó áóäó êè, ìÿí äàùû áóðàäà äóðà áèëìÿðÿì. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿíè ýöúíÿí ñàõëàéûðàì à ìöðòÿä îüëó! Ýåò, ìÿëóí îüëó ìÿëóí, éîõñà áàüðûì ÷àòäàð. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ýåò áàëàì, ýåò... Ýþðöðñÿí íÿ úàíáàçà ÷ûõûáäû? ß ë ÿ ê á ÿ ð . Ýåòìÿéÿíäÿ úàíûìû ÷þëäÿí òàïìàìûøàì, ùÿð êèì áó àðâàäûí öçöíÿ áàõñà, ñèëë àçàðûíà äöøÿð. ßëÿêáÿð ýåäèð. Ô à ò ì à õ à í û ì . Éàõøû äåéèðñÿí, ÿëëÿðèíèí è÷èíäÿí ýÿëèð, áàúàðäûüûíû ìöçàéèãÿ åëÿìÿ! ßýÿð ìÿí äÿ ìÿí îëëàì, áó åâè òàð-ìàð __________ Ýþðÿê, ìÿíÿ äÿ Ôàòìà õàíûì äåéÿðëÿð, óçàüà äà ãîéìàåäÿðÿì... éàúàüàì, áó ýöí, éà ñàáàù! 45 Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Áåëÿ äîëàíìàãäàíñà, åëÿ òàð-ìàð îëìàã ÷îõ ìÿñëÿùÿòäè. Ô à ò ì à õ à í û ì . Áèð åâ âàðìû, à ñÿíè õåéèð ýþðìÿéÿñÿí êè, ñèç þâëàääàí îðà ýèðÿ, î òàð-ìàð îëìàéà? À ñèçèí îúàüûíûçû Àëëàù ýþéÿ ñîâóðñóí! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Äîüðóñó áóäóð êè, ìÿí þçöì äÿ òÿíýÿ ýÿëìèøÿì. Ìÿí áó åâÿ ýÿëÿí ùå÷ áåø àé äåéèë, éöç éîë áó åâäÿ ãûðüûí îëóá. Áèð ýöí îëìàç êè, áó õàðàáàäà äàâà, úàíáàçëûã îëìàñûí. Ô à ò ì à õ à í û ì . Õîøóíà ýÿëìèð, ãàäàì?.. Õîøóíà ýÿëìèð, ãàäàì? Áÿñ íÿ îòóðìóñàí? Áèð îüëóì âàð îíó äà ÿëèìäÿí àëìàã èñòÿéèðñÿí? Î ñÿíèí òóðø õÿéàëûíäû, ãóçó? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Î ñÿíèí îüëóí, î äà ñÿí. Àëëàù âàðà ÿë-àéàüûíû äöðò ýþçöíÿ. Ô à ò ì à õ à í û ì . À ìöðòÿäèí áàëàñû, ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí? Äàùû áÿñäè. (×åøìÿéèíè ÷ûõàðäûð.) ßëèì-àéàüûì äÿéìÿìèø, áóðàäàí åëÿ ýåò îëìàìûø êèìè. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì (÷àðøàáûíû ýþòöðìöø). Ìÿí ýåäèðÿì, áèëèðÿì äÿ îüëóíà èêè éöç ìèí ïèñ øåéëÿð ìÿíèì ùàããûìäà ìÿíäÿí ýîïëàéàúàãñàí... Åéáè éîõäó, äåñÿí áèèìàí þëÿñÿí. (Ýåäèð.) Ãàïûäà àíàñû ðàñò ýÿëèð. ×è÷ÿê õàíûì äàõèë îëóð. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì (ãûçûíà). Íÿ âàð, íÿ âàð, ùàðà áåëÿ òÿëÿñèê? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Àíà, ñÿíèí ãàðäàøëàðûí ãûðûëñûí, àíà, ìÿíè éàíàð îäà ñàëäûüûí éåðäÿ. Ìÿíè íÿäÿí þòðö áó êàôòàðûí ãûéíàüûíà âåðìèñÿí, úàíûìû éûüûá áîüàçûìà... Àç ãàëûá þçöìö áîüàì þëäöðÿì! Ô à ò ì à õ à í û ì . À ãûç, ×è÷ÿê, áåëÿ øåéèí âàð èäè, áàëàì, þçúÿ áàøûíà éàõåéäèí... Ìÿíè íèéÿ úÿùÿííÿì îäóíà ñàëûðäûí? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Àíà, î ãàðäàøëàðûìûí õÿáÿðè öñòöìÿ ýÿëñèí êè, áèðúÿ íÿëáÿêè äöéöäÿí þòðö ìÿíè ÷àðìûõà ÷ÿêèáäè. Éàëàíäàí àçàðëàéûá, áèëìèðñÿí íÿ ãàéûðûð. Ô à ò ì à õ à í û ì . À ãûç! Ñÿíèí áó ëÿ÷ÿð ãûçûí ìÿíèì öñòöìÿ îüóðëóã éûõûð. Ìÿíÿ äåéèð êè, äöéöíö ãîëòóüóíà áàñûá àïàðûðñàí àòàéûí åâèíÿ. Áóíà íÿ äåéèðñÿí? Ìÿíè áó àüáèð÷ÿê âàõòûìäà îüðó åëÿéèð. Áóíó Àëëàù ýþòöðÿð? Áåëÿ èø ùàðàäà ýþðöíöá, à ñÿíèí åâèíè Àëëàù éûõñûí! __________ Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Áàðû àü áèð÷ÿéèíäÿí óòàí, ýþçöìöí è÷èíÿ éàëàí äåìÿ, áþùòàí àòìà, Àëëàùäàí ãîðõ, áÿíäÿäÿí óòàí! 46 Ô à ò ì à õ à í û ì . ×è÷ÿê, ýþðöðñÿí?.. Äîüðó äåéèðñÿí, áàëàì, Àëëàù ãàðäàøûíû ñàõëàñûí... Ìÿí éàëàí÷ûéàì, ìÿí áþùòàí äåéÿíÿì. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . À Ôàòìà õàíûì, ñèç àüáèð÷ÿê, äöíéàýþðìöø àðâàäñûíûç, áó óøàüà íèéÿ ãîøóëóðñóíóç? Ô à ò ì à õ à í û ì . Î óøàãäû?.. Î óøàãäû?.. Õåéð, áÿáÿäè. Àéàüûíà ïàïûø ýÿðÿê, äþøöíÿ þííöê! × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Åëÿ äàíûøûðñûíûç êè, õèéàð ÿéðè áèòèð äÿ. Ô à ò ì à õ à í û ì . Õèéàð ÿéðè áèòÿíäÿ, à ãûç, àíàëû-ãûçëû ìÿíè øàããàëàéàúàãñûíûç? Ñèçÿ áèð òîé òóòàðàì, àëÿì òàìàøàéà ÷ûõàð. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Ýþçöíö ñèë, äöðöñò áàõ. Ñÿíè äÿ òàíûéûðëàð, ìÿíè äÿ. Ìÿí ñÿííÿí éàâàø äàíûøûðàì, éîõñà àéàüûí éåð àëûð? Ô à ò ì à õ à í û ì . Àíà-ãûç ìÿíè äþéÿúÿêñèç?.. Àíà-ãûç ìÿíè åâèìäÿí ãîâàúàãñûíûç?.. Éàìàíëûã åëÿäèì, ñÿíèí áó áèùÿéà ãûçûíû õîøáÿõò åëÿéèá, õàíûì åëÿäèì? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Éàõøû õîøáÿõò åëÿìèñÿí, öçöí àü îëñóí, êþìöð ãàðàñû êèìè. Ô à ò ì à õ à í û ì . Àé ùåéâàíà îõøàéàí òöëêö áàëàñû, àíàíû ýþðäöí õîðóçäàíäûí? Âàëëàù, áó ñààò èêèíèçè äÿ éîõ êèìè åëÿðÿì. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Î ñÿíèí õàì õÿéàëûíäû. Ùÿëÿ ýþðöì îüëóí íÿ äåéèð... Ñÿíè î ãÿäÿð ñöðöíäöðöì êè, úûçäàüûí ÷ûõñûí. Áÿðè ýÿë à ãûç, ñÿíè ìÿí áèð äÿãèãÿ áó ùàëäà ãîéìàðàì, ñÿíè ìÿí áèð Ôàòìà ãàéûðûì êè, äÿäÿíèí àäû éàäûíäàí ÷ûõñûí. (Ýåäèð.) Ô à ò ì à õ à í û ì . Ïîùî, ùå÷ äàùû äèíìÿéèí, äÿôòÿðõàíà ãóðóëóá, áèçÿ òÿíáåù êÿñèëÿúÿê. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì (áàøûíû ãàïûäàí è÷ÿðè ñàëûð). Ìÿí áó õàðàáàéà áåëÿ ãûç âåðìèøäèì? Áèð äÿðè ãàëûá, áèð ñöìöê, à áèèìàí! À ñÿíè ýþðöì þëÿíäÿ äèëèí ëàèëàùÿèëëÿëëàù òóòìàñûí, à çÿùÿð òîðáàñû! Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿíÿ áèð îä âóðàúàüàì, à áè÷àðÿ, ùÿëÿ ùàðàñûäû, ãèéàìÿòÿúÿí äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿñèí! × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Úÿùÿííÿì êþïÿéèíÿ îõøàéûðñàí, à áèèìàí, ùå÷ áèð ýöçýö àëûá, ìöðäÿøèð éóìóø öçöâÿ áàõûðñàíìû? Ñÿíèí ñèôÿòèíè ýþðÿí ñèëë òàïàð, ýÿðÿê êÿôôàðÿ âåðñèí. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñöðöíöá ýåòìÿçñÿí, à ÷àðõû õîðóç? Èñòÿéèðñÿí ïàéà ýþòöðöì? × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Ñÿíÿ áèëèðñÿí íÿ äåéèðëÿð, à ãûç? Ãóéóäàí èëàí __________ ãà÷ûðàí Ôàòìà õàëà, òóìàíû úûðûõ, ìÿúëèñ ýöëöøö, þç-þçöíäÿí õÿáÿðè îëìàéàí... Àëà, êöë áàøûíà! 47 Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Áÿñäèð, Àëëàùû ñåâèðñÿí, ýÿë ýåäÿê (Ýåäÿýåäÿ.) Áèèìàí, êàôòàð, ìóðäàð! Ô à ò ì à õ à í û ì . Ýåäèí ãàáàüûíûç ãàéà îëñóí, äàëûíûç ãûðüûí! Ìÿúëèñ òàìàì îëóð. Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Ôàòìà õàíûì òÿê, åâè ñöïöðÿ-ñöïöðÿ. Ô à ò ì à õ à í û ì . Êå÷ÿí çàìàíà íåúÿ ýþçÿë çàìàíà èäè... Áèç äþðä ýÿëèíäèê åâäÿ... Ùàìûìûç ãàéûíàíàìûçûí ãàáàüûíäà ÿëè áàüëû, ñàòûí àëìà ãóë êèìè... ßëèìèç-ÿëèìèçèí öñòÿ, öçöþðòöëö áóðàúàí. (Äþøöíö ýþñòÿðèð.) Êèìñÿíèí úöðÿòè íÿéäè áèð êÿëìÿäÿí àðòûã äàíûøñûí! Áÿëè, õåéð. (Ñöïöðýÿëÿéèð.) Î çàìàíäà õåéð âàð èäè, áÿðÿêÿò âàð èäè. Áèð êÿëìÿäÿí àðòûã äàíûøàíäà äåéèðäè:. Àé ùåé, éîëóíó èòèðìÿ, äöç òÿðïÿí!.. Ýÿëèíëÿð äÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç (ÿëèíè âóðóð àüçûíà), ýóéà êè, ëàëäûëàð... Èíäè ýÿë, òàìàøà åëÿ. (Ñöïöðýÿëÿéèð.) Áó çàìàíàíûí ýÿëèíëÿðè áåëÿ îòóð êàôòàð, åëÿ äóð áèèìàí, àõûðàòñûç! Òóìàíëàðûíû åëÿ ôûðëàäûðëàð, àç ãàëûð êè, ýþç òþêÿëÿð... (Ñöïöðýÿëÿéèð.) Îäó êè, áÿðÿêÿò ãàëìàéûá äà... Áÿñ áó ÷è÷ÿê, ãûçûëúûã, áîüàçàüðûñû íÿäÿíäè?.. Ùàìûñû òàìàì îííàíäû êè, áþéöéöí öçöíÿ àü îëóðëàð. Áó çàìàíûí ýÿëèíëÿðèíèí öçäÿðèíÿ äàø éàìàíñûí, öçäÿðèíè ãàðà éåð þðòñöí. (Ãàïûäàí Ñÿëìàí áÿéèí ñÿñè ýÿëèð.) ßëÿêáÿð, ßëÿêáÿð! (Ôàòìà õàíûì ñöïöðýÿíè àòûá êöíúÿ, òåç îòóðóð áèêåô, èêè ÿëëÿðè èëÿ áàøûíû òóòóð.) Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áó ýÿäÿ ùàðà ýåäèáäè áó âàõò? Ô à ò ì à õ à í û ì . Áó ýåúÿ ñàáàùà êèìè ìÿí òèòðÿìèøÿì; þëöá, þëöá, þëöìëÿðäÿí ãàéûòìûøàì âÿ èíäè áàøûìû òÿðïÿäÿ áèëìèðÿì. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é (ãàïûäàí àøïàçõàíàéà áàõûá). Áó íÿ èøäè, ýÿäÿ åâäÿ éîõ, Ñÿëáíàç åâäÿ éîõ, îúàã öñòÿ ãàçàí éîõ, îä éîõ. Íÿ îëóáäó? Ìÿí àõû ñàáàùäàí ÷àéñûç ýåòìèøÿì. Ô à ò ì à õ à í û ì . Áàëàì, ýÿäÿíè àðâàäûí ãîâäó... Åëÿ ýÿëèíè ýþðöì __________ êè, ãóäóðñóí, ÷èéèíëÿðèí éåñèí. Ìÿí äÿ êè, ýþðöðñÿí, àüçû öñòÿ ãàëìûøàì, òÿðïÿíÿ áèëìèðÿì. 48 Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Àõû íÿ ñÿáÿáÿ Ñÿëáíàç ýÿäÿíè ãîâäó? Ýÿäÿ èëÿ Ñÿëáíàçûí íÿ èøè âàð? Íÿ àëûø-âåðèøè âàð èäè? Ô à ò ì à õ à í û ì . Ìÿíè àðòûã äàíûøäûðìà, ýþðöðñÿí êè, þëöðÿì, ìÿíäÿ î ùàë ùàíû êè, ñÿíÿ úàâàá âåðèì? Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ìÿí äÿ àõû áó åâèí ùàìáàëûéàì... Ñààò äþðäöí éàðûñûäû, éåìÿê èñòÿéèðÿì, áàðû ùå÷ îëìàñà äåéèí ýþðöì Ñÿëáíàç ùàíñû úÿùÿííÿìÿ ýåòäè? Ô à ò ì à õ à í û ì . Áåëÿ àíàñû ýÿëäè, òóòäó ãîëóíäàí, ýþòöðäö ýåòäè... Àç ãàëìûøäû ìÿíè äÿ áóðàäà äþéÿëÿð. Éÿãèí ýþðäöëÿð êè, ìÿíäÿ î ùàë éîõäó, ýåòäèëÿð, Àëëàù àòàëàðûíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ýåíÿ áàøà äöøÿ áèëìÿäèì, àõû ñÿáÿá íÿ îëäó? Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿáÿá íÿ îëàúàã? Ãóäóðüàíëûã. Îíëàðûí ýþðöì úÿìäÿêëÿðèíÿ ãóðä äöøñöí. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áåëÿ çöëì ùå÷ áèð ìèëëÿòäÿ ýþðöíìÿéèá êè, ñèç ìÿíÿ åëÿéèðñèíèç. Áåëÿ çöëìö Àëëàù äà ýþòöðìÿç, áÿíäÿéÿ äÿ õîø ýÿëìÿç... Òóòàëûì ìÿí åëÿ áèð äèëñèç, àüûçñûç ùåéâàíàì. Ìÿýÿð ùåéâàíà àäàìûí éàçûüû ýÿëìÿç?.. Íàèíñàôëûã áóðàúàã? Ýåúÿ-ýöíäöç ñèçèí ãàëìàüàëûíûçà äþçöðÿì, ôÿùëÿëèêäÿí ÿë ÷ÿêìèðÿì. Àëëàù áèð ïàð÷à ÷þðÿê âåðèáäè, îíó äà ãîéìóðñóíóç ùå÷ îëìàñà áèðúÿ ýöí âÿäÿñèíäÿ àäàì êèìè éåñèí. Âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, òÿíýÿ ýÿëìèøÿì, àõûðû ïåøìàí îëàúàãñûíûç! Ìÿýÿð àðâàä òàéôàñûíäà ëÿôçè-èíñàô, ìöðâÿò îëìàç? Ô à ò ì à õ à í û ì . Áó ñþçëÿðè ìÿíÿ íèéÿ äåéèðñÿí? ßýÿð ñÿí éàõøû êèøè îëñàéäûí, èøëÿð áåëÿ îëìàçäû. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . ßýÿð ìÿí ñÿí äåéÿí êèøèëÿðäÿí îëñàéäûì, èêè êþòÿê îíà âóðàðäûì, áèðè äÿ ýÿðÿê... Íÿ åëÿéèì, éóõàðû òöïöðöðñÿí áûü, àøàüû òöïöðöðñÿí ñàããàë. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ìÿí ñÿíäÿí åëÿ îíó èñòÿéèðÿì êè, áèð éóìðóã îíà âóðàíäà áåøèíè ìÿíÿ âóð, ìÿí èíúèìÿðÿì. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áÿëè, åëÿ î ãàëûá êè, ýöíäÿ ïèéàáàçëûã îëñóí. Þìöð ÷îõ õîø êå÷ÿð. Àõû ýåíÿ ìÿí áèëìÿäèì íÿäÿí þòðö àíàñû Ñÿëáíàçû àïàðäû? Ô à ò ì à õ à í û ì . Íÿ åëÿéèì, àíàñû ýÿëìèøäè áóðà, éîëó ãàðà ýÿëìèø. Ìÿí äåäèì êè, à ãûç, àêóøêàíûí àüçûíäàí áåëÿ äóð, ýÿëèá-ýåäÿí âàð, ìÿíèì àúûüûìà àêóøêàíû à÷ûá îòóðäó öñòÿ. Áóíóí öñòÿ äàëàøäûëàð, ýåòäèëÿð. __________ ×è÷ÿê õàíûì âÿ Ñÿëáíàç õàíûì äàõèë îëóðëàð. 49 Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é (êÿíàðà). Áÿëè, áèðúÿ ×è÷ÿê õàíûì ÿêñèéäè. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì (Ñÿëáíàç õàíûìûí ãîëóíäàí òóòóá). Áèðúÿ, ãàäàì, áóéóð ýþðöì, áó éåòèìèí ñàùèáè ñÿíñÿí, éîõñà áóíóí éöç äàðüàñû âàð? Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ìÿíÿì!.. Ñîíðà? × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . ßýÿð áóíóí ñàùèáè ñÿíñÿí, áó åâäÿí íèéÿ ãîâóðëàð?.. Áó áÿäáÿõòèí ãûçû íèéÿ áó ýöíÿ äöøöáäö? Áèð äÿðèñè ãàëûá, áèð ñöìöéö. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ñÿëáíàç, áåëÿ äóð, áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì áó íÿ èøäè? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Âàëëàù, áèëëàù, ãàðäàøëàðûì þëñöí êè, ùå÷ çàä. Ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà Ôàòìà õàíûìà ÷àé âåðäèì, ñòÿêàíû âóðäó éåðÿ, ñûíäûðäû; äåéèð ìÿí áó ýåúÿ þëöðäöì, ìÿíÿ áàõàí îëìàäû. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ýþð, ëÿ÷ÿðèí éàëàíûíà áàõ, à ãûç, ñÿí äåéèëäèí ìÿíèì àòàìû-àíàìû ãÿáèðäÿí ÷ûõàðäàí? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ìÿí áó úàâàí úàíûìäàí õåéèð ýþðìÿéèì, áàëàì, ÿýÿð ìÿí îíà àðòûã-ÿñêèê ñþç äåìèøÿìñÿ. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ýÿäÿíè êèì ãîâäó? Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Þçö... Ýÿäÿ ýÿëäè êè, õàíûì, íàùàðà íÿ ãàéûðûì? Äåäè êè, çÿùÿð, çÿùèðìàð! Ýåò äÿ, êàôèð îüëó, éîõñà áàüðûì ÷àòäàð. Ô à ò ì à õ à í û ì . À ãûç, ñÿí þéðÿòìÿäèí ýÿäÿíè êè, ìÿíÿ õîðóçáå÷ÿ äåñèí, à ñÿíè ýþðöì äèëèê-äèëèê îëàñàí?! × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Äèëèê-äèëèê þçöí îëàñàí, òàìàì þâëàä ÿúäàä-áÿÿúäàäûí îëñóí! Áó éåòèì éàçûã äåéèë! Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí, åøèäèðñÿíìè, à áèíàìóñ? Ìÿíèì àõûð ãàçàíúûì áóäóðìó? Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Àðâàäûí äèëèíè Àëëàù äà áèëìÿç, ýåíÿ èøëÿðèí áàøû ñÿíñÿí. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ìÿíìè, ìÿíìè? Îäó êè, éûõìûñàí ìÿíèì äÿ åâèìè, þç åâèíè äÿ à áè÷àðÿ! Áèðúÿ áó ×è÷ÿê õàíûìäàí ñîðóø ýþðÿê, ìÿíèì òÿãñèðèì íÿ èäè êè, áàñäûëàð ìÿíè äþéäöëÿð, ñÿíèí àíàíû? Ñÿíè ìÿí äîüìóøàì, à ñöäöì ýþçöíÿ äóðñóí! × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Ñÿíè, áàëàì, ßçðàéûë äþéñöí. Ôàòìà õàëà, ñÿíè äþéìÿê îëó? Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ñÿíèí þçöí äÿ ùå÷ Ôàòìà õàëàäàí ýåðè ãàëìàçñàí, ãîðõìà. __________ × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Èíäè, ãàäàì, Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí. ×öíêè áåëÿäè, áèçè ðÿää åëÿ ýåäÿê. 50 Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñèç ýåäÿíäÿ äàüëàð ãàðà ýåéÿúÿê? Îé, àìàíäû, ýåòìÿéèí, éîõñà äöíéà áÿðáàä îëó... Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ìÿí äàø äàøûìàüà ðàçûéàì, ñÿí èëÿ áèð äÿãèãÿ îòóðìàüà ðàçû äåéèëÿì. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñèçèí õàùèøèíèç ìÿíèì ÿëèìäÿí îüëóìó àëìàãäû, î ñèçèí õàì õÿéàëûíûçäû. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Áó ñÿíèí îüëóí, î äà ñÿí! Àëëàù âàðà ÿë-àéàüûíû äöðò ýþçöíÿ. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí, åøèäèðñÿíìè?.. Àëëàù, ìÿíèì Ñÿëìàí àäëû îüëóì þëñöí, îüóëñóç ãàëûì!.. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Ìÿí ñÿíäÿí áèðúÿ áåëÿ äÿ íàðàçû äåéèëÿì, Àëëàù ñÿíäÿí ðàçû îëñóí. Ìÿíè ÷åâèð þç áàøûíà, èòèéèí áàøûíà, éà ìÿíè ðÿää åëÿ ýåäèì, éà äà êè, ìÿí áó òþâð äîëàíà áèëìÿðÿì... Äàâà áèð ýöí îëó, èêè ýöí îëó, áåø ýöí îëó, àéëàðûí ãûðüûíûíà äþçìÿê îëìàç; äàùà ìÿí àç ãàëûáäû ñèëë àçàðûíà äöøöì. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ñÿíèí äÿðäèí áèð èñÿ, áàëàì, ìÿíèì äÿðäèìèí ùåñàáû éîõäó; íÿ åëÿéèì, ãàëìûøàì íà÷àð. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ýþðöíöð êè, ìÿíÿì ñèçèí áÿäáÿõòëèéèíèçÿ ñÿáÿá. Íåéíÿê, ìÿí ýåäÿðÿì, ñÿí îë, Ñÿëáíàç õàíûì îëñóí. ×è÷ÿê õàíûì ÿëÿëõöñóñ... Áóðàäà ìûðò âóðóí! (Îéíàéûð.) Îüëóìà áàõ, îüëóìà! Àëëàù, éàðûäûã éàçà ÷ûõäûã. Ñÿíèí êèìè îüëóí ÿâÿçèíäÿ áèð êîð ãûç ÷îõ éàõøûäû! Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áàéàãäàí áàøûíû òÿðïÿäÿ áèëìèðäèí, èíäè ëÿçýèùÿíýè âóðóðñàí! Ìÿí äÿ ýÿðÿê àú-ñóñóç áó ùÿäéàíà ãóëàã àñàì. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿí êèøè äåéèëñÿí, áåëÿ ñÿíÿ áó äà àçäû. Áàøûíà ùàìàì ôèòÿñè ñÿíèí êèìè êèøèíèí! × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . À ãûç, äåäèéèí íÿäè, áàëàì? Ùÿëÿ áèçÿ áó àçäû, èñòÿéèðñÿí êè, áóðàäà äþéöëÿê, ýåäÿê? Ýþð áèèìàí íÿ äàíûøûð, à áàøûíûçà äþíöì! Ô à ò ì à õ à í û ì . Áèèìàí ñÿíñÿí, àòàíäû, àíàíäû, úÿääè áàáàíäû! Úöðÿòèíÿ áàõ, úöðÿòèíÿ! (Ñÿëìàíà.) Ñÿíèí êèìè îüóëóí ïàëòàðûí òþêöì, öñòÿ øàõñåéèí òÿïèì, øàìûíû, øàõûíû ãàðà áîéóéóì. Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Áó þëñöí, ñÿí ãàë ãóðäíàí ãèéàìÿòÿ. Ñÿíñèç þëêÿ äîëàíìàç. Ýþð äèëèíÿ íÿ òþâð ýÿëèð êàôòàðûí. Ôàòìà õàíûì (ãàëõûð àéàüà). Äÿõè áÿñäè!.. Ñÿëìàí, áó ñààò áû÷àüû ñîõàðàì öðÿéèìèí áàøûíà, þçöìö þëäöððÿì! Ìÿí Ôàòìà îëàì, àõûðû __________ ìÿíèì áàøûìà ñÿí áó ìöñèáÿòè ýÿòèðÿñÿí? Ñÿðèêèí áóðäàí, ñÿðèêèí áóðäàí, ìèðãäàíûí áàëàëàðû!.. Áó ñààò ùèðñèìäÿí ïàðà-ïàðà îëëàì, äàüûëëàì! 51 Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Àíà, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, ýåäÿê, ýåäÿê. Éîõñà áó ñààò èò êèìè ãóäóðàð. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áó åâ úèí-øÿéàòèí îúàüûäû, áàø ýþòöðöá ýåäÿí úàíû ãóðòàðû. (Òåç ÷ûõûð.) Ô à ò ì à õ à í û ì (ñöïöðýÿíè ýþòöðöá). Ñèçÿ äåìèðÿì ýåäèí? Ñèçÿ äåìèðÿì ýåäèí, à åâ äàüûäàíëàð? (Ñöïöðýÿ èëÿ âóðóð, ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é (òÿê, ýÿçèíÿ-ýÿçèíÿ). Äöíéàäà ÿââÿëèíúè äöøìÿí îäó êè, ãåéðÿòÿ, íàìóñà äÿéìèø îëà, ðàùàòëûüà âÿ ýöçàðàíà ìàíå îëà. Ùÿçÿðàò, àíä îëñóí Àëëàùà, ìÿí åëÿ èøè äöøìÿíÿ äÿ àðçó åëÿìÿðÿì. Áó ýöíäö, ùàíñû êè, ìÿí ÷ÿêèðÿì?.. Äöøìöøÿì îä-éàëîâóí è÷èíÿ. Þç åâèìäÿ íÿ èíñàô ýþðìöðÿì, íÿ ìöðâÿò, íÿ åùòèðàì, íÿ ìÿùÿááÿò âÿ íÿ äÿ ìÿäàðà. Ãàëìûøàì íà÷àð... Âóðóá þçöìö þëäöðñÿì, íàìàçûìà äà äóðàí îëìàç, ýîðóìà ñþéÿðëÿð. Þëäöðìÿçñÿí, áàøûíà íÿ ÷àðà ãûëàñàí? Áèð òÿðÿôäÿí áèð éåòèìè ýþòöðöá êöëôÿò îëìóøàì, áîøàðñàí, îëó áÿäáÿõò âÿ áèòÿãñèð, îíó íåúÿ áîøàéàñàí, î áèðè òÿðÿôäÿí àíà... Èíñàí îëóíúàí àò îëàéäû àäàì, ùå÷ îëìàñàéäû íÿ îëóðäó... (Áàøûíû òóòóá îòóðóð. Ñÿòòàð âÿ Øàìàìà õàíûì äàõèë îëóðëàð.) Ø à ì à ì à õ à í û ì (éûõûëûð Ñÿëìàí áÿéèí àéàüûíà). Ñÿëìàí áÿé, àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí, ìÿíè áàøûíà ÷åâèð, ìÿíÿ áèð ÿëàú åëÿ, ìÿí òàá åëÿéÿ áèëìèðÿì, úàíûì ýÿëèá áîüàçûìà. (Àüëàéûð.) Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Íÿ ãàéûðûðñàí? Íÿ ãàéûðûðñàí? Àüëàìà, àéàüà äóð, ýþðöì íÿ âàð? Øàìàìà äóðóð. Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . ßìè îüëó, áàüûøëà, ýÿëìèøèê ñÿíÿ çÿùìÿò âåðìÿéÿ, àäàìûìûç éîõäó äÿðäè îíà à÷àã... Èêèìèç äÿ ñÿíäÿí òÿâÿããå åäèðèê áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí âÿêèë îëóá, áóíóí êÿáèíèí ýåðè îõóäàñàí, ÷öíêè äîëàíà áèëìèðèê. Ø à ì à ì à õ à í û ì . Áèçè ðÿää åëÿ, àéàãëàðûíà ãóðáàí îëóì. Åëÿ áèë __________ êè, áèð ÿñèð ãóë àçàä åëÿäèí. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é (êÿíàðà). Ùÿìäÿðäëÿðèì òàïûëûá. 52 Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Áó ýöí áàçàð ýöíöäöð, áèëèðÿì àñóäÿñÿí. Åëÿ îëñóí êè, áó ýöí òàìàì îëñóí. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áàëàì, ñèçÿ íÿ îëóáäó, äÿëè îëìàìûñûíûç êè? Úàìààò íÿ äåéÿð? ßñòÿüôöðóëëàù åëÿéèí, ýåäèí èøèíèçèí äàëûíúàí, áÿñ î áè÷àðÿ òèôèëëÿð íåúÿ îëàúàãëàð? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ìÿí áóíóí åâèíäÿ îëäóì-îëìàäûì, òèôèëëÿðäÿí þòðö ùàìûñû áèðäè. ×öíêè, ãàðäàø, ãîéìóðëàð áèð ýöí ðàùàò åâèìèçäÿ îòóðàã. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Ñèçèí êè, ãàéûíàíàíûç éîõäó, êèìäè ñèçè èíúèäÿí? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Áåëÿ áó áÿéèí áàúûëàðû! Ýöíäÿ áèðè ýÿëèð, àíà, áèçèì ãàðäàøûìûçû ëöò ãîéäóí, àíà, áó åâè íèéÿ äàüûäûðñàí?.. Ëÿ÷ÿð, îíà-áóíà éåäèðäèéèí áèð äåéèë, èêè äåéèë. Áàøûíà äþíöì, ùàíñûíà úàâàá âåðèì? Ìÿíèì ñàùèáèì äÿ îíëàðà äèíÿ áèëìèð. Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Ãàðäàø, äîüðóñó áóäó êè, áèð îíëàð äåéÿíäÿ, áåøèíè áó äåéèð... Îíäàí ñîíðà ïåøìàí îëóðàì. Åâÿ ýÿëèðÿì, òóòóð ìÿíèì éàõàìäàí, àòà ãàëìûð, àíà ãàëìûð, éàëâàðûðñàí ñÿñèí êÿñìèð, äþéöðñÿí äÿõè ùÿäéàí åëÿéèð. Áàúûëàðûì áèùÿéàäû, øÿê éîõ... Áó îíëàðäàí áèð àç àðòûã. Ãàðäàø, äîüðóñó êè, òÿíýÿ ýÿëìèøÿì. Äåéÿñÿí êè, áèð ýöí, áèð ñààò, éà áèð äÿãèãÿ ìÿíäÿ ðàùàòëûã âàð, ÿñòÿüôöðóëëàù! Ø à ì à ì à õ à í û ì . Îíëàðûí ùÿðÿñèíèí þç åâè âàð, ýåòñèíëÿð þç åâëÿðèíäÿ äàðüàëûã åëÿñèíëÿð, äÿõè ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðëÿð? Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Áóíà ìÿñëÿùÿò ýþðöðëÿð êè, áàúûì, àü ýöíöí ãàðà ýöíö äÿ âàð... Îëóá ãàëàíûíû äàüûòìà... Áó ýþð íåúÿ ùþúÿòäèð êè, îíëàðûí àúûüûíà ãûçûëëàðûíû ñàòûá, äàùà äà àðòûã òÿëÿôõÿðúëèê åäèð. Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ñàòàíäà ñÿíèí ìàëûíû ñàòìûðàì. Þç àòàìûí åâèíäÿí ýÿòèðäèéèì øåéäè, íÿ áèëëÿì, åëÿ åëÿðÿì. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Õåéð, áó èøëÿð íàùàãäûð, ñÿíèí îëäó, áóíóí îëäó, ùàìûñû áèðäèð, ùþúÿòëèê áèð çàä äåéèë. Ø à ì à ì à õ à í û ì . Äîüðóñó áóäóð êè, áóíóí áàúûëàðû ìÿíÿ èéíÿ áàòûðàíäà, ìÿí áóíà øèø áàòûðàúàüàì. Êåôèíÿ áàõñûí. Îíëàð î ãÿäÿð ïèñ-ïèñ ñþçëÿð ìÿíèì ùàããûìäà äåéèáëÿð êè, ìÿí þëÿíÿúÿí îíëàðíàí âàðàì. Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Áóíëàð ùàìûñû íàùàã äàíûøûãäû. Äàùû äàíûøûãäàí êå÷èáäè. Ìÿíèì êè, àòàìà, àíàìà ýöíäÿ ìèí êÿðÿ öçöìÿ ãàðøû ñþéÿúÿê, ìÿí äîüðóñó áóíà äÿõè äþçÿ áèëìèðÿì. Ñÿëáíàçûí ùå÷ îëìàñà __________ àíàñû âàð, ãîâìóñàí, ýåäèá åâëÿðèíÿ. Áóíóí ùå÷ êèìè éîõäó, îíóííàí áåëÿ áèð éåðäÿ äèëèíÿ éèéÿëèê åëÿìèð. 53 Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áèçèì åâèí ÿùâàëàòûí ñÿí ùàðàäàí áèëèðñÿí? Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Ùå÷, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, òàìàì áàçàð äàíûøûð. Ôàòìà õàíûì, äåéèá, àüëàøìàäà þç ýöíöíÿ àüëàéûá. Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí? ßëàâÿ, Ôàòìà õàëà èëÿ ×è÷ÿê õàíûì êö÷ÿäÿ ñà÷-áèð÷ÿê äàëàøûáëàð, úàìààò éûüûëûá ýöúíÿí àéûðûáëàð. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áàëàì, ñÿí äÿ ìÿí ýöíëö, ìÿí äÿ ñÿí ýöíëö, ñàáàù åðòÿ ùÿìäÿðäëèëÿð úÿìëÿøèá. Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí áÿé, àòàì, àíàì ñÿíÿ ãóðáàí! Ýöí ýöíîðòà îëäó, ÿýÿð çÿùìÿòè ãÿáóë åëÿéèðñÿí, äóðìàã éåðè äåéèë. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é (Ñÿòòàð áÿéè êÿíàðà ÷ÿêèð). Þëìÿê þëìÿêäè, õûðûëäàìàã äàùû íÿ ëàçûì?.. ßêèëÿê. Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Ñÿí þë, áó ñààò ùàçûðàì. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Éà ßëè, ìÿäÿä – äåéèá äàáàíûìûçà òöïöðÿê, ùÿð íÿ îëà, îëà. Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . Ùàðà? Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Òàíðû áþéöê, àëòû ýåí. Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é . ßë âåð. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áóéóð. Ø à ì à ì à õ à í û ì . ßýÿð ñèç èñòÿìèðñèç, ìÿí áó ñààò þçöì ýåäèì ãàçûõàíàéà. Ñ ÿ ë ì à í á ÿ é . Áó ñààò ýåäèðèê ñèçèí èøèíèçè òàìàì åòìÿéÿ, àðõàéûí îëóí. (Î áèðè îòàãäàí áèð éàïûíúû ÷ûõàðäûá áöðöíöá òÿëÿñèê ÷ûõûðëàð.) Ñ ÿ ò ò à ð á ÿ é (ãàïûíû äàëäàí áàüëàéûá). Øàìàìà õàíûì, ýþçöí àéäûí îëñóí, ýåäèðèê, àõòàðñàíûç áèçè òàïàðñûíûç Ñèáèðäÿ, Ñèáèðäÿ Ñèáèðäÿ... (Øàìàìà õàíûì éöéöðöá èñòÿéèð ãàïûíû à÷ñûí, à÷à áèëìÿéèð.) Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ñÿòòàð, Ñÿòòàð, áèðúÿ ýåðè ãàéûò! Ñÿòòàð, àìàí ýöíöäöð, Ñÿòòàð!.. Ñÿòòàð, ýåòìÿ. Ñÿòòàð, áàëàëàðûíû êèìÿ òàïøûðûá ýåäèðñÿí? Ñÿòòàð, ãóðáàíûí îëóì, ýåòìÿ, ãÿëÿò åëÿìèøÿì... (Ýåðè ãàéûäûð.) – Àëëàù, áó íÿ èøäè ìÿí äöøäöì, þç ÿëèìäÿí þç åâèìè òàð-ìàð åëÿäèì. Ìÿí î èêè òèôèëëÿðè íÿ òþâð ñàõëàéàúàüàì? (Àüëàéûá éûõûëûð.) Ôàòìà õàíûì äàõèë îëóð. Ô à ò ì à õ à í û ì (áàõûá). Øàìàìà, íèéÿ áåëÿ åéëÿéèðñÿí?.. Øàìàìà! Øàìàìà! (Òåç ñó ýÿòèðèð.) __________ Ø à ì à ì à õ à í û ì (àéûëûá). Ýåòäèëÿð, ýåòäèëÿð. Ô à ò ì à õ à í û ì . Áèðúÿ þçöíö äöçÿëò, àëà ñó è÷... Ýåíÿ... ýåíÿ 54 Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ýåòäèëÿð, ýåòäèëÿð. Ô à ò ì à õ à í û ì . Êèì, ýåòäèëÿð? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ýåòäèëÿð, ýåòäèëÿð. Àìàí Àëëàù, ýåòäèëÿð, ñó, ñó, ñó! (Ôàòìà õàíûì ñó âåðèð.) Ô à ò ì à õ à í û ì . Éàñàð îëìà, þçöíö äöçÿëò! Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí, Ñÿòòàð... Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí, Ñÿòòàð ýåòäèëÿð? (Øàìàìà èøàðÿ èëÿ äåéèð “áÿëè”.) Ô à ò ì à õ à í û ì . À ãûç, ìÿíè ãîðõóòìà, áèðúÿ àüûëëû äå ýþðöì íÿ îëäó? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí, Ñÿòòàð ãà÷äûëàð Ñèáèðÿ. Ô à ò ì à õ à í û ì . Ùà âàõò ýåòäèëÿð, áàøûíà äþíöì? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Åëÿ áó ñààò. Ô à ò ì à õ à í û ì . Âàé, åâèì éûõûëäû. (Éûõûëûð.) ×è÷ÿê õàíûì âÿ Ñÿëáíàç õàíûì äàõèë îëóðëàð. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Áó íÿäè, Øàìàìà õàíûì, íèéÿ àüëàéûðñàí? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Åâèì éûõûëûá, áàøûíà äþíöì, åâèì òàð-ìàð îëóá, ãóðáàíûí îëóì! × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Íÿ îëóáäó, áèðúÿ þçöíö òîõòàò, äå ýþðöì íÿ îëóá? Ø à ì à ì à õ à í û ì . Ñÿëìàí, Ñÿòòàð ãà÷äûëàð Ñèáèðÿ... Ñÿëáíàç õàíûì îòóðóð, ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòöð. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . À Ôàòìà õàíûì, äèíúÿëäèíìè? Íàñûí, ïàñûí éàòäûìû? Ô à ò ì à õ à í û ì . Ñÿíèí ãûçûí áó åâÿ ýÿëÿí ýöíÿ äàø äöøÿéäè! Ñ ÿ ë á í à ç õ à í û ì . Àíà, äóðìàã éåðè äåéèë, ãà÷àã äèâàí ãàïûñûíà. Øàìàìà, ×è÷ÿê õàíûì âÿ Ñÿëáíàç òåç ÷ûõûðëàð. × è ÷ ÿ ê õ à í û ì . Ýÿëèí, éàçûã áàëàëàðûì. Ô à ò ì à õ à í û ì . Éöéöðöí, áàøûíûçà äþíöì, éöéöðöí, àéàãëàðûíûçà ãóðáàí îëóì... Âàé, âàé, îüóëñóç ãàëàí úàíûì âàé... __________ Ïÿðäÿ 1890 55 ÀÄÛ ÂÀÐ, ÞÇÖ ÉÎÕ (Êîìåäèéà) ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à – áþéöê ìöëêÿäàð, ÿëëè èêè éàøûíäà, ãûðìûçû ñàããàë Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì – îíóí òÿíóìÿíä þâðÿòè, ãûðõ éàøûíäà Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à – îíëàðûí îüëó, îí ñÿêêèç éàøûíäà Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì – îí äþðä éàøûíäà, îíëàðûí ãûçû Àëëàùãóëó – åâ ãóëëóã÷óëàðû Øàùãóëó Ñÿôèãóëó Ýöëÿíäàì – åâ íþêÿðëÿðè Òåëëè Ìèðçÿ ßñýÿð Ó ñ ò à Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è – áÿííà Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è – éàëàí÷û, ýîï÷ó, Úÿííÿòÿëè àüàíûí ðÿèééÿòëÿðèíäÿí áèðè } } ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Úÿííÿòÿëè àüàíûí îòàüûíäà. Úÿííÿòÿëè àüà, Õàíïÿðâÿð áÿéèì, Ìèðçÿ ßñýÿð ÿéëÿøèáëÿð ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿ, Àëëàùãóëó àéàã öñòÿ ñþéêÿíèá äèâàðà, áåëèíäÿ õÿíúÿð. Ïÿðäÿ ãàëõûð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à (ýöçýöéÿ áàõûá). Íàèíñàô îüëó, íàèíñàô åëÿ ùÿíà ýþíäÿðèá êè, ñÿí þëÿñÿí, Ìèðçÿ, ùå÷ çàäà äÿéìÿç. Ëàï ÷þëÿ ãîëàçäàìàëûäû... Èêè äÿôÿ ãîéäóðìóøàì, ñàããàëûì ýåíÿ ùÿëÿ êöðÿí àü éàëäû. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà! Íèéÿ Ùàúû Ìåùäèäÿí ýþòöðìöðñöíöç? Îíóí êè éàõøû ÿëà ùÿíàñû âàð, î ýöí ìÿí äÿ àëìûøäûì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éàëàíñà, îíóí ýåòäèéè ùÿúú îíà ãÿíèì îëñóí. Î, åëÿ éàëàíäàí, òöëêö-òöëêö äàíûøìàüû áèëèð. __________ Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àëëàù òþêñöí ñÿíèí ñàããàëûíû!.. Î äà áèçÿ áèð ãÿùð-ãÿçÿá îëóá... Âàëëàù, äÿõè ãóëëóã÷óëàð äà òÿíýÿ ýÿëèá. 56 Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Âàëëàù, ÷îõ àúûüûìû òóòäóðàðñàí, àòàìûí ÿðâàùûíà, äÿëëÿéè ÷àüûðäûá äèáèíäÿí ãûðõäûððàì. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ýþçÿë àüà ÷îõ ýþçÿëäè, âóðäó ÷è÷ÿê ÷ûõàðòäû. Îòóð éåðèíäÿ. Àëëàùû ñåâèðñÿí, þçöíö ðöñâàé åëÿìÿ, ýþðÿí ýöëñöí... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìÿíÿ äÿ Úÿííÿòÿëè àüà äåéÿðëÿð... Ìÿíèì Àðàç àøûüûìäàíäûð, Êöð òîïóüóìäàí... Ùÿð êèì íÿ äåéÿúÿêñÿ, ãîé äåñèí... Ìÿí åëÿ ñþçëÿðè öðÿéèìÿ ñàëñàéäûì, ÷îõäàí ñöìöéöì ÷öðöìöøäö. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Õåéð, àüà, éàõøû èø äåéèë... Íÿ ëàçûì?.. Ñàããàë äåéÿíäÿ, êèøèíèí àáðóñóäóð âÿ öçöíöí íóðóäóð... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Äöíéà áåø ýöíäöð, áåøè äÿ ãàðà... Âàëëàù, Õàíïÿðâÿðèí àúûüûíà ñàããàëûìû ãûðõäûðûá áèð ýþé÷ÿê äÿ ãûç àëàúàüàì: òîïóüó òöêëö, îí äþðä éàøûíäà... õà, õà, õà... Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . ×îõ ÿúÿá îëóð, áèç äÿ òîéóíäà îéíàðûã... Àëëàùãóëó, áèð ãÿëéàí ýÿòèð... Àüà éåíÿ åøãÿ äöøöá... àüçûíäà áèð äèøè éîõ, ìÿíäÿí áåø-áåòÿð... Àüðûì î ãûçûí öðÿéèíÿ êè, ñÿíèí êèìè äèøè äöøöéÿ ýåäÿð. (Àëëàùãóëó ýåäèð ãÿëéàí ýÿòèðìÿéÿ.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àüçûìäà äèøèì éîõñà äà, àò áåëèíÿ ìèíèá ãóø îâëàéàíäà ýÿë òàìàøà åëÿ äÿ!.. Ñÿí þëÿñÿí, àòàìûí ÿðâàùûíà, òóëàëàð èéÿ äöøÿíäÿ, òÿðëàí áîéëàðûíäà åëÿ áèë êè, áèð ëà÷ûí îüëàí îëóðàì... Òÿðëàí êÿêëèéè ãîâóð, àòû öçÿíýèëÿéèðñÿí, Ïÿù! Ïÿù! Ïÿù! Ëÿççÿò, íÿ ëÿççÿò! Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Áÿëè, äåéèðëÿð îâ ÷îõ øèðèí îëóð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àíúàã àòûí ñàç îëà, òóëàëàðûí úèíñ, ÿëèíäÿ òÿðëàí... Ñÿí þëÿñÿí, Ìèðçÿ, òóëàëàðûìûí è÷èíäÿ åëÿëÿðè âàð êè, áèðèíè áèð àòà ãûéìûðñàí âåðÿñÿí. ßëÿëõöñóñ “Êàøäàí”, “Ìóíäèð”. ßâÿçëÿðè éîõäóð... Àòàìûí ÿðâàùûíà, áèðèí éöç ìàíàòà âåðìÿðÿì. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àëëàù ãûðñûí, éàëàí èñÿ îíëàðû... åâäÿ, åøèêäÿ èñòèðàùÿò ãîéìóðëàð. Ùÿð éåðè ìóðäàðëàéûðëàð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Çÿð ãÿäðèí çÿðýÿð áèëÿð. Ñÿí íÿ áèëèðñÿí îíëàðûí ãÿäð-ãèéìÿòèíè. (Ýöëÿíäàì ÿëèíäÿ áèð úàì, Àëëàùãóëó ÿëèíäÿ ãÿëéàí äàõèë îëóðëàð. Àëëàùãóëó ÿââÿë ãÿëéàíû þçö ÷ÿêèð, òöñòöñöíö ÷ûõàðäûð, ñîíðà äèçè öñòÿ ÷þêöá, âåðèð Õàíïÿðâÿð áÿéèìÿ.) Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àüà, ùÿíà ùàçûðäûð. ßýÿð èñòÿéèðñÿí, éàõûì ñàããàëóâà. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éàõøû îëàð, àé ãûç, ýÿòèð ýþðÿê. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé áàøûíûçà äþíöì, ýþðöí ùå÷ áó âàõò __________ ùÿíà âàõòûäûðìû? Àïàð, àé ãûç, äÿëè îëìàìûñàí ùà. Ýþðìöðñÿí Ìèðçÿ îòóðóáäóð? 57 Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìèðçÿ þçýÿñè äåéèë... Èíäè éàõàíäà íÿ îëàð. Áÿðè ýÿòèð, àé ãûç, îíóí ñþçöíÿ ãóëàã àñìà. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . ßëáÿòòÿ, ìÿí äÿ ñèçèí íþêÿðëÿðèí áèðèñèéÿì... Éàä äåéèëÿì. (Àëëàùãóëó ãÿëéàíû àëûá, òöñòöñöíö ÷ûõàðäûá, áèð äÿ ùàìàí ãÿðàð èëÿ âåðèð.) Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . À êèøè, áÿëêÿ áèð éàä ãîíàã ýÿëäè, îíäà íåúÿ îëñóí?.. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íåúÿ îëàúàã? Ìÿíè äÿ ùà éåìÿéÿúÿêäèð? Ýÿëèð, ýÿëñèí, îòóðñóí îðàäà, òàìàøà åëÿñèí ñàããàëûìà íåúÿ ùÿíà ãîéäóðóðàì. Ãèéàìÿò ùà ãîïìóð, àäàì ùà þëäöðìöðÿì? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì (êÿíàðà). Àüðûì ñÿíèí ùþúÿò öðÿéèíÿ! (Àëëàùãóëó ãÿëéàíû àïàðûá, éåíÿ ýÿëèð.) Ýöëÿíäàì äèçè öñòÿ îòóðóá, áàøëàéûð ùÿíà ãîéìàüà. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àé ãûç, íÿ ãàéûðûðñàí? Àé ãàíúûã, ñàããàëûìû òàìàì éîëäóí. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Åëÿ éåðèíäÿ éîëóð... Àé ãûç, éàõøû åëÿéèðñÿí, äèáèíäÿí ãîïàðò. Ý ö ë ÿ í ä à ì (Áÿéèìÿ). Íåéëÿéèì? Àüà ñàáàùäàí ñàããàëûíû äàðàìàéûáäûð, ïûðòëàøûá, áàðìàãëàðûì èëèøèð. Ìÿí áàøûìà íÿ êöë òþêöì? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éàâàø, éàâàø! Ãÿñäÿíìè éîëóðñàí ñàããàëûìû, ãàíúûã, ñþçáèð åëÿéèá? Ý ö ë ÿ í ä à ì (êÿíàðà). Äèøèì áàüûðñàüûìû ãûðûð, úàíà äîéìóøàì, ìöðäÿøèð éóñóí ñàããàëóâó! Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ñÿí àòàíûí ýîðó ãûðõäûð ñàããàëûíû, áèð òîïóüó òöêëö äÿ ãûç àë, ðÿää îë áàøûìûçäàí. Äÿõè áèç òÿíý ýÿëäèê. Ñ ÿ ô è ã ó ë ó (äàõèë îëóá ùþâëíàê). Àüà, áàøûíà äþíöì, áèð áþéöê áÿäáÿõòëèê öç âåðèáäèð àõû!.. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àé ãûç, äàéàí ýþðöì! Íÿäèð, àé ýÿäÿ, íÿ îëóá? Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Íÿ áèëèì, àé áàøûíà äþíöì... Ãàðà êþïÿê, ãóäóç äÿéìèø, î àõäàðìà ìîòàëû éåéèá, ëàï òÿðê åëÿéèáäèð. Áèçèì äÿ õÿáÿðèìèç îëìàéûá. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áåëÿ ãóäóç äÿéñèí îíà ùà... Ñèçèí äÿ áîéíóíóç ñûíñûí ùà... Ñèçè éîõ îëàñûç! __________ Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Ãàïûíû à÷ûã ãîéóáëàð. À÷ûã ãàáà äà èò äÿéÿð. Íÿ áèëèì àé áàøóíà äþíöì, èøäèð îëóáäóð. 58 Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ãîé áèð ùÿíà ãóðòàðñûí... Ñÿíè î ãàðà êþïÿê èëÿ áîüàç-áîüàçà áàüëàäàúàüàì, ùÿëÿ áèð òÿëÿñìÿ. Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Ñÿíèí ÷þðÿéèí ýþçöìÿ äóðñóí êè, ìÿí ãàïûíû þðòìöøäöì, ñîíðà áèëìÿéèá à÷ûáëàð. Èíäè ìÿí íåéëÿéèì, àüà, áàøóíà äþíöì? Ãÿçà èøèäèð, îëóáäóð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íåúÿ ãÿçà èøèäèð? Âÿëÿäöççèíà, õÿòàêóí! Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Ìîòàë éåíÿ éîëà ýåäÿð. Ãóäóç äÿéìèø èêè äÿðè éàüû äà åëÿ éåéèá êè, áèð õÿøèëëèê àíúàã ãàëûáäûð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áÿñ áó íÿäÿíäèð, âÿëÿäöççèíà? Áó äà ãÿçàäàíäûð? Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Àüà, áÿñ íÿäÿíäèð? ßëáÿò îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áåëÿ îëàíäà ãàðà êþïÿê ìÿíè äÿ éåñÿ, î äà îëàúàãäûð ãÿçàäàí? Êàôèð îüëó êàôèð! Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Ìÿí íåéëÿéèì, ìÿí áàøûìà íÿ äàø ñàëûì, áàøóíà äþíöì?.. Áèð áåëÿ çèéàíëûüû ýþðÿíäÿ âàëëàù èñòÿäèì î ñààò ãàðà êþïÿéè òöôÿíýèíÿí âóðóì þëäöðöì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ãàðà êþïÿéè ñÿíèí êèìè éöç íþêÿðÿ âåðìÿðÿì, ÷þëÿ ÷ûõ àõìàã. Áèð äóðóì, ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ èø ýÿòèðÿúÿéÿì, þëÿíÿúÿí äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿñèí. Ñ ÿ ô è ã ó ë ó (ýåäÿ-ýåäÿ). Åâ åâ äåéèë êè! Ìÿí áàøûìà íÿ êöë òþêöì?.. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìèðçÿ, þëìöøöíö ýþðöì, áó åâäÿ ö÷-äþðä ãóëëóã÷ó âàð, áåø-àëòû íþêÿð, àììà îíóíëà áåëÿ ýåíÿ áèð áåëÿ áèíèçàì åâ ùå÷ îëìàç. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àëëàùãóëó! Áèð ãÿëéàí ýÿòèð. Áèëèðñÿí îíà ñÿáÿá íÿäèð? Îíà ñÿáÿá îäóð êè, êöëôÿò áþéöêäöð... Áàõ, áèð àðâàä ãÿíä äîüðàéûð, áèðèñè åâ ñöïöðöð, áèðèñè äÿ ãàá-ãàøûüû éóéóð, ïàëòàð éóéóð, î áèðè äÿ ñÿíèí ñàããàëûíà ýöíäÿ, ýöíàøûðû ùÿíà ãîéóð, åâè éûüûøäûðûð, íþêÿðëÿð äÿ îíó êèìè. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Áÿéèì äîüðó äåéèð. Ñèçèí åâèí áöñàòû ùå÷ éåðäÿ éîõäóð. Ìÿí áåëÿ åâëÿð áèëèðÿì êè, ñàáàùäàí áèð ãîéóí êÿñèáëÿð, àõøàìà áèð òèêÿ ÿòè äÿ ãàëìàéûáäûð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìèðçÿ, ýþðÿñÿí øÿðèÿòÿ ýþðÿ î ãàëàí éàüû éåìÿê îëàðìû? __________ Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Õåéð, àüà, éåìÿê îëìàç. ×öíêè èò þçö ìóðäàðäûð âÿ ùÿì äÿ àüçû íÿúàñàòà äÿéèð, îíà ýþðÿ éàüû èøëÿòìÿê úàèç äåéèë. 59 Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áàõûðñàíìû? Ùà ñèçèí áîéíóíóç ñûíñûí!.. Àé ñèçè éåðÿ ýèðÿñèç! Áèð íàõûð íþêÿðèí áèðèñèíèí àüëûíà ýÿëìèð êè, ãàïûíû à÷ûã ãîéìàã îëìàç. Ãàïûäà éåääè-ñÿêêèç èò âàð... Áåëÿ äÿ çèéàíëûã îëàðìû? Õàíïÿðâÿð áÿéèì äÿ ÿëèí àüäàí-ãàðàéà âóðìóð. Äåéèð ýÿðÿê ìöäàì éåääè ãàò öñòÿí òÿðïÿíìèéÿì. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Áûé, áó íÿ äåéèð, àé ãûç? Åëÿ î ãàëìûøäû... Ìÿíèì àòàì åâèíäÿ, áàáàì åâèíäÿ áåëÿ èøëÿðÿ áèçëÿðäÿí ãàðûøàí îëóáäóð êè, èíäè ìÿí äÿ ãàðûøûì... Íÿ äàíûøûðñàí, äÿëè ùà îëìàìûñàí, àé êèøè? Ø à ù ã ó ë ó (äàõèë îëóá). Àé áàøûíûçà äþíöì, ìÿíèì òàõñûðûì íÿäèð êè, Ùåéäÿðãóëó àüà ìÿíè áó ýöíÿ ñàëûáäûð? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ñÿí íÿ äåéèðñÿí, àé ýÿäÿ, äÿõè íÿ âàð? Ø à ù ã ó ë ó . Íÿ äåéÿúÿéÿì? Ùåéäÿðãóëó àüà áàøûìà áèð éóìðóã âóðäó êè, áóäóð ùà áàøûì øèøèá, ãàðïûçà äþíöáäöð!.. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íÿ èëÿí âóðäó, àé ýÿäÿ? Ø à ù ã ó ë ó . Éóìðóã èëÿí. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìàøàëëàù äå, àé ýÿäÿ! Ìàøàëëàù! Îò êþêö öñòÿ áèòÿð. Ìÿí þëöì, íàìõóäà äåéèí, íàìõóäà! Àé ýÿäÿ, åëÿ áèðúÿ éóìðóã âóðäó? Ø à ù ã ó ë ó . Ýÿäÿíèí àòàñûíûí åâèíè Àëëàù éûõñûí. Áèðèíè âóðìàéàíäà áåøèí ùà âóðìàäû! Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ìèðçÿ, ñÿíèí úàíóíà, Ùåéäÿðãóëóäà ïÿëÿíý ýöúö âàð... Áèð áåëÿ çàä ùå÷ ýþðöíìÿéèáäèð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà! Áàðû îõóìàüû íåúÿäèð? Áó çàìàíäà îõóìàã ÷îõ éàõøû øåéäèð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, Ìèðçÿ, íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøäèì, îõóìàäû... ßââÿë ãîéäóì ìÿêòÿáõàíàéà, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ãà÷äû, äåäè êè, îõóìàðàì... Äèíìÿäèì... Îíäàí ãîéäóì óøêîëà. (Ýöëÿíäàìà) Àé ãûç ãóðòàðäûí? Äè äóð, áóðàäàí ðÿää îë! (Ýöëÿíäàì ýåäèð.) Þçöì ýåòäèì äèðåõòóðóí éàíûíà, ùÿëÿ áèð àò äà âÿäÿ åëÿäèì... Îõóìàäû. Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ãà÷äû ýåòäè ãûðüû îâëàìàüà. Õöëàñÿ, ÷îõ çÿùìÿò ÷ÿêäèì, àììà ÷èôàéäà îõóìàäû. (Àëëàùãóëó ãÿëéàíû ýÿòèðèá ùàìàí ãÿðàð èëÿ âåðèð.) Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Úàíúûüàçû ñàü îëñóí, îõóìàã íèéÿ ýÿðÿêäèð? Î ãÿäÿð ìöëê îíóí âàð, áàáàñûíà áÿñäèð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Áÿëè, áÿéèì, äîüðó áóéóðóðñóç! Îäóð, áàõ, __________ ßùìÿä éöçáàøûíûí îüëó... Ñàô è÷ÿðèäÿ îõóéóá ãóðòàðûáäûð; àììà ÷èôàéäà áèð çàä âåðìèðëÿð, áèêàð-áèêàð ýÿçèð. 60 Ø à ù ã ó ë ó . Ìÿíÿ áèð äåéÿí ýÿðÿê ñÿí íèéÿ áóðàäà äóðìóñàí, áàðû ýåò áàøóíà òÿïèòìÿ ãîé... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ñÿíè íÿ öñòÿ âóðäó, àé ýÿäÿ? Ø à ù ã ó ë ó . Äåäè êè, ýÿðÿê ãàðà êþïÿéèí àüçûíû éàëàéàñàí, î ãóäóç äÿéìèø äÿ éàíûíà ýåäÿíäÿ ìûð-ìûð ìûðûëäàéûð... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Õà, õà, õà!.. Õàëèñ þç äÿäÿñèäèð êè, äóðóáäóð... Ìÿí þçöì äÿ ÷îõ åëÿ ïÿñòàùëàð êþê åëÿìèøÿì. Àëëàù ãîéñà, Ìèðçÿ, áèð ýöí ñÿíÿ íàüûë åëÿðÿì. Áèð êàüûç ýÿòèðÿíèí êàüûçûíû íåúÿ þçöíÿ ÷åéíÿòäèðèá óääóðòäóì. Ýåòñèí õÿáÿð àïàðñûí. Ýöëìÿêäÿí ãÿøø åëÿðñÿí... Ýþðÿê áèð àç êàüûç òàïûëàðìû ñàããàëûìà ãîéóì? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Éàçû áèëÿíèìèç êèìäèð êè, åâäÿ äÿ êàüûç îëà? (Úÿííÿòÿëè àüà ñàããàëûí êàüûçëàéûð, áó ùàëäà ãàïûäà ãàâàë ñÿñè ýÿëèð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ñàããàëà ãîç éàðïàüû éàõøû îëóð. Ñ ÿ ô è ã ó ë ó (äàõèë îëóð). Àüà, ìåéìóí îéíàäàí ýÿëèáäèð. (ßùëè ìÿúëèñ òàìàøà ö÷öí äóðóðëàð ãàïûéà âÿ ïÿíúÿðÿëÿðÿ.) Ì å é ì ó í î é í à ä à í . Áàëà, áàëà, áàëàìáàð... (Ãàâàë âóðóëóð, ìåéìóí îéíàéûð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ùà áÿðÿêàëëàù! Ùà áÿðÿêàëëàù! Îäó ùà, îäó! Õà, õà, õà! Îäó ùà, îäó! Õà, õà, õà. Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Àëëàùãóëó, Øàùãóëó àéàã öñòÿ ñþùáÿò åäèðëÿð. Ø à ù ã ó ë ó . Àëëàùãóëó äàéû, ñÿí þëÿñÿí, ìåéèòèíè ýþðöì, ãàðà êþïÿê äÿðèíèí öñòöíäÿí àçàúûã éûðòìûøäû, éàüû åëÿ õàêðèç åëÿäèê êè, êåôèí ýÿëÿ... Èíäè Øàùãóëó, âóð êè, áàúûíûí òîéóäóð. Äöéö ÿëäÿ, éàü ÿëäÿ, àüàëàðû âåð éóõóéà, äþøÿí ïèëîâ öñòÿ... À ë ë à ù ã ó ë ó . Áó åâäÿ èò éåéÿñèíè òàíûìûð, íÿ âåúèíèçÿ, êåô àïàðûí, Àëëàù ñèçÿ áàõûáäûð. Ø à ù ã ó ë ó . Àëëàùãóëó äàéû, ìÿí þëöì àúûüûí òóòìàñûí, ñÿíèí __________ þçöíöí êåôè ùå÷ ïàäøàùäà äà éîõäóð. Õàíïÿðâÿð áÿéèìèí ñÿíÿ î ãÿäÿð øÿôàÿòè âàð, äåìÿê îëàð, ñÿí ñöä ýþëöíäÿ öçöðñÿí. 61 À ë ë à ù ã ó ë ó . Íÿ éàâà ñþéëÿéèðñÿí, àé ýÿäÿ? Áàøûíà àò òÿïèáäèð, íÿäèð? Ùå÷ ãàíûðñàíìû íÿ äåéèðñÿí? Áèð åëÿ ãÿëÿò åëÿ êè, àòàí-áàáàí äóçóí äàäìûø îëàëàð. Ø à ù ã ó ë ó . Ñÿí þëÿñÿí, ìåéèòèíè ýþðöì, Àëëàùãóëó äàéû, ùå÷ î éàí-áó éàí åëÿìÿ. Áàõ, áó ýþçëÿðèìëÿ ýþðìöøÿì... Àììà, ñÿí þëÿñÿí, ùå÷ êèìÿ äåìÿðÿì. À ë ë à ù ã ó ë ó . Ñàðñàã îüëó ñàðñàã, íÿ äàíûøûðñàí? Àüçûíû ãóëàüûíûí äèáèíÿúÿí úûðàðàì, àõìàã îüëó àõìàã!.. Ø à ù ã ó ë ó . Ìåéèòèíè ýþðöì, ìÿí ùå÷ ñàðñàã äåéèëÿì... Áèðúÿ äå ýþðöì, ýåúÿëÿð áèçè éóõóéà âåðèá áÿéèìèí îòàüûíäà íÿ ãàéûðûðñàí? À ë ë à ù ã ó ë ó . Âåéèë îüëó âåéèë! Ìÿí äÿ äåéèðÿì áÿñ íÿ äåéèð... Áåëÿ ãÿëéàí èñòÿéèð, ãÿëéàí àïàðûðàì. Äåéèð àéàüûìû îâ, àéàüûíû îâóðàì... Äåéèð ãóëóíúóìó ñûíäûð, ãóëóíúóí ñûíäûðûðàì. Áóíäàí íÿ ÷ûõàð? Ø à ù ã ó ë ó . Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí! Äÿõè áóíäàí àðòûã íÿ èñòÿéèðñÿí?.. À ë ë à ù ã ó ë ó . Ýÿëÿí âàð, àé ýÿäÿ, ñÿñèíè êÿñ. Àëëàùû ñåâèðñÿí áèçè íàùàã ãàíà ÷àëõàìà! (Ñÿôèãóëó ãà÷àðàã îòàüà äàõèë îëóð, äàëûíúà äà Ýöëÿíäàì îíà áèð áÿðê éóìðóã âóðóð.) Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àé ìöðòÿä îüëó ìöðòÿä! Àäàìû äà åëÿ ÷èìäèêëÿðëÿðìè? Éàíäûì òþêöëäöì, ÿòèì êþìöð êèìè ãàðàëûáäûð. Ø à ù ã ó ë ó . Àé Ñÿôèãóëó äàéû! Äîüðó äåéèð äàéíà! Íèéÿ åëÿ öñóëëóúà ÷èìäèêëÿìèðñÿí êè, þçöíöí äÿ õîøóíà ýÿëÿ? (Ýöëöø) Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àüðûì ùàìûíûçûí öðÿéèíÿ! Àçüûí óøàãëàðû àçüûí! (Ýöëöø) Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Àðòûã äàíûøñàí, âàëëàù ñÿíäÿí äèøäÿê àëëàì êè, ñàô öðÿéèí ýåäÿð, ãÿøø åëÿðñÿí. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Éàâàø, áîüàçûíäà ãàëàð. Êöë áàøûíà! Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Ìÿí þëöì, óøàãëàð ãîéìàéûí! Øàùãóëó, òóò, ãîéìà! Àëëàùãóëó, î éàíäàí ýÿë! Ý ö ë ÿ í ä à ì . Ìöðäÿøèð éóñóí öçöíöçö, ìóðäàð óøàãëàðû! (Ãà÷ûð.) À ë ë à ù ã ó ë ó . Àé óøàãëàð, áèðäÿí ýåäÿð äåéÿð, âàëëàù, Úÿííÿòÿëè àüà äÿðèíèçÿ ñàìàí òÿïÿð, ôàðàüàò îòóðóí. Ø à ù ã ó ë ó . Õàñèééÿòèíÿ áÿëÿäÿì, ãîðõìà äåìÿç. Ñÿí þëÿñÿí, þçöíöí öðÿéèíäÿíäèð... Ñèç þëÿñèç, þçö ìÿíè ýöíäÿ ìèí ãàïàçëàéûð. Ãûçëàð äà ãîøóëóðëàð îíà. Ñÿí þëÿñÿí, ìÿíÿ ãàïàç, éóìðóã. Ìÿí äÿ, __________ ñÿí þëÿñÿí, ìåéèòèíè ýþðöì (óçàäà-óçàäà) ùÿëëÿíèðÿì, ùÿëëÿíèðÿì... Õöëàñÿ, ãàðäàø, áó åâÿ Àëëàù ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí, ùàìûíûí êåôè êþêäöð. 62 Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à (î áèðè îòàãäàí). À ýÿäÿëÿð! Øàùãóëó! Àëëàùãóëó! Àé ìóðäàð óøàãëàðû, ñèçè ÷àüûðìûðàì? Áèðèíèç áóðà ýÿëñÿíèçìè! Ø à ù ã ó ë ó . Ùÿð êèì ãàïàç éåìÿê èñòÿéèð, áóéóðñóí! Ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì, ýåòìÿðÿì. (Ãà÷ûð.) Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Àé ýÿäÿ, Øàùãóëó! Àüà ñÿíè ÷àüûðûð, ùàðà ãà÷ûðñàí? (Áóíëàð äà ãà÷ûðëàð.) Ò å ë ë è (äàõèë îëóá). Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, àé Àëëàù! Ñÿíè àíä âåðèðÿì þç áèðëèéèí ùþðìÿòèíÿ, ìÿíè áó åâäÿí òåç õèëàñ åëÿ! Éîõñà úàíûì áîüàçûìà éûüûëûáäûð, äÿõè äþçÿ áèëìèðÿì... Áèð éàíäàí þìðö ýþäÿëìèø Ùåéäÿðãóëó àüà ìÿíÿ ýþç âåðèð, èøûã âåðìèð, åëÿ ôèêðÿ äöøöð, åëÿ ãÿëÿò åëÿéèð êè, èò éåñÿ ýþçö àüàðàð... Áÿéèìëÿð äÿ áèðè äåéèð úîðàáûìû ÷ûõàðò, áèðèñè äÿ ïàïèðîñ ýÿòèð, îä ýÿòèð, ýþð ñàããûçûì ùàðäàäûð... Þçëÿðè éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿíìÿçëÿð. Áèëìèðñÿí ùàðà ýåäÿñÿí... Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à (äàõèë îëóá). Éàõøû äöøìöñÿí ÿëèìÿ, äîâøàí ÷îìàüà ðàñò ýÿëÿí êèìè... Äöíÿíúÿ ìÿíè íèéÿ ñþéöðäöí?.. Èíäè íåúÿñÿí? Ò å ë ë è . Ñöðöí úÿùÿííÿìÿ! Ìèí éîë ñÿíÿ äåìèøÿì ìÿíÿ ñöðòöøìÿ, õåéèð àïàðìàçñàí. Âàëëàù, ãàðíûíà áèð áû÷àã ñîõàðàì êè, áàüûðñàüûí àéàüûíà äîëàøàð... Áèùÿéà îüëó áèùÿéà! Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Àäûí íÿäèð Äàøäÿìèð, éóìøàëûñàí, éóìøàëû... Ò å ë ë è . ßëèñè äÿëè, Âÿëèñè äÿëè, ãûðûëìûøûí ùàìûñû äÿëè. Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Âàëëàù ÿëèìäÿí ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêñÿí... Íàùàã éåðÿ ìÿíè ÿçàáà ñàëìà. Ò å ë ë è . Àüëûí þçöíöíêöëÿðÿ ýåòìÿñèí... Áó áû÷àüû ýþðöðñÿíìè? Éàõøû îëàð êè, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêÿñÿí... Äöíÿí äÿ àòàí, ñàããàëûíäàí óòàíìàéûð, ÿëèìè ñûõûð... Éîõ áó õàëã þçöíö ÷þëäÿ ãîéóáäóð... Êþêöíöç êÿñèëñèí. (Ýåäèð.) Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Ýþðÿê Òåëëè! Ãàëñûí ñÿíèíêèëÿ ìÿíèìêè. (Ýåäèð î áèðè îòàüà. Ïöñòÿáàíó áÿéèì òÿëÿñèê éöéöðöð ïÿíúÿðÿ òÿðÿôÿ, äèøèíäÿ ïàïèðîñ.) Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Ýöëÿíäàì, Ýöëÿíäàì, áèð òåç ýÿë! Òåç ùà, Ýöëÿíäàì, ýåòäè, ýÿë! (Îõóéóð.) Ýåòìÿ, ãóðáàíûí îëóì... Ý ö ë ÿ í ä à ì . Êèìäèð, õàíûì, êèìäèð? Ùàíû, íåúÿ îëäó? Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Áåëÿ Éóñèô áÿéäèð, Úàâàä áÿéèí îüëó. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Çàëûì îüëó çàëûì, õàëèñ Éóñèôäèð... Àëëàù ñàõëàñûí ýþçäÿí-íÿçÿðäÿí... Àé êàôèð îüëó, áèð áÿðè áàõ, äàéíà!.. __________ Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Áèëñÿ êè, áàõàí âàð, ýþçöí áóðàäàí êÿñìÿç... Õà, õà, õà! (Éàëàíäàí ýöëöð.) Èíäè ýåòìÿçñÿí. 63 Ý ö ë ÿ í ä à ì . Áàõ! Áàõ! Áàõ! Òÿðëàíûì... Áàõ, ãûçëàð ñÿíè éåñèíëÿð! Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Çàëûì îüëóíóí ýÿðäÿíè áèð ãàðûøäûð... Éåðèøèíÿ áàõ! Ñÿêèð... Ãóø êèìè ñÿêèð êàôèð îüëó. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àéàüûíäà ÷ÿêìÿ, àðõàëûã äà ìÿõìÿð... Áàõ, èíäè äÿ ïàïàüûí ÿéðè ãîéäó. Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Ùÿëÿ ÷îõ áöñàò äöçÿëäÿúÿêäèð ëîòó... Äåéÿñÿí ýÿëÿí âàð. (Ýåäèð, îõóéóð.) “Ýåòìÿ, éåñèðèí îëäóì”. Ø à ù ã ó ë ó (äàõèë îëóá). Ýþðäöíöçìö Éóñèô áÿéè? Ýþðäöç íåúÿ ýþçÿëäèð?.. Ùàâàõò ìÿíè ýþðÿíäÿ äåéèð: à êàôèð îüëó, ìöðòÿä îüëó, áÿéèìèí êåôè íåúÿäèð? Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Éÿíè ìÿíè äÿ ñîðóøóð? À ñÿíè éåñèíëÿð, Øàùãóëó! Ýþé÷ÿêäèðìè? Óçàãäàí ÷îõ ýþçÿë ýþðöíöð. Ø à ù ã ó ë ó . Éàõûíäàí áàõàíäà êè, ñàü àäàì âàëåù îëóð... Àëëàù áèð õåéèð èø äöçÿëäÿ èäè, íÿ îéíàðäûì, íÿ îéíàðäûì!.. Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Íÿ úöð îéíàðäûí, à ýÿäÿ?.. Åëÿ èíäè áó ñààò îéíà ýþðöì... Ìÿí þëöì áàøëà... ùì, òåç! Ý ö ë ÿ í ä à ì . Ãàðà ýåéÿñÿí, îéíàñàíà!.. Ùÿ, äóðìà, áàøëà ýþðÿê. Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Ñÿí Éóñèô áÿéèí þëìöøö îéíà!.. Ø à ù ã ó ë ó . Éóñèô áÿé þëöíúÿ, ãîé äöíéà-àëÿì äàüûëñûí... Ñèç ÷àëûí, ìÿí äÿ îéíóéóì. Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì (ïÿíúÿðÿ òàõòàñûíäà ëÿçýèíêà ÷àëûð). Ýöëÿíäàì, ÿë âóð! Ùà ãî÷àã, ùà ãî÷àã. Áÿðÿêàëëàù, àôÿðèí, Ýöëÿíäàì, éåðè äè, ãîéìà! (Øàùãóëóíó ãàïàçëàéûð.) Ø à ù ã ó ë ó . Âóðóí, ñèçÿ ãóðáàí îëóì! Âóðóí, ÿçèçëÿðèì, ñèçÿ ãóðáàí!.. Äÿõè áÿñäèð! Äÿõè áÿñäèð, áàøûíûçà äþíöì, þëäöì àõû... Áÿñäèð, âàëëàù, äèøëÿðÿì. Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Àüçûíà áàõ ãîäóüóí! Ýþð íÿ äåéèð: äèøëÿðÿì! Ýöëÿíäàì, éåðè äè! (Øàùãóëó ãà÷ûð, ãûçëàð ýöëöøöðëÿð.) Õà, õà, õà... (Ýåäèðëÿð î áèðè îòàüà, î éàíäàêû îòàãäàí Úÿííÿòÿëè àüàíûí ñÿñè ýÿëèð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íÿ âàð, à ýÿäÿ? Ýåíÿ íÿ îëóáäóð? Áÿðè ýÿë ýþðöì! Íèéÿ ãà÷ûðñàí? Úÿííÿòÿëè àüà, Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäâÿëè âÿ Øàùãóëó äàõèë îëóðëàð. Ø à ù ã ó ë ó . Àüà, áàøûíà äþíöì, ùàíñû îòàüà ýèðèðÿì ìÿíè ãàïàçëà__________ éûðëàð. Úàíûìûí äÿðäèíäÿí áèð éåðäÿ äóðà áèëìèðÿì. úàíûì úÿùÿííÿìÿ, ïàïàüûìûí øèëòèéèí àòûáäûðëàð. 64 Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à (îòóðóá). Ãûðûøìàë îüëó, íàäöðöñòëöê ñÿíèí þçöíäÿíäèð. Ïàïàüûí éûðòûëàð áèðèíè äÿ àëëàì. Ýåò, áþéöê àüàéà ÿðç åëÿ êè, Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäâÿëè ýÿëèáäèð. (Ýÿäÿ ýåäèð.) Êÿðáÿëàéû, èíäè ñþéëÿ ýþðöì êÿíääÿ íÿ âàð, íÿ éîõ? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è (éàíûíäà õóðúóí, è÷èíäÿ áèð êÿëëÿ ãÿíä, áèð ñÿðíèú ãàòûã). Àüà, áàøûíà äþíöì, ñÿíèí êè, àäûí áèçèì öñòöìöçäÿäèð, øöêöð Àëëàùà, êåôèìèç ÷îõ êþêäöð. Àëëàù ñÿíèí êþëýÿíè áèçèì öñòöìöçäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Îëñóí, îëñóí... Ñþéëÿ ýþðöì, äÿõè íÿ âàð, íÿ éîõ, þçöí íåúÿ äîëàíûðñàí? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Àüà, äþâëÿòèíäÿí êåôèì ÷îõ êþêäöð. Àíúàã áó ãûø ñÿêêèç ýàìóøóì, îí äþðä èíÿéèì, õûðäà-ïàðàäàí áàøãà, òÿëÿô îëóáäóð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ïàùî, íÿ áþéöê çèéàíëûã îëóáäóð! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Àüà, äþâëÿòèíäÿí ãàëàíû äà ÷îõäóð... Ìÿí áóðà ýÿëÿíäÿ ãóëëóã÷óíóç áèð àç òÿäàðöê ýþðìöøäö, àíúàã áèð åëÿ ãÿçà öç âåðäè êè, ùàìûñûíû ýÿòèðÿ áèëìÿäèì. Éîëäà äöøäöì Ñÿìÿäáÿéýèëÿ. Îðàäà ñÿíèí äþâëÿòèíäÿí ìÿíÿ ÷îõ ùþðìÿò åëÿäèëÿð... Ñÿôèãóëó àüà äà îðàäà èäè. Äåäè êè, Êÿðáÿëàéû, ýÿðÿê îòóðóá ìÿíèì èëÿí áèð éåðäÿ ÷þðÿê éåéÿñÿí. Äåäèì, àé àüà, íåúÿ îëà áèëÿð? Ìÿí åëÿ ãÿëÿò åëÿéÿ áèëìÿðÿì... Îëìàäû, îòóðäóëàð, áèð àç ÷þðÿê éåäèê. Ñîíðà äóðäóì êè, éîëà äöøöì, ýþðäöì ñîâãàòûìûí ÷îõó ýåäèáäèð. Áèëìÿäèì ìîòàëû êèì àïàðäû, éàü íåúÿ îëäó, ãàéìàüû êèì éåäè. Ãàëàíû áèð ñÿðíèú ãàòûã îëäó, ùå÷ à÷ûá àüàðäà äà áèëìÿäèì. ßëèì áîø îëìàìàãäàí þòðö áóðàäà áèð êÿëëÿ ãÿíä àëûá ýÿòèðäèì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Äÿõè íÿ âàð, íÿ éîõ? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Äÿõè ñàüëûüûíûç, íÿ âàð êè. Áèð äÿ, àüà, ãóáåðíàòîð úàìààòäàí àüñàããàë èñòÿìèøäè. Áèð îí íÿôÿð úÿì åëÿäèì, ýåòäèê... Áóéóðäó íèéÿ äèíú îòóðìóðñóíóç, îüóðëóã åëÿéèðñèç? Áèëèðñèçìè êè, îüóðëóã åëÿéÿí ýÿðÿê áèíàìóñëóüó äà ýþçàëòû åëÿñèí? Îíäàí þòðö êè, îíóí àðâàä-óøàüû éàñàâóëëàð âÿ êàçàê ÿëèíäÿ éåñèð êèìè ùÿëàêà ýÿëÿð... ×îõ ñþéëÿäè... Áóðàäà ìÿí íÿ úöð äàíûøäûìñà, äöðöñò éàäûìäà äåéèë, àììà îíóí åëÿ õîøóíà ýÿëäè êè, îðàäàí áóéóðäó ìÿíÿ áèð ìèäàë ýÿëñèí íÿëáÿêè áþéöêëöéöíäÿ. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ïàùî! Êÿðáÿëàéû, ùÿð ñþçöí äîüðó èñÿ, àììà __________ áóðàäà ÷îõ àðòûðäûí. Îíóí ö÷öí êè, íÿëáÿêè áþéöêëöéöíäÿ ìèäàë îëìàç; î áþéöêëöéöíäÿ éàñàâóë íèøàíû îëàð. 65 Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Áàøûí ö÷öí åëÿ èäè àüà! Î ýöíö äÿ áèð ÿùâàëàò îëäó. Ñàðû ßùìÿä áÿùðÿíèí öñòÿ áèð àç àðòûã-ÿñêèê äàíûøäû. Öñòöìäÿ éàðàã éîõ, åëÿ ÿëèìÿ áèð ïàéà êå÷äè. Áèð áàëàúà ãóëóíóç äà âàð, åëÿ îíó ýþðäöì êè, ßùìÿäè áàéàã àëûá àëòûíà... Èíäè î, áàøû ãàíëû øèêàéÿòÿ ýåäèáäèð. Äþâëÿòèíäÿí, ùå÷ çàä áàúàðà áèëìÿç... Íÿ ãÿäÿð úàíûìäà úàí âàð îüëóíóçà ùå÷ êèì úöðÿò åëÿéèá, äèë òÿðïÿäÿ áèëìÿç. Õàíïÿðâÿð áÿéèì âÿ Øàùãóëó äàõèë îëóðëàð. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Êÿðáÿëàéû, êåôèí éàõøûäûðìû? Íÿ ãàéûðûðñàí, íÿ åëÿéèðñÿí? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è (áàø ÿéèá). Øÿôàÿòèíèç àðòûã îëñóí, õàíûì, þìðöíöçÿ äóà åëÿéèðÿì, êþëýÿíèçäÿ äîëàíûðàì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Äåìÿçñÿíìè êÿðáÿëàéûíûí îí äþðä ýîìóøó, àëòû èíÿéè áó ãûø òÿëÿô îëóáäóð. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé, âàé, âàé! Íÿ ïèñ èø îëóáäóð! Ø à ù ã ó ë ó . Êÿðáÿëàéû, ñÿíèí áèð åëÿ ìàëûí ùàðàäà èäè? Ðÿùìÿòëèéèí îüëó, êþùíÿ ïåøÿíè ÿëäÿí ãîéìàéûá ýîïëàéûðñàí Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Ñÿí ìÿíÿ ùàâàõò íàõûð÷û îëìóñàí êè, ìÿíèì ìàëûìûí ñàéûíû áèëÿñÿí, ãî÷àã? Ø à ù ã ó ë ó . Íèéÿ, áèç ñèçÿ ãîíøó äåéèëèê, Êÿðáÿëàéû? ×ûüûðìàüà äÿéèðìàí, þéöíìÿéÿ éàä åëëÿð. Áåëÿ ýîïó ýåò åëÿ éåðäÿ èøëÿò êè, ñÿíè îðàäà òàíûéàí îëìàñûí. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Èòèë áóðàäàí, âÿëÿäöçèíà! Ñÿí ùå÷ àüçûíûí ñþçöíö áèëìèðñÿí! Êÿðáÿëàéû äÿõè íÿ âàð, íÿ éîõ? Ø à ù ã ó ë ó . Êÿðáÿëàéû, áàøëà ýþðÿê. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Èòèë ñÿíÿ äåéèðëÿð áóðàäàí, ñèìèòÿí îüëó ñèìèòÿí! Èíäè áèç èëÿí ùÿìñþùáÿò îëàúàãäûð. Ø à ù ã ó ë ó . Êÿðáÿëàéû, áàüûøäà, áÿëêÿ õàòûðûíà äÿéäèì. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé ýÿäÿ, èòèëèá ýåòìÿçñÿí? Ø à ù ã ó ë ó . Áÿëè, ýåäèì. (Ýöëÿ-ýöëÿ ýåäèð.) Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . ßëèáîø áó ãàïûéà ýÿëìÿê ìÿíÿ ëàéèã äåéèë. Ìÿí áó åâèí ÷þðÿéè èëÿ àäàì îëìóøàì. ×öíêè éîëäà ñîâãàòûìû ÿíýÿëÿ ñàëäûëàð, íàÿëàú ãàëûá áó ãÿíäè àëäûì êè, àüà þçöíÿ __________ ìöðÿááÿ áèøèðòñèí. (Ãÿíäè ÷ûõàðäûá êÿíàðà ãîéóð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Êÿðáÿëàéû, áèçÿ íÿ ÷îõ õÿúàëÿò âåðèðñÿí? 66 Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Àëëàù ãîéñà, ýþð, àüà, ìÿí áó åâÿ íÿ úöð íþêÿð÷èëèê åäÿúÿéÿì... Ìÿíèì, àüà, èêèíèçäÿí äÿ áèð òÿâÿããåì âàð... Ìÿíèì ìàëûì áó èë åëÿ ÿëÿôñèçëèêäÿí òÿðê îëäó. Äåéèðÿì ùÿðýàù øÿôàÿòèíèç îëñà, î ñèçèí àøàüûäàêû åâèí éàíûíäà, àðõûí àëòûíäàêû éåðè ìÿíÿ áÿðàò áóéóðàñûç, àðòûã éåð äÿ äåéèë, áåø-àëòû ÷óâàëûí éåðè àíúàã îëàð, äàíà-áèçî ÷ÿïÿðè ãàéûðàì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ùÿ, éàäûìäàäûð... Îðàíû ìÿí, îðàäà îëàíäà, èñòÿéèðäèì áàü ñàëäûðàì. Èíäè êè, ñÿíÿ ëàçûìäûð, áàüûøëàäûì ñÿíÿ, ñÿíèí ãóëëóüóí ìÿíèì éàíûìäà ÷îõäóð. Ùÿëÿ ñÿíÿ ÷îõ çàä âåðÿúÿéÿì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä â ÿ ë è . Øÿôàÿòèíèç àðòûã îëñóí, Àëëàù ñèçèí êþëýÿâöçö áèçèì öñòöìöçäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí, îíñóç áèç àéàã àëòûíäà èòÿðèê. Èíäè, àüà, ðöñõÿò âåðñÿç, ýåäèá î áàúûì ãûçû Ýöëÿíäàìû äà ýþðöá ýåäÿðÿì, éîëóì óçàãäûð, áÿëêÿ ãàðàíëûüà äöøìÿéÿì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éàõøû, Êÿðáÿëàéû, ìÿí þçöì äÿ ýåäÿúÿéÿì, áèð éåðäÿ ýåäÿðèê... Òÿëèãÿíè äÿ ìèðçÿ ýÿëÿð, éàçäûðàðàì. (Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäâÿëè Õàíïÿðâÿð áÿéèìÿ áàø âóðóá ÷ûõûð. Úÿííÿòÿëè àüà äà ýåäèð.) Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Õîø ýÿëäèí. (Îíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà ÷àüûðûð.) Àëëàùãóëó, Àëëàùãóëó, áèð ãÿëéàí. Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Úÿííÿòÿëè àüà Àëëàùãóëó èëÿ äàíûøà-äàíûøà ýÿëèðëÿð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íÿ äàíûøûðñàí, àé ýÿäÿ, íåúÿ îëäó êè, áèð ãÿïèê ïóë äà ýÿòèðÿ áèëìÿäèí? À ë ë à ù ã ó ë ó . Ýÿòèðÿ áèëìÿäèì, àüà, éîõäàí íÿ ýÿòèðÿéäèì? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íåúÿ éîõäàí, àé ýÿäÿ? Áÿñ ìÿäàõèë íåúÿ îëóáäóð? Ñÿí Ïèøèõóðä êÿíäèíÿ ýåòìÿìèøäèí? À ë ë à ù ã ó ë ó . Ùåéäÿðãóëó àüà ýåäèá òàìàì ìÿäàõèëè àëûá, ìÿíÿ äÿ úàâàá âåðäèëÿð êè, àüàíûí áèçèì öñòöìöçäÿ ùå÷ çàäû ãàëìàéûáäûð. __________ Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àé ýÿäÿ, ìÿí äÿëè îëìóøàì, áèëìèðÿì, éîõñà ñÿí? ßìÿëëè äàíûø ýþðöì íÿ äåéèðñÿí? 67 À ë ë à ù ã ó ë ó . Àüà, åëÿ ÿìÿëëè ÿðç åëÿéèðÿì. Ùåéäÿðãóëó àüà áÿùðÿíè òàìàì àëûá, Ùàúû Ãàðà Äèíìÿçÿ ñàòûáäûð, éåêàíëàðû òÿðÿêÿìÿéÿ òàìàì ïàé-ïöøê åëÿéèáäèð. Áîñòàí ïóëóíó ìÿí èñòÿéÿíäÿ, ìÿíÿ ãÿáç ýþñòÿðäèëÿð. Îíó äà ùàúûéà öç åëÿéèáäèð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . ßñòÿüôöðóëëàù, áÿñ Ùåéäÿðãóëó þçö íåúÿ îëóáäóð? À ë ë à ù ã ó ë ó . Î äà ìÿíäÿí áèð-èêè ñààò èðÿëè ýÿëèáäèð, îäóð ùÿéÿòäÿ ãî÷ äþéöøäöðöð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Îíó áóðà ÷àüûð ýþðöì áó íÿ ÿìÿëäèð ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðèð? (Àëëàùãóëó ýåäèð.) Ñèç Àëëàù, áóíà áàõûí ýþðöí áåëÿ äÿ èø îëóìó?.. Ùà ñÿíèí áîéóíà èï þë÷öì! Ùà ñÿíè èòÿñÿí! Ìÿí áîðúëóëàðûí ÿëèíäÿí áàçàðà ÷ûõà áèëìèðÿì, áó ýþðöí ìÿíèì áàøûìà íÿ ïÿñòàùà ýÿòèðè! Èíäè ìÿí áàøûìà íÿ ÷àðÿ ãûëûì? Ùà ñÿíè éåðÿ ýèðÿñÿí! Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (äàõèë îëóá áàø ÿéèð). Àüà, áèçèì áèð àç ùåñàáûìûç âàð, îëà áèëÿðìè êè, îíó øÿôàÿò åëÿéÿñèç? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íåúÿ ùåñàáäûð? Ñÿí ùàðàäàí ýÿëäèí ÷ûõäûí áóðà? Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Åëÿ àðòûã ùåñàá äåéèë, àüà... Òÿíäèðõàíà ó÷ìóøäó, îíó ãàéûðìûøàì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Åëÿ èøëÿðÿ ìÿí ãàðûøìûðàì âÿ ãàðûøìàã äà èñòÿìèðÿì. Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Íèéÿ, àüà, þçöíöç äàíûøìàäûíûç? Äþðä ìàíàò áèð àðòûã ïóë äåéèë. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éàõøû ãàéûðìàìûñàí, áèð ãÿïèê äÿ âåðìÿéÿúÿéÿì. Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Ñàùèá èõòèéàðûñûíûç... Àììà éàõøû äåéèë. Ìÿíèì ùàããûì ýÿðÿê þçöìÿ ÷àòà. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìÿí ùàãã-ìàã òàíûìûðàì, ÷þëÿ ÷ûõ, êåôèìèí ïèñ âàõòûäûð! ×þëÿ ÷ûõ! ×ûõ äåéèðÿì ñÿíÿ! Ùåéäÿðãóëó àüà âÿ Àëëàùãóëó äàõèë îëóðëàð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ùåéäÿðãóëó! Äîüðóäóðìó êè, ñÿí ýåäèá ìÿäàõèëèí ùàìûñûíû ñàòûá-ñîâóá ýÿëìèñÿí? Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Ùÿ, äîüðóäóð, íÿ îëñóí? __________ Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Úàíóâà äÿðä îëñóí, âÿðÿì îëñóí! Éàâàø, ñÿíÿ êèì èçí âåðäè êè, ýåäèá þçáàøóâà åëÿ èø òóòàñàí?! 68 Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Êèì èçí âåðÿúÿê? Ìÿí þçöì ýåòäèì. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ñÿí ÷îõ ãÿëÿò åëÿäèí! Áàøûíû äàøäàí-äàøà äþéäöí! Ìÿí áîðúëóëàðûí ÿëèíäÿí áèëìèðÿì áàøûìû ùàðà òÿïèì, ñÿí äÿ ýåò áèð áþéöê êÿíäèí ìÿäàõèëèíè äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ ñàò!.. Ïóëëàðû áóðà ýÿòèð!.. Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Áèð ãÿïèê äÿ âåðìÿíÿì... Ïÿñ ìÿí úàùûë äåéèëÿì! Ìÿíèì éîëäàøëàðûì éöç-éöç ìàíàò õÿðúëÿéÿíäÿ ìÿí áàõàáàõà ãàëûì? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áó ñààò ïóëó ñàé áóðà, éîõñà ÿòèíè þçöíÿ éåäèðäÿðÿì! Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Éîõ áèð... Âàëëàù, ùå÷ êèì éåë îëóá ìÿíèì éàíûìäàí äà þòÿ áèëìÿç! Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à (àéàüà äóðóá). Íÿ äåéèðñÿí, àé ýÿäÿ? Áèð äÿ äå ýþðöì! Áó ñààò ñÿíè èòè þëäöðÿí êèìè þëäöððÿì! (Ìÿùÿììÿäÿëè äóðóð ãàáàüà.) Áåëÿ äÿ èø îëàðìû, àé úàìààò, ùÿìè äàðûìû éåñèí, ùÿìè äÿ ìÿíÿ õîðóëäàñûí? Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Àüà, áàøûíà äþíöì, ùþâñÿëÿíè áèð áàñ. Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Ñÿí Àëëàù áóðàõ ýþðöì, î ìÿíÿ íÿ ãàéûðàúàãäûð... Èíäè áèëèð ìÿíèì úèíèìè ùà... (Àëëàùãóëó äóðóð ãàáàüà.) À ë ë à ù ã ó ë ó . Àüà, áàøûíà äþíöì, áþéöéöí öçöíÿ àü îëìà, áÿðè ýÿë ýåäÿê. (Àïàðûð î áèðè îòàüà) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éàõøû, Ùåéäÿð, ýþðÿê!.. Àòàìûí ÿðâàùûíà, áó ñààò ýåäèá íàòàðóñäà êàüûç éàçäûðûá, ñÿíè ùÿð çàääàí ìÿùðóì åäÿúÿéÿì. (Ýåäèðëÿð.) Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (òÿê). Àüàíûí êåôè øèò äàäûð... Ãÿðèáÿ ùàëÿòäèð... Áèð áåëÿ ìöëê-ìààø ñàùèáè îëàñàí, éàõàí áîðúëóëàð ÿëèíäÿ ãàëà âÿ áèð àüçûíäàí ñöä èéè ýÿëÿí óøàã äà ñÿíè áèàáûð åëÿñèí? Ùÿãèãÿò áþéöê ìöñèáÿòäèð... Áÿëè, éàçûì äÿôòÿðèí ãûðàüûíà êè, áèçèì äþðä ìàíàò ýóðóëäàäû... Íÿ åëÿéÿê, î äà ãóðáàí îëñóí Òåëëèíèí áèð òåëèíÿ. Àíúàã áèð èøäÿí ÷îõ ãîðõóðàì. Áó åâ ÷îõ ãàðûø-áóëàøäûð, îíà ýþðÿ Òåëëèíèí áóðàäà ãàëìàüûíû ùå÷ ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì âÿ áèëìèðÿì êè, íÿ òÿùÿð åëÿéèì (éàâàø-éàâàø î ãàïûéà, áó ãàïûéà ãóëàã âåðèð, éàâàøäàí.) Ýöëÿíäàì, Ýöëÿíäàì. Ý ö ë ÿ í ä à ì (äàõèë îëóá). Íÿ âàð, éåíÿ ÷îõ òÿëÿñìèñÿí? Ùÿëÿ áèð äå ýþðöì áàôòàíû ýÿòèðìèñÿíìè? __________ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (áàôòàíû âåðèá). Àëà, àé áàøûíà äþíöì, íåúÿ òÿëÿñìÿéèì? Áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì Òåëëè íÿ äåéèð, ðàçû îëóðìó? 69 Ý ö ë ÿ í ä à ì (éàâàøäàí). Òåëëè ðàçûäûð, àíúàã åë àäÿòèëÿ ýåäÿðÿì, äåéèð. Éàâàø äàíûø, áèçè ïóñóðëàð. Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Ýöëÿíäàì, èòèí îëóì, êö÷öéöí îëóì, áó åâ ÷îõ øóëóãäóð. Àìàí ýöíöäöð, ìÿí Òåëëèíèí òÿê áèðúÿ ýöí äÿ áóðàäà ãàëìàüûíà ðàçû äåéèëÿì... Ñÿíÿ úàíûì ãóðáàí, ýþð áèð òÿùÿð åëÿéÿ áèëÿðñÿíìè? Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àé íàèíñàô, áóíäàí àðòûã ÷àëûøìàã îëàðìû êè, ìÿí ÷àëûøûðàì?.. Ñÿíèíêè äÿ åëÿ îäóð êè, ùÿìè ãûç îëñóí, ùÿìè òåç. Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Òÿõèðÿ ãîéìà, Ýöëÿíäàì, àìàí ýöíöäöð, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Ìÿíÿ áèð îí äþðä àðøûí ýöëëö ÷èò àëàðñàíìû? Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áåëÿ, áàõ ìÿíèì áó ýþçöì öñòÿ... Èñòÿéèðñÿí åëÿ áó ñààò àëûì ýÿòèðèì. Ýöëÿíäàì, Ýöëÿíäàì, úÿííÿòÿ î êÿñ ýåäÿð êèì, éåòèðÿð éàðû éàðûíà. Þëöðÿì, áàüðûì ÷àòëàéûð! Ý ö ë ÿ í ä à ì . Éàõøû, þëìÿ. Àðòûã áóðàäà äóðìà, ýåò... Ýåò áó àõøàì ìîëëà Ùåéäÿðýèëäÿ ýþçëÿ, ãûçû îðà ýþíäÿðÿúÿéÿì, èøèíèç îðàäà òàìàì îëñóí. Áàõ, àììà ÷èò éàäûíäàí ÷ûõìàñûí ùà! Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áåëÿ Àëëàù ñÿíè äÿ õîøáÿõò åëÿñèí. Íÿèíêè ÷èò, ùÿëÿ ñÿíÿ áèð íå÷ÿ éàéëûã äà àëûá ýÿòèðÿúÿéÿì. ×îõ ñàü îë. (Ýåäèð.) Ý ö ë ÿ í ä à ì (òÿê). Þçöìö éàìàíúà áÿëàéà ñàëìûøàì... Áÿäÿíèì çàü-çàü ÿñèð... Áèëñÿëÿð, âàé ìÿíèì ùàëûìà. Éóñèô áÿé èëàí äèëè ÷ûõàðäûð... Åëÿ çàðûéûð, åëÿ çàðûéûð, àäàìûí éàçûüû ýÿëèð... Áèçèì áó ãûç, áó ãûç! Áàøûíûçà äþíöì, îí äþðä éàøûíäà, éåéèá, è÷èá, ãûçìûø íÿðÿ äþíöáäöð... Åëÿ äåéèð ùàâàõò îëàúàãäûð?.. Âàé çàìàíàíûç äàüûëñûí! (Ñöïöðöð.) Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì (äàõèë îëóð). Áåëÿ ñÿíÿ áó úàâàí úàíûì ãóðáàí, Ýöëÿíäàì, Éóñèôè ýþðäöíìö? Áó ýåúÿ ýÿëÿúÿêäèðìè? Ý ö ë ÿ í ä à ì . Éàâàø äàíûø, ãóðáàíûí îëóì! Ìÿíè ãàíà ÷àëõàìà, ýÿëÿúÿê åé, ýÿëÿúÿê! Ýåò ãûçûë-ìûçûëûíû éûü, áèð áîõ÷àéà áàüëà... Êö÷ÿíèí áàøûíäà ôàéòîí ùàçûð îëàúàã, äöç ýèð ôàéòîíà, äÿõè áîðúóí äåéèë... Âàõòûíû ìÿí þçöì ýÿëëÿì äåéÿðÿì... Äè äóðìà, ýåò!.. Ìÿíÿ àç éàõûí ýÿë, äóéàëëàð!.. Ï ö ñ ò ÿ á à í ó á ÿ é è ì . Ýþð ñÿíÿ íÿëÿð âåðÿúÿéÿì?! (Öçöíäÿí þïöá ãà÷ûð.) Ý ö ë ÿ í ä à ì (òÿê). Ãûçà áàõ, ãûçà! Äåéèð êè, ýþð ñÿíÿ íÿëÿð âåðÿúÿéÿì. Ïÿñ íåúÿ? Áàáàìû þëäöðìöøÿì êè, ýîðóíà àíä è÷èì. Áèð áåëÿ òÿäáèð åëÿéèì, áèð áåëÿ ãîðõó ÷ÿêèì, ÿâÿçèíäÿ áÿñ âåðìÿéÿúÿêñÿí? Øàùãóëó, Øàùãóëó! (×àüûðûð.) __________ Ø à ù ã ó ë ó (äàõèë îëóá). Íÿ âàð áåëÿ, ñÿíÿ ìÿíèì áó úàíûì ãóðáàí? Íÿ äåéèðñÿí, àé ìàðàëûì? 70 Ý ö ë ÿ í ä à ì . Ñàðñàãëàìà, ýåíÿ ñÿíÿ áèð ñþç äåéÿúÿéÿì. Î ýÿðÿê éàäûíäàí ÷ûõìàéà. Îíäàí þòðö êè, ñÿíÿ ìÿíèì éàçûüûì ýÿëèð. Ø à ù ã ó ë ó . Ñÿí äåñÿí êè, éûõûë àéàüûìûí àëòûíäà þë, ñþçöì íÿäèð. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Ýþð þçöíöí äÿ àüëûí êÿñèðìè? Áàõ, Øàùãóëó, ñÿí ãûçûí éàíûíäà ÷îõ Éóñèô áÿé åëÿ ýåòäè, Éóñèô áÿé áåëÿ ýåòäè ñþéëÿéèðñÿí... Ãûç óøàüûíûí áåéíè îëìàç... Ñîíðà áèð èø îëàð, àëòûí ÷ÿêÿ áèëìÿçñÿí. Ùåéäÿðãóëó àüà áèð äÿëèáàø óøàãäûð. Úÿííÿòÿëè àüàíûí ùèðñèí ìÿí ýþðìöøÿì. Âóðàðëàð, èòè þëäöðÿí êèìè ñÿíè äÿ þëäöðÿðëÿð... Ñîíðà ùàðàé ùàðà ÷àòàð?.. Î ýöí äÿ áþéöê àüà äåéèðäè êè, áèëìèðÿì áó Úàâàäûí îüëó áèçèì êö÷ÿäÿ íÿ ÷îõ ýÿçèð. Áèð äåéÿí éîõ à ãîäóã, àíãûð òàéûíû òàï!.. Èíäè áèëèðñÿí, áàëàì, Àëëàùû ñåâÿðñÿí, äèëèíè äèíú ãîé, áèçè õàòà-áÿëàéà ñàëìà. Áóäóð, áàõ ãàáàãúàäàí äåéèðÿì: áèðäÿí ñÿíäÿí áèð åëÿ ñþç åøèòñÿì, âàëëàù, äöç ýåäèá àüàëàðà äåéÿúÿéÿì. Èíäè þçöí áèë. Ø à ù ã ó ë ó . Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, Ýöëÿíäàì, éàõøû êè, ìÿíè áàøà ñàëäûí... Áóíäàí ñîíðà ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì áèð äÿ Éóñèô àäû ÷ÿêìÿðÿì... Éàçûã, éåòèì ýÿäÿéÿì, âóðàðëàð, þëäöðÿðëÿð, àòàìûí åâè éûõûëàð. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Ýåò Òåëëèíè äÿ áóðà ýþíäÿð ýÿëñèí, éàçûãäûð, îíó äà õÿáÿðäàð åëÿéèì. (Øàùãóëó ýåäèð) Âàëëàù, áåëÿ ãÿðèáÿ èø îëìàç, éàõøû äåéèðëÿð: þçöíÿ óìàú îâà áèëìÿç, þçýÿéÿ ÿðèøòÿ êÿñÿð. Èíäè áóíà êÿëÿê ãóð, îíóí áàøûí ïèéëÿ, îíëàðûí äèëõàùûíû ÿìÿëÿ ýÿòèð, þçöí ãàë àðàëûãäà àâàðà, ñÿðýÿðäàí... Î èéìèøèí ñàããàëûíà ùÿíà ãîéà-ãîéà... Àäû éàäûìà äöøÿíäÿ äèøèì áàüûðñàüûìû ãûðûð... Àëëàù ãÿçÿá åëÿñèí äàéûì Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäâÿëèéÿ, ìÿíè áó áÿëàéà ñàëàí îäóð... Òåëëè äàõèë îëóð. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Òåëëè, áó ýöí áóðà ÷îõ ãàðûøûãäûð, áóðàäà àäàì õÿòàäàí õàëè îëìàç. Ùÿð íÿ îëñà ýÿðÿê áó ýåúÿ îëà... Èíäè ýåò íÿ àéûíîéóíóí âàðñà, éûü áèð äöéöí÷ÿéÿ... Àíúàã ùå÷ êèì äóéìàñûí. Àõøàì àçàíû äöç ýåò ìîëëà Ùåéäÿðýèëÿ, ÿùâàëàòäàí î þçö õÿáÿðäàðäûð. Ìÿììÿäÿëè äÿ îðàäà îëàúàãäûð... Ò å ë ë è . Áÿäÿíèì ÿñèì-ÿñèì ÿñèð... Ùå÷ àüëûìà ýÿëìÿéÿí èøÿ äöøìöøÿì, ãóðáàíûí îëóì. Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àé éàññàð, ýöäàçà ýåòñÿ, áóðàäà ìÿíèì úàíûì ýåäÿúÿêäèð. Ñÿí âàõò èêÿí úàíûíû ãóðòàð. Áóíäàí ñàâàéû ñÿíèí ÷àðÿí éîõäóð... Äóðìà, ýåò èøèíèí äàëûíúà! __________ Ò å ë ë è . Íÿ áèëèì, àé áàøûíà äþíöì... Áóðàäà ãàëàðñàí âàé, ýåäÿðñÿí âàé. Áåëÿ äÿ èø îëàðìû êè, ìÿí äöøìöøÿì? (Ýåäèð.) 71 Ý ö ë ÿ í ä à ì (òÿê). Áóíëàðû éîëà ñàëàíäàí ñîíðà ýþðöì Ñÿôèãóëóíó íÿ òÿùÿð ôîëà ýÿòèððÿì. Éîõñà áåëÿ éóðäñóç-éóâàñûç áàéãóø êèìè ùà÷àíàúàí ãàëàúàüàì. (Ýåäèð.) Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à (ÿëèíäÿ òöôÿíý äàõèë îëóð). Àëëàùäàí ãîðõìàéàñàí, áó åâ-åøèéè äàðáàäàüûí äàüûäàñàí!.. Áó áàøäàí áèð îä ãîéàñàí, î áàøäàí úûððûò äåéèá ÷ûõà!.. Àëëàùãóëó! Ñÿôèãóëó! Ùàðàäàñûç, áèðèíèç ìÿýÿð áóðàäà òàïûëìàçñûç?.. Àé ýÿäÿëÿð, ýþðÿê... Áÿëêÿ ìÿíèì ìåéèòèìè ñàëàëàð... Ýåäÿðÿì ãà÷àãëàðà ãîøóëëàì. Áó èøäÿ þëìÿê âàð, äþíìÿê éîõäóð... Ýþð ìÿíè êèì èëÿí ùÿäÿëÿéèðëÿð!.. (Ýÿçèíèð.) Í þ ê ÿ ð ë ÿ ð (äàõèë îëóá). Íÿ áóéóðóðñóç, àüà? Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . ×îð áóéóðóðàì, çÿùðèìàð áóéóðóðàì! Ùåéâàí óøàüû ùåéâàí! Áó ñààò ìÿíèì àòûìû éÿùÿðëÿéèí, åâäÿ äÿ äåéèí êè, âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, ùÿð êèì Ïèøõóðä êÿíäèíÿ äîëàíñà, îíó èòè þëäöðÿí êèìè þëäöðÿúÿéÿì!.. Ñ ÿ ô è ã ó ë ó . Àüà! Àò ÷îõäàí ùàçûðäû. Ù å é ä ÿ ð ã ó ë ó à ü à . Åøèòäèíèçìè? Íÿ òÿùÿð êè, ìÿí äåéèðÿì, åëÿ äåéÿðñèç. Ìÿí áåëÿ äåìÿìèøäèì... Èíäè îíëàðà, âåðÿí Àëëàù, ìÿíÿ âåðÿð Àëëàù... Àòû ÷ÿê ÷þëÿ! Àé ýÿäÿ, ùåé, Àëëàùãóëó! Áèðäÿí áèëìÿçñÿí, äåéÿðñÿí êè, “áóéðóã ãóëóéàì”, îðàëàðà ýÿëÿðñÿí. Àíä îëñóí Àëëàùà, áàøûíû ìàë áàøû êèìè êÿñÿðÿì! Ùåéäÿðãóëó àüà âÿ Ñÿôèãóëó ýåäèðëÿð. À ë ë à ù ã ó ë ó (òÿê). Àðûüûí íÿ èøè âàð ãîðóãäà êè, âóðàëàð ãû÷û ñûíà... Àëëàù âàðà àòà-îüóë áèð-áèðèíèí ÿòèíè éåñèíëÿð, áèçÿ íÿ âàð, úàíëàðû úÿùÿííÿìÿ... (Ýåäèð.) Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Úÿííÿòÿëè àüà âÿ Ìèðçÿ ßñýÿð äàíûøà-äàíûøà äàõèë îëóðëàð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áÿñ, Ùåéäÿðãóëó ùåñàá åëÿéèðäè êè, ìÿí îíóí êèìè êö÷öéöí ÿëèíäÿ ìÿÿòòÿë ãàëàúàüàì?.. Ñÿí þëÿñÿí, Ìèðçÿ, þçö ÷ûõäû ãàáàüûìà ÿë âåðäè... Ãÿðèáÿ îüëàíäûð... Ùå÷ áèð áåëÿ äèâàíáÿéè __________ ìÿí ùÿëÿ ýþðìÿìèøäèì... Øèêàéÿòèìè åëÿäèì, áóéóðäó áó ñààò éàçûì ïðèñòàâà, îíó ãîëóáàüëû ýþíäÿðÿð. Äöðöñò õàòèðúÿì îë. Áåëÿ äÿ äÿðä 72 îëóðìó, àé êèøè?.. Ìèðçÿ, ìåéèòèíè ýþðöì, î ìÿíè î ãÿäÿð éàíäûðûáäûð êè, áóíäàí ñîíðà îíó åâÿ ãîéìàã èñòÿìèðÿì. Ìèðçÿ ßñýÿð. Àüà, åëÿ äåìÿéèí, íÿ òÿùÿð îëñà éåíÿ áàëàäûð... Ëàçûìäûð êè, áèð ãóëàãáóðìàñû âåðèá, ñîíðà áèð èø öñòÿ ãîéàñûç, áèêàð ýÿçìÿñèí. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áèð îüóë êè, ìÿíèì öñòöìÿ òöôÿíý ÷ÿêÿ, áèð îüóë êè, ìÿíè äþéìÿê èñòÿéÿ... Ýÿäÿëÿð òóòìàñàéäûëàð, ùÿëÿ ìÿíè âóðàúàã èäè... Îíó áèð äÿ åâÿ ãîéà áèëëÿì? Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . ßëáÿòòÿ, ñèç áóéóðàíäûð, àììà ýÿíÿ íÿ òþâð îëñà, ýÿðÿê îíó ìÿíçóð åëÿéÿñÿí êè, úàùèëèí áåéíè ãàí îëàð âÿ ëàçûìäûð êè, úàìààò öçöíÿ áèð íþâ èëÿ äîëàíàñûíûç. Éîõñà, þçöíöç áèëèðñèíèç, áèçèì õàëã áèð ñþçöí öñòÿ áåøèíè äÿ ãîéóá àäàìû ðöñâàé åëÿðëÿð... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçëèí... Ìÿí ÷îõ éàõøû áèëèðÿì êè, ãÿäèì ÿñðëÿð êå÷èáäèð. Èíäè ìÿí ìÿùç áèð ìÿäàõèëèí àüàñûéàì, î äà êè òàðàú îëñóí, îíäà áÿñ ìÿí íÿ åëÿéèì? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì (äàõèë îëóð). Àé êèøè, ýåòäèí íÿ ãàéûðäûí? Áó øèêàéÿò íÿ èäè? Ýþçöéöí àüû-ãàðàñû áèð îüëóí âàð, èñòÿéèðñÿí îíóí äà áàøûíû øèøèðäèá ÷þëëÿðÿ ñàëàñàí? Ùå÷ áèð óòàíìûðñàí? Áåëÿ äÿ èø îëàðìû? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Åëÿ ÿââÿëäÿí àõûðà ñÿí äåéèëñÿíìè óøàãëàðûí áàøûíà äàø ñàëàí? Ýþçöìöí àüû-ãàðàñû îüóë ýÿðÿê ìÿíèì âàð-éîõóìó äàüûäûá, éàõàìû áîðúëóëàð ÿëèíäÿ ãîéà?! Ìÿí êè ùÿëÿ þëìÿìèøÿì! Áÿñ ìÿíèì àäûì, ñàíûì íåúÿ îëñóí? Êöëôÿòèìäÿí ÿë ÷ÿêèá, àúûíäàí êè þëìÿéÿúÿéÿì? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé êèøè, áÿñäèð Àëëàùû ñåâÿðñÿí, àúûãëû áàøäà àüûë îëìàç, õàëãû þçöíÿ àç ýöëäöð! Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìÿí àíúàã äöíÿí áèëìèøÿì áàøûìà íÿ äàø äöøöáäöð... Áîðú, áîðú êèìè äåéèë êè! Ìèðçÿ, ñÿí þçýÿñè äåéèëñÿí, åâèì éûõûëûáäûð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà, ñÿí Àëëàù åëÿ äàíûøìà. Ñÿíÿ íÿ îëóáäóð êè, åâèí éûõûëà... Áîðúñóç äöøìÿíèí îëñóí. Îíóí ö÷öí êè, äåéèðëÿð áîðúóì âàð, åòèáàðûì âàð... Áó ùàëäà áîðúñóç êèìäèð? Òàìàì õàíëàð, áÿéëÿð áîüàçàúàí áîðúà áàòûáëàð, áèð ñèç äåéèëñèç. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé êèøè, áÿñäèð ñÿí Àëëàù, îíñóç äà áó ýöí ìÿíèì êåôèì éîõäóð... Àëëàùãóëó, Àëëàùãóëó, à ýÿäÿ, áèð ãÿëéàí ýÿòèð... Êèøè áèð ñþçöí óúóíäàí òóòóá äÿõè ãóðòàðìàã áèëìèð... Ïóë éèéÿñèíèí úàíû ÷ûõñûí, áèçè äÿ áóðàäàí êþ÷öðòìÿéÿúÿêäèð. __________ Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Êþ÷öðäÿð äÿ, ùÿëÿ äåñÿí àäàìûí ýþçöíÿ àü äà ñàëàð! Êàôèð óøàãëàðû áèëìèðñÿí àäàìûí áàøûíà íÿ èø ýÿòèðèðëÿð... Áèðè 73 äåéèð êè, àüà îëà áèëÿð êè, áèçèì î õûðäà-ïàðà ùåñàáûìûçû ýþðÿñèç? Î áèðè èøàðÿ âóðóð: áó èë òàõûë ýþðÿñÿí íåúÿäèð? Áàðàìà êè, Àëëàùà øöêöð, éàõøûäûð. Áèðèñè äÿ øÿñò èëÿí ãàëõûá òÿâàçþ åëÿéèð: àüà, ñàëàì ÿëåéêöì âÿ åëÿ äÿ àäàìà çÿíëÿí áàõûð êè, äåéÿñÿí ýþçö àäàìûí î éàíûíäàí êå÷ÿúÿêäèð âÿ åëÿñè äÿ âàð êè, ãûïãûðìûçû, àç ãàëûð àäàìû éàõàëàñûí. Äîüðóñó, õÿúàëÿòèìäÿí èñòÿìèðÿì äÿõè áàçàðà ÷ûõàì, àäàìû î ãÿäÿð òÿíýÿ ýÿòèðèðëÿð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Ãóëàã àñìàéûí, úàíëàðû ÷ûõñûí. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Êàôèð óøàãëàðû èñòÿäèêúÿ âåðäèëÿð. Áàããàë êîð ßùìÿä ö÷ éöç ìàíàò öñòöìÿ éàçûáäûð. Êå÷ÿë Ùàúû Ìåùäè äîããóç éöç ìàíàò. Èøÿ áàõ êè, íàëáÿíä Ïîãóñ äà îí éåääè ìàíàò ïóë èñòÿéèð. Êå÷ÿí âàõòëàð îëñàéäû, áåëÿ áîðúëàð àäàìûí ýþçöíÿ ìóé ãÿäðè ýþðöíìÿçäè... Àé... ùàíû î ýöíëÿð êè, îí áåø íþêÿð èëÿ êÿíäèí öñòöíÿ áóëóò êèìè ÷þêöá, áóíó áóðàäà ñöïöðëÿéèðäèì, îíó îðàäà... Èíäè ãîéóáëàð ïàëàæåíèéà. Ðÿèééÿòÿ äåìÿê îëìóð áóðàäàí äóð, îðàäà îòóð... Áèð éàíäàí äà ñàëäàò ïóëó, äåñéàòèí ïóëó, äÿéèðìàí ïóëó. Ìÿí áàøûìà íÿ ÷àðÿ ãûëûì? Âàëëàù, àç ãàëìûøàì äÿðäÿúÿð îëóì... Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Íèéÿ, íèéÿ, íÿ îëóáäóð ìÿýÿð? Ïàäøàùëûã ïóëó äåéèðëÿð ìàíèôåñò îëóá, áàüûøëàíàúàãäûð. Áàããàëëàðûí äà úàíëàðû ÷ûõñûí, âåðìÿéÿéäèëÿð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àòàìûí ÿðâàùûíà àíä îëñóí, àðâàä, ñÿíäÿ, áàõ áèðúÿ áåëÿ àüûë éîõäóð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà, äîüðóäàí äà çÿìàíÿ äÿéèøèáäèð. Êå÷ÿí ÿñð ùàðà, èíäè ùàðà?.. Àììà ìàíèôåñòè ùàìû äàíûøûð. Áÿéèì äîüðó äåéèð, ùå÷ ãóëàã àñìàéûí... Ñîíðà áîðúëóëàð þçëÿðè éàëâàðàúàãëàð êè, àüà, áàøûíà äþíöì, ùå÷ îëìàñà, âàéíà÷àð, àéäà áåøúÿ ìàíàò äà îëñà öñòöìöçÿ òîëëàéûí. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé êèøè, áîðúäàí ýÿëÿñè íÿ âàð êè îíóí óúóíäàí òóòóá áèð áåëÿ ñàäàëàéûðñàí? Âàëëàù, ìÿíèì ýþçöìÿ áèð çÿððÿúÿ ýþðöíìöð... Áèçèì äÿðäèìèç âàð êè, áîðú îíóí éàíûíäà òîéáàéðàìäûð... Î äÿðä ãûçûâóí äÿðäèäèð. Âàëëàù, ýåúÿëÿð äÿ éàòà áèëìèðÿì... Ìèðçÿ äÿ îíóí ãàéäûíà ùå÷ ãàëìûð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Èêèíèçèí äÿ áàøû ö÷öí, ìÿí åëÿ ýåúÿ-ýöíäöç î ôèêðè ÷ÿêèðÿì. Áó íÿ ñþçäöð êè, ñèç áóéóðóðñóíóç? Ìÿí áó åâèí ÷þðÿéè èëÿí äîëàíûðàì, íåúÿ îëà áèëÿð êè, Ïöñòÿáàíó áÿéèìèí ãàéäûíà ãàëìàéûì? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ùÿðýàù ñÿíèí êþìÿéèí äÿéñÿ èäè, ìÿí îíó ÷îõäàí õîøáÿõò åëÿìèøäèì. __________ Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Ìÿí áàøûìà íÿ ÷àðÿ ãûëûì? Áèð ïàðà àäàìû ñèç ëàéèã áèëìèðñèç, äåéèðñèç íàíÿúèáäèð, íöúÿáàäà äÿ åëÿ ìöíàñèá îüëàí 74 éîõäóð... Àüà, áàøûíà äþíöì, àúûüûí òóòìàñûí, äåéèì: ñèçèí Úàùàííèñà áÿéèìèí îüëó èêèúÿ ãàðà ïóëà äÿéìÿç. Ýöíäöç àõøàìàúàí ýþçöíöí ñóéó òþêöëÿ-òþêöëÿ ãîäóã-ìîäóã èëÿí ýÿçèð. Ùÿð÷ÿíä ìöëê-ìàøû ÷îõäóð, àììà îíà âàëëàù ùå÷ ãûç ðÿüáÿò åëÿéèá ýåòìÿç. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ãûç óøàüûíû þçáàøûíà ãîéñàí éà àøûüà ýåäÿð, éà íàüàðà÷ûéà... Úàùàííèñàíûí îüëóíó éàõøû òàíûìûðàì, àììà ìöëêö ÷îõ îëäóüóíó áèëèðÿì. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Î êè Ñÿôäÿðãóëó àüàíûí îüëóäóð, î äà ñÿôåùèí áèðèñèäèð. Âåéèë-âåéèë ýÿçìÿêäÿí ñàâàéû áèð èøè éîõäóð. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ìÿùÿììÿäêàçûì àüàíûí îüëó íåúÿäèð? Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àé áàøûíûçà äþíöì, àäàì ñþçö äàíûøûí. Î, õàëèñ ìÿêòÿáäÿí ãà÷ìûø Êîðîüëó äÿëèñèäèð. Àíúàã áèð ÷àòìàñû ÿñêèêäèð. Îíà ãûç âåðìÿê îëàð? Éåíÿ áó òÿçÿ ãîëòóãäàí ÷ûõìàëàðäà òÿê-òöê ëàéèã àäàì òàïûëàð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ùå÷ âàõò, ùå÷ âàõò! Åëÿ àäàìëàð èëÿ ãîùóì îëìàãäàí èñÿ, ãûçûìûí èêèñèíèí äÿ áàøûíû êÿñìÿéÿ ùàçûð âàðàì. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Èíäè, àüà, ñèç ýþñòÿðèí, ìÿí äÿ äöøöì äàëûíúàí... Áèðèñè âàð, ÿýÿð ìÿíèì ãûçûì îëñà èäè âÿ î äà ìöøòÿðè îëñà èäè, ìÿí éöç ãóðáàí êÿñÿðäèì. Àíúàã áèëèðÿì êè, ãÿáóë åòìÿéÿúÿêñèç... Ìÿùÿððÿì éöçáàøûíûí îüëó... Áÿé äÿôòÿðèíäÿ àäû âàð, àðòûã äþâëÿòëè. Áó ùàëäà äà þçö ñèëèñò÷è, ÷îõ êàìèë, ýþçÿë îüëàíäûð. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ìèðçÿ, åéèá äåéèë? Ùå÷ óòàíìûðñàí, áèçèì åâäÿ åëÿ àäàìëàðûí àäûíû ÷ÿêèðñÿí? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ðÿùìÿòëèê îüëó åäÿ ñþç äàíûøûð êè, áèøìèø òîéóüóí ýöëìÿéè ýÿëèð... Áó íÿ ñþçäöð... Èñòÿéèðñÿí áèçè øÿùÿð è÷èíäÿ ðöñâàé åëÿéÿñÿí? Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àé àüà, áàøûíà äþíöì, ñþç èäè, äåäèì. Äÿõè ñèçèí íèéÿ àúûüóâóç òóòñóí? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Åëÿ àäàìëàðäàí èñÿ, Úàùàííèñàíûí îüëó éàõøûäûð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Éàõøûäûð, ÿýÿð ãûç ýåòñÿ. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áàéàã äåäèì, Ìèðçÿ, ãûçû þçáàøûíà ãîéìàã îëìàç... Î äà ìÿíÿ Ùåéäÿðãóëó îëìàéàúàã êè?.. Âàëëàù, ãîéàðàì àéàüûìûí àëòûíà, ÷ÿêÿðÿì, áîüàçû ñÿð÷ÿ áîüàçû êèìè öçöëÿð. Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Î Úàâàäûí îüëó Éóñèô äÿ äåéèðëÿð áóðàëàð__________ äà ÷îõ ùÿðëÿíèð. Î áèëìèðÿì íÿ÷èäèð, åëÿ àäàìëàðà ìÿí ãûçûìûí êÿñèíòè äûðíàüûíû äà ãûéìàðàì âåðèì! 75 Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Îíó ìÿí ÷îõ éàõøû òàíûéûðàì. Îíóí âåéèë-âåéèë ýÿçìÿêäÿí ñàâàéû áèð ñÿíÿòè éîõäóð... Èòèí áèðèñèäèð: áèð þçö, áèð äàðàüû... Áóäóð, èêè àé îëóð êè, àòàñû äà åâäÿí ãîâóáäóð... Îíäàí áÿðè äÿëëÿê Ãÿìáÿðèí îüëó èëÿ éàâà-éàâà ýÿçèð. Ý ö ë ÿ í ä à ì (äàõèë îëóá). Õàíûì, áèð òåç áóðà çÿùìÿò ÷ÿê! (Õàíïÿðâÿð áÿéèì èëÿ Ýöëÿíäàì ýåäèðëÿð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Áó ãÿçèééÿäÿí ñîíðà, Ìèðçÿ, îëà áèëÿðìè êè, áèð àç ïóë òàïàñàí, î õûðäà-ïàðà áîðúëàðû âåðÿê?.. Ìöëêöí áèðèíè äÿ ýèðîâ ãîéìàüà ùàçûðàì. Ìèðçÿ ßñýÿð. Íÿ äåéèì, àüà, àüëûì êÿñìèð êè, åëÿ àäàì òàïûëñûí. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ýåíÿ ñÿí éàõøûñàí, ìÿí áóðàéà áÿëÿä äåéèëÿì. Íÿ ãÿäÿð íåóñòîéêà äà ãîéñàëàð ÿëàú éîõäóð, ãîéñóíëàð. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Ýþðöì, àüà, ïàïàã÷û Ìÿøÿäè Ðÿùèìäÿí àëà áèëÿðÿììè. Îíóíëà î ýöíëÿðè äàíûøäûì, ãûðûøìàë èëäÿ ìàíàòà ö÷ àááàñû èñòÿéèð. Ýöëÿíäàì òÿëÿñèê äàõèë îëóá, îòàüûí êöíúëÿðèíè àõòàðûð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íÿ àõòàðûðñàí, àé ãûç? Ý ö ë ÿ í ä à ì . Òöôÿíý, éàðàã àõòàðûðàì... Íÿ áèëèì, àé áàøóâà äþíöì?.. Àëëàù Øàùãóëóíóí àòàñûíà íÿëÿò åëÿñèí! Ìÿí ìèí äåäèì áó ãûçûí éàíûíà àç ýèð-÷ûõ! (Òÿëÿñèê áèð òöôÿíý, áèð òàïàí÷à ýþòöðöá ýåäèð.) Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Ýþðÿñÿí Øàùãóëó ýåíÿ íÿ ïÿñòàù êþê åëÿéèáäèð? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Éîõ, õÿòàäàí õàëè äåéèë. Îëìàñà òöôÿíýòàïàí÷à íÿ ëàçûìäûð? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì (äàõèë îëóá). Àé ãûç, ìÿíÿ áèð àç ñó!.. Ñó... Öðÿéèì ýåòäè, àé, öðÿéèì ýåòäè... Ñó, áèð ãóðòóì ñó! (Éûõûëûð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íÿ îëóá, àé àðâàä? Íèéÿ áåëÿ åëÿéèðñÿí? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé áàøûíûçà äþíöì, áèðúÿ ãóðòóì ñó! Àé, áèðúÿ ãîëóìó òóòóí! Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ëàë îëìàìûñûíûç ùà! Äåéèí ýþðöì íÿ îëóáäóð? Ý ö ë ÿ í ä à ì (Õàíïÿðâÿð áÿéèìèí ãîëóíäàí òóòóá). Ïöñòÿáàíó áÿéèìè ýþðöì øàìû-÷ûðàüû ãàðà éàíñûí! Íÿ îëàúàã, áèàáûð÷ûëûã! Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Íåúÿ áèàáûð÷ûëûã? Íÿ äàíûøûðñàí, àé ãûç? Àé ýÿäÿëÿð, ùàðàäàñûç?! __________ Ýÿäÿëÿð äàõèë îëóðëàð. 76 Ý ö ë ÿ í ä à ì (Øàùãóëóéà). Ñÿíÿ äåìÿäèììè, êàôèð îüëó, ãûç óøàüûíûí áåéíè îëìàç, îíóí éàíûíäà ÷îõ àðòûã-ÿñêèê äàíûøìà? Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Õàòàéà äöøäöê, úàìààò äÿ! Àé ìóðäàð óøàãëàðû, ñèçäÿí ñîðóøóðàì, íÿ îëóáäóð? Ïöñòÿáàíó áÿéèì ùàíñû úÿùÿííÿìäÿäèð? Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Ãîëóìó òóò! Ñó! Ñó! Þëäöì, Àëëàù! Âàààé, âàéé!.. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè âÿ ÿòóáè èëåéù! Íèéÿ äèíìèðñèç, àé çàëûì óøàãëàðû? Ý ö ë ÿ í ä à ì . Àé áàøûíà äþíöì, ùå÷ êèìäÿ òàõñûð éîõäóð, áöòöí èøëÿðèí áàøû, áó áîüàçûíäàí àñûëìàëû Øàùãóëó êàôèð îüëóíäàäûð. À ë ë à ù ã ó ë ó . Àüà, ÿââÿë-àõûð áèëÿúÿêñèç... Úàâàä áÿéèí îüëó Éóñèô áÿé Ïöñòÿáàíó áÿéèìè ýþòöðöá ãà÷ûáäûð. Èíäè äÿ áóéóðóðñóç ÿìÿë åëÿéÿê... Òåëëèíè äÿ Ìÿùÿììÿäÿëè àïàðûáäûð... Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à (àéàüà äóðóá). Íåúÿ, íåúÿ? Ñÿñèíè êÿñ, êàôèð îüëó, åëÿ çàä îëà áèëìÿç! Ãàíû ãóðøàüà ÷ûõàðäàðàì!.. Ø à ù ã ó ë ó (àüëàéà-àüëàéà). Àüà, àüà, î ÷þðÿéèí ùàããû ö÷öí ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð... Ý ö ë ÿ í ä à ì . ×þðÿê ýþçöíö òóòñóí éàëàí èñÿ! Áèãåéðÿò îüëó áèãåéðÿò! Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Çàëûì îüëó çàëûì, ãàáàãúàí ìÿíè þëäöðÿéäèí, íèéÿ åâèìè éûõäûí?! Âàé, âàé! Ùåéäÿðãóëó, áîéíóí ñûíñûí, ùàðàäà ãàëìûñàí? Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà, áèð àç ñÿáð åëÿéèí, ýþðÿê ìÿñëÿùÿò íÿäèð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìÿñëÿùÿòäÿí êå÷èáäèð. Óøàãëàð, äóðìàã éåðè äåéèë. Áó ñààò õÿáÿð âåðèí ìÿíèì þâëàäûìà! Áèðèíèç äÿ ÷àïñûí åëîáàíûí è÷èíÿ. Àò áåëèíÿ ÷ûõàí äóðìàñûí ýÿëñèí! Âàé, âàé! Ùåéäÿðãóëó, ñÿíè ýþðöì éàéëûì ýöëëÿéÿ ðàñò ýÿëÿñÿí! Øàùãóëó, àé ÷þðÿéèì ýþçöíÿ äóðñóí, áó íÿ ìöñèáÿòäèð ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðäèí?! Ø à ù ã ó ë ó . Àüà, àüà! Ìÿíèì ÿýÿð õÿáÿðèì âàðñà, Àëëàù áîéíóìó ñûíäûðñûí, åâèìèç ó÷ñóí, áàúûì-ãàðäàøûì ãûðûëñûí. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Ìÿíèì òöôÿíýèìè, ãûëûíúûìû áóðàéà ýÿòèðèí!.. Ìÿí îíëàðûí åðêÿéèíè äÿ, äèøèñèíè äÿ ãûðìàñàì, öðÿéèì ñîéóìàç... Ìèðçÿ, Ìèðçÿ, ýþðöðñÿí ìÿíèì áàøûìà íÿ ýÿëèð? __________ Ø à ù ã ó ë ó (Úÿííÿòÿëè àüàíûí àéàüûíà éûõûëûá). Àüà, èñòÿéèðñÿí ãàáàãúàí ìÿíè þëäöð. Àììà âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð. 77 Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àéàüà äóð, ìöðòÿä îüëó! Ñÿíè áîüàçûíäàí àñàúàüàì! Êÿíäèð, ñöéöðòìÿ! (Òóòóð áîüàçûíäàí.) Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àëëàù, áó íÿ èøäèð áèç äöøäöê? (Øàùãóëóéà.) Áàðû ýþçöìöí ãàáàüûíäà äóðìà! Áàðû ýþçöìöí ãàáàüûíäà äóðìà! Ý ö ë ÿ í ä à ì . Þëöìöí ÷àòûá, àé ìöðòÿä îüëó, íÿ äóðìóñàí? Áèð èøäèð åëÿìèñÿí, áàðû áîéíóíà àë! Ø à ù ã ó ë ó . Éàëàí èñÿ ñÿíèí ýþçöíÿ ýöëëÿ äÿéñèí! Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Òÿðïÿíìÿ, ìÿëóí îüëó! Àé ýÿäÿëÿð, ñèçÿ äåìèðÿì ñöéöðòìÿ ýÿòèðèí? Òÿðïÿíìÿ, ìóðäàð îüëó! (Äþéöð.) Ãàíóâó è÷ÿúÿéÿì!.. Ìÿíèì áàøûìà áåëÿ èø?! Ìÿíèì áàøûìà áåë èø?! Ñöéöðòìÿ, ñöéöðòìÿ!.. Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà, áàøûíà äþíöì, áèð àç ñÿáð åëÿéèí, ãîùóìãàðäàø äà éûüûëñûí, ýþðÿê íÿ òÿäáèð åëÿðëÿð. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àé, àé, Ìèðçÿ, íÿ ãîéóá, íÿ àõòàðûðñàí? Áó èø òÿäáèðñèç èøäèð... Éÿíè áóíäàí ñîíðà ìÿí àäàì îëóá, àäàì è÷èíÿ ÷ûõàúàüàì?! Ì è ð ç ÿ ß ñ ý ÿ ð . Àüà, áåëÿ èøäÿ ñÿáð ëàçûìäûð. Àäàìûí ýÿðÿê òÿäáèðè ÷àøìàñûí. Àðòûã úÿçÿ-ôÿçÿ ñèçèí àäûíûçà ëàéèã äåéèë. Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àäûìûç âàðñà äà, ãàðäàø þçöìöç éîõóã!.. Òÿðïÿíìÿ, òÿðïÿíìÿ, çàëûì îüëó! (Äþéöð.) Ñöéöðòìÿ, ñöéöðòìÿ! Ø à ù ã ó ë ó . Àüà, ìÿíè þëäöðìÿ, òàõñûðûì éîõäóð, òàõñûðûì éîõäóð. Áàøûíà äþíöì, àüà, âàëëàù, òàõñûðûì éîõäóð. (Ãà÷ûð.) Ú ÿ í í ÿ ò ÿ ë è à ü à . Àé ýÿäÿëÿð, äàëûìúà ýÿëèí!.. Ýÿðÿê äöíéàâö àëÿìè õàðàáà ãîéàì! (Ýåäèðëÿð.) Õ à í ï ÿ ð â ÿ ð á ÿ é è ì . Àé Àëëàù áÿíäÿëÿðè, þëöðÿì!.. Ïÿðäÿ 1891 __________ 78 ÉÀÜÛØÄÀÍ ×ÛÕÄÛÃ, ÉÀÜÌÓÐÀ ÄÖØÄÖÊ (Êîìåäèéà, 4 ìÿúëèñäÿ) ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð – ÿëëè éàøûíäà, ñþâäÿýÿð Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì – ãûðõ àëòû éàøûíäà, îíóí þâðÿòè Ú à â à ù è ð õ à í û ì – îí ñÿêêèç éàøûíäà, îíëàðûí ãûçû É å ò ÿ ð – ãóëëóã÷ó, îí àëòû éàøûíäà Ú ÿ á è – íþêÿð, ãûðõ ñÿêêèç éàøûíäà Ù à ú û Ñ à ë ì à í – òàúèð Ì à é î ð Õ ó ä à â å ð ä è á ÿ é – õàøàëãàðûí ß ø ð ÿ ô á ÿ é – úàâàí îüëàí, Äèëáÿð õàíûìûí áàúûñû îüëó, îõóìóø Ä ÿ é è ð ì à í ÷ û à û ä û ê è ð â ÿ – ýþäÿê, ãîúà êèøè, öçö ãûðõûã, óçóí ñàëëàìà áûü Ìîëëà Ñÿôè Àøûã Âÿëè Ò û í ò û í È ì à ì ã ó ë ó – áàøìàã÷û Ì à ù ì ó ä – ßøðÿô áÿéèí íþêÿðè ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Ú à â à ù è ð õ à í û ì (òÿê, òàõò öñòÿ îòóðìóø, áèêåô). Ïÿðâÿðäèýàðà! Ñÿí þçöí áèçÿ ðÿùì åëÿ, éàìàíúà éåðäÿ àõøàìëàäûã, ãÿðèáÿ, îëìàéàí õàòàéà äöøäöê... Éàçûã àíàì áàø ýþòöðöá åâäÿí ãà÷ûá, áèëìèð íÿ òþâð áÿäáÿõò àòàìà êþìÿê åëÿñèí. Àëëàù åâèíè áàøûíà ó÷óðòñóí Ùàúû Ñàëìàíûí, ôÿãèð êèøèíè éàìàíúà èøÿ ñàëäû... ßýÿð áè÷àðÿíèí íàõîøëóüó øèääÿò åëÿñÿ, îíà ÿëàú îëìàñà, áåëÿ ìöñèáÿòÿ äþçìÿê îëìàç, ìÿí ýÿðÿê þçöìö äèðè-äèðè ãóéóéà ñàëàì... Ôÿãèð àòàì. Éàçûã àòàì. Ýöíö ãàðà àíàì. Áÿäáÿõò, êþìÿêñèç àíàì. (Àüëàéûð.) ß ø ð ÿ ô á ÿ é (äàõèë îëóá). Úàâàùèð, íÿ îëóá, àé ãûç, äåéÿñÿí àüëàéûðñàí? Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, àé õàëà îüëó, íÿ éàõøû ñÿí __________ ýÿëäèí. Åâèìèç éûõûëûáäûð, áàøûíà äþíöì. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Íÿ îëóá, àé ãûç, íÿ îëóá? 79 Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Íÿ îëàúàã? Ùàúû Ñàëìàíû òàíûéûðñàíìû? Åâè éûõûëìûø áè÷àðÿ àòàìû òîâëàéûá, âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí àëûá âåðèá áàðàìàéà, èíäè äåéèðëÿð êè, Ãàðà äÿðéàäà ýÿìè ãÿðã îëóá, òàìàì áàðàìà áàòûá... Àòàì áó ÿùâàëàòû åøèäÿí êèìè áàøûíà ùàâà ýÿëèá, îëóá äÿëè, åâäÿí ãà÷ûá. Àíàì äà ïèð, îúàã ãàëìàéûá îðà ãà÷ìàéà, áèð ìîëëà âÿ ñåéèä ãàëìàéûá, îíà äóà éàçäûðìàéà. Þçö äÿ åâäÿí áàø ýþòöðöá èòèá. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áó éàõøû èø îëìàäû... Ùÿêèì ýÿòèðìèñèçìè? Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Ùÿêèì-çàä íÿ ãàéûðûð?.. Àíúàã ãàëìûøûã êèøèíèí ùÿøðèíÿ, áèëìèðèê íÿ ÷àðÿ åäÿê. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áÿñ ùàúû þçö ùàðàäàäûð? Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì êè, àòàì áåëÿ. àäÿòèúÿ îëóá äÿëè. Íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûì êè, àòà, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, ýåòìÿ, áèð àç éàò äèíúÿë, ìÿíè äÿ èòÿëÿéèá éûõäû îðà, àéàãéàëûí, áàøà÷ûã, ùÿäÿðÿíïÿäÿðÿí äàíûøà-äàíûøà ýåòäè. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Éàõøû êè, ìÿí ýÿëäèì. Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, Úàâàùèð, ìÿí áó ñààò ýåäèá ëàçûìû áèíàýöçàðëûã åëÿðÿì. Ùÿêèì ýÿðÿê, äÿðìàí ýÿðÿê. Ëàçûìäûð ùàúûíû åâäÿí ÷þëÿ ãîéìàìàã. Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí îëóì, ßøðÿô... Áàõ, ñÿíè ãîéìàéàúàüàì ýåäÿñÿí, òà êè, àòàì éàõøû îëóá, äöðöñò ñàü îëàíàúàí. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Äóðìàã éåðè äåéèë, äÿõè ìÿí ýåòäèì... Àíúàã õàëàì ýÿëÿíäÿ äåéÿðñÿí êè, ÷îõ úÿçÿ-ôÿçÿ åëÿìÿñèí, Àëëàù ãîéñà éàõøû îëàð. Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Ýåò, Àëëàù ñÿíè áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí. Ýåò, Àëëàù ôÿðéàäûíà éåòñèí. (ßøðÿô ýåäèð.) Ïÿðâÿðäèýàðà! Øöêöð ñÿíÿ. Ìÿíèì áàúûëàðûì ùÿðÿñè ýåäèá áèð Àëëàù áÿíäÿñèíÿ, þç åâëÿðèíäÿ ðàùàò äîëàíûðëàð. Ìÿí áÿäáÿõò ýÿðÿê áåëÿ ìöñèáÿòÿ äö÷àð îëàéäûì?.. Ìàë-äþâëÿò ÿëäÿí ýåäèá. Áóíäàí ñîíðà áèçèì ýöíöìöç íÿ òÿùÿð êå÷ÿúÿê, Àëëàù áèëèð?! Éàçûã úàíûì, ôàüûð úàíûì! Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì (äàõèë îëóð, éîðóëìóø, áèêåô). Úàâàùèð, î ñóéó ìÿíÿ âåð, äèëèì àüçûìäà éàíûáäûð, àéàãëàðûì ãÿáÿð îëóá... Ýþðÿñÿí ìÿí ùàíñû ñààòäà äöíéà öçöíÿ ýÿëìèøÿì? Ìÿí îëàí ýöíÿ äàø äöøÿéäè! Åëÿ áó ãàëìûøäû êè, ãÿçà áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðåéäè? Ú à â à ù è ð õ à í û ì (ñó âåðèá). Àíà, ýÿëñÿíÿ àéàãëàðûíû èñòè ñó èëÿ éóéàì. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ëàçûì äåéèë, áàëà, ýåäÿúÿéÿì... Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Ùå÷ éåðÿ ýåòìÿê ëàçûì äåéèë... Èíäè åëÿ áó ñààò __________ ßøðÿô äàâà-äÿðìàí ýÿòèðÿúÿê. Äåäè êè, õàëàì ÷îõ úÿçÿ-ôÿçÿ åëÿìÿñèí âÿ ãîðõìàñûí. Ùå÷ çàä îëìàç. Àòàìû äà áó ñààò ýÿòèðÿúÿêäèð. 80 Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . ßøðÿôèí ýÿëìÿéè éàõøû îëäó... Ñèçÿ úàíûì ãóðáàí, øÿùÿð òàìàì äÿéèá áèð-áèðèíÿ. Ùàðà ýåäèðÿì ýÿäÿëÿð ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèðëÿð. Áèðè äåéèð ïèðÿ àïàð, áèðè äåéèð äóà éàçäûð, áèðèñè ùûðûëäàéûð, áèðèñè éàëàíäàí, ýóéà êè, áèçèì äÿðäèìèçÿ ãàëûð... Ìÿí äÿ èíàíûðàì... Íÿ áèëèì? Àäàìûí ÿëè éàíàíäà àüçûíà òÿïÿð... Ìÿíÿ ùÿð íÿ äåéèðëÿð, ìÿí äÿ îíóí äàëûíúà ýåäèðÿì. Íÿ áèëèì? Ùàúû Ñàëìàíûí åâèí Àëëàù éûõñûí, áàëàëàðû ãûðûëñûí! Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Àëëàùà éàëâàðìàãäàí ñàâàé ÿëèìèçäÿí íÿ ýÿëÿð? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ìÿñúèä ãàáàüûíäà äèçè öñòÿ ÷þêöá, íÿ ãÿäÿð éàëâàðìûøàì, íÿ ãÿäÿð ñþç äåìèøÿì. Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Éàâàø áèð, äåéÿñÿí àòàìû ýÿòèðèðëÿð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é (÷þëäÿí). Àé êèøè, âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, ìÿí ñÿíè àëäàòìûðàì... Áÿðè ýÿë, ñÿí íÿ òÿùÿð àäàìñàí? Áÿðè ýÿë äåéèðÿì ñÿíÿ. Áèð ýÿë, äå íÿäèð ñþçöí. Ùàúû Ãÿìáÿð, ßøðÿô áÿé âÿ Úÿáè äàõèë îëóðëàð, Äèëáÿð õàíûì, Úàâàùèð õàíûì ùàúûíû ãóúàãëàéûá Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Àé êèøè, åâèíäÿí íèéÿ ãà÷ûðñàí? Áÿðè ýÿë, áèð àç äèíúÿë. Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Àòà ìÿýÿð áèçÿ ñÿíèí éàçûüûí ýÿëìèð? ß ø ð ÿ ô á ÿ é (àúûãëû). Àëëàùû ñåâÿðñèç, äàíûøäûðìàéûí, îòóðóí éåðèíèçäÿ. Íÿ õÿáÿðäèð?! Ùàúû Ãÿíáÿð – Áèð áåëÿ úÿùÿëêàð àäàìëàð îëìàç, ìÿí äåéèðÿì: Ôèêðèíäÿ èäè áèð íå÷ÿ òóðàú èëÿ êÿêëèê âóðñóí, ßâÿçèíäÿ îëàðûí ñÿð÷ÿíè áîçáàø åäÿí ÿñò. Î äåéèð, õåéð, ãàðäàø, áåëÿ äåéèë... Áàò-áàò áåõóð, íåò ðàáàòàé. Éàðàìàäû, ýåòäè, áàòäû, èòäè... Èíäè áóíóí úàâàáû íÿäèð? Î äåéèð: ãàç âóð, ãàçàí äîëñóí. Ìÿí äåéèðÿì: õåéð, ãàðäàø, éàðàìàç, áàò-áàò áåõóð, íåò ðàáàòàé! Èíäè éàéäûð, ãàçëàð ó÷óá ýåäèáëÿð... ßëàâÿ ìÿí äåéèðÿì êè, ÿçèçèì, ãîé ýåäèì áó òèüè-ñèòÿìêàðû îõàëàòäûðûì, Ùàúû Ñàëìàíà ãîíàã ýåäèì, î äåéèð: õåéð, îëìàç, áàò-áàò áåõóð, íåò ðàáàòàé. Ýÿìè áàòäû, èò __________ äÿ ýåòäè, èï äÿ ýåòäè... Áó äà áåëÿñè... Èíäè íåúÿ îëñóí, ßøðÿô, ñÿí àüûëëû îüëàíñàí, áóíà íÿ äåéèðñÿí? 81 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿí äåéèðÿì éîðóëìóñàí, ýåò éàò, áèð àç äèíúÿë. Ù à ú û à ÿ í á ÿ ð . Òÿÿúúöá èø áóðàñûäûð êè, èêè ãóëàãëàðûìûí áèðèñè ìÿíÿ äöøìÿíäèð, áèðèñè äîñò... Ñàü ãóëàüûì ÷ûüûðûð êè, âóðóëàí ãàôèëÿ ñÿíèíäèð, êèðÿäàð íå÷öí àüëàð? Ñîë ãóëàüûì ÷ûüûðûð: éàëàí äåéèð, ÷îõ ãÿëÿò åëÿéèð, áàò-áàò áåõóð, íåò ðàáàòàé. Î äîëó ñàíäûãëàð ñàü îëñóí, áèðè ëÿë, áèðè úàâàùèð... Ñàü ãóëàüûì äåéèð êè, éöç ìèí òÿáèá íåéíÿñèí, áèð ôÿëÿê ãàðüàìûøà. Ñîë ãóëàüûì äåéèð: ãÿëÿò åëÿìÿ, áèð øÿì êè, ùàãäàí éàíà, ùå÷ áàä èëÿ ñþíìÿç. Êàôèð óøàãëàðû ìÿíè ëàï òÿíýÿ ýÿòèðèáëÿð, áèëìèðÿì ùàíñûíà èíàíûì... Àììà Ùàúû Ñàëìàíà áèð äöäÿìÿéè-ùèíäè èëèøäèðìÿéèì âàð... Áåëÿäèð, Úÿáè, éà éîõ? Ú ÿ á è . Ñÿíÿ ýÿëÿí äÿðä-áÿëà ýÿëñèí Úÿáèíèí áàëàëàðûíà, éàçûã àüà! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àéàüûìûí áèðèñè äåéèð: äÿðéà òîïóãäàíäûð, î áèðèñè äåéèð: ùÿðè, ùà-ùà... Äÿðéà Áàêûíûí íåôò ãóéóëàðûíäàí äà äÿðèíäèð, îðà äöøÿí, ýåò àé áàòàíäàí ñîíðà ýÿë. Áàò-áàò áåõóð, íåò ðàáàòàé... Î ãàëäû Èñðàôèëèí äöäÿê ÷àëìàüûíà. Éàò êè, éàòàúàãñàí... (óçàäà-óçàäà) Ýÿìè... äÿðéà... áàðàìà... Ùàúû Ñàëìàí... Ùàúû Ãÿìáÿð... ãóòðàòñ!.. Ú à â à ù è ð õ à í û ì . Àòà, ùå÷ áèëèðñÿíìè, ýåúÿäÿí íÿ êå÷èáäèð? Ýÿë ýåäÿê éàòàã, ýÿë, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí. Ýÿë àõûð áèç äÿ éàçûüûã! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ýåäÿê éàòàã. Èñðàôèë çóðíàñûíû ÷àëàíàúàí (ÿëèíè àüçûíà òóòóá) äó-ó-ó! Àé Èñðàôèë ãàðäàø, äó-ó-ó!.. þëÿñÿí äÿ éàòûá äóðìàéàúàüàì, äó-ó-ó!.. (Ýåäèðëÿð.) ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Õàëà, ñÿí ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, Àëëàù ãîéñà ùàúû áèð-èêè ýöíÿ éàõøû îëàð. Î êè ãàëäû äþâëÿòèí ÿëäÿí ýåòìÿñèíÿ, î áàðÿäÿ ýåíÿ ôèêèð ëàçûì äåéèë. Ìÿíèì úàíûìûí äà, ìàëûìûí äà òÿÿëëöãö âàð ñèçÿ. Ìÿí áèð ýöí äÿ ãîéìàðàì êè, ñèç öñðÿò ÷ÿêÿñèç. Ìÿíèì ñèçäÿí ñàâàé áèð êÿñèì éîõäóð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Àëëàù ñÿíè áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí, ùÿìèøÿ öìèä éåðè åëÿñèí, àé ßøðÿô... Àíúàã éàìàí áÿëàéà äöøäöê. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, õàëà, ùàúûíûí áó ÿùâàëàòûíäàí àðòûã ìÿíè áó ýöí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí ùÿðÿêÿòè ãÿìýèí åäèáäèð. Áè÷àðÿ êèøèíè áèð ùîéäó-ùîéäóéà ýþòöðìöøäöëÿð êè, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí... Âÿùøè, íàäàí òàéôà! Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Äîüðóäóð, áàøûíà äþíöì, Àëëàù îíëàðûí çöëìöí àðòûðñûí. __________ Èìàìãóëó îòàüà ýèðìÿê èñòÿéèð. 82 Ú ÿ á è . Ñÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, ãàðäàø? Íÿ ö÷öí ýÿëìèñÿí? Íÿ âàð áóðàäà, ãîéìàçñûç ýþðÿê äÿðäèìèç íÿäèð? È ì à ì ã ó ë ó (áóðíóíäà). Ýÿëìèøÿì ñÿíèí ñèôÿòèíÿ áàõìàüà... Ðÿùìÿòëèéèí îüëó, áåëÿ äóð ýþðöì... ßëáÿòòÿ, èøèì âàð êè, ýÿëèðÿì äÿ. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Úÿáè, ãîé ýÿëñèí ýþðÿê íÿ äåéèð (ýÿëèð). Íÿäèð ñþçöí, ãàðäàø íÿ èñòÿéèðñÿí? È ì à ì ã ó ë ó . Ùå÷, áèð åëÿ àðòûã èø éîõäóð... Äåéèðëÿð êè, ùàúû áåëÿ îëóáäóð (øÿùàäÿò áàðìàüûí ñàëûá àüçûíà ÷ûõàðäûð). Áèçèì áèð áàëàúà ùåñàáûìûç âàð, îíäàí þòðö ýÿëìèøÿì. Âÿññàëàì. Íÿ ëàçûì, ãàðäàø, êàñûá àäàìàì, áèð ñöðö êöëôÿò ñàùèáèéÿì, çàðàôàò äåéèë. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áóéóð ýþðÿê íÿ ùåñàáäûð. È ì à ì ã ó ë ó . Ùàúûíûí þçöíö ýþðìÿê îëìàçìû? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ùàúû íàõîøäóð, éàòûð. Íÿäèð ñþçöí îíó äå? È ì à ì ã ó ë ó . Ùàúûíû áó ýöí áàçàðäà ýþðäöì. Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, ÷îõ éàìàí ýöíäÿ. Àëëàù êþìÿê åëÿñèí. Íÿ äåéèì... Àíúàã, ãàðäàø, áèð ÷èí êöëôÿòèì âàð, çàðàôàò äåéèë. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àëëàù õàòèðèíÿ, ãàðäàø, ñþçöíö äå, ðÿää îë, òóë åëÿìÿ. È ì à ì ã ó ë ó . Íèéÿ áåëÿ òÿëÿñèðñèç, àé áÿé? Ñèçè ìÿí áóðàäà éåìèðÿì ùà. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . ßñòÿüôöðóëëàù! Àé òûíòûí ãûðûøìàë, ùåñàáûí íÿäèð, îíó äå, àðòûã áèçÿ íèéÿ ÿçèééÿò âåðèðñÿí? È ì à ì ã ó ë ó . Àé áÿé, íèéÿ áåëÿ êÿìùþâñÿëÿñÿí? Äåéèðÿì, ãàðäàø, ùåñàáûì âàð, ùàúû þçö éàõøûñûíû áèëèð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Úÿáè, Àëëàù õàòèðèíÿ áó êèøèíè ÷þëÿ ÷ûõàðò! Ôöçóë îüëó ôöçóë, îâãàòûìûçû òÿëõ åëÿäè. Íÿ ãàíûð, íÿ ãàíäûðûð. È ì à ì ã ó ë ó . Ãàíìàéàíäà ìÿí äÿ ùàúû êèìè äÿëè îëìàìûøàì! Áåëÿ îíà áèð úöò áàøìàã òèêìèøÿì, îíóí ïóëóíó èñòÿéèðÿì, âÿññàëàì... Çàðàôàò äåéèë, ãàðäàø, áèð íàõûð êöëôÿòèì âàð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Òôó, ôöçóë îüëó ôöçóë! Ïóëó íÿ ãÿäÿðäèð, àéû, ïóëó? Ãàíûðñàíìû? È ì à ì ã ó ë ó . Ñÿí ìÿíè ñþéÿ áèëìÿçñÿí, èõòèéàðûí éîõäóð! Ú ÿ á è . Àëà áó ñÿíèí áèð ìàíàòûí, ñöðöí áóðàäàí úÿôÿíý îüëó úÿôÿíý, éîõñà ÷ÿíÿíè îéíàäàðàì! È ì à ì ã ó ë ó (ýåäÿ-ýåäÿ). Ñÿí þëÿñÿí, ùå÷ éåë äÿ îëóá éàíûìäàí __________ þòÿ áèëìÿçñÿí. Ú ÿ á è . Ðÿää îë, ùåéâàí! (Ýåäèðëÿð.) 83 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Âàé ìöñÿëìàí ãàðäàø, òÿðáèéÿñèç, âÿùøè ãàðäàø... Õóäàéà, íÿ âàõò áèç áÿäáÿõòëÿð åëì òàïûá, ùå÷ îëìàçñà ðÿôòàðûí ãàéäàñûíû þéðÿíÿúÿéèê? Ùÿð áèð ìöñèáÿòäÿí àðòûã áèçèì íàäàí îëìàüûìûçäûð. Ú ÿ á è (äàõèë îëóá). Àé áÿé, áóíäàí áÿäòÿðè ýÿëèð. Õàíûì ñÿí áóéóð î áèðè îòàüà. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Õóäàéà, äÿõè íÿ ãàëäû áèçèì áàøûìûçà ýÿëìÿìèø îëà? (Ýåäèð.) ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ãîé ýÿëñèí ýþðÿê íÿ áóéóðóð. Åøèäèáëÿð êè, ùàúûíûí ìàëû áàòûá, þçö äÿëè îëóá; îíóí êöëôÿòèíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ÿâÿçèíÿ, ùÿðÿñè áèð áàëòà ýþòöðöá êèøèíèí åâèí éóðä åëÿìÿéÿ... âÿ àäëàðûíû ìöñÿëìàí ãîéóáëàð... Àòÿøïÿðÿñòëèéÿ ùå÷ ëàéèã îëìàéàíëàð... Ìàéîð âÿ Úÿáè äàõèë îëóðëàð. Ì à é î ð . Ùàúûíû ýþðìÿê îëàðìû? ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Õåéð, ùàúû íàõîøäóð... Ì à é î ð . Úÿùÿííÿìÿ íàõîø îëñóí, ýîðà íàõîø îëñóí... Èíäè ìÿíèì òàõñûðûì íÿäèð êè, òÿðëÿéÿ-òÿðëÿéÿ áó óçóí éîëó ýÿëìèøÿì? Äåéÿí ýÿðÿê áèùÿéà îüëó áèùÿéà, ïóë àëìûñàí, íèéÿ âÿäÿñèíäÿ âåðìèðñÿí? Áèð îí ýöí áóíäàí ÿãäÿì ëàï íàùàã éåðÿ ãîéìàäûì ýÿäÿëÿð îíó ñàããàëëàéûá, áàçàð àøàüû ñöðöñöíëÿð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áÿé, áèð àç àòûíûçûí áàøûíû ÷ÿêèí! Ì à é î ð . Ñÿí íÿ÷èñÿí âÿ íÿ úöðÿò åäèá î ñþçö ìÿíÿ äåéèðñÿí? Ìÿíè òàíûìûðñàíìû? ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Õåéð. Àíúàã ýþðöðÿì êè, àäàìñàí, ÿëëè-àéàãëû âÿ ãóëàãëû... Ì à é î ð . Ñÿí Ìÿùÿììÿä éöçáàøûíûí îüëó äåéèëñÿíìè êè, ìÿíèì ãàïûìäà äöíÿíÿúÿí ñöëÿíèðäè? ß ø ð ÿ ô á ÿ é (êÿíàðà). Ôóø... (Ìàéîðà.) Áÿé, ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããå åëÿéèðÿì óçóí åëÿìÿéèí, òÿëÿáèíèç íÿ ãÿäÿðäèð, îíó áóéóðóí. Ì à é î ð . Ãàáàãúà ìÿíèì ñóàëûìà úàâàá âåð ýþðöì Ìÿùÿììÿäèí îüëó äåéèëñÿíìè? Õà, õà, õà! Õàëãà èò ùöðÿð, áèçÿ ÷àããàë. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áÿé, åéèá îëìàñûí ñîðóøìàã, ÿëäÿ áþéöìöñöç, éîõñà ìåøÿäÿí òóòóëìóñóíóç? Ì à é î ð . ßýÿð ìÿí ñÿíè áó ñþçöí öñòÿ áàçàðäà ýÿäÿëÿðèìÿ ÷óáóã èëÿ äþéäöðìÿñÿì, áó ïàïàã ìÿíÿ ùàðàì îëñóí! Ñÿáð åëÿ! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿí ÿýÿð áèëñÿéäèì êè, ñèç ìÿíèì ñþçëÿðèìè áàøà __________ äöøÿ áèëÿðñèç, éàõøû úàâàá âåðÿðäèì... ×èôàéäà... Éàõøûñû áóäóð êè, òÿëÿáèíèçè áóéóðàñûç. 84 Ì à é î ð . Èíäè ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí äå, ãÿáóëóìäóð. Àíúàã àõûðûíû ýþçëÿ, ýþð áàøûíà íÿëÿð ýÿòèðÿúÿéÿì. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Òÿâÿããå åëÿéèðÿì ìöçàéèãÿ åëÿìèéÿñèç... Òÿëÿáèíèçè áóéóðóç. Ì à é î ð . Àøêàðà äåéèðÿì: ùÿðýàù ìÿíèì èêè éöç ÿëëè ìàíàòûì áó ñààò þçöìÿ ÷àòìàñà, áó åâèí ïàëàç-ïàëòàðûí ÷þëÿ òóëëàéàúàüàì. Úàíûì, Ìèðçÿ Ïåòðîñ áèð àüûëëû êèøèäèð, äîüðó äåéèð. Ùàúû îëóá äÿëè. Äÿëèéÿ ýÿðÿê ãÿééóì òèêèëÿ, îíäàí ñîíðà ìÿíèì ïóëóì þçöìÿ ÷àòà... Ìÿí îíó ýþçëÿéÿ áèëìÿðÿì, ùå÷ âàõò! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Éÿãèí ùàúûíûí ñèçäÿ òÿìÿññöêö âàð, ÷ûõàðäûí ýþðÿê. Ì à é î ð . ßëáÿòòÿ âàð. Îíñóç ìÿí áèð àäàìà ïóë âåðìÿðÿì. Àëà. (Âåðèð òÿìÿññöêö.) ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ñèç äÿ áóéóðóç: áó áèð éöç, áó èêè éöç, áó äà ÿëëèñè... Òÿâÿããå åëÿéèðÿì, áèëàòÿõèð òÿøðèô àïàðàñûç. Ú ÿ á è (ãàïûíû à÷ûá). Àüà, èçàë îëóí! Ì à é î ð . Íåéëÿê, åéáè éîõäóð, ãåéðè ùåñàáëàðûìûç äóðñóí ýþðÿê. (Ýåäèð.) Ú ÿ á è . Ùàããûíûç ÷àòäû, êèôàéÿòäèð, áóéóðóç!.. Áóéóðóç, àüà! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Úÿáè, Àëëàùû ñåâÿðñÿí, ýåò äàðâàçàíû áàüëà, äÿõè ìÿí òÿíýÿ ýÿëäèì. Úÿáè ýåäèð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é (òÿê). Àäûí ìöñÿëìàí ãîéàí ö÷öí äöíéàäà ùÿð áèð äÿðäëÿðäÿí àúû îäóð êè, ùàíñû äèí ãàðäàøûìûçà ðàñò ýÿëèðñÿí, îíäà ìöðöââÿò, ðÿùì, ìÿùÿááÿò íèøàíÿëÿðè áèëìÿððÿ ýþðöíìöð âÿ ùàëîíêè Ùÿçðÿò Ðÿñóë ÿëåéùöññÿëàì áóéóðóáäóð êè, Ìÿüðèáäÿêè ìöñÿëìàíà èéíÿ áàòñà, Ìÿøðèãäÿêè ýÿðÿê îíóí àüðûñûí áèëñèí... Áó ñààò éåð öçöíäÿ íÿ ãÿäÿð ìöñÿëìàí âàð, úÿìÿí çÿëàëÿòäÿäèðëÿð... Ñÿáÿá? Åùêàìèøÿðèÿò áèëìÿððÿ éàääàí ÷ûõûá... Åëì éîõ, òÿðáèéÿ éîõ, ÿäÿá éîõ... Ùÿð áèð ãÿäÿìäÿ âÿùøè íàäàíëûã, àäàì þëäöðìÿê, ãàí òþêìÿê, éàëàí äåìÿê... Ñöáóò? Òàìàøà åäèí, äèâàíõàíàëàð ãàïûñûíäà ãîéóí ñöðöñö êèìè áîéóí-áîéóíà áöçöëöá éûüûëàí êèìäèð? Ìöñÿëìàí! Áèð-áèðèíèí úàíûíà-ìàëûíà äöøìÿí êèìäèð? Ìöñÿëìàí! Áó ÷îëàã, ÷èéíè äöøöê, äèëÿí÷è êèìäèð? Ñÿðýÿðäàí, ÿëè ãîéíóíäà íåéëÿéèì äåéÿí êèìäèð? Àù? Éàçûã, áÿäáÿõò, áè÷àðÿ ìöñÿëìàí!.. __________ Ú ÿ á è (òÿëÿñèê äàõèë îëóá). Àé áÿé, ìóøòóëóüóìó âåð, Ùàúû Ñàëìàí ÿëèíäÿ áèð êàüûç “õåéèð õÿáÿð, õåéèð õÿáÿð” ÷ûüûðà-÷ûüûðà áóäóð ýÿëèð! 85 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ùå÷ êöéÿ ñàëìà, ãîé ýÿëñèí ýþðÿê íÿ õÿáÿðäèð? Ýåäèð ãàïûéà òÿðÿô, Ùàúû Ñàëìàíûí ñÿñè ýÿëèð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é (ãàïû àüçûíäà). Àëëàù ñèçè õåéèð õÿáÿð åëÿñèí, ùàúû ÿìè, áóéóðóí ýþðÿê! Ù à ú û Ñ à ë ì à í (äàõèë îëóá). Ùàúû ÿìèí ñÿíÿ ãóðáàí, áó òåëè áèð îõó. ß ø ð ÿ ô á ÿ é (îõóéóð). Ðàãèì â Áàòóìå, ãðóç áûë çàñòðàõîâàí 90 òûñÿ÷à ðóáëåé, óðà! Ìåõòè. Ìåùäè éàçûð êè, Ðÿùèì Áàòóìäà, éöê ñòðàõîâîé îëóíóá äîõñàí ìèí ìàíàòà. Ù à ú û Ñ à ë ì à í . Éöê, éÿíè áàðàìà. Øöêöð îëñóí ïÿðâÿðäèýàðà... Ðÿùèì ìÿíèì îüëóìäóð, Ìåùäè áàúûì îüëó... Èíäè áèëèðñÿí, ãàäîíó àëûì, íÿ âàð? Ìÿí áóðàäà ãàëà áèëìÿðÿì, ÷öíêè ýÿðÿê þçöìö ìàøûíà éåòèðÿì... Ñàáàù ñèçÿ òåë âóððàì. Ùàúû Ãÿìáÿðÿ áó ÿùâàëàòû áèð íþâ õÿáÿð âåðèí, áÿëêÿ áè÷àðÿ êèøè áèð àç þçöí äöçÿëäÿ... Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç. Åâ àäàìëàðûí äà ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí ìöáàðÿêáàä åëÿéèí, ýþçëÿðè àéäûí îëñóí. Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç! Äóðìàã éåðè äåéèë. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áóéóðóí, ùàúû ÿìè, Àëëàù ñèçè õåéèð õÿáÿð åëÿñèí. Õîø ýÿëäèç. Ú ÿ á è . Áåëÿ ñÿíèí êèìè êèøèéÿ áó Úÿáèíèí áàëàëàðû ãóðáàí. Ýåò, ýåò, ïÿùëÿâàíûì! Ýåò, íÿðèì, Àëëàù ñÿíè øàä åëÿñèí. Ù à ú û Ñ à ë ì à í (ýåäÿ-ýåäÿ). ×îõ ñàü îë, Úÿáè, ÷îõ ñàü îë. (Ýåäèð.) Ú ÿ á è (áÿðêäÿí ÷àüûðûð). Àé õàíûìëàð, ýÿëèí ùà, ùà! Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð, ãàç âóðóëóá, ãàçàí äîëóá. Ýÿëèí ùà, ùà! Äèëáÿð õàíûì, Úàâàùèð âÿ Éåòÿð ýÿëèðëÿð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Äèëèì òóòóëäó, áàøûíûçà äþíöì, íÿ âàð? ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ãÿðã îëàí áàðàìà ÿâÿçèíäÿ ùàúûéà ãûðõ áåø ìèí ìàíàò ïóë ÷àòûð. Ú ÿ ì ÿ í . Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! Ú ÿ á è . Éîë âåðèí, éîë âåðèí, àé ãûç Éåòÿð, áåëÿ äóð. (Àüçû èëÿ ÷àëûáîéíàéûð.) Ú ÿ ì ÿ í . Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! __________ Ïÿðäÿ 86 ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Ùàúû Ãÿìáÿð, ßøðÿô áÿé ÿéëÿøèáëÿð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿí ÷îõ òÿÿúúöá åëÿéèðÿì ñèçÿ êè, ìÿíèì ñþçöìÿ èíàíìûðñûíûç. Ìÿíÿ íÿ äöøöá êè, ñèçÿ éàëàí äåéèì. Âàëëàù, áèëëàù, íåúÿ êè, ñèçÿ ÿðç åëÿéèðÿì, åëÿ èø î ãàéäàäàäûð. Àëà áàõ, áó èêè òåë: Ùàúû Ñàëìàí éàçûð êè, áó ýöí ö÷öí ñèçÿ ãûðõ áåø ìèí ìàíàò ïóë ýÿòèðñèí. ßââÿëèíúè òåëèí äÿ ìÿçìóíó áåëÿäèð êè, áàðàìàíû ñòðàõîâîé åëÿéèáëÿð äîõñàí ìèí ìàíàòà, éàðûñû Ùàúû Ñàëìàíûí, éàðûñû ñèçèí. Áóðàäà áèð øÿêê-øöáùÿ éîõäóð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿí áó ñþçö ñÿíäÿí áèð àéäûð åøèäèðÿì. Áó ýöí ñàáàù, áó ýöí ñàáàù! Ïÿñ áóíóí àõûðû íÿ âàõò îëàúàã? Äîüðóñó èíàíìûðàì, ãàðäàø. Ìÿíè ñÿí ùå÷ ãûíàìà. Ðóñ èøèäèð, éàüìàäû, áèòìÿäè... Î çàôòðà, çàôòðàíû ìÿí ÷îõ ýþðìöøÿì. Òà êè, ïóë ýÿëèá ÿëèìÿ ÷àòìàñà, ðàùàò îëà áèëìÿðÿì. Âÿññàëàì. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿí ñèçè ùå÷ ãûíàìûðàì, àíúàã îíó ìÿíçóð åëÿéèí; ùÿêèì áèð êÿëìÿ äåéèð êè, ÿýÿð ùàúû õèôôÿò åëÿñÿ, ôèêèð åëÿñÿ íàõîøëóüó òÿçÿäÿí ýåðè ãàéûäàúàã. Þçöâöç áèëèí. Ù à ú û à ÿ í á ÿ ð . Ìÿí ùå÷ çàä áèëìèðÿì, àíúàã îíó ãàíûðàì êè, ÿýÿð áó èø äöðöñò îëìàñà, ìÿí ýÿðÿê Ùàúû Ñàëìàíû äöíéà öçöíäÿ ãîéìàéûì ñàü ãàëà. Âÿññàëàì. Çàëûì îüëó çàëûì åëÿ “ãàç âóð, ãàçàí äîëñóí” äåéÿ-äåéÿ ìÿíèì åâèìè éûõäû. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áó ñþçö òÿê ìÿí äåìèðÿì, áó õÿáÿðè òàìàì øÿùÿð äàíûøûð. ßýÿð ñèç áó òåëëÿðÿ äÿ èíàíìàéàíäà, ìÿí äÿõè áèëìèðÿì ñèçè íÿ òþâð èíàíäûðûì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßøðÿô, ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí, äöíéàíûí èøèí áèëìèðñÿí. Ùÿð ñààòûí áèð ùþêìö îëàð... Èøäèð, îëìàäû, îëìàäû; éàüìàäû, áèòìÿäè... Ìÿí þçöìö ýöúëÿí èíàíäûðà áèëìÿðÿì! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Åéáè éîõäóð, èíàíìûðñûç èíàíìàéûí, ÿëáÿò ïóë ýÿëÿíäÿ èíàíàðñûç. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì (äàõèë îëóá). Äåéèðÿì, ßøðÿô, äöíéàíûí èøèíÿ áàõ, î ýöí ýþçöìöí è÷èíÿ ùûðûëäàéàíëàð áó ýöí áèëìèðëÿð ìÿíÿ íÿ ãàéäà ýþçàéäûíëûüû âåðñèíëÿð... Ìÿñúèääÿí åâÿ ýÿëÿíÿúÿí éîë óçóíó áèð àðâàä ãàëìàéûá äåìÿñèí: “À Äèëáÿð õàíûì, ýþçöíöç àéäûí îëñóí, __________ Àëëàùà øöêöð, ïóëóíóç ÷ûõûá”. Ìÿí äÿ öðÿéèìäÿ äåäèì: “Þëöí, úàíûíûç ÷ûõñûí”. 87 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Èíäè ýÿë êèøèíè èíàíäûð êè, áó õÿáÿð äîüðóäóð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àëëàùû ñåâèðñèç, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêèí. Íÿ èñòÿéèðñèç? Ìÿí áèëèðÿì ìÿíèì åâèì éûõûëûáäûð, äÿõè àðòûã äàíûøìàã íÿ ëàçûì?.. Ìÿí óøàã äåéèëÿì êè, áàøà äöøìÿéèì. Ìÿíÿ ñèç òÿñÿëëè âåðèðñèç êè, ìÿí àðòûã ôèêèð åëÿìÿéèì; ãîðõóðñóç êè, íàõîøëóüóì ýåðè ãàéûäà. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ïà-à-à, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, áèçè ëàï ÿëÿ ñàëìûñûç. Áèç øàäëûüûìûçäàí áèëìèðèê íÿ åëÿéÿê, áó äà åëÿ þç äåäèéèí äåéèð... Âàëëàù, ñèçèí àúûüûíûçà Àøûã Âÿëèíè ÷ûüûðûá áóðàäà ãèéàìÿò åëÿéÿúÿéÿì... Àõûðäà ýþðÿê êèì ïåøìàí îëàúàã. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿíèì ñèçëÿí èøèì éîõäóð, ùÿð íÿ èñòÿéèðñèç, îíó åëÿéèí... Ìÿíèì áó èøèì þçö åëÿ áèð áþéöê çóðíàäûð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . ×îõ éàõøû, ÷îõ ÿúÿá! Èíäè êè ñèçèí çóðíàâóç âàð, ãîé áèçèì äÿ áàðû ñàçûìûç îëñóí... Úÿáè! Úÿáè! (×àüûðûð.) Áàõ, áó úàíûì þëñöí êè, Ùàúû Ñàëìàí åëÿ äîüðó äåéèá: ãàç âóðìóñàí, ãàçàí äà äîëóá. (Úÿáè äàõèë îëóð.) Úÿáè, ýåò Àøûã Âÿëèéÿ äåéèíÿí êè, áó ñààò ñàçûí äà ýþòöðöá éîëäàøëàðèëÿ áóðàéà ýÿëñèí. Ú ÿ á è . Áàé, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì!.. Áóíó ÷îõäàí åëÿ äÿ! Áàøûí ö÷öí, ßøðÿô áÿé, áó õåéèð õÿáÿðè åøèäÿíäÿí áÿðè âàð-éîõóìäàí ÿë ÷ÿêìèøÿì. Áàõ, áèðúÿ ìàíàò Ñåéèä ßçèìÿ âåðìèøÿì, áèð ö÷ ìàíàò ãàðà ïóë ôÿãèð-ôöãÿðàéà ïàéëàìûøàì. Øöêöð ñÿíÿ, Àëëàù, ýöíäÿ ìèí êÿðÿ øöêöð! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Êîð íÿ èñòÿð? Èêè ýþç, áèðè ÿéðè, áèðè äöç... Àëëàù åëÿñèí, íÿ äåéèðÿì?.. Èñòÿéèðñèç çóðíà÷û äà ýÿòèðèí. Ú ÿ á è . Áàõ áåëÿ ñþéëÿ, ìÿí äÿ äåéèì êè, áó ýöí áàéðàìûìûçäûð... Äöøìÿíè þëäöðìöøÿì, úàíûíà îä ãîéìóøàì. Àøûã Âÿëè ãîíøóäà! Úÿáè, âóð, áàúûíûí òîéóäóð. (Ýåäèð.) ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Èíäè ìÿí áèëèðÿì øÿùÿðäÿ áó õåéèð õÿáÿð íå÷ÿ àäàìûí îâãàòûíà ñîüàí äîüðàéûá. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ùàúû Ìåùäèíèí àðâàäû ìÿíè ýþðöá äåéèð: “Àé ãûç, Äèëáÿð, áàðû áó õÿáÿð äîüðó îëàéäû... Âàëëàù, î ãÿäÿð øàä îëìóøàì, î ãÿäÿð øàä îëìóøàì, äÿõè íÿ äåéèì”. Ìÿí äÿ öðÿéèìäÿ äåäèì: “Éàëàíñà ãóäóðóá, ÷èéíèíè ãàïàñàí”. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àé áàëàì, äåéÿñÿí, ìÿí äÿ éàâàø-éàâàø èíàíûðàì àõû. __________ ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Íÿ ëàçûì èíàíìàã? Ùÿëÿ èíàíìàéûí. Ãîé Àøûã Âÿëè ýÿëñèí. 88 Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Áèçÿ íÿ äöøöá ýþðÿñÿí, àäàì àëëàäàã? Êèøè, ñÿí þçöíö ñóéà áàòìûø òîéóüà îõøàòäûí. Ú ÿ á è (äàõèë îëóá). Àøûã Âÿëè, áóéóð. Àé óøàãëàð, ñèç äÿ ýÿëèí... Ýÿëèí ýþðÿê, íÿ òþâð íÿüìÿ áàøëàéàúàãñûç. À ø û ã  ÿ ë è (âÿ ãåéðèëÿðè äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì, àüàëàð... ß ø ð ÿ ô á ÿ é . ßëåéêöì ñàëàì, Àøûã Âÿëè. Èðÿëè ýÿë ýþðÿê... Ñÿíÿ áèð àç çÿùìÿò âåðÿúÿéÿì. À ø û ã  ÿ ë è . Ùÿð íÿ áóéóðñàíûç, íþêÿðèíèç Âÿëè, úàí-áàø èëÿí ãóëëóüóíóçäà ùàçûðäûð... Àíúàã áèð øåé ÿðç åëÿéèì. Ìÿíè Úÿáè ÷àüûðàíäà êè, ñàçûíû äà ýþòöð ýÿë, áèÿäÿáëèê åëÿéèðÿì, óøàãëàðûí àíàñû çÿëè êèìè éàïûøäû êè, áèð àç äàéàí, ñþçöì âàð... Àðâàä, Àëëàùà áàõ, òàíðûéà áàõ, ÷àüûðûðëàð, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, õåéèð îëìàç, äàéàí... Ðÿää îë òöíáÿòöíöí íÿâÿñè! Áàøûìà áèð ãàïàç... Äåäèì åéáè éîõäóð, ñîíðà ùåñàáëàøàðûã. Èíäè áàøûíûçà äþíöì, ãóëëóüóíóçà áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþç ÿðç åëÿéèì: ùàíñû àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê? Ôÿäà îëóì, ùàúû, áèð àç áàøàüðûñû âåðÿúÿéÿì, ÿôâ áóéóðàñûç... ßëùÿìäöëèëëàù êè, î õåéèð õÿáÿðè êè, ìÿí åøèòìèøÿì, î ìÿíè àðòûã øàä åëÿéèá. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ùÿð íÿ äåéÿúÿêñÿí äå, àíúàã ìÿí îíó áèëèðÿì êè, àðâàäñûç êèøèëÿðè ãàðüàëàð áàñûá éåéÿðäè. Áèðèñè äÿ áàõ áèçèì áó êèøèúûüàç. À ø û ã  ÿ ë è . Ùàíû åëÿ ãàðüàëàð ìÿíè áàñûá éåéÿéäèëÿð, úàíûì ãóðòàðàéäû Ïÿðèçàäûí ÿëèíäÿí? Àõìàüûí ãûçû äöíÿí ìÿíèì ö÷öí áàøûí òÿðïÿäèðäè. Äåéèð êè, Ñÿòòàð êèøèíèí àðâàäû àëûøäûì-éàíäûìäàí þçöíÿ ëèáàñ òèêèá, íÿ áèëèì êèìèí àðâàäû ãàé÷ûêÿñìÿçäÿí òóìàí òèêèá, êèìè çÿð-çÿðäÿí, êèìè çÿðõàðàäàí, êèìè ýåíäÿäóðäàí, êèìè ãîíøóíóí úàíû÷ûõñûíäàí. Íÿ áèëèì, áàøûíà äþíöì, ãàíà äà áèëìèðÿì ãóëàãëàðûì òûããûëäàéûð. Äåéèðÿì, àé àðâàä, íÿ îëñóí àõû? Äåéèð áåëÿ äÿðä îëñóí, âÿðÿì îëñóí! Ñÿí äÿ àäóâó êèøè ãîéìóñàí? Áàøûìà áèð ãàïàç. Áèçèì Ïÿðèçàä èíäè áåëÿ Ïÿðèçàääûð. (Ýöëöø) ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áÿñ ùàíñû àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê, Àøûã Âÿëè, äå ýþðÿê. À ø û ã  ÿ ë è . ßðç åëÿéèì, àé àüàëàð, î àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê êè, ñöáùäÿí àõøàìàúàí äîäàüûíûí àëòûíäà ùÿìèøÿ äîíãóëäàíà. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Õàëàñûíà ëÿíÿò!.. À ø û ã  ÿ ë è . Ýåíÿ î àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê êè, òÿçÿ ÿðèíèí __________ éàíûíäà ðÿùìÿòëèê ÿðèíè òÿðèô åëÿéÿ. Ú ÿ á è . Áèçèì Øàùñÿíÿì êèìè. 89 À ø û ã  ÿ ë è . ßëÿëõöñóñ ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê î àðâàääàí êè, ùÿìèøÿ þç áàõòûíäàí øèêàéÿò åëÿéÿ. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àôÿðèí, Àøûã Âÿëè... Äàëû ýÿëñèí. Ú ÿ á è . Àüà, áèðèíè äÿ ìÿí äåéèììè? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áàúàðûðñàí äå, Úÿáè. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Úÿáè, áó êîë ñÿí ýèðÿí êîë äåéèë ùà, þçöíö ýþçëÿ! Ú ÿ á è . Àë ýÿëäè, Àøûã Âÿëè! Î àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê êè, ùàíñû êè ÿðè åâÿ ýÿëÿíäÿ ñûìñûüûí ñàëëàéà, ÿðè åâäÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà øûëëàã àòà. (Ýöëöø.) ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àøûã Âÿëè, àë öñòöí. À ø û ã  ÿ ë è . Éåíÿ î àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê, ßøðÿô áÿé êè, úàâàíëûüûíäà ìèí áÿä ÿìÿë åëÿéèá, àõûðäà ìÿðñèéÿõàíëûã áèíà åäÿ. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿí þìðöìäÿ àðâàä ìÿðñèéÿõàíûíûí úÿìèíè åëÿ ýþðäöì. Ëÿíÿòöëëàù!.. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àøûã Âÿëè áó ýöí ãèéàìÿò åëÿéèð. Ùì, äàëû ýÿëñèí! À ø û ã  ÿ ë è . ßëÿëõöñóñ ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê î àðâàääàí êè, ùÿôòÿäÿ áèðèíÿ ñèüÿ îëìóø îëà. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà!.. Ú ÿ á è . Àøûã Âÿëè, äåìÿ êè, ãàíìàäû ùà, àõûðäà ìÿíÿ ñàòàøäûí. Ñÿí þëÿñÿí, ùÿðýàù áó ñþùáÿòè Áÿäèðíèñà õàëàì åøèòñÿ, ñÿíèí áûüûíäà áèð òöê ãîéìàç ãàëà. À ø û ã  ÿ ë è (ñàçû êþêëÿéÿ-êþêëÿéÿ). Áÿäèðíèñà õàëà, ßøðÿô áÿé, áèð åëÿ àðòûã ñèüÿ îëìàéûá. Áèð Êÿðáÿëàéà ýåäÿíäÿ îëóá, áèð Õîðàñàíà ýåäÿíäÿ, áèð, èêè éà ö÷ ìÿðñèéÿõàíà, áèð ö÷-äþðä ìîëëàéà, âÿññàëàì. Áèð éîë äà ìåéëèíäÿ âàð èäè êè, íþêÿðèíèçÿ ñèüÿ îëñóí, Ïÿðèçàääàí ãîðõäóì. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà!.. Õà, õà, õà... À ø û ã  ÿ ë è . (÷àëûá îõóéóð) – Åé ÿçèçèì, óéìà áó ïó÷ äöíéàéÿ, Àõûð ñàëàð ñÿíè éàìàí ñåâäàéÿ. Íàçö íåìÿòèíÿ ÷îõ ùÿðèñ îëìà, Àëëàíìà äþâëÿòÿ, ýÿçýèëÿí ñàéÿ. __________ Òÿùòàíû, ôþâãàíè ãÿñðèíÿ áàõìà, Õÿç õèðãÿñèíÿ ñó êèìè àõìà. Ãûçûë åéíÿêëÿðè ôÿõð åäèá òàõìà, Ìöáàùàò åéëÿìÿ çÿððèí ÿáàéÿ. 90 Áóíëàðìûäûð, ýþçöì, èíñàíà çèéíÿò? Áóíëàðëà èíñàíëûã îëìàç ùÿãèãÿò. Ëàçûìäûð èíñàíà, áèë êè, ìÿðèôÿò, Ìÿðèôÿòñèç âåðìÿ þìðöí ôÿíàéÿ. Àäûìû ñîðóøñóç, Àøûã Âÿëèéÿì, Àõòàðìàéûí àüûëëû, éà äÿëèéÿì, Íÿ Áàêû, øèðâàíëû, íÿ ýÿíúÿëèéÿì, Ùàðäàí îëñàì, áèð áÿíäÿéÿì õóäàéÿ. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àé ñàü îë, Àøûã Âÿëè. ×îõ ñàü îë, ãàðäàø!.. Éàõøû ñþçëÿðäèð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Áÿðÿêàëëàù, áÿðÿêàëëàù, Àøûã Âÿëè! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ýÿëñèí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ áèð ö÷ äàíÿ ìàíàò. (Ö÷ ìàíàò âåðèð.) À ø û ã  ÿ ë è . Øÿðàôÿòèíèç àðòûã îëñóí, àé áÿé! Àëëàù î ýöíö åëÿéÿéäè êè, ñèçèí äÿ òîéóíóçó ýþðÿéäèì. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Àøûã Âÿëè, èíäèúÿ äåäèí êè, ùàíñû àðâàääàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê. ßýÿð ùöíÿðèí âàð, äå ýþðÿê êèøèëÿðèí ùàíñûíäàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê? À ø û ã  ÿ ë è . Áåëÿ ìÿíèì áàõ áó ýþçöì öñòÿ! Ãóëàã àñ, õàíûìúàí, áèð-áèð ÿðç åëÿéèì... ßââàëà êèøèëÿðèí øÿðèð, áèèðçèíÿ ëÿíÿò. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ãî÷óì, Àøûã Âÿëè, ÷îõ äå! À ø û ã  ÿ ë è . Öçäÿ áèð, áàòèíäÿ ãåéðèéÿ ëÿíÿò! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àìèí! À ø û ã  ÿ ë è . Àäàìà öìèä-íåâèä âåðèá, éåðèíäÿí åëÿéèá, çÿðÿðÿ ñàëûá, àõûðäà ñþçöíÿ ÿìÿë åëÿìÿéÿíÿ ëÿíÿò! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Âàëëàù, Àøûã Âÿëèíèí áó ñþçëÿðè ëàéèãäèð êè, ìèíáÿðäÿí äåéèëñèí. Ìÿðùÿáà, ìÿðùÿáà, Àøûã Âÿëè. À ø û ã  ÿ ë è . Ìÿãàìè-åùòèéàúäà äîñò îëóá, ñîíðà äîñòëóüó, àøíàëûüû êÿñÿíÿ ëÿíÿò! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áÿðÿêàëëàù, Àøûã Âÿëè, äå, ãàðäàøûì, äå! À ø û ã  ÿ ë è . Ãîùóì-ÿãðÿáàñûíà, éàëû àðòàíäà, òÿøÿõõöñ åäÿíÿ ëÿíÿò! Àé Úÿáè, ìÿí þëöì, ÿýÿð àúûüûí òóòñà äà, Àëëàùà ïÿíàù, ñÿíèí þçöíÿ äÿ ëÿíÿò êè, Çåéíÿá àðâàäûí îüëóíó, äèâàíäà éàëàíäàí àíä è÷èá __________ øÿùàäÿòëèê åäèá, âèëàéÿòäÿí éîõ åëÿäèí! Áè÷àðÿ àðâàä ÿëè ãîéíóíäà, íàëÿ åäÿ-åäÿ ãàëûáäûð. 91 Ú ÿ á è . Îäóð êè, Àëëàù ìÿíè ýöíäÿí-ýöíÿ çÿëèë åäèð äÿ! Äîüðó äåéèðñÿí, Àøûã Âÿëè, Àëëàù ñÿáÿáÿ ëÿíÿò åëÿñèí. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áó ñþùáÿòè ãîéóí äóðñóí... Àøûã Âÿëè, ÷öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û, ÷àüûð ýÿëñèí äÿí, Êîðîüëó! Áàøëà ýþðÿê, ãÿçà áàøûìûçà íÿ ýÿòèðÿúÿê. À ø û ã  ÿ ë è . (÷àëûá îõóéóð) – Àé àüàëàð, ãóëàã âåðèí ÿðçèìÿ, Ñèçëÿðäÿí åëÿðÿì áó èëòèìàñû. Úÿùä åëÿéèí äöíéàéÿ áÿíä îëìàéûí, Ùå÷ êèìÿ îëìàéûá äöíéà âÿôàñû. Àëëàíìà äöíéàíûí ìöëêö ìàëûíà, Íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñà, ÷îõäóð úÿôàñû. Èíñàíûí çèéíÿòè åëìäèð, ÿäÿá, Íÿ õèðãÿñè õÿçäÿí, òèðìÿ ëèáàñû. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ×îõ ñàü îë, Àøûã Âÿëè, ÷îõ ñàü îë. à û ä û ê è ð â ÿ (äàõèë îëóá). Àäÿ, íÿ ÷îõ àäàì âàààð!.. Ùàúû Ãÿìáÿð êèðâÿ, Àëëàù ñàõëàñóí, áàüûøëà áèð àç âóðìóøàì, êåïèì êþêäöð... Õàíûì, Àëëàù ñàõëàñóí... Ïààà, ßøðÿï áÿé, ßøðÿï áÿé, Àëëàù ñàõëàñóí! Êåïèí-äàìàüûí, Àëëàù ñÿíè äÿ ñàõëàñóí, àé Úÿáè... Àëëàù ñèçè äÿ ñàõëàñóí, àé óøàãëàð! Àëëàù ìÿíè äÿ ñàõëàñóí. Áèð àç âóðìóøàì, áàüûøëàéûí. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Íåúÿñÿí, àé êèøè, ÷îõäàíäûð ñÿíè ýþðìöðÿì. Íåúÿ äîëàíûðñàí, ãîúàëìàìûñàí êè? à û ä û ê è ð â ÿ . Àëëàùûí äþâëÿòèíäÿí êåïèì ÷îõ éàõøûäûð... Áèð àç äà âóðìóøàì, ïûøäûðûì ÷àëûðàì. Ýåúÿ-ýöíäöç äÿéèðìàí èøëÿéèð, ãàòûðëàðûì ñàç, êåïèì ñàç. Òóò àðàüû áîë, ÷àõûð áîë, êàðòîôëó ãàçàíû äà îúàã öñòöíäÿí äöøìöð... ßøðÿï áÿé êèìè îòóç ãîíàã ýÿëñÿ, ãîíøóéà ýåòìÿðÿì, äöêàíà ýåòìÿðÿì, åëÿ òîéóã êÿñÿðÿì, áèðè áèð ãóçó êèìè. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àëëàù åëÿñèí, Àëëàù åëÿñèí, àé êèøè. Åøèòäèì þçöí äÿ áèð úàùûë àðâàä àëìûñàí, äîüðóäóðìó? à û ä û ê è ð â ÿ . ßðç åëÿéèì ãóëëóüóâà. Åëÿ êè, áèçèì ïàüûð ãàðû Àëëàù ðÿùìÿòèíÿ ýåòäè, ýþðäöì êè, äîëàíà áèëìèðÿì. ßëàúûìû Àëëàù êÿñäè, __________ ýåòäèì áèð ãîúàïÿíäè äóë àðâàä àëäûì ýÿòèðäèì. Èíäè êåïèì ñàç, þç ãàðûìëà äîëàíûðàì. 92 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Àé Ãûäû êèðâÿ, åøèòìèøÿì êè, ñÿí áèçèì ùàúûéëà ëàï óøàãëûãäàí àøíàñàí, äîüðóäóðìó? à û ä û ê è ð â ÿ . Ìÿí ñÿíÿ áèð-áèð íàüûë åëÿéèì, ßøðÿï áÿé, ñÿí äÿ ãóëàã àñ, êåïèí êþê îëñóí... Ìÿí ùàúûíû îí èêè éàøûíäàí òàíûéûðàì. Ìÿíèì ðÿùìÿòëèê àòàì, Àëëàù ñèçèíêèíÿ äÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, ñàü èäè... Èêè äÿ åøøÿéèìèç âàð èäè. Ìÿí áóüäà äàøûéûðäûì äÿéèðìàíà. Ùàúû ùÿìèøÿ áèçèì êÿíäÿ ýÿëÿíäÿ áèçèì îòàüà äöøöðäö... Áåëÿäèð, Ãÿìáÿð? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áåëÿäèð... Äîüðóäóð. à û ä û ê è ð â ÿ . Áóíà ìÿí áó ýöí åëÿ ùàúû äåéèðÿì ùà. Ùÿìèøÿ ìÿí Ãÿìáÿð äåéèðÿì. Ãóëëóüóçà ÿðç åëÿéèì, ßøðÿï áÿé, áó úàùûë âàõòû áèð ëà÷ûí îüëàíäû, áèð ëà÷ûí îüëàíäû êè, áÿðàáÿðè éîõäó... ßøðÿï áÿé, áèð àç ñÿáð åëÿ, áèð áóðóíîòó ÷ÿêèì. (Éàâàø-éàâàø áóðóíîòó ÷ÿêèð.) Ìÿí þçöì äÿ ÷îõ ãî÷àãäûì ùà! Åëÿ èíäè áó ñààò äà ýåíÿ çàëûì àäàìàì... Ìöñÿëìàíëàð éîðüàí-äþøÿêäÿ õîðóëäàéà-õîðóëäàéà éàòàí âàõò ìÿí øÿùÿðÿ ýåäèá, åâ éèéÿñèíè ýöúëÿí äóðäóðóá, äÿí àïàðàðàì äÿéèðìàíà... Ãîë éîüóíëóüóíäà áóüëàðûìäàí áóç ñàëëàíà-ñàëëàíà ýåúÿëÿð èø ýþðÿðÿì... Áó ùàúûíû ýþðöðñÿí, ßøðÿï áÿé? Ùà áóíóí àíàñû þëñöí, áèð áåëÿ çàëûì îüëàí ùå÷ îëìàç èäè. Âàëëàù, åëÿ ýåúÿëÿð êè, ýþç-ýþçö ýþðìöð, éàüûø ýþéäÿí òþêöëöð, åëÿ áèë êè, ñåë ýÿëèð, ýþðöðäöì êè, Ãÿìáÿð ãàáàüûíäà áèð åøøÿê, ñóéóí è÷èíäÿ, áóäóð ýÿëäè... Ãûäû, ãàïûíû à÷! Ðÿùìÿòëèê àòàì äåéèðäè êè, áàëàì áó ýÿäÿ äÿëèäèð, íÿäèð... Áåëÿ ýåúÿëÿðäÿ ÷þëÿ ÷ûõìàã îëàð êè, áó ñÿïÿðÿ ÷ûõûð? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Àììà èíäè èêèúÿ ãàðà ïóëà äÿéìÿç. à û ä û ê è ð â ÿ . Éîõ à! Åëÿ ýåíÿ êàëàïàñû äóðóð... Áèð ýöí, ßøðÿï áÿé, Ãÿìáÿð äàëûíäà áèð äàüàðúûã äÿí ýÿòèðèá, ìÿí äÿ äÿéèðìàíäà... Ñÿáð åëÿ, áóðóíîòó ÷ÿêèì... Ùàà... ýÿëäè êè, Ãûäû, áó äÿíè ýÿðÿê öéöäÿñÿí! Äåäèì, àäà, ýþðìöðñÿí êè, òÿêíÿ äîëóäóð?! Éîõ, îëìàç... Áó äåäè, ìÿí äåäèì, àõûðû êè, þçýÿíèí ñàðû áóüäà óíóéëà äàüàðúûüû äîëäóðìóøàì êè, ýåò! Ùÿëÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì... Ýÿðÿê áèð êþìáÿ äÿ éåéèì ýåäèì! Àäà, Àëëàùà áàõ êè, âàëëàù îëìàç... Îëìàäû, êþìáÿ äÿ áèøèðäèì... Ïåøìàí îëäóì äåäèì êè, “äóðóì è÷èì àðàüû”. Ãÿìáÿð áàøëàäû “ñîíðà ãûðõýèëÿí ïàðàüû”. Àäà, ïàðàõ íÿäè? Êè, áÿñ èò àäûäûð... Áè!.. Ñÿíèí åâèí éûõûëñûí ýÿäÿ! Èíäè áàøûíà äþíöì, ßøðÿï áÿé, áó Ãÿìáÿð áåëÿ Ãÿìáÿð èäè... Áàõûøëàéàñûç, ÷îõ íàããàëëûã åëÿäèì, ýåäèì ýþðöì ãàòûðëàðûì íåúÿ îëäó. __________ Ú ÿ ì ÿ í . Õîø ýÿëäèí. (Ãûäû ýåäèð.) À ø û ã  ÿ ë è . Àüàëàð, ìÿí äÿ ãóëëóüóíóçäàí ìöðÿõõÿñ îëóì. 93 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Õîø ýÿëäèí... Àëëàù ãîéñà ýåíÿ ýþðöøÿðèê. (Àøûã Âÿëè Úÿáèéíÿí ýåäèð.) Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿí áèð áåëÿ äàéàíàòäû åðìÿíè ýþðìÿìèøÿì. Áóíëàð ìÿíÿ î ãÿäÿð ùþðìÿò åäèáëÿð êè, þëÿíÿúÿí éàäûìäàí ÷ûõìàç. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ýþðöíöð êè, ãî÷àã àäàììûø. Ýþðÿñÿí áóíóí áèð éåòìèø ñèííè îëàðìû? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ýÿðÿê àðòûã îëñóí. Ú ÿ á è (ùþâëíàê äàõèë îëóá). Àüà, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, Ùàúû Ñàëìàí åëÿ ýÿëèð, åëÿ ýÿëèð, èëäûðûì êèìè! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . ßëùÿìäöëèëëàù! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ãàáàüà ÷ûõ, àé ýÿäÿ, òåç îë! Éà Àëëàù, ñÿí þçöí ðÿùì åëÿ! Ù à ú û Ñ à ë ì à í (è÷ÿðè ýèðìÿìèø). Úÿáè, àé ýÿäÿ, ùàúû åâäÿäèðìè? Ú ÿ á è . Åâäÿäèð, áàøûíà äþíöì, åâäÿäèð. Áóéóð, áóéóð, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì. Ùàúû Ñàëìàí äàõèë îëóð, ÿëèíäÿ ãàéûø òîðáà. Ùàúû Ãÿìáÿð âÿ ßøðÿô áÿé àéàüà äóðóðëàð. Ù à ú û Ñ à ë ì à í (êÿíàðäàí). Òþ àíè êè ýîôòè êè, ðóéèíòÿíÿì, áöëÿíä àñèìàí áÿð çÿìèí ÿôêÿíÿì? Ùÿ, íåúÿñÿí, éàññàð êèøè? Ãîðõàã êèøè! Äÿõè ìÿíÿì-ìÿíÿì äåìÿéÿúÿêñÿí êè? ßøðÿô áÿé, ñàëàì ÿëåéêöì. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . ßëåéêöì ñàëàì. Ùàúû ÿìè, þçö äîüðó, ñþçö äîüðó, áèÿâÿç êèøè! Ù à ú û Ñ à ë ì à í (ÿëèí Ùàúû Ãÿìáÿðèí ÷èéíèíÿ ãîéóá). Ùàúû éîëäàø, äÿõè áóíäàí ñîíðà áàøûíà ùàâà ýÿëìÿéÿúÿêäèð êè? Áàçàðà ÷ûõûá ìÿíè ñþéìÿéÿúÿêñÿí êè? Äå ýþðöì!.. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Êå÷ÿíÿ ýöçÿøò äåéÿðëÿð. Áÿðè ýÿë öçöíäÿí þïöì! Ù à ú û Ñ à ë ì à í . Íÿ òþâð êè, ñÿíèí õàùèøèíäèð. (Þïöøöðëÿð.) ßøðÿô áÿé, ñÿíèí úàíûí ö÷öí, ìàøûíäàí äöç áóðàéà ýÿëìèøÿì, ùå÷ åâäÿí õÿáÿðèì éîõäóð. Äåäèì êè, ýÿðÿê ãàáàãúàí êèøèíè ñàêèò åäÿì, ñîíðà åâÿ ýåäÿðÿì... Èíäè, ùàúû ãàðäàø, áó ïóëó ñàé, ìÿíÿ äÿ áèð ãÿáç øÿôàÿò åëÿ, ñîíðà ãóëëóüóíóçäàí ìöðÿõõÿñ îëóì... Åâäÿ äÿ áèëèðÿì íèýàðàíäûðëàð. (Ùàúû Ãÿìáÿð ïóëó ñàéûð.) __________ ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Áó ýöí ñàáàùäàí èíäèéÿ êèìè ùàúûíû èíàíäûðà áèëìèðÿì êè, ñèç ýÿëÿúÿêñèíèç âÿ ãûðõ áåø ìèí ìàíàò ïóë ýÿòèðÿúÿêñèíèç. 94 Ù à ú û Ñ à ë ì à í . Çàðàôàò èø äåéèë, ßøðÿô áÿé, ãûðõ áåø ìèí ìàíàò àüûçäà äåéèëèð. Ñèç îíó ùå÷ ãûíàìàéûí. Ú ÿ á è (Ùàúû Ñàëìàíà). Ùàúû, àüà, áèëìèðÿì, âàëëàù, ñÿíèí ÿëèíäÿí þïöì, àéàüûíäàí þïöì... Àëëàù þìðöíöçö óçóí åëÿñèí, ùÿð áèð õÿòàäàí, áÿëàäàí ñàõëàñûí! Ù à ú û Ñ à ë ì à í . Àëëàù ðàçû îëñóí, àé Úÿáè. Ìÿí áóðàäà áèð àðòûã èø ýþðìÿìèøÿì... Êþìÿê Àëëàùäàíäûð... Ùÿ, ùàúû éîëäàø... ùàìûñû ãàòäàíìàìûø éöçëöêëÿðäèð ùà! ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Øöêöð Àëëàùà êè, ùàúû äèíúÿëäè. Éîõñà éåäèéèìèçèè÷äèéèìèçè áèçÿ ùàðàì åäÿúÿêäè. Ù à ú û Ñ à ë ì à í . Ãûíàìà, ãûíàìà, ßøðÿô áÿé. Àëëàù ùå÷ áÿíäÿéÿ ýþñòÿðìÿñèí, áþéöê ìöñèáÿò èäè. Çàðàôàò äåéèë, ãûðõ èëäÿ ÿçèééÿò ÷ÿêèá éûüäûüûí äþâëÿò áèð ýöíäÿ ÿëäÿí ýåäÿ, ãàëàñàí ìöôëèñ. Ùÿ, ùàúû, ñàéäûí? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áÿëè, áóéóð áó äà ãÿáç. Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí... Èíäè ýÿë, äöáàðÿ öçöíäÿí þïöì. Ù à ú û Ñ à ë ì à í . Àé éàçûã êèøè... Ýÿë. (Þïöøöðëÿð.) Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç. Ú ÿ ì ÿ í . Õîø ýÿëäöç, Àëëàù ðàçû îëñóí! Ù à ú û Ñ à ë ì à í (ýåäÿ-ýåäÿ). Òþ àíè êè ýîôòè êè, ðóéèíòÿíÿì, áöëÿíä àñèìàí áÿð çÿìèí ÿôêÿíÿì? (Ýåäèð.) Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (äèçè öñòÿ ÷þêöá öçö ãèáëÿéÿ). Õóäàâÿíäà! Øöêöð áþéöêëöéöíÿ... Ãóðòàðäûì çèëëÿòäÿí. Ú ÿ ì ÿ í . Ýöíäÿ ìèí êÿðÿ øöêöð! Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. ßøðÿô áÿé äàõèë îëóð. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ýÿëäèê ÷àòäûã Ìÿðÿíäÿ... Èíäè áèð ãî÷àã îüëàí èñòÿðÿì áóðäà ìÿòëÿáè à÷ûá èø äöçÿëäÿ... Áè÷àðÿ ìöñÿëìàíûí ùÿð áèð èøè äàø àðàñûíäàí ÷ûõûð... Èíäè ìÿí íåéëÿéèì?.. Àâðîïà ÿùëèíèí áó ãàéäàñû éàõøûäûð êè, îüëàí þç õàùèøèíè ãûçà ãàíäûðûð, ãûç äà åëÿ àòà-àíàñûíà ìÿëóì __________ åëÿéèð, úàâàá ÷ûõûð: áÿëè, éà õåéð. Âÿññàëàì!.. Áèçèì èøèìèç ÷ÿòèíäèð. Ìÿíèì ÿëàúûì åëÿ îíà ãàëûáäûð êè, þçöì ìÿðä-ìÿðäàíà äåéèì; 95 ùÿð÷ÿíä óòàíûðàì, ùÿéà åëÿéèðÿì... Ùÿð÷è áàäÿ áàä... Àé Àëëàù ãîíàüû èñòÿéÿí! Àé óøàã, åâäÿ êèì âàð? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì (äàõèë îëóá). Áèçÿ íÿ éàõøû ãîíàã ýÿëèá, àé Àëëàù! ßøðÿô, éàõøûñàíìû, áàøûíà äþíöì? Áèð áåëÿ ìöääÿòäÿ áèð éîë ùå÷ îëìàñà áèð êàüûç äà éàçìûðäûí... Áèð àäàì äà ýþíäÿðìèðäèí. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ñèçèí úàíóâóçà, ìàúàëûì îëìóð, ýåúÿ-ýöíäöç ÿëëÿøèðÿì; ÿêèí÷èëèêäèð, íÿ áèëèì áàüäûð, äÿéèðìàíäûð, àñóäÿ äåéèëÿì... Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ùàúû ùÿð ýöí õÿáÿð àëûð ýþðÿñÿí íÿ îëäó êè, ßøðÿôäÿí áèð õÿáÿð ÷ûõìàäû? ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿíèì èøèì áåëÿ äöøöáäöð êè, áèð äÿãèãÿ áèêàð îòóðà áèëìèðÿì. Èøè äÿ ýþòöðìöøÿì áþéöê. Ãàïûäàêû ýÿäÿëÿð äÿ ýåúÿýöíäöç ìÿíëÿí ÿëëÿøèðëÿð... Èíäè ÿëùÿìäöëèëëàù åâè òàìàì åëÿäèì, áàüáàü÷à þç éîëèëÿ äöçÿëèð. Àíúàã òÿêÿì, áó éàìàí äÿðääèð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Áó çÿìàíÿäÿ åâ èøè ùÿð áèð èøäÿí àñàí îëóá, àíúàã þçöí õàùèø åëÿéÿñÿí. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿíèì êèìè éåòèìèí èøè áó áàðÿäÿ àñàí îëà áèëìÿç. Ìÿíèì áèð êÿñèì éîõäóð, ñÿíäÿí âÿ ùàúûäàí ñàâàéû. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ùÿð êèìèí ãûçûí èñòÿñÿí, ùå÷ ñÿíÿ ìöçàéèãÿ åëÿìÿç, ùÿëÿ äåéÿñÿí éàëâàðàð âåðÿð... Ñÿí ýþñòÿð, ìÿí ýåäèì áèð ýöíäÿ òàìàì åëÿéèì. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿíè áàüûøëàéûí, õàëà, òÿðêÿäÿáëèê äÿ îëñà ÿëàúûì éîõäóð... Íÿ ëàçûì þçýÿ ãàïûñûíà ýåòìÿê... Òÿâÿããå åäèðÿì êè, ìÿíè ñèç âÿ ùàúû îüóëëóüà ãÿáóë åëÿéÿñèç. ßðçèì Úàâàùèðèí õîøáÿõòëèéèäèð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Úàâàùèðèí áàøûíû êÿñìÿéÿ ñÿíèí èõòèéàðûí âàð, õàëàí ñÿíÿ ãóðáàí!.. Ñÿí áàúûìûí áàëàñû, éàäèýàðûñàí. Ìÿíèì àðòûã ñþçöì îëà áèëìÿç. Àíúàã áèëèðñÿí, ãàäàíû àëûì, ëàçûìäûð êè, áó èøäÿ àòàñûíûí âÿ ãåéðè þâëàäûí õåéèð-äóàñû îëñóí. Êèøè ýÿëÿð åâÿ, à÷ûá îíà äåéÿðÿì âÿ îíóí íÿ úàâàáû îëñà, ñÿíÿ ìÿëóì åäÿðÿì. ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ñàùèá èõòèéàðûñûç. Àíúàã òÿâÿããå åëÿéèðÿì ìÿíèì áó úöð ðÿôòàðûìû áèÿäÿá ùåñàá åëÿìÿéÿñèç. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Íÿ äàíûøûðñàí, ßøðÿô? Êèì ñÿíÿ áèÿäÿá äåéÿ áèëÿð? Âàëëàù, öçöíÿ äåìèðÿì, ñÿíèí êèìè úàâàí ùÿëÿ áèçèì øÿùÿðèìèçäÿ îëìàéûá. ßëàâÿ, ñÿí ìÿýÿð þçýÿñÿí? ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Ìÿí ùÿìèøÿ ñèçè àíàì éåðèíäÿ ãîéìóøàì... Àëëàù øàùèääèð êè, áó ñþçäÿ õèëàô éîõäóð. (Ñààòà áàõûá) Éîëóì óçàãäûð, õàëà, ìÿíÿ ðöñõÿò âåðèí ãóëëóüóíóçäàí ìöðÿõõÿñ îëóì. __________ Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ýåò, õàëàí ñÿíÿ ãóðáàí. Ùåëÿ áó ýöíëÿðäÿ, ñÿíÿ õÿáÿð ýþíäÿðÿðÿì. 96 ß ø ð ÿ ô á ÿ é . Õóäàùàôèç. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Õîø ýÿëäèí... (ßøðÿô áÿé ýåäèð.) Ìöáàðÿê èøäèð, Àëëàù ÷îõ õåéèð âåðñèí... Áó ùàëäà øÿùÿðèìèçäÿ ßøðÿôäÿí ìöíàñèá îüëàí éîõäóð... Úàâàùèð ÿëáÿòòÿ áó èøÿ ðàçûäûð, àðòûã ñþç îëà áèëìÿç. Ìÿíèì ùå÷ öìèäèì éîõäó êè, ßøðÿô áÿé áó ôèêðÿ äöøÿ... Áóíäàí ñîíðà äöøìÿí äÿõè àðòûã éàíàúàã. Îëñóí, îëñóí! Éåòÿð, Éåòÿð. (×àüûðûð.) Àðòûã ñàõëàìàã ëàçûì äåéèë, áó ýöíëÿðäÿ èøè òàìàì åëÿðèê. (Éåòÿð äàõèë îëóð.) Éåòÿð, îòàüû éûüûøäûð, ùàúûíûí ýÿëÿí âàõòûäûð... Úàâàùèð ýþðÿñÿí ïàëòàðû òèêèá ãóðòàðäûìû? (Ýåäèð.) É å ò ÿ ð . ßøðÿô áÿé ýÿëÿí êèìè ìÿí î ñààò äóéäóì. Úàâàùèð þçö äÿ åëÿ åøèòäè... Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí, ùå÷ áåëÿ ìöíàñèá èø îëìàçäû... Òÿê îüëàí, ÿë-àéàüûíà äîëàøàí éîõ, úàâàí, ýþé÷ÿê, þçö îõóìóø, ìöëêìàøû. Àðòûã íÿ ëàçûì? Áóíà äåéÿðëÿð: íÿ éîüóðäóì, íÿ éàïäûì, ùàçûðúà êþêÿ òàïäûì... Àëëàù þç áèðëèéè õàòèðèíÿ ìÿí éåòèìÿ äÿ áèð áÿõò à÷ñûí. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (äàõèë îëóá). Àé ãûç, Éåòÿð, íÿ ãàéûðûðñàí, áàëà? É å ò ÿ ð (áàøûíû àøàüû ñàëûð). Ùå÷, îòàüû éûüûøäûðûðàì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (çÿííëÿ Éåòÿðèí öçöíÿ áàõûð). Áàøûíû íèéÿ àøàüû ñàëìûñàí, àé ãûç? Éóõàðû áàõ ýþðöì. Íèéÿ ðÿíýèí ãà÷ûá, íàõîø-çàä äåéèëñÿí êè, éàõûí ýÿë ýþðöì. Ñÿíÿ éàõûí ýÿë äåìèðÿì? (Ýåäèá Éåòÿðèí ãîëóíäàí òóòóð). Öçöíÿ íÿ îëóá, ãàðàëûá àé ãûç? (×ÿíÿñèíäÿí ãàëõûçûð.) Êþìöð÷ö ùà äåéèëñÿí. (Éåòÿð éàâàøäàí ÷ÿêèëèá ýåòìÿê èñòÿéèð.) Éåòÿð... É å ò ÿ ð (äàéàíûð). Áÿëè. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ýåò ìÿíÿ áèð àç ñîéóã ñó ýÿòèð... (Éåòÿð ýåäèð.) Ãÿðèáÿ èøÿ äöøìöøÿì, áèð äÿãèãÿ ãûçû ýþðìÿéÿíäÿ äÿëè-äèâàíÿ îëóðàì... Áèð õÿòàäàí ãóðòàðûá äöáàðÿ òÿçÿ õÿòàéÿ äö÷àð îëìóøàì. Áèëìèðÿì äÿ íÿ òþâð åëÿéèì. Êÿáèíäÿí ñàâàé áèð ÿëàú éîõäóð, øÿðèÿòÿ ýþðÿ äÿ áó áèð áþéöê ñàâàáäûð. Çàðàôàò äåéèë, ñÿêêèç éàøûíäàí èíäèéÿ êèìè ñàõëàéûá áó äÿðÿúÿéÿ éåòèðìèøÿì, áåëÿ ëÿòèôÿíè ÿëäÿí ãîéñàì ìÿíÿ àõìàã äåéÿðëÿð. Ùÿð÷ÿíä ìÿñÿëäèð “êþïÿéèí èéÿ äöøÿíè òóëàäàí éåéèí îëàð”, àììà ùÿëÿ ìÿíÿ áó ñèííèìäÿ êþïÿê äåìÿê îëìàç, ìÿí þçöìö ùå÷ áèð úàâàíà òàé òóòìàðàì. (Éåòÿð ñó ýÿòèðèð, ùàúû àëìûð). Àé ãûç, Éåòÿð, ñÿí ëàï éåêÿ ãûç îëìóñàí ùà, èíäè ýÿðÿê ñÿí îí àëòû, éà îí éåääè éàøûíäà îëàñàí... Ñÿí áèçèì åâÿ ýÿëÿíäÿ ëàï áàëàúà óøàãäûí... Àé ãûç, öçöíö íèéÿ éóìóðñàí? Èñòÿéèðñÿí ñÿíÿ áèð ÿòèðëè ñàáóí àëûì? É å ò ÿ ð (êÿíàðà). Ãàíà áèëìèðÿì áó íÿ äåéèð. (Ùàúûéà.) ßýÿð è÷ìÿê èñòÿìèðñèç, àïàðûì. __________ Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Éåòÿð, ýÿðÿê ñÿíèí àòàí-àíàí éàäûíà äöøìÿéÿ, ñÿí ÷îõ áàëàúà èäèí. (Éåòÿð ñóéó éåðÿ ãîéóá ýåäèð.) Àúûüû òóòäó. Åéáè 97 éîõäóð, éàâàø-éàâàø éîëà ýÿòèððÿì. Ùÿëÿ öðêöòìÿê ëàçûì äåéèë. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Íÿ ãÿäÿð äåäèêúÿí ýþçÿëäèð. Îíäàí ìàñÿâà íîâðÿñòÿäèð. Àù, äöíéà áåø ýöíäöð, áåøè äÿ ãàðà... Áèð àç èñòèðàùÿò åëÿðèê, ÿúÿë éåòèá ßçðàéûë äà ýÿëÿíäÿ äåéÿðèê áóéóð! Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì (äàõèë îëóá). Àé êèøè, éàõøû êè, áó ýöí òåç ãàéûòäûí åâÿ. Ñÿíÿ áèð ÿùâàë äåéèì... ßøðÿô áó ýöí ýÿëìèøäè ìÿíèì éàíûìà. Äåéèð êè, ùàúûäàí òÿâÿããå åëÿéèðÿì ìÿíè îüóëëóüà ãÿáóë åëÿñèí... Ìÿíèì, äåéèð, áèð êÿñèì éîõäóð ñèçäÿí ñàâàéû... Áó èøÿ èíäè ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (êÿíàðà). Íÿ éàõøû îëäó... Úàâàùèð ÿë-àéàüûìûçà äîëàøìàç. (Äèëáÿð õàíûìà.) Áèëèðñÿí, àðâàä, íÿ âàð?.. Ìÿíèì áó àõûðû êû èøèìäÿ ßøðÿô áèçÿ ùÿãèãÿò îüóëëóã åëÿäè, áèçÿ õÿúàëÿò âåðäè, þçöí áîðúëó åëÿäè. Îíà ýþðÿ èíñàôäàí óçàãäûð êè, áèç îíóí ñþçöí éåðÿ ñàëàã. ßëàâÿ ìÿí áåëÿ ãàíûðàì êè, ßøðÿôäÿí àðòûã îüëàíà áèç Úàâàùèðè âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèê. Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Ìÿí áó èøÿ ÷îõ ðàçûéàì âÿ øàäàì. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ìÿí þçöì äÿ ÷îõ øàäàì âÿ ðàçûéàì. Àíúàã èíäè ðöñõÿò âåðèðñÿíìè êè, ìÿí áó èøÿ ðàçû îëìàüûìûçû ßøðÿôÿ ìÿëóì åäÿì? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßýÿð Úàâàùèð þçö äÿ áó èøÿ ðàçû îëñà, îíäà ìÿëóì åëÿéÿ áèëÿðñÿí? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ìÿíè âÿ Úàâàùèðè ãîíàã ÷àüûðûáëàð, ýÿðÿê åëÿ áó ñààò ýåäÿê. Úàâàùèðÿ äÿ éîëäà äåéÿðÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ×îõ éàõøû, åëÿ âàõòäûð, ýåäèí... (Äèëáÿð õàíûì ýåäèð.) Ùå÷ áèð áåëÿ ñàùìàíëû èø îëìàçäû. Àðâàäûí áàøûí ãàðûøäûððûã Úàâàùèðèí èøèíÿ, áàøëàðûã Éåòÿðèí èøèíè. Ãàðäàø, Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, áÿíäÿäÿí íÿ ýèçëèí, äÿõè òàá-òàãÿòèì êÿñèëèáäèð, àøêàð îëìóøàì Ìÿúíóí. (Ýåäèá ãàïûäàí ãóëàã àñûð.) Ýåäèí èçàëÿ îëóí äà!.. Ìÿí ýþðöì áàøûìà íÿ ÷àðÿ ãûëûðàì (ñÿêòÿ). ßýÿð Éåòÿð ðàçû îëñà, ìÿí èøè åëÿ áó ýöí òàìàì åëÿðÿì. Èíøàëëàù, Éåòÿð àüàñûíûí ñþçöí éåðÿ ñàëìàç... Áèð íå÷ÿ ýöí õÿëâÿò ñàõëàðûã, ñîíðà Äèëáÿð áèëñÿ äÿ åéáè éîõäóð. ×îõ àòûëûá äöøÿð, ìåùðèí ñàéàðàì ãàáàüûíà, äåéÿðÿì õîø ýÿëäèí. (Ýåäèá äöáàðÿ ãóëàã àñûð.) Èòèëèá ýåòìÿçëÿð äÿ!.. ßëùÿìäöëèëëàù, ýåòäèëÿð (ñÿêòÿ). Éåòÿð, Éåòÿð! Éåòÿð äàõèë îëóð. É å ò ÿ ð . Íÿ áóéóðóðñóç? à ÿ ì á ÿ ð . Ýåòäèëÿð? É å ò ÿ ð . Áÿëè, ýåòäèëÿð... __________ Ùàúû 98 Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ×îõ ÿúÿá, ÷îõ ïàêèçÿ. (Éåòÿð ýåòìÿê èñòÿéèð.) Ùàðà ãà÷ûðñàí, àé ãûç? Áèð àç äàéàí ýþðöì íÿ âàð. Úàâàùèðèí èøèíÿ ñÿí íÿ äåéèðñÿí, ðàçûñàíìû? É å ò ÿ ð . Ìÿí íÿêàðÿéÿì êè, ðàçû îëàì éà îëìàéàì... Ìÿí áèð éåòèì ãûç, þçöì äÿ ãóëëóã÷ó. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ñàðñàüûí ãûçû, áó åâäÿ ÿââÿëèíúè õàíûì åëÿ ñÿíñÿí. Àíúàã îðàñû âàð êè, ñÿí î ñèííÿ äîëìóñàí êè, áèç øÿðèÿòÿ ýþðÿ îëìóøóã áèð-áèðèíÿ íàìÿùðÿì; ìÿí ñÿíèí öçöíö ýþðöá ñÿñèíè åøèäÿ áèëìÿðÿì; ÷îõ ýöíàùäûð, íÿ ãÿäÿð äåñÿí ýöíàùäûð. É å ò ÿ ð . Íÿ åéáè âàð, àüà, ìÿí áóíäàí ñîíðà ñèçÿ ùå÷ ýþðöíìÿðÿì âÿ äàíûøìàðàì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Î íàùàã ñþçäöð. Ìÿí åëÿ èø ýþðÿ áèëëÿì êè, ñÿí ìÿíÿ ìÿùðÿì îëàðñàí. É å ò ÿ ð . Ìÿí ãàíà áèëìèðÿì. Áèð äåéèðñÿí êè, ìÿíÿ áàõìàã ýöíàùäûð, áèð äÿ äåéèðñÿí ìÿùðÿì îëàðàì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Êö÷öéöí íàäöðöñòëöéöíÿ áàõ à!.. Ýóéà êè ãàíìûð... Íÿéèíäèð êè, ãàíìûðñàí? Ìÿí ñÿíè áó ñààò áàøà ñàëûì... Áèëèðñÿí, Éåòÿð, íÿ âàð... ßýÿð ìÿíèì åâèìèí øåéëÿðèí âÿ íÿãä ïóëóìó ùåñàá åéëÿñÿí, ÿëëè áåø ìèíäÿí çèéàäÿäèð. Úàâàùèð áó ýöí-ñàáàù ýåäèð. Äèëáÿð ÿýÿð àðòûã-ÿñêèê äàíûøñà, ìåùðèí ãîéàðàì ãàáàüûíà, äåéÿðÿì õîø ýÿëäèí. Áèð ñÿí ãàëàðñàí, áèð äÿ ìÿí. Êÿáèíèìèçè êÿñäèðÿðèê. Ùÿð íÿ îëóáãàëàíûì âàð, ùàìûñûíû éàçäûððàì ñÿíèí àäûíà, îëàðñàí áó åâäÿ õàíûì. Èíäè áàøà äöøäöíìö, êö÷öê?! É å ò ÿ ð . Ìÿí ñèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì áó ñþçö áèð äåäèç, áèð äÿ àüçûíûçà àëûá, äàíûøìàéàñûç. Ìÿí þëÿíÿúÿí Äèëáÿð õàíûìûí êÿíèçèéÿì, êÿíèçè. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Äÿëè îëìóñàí, íÿäèð, àé ãûç? Áèð äöðöñò ôèêèð åëÿ ýþð Àëëàù-òààëà ñÿíÿ íÿ ìÿðòÿáÿäÿ áþéöê áÿõò à÷ûáäûð. É å ò ÿ ð . Åëÿ áÿõòè ìÿí èñòÿìèðÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Íèéÿ? Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ìÿíè ãîúà ùåñàá åëÿéèðñÿí äÿ? Ñÿíèí ßøðÿô áÿéèí êèìè îüëàíëàðû ìÿí úöúÿ éåðèíäÿ ãîéìóðàì! Ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Îíóí êèìè îüëàíëàðûí áåøèíÿ áèð éóìðóã âóðñàì, éåðëÿðèíäÿí äóðìàçëàð. Ìÿíè íåúÿ ùåñàá åëÿéèðñÿí?.. Éàññàð áàëàñû, éàññàð. Ýþð ìÿíè êèìÿ òàé åëÿéèð. É å ò ÿ ð . Íàùàã éåðÿ þçöíöçö òÿðèô åëÿìÿéèí, îëàí èø äåéèë. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ùå÷ î éàí-áó éàí åëÿìÿ. Áó èøäÿ þëìÿê âàð, __________ äþíìÿê éîõäóð... Áèëñÿì êè, ìÿíè áó èøèí öñòÿ äàð àüàúûíà ÷ÿêÿúÿêëÿð, ýåíÿ ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì. 99 É å ò ÿ ð . Áèðúÿ ôèêèð åëÿéèí àõûð, ñèç ìÿíÿ ùÿìèøÿ ãûçûì-ãûçûì äåìèñèç. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿíèì ìàëûì, úàíûì, äþâëÿòèì ñÿíÿ ãóðáàí, Éåòÿð. Ñÿí ýÿë ìÿíèì áó ñþçöìö éåðÿ ñàëìà. Áèëñåéäèí êè, ìÿíèì ýåúÿ-ýöíäöç ãÿðàðûì éîõäóð, áèð ñààò ñÿíè ýþðìÿéÿíäÿ äÿëè-äèâàíÿ îëóðàì. Áèëñåéäèí êè, ìàëûìû, úàíûìû ãîéìóøàì ñÿíèí éîëóíäà, áó ãÿäÿð ìÿíè èíúèòìÿçäèí. É å ò ÿ ð . Àüà, áåëÿ ñþùáÿòäÿí ìÿíèì àáûðûì òþêöëäö... Ñèçè àíä âåðèðÿì Àëëàùûí áèðëèéèíÿ, ìÿíè Äèëáÿð õàíûìûí éàíûíäà õÿúèë åëÿìÿéèí. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Äèëáÿð íÿêàðÿäèð êè, úöðÿò åäèá ñÿíÿ ýöëäÿí àüûð ñþç äåéÿ áèëÿ. Äöíéàâö àëÿìè ìÿí ñÿíèí öñòöíäÿ õàðàáà ãîéàðàì. É å ò ÿ ð . Àüà, Àëëàù õàòèðèíÿ ìÿíè î ìÿãàìà ýÿòèðìÿéèí êè, ñèçèí éàíûíûçäà áèùÿéàëûã åëÿéèì. Ìÿí ýåäèá þçöìö äèðè-äèðè ãóéóéà ñàëìàüà ðàçûéàì, íÿèíêè áó åâÿ ãåéëö-ãàë. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Èíäè êè, þç õîøóíà ðàçû îëìóðñàí, ìÿí áó èøè ñÿíñèç åëÿðÿì, þçö äÿ ýöú èëÿí... Ìÿí áåëÿ äåìÿìèøäèì. Äöðöñò ôèêðèíäÿ ñàõëà êè, ìÿí äåéÿíÿ áèòìÿñÿí, áàøóâó èò áàøû êèìè êÿñÿúÿéÿì âÿ ÿýÿð î ôèêðÿ äöøÿñÿí êè, åâäÿí ãà÷àñàí, ñÿíè éåð äåøèéèíäÿí ÷ûõàðäûá ýåíÿ ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì... Èíäè ìÿí ýåäèðÿì, ñÿí äöðöñò àüëûíû áàøûíà úÿì åëÿ âÿ áó àõøàì ìÿíÿ úàâàá âåð. (Ýåäÿ-ýåäÿ.) Àõìàüûí áàëàñû þç õåéðèíè äÿ áèëìèð. É å ò ÿ ð (òÿê). Áåëÿ àüðûì ñÿíèí þçöíÿ äÿ, ìàëûíà äà! Àõìàã êèøè. Ùÿëÿ ýþðöíöð êè, àüëû áàøûíà éûüûëìàéûá... Äÿëèäÿí ùÿð íÿ äåñÿí ÷ûõàð, ãîðõìàã ýÿðÿê... Àëëàù ùå÷ áèð áÿíäÿíè éåòèì, êþìÿêñèç åëÿìÿñèí!.. Ùÿíÿê-ùÿíÿê, àõûðû äÿéÿíÿê... “Ãûçûì-ãûçûì” äåéÿ-äåéÿ àõûðäà áåëÿ êÿëÿê?.. Ñÿíè ýþðöì, êèøè, áåëèí ñûíñûí!.. Ãöââÿòäÿí äÿì âóðóð, þëÿñÿí ùà! Ì à ù ì ó ä (äàõèë îëóá). Õîø ýþðäöê, Éåòÿð! Éàõøûñàíìû, êåôèí íåúÿäèð, íÿ ãàéûðûðñàí, íÿ åëÿéèðñÿí? É å ò ÿ ð . Õîø ýöíöí îëñóí, àé Ìàùìóä! Íÿ éàõøû îëäó êè, ñÿí ýÿëäèí áèçÿ. Ì à ù ì ó ä . Ìÿíè ßøðÿô àüàì ýþíäÿðèá. Äåéèð î èøäÿí ìÿíÿ áèð õÿáÿð. Åëÿ ñÿíèí éàíûíà ýÿëìèøÿì. É å ò ÿ ð . Èøÿ íÿ âàð, èø ÷îõäàí äöçÿëìèø èøäèð. ßøðÿô áÿéÿ äåéÿðñÿí __________ ýþçëÿðè àéäûí îëñóí... Ìàùìóä, ñÿí þçöí áèð ìÿíÿ äå ýþðöì ñÿí íèéÿ áèçÿ ùå÷ ýÿëìèðñÿí? 100 Ì à ù ì ó ä . Íÿ áèëèì, àé Éåòÿð. Âàëëàù, î ãÿäÿð èøèì îëóð êè, áàøûìû äà ãàøûìàüà ìàúàë îëìóð. Áèð éàíäàí áÿéèí èøëÿðè, áèð éàíäàí þç èøèì. É å ò ÿ ð . Ñÿíèí èøèí íÿäèð? Ì à ù ì ó ä . Íÿ áèëèì... Þçöìÿ áèð-èêè îòàã òèêäèðèðÿì, òþéëÿ-ïÿéÿ òèêäèðèðÿì... ßøðÿô áÿé äåéèð êè, ýÿðÿê ñÿí äÿ åâëÿíÿñÿí... Ìÿí äÿ ùàçûðëàøûðàì, ÿëàú íÿäèð? É å ò ÿ ð . Ñÿí ßøðÿô áÿéèí äàðüàñûñàí? Ì à ù ì ó ä . ßøðÿô áÿé ìÿíèì àüàìäûð, þëÿíÿúÿí îíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì... Íÿèíêè äàðüà, áÿëêÿ ùÿð áèð èõòèéàð ìÿíèì ÿëèìäÿäèð. É å ò ÿ ð . Àé Ìàùìóä, âàëëàù, ôèêèð åëÿéÿíäÿ êè, Úàâàùèð õàíûì áó åâäÿí ýåäÿúÿê, àç ãàëûð áàüðûì ÷àòëàñûí, áèëìèðÿì Úàâàùèð õàíûìñûç ìÿí òÿê áó åâäÿ íåúÿ îëàúàüàì. Ì à ù ì ó ä . Ñÿí þçöí äÿ ýÿë áèçèì êÿíäÿ. Âàëëàù, äîüðó äåéèðÿì. Íÿ âàð áóðàäà?.. Êÿíä éàõøûäûð, Àëëàù âóðóá øÿùÿðè, àäàì ýþé îò äà ýþðìöð. É å ò ÿ ð (ýöëÿ-ýöëÿ). Ùàúû ìÿíè ãîéàðìû êè, ìÿí äÿ ýåäèì êÿíäÿ?! Ì à ù ì ó ä . Ñÿíèí ôèêðèí îëñóí ýÿëìÿéÿ, ýþðöì îíäà ñÿíè êèì ãîéìàéàúàã. Âàëëàù, ñÿíè åëÿ àïàððàì êè, ùàúû îëìàñûí, ëàï áàáàñû îëñóí, ùå÷ ðóùóí äà èíúèìÿç. Ãîéìàðàì áàøûíäàí áèð òöê ÿñêèê îëñóí... Ùàúû î éàí-áó éàí åëÿñÿ, îíóí þçöíö äÿ îüóðëàðàì. É å ò ÿ ð . Ìàùìóä, çàðàôàò î éàíäà äóðñóí, Úàâàùèð õàíûì ýåäÿíäÿí ñîíðà íÿ âàõò ñÿíÿ ñèôàðèø åëÿñÿì, ýÿë ìÿíè àïàð êÿíäÿ. Ì à ù ì ó ä . Áàõ, áåëÿ ìÿíèì áó ýþçÿëÿðèì öñòÿ! Íÿ âàõò èñòÿñÿí, ìÿí î ñààò ùàçûðàì. Àíúàã ñÿí ñþçöíäÿí äþíìÿ. É å ò ÿ ð . Ìÿíèì ùå÷ êÿñèì éîõäóð, Úàâàùèð õàíûì ýåäÿíäÿí ñîíðà ìÿí ëàï éåòèì ãàëàúàüàì, ñÿí îë ìÿíÿ ãàðäàø. Ì à ù ì ó ä . Ãàðäàø äåéÿðñÿí, ãàðäàø îëëàì, éîëäàø äåéÿðñÿí éîëäàø! É å ò ÿ ð . ×îõ ñàü îë, èíäè ýåò, ùàúû ýÿëèá ñÿíè áóðàäà ýþðìÿñèí, éàõøû îëìàç. Ì à ù ì ó ä . Ñàëàìàò ãàë. É å ò ÿ ð . Õîø ýÿëäèí. (Ìàùìóä ýåäèð.) É å ò ÿ ð (òÿê). Áèçèì ùàúûéà áàõ, ùàúûéà!.. “Èòèí ÿáëÿùè ãàéñàâàäàí ïàé óìàð” – áóíà äåéèáëÿð... Ñèç Àëëàù, ýþðöí ùå÷ ðÿâàäûðìû êè, ìÿí __________ íÿñèá îëàì êèìÿ, áèð äèøè äöøöê, êàôòàð êèøèéÿ. Áèùÿéà îüëó áèùÿéà çÿëè êèìè éàïûøûáäûð... Áèð íå÷ÿ ýöí ìþùëÿò âåðÿ òà êè, Úàâàùèð õàíûìûí èøè 101 ãóðòàðà, îíäà ìÿí þç ôèêðèìè éàõøû ÷ÿêÿðÿì... Àíúàã ãîðõóðàì ýöúëÿ èø ýþðÿ. Äÿëèäÿí ùÿð íÿ äåñÿí ÷ûõàð. Àëëàùà ïÿíàù. Ú ÿ á è (äàõèë îëóá). Àé ãûç Éåòÿð, àëà áó øåéëÿðè. (Ñÿêòÿ) Íÿ äóðìóñàí, àë äà! Øàë, öçöêäöð, ùàúû áó ñààò ñàíäûãäàí ÷ûõàðäûá. Àëëàù ñÿíÿ áèð åëÿ áÿõò à÷ûáäûð êè, ùå÷ êèìÿ ìöéÿññÿð äåéèë. É å ò ÿ ð . Àïàð î øàë, öçöéö ùàúû ñîõñóí ýþçëÿðèíÿ, åøèäèðñÿíìè? Ú ÿ á è . Àõìàã îëìà áàëàì. Àäàì òàðûñûíà òÿïèê àòìàç... Áó áèð áåëÿ õîøáÿõòëèêäèð êè, ùå÷ éàòûá éóõóäà äà ýþðÿ áèëìÿçñÿí. É å ò ÿ ð . Áó êè, áåëÿ õîøáÿõòëèêäèð âÿ ùàúû ñÿíÿ õîø ýÿëèð, þç áàúûí ãûçûíû âåðñÿíÿ. Ú ÿ á è . Éåòÿð, Éåòÿð, ìÿí þëöì èíúèìÿ... ×öíêè ùàúûéà ýåòìÿê èñòÿìèðñÿí, ëîòó ëîòóéàíà ýÿëñÿíÿ ìÿí àðâàäûìû áîøàéûì, ìÿíÿ ýÿëÿñÿí. Íÿ îëàð, àé ãûç, àõûðäà þëìÿéÿúÿêñÿí? É å ò ÿ ð . Òôó, ñÿíèí áèùÿéà ñàããàëûíà! Äÿõè íÿ äåéèì. (Ýåäèð.) Ú ÿ á è (òÿê). Ãûç äåéèë êè, áèð îä-éàëîâäóð... Éàíûíäàí êå÷ìÿê îëìóð... Àììà þç àðàìûçäûð, íåúÿ éàõøûúà ìàëäûð! Àëëàù öðÿéèíÿ áèð ðÿùì ñàëà, þçöíÿ ùàëàë þâðÿò åëÿéÿñÿí. Íåúÿ éàõøû îëàð!.. (Ñÿêòÿ) Õåéð à... Ìÿíèì õÿéàëûì òóðø õÿéàëäûð. Ìèëéîí÷ó ùàúûéà ýåòìÿéÿí ìÿíÿ ýÿëÿðìè? Ôÿëÿéèí öçö ãàðà îëñóí! Áàðû áîëúà äþâëÿòèí îëà, áóíëàð äà îëìàñà, áàðû áèð øöúàÿòèí îëà, ýÿíÿ äÿðä éàðûäûð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (äàõèë îëóá). Úÿáè, øåéëÿðè âåðäèíìè? Ú ÿ á è . Âåðäèì, àüà ýþòöðìÿäè... Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Íÿ äåäè ýþòöðìÿäè? Ú ÿ á è . Íÿ áèëèì, àé áàøûíà äþíöì. Ãàíà áèëìèðÿì. Áèð ñþç äåéÿíäÿ àäàìûí àòàñû, àíàñû ãàëìûð, àüçûíà ýÿëÿíè äåéèð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àé ýÿäÿ, ñÿí ãÿðèáÿ áèìÿñðÿô àäàìñàí, ùå÷ çàä ÿëèíäÿí ýÿëìèð. Áÿñ ñÿí íÿéÿ ýÿðÿêñÿí? Ú ÿ á è . Ýÿäÿ íåéëÿñèí, áóðàäà ýöú èøè éîõäóð, óñòàëûã ëàçûìäûð. Áèð àç òÿëÿñìÿéèí, ýþðÿê íÿ òÿùÿð åëÿðèê. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Úÿáè, ìÿí ýåäèðÿì... Àíä îëñóí ýåòäèéèì Ìÿêêÿ âÿ Ìÿäèíÿéÿ, ÿýÿð ñÿí áó èøè äöçÿëòñÿí, ñÿíÿ éöçúÿ ìàíàò ïóë âåðÿðÿì. Ú ÿ á è . Ñèç áóéóðàíäàí ñîíðà, ïóëñóç äà ìÿí áîðúëóéàì ÷àëûøûì, ÿëëÿøèì, àíúàã áèð àç ñÿáð ëàçûìäûð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Íÿèíêè éöç, èêè éöç äÿ âåðÿðÿì, ö÷ éöç äÿ __________ âåðÿðÿì. Àíúàã èø ÿìÿëÿ ýÿëñèí. Ãî÷óì Úÿáè, ýþðöì íÿ òþâð ôÿíä ãóðàúàãñàí. Ñÿí êè, øåéòàíà ïàïàã òèêÿíñÿí. 102 Ú ÿ á è . Àðõàéûí îë, àüà, ùÿð íÿ êÿëÿéèì âàð, èøëÿäÿúÿéÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ýþðÿê, Àëëàùà ïÿíàù! (Ýåäèð.) Ú ÿ á è (òÿê). Éöç ìàíàò àç ïóë äåéèë... Áèð àç áÿðêèòñÿí áÿëêÿ ö÷ éöç äÿ âåðÿ... Ýþðöíöð êè, êèøè ÷îõ ÿë-àéàãäàäûð. Ãàí ýþçöí òóòóá... Àììà ÷èôàéäà! Ãàíúûã åëÿ ãàíúûã äåéèë êè, àäàì ñþç äåéÿ áèëñèí... Ýþðÿê... (Ñÿêòÿ âÿ ôèêèð) Éåòÿð, Éåòÿð! É å ò ÿ ð (äàõèë îëóá). Ãîéìàçñûç áèð ñààò áèð éåðäÿ îòóðàã! Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèç, ÿë ÷ÿêìÿçñèç? Ú ÿ á è . Ìÿíèì áó úàíûì þëñöí êè, ñÿíäÿ áàõ áèðúÿ áåëÿ äÿ àüûë éîõäóð. Àõìàüûí áàëàñû, ìÿí äÿ ñÿíäÿí þòðö ÷àëûøûðàì, ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð, éîõñà ìÿíÿ íÿ äöøöáäöð... Ìÿí áèëåéäèì êè, ùàúû ìÿíèì áàúûì ãûçûíû àëàð, ìÿí åëÿ áó ñààò þçöìö àòàðàì ùàúûíûí àéàãëàðûíûí àëòûíà... Ñÿí íÿ äåéèðñÿí?.. Àììà éÿãèí áèëèðÿì êè, èñòÿìÿç, î ñÿíÿ áÿíääèð, ñÿíäÿí þòðö äÿëè-äèâàíÿäèð. É å ò ÿ ð . Úÿáè, âàëëàù, ñÿí àõûðû ìÿíè î éåðÿ ýÿòèðÿúÿêñÿí, ñàããàëóâà ëîìáà èëÿ òöôöðÿúÿéÿì. Ú ÿ á è . Âàëëàù, ÷ÿíÿíè éåðèíäÿí îéíàäàðàì! Ãàíúûã, áèð ñþçöíÿ áàõ. É å ò ÿ ð . Òôó! (Òöïöðöá ãà÷ûð.) Àëäûíìû ïàéûíû? Ú ÿ á è (òÿê, ñÿêòÿ). Ìÿíÿ ùÿëÿ áó äà àçäûð... Áèð ìÿíÿ äåéÿí ýÿðÿê àé ùÿïÿíä, ñÿí íÿ ýèðìèñÿí ìåéäàíà? Ùàúû íÿð êèìè ãûçûøûá íîðÿñòÿ ãûç àëàúàã, ñÿíèí ñàããàëûíà òöôöðÿúÿêëÿð. Ìÿíèì êèìè äÿ àõìàã îëàðìû? Äàø ìÿíèì áó àõìàã áàøûìà... Êþíëö áàëûã èñòÿéÿíèí ãóéðóüó ñóäà ýÿðÿê. Ùàúû ãîé þçö þç èøèíè äöçÿëòñèí, ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì áóíäàí ñîíðà Éåòÿðÿ áèð êÿëìÿ ñþç äåìÿðÿì. (Ýåäèð.) Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (òÿê). Ïàùî, àé!.. Àõûð êè, Úàâàùèðè éîëà ñàëäûì ýåòäè. Èíäè ýþðöì ìÿí íÿ ãàéûðûðàì... Äîüðó äåéèáëÿð áèð úàùûëëûãäà, áèð äÿ ãîúàëûãäà áàø ýÿðì îëàð. Ýþç ãûçûøûá, ýåúÿ éóõóñóç, ýöíäöç __________ Áåëÿ ðóçýàðû óçóí ÷ÿêìÿç îëìàç... Äöíéàâö-àëÿì îëóá ÿëàìàíäà... ïåøÿì. Ùÿð áèð ñààò, ùÿð áèð äÿãèãÿ, âàõòáèâàõò Éåòÿð äóðóá ýþçöìöí 103 ãàáàüûíäà... Èø äöçÿëÿð, áèð íå÷ÿ ìöääÿò èñòèðàùÿò åëÿðèê... Äöíéà áåø ýöíäöð, áåøè äÿ ãàðà. Ñöëåéìàíà ãàëìàéàí äöíéà êèìÿ ãàëàúàã? (Úÿáè äàõèë îëóð.) Ùÿ, Úÿáè, íåúÿ îëäó? Ú ÿ á è . Úÿáèíè Àëëàù éåð öçöíäÿí ýþòöðñöí... Úÿáèíè áóéóðóðñóç áèòìÿç èøÿ, àäûíû ãîéóðñóç éàðûòìàç! Úÿáè íåéëÿñèí?.. Íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøèðÿì, íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðàì, ãàíúûã òîðà ýèðìèð êè, ýèðìèð... Äåéèðÿì àé ãûç, àõìàüûí áàëàñû, áåëÿ äþâëÿòäÿí, úàù-úàëàëäàí êèì ÿë ÷ÿêÿð... Èíäèéÿ êèìè ãóëëóã÷óëóã åëÿìèñÿí, áóíäàí ñîíðà õàíûìëûã åëÿ... Éå, è÷, éàò, ýÿç! Àëëàùà äà ýöíäÿ ìèí êÿðÿ øöêöð åëÿ... ßëàú îëìóð. ×îõ äà áÿðêÿ ÷ÿêÿíäÿ, äåéèð âàëëàù Äèëáÿð õàíûìà äåéÿðÿì... Äÿõè ñàããàëûìäà éåð ãàëìàéûáäûð êè, ëîìáà èëÿí òöôöðìÿìèø îëñóí. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ýåò îíó áÿðè ÷àüûð ýþðöì... (Úÿáè ýåäèð.) Íàèíñàôûí áàëàñû íàèíñàô, ýþð íåúÿ íÿìÿêáÿùÿðàìäûð. Áèð ìÿíÿ äåéÿí ýÿðÿê íÿ äöøìöñÿí ùÿïÿíä Úÿáèíèí öñòöíÿ, ÷àüûð ìîëëàíû, êÿáèíè êÿñäèð, ãóðòàðñûí ýåòñèí... Éåòÿðèí ùàðàéû îíäà ýþðÿê ùàðà ÷àòàð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì (äàõèë îëóð, àúûãëû âÿ òÿÿúúöáëö Ùàúû Ãÿìáÿðÿ õåéëè áàõûá). Éàüûøäàí ÷ûõäûã, éàüìóðà äöøäöê. Àé áèùÿéà îüëó áèùÿéà, òôó ñÿíèí áèùÿéà ñàããàëûíà! Áó ñàããàëäàí óòàíìûðñàí ùå÷?! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áàøûíà àò òÿïèáäèðìè íÿäèð, àðâàä? Íÿäÿí þòðö âÿ íÿ úöðÿò åäèá áó ôþùøëÿðè ìÿíÿ äåéèðñÿí, ùÿ? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Íÿ úöðÿò åëÿéèðÿì?! Íÿäÿí þòðö?! Áèëìèðñÿí, àé áèùÿéà? Âàëëàù, áó åâÿ áèð îä ãîéàðàì, áèð îéóí îéíàéàðàì èíãèðàçè-àëÿìÿúÿí äàíûøûëàð! Áèð ýþçöìöí è÷èíÿ äöðöñò áàõ! Òÿçÿäÿí äÿëè îëìóñàí, àé ìöðòÿä, àé ìÿëóí? Òôó, ñÿíèí ñàããàëûíà! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áèùÿéàíûí ãûçû, øÿðèÿòäÿí ÷ûõûá öçöìÿ àü îëóðñàí? Ìÿíèì úèíèìè áèëèðñÿí êè! Áó ñààòäà áó åâäÿí ñÿíè èò ãîâàí êèìè ãîâàðàì. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . ×àõûð è÷ìèñÿí, éîõñà ãàðüà áåéíè éåìèñÿí, ìÿíè åâäÿí ãîâóðñàí?.. Áÿõòÿâÿð áàøûìà, àëòìûø éàøûíäà ñàùèáèì òÿçÿäÿí åøãÿ äöøöá!.. Áîéóíó éåðÿ ñîõóì!.. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Äèíú, ôàðàüàò îòóð, ùå÷ àòëàíûá-äöøìÿ, éîõñà àõûðäà ïåøìàí îëàðñàí. Ìÿíè éàõøû òàíû. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Éåòÿð, Éåòÿð! Áóðàéà ýÿë, àé ãûç! Áóðàéà ýÿë ýþðöì, èíäèéÿ êèìè ñÿíÿ “ãûçûì, ãûçûì” äåéÿí, ñÿíè íÿ òþâð çÿðçèáàéà ìöíÿââÿð åëÿéèá áó åâäÿ õàíûì ãàéûðûð. Òôó ñÿíèí ñàããàëûíà! __________ Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ñÿíèí úöðÿòèí éîõäóð îíà “áóðàäàí äóð, îðàäà îòóð” äåéÿñÿí! Ìóðäàðûí ãûçû ìóðäàð, ñöðöí ýþçöìöí ãàáàüûíäàí! 104 Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Áó ñààò ãà÷àðàì áàçàðà áàøûà÷ûã, àéàüûéàëûí; ÷àüûððàì àëÿìè, òþêÿðÿì áàøûìà êè, úàìààò, Ùàúû Ãÿìáÿð òÿçÿäÿí äÿëè îëóá, ìÿíè, áåø óøàã àíàñûíû, Ôÿðùàä êèìè îòóç èë êöëöíý ÷àëàíû þç åâèíäÿí ãîâóð. Ñÿíè áèð ñààòäà ðöñâàéè-úàùàí åëÿðÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßñòÿüôöðóëëàù! Ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí ùà! Ñþçöí íÿäèð, ýþçöíÿ äþíöì, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, ìÿíäÿí, íÿ èñòÿéèðñÿí, àé äÿëè Õóäàâåðäèíèí íÿâÿñè? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ñÿíäÿí íÿ èñòÿéèðÿì êè, ïèíÿ÷è Êàçûìûí îüëó? Àé äöíÿíÿúÿí ÷ÿð÷èëèê åëÿéÿí! Éåòÿðè áóðàéà ÷àüûð, îíäà ñÿíÿ äåéÿðÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßñòÿáôöðöëëàù! Õàòàéà äöøäöê úàìààò äà. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Àõûð äåéèðÿì íÿäÿí þòðö Úàâàùèðè áàøûíäàí òåç ðÿää åëÿäè, ãûçûøûá åéøè-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëìàã èñòÿéèðìèø... Òôó, ìÿëóí! Ùå÷ óòàíìûðñàíìû? Éåòÿð õàíûì, íàçëû õàíûì, íîðÿñòÿ õàíûì, ýÿë! Òôó, áèãåéðÿò! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Éåòÿð ñÿíäÿí ïèñäèð? Éåòÿðè ñÿíèí êèìè éöç àðâàäà âåðìÿðÿì. Éàâàø, îíó õàíûì åëÿéÿíäÿ ýþðÿê ìÿí øÿðèÿòÿ íàìöâàôèã èø ýþðöðÿì?.. ßýÿð õîøóíà ýÿëìèð ýþçöì öñòÿ éîëóí âàð, áóéóð òÿøðèô àïàð... Áóéóð åëÿ áó ñààò áóéóð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ñÿí áó åâäÿ ãàí ñàëìàã èñòÿéèðñÿí, ãàí, ãàí, ãàí! Âÿññàëëàì. Àáðû éåéèá, èñìÿòè àòìûñàí äàëûíà! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àõìàüûí ãûçû àõìàã! Áèðúÿ îíó áàøà äöø êè, Éåòÿðèí îí áåø éà îí àëòû éàøû âàð, áèç îëìóøóã íàìÿùðÿì, èñòÿéèðñÿí êè, ìÿíè ýöíàùà áàòûðûá úÿùÿííÿì îäèëÿ éàíäûðàñàí? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Áèùÿéàíûí öçðöíÿ áàõ, öçðöíÿ! Õåéð, åëÿ äåéèë. Ñÿíÿ áåëÿ äèêìÿìÿ ãûç ýÿðÿêäèð, íîðÿñòÿ! Òôó ñàããàëûíà, òôó åòèáàðûíà! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Äÿõè áÿñäèð, êèôàéÿò åëÿð?.. Äóð èòèë ýþçöìöí ãàáàüûíäàí, éîõñà âàëëàù ñöð-ñöìöéöíö ÿçÿðÿì. Äóð äåéèðÿì ñÿíÿ!.. Ñÿí ìÿíè ëàï áèãåéðÿò åëÿäèí, ñöðöí!.. Úÿáè äàõèë îëóð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì (Úÿáèéÿ). Àé áèùÿéà îüëó áèùÿéà! Éàõøû, ùÿëÿ áó Ìÿêêÿ áåëèíè ñûíäûðìûø àüëûí èòèðèáäèð, ñÿíÿ íÿ äöøöá, ìöðòÿä îüëó ìöðòÿä, ýèðìèñÿí ìåéäàíà, ÷þï àëòûíäà äÿéèðìàí òèêèðñÿí? Àé ÷þðÿéèì ñÿíè ùÿð èêè ýþçöíäÿí åëÿñèí! __________ Ú ÿ á è . Àé õàíûì, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì òàõñûðûì íÿäèð êè, ñþéöðñöç? Ìÿí íåéëÿìèøÿì? 105 Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ýþçöìöç àéäûí îëñóí, ïèøèéèìèç îüëàí äîüóá... Àëëàù êèøèëÿðèí ùàìûñûíà ëÿíÿò åëÿñèí êè, áèð àç éàëëàðû àðòûã äöøÿíäÿ èò êèìè êöðñÿéÿ ýåäèðëÿð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Éàëûì àðòûã îëàíäà, ýþðÿê ìÿí äÿ ýåäèá ãåéðèëÿð êèìè ðóñ àðâàäû êÿíàðäà ñàõëàéûðàì? Àëëàùûí ÿìðèíäÿí, ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿòèíäÿí ÷ûõûðàì? Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Íåéíÿê, ÿýÿð ñàããàëûíà, ýåòäèéèí Ìÿêêÿéÿ éàðàøàð, ñÿí äÿ ýåò áèð ðóñ àðâàäû ñàõëà. Úÿáè. Õàíûì, ùå÷ àúûüûí òóòìàñûí... Ðóñ õàíûìëàðûíäà áåëÿ íàç âàð, ãÿìçÿ âàð, øèâÿ âàð, î êè, ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíäà òàïûëìàç. Î éàðàøûá ðóñ õàíûìëàðûíà êè, ùÿð òÿðïÿíèøè àäàìûí úàíûíû àëûð. Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Åëÿ î äåéèëìè ùàúûíûí áåéíèíè ãàðûøäûðàí? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (àéàüà äóðóá). Äÿõè ñÿí ìÿíèì úàíûìû éûüäûí áîüàçûìà! Áó ñààò èòèë ìÿíèì åâèìäÿí! Òöíáÿòöíöí ãûçû, ñöðöí áóðàäàí! (Èòÿëÿéèð.) Ýåò, áó ýöí ìåùðèíè ñàéàðàì ãàáàüûíà. (Ýöú èëÿ ãîâóð.) Äèëáÿð õàíûì (àüëàéà-àüëàéà). Àëëàù, áåëÿ çöëìö ýþòöðöðñÿí äÿ! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ùàðà ýåäèðñÿí ýåò. Ñÿíèí î áèðè îòàãäà èøèí éîõäóð, äöç ýåò! Ä è ë á ÿ ð õ à í û ì . Ýþð, à áèùÿéà îüëó, ñÿíèí áàøûíà íÿ ýÿòèðÿúÿéÿì. (Ýåäèð.) Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿí áåëÿ äåìÿìèøäèì... Úÿáè, áó ñààò Ìîëëà Ñÿôèíè ÷àüûð áóðàéà, àðòûã ìÿíäÿ ñÿáð ãàëìàéûá, äÿõè äþçÿ áèëìÿðÿì!.. Áó íÿ àðâàä îëäó ìÿíèì úàíûìà! É å ò ÿ ð (äàõèë îëóá). Àüà, èíäèéÿ êèìè ìÿí ñÿíèí öçöíÿ äèê áàõìàìûøàì, áó åâè þç àòàìûí åâè ùåñàá åëÿìèøÿì. Ñèç áó ôèêðÿ äöøÿíäÿí áÿðè ìÿí ýåúÿ-ýöíäöç àüëàéûðàì. Áó åâè íÿ ö÷öí äàüûäûðñûç? Ùå÷ îëà áèëÿðìè êè, Äèëáÿð õàíûì áó åâäÿí ãîâóëñóí, àõûð î ìÿíÿ àíàëûã åëÿéèáäèð... Ìÿí áó èøÿ ðàçû îëà áèëìÿðÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿí òàìàì ãîùóì-ÿãðÿáàäàí ÿë ÷ÿêèðÿì, îòóç èë áèð éåðäÿ ìÿíèìëÿ éîëäàøëûã åäÿí þâðÿòèìäÿí ÿë ÷ÿêèðÿì, ýþð áó àõìàüûí áàëàñû ìÿíÿ íÿ âÿç åëÿéèð. Ú ÿ á è . Íåéëÿéèì àé àüà, áàøûíà äþíöì, Àëëàù ìÿíÿ áèð åëÿ ãûç âåðìÿéèáäèð êè, ñÿíÿ õîø ýÿëÿ, àòàì þçöìö àéàãëàðûíûí àëòûíà, äåéÿì: __________ “Àüà, ãóðáàíäûð ñÿíÿ, áóéóð”. Áó âåéèë ãûçû âåéèë þç õîøáÿõòëèéèí ãàíìûð. 106 É å ò ÿ ð . Àüà, Àëëàù õàòèðèíÿ. Äèëáÿð õàíûìû ãàéòàðûí åâÿ! Õóäàéà, áó íÿ èøäè ìÿí äöøäöì! Àëëàù ðèçàñûíà, àüà, ìÿíÿ çöëì åëÿìÿéèí, ìÿíè ÷åâèð óøàãëàðûíûí áàøûíà... Ìÿí Äèëáÿð õàíûìûí ýþç éàøûíà äþçÿ áèëìèðÿì, úàìààòû þçöíöçÿ ýöëäöðìÿéèí. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ñÿñèíè êÿñ! Äèëáÿð äÿ úÿùÿííÿìÿ, úàìààò äà úÿùÿííÿìÿ... Èøèâö ýþð, àé ýÿäÿ, Úÿáè, òåç îë ýåò Ìîëëà Ñÿôèíè áóðàéà ÷àüûð, òåç îë! (Úÿáè ýåäèð.) Ìÿíèì ìàëûìûí, úàíûìûí áóíäàí ñîíðà òÿÿëëöãö âàð ñÿíÿ. Ýþð ñÿíè íåúÿ ñàõëàéàúàüàì! Çÿð-çèáàíûí è÷èíäÿ. Ýþðÿí äåñèí: àôÿðèí, Ùàúû Ãÿìáÿð! Ìîëëà ýÿëÿíÿúÿí... Àëûá ýÿòèðìèøÿì. (Òÿëÿñèê ýåäèð.) É å ò ÿ ð . Àíàñûç, àòàñûç, ãàðäàøñûç éåòèì úàíûì âàé... Õóäàéà! Ìÿí íÿ ýöíàù åëÿìèøäèì? Ìÿí Äèëáÿð õàíûìà íÿ úàâàá âåðèì? Úàâàùèð õàíûìà íÿ äåéèì? (Îòóðóá àüëàéûð.) Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (ÿëèíäÿ áèð êÿëëÿ ãÿíä âÿ áèð ãóòó íàáàò äàõèë îëóð). Äèíèì, èìàíûì, äþâëÿòèì, ìàëûì, íèéÿ àüëàéûðñàí? Áó úàíû ãîéìóøàì éîëóíäà. (Éåòÿðÿ òÿðÿô ýåäèð, Éåòÿð ãà÷ûð) Ãûç óøàüû åëÿ áåëÿ îëàð, ãàáàãúàí áèð àç àüëàð, õèôôÿò åëÿð, ñîíðà þéðÿøÿð. Áèð àç äà êå÷ÿð áàøëàð êè, ôèëàí àðâàäà íèéÿ áàõäûí? Ýöë êèìè Éåòÿðè ãîéóá êÿíàðà êèì áàõàð?.. Áóíäàí ñîíðà íàìàçûìûç ïàêèçÿ ãûëûá ÿéëÿøÿðèê åâäÿ, áàøûìûçû ãîéàðûã Éåòÿðèí äèçè öñòÿ, áèð íå÷ÿ ìöääÿò èñòèðàùÿò åëÿðèê, ßçðàéûë äà ýÿëÿíäÿ äåéÿðèê, áóéóð. Ì à ù ì ó ä (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà! Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßëåéêÿññàëàì. Íÿ âàð, íÿ éîõ, Ìàùìóä? Úàâàùèð íåúÿ äîëàíûð, éàõøûäûðìû? Ì à ù ì ó ä . Àëëàùà øöêöð, êåéôëÿðè êþêäöð, äàìàüëàðû ÷àü... Úàâàùèð õàíûì ìÿíè ýþíäÿðèá êè, ýåò ýþð íåúÿ äîëàíûðëàð, ñàëàìàòäûðëàðìû? ßëàâÿ ýÿëìèøÿì áèð íå÷ÿ øåéëÿð àëûá àïàðûì, áèð äÿ õàíûì áèð àç éàü, ãàéìàã ýþíäÿðèá, îíó äà âåðäèì Éåòÿðÿ. Ìöðÿõõÿñ îëóì ãóëëóüóíóçäàí. Èøèì ÷îõäóð, àõøàìà äöøÿðÿì. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Ýåò, àõøàìà äöøÿðñÿí âÿ ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí ÷îõ äóà àïàð. Ì à ù ì ó ä . Áàø öñòÿ, äóà ýþíäÿðÿí ñàü îëñóí. (Ýåäèð) Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . (òÿê, ïÿñäÿí îõóéóð): Åé äèë, ãÿðàð ýèð êè, ÷å âÿãòè-òÿïèäÿíÿñò? Åé äèäÿ, õóí ìÿáÿð êè, ùÿíýàìè-äèäÿíÿñò1. __________ 1 Åé öðÿê, ñàêèò îë, ùå÷ ÷ûðïûíìàã âàõòûäûðìû, Åé ýþç, ãàí àüëàìà êè, éàðû ýþðìÿê âàõòûäûð. 107 Àõûð êè, ÷àòäûì àðçóìà, øöêöð õóäàéà. Äèëáÿð äÿ áèð àç àòûëûáäöøÿð, ñîíðà éóìøàëàð, ùÿð áèð èø äöøÿð þç éîëóíà. Ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì áèð äÿ Ùàúû Ñàëìàíà éàõûí ýåäÿðÿì. Íÿ ëàçûì þçöìö àðòûã çÿùìÿòÿ ñàëûì. (Ãàïûíû à÷ûá áàõûð.) Áó Úÿáè ìÿëóí îüëó ýåòäèéè éåðäÿí ãàéûòìàç äà... Áèëìèð êè, ìÿí áó ñààò íÿ èçòèðàáäàéàì. (Îõóéóð.) Ìÿí áÿñòåéè-çöëôÿì, ìÿíÿ çÿíúèð íÿ ëàçûì, Þëäöð ìÿíè ãóðòàð, áåëÿ òÿõèð íÿ ëàçûì? Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì, ùàúû. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßëåéêÿññàëàì, Ìîëëà Ñÿôè. Ñèç áó åâÿ ÷îõ õîø ýÿëìèñèíèç! Áóéóðóí, áóéóðóí ýþðÿê. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è (ÿéëÿøèá). Áó ñààò Úÿáè äåäè êè, ùàúûíûí ñèçÿ áèð èøè äöøöá, òåç áóéóðóí îðàéà. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Áÿëè, ñèçÿ áèð õåéèð èøèìèç äöøöáäöð. ×îõ ÿçèç îëàñûíûç êè, òåç òÿøðèô ýÿòèðìèñèç. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Ìÿí ùÿìèøÿ ñèçèí ãóëëóüóíóçäà ùàçûð âàðàì. Þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ìÿíèì ñèçÿ íÿ ãÿäÿð ìÿùÿááÿòèì âàð. Àëëàù þçö øàùèääèð êè, ìÿí ùÿìÿâÿãò ñèçÿ äóà÷û âàðàì, ùå÷ ñèçè éàäûìäàí ôÿðàìóø åëÿðÿì? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Àëëàù èìàíûíûçû êàìèë åëÿñèí... Ìÿí ñèçÿ áèð èøäÿí þòðö çÿùìÿò âåðìèøÿì... Ìÿí áèð éåòèì ãûç, àòàñûç, àíàñûç ñàõëàìûøàì, ëàï áèð òèêÿ âàõòûíäàí. Èíäè éåòèøèá éåêÿ ãûç îëóá. Þçöíöç áèëèðñèíèç êè, øÿðèÿòÿ ýþðÿ áèç îëìóøóã áèð-áèðèìèçÿ íàìÿùðÿì. Îíà ýþðÿ ëàçûì ýÿëèð êè, îíó áèð íþâ õîøáÿõò åëÿéèì. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Éÿãèí êè, ùàúû, ãûçû ÿðÿ âåðìÿê õàùèøèíèç âàð... Àôÿðèí, ñÿä àôÿðèí... Âàëëàùû áèð åëÿ èø ýþðöðñöíöç êè, ýóéà áåùèøòèí áèð ýóøÿñèí ñàòûí àëàí êèìè, ÷îõ ýþçÿë, òÿðèôÿëàéèã èøäèð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . Õåéð, ìÿíèì ôèêðèì îíó åâäÿí ÷ûõàðìàìàãäûð. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è (äèç öñòÿ ãàëõûá). Ïÿù, ïÿù, ïÿù!.. Áóíà, áàõ, ùå÷ ñþçöì éîõäóð... Àôÿðèí, ìàøàëëàù! Áåëÿ èøèí íÿ ãÿäÿð ñàâàáû âàð, ùå÷ áèëèðñèç? Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Î ãÿäÿð ñàâàáû âàð êè, éåð èëÿí ýþé àðàñû òóòìàç!.. Ýþðÿê, ùàúû, êÿáèí íÿ âàõò îëàúàã? Úÿáè äàõèë îëóð. __________ Ùàúû à ÿ ì á ÿ ð . Ìÿí åëÿ ñèçÿ ìÿùç îíäàí þòðö çÿùìÿò âåðìèøÿì. Õàùèø åëÿéèðÿì êè, åëÿ áó ñààò òàìàì åëÿéÿñèç. 108 Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . ×îõ éàõøû, ÷îõ ýþçÿë, ÷îõ ïàêèçÿ âÿ ÷îõ ìöáàðÿê... Àëëàù õåéèð âåðñèí, þìðè-òóëàíè ÿòà åëÿñèí... Áó ýöí, åëÿ ñààò äà ÷îõ õîøäóð... àé Úÿáè, áó ãóòóäàêû íÿìÿíÿäèð? Ú ÿ á è . Íàáàòäûð, àé Ìîëëà Ñÿôè. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è (òÿáÿññöìëÿ). ×îõ ïàêèçÿ... Áÿñ áó ãÿíäèí ÷àéû ùàíû? Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (áåø ìàíàò ÷ûõàðäûá). Áó áåø ìàíàò äà îëñóí ÷àé ïóëó! Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Ïÿù, ïÿù, ïÿù! ×îõ ìöáàðÿêäèð, Àëëàù áîéà-áàøà ÷ûõàðòñûí... Éàõøû... Ùàúû, ýþðÿê ãûç þçö áó ñààò ùàðàäàäûð âÿ áó èøÿ ðàçûäûðìû? Ú ÿ á è . Ãûç åâäÿäèð âÿ þçö áó èøÿ ðàçûäûð. Ìÿí äÿ îíóí âÿêèëèéÿì. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . ×öíêè áó èøäÿ àðòûã ñàâàá âàð, ëàçûì ýÿëèð êè, øÿðÿí îëñóí... Îëà áèëÿðìè ãûç þçö ýÿëèá ðóáÿðó ðàçûëûã âåðñèí âÿ ìÿí äÿ òàìàì åëÿéèì. Ú ÿ á è . Ìÿí ÿðç åëÿéèðÿì êè, ãûç þç äèëèëÿí éàíûìäà èãðàð åëÿéèá âÿ ìÿíè þçöíÿ âÿêèë òóòóá. Ìåùðè äÿ îëàúàã éöç ÿëëè ÿøðÿôè. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Éÿíè íÿ åéèá åëÿð, ãûç ýÿëñèí äóðñóí î ãàïûäà âÿ áèð êÿëìÿ äåñèí êè, ìÿí áó èøÿ ðàçûéàì, éà êè, åëÿ èøàðÿ åëÿñèí, êèôàéÿò åëÿð... Ìÿíèì õàùèøèì îäóð êè, áó ýþçÿë èø øÿðÿí îëñóí, âÿññàëàì... Úÿáè, ãûçû ÷àüûð ýÿëñèí... Ùàúû, ãîé ìÿí äåéÿí îëñóí... Ñàâàáû àðòûãäûð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (êÿíàðà). Ìîëëàëàðûí åëÿ áó ôöçóëëóüó ìÿíÿ õîø ýÿëìèð. (Úÿáèéÿ.) Úÿáè, î ãûçû ÷àüûð ýÿëñèí áóðàéà. Ú ÿ á è . Áàø öñòÿ, ÷àüûðûì... Ùÿð÷ÿíä ëàçûì äåéèë èäè. ×îõ âàõò áåëÿ äÿ êå÷ÿð... (Ýåäèð.) Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Íÿ ÿúÿá õÿéàëûíûçà ýÿëäè áó ýþçÿë èø?.. Ùàúû, ñÿíèí áàøûí ö÷öí, áó áèð åëÿ èøäèð êè, ùÿð êèì åøèòñÿ àôÿðèí äåéÿúÿê. ßëàâÿ, áó èøèí ùÿì áó äöíéàäà, ùÿì àõèðÿòäÿ õåéðè âàð. Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð . ßëàúûì éîõäóð, éàçûãäûð, íåéëÿéèì? Ãîðõóðàì âåðèì þçýÿñèíÿ áÿäáÿõò îëà... Áó çÿìàíÿäÿ àäàìû òàíûìàã ÷ÿòèíäèð. Ú ÿ á è (ùþâëíàê äàõèë îëóð). Àé àüà, áàøûíà äþíöì, úöðÿò åäèá äåéÿ áèëìèðÿì, ãûç åâäÿ éîõäóð, ãûçû àïàðûáëàð... Ù à ú û à ÿ ì á ÿ ð (áàøûíà âóðóá). Âàé, åâèì éûõûëäû!.. Áó äÿãèãÿ ãûçû Ìàùìóä àïàðäû... Òöôÿíýè áÿðè ýÿòèð. Àé ýÿäÿ, äàëûìúàí ýÿë, àé ýÿäÿ! (Ýåäÿ-ýåäÿ.) Âàé, åâèì éûõûëäû!.. Çàëûì îüëó Ìàùìóä!.. (Ýåäèðëÿð.) __________ Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è (òÿê). Ïÿù, áó îëìàäû ùà! Ìÿíÿ äåéÿí ýÿðÿêäè, ùÿïÿíä, áó íÿ øÿðèÿòáàçëûãäû... Êÿáèíèíè êÿñÿéäèí ãóðòàðàéäû ýåäÿéäè... 109 Þëàðäû ùàúûíûí ùàëàë þâðÿòè, ýÿäÿ àïàðñåéäè äÿ, ýåðè àëìàã ìöìêöí èäè. Áè÷àðÿ êèøèíèí îâãàòû òÿëõ îëäó... Èíäè ìÿí øåéëÿðè íåéëÿéèì. Àïàðìàéûì, ìÿíÿ íÿ áîðú, ìÿí çÿùìÿò ÷ÿêèá ýÿëìèøÿì, þç áîðúóìó éåðèíÿ éåòèðìèøÿì. Ãûçûí ãà÷ìàüûíà ìÿí êè, ìöãÿññèð äåéèëÿì... Ñÿí þë, àïàðàúàüàì. (Ïóëó ãîéóð úèáèíÿ, íàáàòû áàüëàéûð äÿñìàëà, ãÿíäè àëûð ÿëèíÿ, ùàçûðëàøûð ýåòìÿéÿ.) Ú ÿ á è (äàõèë îëóá). Éàâàø-éàâàø, àé ìîëëà! Ñÿí î øåéëÿðè ùàðà éûüûøäûðûðñàí, áàøûíà äþíöì?.. Éÿíè èò ýåòäè, èï äÿ ýåòñèí? Åëÿ çàä îëà áèëìÿç. Øåéëÿðè ãîé éåðÿ, ïóëó áÿðè âåð! Ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ñÿí ëàï àü åëÿéèðñÿí! Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Î íÿäÿíäèð, ÿçèçèì, Úÿáè? Éÿíè ãûçûí ãà÷ìàüûíà ìÿí ìöãÿññèð äåéèëÿì êè! Çÿùìÿò âåðèá ýÿòèðìèñèíèç, ùàããûìäûð àïàðûðàì. Ú ÿ á è . Ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ñÿí çàðàôàòà ñàëìûñàí íÿäèð? Âàëëàù, ùàúû àäàìûí äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïÿð. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Ñÿí þëÿñÿí, Úÿáè, ýþéäÿí ìÿëÿê éåíÿ, ìÿí áèð çÿããóì äà âåðìÿðÿì, íàùàã þçöíÿ çÿùìÿò âåðìÿ. Ú ÿ á è . Ñÿí þëÿñÿí, ìîëëà, ùå÷ åëÿ ôèêèðëÿðÿ äöøìÿ! Ãîéìàðàì ãÿäÿìèíè ÷þëÿ ãîéàñàí! Éàõøûñû îäóð êè, äàâàñûç, ãåéëö-ãàëñûç øåéëÿðè éåðèíÿ ãîéóá òÿøðèô àïàðàñûç. Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Ìÿí þëöì, Úÿáè, ñÿí ýÿë ìÿíÿ áó çöëìö åëÿìÿ, àòàìûí ÿðâàùûíà, èêè Ãóðàí õÿòì åëÿðÿì ñÿíèí âàëèäåéíèíÿ. Áåëÿ äóð, ýåäèì. Àé êèøè, ñÿí íÿ òÿùÿð àäàìñàí! Ìÿí þëöì, áåëÿ äóð! Ú ÿ á è . Ùå÷ âàõò îëìàç, ñÿí þëÿñÿí! Ì î ë ë à Ñ ÿ ô è . Àëà, áó áåø ìàíàò äà ñÿíèí îëñóí, Àëëàùûí äÿðäèáÿëàñû äà... Äè áåëÿ äóð, ýåäèðÿì. À êèøè, áåëÿ äóð äåéèðÿì ñÿíÿ! (Úÿáèíè èòÿëÿéèá ÷ûõûð, ãÿíäè âÿ íàáàòû àïàðûð.) Ú ÿ á è (òÿê, ÿëèíäÿ áåø ìàíàò). Õà, õà, õà!.. Ùàúû, ýåò àé áàòàíäàí ñîíðà ýÿë! Íÿ ãÿðèáÿ èø îëäó. Ãî÷àüûì Éåòÿð ùàúûéà íÿ éàìàí òóðï ÿêäè... Áó áåø ìàíàòäàí Øàùñÿíÿìÿ áèð áàøìàã, Ýöëñÿíÿìÿ áèð éàøìàã. Äèëáÿð õàíûìû ìóøòóëóãëàéûá, þçöìÿ äÿ îíäàí áèð òóëà ïàéû. Àëëàù äàäûíà éåòñèí Éåòÿðèí! Âÿññàëàì. Ïÿðäÿ 1895 __________ 110 ÌÖÑÈÁßÒÈ-ÔßÕÐßÄÄÈÍ ×ÿêìÿ, ÷ÿêÿ áèëìÿçñÿí, áÿðêäèð ôÿëÿéèí éàéû ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é – úàâàí îüëàí, äàðöëôöíóí òàìàì åòìèø Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì – îíóí àíàñû Ø à ù ì à ð á ÿ é – úàâàí îüëàí, îíóí ãàðäàøû Ùàúû Ìóðàä – úàâàí íþêÿðëÿð Õÿëèë Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é – áþéöê ìöëêÿäàð Ì à ù ì ó ä á ÿ é – îíóí úàâàí îüëó Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì – îíóí ãûçû. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì – Ìàùìóä áÿéèí þâðÿòè, Ôÿõðÿääèíèí áàúûñû ßùìÿä – Ðöñòÿì áÿéèí úàâàí íþêÿðëÿðè Âÿëè Ù ö ð ö – ãîúà þâðÿò, ãóëëóã÷ó Ú à ù à í ý è ð á ÿ é – úàâàí îüëàí, ìöëêÿäàð Ôÿðùàä – Úàùàíýèð áÿéèí äîñòëàðû Ìÿùÿððÿì } } } ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ðöñòÿì áÿéèí îòàüûíäà, Àâðîïà ãàéäàñûíäà áÿçÿíìèø, Ðöñòÿì áÿé ÿéëÿøèá ñÿíäÿëè öñòÿ, òÿê. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (òÿê). Èíäèéÿ êèìè òàìàì þìðöìäÿ äöøìÿí ãàáàüûíäàí ãà÷ìàìûøàì, ùÿìèøÿ âÿ ùÿð éåðäÿ äöøìÿíÿ ôàèã ýÿëìèøÿì, áèð Àëëàùäàí ñàâàéû ùå÷ êèìäÿí ãîðõìàìûøàì... (Ñÿêòÿ) Ìÿí ùàìàí Ðöñòÿìÿì êè, òîïäàüûòìàç Úöìøöä áÿéèí åâèíè õàðàáà ãîéäóì... Ìÿíÿ áèð òÿøÿõõöñ ñàòìàãäàí þòðö Êÿðèì õàíûí éóðäóí õàðàáà ãîéäóì, òàð-ìàð åëÿäèì, åâèíÿ îä âóðäóì, êöëöí ùàâàéà ñîâóðäóì... Èíäè ìÿí áèð àüçûíäàí ñöä èéè ýÿëÿí úàâàíäàí ãîðõàúàüàì?! (Äóðóð àéàüà) __________ Áèð àò ýþðìÿìèø, òöôÿíý ÿëèíÿ àëìàìûø, þâðÿò ñèôÿòäÿ óøàãäàí ÷ÿêèíÿúÿéÿì? Ìÿí, ìÿí Ðöñòÿìè-çÿìàíÿ? Ùå÷ âàõò. (Òÿáÿññöìëÿ) Ùìì... 111 Ýþðÿê Ôÿõðÿääèí àòàñû Ùåéäÿð áÿéäÿí ãî÷àãìû îëàúàã êè, ÿëè ãûëûíúëû, ãàáàüûìäà äîâøàí òàçû ãàáàüûíäà ãà÷àí êèìè âàçûéûðäû. (Ñÿêòÿ.) Þçöí þëäöðòäöì, ãûçûí ýöúëÿí îüëóìà ýÿòèðòäèì, ãàðäàøëàðûí áó âèëàéÿòäÿí èòèðòäèì... Èíäè ìÿýÿð ìÿí þëìöøÿì êè, Ôÿõðÿääèí ýÿëèá áóðàäà àä àëûá, ñàí ÷ûõàðòñûí âÿ ìÿíèì îüëóì Ðÿøèä áÿé, Ðÿøèä êèìè îüëóí ãàíû éåðäÿ ãàëñûí? Î ìÿí äåéèëÿì. (Óçóí ñÿêòÿ, ÷àüûðûð.) ßùìÿä, Âÿëè!.. Ùÿðýàù îíó àòàñû éîëó ýþíäÿðìÿñÿì, áó ïàïàã ìÿíÿ þâðÿò ëÿ÷ÿéè îëñóí. (ßëèí âóðóð áàøûíà.) Áèð òÿê Ôÿõðÿääèí îüëóì Ðÿøèäèí ãàíûíà ëàéèã îëà áèëÿð... Ìÿí ýÿðÿê î åâè õàðàáà ãîéàì!.. ßùìÿä, Âÿëè áåëëÿðèíäÿ õÿíúÿð-òàïàí÷à äàõèë îëóá áàø ÿéèðëÿð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ôÿõðÿääèí áÿé Ùåéäÿð áÿé îüëó, äåéèðëÿð ýÿëèáäèð, îíó ýþðÿíèíèç âàðìû? Þëÿíÿúÿí ìÿíëÿí ÿëëÿøÿí àòàñû Ùåéäÿð áÿéÿ áÿíçÿéèðìè? ß ù ì ÿ ä . Õåéð, àüà, ýþðìÿìèøèê. Àíúàã áåëÿ ñþéëÿéèðëÿð êè, ÷îõ ãÿðèáÿ îüëàíäûð; àë÷àã, ìöëàéèì. ßëàâÿ äåéèðëÿð êè, þç ðÿèééÿòè ö÷öí ìöëêöíäÿ àçàðõàíà âÿ ìÿêòÿáõàíà à÷ûáäûð, ùÿêèì ýÿòèðèá, ìàìà ýÿòèðèá. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Åøèòìèøÿì... Ôÿõðÿääèí òàìàì äöíéàíûí ýþçö îëñà, ýåíÿ ìÿíèì îüëóì Ðÿøèäèí ÿâÿçè äåéèë êè, îíó Ùåéäÿð áÿé ïàðàïàðà åëÿìèøäè... Íÿ ãÿäÿð Ôÿõðÿääèí ýþçÿë îëñà, íÿ ãÿäÿð êàìàëëû, àüûëëû îëñà, ìÿíÿ áèð åëÿ àðòûã õîøäóð, ÷öíêè îíó ãÿçà îüëóìóí ãàíûíà ëàéèã ÿâÿç ýþíäÿðèá âÿ ìÿíèì ö÷öí ìÿãàìè-èíòèãàì. (Ñÿêòÿ) ßùìÿä! Âÿëè!.. (Ñÿêòÿ.) Ðÿøèäèìèí éàäèýàðëàðû! Î áÿäáÿõò ýåúÿ, Ðÿøèä úàí âåðÿí çàìàíû áèç ÿùä-ïåéìàí åëÿäèê, þç àðàìûçäà ÿë òóòóøäóã, î ÿùäïåéìàí éàäûíûçäàí ÷ûõìàéûáäûð êè?.. ß ù ì ÿ ä . Õåéð, àüà, åëÿ ùàëÿò, åëÿ ìÿãàì éàääàí ÷ûõà áèëìÿç, ìöìêöí äåéèë... Âÿ àäûí êèøè ãîéàíûí ñþçö áèð ýÿðÿê. Áàøûìûçäàêû ïàïàãäûð, àüà, þâðÿò ëÿ÷ÿéè äåéèë!  ÿ ë è . ßââÿë-àõûð þëöìäöð. Àüà, ãîé úàí ïó÷ îëñóí, ãåéðÿò éîëóíäà, íàìóñ éîëóíäà... Ðÿøèä àüàìûí ìöñèáÿòèíè óíóòìàã îëìàç. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ìÿðùÿáà, ìÿðùÿáà!.. Úàâàáûíûç ìÿðä èýèäèí úàâàáûäûð; ÷þðÿéèì ñèçÿ ùàëàë îëñóí... ßýÿð ñèçëÿí áèð éåðäÿ îüëóì, áè÷àðÿ Ðÿøèäèì ñàü îëñàéäû, î äà ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðÿðäè... __________ Ùàðàäàñàí, îüóë, áåëèìè ñûíäûðàí îüóë? Éàðàëàðûí éàäûìà äöøÿíäÿ äöíéàâö-àëÿì áàøûìà àéëàíûð, áÿäÿíèì îä òóòóá éàíûð, áàøûìäàí òöñòö 112 ÷ûõûð... Îüóë, îüóë! Ñÿíèí ãàíûíû éåðäÿ ãîéìàðàì, îüóë! Ãÿáèðäÿ ðàùàò éàò... Ùÿðýàù ìåéäàíäà òÿê äÿ ãàëñàì, ýåíÿ äöøìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì. ß ù ì ÿ ä . Íÿ áóéóðóðñóíóç, àüà, ìÿýÿð áèç ãûðûëìûøûã êè, ñèç ìåéäàíäà òÿê ãàëàñûç? Íÿ ãÿäÿð áÿäÿíäÿ úàíûì âàð, íÿ ãÿäÿð íÿôÿñèì ýÿëèá-ýåäèð, àíä îëñóí Ðÿøèä áÿéèí þç úàíûíà, ìÿí äöøìÿíäÿí èíòèãàì àëìàìûø, îíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì!  ÿ ë è . Àüà, ìÿíè ýöëëÿ èëÿ âóðóá þëäöðñåéäèç áóíäàí éàõøû èäè êè, î ñþçö áóéóðäóç. Ìÿýÿð Ðÿøèä éàääàí ÷ûõà áèëÿð?! Ðÿøèä àüàíûí ãàíûí òÿê ìÿí àëàúàüàì âÿ áèð àäàì áàøû êÿñìÿêëÿ öðÿéèì ñîéóìàéàúàã, îíó éÿãèí áèëèí! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Áó ãåéðÿòäÿí, áó íàìóñäàí ñîíðà – êè ñèçäÿ ýþðäöì, – ìÿíèì äÿðäèìèí éöçäÿí áèðè ãàëäû... Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí. Àíúàã, îüëàíëàðûì, òÿëÿñìÿê ëàçûì äåéèë. Ìÿí íåúÿ òÿäáèð òþêñÿì, î ãàéäà ðÿôòàð åäÿðñèç. Àììà î âÿäÿéÿ êèìè áó áàðÿäÿ ëàë-êàð îëìàã ýÿðÿê... Áàøà äöøöðñöç êè, íÿ äåéèðÿì? ß ù ì ÿ ä âÿ  ÿ ë è . ßëáÿòòÿ, àüà, íåúÿ êè, áàøà äöøìöðöê. Äöøìÿíè àéûëòìàã îëìàç, îíëàð äà ýöúëöäöðëÿð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . ×îõ éàõøû, ýåäèí, ýåäèí, Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí. Ìàùìóäó áóðàéà ýþíäÿðèí. ßùìÿä âÿ Âÿëè áàø âóðóá ýåäèðëÿð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (òÿê). Ùÿðýàù ìÿíèì îüëóì Ìàùìóääà íàìóñãåéðÿò îëñàéäû, ìÿíèì íèøàíÿëÿðèìèí éöçäÿí áèðè îíäà òàïûëñàéäû, î èíäèéÿ êèìè ãàðäàøûíûí èíòèãàìûíû àëìûøäû âÿ ìÿíè áó äÿðääÿí õèëàñ åëÿìèøäè... Ùåéô ñÿíÿ, îüóë, ùåéô ñÿíÿ, Ðÿøèä!.. Îô.. (Óçóí ñÿêòÿ) Àíä îëñóí Ðÿøèä áÿéèí ãÿáðèíÿ, ùÿðýàù Ìàùìóä þâðÿòèí ñþçöíÿ áàõûá, áèãåéðÿòëèéè ãÿáóë åëÿñÿ, ìÿí îíó áèð äÿ îüóë äåéèá ÷àüûðìàéàúàüàì, þëöá, éà èòìèø ùåñàá åëÿéÿúÿéÿì... Ìÿíèì îüëóì ýÿðÿê ìÿíèì þçöìÿ îõøàñûí, áèãåéðÿò îüóë ìÿíÿ ëàçûì äåéèë. Ðÿøèä ÿëèìäÿí ýåòäè, þëìÿäèì, Ìàùìóä ýåäÿíäÿ íÿ îëàúàã?.. (Ñÿêòÿ) Äöíéàäà þìð åëÿìÿ, åëÿäèí ãåéðÿòè, íàìóñó ÿëäÿí âåðìÿ, âÿññàëàì. Ì à ù ì ó ä á ÿ é (äàõèë îëóá). Íÿ áóéóðóðñóíóç? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ýÿë îòóð. __________ Ì à ù ì ó ä á ÿ é (êÿíàð ñÿíäÿëè öñòÿ îòóðóá). Ýÿäÿëÿð äåäèëÿð êè... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ñÿíäÿí áèð ñóàë åäÿúÿéÿì, îíà úàâàá âåð. 113 Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áóéóðóí. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ìàùìóä, ñÿíèí ìÿùÿááÿòèí ìÿíè âàäàð åëÿäè, ìÿí äÿ ýåäèá äöøìÿí ãûçûí ýÿòèðäèì úÿáðÿí âÿ åâèìäÿ ýÿëèí åëÿäèì âÿ ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà äþâëÿòèìÿ øÿðèê... Äåìèðÿì ïèñäèð, ýþé÷ÿê äåéèë, àüûëñûç-êàìàëñûçäûð... Àììà äöøìÿí ãûçûäûð âÿ áó äöøìÿí÷èëèê êè, áó ñààò áèçèì àðàìûçäà âàð âÿ ùÿìèøÿ îëàúàã, Ýöëáàùàð ìÿíèì åâèìäÿ ãàëà áèëìÿç, ÿëàâÿ ìöñèáÿòëÿí ýÿëÿí ãûçû äöøìÿí ãàïûñûíà ýåðè ãàéòàðìàã þçö áèð áþéöê ìöñèáÿòäèð... Ýöëáàùàð ýÿðÿê ýåòñèí. (Ñÿêòÿ.) Ãàíäûí êè, òÿëÿáèì íÿäèð? (Ñÿêòÿ.) Ñÿíäÿí úàâàá ýþçëÿéèðÿì, äå ýþðöì ñþçöí íÿäèð?! Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ìÿíè áàüûøëàéûí, àòà, ùÿðýàù ìÿùÿááÿò íåúÿ êè, áóéóðóðñóíóç, ñèçè âàäàð åëÿäè ýÿëèí áàðÿñèíäÿ úÿáðÿí èø ýþðìÿéÿ, îëà áèëÿðìè êè, ùàìàí ìÿùÿááÿò ìàíå îëà èêèíúè úÿáðÿ âÿ çöëìÿ? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Îëà áèëìÿç... Èêèíúè òÿêëèô: ùàçûðñàíìû Ùåéäÿð áÿéèí åâèí òàð-ìàð åòìÿéÿ, éóðäóíäà áàéãóø óëàòìàüà, Ðÿøèä áÿéèí ãàíûíû àëìàüà? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ñàùèá-èõòèéàðûñûíûç... Àììà Ôÿõðÿääèí áÿéèí ùàããûíäà äîüðóñó èíñàô éîë âåðìèð; ÷öíêè î áè÷àðÿ áèòÿãñèðäèð âÿ þçö î âàõò áóðàäà îëìàéûá. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ùàé, ùàé, ùàé, ùàé, Ìàùìóä! Ìÿí åëÿ ãàáàãúàäàí áèëèðäèì ñÿíèí úàâàáûíû... Ùåéô ñÿíÿ, Ðÿøèä! Éàðàëàðûí ñöáóò åäèðäèëÿð êè, äöøìÿíÿ àñàíëûãëà úàí âåðìÿìèñÿí. Áè÷àðÿ îüóë, áåëèìè ñûíäûðàí îüóë!.. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Èíàíûí, àòà, Ðÿøèä áÿéèí ìöñèáÿòè íåúÿ êè, ñèçÿ ðàùàòëûã âåðìèð, åëÿ äÿ ìÿíèì þçöìÿ. Àíúàã, àòà, Àëëàù õàòèðèíÿ ìÿíè âàäàð åëÿìÿéèí íàùàã ãàí òþêìÿéÿ âÿ çöëì åòìÿéÿ... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (ðèøõÿíä èëÿ). Õà, õà, õà!.. “Íàùàã ãàí òþêìÿéÿ”. Ùì... Ðÿøèä éÿãèí êè, ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðìÿçäè! Ìàùìóä, Ìàùìóä, áó ìÿðòÿáÿäÿ ñÿíÿ òóìàí ÿñÿð åäèá? À áÿäáÿõò! Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ìÿýÿð èíñàôëû èø ýþðìÿê áèíàìóñëóüó ñöáóò åäÿð, àòà? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (àúûãëû). Êèôàéÿòäèð, ýåäÿ áèëÿðñÿí... Àíúàã ãà÷ûá Ýöëáàùàð õàíûì èëÿ ïû÷û-ïû÷û äàíûøìàéàñàí, òÿâÿããå åëÿéèðÿì. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Àòà, ìÿí þëöìÿ ýåòìÿéÿ... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Êèôàéÿòäèð, ìöðÿõõÿñ, ýåäÿ áèëÿðñÿí! __________ Ì à ù ì ó ä á ÿ é (ýåäÿ-ýåäÿ êÿíàðà). Áåëÿ êè, ñÿí áàøëàìûñàí, þç åâèíäÿ áàéãóø óëàéàúàã. 114 Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (òÿê). Ðÿøèä! Ãàíûíû éåðäÿ ãîéìàðàì. Éîõñà îòóðäóüóì éåðäÿ ñèíÿì ïàðòëàéûá áàüðûì ÷àòëàð!.. Áèð ãàðàíëûã ýåúÿäÿ ýÿäÿëÿðè ýþòöðöá ýåäÿðÿì, îä âóðàðàì åâëÿðèíÿ, òàéàëàðûíà âÿ ÷þëÿ ÷ûõàíû ýöëëÿáàðàí åäÿðÿì. Ðÿøèä! Áèëñÿì êè, åâèì òàð-ìàð îëàúàã, éóðäóì èòÿúÿê, ýåíÿ ñÿíèí ãàíóâó éåðäÿ ãîéìàéàúàüàì, îüóë!.. Åâëÿðèíè Ãàðñ ãàëàñû äà åëÿñÿëÿð, éöç íÿôÿð àäàì äà îðàäà îëñà, ýåíÿ ýÿðÿê ìÿí èíòèãàìûìû éåðäÿ ãîéìàéàì... Ìÿíÿ èêè åòèáàðëû íþêÿðèì, Úàùàíýèð áÿé, éîëäàøëàðû êèôàéÿòäèð... Âàé Ìàùìóä, âàé Ìàùìóä!.. (Ýåäèð.) Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì (äàõèë îëóá). Óé, àé ãàðäàøëàðûì, óé, éàçûã àòàìûí åâè!.. Ãóëàãëàðûì êàð îëåéäè, áó ýöíÿ ÿùâàëàòû åøèòìÿéÿéäèì... Èíäè ìÿí íåéëÿéèì, Àëëàù? Äÿðäèìè êèìÿ äåéèì, Àëëàù?.. Êàüûç éàçûá êèìëÿí ýþíäÿðèì? Íÿ òþâð îíëàðû õÿáÿðäàð åëÿéèì?.. Àüëûì ÷àøûð, Àëëàù!.. Ìÿí Ôÿõðÿääèíèí þëöìöíÿ òàá åëÿéÿ áèëìÿðÿì, Àëëàù! (Àüëàéûð.) Óé, éàçûã ãàðäàøëàðûì, éåòèì úàíûì, éàçûã úàíûì, ãÿðèá úàíûì ñèçÿ ãóðáàí, þëöì ìÿíèìäèð, Àëëàù! (Éûõûëûð ñÿíäÿëè öñòÿ ýþçëÿðèí þðòöá àüëàéûð.) Ñÿäàéè-ãàéèáàíÿ îõóéóð: Éàðàí, áó ýÿðäèøè-ôÿëÿêèí êÿúìÿäàðû âàð, Äþâðö çÿìàíÿíèí íÿ éàìàí ðóçèýàðû âàð! Èáðÿò ýþçöí à÷ûá ùÿð êèì éÿãèí ýþðÿð Êèì áó õÿðàáÿ ÷þëöíäÿ ìöñèáÿò áàùàðû âàð. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (äàõèë îëóá). Ýöëáàùàð, íÿ îëóáäóð? Ýöëáàùàð! Äå ýþðöì íÿ îëóá?! Ñÿñèíè ÷ûõàðò, Àëëàù õàòèðèíÿ, ìÿíè ãîðõóòìà?! Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Ìöñèáÿò éåðäÿí ýþéÿúÿí... Ñÿàäÿò, Ñÿàäÿò, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, áàüðûì ÷àòëàéûð, àìàí ýöíöäöð! Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ýöëáàùàð, ñÿí ìÿíè ùÿãèãÿò ãîðõóäóðñàí. Àëëàù õàòèðèíÿ òåç îë, ñþçöíö äå! Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Ñÿàäÿò, èíñàô ìÿãàìûíäà ñÿíèí àòàí ìÿíèì àòàì èëÿ äöøìÿíäèëÿð, ñÿíèí àòàí ìÿíèì ÿìèëÿðèìè íàùàãäàí äèéàðáÿäèéàð ñàëäû... Ìÿíèì àòàì ñÿíèí ãàðäàøûíû þëäöðäö, ñÿíèí àòàí ìÿíèì àòàìû, áåëÿäèð? Ö÷ ãàí áóíëàð åëÿäèëÿð, áèð ãàí ìÿíèì àòàì. Ýþðÿê __________ áóíäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèíèí òàõñûðû íÿäèð?! Ñÿí èñòÿéèðäèíìè êè, Ôÿõðÿääèíè!.. Îé, äèëèì-àüçûì ãóðóñóí, Àëëàù! 115 Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ôÿõðÿääèíèí áàøûíäàí áèð òöê ÿñêèê îëóíúàí, ìÿíèì èêè ýþçëÿðèì êîð îëñóí! Ýöëáàùàð, Àëëàù õàòèðèíÿ ýþäÿê äàíûø ýþðöì, òÿçÿäÿí ãÿçà áàøûìûçà íÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèð? Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Áó ñààò ìÿí åøèòäèì, Àëëàù ùå÷ áàúûëàðà ýþñòÿðìÿñèí... Ðöñòÿì áÿé íþêÿðëÿðèëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð êè, áèð ãàðàíëûã ýåúÿäÿ ýåäèá ìÿíèì àòàìûí åâèíè éàíäûðñûíëàð âÿ ÷þëÿ ÷ûõàíû ýöëëÿáàðàí åëÿñèíëÿð... Ôèêèðëÿðè Ôÿõðÿääèíè þëäöðìÿêäèð... Ôÿõðÿääèí ö÷ àé äåéèë Àëìàíèéàäàí ýÿëèáäèð, ìÿí îíó ýþðìÿìèøÿì... Áåëÿ çöëì îëàðìû êè, áóíëàð áàøëàìàã èñòÿéèðëÿð?! Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Áó îëäó ÷ÿòèí ìÿñÿëÿ. Àëëàùà ïÿíàù, àüëàìàã ìÿãàìû äåéèë, áåëÿ èøëÿðäÿ ôèêèð ëàçûìäûð. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Ãîðõóðàì áèç îíëàðû õÿáÿðäàð åäÿíÿúÿí èøèøäÿí êå÷ÿ... ßýÿð ìÿñëÿùÿò ýþðöðñÿí, ìÿí þçöì ãà÷ûì õÿáÿðÿ. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Óøàã îëìà, ñÿáð åëÿ, áó ñààò. (Ñÿêòÿ) Ùöðö íÿíÿ, àé Ùöðö íÿíÿ. (×àüûðûð.) Àíúàã òÿâÿããå åäèðÿì ðÿôòàðûíäà òÿüéèð îëìàñûí âÿ þçöíö àðõàéûí ñàõëàéàñàí. Åøèäèðñÿíìè? Ù ö ð ö (äàõèë îëóá). Áåëÿ íÿ âàð, Ùöðö íÿíÿ ñèçÿ ãóðáàí? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Éàõûí ýÿë, Ùöðö íÿíÿ (éàâàøäàí), áèð ÷ÿòèí èøÿ äöøìöøöê, äÿðäèìèçÿ ÿëàú, ÿýÿð áèçè èñòÿéèðñÿí. Ù ö ð ö . Íÿ ñÿíè, íÿ Ýöëáàùàðû, áàõ, áèðúÿ áåëÿ äÿ èñòÿìèðÿì. Ôÿõðÿääèí éàäûíà äöøöá, áèëìèðñÿí íÿ ïÿñòàùà à÷àñàí! Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ùöðö íÿíÿ, çàðàôàò éåðè äåéèë; áèð õàòàëû èøÿ äöøìöøöê, ñÿíäÿí ñàâàé êþìÿê éåðèìèç éîõäóð. Ù ö ð ö . Áèðúÿ úàíûì âàð, î äà ñèçÿ ãóðáàíäûð. Ñÿàäÿò õàíûì, áàõ Ýöëáàùàðû áó ÿìúÿêëÿðèìëÿ áÿñëÿìèøÿì, Ôÿõðÿääèíè ÷èéíèìäÿ áþéöòìöøÿì; ñÿí äÿ êè, Ôÿõðÿääèíèí éàðûñàí, ñÿíè îíëàðäàí äà àðòûã èñòÿéèðÿì. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ìÿí îíó ÷îõäàí áèëèðÿì, àíúàã áÿðè áàõ, Ùöðö íÿíÿ, áó ñààò åâäÿí õÿëâÿò ÷ûõàðñàí äöç Ôÿõðÿääèí áÿéèí éàíûíà. Òÿêúÿ þçöíÿ äåéÿðñÿí êè, áèçèì ãûðûëìûøëàð ñþçö áèð éåðÿ ãîéóáëàð êè, ýåäèá îíëàðûí åâëÿðèíè áèð ãàðàíëûã ýåúÿäÿ éàíäûðñûíëàð âÿ ÷þëÿ ÷ûõàíû ýöëëÿáàðàí åëÿñèíëÿð. Âÿ áó èøäÿí þòðö Úàùàíýèð áÿéè äÿ êþìÿéÿ ÷àüûðìàã èñòÿéèðëÿð. Ôÿõðÿääèíäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì áó õàðàáà âèëàéÿòäÿí áàø ýþòöðöá ýåòñèí, ãàëìàñûí áó äàüûëìûøäà... Î êè ãàëäû ìÿíÿ, ìÿíèì ôèêðèìè ÷ÿêìÿñèí, îíóí ùÿð éåðäÿ îëñà, ñàëàìàòëûüû ìÿíäÿí þòðö êèôàéÿòäèð, ìÿí þëÿíÿúÿí áèâÿôàëûã åëÿìÿéÿúÿéÿì, íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, __________ áó úàíûìû îíóí éîëóíäà ãîéìóøàì... Àììà, Ùöðö íÿíÿ, áàõ, Àëëàù õàòèðèíÿ áó õÿáÿðè áèð êèìñÿ ýÿðÿê áèëìÿéÿ! Ôÿõðÿääèíÿ äåéÿðñÿí. 116 Àìàí ýöíöäöð, áèçè áÿëàéà ñàëàðñàí, àòàì áèëñÿ ÿââÿë áèçè ãûðàð... Äöðöñò ôèêðèíäÿ ñàõëà!.. Ù ö ð ö . Àðõàéûí îë, áèëñÿì êè, ìÿíè òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàãëàð, ÿòèìè øèøÿ ÷ÿêÿúÿêëÿð, ýåíÿ äåìÿðÿì. Þçöì äÿ ýåäÿúÿéÿì, áàøûíûçà äþíöì. Áó èêè ãîúàëàð – áèðè ñÿíèí î ìöðäÿøèð öçöí éóìóø àòàí, áèðè äÿ î Ìÿëÿê õàíûì èìàíñûç, èêè õàíèìàíû òàð-ìàð åëÿìÿê èñòÿéèðëÿð. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Ùöðö íÿíÿ, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, äàíûøìàã éåðè äåéèë, àìàí ýöíöäöð, þçöíö òåç éåòèð Ôÿõðÿääèíÿ. Ù ö ð ö . Ýöíäöç ýåòìÿê îëìàç, ýÿðÿê ýåúÿ òàìàì îáàíû éóõóéà âåðèá, îíäàí ñîíðà ýåäèì. Áöðöíÿðÿì éàïûíúûíû, áàøûìà áàñàðàì ïàïàüû, ÿëèìÿ àëëàì ÷îìàüû, äöçÿëÿðÿì éîëóí àüûíà. ßëàú íÿäèð, àõøàìà äà áèð çàä ãàëìàéûá. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Áó éàõøû ìÿñëÿùÿòäèð... Áèð äÿ Ùöðö íÿíÿ, Ôÿõðÿääèíÿ äåéÿðñÿí êè, ýþð íÿ ìÿãàìäûð êè, áåø èë àéðûëûãäàí ñîíðà ìÿí äöáàðÿ îíóíëà àéðûëìàã èñòÿéèðÿì... Áåø èë ýþçëÿðèìè äèêìèøäèì îíóí éîëóíà, èíäè ãÿçà áèçè äöáàðÿ àéûðìàã èñòÿéèð. ßëàú íÿäèð... Ùÿð çöëìÿ, úÿáðÿ òàá åëÿðÿì, àíúàã Ôÿõðÿääèí ñàëàìàò ãàëñûí... Ìÿí þç àòàìûí õàñèééÿòèíÿ áÿëÿäÿì, þç ùþúÿòëèéèí î éåðèäÿúÿê. Ôÿõðÿääèí áóðàäàí ýåòñèí, ãàëìàñûí. Áó õàðàáà âèëàéÿòäÿ èíñàô ãàëìàéûá, ìöðöââÿò ãàëìàéûá, ÿëàâÿ Ùöðö íÿíÿ, Ôÿõðÿääèíÿ äåéÿðñÿí êè, ìÿíè ýþðìÿìèø ýåòìÿñèí... Âàé ôÿëÿê!.. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Ùöðö íÿíÿ, ýÿòèð àéàãëàðûíäàí þïöì êè, ýåäèá àòàìûí õàíèìàíûíà äÿéÿúÿêäèð, ýÿòèð àüçûíäàí þïöì êè, ýåäèá Ôÿõðÿääèíè þïÿúÿêñÿí. (Èñòÿéèð þïñöí) Ù ö ð ö . Ñÿí äÿ áèð éàâàø ýþðöì, àé ãûç! Áèðúÿ áó êèøèéÿ äåéÿí ýÿðÿê, àé áèèìàí! Áó Ôÿõðÿääèí ùàìàí Ôÿõðÿääèíäèð êè, ãûçûí Ñÿàäÿòè àëòû-éåääè èë îõóäóá, òàìàì âèëàéÿòèí ýþçö åëÿéèá, èíäè áó äà îíóí ÿâÿçèäèð, àé áèèìàí, à áàøû áàòìûø?! Ùÿðýàù Ñÿàäÿò áó ãÿäÿð îõóìàñåéäè, î äà îëàðäû áèçèì òàéûìûçûí áèðè. Èíäè, áàõ ýþð êè, Ñÿàäÿò äèëäÿíàüûçäàí äöøìöð. Ñÿàäÿò öñòÿ úàìààò àç ãàëûð áèð-áèðèí ãûðñûí, àé ñÿíè ýþðöì þëÿíäÿ äèëèí ëàèëàùÿèëëÿëëàù òóòìàñûí! Ñÿàäÿòè áó ìÿãàìà éåòèðÿí Ôÿõðÿääèí äåéèë? Òôó! Éîõ îëàñàí ñÿí, ìóðäàð îëàñàí ñÿí! Éàíäûì òþêöëäöì!.. Ì à ù ì ó ä á ÿ é (äàõèë îëóá). Íÿäèð éåíÿ, à Ùöðö ãàðû, äÿðâèøëèê åëÿéèðñÿí?! __________ Ù ö ð ö (öçöí òóòìóø ãûçëàðà). Âàëëàù äåéÿúÿéÿì... Ìÿíè þëäöðñÿíèç äÿ äåéÿúÿéÿì. 117 Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Äå, äå, Ùöðö íÿíÿ, ãîðõìà, íÿ îëóá? Ù ö ð ö . Íÿ îëàúàã, äÿëè ãóäóðìóø àòàí òÿçÿäÿí ýåíÿ ÷àðõû õîðóç êèìè ýèðèá ìåéäàíà, ãîéìàç ýþðÿê äÿðäèìèç íÿäèð? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . ßùâàëàòäàí õÿáÿðäàðàì... Àíúàã ãîðõìàã ëàçûì äåéèë, ìÿí þëìÿìèøÿì êè, ãîúà òÿçÿ ìöñèáÿò ýÿòèðÿ áèëñèí áèçèì áàøûìûçà... Åëÿ ôèêèðëÿðè ìÿí ïîçàðàì, ãîéìàðàì ÿìÿëÿ ýÿëÿ; àðõàéûí îëóí. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ãàðäàø, áèç ùåéâàí äåéèëèê, áèçÿ èíñàí äåéèðëÿð. Èíñàí îëàí êÿñäÿ ìÿùÿááÿò ýÿðÿê, èíñàô ýÿðÿê, ìöðöââÿò ýÿðÿê... Àòàìûçûí áèð àéàüû ãÿáèðäÿäèð, ëàçûìäûð êè, áèç ìàíå îëàã îíóí âÿùøè èøëÿðèíÿ. Íÿ îëóáäóð àõûð, áÿñ äåéèë?!. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Àëëàù õàòèðèíÿ, ìÿãäóð, êþìÿéè ìöçàéèãÿ åëÿìÿéèí. Ãàðäàøëàðûì úàâàíäûð, ðÿùì åëÿéèí, Øàùìàð äà äÿëèäèð, õÿòà ÷ûõàð. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Òÿøâèøÿ äöøìÿê ëàçûì äåéèë. ßââÿëà, ìÿí ãîéìàðàì áèð êÿñ î ãàïûéà ýåòñèí. Ùÿðýàù ìÿíèì ñþçöìÿ áàõìàéûá ýåòñÿëÿð, ìÿí þçöì äÿ ýåäÿðÿì, î ãÿñäëÿ êè, ãîéìàéûì áèð àäàìà çÿðÿð éåòèøÿ. Äöðöñò àðõàéûí îë, âÿññàëàì. Ù ö ð ö . Âàëëàùû, àé Ìàùìóä áÿé, ùÿðýàù Ôÿõðÿääèíèí áàøûíäàí áèð òöê ÿêñèê îëñà, àíä îëñóí ÿçèç Àëëàùà, ìÿí áó ÿëëÿðèìëÿ ñèçèí éóðäóíóçó òàð-ìàð åëÿéÿúÿéÿì; áèð îä âóðàúàüàì áó õàðàáàéà, òöñòö àëÿìè ýþòöðñöí... Õàëãû ñÿíèí àòàí éàðàòìàéûáäûð êè! Íÿ èñòÿéèðñèíèç? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùàé ãàðà íÿð, ãî÷óì Ùöðö íÿíÿ!.. Áÿðè ýÿëèí, àõìàãëàð... Ìÿí þëìÿìèøÿì êè, ñèç òÿøâèøÿ äöøöðñöíöç! Ãîúà êèøèäèð, äàíûøàð, äàíûøàð, éîðóëóá îòóðàð éåðèíäÿ. Áÿðè ýÿëèí, ýåäÿê áàü÷àéà. (Ñÿàäÿòè, Ýöëáàùàðû ãóúàãëàéûá àïàðûð, ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ôÿõðÿääèí áÿéèí ìÿíçèëèíäÿ. Ýåúÿ Ôÿõðÿääèí áÿé ÿéëÿøèá ñÿíäÿëè öñòÿ, ãàáàüûíäà ìèç, ìèç öñòÿ áèð úöò éàíàí øàì, äÿôòÿðëÿðÿ áàõûð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (òÿê). Ìÿíèì àüëûì ùå÷ êÿñìèðäè êè, êàðèõåéèðëÿð, áèçèì ìîëëà äåìèøêÿí, áó òåçëèêëÿ òàìàì îëåéäèëÿð. Àëëàù __________ ãîéñà, áèð ö÷-äþðä èëèí è÷èíäÿ áàü äà ùàçûð îëàð âÿ îíóí ìÿäàõèëè ìÿêòÿáõàíàéà âÿ àçàðõàíàéà êèôàéÿò åëÿð; ìÿíäÿí àðòûã õÿðú èñòÿ118 ìÿç... Ñîíðà... Ñÿàäÿò õàíûì ãîëëàðû ÷èðìÿêëè, äÿñòÿ ùà÷àð áåëèíäÿ, ýåúÿ-ýöíäöç ÿëëÿøìÿêäÿ, úÿíàá Ôÿõðÿääèí áÿé äÿ þçö ùÿìè áàüáàí, ùÿìè äèððèê÷è, ùÿìè ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì... Ïèñ þìð äåéèë, ùÿðýàù ãÿçà áèâÿôàëûã åòìÿñÿ. Ýþðÿê, Àëëàùà ïÿíàù! (Ñÿêòÿ.) Ùàúû Ìóðàä! (×àüûðûð. Ùàúû Ìóðàä äàõèë îëóð.) Ù à ú û Ì ó ð à ä . Íÿ áóéóðóðñóíóç, àüà? Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Íÿ âàð, íÿ éîõ, Ùàúû Ìóðàä? Ùÿêèì ìÿíçèëèíäÿí ðàçûäûðìû? Ìîëëàíûí êåôè íåúÿäèð? Ù à ú û Ì ó ð à ä . Ìîëëà óøàãëàðëà äÿðñäÿí ñîíðà óøàã êèìè îéíàéûð. Ùÿêèì ìÿíçèëèíäÿí ÷îõ ðàçûäûð, ÿëÿëõöñóñ þâðÿòè. Èíÿê äÿ êè, ýÿëèáäèð; øàäëûãëàðûíäàí áèëìèðëÿð íÿ åëÿñèíëÿð... Ìîëëà ÷îõ éàõøû îüëàíäûð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ×îõ éàõøû, òÿùÿíý ÷óáóãëàðû äà êè, âöñóë îëäó. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Áÿëè, àüà, èêè ÿðÿáÿ, ÷îõ òÿìèç ÷óáóãëàð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ×îõ ïàêèçÿ. Ñöáù òåçäÿí ùàìûñûíû áàñäûðàðñàí. Íÿ ãÿäÿð ôÿùëÿ ëàçûì îëñà, áàüáàíà äåéÿðñÿí ýÿòèðñèí, ÿëàâÿ øàýèðäëÿðèí ùàìûñûíû ÷ûõàðäàðñàí êþìÿéÿ. ×óáóãëàðû àðòûã ñàõëàìàã éàõøû äåéèë... Ù à ú û Ì ó ð à ä . Áàø öñòÿ, àüà, ìîëëà þçö ùàçûðëàøûá ÿëëÿøìÿéÿ. Ñàáàù Àëëàù ãîéñà, ãóðòàððûã. Ùàâà äà áîçäóð; áó äÿõè éàõøûäûð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ×îõ ýþçÿë. Ýåúÿ êå÷èá, ýåò ðàùàò îë... Ñöáù òåçäÿí äóðìàã ýÿðÿê. Ùàúû Ìóðàä áàø âóðóá ýåäèð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (òÿê). Ùÿð èø þç éîëóíäàäûð, øöêöð Àëëàùà... Èíäè áèð ãàëûá Ðöñòÿì áÿéëÿ áàðûøìàã. Áèëìèðÿì îíó íÿ òþâð åëÿéÿúÿéÿì. Äöíéàíûí ùÿð áèð èøè úÿíýè-ìÿüëóáÿäèð; àììà âÿùøè íàäàíëûãëà úÿíý åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Íåéëÿìÿê? ×öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û, ÷àüûð ýÿëñèí äÿí, Êîðîüëó... Ìÿëÿê õàíûì âÿ Øàùìàð áÿé äàõèë îëóðëàð. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì (ÿéëÿøèá). Áó ýöí äöíéà áàøûìà àéëàíûá; ùå÷ éåðäÿí ãàëõà áèëìÿìèøÿì, õÿáÿðèì äÿ ñÿíäÿí îëìàéûá, àé îüóë. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ×îõ ÿúÿá îëäó êè, òÿøðèô ýÿòèðäèíèç. Øàùìàð, ýÿë îòóð ýþðÿê... Àíà, îëà áèëÿðìè êè, Ýöëáàùàðû áóðà ýÿòèðäÿñÿí, éàçûã__________ äûð, áèëìèðñÿí ìÿíèì êþíëöì íÿ ìÿðòÿáÿäÿ îíó èñòÿéèð! Î áè÷àðÿ, éÿãèí êè, äÿõè àðòûã áóðà ýÿëìÿê èñòÿéèð. 119 Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì (ãîëóí òóòóá). Óôô, óô, óô!.. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Íÿäèð ýåíÿ óôóëäàéûðñàí? Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Íÿ áèëèì à áàøûíà äþíöì, åëÿ êè áèð àç ùàâà äÿéèøèð, òàìàì éàðàëàðûì ñûçûëäàøûðëàð. Ýöëáàùàðûí àíàñû þëñöí, îíó ãîéàðëàðìû áóðàéà ýÿëñèí? Åëÿ áó ñûçûëäàéàí éàðàëàðûì Ýöëáàùàðû àïàðàí âàõò âóðóëàí éàðàëàð äåéèëìè? Çàëûì óøàãëàðû áàøûìà íÿ ãÿäÿð òàòàðû âóðäóëàð, ãûçäàí ÿë ÷ÿêìÿäèì, åëÿ äèëèìëÿ ÷ûüûðûðäûì: “Ùåéäÿð, Ùåéäÿð!.. Ìÿýÿð ãÿáðèí ÷àòëàìûð?”. Ñîíðà áàøëàäûëàð õÿíúÿð èëÿ ìÿíè äîüðàìàüà. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Áèëèðñÿí íÿ âàð, àíà? Áåëÿ íàìÿðáóò ùÿðÿêÿò àíúàã áèçèì áó õàðàáà âèëàéÿòäÿ áàø âåðÿ áèëÿð âÿ àäûíà âÿùøèëèê, íàäàíëûã äåéèðëÿð. Íåéëÿìÿê ýÿðÿê? Ìÿí ùÿðýàù áèëñÿì êè, Ýöëáàùàð áó ñààò þçöíö áÿäáÿõò ùåñàá åëÿìèð âÿ éàìàí-éàõøû äîëàíûð, êå÷ÿðäèì, èøäèð îëóáäóð. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Íÿ ñþéëÿéèðñÿí, îüóë? Ýöëáàùàðû ñÿí áèíàìóñ ùåñàá åëÿéèðñÿí êè, äöøìÿí åâèíäÿ þçöíö õîøáÿõò ùåñàá åëÿñèí? Îíóí úöðÿòè íÿäèð! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ïÿù, ïÿù,ïÿù!.. ßúÿá ñþç åøèòäèê! Áó äà áèçèì îõóìóø, ñàùèá-êàìàë ãàðäàøûìûç... Éàõøû, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì êè, áèð ãûçûí àòàñûíû þëäöðÿëÿð, åâëÿðèíè áàñûá, àíàñûíà áåø éåðäÿí éàðà âóðóá, þçöíö úÿáðÿí àïàðàëàð, î äåéÿ áèëÿðìè êè, ìÿí õîøáÿõò îëìóøàì? Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Îüóë, àòàíûí úàíû àüçûíäàí ÷ûõàíàúàí “Ôÿõðÿääèí, Ôÿõðÿääèí” äåéèá ÷àüûðäû. Ýöëëÿ äÿéÿíäÿí ñîíðà îíóí äûðíàãëàðû èëÿ êîòàí êèìè åøäèéè éåðè ýþðñÿéäèí, àüçûíäàí áèð ãàðûø ÷ûõàí êþìöð êèìè ãàðàëìûø äèëèí ýþðñÿéäèí!.. Óé Ùåéäÿð, óé Ùåéäÿð!.. Ìÿíè êþìÿêñèç ãîéóá ýåäÿí Ùåéäÿð! Ýþçëÿðèì êîð îëåéäè, ñÿíè î ùàëäà ýþðìÿéÿéäè. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Õóäàéà! Ýþð áèç ìöñÿëìàí íåúÿ áÿäáÿõò, âÿùøè, íàäàí òàéôàéûã êè, áèð íàùàã, áèìÿíà èøäÿí þòðö áó ìÿðòÿáÿäÿ ìöñèáÿòëÿð, äöøìÿí÷èëèê áÿùÿì åëÿìèøèê. (Ñÿêòÿ.) Âàëëàùû, äåéèðÿì áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿðÿ äöðöñò ôèêèð âåðÿíäÿ, áåëÿ ýþðöíöð êè, ýóéà áèç ìöñÿëìàí òàéôàëàðûí öñòÿ ýþéäÿí ëÿíÿòíàìÿ éåíèá êè, èøûüà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿêñèíèç, ùÿìèøÿ çöëìÿòäÿ ãàëûá, âÿùøè íàäàíëûã ýöúö èëÿ áèðáèðèíèçè òÿëÿô åäÿúÿêñèíèç... Àøêàð ýþðöðÿì ñöáóò óçàãäà äåéèë... Ìÿí áóðàéà ýÿëÿí ö÷ àé äåéèë, áó ö÷ àéûí ÿðçèíäÿ èêè éöç àäàì, äÿõè äÿ __________ àðòûã, åëÿ áèçèì ÿòðàôäà áèð-áèðèíè òÿëÿô åäèáëÿð. Ìÿýÿð áó âÿùøè íàäàíëûãäàí äåéèë? Èíñàô éîõ, ìöðöââÿò, ãàíàúàã, òÿðáèéÿò éîõ, ìÿýÿð 120 øÿðèÿò áèçÿ ýþñòÿðÿí éîë áóäóð? Èíñàô ìÿãàìûíäà äóðóí. Àíàúàí, ãàðäàøûì, àõûð ìÿíèì àòàì Ðöñòÿì áÿéèí úàâàí îüëóíó òèêÿ-òèêÿ åëÿìèøäè! Íåúÿ êè, àòàìûí ìöñèáÿòè áèçè éàíäûðûð, åëÿ äÿ Ðÿøèä áÿéèí þëöìö àòàñûíû, ãàðäàøûíû éàíäûðûð... Ñèç íÿ èíñàôëàí èøÿ áèð ýþç èëÿ áàõûðñûíûç?! Ø à ù ì à ð á ÿ é . ×îõ éàõøû, òóòàã áó îëäó ÿâÿç-ÿâÿç... Áÿñ áèçèì ÿìèëÿðèìèçè êè, Ðÿøèä îíëàðûí áèð áàðìàüû îëìàçäû, ùÿðÿñè éöç àòëûéà áÿðàáÿðäè, êèì äèéàðáÿäèéàð ñàëäû? ßëàâÿ, àíà, áèð à÷ áàøûíû (Ìÿëÿê õàíûì áàøûíû à÷ûð.) Áó éàðàëàðà íÿ äåéèðñÿí? Éîõ, ãàðäàøûì, éîõ! Ôÿõðÿääèí, áåëÿ äåéèë. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Îíà ìÿí äåéèðÿì “ÿëàìÿòè-âÿùøèëèê, ùåéâàíëûã, íàäàíëûã”. Àðòûã íÿ äåéÿ áèëëÿì?! Áóéóð ýþðÿê, ÿìèëÿðèì ãà÷àããóëäóð ñàõëàìàéàéäûëàð, îüóðëóã åëÿòäèðìÿéÿéäèëÿð, àüûçëàðûí ôàðàüàò ãîéàéäûëàð, þç êàñûáëûãëàðûíà ìÿøüóë îëàéäûëàð, áåëÿ ìöñèáÿòÿ äö÷àð îëìàéàéäûëàð, âÿññàëàì... Àøêàð èøäèð, áóðàäà áèð ùþúÿò îëà áèëìÿç. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Îüóë, îüóë! Áåø èë öçö ãèáëÿéÿ íàìàç ãûëûá, Àëëàùû ÷àüûðûá, éîëóíó ýþçëÿìèøÿì; èíäè ñÿí äÿ áåëÿ? Éîõñà, îüóë, ñÿíè éîëäàí Ñÿàäÿò ÷ûõàðäûá? Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ñþçöí âàð, ñþç äàíûø, ãÿëáÿ äÿéìÿê íÿ ëàçûì... Î øåéëÿðè êè, ìÿí ñèçÿ áóðàäà äåéèðÿì, îíó Ñÿàäÿò äÿ éÿãèí îðàäà äåéèð. Àíúàã áàøà äöøìÿê ýÿðÿê. ßëàâÿ ìÿýÿð ìÿí, éà Ñÿàäÿò ìöãÿññèðèê êè, áó âÿùøè òàéôà è÷èíäÿ éàðàíìûøûã? Ìöãÿññèðèê êè, úàìààò ãóäóðìóø ùåéâàí êèìè áèð-áèðèíè ãàïûð âÿ íÿäÿí þòðö? Áèð ãàðûø éåðäÿí þòðö, éàíûìäàí êå÷äèí, ìÿíÿ ñàëàì âåðìÿäèí – îíäàí þòðö... Áóíëàð ùàìûñû âÿùøèëèêäÿí âÿ íàäàíëûãäàí âÿ ùÿì÷èíèí õàèíëèê, ýþç ýþòöðìÿìÿêëèê... Àíàì, ãàðäàøûì, áàðû ñèç ìÿíÿ ÿçèééÿò âåðìÿéèí, Àëëàù õàòèðèíÿ!.. Îíñóç äà ìÿíè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí íàäàíëûüû ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðü åëÿéèð. Ìÿýÿð úÿìè ìöñÿëìàíûí äÿðäè ìÿíèì ö÷öí êèôàéÿò äåéèë?! Áèðúÿ áóéóðóí ýþðÿê, úàâàí Ðÿøèä áÿéèí òàõñûðû íÿ èäè êè, îíó ìÿíèì àòàì äîüðàìûøäû? Ùÿðýàù Ðöñòÿì áÿé èëÿ àòàì äöøìÿíäè, Ðöñòÿì áÿéèí þçöíö þëäöðÿéäè, íÿèíêè úàâàí îüëóíó. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ãàðäàø, ñÿíäÿí åëÿ ñþçëÿð åøèòäèì êè, ñèíÿìÿ ýöëëÿ äÿéñÿéäè, ìèí ïàé îíäàí éàõøûéäû! Äÿõè ñÿíÿ íÿ äåéèì? Ìÿí åëÿ ãîðõóðàì êè, Ñÿàäÿò õàíûìû äà ýÿòèðèá áóðàäà áèçÿ úàëàéàñàí. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Îüóë, îüóë! Áó ñþçëÿðè áèçèì éàíûìûçäà äàíûø__________ äûí, áàðû þçýÿ éåðäÿ äàíûøìà; áèçè ãîðõàã, áèíàìóñ ùåñàá åäèá àéàã àëòûíäà èòèðÿðëÿð... Îüóë, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, îüóë, àìàí ýöíöäöð! 121 Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ñèçèí äàíûøûüûíûçäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ýóéà áèçèì áó õàðàáà âèëàéÿòäÿ ùå÷ áèð èíñàí ñèôÿòèíäÿ àäàì òàïûëìàç, çÿìàíè êè, ìÿíèì èíñàôëû ùÿðÿêÿòèìè áóðàäà áèíàìóñ ùÿðÿêÿò ùåñàá åäÿ áèëÿðëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Àé ãàðäàø, Àëëàù õàòèðèíÿ, íÿ ñþéëÿéèðñÿí, áèçèì éåðëÿðäÿ èíñàô íÿ ãàéûðûð, ìöðöââÿò íÿ ãàéûðûð? Õàëã ýöúíÿí áàøûí ýèðëÿéèð... Ùÿðýàù áèëñÿëÿð êè, ñÿí ôÿãèð àäàìñàí, äèíú àäàìñàí áèð ýöí ñÿíè ðàùàò ãîéìàçëàð þç åâèíäÿ éàòàñàí, îëóá-ãàëàíûíû àïàðûá àäàìû ãóðó éóðääà ãîéàðëàð. Ñÿí íÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí? Óøàã äåéèëñÿí êè! Âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, èíàí ãàðäàø, ùÿðýàù ñÿí õÿëâÿòäÿ Ðöñòÿì áÿéèí íþêÿðëÿðèíèí áèðèñèíÿ ðàñò ýÿëÿñÿí, î äÿãèãÿ ñÿíèí áàøûíû ãîéóí áàøû êèìè êÿñÿðëÿð. Áóíó éÿãèí áèë. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Ãóðàí îõóìàãëàí äîíóç äàðûäàí ÷ûõìàç, îüóë! Ñÿí áó õàðàáàíûí èøèíÿ íàáÿëÿäñÿí. Øàùìàð íÿ äåéèð, ñÿí îíóí ñþçöíÿ ãóëàã âåð. ßëàâÿ Ñÿàäÿò õàíûì áàðÿñèíäÿ ïàìáûüû ãóëàüûíäàí áèëìÿððÿ ÷ûõàðò. Ùàíñû ìÿëóíóí ãûçû äåéèë ùÿðýàù Ñÿàäÿò àéàüûí áó åâÿ áàññà, î ñààò þçöíö áîüóá þëäöðìÿéÿ, äèíèíäÿí äþíìÿéÿ. Þçöí áèë, îüóë. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ×îõ óçóí äàíûøäûã, êèôàéÿòäèð... Ìÿíèì àõûð ñþçöì áóäóð êè, ìÿí úÿëëàä äåéèëÿì àäàì þëäöðÿì, éà þëäöðòäöðÿì... Ùÿðýàù ìÿíèì þçöìö þëäöðìÿê èñòÿéèðëÿð, íåéëÿìÿê, ãîé þëäöðñöíëÿð, ìÿí áèð úàí áîðúëóéàì. Î êè ãàëäû Ñÿàäÿòÿ, îíó ìÿíäÿí áèð ÿúÿë àéûðà áèëÿð... Ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, Ñÿàäÿò áàðÿñèíäÿ äÿõè àðòûã áó åâäÿ ñþùáÿò îëìàñûí, êèôàéÿòäèð. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Êèôàéÿòäèð, êèôàéÿò îëñóí, åéáè éîõäóð. Äóð ýåäÿê îüóë. (Øàùìàð áÿéÿ.) Àëëàù áàðû ñÿíè ìÿíÿ ÷îõ ýþðìÿñèí, äóð ýåäÿê... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áÿëè, ôÿçèëÿòè-àõóíä ìÿëóì øöä!.. Áóéóð, ýåäÿê, àíà. (Ýåäèðëÿð.) Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (òÿê). Ãÿðèáÿ èøÿ äöøìöøÿì, àíä îëñóí Àëëàùà, áó êÿñàôÿòè-ìÿäÿ èëÿí ìÿíÿ àüûë þéðÿòìÿê èñòÿéèðëÿð... Úàíûì, áåø ýöí äåéèë áó âÿùøè òàéôàíûí è÷èíÿ ýÿëìèøÿì, àç ãàëûáäûð êè, ìÿíè úÿëëàä åëÿñèíëÿð. Õóäàéà, ýþð ìÿí íÿ äÿðäè ÷ÿêèðÿì, áóíëàðûí ôèêðè íÿäèð! Áÿäáÿõò ìöñÿëìàí, øÿðèÿòäÿí áèõÿáÿð, àâàì ìöñÿëìàí. Ôÿãèð-ôöãÿðàëàð éàääàí ÷ûõûá, éåòèìëÿðÿ ðÿùì êÿñèëèá, åëì éîõ, ñÿíÿò éîõ. Ýèðìèøèê ìåéäàíà, ÿëäÿ ãûëûíú, ùÿðèô àõòàðûðûã. Áèñìèëëàù áóéóðóí ýþðÿê êèì __________ àðòûã áèùÿéàäûð, êèì úÿáð åòìÿêäÿ, áàø êÿñìÿêäÿ ãî÷àãäûð. Òôó, õàðàáà ãàëàñàí, þëêÿ! Ùåéô ñÿíÿ, ýþçÿë øÿðèÿò! Ùåéô ñÿíÿ, ýþçÿë èñëàì! Ùÿð 122 áèð øåéäÿí ìÿíÿ òÿÿúúöá î ýÿëèð êè, àíàì, ãàðäàøûì áèëÿ-áèëÿ êè, ìÿí Ñÿàäÿòñèç äöíéàäà áèð ýöí äÿ þìöð åëÿìÿê èñòÿìÿçäèì, îíóíëà áåëÿ î òÿìÿííàéà äöøöáëÿð êè, Ñÿàäÿòèí àäûíû ÷ÿêìÿéèì... Àôÿðèí ìÿùÿááÿòèíèçÿ! (Ùöðö êèøè ëèáàñûíäà äàõèë îëóð.) Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (õîôëó). Êèìñÿí, íÿ÷èñÿí? Áóðàäà íÿ èøèí âàð? Ù ö ð ö . Ãîðõìà, Ùöðö íÿíÿ ñÿíÿ ãóðáàí! Ìÿíÿì, ìÿí. Áåëÿ ñÿíèí ãîúà Ùöðö íÿíÿí! Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ýåúÿíèí áó âàõòûíäà, áó ëèáàñäà? Íÿ îëóá, Ùöðö íÿíÿ? Àëëàù õàòèðèíÿ, òåç ìÿíè ùàëè åëÿ. Ù ö ð ö . Ãîðõìà, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, ùÿëÿ ãîé áèð íÿôÿñèìè àëûì... Ñÿíäÿí ñàâàé éàõûíäà àäàì éîõäóð êè? Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ùå÷ êèì éîõäóð. Áèðúÿ äå ýþðöì Ñÿàäÿò ñàëàìàòäûðìû, íÿ èø èòòèôàã äöøöá? Ù ö ð ö . Ñàëàìàòûã, à áàøûíà äþíöì... Áèçèì î ìöðäÿøèð öçöí éóìóø Ðöñòÿì áÿé, ìÿëóí îüëó ìÿëóí, ùàçûðëàøûá ñèçèí åâÿ îä âóðñóí ýåúÿ âàõòû âÿ ÷þëÿ ÷ûõàíû éàíüûí èøûüûíà ýöëëÿáàðàí åëÿñèí. Áèð äÿëè ãóäóðìóø Úàùàíýèð áÿé äÿ âàð, áèëìèðÿì îíó òàíûéûðñàí, éà éîõ, î äà Ñÿàäÿòäÿí þòðö äÿëè-äèâàíÿäèð, êèøè èñòÿéèð îíó äà ýÿòèðèá êþìÿéÿ áó åâèí àäàìëàðûíû úÿìÿí ãûðñûí... Ðöñòÿì áÿéèí òÿäáèðèíè Ñÿàäÿò õàíûì âÿ Ýöëáàùàð õàíûì áèëèá òÿøâèøÿ äöøöáëÿð, ìÿíè äÿ ýþíäÿðèáëÿð õÿáÿðÿ. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Íàùàã òÿøâèøÿ äöøöáëÿð... Ðöñòÿì áÿé ìÿíÿ ùå÷ çàä åëÿéÿ áèëìÿç; àíúàã òÿÿúúöá áóðàñûäûð êè, ìÿí ùàçûðëàøìûøäûì ýåäèì Ðöñòÿì áÿéèí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ, áó äöøìÿí÷èëèéè àðàëûãäàí ýþòöðìÿêäÿí þòðö... Èíäè êè, áåëÿ îëäó, íåéëÿìÿê. Ëàçûìäûð ñÿðùåñàá îëìàã... Ìÿíè õÿáÿðäàð åëÿìÿêäÿ éàõøû èø ýþðìöñöç... Áè÷àðÿ Ñÿàäÿò éÿãèí ÿçèééÿò ÷ÿêèð. Ù ö ð ö . Ñÿàäÿò õàíûì áè÷àðÿ þçöíö þëäöðöð, äåéèð: Ôÿõðÿääèí áó âèëàéÿòäÿí áàø ýþòöðöá ýåòñèí, àìàí ýöíöäöð, ãîé, äåéèð: äöíéàéèàëÿìèí ùÿð íÿ ìöñèáÿòè âàð, ìÿí ÷ÿêèì, Ôÿõðÿääèíèí áàøûíäàí áèð òöê ÿêñèê îëìàñûí. Ôÿõðÿääèí, àíä îëñóí ñÿíèí ÿçèç úàíûíà, ìÿí äöíéàäà áåëÿ ãûç ýþðìÿìèøÿì, åøèòìÿìèøÿì! Àëëàù þçö áèðëèéè õàòèðèíÿ, îíó ñÿíäÿí àéûðìàñûí!.. Ýöëáàùàð ýåúÿ-ýöíäöç ãàðäàø äåéèá àüëàéûð. Ñÿàäÿò õàíûì áèð äÿãèãÿ Ýöëáàùàðäàí ÿë ÷ÿêìèð, ãóçó êèìè îíó éàëàéûð. Áåëÿ áàúû äà îëìàç, àíà äà îëìàç. __________ Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ìÿí áèð èøäÿ ÷îõ áþéöê ñÿùâ åëÿìèøÿì, Ùöðö íÿíÿ. Ýÿðÿê Ñÿàäÿòè äöç àïàðàéäûì Àëìàíèéàéà. Ãàëàðäûã îðàäà âÿ 123 áèð áåëÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿçäèê, áó âÿùøè òàéôàíûí íàùàã, áèèíñàô, áèìöðöââÿò èøëÿðèí ýþðìÿçäèê. Èíäè ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèá! Ù ö ð ö . Ôÿõðÿääèí, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, ìÿíèì áóðàéà ýÿëìÿéèìè ýÿðÿê ùå÷ êèì áèëìÿñèí, ÷öíêè ìÿëóí îüëó ìÿëóí áèçè äèðè-äèðè áîüàð, äàð àüàúûíà ÷ÿêÿð. Èíäè ìÿí ýåäèì, ãóðáàí ñÿíÿ, Ñÿàäÿò õàíûì òÿâÿããå åëÿéèðäè êè, áóðàäà ãàëìàñûí âÿ ýåäÿí âàõò ìÿíè ýþðìÿìèø ýåòìÿñèí. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ìÿí áóðàäàí ùå÷ áèð éàíà ýåäÿ áèëìÿðÿì. ßââÿëà, îíäàí þòðö êè, äÿõè ùèúðàíà òàáûì éîõäóð, ìÿíèì Ñÿàäÿòäÿí óçàã äöøìÿéÿ òàãÿòèì îëà áèëìÿç. Èêèíúè, î èøëÿðè êè, ìÿí áàøëàìûøàì, îíäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì. Äîüðóäóð, ìÿí àäàì þëäöðÿí äåéèëÿì, àììà îíó ìÿíèì ÿëèìäÿí Àëëàùäàí ñàâàéû ùå÷ êèì àëà áèëìÿç. Ùÿðýàù áèëñÿì êè, Ñÿàäÿò ìÿùÿááÿòèíè áèð äÿãèãÿ ìÿíäÿí êÿñèáäèð, èêèíúè äÿãèãÿ ìÿíèì áó äöíéàäà àõûð íÿôÿñèìäèð. Áó ñþçëÿðè òÿâÿããå åëÿéèðÿì, Ùöðö íÿíÿ, Ñÿàäÿòÿ äåéÿðñÿí. Ùÿð íÿ èñòÿñÿì, áó äöíéàäà ùàìûñûíû î ìÿùÿááÿò ýöúö èëÿ åëÿéÿ áèëÿðÿì. Ù ö ð ö . Ñÿàäÿò þçö ÷îõ éàõøû áèëèð ñÿí êèìñÿí îíäàí þòðö, ñÿí äÿ áèëèðñÿí Ñÿàäÿò êèìäèð ñÿíäÿí þòðö. Àëëàù ùÿð èêèíèçè ñàëàìàò åëÿñèí, õÿòàäàí-áÿëàäàí óçàã... Ýåúÿ êå÷èð, íÿíÿí ñÿíÿ ãóðáàí, äÿõè ìÿí ýåäèì. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ýåò, Àëëàù ñÿíäÿí ðàçû îëñóí! Ýÿë öçöíäÿí þïöì. (Þïöøöðëÿð.) Ù ö ð ö . Ñÿíÿ ýÿëÿí äÿðä-áÿëà ìÿíèì ñàü ýþçöìÿ! Îüóë-óøàüûì äà ñÿíÿ ãóðáàí, Ôÿõðÿääèí! Ùöðö ýåäèð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (òÿê). Ðöñòÿì áÿé èíòèãàì àëìàã èñòÿéèð... Íåéëÿìÿê! Áåëÿ âàé, åëëèê èëÿ ýÿëÿí âàéäûð. Ðöñòÿì áÿéäÿ ýöíàù éîõäóð. Åëìäÿ, ñÿíÿòäÿ ýåðè ãàëàí ìèëëÿò áèçèì ýöíöìöçÿ äöøÿð... Áèòÿðáèéÿò, ãàíìàç, áèùÿéà, éàëàí÷û, îüðó, áàøêÿñÿí, íàèíñàô, áèìöðöââÿò... Íåéëÿìÿê ýÿðÿê?! Èøèìèç áåë äöøöá... Àüñàããàë, áöçöðýöâàðûìûç Ðöñòÿì áÿé! Ìÿíèì òàõñûðûì íÿäèð êè, ìÿíè þëäöðòìÿê èñòÿéèðñèíèç, áèòàõñûð? Ýþðÿê áó øÿðèÿòèìèçäÿ âàð, Ãóðàíûìûçäà âàð, éà áåëÿ èøÿ èíñàô éîë âåðÿ áèëÿð?.. (Óçóí ñÿêòÿ.) Õóäàéà, ìÿí þëöìäÿí ãîðõìóðàì, ãöäðÿò ñÿíèí ÿëèíäÿäèð, àììà ðÿâà äåéèë êè, ìÿí áèð áåëÿ çÿùìÿòäÿí __________ ñîíðà þç ìÿòëÿáèìÿ ÷àòìàìûø, àðçóëàðûìà éåòìÿìèø úàâàí, áèð ýÿäàñèôÿò àäàìûí ÿëèíäÿ áèòàõñûð áàäà ýåäÿì. Ùÿâÿñ èëÿ áàøëàäûüûì èøèí 124 àãèáÿòèí ýþðìÿéèá òÿëÿô îëàì! Ìÿíèì úàíûìà ãÿñä åëÿéÿí øÿõñ, ìÿýÿð Àëëàùäàí ãîðõìàç, õÿéàë åëÿìÿç?.. Ìÿýÿð úàâàíëûã, íàêàìëûã çàëûìûí ãàáàüûí êÿñìÿç! Ìÿýÿð Ñÿàäÿòèí íàëÿñèíäÿí ãîðõìàç?.. (Ôèêðÿ ýåäèð.) Ñÿäàéè-ãàéèáàíÿ îõóéóð: Ñûíäûðäû ÷ÿðõ çöëì èëÿ áàëö ïÿðèì, ùàðàé! Äþíäÿðäè òåç õÿçàíÿ ôÿëÿê ýöëëÿðèì, ùàðàé! Åé ðóçèýàð, íåéëÿìèøÿì áèëìÿíÿì ñÿíÿ, Öììàíÿ äþíäö ãàí èëÿ ÷åøìè-òÿðèì, ùàðàé! Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Úàùàíýèð áÿéèí áàü÷àñûíäà. Úàùàíýèð áÿé òöôÿíýÿ ñþéêÿíèá, áèêåô äóðóá àéàã öñòÿ. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Óô, áåëÿ þìöð êå÷èðìÿêäÿíñÿ þëöá ãóðòàðìàã éàõøûäûð... Àëëàùûí áèð áÿëàñûäûð êè, äöøìöøÿì: éåìÿê éîõ, è÷ìÿê éîõ, áèð äÿãèãÿ áèð éåðäÿ ôàðàüàò îòóðìàã éîõ... Ìàë-äþâëÿò òàðàú îëäó ýåòäè, þçöì äÿ äöøìöøÿì áó ýöíÿ. Õóäàéà, ìÿí íÿ ýöíàù åëÿìèøäèì êè, ñÿí ìÿíè áó ùàëà ñàëäûí? (Ñÿêòÿ.) Íÿ ãÿäÿð þçöìÿ ñþç âåðèðÿì, Ãóðàíà, êèòàáà àíä è÷èðÿì êè, áóíäàí ñîíðà Ñÿàäÿò àäû ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì, îëìóð... Äÿëè-äèâàíÿ êèìè ýåúÿ éàðûñûíäàí êå÷ìèø, àòëàíûá ýåäèðÿì î ÿòðàôëàðäà ýÿçèðÿì, ýÿçèðÿì, éîðóëóá àõûð íÿôÿñ ýåðè ãàéûäûðàì... ßýÿð áèð íå÷ÿ ìöääÿò äÿ þìðöì áåëÿ êå÷ñÿ, àðçóìà ÷àòìàñàì, éÿãèí êè, áóõîâëàíàúàüàì. Íåéëÿéèì, Ðöñòÿì áÿé åâèíè åëÿéèá áèð Ãàðñ ãàëàñû, éàõûí ýåòìÿê îëìóð êè, ãûçû ýöúëÿí àïàðàñàí, éà êè, þçöí âóðóá þëäöðÿñÿí?! (Óçóí ñÿêòÿ) Íÿ îëàðäû, õóäàéà, ìÿíèì áó äèâàíÿ ìÿùÿááÿòèìèí éöçäÿí áèðè Ñÿàäÿòäÿ îëàéäû. Ùàé-ùàé, ùàé-ùàé! Íÿ ãÿäÿð Ôÿõðÿääèí áÿé ýÿëìÿìèøäè, ìÿíèì ýåíÿ àç-÷îõ öìèäèì âàðäû, èíäè î öìèäëÿðèì äÿ êÿñèëèá, ãàëìûøàì íà÷àð, áèÿëàú... Òàìàì åë-îáà ìÿíèì àäûìû Ìÿúíóí ãîéóáëàð. ßëáÿòòÿ, ìÿí äèâàíÿéÿì. Ùÿðýàù __________ äèâàíÿ îëìàñàéäûì, Ñÿàäÿòÿ òÿÿøøöã éåòèðìÿçäèì... Ìÿí ùàðà, î ùàðà?.. Ñÿàäÿòèí ìÿêàíû àñèìàíäà ýÿðÿê îëåéäè... Ùóðèëÿð è÷ðÿ Àëëàù 125 îíó éàðàäûá ìÿíèì êèìè äèâàíÿ ö÷öí õÿòàâö áÿëà... Íåéëÿéèì, áèëñÿì êè, áàø ýþòöðöá ýåòñÿì, áó áÿëàäàí õèëàñ îëà áèëëÿì, âàëëàù åëÿ áó ñààò èòÿðÿì; àììà áèëèðÿì êè, ìÿãäóðèìèç áó ýöí ýåäèá ñàáàù ýåðè ãàéûäàúàüàì ýåíÿ î ãàïûäà ñöðöíìÿéÿ. Íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèðÿì, äÿðäèìèí ÿëàúû áèðúÿ øåéäèð: ýÿðÿê Ôÿõðÿääèí àðàëûãäàí ýþòöðöëÿ éîõñà àéàãéàëûí, áàøûà÷ûã, äÿðÿëÿðäÿ, òÿïÿëÿðäÿ Ìÿúíóíàì êè, Ìÿúíóíàì. Ôÿðùàä âÿ Ìÿùÿððÿì äàõèë îëóðëàð, òÿÿúúöáëÿ Úàùàíýèð áÿéÿ áàõûðëàð. Ô ÿ ð ù à ä . Úàùàíýèð, íÿäèð? Ýåíÿ ñèð-ñèôÿòèíäÿí ãàí éàüûð, ñóéà áàñûëìûø òîéóüà îõøàéûðñàí?! Éÿãèí ýåíÿ î ÿùâàëàòäûð ñÿíè áó ýöíÿ ñàëàí! Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ìÿí þëöì, Ôÿðùàä, áÿðè ýÿë, ãàéûäàã. Úàùàíýèðè áó ùàëûíäà ýþðìÿêäÿíñÿ, ýþðìÿìÿê éàõøûäûð. Ñàü îëìóø, åëÿ áèë êè, õàíçàäÿëÿðèí áîðúóí áóíäàí àëìàã èñòÿéèðëÿð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, åëÿ äåéÿúÿêñèç... Êîòàí íÿ áèëèð ãàéûø íÿ ÷ÿêèð? Ô ÿ ð ù à ä . Ýåíÿ áàøëàéûá ðÿùìÿòëèê îüëó, áóéóð ýþðÿê òÿçÿäÿí íÿ âàð? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ìÿýÿð ñèç ìÿíèì äÿðäèìè áèëìèðñèç, äÿõè íÿ ëàçûì ñîðóøìàã. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Áó êþùíÿ ñþùáÿòäèð, Úàùàíýèð, òÿçÿäÿí íÿ âàð, îíó áóéóð ýþðÿê. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íÿ îëàúàã, Ôÿõðÿääèí áÿé ýÿëèáäèð, öìèä éåðèì êÿñèëèá, âÿññàëàì! Áóíäàí àðòûã íÿ èñòÿéèðñÿí? Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Öìèä éåðèí êÿñèëèá, ñîíðà íÿ îëñóí? Åâäÿ îòóðóá äóë àðâàä êèìè çûããûëäàìàãäàí ÿëÿ íÿ ýÿëÿð? Èíñàí ýÿðÿê äÿðäèíÿ äÿðìàí àõòàðñûí, äÿðìàí òàïà áèëìÿäè, ñÿáð åëÿñèí, äþçñöí, äþçÿ áèëìÿç, áîüàçûíà áèð ÷àòû ñàëñûí. Çûããûëäàìàãäàí èø àøìàç. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íåúÿ êè, ìÿí ôèêèð åëÿìèðÿì, äÿðäèìÿ äÿðìàí àõòàðà áèëìèðÿì? Ýåúÿ-ýöíäöç áåëÿ ÷åâèðèðÿì, åëÿ ÷åâèðÿðÿì âÿ íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèðÿì, áèð ÿëàú òàïìûðàì ìÿýÿð èíäè ìÿíèì äÿðäèìèí ÿëàúû Ôÿõðÿääèíèí ôîò îëìàüû, éÿíè äÿðäèìèí ÿëàúû èíñàí ãàíûäûð. Èíäè äÿ äåéèðñèíèç, äåéèí... Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ìÿí áèëñÿì êè, ñÿíèí äÿðäèíÿ èíñàí ãàíû äÿðìàí îëà __________ áèëÿð, âàëëàùû ìÿí åëÿ áó ñààò ÿçðàèëëèéè ãÿáóë åëÿðÿì. Äÿðä îäóð êè, ìÿí åëÿ äÿðìàíà èíàíìûðàì. 126 Ô ÿ ð ù à ä . Úàùàíýèð, ìÿí þëöì, äîüðóñóíó äå, ãûçûí ñÿíÿ ùå÷ áèð àç ìåéëè âàð, éà éîõ? Îíóíëà áó áàðÿäÿ äàíûøìûñàíìû? Éîõñà åëÿ óçàãäàí-óçàüà Ìÿúíóí îëìóñàí? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íÿ ãÿäÿð ìÿýÿð ñèôàðèø åëÿìèøÿì... Úàâàáû ùÿìèøÿ áèðäèð: “Ìöìêöí äåéèë, ìÿíäÿí èíúèìÿñèí”. Áèð äÿôÿ éîëäà ýþðìöøÿì, úàâàá âåðäè êè, çöëìÿ ðàçû îëìà. Ùÿðýàù î ôèêðÿ äöøñÿíèç êè, ýöúëÿ èø ÿìÿëÿ ýÿëÿ, î äà íàùàãäûð, ÷öíêè ìöìêöí îëàí øåé äåéèë. Íèòãèì êÿñèëäè, àðòûã ñþç äåéÿ áèëìÿäèì, éîëà äöøöá ýåòäèëÿð. Éåðèìäÿí áèð ñààò òÿðïÿíÿ áèëìÿäèì, äàëëàðûíúà ùåéðàí-ùåéðàí áàõäûì, ýþçëÿðèìäÿí éàø áèèõòèéàð íèñàí êèìè òþêöëäö. Óô!.. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ìÿí ñÿíèí éåðèíÿ îëñàì, Úàùàíýèð, ÿùâàëàòû äöç Ðöñòÿì áÿéèí þçöíÿ äåéÿðÿì âÿ ãàíäûðàðàì êè, ãûçûí Ðÿøèä áÿéè äîüðàéàí Ùåéäÿð áÿéèí îüëóíà ãîøóëóá ãà÷ìàã èñòÿéèð, îíäà áÿëêÿ... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ïààà, ùå÷ áèð ôÿíí ãàëûáäûð êè, èøëÿòìÿìèø îëàì... Íÿ ìîëëà, íÿ äÿðâèø, íÿ ñåéèä, íÿ úàäó, íÿ ïèòèê!.. Úàíûìû, ìàëûìû òàð-ìàð åëÿìèøÿì. Ðöñòÿì áÿéèí þçöíÿ ãàíäûðäûì, î çàëûì îüëó ýþð ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðäè: “Ìÿíèì ãûçûì áèð àðòûã îõóìóø ãûçäûð, ñÿíÿ éàðàìàç. Ñÿí áèð ÷þë÷ö áàáàñàí. Ñÿíÿ áèð êàñûáôÿíäè ãûç ýÿðÿê, ùÿð êèìèí ãûçûí èñòÿéèðñÿí, ýåäèì áó ñààò àëûì”. Ô ÿ ð ù à ä . Èíäè áèç íÿ åäÿê? Ãûç ðàçû äåéèë, àòàñû ðàçû äåéèë. Åâëÿðè Ãàðñ ãàëàñû. Áÿñ íÿ òþâð îëñóí? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Àìàí ýöíöäöð, ãàðäàøëàð, ÿýÿð áàúàðñàíûç ìöçàéèãÿ åëÿìÿéèí... Ìÿùÿððÿì, Ìÿùÿððÿì. Ùå÷ ôèêðÿ ýåòìÿ, ñèçäÿí ñàâàéû êþìÿê éåðèì éîõäóð. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ñÿí, Úàùàíýèð, ãÿðèáÿ àäàìñàí, âàëëàùû! Ìÿí íåúÿ ôèêðÿ ýåòìÿéèì êè, Ðöñòÿì áÿé åâèíè åëÿéèá áèð ÿë÷àòìàç ãàëà, Ôÿõðÿääèí áÿé ùÿì÷èíèí... ßëàâÿ, òóòàã êè, åëÿ áèç ãàäèð îëäóã Ôÿõðÿääèí áÿéè þëäöðìÿéÿ, ñîíðà íÿ îëñóí? Úàùàíýèð, ãàðäàøûì, àúûüûí òóòìàñûí, àõûð ñÿí åëÿ éåðäÿí òóòìóñàí êè, ìöìêöí îëàí øåé äåéèë. Ñÿàäÿò õàíûì äåéÿíäÿ, áèð ïàäøàùà ëàéèã ãûçäûð, ñÿíèí, ìÿíèì òàéûìûç äåéèë. Àõûð íÿ ëàçûì îëóá áèð áèòìÿéÿí èøèí äàëûíà äöøÿê?! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áàéàã äåäèì: êîòàí íÿ áèëèð ãàéûø íÿ ÷ÿêèð?.. Àëëàù ñÿíè ìÿíèì ýöíöìÿ ñàëåéäè, îíäà áèëÿðäèí ìÿí íÿ ùàëäàéàì âÿ íÿ ÷ÿêèðÿì... Íåéëÿéèì? Ô ÿ ð ù à ä . Ðÿùìÿòëèéèí îüëó, Ìÿùÿððÿì äÿ åëÿ ñþç äàíûøûð êè, ýóéà Ôÿõðÿääèí áÿéè þëäöðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð. Âàëëàùû, îíó åëÿ áó ýåúÿ __________ þëäöðöì! Î êè ãàëäû ãûçà, ñÿí þëÿñÿí ÷ÿòèíè áèð ÿëÿ êå÷ìÿñèäèð, íÿ ãàéûðàúàã? Àòûëàð, äöøÿð, àõûðû éóìøàëàð. 127 Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ôÿðùàä, Ôÿðùàä, áþéöê-áþéöê äàíûøìà! Âàëëàù áó ñààò Ôÿõðÿääèí áÿéèí ãàïûñûíäà èêè ýÿäÿ âàð êè, áèçè äèðè-äèðè éåéÿðëÿð... Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Ãûç äà î ñÿí äåéÿí ãûçëàðäàí äåéèë, ñÿí îíó òàíûìûðñàí, îíà éàõûí ýåòìÿê îëó?! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Àé óøàãëàð, ñèç êè, ìÿíè éàõøû òàíûéûðñûíûç. Ìÿíèì ÿëèìäÿí íÿ ýÿëÿð, íÿ ýÿëìÿç, ùå÷ êèì áèëìÿñÿ äÿ, ñèç êè ýþðìöøñöíöç, ñèç êè áèëèðñèíèç... Ìÿýÿð ìÿí þçöì Ôÿõðÿääèíè þëäöðìÿêäÿ àúèç ãàëìûøàì? ßëèì ýÿëìèð, Ñÿàäÿòèí ÿçèééÿòèíäÿí ãîðõóðàì, éîõñà ìÿíÿ íÿ îëóá? Ô ÿ ð ù à ä . Úàùàíýèð, áó îëìàäû! Ãàðäàøûì, ýàùè ñÿí äåéèðñÿí Ôÿõðÿääèíè þëäöðìÿê ýÿðÿê, ýàùè äåéèðñÿí ìÿí îíó íåúÿ þëäöðöì... Áó ñþçëÿð áèð-áèðèíè òóòìóð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Äîüðóñó êè, ìÿí áàøûìû èòèðìèøÿì, þçöì äÿ áèëìèðÿì íÿ äàíûøûðàì. Éàõøûñû áóäóð êè, ìÿíè âóðóí þëäöðöí, áèð éîë úàíûì ãóðòàðñûí. Âàëëàùû, äîüðó ñþçöìäöð, ãàíûì ñèçÿ ùàëàëäûð, þëäöðöí! Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Áèëèðñèíèç íÿ âàð? Áåëÿ äàíûøûãäàí èø àøìàç, Ôÿõðÿääèí áÿéè þëäöðìÿêäÿí ìÿòëÿá ùàñèë îëà áèëìÿç. Ùàìûñûíäàí éàõøû îäóð êè, ãûçûí þçöíö áèð òÿðÿôÿ àïàðàã, ùÿð íÿ îëà-îëà. Ô ÿ ð ù à ä . Íàùàã äàíûøìà, Ìÿùÿððÿì. Íÿ ãÿäÿð Ôÿõðÿääèí áÿé ñàüäûð, ãûçû àïàðñàí äà èø äöçÿëìÿéÿúÿê, îíäà áèç ýÿðÿê áàø ýþòöðöá åëÿ áèð òÿê Ðöñòÿì áÿéèí ÿëèíäÿí áó âèëàéÿòäÿí ãà÷àã. Ìÿí áåëÿ ãàíûðàì êè, ùÿðýàù Ôÿõðÿääèí áÿé îðòàëûãäàí ýþòöðöëñÿ, áÿëêÿ îíäà èø ðàñò éîëóíà äöøÿ. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Áèð èø äÿ âàð, îíó ìöëàùèçÿ åëÿìÿê. Ðöñòÿì áÿéèí åâèíäÿ îüëó Ìàùìóä áÿéèí àðâàäû, Ôÿõðÿääèí áÿéèí áàúûñûäûð... Ýöëáàùàð õàíûì. Ýÿðÿê Ìàùìóä áÿéèí ãàéíûíû þëäöðñÿê, àéà Úàùàíýèð áÿéèí èøè äöçÿëèð? Îíà Ìàùìóä áÿé, – Ðöñòÿì áÿé äóðñóí áèð êÿíàðäà – ýþðÿê ðàçû îëóð? Úàíûì, ìÿí íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèðÿì, áó èøèí àõûðûíû áèð éàíà ÷ûõàðäà áèëìèðÿì äîüðóñó. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ìÿùÿððÿì, ñÿíèí àõûðûí íèéÿ áåëÿ áèåòèáàð îëäó, à ýÿäÿ? Ìÿí ùàìàí Úàùàíýèð äåéèëÿììè êè, éîëäàøëàð úÿìÿí ãà÷äûëàð, ìÿí ýåðè ãàéûäûá, ñÿíè éàðàëû äàëûìà àëûá ýöëëÿ äîëó êèìè éàüàí âàõò àò êèìè ãà÷äûì, ãîéìàäûì þëäöðÿëÿð? Áó äóðñóí êÿíàðäà... Ìÿí ùàìàí Úàùàíýèð äåéèëëÿììè áèð òîï áåç àòäûì áàðûäàí, ñÿíè äóñòàãõàíàäàí __________ ÷ÿêäèì äèâàð öñòÿ, ñîíðà äàëûìäà, ãà÷à áèëìèðäèí, íÿ ãÿäÿð ìÿíçèë àïàðäûì?.. Ìÿùÿððÿì, Ìÿùÿððÿì, ãàðàíëûã ìåøÿäÿ úÿððàùëûã åäèá ö÷ 128 àé ýöíäÿ èêè äÿôÿ éàðàíû à÷ûá-áàüëàéàí, àíà-áàúû êèìè ñÿíÿ ïÿðÿñòàð îëàí êèì îëóá? Ãî÷àã éîëäàøëàðûìûç äàüûëäûëàð, áèðúÿ òÿê ìÿí àõûðäà ãàëäûì ñÿíèí éàíûíäà. Ìÿùÿððÿì, ìÿýÿð áó ÿùâàëàòëàð éàäûíäàí ÷ûõûáëàð? Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ãóðòàðäûí êè? Åë-îáà ñÿäàñû äîüðó îëàðìûø! Úàùàíýèð, ùÿãèãÿò ìÿí ýþðöðÿì ñÿí äÿëè îëóáñàí... Ìÿýÿð ñÿíèí èøèíäÿí ìÿí áàø ãà÷ûðäûðàì?! Åéèáäèð ñÿíÿ, Úàùàíýèð, áåëÿ ñþçëÿð äàíûøìàã. Ìÿí úàíûìäàí, ìàëûìäàí ÿë ÷ÿêÿðÿì ñÿíèí éîëóíäà, àíúàã áèëÿì êè, èø ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿð. Íàùàãäàí àòûëûá äöøìÿêäÿí èø àøìàç. Ìÿí äåéèðÿì èø ýþðÿê, èø îëñóí... Àõûð, ãàðäàøûì, âàëëàù, áèëëàù, òàëëàù, Ôÿõðÿääèí áÿéè þëäöðìÿêäÿí ùå÷ çàä ÿëÿ ýÿëìÿç. Ô ÿ ð ù à ä . Óçóí äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. Äóðóí àéàüà ýåäÿê ðèçëèéÿê, áèð-èêè ýöíäÿí ñîíðà þçöìöçö âóðàã ÿæäàùàëàð è÷èíÿ, éà îíëàðà âåðÿí Àëëàù, éà áèçÿ; ùÿð íÿ îëà-îëà... Éà Ôÿõðÿääèíè þëäöðìÿéÿ, éà ãûçû ãà÷ûðìàüà, âÿññàëàì!.. Ìÿíèì ìÿñëÿùÿòèì áåëÿäèð, èíäè þçöíöç áèëèí. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Áàø öñòÿ, áóéóðóí ýåäÿê... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áóéóðóí ýåäÿê. (Ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ãàðàíëûã ýåúÿäÿ, Ôÿõðÿääèí áÿéèí ìÿíçèëèíèí ãàáàüûíäàêû áàü÷àäà. Ïÿðäÿ ãàëõàíäàí ñîíðà Øàùìàð áÿé ýÿëèð, ÿëèíäÿ òöôÿíý. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Éàìàíúà ãàðàíëûãäûð, ýþç-ýþçö ýþðìöð. (ßòðàôà áàõûð.) Ùàúû Ìóðàä, Õÿëèë... (÷àüûðûð.) Áèðèñèíè äèðè òóòà áèëñÿéäèê, íÿ éàõøû îëàðäû?.. Îíäà Ðöñòÿì áÿéäÿí áèð äÿôÿ õèëàñ îëàðäûã. Òóòàí êèìè äöç àïàðûá øÿùÿðäÿ äèâàí ÿëèíÿ âåðÿðäèì. Ðöñòÿì áÿéè ãàðûøäûðàðäûì èøÿ, íåúÿ êè, î ìÿíèì ÿìèëÿðèìè èøÿ ñàëäû, ãóëàãëàðû úûðûëäàéà-úûðûëäàéà ýåäÿðäè, áèðéîëëóã úàíûìûç ãóðòàðàðäû... Ùàúû Ìóðàä! (×àüûðûð.) Ùàúû Ìóðàä, Õÿëèë ýÿëèðëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Óøàãëàð, íÿ âàð, íÿ éîõ? Àüà, ùÿëÿ êè áèð øåé éîõäóð, àììà éàìàíúà ãàðàíëûãäûð, èêè ãÿäÿìäÿ àäàìû ñå÷ìÿê îëìóð. __________ Õÿëèë. 129 Ù à ú û Ì ó ð à ä . Áèðúÿ åëÿ ùÿíèðòèäÿí áèëìÿê îëàð êè, éàõûíäà àäàì âàð. Àëëàù åëÿñèí êè, áó ýåúÿ ýÿëñèíëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . ßýÿð áèðèñèíè äèðè òóòà áèëñÿéäèê, ÷îõ éàõøû îëàðäû. Àíúàã, Àëëàù õàòèðèíÿ, þçöíöçö ýþçëÿéèí, éîõñà áèðèíèçè âóðñàëàð, ýÿðÿê áèç ïàïàã ãîéóá ÷þëÿ ÷ûõìàéàã. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Ãóðáàíû þéðÿòìèøÿì êè, îíëàð éàõûí ýÿëÿíäÿ íàãàôèë àéû êèìè áàüûðñûí “êèìñÿí?” Îíäà ùÿðèôëÿð áèð áàëàúà þçëÿðèíè èòèðÿúÿêëÿð, î äÿãèãÿ áèðèíèí àëëàì öñòöíö, ãîéìàðàì ýþçöí à÷à, áîéíóíóí àðäûíà áèð-èêè äþøÿðÿì, òÿðïÿíÿ áèëìÿç, î ñààò ñÿðèéÿðÿì ãîëëàðûíû. Ãóðòàðäû, ýåòäè. Ø à ù ì à ð á ÿ é . ßýÿð áàúàðñàí, ÷îõ éàõøû îëàð... Éàòìàéûí, áÿëêÿ ýåú ýÿëäèëÿð, þçöíöçö ýþçëÿéèí. Íåúÿ êè äöçìöøÿì, åëÿ ãàéäàäà äóðñóíëàð. Ùÿðýàù îò òàéàñûíû éàíäûðìàã èñòÿñÿëÿð, ìàíå îëìàéûí, ãîéóí éàíäûðñûíëàð. Õ ÿ ë è ë . Àüà, Ùàúû Ðÿñóëóí ÷ÿïÿðè òÿðÿô àäàìûìûç éîõäóð. Ñÿìÿä êèøèíèí åâè òÿðÿô äÿ ãîðõóëóäóð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Î òÿðÿôäÿí úöðÿò åäèá ýÿëÿ áèëìÿçëÿð, àíúàã Ùàúû Ðÿñóëóí ÷ÿïÿðèíäÿ àäàì ãîéìàã ýÿðÿê. Õ ÿ ë è ë . Ýÿðÿê ìÿí þçöì îðàäà äóðàì. Ùÿðýàù î òÿðÿôäÿí ýÿëÿí îëñà, ÷öíêè äàëû ÷îõ áÿðêäèð, òóòà áèëìÿéÿúÿéÿì, åëÿ àòàðàì ãàëàð éåðèíäÿ. Ø à ù ì à ð á ÿ é . ×îõ éàõøû, äÿõè äóðìàã éåðè äåéèë. Ýåäèí ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèá. Ñÿðùåñàá îëóí, þçöíöçö ýþçëÿéèí. (Ýÿäÿëÿð ýåäèðëÿð.) Ìÿí Ôÿõðÿääèíÿ äåéÿíäÿ êè, ãàðäàø, ñÿí áó õàðàáàíûí èøèíè áèëìÿçñÿí, áóðàäà ìöñÿëìàíëàð ùàãã-íàùàã áèð-áèðèíèí ãàíûí è÷èðëÿð, ìÿíÿ èíàíìûðäû, èíäè þçö äöøöá ÿë-àéàüà! Áÿñ íåúÿ, îüëàí, åëÿ áèëèðñÿí êè, áèç áóðàäà àñàíëûãëà ÷þðÿê éåéèðèê? Áèçèì éåð Àëìàíèéàäûð? Áóíäàí ñîíðà áèëÿðñÿí êè, áó âèëàéÿòäÿ áàø ÷ûõàðìàã áþéöê ùöíÿð èñòÿð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (äàõèë îëóð, ÿëèíäÿ òöôÿíý). Õàðàáà ãàëàñàí, âèëàéÿò! Ìÿí, Ôÿõðÿääèí, òöôÿíý? Íÿ åëÿéÿñÿí? Ãóäóðìóø èòëÿðäÿí ëàçûìäûð êè, þçöíö ìöùàôèçÿ åëÿéÿñÿí... Áèð àäàì êè, ùåéâàíäàí ñå÷èëìÿéÿ, îíäàí ÿëáÿòòÿ ãîðõìàã ýÿðÿê. Ø à ù ì à ð á ÿ é (òÿáÿññöìëÿ). Ùì! Ôÿõðÿääèí áÿé, áèçèì âèëàéÿò èëÿ Àëìàíèéà íåúÿäèð, áèð-áèðèíÿ áÿíçÿéèðìè? Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Éàëàíñà õàðàáà ãàëñûí ñèçèí âèëàéÿò! Ùÿëÿ áèð øåé éîõäóð êè, àé Øàùìàð? __________ Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ùÿëÿ êè, õåéð. Ùÿðýàù ýÿëÿí îëñà, êÿíàðäà áèð ýÿäÿ ãîéìóøàì, èò êèìè ùöðÿúÿê, áèçè õÿáÿðäàð åëÿéÿúÿê. 130 Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ãîøóíêåøëèêäÿ áåëÿ äîëàíìàçëàð êè, áèç áó íå÷ÿ ýöíäöð äîëàíûðûã. Áåëÿ äÿ âÿùøè, íàäàí òàéôà îëàð? Ýåúÿ-ýöíäöç éóõóñóç, ùÿð áèð ñààòäà ýþçëöéöðöê ùà áóäóð åâèìèçè îäëàéàúàãëàð, ýöëëÿáàðàí åäÿúÿêëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áÿñ áèç íÿ åäÿê êè, òàìàì þìðöìöç áåëÿ êå÷èð?.. Äàðûõìà, Ôÿõðÿääèí, Àëëàù êÿðèìäèð. Àíúàã, ãàðäàø, áåëÿ èøëÿð ñÿíèí èøèí äåéèë, ñÿí ýåò àðõàéûí éàò. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ßëáÿòòÿ, ýåäèá éàòàúàì, àíúàã áóðàéà ýÿëìÿêäÿ ãÿñäèì ñÿíè ýþðöá òàïøûðìàãäûð êè, îëìàéà-îëìàéà áèð àäàì éàðàëàíà... Ùÿðýàù áèð àäàìà ýöëëÿ äÿéñÿ, Øàùìàð, åëÿ áèë êè, î ýöëëÿ ìÿíèì ýþçöìÿ äÿéèá. Áàõ, Àëëàù õàòèðèíÿ, ãàí òþêìÿéèí, ñÿé åëÿéèí ãà÷ñûíëàð, ýåòñèíëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ñÿí ýåò àðõàéûí éàò, ãîéìàðàì õÿòà îëà... Åëÿ ýþðäöëÿð êè, áèç ñÿðùåñàáûã, þçëÿðè ãà÷àðëàð; ãîðõìà, ãîéìàðàì àäàì âóðóëà. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Àëëàù àìàíûíäà... Ìÿí ýåäèðÿì, àíúàã ìÿí þëöì, Øàùìàð, òàïøûð êè, âóðìàñûíëàð. Åøèäèðñÿíìè, ìÿí þëöì äåéèðÿì ùà!.. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ãîðõìà, ãîéìàðàì, àðõàéûí îë. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷èá, ýåò éàò. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ùÿðýàù éàòìàã ìöìêöí îëñà. Éàõøû, õóäàùàôèç. (Ýåäèð.) Ø à ù ì à ð á ÿ é . Õîø ýÿëäèí... Áèðäÿí åëÿ äÿëè ãóäóðìóø Ðöñòÿì áÿé þçö ýÿëÿ âÿ ÿëÿ äöøÿ, íÿ ãÿðèáÿ èø îëàð?.. Ùÿð íÿ äåñÿí ÷ûõàð î êèøèäÿí, áåø âàõò íàìàçäàí ñàâàé... (Ñÿêòÿ.) Èø áèëìÿìÿê áåëÿ îëàð à... Éàëâàðûð êè, ãîéìà àäàìà çÿôÿð éåòèøÿ. Áÿëè, áèç îíëàðû âóðìàéàã, îíëàð áèçè ãûðñûíëàð... Éàõøû ìÿñëÿùÿòäèð âàëëàù... Ýþðÿê, Àëëàùà ïÿíàù. (Ýåäèð.) Øàùìàð áÿé ýåäÿíäÿí áèð àç ñîíðà Ôÿðùàä âÿ Ìÿùÿððÿì äàõèë îëóðëàð, õîôëó, éàâàøäàí äàíûøûðëàð áàü÷àäà, ÿëëÿðèíäÿ òöôÿíý. Ô ÿ ð ù à ä . Êå÷ÿë! Øåéòàíûí àüëûíà ýÿëìÿéÿí èø ñÿíèí àüëûíà ýÿëäè... Íÿðäèâàíû ùàðàäà ãîéäóí? Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . ×ÿïÿðÿ ñþéêÿìèøÿì... Òÿïèë, òÿïèë! Áàõ, áàõ! Ôÿõðÿääèí áÿé áó þçöäöð, øàìû éàíäûðûá êèòàá îõóéóð, áÿäáÿõò, ÿúÿë __________ Ìÿí þëöì, ùÿëÿ òÿëÿñìÿ, ãîé ýþðÿê íÿ ãàéûðàúàã... Êèòàá ýèðëÿéèð... îõóéóð, øÿêëÿ áàõûð; éÿãèí Ñÿàäÿò õàíûìûí øÿêëèäèð. 131 Ô ÿ ð ù à ä . Òàìàøà éåðè äåéèë, ãàðäàø! Òóòàðëàð, ñÿí þëÿñÿí äÿðèìèçè áîüàçûìûçäàí ÷ûõàðäàðëàð, ãóðòàð ýåäÿê!.. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Áàü è÷èíäÿ áèçè êèì ýþðÿ áèëÿð? Ìÿí þëöì, áèð àç ñÿáð åëÿ. Àôÿðèí îüëàí, ïÿù, ïÿù, ïÿù!.. Ô ÿ ð ù à ä . Áåëÿ äóð ýþðöì àà. Ãîé éàòûðäûì ýåäÿê, ñîíðà òÿðèô åëÿðñÿí! Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ìÿí þëöì ñÿáð åëÿ... À ýÿäÿ, ñÿí íÿ ãîðõàãñàí?! Áåë áàü è÷èíäÿ, áåëÿ ãàðàíëûãäà àäàì ýþðìÿê îëàð, àäàì òóòìàã îëàð?! Ô ÿ ð ù à ä . Áó úàíûì þëñöí êè, éà ñÿí äÿëè îëóáñàí, éà áèçè ÿúÿë ýèðëÿéèá... Áèðúÿ ôèêèð åëÿ ýþð ùàðàäàñàí, ìÿãàì íÿ ìÿãàìäûð! Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ñÿí íÿ àüúèéÿð àäàìñàí, Ôÿðùàä, ãîé áèð òàìàøà åäÿê, ýþðÿê Ñÿàäÿò õàíûìûí ðóùè-ðÿâàíû íåúÿ îüëàíäûð. Ìàøàëëàù, àôÿðèí, ùÿãèãÿòÿí ýþçÿë îüëàíäûð!.. Ô ÿ ð ù à ä . Ïà-à-à, îëìàäû êè!.. Áÿñäèð, ðÿíý-ðÿíý äàíûøìà, ñÿí Àëëàù, ãîé òàìàì åëÿéèì ýåäÿê. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ìÿíèì ÿëèì ãóðóñóí ÿýÿð áåëÿ úàâàíà ìÿíèì ÿëèì ãàëõñà. Ùåéô äåéèë? Àäàì ýÿðÿê îíäà Àëëàùñûç îëñóí. Ô ÿ ð ù à ä . Ìÿùÿððÿì, Àëëàùà áàõ, áó éåð íàç-ãÿìçÿ éåðè äåéèë. Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Ìÿí àòà áèëìÿðÿì, ÿëèì ãóðóð. Ô ÿ ð ù à ä . ßñòÿüôöðóëëàù! Ñÿí áåëÿ äóð, ýþð ìÿí îíó íåúÿ éàòûðäûðàì! Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Îëìàç, ãîéìàðàì ùå÷ âàõò! ßëëÿðèìè êÿññÿí, äèøëÿðèìëÿ òóòóá ãîéìàéàúàüàì, âÿññàëàì! Ô ÿ ð ù à ä . Áÿñ íÿ ö÷öí ìÿíè áóðàéà ýÿòèðìèñÿí?! Éÿãèí êè, ìÿíëÿí äöøìÿí÷èëèéèí âàð? Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Óçóí äàíûøìà, Ôÿðùàä, àüûëëû äàíûø! Ñÿíÿ äåéèðÿì ãîéìàðàì, ãîéìàðàì, âÿññàëàì! Ô ÿ ð ù à ä . Áèðúÿ äå ýþðöì Úàùàíýèðÿ íÿ úàâàá âåðÿúÿêñÿí? Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Î ñÿíèí áîðúóí äåéèë. Ô ÿ ð ù à ä . Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñÿí áèçÿ éîëäàø äåéèëñÿí, áÿëêÿ ùÿëÿ... Ì ÿ ù ÿ ð ð ÿ ì . Áàø àïàðìà, Ôÿðùàä, àäàì êèìè äàíûø... Êÿíàðäà òöôÿíý àòÿøèíèí ñÿñè ýÿëèð, Ôÿõðÿääèí øàìû ñþíäöðöð, Ìÿùÿððÿì âÿ Ôÿðùàä ãà÷ûðëàð. Õ ÿ ë è ë . Òÿðïÿíìÿ, òÿðïÿíìÿ áîéíóíó ñîâóððàì! á ÿ é . À ýÿäÿ, ãîéìàéûí. Ãàáàãëà! Ùàðà ãà÷ûðñàí? Ãîéìàéûí, àé ýÿäÿ! __________ Øàùìàð 132 Ù à ú û Ì ó ð à ä . Òóòóí, àé ýÿäÿ, ãîéìàéûí, ýåòäè. (Òöôÿíý ñÿñè.) Õ ÿ ë è ë . Òöôÿíýè åëÿ àòìàçëàð, àë ýÿëäè. (Òöôÿíý ñÿñè.) Ù à ú û Ì ó ð à ä . Òóòìóøàì, ýÿë àé ýÿäÿ! Òÿðïÿíìÿ! Òÿðïÿíìÿ, þëäöðäöì! Ùàðà òÿðïÿíèðñÿí? Þëäöððÿì áó ñààò! Õ ÿ ë è ë . Î áèðèñè íåúÿ îëäó, àé ýÿäÿ? Àò ãàëñûí éåðèíäÿ, ãîéìà ãà÷äû! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ãîðõìà, ýÿëäèì... Áóðàõìàéûí! Áàüëà ãîëëàðûíû!.. Î áèðèñè íåúÿ îëäó, àé óøàãëàð?.. Õ ÿ ë è ë . Î áèðèñèíè àïàðäûëàð. (Òåç-òåç òöôÿíý àòûëûð âÿ ñÿñ óçàãëàøûð.) Ãîéìàéûí, àïàðäûëàð! Ïÿðäÿ ÁÅØÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ðöñòÿì áÿéèí áàü÷àñûíäà, ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèø, Ñÿàäÿò õàíûì, Ýöëáàùàð âÿ Ùöðö äàíûøà-äàíûøà ýÿëèðëÿð. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ìÿíèì àüëûì êÿñìèð êè, áó ýöí Ìàùìóä øÿùÿðÿ ýåòìèø îëà, ùå÷ åëÿ ýöí îëìàéûá êè, áèçèì åâèìèç áó ìÿðòÿáÿ éèéÿñèç ãàëà. Ýÿäÿëÿðèí áèðè äÿ åâäÿ éîõäóð. Ãàíìûðàì áó íÿ èøäèð? Äåéèðÿì éîõñà áó åâè éûõûëìûøëàð î òÿðÿôÿ ýåäèáëÿð? Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Ìÿí þçöì äÿ ãàíìûðàì... Ìàùìóä ýåäÿíäÿ ìÿíÿ äåäè êè, øÿùÿðäÿ èøèì âàð, áèð-èêè ýöíäÿí ñîíðà ãàéûäàúàüàì. Ù ö ð ö . Ìÿí îíó áèëèðÿì êè, Ðöñòÿì áÿé ãàðàíëûã ãîâóøàíäàí áèðèêè ñààò ñîíðà òöôÿíýè ýþòöðöá ýåòäè. Äåéÿñÿí, åëÿ, î áÿäáÿõò óøàãëàðû î òÿðÿôÿ ýåòäèëÿð. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Éàâàø áèð, àé ãûç! Áó íÿ ñÿñäèð, àé áàøûíà äþíöì? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Áèð àç ñàêèò îë ýþðöì. (Ñÿêòÿ.) Ñèç áóðàäà äóðóí, ìÿí ýþðöì áó íÿ ñÿñäèð, áó ñààò ãàéûäàðàì. (Ýåäèð.) Ù ö ð ö . Ùå÷ áåëÿ èø ýþðöíìÿéèá êè, ñÿíèí åâèíäÿ áèð Àëëàù áÿíäÿñè ýÿëèí îëà, ñÿí ýåäÿñÿí îíóí àòàñû åâèíÿ îä âóðóá, ãàðäàøëàðûí þëäöðÿñÿí. Áåëÿ éîõ îëàñàí ñÿí, àé Ðöñòÿì áÿé, éîõ! __________ Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Àëëàùûí ãÿçÿáèíÿ ýÿëñèí ýþðöì îíó, åâè áàøûíà ó÷ñóí, òàð-ìàð îëñóí, Ñÿàäÿòèí úàíûíäàí óçàã éåðäÿ. 133 Ù ö ð ö . Âàëëàù, ÿýÿð Ñÿàäÿò îëìàéà, áó åâäÿ ìÿí áèð ýöí äÿ ãàëìàðàì. Äåéèðÿì, íÿ áèëèì áÿëêÿ Àëëàù ðÿùì åëÿéÿ, áèð íþâ áóíëàð áàðûøàëàð. Ñÿàäÿòèí èøèí ãóðòàðàã, ÷ûõàã ýåäÿê åâèìèçÿ. Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Éîõ, áó åâè éûõûëìûø Ðöñòÿì áÿé ôàðàüàò îòóðìàéàúàã, þëÿíÿúÿí áàðûøûã äà îëà áèëìÿç. Î åëÿ ìÿëóí äåéèë! Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (òÿëÿñèê ýÿëèá). Ùöðö íÿíÿ! Ìàùìóäóí ÷óõàñûíû, ßùìÿäèí éàïûíúûñûíû, ïàïàãëàðûíû òåç áóðàéà ýÿòèð, òåç îë, òåç! Ñóàë ëàçûì äåéèë, äóðìà. (Ùöðö ýåäèð.) Õóäàéà, áèëìèðÿì áèç íÿ ýöíàù åëÿìèøèê êè, áó ãÿäÿð ìöñèáÿòëÿð áèçèì áàøûìûçà ýÿëèð?.. Ýöëáàùàð, òèòðÿìÿê âàõòû äåéèë... Áó äÿãèãÿ ñÿí ýÿðÿê ýåäÿñÿí, áóðàäà àðòûã ãàëà áèëìÿçñÿí! Åâèí éûõûëñûí àòà, åâèí éûõûëñûí! Ýåäèáëÿð... Ãûðüûí îëóá, ÷îáàí ñþéëÿéèð... Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, Ñÿàäÿò, éîõñà àòàìûí åâè éûõûëûáäûð? Óé Àëëàù, óé Àëëàù, þëöì ìÿíèìäèð! Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Àüëàìàã éåðè äåéèë. (Ùöðö ýÿëèð.) Ýåé ÷óõàíû, ïàïàüû ãîé áàøûíà. Ùöðö íÿíÿ, ñÿí äÿ. Òåç îëóí, áàõ, ùà áåëÿ... Èíäè Àëëàù àìàíûíäà, äóðìàéûí, Ýöëáàùàð, ìÿíè éàäûíäàí ÷ûõàðòìà, ýåäèí, Àëëàù ñèçÿ éàð îëñóí! Ýåäèí, éîëäàí êÿíàð, þçöíöç äÿ áàü÷àíûí äàëûíäàí ÷ûõûí. (Àüëàøûá þïöøöðëÿð.) Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì (ýåäÿ-ýåäÿ). Éàçûã úàíûì âàé, éóðäñóçéóâàñûç úàíûì âàé! Ñÿàäÿò, Ñÿàäÿò, þëöì éàõøûäûð àéðûëûãäàí. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Àëëàù êÿðèìäèð, ýåäèí, ýåäèí! Ýþðöì ìÿíèì áàøûìäà íÿ ìöñèáÿòëÿð âàð! Ù ö ð ö . Ýåäÿê! Ðöñòÿì áÿéè ýþðöì èêè ýþçëÿðèíäÿí îëñóí, ùèðñè áàøûíäà ÷àòëàñûí. (Àüëàéà-àüëàéà ýåäèðëÿð.) Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (òÿê). Òåç ýåäèí, éîõñà ðàñò ýÿëÿ áèëÿðñèíèç. ×îáàí ýÿòèðÿí õÿáÿðäÿí áåëÿ ýþðöíöð êè, áþéöê äàâà îëóá, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí þëÿí îëóá... Õóäàéà, ñÿíè àíä âåðèðÿì þç áþéöêëöéöíÿ, ùÿðýàù áèð õÿòà îëóáñà, î õàòà ãàðäàøûìäàí, àòàìäàí óçàã îëñóí, þëöì ìÿíèìäèð, Àëëàù!.. Àëëàù, ñÿí þçöí Ôÿõðÿääèíÿ ãûéìà, éàçûãäûð, íàêàìäûð, ìÿí äÿ éàçûüàì... Õóäàéà, ðÿùìèíè êÿñìÿ, áèð áåëÿ ìöñèáÿò êèôàéÿòäèð, äÿõè òàá åëÿéÿ áèëìèðÿì. Ñÿñ ýÿëèð. Ñÿàäÿò õàíûì èðÿëè äóðóá. Êèìñÿí? Éàõûí ýÿëìÿ, àäûíû äå, éîõñà... __________ Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (áàü÷àäàí). Ìÿíÿì, Ñÿàäÿò, ãîðõìà! 134 Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ñàëàìàòñûíûçìû, àòà? Äÿõè ìÿíäÿ úàí ãàëìàéûá... Áåëÿ èø îëìàç êè, ñèç ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðèðñèíèç. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ãîðõìà, ãûçûì, áèð åëÿ àðòûã èø îëìàéûá, ñÿí ýåò è÷ÿðè, éàä àäàì âàð. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Áèð åëÿ èø îëìàéûá íÿ äåéÿí ñþçäöð, àòà? Áÿñ Ìàùìóä ùàíû? Àëëàù ìÿíè þëäöðñöí ãóðòàðñûí ñÿíèí ÿëèíäÿí! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ñÿíÿ äåéèðÿì áèð åëÿ èø îëìàéûá, ýåò, ãàëìàüàë åëÿìÿ! Úàìààòû áóðàéà òþêìÿ! (Ìàùìóä áÿéè ßùìÿä ãîëóíà ýèðèá éàâàø-éàâàø ýÿòèðèð.) Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Óé, óé, ãàðäàø! Áàúûí þëñöí, àé ãàðäàø!.. Ñÿíÿ íÿ îëóá, àé ãàðäàø?! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ñÿàäÿò! ×ûüûðûá-áàüûðûá àëÿìè áóðàéà òþêìÿ, Àëëàù õàòèðèíÿ!.. Ì à ù ì ó ä á ÿ é (çÿèô ñÿñëÿ). Ãîðõìà, Ñÿàäÿò, ãîðõìà, ñÿíÿ ìÿí ñþç âåðäèì, ìÿí äåéÿí îëìàäû, Àëëàù èøèäèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Áèð éàñòûã! Òåç, òåç ùà! (Ñÿàäÿò õàíûì ãà÷ûð éàñòûã ýÿòèðìÿéÿ.) Ãîðõìà, éàññàð, ìÿðäàíÿ îë, îòóðò ßùìÿä, ýèð ãîëòóüóíà... Ùà áåëÿ! Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Òÿëÿñìÿéèí, ãîéóí áèð àç äèíúÿëèì. (Ñÿàäÿò éàñòûã ýÿòèðèð.) Óô, éàâàø, éàâàø! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ýÿðÿê ñîéóíäóðàã, ñîéóíìàñà îëìàç. ßùìÿä, áàøûí ãàëõûç, ùà áåëÿ, èíäè ðàùàòñàíìû, îüóë? Ýöëëÿ ùàðàäàí äÿéèá, àé ýÿäÿ? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Î ýöëëÿ áàúûíûí ýþçëÿðèíÿ äÿéÿéäè, àé ãàðäàø, éàçûã ãàðäàø! Äèíúÿëäèíìè, àé àòà, äèíúÿëäèíìè? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Áèð ãàé÷û, òåç à! Éàðà ýÿðÿê áàüëàíà, áàüëàíìàñà îëìàç. Áÿëêÿ õÿòÿðëè éàðàäûð... ãîëóíó, áåëÿ áàøûíà äþíöì, ÷ûõàðò, ßùìÿä! Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Éàâàø-éàâàø, òÿðïÿòìÿ! Ãîé áèð àç äèíúÿëèì. (ßùìÿä éàðàéà áàõûð.) Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ãàí ÷îõìó ýåäèá, àé ýÿäÿ? ß ù ì ÿ ä . Áèëìÿê îëìóð, àé àüà. Èíäèéÿ êèìè àõäû ýåòäè, ãàí íÿ ãàéûðûð? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (ýÿëèð, ÿëèíäÿ ãàé÷û). Ñÿí áåëÿ äóð, ßùìÿä! Áàúûí ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí, ãàðäàø!.. ßùìÿä áåëÿ òóò, ùà áåëÿ. Éàâàø, òóò __________ áóðàäàí, ÷ûõàðò, éàâàø-éàâàø. Áó ñààò, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, ÷ûõàðò, ùà áåëÿ. 135 Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Ñÿàäÿòÿ). Èíäè ñÿí áåëÿ äóð, þçöí äÿ áóðàäàí ýåò... ßùìÿä, öñóëëó áþéðö öñòÿ ÷åâèð... Éàõøûäûð, ÷îõ èíúèòìÿ... Áó éàðàíû áàüëàñàí éàõøû äåéèë. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Åëÿ äåìÿ, äåéèëÿí êè, åâèí éûõûëûá, âÿññàëàì... Î ýöëëÿ áàúûíûí ñàü ýþçöíÿ äÿéÿéäè, àé ãàðäàø!.. Àõûð ñÿíèí íÿ èøèí âàðäû åëÿ éåðëÿðäÿ, éàçûã ãàðäàø, ìåùðèáàí ãàðäàø? Äèíúÿë àòà, åâè éûõûëìûø àòà, äèíúÿë!.. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ìàùìóä, Ìàùìóä... Íèéÿ äàíûøìûðñàí, àé áàøûíà äþíöì? Ìàùìóä, Ìàùìóä!.. Áàøûí áèð àç äèêÿëò, àé ýÿäÿ. Áó Âÿëè ùàíñû úÿùÿííÿìäÿ ãàëäû áèëìèðÿì! ß ù ì ÿ ä . Àüà, Úàùàíýèð áÿéè, Âÿëèíè òóòäóëàð, éàçûãëàð øèð êèìè ÿëëÿøèðäèëÿð, îëìàäû!.. Çàëûì óøàãëàðû ýóéà êè, áèçèì éîëóìóçó ýþçëÿéèðëÿðìèø!.. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (Ìàùìóäà áàõûá.). Óé, àé ãàðäàø!.. Àòà, åâèí áàøûíà ó÷ñóí!.. Àòà, áàðû öçöíö ãèáëÿéÿ ÷åâèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Ìàùìóä, Ìàùìóä... Àõûð ñÿí Ðÿøèä áÿéèí ãàðäàøûñàí, íèéÿ áåëÿ éàññàð îëóðñàí? Ìàùìóä, íèéÿ äèíìèðñÿí, ãîúà àòàí ñÿíÿ ãóðáàí? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Áàúûí ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí, ãàðäàø! Àëëàùû ÷àüûð, ñàëàâàò ÷åâèð, êÿëìÿíè äå, öðÿéèíèí ñþçöíö äå, íàêàì ýåäÿí ãàðäàø! Ì à ù ì ó ä á ÿ é (çÿèô ñÿñëÿ). Ýöëáàùàð... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ýöëáàùàðû ÷àüûðûììû ýÿëñèí? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Úàíûìà îä ñàëìà, úèéÿðèìè äàüëàìà, íàêàì ýåäÿí îüóë! Òàõñûð ìÿíäÿäèð, àé îüóë, ìÿí þëìÿëè èäèì, ìÿí, ìÿí, ìÿí, ìÿí... ìÿí... ìÿí!.. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ýöëáàùàðûí õàòèðèíÿ äÿéìÿéèí, èíúèòìÿéèí. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ãîðõìà, àé ãàðäàø... Ìÿí þëÿíÿúÿí ãîéìàðàì Ýöëáàùàðà ýöëäÿí àüûð ñþç äåéèëÿ. Ýöëáàùàðûí ñÿíÿ ãóðáàí, áÿäáÿõò ãàðäàø! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Àé îüóë, àìàí ýöíöäöð, ìÿíèì åâèìè éûõìà!.. Ìÿíè èìàíñûç åëÿìÿ!.. ß ù ì ÿ ä . Î ýöëëÿ äÿéÿéäè ìÿíèì ñàü ýþçöìÿ, àé àüà, àé éàçûã, ôÿãèð àüà... Åëÿ àäàì âóðìàéûí äåéèá éàëâàðûðäûí, àé àüà!.. Ìÿçëóì àüà!.. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é . Áèðúÿ ñÿñèíè ÷ûõàðò, àé îüóë! Ìàëûì-äþâëÿòèì __________ ñÿíÿ ãóðáàí, àé îüóë! Åâèìÿ îä äöøÿéäè, Ìóùìóä, äèëèì ãóðóéàéäû, Ìàùìóä! 136 Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ñÿí ãàðäàøûìû òóôàíà âåðäèí, àòà! Ñÿí éûõäûí åâèìèçè! Éóðäóí äàüûëñûí, àòà!.. (Ìàùìóäà áàõûá.) Óé, áàøûíûçà äþíöì, ãàðäàøûì êå÷èíèð, öçöí ãèáëÿéÿ ÷åâèðèí. Åâè éûõûëìûø àòà, éóðäó òàð-ìàð îëìóø àòà, áàðû ãîéìà ãàðäàøûì Ãóðàíñûç êå÷èíÿ... Óé, Àëëàù, éàçûã ãàðäàøûì! (Ìàùìóäó ãóúàãëàéûð.) Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Ìàùìóäà áàõûá). ßùìÿä, õàë÷àäàí òóò, áåëÿ ÷åâèð. Äèëèì ãóðóéàéäû, îüóë! (Öçöíö ãèáëÿéÿ ÷åâèðèðëÿð.) Áèð àç äà áåëÿ... Ñÿíè íàìóñ éîëóíäà áàäà âåðäèì, îüóë!.. ßùìÿä, éöéöð ìîëëà äàëûíúà!.. ß ù ì ÿ ä . Åâèìèç éûõûëäû, àé áàøûíà äþíöì. Áó øÿùèäÿ íÿ Ãóðàí?.. Ýåúÿíèí áó âàõòûíäà ìîëëà íÿ ãàéûðûð, éåòèðìÿç... Êå÷èáäèð... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (òåç Ãóðàíû ýþòöðöá). Àé ãàðäàø, àé ãàðäàø!.. Ãóëàã àñ, ýþð áàúûí öñòöíäÿ íåúÿ Ãóðàí îõóéàúàã. (Ãóðàíû à÷ûð.) Áèñìèëëàù ðÿùìàíöððÿùèì... (Ãÿøø åëÿéèá éûõûëûð.) Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (àéàã öñòÿ, áàøûà÷ûã). Àé ýÿäÿ, î õÿíúÿðè ñîõ ìÿíèì öðÿéèìèí áàøûíà, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí!.. Ìÿíè þëäöðöí, àé úàìààò, ìÿí áèèìàíû äöíéàäà ñàü ãîéìàéûí!.. Áàøûíûçà äþíöì... Ìóùìóä, Ìàùìóä!.. Åâ-åøèéèìÿ áó ñààò îä âóðàúàüàì, Ìàùìóä! Ñÿíäÿí ñîíðà ìÿíÿ ùå÷ çàä ëàçûì äåéèë, Ìàùìóä!.. ßùìÿä! ßùìÿä! Îä ýÿòèð, êöëÿø ýÿòèð, éóðäóìó ýÿðÿê õàðàáà ãîéàì! (Ýåäÿ-ýåäÿ.) Óé, Ìàùìóä, óé Ìàùìóä, áåëèìè ñûíäûðàí îüóë! ß ù ì ÿ ä . Ãóðòàðäûí, àüà, äöíéàíûí ãèéëö-ãàëûíäàí. Ùåéô ñÿíÿ! Ñÿíäÿí ñîíðà ìÿí áó åâÿ öç äþíäÿðìÿðÿì, ãàíûíà ÿâÿç åëÿéèá áàø ýþòöðöá ýåäÿðÿì, àíä îëñóí ñÿíèí áó úàíûíà!.. Êöëôÿòäÿí ÿë ÷ÿêèá, âÿòÿíè àòûá, éóðä-éóâàíû äàüûäûá, áàø ýþòöðöá ýåäÿúÿéÿì... Òà áó þìð îëìàäû!.. (Öçöíäÿí þïöá.) Þçöìö ñÿíÿ ãóðáàí äåäèì, èíäè ýåò ãÿáèðäÿ ðàùàò éàò, ãàíûíà ãàí åëÿðÿì, ãîðõìà! (Ýåäÿ-ýåäÿ.) Àüà, ìåùðèáàí àüà, ðÿùìëè àüà, íàêàì àüà!.. Ïÿðäÿ ÀËÒÛÍÚÛ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ôÿõðÿääèí áÿéèí ìÿíçèëèíèí ãàáàüûíäà îëàí áàü÷àäà. ß ù ì ÿ ä (ÿòðàôà áàõà-áàõà ýÿëèð). Àé áèâÿôà ïó÷ äöíéà! Áó àç ýþð íåúÿ ýþçÿë îüëàíëàð áàäà ýåäèá. Ðÿøèä áÿé ýåòäè, Ìàùìóä áÿé ýåòäè, Âÿëè êèìè ÿæäàùà ãàëàäà àõûðûíúû éàðàäàí òÿëÿô îëäó __________ ìöääÿòäÿ 137 ýåòäè... Úàùàíýèð áÿéèí éóðä-éóâàñûíû äàüûòäûëàð, úàíû äóñòàãõàíàäà ÷öðöéöð. Ðöñòÿì áÿé êèìè ïÿùëÿâàíûí áåëè áöêöëöá, þçö äþíöá áèð éóìàüà... Áó íÿ ýöíäöð ìÿí þçöì ÷ÿêèðÿì, áó íÿ úàíäûð ìÿí þçöì ñàõëàéûðàì?! Éóðäóì èòèá, éóâàì äàüûëûá, îëìóøàì ãà÷àã, ýåúÿ-ýöíäöç áèð ñààò áèð éåðäÿ îòóðà áèëìèðÿì... Äÿðä áèëÿíëÿð ýåòäè, äîñò-àøíà ýåòäè, ìÿí òÿê ãàëûá íÿ îëàúàüàì?! ßùäèìÿ âÿôà åëÿðÿì, îíäàí ñîíðà Ýþç äîëó éàø, öçöì òóòóìóø âÿòÿíÿ, Úèýÿð äàüëû àù-íàëÿ åäÿðÿì; Êöëôÿòè òàïøûðûá ùÿãã äàäèíÿ, Áàø ýþòöðöá áèéàáàíÿ ýåäÿðÿì. Òöôÿíýèíè ñàçëàéûá ýèçëÿíèð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (ýÿëèð áàü÷àéà). Ùàúû Ìóðàä, áó ýöí ýÿëÿí ãÿçåòëÿðè ýÿòèð áóðàéà!.. Ùå÷ áåëÿ éîðóëìàìûøäûì êè, áó ýöí éîðóëìóøàì; áèçèì áó úàìààò èëÿ ìÿýÿð èø ýþðìÿê îëàð. Ýöíáÿýöí, ñààòáàñààò íÿ ãÿäÿð éàõûí áÿëÿä îëóðàì áóíëàðûí õàñèééÿòëÿðèíÿ, áèð î ãÿäÿð àøêàð ýþðöðÿì êè, áèð ýöë èëÿ áàùàð îëìàç. Äÿõè ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðèáëÿð, îâãàòûì îëóá òÿëõ, ÿëÿëõöñóñ áè÷àðÿ Ìàùìóäóí ìöñèáÿòè ìÿíè ùÿð øåéäÿí àðòûã éàíäûðûð... Àé êèøè, áåëÿ äÿ ìóðäàð âèëàéÿò îëàð? Áó ìÿðòÿáÿäÿ âÿùøèëèê, íàäàíëûã îëàð?.. Òôó! Ìÿíèì áó ùåéâàí ãàðäàøûìà íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûì, òÿâÿããå åëÿäèì êè, õÿòà îëìàñûí, íàùàã ãàí òþêöëìÿñèí, ýåíÿ îëìàäû... Êèìäèð ìöãÿññèð?.. Ìöñÿëìàí ãàðäàøûí âÿùøè íàäàíëûüû... Áè÷àðÿ, éàçûã Ìàùìóä, ùå÷ íàùàã éåðÿ òÿëÿô îëäó ýåòäè. Àëëàù Ðöñòÿì áÿéÿ ëÿíÿò åëÿñèí, öçöí ùÿð èêè äöíéàäà ãàðà åëÿñèí... (Ùàúû Ìóðàä áèð ñÿíäÿëè ýÿòèðèð, áèð úöò øàì âÿ áèð ìèç.) Ùàúû Ìóðàä, Õÿëèë íåúÿäèð, éàðàñû ñàüàëûáäûðìû? Ù à ú û Ì ó ð à ä . Éàõøûäûð èíäè, àüà... Ýÿäÿ àç ãàëìûøäû þëñöí, ãî÷àã ùÿêèì ÿúÿá êþìÿê åëÿäè. Áèð-èêè ýöí îëóð êè, àçàðõàíàäàí ÷ûõûáäûð. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ×îõ øàäàì... Ùàúû Ìóðàä, ñÿùÿð òåçäÿí ýåäÿðñÿí ßùìÿä áÿéèí éàíûíà âÿ áèð àðàáà äà àïàðàðñàí, òÿùÿíý ÷óáóüó âåðÿúÿê ýÿòèðÿðñÿí. ßëàâÿ áàüáàíëàðà äåéÿðñÿí êè, àøàüû áàüû òàìàì êÿëëÿñÿð åëÿñèíëÿð. Þçöì äÿ ýÿëÿúÿéÿì. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Áÿëè, àüà, áàø öñòÿ. __________ Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (ãÿçåòÿ áàõûá). Ýåäÿ áèëÿðñÿí. (Ùàúû Ìóðàä áàø âóðóá ýåäèð.) – Âàëëàùè-áèëëàùè, äîüðó éàçûáëàð, ùàãëàðû âàð... Áèçèì 138 êèìè âÿùøè òàéôàíûí äöíéà öçöíäÿ ýÿðÿê éåðè îëìàñûí... Ìîëëàëàð áèçèì àõûðûìûçû éåòèðäèëÿð...Ùàðà áàõûðñàí ùå÷ áèð êþíöë øàä åäÿí øåé ýþðìöðñÿí... Áóíäàí àðòûã áÿäáÿõòëèê îëà áèëÿðìè êè, ñÿí þç åâèíäÿ áèð ñààò ãîðõóñóç ðàùàò îòóðà áèëìÿéÿñÿí; êö÷ÿëÿðäÿ, éîëëàðäà ãîðõóñóç ýÿçÿ áèëìÿéÿñÿí. Ùåéô ñÿíÿ, ýþçÿë øÿðèÿò! Ùåéô ñÿíÿ, ýþçÿë èñëàì êè, áèç âÿùøè îëóá ãÿäð-ãèéìÿòèíè ãàíìûðûã! Òöôÿíý àòûëûð, Ôÿõðÿääèí áÿé éûõûëûá òåç ãàëõûð, Ùàúû Ìóðàä òÿëÿñèê ýÿëèá îíó ãóúàãëàéûð. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Àé áàøûíûçà äþíöì, àìàí ýöíöäöð ýÿëèí... Íÿ îëäó, àé àüà? Íÿ îëäó, áàøûíà äþíöì? Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Áèìöðöââÿò îüëó, áèèíñàô îüëó!.. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Àé äàä, àé ôÿðéàä! Àìàíäûð, ýÿëèí, àé áàøûíûçà äþíöì! Ýÿëñÿíèçìè, Øàùìàð áÿé, Õÿëèë!.. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ìÿíè îòóðò, ùÿêèìè ÷àüûð... Õóäàéà øöêöð... Ãÿðèáÿ ìöñèáÿòäèð, ìöñèáÿòè-ìöñÿëìàíàí! Âÿùøèëèê, åëìñèçëèê, íàäàíëûã! Áÿëè, íåéëÿìÿê, ãÿçà èøèäèð... (Øàùìàð áÿé ÿëèíäÿ òöôÿíý, Ìÿëÿê õàíûì, Ýöëáàùàð, Õÿëèë ãîëó áîéíóíäàí àñûëû òÿëÿñèê ýÿëèðëÿð, Ùàúû Ìóðàä Øàùìàð áÿéäÿí òöôÿíýè àëûá ãà÷ûð.) Ø à ù ì à ð á ÿ é (Ôÿõðÿääèíè ãóúàãëàéûá). Õÿëèë! Ùÿêèì, òåç... Ãîðõìà, áàøûíà äþíöì, ãîðõìà, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí! Ùàúû Ìóðàäûí ÷þëäÿí ñÿñè ýÿëèð. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Àé íàìÿðä îüëó íàìÿðä, ùàðà ãà÷ûðñàí, ãàíûíû è÷ÿúÿéÿì.. Ãà÷ìà, àé ýÿäÿ, âàëëàù ñÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì! (Òöôÿíý àòûëûð.) Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Àëëàù, àìàíäûð, Àëëàù, àìàíäûð. Àëëàù, þçöí ðÿùì åëÿ, ãîðõìà ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí! (Îòóðóð Ôÿõðÿääèíèí éàíûíäà.) Óé, àé Ôÿõðÿääèí, áó íÿ èøäè áèð äöøäöê?! Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì (Ôÿõðÿääèíèí àéàãëàðûíû ãóúàãëàéûá). Óé, àé ãàðäàø! Óé, éàçûã ãàðäàø! Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ãîðõìàéûí, ãîðõìàéûí... ×ûõàðò (ëèáàñûí), ùÿðýàù àü úèéÿðÿ äÿéìÿìèø îëñà, öìèä âàð... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áóðàäà àü úèéÿð íÿ ãàéûðûð, àé áàøûíà äþíöì? Ñÿí __________ áèðúÿ ãîðõìà. (Ñîéóíäóðóð.) Ãîðõìà, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, áó ñààò... Ýöëáàùàð, áèð éàéëûã, òåç! Áèð äÿ éàñòûã, òåç! (Ýöëáàùàð ýåäèð.) 139 Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Äàðûõìàéûí. Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Àòàì-àíàì î òþêöëÿí ãàíûíà ãóðáàí, îüóë! ×ûðàüûìû ñþíäöðìÿ, Ôÿõðÿääèí! Óé, éàíäûì Àëëàù! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Òåç îë, àé ãûç, éàéëûã... Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Äàðûõìà, Øàùìàð!.. Àëëàùà ïÿíàù!.. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Øàùìàð àäëû ãàðäàøûí îëìàéàéäû, Ôÿõðÿääèí âÿ áåëÿ ìöñèáÿòè ýþðìÿéÿéäè. (Ýöëáàùàð õàíûì éàéëûã âÿ éàñòûã ýÿòèðèð.) Ãîé áóðàéà, ùà áåëÿ... Óçàí, óçàí, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí! (Éàðàíû áàüëàéûð.) Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ùÿêèì íåúÿ îëäó, íÿôÿñèì äàðûõûð... Ý ö ë á à ù à ð . Äàðûõàí íÿôÿñèíÿ ýöíöãàðà, áÿäáÿõò áàúûí ãóðáàí, Ôÿõðÿääèí! Óé, éàçûã ãàðäàøûì... Ù ö ð ö (òÿëÿñèê äàõèë îëóð). Ýöëëÿ êèìÿ äÿéèá, à áàøûíûçà äþíöì?.. Áó íÿäèð, Àëëàù, áó íÿäèð? Ôÿõðÿääèí, Ôÿõðÿääèí, Ôÿõðÿääèí!.. Ìÿí ñÿíè áó ÿìúÿêëÿðèìëÿ áÿñëÿìèøÿì, Ôÿõðÿääèí, àìàí ýöíöäöð, Ôÿõðÿääèí! Åâèí éûõûëñûí, Ìÿëÿê õàíûì! Áàøûíà ÿëëÿìÿ äöøñöí, Ìÿëÿê õàíûì, äèíúÿëäèíìè, äèíúÿëäèíìè?! Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Àé úàìààò, ìÿýÿð úèéÿðèìäÿí ÷ûõàí òöñòöíö ýþðìöðñöíöç!? Éàíäûì, Àëëàù! Äèëèì ëàë îëàéäû, Ôÿõðÿääèí! Ýþçëÿðèì êîð îëàéäû Ôÿõðÿääèí! Ý ö ë á à ù à ð . Óé, Øàùìàð, áèð áåëÿ äÿ ãàí ýåäÿðìè? Ãîéìà áàøûíà äþíöì, àìàíäû Àëëàù! Àìàíäû!.. Àëëàù, ñÿí þçöí ðÿùì åëÿ, áèçÿ éàçûüûí ýÿëñèí!.. Ôÿõðÿääèí áÿé. Ùÿêèìèí êþìÿéèíäÿí êå÷èáäèð... Ìÿíÿ áèð àç ñó... Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Ñó âåðìÿê îëìàç, Øàùìàð, Øàùìàð! Äóð ãÿáèðäÿí, Ùåéäÿð, äóð ãÿáèðäÿí þçöíö ìÿíÿ éåòèð, Ùåéäÿð! Ùåéäÿð ýÿë! Ùåéäÿð ýÿë ýþð ÿçèç áàëàí íÿ ýöíäÿäèð? Íÿ ùàëÿòäèð, Ùåéäÿð! Óé, úèéÿðèì éàíäû! (Ãÿøø åëÿéèð.) Ù ö ð ö (éàðàéà áàõûá). Úàí!.. Úàí Ôÿõðÿääèí... ßëëÿðèí ãóðóéàéäû, äöøìÿí! Áåëÿ ÷åâèð, ãàí è÷ÿðè äîëìàñûí, Øàùìàð, äèíúÿë Ìÿëÿê õàíûì! Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ìàúàë âåðìÿäè... Áèâàõò... Ùåéô! Ý ö ë á à ù à ð õ à í û ì . Àé áàøûíà äþíöì, ùÿêèì íåúÿ þëäö? Àé àòà, àé àòà, åâèíÿ îä äöøåéäè, àé àíà! Éóðäóí òàð-ìàð îëàéäû, àé àòà! (Ôÿõðÿääèíÿ áàõûð.) Ùÿêèì íåúÿ îëäó? Áàøûíûçà äþíöì... Ùÿêèì, ùÿêèì, ùÿêèì! (Ãà÷ûð ÷þëÿ.) Ø à ù ì à ð á ÿ é . Öðÿéèí èíúèäèðìè, ãàðäàø? Î ýöëëÿ ìÿíèì ñàü ýþçöìÿ äÿéÿéäè, Ôÿõðÿääèí! __________ Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ìÿêòÿáõàíà, àçàðõàíà ìÿíäÿí ñîíðà òÿê íèøàíÿäèð, äàüûòìà. Ñÿàäÿòÿ ùþðìÿò åëÿéèí, äöøìÿíè áàüûøëàéûí... 140 Ø à ù ì à ð á ÿ é . Øàùìàð àäëû ãàðäàøûí þëñöí, Ôÿõðÿääèí. Éàìàí éåðäÿ åâèìèçè òàð-ìàð åëÿäèí! Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Øàùìàð! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Úàí Øàùìàð! Íÿäèð, áàøûíà äþíöì? Ñþçöíö äå!.. Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . Ñÿàäÿò... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ùöðö íÿíÿ, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, Ñÿàäÿò õàíûì ãîíøóëóãäà äàéûñû åâèíäÿäèð, ÷àüûð ýÿëñèí, úèéÿðèì îäëàíûð, Ôÿõðÿääèí! Ùàúû Ìóðàä, Õÿëèë äàõèë îëóðëàð. Ù à ú û Ì ó ð à ä . Àüà! Ñÿíè áó ùàëà ñàëàíû úÿùÿííÿìÿ âàñèë åëÿäèì; àììà ùåéô ñÿíÿ, êàø î ýöëëÿ ìÿíÿ äÿéÿéäè... Þëöì Àëëàù ÿìðèäèð, àüà, àíúàã... (àüëàìàã ãîéìóð äàíûøìàüà.) Õ ÿ ë è ë (éàðàéà áàõûá). Ö÷ àòëû ýþíäÿðäèì ùÿêèì äàëûíúà, ùÿêèì ýÿëèá áó éàðàéà íåéëÿñèí! Î ýöëëÿ ìÿíÿ äÿéÿéäè... Êàø áó éàðàäàí þëÿéäèì, ñÿíè áó ùàëÿòäÿ ýþðìÿéÿéäèì, éàçûã àüà, ìÿçëóì àüà! Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é . ßøùÿäö-ÿí-ëàèëàùÿ-èëëÿëëàù, ÿøùÿäö-ÿíÌÿùÿììÿäÿí-ðÿñóëÿëëàù... Ìÿëÿê õàíûì (àéûëûá). Ùåéäÿð íåúÿ îëäó? Îíó áóðàéà ÷àüûð, èíäè áó ñààò áóðàéà ýÿëìèøäè... Ùåéäÿð, Ùåéäÿð!.. Àïàðûí ìÿíè ñàëûí ãóéóéà, àòàì-àíàì ñèçÿ ãóðáàí!.. Ôÿõðÿääèí âàé, úàâàí îüëóì âàé! Ùåéäÿð ýÿë, ýÿë ýþð íÿ ýöíÿ äöøìöøöê, ýÿë îüëóíà òîé åëÿ, Ùåéäÿð! (Ãÿøø åëÿéèð.) Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (äàõèë îëóð Ùöðö èëÿ). Áåëÿ äóð. (Ùöðöéÿ. Îòóðóð Ôÿõðÿääèíèí éàíûíäà. Õÿëèë, Ùàúû Ìóðàä ÷þëÿ ÷ûõûðëàð.) Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ôÿõðÿääèí, áèð ýþçöíö à÷ ýþð áèçÿ êèì ýÿëèáäèð! Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ôÿõðÿääèí, ìÿí ñÿíè áèð éåêÿ ïÿùëÿâàí ùåñàá åëÿéèðäèì, áÿñ ñÿí áåëÿ èìèøñÿí?! Ô ÿ õ ð ÿ ä ä è í á ÿ é (Ñÿàäÿòèí ÿëèíäÿí òóòóá). Àüëàìà, ìÿðäàíÿ îë, ãÿçà èøèäèð, òÿçÿ áàüäà äÿôí åëÿéèí, ãàí òþêìÿê êèôàéÿòäèð... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ìÿíèì áó éàíàí úèéÿðèìè ýþç éàøû ñþíäöðìÿç. (ßëèíäÿí þïöð.) Ôÿõðÿääèí, íåúÿ ýþçÿë àðçóëàðûìûç ãàëäû, Ôÿõðÿääèí... Áó äöíéà íåúÿ ïó÷ äöíéà èìèø, Ôÿõðÿääèí! Ùåéô ñÿíÿ, ùåéô, ùåéô... Áó ïèñ, ìóðäàð þìðö ìöñÿëìàí ãàðäàø äÿõè áÿäòÿð åëÿéèá. Áó ìöñèáÿò ìÿýÿð íàäàíëûãäàí, åëìñèçëèêäÿí äåéèë?! Ù ö ð ö . Ôÿõðÿääèí! Íÿ ãàéûðûðñàí? Àé áàøóâà äþíöì! Àé áàøûíûçà äþíöì, ãîéìàéûí, àìàí ýöíöäöð, Ôÿõðÿääèí êå÷èð!.. Âàé, åâèí éûõûëñûí, Ìÿëÿê õàíûì, éóðäóí èòñèí, Ìÿëÿê õàíûì!.. __________ Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì (äÿëè ñèôÿòèíäÿ ãàëõûá). Éàíûðàì, âàëëàù éàíûðàì, áèëëàù, öñòöìÿ ñó òþêöí, áàøûíûçà äþíöì!.. Ùåéäÿð, Ùåéäÿð... Ýÿë, ýÿë, 141 ýÿë. Øàùìàð, ãîéìà, åâèìèçÿ îä äöøöá! Àé àìàí, éàíäûã! Éàíäûì, éàíäûì, éàíäûì, Àëëàù! (Ãÿøø åëÿéèð.) Ø à ù ì à ð á ÿ é (äèããÿò èëÿ áàõûá). Áåëèìè ñûíäûðäûí, ãàðäàø! Éìèä éåðèìè êÿñäèí, ãàðäàø. (Ýåäèð, àüëàéà-àüëàéà). Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ùöðö íÿíÿ, Ìÿëÿê õàíûìû àïàð ÷þëÿ, áè÷àðÿ äÿëè îëàúàã... Ù ö ð ö (Ìÿëÿê õàíûìû äóðãóçóá àïàðûð). Äóð ýåäÿê éóðäó áàøûíà ó÷ìóø, õàíèìàíû äàüûëìûø, äóð ýåäÿê, äóð... Þç ÿëèíëÿí åâèíè éûõäûí! Ì ÿ ë ÿ ê õ à í û ì . Àïàð ìÿíè ñàë ãóéóéà, àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí, Ùöðö!.. Ôÿõðÿääèí áàëàì âàé! Úàâàí îüëóì âàé!.. Ùåéäÿð, ýÿë, áàëàìûí ñåâýèëèñè éàíûíäàäûð, ýÿë òîé åëÿ! Ùåéäÿð, ýÿë, ýÿë, ýÿë! (Ýåäèðëÿð.) Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (òÿê). Áåëÿ íàìÿðäëèê îëìàçäû êè, ñÿí åëÿäèí, Ôÿõðÿääèí... Óôô! Öðÿéèìÿ áèð äàü ÷ÿêäèí, þëÿíÿúÿí éàíäûðàúàã, Ôÿõðÿääèí!.. Ìÿí ñÿíè áó ìÿðòÿáÿäÿ èñòÿìÿñÿéäèì, Ôÿõðÿääèí, áèð äÿãèãÿ áó äöíéàäà ñàü ãàëìàçäûì. Þëñÿì ÿçèééÿòäÿí õèëàñ îëëàì, Ôÿõðÿääèí, îíó èñòÿìèðÿì... Íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, ñÿíÿ òÿçèéÿäàð ãàëàúàüàì, ýöíäÿ áåø âàõò ãÿáðèíèí áàøûíà äîëàíûá, àçàðõàíàäà, ìÿêòÿáõàíàäà ìöúàâèðëèê åäÿúÿéÿì. Ñÿíäÿí ñîíðà þìðöì óçóí îëà áèëìÿç! Ôÿõðÿääèí, âÿñèééÿò åäÿúÿéÿì ãÿáðèìèçè áèð åòñèíëÿð... Ùåéô ñÿíÿ, Ôÿõðÿääèí, áó âÿùøè íàäàíëàð ñÿíèí ãÿäðèíè-ãèéìÿòèíè áèëìÿäèëÿð... Èíäèéÿ êèìè ùÿéà ãîéìàéûá ÿëèíäÿí þïöì, àììà èíäè öçöíäÿí þïÿúÿéÿì, àéðûëûãäûð, Ôÿõðÿääèí! (Ãóúàãëàéûá þïöð.) Íÿôÿñèì ýÿëìèð... Áèñìèëëàùèððÿùìàíèð-ðÿùèì... Õóäàéà! Ìÿí íåúÿ áÿäáÿõò éàðàíìûøàì êè, ýþð êèìëÿðèí öñòöíäÿ Ãóðàí îõóéóðàì... Ìÿýÿð áåëÿ ìöñèáÿò ÷ÿêìÿê îëàð? Äàüëàíìûø ñèíÿìè ïàðÿ-ïàðÿ åëÿäèí, Ôÿõðÿääèí... Áèñìèëëàùèððÿùìàíèð-ðÿùèì... Úèéÿðèì äàüëàíäû, Ôÿõðÿääèí! (Ôÿõðÿääèíè ãóúàãëàéûá ãÿøø åëÿéèð.) Ñÿäàéè-ãàéèáàíÿ îõóéóð: Âà ùÿñðÿòà ãîéäó ôÿëÿê áèíÿâà ñÿíè; Àëÿìäÿ äÿðä ÷ÿêìÿéÿ ýþðäö ðÿâà ñÿíè. Äöíéà åâèíäÿ îëìàäû áèð éàõøû ýöí íÿñèá, Þâðÿòëÿð è÷ðÿ åéëÿäè áÿõòèãàðà ñÿíè. __________ Ïÿðäÿ 1896 142 ÏßÙËÈÂÀÍÀÍÈ-ÇßÌÀÍß ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ À ñ ë à í á ÿ é – 37 éàøûíäà, ñàùèáè-åëì, Àâðîïà ëèáàñûíäà Ë à ÷ û í á ÿ é – 36 éàøûíäà, ÷ÿðêÿñ ëèáàñûíäà à ó ë ó – ëÿãÿáè “Øåéòàí”, Àñëàí áÿéèí íþêÿðè, 54 éàøûíäà Ú à ù à í ý è ð á ÿ é – êö÷ÿ âÿêèëè, 58 éàøûíäà, ðóñ ëèáàñûíäà, áàøûíäà ïàïàã ß ù ì ÿ ä – ëÿãÿáè “Ïèøèê”, Úàùàíýèð áÿéèí ñàü ÿëè Ú à á á à ð á ÿ é – ãûçûëêÿíäëè Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û – õàðàáàêÿíäëè à ó ð á à í – áàëàúà êÿíäëè È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é – úàâàí îüëàí, ìöñÿëìàí ëèáàñûíäà Ï à ø à – íàëáÿíä, 30 éàøûíäà ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Úàùàíýèð áÿéèí ìÿíçèëèíäÿ, îòàã Àâðîïà ãàéäàñûíäà áÿçÿíìèø. ß ù ì ÿ ä (àéàã öñòÿ, òÿê). Ýþðÿñÿí ìÿí îëìàñàì áèçèì áó àüà Úàùàíýèð áÿé íåúÿ äîëàíàð? ßëèíäÿí íÿ ýÿëÿð âÿ íÿ ãàéûðà áèëÿð? Íÿ ãàéûðà áèëÿúÿê?.. Àüçûíà áåëÿ ãóðä äöøöá àúûíäàí þëÿð. Áó úàíûì þëñöí êè, î ìÿíÿì êè, òöëÿê ãóø êèìè ýåúÿ-ýöíäöç äöíéàéè-àëÿìè âóðóðàì áèð-áèðèíÿ, áèð õàðàáà ãàëìûð êè, ìÿí îðàéà áàø òÿïìÿéèì... Àòëàíûá îðà-áóðà, ùàçûðúà ýÿòèðèðÿì áÿéèí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ, äåéèðÿì áóéóð ÿôÿíäèì. Áåëÿ éóìøàã ãóëàã îëìàç. (Ñÿêòÿ.) Áàøëàðûí ãûðõûá, ãóëàãëàðûí äèáèíäÿí õûðïûäûá éîëà ñàëûðàì. Ìÿíèì ÿëèìÿ ýÿëÿí äÿ íÿ îëóð? Áèð òóëà ïàéû... Àôÿðèí ìÿíèì êèìè îüëàíà!.. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ìàøàëëàù!.. Äÿõè íÿ äåéèì? (Ñÿêòÿ.) Õåéð ààà, áåëÿ äîëàíìàã îëìàç êè, ìÿí äîëàíûðàì. Áåëÿ äîëàíìàã îëìàç. (Ñÿêòÿ.) Î ãÿäÿð ÷àëûøäûì, úèääèúÿùä åëÿäèì, àõûðû íÿ ãàçàíäûì? Ëÿãÿá, î äà íÿ? Ïèøèê... “Ïèøèê ßùìÿä”. Àôÿðèí ìÿíèì êèìè îüëàíà!.. Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù! Áÿðàáÿðèí __________ êè òàïûëìàç (Òÿáÿññöì èëÿ.) Òôó ñÿíèí è÷èíÿ, à áÿõò! Ú à á á à ð á ÿ é (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì. 143 ß ù ì ÿ ä (òÿëÿñèê). ßëåéêöìñàëàì, Úàááàð áÿé, ÿëåéêöìñàëàì... Áóéóð. Áóéóð... Áóéóð ÿéëÿø ýþðÿê. Ìÿí ñÿíè äöíÿí ýþçëÿéèðäèì, êèøè. Íÿ îëäó êè, òÿøðèô ýÿòèðìÿäèí? Ìÿíèì öðÿéèìÿ úöðáÿúöð ôèêèðëÿð ýÿëèðäè. Äåäèì, ýþðÿñÿí íÿ îëäó êè, êèøè ýÿëìÿäè, õóäàíÿêÿðäÿ éîõñà àçàðëàäû? Ú à á á à ð á ÿ é . Äöíÿí áèð àç íàñàçäûì, ýÿëìÿäèì... Íåéëÿéèì, ÿëàúûì éîõäóð. Êàôèð îüëó, áèëìèðñÿí, ßùìÿä áÿé, ìÿíè íÿ ìÿðòÿáÿäÿ éàíäûðûá, íÿ ìÿðòÿáÿäÿ èíúèäèá!.. À êèøè, ùàíñû âèëàéÿòäÿ ýþðöíöá, ùàíñû ìèëëÿòäÿ ýþðöíöá êè, îüóë éûõûá àòà-àíàñûíû äþéñöí, åâëÿðèíäÿí ãîâñóí?!. Ùÿð êèì äåñÿ, Àëëàù, ìÿíÿ îüóë âåð, î áÿëêÿ äÿëè-äèâàíÿäèð. Ùå÷ àüëû éîõäóð. Ýåíÿ ãûç éàõøûäûð, Àëëàù ãûçà ìèí ïàé âåðñèí... Ãûç, ãûç, ýåíÿ, áàøûíà äþíöì, ãûç. ß ù ì ÿ ä . Ýþð êèøèíè íÿ ìÿðòÿáÿäÿ éàíäûðûáëàð êè, àüçûíäàí îä òþêöð... Áàé, áàé, áàé!.. Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, êèøè... ßùâàëàòû Úàùàíýèð áÿéÿ äåìèøÿì, àðõàéûí îë. Áóéóðäóëàð êè, ùÿðýàù Úàááàð áÿé ðàçû îëñà, ìÿí îíóí îüëóíó áèð ýöíäÿ áó âèëàéÿòäÿí èòèðäÿðÿì. Àíúàã èíäè áèëèðñÿí íÿ âàð, Úàááàð áÿé? Áó èøäÿí þòðö ëàçûìäûð áåø ÿðèçÿ âåðìÿê. Áèð àç õÿðú îëàúàã. ßðèçÿëÿð ýÿðÿê áó êèòàáëàðäàí éàçûëñûí âÿ åëÿ éàçûëñûí êè, äàøà âóðñàí äàø éàðûëà. Ú à á á à ð á ÿ é . Úàùàíýèð áÿé ìÿíèì òàìàì âàð-éîõóìó ÿëèìäÿí àëñûí, áàøûíà äþíöì, ìÿíè î íàìÿðä îüëóíäàí õèëàñ åòñèí!.. Ùÿéà åëÿéèðÿì... Äèëèì ýÿëìèð îëàí èøèí ùàìûñûíû íàüûë åëÿéèì. Àíàëûüûíûí äþðä äèøèí áèðäÿí ñàëûá... Âóðóáëàð ÿð-àðâàä ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí, áàø øèøèá, äîäàã øèøèá, òàìàì áÿäÿíèíäÿ ñàü èñòèðàùÿò ãîéìàéûáëàð... ßíäàìûíà òÿïìÿ ãîéìàãäàí ãîëëàðûì àç ãàëûáäûð ãóðóñóí... Çàëûì îüëó èñòÿéèðìèø áàðìàüûí ñàëûá áè÷àðÿ àðâàäûí ýþçëÿðèíè òþêñöí, ùàðàé÷û ãîéìàéûá... Èíäè, ßùìÿä áÿé, ýþéäÿ Àëëàù, éåðäÿ ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì, ýÿðÿê ìÿíèì äÿðäèìÿ ÿëàú òàïàñûíûç. ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Áÿé àäëàíìàüûì áÿçè îâãàò áÿä äåéèë, ëàçûì îëàð, àììà êèøè ÷îõ ôöçóëäóð ÷èôàéäà. (Úàááàð áÿéÿ.) Áåëÿ èø îëàð à êèøè? Òôó! Øöêöð ñÿíÿ, õóäàéà!.. Ãÿðèáÿ èøëÿð âàðìûø. Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, êèøè, Àëëàù ãîéñà îíà áèð òþâáÿëÿòìÿ âåðäèðÿúÿéÿì êè, èíãèðàçè-àëÿìÿ êèìè äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿñèí! Ùÿëÿ áèð äàéàí. Ú à á á à ð á ÿ é . Íÿ ãÿäÿð î ìÿëóí îüëó, îíóí ëÿ÷ÿð àðâàäû åâäÿí __________ ÷ûõìàéûáëàð, ìÿí ýåðè ãàéûòìàéàúàüàì... ßùìÿä áÿé, áèëìèðñÿí íåúÿ çàëûìäûðëàð, áèðÿùìäèðëÿð... 144 ß ù ì ÿ ä . Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ... Áàõ, áèðúÿ áåëÿ äÿ ôèêèð åëÿìÿ. (Áàðìàüûíûí óúóíó ýþñòÿðèð.) ßýÿð î, Úàùàíýèð áÿéèí ãÿëÿìèíèí àëòûíà äöøÿ, ìÿí áèëèðÿì íÿ îëàð!.. Áèð àç ñÿáð åëÿ... Àíúàã ñîíðà ïåøìàí îëìàéàñàí ùà... Åøèäèðñÿíìè, êèøè? Ú à á á à ð á ÿ é . Ìÿí?.. Ìÿí éÿíè ïåøìàí îëäóì?.. Ùå÷ âàõò. Îíó êÿíä è÷èíäÿ ðöñâàé åëÿéÿúÿéÿì. ß ù ì ÿ ä . Íÿ äåéèì, âàëëàù, áó äà îüóë. Áó èøëÿðèí àäûí íÿ ãîéóá åëÿéèð, àõûð îíó áèð ìÿíÿ ãàíäûð ýþðöì. Ú à á á à ð á ÿ é . Ñÿíäÿí åéèá îëìàñûí, ßùìÿä áÿé, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì èêèíúè àðâàäûìäàí áèð áàëàúà ãûçûì âàð... Ãûç äåéèë, áèð ýöë ïàð÷àñû. Ìÿíèì îüëóì, îíóí ëÿ÷ÿð àðâàäû äåéèðëÿð êè, ñÿí ýÿðÿê î ãûçû âÿ àíàñûíû åâäÿí ãîâàñàí, ìöëê áèçÿ ãàëñûí... Ìÿí äÿ îíëàðûí àúûüûíà î ãûçû ÷èéíèìäÿí äöøöðòìöðÿì âÿ þçëÿðèíÿ äåéèðÿì êè, èéèðìè ïàð÷à éåðèìè êè, Ãûçûëêÿíäèí éàíûíäà âàð, àòûìû, ìàëûìû âÿ íÿ ãÿäÿð ìöõÿëëÿôàò âàð, ñàòûá íÿãä åëÿéèá âåðÿúÿéÿì î ãûçà. Þëöí, úàíûíûç ÷ûõñûí!.. Ùÿãèãÿò åëÿ áåëÿ äÿ åëÿéÿúÿéÿì, Àëëàù ãîéñà... Ãûç éàõøû ãûçäûð. ßùìÿä áÿé, ýþðñÿí õîøóíà ýÿëÿð... Áèð øåéòàíäûð êè, ÿâÿçè éîõäóð... Åëÿ “ãàüà” äåäèêúÿí àüçûíà ãÿíä âåðèðÿì... ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Àëëàù î ãûçû ñàõëàñûí... Éåðëÿðè Àñëàí áÿéÿ, þçöìÿ äÿ áèð áàëàúà òóëà ïàéû – éàìàí îëìàç èäè. (Úàááàð áÿéÿ.) Çÿìàíÿ, äåéèðÿì, Úàááàð áÿé ýþð íåúÿ õàðàá îëóáäóð. Äöíéà ìàëûíäàí þòðö îüóë äóðóá àòà-àíà öçöíÿ, áàúû ãàðäàøûí öçöíÿ, ìÿùÿááÿò ÿëäÿí ýåäèáäèð, ìåùðèáàíëûã ãàëìàéûá; èò ñöìöê öñòÿ áîüóøàí êèìè ýöíäöç àõøàìàäÿê áîüóøóðëàð... Ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí þçöí ðÿùì åëÿ, éàçûüûã!.. Áàù, áàù, áàù!.. Äöíéàíûí àõûðûäûð, âàëëàù!.. Ú à á á à ð á ÿ é . Íÿ ãîéóá íÿ àõòàðûðñàí, áàøûíà äþíöì? Ìÿí ãîðõóðàì þçöìö þëäöðìÿñèíëÿð, ýîðáàýîð åëÿìÿñèíëÿð. Íå÷ÿ ìöääÿòäèð ùà... Ìÿí îíëàðûí ÿëèíäÿí òÿàì àëûá éåìèðÿì, ãîðõóðàì çÿùÿð ãàòàðëàð. ß ù ì ÿ ä . Àëëàù êÿðèìäèð, êèøè, ãîðõìà, ùå÷ ãîðõìà... Ìÿí åëÿ áó ýöí òÿêèä åëÿðÿì ÿðèçÿëÿð òàìàì îëàð, èíøàëëàù èø äÿ äöçÿëÿð, àðõàéûí îë... Àíúàã ñÿí áèð ÿëëè ìàíàò ùàçûð åëÿ, ýþðÿê íÿ òÿùÿð îëóð... Ú à á á à ð á ÿ é . Ïààà, áó îëìàäû êè... ßùìÿä áÿé, ñÿíèí úàíûí ö÷öí éàíûìäà áèð ö÷ëöýöì âàð, áèëìèðÿì íåúÿ îëàúàã. ß ù ì ÿ ä . Ñÿíÿ äîüðóñóí äåéèì, Úàááàð áÿé, áèçèì áó Úàùàíýèð __________ áÿé ö÷ ìàíàòëûã ÿðèçÿ éàçàí äåéèë... Àììà ÷öíêè àðòûã ìèëëÿòïÿðÿñòäèð, îíà ýþðÿ öìèä âàð îíó áèð íþâ ðàçû åäÿì... Àììà ñÿí äÿ áèð äöðöñò 145 úèáèíè àõòàð, ýþð áèð ö÷ ìàíàò äà òàïà áèëÿðñÿíìè, ìàáàãèñè ñîíðà äà ÷àòà áèëÿð... Ú à á á à ð á ÿ é . Áàéàã äåäèì, ìÿí âàð-éîõóìäàí êå÷ìèøÿì àíúàã äÿðäèìÿ äÿðìàí òàïûëñûí. Âàëëàù, ßùìÿä áÿé, áó ñààò éàíûìäà ö÷ ìàíàòäàí àðòûã òàïûëìàç, ùÿðýàù îëñàéäû ìöçàéèãÿ åòìÿçäèì... Úàùàíýèð áÿé ìÿíè áàøûíà ÷åâèðñèí, äÿðäèìÿ ÿëàú åëÿñèí... ß ù ì ÿ ä . Ñÿí î áàðÿäÿ àðõàéûí îë... Áó êèòàáëàðû ýþðöðñÿí? Äÿðäëÿð äÿðìàíû òàïûëìàç ìÿýÿðèíêè áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿ... Àíàí þëñöí êèòàá éàçàí!.. Áóíäà íÿ àüûë âàðìûø! Áàøûíà äþíöì, áåëÿ çàä îëìàç êè! Ïÿù! Ïÿù! Ïÿù! Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û (äàõèë îëóð). Ñàëàì ÿëåéêöì. ß ù ì ÿ ä âÿ Úàááàð áÿé. ßëåéêÿññàëàì ß ù ì ÿ ä . Áóéóðóí ÿéëÿøèí... Éóõàðû áóéóðóí... Áåëÿ áóðàéà áóéóðóí, áàõ áóðàéà. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Åëÿ áóðà äà éàõøûäûð, çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí... Éåð éåðäèð, òÿôàâöòö éîõäóð. (ßéëÿøèá.) Ýþðÿñÿí Úàùàíýèð áÿé åâäÿ âàðìû? ß ù ì ÿ ä . Áÿëè, åâäÿäèð, áó ñààò ÷ûõàð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . ×îõ éàõøû îëäó... Ìÿí õàðàáàêÿíäëèéÿì, àäûì Ìÿøÿäè Òàüû Ìèêàéûë îüëó... Áèçèì áèð åëÿ èøèìèç äöøöáäöð êè, Úàùàíýèð áÿéäÿí ñèâàé îíà ÿëàú åëÿéÿí îëìàç; åëÿ îíó äåéèá ýÿëìèøÿì... Îëà áèëìÿç êè, áèð àäàìäàí þòðö òàìàì îáàíû êîð ãîéàñàí... Úàíûì, ãóäóðìóø èò êèìè þòÿíè-êå÷ÿíè ãàïûð... Íåéëÿéÿñÿí? Úàíûìûçû áîüàçûìûçà éûüûá, äÿõè òàá åëÿéÿ áèëìèðèê, âÿññàëàì, àõûð ñþç... ß ù ì ÿ ä . Ùìì... Áèð áàëàúà áàøà äöøäöì. ßðèçÿ éàçìàã ýÿðÿê, þçö äÿ õÿëâÿò, àäñûç... Îíóí äÿäÿñèíÿ Úàùàíýèð áÿé áèð îä âóðñóí êè, òöñòöñö àñèìàíà áöëÿíä îëñóí... Áèð áàäàëàã ëàçûìäûð, þçö äÿ ÷îõ áàëàúà, òÿïÿñè öñòÿ äÿéñèí éåðÿ, áåéíè áóðíóíäàí ýÿëñèí... Áåëÿ äåéèë, ìÿøÿäè? Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Åëÿäèð, áàøûíà äþíöì... Èíàíûí, ãàðäàøëàðûì, âàëëàù, áèëëàù, ìÿí èíäèéÿ êèìè òàìàì þìðöìäÿ ôàñûãëûã åëÿìÿìèøÿì, áèð êÿñèí áÿäáÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá îëìàìûøàì. Áó èø þçýÿ èøäèð... Ãåéðÿò, íàìóñ ÿëäÿí ýåäèá, àðâàä ÷ÿêèá àïàðûð, ìÿëóí îüëó, çàðàôàò äåéèë. Àäàìûí àç ãàëûð áàüðû ÷àòëàñûí! ß ù ì ÿ ä . Ïàùî! Éÿíè åëÿ èøëÿð äÿ âàð? Èíäè ùöíÿðèí âàð ýÿë Úàùàíýèð áÿéèí éàíûíäà “ãåéðÿò, íàìóñ ýåòäè” àäû ñÿê... Âàëëàùè, äåéèðÿì, __________ êèøèíèí àç ãàëàð áàüðû ÷àòëàñûí... Ìÿí áèð áåëÿ ìèëëÿòïÿðÿñò àäàì ýþðìÿìèøÿì... Àëëàù îíóí þìðöí óçóí åëÿñèí, ìöñÿëìàíëàðà ÷îõ ýþðìÿñèí. 146 Ú à á á à ð á ÿ é . Àìèí, àìèí, àìèí, éàðÿááöëàëÿìèí. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Îíóí ìèëëÿòïÿðÿñòëèéè àëÿìÿ ìÿøùóðäóð... Áÿñ ìÿí íÿäÿí þòðö ýÿëìèøÿì, áóðàéà, þçýÿ éåðÿ ýåòìÿìèøÿì? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (äàõèë îëóð, ãîíàãëàð àéàüà äóðóðëàð). ßéëÿøèí, ñàëàì ÿëåéêöì, õîø ýÿëìèñèç. ß ù ì ÿ ä . Ñèçÿ ÿðç åëÿäèéèì Úàááàð áÿé áó êèøèäèð. Àëëàù õàòûðûí ìÿíçóð åäèá, ýÿðÿê ñèç áó áÿéÿ ëàçûìûíúà êþìÿê åäÿñèíèç, èøëÿðèíÿ êàðýöçàðëûã áóéóðàñûç. Ú à á á à ð á ÿ é . Áàøûíà äþíöì, äÿõè áèëìèðÿì, ìÿíÿ ðÿùì åëÿéèí, éàçûã îëìóøàì. ß ù ì ÿ ä . Úàááàð áÿé áèð èéèðìè áåø ìàíàò äà ïóë ýÿòèðèá òÿâÿããå åëÿéèð êè, îíà ðÿùì åäèá äÿðäèíÿ ÿëàú åëÿéÿñèíèç; ÷öíêè þçö áÿé, ìöëê ñàùèáè, èéèðìè ïàð÷à éåðè âàð Ãûçûëêÿíäèí éàíûíäà, èøè äÿ ìÿíÿ ìÿëóìäóð; ñèçÿ ñîíðà ÿðç åëÿðÿì. Ú à á á à ð á ÿ é . Î èéèðìè ïàð÷à éåðèí ùàìûñûíû ñàòàúàüàì, ãàëìàñûí î ìóðäàð îüëóíà, þçöí äÿ ñèçèí ÿëèíèçëÿí éîõ åëÿéÿúÿéÿì, Àëëàù ãîéñà. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ñèç áÿëêÿ ìÿíè éàõøû òàíûìûðñûíûç, àíúàã îíó áèëìÿê ýÿðÿê êè, ìÿí áó ãàïûäàí ùå÷ êÿñè ìÿéóñ ýåðè ãàéòàðìàìûøàì. Ïóë îëäó, îëìàäû, þç êþìÿéèìè ìöçàéèãÿ åòìÿìèøÿì. Î êè ãàëäû éåð áàðÿñèíäÿ, ùÿð÷ÿíä ìÿí þçöì éåð àëûá-ñàòàí äåéèëÿì, àììà Àëëàùûí äþâëÿòèíäÿí áþéöê øÿõñëÿð àðàñûíäà éàõøû äîñòëàðûì âàð, îíó äà ñÿðÿíúàì åëÿðÿì. Ú à á á à ð á ÿ é . Ñèçè Àëëàù áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí, þìðöíöç óçóí îëñóí. Äåìÿê, ìÿí ýåäèì, àðõàéûí ýþçëÿéèì? Àäûì Úàááàð áÿé Ìÿúèäáÿé îüëó, àäû áàòìûø îüëóìóí àäû Ìèðçÿ Ùàúû. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ßùâàëàòäàí ìöõáèðÿì, ÿðèçÿëÿð ñàáàù ùàçûð îëàð. Àíúàã ñèç ýÿðÿê áèð áåø ýöí ýþçëÿéÿñèíèç áóðàäà, òà ùþêì ÷ûõàíàäÿê... Àììà ëàçûìäûð ùå÷ êèìÿ áó èø áàðÿñèíäÿ áèð êÿëìÿ ñþç äåìÿéÿñèç. ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Éåðëÿð àðàéà ýÿëìÿéèíúÿí äÿëèéÿì êè, îíó ÿëäÿí áóðàõàì? Áó òÿëÿäÿí êèì ãóðòàðûáäûð êè, Úàááàð áÿé äÿ ãóðòàðñûí. Ú à á á à ð á ÿ é . Äÿëè îëìàìûøàì êè, äàíûøàì? Ìÿíè áèð åëÿ äÿ àâàì ùåñàá åëÿìÿéèí. Àíúàã, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, áèð àç äèããÿò èëÿ éàçûíûç. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Àðõàéûí îë, êèøè, áåëÿ èøëÿð ìÿíèì ÿëèìäÿ ñó __________ è÷ìÿêäÿí àñàíäûð... (ßùìÿäÿ.) ßùìÿä, áó úÿíàáûí áèçÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóüó âàð? 147 Ú à á á à ð á ÿ é . Ìÿí ìöðÿõõÿñ îëóì... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õîø ýÿëäèí... Ýåò, àðõàéûí ýþçëÿ. (Úàááàð áÿé ýåäèð.) ß ù ì ÿ ä . Ìÿøÿäè Òàüû, õàðàáàêÿíäëè, áèðèñèíäÿí õÿëâÿò ÿðèçÿ âåðìÿê èñòÿéèð. ×öíêè î øÿõñ êÿíä-îáà àðàñûíäà ñàéûëàí àäàìäûð âÿ îíäàí òàìàì úàìààò ÷ÿêèíèð, î äà úàìààòà îä âóðóá àòàëàðûíû éàíäûðûð. Èíäè áó èñòÿéèð êè, ñèç úàìààòû î èòèí àüçûíäàí õèëàñ åëÿéÿñèíèç. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Úàìààò åëÿ þçö ìÿíè âÿêèë åäèá ñèçèí ãóëëóüóíóçà ýþíäÿðèá. Ñèçèí ìèëëÿòïÿðÿñò îëìàüûíûçû åøèäèá, öìèäëÿðèíè ñèçÿ àíúàã áàüëàéûáëàð êè, ñèç îíëàðû î ÿæäàùàíûí àüçûíäàí ãóðòàðàñûíûç; ÷öíêè äÿõè òàá åòìÿê ìöìêöí äåéèë, ãåéðÿò-íàìóñ áèëìÿððÿ ÿëäÿí ýåäèá. ß ù ì ÿ ä . Ñèç úàìààò è÷èíäÿ þçöíöç ÷îõ ìöääÿò ãóëëóã åëÿìèñèíèç âÿ úÿíàáûíûçà ýÿðÿê ìÿëóì îëñóí êè, éàõøû åâ éàíäûðìàã âàð, òàõûë îäëàìàã âàð, àäàì þëäöðìÿê, íàùàãäàí èøÿ ñàëìàã âàð... Ýÿðÿê î àäàìûí äÿäÿñèíÿ îä âóðàñàí âÿ åëÿ âóðàñàí êè, ùå÷ áèëìÿñèí êè, áÿëà ýöíåéäÿí ýÿëäè, éà ãöçåéäÿí... Áó âèëàéÿòäÿí åëÿ èòèðÿñÿí êè, ãóëàãëàðû úûðûëäàéà-úûðûëäàéà ýåäÿ, úàìààòûí äà úàíû ãóðòàðà. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Àôÿðèí áó ñþçëÿðÿ, áÿðÿêàëëàù, ßùìÿä áÿé!.. Ýþð íåúÿ áàøà äöøöá... Î åâè éûõûëìûø áèçèì áàøûìûçà íÿëÿð ýÿòèðèá, ùàìûñûíû áó êàüûçà éàçäûðìûøàì, îõóðñóç ýþðÿðñèç. Îíó áèëèí êè, áó éàçûëàí éöçäÿí áèðè äåéèë. (Êàüûçû âåðèð.) Çàëûì îüëó úàíûìûçû áàõ áóðàéà éûüûá! (Áîüàçûí ýþñòÿðèð.) Èíäè ýþéäÿ Àëëàùû, éåðäÿ ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì!.. Áèçèì äÿðäèìèçÿ ÿëàú!.. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Èíäè êè, î ìÿëóí ãåéðÿòÿ, íàìóñà ÿë àòûð, ñÿí ýþðÿðñÿí êè ìÿí îíóí áàøûíà î èøëÿðè ýÿòèððÿì, ùàíñûëàð êè, ßìèðàñëàí áÿéèí áàøûíà ýÿòèðäèì... ßùìÿä, éàäûíäàäûðìû Ãÿäèð éöçáàøûíû ùàðà ýþíäÿðäèëÿð, Ãÿùðÿìàí êîõàíû êè, òàìàì âèëàéÿòÿ ãîâüà ñàëìûøäû, – íÿ ýöíÿ äöøäö?.. Òàìàì áó áàðìàãëàðûí ýöúèëÿ ìÿí åëÿìèøÿì... ß ù ì ÿ ä . Ùàé ýåòäè, Úàùàíýèð áÿé, ñÿí äÿ áèð áÿëàéè-áÿäñÿí ùà!.. Àëëàù ùå÷ áÿíäÿíè ñÿíèí ãÿëÿìèíèí àëòûíà ñàëìàñûí... Ïàù, ïàù, ïàù! Ìÿí áèëèðÿì ñÿíäÿ íÿ âàð!.. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Áó èøëÿðè ìÿí áèëìÿñÿéäèì, áóðàäà íÿ èøèì âàð èäè? Áèëèðäèì êè, ýÿëäèì äÿ. ßëÿëõöñóñ êè, Úàùàíýèð áÿéèí ìèëëÿòïÿðÿñòëèéè. ß ù ì ÿ ä . Áó ñþùáÿò àéäûí ñþùáÿòäèð. Úàùàíýèð áÿéè êèì òàíûìûð?! __________ Èíäè, ìÿøÿäè, áèëèðñÿí, ãàðäàøûì, íÿ âàð? Ñÿí úàìààò òÿðÿôèíäÿí âÿêèë îëóá ýÿëìèñÿí î êèøèíèí äÿäÿñèíÿ îä âóðàñàí. Áåëÿäèð, ÿçèçèì? 148 Êÿíäèíèçäÿ âàð äþðä éöç åâ, ùÿð åâäÿí èêè ìàíàò, áó åëÿð éåääè-ñÿêêèç éöç... Ìÿí þçöì äÿ úàìààò òÿðÿôèíäÿí âÿêèë ýåòìèøÿì, î èøëÿðäÿí õÿáÿðäàðàì... Áåëÿ ñÿí ýþð íåúÿ ãî÷àãñàí êè, òÿê ýÿëìèñÿí, éîëäàøñûç... ßëáÿòòÿ, èø ýþðìÿê ýÿðÿê. Ëàçûìäûð êè, ÿðèçÿ äèããÿòëÿ éàçûëñûí. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Áèç èñòÿäèéèìèç äÿ åëÿ îäóð, áàøûíà äþíöì. Äÿõè òÿíýÿ ýÿëìèøèê. ß ù ì ÿ ä . Àðòûã óçóí äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. ßëèíè ñàë úèáèíÿ ýþðöì íå÷ÿ ýÿòèðìèñÿí... ö÷ éöç, äþðä éöç? Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Ö÷ éöç, äþðä éöç íÿäèð, áàøûíà äþíöì? Çàëûì îüëó áèçëÿðäÿ ìÿýÿð èñòèòàÿò ãîéóáäóð êè, ïóë òàïûëà?! Áèðúÿ äÿíÿ ãûçûëûì âàð, àðòûã þëäöðñÿíèç äÿ òàïûëìàç. Úàìààòäà òàãÿò ãàëìàéûá. ß ù ì ÿ ä . Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? ×àøìûñàí íÿäèð? Èñòÿéèðñÿí áèð êèøèíèí òîïäàüûòìàç åâèíè òàð-ìàð åëÿéÿñÿí, þçöí äÿ íåúÿ òÿêëèô åëÿéèðñÿí! Ïÿù, ïÿù, ïÿù!.. Êàìàëëû âÿêèë òóòóá úàìààò. Àôÿðèí ìàøàëëàù!.. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (àéàüà äóðóá). ßùìÿä, ìÿí áèð àçäàí ñîíðà ýåäÿúÿéÿì. Ùÿðýàù ýÿëÿí îëñà, äåéÿðñÿí êè, àõøàì ñààò áåøäÿ áóéóðñóíëàð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . À áàøûíà äþíöì, ìÿí ñÿíè äåéèá ýÿëìèøÿì, ñÿí äÿ ùàðà ýåäèðñÿí? Ìÿëóí îüëó áèçè ãóðó éóðääà ãîéóá, ïóë òàïûëûð ìÿýÿð! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ßùìÿä, åâäÿ îë, ãóáåðíàòîðóí äÿôòÿðõàíàñûíäàí êàüûç ýÿòèðÿúÿêëÿð, àëûá ãîéàðñàí ìÿíèì îòàüûìà. ×îõ âàúèá êàüûçäûð, èòèá åëÿìÿñèí. (Ýåäèð.) ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Õåéð à... Ìÿøÿäè ãûðûëìûø òÿëÿéÿ ýèðìÿéÿúÿê... (Ìÿøÿäè Òàüûéà) Ñÿí íÿ òÿùÿð àäàìñàí, à êèøè? Èíäè áóíäàí ñîíðà Úàùàíýèð áÿé ñÿíÿ éàõûí ýÿëÿðìè? Àäàìñàí, àäàì îüëóñàí, áåø ìàíàò íÿ ïóëäóð êè, ñÿí î éàíäàí áÿðè øÿêëÿäèðñÿí? Úàùàíýèð áÿé åëÿ Àëëàùûí âåðÿí ýöíö áåø ìàíàò ôàéòîíà âåðèð... Öñòÿ ãîé ýþðöì íÿ ãîéóðñàí. Ùì, òÿðïÿí ýþðöì, òåç! Ùìì. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Ñÿíèí õàòèðèí ö÷öí ãîé áèð ìàíàò äà àðòûã îëñóí... À êèøè âàëëàù, áèëëàù, úàìààòäà úàí ãàëìàéûá. Íÿ ñþéëÿéèðñÿí, áó áèð ìàíàòû äà ìÿí þç úèáèìäÿí âåðèðÿì. ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Éàëàí÷ûéà Àëëàù ãÿçÿá åëÿñèí! (Ìÿøÿäè Òàüûéà.) Õåéð à, äöçÿëÿí èø äåéèë, ýåäÿ áèëÿðñÿí. Áóéóð, áóéóð, íàùàã éåðÿ áîøáîüàçëûã îëäó... Áóéóð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Éÿíè éåääè ìàíàò äà àçäûð? À êèøè, Àëëàùà áàõûí, __________ áåëÿ èø îëìàç... Ñÿíÿ äåéèðÿì èñòèòàÿòèìèç êÿñèëèáäèð, ïóë òàïûëìûð, ïóë, ãàíûðñàíìû? 149 ß ù ì ÿ ä . Àðòûã áàø àüðûñû âåðìÿ, áóéóð, áóéóð... Ýåò Àâàíåñ áÿéèí éàíûíà, Ñÿðêèñ áÿéèí éàíûíà. ßââÿë-àõûð ñèçèí ïóëóíóç îíëàðà íÿñèá îëàð... Áóéóð, áóéóð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Àëëàù ýåíÿ îíëàðà âåðñèí, áåø äÿ âåðèðñÿí àëûðëàð, ö÷ äÿ âåðèðñÿí àëûðëàð; ïàïàüû ýþòöðöá ìÿíÿ áèð áàø äà âóðóðëàð... Ñèç àäûíûçû ãîéìóñóç ìèëëÿòïÿðÿñò, àììà áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿðäÿí àøêàð ýþðöíöð êè, ìèëëÿòïÿðÿñòëèéèíèç äÿ ïóë òÿëÿñèäèð, âÿññàëàì. Ñÿí ìÿíè êÿíäëè, ãàíìàç ùåñàá åëÿéèðñÿí. ßçèçèì, ìÿí øåéòàíà ïàïàã òèêèðÿì. Éàõøû äèâàíõàíàëàð ýþðìöøÿì, áþéöê øÿõñëÿðëÿí ðÿôò-ýöôòöì îëóá... Àäûíûç ìèëëÿòïÿðÿñò, þçöíöç äÿëëÿê... Õóäàùàôèç! (Ýåäèð.) ß ù ì ÿ ä (òÿê). Çàëûì îüëó íÿ ôÿíäáàçìûø, à ýÿäÿ!.. Áÿðÿêàëëàù êèøè!.. Ìÿí äÿ áàøëàìûøàì ýþð êèìÿ áàäàëàã ãóðìàüà... Úàìààòûí ïóëóí äîëäóðóá úèáèíÿ, øåéòàí îüëó øåéòàí, îí ìàíàò äà ùå÷ îëìàñà âåðìèð... Íåéëÿìÿê ýÿðÿê? Ýåíÿ ëÿíÿò ùå÷ÿ. (×àüûðûð.) Ìÿøÿäè, ìÿøÿäè, áÿðè ãàéûò ýþðöì! Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û (äàõèë îëóá). À êèøè, ñÿí þëÿñÿí, ßùìÿä áÿé, àðòûã îëñà, ìöçàéèãÿ åëÿìÿðÿì, èíàí Àëëàùà. ß ù ì ÿ ä . Î ïóëëàðû áÿðè âåð ýþðöì... Êàüûçû äà áÿðè åëÿ (Ïóëó êàüûçû àëûð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (äàõèë îëóá). ßùìÿä, àëà áó ïëàíëàðû àïàð âåð Àñëàí áÿéÿ, åâäÿ îëìàäû, âåð Ãóëóéà... ß ù ì ÿ ä . Áàø öñòÿ, Úàùàíýèð áÿé. Àë áó ïóëëàðû ùÿð íÿäèð âÿ áó êàüûçû... ßëáÿòòÿ, Ìÿøÿäè Òàüû äà áèçÿ áèð ýöí ëàçûì îëàð. Ýþðöíöð êè, ãî÷àã êèøèäèð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Éàõøûäûð, ãîé äóðñóí... Éàçàðàì. Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Áÿé, ñèç ìÿíè éàõøû òàíûìûðñûç... Ìÿíèì àäûì ùÿð éåðäÿ ñþéëÿíèð. Àëëàù ãîéñà ñèçÿ ÷îõ-÷îõ êàðñàçëûã åäÿúÿéÿì. Àíúàã áèð áó äÿôÿ ëàçûìûíúà ñÿé åëÿéèí. ß ù ì ÿ ä . Òàïøûðìàã ëàçûì äåéèë, ìÿøÿäè, ñÿí î êèøèíèí åâèíè åëÿ òàð-ìàð åëÿéÿúÿêñÿí êè, èíãèðàçè-àëÿìÿ êèìè ñþéëÿíÿúÿê. Íÿ äàíûøûðñàí?! Ì ÿ ø ÿ ä è Ò à ü û . Àëëàùà ïÿíàù. Àíúàã òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, ñàáàù áó âÿäÿéÿ êèìè ÿðèçÿ ùàçûð îëñóí. Õóäàùàôèç. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áàø öñòÿ, õîø ýÿëäèí. (Ìÿøÿäè Òàüû ýåäèð.) ß ù ì ÿ ä . Òà ñÿé áóíäàí àðòûã îëìàç êè, íåéëÿéèì?! Çàëûì îüëó __________ çàëûì, òîðà ýèðìÿäè êè, ýèðìÿäè! Ýþðöíöð êè, ÷îõ òöëÿê èìèø... Àë, ùÿð íÿäèð. Ëÿíÿò ùå÷ÿ!.. Èêèñè ìÿíèì, áåøè ñÿíèí (Úàùàíýèð áÿé ïóëó àëûð.) 150 Ï à ø à (÷þëäÿí). Àëëàù åâèíèçè áàøûíûçà ó÷óðñóí, ùÿð èêè äöíéàäà öçöíöçö ãàðà åëÿñèí!.. Àäëàðû áÿé, þçëÿðè úèáêÿñÿíëÿð, äÿëëÿêëÿð, ãóëäóðëàð!.. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ßùìÿä, Ãîòóð Ïàøàäûð ýÿëÿí. Ñÿí þëÿñÿí ãà÷ìàã ýÿðÿê. (Ãà÷ûðëàð.) Ï à ø à (äàõèë îëóá). Ýåòäèì êàáàá èéèíÿ, ýþðäöì åøøÿê äàüëàíûð... Òôó ñÿíèí è÷èíÿ, à áÿõò! (×àüûðûð.) Àüà ìèðçÿ Úàùàíýèð áÿé! Ãà÷ûá ýèçëÿíìÿê èëÿ àäàìäàí ÿë ÷ÿêìÿçëÿð. Ãàäîí àëûì, áÿðè ÷ûõ, áÿðè ÷ûõ, éîõñà âàëëàùè äöíéàéè-àëÿìè éûüàðàì áóðàéà... Úàìààò, ýþðöí ùå÷ éîëêÿñÿí, ãóëäóð áåëÿ èø åëÿðìè?! Èêè éöç ìèí ìàíàòà äÿéÿí íåôò éåðèíè àëäàäûá áèð äîõñàí éàøûíäà ãîúàäàí àëàñàí èêè ìèí ìàíàòà, ïóëóí äà òàìàì-êàìàë âåðìÿéÿñÿí?! Àíä îëñóí Àëëàùà, íåúÿ êè, ÿðç åëÿéèðÿì, áåëÿäèð, áèð êÿëìÿ õèëàô ñþç éîõäóð. Àñëàí áÿéèí ýþçöíÿ ýöëëÿ âóðñàì, ýåíÿ öðÿéèì ñîéóìàç. (×àüûðûð.) Àüà ìèðçÿ Úàùàíýèð áÿé! Ôÿäà îëóì ñÿíÿ, àüà ìèðçÿ Úàùàíýèð áÿé! ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè âÿ òþáÿ. Ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí ùà, ùà... Àüà ìèðçÿ Úàùàíýèð áÿé, àé áèçèì àüà ìèðçÿ, áàøûìûçûí ñàùèáè!.. Úàùàíýèð áÿé! ß ù ì ÿ ä (äàõèë îëóð). Íÿ âàð ãî÷àã, íÿ ö÷öí áàüûðûðñàí? Áóðà êè ìåøÿ äåéèë... Èñòÿéèðñÿíìè ïåéñÿðèíÿ áèð áåø-îí éîë äà øàïëàéûì, åëÿ äöç ýåäÿñÿí?.. Ï à ø à . Úàùàíýèð áÿéè áóðàéà ÷àüûð, àðòûã ùöðìÿ! ß ù ì ÿ ä . Àäûí Ãîòóð Ïàøà îëà, áåëÿ ùþêóìÿò èøëÿäÿñÿí? Ãî÷àãñàí âàëëàùè, äÿõè íÿ äåéèì?! Ï à ø à . Àäûí Ïèøèê ßùìÿä, àüàí Úàùàíýèð áÿé àááàñèéÿ ÿðèçÿ éàçàí, áÿñ áó ôîðñóí íÿäÿíäèð, ÿçèçèì? (Òÿáÿññöì èëÿ.) “Íÿ ö÷öí áàüûðûðñàí”. Íÿ ö÷öí áàüûðìàéûì? Þç ãîùóìóíóí åâèí éûõûá ìÿíèëÿí áèð éåðäÿ éåðèíè Àñëàí áÿéÿ ñàòäûíûç, î äà ìÿíÿ ñÿêêèç éöç ìàíàò âÿäÿ åëÿäè êè, ìÿí ìàíå îëìàéàì, àõûðû íåúÿ îëäó? Íÿ ö÷öí âåðìèðñèíèç? Íÿ ö÷öí ìÿíèì åâèìè Úàùàíýèð áÿé òàð-ìàð åëÿéèð? ß ù ì ÿ ä . Àõìàã-àõìàã äàíûøìà, ùÿïÿíä! Ï à ø à . Àõìàã îëìàñàéäûì, ãîéàðäûì êè, äîõñàí éàøûíäà ãîúà êèøèíè àëäàäàñûç? ßëáÿòòÿ, àõìàüàì... Ìÿí ÷îõ èøëÿð áèëèðÿì, àíúàã ùÿëÿ àõûðûíû ýþçëÿéèðÿì... ß ù ì ÿ ä . Áèëèðñÿí, Ïàøà, íÿ âàð? Áèç, ãàðäàø, áèð éåðäÿ ÷þðÿê êÿñìèøèê, ìÿñëÿùÿòÿ õÿéàíÿò éîõäóð... Àñëàí áÿé áèð àáðîçîâàííû îü__________ ëàíäûð, î èøèíè ìþùêÿì àïàðûá. Ùå÷ çàä åëÿéÿ áèëìÿçñÿí. Ãîé áèç áèð øåé åäÿê, áóðàäàí äóð ýåäÿê Øåéòàí Ãóëóíóí éàíûíà, îíà äà áèð øåé 151 âÿäÿ åäÿê, î èøèìèçè äöçÿëòñèí, âÿññàëàì... Ìÿí äåéÿðÿì êè, Ïàøà ïðîêóðîðóí éàíûíà ýåòìÿê èñòÿéèð... Ùå÷ ôèêðÿ ýåòìÿ, Ïàøà, ñÿí þëÿñÿí, áó úàíûì þëñöí êè, áóíäàí ãåéðè áèð ÿëàú éîõäóð. Áÿðè ýÿë ýåäÿê. Ï à ø à . Åëÿ áèëèðñÿí, ýåòìÿéÿúÿéÿì? Âàëëàù, áèëëàù, ùÿðýàù Àñëàí áÿé âÿä åëÿäèéè ñÿêêèç éöç ìàíàòû âåðìÿñÿ, ãîúàíû àïàðàúàüàì äöç ïðîêóðîðóí éàíûíà. Þçö áèëñèí. Áàáàìû þëäöðìöøÿì êè, ýîðóíà àíä è÷èì?.. Âåðìÿñÿ, “ãàðàäîâîé” äåéèá áåø ñààò áàüûðàúàüàì, àëÿì òþêöëñöí, öñòöìÿ... ß ù ì ÿ ä . Ùå÷ çàä ëàçûì äåéèë. Áèð ÿëëè-àëòìûø ìàíàò âåðÿðñÿí ìÿíÿ, ìÿí äÿ èøè äöçÿëäÿðÿì... Áÿðè ýÿë ýåäÿê. Áóéóð, éà Àëëàù... Ìÿíÿ ßùìÿä äåéÿðëÿð. Ýþð íÿ áöñàò à÷àúàüàì, þçöí äÿ ìÿòÿë ãàëàñàí. Áóéóð, áóéóð... Áóéóð äåéèðÿì ñÿíÿ. (Ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Àñëàí áÿéèí îòàüûíäà, Àâðîïà ãàéäàñûíäà áÿçÿíìèø. Äèâàðà òÿðÿô ìèç, ÿòðàôûíäà ñÿíäÿëèëÿð, ìèç öñòöíäÿ úöðáÿúöð ÿíòèãÿ øåéëÿð. Ãàïûëàðäà, ïÿíúÿðÿëÿðäÿ ïÿðäÿëÿð, õÿëèëÿð. Àñëàí áÿé òÿê ñÿíäÿëè öñòÿ ÿéëÿøìèø, áàøû à÷ûã, ÿëèíäÿ ïàïèðîñ, ôûøòûðûã ÷àëûð. À ñ ë à í á ÿ é . Äà à àà... Èíà÷å íåâîçìîæíî... Äàëüíîâèäíîñòü îðëà íåîáõîäèìà, áûñòðîòà ÿñòðåáà... Íåëüçÿ çåâàòü, òîãäà, êîãäà ëþäè íèêîìó î÷íóòüñÿ íå äàþò – ëîâÿò íà ëåòó... Âåçäå ðå÷ü òîëüêî î ìèëëèîíàõ: åùå áû!.. Çà ïåðåóñòóïêó äåëà Ïîäëåçñêèé ïîëó÷èë 75 ò. ðóáëåé îòñòóïíîãî. Øóòêà ñêàçàòü, â äâà äíÿ, íå òðàòÿ íè îäíîé êîïåéêà, ïàëåö î ïàëåö íå óäàðÿÿ, ïîëó÷èòü 75 ò.! Íûðÿåâ Ïåòÿ òîæå ñàìîå. Äîñàäíîå æå âñåãî òî, ÷òî Ìèêèðòóì Êàñïàðè÷ ïðîäàë ñâîå ñðàâíèòåëüíî íåáîëüøîå äåëî çà 31/2 ìèëëèîíà-ìóæè÷üå è 31/2 ìèëëèîíà1. Ùàé-ùàé... Ùàúû Ñàäûüûí äþâ__________ 1 À ñ ë à í á ÿ é – Áåëÿ äå... Áàøãà úöð ìöìêöí äåéèë. Óçàãýþðÿíëèê ãàðòàëà, úÿëäëèê ãûðüûéà âàúèáäèð... Àäàìëàðûí àéûã, àëûúû ãóø êèìè ùÿð øåéè ýþéäÿ îâëàäûãëàðû áèð âàõòäà ôöðñÿòè ÿëäÿí âåðìÿê îëìàç... Ùÿð éåðäÿ ñþùáÿò àíúàã ìèëéîíëàðäàí ýåäèð, ùÿëÿ äåñÿí... Ïîäçåëñêè òÿê áèð èøè áàøãàñûíà äöçÿëòìÿêëÿ 75 ìèí ìàíàò àëäû. Çàðàôàò äåéèë, èêè ýöíöí è÷èíäÿ, áèð ãÿïèê äÿ õÿðú ÷ÿêìÿéÿñÿí, ÿëèíè àüäàí ãàðàéà âóðìàéàñàí, 75 ìèí ãàçàíàñàí! Íûðéàéåâ Ïåòéà äà îíóí êèìè. Àäàìà àüûð ýÿëèð êè, Ìèêèðòóì Êàñïàðè÷ þçöíöí ìöãàéèñÿäÿ áèð î ãÿäÿð äÿ áþéöê îëìàéàí éåðèíè 31/2 ìèëéîíà ñàòäû – àâàì úàìààò âÿ 31/2 ìèëéîí. 152 ëÿòè ìÿíäÿ îëàéäû, îíäà ýþðÿðäèëÿð àíàëàð íåúÿ îüóë äîüóáëàð... Ãîéàðäûì êè, ìÿíñèç áåëÿ èøëÿð îëàéäû?! Ãîéàðäûì êè, ôèðÿíýëÿð, éà èíýèëèñëÿð þçáàøûíà áóðàäà èø ýþòöðåéäèëÿð?! Ùå÷ âàõò!.. Íÿ åäÿñÿí?! Àù, Àëëàù êÿðèì ïàäøàùäûð. Íå÷åãî Áîãà ãíåâàò, è ìîè äåëà èäóò íåäóðíî1. (Çÿíý âóðóð. Ãóëó äàõèë îëóð.) Áèðúÿ áàõ, Ãóëó, ñÿí áèð èø åëÿ. Áàëàúà êÿíäëè Ãóðáàí êèøèíè òàíûéûðñàí êè? à ó ë ó . Áÿëè, òàíûéûðàì. À ñ ë à í á ÿ é . Î èðÿëè áèð éîë äà áèçÿ ýÿëèá, éàäûìäàí ÷ûõûá, áèëìèðÿì íÿ èøäÿí þòðö. à ó ë ó . Îíóí àòìàðàë èëÿí èøè âàð èäè. À ñ ë à í á ÿ é . Àôÿðèí, þçöäöð... à ó ë ó . Èíäè áó ñààò øÿùÿðäÿäèð... Îíóí áèð àç éåðè âàð, äÿëëàëëàð ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ åäèá íÿôÿñ àëìàüà ìàúàë âåðìèðëÿð, êèøèíè òÿíýÿ ýÿòèðèáëÿð... À ñ ë à í á ÿ é . Àôÿðèí, éàõøû äóéìóñàí... Áÿñ äÿëëàëëàð íÿôÿñ ÷ÿêìÿéÿ ìàúàë âåðìèðëÿð, ùì... õà, õà, õà! à ó ë ó . Ìÿí îíó äöíÿí ýþðäöì âÿ äàíûøäûðäûì. Ñþç âåðäè êè, áó ýöí ýÿëñèí. Áèð àç äà ïóë âåðäèì. À ñ ë à í á ÿ é . Ãóëó, áèëèðñÿí íÿ âàð? Äóðìàã éåðè äåéèë. Ýåò, îíó áó ñààò òàï ýÿòèð, éåð äåøèéèíäÿ äÿ îëñà, ýÿðÿê òàïàñàí, éîõñà ÿëäÿí ÷ûõàð. à ó ë ó . Áàø öñòÿ, ýåäÿðÿì. Àíúàã éÿãèí áèëèðÿì êè, þçýÿ éåðÿ ýåòìÿç, áó ñààò ýÿðÿê áóðàéà ýÿëñèí. À ñ ë à í á ÿ é . Ýåòñÿí éàõøûäûð, åòèáàð åòìÿê îëìàç. Äóðìà. (Ãóëó ýåäèð.) Éàéûí èñòèñè, áåéèí áîøàëìûø, àüûë ýþçäÿ... Ùÿð ôÿííèí âàð èøëÿò äÿ! Âåäü èíîãäà âåñü óñïåõ çàâèñèò îò îäíîé ìèíóòû2. À ñ ë à í á ÿ é (çÿíý âóðóð. Ãóëó äàõèë îëóð). Ãóëó, î éåðèí êàüûçûíû àëäûíìû? Òàïøûðìûøäûì ùàçûð åëÿñèíëÿð. à ó ë ó . Ùàíñû éåðè áóéóðóðñóç?.. À ñ ë à í á ÿ é . Ñÿíÿ áàüûøëàäûüûì øÿùÿð éåðèíèí êàüûçûíû. à ó ë ó . Õåéð, ùÿëÿ àëìàìûøàì. À ñ ë à í á ÿ é . Êàüûç ýÿðÿê èíäè ùàçûð îëìóø îëà, ýåäèá àëàðñàí... Éåð éàõøû éåðäèðìè? Ãóëó, áèð áåø ìèí ìàíàòà äÿéÿðìè? à ó ë ó . Ùå÷ îíó áåø ìèí ìàíàòà äà âåðìÿðÿì. À ñ ë à í á ÿ é . ×îõ øàäàì... Î ãîíøóëóãäàêû éåð ùÿëÿ äóðóðìó? __________ 1 ... Àëëàùà íàøöêöð îëìàüà äÿéìÿç, èøèì ùå÷ äÿ ïèñ ýåòìèð. 2 ... Áÿçè ùàëëàðäà áöòöí ìöâÿôôÿãèééÿò áèð äÿãèãÿäÿí àñûëû îëóð. 153 à ó ë ó . Áÿëè, äóðóð. À ñ ë à í á ÿ é . Áèð áèë ýþð íå÷ÿéÿ àëìàã îëàð, ïóë âåðèì, îíó äà àëûá ãàòàðñàí î éåðÿ. à ó ë ó . Áèëëÿì. Çÿíý âóðóëóð. À ñ ë à í á ÿ é . Ýþð êèìäèð, Ãóëó. (Ãóëó ýåäèð.) Êóëè â âîñòîðãå îò ãîðîäñêîãî ó÷àñòêà... Äà íåîáõîäèìî çàäîáðèòü è Ëà÷èíà è Äæàíãèðà. Èíà÷å íåëüçÿ. Áîãàòåéøèå ó÷àñòîê ó ìîåãî Êóðáàí÷èêà. Äà à... Íî åñëè òîëüêî óäàñòñÿ... Íåòü íå óéäåøü îò ìåíÿ ìîé ñòàðèêàøêà Êóðáàí÷èê, íå óéäåøü!1 Ë à ÷ û í á ÿ é (÷þëäÿí). À Ãóëó, áÿé åâäÿäèðìè? à ó ë ó . Áÿëè, åâäÿäèð (ãàïûíû äàëäàí à÷ûá), áóéóðóí. Ë à ÷ û í á ÿ é (äàõèë îëóð). Õà, õà, õà!.. Õà, õà, õà!.. À ñ ë à í á ÿ é . Ýåíÿ íÿ âàð à êÿíäèðáàç, íÿéÿ ýöëöðñÿí? ßéëÿø ýþðÿê. (Ãàëõûá ÿë âåðèð.) Ë à ÷ û í á ÿ é . Ýöëìÿéèá íÿ åëÿéèì à áàëàì? Èíäè áó ñààò Ìÿùÿììÿä ìÿíÿ ðàñò ýÿëäè. Áàøëàäû êè, à áÿé, ìÿíèì éöç ìèí ìàíàòà äÿéÿí øÿùÿð éåðèìè òîâëàéûá ÿëèìäÿí àëäûíûç, âåðäèíèç éöç èéèìè ìàíàòà, èíäè ýåäèðÿì, äåéèð, Àñëàí áÿéèí ãàïûñûíà, ìÿíè èòè ìÿñúèääÿí ãîâàí êèìè ãîâäóëàð. Àëëàù, äåéèð, áåëÿ çöëìö ãÿáóë åëÿð?.. Àëëàù ñèçèí åâèíèçè éûõñûí!.. Ñÿí þëÿñÿí àüçûíäàí îä òþêöðäö. Ãîðõóðàì áèçè áèð ýöí êö÷ÿäÿ áàñûá ïàêèçÿ äþéÿëÿð äÿ. Îíà áèð ìèí ìàíàò âåðìÿê ëàçûìäûð, Àñëàí. À ñ ë à í á ÿ é . Àäûí Ëà÷ûí áÿé, þçöí éàïàëàãäàí àúèç!.. Êèì úöðÿò åäèá ÿë òÿðïÿäÿ áèëÿð?! ßëàâÿ, ìÿí þëöì, èíñàôëû äàíûø, îíëàðà äþâëÿò íÿ ëàçûì? ×èðêëè ëèáàñëàðûíàìû éàðàøàð äþâëÿò, àüûë-êàìàëëàðûíà éàðàøàð, éîõñà ñèð-ñèôÿòëÿðèíÿ? Ãîé äþâëÿò êå÷ñèí áèçèì ÿëèìèçÿ, îíó áèð àüûç ëÿççÿòèëÿ àüàéàíà õÿðú åäÿê. Ýþðñöíëÿð êè, äöíéàäà äîëàíìàã íÿéÿ äåéÿðëÿð... Ìÿí þëöì áåëÿäèðìè? Éàõøû äåìèðÿì? Ë à ÷ û í á ÿ é . Òîëêîâàòü íå÷åãî, ðàçóìååòñÿ òàê... Ñêàæè ïîæàëóéñòà, Àñëàí, êàê ñ Èìàìêóëè áåêîì, ïîääàåòñÿ èëè íåò?2 __________ 1 Øÿùÿð éåðèíäÿí Ãóëó âÿúäÿ ýÿëèá... Ëà÷ûíûí äà, Úàùàíýèðèí äÿ êþíëöíö àëìàã ëàçûìäûð. Þçýÿ úöðÿ îëà áèëìÿç. Ìÿíèì Ãóðáàí÷èêèìèí éåðè ÷îõ ãèéìÿòëèäèð. Áÿëè... ßýÿð îíó ÿëÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöí îëàðñà, áóíà ñþç îëà áèëìÿç; ÿçèç ãîúà Ãóðáàí÷èêèì ùå÷ úöðÿ ÿëèìäÿí ãóðòàðà áèëìÿç, ùå÷ úöðÿ! 2 Ëà÷ûí áÿé – Ìöëàùèçÿ íÿéÿ ýÿðÿê, ÿëáÿòòÿ åëÿ áåëÿäèð... Àñëàí, ðèúà åäèðÿì äåéÿñèíèç, Èìàìãóëó áÿéëÿ èø íåúÿ îëäó, éàõàñûí ÿëÿ âåðèð, éà éîõ? 154 À ñ ë à í á ÿ é . Éàâàø-éàâàø äåéÿñÿí òÿëÿéÿ éàõûíëàøûð. Ýþðÿê. Ë à ÷ û í á ÿ é . Áèçÿ äÿ áèð øåé îëàúàã, éîõñà éîõ?.. Ëîòóíó èíàíäûðìûøàì. Ùÿð íÿ äåéèðÿì äåéèð áåëÿäèð. À ñ ë à í á ÿ é . Êàêîé æå òû ÷óäàê, Ëà÷èí, åé áîãó. Äà ðàçâå ìîæíî òàêóþ ãëóïîñòü ñêàçàòü! ß ðàçâå êîãäà-íèáóäü æàëåë äëÿ íèõ ÷òî-áû òî íè áûëî? Ñâèíüÿ æå òû ïîñëå ýòîãî!.. Ë à ÷ û í á ÿ é . Ëàäíî, íå ñåðäèñü è íå ðóãàéñÿ! ß ïîøóòèë... Ñëûøàë, Àñëàí, íîâîñòè? È Êàðàïåòà íà Áàèëîâ îòïðàâèëè ñ öåëîé åãî øàéêîé, ÷åëîâåê äî 30, äà åùå Äîâëàòáàçîâà, âñå çà êðàæó ìàçóòà. Îêàçûâàåòñÿ âåñü ×åðíûé Ãîðîä çàíèìàåòñÿ êðàæåé íåôòè1. À ñ ë à í á ÿ é . Ñëûøàë, íî ÿ òåáå îòêðîâåííî ñêàæó, ÷òî ÿ ïî êðàéíåé ìåðå, íèêîãî èç íèõ, íå âèíþ: âñÿêîìó æèòü õî÷åòñÿ, ýòî òàê åñòåñòâåííî è ïðîòèâ òàêîãî ÿâëåíèÿ ìîãóò âîçìóøàòüñÿ òîëüêî ðàçíûå ïèñàêè â ðîäå íàøèõ... Ë à ÷ û í á ÿ é . Íó, áðàò, âñå æå òàê õî÷åøü, îáðàçîâàííûì òî ëþäÿì âî âñÿêîì ñëó÷àå íå ïîäîáàëî äà åùå âïîëíå îáåñïå÷åííûì... À ñ ë à í á ÿ é . Íå ôàíòàçèðóé, ïîæàëóéñòà, â íàøå âðåìÿ êòî íå âîðóåò? Íå âîðóþò îäíè äóðàêè... Ë à ÷ û í á ÿ é . Ãîâàðÿò, ÷òî Àãà Øàðèô ïîñëàí â òþðüìó ñêàçàòü Íàèáîâó, ÷òî åìó îñòà¸òñÿ îäíî âåðíîå ñðåäñòâî: ïåòëþ íà øåþ. Âîò ìîé ñîâåò î ïîìîùè. __________ 1 À ñ ë à í á ÿ é – Àëëàù ùàããû, Ëà÷ûí, ñÿí ëàï ñÿôåùñÿí. Áåëÿ äÿ ñàðñàã-ñàðñàã äàíûøìàã îëàð? Ùå÷ îëóáäóðìó èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿíèì áèð êÿñÿ ðÿùìèì ýÿëìÿñèí? Áóíäàí ñîíðà ñÿí äîíóçñàí... Ëà÷ûí áÿé – Éàõøû, ùèðñëÿíèá ñþéìÿ. Çàðàôàò åòäèì... Àñëàí, òÿçÿ õÿáÿðè åøèòìèñÿí? Áàéûëà, Êàðàïåòäÿí ìàçóò îüóðëàìàüà 30-à ãÿäÿð àäàìäàí èáàðÿò äÿñòÿ ýþíäÿðèáëÿð, ùÿëÿ Äþâëÿòáàçîâóí äà.. Ñÿí äåìÿ, áöòöí Ãàðàøÿùÿð íåôò îüóðëóüó èëÿ ìÿøüóëäóð. À ñ ë à í á ÿ é – Åøèòìèøÿì, ñÿíÿ à÷ûã äåéèì êè, ìÿí îíëàðäàí ùå÷ êÿñè òàõñûðêàð áèëìèðÿì: ùàìû éàøàìàã èñòÿéèð, áó òÿáèè ùàëäûð âÿ áó úöð ùàäèñÿëÿðÿ àíúàã áèçèìêèëÿðÿ îõøàð àéðû-àéðû úûçìà-ãàðà÷ûëàð ùèääÿòëÿíÿ áèëÿðëÿð... Ë à ÷ û í á ÿ é – Àììà ãàðäàøûì, þç àðàìûçäûð, òÿùñèë ýþðìöø, ùÿð úÿùÿòäÿí òÿìèí îëóíìóø àäàìëàðà ùÿð ùàëäà áó úöð èøëÿðÿ ãóðøàíìàã ëàéèã äåéèë. À ñ ë à í á ÿ é – Ãîçãóðòìà, ìÿí þëöì, áèçèì çÿìàíÿäÿ êèì îüóðëóã åòìèð? Áèðúÿ äÿëèëÿð... Ë à ÷ û í á ÿ é – Áåëÿ äåéèðëÿð Àüà Øÿðèô àüçûáèðÿ, Íàèáîâà õÿáÿð ýþíäÿðèá êè, îíóí ö÷öí áèðúÿ ÷ûõûø éîëó ãàëûá: áîüàçûíà êÿíäèð êå÷èðñèí; ìÿíèì îíà êþìÿéèì äÿ, ìÿñëÿùÿòèì äÿ áåëÿäèð. 155 À ñ ë à í á ÿ é . Ãëóïåéøàÿ ôàíòàçèÿ è áîëüøå íè÷åãî! Îí îáëàäàåò ìèëëèîíàìè, ëåãêî åìó ñîâåòû äàâàòü, äà è òàêèå áåññìûñëåííûå1. Ë à ÷ û í á ÿ é . Õóäàùàôèç ìÿí ýåòäèì. Àñëàí áÿé. Õîø ýÿëäèí, ýåò àíúàã áóíäàí ñîíðà àüëûíà çîð âåðìÿ... Ëà÷ûí áÿé. Àõøàì êëóáäà ñÿíè ýþçëÿéèðÿì. Áèð âàúèá èø äÿ âàð, ýÿë. À ñ ë à í á ÿ é . ×îõ ïàêèçÿ, ýÿëëÿì... (Ëà÷ûí áÿé ýåäèð.) Ñÿí þëÿñÿí, àüà Ëà÷ûí áÿé, ñÿíèí þçöíÿ äÿ àõûðäà áèð áàäàëàã ãóðìàüûì âàð... ßëèíÿ áèð àç éåð ñàëûáñàí, ÷îõ àòëàíûá-äöøöðñÿí, ýþçöí àéàüûí àëòûíû ýþðìöð. Áèð àç äàéàí!.. Àõ, áîæå ìîé, ÷óòü áûëî íå çàáûë. Ñåãîäíÿ 8-îå. Íåïðåìåííî íóæíî äàòü îäíó òåëåãðàììó â Òèôëèñ êíÿçó, äðóãóþ... äà... â Êîäæîðû. Åãî ïðåâîñõîäèòåëüñòâó è òðåòüþ... êóäà?..  Ïèòåð, Ñâåòëåéøåìó. (Òåëëÿðè éàçûá, ñîíðà îõóéóð.) ×óäåñíî, ëó÷øå è íå íàäî. Ðóññêàÿ àðèñòîêðàòèÿ ÷åðåçâû÷àéíî ìèëûå è ñèìïàòè÷íûå ëþäè, ñêîëüêî â íèõ äåëèêàòíîñòè, âîñõèòèòåëüíîé ïðîñòîòû è áëàãîðîäñòâà. Ïðî÷èòàâ òåëåãðàììó, ñêàæóò: “òàòàðèí”, íî â íåì íè÷åãî òàòàðñêîãî íåò. ×òî çíà÷èò âîñïèòàíèå è îáðàçîâàíèå... Ãðåøíî ñ òàêèìè ìèëûìè ãîñïîäàìè ïðåêðàòèòü ñâÿçü è çíàêîìñòâî2. (Çÿíý âóðóð. Ãóëó äàõèë îëóð.) Ãóëó, ôàéòîí ýþòöð, áó òåëëÿðè éîëà ñàë. à ó ë ó . Áÿëè, àïàðàðàì... Àíúàã Ãóðáàí êèøè ýÿëèáäèð. ×þðÿê-çàä âåðäèì éåäè. À ñ ë à í á ÿ é . ×îõ ïàêèçÿ. Ýÿòèð è÷ÿðè, ãîé îòàãëàðà òàìàøà åëÿñèí, ýþðìÿäèéè áöñàòû ýþðñöí, ìÿí äÿ áèð àçäàí ñîíðà ýÿëëÿì. (Ýåäèð.) à ó ë ó (ãåéðè ãàïûíû à÷ûá). Êèøè, ýÿë è÷ÿðè. Áàøìàãëàðûíû ÷ûõàð, íÿ ãàéûðûðñàí?.. Áÿðè ýÿë, áàõ, áóðà ÿéëÿø. à ó ð á à í (äàõèë îëóá âÿ áöñàòà áàõûð). À Ãóëó, áàøûíà äþíöì, ìÿíè ãîéàéäûí ãàïûäà äóðàéäûì, áÿé ÷ûõàíäà äÿðäèìè îíà ÷þëäÿ äåéÿéäèì, ìÿíè áóðàéà íåé÷öí ýÿòèðèðäèí? Àäàì àç ãàëûð äÿëè-äèâàíÿ îëà! Þìðöìäÿ ìÿí áåëÿ áöñàò ýþðìÿìèøäèì, áåëÿ äÿ øåé îëàðìû? __________ 1 À ñ ë à í á ÿ é – Ëàï àü éàëàíäûð, âÿññàëàì! Êèøè ìèëéîíëàðà ñàùèáäèð, îíà åëÿáåëÿ àüûëñûçúàñûíà ìÿñëÿùÿò âåðìÿê ìÿéÿð àñàíäûð?! 2 ... Âàé ñÿíè, àìàí Àëëàù, ëàï àç ãàëìûøäû éàäûìäàí ÷ûõñûí. Áó ýöí àéûí 8-äèð. Òèôëèñÿ, êíéàçà ùþêìÿí òåë âóðìàëû, èêèíúèñèíè äÿ Ãîúóðà... Ö÷öíúöñöíö äÿ çàòèàëèëÿðÿ... Ùàðà? Ïèòåðÿ, ãèáëåéè àëÿìÿ. (Òåëëÿðè éàçûá ñîíðà îõóéóð.) ×îõ ýþçÿë, ÷îõ ïàêèçÿ, áóíäàí éàõøû ùå÷ ëàçûì äà äåéèë. Ðóñ àðèñòîêðàòèéàñû ôþâãÿëàäÿ ýþçÿëäèð, ãàíûøèðèí àäàìëàðäûð; îíëàðäà íÿ ãÿäÿð íÿçàêÿò, âàëåùåäèúè ñàäÿëèê, àëèúÿíàáëûã âàðäûð. Òåëè îõóéóá äåéÿúÿêëÿð: “òàòàðäûð”, àììà îíäà òàòàðëûãäàí ùå÷ áèð ÿëàìÿò éîõäóð. Òÿðáèéÿ âÿ òÿùñèë, áàõ, áó äåìÿêäèð... Áåëÿ ìåùðèáàí úÿíàáëàðëà ÿëàãÿíè êÿñìÿê, òàíûøëûüû óíóòìàã ýöíàùäûð. 156 à ó ë ó . Àéééé... Íÿ ãîéóá, íÿ àõòàðûðñàí?! Ùÿëÿ ýþçÿ ýþðöêÿí áóäóð. Áèð òàìàøà åëÿ, ýþð íÿëÿð âàð! Áóðàéà áàõ, î êöíúÿ áàõ. à ó ð á à í . Ïàù, ïàù, ïàù!.. Áåëÿ äÿ äÿñýàù îëàðìû? Áàøûíà äþíöì, áó éóõóäóð ýþðÿñÿí, à Ãóëó, éîõñà àøêàðäûð? à ó ë ó . Ùÿëÿ áóðàäà íÿ âàð êè? Áèð áÿðè äóð, òàìàøà åëÿ, ýþð áó åâäÿ íÿ çèíÿò âàð, íÿ äþâëÿò âàð. Î øÿêëè ýþðöðñÿí? Ùå÷ áèëèðñÿí îíó áÿé íå÷ÿéÿ àëûáäûð? Áèëèðÿì, èíàíìàéàúàãñàí... Îíà âåðèáäèð àëòû ìèí ìàíàò. à ó ð á à í . Ïàù, ïàù, ïàù!.. Ýþðÿñÿí, à Ãóëó, áåëÿ åâäÿ îëàíûí äà äÿðäè âàðìû? Ñÿí Àëëàù, à Ãóëó, áèðúÿ äå ýþðöì, Àñëàí áÿéèí ñÿíÿòè íÿäèð? Áó ãÿäÿð äþâëÿò îëàð êè, áóíóí âàð? à ó ë ó . Àñëàí áÿéèí äþâëÿòèíèí íÿ ñàíû âàð, íÿ ùåñàáû. Ñÿíÿ ìÿí åëÿ áèð ïóò ëöëÿ ãûçûë ýþñòÿðÿ áèëëÿì, áèð ÷àíàã ëÿë-úÿâàùèð. Ùàíñûíû äåéèì êè, ñÿí áàøà äöøÿ áèëÿñÿí? à ó ð á à í . Äþâëÿò îëìàñà, úàíûì, áó áöñàò ùàðàäàí îëà áèëÿð? ßëáÿòòÿ âàð êè, êèøè äÿñýàù à÷ûáäûð äà. À ñ ë à í á ÿ é (äàõèë îëóá). Îòóð, êèøè, îòóð. Ùì... Åâëÿð õîøóíà ýÿëèðìè? Ñèçèí êÿíääÿ äÿ áåëÿ èøëÿð âàðìû? à ó ð á à í . Áåëÿ èøëÿðè áèç äÿðâèø íàüûëûíäà åøèòìèøèê... Àëëàù äÿõè äÿ àðòûã åëÿñèí, à áÿé. À ñ ë à í á ÿ é . Íå÷ÿ éàøûí âàð, ãîúà? à ó ð á à í . ×îõäóð, áàøûíà äþíöì. Îëàð áèð äîõñàí éàøûì... Ìÿí áàëàúà óøàãäûì, éåðèéèá-éöéöðÿí, íÿñòÿ, àäû íÿäèð, ýÿëÿíäÿ... À ñ ë à í á ÿ é . Ñÿí áèëìèðñÿí, êèøè. Ñÿíèí íÿ ãÿäÿð àðòûã îëñà, ÿëëèàëòìûøäàí éóõàðû äåéèë. Ýÿëÿñÿí, êèøè, ñÿíè ìÿí ýþíäÿðèì Õîðàñàíà, éà Êÿðáÿëàéà... Ýåò àüàëàðûíû çèéàðÿò åëÿ. Þìðÿ öìèä éîõäóð. à ó ð á à í . Àëëàù ãîéñà ýåäÿúÿéÿì. Åëÿ èøëÿðèìè ãóðòàðäûì, äÿõè áóðàäà ãàëìàéàúàüàì, ýÿðÿê ñèç êþìÿê åäÿñèç... Áó êàüûçëàðà áàõñàíûç, áèëÿðñèç ìÿíèì äÿðäèì íÿäèð. Àñëàí áÿé êàüûçëàðû àëûá îõóéóð. à ó ë ó . Ìÿñëÿùÿòÿ õÿéàíÿò éîõäóð. Ãîúà, áó ñààò ñÿíÿ ùå÷ áèð øåé ëàçûì äåéèë, ìÿýÿðèíêè àõèðÿò... Þçöíäÿí ñîíðà âàðèñëÿðÿ áèð øåé ãîéñàí, ýîðóíà ýöíäÿ ìèí êÿðÿ ñþéìÿêäÿí ñàâàé ñÿíèí áèð õåéðèí îëìàéàúàã. Éàõøûñû î äåéèëìè êè, éåðëÿðèíè ñàòûá, íÿãä ïóë åëÿéèá ýåäÿñÿí çèéàðÿòÿ, îâäàí òèêäèðÿñÿí, ìÿñúèä áèíà åäÿñÿí, ôÿãèð-ôöãÿðàéà ÿë éåòèðÿñÿí?! à ó ð á à í . Åëÿ Ëà÷ûí áÿé äÿ ìÿíÿ áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäö. __________ à ó ë ó . Áó äöíéà ïó÷ äöíéàäûð, àüëû îëàí ýÿðÿê àõèðÿòèí àõòàðñûí. ßëÿëõöñóñ êè, þìöð àç ãàëàíäà. 157 À ñ ë à í á ÿ é . Ãîúà, ìÿí ñÿíÿ áèð àøêàð ñþç äåéèì. Ñÿíèí áó éåð èøèí åëÿ èøäèð êè, ñÿí þçöí èéèðìè èëÿ òÿìèçëÿéÿ áèëìÿçñÿí. ×îõ ãîúàëìûñàí, âàõò ýþçëÿìÿç. Éàõøûñû îäóð êè, ñÿí î éåðëÿðè ñàòàñàí, áàøäàí îëà. Ùÿð÷ÿíä ìÿíèì þçöìÿ éåð ëàçûì äåéèë, ÷öíêè éåðèì ÷îõäóð, àììà ñÿíÿ ìÿí àäàì ýþñòÿðèì, î ñÿíèí éåðèíè àëàð âÿ éàõøû äà ãèéìÿò âåðÿð. à ó ë ó . Àüà, Àëëàù õàòèðèíÿ, áèð éîë áó êèøè ñèçè äåéèá ýÿëèáäèð, ùÿð íÿ åëÿéèðñèíèç, þçöíöç åëÿéèí, áóíó áèð äÿ þçýÿ ãàïûñûíà ýþíäÿðìÿéèí. À ñ ë à í á ÿ é . Àõûð ìÿí àëûì íåéëÿéèì? Ñÿí áèëèðñÿí êè, éåð áàðÿñèíäÿ ìÿí þçöì äÿ òÿíýÿ ýÿëìèøÿì. à ó ð á à í . Áåéò ùàããû, à áÿé, î éåðäÿ ãûð íÿ ãÿäÿð äåñÿí òàïûëûð. Áèð àç ãàçûðñàí, òîðïàãäàí íåôò èéè ýÿëèð. Îâúóíà àëûá ñûõûðñàí, íåôò äàìúûëàéûð. à ó ë ó . Àüà, ñèç áó èøäÿí ùå÷ áîéóí ãà÷ûðìàéûí. Ðöñõÿò âåðèí, ìÿí áó êèøèíè àïàðûì Úàùàíýèð áÿéèí éàíûíà, áó îíó âÿêèë åëÿñèí. Áó éåðè, çÿðÿð äÿ îëñà ãÿáóë åëÿéèí. Êèøè äÿ éàçûãäûð, þçýÿ àäàìûí ÿëèíÿ äöøÿð, àëëàäàðëàð. à ó ð á à í . Ìÿí áèð éîë áó èøè âåðìèøÿì áÿéÿ. Áóíäàí ñîíðà ìÿíèì âÿêèëèì îäóð. Ùÿð íÿ òþâð èñòÿéèð åëÿñèí. Ìÿí áÿéèí àòàñûí äà òàíûéûðàì. Àëëàù îüëàíëàðûí ñàõëàñûí, éàõøû êèøèäèð. À ñ ë à í á ÿ é . Âÿêàëÿòíàìÿäÿí èðÿëè, à Ãóëó, ãîúàíû àïàð ùàìàìà. Áóíà áèð äÿñò ëèáàñ äà àë, öñòöí-áàøûí äöçÿëò; éîõñà áóíó áó òþâð ëèáàñäà àäàì è÷èíÿ ÷ûõàðìàã îëìàç. Ñîíðà ìÿí èøÿ ÿíúàì ÷ÿêÿðÿì. à ó ë ó . Ãîúà, äóð ýåäÿê. Àëëàù þçö áèðëèéè õàòûðûíà Àñëàí áÿéèí þìðöí óçóí åëÿñèí, äÿõè èøèí ãóðòàðäû; áÿõòèí ÷ÿêäè... Àñëàí áÿé êè, ñþç âåðäè, èøèí áèòäè. Äóð ýåäÿê. à ó ð á à í . Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, à áÿé, åëÿ îëñóí êè, áó èøäÿ ñîíðà ïåøìàí÷ûëûã ÷ûõìàñûí. À ñ ë à í á ÿ é . Õà, õà, õà!.. Ãîúàíûí ôèêðèíÿ ýþð íÿ ýÿëèð! Êèøè, äöíéàäà ìÿíèì íÿ åùòèéàúûì âàð êè, áèð ñÿíèí êèìè ãîúàéà ìÿíèì êþìÿéèì ëàçûì îëà, ìÿí äÿ îíà õÿéàíÿò åäèì? à ó ë ó . Ãîúà, äÿõè áÿñäèð, àðòûã îòóðñàí, ãîðõóðàì ñàðñàãëàéàñàí. Äóð àéàüà. Äóð, äóð ýåäÿê. à ó ð á à í . Ìöðÿõõÿñ îëóì... Áàüûøëàéûí, áàøàüðûñû âåðäèì. À ñ ë à í á ÿ é . Ãîúà, àë áó éöç ìàíàòû ãîé úèáèíÿ, öðÿéèí áóç êèìè îëñóí. À Ãóëó, éÿãèí ãîúàíûí äöøìÿéÿ éåðè éîõäóð, ñàõëà éàíûíäà. Úàùàíýèð áÿéè äÿ ýþíäÿð áóðàéà... Ãîúà, ìÿíäÿí ðàçû îëäóí êè? à ó ð á à í . Íÿ òþâð, íÿ òþâð ìÿýÿð!.. Àëëàù ñÿíäÿí ðàçû îëñóí! Àëëàù __________ îüëóíó ñàõëàñûí! À ñ ë à í á ÿ é . Ðàçûëûüû èø òàìàì îëàíäàí ñîíðà åäÿðñÿí, èíäè ýåäèí. 158 Ãóëó âÿ Ãóðáàí ýåäèðëÿð. À ñ ë à í á ÿ é (òÿê). Ãîúà èø òàìàì îëóíúàí ãóëëóüóíóçäà ïàêèçÿ äóñòàãäûð. Íåñîìíåííî íåôòåíîñíûå çåìëè. Âñå ïðèçíàêè ÿñíî óêàçûâàþò. Ïÿòüñîò äåñÿòèí! Êàæäàÿ ïî òûñÿ÷å, ïî äâå òûñÿ÷è ðóáëåé. Äà... à... Òåïåðü ìîæíî êóïèòü èìåíèå Íèêîëàÿ Àëåêñååâè÷à. Î... î... î... ÿ çíàþ ÷òî òîãäà ñäåëàþ. Çàìîê â ìàâðèòàíñêîì âêóñå, êðóãîì âûñîêèå áàøíè ñðåäè ëåñà, ïàðê, çâåðèíåö, ýêèïàæè âñåõ âèäîâ, ãîñòè, ëàíäî, ãóëÿíèå, õîõîò...1 Çÿíý âóðóëóð. Ãóëó äàõèë îëóð. à ó ë ó . Èìàìãóëó áÿé ýÿëèáäèð. À ñ ë à í á ÿ é . Áóéóðñóí. Ãóëó, áÿðè áàõ, Úàùàíýèð áÿé âÿêàëÿòíàìÿíè àëàí êèìè, áèð áóðàéà òÿøðèô ýÿòèðñèí âÿ èøè òàìàì îëóíúàí ãîúàíû ÿëäÿí áóðàõìàçñàí. Áàøà äöøäöíìö? Ãîéìàçñàí áèð êÿñ îíà éàõûí ýÿëÿ. Þéðÿäÿðëÿð... à ó ë ó . Õåéð à!.. Àðõàéûí îëóí. Ãîúà åëÿ êÿìÿíäÿ êå÷ìÿéèáäèð êè, ãóðòàðà áèëñèí. (Ãóëó ýåäèð.) È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì. À ñ ë à í á ÿ é . ßëåéêöìñàëàì, áóéóðóí ÿéëÿøèí. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Ïëàíëàðû ýÿòèðìèøÿì, áóéóðóí áàõûí. À ñ ë à í á ÿ é . (ïëàíëàðà áàõûá) – Àììà ÷îõ éåðìèø, Èìàìãóëó áÿé, Àëëàù äÿõè äÿ àðòûã åëÿñèí, íÿúèá þâëàäñûíûç. Ùå÷ áó éåðäÿí ñàòìûñûíûçìû? È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Ùÿëÿ áèð äåñéàòèí äÿ ñàòìàìûøàì, àììà èíäè èñòÿéèðÿì éàâàø-éàâàø ñàòàì, ùÿðýàù ìöøòÿðè îëñà. À ñ ë à í á ÿ é . Áèëèðñèç, ÿçèçèì, íÿ âàð? Áåëÿ èøëÿðäÿ îéóí ëàçûìäûð: “èãðà”, éÿíè ôÿí... Ýÿðÿê åëÿ ôÿí ãóðàñàí êè, éåðèí ãèéìÿòè àðòñûí. Ñèçÿ äÿ åëÿ î ëàçûìäûð. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Î èøëÿðè ñèç áèëèðñèç. Íÿ òþâð áóéóðàðñûç, ìÿí äÿ åëÿ ðÿôòàð åëÿðÿì. À ñ ë à í á ÿ é . Áèð ö÷ àé áóíäàí èðÿëè Õóäàâåðäè áÿéäÿí ìÿí àëäûì îí äåñéàòèí éåð, ö÷ éöç ìàíàòäàí äåñéàòèíè, àììà êóï÷èäÿ éàçûëäû __________ 1 Øöáùÿñèç, íåôòëè éåðëÿðäèð. Áöòöí ÿëàìÿòëÿð äÿ àéäûíúà ýþñòÿðèð. Áåø éöç äåñéàòèí! Ùÿð äåñéàòèí ìèí, èêè ìèí ìàíàòäàí. Áÿëè... Èíäè Íèêîëàé Àëåêñåéåâè÷èí ìàëèêàíÿñèíè àëìàã îëàð. Ìåøÿíèí îðòàñûíäà, äþðä òÿðÿôè ùöíäöð ãàëàëàðëà þðòöëìöø, ÿðÿá çþâãöíäÿ ãÿñð, ïàðê, è÷èíäÿ ùÿð úöð úàíëûäàí îëàí ùåéâàíõàíà; ñîíðà ãîíàãëàð, ëàíäî, ýÿçèíòè, ýöëöøëÿð... 159 ñÿêêèç éöç. Áó ñåâäàäàí ñîíðà Õóäàâåðäè áÿé ÿìÿëëè-áàøëû àëûø-âåðèø åëéèð. Ñÿêêèç éöçäÿí, äîããóç éöçäÿí èíäèéÿ êèìè ÿëëè-àëòìûø äåñéàòèí äÿ éåð ñàòûá. Ìÿí ÷îõ øàäàì. Åëÿ ôèëàíêÿñ áó éåðäÿí àëûá äåéèí, ìöøòÿðèëÿð àìàí âåðìèðëÿð. Àììà þç àðàìûçäûð, ìÿí þëöì, ÿýÿð áó ñþçö àüçûíäàí ãà÷ûðäàñàí. Éåð öìèäñèç éåðäèð. Áåëÿ ôÿííÿ áèç “îéóí” äåéèðèê, “áèðæåâàéà èãðà”. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Ùÿðýàù õàùèø åëÿñÿç, ìÿí äÿ ñèçÿ åëÿ î ãàéäà èëÿ ñàòàðàì áèð èéèðìè äåñéàòèí. À ñ ë à í á ÿ é . Íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñà, îéóíäàí þòðö áèð åëÿ àðòûã ÿñÿð åëÿð. Èíäè êè ñèç èéèðìè äåñéàòèí äåéèðñèç, åéáè éîõäóð, ãîé èéèðìè îëñóí. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Àõøàì áóéóðàðñûç íàòàðéóñõàíàéà. À ñ ë à í á ÿ é . ×îõ ïàêèçÿ. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Ùÿëÿ êè õóäàùàôèç. À ñ ë à í á ÿ é . Õîø ýÿëäèíèç. Ñààò éåääèäÿ... Àëëàù ãîéñà ñèçè Ïàðèñÿ àïàðàúàüàì, âûñòàâêàéà, Èìàìãóëó áÿé. ×îõ ãÿðèáÿ èøëÿð îëàúàã îðàäà, ýöíàùäûð ýåòìÿìÿê. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é (òÿáÿññöì èëÿ). Áÿëè, Àëëàù ãîéñà ýåäÿðèê, èíøàëëàù. (Ýåäèð) À ñ ë à í á ÿ é (òÿê). Êàê ýòî ÷óäíî, êàê ýòî ìèëî. Â÷åðà ïðåäñòàâèòåëü îáùåñòâà “Òåìíîå öàðñòâî” ìèëåéøèé Ìîèñåé Èçðàèëîâè÷ ïðîñòî ìåíÿ óìîëÿë êóïèòü äëÿ íèõ 20 äåñÿòèí ýòîé ñàìîé çåìëè. Ãîòîâû çàïëàòèòü çà äåñÿòèíó 2000 ðóáëåé. 300 äîëîé – 1700 õ 20 = 34000 ðóá. À ñåãîäíÿ ìåíÿ ïðîñèò êóïèòü ñàì âëàäåëåö. 34000. Øóòêà ñêàçàòü! Ýòî íå òî ÷òî ìàçóò âîðîâàòü, äà íà Áàèëîâ îòïðàâëÿòüñÿ. Ñïàñîá ïðèîáðåòåíèÿ – ñàìûé çàêîííåéøèé. Ñåé÷àñ æå ê Ìîèñåþ... Òûñÿ÷ 10 çàäàòêà è äåëî â øëÿïå1. Ôûøäûëûã ÷àëà-÷àëà ýåäèð. Ïÿðäÿ __________ 1 À ñ ë à í á ÿ é (òÿê) – Áó èø ãÿðèáÿ îëäóüó ãÿäÿð äÿ ìÿíÿ õîøäóð. Äöíÿí “Çöëìÿò ñÿëòÿíÿòè” úÿìèééÿòèíèí íöìàéÿíäÿñè ùþðìÿòëè Ìîèñåé Èçðàèëîâè÷ äèë ÷ûõàðûá ìÿíÿ éàëâàðûðäû êè, ùÿìèí éåðäÿí îíóí ö÷öí 20 äåñéàòèí àëûì. Þçö äÿ ùÿð äåñéàòèíèíÿ 2000 âåðìÿéÿ ùàçûðäûð. 300-ö ðÿää åëÿ. 1700 âóð 20-éÿ, åëÿð 34000 ìàíàò. Èøÿ áàõ, áó ýöí ñàùèáêàð þçö ìÿíäÿí éåð àëìàüû õàùèø åäèð. 34000... Äèëäÿ äåìÿê àñàíäûð! Áó ùå÷ äÿ Áàéûëà ýåäèá ìàçóò îüóðëàìàã äåéèë. ßëÿ ýÿòèðìÿéèí éîëó äà òàì ãàíóíè éîë. Èíäè Ìîèñåéäÿí 10 ìèí áåù ãîïàðûì, âÿññàëàì, øöä òàìàì. 160 Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Àñëàí áÿéèí îòàüûíäà, Úàùàíýèð áÿé, Úàááàð áÿé âÿ ßùìÿä ÿéëÿøèáëÿð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Âàëëàùè äåéèðÿì áó ñààò ìÿíèì áèð ÿëëèéÿúÿí éàøûì âàð, àììà ìÿí áèð áåëÿ âöúóä ýþðìÿìèøÿì âÿ ýþðìÿéÿúÿéÿì. Úàíûì, êèøè ÿñëèíäÿí àüàäûð âÿ ùå÷ êèìÿ ìöéÿññÿð îüóë äåéèë. Ýþðìÿìèøÿì áó ãàïûéà áèð àäàì ýÿëÿ, ìÿéóñ ãàéûäà... Àëëàù þç ïÿíàùûíäà ñàõëàñûí. Àäû Àñëàí, þçö àñëàí. ß ù ì ÿ ä . Áèð éîë, Úàùàíýèð áÿé, áàúûì îüëóíó òóòìóøäóëàð, ýÿëäèì áÿéèí éàíûíà. Ìÿíè ýþðÿí êèìè áàøëàäû: ýåíÿ íÿ âàð, à ïèøèê? ßðç åëÿäèì ìÿòëÿáèì íÿäèð. Î äÿãèãÿ áèð áàëàúà êàüûç ýþòöðöá öñòöíäÿ áèëìèðÿì íÿ éàçäû, íÿ éàçìàäû, áóéóðäó êè, àïàð âåð. Êàüûçû àïàðäûì. Âåðÿí êèìè óøàüû ÿëäÿí ãîéäóëàð, ýþòöðäöì ýÿëäèì... Àñëàí áÿé êèìè ìèëëÿòïÿðÿñò ùàðäà âàð? Ïÿùëÿâàíäûð, ïÿùëÿâàí! (Êÿíàðà.) Ùÿçÿðàò, îëñóí êè, éàëàí äåéèðÿì... Áóíëàðûí ùå÷ êèìÿ õåéðè îëìàéûá, ÿëÿëõöñóñ îíóí áþéöê ãàðäàøûíäàí, ëÿíÿòöëëàù! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèð àäàìà ñþç âåðìÿñèí, âåðäè éåääè ôÿëÿê äÿ îíó ïîçà áèëìÿç. Áèëñÿ êè, îí ìàíàò çÿðÿðè âàð, éåíÿ þç ñþçöíäÿí ãà÷àí äåéèë. Ú à á á à ð á ÿ é . À Úàùàíýèð áÿé, ñèç ìÿíÿ äåäèíèç êè, áÿéè òàìàì øÿùÿðäÿ áþéöê-êè÷èê, òàíûìàéàí éîõäóð; àììà ìÿí éöç àäàìäàí ñîðóøäóì êè, Àñëàí áÿéèí åâè ùàðàäàäûð, òàíûéàí îëìàäû. Áó íÿ ñèðäèð? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õà, õà, õà! Íÿ ñþéëÿéèðñÿí, êèøè? Íÿèíêè áó øÿùÿðäÿ, ñÿí ýåò Òèôëèñÿ, Äÿðáÿíäÿ, Èðÿâàíà, ïàéòàõò øÿùÿðèìèçÿ êè, Ïåòåðáóðã îëà, îíó òàíûìàéàí éîõäóð. ß ù ì ÿ ä . Ýÿäÿ-ýöäÿ, ãîäóã-ìîäóã íÿ áèëñèí êè, Àñëàí áÿé êèìäèð? Ñÿí ýåò êíéàçëàðäàí õÿáÿð àë, éàðàíàëëàðäàí õÿáÿð àë, òàìàì äèâàí ÿùëèíäÿí ñîðóø, îíäà áèëÿðñÿí êè, Àñëàí áÿé êèìäèð. Àñëàí áÿé Èñêÿíäÿð êèìè ñÿää à÷ûáäûð, íÿ ñþéëÿéèðñÿí, êèøè! Ú à á á à ð á ÿ é . Åëÿ áó äÿñýàùëàðäàí ýþðöíöð êè, êèøè áþéöê àäàìäûð; äîüðó áóéóðóðñóç. (Ãóëó áàøûí áóëàéà-áóëàéà äàõèë îëóð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ýåíÿ íÿ îëóá, à Ãóëó? Îâãàòûíû òÿëõ ýþðöðÿì. à ó ë ó . Îâãàòûì íåúÿ òÿëõ îëìàñûí? Ñàáàùäàí èíäèéÿ êèìè ãàïû à÷ìàãäàí úàíûì áîüàçûìà éûüûëûá, ýÿëèá-ýåäÿíèí ÿëèíäÿí òÿíýÿ ýÿëìèøÿì. Õàëãäà èíñàô éîõ, óòàíìàã éîõ, ùÿéà éîõ! Áèðè ýÿëèð äóñòàã __________ èøèì âàð, áèðè ýÿëèð ìÿíÿ éåð âåð, áèðè ýÿëèð ïóë âåð. Àú ãîùóìëàðûí äà ñàíû éîõ, ùåñàáû éîõ... Ìÿí äÿ àéàã àëòûíäà èòìèøÿì. 161 Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áó ñààò áÿéèí éàíûíäàêû êèìäèð? à ó ë ó . Áèð êíéàçäûð, Òèôëèñäÿí ýÿëèá. (Ãàïûéà áàõûð.) Äåéÿñÿí ýåäèð. (Ãóëó òÿëÿñèê ÷ûõûð.) ß ù ì ÿ ä (ãàïûéà áàõûá, êÿíàðà). Àôÿðèí, áó êíéàçà... Øåéòàí Ãóëó äÿëëàë Ñÿðêèñè êíéàç ãàéûðäû, íåúÿ êè Úàááàð áÿé ìÿíè “áÿé”. Ãî÷óìñàí, âàëëàù, Ãóëó... Õóäàéà-ïÿðâÿðäèýàðà, áó åâäÿ íÿëÿð ãàëäû ìÿí ýþðìÿìèø îëàì! Ùÿëÿ éàõøû êè, áÿéèí áþéöê ãàðäàøû Àüà Òàóí áóðàäà éîõäóð, ëÿíÿòöëëàù!.. à ó ë ó (äàõèë îëóð). Áèëìèðÿì áó êíéàçëàð éàçûãäàí íÿ èñòÿéèðëÿð åéé... Âàëëàù, òÿíýÿ ýÿëìèøèê. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèçèì áóðàäà îëäóüóìóçó Àñëàí áÿé ýþðÿñÿí áèëèðìè? à ó ë ó . Áó ñààò ÷ûõàð. Ú à á á à ð á ÿ é . Êèøèëÿð, Àñëàí áÿéè î ìÿðòÿáÿäÿ ãîéäóíóç êè, “ýÿëèð” äåéÿíäÿ áÿäÿíèìÿ ëÿðçÿ äöøöð. ß ù ì ÿ ä . Õåéð à! Åëÿ àäàì äåéèë... Ëÿççÿòëè îüëàíäûð... Ðÿùì, ìöðöââÿòè äÿðéàúàíäûð. Íÿ ñþéëÿéèðñÿí. Áèð ëîðò÷óäóð êè, áÿðàáÿðè éîõäóð. Èíäè ýÿëÿð, ýþðÿðñÿí. À ñ ë à í á ÿ é (äàõèë îëóá). Ãóëó, Àëëàù õàòèðèíÿ àõøàìàäÿê ùå÷ êèìè ãÿáóë åëÿìÿ. Î ãÿäÿð éîðóëìóøàì êè, äàíûøìàüà òàãÿòèì éîõäóð... Ñàëàì ÿëåéêöì. ßéëÿøèí. (ßéëÿøèðëÿð.) ß ù ì ÿ ä (àéàã öñòÿ). Ìîëëà îëìà, áàøûí àüðûìàñûí. Áèçèì äÿðäèìèçè ñèç ÷ÿêìÿéÿíäÿ ýþðÿê áÿñ êèì ÷ÿêÿúÿê? À ñ ë à í á ÿ é . Úàíûì, äÿðä áèð îëàð, äÿðä èêè îëàð, íÿèíêè áó ãÿäÿð. Âàëëàùû, äåéèðÿì, áèç ìöñÿëìàíûí ÷îõ èøëÿðèíÿ áàõàíäà àç ãàëûð êè, ìÿí óøàã êèìè àüëàéàì. ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Áàõ, áó àüëàìàã áöñàòûíû ìÿí òÿçÿ åøèäèðÿì, ÿââÿë éîõóäó... Èíàíàí, àòàíà ëÿíÿò, àíàíà ëÿíÿò! À ñ ë à í á ÿ é . Äåìÿêäÿí, ãàíäûðìàãäàí äÿõè éîðóëìóøàì. Ùÿð êèì ìÿíèì ìÿñëÿùÿòèì èëÿ èø ýþðöá, îëóá äþâëÿò ñàùèáè. Ùÿð êèì ìÿí äåéÿí éîë èëÿ ýåòìÿéèá, àõûðäà îëóá ïåøìàí. Úàíûì, õàëãà ýöúëÿí àüûë þéðÿäÿ áèëìÿðÿì êè! Òà ñÿé, ãàðäàøëàð ö÷öí, áóíäàí àðòûã îëìàç êè!.. Ìÿí íåéëÿéèì, âÿùøèäèðëÿð. ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Ýîïà, áàøûíà ýþíöì, ýîïà!.. Ìÿøÿäè Òàüû, éåðèí áîø... __________ Ú à á á à ð á ÿ é . Ìÿíèì äÿ äÿðäèìÿ ÿëàú åëÿ, áàøûíà äþíöì, ãîúà êèøèéÿì, áèð êÿñèì éîõäóð, Àëëàùäàí àøàüû ñÿíè äåéèá ýÿëìèøÿì. 162 À ñ ë à í á ÿ é . Úàùàíýèð áÿé, áó ãîúàíûí äÿðäè íÿäèð, áóéóðñóí ýþðÿê. Ùÿð÷ÿíä éîðóëìóøàì, ÿëàú éîõäóð. ßùìÿä äåìèøêÿí: “Ìîëëà îëìà, áàøûí àüðûìàñûí”. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áóíóí Ãûçûëêÿíäèí éàíûíäà áèð íå÷ÿ ïàð÷à éåðè âàð, áèð áàëàúà äàâàëû... Î éåðäÿí þòðö îüëó áóíó äàðûõäûðûð. ×öíêè èêèíúè þâðÿòèíäÿí áèð òèôèë ãûç óøàüû âàð, ýÿðÿê î òèôèëè ôîò åëÿéÿñÿí, àíàñûíû äà ðÿô, ìöëê ãàëñûí ìÿíÿ. Éîõñà, äåéèð, ñèçè ãûðàúàüàì À ñ ë à í á ÿ é . Âàé éàçûãëàð, âàé áè÷àðÿëÿð!.. ß ù ì ÿ ä . Çàëûì îüëó áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí èðÿëè èñòÿéèðìèø áàðìàüûíû ñàëûá î ãûçûí àíàñûíûí ýþçëÿðèí òþêñöí. Î ýöí ñèçÿ ÿðç åëÿäèéèì ÿùâàëàòäûð. À ñ ë à í á ÿ é (àúûãëû). Àëëàù õàòèðèíÿ, ßùìÿä, áåëÿ ñþùáÿòëÿðè ìÿíèì éàíûìäà äàíûøìà, öðÿéèì íàçèêäèð, äþçÿ áèëìèðÿì. Àõ òû ìåðçàâåö!.. Àõ òû íåãîäÿé!.. Äà åãî ìîæíî â òþðüìó ìåðçàâöà! Êàêàÿ äèêàÿ áåçæàëîñòü!1 Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ôÿãèð êèøè, íåéëÿñèí, ùÿéàñûíà ãûñûëûáäû. À ñ ë à í á ÿ é . Ìÿí áåëÿ ñþùáÿòëÿðÿ ãóëàã àñà áèëìèðÿì, éîõñà éÿãèí áèë êè, éóõó äà ìÿíÿ ùàðàì îëàð... Ùÿðýàù Úàááàð áÿé èñòÿñÿ, ìÿí îíóí áèèíñàô îüëóíó áèð ýöíäÿ éîõ åëÿðÿì. Ú à á á à ð á ÿ é . Ýþéäÿ Àëëàùû äåéèá, éåðäÿ ñÿíè, ýÿëìèøÿì. Áàøûíà äþíöì, Àñëàí áÿé. À ñ ë à í á ÿ é . Áóðäà ùå÷ áèð ÷ÿòèí èø éîõäóð. ßùìÿä, Úàááàð áÿéè áó ñààò àïàð íàòàðéóñóí éàíûíà, áèð âÿêàëÿòíàìÿ Úàùàíýèð áÿéèí àäûíà éàçäûð âÿ äåéÿðñÿí êè, õÿðúè ìÿíèì ùåñàáûìà éàçñûíëàð. Êèøè, Àëëàù þëöìäÿí ìàúàë âåðñÿ, ìÿí ñÿíèí î éåðëÿðèíè ÷îõ àðòûã ãèéìÿòÿ ðÿää åëÿéÿúÿéÿì. Ñÿí äöðöñò àðõàéûí îë âÿ îüëóíóí áàðÿñèíäÿ áèíàýöçàðëûã íÿ òþâð ñÿíèí êåôèí èñòÿñÿ... Àé éàçûãëàð! Àé áè÷àðÿäèð!.. ß ù ì ÿ ä . Àñëàí áÿé, äÿðäèí àëûì, ìÿíèì äÿ áèð áþéöê äÿðäèì âàð àõû. À ñ ë à í á ÿ é . Ñÿí äÿ áóéóð, áàø öñòÿ. ß ù ì ÿ ä . Ñèç ìÿíèì àäûìû “ïèøèê” ãîéìóñóç, ëàçûìäûð êè, ïèøèéÿ äÿ ùÿðäÿí-áèðäÿí äàëàã àòìàã. À ñ ë à í á ÿ é . Õà, õà, õà, õà... Î äà áàø öñòÿ. Áóéóð áó éöç ìàíàòû. Àíúàã ìÿíèì äÿ ñÿíÿ òÿâÿããåì âàð; áó ýöí Úàááàð áÿé ñÿíÿ ãîíàãäûð, èøëÿðè ãóðòàðàíäàí ñîíðà îíó àïàðàðñàí ïàêèçÿ ìöñÿëìàí àøïàçõàíàñûíà, __________ 1 ... Àé ÿúëàô! Àé àë÷àã!.. Î éàðàìàçû äàìà áàñìàã âàúèáäèð! Ýþð íåúÿ äÿ âÿùøèúÿñèíÿ èíñàôñûçëûãäûð! 163 ùÿð íÿ õàùèø åëÿñÿ, âåðñèíëÿð âÿ íÿ ãÿäÿð õÿðú îëñà î äà ìÿíèì áîéíóìà, éàõøû? Ú à á á à ð á ÿ é . Àëëàù ñÿíäÿí ðàçû îëñóí. Ìöðÿõõÿñ îëóì. À ñ ë à í á ÿ é . Õîø ýÿëäèí, ýåäèí. (ßùìÿä âÿ Úàááàð áÿé ýåäèðëÿð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Êàüûçëàð ìþùêÿì êàüûçëàðäûð. Òÿìèç êóï÷èëÿ àëûá-ñàòìàã îëàð. À ñ ë à í á ÿ é . Áèç èñòÿäèéèìèç äÿ åëÿ îäóð. ×îõ ýþé÷ÿê, ÷îõ ïàêèçÿ. Ë à ÷ û í á ÿ é (÷þëäÿí). ßùìÿä, ìÿí þëöì áèð áÿðè ãàéûò!.. Éàõøûäûð, ýåäÿðñÿí. Ùÿëÿ áèð áÿðè ãàéûò! Ìÿí þëöì äåéèðÿì. (ßùìÿä âÿ Ëà÷ûí áÿé äàõèë îëóðëàð.) Ë à ÷ û í á ÿ é . Àñëàí ñÿíÿ áèð ãÿðèáÿ ÿùâàëàò íàüûë åëÿéèì. Ö÷ ýöí áóíäàí èðÿëè áèçèì ßùìÿäè î ãÿäÿð ÿçèáëÿð êè, éåðäÿ þëö ãàëûáäû... Íèøàíáàçëûüà ýåòìèøìèø áÿäáÿõò, åâäÿ äóéóáëàð... Íÿ éåìèñÿí òóðøóëó... Âóðóáëàð ùà!.. Âóðóáëàð ùà!.. À ñ ë à í á ÿ é . Éîõ ààà... À êèøè, ìÿí þëöì, ãîé, áåëÿ çàä îëìàç êè! Ë à ÷ û í á ÿ é . Éàëàí ñþç éîõäóð... ßùìÿä áèð áàøûíû áóðàéà ýÿòèð... Íåúÿ éàëâàðûðìûø, íåúÿ éàëâàðûðìûø!.. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... ß ù ì ÿ ä . Íÿ îëñóí, à áÿéëÿð, íÿ ö÷öí ýöëöðñöç? Äîñò éîëóíäà ÷îâüóí îëàð, ãàð îëàð... Ë à ÷ û í á ÿ é . Áóíó êè, òÿïèê àëòûíà ñàëìûøìûøëàð, áàüûðûðìûø: “À ãàíúûã, íèéÿ êþìÿê åëÿìèðñÿí?”. Íèøàíëûñûíà äåéèðìèø åé!.. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà... ß ù ì ÿ ä . Áóðàäà ãàëñàì, Ëà÷ûí áÿé þçöíäÿí ÷îõ øåéëÿð ãàéûðàúàã. (Ýåäèð.) Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... À ñ ë à í á ÿ é . Ùàé éåðèíäÿ ùàé... Ùå÷ ýþð þçö äåéèðìè. Çÿíý âóðóëóð. À ñ ë à í á ÿ é . À Ãóëó, ýþð êèìäèð? (Ãóëó ýåäèð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Äåéèðÿì ìÿí ýåäèì Úàááàð áÿéèí äàëûíúà. Ãîðõóðàì î éàí-áó éàí åëÿéÿ... À ñ ë à í á ÿ é . Õåéð, ëàçûì äåéèë, öðêÿð. ßùìÿä þçö óñòàäûð, ÿëäÿí ãîéìàç. __________ à ó ë ó (äàõèë îëóð). Áó ýöí íå÷ÿ ýöíäöð, î ãîòóð Ïàøàäûð íÿäèð, ìÿíè ëàï òÿíýÿ ýÿòèðèá. Ýåíÿ ýÿëèá àüçûíà ýÿëÿí ùÿäéàíû äàíûøûð. 164 À ñ ë à í á ÿ é . Ùÿäéàí äàíûøûð, äÿõè ìÿíÿ íèéÿ äåéèðñÿí? Âóð áîéíóíà ÷ûõñûí ÷þëÿ. à ó ë ó . Íÿ áèëèì, äåéèð êè, ýåäèá äèâàíà ìÿëóì åäÿúÿéÿì, äöç ïðîêóðîðóí éàíûíà ýåäÿúÿéÿì, äîõñàí éàøûíäà êèøèíè àëëàäûá, äåéèð, éåðèí ÿëèíäÿí àëûáñûç, áèð êþïöê äÿ ïóë âåðìÿìèñèíèç. À ñ ë à í á ÿ é (àúûãëû). Ìÿí ñÿíÿ òÿÿúúöá åäèðÿì, Ãóëó. Íåúÿ úöðÿò åäèá áó ñþçö ýÿëèá ìÿíÿ äåéèðñÿí? Ýåò áó ñààò áàøûíà äþéÿ-äþéÿ ÷ûõàðò ÷þëÿ. Ãîé ùàðà èñòÿéèð ýåòñèí! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õåéð, ëàçûì äåéèë... Ïàøà áèùÿéàíûí áèðèñèäèð, îíóí àüçûí éóììàã ýÿðÿê. Ë à ÷ û í á ÿ é . Êóëè îáåøàëñÿ, òàê íå÷åãî äåëàòü, îòäàé! Ïóñòü óáèðàåòñÿ ê ÷åðòó!1 À ñ ë à í á ÿ é . Îíó áóðàéà ÷àüûð ýþðöì. (Ãóëó ýåäèð.) Ñèç þëÿñèç, èøÿ äöøìöøÿì. Áó ãîòóð ãûðûøìàë íàëáÿíä ýöúëÿí äåéèð: ýÿðÿê ñÿíè ñîéàì... Àõûðû áóíëàðûí áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿðè ìÿíè î ìÿãàìà éåòèðÿúÿêäèðêè, ìÿí áèëìÿððÿ ðÿùìèìè èíñàíäàí êÿñÿúÿéÿì... Ùÿðýàù ñþç âåðìèø îëñàéäûì, éåíÿ ùàããû âàð èäè. Ãóëó âÿ Ïàøà äàõèë îëóðëàð. À ñ ë à í á ÿ é . Áåëÿ äóð ýþðöì. Ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí, ãî÷àã? Ï à ø à . À áÿé, àúûüûíûç òóòìàñûí, àëûø-âåðèøäèð. Ñèç ìÿíÿ ñÿêêèç éöç ìàíàò âÿäÿ åëÿäèíèç, ìÿí äÿ î áÿäáÿõò êèøèíè þéðÿòäèì, ìàíå îëìàäûì. Ùÿð áèð äåñéàòèíè èêè ìèí ìàíàòà äÿéÿí éåðè ñàòäû ñèçÿ èéèðìè ìàíàòà. Ìÿí ñèçÿ áèð éàìàíëûã åòìÿìèøÿì... à ó ë ó . Àðòûã ïóë äåéèë. Áàøûíûçà äþíöì ñÿäÿãÿ åëÿéèí, âåðèí ýåòñèí. Áó äà êàñûá îüëàíäûð, íå÷ÿ ýöí èøäÿí-ýöúäÿí îëóáäóð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õåéèð ëàçûìäûð, Ïàøà äà éàçûãäûð. Ë à ÷ û í á ÿ é . Èø ýþðöá ýþðìÿéèá, åéáè éîõäóð, âåð ýåòñèí. Ï à ø à . Ìÿí èø ýþðìÿìèøÿì? Ìÿí èø ýþðìÿìèøÿì?.. Ùàé-ùàé! Êèøèíèí åâèíÿ îä âóðìóøàì, äÿäÿñèí éàíäûðìûøàì, ãÿáèðäÿí ÷ûõàðìûøàì! Íÿ áóéóðóðñóíóç? À ñ ë à í á ÿ é . Äÿõè óçóí åëÿìÿ, ùåéâàí îüëó ùåéâàí! Àë áó ñÿíèí ïóëóí, ñöðöí ýþçöìöí ãàáàüûíäàí! (Ãóëó ïóëó àëûð.) __________ 1 Ëà÷ûí áÿé – Ãóëó âÿäÿ âåðèáñÿ, ùå÷ íÿ åòìÿê îëìàç. Âåð, ãîé ðÿää îëñóí úÿùÿííÿìÿ! 165 Ï à ø à . Äîüðó áóéóðóðñóíóç, ùåéâàí îëìàñàéäûì, ñÿêêèç éöç ÿâÿçèíÿ ñÿêêèç ìèí àëàðäûì. ×èôàéäà èø èøäÿí êå÷èáäèð. Ë à ÷ û í á ÿ é . À Ïàøà, ïóëóíó àëäûí, äÿõè àðòûã äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. à ó ë ó . (Ïàøàíûí ãîëóíäàí òóòóá) – Ìÿñúèäèí ãàïûñû à÷ûã îëàíäà êþïÿêäÿ äÿ áèð ùÿéà ýÿðÿê. Äÿõè áÿñäèð, ýÿë ÷ûõ, ýÿë... Ýÿë ïóëóíó äà ñàéûá âåðèì, ðÿää îë! Ï à ø à . Äå, ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí äå. ×èôàéäà èø-èøäÿí êå÷èáäèð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ïàøà, êèôàéÿòäèð. Ýåò Àëëàùûíà øöêöð åëÿ. Àðòûã íÿ èñòÿéèðñÿí, ãàðäàøûì?! Ãóëó Ïàøàíûí ãîëóíäàí òóòóá ÷ûõàðäûð. À ñ ë à í á ÿ é . Âîò íåãîäÿé! Âîò ìåðçàâåö! Åøå ïóãàåò... Ïîäèòå ïîñëå ýòîãî äåëàéòå ëþäÿì äîáðî1. Ë à ÷ û í á ÿ é . Úàùàíýèð áÿé, áóéóð ýåäÿê. Áÿéèí îâãàòû òÿëõäèð. Áèç ùåñàáûìûçû ñîíðà ÷ÿêÿðèê. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Éàõøû, áóéóðóí ýåäÿê. À ñ ë à í á ÿ é . Äà, ïîæàëóéñòà. Ëà÷èí, ïîñëå... Ýòîò... ìåðçàâåö äåéñòâèòåëüíî ìåíÿ ðàññòðîèë. Óñïååì, íà äíÿõ, êàê âàì áóäåò óãîäíî, òàê è ÿ ñäåëàþ, òîëüêî íå ñåãîäíÿ2. à ó ë ó (äàõèë îëóá). Ãóëäóðîâ... À ñ ë à í á ÿ é . Êèì? à ó ë ó . Áèð óçóí áîéëó øÿõñ äåéèð áÿéè ýþðìÿê îëàðìû? Àäû Ãóëäóðîâ. À ñ ë à í á ÿ é . Áààà. Ãóëäóðîâ... Ãóëó, áóéóðñóí çàëà... Òåç, ïàëòîíóíó ÷ûõàðò... Ãóëäóðîâ... Ùå÷ áèëèðñèíèç áó êèìäèð? Áó ÷îõ çîðáà àäàìëàðûí áèðèäèð. Çàìå÷àòåëüíåéøèé êîììåðñàíò ñ êîëîññàëüíûì áîãàòñòâîì3. Ë à ÷ û í á ÿ é . Õóäàùàôèç. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õóäàùàôèç. À ñ ë à í á ÿ é . Õîø ýÿëäèíèç... Ìÿíè áàüûøëàéûí. (Ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ __________ 1 À ñ ë à í á ÿ é – ßúëàôà áèð áàõ! Éàðàìàçà áèð áàõ! Ùÿëÿ áèð ãîðõóçóð äà... Áóíäàí ñîíðà ýÿë àäàìëàðà éàõøûëûã åëÿ äÿ. 2 À ñ ë à í á ÿ é – Áÿëè, Ëà÷ûí, áóéóðóí ñîíðà... Áó ÿúëàô ìÿíè ëàï ùàëäàí ÷ûõàðäû. Áó ýöíëÿðäÿ âàõò òàïàðûã, ñèçÿ íåúÿ ÿë âåðèðñÿ, åëÿ äÿ äöçÿëäÿðÿì, àíúàã áó ýöí éîõ. 3 ...Ùÿäñèç ñÿðâÿòÿ ìàëèê ÷îõ ãÿðèáÿ êîììåðñàíòäûð. 166 ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ãóëóíóí îòàüûíäà. Áèð äÿíÿ ìèç âÿ áèð íå÷ÿ ñÿíäÿëè. à ó ë ó (òÿê, ñÿíäÿëè öñòÿ ÿéëÿøìèø, áèêåô). Ýþðÿñÿí, äöíéàäà ìÿíèì êèìè äÿ åøøÿê àäàì îëàðìû?! Èíäè áó íÿ ýöíäöð ìÿí ÷ÿêèðÿì? Áó íÿ þìöðäöð ìÿí êå÷èðäèðÿì, ýåúÿ-ýöíäöç, âàõò-áèâàõò, ñÿðáàç êèìè áó åâëÿðèí êåøèéèíè ÷ÿêèðÿì... Ýåíÿ äÿðä éàðû îëàðäû, ùÿðýàù ýåäÿíäÿ ùå÷ îëìàñà áèð ñîðóøàéäû êè, Ãóëó, ñÿíäÿ ïóë âàðìû, éà éîõäóðìó? Àíúàã åëÿ áóéóðìàüû áèëèð: ôèëàí îòàüûí êàüûçûíû äÿéèø, ôèëàíêÿñ ýÿëÿúÿê, îíà éöç ìàíàò âåð, ýÿëÿí ãîíàãëàðû éàõøû éîëà ñàë. Åëÿ áóéóðóð, ýóéà Âàðòàíñèôÿò àòàñû ýåäÿíäÿ ìÿíÿ ìèí ìàíàò ïóë âåðèá ýåäèá... Úàíûì éûüûëûá áîüàçûìà, àç ãàëûá áàø ýþòöðÿì ãà÷àì. Ëà÷ûí áÿé, Úàùàíýèð áÿé äàõèë îëóðëàð. Ë à ÷ û í á ÿ é . À Ãóëó, áàëàì, ñÿíèí áó àüàí íÿ âàõò ýÿëÿúÿê? Åëÿ èø îëàðäû êè, î áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðäè?.. Áèð àé áóíäàí èðÿëè î, ýÿðÿê áèçÿ íàòàðéóñäà êàüûç âåðÿéäè, èíäè ÷ûõûá ýåäèá, ìöôòÿ ïóë úèáèíäÿ, ôîðñ âåðìÿéèíÿ... Ùå÷ éàäûíà äöøöð êè, àõûð áó ïóëëàðû ìÿíÿ éåòèðÿí âàð... Áåëÿ ùàðàìçàäÿëèê ùàðàäà ýþðöíöá? Àäûíàìû ëàéèãäèð áåëÿ èøëÿð, åëìèíÿìè ëàéèãäèð?.. Àõûð àäûíû àáðàçàâàííû ãîéóá, äþøöíäÿ íèøàíû. à ó ë ó . Ùÿëÿ áèð ÿéëÿøèí. Ñèçèí èêèíèçèí äÿ úàíû ö÷öí, ùÿðýàù áèëñÿíèç êè, ìÿíèì þçöìö íÿ ýöíÿ ãîéóá ýåäèá. Òÿÿúúöá åëÿðñèç. Äþðä ìèí ìàíàò áîðúà äöøìöøÿì. Äåéÿ äÿ áèëìèðÿì êè, åëÿ áóéóðóðñàí, ùå÷ áèëìèðñÿíìè êè, ïóë ëàçûìäûð... Åëÿ áóíó åëÿ, îíó åëÿ... Àíúàã áóéóðìàüû áèëèð. Ìÿí äÿ ãàëìûøàì íà÷àð. Ë à ÷ û í á ÿ é . Áèç îíà ö÷-äþðä éöç ìèí ìàíàòëûã èø ýþðäöê, áèçÿ ãûçûë äàüëàðû âÿä åëÿäè, àõûðäà áåëÿ. Àììà þçö àüàëûãäàí äÿì âóðóðäó. Ìÿí îíà äåéÿíäÿ êè, áèçèì ïàéûìûçû êóï÷è èëÿ âåð, àúûãëàíûðäû: “Ýåíÿ äåéèðÿì ýÿäàëûã ëàçûì äåéèë, àüà îë, àüà!”. Þçö éàõøû àüàëûã åëÿäè, ìàøàëëàù... Åëÿ áèëèð êè, ãà÷ìàã èëÿ àäàìäàí ÿë ÷ÿêÿðëÿð. à ó ë ó . Ùå÷ ùàðà ãà÷ìàç, àðõàéûí îë âÿ î ïóëëàðû ñàëàìàò åéÿ áèëìÿéÿúÿê, î ãÿäÿð êè, íèôðèí îíà îëóíóð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèçèì áó àáàä îëìóø øÿùÿð åëÿ éåðäèð êè, Àñëàí áÿéè þëäöðÿñÿí äÿ áóðàäàí áèð éàíà ýåòìÿç. Î ãÿäÿð õàì-õàì, __________ éóìøàã ãóëàãëàð âàð êè, íÿ ãÿäÿð êåôè èñòÿñÿ, áèð åëÿ òàïûëàúàã. Áèçèì êèìè àäàìëàðû ÿëÿ ñàëàí ýþð íÿ ãèéàìÿò åäÿ áèëÿð âÿ åëÿéèð. 167 Ë à ÷ û í á ÿ é . Òàíûéûðàì, éàõøû òàíûéûðàì: ìÿí îíóí äàááàüäà ýþíöí òàíûéûðàì... Îíëàð úÿìè ìÿãàìè-åùòèéàúäà êö÷öê êèìè ãóéðóãëàðûí áóëàéûá, àéàã þïÿðëÿðäè. Åùòèéàú êå÷äè, àüàëûãäàí äÿì âóðóðëàð. Úÿìèíèí ùÿðÿêÿòëÿðè îëóá éàëàí, áöõë, øèâÿ, ìöôòÿõîðëóã. Òàìàì þìöðëÿðèíäÿ áèð ýöí-ýåúÿ ùàëàë çÿùìÿò èëÿ ãàçàíûëìûø òèêÿ éåìÿéèáëÿð. Ñÿíÿòëÿðè îëóá êå÷ÿïàïàãëûã. ßùìÿä, Ïàøà, Ãóðáàí âÿ Úàááàð áÿé äàõèë îëóðëàð. Ë à ÷ û í á ÿ é . Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... Áóéóðóí, áóéóðóí... Éà Àëëàù, ÿéëÿøèí, áó ñààò Ãóëó Àñëàí áÿé òÿðÿôèíäÿí ÿñýèíàçû ãàò-ãàò ÷ûõàðäûá ïàéëàéàúàã, Õà, õà, õà, õà, õà... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íàùàã çÿùìÿò ÷ÿêìèñèç. Àñëàí áÿé ùÿëÿ ýÿëìÿéèá. Ë à ÷ û í á ÿ é . Àñëàí áÿé áó ñààò ÿéëÿøèá áèð áþéöê øÿùÿðäÿ, “Ãîïàðòìà” ãûøëàüûíäà, éàâàø-éàâàø õûðûä åëÿéèð. Úèáëÿð äîëó ïóë, ôîðñ... Ãàáàüûíäà äà äóðìàã ãåéðè-ìöìêöíäöð. Äåñéàòèíè èêè ìèí ìàíàòà ýþéäÿ ôûðûëäàéûð... Ãîïàðòìà âÿ ãîïàðòìà!.. à ó ð á à í . Àààõ, àõ!.. Åâè éûõûëñûí ñÿáÿáèí!.. Ï à ø à . Ìÿíèì Àñëàí áÿé èëÿ èøèì éîõäóð, ìÿíèì èøèì, áàõ áó Øåéòàí Ãóëó èëÿäèð. à ó ë ó . Îáàäà èò àç èäè, áèðè äÿ ýÿìè èëÿ ýÿëäè... Ìÿí èëÿí íÿ èøèí îëà áèëÿð, ÿçèçèì? Ï à ø à . Ñÿêêèç éöç ìàíàòäàí ìÿíÿ âåðäèí áåø éöç, ö÷ éöçö ãàëäû ñÿíäÿ. Éàëâàðäûí êè, áèð îí ýöíäÿí ñîíðà âåðÿðÿì, îí ýöí îëóá áèð àé, ñþçöí íÿäèð? Âåð, ãàðäàø äà! à ó ë ó . Ìÿí äöíéàäà ÷îõ ãÿðèáÿ àäàìëàð ýþðìöøÿì, àììà áóíóí êèìè ìóðäàðûíà ðàñò ýÿëìÿìèøäèì. Ï à ø à . Éàëàí äåéèðñÿí, ýöíäÿ éöç éîë ýþðäöéöí Àñëàí áÿé, îí èë ãóëëóã åëÿäèéèí àüàí ìÿíäÿí ÷îõ-÷îõ áèùÿéàäûð. Àëëàùäàí ãîðõìàç, èíñàíäàí óòàíìàç. à ó ë ó . Ùåéâàí îüëó ùåéâàí! Íÿ úöðÿò åëÿéèðñÿí. (Èñòÿéèð âóðñóí, Ëà÷ûí áÿé ãîéìóð.) Ë à ÷ û í á ÿ é . Äàâà ëàçûì äåéèë, ÿéðè îòóðóí, äöç äàíûøàã... Ï à ø à . ßùìÿä, íÿ äóðìóñàí ãàðäàøûì, íÿ ö÷öí äèíìÿéèðñÿí? Áó áÿéëÿð þç ùàãëàðûíà ýåú-òåç ÷àòàúàãëàð. Éûõûëàí åâëÿð áèçèìäèð, à áÿäáÿõò. __________ ß ù ì ÿ ä . Ìÿí î ýöí áÿäáÿõò îëìóøàì êè, äöç éîëó, ùàãã éîëó ãîéóá äöøìöøÿì øåéòàí éîëóíà. Ýåúÿ éóõó ìÿíÿ ùàðàì îëóá, ýöíäöç 168 ðàùàòëûã. Ïåøìàí îëóá áàøûìà äþéÿ-äþéÿ ãàëìûøàì... Éà ùàãã! Þçöí øàùèäñÿí êè, ìÿí áó ñþçëÿðè äöðöñò ãÿëáäÿí äåéèðÿì, íåúÿ ìÿí ïåøìàí îëìàéûì êè, áó áè÷àðÿëÿð ýþç éàøû òþêöðëÿð. (Úàááàð áÿéè, Ãóðáàíû, Ïàøàíû ýþñòÿðèð.) à ó ë ó . Èíäè ýþð èø íÿ ìÿãàìà ÷àòûáäûð êè, ßùìÿä ìîëëàëûã èääèàñûíà äöøöáäöð... “Éàòà áèëìèðÿì... Ùàé íÿ åëÿéèì” Áàøäàí-àéàüà ùàìûñû éàëàí! à ó ð á à í áÿé (àúûãëû). Àé åééé, êîð ìÿëóí, ñÿíèí äÿ äàíûøìàüà äèëèí âàð? Êÿñ ñÿñèíè, êîð øåéòàí!.. Ë à ÷ û í á ÿ é (Úàùàíýèð áÿéÿ). Êîìåäèéà áàøëàíûð, ýþðÿê àõûðû íåúÿ îëàúàã, ñÿí äàíûøìà. ß ù ì ÿ ä . Õóäàéà! Òþâáÿ, òþâáÿ ÿñòÿüôöðóëëàù! Ãÿëÿò åëÿìèøÿì, òþâáÿ!.. Ìèí êÿðÿ éàëàí äåéèá, àíä è÷èá, äèí-èìàíû ñàòûá áó êèøèíèí åâèí òàð-ìàð åëÿìèøÿì, åë è÷èíäÿ ðöñâàé! Òÿãñèðèìäÿí êå÷, õóäàéà!.. Àñëàí áÿé ìöñÿëìàí äåéèë, ìöñÿëìàíëûã íèøàíÿñè áèëìÿððÿ îíäà òàïûëìàç. Ìöñÿëìàí îëàí êÿñ þçýÿ ìàëûí ùàðàì èò ãàíû ùåñàá åëÿð... Úàááàð áÿé, èõòèéàðûí âàð ìÿíè þëäöðìÿéÿ, ãàðäàøûì! Ú à á á à ð á ÿ é . Ñÿíäÿ, ãàðäàøûì, òÿãñèð éîõäóð. Ùÿð íÿ òÿãñèð âàð, áó Úàùàíýèð áÿéäÿäèð. Áó ìÿíèì åâèìè éûõäû, àäûíû ìèëëÿòïÿðÿñò ãîéóá éóðäóìó òàð-ìàð åëÿäè. Àëëàù áóíóí éóðäóíó òàð-ìàð åëÿñèí! Ùÿð èêè äöíéàäà öçöíö ãàðà åëÿñèí! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Åâ éûõàíûí åâèíè Àëëàù éûõñûí, êèøè!.. Âàëëàù, áèëëàù, Àñëàí áÿé ìÿíè èíàíäûðäû êè, î éåðëÿðè îí áåø ìàíàòäàí àðòûüà àëàí îëìàç. Ìÿí íÿ áèëèì êè, éåðèí ãèéìÿòè áèð áåëÿ àðòàúàã! à ó ð á à í . Äÿðä äåéÿíäÿ ìÿíèì äÿðäèìäèð. Êöë ìÿíèì áó ãîúàëìûø áàøûìà! Ìÿíèì äÿ åâèìè éûõàí áó êîð ìÿëóí îëäó. Àëëàù áóíó îëìàéàí áÿëàéà ñàëñûí!.. “Àõèðÿòèíè àõòàð” äåéÿ-äåéÿ ìÿíè î ýöíÿ ñàëäû êè, úàìààò è÷èíÿ ÷ûõà áèëìèðÿì, ãîùóì-ÿãðÿáàäàí óòàíûðàì. Ùÿð êèì ìÿíè ýþðöð, ìÿçÿììÿò åëÿéèð. Ãîðõóäàí åâäÿí ÷þëÿ ÷ûõà áèëìèðÿì, êîð-ïåøìàí, áàøûìà äþéÿ-äþéÿ ãàëìûøàì... Áèð äÿ, ãàðäàøëàðûì, áó äàüûëìûø åâ ìÿíè áàøäàí ÷ûõàðäû: êèì áèëñèí, äåäèì, áó çèíÿò, äþâëÿò ñàùèáè, þçö äÿ ìöñÿëìàí, àäàì àëäàòìàç... Áèð ÷óõà èëÿ ìÿíè àëäàòäûëàð. (Ãóëóéà.) Áó ìÿëóí îüëó ìÿëóí!.. à ó ë ó . Ãîúà, áÿñäèð! ×îõ äà óçóí åëÿìÿ! Éîõñà éàõøû îëìàç! Ú à á á à ð á ÿ é (Ãóëóéà.). Ãàðäàøûì, ýþðöðñÿí àëîâëàíûá éàíûðûã, __________ çöëì ÿðøÿ äàéàíûá, à êÿìôöðñÿò, áèðÿùì, Àëëàùñûç òàéôà, ùÿëÿ äèëèíèç äÿ âàð äàíûøìàüà?! 169 à ó ð á à í . Àñëàí áÿéèí åâëÿðèíÿ áàõûðñàí, øöúàÿòÿ áàõûðñàí, äåéèðñÿí êè, áåëÿ àäàì þìðöíäÿ ùå÷ êèìè àëäàòìàéûá âÿ àëäàòìàç. Êèì áèëñèí êè, î áöñàòëàð, î áÿçÿê, î øöúàÿò ùàìûñû àäàì àëäàòìàãäàí þòðöäöð âÿ áèçèì êèìè àâàì, ôÿãèð-ôöãÿðàëàðûí ãóëàãëàðûí êÿñìÿêäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèáäèð. Âàé, Àñëàí áÿé! Àðòûã ñþçöì éîõäóð! Àëëàù ýþðöì ñÿíè ýþðöíìÿéÿí áÿëàéà ñàëñûí, áàëàì! Ìÿíèì êèìè ÿëè ãîéíóíäà ãàëàñàí, áàëàì! Ùÿìèøÿ õÿúàëÿò è÷èíäÿ îëàñàí, áàëàì!.. Éàíäûì òþêöëäöì!.. Ï à ø à . Î õÿúàëÿò ÷ÿêÿí îëñàéäû, áåëÿ êÿíäèðáàçëûã åëÿìÿçäè. Ùÿéà åëÿðäè, óòàíàðäû, Àëëàùäàí ãîðõàðäû. Ãàðäàøëàðûì, íèôðèí òþêìÿêäÿí, ôþùø åëÿìÿêäÿí èø àøìàç, äÿðäèíèçÿ äÿðìàí àõòàðûí åâèíèç éûõûëûáäûð. Ú à á á à ð á ÿ é âÿ à ó ð á à í . Äÿäÿìèçÿ îä âóðóáëàð, úèéÿðèìèçè éàíäûðûáëàð. ß ù ì ÿ ä . Àñëàí áÿé âÿä åëÿéèá Ëà÷ûí áÿé àëòìûø äåñéàòèí éåð “Ãîïàðòìà” ãûøëàüûíäàí, Úàùàíýèð áÿéÿ îí äåñéàòèí éåð áó êèøèíèí (Úàááàð áÿéè ýþñòÿðèð) éåðèíäÿí, ìÿíÿ äÿ èêè ìèí ìàíàò ïóë. Åâè àáàä îëñóí. Ìÿí èñòÿìèðÿì. Î ïóë èò ãàíûíäàí ùàðàìäûð. Ú à á á à ð á ÿ é . ßùìÿä, äàíûøìà! Äàíûøìà, áàøûíà äþíöì, éîõñà áó ñààò úèéÿðèì îä òóòóá éàíàð! à ó ð á à í . Ãîé äåñèí, ãîé äåñèí, èø àøêàð îëìàã ýÿðÿê... Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, áóíëàð áèð äÿñòÿ ãóëäóð-ãà÷àãäûðëàð... Âàëëàùû ýþçöíöí è÷èíÿ âóðàúàüàì ýöëëÿíè. Áèð ñÿð÷ÿúÿí þìðöì éîõäóð, ãîé ùÿð íÿ èñòÿéèðëÿð ìÿíëÿí åëÿñèíëÿð... Ë à ÷ û í á ÿ é . ßùìÿä, ñÿí êè, áàëàì, øåéòàíà ïàïàã òèêèðñÿí, ñÿí íÿ ö÷öí àâàì äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, Àñëàí áÿé þç èøèíè ìöâàôèãè-ãàéäà ýþðöá, ýåäèá þç êåôèíèí äàëûíúàí? Ñÿí íÿ ö÷öí îðòàëûã ãàðûøäûðûðñàí?! È ì à ì ã ó ë ó (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì. Íÿ ÷îõ ãîíàüûí âàð, à Ãóëó? Úÿíàá Àñëàí áÿé ùÿëÿ òÿøðèô ýÿòèðìÿéèáëÿð? Áèëìÿê èñòÿðäèì êè, ýþðÿê ìÿíÿ êþìÿê åòìÿê ö÷öí ãóðäóüó ôÿí, íÿ ö÷öí àõûðû áåëÿ éàõøû ÷ûõìàäû? Ï à ø à . À áÿé, ýþðöíöð êè, áó ìèëëÿòïÿðÿñòëÿð áèð áàëàúà ñèçÿ äÿ òîõóéóáëàð... Áóðàéà úÿì îëàíëàðû áèð áÿëàéà ñàëûáëàð êè, ùå÷ éåðäÿ âÿ ùå÷ ìèëëÿòäÿ ýþðöíìÿéèáäèð. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Ìÿí äÿ îéóí, ôÿí, “áèðæàâàé èãðà” áÿëàñûíà äö÷àð îëìóøàì. Àñëàí áÿé õåéèðõàù îëóá èéèðìè äåñéàòèí éåðèìè, àäûíà __________ ôÿí ãîéóá àëûá ö÷ éöç ìàíàòà äåñéàòèíè. Ãàáàãúàí ñàòûá éÿùóäèéÿ, ùÿð äåñéàòèíè èêè ìèí ìàíàòà, îí ýöíöí ÿðçèíäÿ îòóç äþðä ìèí ìàíàò íÿãä 170 ãîéóá úèáèíÿ. Áóéóðäó êè, íÿúèá þâëàäñûç, ñèçÿ êþìÿê ëàçûìäûð, Àëëàù ãîéñà, äåéèðäè ñÿíè Ïàðèñÿ âûñòàâêàéà àïàðàúàüàì... Õà, õà, õà!.. Íÿúàáÿòèíäÿí äÿì âóðóðäó àüàì... Ë à ÷ û í á ÿ é . À ìåíÿ óâåðÿë, ÷òî ñäåëêà ñ Èìàìêóëè áåêîì íå ñîñòîÿëàñü... Âîò ìåðçàâåö!1 È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Òðèñòà ÷åòûðå òûñÿ÷è, òðèñòà ÷åòûðå!2 Áåø ýöíäÿ. Àüûçäà äåéèëèð, ãàðäàøûì, çàðàôàò äåéèë!.. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áó èø ùåëÿäèð êè, äåìÿê îëóð: éîüóðìàäûì, éàïìàäûì, ùàçûðúà êþêÿ òàïäûì. È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é . Ýÿëìèøäèì ñîðóøàì êè, áÿé “áèðæàâàé èãðà” íÿ äåéÿí ñþçäöð? Âàëëàùû äåéèðÿì, ìÿíè àíúàã àëäàòìàã éàíäûðûð, íÿèíêè ïóë. Îíà ýþðÿ ìÿí ýÿðÿê âÿêèëëÿðè áèð-áèð ýþðÿì âÿ áó èøÿ áèð ÿëàú òàïàì. Ï à ø à . Ìÿí ÿëàúûíû ñèçÿ ýþñòÿðèì... Ïðîêóðîð. Ùå÷ î éàí-áà éàíû ýþðìÿê ëàçûì äåéèë... Æóëèêëèê çàêîíäà éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç... Äîõñàí éàøûíäà ãîúà éàçäûüû êàüûç äèâàíäà ãÿáóë îëìàç. à ó ð á à í . Âàé, áÿëàéà äö÷àð îëàí úàíûì âàé!.. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèëèðñèç íÿ âàð? Ìÿí áåëÿ ãàíûðàì êè, ñèç ïèø ÿçâÿãò òÿøâèøÿ äöøöðñöíöç, ñÿáð åëÿéèí, ãîéóí Àñëàí áÿé ýÿëñèí. Ùÿðýàù î âÿä åëÿäèéè ìÿáëÿüëÿðè âåðìÿñÿ, áàø öñòÿ, ìÿí äÿ ñèçÿ êþìÿê÷è. ß ù ì ÿ ä . Àñëàí áÿé ùÿðýàù áèð êÿñÿ ãÿïèê âåðñÿ, îíó ôîðñ ö÷öí âåðèð. Âÿññàëàì. Ôÿãèð-ôöãÿðàéà ãÿïèê äÿ âåðìÿç âÿ ùÿðýàù áèð èàíÿò åëÿìèø îëñà, þëÿíÿúÿí äàü áþéöêëöêäÿ ìèííÿò ãîéàúàã î øÿõñèí áîéíóíà, ïåøìàí åëÿéÿúÿê, î áè÷àðÿ áèëìÿéúÿê íåúÿ ãóðòàðñûí î ìèííÿòäÿí. Ú à á á à ð á ÿ é . Ìÿí åâè éûõûëìûøà, áó Úàùàíýèð áÿéèí äþâëÿòèíäÿí éöç ìèí ìàíàò ÿâÿçèíÿ ýÿðÿê ÷àòàéäû 1590 ìàíàò. Áèð ÿëëè-àëòìûø ÷àòûá, ãàëàíû äóðóð. Àììà áó åâè éûõûëìûø êàüûçà ãîë ãîéäóðóá êè, ýóéà ïóë òàìàì-êàìàë ÷àòäû. Áåëÿ éûõûá ìÿíèì åâèìè áó åâè éûõûëìûø, áó éóðäó èòìèø! (Úàùàíýèð áÿéÿ.) à ó ð á à í . Ìÿí åâè äàüûëìûøà, áó âÿêèëèìèí äþâëÿòèíäÿí èêè éöç, ö÷ éöç ìèí ìàíàò ÿâÿçèíäÿ ýÿðÿê ÷àòàéäû ÿââÿë-àõûð èêè ìèí ìàíàò. Ùÿçÿðàò, àíä îëñóí ñèçè, ìÿíè éàðàäàíà, íåúÿ êè, äåéèðÿì, åëÿ äÿ âàð. Î èêè ìèí ìàíàòäàí ìÿíÿ íÿ ÷àòûá áèëìèðÿì. Áèð éîë âåðèáëÿð áåø __________ 1 Ë à ÷ û í á ÿ é – Ìÿíè äÿ èíàíäûðìûøäû êè, Èìàìãóëó áÿéëÿ ñàçèø áàø òóòìàéûá. ßúëàôà áàõ! 2 È ì à ì ã ó ë ó á ÿ é – Îòóç äþðä ìèí, îòóç äþðä!.. 171 ìàíàò. Áèð éîë îí. Ùÿð êÿíääÿí ýÿëÿíäÿ áåø-îí ìàíàò âåðèáëÿð. Áèðèêè éîë äà áó Øåéòàí Ãóëó ìÿíÿ ãÿíä àëûá âåðèá... Êàüûçà ìÿí äÿ ãîë ãîéìóøàì. Þç ÿëèìëÿ éóðä-éóâàìû òàð-ìàð åëÿìèøÿì. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ùàãäàí êå÷ìÿê îëìàç, ãàðäàøëàðûì, ùÿð èêèíèç äîüðó äåéèðñèíèç, éàëàí éîõäóð. Ë à ÷ û í á ÿ é . Áÿñ Ùöììÿò íÿ åëÿñèí? Þçö øÿùÿð ÿùëè îëà-îëà, âàüçàë éàíûíäà éåðèíè äþðä ìèí ìàíàòà ñàòûá, áèð ãÿïèê äÿ ïóë àëìàéûá. Éåðèíè äîõñàí ìèí ìàíàòà ñàòûáëàð. Ï à ø à . Áó îëäó àøêàð ãóëäóðëóã. Äÿõè íÿ äóðìóñóç, äöç ýåäèí ïðàêóðîðà, éàèíêè ãóáåðíàòîðà, âÿññàëàì. Áîø-áîø äàíûøìàãäàí ÷èôàéäà?.. Íÿ äóðìóñóç? Éîõñà èò ãóëàüûí êÿñÿíäÿí ãîðõàð?.. Ñèçèí åâèíèçè éûõàíëàðûí öìäÿñè Àñëàí áÿéèí åâèíèí áÿçÿéè, ñîíðà áó Úàùàíýèð áÿé, áó Øåéòàí, Ëà÷ûí áÿé, áó ßùìÿäèí þçö. ß ù ì ÿ ä . Äîüðó äåéèðñÿí, äîüðó äåéèðñÿí, ãàðäàøûì. Èíäè íåéëÿìÿê ýÿðÿê? ßëàúû áóíëàðû ãûðìàãäûð, éîõñà äèâàíäàí áèçÿ ùàðàé ÷àòìàç. Ë à ÷ û í á ÿ é . Êöë îëìóøäó Àñëàíûí áàøûíà êè, þç èøèíè ìþùêÿì àïàðìàéà èäè. È ì à ì ã ó ë ó . Äåìÿê ÿë ÷ÿê, ýåò èøèíèí äàëûíúàí, âÿññàëàì. Àðòûã íÿ äàíûøìàã, ÿëàú-ìÿëàú òàïûëìàç. Ï à ø à . ßëàúû? Ïðàêóðîð, ïðàêóðîð, ïðàêóðîð, âÿññàëàì! Åëÿ èø çàêîíäà êå÷ìÿç. ß ù ì ÿ ä . Áåëÿ äåéèë. Ùÿðýàù èø áàøëàìàã èñòÿñÿí, ýÿðÿê âÿêèë òóòàñàí. Ñÿí áåø âåðÿñÿí, î ùÿìèí âÿêèëÿ ìèí âåðÿð. Íÿ èòèðèð? Èøè ïó÷ åëÿð, ùÿëÿ àðòûã õÿðú äÿ ñèçÿ ãàëàð. Áåëÿ äåéèë? Áó ìöñèáÿòè òàïøûðàã õóäàâÿíäè-àëÿìèí äèâàíûíà âÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû õÿáÿðäàð åäÿê, îíëàð áó ãàïûéà éàõûí ýÿëìÿñèíëÿð. Ñàíèéÿí, ìèëëÿòïÿðÿñòëèêäÿí äÿì âóðóð þç õåéèðëÿðèíè ìöëàùèçÿ åäÿí øÿõñëÿðäÿí ãà÷ñûíëàð, ÿëàâÿ, áÿçÿêëè åâäÿí ãîðõñóíëàð. ×öíêè áÿçÿêëè åâëÿðäÿ èíñàô, ìöðöââÿò, ðÿùì àç-àç òàïûëûð âÿ áó èøëÿðäÿí þòðö òÿêëèô åäèðÿì: áóéóðóí ìÿñúèä ãàïûñûíà, Àëëàù ãàïûñûíà. à ó ð á à í . ×ÿê, ãàðäàøûì, ÷ÿê áèçè Àëëàù ãàïûñûíà... Ýåäÿê. Ìÿí àõóíäà äåéÿúÿéÿì êè, àõóíä, áèçèì âèëàéÿòÿ áèð áåëÿ ãóëàãêÿñÿí ýÿëèáäèð, àìàí ýöíöäöð, ÿëàú, äÿðìàí, áàøûíà äþíöì. Ú à á á à ð á ÿ é . Ìÿí þçöì ìöíàúàò âåðÿúÿéÿì, ìÿí þçöì ìèí__________ áÿðäÿ äàíûøàúàüàì, øÿùÿðáÿøÿùÿð ýÿçÿúÿéÿì, êÿíäáÿêÿíä ýÿçÿúÿéÿì, þëÿíÿúÿí ÷àëûøàúàüàì. 172 È ì à ì ã ó ë ó . Ìÿí äÿ, ãàðäàøëàðûì, úàð ÷àüûðòäûðàúàüàì: àé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, îéóíà, ôÿííÿ ýèðìÿéèí, ãîðõóí “Áèðæàâàé èãðàäàí”... Úàð÷û ãàáàí Èñêÿíäÿðè ýÿòèðäÿúÿéÿì, äÿíèç ãûðàüûíäàí áàøëàéûá ÷ûõàðàúàüàì øÿùÿðèí áó áàøûíà, ñîíðà î áàøûíäàí áó áàøûíà. Áàüûð, áàøûíà äþíöì, áàüûð! Åëÿ áàüûð êè, ãóëàã òóòóëñóí. Ï à ø à . Ìÿí äÿ, ñèç þëÿñèç, áóðàäàí äöç ýåäÿúÿéÿì Àâàíåñ êèðâÿíèí éàíûíà, áèðúÿ àááàñû ãîéàúàüàì îâúóíà, áèð éàõøû ÿðèçÿ éàçäûðûá âåðÿúÿéÿì ïðàêóðîðà. Àñëàí áÿéèí, Ëà÷ûí áÿéèí, Úàùàíýèð áÿéèí âÿ áó Øåéòàíûí ÿëèíäÿí. Âÿññàëàì, íÿüìÿ òàìàì. Äåéÿúÿéÿì áóéóðóí Áàéûëà, ìàçóò îüóðëàéàíëàðûí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ. Èíäè áóéóðóí ýåäÿê... à ó ð á à í (ýåäÿ-ýåäÿ Ãóëóéà.). Òôó, ýþçöíöí è÷èíÿ, ìÿëóí îüëó ìÿëóí! (Ýåäèðëÿð.) Áó ùàëäà áèð ãîúà àüñàããàë êèøè ÿëèíäÿ àüàú âÿ áèð íå÷ÿ æàíäàðì äàõèë îëóðëàð, îíëàðäàí áèðè äåéèð: “Ãàíóí ùþêìöíÿ ýþðÿ äóñòàã åäÿðÿì ñèçè”. Ëà÷ûí áÿé, Úàùàíýèð áÿé, Ãóëó áÿé ùÿðÿñè áèð øÿêëÿ äöøöð. Ú ÿ ì ÿ í . Áó éàõøû èø îëìàäû. Ïÿðäÿ 1898-1900 __________ 173 ÂÀÉ ØßËßÊÖÌ ÌßßËËßÊÖÌ (Ìÿùçÿêÿ, 1 ìÿúëèñäÿ) ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é – äþâëÿòëè úàâàí îüëàí Àëìàñ – îíóí éîëäàøëàðû Áàëàãàðäàø Ê à ð à ï å ò – éåêÿáóðóí, õàøàëãàðûí, øÿðàáõàíà÷û ß ë è ù å é ä ÿ ð – ãîúà êèøè, Õàíìèðçÿ áÿéèí äàéûñû Õàíÿíäÿ Ìèðçÿ Ñÿòòàð Òàðçÿí Ïîãîñ } ßùâàëàò âàãå îëóð øÿðàáõàíàíûí äàë îòàüûíäà. Õàíìèðçÿ áÿé, Áàëàãàðäàø âÿ Àëìàñ äàõèë îëóðëàð îòàüà. À ë ì à ñ . Êàðàïåò, âó àäÿ Êàðàïåò!(×àüûðûð.) Á à ë à ã à ð ä à ø . Âó àäÿ Êàðàïåò! Þëìöñÿí áÿýÿì? Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Äÿðýàù ãàïûñû à÷ûã îëàíäà êþïÿýèí éóõóñó ýÿëÿð, áóíà äåéèáëÿð à. À ë ì à ñ (ãàïû òÿðÿôÿ ýåäèá ÷àüûðûð). Êàðàïåò, Êàðàïåò! Ê à ð à ï å ò . Ñå÷àñ. À ë ì à ñ . Ñÿíèí “ñå÷àñ”ûíà ãóðáàí îëóì, äå ýÿë äÿ! Âåðöí äÿ! Ê à ð à ï å ò (äàõèë îëóð). Ìÿíèì àüàëàðûì, ñèç áóðàéà õîø ýÿëèáñèíèç, ñÿôà ýÿòèðìèñèíèç. Ìÿíèì áó ìÿíçèëèì ñèçÿ ãóðáàíäû. À ë ì à ñ . Àðòûã äàíûøìàã éåðè äåéèë, Êàðàïåò (ÿëèëÿ âóðóð ãàðíûíà.) Áåëÿ ñÿíèí äöìáÿýèíÿ ãóðáàí îëóì, àúûíäàí ãàðíûìûç úóð-úóð åëÿéèð. Òÿðïÿí ýþðÿê, éåìÿýÿ-è÷ìÿýÿ íÿéèí âàð? Ê à ð à ï å ò . Ñèçèí úàíûíûç ö÷öí áèð åëÿ áàñäûðìàì âàð êè, þëö éåñÿ äèðèëÿð. Øÿðàáëàðûì âàð êè, ùå÷ Éåð öçöíäÿ òàïûëìàç. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Êàáàáäàí èðÿëè áèð àç ÷þðÿê-ïÿíäèð, éàíûíûí ùÿìÿñàëàùèëÿ ýÿòèð, ãî÷àã. __________ Á à ë à ã à ð ä à ø . Äàéàíìà, Êàðàïåò, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, î çÿùðèìàðû òåçúÿ ýÿòèð, éîõñà öðÿýèìèí îðòàñû çîããóëäàéûð. 174 Ê à ð à ï å ò . Áó äÿãèãÿ ùàìûñû ùàçûð îëàð. Õàíìèðçÿ áÿé êè, áóðàéà òÿøðèô ýÿòèðèá, ýþðöí áó ýåúÿ ñèçÿ íÿëÿð âåðÿúÿýÿì, áàðìàãëàðûíûçû éàëàéàñûíûç... À ë ì à ñ . Òà óçóí åëÿìÿ, úàíûì, àõûð ñÿíÿ ãàáàãúàäàí äåäèì êè, àúûíäàí ãàðíûìûç úóð-úóð åëÿéèð. Äè ýåò äÿ (äàëûíäàí èòÿëÿéèð), ýåò, ãî÷óì Êàðàïåò, ýåò! Ê à ð à ï å ò . Ýåäèðÿì. (Ýåäèð.) Ãîíàãëàð ùàìûñû ñÿíäÿëëÿðèí öñòöíÿ éûõûëìûø. Á à ë à ã à ð ä à ø . Õàíìèðçÿ áÿé, ñÿí þëÿñÿí, áèð ùÿôòÿ áóíäàí èðÿëè, ùàìàí áó îòàãäà, áèðèñè äÿ éàíûìäà, þëöìöíÿ âóðìóøàì! Íÿ ãÿäÿð âóðìóøàì òà áèëìèðÿì... Î éåòèìèí þçöíÿ äÿ î ãÿäÿð è÷èðòäèì êè, éàçûã ëàï ìÿñò êèìè ãàëäû, òÿðïÿíìÿéÿ òàãÿòè îëìàäû. Éàëâàðäûãúàí êè, “Ãàäàøêà, ïàæàëñêà äàìîé”, äåìèøÿì èçäîõíåò, îëìàç. Ùàëÿòèì þçýÿ ùàëÿòäè, Õàíìèðçÿ! Ïÿù, ïÿù, ïÿù. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Áàëàì, ñÿí ùÿôòÿäÿ áèð éîë î ùàëÿòÿ äöøöðñÿí, àììà ìÿí éåòèì, ìÿí áÿäáÿõò íåéëÿéèì êè, ùÿôòÿäÿ áåø éîë î ùàëÿòÿ äöøöðÿì. À ë ì à ñ . Úàíûì, äöíéà áåø ýöíäöð, áåøè äÿ ãàðà, àõûðäà þëöì... ßëèíÿ äöøäö âóð éåðèñèí... Òöðêëÿð ìèñàëûäûð: ßáëÿù îäóð äöíéà ö÷öí ãÿì éåéÿ, Òàðû áèëèð êèì ãàçàíà, êèì éåéÿ. Á à ë à ã à ð ä à ø . Õàíìèðçÿ áÿé, êåô ÷ÿêÿñÿí Èðàíäà. Àëëàù ñÿíÿ äÿ ãèñìÿò åëÿñèí, ýþðÿñÿí, çàëûì óøàãëàðûíûí êåôè êåô äåéèë, áèð ÿëàìÿòäè; ìÿúëèñ àðÿñòÿ, ñàãè ùÿðÿêÿòäÿ, øÿðàá. Ïÿù, ïÿù, ïÿù. Ìÿùç áèð úÿâàùèð, øÿðàáûí ìÿüçè ïèéàëÿäÿ, àùó áàëàñû êèìè ñàãèëÿðèí ÿëèíäÿ, äÿìáÿäÿì ìöòðöáëÿð èëÿ ñöçìÿêäÿ. Àõøàìäàí ñöáùÿ êèìè. Ñÿí þëìÿéÿñÿí, Àëìàñ, ùå÷ éåðäÿ î ñàãèíè ýþðìÿìèøÿì. À ë ì à ñ . Âîäÿ. Âàé, âàé Êàðàïåò, éîëóíó ýþçëÿìÿêäÿí ýþçöìöí íóðó ýåòäè êè! Ýÿë äÿ! Ê à ð à ï å ò . Ñå÷àñ, ñå÷àñ! À ë ì à ñ . Ýÿë, ýþçöì ýÿë, íàçûì ýÿë! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Áàëàãàðäàø, éàõøû áèëèðÿì, ýþðìöøÿì Èðàíûí __________ êåôè íåúÿ îëóð. Äÿíèçèí ãûðàüûíäà òàúèðáàøû Ìÿøÿäè Òàðâåðäèíèí ìÿíçèëèíäÿ îëìóøàì. 175 Ê à ð à ï å ò (äàõèë îëóð, ÿëèíäÿ ïàäíîñ). Áàëàãàðäàø, çÿùìÿò îëìàñà áó óñòóëó áèð àç îðòàéà ÷ÿê ùÿëÿ... Éàõøûäûð, þìðöí óçóí îëñóí... ×îõ éàõøû. Á à ë à ã à ð ä à ø . Âó àäÿ, Êàðàïåò, ñÿíèí áèð ìàëàé íþêÿðèí âàð èäè, î íåúÿ îëäó? Ê à ð à ï å ò . Ùå÷ ñîðóøìà, î éàíûìäà îëàíäà èøëÿðèì þçýÿ úöðÿ ýåäèðäè. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ñÿí ìÿññÿáèí, áó øÿðàáëàðäàí áèð àç äàä. Ýþð ùå÷ þìðöíäÿ áèð áåëÿ øåé ýþðìöñÿíìè? À ë ì à ñ (ðóìêàíû ýþòöðöð). Áó íÿäè âÿäÿ?! Áó ùå÷ àäàìûí áîüàçûíû äà éàøëàìàç êè! Éåòèìäîéóðàíû ýÿòèð, àõìàã. Ê à ð à ï å ò (ìèçèí ãóòóñóíäàí äþðä áþéöê ðóìêà ÷ûõàðûá). Áó äà ñÿíèí éåòèìäîéóðàíûí, áóéóð. À ë ì à ñ (ðóìêàëàðû äîëäóðóð). Ýþòöðöí ýþðÿê, éà Àëëàù! Õàíìèðçÿ áÿé, ñàü îë. Êàðàïåò, ùû, ýþòöð ýþðÿê. Á à ë à ã à ð ä à ø . Ñàü îë ãàðäàø! Ê à ð à ï å ò . Õàíìèðçÿ áÿé, ùå÷ áèëäèí áó íÿ àðàãäû? Áóíà ùóëó àðàüû äåéèðëÿð, áåëÿ àðàüû ùÿð àäàìà ìÿí âåðìèðÿì. Äèí ùàããû, áó ñÿíèí õàòûðûí ö÷öíäöð... Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Äîüðóäàí ýþçÿë àðàãäû. Øîðàáàëàð äà éàìàí äåéèë. (Éåéèðëÿð.) À ë ì à ñ (çàêóñêàäàí ñîíðà). ×öíêè îëäóí äÿéèðìàí÷û, ÷àüûð ýÿëñèí äÿí Êîðîüëó (ðóìêàëàðû äîëäóðóð). Ãîâçóéóí ýþðÿê, éà Àëëàù! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ùÿð êèì êèìè ñåâÿð, îíóí ñàüëûüûíà... Ìÿí è÷äèì, ñàü îëóí... Á à ë à ã à ð ä à ø . Ìÿñòàíÿ õóìàð ýþçëö éåòèìúÿ áàëàìûí ñàüëûüûíà. (È÷èðëÿð.) À ë ì à ñ . Úàíûì ãóðáàí, ìàëûì ãóðáàí, ñàüëûüûíà! Ê à ð à ï å ò . Ìÿí äÿ áóíó è÷èðÿì, Õàíìèðçÿ áÿé, î éîüóíúà ÷îïóð âàð ùà, îíóí ñàüëûüûíà. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Âó àäÿ. Î ùàíñû éîüóíúàäûð? Ê à ð à ï å ò . Î áèð éàíû äà àõñàã éîõäóðìó, îíó äåéèðÿì. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ùà, ùà, ùà!.. Ùà, ùà, ùà!.. Âó àäÿ, Êàðàïåò, ñÿí íÿ áèú ëîòóñàí! Ê à ð à ï å ò . Àù, éîëà êè àïàðûð, áÿñäèð äÿ, àðòûã íÿ ëàçûì?.. __________ À ë ì à ñ (ðóìêàëàðû äîëäóðóð). Áàëàãàðäàø, Êàðàïåò, ãîâçóéóí Õàíìèðçÿ áÿéèí ñàüëûüûíà. Åêñòåðíè... ñÿíèí ñàüëûüûíà. 176 Á à ë à ã à ð ä à ø . Õàíìèðçÿ áÿé! Åêñòåðíè ñÿíèí ñàüëûüûíà. Ê à ð à ï å ò . Àòàì Õàíìèðçÿ áÿé, úàíûì Õàíìèðçÿ áÿé! Åêñòåðíè ñÿíèí ñàüëûüóâà! Á à ë à ã à ð ä à ø (çàêóñêàäàí ñîíðà). Õàíìèðçÿ áÿé, áåëÿ ñÿíèí ãàäîí àëûì, äÿðäèí àëûì, þçöí áèëèðñÿí äÿ... Öðÿýèì íàçèêäè. Áàüûøëà, ãóðáàí ñÿíÿ. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é (îõóéóð.) Åé äèë, áó ãÿäÿð éàð êèì, åòäè úÿôà ñàíà, (äöáàðÿ) Ùÿðýèç øèêàéÿò åéëÿìÿäèí, ìÿðùàáà ñàíà. Ê à ð à ï å ò . À÷ûëìà ñàáàù, áàíëàìà õîðóç! Á à ë à ã à ð ä à ø . Àðàñûí êÿñìÿ, çàðû, ãóðáàí ñàíà, çàðû! Þëäöð áèçè, éûõ àòàìûí åâèíè, éûõ! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ãîé áèð øÿðàá ýÿëñèí, äåéÿúÿýÿì. ×îõ äåéÿúÿýÿì. Êàðàïåò, ýþð êàáàá íåúÿ îëäó? (Êàðàïåò ýåäèð.) Á à ë à ã à ð ä à ø . Äîüðó ñþç, ãàðäàø, ìÿí àðàüû øÿðàáäàí àðòûã ñåâèðÿì. À ë ì à ñ . Åëÿñÿ, âóð ýÿëñèí. (Áèð äÿ ðóìêàëàðû äîëäóðóá ýþòöðöð.) Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ýÿëèð, Áàëàãàðäàø, ãîâçà, éà Àëëàù. (È÷èðëÿð.) Îõóéóð – Áèëìÿì íÿ åòìèñÿí áó öçö ãàðÿ êþíëöìÿ, Éöç ìèí úÿôà ýþðöá, ýåíÿ åéëÿð âÿôà ñàíà. Ê à ð à ï å ò (î áèðè îòàãäàí). À÷ûëìà ñàáàù, áàíëàìà õîðóç! À ë ì à ñ . Âó àäÿ, Õàíìèðçÿ áÿé, äÿõè íÿ äóðìóñàí, áèð éîë þëäöð ìÿíè, ãóðòàð ýåòñèí. Åâèí éûõûëìàñûí, ìÿíäÿ úàí ãàëìàäû êè! Úàíûì ãóðáàí, ìàëûì ãóðáàí, âó àäÿ, âàëëàù ñÿíèí êèìè îüëàí éåð öçöíäÿ òàïûëìàç. Á à ë à ã à ð ä à ø (Àëìàñû òóòóð). Ýÿðÿê þïÿì, þïìÿñÿì îëìàç. (Þïöð, îõóéà-îõóéà.) Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Êàðàïåò, êàáàá! Ýÿë ãî÷óì, òåç ùà, òåç... Ê à ð à ï å ò (êàáàáû, øÿðàáû ýÿòèðèð). Àíàí þëìÿñèí, Êàðàïåò, áó íÿ êàáàáäûð? Áó êàáàá äåéèë êè! Áó ìàðìàëàääû, íÿ øàêàëàääû... ß, Õàí__________ ìèðçÿ áÿé, áèðúÿ òèêÿ ýþòöð, ùå÷ ýþð þçýÿ éåðäÿ ýþðìöñÿí áåëÿ êàáàáû?.. (Êàáàáäàí éåéèðëÿð.) 177 Ù à ì û ñ û . Ïÿù, ïÿù, ïÿù, ïÿù! Áÿðÿêàëëàù, Êàðàïåò! Àôÿðèí, Êàðàïåò! ×îõ ñàü îë, Êàðàïåò! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é (éåéÿíäÿí ñîíðà, ÿëèíäÿ øÿðàá). Úàíäèëäÿí åêñòåðíè Êàðàïåòèí ñàüëûüûíà, ýþòöðöíöç. À ë ì à ñ (ÿëèíè Êàðàïåòèí ãàðíûíà âóðóð). Áó äöìáÿýèíÿ ãóðáàí îëóì. Ê à ð à ï å ò . Éàõøûìû, ñàü îë, íàçûì. Ñÿíèí ñàüëûüûíà, âóð. Á à ë à ã à ð ä à ø . Þïìÿñÿì îëìàéàúàã (þïóð), îõàé, úàí Êàðàïåò. Ê à ð à ï å ò . Àëëàù ñèçè ìÿíÿ ÷îõ ýþðìÿñèí. È÷èíèç, áàøûíûçà ýþíöì, íóø îëñóí (þçö äÿ è÷èð). Îô, ýÿë, êåïèì, ýÿë! À÷ûëìà ñàáàù, áàíëàìà õîðóç... Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . (îõóéóð) – Ìöøòàãäûð êþíöë ñÿðè-êóéèí ìèíàñûíà, Åé, éöç ìèí ìÿíèì ìèñêèí ôÿäà ñàíà. Ê à ð à ï å ò . Óðà, óðà... À÷ûëìà ñàáàù, áàíëàìà õîðóç... À ë ì à ñ . Õàíìèðçÿ áÿé, ãàäîí àëûì, ýþíäÿð ýÿëñèíëÿð (îõóéóð) – Ôàéòîí ýÿëèð ãîøà-ãîøà, Áèðè Ñàøà, áèðè Ìàøà. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ãîéñàíà ýåòñèíëÿð úÿùÿííÿìëÿðèíÿ. Êàðàïåò, àéàüà äóð. Áó éàõûíäà Ñàìóëóí íþìðÿëÿðèíäÿ ñàçÿíäÿëÿð ÷àëûáîõóéóðëàð, ýåò îëàðà äå êè, Õàíìèðçÿ áÿé ñèçè ÷àüûðûð, áó ñààò ýÿëñèíëÿð. À ë ì à ñ . Çàíéàò-ìàíéàò áèëìèðÿì ùà, Êàðàïåò! Ýÿëìÿñÿëÿð ëàï úÿðèìÿ ÷ÿêäèððÿì. Ýþðöðñÿí áó íÿøòÿðè? (Õÿíúÿðè ýþñòÿðèð.) Ê à ð à ï å ò . Õàíìèðçÿ áÿéèí àäû îëàí éåðäÿ àüûçëàðû íÿäè ýÿëìÿñèíëÿð. Áó ñààò ýÿòèððÿì, ýÿëÿð. (Ùàëÿòè ìÿñòàíÿ îëóð.) Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Âó àäÿ, Àëìàñ, òþê ýþðÿê. À ë ì à ñ (øÿðàáû òþêöð). Õàíìèðçÿ, äóð ýþðöì. Áàëàãàðäàø, òÿðïÿí ýþðöì. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Äöíéàäà ãÿðèáÿ àõìàã àäàìëàð âàð. Áó ýöí ìÿíè òóòóá ýöúëÿí ìöñÿëìàí òåàòðûíà àïàðìàã èñòÿéèðäèëÿð. Íÿäè êè, áÿñ, êàñûá ìöòÿÿëëèìëÿðÿ ïóë éûüàúàéûã. Ìÿí êåôèìäÿí ãàëàúàüàì, íÿ __________ ö÷öí? Êàñûá óøàãëàðà èàíÿ ö÷öí... Àé þçöí þëÿñÿí.. Éåðè ùà, éåðè. À ë ì à ñ . Áèúëèê åëÿéèðëÿð, áó úàíûì þëñöí êè, ùàìûñû ïóë òÿëÿñèäè. 178 Á à ë à ã à ð ä à ø . Áó êåôèí áèð äÿãèãÿñèíè âåðìÿðÿì éöç åëÿ òåàòðà. Ãîéñàíà ýåòñèíëÿð úÿùÿííÿìÿ... Åøèòäèê äÿ, ýþòöðöí à...à... Áó ñþçëÿð áèúàäûð. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . (îõóéóð.) – Îëñàì ãóëàìè ùèíäóéè-õàëûí, äåéèë ÿúÿá, Ñÿí øàùè-ùöñí, úöìëåéè-àëÿì ýÿäà ñàíà. À ë ì à ñ . Õàíìèðçÿ áÿé, àé ìàðìàëàò Õàíìèðçÿ áÿé, àé øàêàëàä, úàíûì ãóðáàí, ìàëûì ãóðáàí. Á à ë à ã à ð ä à ø . Îüóëëàðû îüóë, ãÿíä-øÿêÿð íîüóë, äå íîüóë, âó àäÿ, ýþòöð, áèðúÿ àüçûíäàí þïöì (þïöð.), îõàé! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Áó éàõûíäà ìÿíè áèð éåðÿ ÷àüûðìûøäûëàð, ñÿí þëÿñÿí, ëàï î îáðàçîâîíëûëàðäàí ìÿíÿ î ãÿäÿð ùþðìÿò åëÿäèëÿð, î ãÿäÿð ùþðìÿò åëÿäèëÿð, þçöì äÿ óòàíäûì. Ýÿòèðòìèøäèëÿð éàõøû, úöðáÿúöð çàêóñêàëàð, è÷êèëÿð, éàõøû ýþçÿë õàíûìëàð, ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí ãîëëàðûí ñàëûáëàð áîéíóìà, ùÿð áèð ñþçöí áàøûíäà ìèñéî áÿé, êàêîé òû äóøêà, êàêîé òû êðàñèâà... À ë ì à ñ . Úàíûì, áèð êÿëìÿ äàíûø îëàðäàí. Çàëûì óøàãëàðûíûí íàçãÿìçÿñè àäàìûí àüëûíû àïàðûð. Á à ë à ã à ð ä à ø . ßëÿëõöñóñ êè, áèð àç è÷ÿíäÿí ñîíðà ýþçëÿðèí ñöçäöðöðëÿð. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ìÿñòàíÿ õóìàð ýþçëÿð. Þëöðÿì, àé þëöðÿì! Éàíûðàì, àé éàíûðàì, ýÿë àüðûâû àëûì! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Äÿðäèìè àðòûðäûí, âåð ýÿëñèí ýþðÿê ãÿçà áàøûìûçà íÿ ýÿòèðÿúÿê. È÷èðëÿð. Õàíìèðçÿ áÿé îõóéóð. Ñÿí ÷ÿêìÿäèí, ìÿùÿááÿòö ìåùðö âÿôàäàí ÿë, Ùÿð÷ÿíä éàð ãûëäû äÿìàäÿì úÿôà ñàíà. Á à ë à ã à ð ä à ø . Éîõ, ãàðäàø, áåëÿ îëìàç, úàíûìû ýÿðÿê ñÿíÿ ãóðáàí åäÿì. Áó ñààò äå ýþðöì êèìäèð ñÿíèí äöøìÿíèí. Êèìè èñòÿéèðñÿí êè Éåð öçöíäÿí éîõ îëñóí, áó ñààò ýåäèá îíó èêè ïàð÷à åëÿéèì? Äå ýþðöì êèìäèð äöøìÿí, áîüàçûíû ãîïàðäûì! __________ À ë ì à ñ . Âó àäÿ, äÿëèñÿí-íÿñÿí, êèì úöðÿò åäèá, Õàíìèðçÿ áÿéèí éåë îëóá éàíûíäàí þòÿ áèëÿð? Ùÿð êèìäèð, ÷ûõñûí ìåéäàíà. 179 Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Íÿ ãÿäÿð âàðûìäûð âåðÿúÿì êåôÿ, àõûðäà íÿ îëàúàã îëñóí, þçöìäÿí ñóâàé äà þçöìÿ äöøìÿíèì éîõäóð. (Îõóéóð.) Þìðöìäÿ áèð ýöí îëìàäû àðàì ðàùÿòèì, Îë âàõòäàí êè, îëäó êþíöë ìöáòÿëà ñàíà. Á à ë à ã à ð ä à ø . Úàí... úàí... úàí, áàøûíà äþíöì! Ê à ð à ï å ò (÷þëäÿ). À÷ûëìà ñàáàù, áàíëàìà õîðóç! À ë ì à ñ â ÿ Á à ë à ã à ð ä à ø . Óðà, óðà... áÿðÿêàëëàù, Êàðàïåò... Ñàü îë, Êàðàïåò. (Êàðàïåò âÿ õàíÿíäÿëÿð äàõèë îëóðëàð.) Ê à ð à ï å ò . Ñÿí þëÿñÿí, Õàíìèðçÿ áÿéèí àäûíû âåðÿí êèìè ãî÷àãëàð î ñààò ãàëõäûëàð, ùå÷ êèì äÿ äèíÿ áèëìÿäè. Ì è ð ç ÿ Ñ ÿ ò ò à ð . Áó íÿ ñþçäö, Õàíìèðçÿ áÿéèí àäû ýÿëÿí éåðäÿ áèç áàøûìûçäàí êå÷ìÿýÿ ùàçûðûã. Ò à ð ç ÿ í Ï î ã î ñ . Ùÿðýàù éöç ìàíàò äà çÿðÿðèìèç îëñàéäû, ýåíÿ Õàíìèðçÿ áÿéèí àäû ýÿëÿíäÿ éåðäÿ áèçè çÿíúèðëÿ äÿ ñàõëàìàã îëìàçäû. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . ×îõ ñàü îëóí, ÿéëÿøèí ýþðÿê. Êàðàïåò, êàáàá, ÷àõûð ýÿòèð! Ê à ð à ï å ò . Ñå÷àñ, ãóðáàí ñÿíÿ. (Ýåäèð.) Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Àëìàñ, éàüëà áîüàçëàðûí. Àëìàñ øÿðàá òÿêëèô åäèð. Ìèðçÿ Ñÿòòàð õàùèø åòìèð, Ïîãîñ ãÿáóë åäèð. Ï î ã î ñ (ÿëèíäÿ øÿðàá). Õàíìèðçÿ áÿé, Àëëàù ñÿíè âÿ éîëäàøëàðûíû ùÿìèøÿ áåëÿ êåôäÿ åëÿñèí, ñèçèí ñàüëûüûíûçà. (È÷èð. Õàíÿíäÿëÿð ñåýàù ÷àëûðëàð.) Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é , À ë ì à ñ , Á à ë à ã à ð ä à ø (äàëáàäàë). Àé ñàü îë, äÿñòõîø, áÿðÿêàëëàù, àôÿðèí! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Äàéàí, áèðèí äÿ ìÿí îõóéóì. (Îõóéóð) – Ýÿð ÿíäÿëèá ñÿúäåéè-ðóéèí ãûëàð ìöäàì, Àç ãàëäû åøãäÿí äåéèì, åé áöò, õóäà ñàíà. Ï î ã î ñ . Ìàøàëëàù, ïÿù, ïÿù, ïÿù, ïÿù, ïÿù, ïÿù... Õ à í ÿ í ä ÿ Ì è ð ç ÿ Ñ ÿ ò ò à ð . Õàíìèðçÿ áÿéäÿí ñîíðà äÿõè ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì àüçûìû à÷ìàðàì. Ïÿù, ïÿù! Î ýóøÿëÿðè ýþðäöí Ïîãîñ? Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Àôÿðèí, Õàíìèðçÿ áÿé, àôÿðèí! __________ Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Øèêÿñòÿ, Ìèðçÿ Ñÿòòàð, øèêÿñòÿ. (Øèêÿñòÿ ÷àëûíûáîõóíóð.) 180 Á à ë à ã à ð ä à ø . Âó àäÿ, úàíûì ÷ûõäû êè... Çàðû ãóðáàí ñàíà, çàðû... Êàðàïåò, ÷àõûð, êàáàá ýÿòèð. Ìèðçÿ Ñÿòòàð áèð-èêè øèêÿñòÿ îõóéàíäàí ñîíðà øÿëÿêöì-ìÿÿëëÿêöì ÷àëûð. Áàëàãàðäàø ãàëõûð îéíàìàüà, Õàíìèðçÿ áÿé äÿ, Àëìàñ äà áèðäÿí éûõûëà-éûõûëà äóðóðëàð îéíàìàüà. Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Êàðàïåò, ñÿí äÿ ýÿë! Òåç!.. Äþðäö äÿ áèð éåðäÿ îéíàéûðëàð. ßëèùåéäÿð äàõèë îëóð. Ïèéàíëàð ßëèùåéäÿðèí ýÿëìÿéèíè áèëìèðëÿð. Áèð àçäàí ñîíðà ßëèùåéäÿð èøàðÿ åäèð õàíÿíäÿëÿðÿ, ñàêèò îëóðëàð. Îéíàéàíëàð ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ éûõûëûðëàð, Êàðàïåò ÷ûõûð. ß ë è ù å é ä ÿ ð . ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè âÿ ÿòóáè èëåéù! Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íÿ èøäèð! Áó íÿ ìöñèáÿòäèð! Áåëÿ äÿ áèùÿéà, áèäèí èøëÿð îëàðìû?! Õóäàéà, ìöñÿëìàí áàëàëàðû áó ñóðÿòäÿ?! Êàø êîð îëàéäûì, êàð îëàéäûì, áó ùàëÿòè ýÿëèá ýþðìÿéåéäèì... Õàíìèðçÿ, ñöáùäÿí ñÿíè àõòàðûá, èíäè ñÿíè íÿ ùàëÿòäÿ òàïûðàì? Ñÿíèí àòàí òàìàì þìðöíäÿ áèð äÿãèãÿ íàìàçûíû êå÷èðìÿéèá, îõóäóüó Ãóðàí îëóá, ýåúÿ-ýöíäöç ÿëëÿøèá, äþâëÿò ãîéóá ýåäèá îíäàíìû þòðö êè, ñÿí Àëëàù éîëóíäàí, ïåéüÿìáÿð ÿìðèíäÿí ÷ûõûá, øåéòàíà ãóëëóã åäÿñÿí?! Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é (èñòÿéèð ãàëõñûí, áàúàðìûð). Þ... þç ìàëûìäû... ýåò... êè, éîõ...ñà, Àüà ßëèùåéäÿð èíäè... ß ë è ù å é ä ÿ ð . Âàðìû Éåð öçöíäÿ áèð ùåéâàí, ùàíñû êè, áó ùàëäà ñèçäÿí ìóðäàð, áÿäáóé, áÿäðó îëñóí? Ïåéèí è÷èíäÿ àüíàéàí äîíãóç êèìè ìóðäàð îëóáñóíóç. Àëëàùûí ãîòóð èòè ñèçäÿí ìèí êÿððÿ òÿìèçäèð. Áàúûì îüëóíà áàõûíûç... Òôó, òôó. Ï î ã î ñ . Àüà ßëèùåéäÿð, íàùàã éåðÿ þçöíöçö áèùþðìÿò åäÿðñèíèç, ãîéóí ãàëñûí ñàáàùà. ß ë è ù å é ä ÿ ð . Áåø éåòèìèí ýöçÿðàíûíû ýþðöí ùàíñû éîëäà ïó÷ åäèð áó ìÿëóí... Õÿñÿðÿääöíéà, òôó, ñÿíèí ýþçöíöí è÷èíÿ! Ì è ð ç ÿ Ñ ÿ ò ò à ð . Àüà ßëèùåéäÿð, ìÿñëÿùÿò äåéèë, áóéóðóíóç ýåäÿê. ß ë è ù å é ä ÿ ð . Éîëäàøëàðûíà áàõûíûç, àòàëàðûíäàí áèõÿáÿð æóëèêëÿð! Âàëëàùè ÿëèìè ìóðäàðëàìàã èñòÿìèðÿì, éîõñà áàøûíûçà èï ñàëûá, èò þëöñö êèìè ñèçè áóðàäàí ñöðöéÿðÿì. À ë ì à ñ (áàøûíû ãàëõûçûá, äóðà áèëìèð). Èõòèéàðû éîõäóð. __________ Ì è ð ç ÿ Ñ ÿ ò ò à ð . Íàùàã éåðÿ þçöíöçö èíúèòìÿéèí, áåëÿ ìöñèáÿòÿ äö÷àð îëàí ÷îõäóð. Àé ðÿùìÿòëèê îüëó, êèìäèð è÷ìÿéÿí?! Ùàìáàëëàð 181 äà, äÿëëÿêëÿð äÿ è÷èðëÿð, ñó÷óëàð äà, äàø÷ûëàð äà. Øÿùÿðäÿ éöçäÿí áÿëêÿ îòóçó è÷ìèð. Áèëèðÿì öðÿýèí éàíûð, àììà ýåíÿ íÿ åòìÿëè? Ãàëñûí ñàáàùà. ß ë è ù å é ä ÿ ð . Ìöñÿëìàíëûüû áó ùàëà ñàëàí, ñÿíèí ýþðöì åâèí áÿðáàä îëñóí, ùÿð èêè äöíéàäà öçöí ãàðà îëñóí! Âàé, øÿðèÿò ÿëäÿí ýåäèá; áèçè çöëìÿòÿ ãÿðã åäÿí øÿðèÿò. Áàüðûì ÷àòëàéûð, íÿôÿñèì äàðûõûð. Ñÿáÿá, ñÿíè ýþðöì îëìàéàí áÿëàéà äö÷àð îëàñàí! Ï î ã î ñ âÿ Ì è ð ç ÿ Ñ ÿ ò ò à ð . Äîüðó áóéóðóðñàí, àíúàã íÿ åòìÿëè? Áóéóðóíóç ýåäÿê, (Ýåäèðëÿð.) Ê à ð à ï å ò (äàõèë îëóá éàòàíëàðà áàõûð). Çàëûì óøàãëàðû è÷ÿíäÿ ÿòè êÿñèëìèø êèìè è÷èðëÿð. Áóíëàðû áó ùàëà ñàëàí î øÿëÿêöì-ìÿÿëëÿêöì îëäó. Ãàðûíëàðû ÷àõûð êèìè ÷àëõàëàíäû, ÷àõûð âóðäó áàøëàðûíà. (Àéàüû èëÿ âóðóð.) Àëìàñ! Êèøè ýåòäè, äóð ýåäÿê. (Èñòÿéèð ãàëõûçñûí, äóðà áèëìèð.) Þëöá àà! Áàëàãàðäàø! Áàëàãàðäàø! (Ùÿìèí ãÿðàð èëÿ) Ó÷óá! Ýóðóëäàéûá. Õàíìèðçÿ áÿé, äàéûí ýåòäè. Ãàëõ ýþðÿê, íÿ âàð. Úÿíàá áÿé äÿ òÿøðèô àïàðûá. Éîõ, áó éàõøû îëìàäû, èø ÷ÿòèíÿ äöøäö. Èíäè ìÿí íåúÿ åëÿéèì? Ýåúÿ êå÷èá. Áóíëàðû äà áóðàäà òÿðïÿòìÿýÿ äîããóç ùÿìøÿðè ýÿðÿê. (Áàüûðûð.) Àëìàñ! Àëìàñ! Äóð ýþðÿê äÿ!.. À ë ì à ñ . Éàòûðà... àì... äå... äÿ... þë... äö... ðö... ì. Ê à ð à ï å ò . Àé þçöí þëÿñÿí, þëäöðäöí ùà! Áàëàãàðäàø! Áàëàãàðäàø! Õàíìèðçÿ áÿé, Õàíìèðçÿ áÿé... Õ à í ì è ð ç ÿ á ÿ é . Ùì.., ùì.., ùì.., ùì... Ê à ð à ï å ò . ×îð, çÿùðèìàð, ùì... ßëàú éîõäóð, ýÿðÿê éàòûá ãàëñûíëàð áóðàäà. Úàíûì, éàòûíûç, ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí. Ñàáàù Àëëàù ãîéñà, áèð äÿ âåðèì úÿìäÿýèíèçÿ. Ùåñàáûí äà áèðäÿí ÷ÿêÿðÿì. Éîõ, áåëÿ äåéèë... Ýåúÿ äóðóá äöêàíû éàðûá ýåäÿðëÿð. Éàõøûñû áóäóð êè, ñöðöéöì áóíëàðû ÷óëàíà, àüçûíû áàüëàéûì, ñàáàùû à÷àðàì. (Ñöðöéöð ÷óëàíà, àüçûíà ãûôûë âóðóð.) Áó êàáàáëàðû äà, øÿðàáëàðû äà àïàðûì ÷îïóðóì éåñèí, è÷ñèí áóíëàðûí ñàüëûüûíà, ñîíðà äà ýèðñèí ìÿíèì ãîéíóìà. (Ýþòöðöð àïàðûð.) Ïÿðäÿ __________ 182 Íß ßÊßÐÑßÍ, ÎÍÓ ÁÈ×ßÐÑßÍ (Ãÿçèééÿ, 4 ìÿúëèñäÿ) ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó – îòóç éàøûíäà, Àâðîïà ëèáàñûíäà Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì – îíóí àíàñû Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì – îíóí àðâàäû È ñ ì à é û ë á ÿ é – Ýþùÿð õàíûìûí ãàðäàøû, îòóç áåø éàøûíäà Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à – Èñìàéûë áÿéèí ãîúà äàéûñû Ðÿøèä – Èñìàéûë áÿéèí íþêÿðëÿðè Ìÿðäàí Ù å é ä ÿ ð – Ñÿðâèíàç õàíûìûí ãàðäàøû Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð – òàúèð Í ó ð ú à ù à í – ãîúà àðâàä Õ ÿ ë è ë – Ñÿôäÿðãóëóíóí àøíàñûíûí åâèíäÿ íþêÿð, èðàíëû Ìÿøÿäè ßëè } ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð Ýþùÿð õàíûìûí îòàüûíäà... Ñÿðâèíàç õàíûì, Ýþùÿð õàíûì ñÿíäÿë öñòÿ ÿéëÿøìèøëÿð. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì (Ýþùÿð õàíûìà). Àëëàù ìÿíèì îüëóìà èíñàô âåðñèí... Íåéëÿéèì, à áàøûíà äþíöì?.. Âàëëàù, áèëëàù, ñàâàøûðàì äà, éàëâàðûðàì äà, ÿëàú îëìóð... Áèð àç àðòûã-ÿñêèê äÿ äàíûøàíäà àòàì, àíàì ãàëìûð... Ñÿí äÿ âàõò-áèâàõò îòóðóá-äóðóá äåéèðñÿí êè, ýåäÿúÿéÿì, ãàëìàéàúàüàì. Ìÿí áàøûìà íÿ êöë òþêöì? Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ìÿí áó èêè èëèí ÿðçèíäÿ îüëóíäàí áèð õîø ñèôÿò ýþðìÿìèøÿì. “Ìûðûëäàìà, àðòûã äàíûøàðñàí, äèøëÿðèíè òþêÿðÿì”... Ðÿôòàðû áåëÿ îëóá... Úàíûì, ñÿáðäèð, çöëìäöð, áÿñäèð. Èíäèéÿäÿê àáûð, èñìÿò ñàõëàäûá ìÿíè. Èíäè äþçÿ áèëìèðÿì. Õèëàñ îëóá ýåòìÿêäÿí ñóâàé ÿëàú ãàëìàéûá... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ýåíÿ ñÿáð ëàçûìäûð, ãàäàí àëûì. Íÿ åòìÿê __________ ýÿðÿê? Áèçèì áó õàðàáà øÿùÿðèìèçäÿ àç àäàì òàïûëàð êè, õàðèúè ãûçû ñàõëàìàñûí. 183 Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Èø îíäà äåéèë, Ñÿðâèíàç õàíûì. Êöëôÿò ñàùèáèíäÿ èíñàô îëñóí, íÿèíêè ùÿð ìÿãàìäà “÷îõ ìûðûëäàìà” äåñèí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ýþùÿð õàíûì, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, áàõ åëÿ ýþòöð ìÿíèì þçöìö. Ðÿùìÿòëèê ÿðèì ùÿôòÿ ñÿêêèç, ìÿí äîããóç äþéÿðäè ìÿíè... Ùÿòòà áèð éîë þëäöðìÿê äÿ èñòÿéèðäè êè, íèéÿ ýåíÿ ãûç äîüìóñàí? Ãà÷äûì òÿíäèðäÿ ýèçëÿíäèì, òàïà áèëìÿäè... Ñÿôäÿðãóëóíóí àòàñû äà îíóí êèìè êÿíàðäà øàðëàòàíëûã åëÿéèá... Àõûðäà ïåøìàí, ýåíÿ ãàéûòäû óøàãëàðûíûí öñòöíÿ. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ìÿíèì àõûð ñþçöì îäóð êè, áóðàäà ãàëìàéàúàüàì, õèëàñ îëóá ýåäÿúÿéÿì, âÿññàëàì. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . À ãûç, ñÿí ìÿíè ëàï òÿíýÿ ýÿòèðäèí êè, “ýåäÿúÿéÿì, ýåäÿúÿéÿì”. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Èêè èë ùÿáñõàíàäà ãàëäûüûì áÿñäèð... Ñèçäÿ ýÿðÿê èíñàô îëñóí, âèúäàí îëñóí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì (àúûãëû). Ñÿí ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðäèí. Ñÿí ýåäÿíäÿ ýþðÿê ãàðüàëàð ãàðà ýåéÿúÿê, äöíéà áÿðáàä îëàúàã? Ýåò, Àëëàù éàõøû éîë âåðñèí... Ýåäÿíäÿ þçöíö àïàðàúàãñàí, ìÿíè äÿ àïàðìàéàúàãñàí êè! Âàõñåé, ãûçûí òÿðñëèéèíÿ áàõà!.. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Èíäèéÿ êèìè ùÿéà åòäèéèì êèôàéÿòäèð, òà äþçÿ áèëìèðÿì... Íóðúàùàí äàõèë îëóð. Ýþùÿð õàíûì ãà÷ûð. Í ó ð ú à ù à í . Áó ýÿëèí, à ãûç, ìÿíè ýþðÿíäÿ íþøöí ãà÷äû? Ìÿí êè, àäàì éåéÿí äåéèë èäèì... Îíà ìÿí íÿ éàìàíëûã åëÿìèøÿì? Áûé, ãàäàí àëûì! Ãûçà áàõ, ãûçà... Âàõñåé!.. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Úÿùÿííÿìÿ ýîðà... Ìÿí íÿ áèëèì íþøöí ãà÷äû... Îíóí óúóíäàí éåäèéèì, è÷äèéèì îëóá ùàðàì... Í ó ð ú à ù à í . Âàõñåé! Íÿ îëóáäóð ìÿýÿð? Éåäèéèí, è÷äèéèí íþøöí îëñóí ùàðàì? Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Áóíà áèð äåéÿí éîõäóð êè, áàëàì, ìÿí íåéëÿéèì, ýöúíÿí ñÿíè îüëóìó èñòÿäÿ áèëìÿðÿì êè! Õîøóíà ýÿëìèðñÿí, ìÿíèì òàõñûðûì íÿäèð? Í ó ð ú à ù à í . Ñÿðâèíàç õàíûì, ìÿí øàùèäÿì âÿ Ãóðàíà àíä è÷ÿðÿì, áó éàçûã ýÿëèí ñÿíèí åâèíÿ ýöë êèìè òÿìèç ýÿëèá âÿ ýÿëÿíäÿí áÿðè __________ åâäÿí êÿíàðà ÷ûõìàéûá... Áåëÿ äÿ áàõàíäà, Àëëàù áÿíäÿñèíèí ùå÷ áèð éåðèíäÿ åéáè éîõäóð, ýþçÿë, ýþé÷ÿê... Ýþðöíöð êè, áóðäà áèð ÿíýÿë âàð. 184 Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ùÿãäÿí êå÷ìÿê îëìàç. Àäàìûí Àëëàùû âàð, ýöë êèìè úÿâàíÿçÿíäèð, òàõñûð îüëóìäàäûð. Î õàíûìàíû õàðàáà ãîéàí îüëóìäóð. Ýÿëèíäÿ çÿððÿúÿ ýöíàù éîõäóð. Í ó ð ú à ù à í . Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ, áàëàì, éÿãèí êè, îüëóíà ãóðä éàüû ñöðòöáëÿð, éà äà êè, úàäóéà ñàëûáëàð... Äåéèðÿì, ýÿëñÿíÿ áèð ìþùöááÿò äóàñû éàçäûðàñàí... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Éàçäûðìûøàì, ÿëàú îëìàéûá... Áàõ, ýåòìèøÿì êîð ìîëëàíûí éàíûíà, îí áåø ìàíàò ãîéìóøàì îâúóíà, éàëâàðìûøàì... Äåéèá àðõàéûí îë, àðâàä, òàñ éàõøû ýþñòÿðèð. Êþìÿê åòìÿéèá... Äåéèáëÿð Èðàíäàí áèð äóàéàçàí äÿðâèø ýÿëèá, ýåòìèøÿì îíóí äà éàíûíà, áåøúÿ ìàíàò îíà âåðìèøÿì, ýåíÿ áèð ÿñÿð îëìàéûá. Í ó ð ú à ù à í . Òà, áàëàì, ÿëàú íÿäèð? Áèð éîë òÿëàãûí âåðèíèç, Àëëàù áÿíäÿñè ÷ûõûá ýåòñèí åâëÿðèíÿ. Î äà éàçûãäûð àõû... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Åëÿ áèëèðñÿí êè, òÿëàãûíû âåðÿíäÿ êÿáèíäÿí ÿë ñÿêÿúÿêëÿð. Ùå÷ âàõò ÿë ÷ÿêìÿçëÿð... Êÿáèí äÿ êÿáèí êèìè äåéèë êè, ñàéàñàí ãàáàãëàðûíà, äåéÿñÿí õîø ýÿëäèíèç, ýåäèíèç! Í ó ð ú à ù à í . Èíäè êè áåëÿäèð, ãîé Ñÿôäÿðãóëó îíó ùÿð ýöí äþéñöí, èíúèòñèí, ñþéñöí, î ãÿäÿð êè úàíà äîéóá äåñèí êÿáèíèì ùàëàë, úàíûì àçàä, éîëà äöøñöí ýåòñèí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Î ýöíëÿðÿ äàø äöøÿéäè! Áèç ùàðà áÿéçàäÿ ãûçû ùàðà?.. Ìÿýÿð îíà ÿë âóðìàã îëàð? Ùàé, ùàé... Í ó ð ú à ù à í . Øÿùÿðèìèçäÿ ýþé÷ÿê ãûçëàð àç èäèìè? Ñèçÿ íÿ äöøìöøäö ýåäèá áÿé ãûçû àëäûíûç? Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Íÿ áèëèì êè, èø áåëÿ îëàúàã. Äåäèì êè, îüëóìà áèð íÿúèá éåðäÿí ãûç àëàðàì, î äà êÿíàðäà ýÿçèá, âàð-éîõóíó äàüûòìàç... Í ó ð ú à ù à í . Ùÿð íÿ èñÿ, éàçûã àðâàä, éàìàíúà áÿëàéà äöøìöñÿí... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Íÿ ãÿäÿð êè, îíóí ãîúà äàéûñû ýÿëìÿìèøäè, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç äîëàíûðäû. Î ýÿëÿíäÿí áÿðè ãûç äþíöá îä-àëîâà... Ãîðõóäàí åâÿ äÿ ýÿëÿ áèëìèðÿì. Í ó ð ú à ù à í . Î ãîúà åâäÿ èñÿ, ÷àüûð ýÿëñèí ýþðÿê î íÿ äåéèð... Áÿëêÿ îíóí ÿëèíÿí êÿáèíäÿí ÿë ÷ÿêäèðÿê. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Éàìàí àäàìäûð... Àüçûíäàí îä òþêöëöð, äàíûøäûðìàëû ãîúà äåéèë... Î ñààò þëêÿíè ãàðûøäûðûð áèð-áèðèíÿ. __________ Í ó ð ú à ù à í . Ìÿíÿ äÿ Íóðúàùàí äåéÿðëÿð, ãîðõìà, ÷àüûð ýÿëñèí. Îíà áèð äèë òþêÿðÿì êè, þçö äÿ ìÿùÿòòÿë ãàëàð. 185 Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Éàõøû, ÷àüûðûì... (Ãàïûéà òÿðÿô ýåäèá.) Íóðÿääèí ÿìè, îëà áèëÿðìè áóðàéà çÿùìÿò ÷ÿêÿñÿí? Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à (äàõèë îëóá). Ìÿí Íóðÿääèí... Íÿ áóéóðóðñóíóç? Í ó ð ú à ù à í . Ìÿí Ñÿôäÿðãóëóíóí õàëàñûéàì, ñÿíèíëÿ áèð ìÿòëÿá öñòÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áóéóðà áèëÿðñèíèç... Í ó ð ú à ù à í . Àüà, ñÿí áèð äöíéàýþðìöø, ùÿð áèð èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð àäàìñàí, ýÿðÿê úàùèëëÿðÿ þýöä, íÿñèùÿò åäÿñÿí, òà êè áó åâäÿ ðàùàòëûã îëñóí âÿ áó éàçûã àðâàä òÿíýÿ ýÿëìÿñèí. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Êèì áó åâäÿ òÿíýÿ ýÿëèá, êèì? Èêè èëèí çàìàíûíäà äþðä äèâàð àðàñûíäà áó åâäÿ äóñòàã îëàí êèì? Ùàé, ùàé! Ùÿëÿ øèêàéÿò äÿ åäèðñèíèç? Í ó ð ú à ù à í . Îëàí îëóá ýåäèá, àüà... Áèçèì áþéöéöìöçñÿí, éîë ýþñòÿð áèçÿ, î éîëíàí ýåäÿê... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ìÿí áóðàéà ýÿëÿí ýöíö èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëóá Ñÿôäÿðãóëóéà äåäèì: îüëóì, þìðÿ çàðàôàò ýþçöëÿ áàõìàã éàðàìàç, àüëûíû áàøûíà éûü, ýÿëÿúÿéÿ áàõ. Àòàí áèð ãóðó áàëûã áàøûíà ãàíå îëóá, äèíèíè-èìàíûíû ñàòûá, äþâëÿò ãîéóá ýåäèá, áàäè-ôÿíàéà âåðìÿ. Áèð î äåäè, áèð ìÿí äåäèì, àõûð ñþçö áó îëäó: “Àç äàíûø, éîõñà ÷öðöê äèøëÿðèíè òþêÿðÿì”. Ñÿðâèíàç õàíûì. Áèëèðñÿí, àòàì, íÿ âàð?.. Ñÿôäÿðãóëóíó ìÿí äþðä ãûçäàí ñîíðà òàïìûøàì. Îíóí òÿê îëìàüûíà ýþðÿ ìÿí îíó áèð àç ÿðêþéöí ñàõëàìûøàì. Îíà ýþðÿ, ìÿí êè, àíàéàì, äöíéà äàüûëñà, ìÿí î ñþçëÿðè îíà äåìÿðÿì... Àòàñûíûí ìàëûäûð, äþâëÿòèäèð, èñòÿð ñàõëàñûí, èñòÿð äàüûòñûí... Í ó ð ú à ù à í . Àé àüà, ìÿýÿð ñÿí þçöí úàùûë îëìàìûñàí? Àõûð ùÿð êÿñèí áèð íÿãàñàñû îëàð. Ñÿôäÿðãóëó úàùèëäèð, ýåú-òåç ãàéûäàð þç éîëóíà... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áó ñþçëÿðèí áèçÿ äÿõëè éîõäóð... Ìÿí Ýþùÿðè ÿëè ãîéíóíäà ãîéóá ýåäÿ áèëìÿðÿì. Í ó ð ú à ù à í . Áÿñ áèç àðâàä îëìàìûøûã? Âàëëàù, äþéöëìöøöê äÿ, ñþéöëìöøöê äÿ, àììà àéàãëàðûìûçû àëòûìûçà éûüûá ñÿáð åòìèøèê... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áàúûì, áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì ùàíñû àðâàä ãÿáóë åäÿð êè, îíóí ñàùèáè îíó áèð îòàãäà ãîéóá, î áèðè îòàãäà áèð ãåéðèñè èëÿ åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëà... Ñÿí þçöí áåëÿ íàìÿáóò ùÿðÿêÿòè þç ÿðèíäÿí ýþðñÿéäèí, íÿ åäÿðäèí? Í ó ð ú à ù à í . Îíà äåéÿðäèì úàíûí ÷ûõñûí, ýþçëÿðèí òþêöëñöí, ýåò __________ ùÿð íÿ áèëèðñÿí åëÿ. Ùÿëâÿò àüçûéûí, ýþçëÿðèéèí ñóéó òþêöëÿ-òþêöëÿ ýåðè ýÿëÿðñÿí. Ìÿí áåëÿ äåéÿðäèì. 186 Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áàúû, ìÿí äÿ èíäè õÿðàáàòûéàì, çÿíÿíëÿðèí ðóùóíäàí õÿáÿðäàð... Áåëÿ ìÿãàìëàðäà àðâàäëàð äà äèíú îëìàçëàð, àììà áèçèì ãûç ñÿùâÿí áÿëàéà äöøìöø. Ýþð íÿ ìÿðÿòÿáÿäÿ ùÿéàëû, ãåéðÿòëè éàðàíìûøäûð êè, èíäèéÿäÿê ëÿêÿñèç ãàëûá, ñÿáð åäèá äàéàíûá. Õÿëèë äàõèë îëóð, ÿëèíäÿ çÿíáèë. Õ ÿ ë è ë . Ñàëàì ÿëåéêöì, õîçåéíèì áóðàéà ýÿëìÿéèá? Áèð ñààòäûð îíó àõòàðûðàì, òàïà áèëìèðÿì. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Îíó àõòàðûá íåéëÿéèðñÿí, ãî÷àã? Õ ÿ ë è ë . Íÿ áèëèì, à áàøûíà äþíöì? Ëîòóëàð ýåíÿ éûüûëûáëàð Ðîçà õàíûìûí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ. Î äà ìÿíÿ äåéèá ýåò áó ñààò Êîòèêè òàï, èéèðìè ïîðòàüàë, ö÷ ýèðâÿíêÿ æàðåííè ïöñòÿ, àëòû áóòóëêà êàõåòèíñêè, àëìà, àðìóä àë ýÿòèð ýÿë... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . À ýÿäÿ, ãîäóõ êèìäèð? Ðîçà õàíûì íÿ÷èäèð? Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Õ ÿ ë è ë . Ðîçà õàíûìû êè, ñÿí éàõøû òàíûéûðñàí... Îüëóéóí àøíàñû, éÿùóäè áàëàñû. Î çàëûì ãûçû äåéèð êè, Ñÿôäÿðãóëó éàõøû àä äåéèë, õîøóìà ýÿëìèð. Îíóí àäû áóíäàí ñîíðà ýÿðÿê Êîòèê ãàëñûí, éÿíè áàëàúà ïèøèê áàëàñû. Í ó ð ú à ù à í . Âàõñåé, Ñÿôäÿðãóëó îëóá ãîäóõ?.. Áûé, ãàäàì àüçûíà, êàôèð ãûçûíà áàõ à, à!.. Ãîäóõ þçöíñÿí, ìÿëóí!.. Àòàíäûð, àíàíäûð... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Äèí-èìàíûíû ñàòûá äþâëÿò, ñÿðìàéÿ ãîéóá ýåäÿí êèøè, äóð ãÿáèðäÿí áàõ ýþð õàíèìàíûíû íåúÿ áÿðáàä îëóð... Ìÿäðÿñÿ éåðèíÿ, àçàðõàíà éåðèíÿ, áàõ ýþð, ùàíñû éîëäà òàðàú îëóð ñÿðìàéÿ... Í ó ð ú à ù à í . ßìè, ýþðöíöð ñÿí áèçèì øÿùÿð ÿùëèíèí èøëÿðèíäÿí áèõÿáÿðñÿí. Ùÿðýàù áèëñåéäèí, îíäà Ñÿôäÿðãóëóéà øöêöð åëÿðäèí. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áàúûì, íÿèíêè áó øÿùÿðèí, òàìàì âèëàéÿòèíèçèí ùàëûíäàí õÿáÿðäàðàì... Øöêöð åòìÿê ýÿðÿê ÿëÿëõöñóñ Èðàâàíäà Ñÿëèì àüà, Ãàðàáàüäà ßëèãóëó õàíà, Ëÿíêÿðàíäà Ìÿùÿììÿäòàüû õàíà, Áàäêóáÿäÿ Çÿêè îüëóíà, Äàäàø îüëóíà, ýåíÿ äÿ ôèëàíà-ôèëàíà... Åé áàøëàðûíäà òîçúà àüëû îëìàéàíëàð, áèð íàòÿìèç àðâàäëàðäàí þòÿðè øàùàíÿ ìöëêëÿðè áàäè-ôÿíàéà âåðäèíèç. Õàëãûíûç, þëêÿíèç éîëóíäà êÿñäèéèíèç ãóðáàíëàð ùàíû? Ôÿãèð-ôöãÿðàéà êþìÿéèíèç ùàíû? __________ Õ ÿ ë è ë . Äîüðóäóð, úàíûì, äîüðóäóð. Ùàãäàí êå÷ìÿê îëìàç. Áÿðÿêàëëàù, ãîúà, àüëûíà ãóðáàí îëóì ñÿíèí, ãîúà. 187 Ù å é ä ÿ ð (äàõèë îëóð). Úÿíàá àüà ýåíÿ éåðäÿí, ýþéäÿí äÿì âóðóð. (Õÿëèëÿ.) Ñÿí áóðàäà íÿ ãàéûðûðñàí? Áó ýöí ãîíàãëàðûíûç êèìëÿðäèð? Õ ÿ ë è ë . ßðç åëÿéèì: áèðè Ìÿøÿäè Ãóðáàí, éàíûíäà ðóùèðÿâàííû Îëãà õàíûì. Áèðè Êÿðáÿëàéè Ãóëàì, éàíûíäà íàçëû Ìàðãàðèòà. Áèðè Ùàúû îüëó, ãîëòóüóíäà Ìàøêà õàíûì. Ù å é ä ÿ ð . Åëÿ èñÿ, áàëàì, äóðìà ýåò, éîõñà Ðîçà õàíûì äÿäÿíÿ îä âóðàð. Õ ÿ ë è ë . Éàõøû äåéèðñÿí, ýåäèì ýþðöì àüà Êîòèêè ùàðàäàí òàïàðàì, Ðîçà õàíûìûí ùþêìöíÿ íåúÿ ÿìÿë åäÿðÿì. Ù å é ä ÿ ð . Àäÿ, Ðîçà õàíûì Ñÿôäÿðãóëóéà “Êîòèê” äåéèð. Áàðû ñÿí î àäû îíóí öñòöíÿ ãîéìà, éîõñà úàìààò àðàñûíäà àäû Êîòèê ãàëàð, ðöñâàé îëóá ýåäÿðèê. Õ ÿ ë è ë . Çàëûìûí ãûçû ãîéóð ìÿýÿð? Áóéóðóð êè, áèð äÿ Ñÿôäÿðãóëó äåñÿí, î ñààò ñÿíè ðàøîò åëÿðÿì. Î àä, äåéèð, ìÿíäÿí ñîíðà ýÿðÿê éàäèýàð ãàëà... Ù å é ä ÿ ð . Òà ðÿää îë ýåò èøèéèí äàëûíúàí!.. Õÿëèë ýåäèð. Ù å é ä ÿ ð . Ùì... Àüà, áàøëà ýþðÿê. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Êèøè ãàðà ýåéèá ãàí àüëàéûð êè, ìöñÿëìàí ÿëèíäÿ îëàí äþâëÿò ïó÷ îëóð íàòÿìèç éîëäà, õàðèúè ãûçëàðûí óüðóíäà. Áó äþâëÿòäÿí ìèëëÿòÿ, ôöãÿðàéà êþìÿê îëóíìóð. Ù å é ä ÿ ð . Î ãûçëàðû àüà ýþðìÿéèá. Ùÿðýàù ýþðñÿ, þçö äÿ î éîëäà øÿùèä îëàð, èìàíûì ùàããû... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ñÿí ìÿíèì ñþçëÿðèìè ãàíìàéûá ùÿäéàí åëÿéèðñÿí. Àüûëëû äàíûø, íàìÿðáóò... Áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì ùàëûíûç áó ãÿðàð èëÿ äàâàì åòñÿ âÿ ñèçèí ãûçëàðûíûç áèð íàìÿøðó èø ýþðñÿ, îíäà êèìäèð ìöãÿññèð, áèãåéðÿò, áèíàìóñ ùÿøÿðàò, êèìäèð? Í ó ð ú à ù à í . Ãîéóíóç áèð ãÿðèáÿ ÿùâàë ìÿí ñèçÿ íàüûë åäèì. Íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿãäÿì ýåòìèøäèì Àüà Úÿôÿðýèëÿ, ýèðäèì îòàüà, ýþðäöì îíóí àðâàäû Ýöëáàúû Ðóñèéÿò ëèáàñûíäà þç-þçöíÿ äàíûøûð: “Ðàçäèâàé ïàæàëñêÿ”. Ñîðóøäóì, à ãûç, äÿëè îëóáñàí íÿäèð? Íÿ äàíûøûðñàí? Äåäè íåéëÿéèì, áàøûíà äþíöì, Íóðúàùàí õàëà? ßìè îüëó åâÿ ýÿëÿíäÿ äåéèð êè, òöðê àðâàäëàðû áèðúÿ ãàðà ãóðóøà äÿéìÿçëÿð, þçëÿðè ïèíòè, ëèáàñëàðû __________ éàðàøûãñûç, öñòëÿðèíäÿí ïèñ èé ýÿëèð... Ýåäèðñÿí õàðèúè ãûçëàðûíûí éàíûíà, àäàìà åëÿ íàç-ãÿìçÿ åäèðëÿð êè, àäàìûí àüëû áàøûíäàí ÷ûõûð... Åëÿ 188 äàíûøûðëàð êè, àäàì âàëåù îëóð, áèð ïîðòàüàë òÿêëèô åäÿíäÿ äåéèðëÿð: “Æèðè ïàæàëñêÿ”. Ïàëòàðëàðûíû ñîéóíìàã èñòÿéÿíäÿ äåéèðëÿð: “Ðàçäèâàé ïàæàëñêÿ”, éÿíè ïàëòàðëàðûìû ñîéóíäóð, ÷ÿêìÿëÿðèìè ÷ûõàðò... Èíäè ìÿí äÿ þéðÿíèðÿì, ÿìè îüëóì ýÿëÿíäÿ äåéÿúÿéÿì: “Ðàçäèâàé ïàæàëñêÿ”, “èñíèìè ïàæàëñêÿ”. Áèð àëìà äà ñàõëàéàúàüàì, âåðèá äåéÿúÿéÿì: “Æèðè ïàæàëñêÿ”. Îíäà äåéèðÿì áÿëêÿ î ìöðòÿä áàëàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêèá åâäÿí ãà÷ìàñûí. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à (ãàëõûá àéàüà). Âàé, âàé! Íÿ éàìàí áÿäáÿõò÷èëèê, íÿ éàìàí ìöñèáÿò! Õåéð, õåéð, úàíûì, áó õàðàáàäàí áàø ýþòöðöá ãà÷ìàã ýÿðÿê... Úÿíàá Ùåéäÿð, ãàëõ àéàüà, ýåäÿê øÿðèÿòõàíàéà. Áèçÿ íÿ êÿáèí, íÿ úåùèç ëàçûì äåéèë. (ãîëóíäàí òóòóá äàðòûð.) Ìÿí áèð ýöí äÿ áóðàäà ãàëìàéàúàüàì. (Ýåäèðëÿð.) Í ó ð ú à ù à í . Ñÿðâèíàç õàíûì íåúÿ ýþðäöí ìÿíè? Áóéóðäó áèçÿ íÿ êÿáèí, íÿ úåùèç ëàçûì äåéèë. Ýþçöìöç àéäûí îëñóí, èíäè ýÿë ýþðöì áîçáàøäàí-çàääàí íÿéèí âàð. (Ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Ýþùÿð õàíûì áèêåô ÿéëÿøèá ñÿíäÿë öñòÿ. Ñÿôäÿðãóëó äàõèë îëóð. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àíàì ùàðà ýåäèá, áèëìèðñÿí? Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì (öçöíÿ áàõìàéûá). Õåéð, áèëìèðÿì. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Íþøöí áèëìèðñÿí? Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ìÿí àíàíà êåøèê÷è äåéèëÿì. Áèëìèðÿì ùàðà ýåäèá. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Áóðíóíà òöñòö âåðèëÿí èò êèìè àüçûíû íÿ î éàí-áó éàíà îéíàäûðñàí? Àäàìñàí, àäàì êèìè ñþçöìÿ úàâàá âåð. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Úàâàá åëÿ î èäè êè, âåðäèì... Èò ìÿí äåéèëÿì. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Èòñÿí äÿ, èòäÿí áåòÿðñÿí äÿ! Þçöí äÿ ãóäóðóá àçìûñàí. __________ Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ùÿð íÿ êåôèí èñòÿéèð, áóéóðà áèëÿðñÿí. Áóéóð, åéáè éîõäóð. 189 Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Áó áÿéçàäÿ ãûçûäûð, áóíà èò äåìÿê îëìàç. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Òà áóíäàí àðòûã íÿ ãàëûáäûð êè, äåéÿñÿí? Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ñÿñèíè êÿñ! Éîõñà âàëëàù, äèøëÿðèíè òþêÿðÿì... Î ãîúà ìÿëóí ýÿëÿíäÿí, åøèäèðÿì, ùÿëÿ áîøàíìàã äà èñòÿéèðñÿí... Î ñÿíèí õàì õÿéàëûíäûð... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Îíäàí ñàâàéû áèð ãåéðè ôèêðèìèç éîõäóð âÿ îëà áèëìÿç. Õàì õÿéàëäûð éà éîõ, ñîíðà ìÿëóì îëàð. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Þëñÿí äÿ, ÷àòëàñàí äà, úàíûí áó åâäÿ ÷ûõàúàã... Àðòûã äàíûøñàí äà, äèëèíè éåðèíäÿí ãîïàðäàðàì... Ñÿí ýÿðÿê ìÿíè éàõøû òàíûéàñàí. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ñÿíè éàõøû òàíûñåéäèê, ìÿí áóðàäà îëìàç èäèì, èøëÿð äÿ áåëÿ îëìàçäû. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ñÿí íÿ áþéöê çèáèëñÿí êè, þçöíö äàðòìûñàí áåëÿ éóõàðû?.. Áóäóð, àøêàð ñÿíÿ äåéèðÿì: úàíûí áó åâäÿ ÷öðöéÿúÿê. Àéàüûíû äà áó îòàãäàí êÿíàðà ãîéìóñàí, âàé ñÿíèí ùàëûíà! Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ãî÷àã, åëÿ äàíûø ñîíðà óòàíìàéàñàí. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Èø åëÿäèð êè, ñÿíÿ äåäèì. Ùå÷ êÿñèí èõòèéàðû éîõäóð ìÿíèì èøèìÿ ãàðûøñûí... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ðîçà õàíûìûí åâèíäÿ äîüðóäó, àììà ìÿíèì ùàããûìäà õåéèð, áåëÿ äåéèë... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àðòûã ìûðûëäàìà... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Àôÿðèí, ìàøàëëàù... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ùåéô îëñóí î ãîúà ìÿëóí áóðàäà éîõäóð. Ñÿíèí ýþçöéóí ãàáàüûíäà îíóí äèøëÿðèíè òþêÿðäèì, îíäà áèëÿðäèí êè, ìÿííÿí çàðàôàò åòìÿê îëàðìû, éà éîõ. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ìÿí ñÿíè äöðöñò èíàíäûðûðàì êè, îíà ÷ûðòìà äà âóðìàã îëìàç. Àäàìûí äèëèíè áîüàçûíäàí ãîïàðàðëàð. Ñèç íÿ ôèêèð åäèðñèíèç. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . À áÿéçàäÿ ãûçû, ñÿí ìÿíè êèìíÿí ãîðõóäóðñàí, áóéóð ýþðÿê êèìíÿí?.. Íåúÿñÿí, áó ñààò ñÿíèí þçöíö ñà÷ëàéûá áó îòàã óçóíó ñöðöéöì?.. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ùÿðýàù áàøûí ñÿíÿ àüûðëûã åäèðñÿ, áóéóð. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . ßñòÿüôöðóëëàù, ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí ùà... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ñîíðà ýþðÿðèê øåéòàíà ñÿí íÿ úöð ëÿíÿò îõóéàúàãñàí... (Ýåäèð.) __________ Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Âàé ãîúà, ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ ìöñèáÿò à÷àúàüàì. Òàïàðàì ñÿíè, òàïàðàì, ãîúà. (Ýåäèð.) 190 Áèð àç êå÷ìèø Íóðúàùàí äàõèë îëóð. Í ó ð ú à ù à í (÷àüûðûð). Ýþùÿð õàíûì, àé Ýþùÿð õàíûì, ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí îëóì, áèðúÿ áÿðè ýÿë... Áÿðè ýÿë ýþðÿê, íÿ âàð, íÿ éîõ... Ýÿë, ãóðáàí ýåäèì ñÿíÿ... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì (äàõèë îëóá). Áèçÿ ýþðÿ íÿ ãóëëóã? Í ó ð ú à ù à í . Ãóðáàí îëóì î àùó ýþçëÿðèíÿ... Úàíûì ãóðáàí î à÷ûëìàéàí ãàøãàáàüûíà, áèðúÿ ÿéëÿø. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Áàø öñòÿ, ÿéëÿøäèì. Ñîíðà? Í ó ð ú à ù à í . Áèð èø âàð, àíúàã úöðÿò åäèá à÷à áèëìèðÿì... Àììà ñèçèí õåéðèíèçäèð... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Áóéóð ýþðÿê, íåúÿ èøäèð?.. Í ó ð ú à ù à í . Ýþùÿð õàíûì, ìÿíèì áèð êÿñèì éîõäóð èêè íÿâÿäÿí ñóâàéû. Îëàðûí ìÿí õåéðèíè ýþðìöéöì ÿýÿð ñÿíèí ôèêðèíè ÷ÿêèá ýåúÿíè ñöáù åòìÿìèøÿìñÿ... Äåéèðÿì õóäàéà, ñÿí íåúÿ ðÿâà ýþðäöí, áó ìÿðòÿáÿäÿ ýþçÿë úóâàíÿçÿí äö÷àð îëñóí Ñÿôäÿðãóëó òÿêè ùåéâàíà... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ñîíðà... Í ó ð ú à ù à í . Èçí âåðñÿí, ÿðç åëÿðÿì. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Áóéóðà áèëÿðñÿí Í ó ð ú à ù à í . Áèð îüëàí âàð íÿð äþøëö, óúà áîéëó, àëà ýþçëö, éåð öçöíäÿ ìèñëè îëìàéàí, äþâëÿò ùÿääÿí çèéàäà... Áèëìèðÿì ñÿíè ùàðàäà ýþðöáñÿ, îëóá äÿëè-äèâàíÿ, ýÿëèá éûõûëûá àéàüûìà, Íóðúàùàí õàëà, àìàí ýöíöäöð ìÿíÿ áèð ÿëàú. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ñîíðà? Í ó ð ú à ù à í . Äåéèð þëÿíÿäÿê îíà íþêÿð îëàðàì; úàíûìû, ìàëûìû îíóí óüðóíäà ãîéàðàì... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Àõûð ñþçöíö äå... Í ó ð ú à ù à í . Éàëâàðìàüû îäóð êè, õàíûì èçèí âåðñèí, îíó áàñûá ôàéòîíà àïàðûì, Ñÿôäÿðãóëóäàí áîøàäûì, îëñóí ìÿíèì ùàëàë àðâàäûì... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ýþðöíöð êè, î ÷îõ íàìóñëó îüëàíäûð, ùÿ? Í ó ð ú à ù à í . Íÿ áóéóðóðñàí?.. Îíóí ãîðõóñóíäàí ãîíøó àðâàäëàð ñÿñëÿðèíè ÷ûõàðà áèëìèðëÿð... Êèìèí úöðÿòè íÿäèð îíóí áèð ñþçöíö èêè åëÿñèí... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Êèôàéÿòäèð, ãîé ìÿí äÿ ñþçöìö äåéèì: áèð ìöñÿëìàí êè, ìöñÿëìàí àðâàäûíà áåëÿ íàìÿðáóò òÿêëèô åäÿ, åëÿ àäàìà __________ áèëèðñÿí íÿ äåéÿðëÿð? Åëÿ ìöñÿëìàíà äåéèðëÿð: àíà-áàúû òàíûìàéàí áèãåéðÿò, áèíàìóñ ùåéâàí. 191 Í ó ð ú à ù à í . À... à... à... âàõñåé, ýþð ãûç íÿ äåéèð? Ìÿëóì îëóð êè, áó åâäÿ áèð êþùíÿ ïàëàç êèìè àòûëûá ãàëìàã ñÿíèí ö÷öí õîøáÿõòëèêäèð, ùÿ?.. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ìÿëóí! Ñöðöí áóðàäàí! Ñöðöí, áó äÿãèãÿ!.. Áèùÿéà ãûçû áèùÿéà, íÿ úöðÿò åäèá áåëÿ òÿêëèôè ìÿíÿ åäèðñÿí?.. Ñöðöí áó ñààò!.. Ðÿää îë, ñöðöí äåéèðÿì ñÿíÿ!.. Í ó ð ú à ù à í . Âàõñåé, áó äà ìÿíèì éàõøûëûüûì... Þçöíÿ áàõ, ñþçöíÿ áàõ! Ãàäàì àüçûíà! Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì (ãàïûéà òÿðÿô). Äàéû, Íóðÿääèí äàéû, áèð áÿðè ÷ûõ. Í ó ð ú à ù à í . ×àüûð ýÿëñèí, îíäàí ãîðõàí éîõäóð... Àüçû íÿäèð, íÿêàðÿäèð ìÿíÿ ýöëäÿí àüûð ñþç äåéÿ áèëñèí... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Íóðÿääèí äàéû, áèðúÿ òåç áóðàéà ýÿë. (Íóðúàùàí ãà÷ìàã èñòÿéèð.) Äàéàí, ãà÷ìà... Ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ ýÿòèðÿúÿéÿì... Í ó ð ú à ù à í . Ìÿíÿ äÿ Íóðúàùàí äåéÿðëÿð. Ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ èøëÿð ýÿòèðÿúÿéÿì, ñÿíè íåúÿ ðöñâàé åäÿúÿéÿì. (Ãà÷ûð.) Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Õóäàéà, ýþð ìÿí íÿ ýöíÿ ãàëìûøàì êè, áèð ýÿäÿ îüëó ýÿäÿ ìÿíÿ áåëÿ áèíàìóñ òÿêëèô åäèð... (Àüëàéûð.) Íóðÿääèí àüà äàõèë îëóá. Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Äàéû, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, äÿõè òàá åäÿ áèëìèðÿì... Ãàðäàøûì íÿ âàõò ýÿëÿúÿê?.. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áèð-èêè ýöíÿäÿê Èñìàéûë äóðìàéûá ýÿëÿúÿê. Àðõàéûí îë, äàðûõìà, ñÿáð åëÿ... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Äàéû, áóðàäà ÷îõ èø âàð, íàüûë åòìÿéÿ ùÿéà åäèðÿì... Áóíëàð áåëÿ áèäèí, íàèíñàô, áèâèúäàí àäàìëàðäûð êè, áèð òÿìèç àäûìûç âàð, îíó äà áàòûðûðëàð... Àìàíäû äàéû, òåç ãà÷àã. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áèð ñààò áóíäàí èðÿëè ñþç âåðäèëÿð êè, îüëàíû äà ýÿòèðñèíëÿð, èøè ãóðòàðàã ýåòñèí. Ùÿðýàù áàø ãà÷ûðòñàëàð, îíäà ýþçëÿðèê Èñìàéûë ýÿëÿíÿäÿê... Öìèäèì âàð êè, Èñìàéûë ñàáàù ýÿëñèí... Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ãóðáàí îëóì, äàéû, ñÿí áóëàð áèð àç ìöëàéèì äàíûø... ×îõ ãóäóðüàíäûðëàð, ãîðõóðàì ñÿíè áèùþðìÿò åäÿðëÿð. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ãîðõìà, ùÿð íÿ âàðëàðû èñÿ åëÿ äèëëÿðèíäÿ âàð, úöðÿò åäÿ áèëìÿçëÿð. Ùåéäÿð, Ñÿðâèíàç õàíûì, Ñÿôäÿðãóëó äàõèë îëóðëàð, Ýþùÿð õàíûì ãà÷ûð. __________ Ñÿðâèíàç õ à í û ì . Àüà, áóäóð, áàõ, Ñÿôäÿðãóëó, ùÿð íÿ ñþçöíöç âàð, äàíûøà áèëÿðñèíèç... 192 Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Íÿäèð ñþçöí, úÿíàá àüà, áóéóð ýþðÿê. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ìÿí ñèçäÿí ðèúà åäèðÿì Ýþùÿð õàíûìûí òàëàüûíû âåðèá, áèçÿ éîë âåðÿñèíèç ýåäÿê þç éåðèìèçÿ, âÿññàëàì. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àüà, áóéóðóíóç ýþðÿê òàëàã âåðìÿê êèìèí èõòèéàðûíäàäûð, ÿðèí éà àðâàäûí? Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Øÿðÿí òàëàã âåðìÿê ÿðèí èõòèéàðûíäàäûð. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ, ìÿí òàëàã âåðìÿéÿúÿéÿì, ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, íåúÿ êè, ýÿëìèñÿí, åëÿ äÿ ãàéûò ýåò åâèíÿ... Ù å é ä ÿ ð . Àüà, áèð ìÿíÿ áóéóð ýþðöì Ýþùÿð õàíûìûí áó åâäÿ éåìÿéÿ ÷þðÿéè éîõäóð? Ýåéìÿéÿ ëèáàñû éîõäóð? Éà ýÿðÿê îíó áó åâäÿ äþéÿí âàð, ñþéÿí âàð? Íÿ îëóáäóð êè, Ýþùÿð õàíûì áîøàíìàã èñòÿéÿð?.. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Îüëóì, áó ñþùáÿò êå÷ìèø îëà... Áèçÿ ïóë, úÿâàùèð ëàçûì äåéèë èäè. Áèçÿ èíñàíèééÿò, ãåéðÿò, íàìóñ ëàçûì èäè, îíó äà êè ýþðìÿäèê... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ãîúà, àüçûíû äàüûòìà, ÿìÿëëè äàíûø!.. Ù å é ä ÿ ð . Àüà, áèð àçúà àøàüûäàí ýåò, áàø àïàðìà, áàøûíäàí áþéöê äàíûøìà. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ùÿäéàí åëÿìÿ. Áèíàìóñ àäàìûí ãåéðè àäû éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Ù å é ä ÿ ð . Ñöáóò åëÿ, éîõñà ñÿíèí ö÷öí ïèñ êå÷ÿð. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ñöáóò, áàø öñòÿ... Ñÿôäÿðãóëó, Ýþùÿð õàíûìûí öçöéöíö îíóí éàíûíäà ùàíñû àðâàäà áàüûøëàìûñàí? Íåúÿ àðâàääûð î? Îíó áó îòàãäà ãîéóá, éàí îòàãäà êèìèí àðâàäû èëÿ åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëìóñàí? Ïðàêóðîðóí? Àäà, ùàíñûíû äåéèì?.. Àüçûìû à÷äûðìàéûíûç... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ïàæàëñòà, áàø-áåéíèìèçè àïàðìà, áèçèì äÿðäèìèç ñÿíÿ ãàëìàéûá. Ù å é ä ÿ ð . Àëëàù õàòèðèíÿ õàòàíû áàøûìûçäàí ðÿää åëÿ, ìÿòëÿá öñòÿ ýÿë... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ìÿí ñþçöìö äåéèá ãóðòàðìûøàì. Ñèç íÿ ôÿðìàéèø åäèðñèíèç, áóéóðóí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ìÿí ÿðç åëÿéèì: ùÿðýàù êÿáèíäÿí ÿë ÷ÿêäèíèç, îíäà áÿëêÿ èø äöçÿëÿ. Êÿáèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèíèç, òàëàã âåðèëìÿéÿúÿê. Àõûð ñþç áóäóð, êåôèíèçÿ áàõûí... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áó ñààò ìÿòëÿá òàëàã áàðÿñèíäÿäèð. Êÿáèí ìÿñÿëÿñè ñîíðàêû èøäèð. __________ Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Î èõòèéàð ìÿíäÿäèð... Ìÿíäÿí òàëàã âåðäè éîõäóð. Ãîé úàíû ÷ûõà-÷ûõà ãàëñûí äþðä äèâàð àðàñûíäà. 193 Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Éîõñà ôèêðèíäÿ âàð êè, áèç ùÿëÿ ñÿíÿ áèð êÿáèí ùàããû äà âåðÿê, àïàðûá Ðîçà õàíûìûí ìîäíó ïàëòàðûíà, ÿòðèíÿ õÿðúëÿéÿñÿí? Âàëëàù, éàìàí îëìàç èäè... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . ßñòÿüôöðóëëàù, ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí, ùà... À êèøè, òàëàüû ýöúëÿí àëàúàãñàí? Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Õåéð, ìÿí èñòÿìèðÿì áó èøè ýöú èëÿ îëñóí... Ýöúÿ ãàëàíäà þçýÿ úöðÿ îëàð. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Èø ýöúÿ ãàëàíäà ùå÷ êèì éåë äÿ îëóá éàíûìäàí þòÿ áèëìÿç... Îíó áèë éÿãèí... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Åéáè éîõäóð, áó èø ãàëñûí Èñìàéûë áÿé ýÿëÿíÿäÿê. Ù å é ä ÿ ð . Àüà, ñÿí áèð àç àçüûí äàíûøûðñàí. Î éàõøû èø äåéèë. Áóðàäà ùå÷ êèìäÿí ãîðõàí éîõäóð. Áèçÿ äÿ Ùàúû Ìóõòàð þâëàäû äåéÿðëÿð. Èñìàéûë áÿé ýÿëÿíäÿ íÿ áþéöê èø îëàúàã? Ýþðÿê ãèéàìÿòìè ãîïàúàã? Õ ÿ ë è ë (äàõèë îëóá). Íÿ äóðìóñàí, àé õîçåéèí? Ìÿýÿð áàøûìûçà ýÿëÿí ìöñèáÿòäÿí õÿáÿðèí éîõäóð? Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Íÿ îëóá, àé ýÿäÿ? Õ ÿ ë è ë . Íÿ îëàúàã, âàð-éîõóìóç ÿëäÿí ýåäèá... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àäÿ, íåúÿ âàð-éîõóìóç ÿëäÿí ýåäèá? Ùÿ ñþéëÿéèðñÿí, äÿëè îëìàìûñàí ùà? Õ ÿ ë è ë . Òà áóíäàí àðòûã íÿ îëàúàã? Ðîçà õàíûì ìÿíè áàüà ýþíäÿðìèøäè öçöì, ÿíúèð ýÿòèðìÿéÿ. Åâÿ ãàéûäûá ýþðäöì êè, íÿ ëÿëÿ âàð, íÿ éóðäó... Çàëûì ãûçû çàëûì îòàãëàðû åëÿ ñèëèá-ñöïöðöá àïàðûáäûð êè, êàüûç-êóüóçäàí ñóâàéû áèð øåé ãàëìàéûá... Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Éîõñà ýåíÿ è÷ìèñÿí, à ýÿäÿ? ßìÿëëè äàíûø, åëÿ èø îëà áèëìÿç. Õ ÿ ë è ë . ×îõ àüûëëû äàíûøûðàì... Äÿðä áóðàñûäûð, áèëìÿê äÿ îëìóð ùàíñû òÿðÿôÿ ãà÷ûá. Ù å é ä ÿ ð . Áèð àäàìäàí ñîðóøà áèëìèðäèí øåéëÿðè ùàíñû òÿðÿôÿ àïàðäûëàð? Õ ÿ ë è ë . Ñîðóøäóì, áèðè äåäè äÿíèçÿ ñàðû, áèðè äåäè âàüçàëà òÿðÿô ýåòäèëÿð. Ùÿð èêè òÿðÿôÿ ãà÷äûì, òàïà áèëìÿäèì. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó (Ùåéäÿðÿ). Äàéû, äóðìàã éåðè äåéèë, âàð-éîõ ÿëäÿí ýåäèá. Äÿðä áóðàñûíäàäûð êè, íàìÿðä ãûçû íàìÿðä øåéëÿðèí ùàìûñûíû þç àäûíà àëûá. __________ Õ ÿ ë è ë . Áàøûí ö÷öí, êàôèð ãûçû ñÿíÿ áèð òóðï éåäèðäèáäèð êè, ãèéàìÿòÿúÿí äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿéÿúÿê, ñÿí íÿ äåéèðñÿí... 194 Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Äàéû, ýÿë, Õÿëèë çàëûì îüëó, ñÿí äÿ ýÿë, ýþðÿê áàøûìûçà íÿ ÷àðÿ ãûëûðûã. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Âàé, âàé!.. Åâè éûõûëàí úàíûì âàé! Ñÿôäÿðãóëó, Ùåéäÿð, Õÿëèë ýåäèðëÿð. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áÿëè, ôÿçèëÿòè-àõóíä ìÿëóì øöä... Áóíà äåéèðëÿð: íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí... Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Èñìàéûë áÿé, Íóðÿääèí àüà, Ýþùÿð õàíûì ÿéëÿøèáëÿð ñÿíäÿë öñòÿ. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ýþùÿð, ìÿí ñÿíè áåëÿ éàññàð áèëìèðäèì. Éàâàø ýþðöì, íÿ ùÿéàáàçëûã îëà áèëÿðäè? Áèð êàüûç èäè, éàçàðäûì êè, ãàðäàø, ýöíöì, ðóçèýàðûì áåëÿ ïèñ êå÷èð, íàíÿúèá àäàìëàðà ðàñò ýÿëìèøèê. Áèð ñèôàðèø äÿ ìÿíÿ ÷àòñà èäè, áèëàòÿõèð ýÿëèá ñÿíè àïàðàðäûì, î ãÿäÿð äÿ ñÿí ÿçèééÿò ÷ÿêìÿçäèí... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áåëÿ äàíûøûãëàðäàí êå÷èáäèð... Òàõñûð áèçèì þçöìöçäÿäèð, ýÿðÿê ïèø-ÿçâÿãò ÿùâàë úÿì åäèá, ñîíðà áóíëàðíàí ãîùóì îëàéäûã. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Áóëàð òÿðÿôèíäÿí åë÷èëÿð ìÿëàêÿ ñóðÿòèíäÿ ýÿëäèëÿð, ùàìûñû òàíûíìûø àäàìëàð: ìàë áåëÿ, äþâëÿò áåëÿ, îüëàí þçö áåëÿ, éàõøû, àüëû áàøûíäà, þç èøèíÿ ìÿøüóë... Î àëè úÿíàáëàðà èíàíìàéà áèëìÿäèì, áèçÿ îíëàð õÿéàíÿò åòäèëÿð... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áóðàäà áèð äþâëÿòëè ùàúûçàäÿ ö÷ àéûí ìöääÿòèíäÿ èêè íÿôÿð îõóìóø ãûçëàðû àëûá, èêèñèíè äÿ çàé åäèá àòûá êö÷ÿéÿ... Àòàäàí ãàëìûø äþâëÿò, ëèáàñè-ôèðÿíýè, áàðìàãëàðäà áðèëéàíò öçöêëÿð... Áè÷àðÿ ãûçëàð íÿ áèëñèíëÿð êè, áó úÿíàá èíñàí äåéèë èìèø, ùåéâàí èìèø... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ìÿíè î íöúàáÿëÿð éîëäàí ÷ûõàðòäûëàð, éîõñà äÿëè îëìàìûøäûì áèð òÿê, ýöëòÿê áàúûìû âåðÿéäèì áåëÿ äÿëÿäóçà... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Î ýöíëÿðè áèçèì áó ùÿçÿðàò áóéóðäóëàð êè, áèçÿ Ùàúû Ìóõòàð þâëàäû äåéÿðëÿð, ùå÷ êÿñ áèçÿ éàõûí äóðà áèëìÿç. __________ È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ìÿí áóðàéà äàâà åòìÿéÿ ýÿëìÿìèøÿì. Áèçèì òÿêëèôèìèçè ãÿáóë åäèðëÿðñÿ, Àëëàù áóëàðäàí ðàçû îëñóí, ãÿáóë åòìÿç195 ëÿðñÿ, îíäà èøÿ áàõàðûã... Áàúû, ñÿí ýåò éàâàø-éàâàø ùàçûðëàø... Äàéû, ñÿí äÿ áóëàðû ÷àüûð ýÿëñèíëÿð. (Íóðÿääèí àüà ýåäèð.) Ý þ ù ÿ ð õ à í û ì . Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, ãàðäàø! Áóëàð ÷îõ ãóäóç àäàìëàðäûð, ñÿðùåñàá îë... Ìÿí ãîðõóðàì. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Àðõàéûí îë, ãîðõìà. Ýþùÿð õàíûì ýåäèð. Ðÿøèä âÿ Ìÿðäàí äàõèë îëóðëàð. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Óøàãëàð, áó ýåúÿ ðàùàò îëäóíóçìó? Ð ÿ ø è ä . Áÿëè... ×îõ éàõøû êå÷èðäèê... Èñìàéûë áÿé – Äàéàíûç êÿíàðäà ýþðÿê áóíëàð áèçèíÿí íåúÿ ðÿôòàð åäÿúÿêëÿð... Ì ÿ ð ä à í . Ìÿí áóíëàðû òàíûéûðàì, àüà... Ìöëàéèì äàíûøìàã ëàçûì äåéèë, ùÿëÿ ãàáàãúàäàí íÿôÿñëÿðèíè êÿñìÿê ýÿðÿê... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ãîé ýÿëñèíëÿð ýþðÿê íÿ äåéèðëÿð... Íóðÿääèí àüà, Ùåéäÿð âÿ Ñÿôäÿðãóëó äàõèë îëóðëàð. Ù å é ä ÿ ð . Ñàëàì ÿëåéêöì, Èñìàéûë áÿé! Ñèç áó åâÿ õîø ýÿëìèñèíèç, ñÿôà ýÿòèðìèñèíèç... Ùåéô îëñóí êè, úÿíàáëàðûíûç áèð õîøùàë ìÿãàìäà áóðàéà òÿøðèô ýÿòèðìÿìèøñèíèç, áåëÿ ýÿëìÿê éàõøû îëìàäû. È ñ ì à é û ë á ÿ é . ßéëÿøèíèç! (ßéëÿøèðëÿð.) Äöíéà èøèäèð, áåëÿ äÿ, åëÿ äÿ îëóð, åéáè éîõäóð... Úÿíàá àüà Ùåéäÿð, ìÿí ñèçè ãàáàãúàäàí õÿáÿðäàð åäèðÿì êè, ìÿí áèð ýöíäÿí àðòûã áóðàäà ãàëà áèëìÿéÿúÿéÿì... Îíà ýþðÿ ñèçäÿí ÷îõ ðèúà åäèðÿì êè, ìÿíè áóðàäà àðòûã ñàõëàìàéàñûíûç. Ýÿëìèøÿì Ýþùÿðè àïàðàì. Ù å é ä ÿ ð . Îëà áèëÿðìè áó èøè ãîéàñûíûç áèð þçýÿ âàõòà, áèð íå÷ÿ ýöí äÿ áèçÿ ãîíàã îëàñûíûç. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Õåéð, ìöìêöí äåéèë... Ìÿí ýÿðÿê åëÿ áó ýöí ãóëëóüóíóçäàí ìöðÿõõÿñ îëóá ýåäÿì... Ù å é ä ÿ ð . Îíäà ýþðÿê õàíûìû íÿ ãàéäà èëÿ àïàðìàã èñòÿéèðñèíèç? È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ãàéäàñû åëÿ îäóð êè, òàëàüûíû àëûá, ýþòöðöá ýåäÿì, âÿññàëàì. Öìèäèì âàð êè, ñèç ìàíå îëìàéàúàãñûíûç. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Áóéóðóíóç ýþðÿê, òàëàã âåðìÿê êèìèí èõòèéàðûíäàäûð? È ñ ì à é û ë á ÿ é . ßëáÿòòÿ, î ñèçèí èõòèéàðûíûçäàäûð. Àíúàã ìÿí ÷îõ __________ òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, ìàíå îëìàéàñûíûç. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Èíäè êè èõòèéàð ìÿíäÿäèð, ìÿí ðàçû äåéèëÿì. 196 È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ñèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì “ìÿí ðàçû äåéèëÿì” ëÿôçèíè ãîéàñûíûç êÿíàðà. Èø íÿ íþâ îëñà, ýÿðÿê ãóðòàðñûí ýåòñèí. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ìÿí ãàíà áèëìèðÿì èø íÿ íþâ èëÿ ãóðòàðà áèëÿð, çÿìàíè êè, ðàçû äåéèëÿì âÿ ðàçû îëìàéàúàüàì âÿ áåëÿ áèëèðÿì êè, ñèç ëàï íàùàã éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá áóðàéà òÿøðèô ýÿòèðìèñèíèç. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Îüëàí! Ìÿí ãîðõóðàì êè, ìÿðäè ãîâà-ãîâà íàìÿðä åäÿñèíèç, àõûðäà éàõøû îëìàéà. Äöáàðÿ ñèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì ìÿíè î ìÿãàìà ýÿòèðìÿéÿñèíèç êè, ìÿí ñèçëÿí þçýÿ úöðÿ ðÿôòàð åäÿì... Ù å é ä ÿ ð . Þçýÿ úöðÿ ðÿôòàð åäÿíäÿ íÿ îëà áèëÿð, úÿíàá Èñìàéûë áÿé? Áèð òÿê êÿáèí òÿëÿá åòìÿêäÿí ñóâàé ìÿí ãåéðè èõòèéàð áèëìèðÿì... Íÿ ëàçûì àðòûã-ÿñêèê äàíûøìàã? Àõûðû éàõøû îëìàç äåäèêäÿ, áèð àç óçóí èø îëóð. Ìÿí áèëìèðÿì íÿ îëà áèëÿð?! È ñ ì à é û ë á ÿ é (àúûãëû). Îíäà ìÿí àäàìûí äÿðèñèíè áîüàçûíäàí òöëêö äÿðèñè êèìè ãîïàðäàðàì. Ù å é ä ÿ ð . Êÿáèí òÿëÿá åòìÿêäÿí ñóâàé ýöúöíöç ùå÷ áèð øåéÿ ÷àòìàç. Ùÿòòà î êÿáèíè äÿ áÿëêÿ àëà áèëìÿäèíèç. Ð ÿ ø è ä . Àüà!.. Èçèí âåð... Àé îüëàí åé! Ñÿí ýÿë àòëàíûá-äöøìÿ. Òÿïÿíÿ î ãÿäÿð äþøÿðÿì ýþçëÿðèí ïûðòëàéûá éåðÿ òþêöëÿð. Ì ÿ ð ä à í . Ãàðäàøûì! Ñÿí ýÿë áèð àç óñòóôúà äàíûø, ùÿð íÿ äåñÿëÿð äåéèíÿí áàø öñòÿ... Éîõñà ñÿíè î ãÿäÿð áîüàðàì êè, ýþçëÿðèí ÷ûõàð êÿëëÿíÿ, äàíà ýþçëÿðè êèìè. Ù å é ä ÿ ð . Èø äàâàéà ãàëñà, ìÿí áóðàéà èéèðìè Ùàúû Ìóõòàðëû òþêÿðÿì. Ð ÿ ø è ä . ×àüûð ýÿëñèíëÿð... Áèç þéðÿíìèøèê þêöçö ãóëàãëàéûá àðàáàéà ãîøìàüà. Îëàðû ìÿí åëÿ ïöñöêäöðöì êè, íÿôÿñëÿðèíè ÷ÿêÿ áèëìÿñèíëÿð. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Ùÿð íÿ áàúàðûðñàí, ìöçàéèãÿ åòìÿéèíèç. Ì ÿ ð ä à í . Àé àüà! Áèçèì áó éåçíÿ áîüóëìàã èñòÿéèð àõû (òóòóð éàõàñûíäàí), ùì! Ñÿñëÿí, íÿôÿñèíè ÷ûõàðò ýþðöì! È ñ ì à é û ë á ÿ é (Ìÿðäàíà). Äàéàí! Äóð éåðèíäÿ! Áóðàéà áèç äàâà åòìÿéÿ ýÿëìÿìèøèê. Ù å é ä ÿ ð . Èñìàéûë áÿé, áó íÿ èøäèð, åéèá äåéèëìè? Ð ÿ ø è ä . Àé îüëàí! Äöø ãàáàüà, äöç ãàçûõàíàéà, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç (äàðòûð), ýÿë! Ýÿë äåìèðÿì ñÿíÿ?.. Ùì, òÿðïÿí! __________ Ùàúû Úÿôÿð äàõèë îëóð. 197 Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Ñàëàì ÿëåéêöì! È ñ ì à é û ë á ÿ é . ßëåéêÿññàëàì! Äàéàíûíûç óøàãëàð! Ýþðÿê áó úÿíàá íÿ áóéóðóð. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Ñÿêêèç àé áóíäàí ÿãäÿì ìÿí áó åâè íÿãä ïóë âåðèá ñàòûí àëìûøàì. Èíäèéÿ êèìè áó åâäÿ îëóðëàð. Áó ýöí àõûðûíúû ýöíöäöð. Î ñÿêêèç àéûí êèðàéÿñè äÿ îëñóí ñèçèí, úàíûì òà áÿñäèð, ÷ûõûíûç åâèìäÿí. Ù å é ä ÿ ð . Ùàúû! Àëëàù õàòèðèíÿ, áèð-èêè ö÷ ýöíäÿ áèçÿ ìþùëÿò âåðèíèç. Èñìàéûë áÿé ýÿëèá, áèð âàúèá èøèìèç âàð, îíó ãóðòàðàã, áàøûìûç à÷ûëñûí, áàø öñòÿ, åâäÿí ÷ûõàðûã. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Äåéÿñÿí áèðúÿ ñààò ìàúàë âåð, ìöìêöí îëìàéàúàã. Ìÿí ýÿëèá-ýåòìÿêäÿí òÿíýÿ ýÿëìèøÿì, òàáåêåé úàíûì? Ñÿôäÿðãóëó ýåòìÿê èñòÿéèð. Ð ÿ ø è ä . Òÿðïÿíìÿ, ãàðäàø, äóð éåðèíäÿ! Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì (äàõèë îëóá). À êèøè, ñÿí íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Íåúÿ áó åâ ñÿíèíäèð? Äÿëè îëìàìûñàí êè! Áó åâ ìÿíèì àòàìäàí ãàëûá. Êèìèí àüçû íÿäèð ìÿíè áó åâäÿí ÷ûõàðòñûí. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Âàëëàù, áó åâäÿí åëÿ ÷ûõàúàãñàí êè, éàüäàí òöê ÷ûõàí êèìè. Íÿ êàðÿñÿí ÷ûõìàéàñàí? Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ùàúû, ñÿí þçöí áèëèðñÿí êè, áó åâ ìÿíèì àòàìäàí ãàëûá, òà ñþçöí íÿäèð? Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Áó åâ ñÿíèí àòàíäàí ãàëûá, îíó ìÿí äÿ áèëèðÿì. Àíúàã îüëóí Ñÿôäÿðãóëóéà âÿêàëÿòíàìÿ âåðìèñÿí, î äà åâè ñàòûá ìÿíÿ íÿãä ïóëà. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . ßýÿð ìÿí îüëóìà âÿêàëÿòíàìÿ âåðìèøÿìñÿ áàõ, áó èêè ýþçëÿðèìäÿí îëóì... Àé îüóë, ìÿí ñÿíÿ íÿ âàõò âÿêàëÿòíàìÿ âåðìèøÿì ùÿ?.. Ùàúû, ñÿíèí êàüûçûí ñàõòàäûð, ìÿí ñöáóò åëÿðÿì. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . ×ûõ ìÿíèì åâèìäÿí, ñîíðà íÿ êåôèíäèð åëÿ, ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð, ìÿí íÿãä ïóë âåðèá àëìûøàì, êàüûçûì äà ÿëèìäÿ... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ñÿí ìÿíè åâèìäÿí ÷ûõàðäà áèëìÿçñÿí, ýÿðÿê ìÿí þëöì êè, ñÿí áó åâÿ ñàùèá îëàñàí. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Ìÿí ÷ûõàðòìàéàúàüàì, ïðèñòàâ ÷ûõàðàúàã. Îäóð, áàõ, ïàëàíûí òèíèíäÿ äóðóáäóð. Èñòÿðñÿí ÷àüûðûì ýÿëñèí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Ãàðäàø, Ùåéäÿð, ñÿí íþøöí êèðèìèñÿí? __________ Íþøöí äàíûøìûðñàí?.. Ìÿí åâèìäÿí áèð éàíà ÷ûõìàìûøàì, íàòàðóñ öçö ýþðìÿìèøÿì, áó íåúÿ èøäèð, õóäàéà? 198 Ù å é ä ÿ ð . Áàúû! Íàùàã éåðÿ úÿçÿ-ôÿçÿ åëÿìÿ, åâ ñàòûëûá ãóðòàðûá, ýåäèá. Éà þçöí ýåò íàòàðóñóí éàíûíà, éà áèð ãåéðè àðâàä. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Àé îüóë, åëÿ áèðúÿ áó ìöñèáÿò ãàëìûøäû, ýÿòèðäèí ìÿíèì áàøûìà, åâèìè òàð-ìàð åëÿäèí, à ñÿíèí öçöí ãàðà îëñóí ùÿð èêè äöíéàäà!.. Õåéð, ùåéëÿ äÿðäÿ ìÿí äþçÿ áèëìÿðÿì... Ýÿðÿê à÷àì áó èøè... Ãóðó éóðòäà ãàëà áèëìÿðÿì... Ù å é ä ÿ ð . Îíäà áèëèðñÿí íÿ îëàð? Îüëóíó ýþíäÿðÿðëÿð Ñèáèðÿ, ãàëàðñàí áàøûíà äþéÿ-äþéÿ, ùàúû äà îëàð åâ ñàùèáè, íàòàðóñ äà ýåäÿð áàä-ôÿíàéà. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Ãûðõ ñÿêêèç ìèí ìàíàò íÿãäúÿ ïóë ñàéìûøàì, áó Ñÿôäÿðãóëóíóí ãàáàüûíà. ßëàâÿ àëòû ìèí ìàíàò áó ñààò ìÿíÿ áîðúëóäóð. Îíóí äà ýÿðÿê éåðèí òàïàì. Çàðàôàò äåéèë, ãàðäàø, ïóëäóð, úàí äåéèë êè, àäàì êå÷ñèí... Àüçûíäà ïóë äåéèðñÿí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Àé îüóë, ùàìàìû ñàòàéäûí, íèéÿ åëÿ áó õàðàáàíû... Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Ùàìàì ñàòûëûá, áàúû... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Äöêàíëàðû ñàòàéäûí. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Îëàð ÷îõäàí ñàòûëûáäûð, áàúû... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Áàüëàðû ñàòàéäûí, îüóë!.. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Éàçûã àðâàä! Áàüëàð äà ÷ûõûá ÿëäÿí. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Äóð ãÿáèðäÿí, àé êèøè, ýþð õàíèìàíûí íåúÿ áÿðáàä îëóá. (Àüëàéûð, ýåäèð.) Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Î ãàëàí àëòû ìèí ìàíàò ïóëó àëìàã ö÷öí ÿëàú îíà ãàëûáäûð êè, áó ýþçÿ ýþðöíÿí øåéëÿðè àïàðàì... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ùàúû! Áàüûøëà! Áó øåéëÿðè ìÿí úåùèç âåðìèøÿì, îíëàðà ÿë âóðìàã îëìàç, úÿíàá Ñÿôäÿðãóëóíóí áîðúóíà ìÿí øÿðèê äåéèëÿì. Ù å é ä ÿ ð . Ùàúû! Èñìàéûë áÿéèí ñþçëÿðè ùàãäûð, áó øåéëÿð îíëàðà òÿÿëëöãäöð. Õÿëèë äàõèë îëóð. Õ ÿ ë è ë (Ñÿôäÿðãóëóéà). Ýþçëÿðèí àéäûí îëñóí, àé õîçåéèí, Ðîçà õàíûìû òàïìûøàì. __________ Ñ ÿ ô ä ÿ ð ÿ ã ó ë ó . Àõìàã îüëó àõìàã, õÿáÿðÿ ýÿëìÿéÿ âàõò òàïûáäûð... Ñöðöí áóðäàí! 199 Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Éàõøû õÿáÿð áóíäàäûð... Ñþéëÿ îüëóì, ñþéëÿ, íåúÿ òàïäûí? Õ ÿ ë è ë . Þçö ìÿíÿ éàëâàðûá, éöç ìàíàò äà âÿäÿ åëÿéèá, éà ýÿðÿê þëÿñÿí, äåéèá, éà òàïàñàí. Ìÿí äÿ øÿùÿðè áèð-áèðèíÿ âóðóá, àéàãäàí îëóá òàïìûøàì. Èíäè ìÿíÿ ñöðöí áóðäàí äåéèð... Áó íåúÿ èøäèð? Ñÿôäÿðãóëó ãà÷ìàã èñòÿéèð. Ì ÿ ð ä à í . Ùàðà? Ùàðà, ãàðäàøûì? Äóð éåðèíäÿ, ñÿí áèçÿ ëàçûìñàí. Òÿðïÿíìÿ, ùå÷ òÿðïÿíìÿ. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ãî÷àã! Áèçèì èøèìèç ñÿíÿ áàüëûäûð... Áèð àçúà ñÿáð åëÿ, ñîíðà ýåäÿðñÿí. Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Áÿðÿêàëëàù, îüëàí. Òàïäûí ùÿ? Áÿñ ñîíðà? Íÿ ýþðäöí? Õ ÿ ë è ë . Íÿ ýþðäöì? Áöñàò, äÿñýàù âÿ ùÿíýàìÿ, âóð ÷àòëàñûí, òîé. Ñ ÿ ô ä ÿ ð ã ó ë ó . Àäà! Ñÿñèíè êÿñ! Ñöðöí áóðàäàí... Õ ÿ ë è ë . Ðàçûëûã ÿâÿçèíÿ ùÿëÿ ìÿíÿ ñöðöí áóðäàí äåéèð, áó íåúÿ èøäèð? Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Åéáè éîõäóð, ãîé äåñèí. Ñîíðà íåúÿ îëäó? Õ ÿ ë è ë . Ýåòäèì ýèðäèì îòàüà... Íÿ ýþðäöì... ßëëè-àëòìûø ãîíàã... Ìÿíè ýþðÿí êèìè “óðà, óðà” ãûøãûðäûëàð, äàðòäûëàð ìÿíè è÷ÿðè... Ðîçà õàíûì àü ïàëòàðäà, áàðìàãëàðûíäà, áàøûíäà, äþøöíäÿ áðèëéàíòëàð. Àáðàì ãàëõäû àéàüà. Õàëèëêà, Àëëàâåðäè, ñÿí äÿ Êîòèêèí ñàüëûüûíà! È÷äèëÿð, “óðà, óðà” ãûøãûðäûëàð... Ðîçà õàíûì äåéèðäè êè, Àáðàì ìÿíèì ãàðäàøûìäûð. Ùÿð ýöí õîçåéèí åâäÿ îëìàéàíäà, áèçÿ ýÿëèðäè... Àõûðû áåëÿ ÷ûõäû, Ðîçà õàíûìà ÿð îëäó... Òîé äà Àáðàì àüàíûí òîéó èìèø... Âàëëàù, äåéèðÿì, ñÿíÿ öðÿéèì îäëàíäû, õîçåéèí íÿ ýöíäÿ, áóëàð íÿ êåôäÿ... Ù å é ä ÿ ð . Áàëàì, áàúû îüëó, òà èø èøäÿí êå÷äè... Ýåò, ãàðäàø, ãîíàãëàðûíû éîëà ñàë, ýåòñèíëÿð.. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð . Áÿñ ìÿíèì î ãàëàí ïóëëàðûìà íÿ äåéèðñèíèç? Ù å é ä ÿ ð . Ùàúû! Ñÿí äÿ éàç äÿôòÿðèíäÿ: ðÿñèäÿ... Í ó ð ÿ ä ä è í à ü à . Ìÿðäàí, Ðÿøèä! Áèç ãàéûäàíàäÿê øåéëÿðèìèçè éûüûíûç áèð éåðÿ, ùàçûðëàøûíûç éîëà äöøÿê. Áóéóðóí ýåäÿê ãàçûõàíàéà. (Ýåäèðëÿð.) __________ Ïÿðäÿ 200 ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Õÿëèëèí ãîâóðìà äöêàíûíäà... Õÿëèë ÿéëÿøèá, ãàáàüûíäà òàñ, è÷àëàò ãîâóðóð... Êÿôýèðè òàñà äþéöá ìöøòÿðè ÷ûüûðûð... Õ ÿ ë è ë . Ãàøûíû, ýþçöíö òöêìö áàñûá, àé êàñûá? Éåìÿëè, íÿ äåìÿëè!.. Èñòèîòëó, äóçëó, íàðëûúà ãîâóðìà... Ïÿù, ïÿù, ïÿù, ãàðûí äÿðìàíû, ìÿúóíè-Èñôÿùàíè! Ïàìáûã êèìè ÷þðÿê, ýþé ñîüàí, äàäëû, éàüëû ãîâóðìà... Úÿì-úöìëÿòàíè áèðúÿ ìàíàò... Ïóëóí éîõ, éà õÿáÿðèí éîõ, àé êàñûá? Äþðä ìöøòÿðè éàõûíëàøûðëàð: Ìÿøÿäè ßëè, áèð íÿôÿð ùàìáàë, ÿêèí÷è, áèð äÿ ãàðàñàããàë úàâàí îüëàí, êþùíÿ ëèáàñäà, àõûðäà Ñÿðâèíàç õàíûì. Õ ÿ ë è ë . Ùàçûðäûð, ãàäàíûç àëûì, áóéóðóíóç... Áó ñÿðàéè-ãÿðèáàí, êÿðõàíåéè-Àçÿðáàéúàí ñèçÿ ãóðáàíäûð... ßéëÿøèíèç, áóéóðóíóç, è÷èíèç! Ãóðøàüûí àëòûíû ïÿðêàðëàéàíäàí ñîíðà, áûüëàðû åøèá, áóüëàíà-áóüëàíà ýåäèíèç. Ìöøòÿðèëÿð ÿéëÿøèðëÿð. Óñòà Õÿëèë íÿëáÿêèëÿðÿ ãîâóðìà ãîéóá, ñîüàí, ÷þðÿê èëÿ áÿðàáÿð ïàéëàéûð. Õ ÿ ë è ë . Ìÿøÿäè ßëè! Àäûíà ãóðáàí, áóéóð! Ùÿìøÿðè ãàðäàø, àëòû ïóä òàéû ýþòöðÿí ïàëàíûíà ãóðáàí îëóì, áóéóð! ßêèí÷è ãàðäàø, êîòàíûíà, þêöçëÿðèíÿ ãóðáàí, áóéóð! Êþìöð êèìè ãàðàúà ñàããàëûíà ãóðáàí, áóéóð... Ìöøòÿðèëÿð øèðèí-øèðèí éåéèðëÿð. Ì ÿ ø ÿ ä è ß ë è . Ïÿù, ïÿù, ïÿù, íÿ ýþçÿë, äàäëû ãîâóðìàäûð áó! Óñòà Õÿëèë... ùå÷ éåðäÿ ìÿí áåëÿ ãîâóðìà éåìÿìèøÿì. Àôÿðèí, óñòà Õÿëèë! Õ ÿ ë è ë . ßëè ãàðäàø, áóíó ìÿíÿ áèð ãàøû ãàðà, êèðïèéè ãàðà, àé öçëö, àëà ýþçëö éÿùóäè áàëàñû þéðÿäèá âÿ èêè èë éàðûì ìÿí î õàíûìà ãóëëóã åòäèì... È÷äèéèì îëäó ÷àé, êàêàî, øàêàëàä, éàíûíäà ïåðîæíà... Íàùàðäà, øàìäà àüëûíà ýÿëìÿéÿí íàç-íåìÿòëÿð. Ùÿôòÿäÿ èêè-ö÷ äÿôÿ ãîíàãëûã, __________ éàñòû áàëàáàí, îéíàìàã, ýöëìÿê. Àììà ÷èôàéäà ÷îõ ùèðñëè õàíûì èäè... Áèðúÿ äÿãèãÿ ãàïûíû ýåú à÷àíäà, çàëûì ãûçû ãûøãûðûðäû: áàëâàí, äóðàê, 201 âîí!.. Íÿèíêè áèð òÿê ìÿíëÿí áåëÿ ðÿôòàð åäèðäè, äÿõè áåòÿð îíó ñàõëàéàí îüëàííàí äîëàíûðäû... ×îõ éàëâàðäûì, ÷îõ äåäèì îüëàíà: õîçåéèí, áó çàëûì ãûçûíû áîøëà ýåòñèí, ñþçöìÿ áàõìàäû... (Ãàðàñàããàë ìöøòÿðèéÿ.) Ãàðäàøûì, íþøöí äàéàíäûí, éîõñà ãîâóðìà õîøóíà ýÿëìèð?.. Ãîâóðìàíûí ëÿççÿòè åëÿ îíäàäûð êè, èñòè-èñòè éåéÿñÿí, þçö äÿ áàõ, ùÿìøÿðè ãàðäàø êèìè: òèêÿíè áþéöê ýþòöðöá, äÿâÿ íàâàëà óäàí êèìè, þòöðÿñÿí éåðèíÿ. Ì ÿ ø ÿ ä è ß ë è . Ùÿð íÿ òÿùÿð îëñà, î õàíûìûí ãóëëóüóíäà êåô ÷ÿêìèñÿí, àé óñòà Õÿëèë. Õ ÿ ë è ë . Èíàíûðñàí, ßëè ãàðäàø, ìÿí èíäèêè ùàëûìûí áèðúÿ ñààòûíû éöç êå÷ÿí ýöíëÿðèìÿ äÿéèøìÿðÿì, ÷öíêè àíúàã èíäè îëìóøàì àñóäÿ, þçþçöìöí àüàñû... Áóðàäà èøèìè ãóðòàðûá ýåäèðÿì ìÿíçèëÿ, áèð-èêè ïèéàëÿ ÷àé è÷èá áàøûìû ãîéóðàì éåðÿ. Áèð äÿ ñöáù àéûëûðàì. Òà äþâëÿòëèëÿð êèìè éîðüàí àëòûíäà àüíàìûðàì, àé àìàí, ôèëàí èø íåúÿ îëäó. Ùå÷ áèð èøèí ôèêðèíè ÷ÿêìèðÿì... Ì ÿ ø ÿ ä è ß ë è . Ìÿí ñèçè èíàíäûðûðàì êè, ìèëéîí÷óëàð òàìàì þìðöíäÿ äöíéàíûí íàç-íåìÿòëÿðèíè î ëÿççÿòíÿí, èøòàùëàí éåìÿéèáëÿð, íåúÿ êè áèç áó ñààò áó ãàðàúà ãîâóðìàíû éåéèðèê... Áèçèìêè ìÿðùÿìÿòèèëàùèäèð, îíëàðûíêû ãÿçÿáè-èëàùè. ß ê è í ÷ è . Áÿðè áàõ, óñòà Õÿëèë, äÿðäèí àëûì, áÿñ î õàíûìû ñàõëàéàí íåúÿ îëäó, î õàíèìàíû áÿðáàä îëàí îüëàí? Õ ÿ ë è ë . Î áèð ÷þëäÿ ãàëìûø éÿùóäè ãûçûíûí óúóíäàí ïó÷ îëäó... Äþðä éåðäÿ åâëÿðè... Àòàäàí ãàëìà ýþçÿë áàüëàðû, äöêàíëàðû, ãûçûëýöìöøëÿðè-ùàìûñû ÿëäÿí ÷ûõûá, ãàëäû ëàò, ëöò! Áó ñààò îíó ýþðäöì äåéÿí éîõäóð êè... Êèìè äåéèð áàø ýþòöðöá ýåäèá. Êèìè äåéèð þçöíö ùÿëàê åäèá... Õöëàñÿ, éàçûã þç-þçöíö áÿäáÿõò åëÿäè. ß ê è í ÷ è . Î äþâëÿòè þç çÿùìÿòè èëÿ ãàçàíìûø îëñàéäû, éÿãèí ãÿäðèíè áèëÿðäè âÿ î ùàëà äöøìÿçäè... Ù à ì á à ë . Î äà ìÿíèì êèìè òàé äàøûñàéäû, î éàìàí ýöíÿ äöøìÿçäè... Õ ÿ ë è ë . Åëÿ èíäèúÿ áèëìèøÿì êè, çÿùìÿòíÿí ãàçàíûëàí ÷þðÿê ùàëàë, ìöãÿääÿñ ÷þðÿêäèð... Çÿùìÿò þçö ÿçèééÿò äåéèë, ùÿòòà áþéöê øàäëûãäûð ãàíàí ö÷öí... Ì ÿ ø ÿ ä è ß ë è . Õîøáÿõòëèê âàðñà, î äà ÿêèí÷èäÿäèð... Ìÿí áåëÿ __________ ãàíìûøàì... Õ ÿ ë è ë . Ñþùáÿòèíèç ÷îõ øèðèíäèð, ìåéëèíèç ÷ÿêèðñÿ, òÿäàðöêö áîëäóð... 202 Ù à ì á à ë . Ñþùáÿò øèðèí èñÿ äÿ, ýåíÿ èø äàëûíúàí ýåòìÿê ýÿðÿê. (Áèð ìàíàò âåðèá) Õóäàùàôèç! Õ ÿ ë è ë (ïóëó àëûá). Àëëàù ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí, õîø ýÿëäèí. Ùàìáàë ýåäèð. Ì ÿ ø ÿ ä è ß ë è â ÿ ÿ ê è í ÷ è . Êèôàéÿòäèð, ÷îõ ñàü îë, óñòà Õÿëèë. (Àäàìà áèð ìàíàò âåðèá ýåäèðëÿð.) Õ ÿ ë è ë . Õîø ýÿëäèíèç, ñèç äÿ ñàü îëóíóç... Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì (éàõûíëàøûá, áàøûíäà áîü÷à, öçö þðòöêëö). Îüëàí! Éàðûìúà ìàíàò ïóëóì âàð, î ïóëà ýþðÿ òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, áèð àç ÷þðÿê âÿ áèð àçúà äà ãîâóðìàäàí âåð ìÿíÿ... Õ ÿ ë è ë (çÿíäëÿ áàõûá). Áàúû? Ñÿí Ñÿðâèíàç õàíûì äåéèëñÿí? Ýþçëÿðèíäÿí îíà îõøàéûðñàí... Òàíûìûøàì, ùå÷ öçöíö ýèçëÿòìÿ... Âàëëàù, òàíûìûøàì... Ìÿí ñÿíè ýþéäÿ àõòàðûðäûì, àììà éåðäÿ ÿëèìÿ äöøöáñÿí. (Ãàëõûá àéàüà áîü÷àíû àëûá ãîéóð éåðÿ, Ñÿðâèíàç õàíûì àüëàéûð.) Àüëàìà, àíàì, ñÿíÿ ãóðáàí... Ìÿí ñÿíèí î ãÿäÿð äóç-÷þðÿéèíè éåìèøÿì, àíàìäàí ýþðìÿäèéèì ìåùðèáàí÷ûëûüû ñÿíäÿí ýþðìöøÿì, þëÿíÿäÿê ñÿíÿ ãóëëóã åòñÿì, ÿâÿç äåéèë. Àüëàìà, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí... Äå ýþðöì ùàðàäà îëóðñàí?.. Ùÿëÿ áèðúÿ ÿéëÿø! Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì (ÿéëÿøèð). Äÿðäèìè ñþéëÿñÿì éåð, ýþé àüëàð, íåúÿ àüëàìàéûì, Õÿëèë? Õ ÿ ë è ë . Àüëàìà! Àëëàù ãîéñà, èøëÿð ùàìûñû äöçÿëÿð... Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, ìÿí þëìÿìèøÿì êè. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Íåúÿ àüëàìàéûì... Äîñò-àøíà, ãîùóì-ÿãðÿáà ùàìûñû ìÿíäÿí öç äþíäÿðäèëÿð. Ùå÷ êèìäÿ ðÿùì, ìöðöââÿò ýþðìÿäèì... Íàÿëàú ãàëûá, ïÿíàùëàíäûì ãàðäàøûì åâèíÿ, î ãàðäàøûìûí åâèíÿ êè, äèðèëèéèíÿ áèç áàèñ îëìóøóã. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà àðâàäû ìÿíè åâäÿí ãîâäó... Ïàé-ïèéàäÿ äöøäöì êö÷ÿëÿðÿ, áàøëàäûì éàçûã îüëóìó àõòàðìàüà. Òàïà áèëìÿäèì... Ýåäèá øÿùÿðèí êÿíàðûíäà áèð çèðçÿìèäÿ éåðëÿøäèì. Ãîíøóëàðûí ïàëòàðûíû éóéóá, áèð ïàð÷à ÷þðÿê òàïûá äîëàíûðàì... Äÿðäèì áó äåéèë Õÿëèë, éîõ! Îüëóì èòèáäèð, áàøûà÷ûã ãàëìûøàì... Îüëóì òàïûëìàñà, ãåéðè ÿëàúûì éîõäóð þçöìö ùÿëàê åòìÿêäÿí ñàâàéû... Õ ÿ ë è ë . Àëëàù ãîéñà, îüëóíó òàïàðàì, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí, àé Õÿëèë, àìàí __________ ýöíöäöð, ñÿíäÿí ñàâàéû áèð êÿñèì éîõäóð, ýÿòèð àéàãëàðûíäàí þïöì, òàï îüëóìó! 203 Õ ÿ ë è ë . Áóéóð ýåäÿê ìÿíèì ìÿíçèëèìÿ... Àðõàéûí îë, Ñÿôäÿðãóëóíó òàïàðàì... Ñîíðà ýåäÿðÿì ñÿíèí øåéëÿðèíè äàøûéàðàì... Éà Àëëàù! Ì ö ø ò ÿ ð è . Éàçûã àíà! Ñÿíèí áÿäáÿõò îüëóí ìÿíÿì... Àíà... Àíà!.. Àíà!.. Àíà, êå÷ ìÿíèì òàõñûðûìäàí... (Ãóúàãëàøûá àüëàéûðëàð.) Ñ ÿ ð â è í à ç õ à í û ì . Àíàí ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí, îüóë! (Áèùóø éûõûëûð îüëóíóí ãóúàüûíà.) Õ ÿ ë è ë . Èø ðàñòûíà äöøÿíäÿ áåëÿ îëàð... Íÿ éàõøû îëäó... Èíäè äóðìàã éåðè äåéèë... Ýÿëèíèç ýåäÿê áèð éåðäÿ áàøëàéàã êàñûáëûüû... Éàøàñûí çÿùìÿò, éàøàñûí êàñûáëûã! Êå÷ìèø ýöíëÿð éàìàí ýöíëÿð èäè, õîø ýöíëÿðèìèç ãàáàãäàäûð. Éàøàñûí åëÿ ýöíëÿð... Ýåäèðëÿð. Ïÿðäÿ __________ 204 ÊÅ×ÌÈØÄß ÃÀ×ÀÃËÀÐ ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ È â à í á ÿ é Ñ ÿ ð ä à ð î â – óéåçä íà÷àëíèêè. 50 éàøûíäà, ðÿñìè ëèáàñäà È ñ ê ÿ í ä ÿ ð – éàñàâóëáàøû, 40 éàøûíäà, óçóí áûüëû, öçö ãûðõûã È ñ ì à é û ë á ÿ é – 50 éàøûíäà, ìöëêÿäàð È á ð à ù è ì á ÿ é – èñòåôàéà ÷ûõìûø àôñåð, ðÿñìè ëèáàñäà, 40 éàøûíäà Ú à ì à ë á ÿ é – 42 éàøûíäà, ìöëêÿäàð Ç è í é ÿ ò õ à í û ì – îíóí àðâàäû Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì – îíóí ãûçû, 18 éàøûíäà Ø à ù ì à ð á ÿ é – îíóí îüëó, 21 éàøûíäà Èëäûðûì – Úàìàë áÿéèí íþêÿðëÿðè Õÿëèë Ú à ù à í ý è ð á ÿ é – 26 éàøûíäà Á ÿ ê è ð – úàâàí îüëàí Ù à ú û à ó ð á à í – ãîúà êèøè Ï è ð â å ð ä è – îíóí íþêÿðè, ãîúà êèøè Êàçàêëàð âÿ éàñàâóëëàð } ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Èâàí áÿéèí åâèíäÿ, îòàã õÿëèëÿð èëÿ áÿçÿíìèø, ìèçëÿð, ñòóëëàð äöçöëìöø, Èâàí áÿé ñÿíäÿë öñòÿ ÿéëÿøèá, äÿôòÿðõàíà êàüûçëàðûíû áèð-áèð îõóéóá, ãîë ÷ÿêèá àòûð êÿíàðà, Èñìàéûë áÿé âÿ Èáðàùèì áÿé ÿéëÿøèáëÿð... Èñêÿíäÿð ãàïûíûí éàíûíäà àéàã öñòÿ äàéàíûá. È â à í á ÿ é . Äàùà íÿ âàð, íÿ éîõ? È ñ ì à é û ë á ÿ é . Âÿ ýåíÿ áåëÿ äàíûøûðëàð êè, ýóéà Èâàíîâó ãóëëóãäàí êÿíàð åäèáëÿð, ùÿòòà èøè äÿ âåðèáëÿð ìÿùêÿìÿéÿ, éàëàíìû, äîüðóìó?.. È â à í á ÿ é . Äîüðóäóð, ñèçèí áÿéëÿðèíèç þëöíö äÿ ãîéìàçëàð ãÿáèðäÿ äèíú éàòñûí, äàíîñ, äàíîñ äàëûíúà âåðäèëÿð, éàçûüû åëÿäèëÿð áÿäáÿõò. È á ð à ù è ì á ÿ é . Ìÿí áèëìèðÿì î êèìÿ éàìàíëûã åòìèøäè. Áè÷àðÿ ëàï íàùàã éåðÿ áÿäáÿõò îëäó. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Î éàçûã èäè? Éàëàíñà Àëëàù îíà ãÿçÿá åëÿñèí! __________ Ýþçöíö éóìóá ÿëèíè à÷ìûøäû. Ãàðàúà ïóëäàí äà êå÷ìèðäè. ßëÿëõöñóñ îíóí ùÿðÿìè-ìþùòÿðÿìÿñè... ßëáÿòòÿ, àõûðû áåëÿ îëàúàã èäè. 205 È á ð à ù è ì á ÿ é . Áàøäàí-àéàüà éàëàíäûð. Î ýþçÿë àäàìëàðûí áèðèñè èäè âÿ ÷îõ éàõøû éîëäàø èäè... Áÿéëÿð îíó éÿùÿðëèéÿ áèëìÿäèëÿð, áàøëàäûëàð äàíîñáàçëûüà, âÿññàëàì. Èñìàéûë áÿé. Îíóí ùàããûíäà ÿëáÿòòÿ áåëÿ äàíûøàúàãñàí, ÷öíêè ýöíîðòà ÿéëÿøèá, ýåúÿ éàðûñûíàäÿê âóðóðäóíóç; î ñÿíèí ñàüëûüûíà, ñÿí îíóí. È á ð à ù è ì á ÿ é . Ñÿí äÿ ÿëáÿòòÿ ýÿðÿê îíó ïèñëÿéÿñÿí, ÷öíêè îíà áàëòà âóðàíëàðûí áèðèñè äÿ ñèç úÿíàáûíûç îëäó... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Äîüðóäóð, ìÿí ÿãðÿá úèíñèíäÿíÿì. Ùÿð êèì ìÿíèìëÿ êÿúðÿôòàð îëäó, îíó åëÿ ÷àëàðàì, ùå÷ þçö äÿ áèëìÿç èø ùàðàäàí òîõóíäó. È â à í á ÿ é . Ùÿð ùàëäà äàíîñ, äàíîñáàçëûã éàõøû ïåøÿ äåéèë, îíó äà ñÿí þçöíÿ ñÿíÿò åäèáñÿí... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ýöú ÷àòìàéàíäà äàíîñäàí áàøãà áèð ÿëàú îëìóð... Ìÿòëÿá äöøìÿíè éûõìàãäûð; ùàíêû éîë èëÿ áàúàðûðñàí, î éîë èëÿ éûõ, âÿññàëàì... È á ð à ù è ì á ÿ é (ñààòà áàõûá). Áó ñþùáÿòëÿðäÿí ñîíðà, àüàìûç, ÿðç îëñóí ãóëëóüè-øÿðèôèíèçÿ êè, ñààò îëäó îí èêè, ùÿëÿ áèð àç äà àðòûã. È â à í á ÿ é . Àüà Èáðàùèì áÿé, ñîíðà íÿ îëñóí? È á ð à ù è ì á ÿ é . Çíà÷èò, íàñòàë àäìèðàëñêèé ÷àñ. Éÿíè ãÿëéàíàëòû ëàçûìäûð... Èñêÿíäÿð, þçöí áèëèðñÿí äÿ. Áèð ïàð÷à ÷þðÿê áèð àç... âÿ áèð àç äà çÿùðèìàðäàí... Òåçúÿ, ãàäàñû... È â à í á ÿ é . Ñÿí ãÿðèáÿ õîøáÿõò àäàìñàí, âàëëàù... Äÿðäèí éîõ, ãÿìèí éîõ, àíúàã áèð ãÿëéàíàëòû îëñóí, âÿññàëàì, ãóðòàðäû ýåòäè... È á ð à ù è ì á ÿ é . Áÿñ áóéóð ýþðÿê ñÿíèí äÿðäèí íÿäèð, à áèçèì ùàêèìè-âèëàéÿò? È â à í á ÿ é . Ãà÷àãëàðûí, ãóëäóðëàðûí ÿëèíäÿí úàìààò òÿíýÿ ýÿëèá... Ïðèñòàâëàð áàøëàðûíû èòèðìèøëÿð. Áóíäàí àðòûã òà íÿ èñòÿéèðñÿí, úàíûì?.. È á ð à ù è ì á ÿ é . Áó úàíûì ö÷öí, íÿ ãÿäÿð ÷àëûøñàí, íÿ ãÿäÿð âóðóøñàí, áèçèì ÿùàëèíèí àðàñûíäà ÿìèí-àìàíëûã îëìàéûá âÿ îëìàéàúàã. Ñÿí þçöíÿ íàùàã éåðÿ ùå÷ çÿùìÿò âåðìÿ... È â à í á ÿ é . Èñêÿíäÿð, ýÿë áó êàüûçëàðû àïàð âåð äÿôòÿðõàíàéà... (Èñêÿíäÿð êàüûçëàðû àëûá ýåäèð.) È ñ ì à é û ë á ÿ é . Äîüðóäàí äà, ìàùàëäà áÿäáèùåñàáëûã î ãÿäÿð àðòûáäûð êè, ÿùàëèíèí íàëÿñè àñèìàíà áöëÿíä îëóáäóð âÿ áó áÿäáèùåñàáëûüà áàèñ áèçèì áÿéëÿðäèð... Áàõ, åëÿ î Úàìàë áÿéè ýþòöðöíöç. Åâëÿðè îëóá __________ ãà÷àãëàð éàòàëãàñû... Íþêÿðëÿðè ýåúÿëÿð ãóëäóðëóãäà, ýöíäöçëÿð éåéèá éàòìàãäà. 206 È á ð à ù è ì á ÿ é . Ö÷-äþðä ýöí áóíäàí ÿãäÿì áèçèì ÿìèîüëó Ñÿôÿð áÿé þç ýþçö èëÿ ýþðöá Êå÷ÿë Ãóëóíó äÿñòÿñè èëÿ Úàìàë áÿéèí åâèíäÿ... Áåëÿ èøëÿðäÿ Úàìàë áÿéÿ øÿðèê èø ýþðÿíèí áèðè äÿ î Ùàúû Ãóðáàí ëÿíÿòóëëàùäûð êè, áó ñààò ãàïûäà ýþðäöì... Ìÿëóí õÿñÿðÿä-äöíéà âÿëàõèðÿ!.. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ùàúû Ãóðáàí ìÿëóí ÿòðàô êÿíäëÿðè åëÿéèá þçöíÿ áîðúëó... Ãûëûíúûíûí äàëû äà êÿñèð, ãàáàüû äà... Äåéèð áÿé äÿ ìÿíÿì, àüà äà ìÿíÿì, ùå÷ êèì äÿ ãàáàüûìà äóðà áèëìÿç. È â à í á ÿ é . Ùàúû Ãóðáàí áàðÿñèíäÿ ìÿí ñèçÿ éàõøû ÿùâàë ñþéëÿéèì: áó íå÷ÿ ýöíëÿðäÿ îüëóíóí ãàáàüûíà éöç åðêÿê ãîéóí ñàëûá ýþíäÿðèð øÿùÿðÿ ñàòìàüà. Î ãî÷àã äà êÿíääÿí êÿíàðà ÷ûõàí êèìè ãîéóíëàðû òàïøûðûá ÷îáàíëàðà þçö ãîøóëóð ãà÷àãëàðà. Àõøàìäàí äþðä ñààò êå÷ìèø òþêöëöðëÿð Ùàúû Ìÿùÿììÿäèí åâèíèí öñòöíÿ. Þçöíö þëäöðöðëÿð, åâèíè ãàðÿò åäèðëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ÿëèíäÿ ïàäíîñ ãÿëéàíàëòû ýÿòèðèá ãîéóð êÿíàðäà ìèçèí öñòöíÿ). Àüà, Ùàúû Ãóðáàíû, î Áÿêèð ýÿäÿíè, áèð äÿ Úàìàë áÿéè âÿ îüëóíó ïðèñòàâ ýþíäÿðèá. Íÿ áóéóðóðñóíóç, îíëàðû äàìëûéàã, éîõñà äàíûøäûðàúàãñûíûç? È â à í á ÿ é . Ùàúû Ãóðáàíû ÷àüûð ýÿëñèí! Èñêÿíäÿð ýåäèð, Èáðàùèì áÿé ìèçÿ éàõûíëàøûá àéàã öñòÿ éåéèá-è÷èð. È á ð à ù è ì á ÿ é . Ùàúûíûí ÿùâàëû áó ñààò éàìàíäûð... Éÿãèí êè, ñàããàëû éûðüàëàíà-éûðüàëàíà òèòðÿìÿéÿ äöøöáäöð... Òèòðÿéÿúÿêñÿí, ùàúû, ùÿëÿ ùàðàñûäûð, òèòðÿéÿúÿêñÿí... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Õåéð... Ùàúû ìèí áåëÿ òÿëÿëÿðäÿí ÷ûõûáäûð. Î áèð åëÿ äÿëÿäóçäóð êè, Éåð öçöíäÿ áÿðàáÿðè éîõäóð. Èíäè ýþð íÿ äèë òþêÿúÿê, íÿ äÿñòýàù à÷àúàãäûð. Îíà Ùàúû Ãóðáàí äåéÿðëÿð. Èñêÿíäÿð èëÿ Ùàúû Ãóðáàí äàõèë îëóðëàð. Ù à ú û à ó ð á à í (èêèãàò áàø ÿéèá). Àüà, ìÿíè êþ÷ öñòöíäÿí òóòóá ýþíäÿðèáëÿð, àíúàã áèëìèðÿì íÿ èøäÿí þòÿðè. È â à í á ÿ é . Äþðä ýöí áóíäàí ÿãäÿì ýåúÿ éàðûñû îüëóí ãîøóëóá __________ ãà÷àãëàðà, òþêöëöáëÿð Ùàúû Ìÿùÿììÿäèí åâèíèí öñòöíÿ, þçöíö þëäöðöá, âàð-éîõóíó àïàðûáëàð... 207 Ù à ú û à ó ð á à í . Àìàí Àëëàù, áåëÿ äÿ áþùòàí îëàðìû? Áåëÿ äÿ éàëàí îëàðìû? Áàé, áàé, áàé... È â à í á ÿ é . Ãàðà÷ûëûã ëàçûì äåéèë. Ù à ú û à ó ð á à í . Íÿ áóéóðóðñàí, àé àüà? Áàøûíà äþíöì, ìÿíèì îüëóì îí ýöíäöð êè, øÿùÿðÿ ýåäèá ãîéóí ñàòìàüà, åëÿ áó ñààò ýåíÿ øÿùÿðäÿäèð... Ãîéóíóí ïóëóíó ëÿíýÿ ñàëûáëàð, îíà ýþðÿ éàçûã óøàã ãàéûäûá ýÿëÿ áèëìèð. È â à í á ÿ é . Àðòûã äàíûøìàã ëàçûì äåéèë, ñÿí áóðàäà äóñòàã ãàëàúàãñàí, òà îüëóí ýÿëèá ÿëÿ êå÷ÿíÿúÿí... Èñêÿíäÿð, àïàð äàìëà! Ù à ú û à ó ð á à í . Ñàùèá-èõòèéàðûñûíûç, áàøûíà äþíöì. Àíúàã, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, ìÿíè êþ÷ öñòöíäÿí òóòóá ýÿòèðèáëÿð, êþ÷ ãàëûá àðâàä-óøàã ÿëèíäÿ, ìÿíñèç òÿðïÿíÿ áèëìÿçëÿð. Âàõò âåðèíèç êþ÷ö éåðèíÿ éåòèðèá, ýÿëèì ãóëëóüóíóçà, éîõñà îëóá-ãàëàíûì ÿëäÿí ýåäÿð, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì. È â à í á ÿ é . Îëìàç, îëìàç, àïàð!.. Ù à ú û à ó ð á à í . Àüà, áàõ áó áÿéëÿð ìÿíè éàõøû òàíûéûðëàð, ìÿí âÿ ìÿíèì îüëóì áÿäáèùåñàá èøëÿðÿ ãàðûøìàìûøûã âÿ ùå÷ âàõò ãàðûøìàðûã. ×öíêè Àëëàùûí âÿ ñèçèí äþâëÿòèíèçäÿí î ãÿäÿð âàðûìäûð êè, ïèñ èøèí äàëûíúà ýåòìÿéÿ åùòèéàúûìûç éîõäóð. Áèçÿ íÿ îëóáäóð êè, äèâàí éàíûíäà öçöãàðàëûã åäèá þçöìöçö áÿäáÿõò åäÿê, àé áàøûíà äþíöì?.. È â à í á ÿ é . Îüëóí ýÿëÿíÿäÿê äàìäà éàòàúàãñàí. Àðòûã ôöçóëëóã ëàçûì äåéèë... Ù à ú û à ó ð á à í . Àüà, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, øÿùÿðÿ òåë âóðóíóç, òÿùãèã åòñèíëÿð. Îüëóì îí ýöíäöð êè, îðàäàäûð, áèð éàíà ÷ûõìàéûá, âàëëàù, áèëëàù... È â à í á ÿ é (êàüûçëàðà áàõûð). Àðòûã äàíûøìàã éîõäóð, éàòàúàãñàí îüëóí ýÿëÿíÿäÿê... Ù à ú û à ó ð á à í . À áÿéëÿð, àòàì ñèçÿ ãóðáàí, áåøúÿ ýöí ìþùëÿò èñòÿéèðÿì, àìàí ýöíöäöð... Ìÿí îëìàñàì êþ÷öì òÿðïÿíÿ áèëìÿç, ìàë-ãàðà äàüûëàð ùÿðÿñè áèð éàíà. Ìÿíÿ ðÿùì åäèíèç. Èñìàéûë áÿé, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Àé ùàúû, áèçèì íÿ èõòèéàðûìûç âàð êè, ùàêèìèâèëàéÿòèí èøèíÿ ãàðûøà áèëÿê? Ù à ú û à ó ð á à í . Àé Èñìàéûë áÿé, êþ÷ èøèíè ñÿí þçöí, ÿëáÿòòÿ, øöêöð, éàõøû áèëèðñÿí... Êþ÷ ìàëàêàíëàðäà äàéàíûáäûð... Àäûíû çèéàíëûã __________ ãîéóá, ãîéóíó ñöðö-ñöðö àïàðàúàãëàð, äàíà-äóíàíû ùÿðÿ áèð éàíà äàðòàúàã, Àëëàù õàòèðèíÿ ìÿíÿ ðÿùì åäèí, ìÿí éàçûüàì... 208 È ñ ì à é û ë á ÿ é . Îüëóí ãóëäóðëóãäà òàõñûðëàíûð, ìÿí áåëÿ èøÿ íåúÿ àüûç à÷à áèëÿðÿì?.. Éöíýöë èø îëñà èäè, ýåíÿ áÿëêÿ ìöìêöí îëàðäû. Ù à ú û à ó ð á à í . Ìÿí áèëèðÿì êè, àé Èñìàéûë áÿé, ñÿíèí ùå÷ éåðäÿ ñþçöí éåðÿ äöøìÿéèáäèð, èíäè íÿ ö÷öí áîéóí ãà÷ñûðûðñàí? Éîõñà, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, ìÿíäÿí àò èñòÿäèí ýþíäÿðìÿäèì, îíà ýþðÿ ìÿíäÿí èíúèéèáñÿí? È ñ ì à é û ë á ÿ é . Éàëàí äàíûøìà, ùåéâÿðÿ! Ìÿíèì þç àòëàðûì ùàðàäà ãàëìûøäû êè, ñÿíäÿí àò èñòÿéÿ èäèì? Éàëàíûíà áàõ ãûðûøìàëûí! Ù à ú û à ó ð á à í . Éàëàí äàíûøäûì, ãÿëÿò åëÿäèì, áàøûíà äþíöì... Îüëóì ìöãÿññèðäèð, ìÿíèì ýöíàùûì íÿäèð? Àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, ìÿíèì ãîðõóì î áèðÿùì ìàëàêàíëàðäàíäûð... Áåø ýöí íÿ áþéöê ìþùëÿòäèð êè, îíó ìÿíÿ âåðìèðñèíèç? Ùÿðýàù î èø äîüðó îëñà, ìÿíè âÿ îüëóìó äàð àüàúûíà ÷ÿêèíèç... Àíä îëñóí ýåòäèéèì Ìÿêêÿ âÿ Ìÿäèíÿéÿ, áóíëàðûí ùàìûñû äöøìÿí ñþçöäöð. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Éàëàí, äîüðó, ìÿí ãàðûøàí èø äåéèë, âÿññàëàì. Ù à ú û à ó ð á à í . Èáðàùèì áÿé, àòàì, àíàì ñÿíÿ ãóðáàí, áÿëêÿ ñÿí áèð äèëèíè òÿðïÿäÿñÿí, ìÿí éàçûüàì!.. È á ð à ù è ì á ÿ é (áèð ðóìêà äà âóðóá). Ùàúû, éàëâàðûðñàí, ýåíÿ ùàêèìè-âèëàéÿòèí þçöíÿ éàëâàð... Áèçäÿ íÿ èõòèéàð âàð?.. Ù à ú û à ó ð á à í . Èáðàùèì áÿé, î áàëàúà ùåñàáûìûç êè âàð ùà... Ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ, àìàíäû ìÿíÿ êþìÿê... È á ð à ù è ì á ÿ é . Éóõó ýþðìöñÿí, éîõñà áàøûíà àò òÿïèáäèð? À êèøè, ùåñàá íÿäèð, çàä íÿäèð, äÿëè îëìàìûñàí ùà... Ù à ú û à ó ð á à í . Àüà, ñÿíè àíä âåðèðÿì îüëóí Ñàøà áÿéèí úàíûíà, î Èñà ïåéüÿìáÿðÿ, äþðäúÿ ýöí ìÿíÿ ìþùëÿò âåð, êþ÷ö éåðèíÿ éåòèðèá, ãàéûäûì ýÿëèì... È â à í á ÿ é . Òåë âóð îüëóí ýÿëñèí, ÿëäÿí ãîéóì... Èñêÿíäÿð, àïàð äàìëà... Ù à ú û à ó ð á à í (Èñêÿíäÿðÿ). Ýÿë ýåäÿê áàëàì. Åéáè éîõäóð, à áÿéëÿð, Àëëàù ñèçÿ èíñàô âåðñèí. Àðòûã ñþçöì éîõäóð... Àíúàã ýþðÿñÿí î äöíéàäà Àëëàùûí äèâàíûíäà íåúÿ úàâàá âåðÿúÿêñèíèç? (Ýåäèð.) È á ð à ù è ì á ÿ é . Ìÿëóí î áèðè äöíéàäàí äÿì âóðóð... Þçöí þëÿñÿí, àé ùàúû!.. È ñ ì à é û ë á ÿ é (Èâàí áÿéÿ). Éåðèäèð, Èâàí, ÿëäÿí ãîéìà. Ùàúû ÷îõ éàüëûäûð, éàõøû éåðäÿí òóòìóñàí. __________ È á ð à ù è ì á ÿ é . Áèð àäàìûí êè ãàïûñûíäà ùÿð ñÿùÿð úàìààò ãàòàðãàòàð äóðà, áèð àäàì êè áàñà, êÿñÿ, âóðóøäóðà, áàðûøäûðà, ùå÷ êÿñ äÿ 209 úöðÿò åäèá úàâàá ãàéòàðà áèëìÿéÿ – îíóí úàâàáû íÿ ãàéäà ýÿðÿê îëñóí? ßëáÿò, ãóäóðüàí... È á ð à ù è ì á ÿ é (àüçûíû ñèëÿ-ñèëÿ éàõûíëàøûá). Áèçèì ãîíøóäàí áèð àò ýåòìèøäè. Ýÿëäèëÿð ìÿíèì éàíûìà êè, áÿé, Àëëàù õàòèðèíÿ, áèçÿ áèð ÿë êþëýÿëèéè âåð, ýåäÿê Úàìàë áÿéèí éàíûíà. Ìÿí äÿ éàçäûì âåðäèì. Ö÷ ýöí êå÷ìèø àò ãàéûòäû éåéÿñèíÿ. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Îüëó àòàñûíäàí äà ãóäóðüàíäûð... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Íåúÿ äÿ ãóäóðüàí îëìàñûíëàð êè, òàìàì óéåçä îíëàðûí ÿëèíäÿäèð. (Çÿíýè âóðóð, Èñêÿíäÿð äàõèë îëóð.) È â à í á ÿ é . Áÿéëÿðè ÷àüûð ýÿëñèíëÿð (ñöêóò). È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ãàïûíû à÷ûá). Áóéóðóç... Úàìàë áÿé, Øàùìàð áÿé âÿ Áÿêèð äàõèë îëóðëàð. Ú à ì à ë á ÿ é . Úÿíàá íà÷àëíèê, áèçè íÿ èøäÿí þòÿðè ÷àüûðòäûðìûñûíûç? È â à í á ÿ é . Ñèçè íÿ èøäÿí þòÿðè ÷àüûðòäûðìûøàì, áèëèðñèíèç, ùì? Ú à ì à ë á ÿ é . Õåéð, áèëìèðèê È â à í á ÿ é . Ñÿíèí åâèí îëóá ãà÷àãëàð éàòàëãàñû... Íþêÿðëÿðèí ýöíäöçëÿð ãàïûäà éàñàâóë ÿâÿçè, ýåúÿëÿð îüóðëóãäà, ãóëäóðëóãäà. Áóíäàí àðòûã íÿ èø îëà áèëÿð? Ú à ì à ë á ÿ é . Áåëÿ òÿãñèðíàìÿéÿ ìÿíèì ýöëìÿêäÿí áàøãà ãåéðè úàâàáûì îëà áèëìÿç, úÿíàá íà÷àëíèê âÿ ùÿðýàù áó ñóàë-úàâàá àüàëàðûí ãóëëóüóíäà “äàçíàíèéàäûð”. éàçûíûç ãîë ÷ÿêèì, àðòûã äàíûøìàã îëìàñûí. È â à í á ÿ é . “Äàçíàíèéà” ñîíðà îëàúàã. Áó ýöí ìÿí ñèçè ýþíäÿðèðÿì äóñòàãõàíàéà. ßùâàë úÿì åäÿíÿäÿê ãàëàðñûíûç îðàäà. Ú à ì à ë á ÿ é . Ùÿðýàù ñèç øÿðèð àäàìëàðûí ñþçöíÿ áàõûá, èíàíûá èø ýþðñÿíèç, óéåçäè õàðàáà ãîéàðñûíûç âÿ àãèáÿòè ñèçèí þçöíöç ö÷öí äÿ éàõøû îëìàç, àüà íà÷àëíèê. È â à í á ÿ é (àúûãëû). Ìÿíÿ éîë ýþñòÿðèðñÿí?.. Äèëèíè éåðèíäÿí ãîïàðòäûðàðàì!.. Ýþçöíö ñèë, ìÿíÿ äöðöñò áàõ! Ú à ì à ë á ÿ é . Ìÿí ñèçÿ ãàðàãîéóíëó äåéèëÿì, ìÿíÿ ùÿðáÿ ýÿëÿñèíèç. Íÿ áàúàðûðñûíûç ìöçàéèãÿ åòìÿéèí... È â à í á ÿ é (áÿéëÿðÿ). Áóíóí íþêÿðëÿðè äþðä íÿôÿð ÷îäàðû ãûðûá, __________ ïóëëàðûíû àëûá, áèð íàõûð ìàëëàðûíû î òàéà êå÷èðèá, ýÿëèáëÿð áó áÿéèí ãóëëóüóíà... Ùÿëÿ áóíóí äèëè äÿ âàð äàíûøìàüà, ýþðöðñöíöç? 210 Ú à ì à ë á ÿ é . Úÿíàá íà÷àëíèê, ìÿíè Ñèáèðÿ ýþíäÿðìÿê îëàð, àììà àüûð ñþç äåìÿê îëìàç... Îíó áèëìÿëèñèíèç... È ñ ì à é û ë á ÿ é . Úàìàë áÿé, íÿ ëàçûì îëóá àðòûã-ÿñêèê äàíûøìàã? Áèð àç ñÿðùåñàá îëìàã ýÿðÿê... Àõûð ùàêèìè-âèëàéÿò ùöçóðóíäà... Ú à ì à ë á ÿ é (àúûãëû). Òÿâÿããå åäèðÿì ìÿíÿ éîë ýþñòÿðìÿéÿñèíèç, àüûë þéðÿòìÿéÿñèíèç. Áèç áèð-áèðèìèçè éàõøû òàíûéûðûã... Àüà Èñìàéûë áÿé, ôàðàüàò îòóð, áÿñäèð øÿðàðÿò. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ãóäóðüàíëûã ëàçûì äåéèë... Ìÿíè òàíûéûðñàí êè! áàøûíà ìöñèáÿò à÷àðàì... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Íà÷àëíèêèí áþéðöíÿ ãûñûëûá, ÷îõ äà ùÿäéàí åëÿìÿ... Ñÿíè áèð Èñìàéûë áÿé åëÿðÿì, àäûí äà éàäûíäàí ÷ûõàð... Àäàìûíû òàíû. Ú à ì à ë á ÿ é . Øàùìàð, ñàêèò îë, äàíûøìà, éåðè äåéèë... È â à í á ÿ é . Èñêÿíäÿð, àïàð áóíëàðû äàìëà, àïàð! Ú à ì à ë á ÿ é . Èéèðìè äþðä ñààòäàí àðòûã áèçè ñàõëàìàüà èõòèéàðûíûç éîõäóð. È â à í á ÿ é . Ñÿñèíè êÿñ, áóéóðàðàì áàøûíà éöç òàòàðû âóðàðëàð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Î òàòàðû âóðàíû ìÿíÿ ýþñòÿð ýþðöì êèìäèð? Êèìèí àüçû íÿäèð ìÿíèì àòàìà éàõûí ýÿëñèí? Âàëëàùè, èêè ïàð÷à åäÿðÿì! Ú à ì à ë á ÿ é . Øàùìàð, ñÿíÿ íÿ äåäèì, ñàêèò îë, áÿðè ýÿë... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Àðòûã áàø àïàðìàã ëàçûì äåéèë, äöøöí ãàáàüûìà, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç... Á ÿ ê è ð . Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì òàãñûðûì íÿäèð? È â à í á ÿ é . Àïàð ö÷öíö äÿ äàìëà. Ñÿí ãàðàíëûã äÿðÿäÿ àüàëûã åäèðñÿí, ñÿíèíëÿ èøèì ÷îõäóð. Á ÿ ê è ð . Àé àüà, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ. È â à í á ÿ é . Èñêÿíäÿð, åøèòìèðñÿí? Ðÿää åëÿ äåäèì ñÿíÿ, íÿ äóðìóñàí? Äàìëà!.. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Äàéàíìàéûí, äöøöí ãàáàüûìà, éîõñà ñöðöòäöðÿðÿì. Ú à ì à ë á ÿ é . Úÿíàá, éàñàâóë áàøû, áóéóð ýþðÿê î “äàì” ùàðàäàäûð? Ø à ù ì à ð á ÿ é (ýåäÿ-ýåäÿ Èñêÿíäÿðÿ). Ýÿäÿ îüëó ýÿäÿ, êèìÿ äåéèðäèí áàø àïàðìàã ëàçûì äåéèë? Íåúÿñÿí èêè ïàð÷à åäèì ñÿíè?! Ú à ì à ë á ÿ é . Øàùìàð! Äÿëè îëìà, áÿðè ýÿë! Î èøëÿð ìÿêð èøëÿðäèð! Áÿðè ýÿë äåäèì ñÿíÿ (ãóúàãëàéûá àïàðûð.). __________ È ñ ì à é û ë á ÿ é . Èíäè ñÿí, Èâàí, Úàìàë áÿéèí àõûðûíû åëÿéÿ áèëÿðñÿí. Ñÿí ìÿíè øàùèä éàç, ìÿí îíóí àíàñûíû àüëàäûì. 211 È á ð à ù è ì á ÿ é . Ãóäóðüàí îüëó ãóäóðüàí ýþðäöíöç íÿ ùÿäéàí åëÿäè? È â à í á ÿ é . Ìÿí áó ñààò ïðîòîêîë éàçûì, ñèç äÿ ãîë ÷ÿêèç. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ìÿí èêèÿëëè ãîë ÷ÿêÿðÿì... È á ð à ù è ì á ÿ é . Ãà÷àã ñàõëàìàã áàðÿñèíäÿ íÿ ãÿäÿð øàùèä ëàçûì îëñà, ìÿí ýþñòÿðÿðÿì, ñÿí àíúàã éàçìàãäà îë... Èâàí áÿé áàøëàéûð éàçìàüà. È á ð à ù è ì á ÿ é . Çàêîíäàí äÿì âóðóð àõìàã îüëó àõìàã... Ìÿí îíó áèð åëÿ òÿëÿéÿ ñàëûì êè, þëÿíÿ ãÿäÿð ÷ûõà áèëìÿñèí... Ãûðàãäà ñÿñëÿð: àé àìàí, ãîéìàéûí ýåòäèëÿð... Âóð à ýÿäÿ, ãîðõìà, ãàáàãëàéûí, òåç îë à ýÿäÿ, âóð íÿ äóðóðñàí? Òöôÿíý àòûëûð. È â à í á ÿ é (ãûøãûðûð). Èñêÿíäÿð, êàçàêëàðû ÷àüûð, àòûìû ÷þëÿ ÷ÿê, òåç îë! (Ýåäèð.) È á ð à ù è ì á ÿ é (ïÿíúÿðÿäÿí áàõûá). Ñÿí þëÿñÿí úåéðàí êèìèò ãà÷ûðëàð... Úàìàë áÿéÿ áàõ... Àé, àé, àé! Çàëûì ýþð íåúÿ ãà÷ûð. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Òöôÿíýëÿðè ùàðàäàí àëäûëàð, î ýÿäÿéÿ áàõ, ïàù! ïàù! ïàù! Õåéð, ýåòäèëÿð, ãàáàãëàðû ìåøÿäèð, òóòà áèëìÿéÿúÿêëÿð... È á ð à ù è ì á ÿ é . Áèëèðñÿí, ãàðäàø, íÿ âàð? Áèç íàùàã éåðÿ þçöìöçö õàòàéà ñàëäûã, áóíäàí ñîíðà áèçèì äîëàíàúàüûìûç ÷ÿòèí îëàúàã... Áóíëàð àëÿìè ãàðûøäûðàúàãëàð áèð-áèðèíÿ. È ñ ì à é û ë á ÿ é . Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Àðâàä-óøàãëàðûíû òóòàðëàð, îíäà þçëÿðè ýÿëèá ýèðÿúÿêëÿð àüçûáèðÿ. È á ð à ù è ì á ÿ é . Àüàìûçûí êåôè éàâàäû, “ïðÿôðàíñ” äà äöçÿëäÿ áèëìÿäèê... Áÿðè ýÿë ýåäÿê... Ýåäèðëÿð. Ïÿðäÿ __________ 212 ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð áèð áàëàúà îòàãäà. Èñêÿíäÿð, áèð íÿôÿð éàñàâóë , ãàáàãëàðûíäà Çèíéÿò õàíûì âÿ Ñÿàäÿò õàíûì äàõèë îëóðëàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Íà÷àëíèêèí ùþêìöíÿ ýþðÿ ñèç áóðàäà ãàëàúàãñûíûç. Òà Úàìàë áÿé îüëó Øàùìàð áÿé èëÿ ýÿëèá þçëÿðèíè äèâàí ÿëèíÿ âåðÿíÿäÿê. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áàüûøëà, àäûíû äà áèëìèðÿì (ÿéëÿøèð ïàëàç öñòÿ), Ñÿàäÿò, ýÿë îòóð éàíûìäà!.. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Ìÿíèì àäûìà éàñàâóë áàøû Èñêÿíäÿð äåéÿðëÿð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Òÿâÿããå åäèðÿì íà÷àëíèêÿ äåéÿñèíèç êè, ìÿí âÿ ãûçûì áóðàäà àúûíäàí þëìÿéÿ ùàçûðûã, àììà Úàìàë áÿéèí ÿëÿ êå÷ìÿéèíÿ ðàçû îëìàéàúàéûã. Î äöðöñò àðõàéûí îëñóí, ÿýÿð îíäàí þòÿðè áèçè äóñòàã åäèáñÿ, áþéöê ñÿùâè âàð... Ýþðöíöð, ìÿíè âÿ Úàìàë áÿéè éàõøû òàíûìàìûøñûç. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð á ÿ é . Áàüûøëàéàñûíûç, õàíûì, ãàíàí, ãåéðÿòè îëàí êÿñ ðàçû îëìàç êè, îíóí óúóíäàí àðâàäû âÿ ãûçû äóñòàãõàíàäà, êàçàêëàðûí ÿëèíäÿ ãàëñûíëàð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Õåéð, ãåéðÿòè îëàí àðâàä ùå÷ ðàçû îëìàç êè, îíóí ñàùèáèíè âÿ îüëóíó òàõñûðñûç éîõ åòñèíëÿð, úàíûíû ãóðáàí åäÿð... Î êè ãàëäû êàçàêëàð ÿëèíäÿ ãàëìàüà, ñèçè äöðöñò èíàíäûðûðàì êè, î àäàì ùÿëÿ éàðàíìàéûáäûð êè, áèçÿ éàõûí ýÿëÿ áèëñèí... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Ùÿð ùàëäà ìÿí þç àüàìûí ùþêìöíÿ ÿìÿë åäèðÿì. (Éàñàâóëà) Ýåúÿ-ýöíäöç ÿëèíäÿ òöôÿíý, äóðàðñàí áó ãàïûíûí àüçûíäà, ùå÷ êÿñè áóíëàðûí éàíûíà ãîéìàçñàí!.. Ãàíäûíìû?.. Ãàïûíû äà áàüëàðñàí. É à ñ à â ó ë . Áàø öñòÿ, àðõàéûí îë, ãîéìàðàì... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Áó ñààò ñÿíÿ áèð éîëäàø ýþíäÿðèì, íþâáÿò èëÿ ãàðîâóë ÷ÿêÿðñèíèç... É à ñ à â ó ë . Éàõøû îëàð. (Èñêÿíäÿð ýåòìÿê èñòÿéèð.) Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áèð áàëàúà äàéàí... Îëà áèëÿðìè áèð ãîúà éà úàùûë àðâàä òàïûá âåðÿñèíèç, áóðàäà áèçÿ ùÿéàí îëñóí?.. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Õåéð, î èõòèéàð ìÿíäÿ éîõäóð âÿ àüëûì áåëÿ êÿñèð êè, íà÷àëíèê äÿ îíà ðàçû îëìàéàúàã. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ñÿí ìöñÿëìàíñàí, éà íÿ? ßýÿð ìöñÿëìàíñàí, __________ ëàéèãäèðìè ñÿíèí àäûíà âÿ ãåéðÿòèíÿ êè áèð ìöñÿëìàí àðâàäûíû âÿ ãûçûíû áèð éàä êèøèéÿ òàïøûðûá ýåäÿñÿí?.. Åéèáäèð ñÿíèí ö÷öí! 213 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Ìÿí ïàäøàù íþêÿðèéÿì, áîðúóìäóð ùÿð íÿ áóéóðñàëàð îíà ÿìÿë åäèì, ìÿíèì ÷þðÿéèì áóíäàí ýÿëèð... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñèçèí ýþçöíöçäÿ äöíéà ìàëû ãåéðÿòäÿí, íàìóñäàí àðòûãäûð. Áåëÿ èñÿ, áèçèì àðòûã äàíûøûüûìûç éåðñèçäèð, ýåäÿ áèëÿðñèíèç. Ãàðîâóë÷ó ãàðäàø, ñÿí äÿ ÷ûõ áóðàäàí... Ãàïûíû áàüëà... Èñêÿíäÿð âÿ éàñàâóë ÷ûõûðëàð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ñÿàäÿò, êàçàêëàðûí àðàñûíäà áèçè áóðàéà ýÿòèðÿíäÿ úàìààòà ãàòûøûã, äåéÿñÿí, Úàùàíýèð áÿé, ýþçöìÿ äÿéäè àõû... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ìÿí äÿ ýþðäöì, àíà... Ãàðàëìûøäû... ×ûðòìà âóðñàéäûí, ãàíû äàìàðäû... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ýþðÿñÿí áèëäèìè áèçè ùàðà ýÿòèðäèëÿð?.. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ñîíðà ìÿí ÷îõ àõòàðäûì, ýþðÿ áèëìÿäèì. Îíñóç äà äåéèë êè, áèëìÿñèí... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ìÿíèì éÿãèíèìäèð êè, î äèíú îëìàéàúàã, þçöíö äàüà-äàøà âóðàúàãäûð... Ýþðÿñÿí áèçè áóðàäàí ãóðòàðà áèëÿðìè? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Áó íÿ áÿëà èäè, áèç äöøäöê, àíà? Åâèìèçè òàðìàð åëÿäèëÿð... Àòàìû, ãàðäàøûìû ãà÷àã ñàëäûëàð... Áèç þçöìöç äÿ áó ùàëäà!.. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ... Áèð àçäàí ñîíðà áàõûá ýþðÿðëÿð êè, èñòÿäèêëÿðè áàø òóòìàäû, áèçè àçàä åäÿðëÿð, ýåäÿðèê åâèìèçÿ... Èíäè áèëèðñÿí, ãûçûì, èêè ýåúÿäèð êè, ýþçöìöçö éóììàìûøûã... Áàøûíû ãîé äèçèìèí öñòöíÿ, ýþð éàòà áèëèðñÿíìè, ãóðáàí ñÿíÿ... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Éàòà áèëìÿéÿúÿéÿì, àíà... Úàíûì ãàëûá àòàìûí âÿ ãàðäàøûìûí éàíûíäà... Êèì áèëñèí, èíäè îíëàð ùàíêû äÿðÿäÿ àú, ñóñóç ãàëûáëàð... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Åëÿ ôèêèðëÿðè åëÿìÿ, ãûçûì... Ñÿíèí àòàíû òàíûìàéàí éîõäóð, îíëàð ö÷öí ùÿð áèð ìàéÿ åùòèéàú ìöéÿññÿð îëàúàã, àðõàéûí îë. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Êàçàêëàð åâèìèçèí öñòöíÿ òþêöëÿíäÿ, íþêÿðëÿðèìèç åëÿ áèðäÿí éîõ îëäóëàð. Àíà, ýþðÿñÿí îíëàð ùàðà ýåòäèëÿð? Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ìÿí îíëàðà äåäèì ãà÷ñûíëàð. Ãà÷ìàñåéäèëÿð, îíëàðû äà òóòàúàãäûëàð... Ìÿí áèëèðÿì, îíëàð áó ñààò àòàéûí éàíûíäàäûðëàð... ßââÿë èñòÿäèëÿð êàçàêëàð èëÿ âóðóøñóíëàð, ìÿí éàëâàðäûì, ãîéìàäûì... __________ Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ùÿð íÿ èñÿ, àíà, éàìàíúà åâèìèç òàð-ìàð îëäó, Àëëàù ñÿáÿáèí åâèíè òàð-ìàð åòñèí. 214 Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Àëëàù êÿðèìäèð, ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, Àëëàù ùÿããè íàùÿããÿ âåðìÿç... Áàõ, ãûçûì, ìÿí éàòûðàì... Áàøûíû ãîé äèçèì öñòÿ, ýþð éàòà áèëÿðñÿíìè?.. (Éàòûðëàð.) Áèð àç êå÷ìèø. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (ãàëõûá îòóðóð). Éàçûã àðâàä íÿ òåç éóõóéà ýåòäè... Èëàí âóðàí éàòàð, àììà ìÿíèì éóõóì ýÿëìÿç... Éàçûã àòàì, ãàðäàøûì áèëñÿëÿð êè. áèçè äóñòàã åäèáëÿð, ìÿí áèëèðÿì íÿ ùàëÿòÿ äöøÿúÿêëÿð... Ìÿíèì Úàùàíýèðÿ äÿ éàçûüûì ýÿëèð... (àüëàéûð) “Àé ãûç, ìÿí úåùèç-çàä èñòÿìèðÿì, Àëëàù õàòèðèíÿ áó èøè òåçúÿ ãóðòàðñûíëàð” – éàçûã Úàùàíýèð äåéèðäè. Èíäè èø áåëÿ ãóðòàðäû, áàõ... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì (àéûëûá). Àé ãûç, ìÿýÿð ñÿí éîðóëìàìûñàí? Íàõîøëàðñàí, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, éàõûí ýÿë ãóúàãëàøûá éàòàã. Ãóúàãëàøûá óçàíûðëàð. Áèð àç êå÷ìèø. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (÷þëäÿí). ßëèì-àéàüûì äÿéìÿìèø äèíìÿçñþéëÿìÿç à÷ ãàïûíû. Õ ÿ ë è ë . Òåçúÿ îë, áåëÿ ãàäàíû àëûì ñÿíèí, éàõøû îüëàí... È ë ä û ð û ì . Äàùà ãàäàí àëûì íÿäèð? Âóð áîéíóíó, èò áîéíó êèìè äöøñöí éåðÿ... É à ñ à â ó ë . Äàùà íÿ ö÷öí âóðóðñàí, ãàäàí àëûì?.. Ãîéóí áó ñààò à÷ûì äà!.. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (àéûëûá). Áó íÿäèð, àíà, ãóðáàí îëóì ñàíà... Àíà, ìÿí ãîðõóðàì... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ãîðõìà, ãûçûì, ãîðõìà. Áàøûíà äþíöì (ãàïûéà éàõûíëàøûá), êèìñèíèç?.. Õ ÿ ë è ë . Ãîðõìàéûí, áàøûíûçà äþíöì, áèçèê... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (éàñàâóë à). À ýÿäÿ, çàëûì îüëó, ÿëèíè ïèøèê éåìÿéèáäèð êè! Òåç îë äÿ! Ãàïû à÷ûëûð, äàõèë îëóðëàð îòàüà, õàíûìëàð àéàüà äóðóðëàð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Éàñàâóëëàðûí áèðèíè äÿ ÿëäÿí ãîéìàéûí!.. É à ñ à â ó ë . Áàøûíûçà äþíöì, âàëëàù, áèëëàù, ìÿíäÿ òàõñûð éîõäóð, ìÿíè þëäöðìÿéèí, Àëëàù õàòèðèíÿ... Ìÿí ñÿñèìè äÿ ÷ûõàðìàðàì, ñàáà__________ ùàäÿê áó îòàãäàí ÷þëÿ äÿ ÷ûõìàðàì, àíä îëñóí Àëëàùà, àíúàã ìÿíÿ äÿéìÿéèí!.. 215 Õ ÿ ë è ë . Áó îüëàíû þçöìöç èëÿ àïàðàã, éîõñà áóðàäà ãàëñûí? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ßë-àéàüûíû ñÿðèéèá, éûõûí ãàëñûí áóðàäà!.. È ë ä û ð û ì . Ãàðäàøûì, óçàí éåðÿ, òåçúÿ. Áåëÿ ñÿíèí ãàäàíû àëûì, óçàí ýþðöì íåúÿ óçàíûðñàí? Ùì, òåçúÿ... É à ñ à â ó ë . Óçàíûì, áàøûíûçà äþíöì... (Óçàíûð éåðÿ âÿ ÿë-àéàüûíû ñÿðèéèðëÿð.) Õ ÿ ë è ë . Áåëÿ ðàùàòúà éàò, ñÿíèí ãàäàíû àëûì. Éàõøû îüëàíäûð, âàëëàù. Áÿðÿêàëëàù! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Àüçûíû äà ýÿðÿê áàüëàéàñàí! É à ñ à â ó ë . Áàøûíûçà äþíöì, àé àüà, àüçûìû åëÿ áàüëàñûíëàð êè, íÿôÿñèì äàðûõìàñûí. È ë ä û ð û ì . Ãîðõìà, åëÿ áàüëàéàúàüàì êè, íÿôÿñèí áèðúÿ òèêÿ äÿ äàðûõìàñûí, áàõ, ùà áåëÿ. Äè éàò.. Ãàðäàøûì, éàò... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèñìèëëàù-ðÿùìàíèð-ðÿùèì, ùÿíèðòèñèç äàëûìúà ýÿëèí. (Ýåäèðëÿð.) Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ìåøÿäÿ. Úàìàë áÿé, Øàùìàð áÿé, Úàùàíýèð áÿé, Õÿëèë, Èëäûðûì, Áÿêèð, éàíëàðûíäà Çèíéÿò õàíûì, Ñÿàäÿò õàíûì ýÿëèðëÿð. Ùàìûñûíûí ÿëèíäÿ òöôÿíý, ÷èéèíëÿðèíäÿ éàïûíúû, ïàòðîíäàøû èêè ãàòàð, Èëäûðûìûí âÿ Õÿëèëèí ÷èéíèíäÿ äîëó õóðúóíëàð. Á ÿ ê è ð (Úàìàë áÿéÿ). Áó éåðëÿðÿ ìÿí àç-÷îõ áÿëÿäÿì... Óçàã ýåòìÿê ëàçûì äåéèë; áàõ, ñàü òÿðÿôèìèç ñûëäûðûì ãàéàäûð. Ùÿì÷èíèí ñîë òÿðÿôèìèç âÿ áàø òÿðÿôèìèç. Àðàëûã äà ïèøèêêå÷ìÿç ìåøÿ. Éóõàðû éàéëàãäûð, àøàüû êþ÷ éîëó... Àç-÷îõ ñÿëàìÿò áóðàäûð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ùÿð ùàëäà áóðàäà áèð àç äèíúÿëìÿê ëàçûìäûð. Éîõñà ãîðõóðàì áóðàäàí òÿðïÿíñÿê, õàíûìëàð áèçèì èëÿ àéàãëàøà áèëìÿñèíëÿð... Á ÿ ê è ð . Áèð äÿ, áàõ, î ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ áèð ýþçÿë áóëàã âàð, áóðàäà áèð àç ðàùàò îëñóíëàð, ñîíðà ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèá. Ú à ì à ë á ÿ é . Úàùàíýèð äîüðó äåéèð, áóðàäà áèð àç äèíúÿëìÿê ëàçûìäûð. ßëÿëõöñóñ îíäàí þòÿðè êè, èêè ýöíäöð éàòìàìûøûã, àðòûã éóõóñóç ãàëìàã îëìàç. __________ Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õÿëèë, áó õóðúóíó àïàð î áóëàüûí öñòöíÿ... Úàìàë áÿé, ñèç äÿ áóéóðóí îðàéà. 216 Úàìàë áÿé, Çèíéÿò õàíûì, Ñÿàäÿò õàíûì ýåäèðëÿð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Èëäûðûì, ñÿí äÿ éàíûíúûëàðû äþøÿ éåðÿ... À÷ õóðúóíó, ýþðÿê Ùàúû Îñìàí áèçÿ íÿ ýþíäÿðèá. Èëäûðûì éàïûíúûëàðû äþøÿéèá, õóðúóíó à÷ûð. È ë ä û ð û ì . Ùàúû Îñìàí áÿéèí ìàë-äþâëÿòèíÿ Àëëàù ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí: éàü, øîð, ãóçó ÿòè, ïåíäèð, éàüëû ÷þðÿê... Ùàçûðäûð, áóéóðóí! ßéëÿøèðëÿð, íàùàð åäèðëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ïðèñòàâëàð êàçàêëàðû ýþòöðöá, éöçáàøûëàðû åë àòëûñû éûüûá, äÿñòÿ-äÿñòÿ îëóá äÿðÿ-òÿïÿëÿðè âóðóðëàð áèð-áèðèíÿ, áèçè àõòàðûðëàð... Á ÿ ê è ð . Õàíûìëàð îëìàñàéäû, î äÿñòÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèá, àòûøìà íÿ õîø ýÿëÿðäè! Áèð-áèð äÿíëèéÿéäèì... Íÿ ëÿççÿò âåðÿðäè ìÿíÿ!.. Þëìÿçäèì î øÿðèð Èñìàéûë áÿéè äèç öñòÿ ÷þêöá éàëâàðàí ýþðñÿéäèì... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ùàúû Îñìàíûí ñþçöíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ïðèñòàâëàðûí áèðèñè áèçè Êöð ãûðàüûíäà àõòàðûð, áèðèñè Ìóüàí ÷þëöíäÿ, áèðèñè ýàù äàüäà, ýàù àðàíäà... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ùåéô êè, Úàìàë áÿé ðàçû îëìóð, ùÿðýàù áèç áèð îáàíû äàüäà, áèð êÿíäè Êöð ãûðàüûíäà äàüûòñàéäûã, éà éîëäà ïî÷òó äàüûòñàéäûã, èñòèðàæíèêëÿðè áèð ïîñòàäà ñîéñàéäûã, îíäà íà÷àëíèêè íÿôÿñ àëìàüà ãîéìàéûá, î ñààò ãóëëóãäàí êÿíàð åäÿðäèëÿð. Îíäà, ùå÷ îëìàñà, áèçèì ö÷öí äÿ áèð òÿñÿëëè îëàðäû... ßëàâÿ, òÿçÿ íà÷àëíèê òÿùãèã åäèá áèëÿðäè êè, áèçäÿ ýöíàù éîõäóð, îíäà áÿëêÿ öçÿ ÷ûõìàã áèçÿ ìöìêöí îëàðäû. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Íÿ äàíûøûðñàí, à áàøûíà äþíöì, àëÿìè õàðàáà ãîéàíäàí ñîíðà öçÿ ÷ûõìàã ìöìêöí îëàðäûìû? Õÿëèë ýÿëèð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Îíäà äÿðÿ-òÿïÿëÿð äîëàðäû ãà÷àãëà, ÿùàëèäÿí ùå÷ êÿñ äåìÿçäè êè, Úàìàë áÿéèí äÿñòÿñè ôèëàí áÿäáè-ùåñàáëûã åäèáäèð, àììà ùþêóìÿò äåéÿðäè. Õÿëèë, ñÿí äÿ ýÿë îòóð, áèð àç ãóðøàüûíûí àëòûíû áÿðêèò, áàëàì! Á ÿ ê è ð . Åâ-åøèéèìèç áÿðáàä îëóá, âàð-éîõóìóç ÿëäÿí ýåäÿíäÿí __________ ñîíðà öçÿ ÷ûõûá íÿ åäÿúÿéèê?! Éàõøû î äåéèëìè äöøìÿíÿ ÿâÿç åäèá, áàø ýþòöðöá ýåäÿñÿí, òà íàìÿðä àäàìëàðûí öçöíö ýþðìÿéÿñÿí. 217 Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèëèðñèíèç íÿ âàð? Áåëÿ ñþùáÿòëÿðè àðõàéûíëûãäà åëÿðëÿð, áó ñààò éåðèìèç î ãÿäÿð äÿ ãîðõóñóç äåéèë, ìöääÿèëÿð óéåçäèí ùÿð òÿðÿôèíè ýÿçèðëÿð. Ñþùáÿòÿ ãûçûøìàã éàðàìàç, ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ äàüûëûá éîëëàðû ýöäìÿê ýÿðÿê, òàèíêè ãÿôëÿòÿí öñòöìöçö àëà áèëìÿñèíëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Éàõøû ñþçäöð, ãîé îíëàð éàòûá äèíúÿëñèíëÿð, áèç ùÿð òÿðÿôÿ äàüûëàã. Õ ÿ ë è ë . Ìÿí ýåäèðÿì êþ÷ öñòöíÿ. Á ÿ ê è ð . Ìÿí ýåäèðÿì î ãàéàíûí öñòöíÿ, îðàäàí ùÿð òÿðÿô ýþðöíöð. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Úàùàíýèð áó ÿòðàôäà äîëàíñûí, ìÿí ýåäèðÿì Ùàúû Îñìàíûí éóðäóíà, ýþðöì íÿ âàð, íÿ éîõ... Áèð àç äà àéûí-îéóí ýÿòèðèì. È ë ä û ð û ì . Áó ùàìûñûíäàí âàúèáäèð, ÷öíêè ùÿð àäàìà åòèáàð åäèá ýþðöíìÿê îëìóð... Èøèí íÿ ùàëäà îëäóüóíó Ùàúû áèëÿð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Äåéèðëÿð øÿð äåìÿñÿí õåéèð ýÿëìÿç... Åùéàíà ùÿìèí áó éåðäÿ äöøìÿíÿ ðàñò ýÿëäèê, îíäà íÿ åòìÿëè? Õ ÿ ë è ë . Âóðóøìàãäàí ñàâàéû íÿ îëà áèëÿð?.. Éà îíëàðà âåðÿí Àëëàù, éà áèçÿ... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ×îõ éàõøû, âóðóøäóã, áÿñ ñîíðà íÿ îëñóí? Êöéÿ äöøÿíäÿí ñîíðà áöòöí óéåçäè òþêÿúÿêëÿð áèçèì öñòöìöçÿ. È ë ä û ð û ì . Ñîíðà íÿ îëàúàã îëñóí! Àõûðû þëöì äåéèë?.. Áèç úàíûìûçäàí êå÷ìèøèê, âàé äöøìÿíèí ùàëûíà. Á ÿ ê è ð . Äîëàðûã äàø, àüàú àëòûíà, âóðóøàðûã ãàðàíëûã äöøÿíÿäÿê, ñîíðà ùÿð íÿ ãÿçàäàíäûð, î îëàúàã. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ïÿíàù Àëëàùà... Ãàëõûí àéàüà, ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèá. (Ýåäèðëÿð, ÿëëÿðèíäÿ ïàð÷à ÷þðÿê. Úàùàíýèð áÿé éàëíûç, ÿëèíäÿ òöôÿíý ÿòðàôà áàõûð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (òÿê). Ñÿàäÿò! Òÿê ñÿíäÿí þòÿðè õàíèìàíäàí ÿë ÷ÿêèá áÿððö áèéàáàíà äöøìöøÿì... Þëìÿê âàð, äþíìÿê éîõäóð. (Óçàãëàøûá áèð àçäàí ñîíðà éåíÿ ýÿëèð.) Úàíûìû, ìàëûìû ñÿíÿ ãóðáàí äåìèøÿì, Ñÿàäÿò! (Ñÿêòÿ.) Ñÿáÿá, åâèí ìÿíèì êþíëöì êèìè òàð-ìàð îëñóí! Ìÿí òîé òÿäàðöêöíäÿ, ýþð áàøûìà íÿ ýÿòèðäè, åéáè éîõäóð... Éàð éîëóíäà ÷îüóí îëàð, ãàð îëàð... ×ÿêÿðÿì éàð ãÿùðèíè, íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì (ýÿëèð, ÿëèíäÿ òöôÿíý). Î êèìäèð? Êèì èëÿ äàíûøûðñàí Úàùàíýèð? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèð êÿñ éîõäóð... Íèéÿ éàòûá äèíúÿëìèðñÿí, __________ ìàëûì ãóðáàí, úàíûì ãóðáàí? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ôèêèð ãîéìóð ìÿíè éàòìàüà. 218 Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèçèìêè ôèêèðäÿí êå÷èá, ìÿíèì óìóäóì áèð òÿê Àëëàùàäûð. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ýþð ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì Úàùàíýèð... Ñÿí ëàï íàùàã éåðÿ áèçÿ ãîøóëìóñàí, ñÿíèí áèð ýöíàùûí éîõäóð, äèâàí éîëóíäà àäûí ÷ÿêèëìèð, ãàéûò ýåò åâèíÿ! Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íÿ ñþéëÿðñÿí, à ãûç, ìÿí ñÿíäÿí àéðûëà áèëÿðÿììè? Áèð äÿãèãÿ ñÿíè ýþðìÿéÿíäÿ àç ãàëûð áàüðûì ÷àòëàñûí. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ýåò ýþçëÿ! Ìÿí þëñÿì, Àëëàù ÿìðèäèð, ñàü ãàëñàì, þâðÿò áèëÿðñÿí... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íèéÿ áåëÿ äÿëè-äÿëè äàíûøûðñàí, à ãûç? Ñÿí ãàëàñàí ãà÷àãëàð äÿñòÿñèíäÿ, ùÿð äÿãèãÿ þëöì ýþçöéöí ãàáàüûíäà, ìÿí äÿ ýåäèì åâèìäÿ ðàùàò ÿéëÿøèì, áó ùå÷ îëàí èøäèðìè? Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ìÿí äåéèðÿì ÿýÿð þëöì âàðñà, ãîé ùå÷ îëìàñà áèðèìèç ñàü ãàëñûí, òà èêèìèçèí áèðäÿí òÿëÿô îëìàüûìûçûí íÿ ìÿíàñû âàð? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ìÿí þçöìö, ìàëûìû, úàíûìû ñÿíÿ ãóðáàí äåìèøÿì, þëìÿê âàð, àéðûëûã éîõäóð. Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Éàâàø! Îðà áàõ... (Ãà÷ûð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (ýàù áèð, ýàù ãåéðè àüàúà ãûñûëûá). Êèìñÿí? Íÿ ýÿçèðñÿí áóðàëàðäà? Éàõûí ýÿë ýþðöì, êèìñÿí? Ï è ð â å ð ä è (áåëèíäÿ õÿíúÿð). Íÿ ö÷öí éàõûí ýÿëèì? Íÿ îëóáäóð ìÿýÿð? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Éàõûí ýÿë, éîõñà âóðàðàì, òîñìàëàðñàí... Ï è ð â å ð ä è (éàõûíëàøûá). Íåúÿ éÿíè âóðàðàì, òîñìàëàðñàí? Íÿäÿí þòÿðè, ÿçèçèì? Ìÿí ñÿíÿ íÿ éàìàíëûã åòìèøÿì, ãàðäàøûì? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Íÿ÷èñÿí? Êèìñÿí? Íÿ ýÿçèðñÿí áóðàëàðäà, äå ýþðöì? Ï è ð â å ð ä è . Éîë àäàìûéàì, ýþðìöðñÿíìè? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ñàðñàã äàíûøìà, ãîúà, áóðàäà éîë íÿ ãàéûðûð?.. Ï è ð â å ð ä è . Ùÿðýàù áóðàäà éîë éîõäóðñà, ïÿñ ñÿí þçöí áóðàäà íÿ ýÿçèðñÿí, ãî÷àã? (Ýåòìÿê èñòÿéèð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Òÿðïÿíìÿ, õóðúóíó áÿðè ýÿòèð ýþðöì è÷èíäÿ íÿ âàð? Ùàðà ýåäèðñÿí? Ãîéàðàììû ñÿí ýåäÿñÿí? Ï è ð â å ð ä è . Éàâàø ýþðÿê. Õóðúóíóí éåéÿñè þëöáäöð êè, îíó ñÿíÿ âåðñèí? __________ Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Âåðÿðñÿí, àüçûí íÿäèð âåðìÿéÿñÿí, áÿðè ýÿòèð ýþðöì!.. 219 Ï è ð â å ð ä è . À÷ûë áàøûìäàí, àõìàã!.. Éîõñà ìÿíè áèð ãîúà êèøè ùåñàá åäèðñÿí? Ñÿíèí êèìè îüëàíëàðû ìÿí ÷îõ âàõò àüàúà ñÿðèéèá éîëà äöøìöøÿì. Ùå÷ àòëàíûá äöøìÿ, åøèäèðñÿíìè? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ñÿí þëÿñÿí, ãîúà, ùå÷ î éàí-áó éàí åëÿìÿ, õóðúóíó àëàúàüàì, þçöíö äÿ ãîéìàéàúàüàì ãÿäÿì êÿíàðà ãîéàñàí. (Éàõûíëàøûð.) Ï è ð â å ð ä è . Óçàã äóð, éàõûí ýÿëìÿ, âàëëàù ãàðíûíà áèð õÿíúÿð âóðàðàì, áàüûðñàãëàðûí àéàãëàðûíà äîëàøàð!.. Ýþðöíöð êè, þçöíäÿí ãî÷àüûíà ðàñò ýÿëìÿìèñÿí. (Ýåòìÿê èñòÿéèð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . À êèøè, Àëëàùà áàõ, þëöìöí éåòìÿñèí, äàéàí, ùàðà ýåäèðñÿí? Ìÿí ñÿíè áóðàäàí áóðàõà áèëìÿðÿì, äàéàí äåéèðÿì ñÿíÿ, äàéàí!.. Ï è ð â å ð ä è . Ðÿää îë áàøûìäàí, ùÿïÿíä. (Ýåäèð.) Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ãîúà! ßúÿëèí éåòìÿñèí! Âàëëàù, þëäöðÿðÿì... Ñÿíè ÿëäÿí ãîéà áèëìÿðÿì, ãàíûðñàíìû?.. Ú à ì à ë á ÿ é (êÿíàðäàí). Úàùàíýèð! Ñÿáð åëÿ ýþðÿê êèìäèð? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Áèð áÿëàéè-áÿä ãîúàäûð, àøêàðà äåéèð, âóð þëöì... Ú à ì à ë á ÿ é (éàõûíëàøûá). À êèøè, Ïèðâåðäè äåéèëñÿí? Ï è ð â å ð ä è . Ìÿíÿì, äÿðäèí àëûì. Ïèðâåðäèéÿì... Àé àüà, ñèçè ýÿçìÿêäÿí ÿëäÿí-àéàãäàí îëìóøàì, áàøûíà äþíöì, øöêöð Àëëàùà ýÿëèá òàïäûì... Ú à ì à ë á ÿ é (êþòöéöí öñòÿ ÿéëÿøèá). Ãîúà, ÿéëÿø ýþðöì íÿ âàð, íÿ éîõ? Ùàúûíûí êåôè íåúÿäèð? Ï è ð â å ð ä è . Ùàúûíûí ñèçÿ ÷îõ-÷îõ äóàñû âàðäûð... Îíó äà áèð íå÷ÿ ýöíäöð êè, ñîéóá áóðàõûáëàð. Áèð àç íà÷àëíèêÿ âåðèá. Ôèëàí ãÿäÿð Èñìàéûë áÿé àëûá. Áèð àçúà äà î ùÿìèøÿ ïèéàí Èáðàùèì áÿé àëûá. Àíúàã ôèêðè ñèçèí éàíûíûçäàäûð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . ßìè, áàüûøëà, ñÿíè òàíûìàäûì... Ï è ð â å ð ä è . Åëÿ èøëÿð ÷îõ îëàð, ãàäàí àëûì, åéáè éîõäóð. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Àììà éàìàí ùÿðèô èìèøñÿí, ãîúà, ìàøàëëàù, àôÿðèí! Ï è ð â å ð ä è . Ãàðäàø îüëó, èíäè áó õóðúóíà ñàùèá îëà áèëÿðñèíèç. (Âåðèð.) Ú à ì à ë á ÿ é . Ïèðâåðäè, ñèç òÿðÿôëÿðäÿ áèçè àõòàðàí éîõäóð êè? __________ Ï è ð â å ð ä è . Äöíÿí àõøàì ïðèñòàâ ö÷ éöçÿäÿê àòëû èëÿ áèçèì îáàíûí éàíûíäàí ýåòäè. 220 Ú à ì à ë á ÿ é . Íà÷àëíèê ùàðàäàäûð, áèëèðñÿíìè? Ï è ð â å ð ä è . Íà÷àëíèê, äåéèðëÿð, àðàíäà ÿëè áîøà ÷ûõûá, éåíÿ äàüà ñàðû ãàéûäûá... ßëàâÿ áåëÿ äàíûøûðëàð êè, íà÷àëíèêÿ ö÷ ìèí ìàíàò âÿäÿ åäèáëÿð... Ú à ì à ë á ÿ é . Áèëèðÿì, ìÿíè þëäöðÿíÿ ö÷ ìèí ìàíàò âÿäÿ åäèá... Åøèòìèøÿì... Ö÷ ìèí äåéèë, ãîúà, àðòûãäûð... Ï è ð â å ð ä è . Ö÷ ìèí äåéèë, îí ìèí äÿ îëñà, ùå÷ êèìèí ÿëè ãàëõìàç ñèçèí úàíûíûçà ãÿñä åòñèí. Á ÿ ê è ð (ùþâëíàê). Ãàéàíûí öñòöíäÿ ýþðäöì èêè äÿñòÿ àòëû áèçÿ ñàðû éþíÿëèáëÿð, éÿãèí êè, îíëàðäû. Ú à ì à ë á ÿ é (àéàüà ãàëõûá). Éîëäàøëàðûíû õÿáÿðäàð åòäèíìè éà éîõ? Á ÿ ê è ð . Èëäûðûìà ïàïàã åëÿäèì... ×îõ áþéöê äÿñòÿäèð, ýþðìöéÿ áèëìÿçëÿð... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (àøàüû áàõûá). Áóäóð, Èëäûðûì äà ýÿëèð. Ú à ì à ë á ÿ é . Äàðûõìàéûí... Õÿëèë ùàíêû òÿðÿôÿ ýåäèá? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Õÿëèë êþ÷ éîëóíà ýåäèáäèð... Ú à ì à ë á ÿ é . Úàùàíýèð, õàíûìëàðû ÷àüûð ýÿëñèíëÿð... Éåðèìèç éàõøû îëìàäû... Ýþðÿê, Àëëàùà ïÿíàù. Úàùàíýèð áÿé ýåäèð. È ë ä û ð û ì (éàõûíëàøûð). Àüà! Ýÿëèðëÿð, ùàçûðëàøìàã ýÿðÿê... Ú à ì à ë á ÿ é . Õÿëèë íåúÿ îëäó? Ýþð îíó ÷àüûðà áèëÿðñÿíìè! Á ÿ ê è ð (àøàüû áàõûá). Áóäóð Õÿëèë äÿ ýÿëèð... Õ ÿ ë è ë (ùþâëíàê). Èêè äÿñòÿäèðëÿð. Àç ãàëûáëàð öñòöìöçö àëñûíëàð, ïèéàäà ýÿëèðëÿð... Úàùàíýèð áÿé õàíûìëàð èëÿ ýÿëèðëÿð. Ú à ì à ë á ÿ é . Éàõûí ýÿëèí... Ãà÷àã, ùàðà ãà÷àã? Ãà÷àã, íÿ åäÿê? Á ÿ ê è ð . Þçöìöçö âåðÿê î äàøûí äàëûíà... Àõøàìàäÿê âóðóøàã, ãàðàíëûã äöøÿíäÿí ñîíðà éîëóìóç äîëàìàäûð. È ë ä û ð û ì . Ìÿí êÿñÿðÿì ãàáàãëàðûíû, ãîéìàðàì éàõûíëàøñûíëàð. Õ ÿ ë è ë . Ìÿí éóõàðû òÿðÿôè êÿñÿðÿì, þëÿíÿäÿê ãîéìàðàì éàõûíëàøñûíëàð... __________ Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Àòà! Ìÿí ñÿíèí ãàáàüûíäà äóðàúàüàì, ãîé ãàáàãúà ýöëëÿ ìÿíÿ äÿéñèí. 221 Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Àé óøàãëàð, îüëóì ïÿñ ùàðàäà ãàëûá? Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ýåäèá þçýÿ éåðÿ, î ÿëÿ êå÷ìÿç... Î áàðÿäÿ àðõàéûí îëóíóç. Ú à ì à ë á ÿ é . Ñèç îòóðóí î ÷þêÿêäÿ, ÿë-àéàüà äîëàøìàéûí. Î êè ãàëäû ñèçÿ, îüëàíëàðûì, ñèç áèð-áèðèíèçäÿí óçàãëàøìàéûí... Äàðûõìàéûí... Àðàìëà èø ýþðöí! Ñîíðà ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèá... È ë ä û ð û ì . Õàíûìëàð, ùå÷ ãîðõìàéûíûç. Àëëàù ãîéñà ìÿí îíëàðû êþ÷ éîëóíàäÿê ãîâàúàüàì... Åëÿ ãûøãûðûì êè, àäëàðû éàäëàðûíäàí ÷ûõñûí... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é (Ïèðâåðäèéÿ). ßìèúàí! Ñÿí áèýöíàù áèçèì îäóìóçà éàíàúàãñàí... Ùåéô îëà... Ï è ð â å ð ä è . Áàëàúà õàíûì òöôÿíýèíè âåðñèí ìÿíÿ, îíäà ýþðÿðñèíèç ãîúà Ïèðâåðäè íÿ àôÿòäèð, íåúÿ úàíàâàðäûð. Ú à ì à ë á ÿ é . Ùÿðÿ þç éåðèíÿ! Áèñìèëëàù-ðÿùìàíèð-ðÿùèì. ßøùÿäÿí ëà-èëàùÿ-èëëÿëëàù. ßøùÿäÿí Ìÿùÿììÿäÿí-Ðÿñóë-Àëëàù. (Ýåòìÿê èñòÿéèð.) Ï è ð â å ð ä è . Áàøûíà äþíöì, Úàìàë áÿé, áèð áàëàúà ñÿáð åëÿ! Íèúàò éîëó òàïìûøàì: áàõ éàíûìûçäàêû äÿðÿíèí è÷èíäÿí áèð óúà ïàëûä àüàúû, îäóð ùà, áÿðè ÷ûõûá. Äÿðÿéÿ äöøìÿê ìóìêöíäöð... Ùå÷ êÿñèí àüëûíà ýÿëìÿç êè, ãà÷àãëàð þçëÿðèíè áó àüçûáèðÿ ñàëñûíëàð... Ìÿíèì ÿë-àéàüûìû ñÿðèéèá, éûõàðñûíûç áó àüàúûí äèáèíÿ... Îíëàð áÿðè ÷ûõàíäà ìÿí îíëàðà áèð äèë òþêÿðÿì ÷àøûá ãàëàðëàð. Àüûçëàðûíû áóðàðàì äîëàéû... Äàùà äóðìàã éåðè äåéèë, ñÿðèéèíèç ìÿíè, ñÿðèéèíèç, òåçúÿ, òåçúÿ... Ú à ì à ë á ÿ é . Éàõøû òÿäáèðäèð... (Ïèðâåðäèíèí ÿë-àéàüûíû áàüëàéûá ñÿðèéèðëÿð àüàúà.) Ï è ð â å ð ä è . Äàéàíìàéûíûç! Áèñìèëëàù! Ýåäèí! Ùå÷ ãîðõìàéûí, Àëëàù êÿðèìäèð... Ú ÿ ì ÿ í . Éàøàñûí ãîúà! Ú à ì à ë á ÿ é . Ïèðâåðäè! Ñÿíè Àëëàùà òàïøûðûá ýåäèðèê... Ï è ð â å ð ä è . Ýåäèí, Àëëàù ñèçÿ éàð îëñóí! (Ýåäèðëÿð.) Âàé, ìöñÿëìàí, åâèí éûõûëñûí, íåúÿ êè åëÿ éûõûëûáäûð... Éàçûã Úàìàë áÿé þìðöíäÿ ùå÷ êÿñÿ éàìàíëûã åòìÿéèáäèð, éàõøûëûãäàí áàøãà, èíäè ýÿë ýþð áè÷àðÿ íÿ ùàëà äöøöáäöð. (Ñÿêòÿ.) Àëëàùûí ëÿíÿòèíÿ ýÿëìèø áÿéëÿð éàçûã êèøèíè éàìàíúà áÿëàéà ñàëäûëàð. (Ñÿêòÿ.) Ùÿðèôëÿð äåéÿñÿí ýÿëèðëÿð. Áóéóðóíóç, ýþçöì öñòöíäÿ éåðèíèç âàð... Ýÿëèí, áàøûíûçà áèð îéóí à÷ûì êè, __________ øåéòàíûí äà àüëûíà ýÿëìèéÿ. (×ÿêòÿ.) Îäóð ùà, áèðèñè öçö éóõàðû äûðìàøûð. Ùÿëÿ áèð àç äà éàõûíëàøûíûç ýþðÿê!.. (Ãûøãûðûð.) Àé áàøûíûçà 222 äþíöì, àìàíäûð, àòàì ñèçÿ ãóðáàí, ýÿëèíèç! Ýÿëèíèç, ãóðáàíûíûç îëóì, ýÿëèíèç. (Èñêÿíäÿð áèð íå÷ÿ éàñàâóë ëà éàõûíëàøûð.) È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (íà÷àëíèêÿ). Àé àüà, áèð êèøèíè áóðàäà àüàúà ñÿðèéèáëÿð... À êèøè, áèð áÿðè áàõ ýþðöì êèìñÿí? Ï è ð â å ð ä è (êÿñÿ-êÿñÿ). Þëöðÿì, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí! Þëöðÿì àíàì ñÿíÿ ãóðáàí... À÷ ÿë-àéàüûìû... Àëëàù ñÿíèí äàéàüûí îëñóí... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Ãîúà, þëìÿçñÿí, ãîðõìà... Ãîé íà÷àëíèê ýÿëñèí, áèð àç ñÿáð åëÿ, ñîíðà à÷àðàì. Èâàí áÿé éàíûíäà áèð íå÷ÿ êàçàê, òÿíýíÿôÿñ ýÿëèð. Ï è ð â å ð ä è (êÿñÿ-êÿñÿ). Àé àüà... àòàì... ñÿíÿ ãóðáàí... áàúûì, ãàðäàøûì... ñÿíÿ ãóðáàí... Íÿ éàõøû êè, Àëëàù... ñèçè... éåòèðäè... éîõñà ìÿíè... ãóðä... ãóø... éûðòàúàãäû... Ýÿòèð àéàãëàðûíäàí þïöì, àé àüà! È â à í á ÿ é (êþòöéöí öñòöíäÿ ÿéëÿøèá). Èñêÿíäÿð! À÷ áó êèøèíèí ÿëàéàüûíû. (Èñêÿíäÿð à÷ûð.) Ï è ð â å ð ä è . Àé àüà, ãóðáàí îëóì... àéàã öñòÿ... äóðà áèëìèðÿì, èçèí âåðèíèç îòóðóì. È â à í á ÿ é . ßéëÿø ãîúà! Íàüûë åëÿ áó íåúÿ èøäèð. Ï è ð â å ð ä è . Ñûðàüà ýöí... ñàáàù âàõòû... åâäÿí ÷ûõûá îüëàíëàðûìà... éàâàíëûã àïàðûðäûì. Áó éàëûí àéàüûíäà, êþ÷ éîëóíäà... áèð äÿñòÿéÿ... ðàñò ýÿëäèì... Àëëàù îíëàðà ëÿíÿò åëÿñèí... ìÿíè äàéàíäûðäûëàð... íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûì, îëìàäû... ñàëäûëàð ìÿíè ãàáàãëàðûíà... áóðàäÿê ýÿòèðäèëÿð... È â à í á ÿ é . Îíëàðäàí ùå÷ îëìàñà áèðèíè òàíûäûí, éà éîõ? Ãîúà, äîüðóñóíó äå!.. Ï è ð â å ð ä è . Äîüðóñóíó äå íÿäèð... àé áàøûíà äþíöì... Àëëàù îíëàðà ãÿçÿá åëÿñèí... Àëëàù îíëàðûí åâëÿðèíè òàð-ìàð åëÿñèí!.. È â à í á ÿ é . Òàíûäûí, éà éîõ? Ï è ð â å ð ä è . Õåéð àüà, ... òàíûéà áèëìÿäèì... ìÿíè ãàáàüà ñàëûá ýÿòèðÿí áèð áîç ÷óõà ýþäÿê îüëàí èäè, áàøûíà äþíöì. È â à í á ÿ é . Áóðàäà ÷îõìó ãàëäûëàð? Ï è ð â å ð ä è . Ìÿíè àüàúà ñÿðèéÿíäÿí ñîíðà èêè ñààò î áþéöê àüàúûí àëòûíäà ÷þðÿê éåéèá äèíúÿëäèëÿð. Ùàðàì îëñóí, ýþçëÿðèíäÿí ýÿëñèí ìÿíèì î éàçûã, àðàíäà áè÷èíäÿ ãàëàí óøàãëàðûìà àïàðäûüûì éàâàíëûã. __________ È â à í á ÿ é . Ñîíðà? Ï è ð â å ð ä è . Äàíûøà-äàíûøà ýåòäèëÿð. 223 È â à í á ÿ é . Ùàíêû òÿðÿôÿ ýåòäèëÿð âÿ íÿ äàíûøûðäûëàð? Ï è ð â å ð ä è . Éàâàø-éàâàø äàíûøûðäûëàð, ãàíìàã îëìóðäó, àíúàã ãóëàüûìà áèð íå÷ÿ ñþçëÿðè äÿéäè: “Äÿðèí ýþë, ñàðû áóëàã”. Áåëÿ äîëàéû åíäèëÿð, ùàðà ýåäÿñè îëäóëàð, îíó ãàíà áèëìÿäèì... Îí áåøÿ ãÿäÿð àäàì èäèëÿð, áàøûíà äþíöì... È â à í á ÿ é . Áàõ áó éàíûìûçäàêû äÿðÿéÿ ýåòìÿäèëÿð êè? Ï è ð â å ð ä è . Õåéð, îðà ýåòìÿäèëÿð... äþðä òÿðÿô ãàéà, áóðà ýåòñÿëÿð, àüà, òÿëÿéÿ äöøÿí êèìè îëàðëàð, àüëûì êÿñìèð. Áèð äÿ éîë äÿðÿéÿ àøàüûäà ãàëûá... Áóðàëàðäà éîë éîõäóð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Äîüðó äåéèð, àüà, îíëàð ùå÷ âàõò þçëÿðèíè áó àüçûáèðÿ ñàëìàçëàð. Ï è ð â å ð ä è . Î ýþäÿê áîç ÷óõà, ìÿëóí îüëó áàøûìà áèð òàòàðû âóðäó, àüà, ýþçëÿðèìäÿí îä ïàðëàäû. Àüà, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, ùÿðýàù éàíûíûçäà âàðñà áèð ÿë áþéöêëöéö ìÿíÿ ÷þðÿê, àúàì... ãóðáàí îëóì ñÿíÿ. Èñêÿíäÿð éàñàâóë äàí áèð ïàð÷à ÷þðÿê àëûá îíà âåðèð. Ïèðâåðäè òåç-òåç éåéèð. È â à í á ÿ é . Ùàðàëûñàí, ãîúà? Àäûí íÿäèð? Ï è ð â å ð ä è . Àüäÿðÿëèéÿì, àüà, àäûì äà Ñÿôè Ãóðáàí îüëóäóð. (Èâàí áÿé éàçûð.) È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . À ãîúà, îíëàðû ýþðñÿí òàíûéà áèëÿðìèñÿí? Ï è ð â å ð ä è . Òàíûðàì äà, ùÿëÿ äåñÿí àòàëàðûíû éàíäûððàì äà... Ñàáàù åëÿ ýÿëÿúÿéÿì àüàíûí ãóëëóüóíà, ìÿíÿ çöëì åòäèëÿð ìÿëóí óøàãëàðû, óøàãëàðûìû äà àðàíäà àú ãîéäóëàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Àüà, äàéàíìàã éåðè äåéèë, éîëà äöøìÿê ýÿðÿê, éîõñà ÿëäÿí ÷ûõàðëàð. (Ýåäèðëÿð.) Ï è ð â å ð ä è (òÿê). Ýåäèí, Àëëàùûí ëÿíÿòèíÿ ýÿëìèøëÿð. Àüà íà÷àëíèê, ëÿùëÿ, ùÿëÿ ùàðàñûäûð, ÷îõ ëÿùëÿéÿúÿêñÿí... Ëÿùëÿ àüàì, ëÿùëÿ. (Áàøûíû éåðÿ ãîéóá ãóëàã àñûð.) Ýåòäèëÿð, ñÿñëÿðè ýÿëìèð... Øöêöð õóäàéà... (Ãàëõûá ÿòðàôà áàõûð.) Îäóð ùà ýåäèðëÿð, äÿðÿíè êå÷äèëÿð, äÿðÿíè êå÷äèëÿð î òàéà... Èíäè, ãîúà Ïèðâåðäè, áóéóð ãàéà áàøûíà, ÷àüûð ýÿëñèíëÿð. Ñîíðà ýþðÿê Àëëàù íÿ èñòÿéèá... Åéèá åòìÿç êè, äåñÿì: éàøàñûí ãîúà Ïèðâåðäè, éàøàñûí êþùíÿ ùÿðèô!.. Ïÿðäÿ __________ 224 ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð øîñå éîëóíäà, ìåøÿ è÷èíäÿ èêè äþíýÿ àðàñûíäà. Úàìàë áÿé éîëäàøëàðû èëÿ ýÿëèð... Õàíûìëàð êèøè-÷ÿðêÿñ ëèáàñûíäà, ÷èéèíëÿðèíäÿ òöôÿíý. Ú à ì à ë á ÿ é . Ìÿñëÿùÿòèìèç áåëÿ îëäó: õàíûìëàð ÿëëÿðèíäÿ óçóí àüàú, óúóíäà àü äÿñìàë äóðàúàãëàð ãÿëáèäÿ, éóõàðûäàí âÿ àøàüûäàí ýÿëÿí àäàìëàðû èøàðÿ èëÿ ñèçÿ áèëäèðÿúÿêëÿð. Àøàüû äþíýÿäÿ Úàùàíýèð âÿ Õÿëèë, éóõàðû äþíýÿäÿ Èëäûðûì, Áÿêèð. Ýÿëÿíëÿðèí éàðàãëàðûíû àëûá, ùå÷ áèð øåéëÿðèíÿ ÿë âóðìàéûá, éûüàúàãñûíûç áó ìåéäàíà. Øàùìàð îëàúàã ãàñèä, áèð äÿéÿ ôèò âåðäèì. Øàùìàð ýÿëÿúÿê éàíûìà, èêè äÿôÿäÿ Çèíéÿò, ö÷ äÿôÿäÿ Ñÿàäÿò... Îüëàíëàðûì, áèñìèëëàù! Ýåäÿê! (Ýåäèðëÿð.) Õàíûì, ñÿí áóéóð î ãÿëáèéÿ. Ñÿàäÿò ñÿí äÿ áó ãÿëáèéÿ... (Èøàðÿ íÿ òÿùÿð îëàúàã, Úàìàë áÿé ýþñòÿðèð.) Áèñìèëëàù! Ýåäÿê! Ýåäèðëÿð. Ú à ì à ë á ÿ é (òÿê ýÿçèð, ýàù ñÿùíÿäÿí ÷ûõûð, ýàù ýÿëèð.). Ýåúÿýöíäöç ÷àëûø-âóðóø, áèð ïàð÷à òÿìèç ýöçÿðàí ãàéûð, àõûðäà àòà-áàáà éóðäóíó áÿðáàä åòñèíëÿð, þçöí äÿ îë ãà÷àã, ÿùëè-ÿéàëû ñàë éàíûíà äÿðÿëÿðäÿ, òÿïÿëÿðäÿ þìöð êå÷èð. Õåéð, äöøìÿíÿ ÿâÿç åòìÿñÿì, áàüðûì ÷àòëàð... (÷ûõûð, éåíÿ ýÿëèð. Ôèò ö÷ äÿôÿ, áèð àç êå÷ìèø Ñÿàäÿò ýÿëèð.) Ú à ì à ë á ÿ é . Ãûçûì! Àøàüû éîëäà àäàì ýþðöðñÿíìè? Ñ ÿ à ä ÿ ò . Áÿëè, ÷îõäóð... Áó ñààò äþðä ôóðãîí éàõûíëàøð. Ú à ì à ë á ÿ é . ×îõ éàõøû.. èøàðÿ åòäèíìè? Ñ ÿ à ä ÿ ò . Áÿëè, èøàðÿ åëÿäèì, áèëäèëÿð... Ú à ì à ë á ÿ é . ×îõ éàõøû, ãûçûì, ãà÷ éåðèíÿ!.. (Ñÿàäÿò ãà÷ûð.) Ú à ì à ë á ÿ é (òÿê). Äöøìÿí ãàáàüûíäà àüûð ñþçÿ, ùÿðÿêÿòÿ äþçÿ áèëìÿäèì... Åéáè éîõäóð... Ìÿðä êèøèíèí áàøû ãîâüàäà ýÿðÿê... äåéÿðëÿð... Êå÷ìÿ íàìÿðä êþðïöñöíäÿí, ãîé àïàðñûí ñåë ñÿíè, éàòìà òöëêö êþëýÿñèíäÿ, ãîé éåñèí àñëàí ñÿíè!.. (Ýåäèð, éåíÿ ýÿëèð.) Ôèò èêè äÿôÿ, áèð àç êå÷ìèø Çèíéÿò õàíûì ýÿëèð. Ú à ì à ë á ÿ é . Éóõàðû òÿðÿôäÿ èøèìèç íÿ ùàëäàäûð? Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Îí èêè êÿë, þêöç àðàáàñû ýÿëèð... __________ Ú à ì à ë á ÿ é . ×îõ éàõøû, ãà÷ éåðèíÿ... (Çèíéÿò õàíûì ãà÷ûð.) Áóðàäà ìÿíÿ áèð-èêè ëÿéàãÿòëè àäàì ëàçûìäûð (ýÿçèíèð, ýåäèð, éåíÿ 225 ãàéûäûð). Êÿíäëÿðäÿ, îáàëàðäà çàëûì îüëó úÿçà äÿñòÿñè éàðàäûá, àðâàäóøàã ãàëûá êàçàêëàðûí ÿëèíäÿ!.. Áåëÿ ùþêóìÿòÿ íåúÿ òàáå îëàñàí?.. Áåëÿ ìöñèáÿòëÿðÿ áàèñ áèçèì áèâèúäàí áÿéëÿðèìèçäèð... Âàðàì ñèçèíëÿ, à áÿéëÿð! Ãîðõóíóçäàí øÿùÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõà áèëìèðñèíèç... Äöøÿð ÿëèìÿ ôöðñÿò! Àëëàù êÿðèìäèð. (Ôèò áèð äÿôÿ, áèð àç êå÷ìèø Øàùìàð áÿé ýÿëèð.) Ú à ì à ë á ÿ é . Ãîíàãëàðûí àðàñûíäà áèð ëÿéàãÿòëèñè éîõäóðìó? Îëàíäà ýþíäÿð éàíûìà! Ø à ù ì à ð á ÿ é . Õåéð, éîõäóð... Áèð úàâàí îüëàí ÿëÿ êå÷èá, î äåéèð ìÿí ìåøÿáÿéè ßøðÿô áÿéèí àäàìûéàì. Îí èêè þêöç àðàáàñû, éöêëÿðè ïàìáûã. Íàõ÷ûâàí äóçó âÿ äþðä òàé ãÿíä-÷àéäûð âÿ àðøûí ìàëû... ßëàâÿ, ÷îõ ÿëà õöøêÿáÿðäèð. Ú à ì à ë á ÿ é . Ùå÷ êÿñÿ çèéàí âóðìàéûí, éàçûãäûðëàð... Ùÿð íÿ àëñàíûç, ïóëóíó âåðèíèç... Î úàâàí îüëàíû ýþíäÿðèí ýÿëñèí áóðàéà. Ýÿðÿê îíëàðäà éàõøû õÿáÿðëÿð îëñóí... Ø à ù ì à ð á ÿ é . Áàø öñòÿ, áó ñààò ýþíäÿðèì. (Ýåäèð.) Ú à ì à ë á ÿ é . Ôÿãèð-ôöãÿðàíû ñèíñèäÿ áèëìÿðÿì, ïóëñóç äà äîëàíìàã îëìóð. Íàÿëàú ãàëûá Àâàíåñ áÿéäÿí èêè ìèí ìàíàò, Ùàúû Ìÿùÿììÿääÿí ö÷ ìèí ìàíàò ýÿòèðòäèì... (Ýÿçèíèð.) Ýÿðÿê ãóðòàðìûø îëà... Úàâàí îüëàí ýÿëèð. Ú à ì à ë á ÿ é . Éàõûí ýÿë! Íÿ÷èñÿí? Ùàðàëûñàí? Ú à â à í î ü ë à í . Ìåøÿ ãàðîâóë÷óñóéàì, àüà!.. ßøðÿô áÿéèí àäàìûéàì. Ú à ì à ë á ÿ é . ßøðÿô áÿé ñàëàìàòäûðìû? Íåúÿ äîëàíûð? Éàõøûäûðìû? Ú à â à í î ü ë à í . Øöêöð Àëëàùà, ñàü-ñàëàìàò, êåôè êþê... Ú à ì à ë á ÿ é . Åøèòìèøÿì íà÷àëíèê èëÿ îíóí àðàñûíäà áþéöê ãàëìàüàë îëóá, äîüðóäóðìó? Ú à â à í î ü ë à í . Áÿëè, äîüðóäóð... Ùÿòòà èø î ìÿãàìà ýÿëèáäèð êè, ßøðÿô áÿé îíóí öñòöíÿ òàïàí÷à ÷ÿêèá: “Ôèëàí-ôèëàí øöäÿ, ñÿí àëÿìè ÷àõíàøäûðìûñàí, ìÿëóì èøäèð íÿäÿí þòÿðè... Ãàç âóðóá ãàçàí äîëäóðìàüà, áÿéëÿð èëÿ áþëöøìÿéÿ”... Àðàëûüà ýèðèá ãîéìàäûëàð... Èñìàéûë áÿéÿ îëìàéàí ñþçëÿðè ýþçöíöí è÷èíÿ äåéèá: “Úàìàë áÿé ãóëäóð äåéèë, ãóëäóð ñèçèí êèìè îëàð...” Õöëàñÿ, áþéöê ãàëìàüàë îëóá. Òàìàì óéåçä äàíûøûð. __________ Ú à ì à ë á ÿ é . ßøðÿô áÿéÿ ìÿíäÿí äóà åäÿðñÿí âÿ áèð äÿ äåéÿðñÿí êè, î õàòàêöíëÿðäÿí þçöíö ýþçëÿñèí, ñÿðùåñàá îëñóí... 226 Ú à â à í î ü ë à í . Îíà íÿ âàð! Èøè òÿìèç, þçö òÿìèç... Ùå÷ êèìäÿí ãîðõàí äåéèë... Ìÿíèì êèìè îíóí ÿëèíèí àëòûíäà àëòìûø îüëàí âàð, úàíûíäàí, ìàëûíäàí îíóí éîëóíäà êå÷ìÿéÿ ùàçûð. Î íÿäÿí âÿ êèìäÿí ãîðõñóí êè, úàìààò àðàñûíäà î ùþðìÿòäÿ ùå÷ áèð àäàì èíäèéÿ êèìè îëìàéûá. Ú à ì à ë á ÿ é . Áèëèðÿì, îüëóì, áèëèðÿì... Àëëàù äÿõè àðòûã åëÿñèí... Éàõøû, Ñÿðäàðîâ íåéëÿéèð? Ú à â à í î ü ë à í . Ýàù àðàíà ãà÷ûð, ýàù äàüà. Áèýöíàù ùàúûëàðäàí òóòóá ýþíäÿðèð áÿéëÿðèí ãóëëóüóíà, îëàð äà íà÷àëíèê èëÿ øÿðèê îëóá, éàçûãëàðû ñîéóá áóðàõûðëàð... Ú à ì à ë á ÿ é . ßëàú éîõäóð, èõòèéàð, ùþêóìÿò äöøìÿí ÿëèíäÿäèð... Ýåò, îüëóì, ýåò äàéàí îðàäà!.. (Úàâàí îüëàí ýåäèð.) Áÿéëÿð áÿé îëñàëàð, ùàíñû íà÷àëíèê áèãàíóí èø ýþðÿ áèëÿð?.. Úàìààò àâàì, áÿéëÿð ìöôòÿõîð, áèâèúäàí. Îäóð êè, ÿêèí÷èëÿð ãàëûá àâàðà, áèñÿðïà, èíÿê êèìè ñàüûëûð... (Ýÿçèíèð, ýåäèð, éåíÿ ýÿëèð.) Øàùìàð áÿé, ãàáàüûíäà áèð ðóñ õàíûìû âÿ îíóí ÿðè ìöùÿíäèñ ýÿëèðëÿð. Ø à ù ì à ð á ÿ é (ãûðàãäà). Èäèòå, íå áîéòåñü... Ì à ä à ì . Õîòÿ æóòêî, íî î÷åíü êðàñèâî... Êàêèå áðàâûå ìîëîäöû è êàêèå îíè âåæëèâûå! Ïðîñòî ïðåëåñòü. Ú à ì à ë á ÿ é (ãàáàüà ýåäèá.). Ïîæàëóéòå, ìàäàì, íå áîéòåñü! Ì à ä à ì . Ñ ðàäîñòüþ ïîäõîæó ê Âàì. ß ÷àñòî ìå÷òàëà áûâàòü â ãîñòÿõ ó áëàãîðîäíûõ ðàçáîéíèêîâ. Íàñòàë æåëàííûé ñëó÷àé1. Ú à ì à ë á ÿ é . Øàùìàð! Éàïûíúûëàðû ñÿð éåðÿ, òåç îë! Øàùìàð áÿé ñÿðèð. Ú à ì à ë á ÿ é . Ñàäèòåñü, áóäüòå äîðîãèìè ãîñòÿìè íàøèìè2. (ßéëÿøèðëÿð.) Øàùìàð! Ãà÷, î õöøêÿáÿðäÿí áèð àç àë ýÿòèð, êàüûç è÷èíäÿ, ëÿéàãÿòëè, ãîé ãîíàãëàðûí ãàáàüûíà. Øàùìàð ãà÷ûð. __________ 1 Ø à ù ì à ð á ÿ é (ãûðàãäà) – Ýÿëèí, ãîðõìàéûí... Ì à ä à ì – Àäàìû âàùèìÿ áàñûðñà äà, ÷îõ ýþçÿëäèð... Íåúÿ ãî÷àã èýèäëÿðäèð, íåúÿ äÿ íÿçàêÿòëèäèðëÿð! Ëàï ãèéàìÿòäèð. Ú à ì à ë á ÿ é (ãàáàüà ýåäèá) – Áóéóðóí, õàíûì, ãîðõìàéûí! Ì à ä à ì – Ñèçèí éàíûíûçà ôÿðÿùëÿ ýÿëÿðÿì. Ìÿí àëèúÿíàá ãà÷àãëàðûí ãîíàüû îëìàüû ÷îõ àðçóëàìûøàì, àðçóìà ÷àòäûì. 2 Ú à ì à ë á ÿ é – ßéëÿøèí, áèçèì ãîíàüûìûç îëóí. 227 Ì ö ù ÿ í ä è ñ . Ñêàæèòå, ïîæàëóéñòà, ïðàâäà ëè â âàøåé øàéêå åñòü è æåíùèíû? Ú à ì à ë á ÿ é . Åñòü è æåíùèíû! Ì à ä à ì . Ðàäè áîãà, ãäå æå îíè? Íàì èíòåðåñíî èõ âèäåòü... Ú à ì à ë á ÿ é (èêè äÿôÿ, ö÷ äÿôÿ ôèò âåðèð) – Ñåé÷àñ îíè ÿâÿòñÿ1. Áèð àç êåñìèø Çèíéÿò õàíûì, Ñÿàäÿò õàíûì, ÷èéèíëÿðèíäÿ òöôÿíý, ÿëëÿðèíäÿ àüàúëàðû ýÿëèðëÿð. Ú à ì à ë á ÿ é . Âîò ýòî ìîÿ æåíà, à ýòî äî÷ü, 18 ëåò. Ê ñîæàëåíèþ ïî ðóññêè íå ãîâîðÿò. Ì à ä à ì (Ñÿàäÿòÿ çÿíí èëÿ áàõûð). Âçãëÿä ñóðîâî, ñìåëûé! Îäíî âîñõèùåíèå!.. È! Ñàìà òî ïèñàííàÿ êðàñàâèöà!.. Îá ýòîé âñòðå÷å ÿ áóäó ðàçãîâàðèâàòü âåçäå è âñþäó. Ì ö ù ÿ í ä è ñ . Äà, äåéñòâèòåëüíî âîñõèòàòåëüíàÿ êðàñàâèöà. Ì à ä à ì . Ðàçðåøè ìíå, êðàñàâèöà, ïîäàðèòü íà ïàìÿòü ýòî êîëüöî, íî ñ òåì, ÷òîáû è òû äàëà ÷òî-íèáóäü íà ïàìÿòü2. Ú à ì à ë á ÿ é . Ãûçûì! Áó ýþé÷ÿê õàíûì áó öçöéö ñÿíÿ éàäèýàð âåðèð âÿ ñÿíäÿí éàäèýàð ö÷öí áèð øåé èñòÿéèð... Ñ ÿ à ä ÿ ò õ à í û ì . Ìÿíäÿ áèð åëÿ ëàéèã øåé éîõäóð õàíûìà âåðìÿéÿ. Ùÿðýàù ãÿáóë åòñÿ, áèð äÿíÿ áîø ïàòðîí âåðèì, îíóí ýöëëÿñè èëÿ äàüäà ìÿí êÿêëèê âóðìóøàì... Ú à ì à ë á ÿ é . Îíà ãîâàðèò, ÷òî äëÿ ïîäàðêà íà ïàìÿòü ó íåå íåò íè÷åãî äîñòîéíîãî âàñ, íî à åñëè ïðèìåòå, îíà äàñò îäíó ãèëüçó îò ïàòðîíà, êîèì îíà çàñòðåëèëà íà ãîðàõ â ëåñó êóðîïàòêó. __________ 1 Ìöùÿíäèñ – Õàùèø åäèðÿì äåéÿñèíèç, äîüðóäóðìó ñèçèí äÿñòÿäÿ ãàäûíëàð äà âàðäûð? Ú à ì à ë á ÿ é – Áÿëè, äîüðóäóð! Ì à ä à ì – Ñÿí Àëëàù, áÿñ îíëàð ùàðäàäûð? Îíëàðû ýþðìÿê ÷îõ ìàðàãëûäûð... Ú à ì à ë á ÿ é – Áó ñààò îíëàð ýÿëÿðëÿð Úàìàë áÿé – Áó ìÿíèì àðâàäûì, áó ìÿíèì ãûçûìäûð, 18 éàøûíäà. Òÿÿññöô êè, ðóñúà äàíûøìûðëàð. Ì à ä à ì (Ñÿàäÿòÿ çÿíí èëÿ áàõûá) – Áàõûøëàðû ñÿðò, úÿñàðÿòëèäèð! Áèð ñþçëÿ, ùåéðàíåäèúèäèð!.. Þçö äÿ ýþçÿëëÿð ýþçÿëèäèð!.. Áó ýþðöø áàðÿäÿ ìÿí ùÿð éåðäÿ äàíûøàúàüàì. Ì ö ù ÿ í ä è ñ – Áÿëè, ùÿãèãÿòÿí ùåéðàíåäèúè ýþçÿëäèð. 2 Ì à ä à ì – Ýþçÿë ãûç, èúàçÿ âåð, áó öçöéö ñÿíÿ éàäèýàð âåðèì, áó øÿðòëÿ êè, ñÿí äÿ ÿâÿçèíäÿ ìÿíÿ áèð øåé éàäèýàð âåðÿñÿí. Úàìàë áÿé – Î äåéèð êè, ùÿäèééÿ âåðìÿê ö÷öí îíäà ùå÷ áèð ëàéèãëè øåé éîõäóð, àììà ÿýÿð ãÿáóë åëÿñÿíèç, ñèçÿ áèð ïàòðîí ýèëèçè âåðÿð êè, îíóíëà äàüëàðäà, ìåøÿëÿðäÿ ãûðãîâóë âóðìóøäóð. 228 Ì à ä à ì . Êëÿíóñü Âàì, ÷òî ëó÷øåãî ïîäàðêà äëÿ ìåíÿ òðóäíî áûëî áû è ïðèäóìàòü. Çà òàêîé ÷óäíûé ïîäàðîê ïîçâîëüòå ìíå, êðàñàâèöà, ïîöåëàâàòü Âàñ. (Þïöð.)1 Øàùìàð áÿé õöøêÿáÿð ýÿòèðèð, ãîéóð ãîíàãëàðûí ãàáàüûíà. Ú à ì à ë á ÿ é . ×òî æå, ìèëûå ãîñòè, óãîøàéòåñü ïðè ìîèõ óñëîâèÿõ, ÿ õîðîøèì øàøëûêîì äà âèíîì óãîñòèë áû Âàñ. Ì ö ù ÿ í ä è ñ . Ëó÷øå ìû ñ ñîáîé âîçüìåì, åñëè, êîíå÷íî, âû ïîçâîëèòå. Ì à ä à ì . ß ïî îäíîé øòóêå áóäó ðàçäàâàòü çíàêîìûì è áóäó ðàññêàçûâàòü îòêóäà îíè2. Ú à ì à ë á ÿ é . Øàùìàð! Ýåò îðàäà úÿì îëàí ãîíàãëàðäàí áèð íå÷ÿñèíè ýÿòèð áóðàéà. Óøàãëàðà äà äå ýÿëñèíëÿð... Øàùìàð áÿé ýåäèð. ß ñêîðî îñâîáîæó ìîèõ àðåñòàíòîâ ñ èçâèíåíèåì çà ïðè÷èíåííûå áåñïîêîéñòâà. Ì ö ù ÿ í ä è ñ . Âñå õîðîøî, ÷òî õîðîøî êîí÷èòñÿ. Îñîáåííî áåñïîêîéñòâà íå áûëî, õîòÿ ÿ ñòðàøíî èñïóãàëñÿ, òîëüêî íå çà ñåáÿ3. Úàùàíýèð áÿé, éîëäàøëàðû âÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð òóòóëàíëàð ýÿëèðëÿð. Ú à ì à ë á ÿ é . Áèçè áàüûøëàéûíûç êè, ñèçè áèð íå÷ÿ âàõò éîëäàí ãîéäóã, áèçèì ãÿñäèìèç éîë êÿñèá àäàì ñîéìàã äåéèëäè... Ìÿí èñòÿðäèì êè, úàìààòûìûç, ùÿì ùþêóìÿò áèëñèíëÿð êè, íà÷àëíèê Ñÿðäàðîâ þëêÿíè ãàðûøäûðûð áèð-áèðèíÿ, òÿê ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí âÿ áó ãÿñäëÿ ìÿíè ùÿáñõàíàéà ýþíäÿðìÿê èñòÿäè, ìÿí òàáå îëìàäûì, ãà÷àã äöøäöì, âÿññàëàì. Ãóëäóð ìÿí äåéèëÿì, Ñÿðäàðîâäóð þç äîñòëàðû èëÿ... Áèðè øÿðèð Èñìàéûë áÿé, ïèéàíèñêà Èáðàùèì áÿé, áèðè ëîòó-áàìáûëû Ñîëòàí áÿé âÿ ãåéðèëÿðè... __________ 1 Ì à ä à ì – Úàíûì ö÷öí áóíäàí éàõøû ùÿäèééÿ àëìàã ùå÷ àüëûìà äà ýÿëìÿçäè. Ãÿøÿíý ãûç, èúàçÿ âåðèí, áåëÿ áèð ýþçÿë ùÿäèééÿ ö÷öí ñèçè þïöì. 2 Úàìàë áÿé – Éàõøû, ìåùðèáàí ãîíàãëàð, øÿðàèò ìöíàñèá îëìàñà äà, ìÿíÿ ãîíàã îëóí, ñèçè éàõøû êàáàáà, øÿðàáà ãîíàã åëÿéÿ áèëÿðÿì. Ìöùÿíäèñ – ßýÿð ñèç, ÿëáÿòòÿ, ðàçûñûíûçñà, éàõøû îëàð êè, þçöìöçëÿ àïàðàã. Ì à ä à ì – Ìÿí áèð-áèð òàíûøëàðà ïàéëàéàúàüàì âÿ îíëàðûí ùàðàäàí ÿëäÿí åäèëäèéèíè íàüûë åëÿéÿúÿéÿì. 3 Òåçëèêëÿ ìÿí þç äóñòàãëàðûìû áóðàõàúàüàì âÿ îíëàðà âåðèëÿí íàðàùàòëûãëàð ö÷öí öçð èñòÿéÿúÿéÿì. Ì ö ù ÿ í ä è ñ – Éàõøû êè, ùÿð øåé éàõøû ãóðòàðäû. Åëÿ áþéöê áèð íàðàùàòëûã îëìàéûá. Ùÿð÷ÿíä ìÿí áÿðê ãîðõóðäóì. Àììà þçöì ö÷öí éîõ. 229 Ìÿí éîëäàøëàðûìà òàïøûðìûøäûì êè, ñîéüóíòó îëìàñûí. Ùÿðýàù ñèçëÿðäÿí áèð øåé àëûáëàðñà, òÿâÿããå åäÿðÿì ìÿíÿ äåéÿñèíèç. Ô ó ð ã î í ÷ ó . Ìÿíèì ôóðãîíóìäàí áèð ãÿäÿð ìàë ýþòöðìöøäöëÿð, àíúàã ãèéìÿòèíè âåðäèëÿð, Àëëàù ðàçû îëñóí. Ú à ì à ë á ÿ é . ×îõ éàõøû... Òà êèìäÿí íÿ àëûáëàð? À ð à á à ÷ û . Ìÿí áèð àç Íàõ÷ûâàí äóçó áàüûøëàìûøàì, îëàð äà ìÿíÿ èêè ãóòó ïàïèðîñ âåðäèëÿð. Ú à â à í î ü ë à í . Ìÿíèì òöôÿíýèìè àëìûøäûëàð, ãàéòàðäûëàð, àììà ãûðõ ïàòðîíóìó ñàõëàäûëàð. Ú à ì à ë á ÿ é . Åéáè éîõäóð... ßøðÿô áÿéäÿí àëàðñàí... Ú à â à í î ü ë à í . Úàíûì äà ãóðáàíäûð ñèçÿ... Ãûðõ ïàòðîí íÿ áþéöê èøäèð? Ú à ì à ë á ÿ é . Ïðîøó Âàñ ñêàçàòü: êîãäà Âàñ îñòàíàâëèâàëè íå âçÿëè ó âàñ ÷åãî? Ì ö ù ÿ í ä è ñ . Òîëüêî èñïóãàëè, à âçÿòü íè÷åãî íå âçÿëè. Ì à ä à ì . ß äàæå íå èñïóãàëàñü, ïîòîìó ÷òî âñå òðè êðè÷àëè “íå áîéòåñü”. Ú à ì à ë á ÿ é . ß áëîãàäàðÿ òîìó, ÷òî íå ìîã âûäåðæàòü áåççàêîííîãî îòíîøåíèÿ êî ìíå óåçäíîãî íà÷àëüíèêà Ñàðäàðîâà, âûíóæäåí áûë ñäåëàòüñÿ áåãëåöîì... Ñåãîäíÿøíèé ìîé ïîñòóïîê ñîâåðøåí èñêëþ÷èòåëüíî äëÿ òîãî, ÷òîáû Âû äîâåëè äî ñâåäåíèÿ âûñøåé âëàñòè, ÷òî Ñàðäàðîâ ñëóæèò íå äëÿ ïîðÿäêà, íå äëÿ îáåñïå÷åíèÿ ëè÷íîé è èìóùåñòâåííîé áåçîïàñíîñòè ââåðåííîãî åìó íàñåëíèÿ, à â ñîþçå ñ áåêàìè ñîçäàåò àíàðõèþ äëÿ îãðàáëíèÿ íàðîäà. Íàäåþñü, ÷òî Âû èñïîëíèòå ýòó ìîþ ïðîñüáó1. __________ 1 Ú à ì à ë á ÿ é – Ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì äåéÿñèíèç: ñèçè ñàõëàäûãëàðû âàõò ñèçäÿí áèð øåé àëìàäûëàð? Ì ö ù ÿ í ä è ñ – Àëìàüûíà áèð øåé àëìàäûëàð, àììà ãîðõóçäóëàð. Ì à ä à ì – Ìÿí ùå÷ ãîðõìàäûì äà. Îíà ýþðÿ êè, ùÿð ö÷ö áèðäÿí ãûøãûðäû: “Ãîðõìàéûí”. Ú à ì à ë á ÿ é – Óéåçä íà÷àëíèêè Ñÿðäàðîâóí ìÿíÿ îëàí ãåéðè-ãàíóíè ìöíàñèáÿòèíÿ äþçìÿäèéèì ö÷öí ãà÷àã äöøìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøàì... Ìÿíèì áóýóíêö ùÿðÿêÿòèì ìÿõñóñè îíà ýþðÿäèð êè, Ñèç ùþêóìÿòÿ áèëäèðÿñèíèç êè, Ñÿðäàðîâ ãàéäà-ãàíóí éàðàòìàã, îíà òàïøûðûëàí ÿùàëèíèí øÿõñè âÿ ìöëêè òîõóíóëìàçëûüûíû ãîðóìàã ÿâÿçèíÿ áÿéëÿðëÿ ÿëáèð îëóá úàìààòû ãàðÿò ö÷öí þëêÿäÿ áàøûïîçóãëóã òþðÿäèá. ßìèíÿì êè, Ñèç ìÿíèì õàùèøèìè éåðèíÿ éåòèðÿúÿêñèíèç. Ìöùÿíäèñ – Ñèçÿ ñþç âåðèðÿì êè, øÿùÿðÿ ÷àòàí êèìè íÿèíêè òÿê éåðëè, ùÿì äÿ ìÿðêÿçè ãÿçåòëÿðÿ èôøàåäèúè ìÿãàëÿëÿð éàçàúàüàì. Ñèçèí äöøìÿíèíèç Ñÿðäàðîâó, îíóí íöôóçóíó, Èñìàéûë áÿéè, Èáðàùèì áÿéè, Ñóëòàí áÿéè âÿ áàøãàëàðûíû ëàï ðöñâàé åëÿéÿúÿéÿì. Ì à ä à ì – Ìÿí äÿ ñþç âåðèðÿì êè, ùàðà ýåòñÿì, êèìèíëÿ ýþðöøñÿì, áóðàäà ýþðäöêëÿðèìè âÿ åøèòäèêëÿðèìè õÿáÿð âåðÿúÿéÿì. Ú à ì à ë á ÿ é – Ñèçÿ áåë áàüëàéûðàì âÿ ñèçäÿí àéðûëûðàì. Ñèçÿ éàõøû éîë 230 Ì ö ù ÿ í ä è ñ . ß äàþ Âàì ÷åñòíîå ñëîâî, ÷òî ñåé÷àñ æå ïî ïðèõîäå â ãîðîä íàïèøó ãðîìîâóþ ñòàòüþ íå òîëüêî â ìåñòíûå, íî è â ñòîëè÷íûå ãàçåòó. Ñìåøàþ ñ ãðÿçüþ âàøåãî âðàãà Ñàðäàðîâà è åãî àâòîðèòåò, Èñìàèë áåêà, Èáðàãèì áåêà, Ñóëòàí áåêà è äðóãèå. Ì à ä à ì . À ÿ äàþ ñëîâî, êóäà áû ÿ íå ïîåõàëà, ñ êåì íå âñòðåòèëàñü, âåçäå è âñþäó ñîîáøèòü, ÷òî ÿ ñëûøàëà è âèäåëà çäåñü. Ú à ì à ë á ÿ é . Íàäåþñü íà Âàñ è ïðîùàþñü ñ Âàìè. Æåëàþ Âàì ñ÷àñòëèâîãî ïóòè1. Àé óøàãëàð, ñèç äÿ áèçè áàüûøëàéûí, Àëëàù éàõøû éîë âåðñèí! Áèñìèëëàù! Ýåäÿê. Ýåäèðëÿð. Ì à ä à ì . Ìèøà... ïîñìîòðè êàêèå áðàâûå ìîëîäöû, ÷òî êðàñîòà...1 Ïÿðäÿ ÁÅØÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ìåøÿ è÷èíäÿ, Ùàúû Ãóðáàíûí ñÿôÿðõàíàñûíäà. Ýåúÿ âàõòû, Ùàúû Ãóðáàí îòàãúàäà ÿéëÿøèá, ÿëèíäÿ òÿñáåù, êÿíàðäà ëàìïà éàíûð. Ï è ð â å ð ä è (äàõèë îëóá). Ùàúû, Úàìàë áÿé éîëäàøëàðû èëÿ ýÿëèáëÿð, äÿðÿíèí ãóðòàðàúàüûíäà äàéàíûáëàð... Ù à ú û à ó ð á à í (àéàüà ãàëõûá). ×îõ õîø ýÿëèáëÿð, ýþçëÿðèì öñòÿ ýÿëèáëÿð! Ïèðâåðäè, ëàìïàíû ýþòöð ýåò ãàáàãëàðûíà. Àé óøàã, ñèç äÿ èòëÿðè áàüëàéûíûç, òåç, òåç... Åâ-åøèéèì îíëàðà ãóðáàí. (Ùàúû þçö äÿ ýåäèð.) Ù à ú û à ó ð á à í (ãûðàãäà). Ïèðâåðäè, íåúÿ îëäó, èòëÿðè áàüëàäûíûçìû? ×àüûðûíûç, òþâëÿíèí àüçûíû áàüëàéûíûç, òåçúÿ ùà... Ï è ð â å ð ä è (ÿëèíäÿ ëàìïà). Áàëàúà õàíûì! Áÿðèäÿí ýÿë, äÿðäèí àëûì... Ú à ì à ë á ÿ é (ãûðàãäà). Àëëàù ãîíàüû èñòÿðñèíèç, àé ùàúû? Ù à ú û à ó ð á à í . Àëëàùà äà ãóðáàí îëóì, îíóí ñèçèí êèìè ÿçèç ãîíàãëàðûíà äà... Áóéóðóí, áàøûíûçà äþíöì, áóéóðóí, ãàäàíûçû àëûì... Àé óøàã, àé! Î ãàðà ãîéóíó êÿñèí, òåç... __________ 1 Ìàäàì – Ìèøà... òàìàøà åëÿ, ýþð íÿ ýþçÿë, ãî÷àã èýèäëÿðäèð... 231 Ùàúû Ãóðáàí, Úàìàë áÿé âÿ éîëäàøëàðû äàõèë îëóðëàð. Ú à ì à ë á ÿ é . Ãîéóí-çàä ëàçûì äåéèë. Ùàúû, áèç ñÿíÿ éàðûìúà ñààò ãîíàüûã. Éîëóìóç óçàãäûð, àðòûã ãàëà áèëìÿéÿúÿéèê... Ù à ú û à ó ð á à í . Ùÿëÿ áèðúÿ ÿéëÿøèí, ãîéóí êÿñèëÿð, ñîíðà èøÿ áàõàðûã. Õàíûìëàð, ÷îõ ùåéèô îëñóí êè, ñèç áèð ãåéðè ìÿãàìäà ìÿíèì áó êîìàìà òÿøðèô ýÿòèðìÿìèñèíèç. Íåéëÿéèì, íåéëÿéèì?.. Úàìàë áÿé, àíä îëñóí î äóç-÷þðÿéÿ, õàíûìëàðû ìÿí áó ùàëäà ýþðÿíäÿ àüëàìàüûì òóòóð... Íåéëÿéèì, íåéëÿéèì, Àëëàù ñÿáÿáèí åâèíè òàð-ìàð åëÿñèí, éóðäóíó äàüûòñûí. Ú à ì à ë á ÿ é . ßëàúûì éîõ èäè, ùàúû... Þéðÿíìèøäèì, þç ùàããûìäà íàëàéèã ñþç åøèòìÿéÿ òàá åäÿ áèëìÿäèì, î äà äöøìÿí ãàáàüûíäà... Èíäè íàÿëàú ãàëûá, âÿòÿíäÿí âÿ éîëäàøëàðûìäàí àéðûëûá, áàëàëàðûìûí ÿëëÿðèíäÿí òóòóá, áàø ýþòöðöá áó âèëàéÿòäÿí ýåäèðÿì, âèäàéà ýÿëìèøÿì, ñÿíèíëÿ ýþðöøöá éîëà äöøÿì, ýåäÿì. Ù à ú û à ó ð á à í . Òÿçÿ áèð ãîðõóëó èø îëóáäóð ìÿýÿð? Øöêöð Àëëàùà îëñóí êè, íà÷àëíèêèí áîéíóíà âóðóá ñàëûáëàð éîëà... Äàùà íÿ ö÷öí âÿòÿíäÿí àéðûëìàã èñòÿéèðñÿí, ìÿí áèëìèðÿì. Ú à ì à ë á ÿ é . Áèëèðÿì, ýþðìöøÿì, ùàúû, òÿçÿ ýÿëÿí Ñÿðäàðîâäàí äà éàìàí îëàúàã, äöøìÿí þëìÿéèá... Ùàúû... Îíëàð ãîðõóëàðûíäàí îëìàéàí èøëÿðè ìÿíèì öñòöìÿ àòûáëàð... Úÿçà äÿñòÿëÿðè, êàçàêëàð ÿùàëèíè òÿíýÿ ýÿòèðèáëÿð, ìÿí áàèñ îëìóøàì, ãàëà áèëìèðÿì. Ùàúû, ýåòìÿê ëàçûìäûð. Úàìààò éàçûãäûð, àììà éîëäàøëàðûìûí àäû ÷ÿêèëìèð, îíëàð ãàëà áèëÿðëÿð... Áèð äÿ ùàúû, èíñàô äåéèë îíëàðû âÿòÿíäÿí àéûðìàã. ×è÷ÿêëè äàüëàðäàí, ñîéóã áóëàãëàðäàí íåúÿ àéûðìàã îëàð? Ìÿíèì ÿëàúûì éîõäóð, àéðûëûðàì. Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Úàìàë áÿé, áóéóðóðñóíóç áèçèì àäûìûç äèâàí ùöçóðóíäà ÷ÿêèëìÿéèá. Áàüûøëàéûí, éàëàíäûð, áåëÿ äåéèë... Ãàïûëàðûíû êÿñèá, ÿëèìäÿ õÿíúÿð ïóë òÿëÿá åòäèéèì àäàìëàð éÿãèí êè, éåòèðèáëÿð éåðèíÿ. Áåëÿ îëìàìûø äà îëñà, ìÿí áèð éîë úàíûìû Øàùìàð áÿéÿ ãóðáàí äåìèøÿì. Þëìÿê âàð, äþíìÿê éîõäóð... Ñèç ùàðà, ìÿí äÿ îðà, íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð... Õ ÿ ë è ë . Àüà, áèð òèêÿ âàõòûìûçäàí ìÿíè, Èëäûðûìû ÷þðÿêëÿéèá ñàõëàéûáñûíûç þç áàëàí êèìè. Èíäè ÷þëÿ àòìàüû õàùèø åäèðñèíèç, éîõ, éîõ, þëäöðñÿí éàõøûäûð, íÿèíêè àòûá ýåòñÿí. È ë ä û ð û ì . Àéðû øåé ìÿí áèëìèðÿì; êþ÷ èòè êèìè äöøÿúÿéÿì äàëûíûçà. __________ Ùà âóðóí êè, ãàéûäàúàüàì. Àòàì éîõ, àíàì éîõ, áèð òÿê úàíûìäûð, î äà ñèçÿ ãóðáàí, ñÿí ìÿíÿ àòàëûã åòìèñÿí, ìÿí íåúÿ ñÿíäÿí àéðûëûì?.. 232 Á ÿ ê è ð . Ùàúû! Ìÿíèì åâ-åøèéèìè òàð-ìàð åäèáëÿð, âàð-éîõóìó äàüûäûáëàð, ãàëìûøàì ãóðó éóðääà. Áó ùàëûìäà ýåäèì ùàíêû íàìÿðäÿ ãûñûëûì? Ñèçèí êèìè, Úàìàë áÿé, ãÿùðÿìàíûí ãàáàüûíäà þëìÿê éàõøûäûð, íÿèíêè áèíàìóñ, íàìÿðä àäàìëàðûí öçöíö ýþðìÿê. Ù à ú û à ó ð á à í . Éàøàñûí áåëÿ îüëàíëàð, áåëÿ éîëäàøëàð... Àôÿðèí! Àíàëàðûíûçûí ñöäö ñèçÿ ùàëàë îëñóí, áàëàëàð... Àôÿðèí. Ìàøàëëàù!.. Ï è ð â å ð ä è . Ùàúû! Áó úàâàíëàð áåëÿ äàíûøûðëàð êè, àç ãàëûá ìÿí äÿ Ýöë÷þùðÿíè áîøàéûá, ãîøóëàì áóíëàðà. Éàøàñûí áåëÿ îüëàíëàð! Ù à ú û à ó ð á à í . Úàìàë áÿé, ýþðöíöð êè, ñèç äîüðóäàí äà ýåäÿúÿêñèíèç. Áåëÿ îëàíäà áèëèðñèç, ãàäàí àëûì, íÿ âàð?.. Ãöðáÿò âèëàéÿòäÿ ñèçè òàíûéàíàäÿê, áèð èøÿ éàïûøàíàäÿê ñèçÿ ïóë ëàçûì îëàúàã. (Úèáèíäÿí äÿñìàëû ÷ûõàðûá âåðèð Úàìàë áÿéÿ.) Ú à ì à ë á ÿ é . Ùàúû! Ñÿí áèçÿ î ãÿäÿð õÿúàëÿò âåðäèí êè, ìÿí þëÿíÿ ãÿäÿð îíóí àëòûíäàí ÷ûõà áèëìÿéÿúÿéÿì. Ùàúû! Ïóëó ãîé äóðñóí éåðèíäÿ, ãÿáóë åäÿ áèëìÿðÿì. Ù à ú û à ó ð á à í . Úàìàë áÿé, âàëëàù-áèëëàù, àíä è÷èðÿì, ìÿí äþâëÿòè ñÿíèí ñàéÿíäÿ ãàçàíìûøàì. Íåúÿ ãÿáóë åäÿ áèëìÿçñÿí? Ýÿðÿê ãÿáóë åäÿñÿí. Ú à ì à ë á ÿ é . Ýåíÿ òÿâÿããå åäèðÿì, ùàúû, ëàçûì äåéèë, çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, ãÿáóë åäÿ áèëìÿðÿì. Ï è ð â å ð ä è (ïóëó àëûá). Âåð áóðà! Ìÿí þçöì äÿ ýåäèðÿì, Àðàçûí éîëóíó ìÿíäÿí éàõøû áèëÿí éîõäóð, îëìàç... Î òàéäà éàõûí äîñòëàðûì äà âàð. Úàùûëëûãäà ìÿí äÿ ãà÷àã îëìóøàì... Ù à ú û à ó ð á à í . Ýåò, Ïèðâåðäè, ñÿí äÿ ýåò, áóíëàðû áèð éàõøû éåðäÿ ðàùàò åäèá, ýÿëÿðñÿí. Ï è ð â å ð ä è . Áóðàäàí ÷ûõûá î ýîðáàýîð ßëèãóëó õàíûí êÿíäèíèí éàíûíäàí þòöá, ùÿð éåðäÿ äàü ÿòÿéè, ñàáàù àõøàìà, Àëëàù ãîéñà, Àðàçûí ãûðàüûíà ÷àòàðûã... Èøäèð, éîëäà áèçÿ ðàñò ýÿëÿí îëäó, áàøûìäà ÿììàìÿ, áàøëàéàúàüàì ìèíàúàòû, ýóéà ÷àâóøàì, Êÿðáÿëàéû ìöàëëàéà çöââàð àïàðûðàì. Ýöëöøöðëÿð. Ù à ú û à ó ð á à í (Ïèðâåðäèéÿ). Ýþð, ãîéóí íåúÿ îëäó? Þçöí äÿ ùàçûðëàø. (Ïèðâåðäè ýåäèð.) Ú à ì à ë á ÿ é . Àëëàù Ïèðâåðäèäÿí ðàçû îëñóí, î áèð éîë áèçè þëöìäÿí __________ ãóðòàðäû, èíäè äÿ êè áèçèìëÿ ýåòìÿê èñòÿéèð. Èíøàëëàù, ìÿíçèëÿ ñàëàìàò ÷àòàðûã. 233 Ù à ú û à ó ð á à í . Ïèðâåðäè äöíéàäà òÿê éàðàíûáäûð. Ìÿí áèð áåëÿ åòèáàðëû, äÿéàíÿòëè, òÿìèç, ãî÷àã èíñàí ýþðìÿìèøÿì, îíà ýþðÿ äÿ ùå÷ áèð èøäÿ îíà ìöçàéèãÿ éîõäóð... Ú à ù à í ý è ð á ÿ é . Ìÿí ýþðìöøÿì î íåúÿ ÿæäàùàäûð, ìÿíèì ÿëèìäÿ òöôÿíý, îíóí áåëèíäÿ õÿíúÿð, ìÿíè éàõûí ãîéìàäû êè, ãîéìàäû. Î êèøè îí àäàìà úàâàá âåðÿð... îíóí áèçèìëÿ ýåòìÿéè ÷îõ éàõøû îëàðäû. Ø à ù ì à ð á ÿ é . Ùàúû, ìöìêöí îëàéäû ñÿíèí âÿ Ïèðâåðäèíèí õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõà áèëåéäèê, ãîðõóðàì ÿëàú îëìàéà. Ù à ú û à ó ð á à í . Àëëàù ãîéñà ãàéûäàðñûíûç âÿòÿíÿ, ùå÷ ôèêèð åòìÿéèíèç. Á ÿ ê è ð . Àíä îëñóí Àëëàùà, éîëà áÿëÿä îëàíäàí ñîíðà åëÿ áèð àéàüûì áóðàäà îëàúàã. Áåëÿ éàõøûëûüû óíóòìàã îëàð?.. Áèð äÿ äöøìÿíÿ ýÿðÿê ÿâÿç åäÿì, åòìÿñÿì áàüðûì ÷àòëàð. Ï è ð â å ð ä è (ýÿëèð, áàøûíäà ÿììàìÿ, ÿëèíäÿ áàéðàã). Ìÿí ùàçûðàì, êàáàá éåìÿéÿ ìàúàë éîõäóð, ÿò ýþòöðìöøÿì... Áèçèì õàðàáà ãàëìûø óéåçäè ýÿðÿê ýåúÿ þòÿê. Ú à ì à ë á ÿ é (àéàüà äóðóá). Ùàúû! Þëöì-èòèìäèð, áÿëêÿ íÿñèá îëìàäû, áèð äÿ ýþðöøìÿäèê. Áèçè ùàëàë åëÿ! (Ãóúàãëàéûð.) Ù à ú û à ó ð á à í . Ùå÷ ôèêèð åòìÿéèí, âàð-éîõóìäàí ÷ûõûá þëÿíÿäÿê ÷àëûøàúàüàì, àðõàéûí ýåäèí... (Êèøèëÿð èëÿ ãóúàãëàøûð.) Ú à ì à ë á ÿ é . Áèñìèëëàù-ðÿùìàíèð-ðÿùèì! (Ýåäèðëÿð.) Á ÿ ê è ð . (ãûðàãäà áàéàòû öñòöíäÿ) – Ìÿí êþ÷öðÿì, éóðäóì ãàëûð âèðàíÿ, Âèðàíÿ éóðäóìà áàõ, îíäàí àüëà! Ùÿðäÿí-áèðäÿí ìÿíè ñàëûá éàäûíà, Õÿðàáÿ éóðäóìà áàõ, îíäàí àüëà! Öðÿéèì äÿðäëèäèð, ñèíÿì éàðàëû, Ýþçÿë âÿòÿíèìäÿí àéðûëûðàì. Úèéÿðèì îäëóäóð, íÿôÿñ ãàðàëû, Ýþçöéàøëû éàðûìäàí àéðûëûðàì. Ùàúû Ãóðáàí àüëàéûð. Ïÿðäÿ __________ 234 ÒßÇß ßÑÐÈÍ ÈÁÒÈÄÀÑÛ (Ãÿçèééÿ, 4 ïÿðäÿäÿ) ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ù à ú û Î ñ ì à í – ãûðõ éàøûíäà ìöëêÿäàð, ÿêèí÷è Ý ö ë ï ÿ ð è – îíóí àðâàäû, îòóç áåø éàøûíäà Ò à ì à ø à – ãóëëóã÷ó, îí äþðä éàøûíäà Ú à â à ä á ÿ é – ãûðõ éàøûíäà Ñ ÿ ë è ì á ÿ é – îòóç áåø éàøûíäà Ìÿúèä – ÿêèí÷èëÿð Ãóðáàí Ðÿúÿá  ÿ ë è – ãîúà êèøè } ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð Ùàúû Îñìàíûí êÿíä åâèíäÿ, îòàã ñàäÿ úàùàçëàíìûø, àëòû êöðñö âÿ áèð ìèç, Ùàúû Îñìàí áàøûíäà éåêÿ ïàïàã, êöðñö öñòöíäÿ ÿéëÿøèá... Ýöëïÿðè ãîëëàðû ÷èðìÿêëè äàõèë îëóð. Ù à ú û Î ñ ì à í . Éàõûí ýÿë ýþðöì, àé àðâàä! Åâèìèí ñöòóíó, åâèìèí äèðÿéè, ýÿë éàíûìäà ÿéëÿø ýþðöì, êåôèí íåúÿäèð? Äèíèì, èìàíûì àðâàä! Úàù-úàëàëûì àðâàä! Ý ö ë ï ÿ ð è . Áÿðè áàõ ýþðöì, àé êèøè! Áó ýöí ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Íÿ äàíûøûðñàí? ×îõäàíìû ýþðöøìÿìèøèê? Òà íÿ äåéèì ñÿíÿ? Ù à ú û Î ñ ì à í . Àúûüûí òóòìàñûí, àðâàä! Åâèìèí áÿðÿêÿòè... åâèìèí øàìû-÷èðàüû. __________ Ý ö ë ï ÿ ð è . Ãîúà êèøèñÿí, îòóð éåðèíäÿ, Àëëàù õàòèðèíÿ! Êåôèí ýÿëìÿñèí áèðúÿ! 235 Ù à ú û Î ñ ì à í . Éåð öçöíäÿ áÿðàáÿðèí éîõäóð, àé àðâàä! Ùå÷ áèëìèðñÿí ñÿí íåúÿ àðâàäñàí, Ìèêàéûëûí àíàñû, “ãÿäðè-çÿð çÿðýàð øöíàñÿä”1. Ìàëûì, äþâëÿòèì... Ý ö ë ï ÿ ð è . Òà áÿñäèð! Óçóí åëÿìÿ! Ýþð íÿ äåéèðÿì... Ù à ú û Î ñ ì à í . Äå ýþðöì íÿ èñòÿéèðñÿí, ìàëûì, äþâëÿòèì àðâàä! Ý ö ë ï ÿ ð è . ×îáàí Âÿëè êèøè ýÿëèá ñÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð, åëÿ áèëèð êè, éàòìûñàí. Áèð-èêè ïóä éàü ýÿòèðèá, ö÷ äÿ ìîòàë... Éàüû ãîéìóøàì ÿðèìÿéÿ, ìîòàëëàðû äà äóçëàéûá ãîéäóì àíáàðà. Ù à ú û Î ñ ì à í . ×îõ éàõøû, ÷îõ ýþçÿë... Âÿëè êèøè ýÿëñèí ýþðöì, èøëÿðèìèç íÿ ùàëäàäûð. Ýöëïÿðè ýåäèð, Âÿëè áàøûíäà ìîòàë ïàïàã, ÿëèíäÿ ÷îìàã, ÷èéíèíäÿ éàïûíúû äàõèë îëóð.  ÿ ë è . Ñàëàì ÿëåéêöì. Ù à ú û Î ñ ì à í . ßëåéêÿññàëàì, éàõûí ýÿë ýþðöì, à êèøè, íåúÿ âàðñàí? Êåôèí íåúÿäèð? Óøàãëàðûí íåúÿäèð? ßéëÿø, ñþéëÿ ýþðöì, éàéëàüà íÿ òÿùÿð ýåòäèí, íÿ òÿùÿð ýÿëäèí?  ÿ ë è (ÿéëÿøèá). Íÿ òÿùÿð ýåäÿúÿêäèì?.. Áåëÿ éàïûíúûíû ÷ÿêäèì äþøöìÿ, ïàïàüûìû áàñäûì ýþçöìöí öñòöíÿ, ÷îìàüû àëäûì ÿëèìÿ, äöøäöì ñöðöëÿðèí ãàáàüûíà, ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ áèðáàø éåðèø åëÿäèê öçö éóõàðû... Éàüûøëûã îëäó, éåðäÿ òîç äà îëìàäû. Ðàùàòúà éåòèøäèê éàéëàüà. Àíúàã áèð íå÷ÿ ãîéóí àõñàäû, îëàðû äà éöêëÿäèì åøøÿêëÿðÿ, àïàðäûì ýåòäèì... Ú à â à ä á ÿ é (ãûðàãäàí). Ùàúû, ýÿëìÿê îëàð? Ù à ú û Î ñ ì à í (Úàâàä áÿéèí ãàáàüûíà ÷ûõûá). Áóéóðóíóç, ãàäàí àëûì, áóéóðóíóç! Âÿëè êèøè äÿ ýÿëèáäèð, îíóíëà äà ýþðöøÿðñÿí... Ú à â à ä á ÿ é (äàõèë îëóá). Éà Àëëàù, Âÿëè êèøè! Êåôèí, äàìàüûí! Íåúÿñÿí, à êèøè? ×îõäàíäûð ñÿíè ýþðìöðÿì... Óøàãëàðûí íåúÿäèð? Ñÿëàìÿòäèðëÿðìè?  ÿ ë è . ×îõ ñàü îë, äÿðäèí àëûì, Úàâàä áÿé! ×îõ ñàü îë! Øÿôàÿòèí àðòûã îëñóí. Ù à ú û Î ñ ì à í . Âÿëè êèøèíèí ãî÷àã îëìàñûíà øÿêêèí éîõäóð êè, Úàâàä áÿé? Ú à â à ä á ÿ é . Âÿëè êèøèíèí ãî÷àã îëìàñûíà ñþç éîõäóð... Àíúàã áóíó áåëÿ åøèòìèøÿì êè, ýóéà Ìÿùÿììÿä êèøèíèí ãûçû áÿçè îâãàò îíó ÿçìÿ÷ÿëÿéèð... __________ 1 Ãûçûëûí ãÿäðèíè çÿðýÿð áèëÿð. 236  ÿ ë è . Êèìè? Ìÿíè? Àüçû íÿäèð!.. Î ýöíëÿðè ãîéóíëàðû ñàüìàüà áèð àç ýåú ÷ûõìûøäû êè, áàøûí ö÷öí, Úàâàä áÿé, éàíáûçûíà äÿéÿíÿéè áåëÿ éàïûøäûðäûì êè, êö÷öê êèìè çèíýèëäÿäè. Ú à â à ä á ÿ é . À êèøè, äÿëèñÿí íÿñÿí? Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, èøëÿð äÿéèøèá, èíäè àðâàäà ýöëäÿí àüûð ñþç äåìÿê îëìàç?.. Éàõøû êè, áó ñþçö éàíûìûçäà äåäèí, éîõñà, âàëëàù, àõûðûíû åäÿðäèëÿð.  ÿ ë è . Íÿ äåéèðñÿí à áàøûíà äþíöì, Úàâàä áÿé? Àðâàä ìÿíèì äåéèë? Äþéÿðÿì äÿ, ñþéÿðÿì äÿ êþíëöíö àëûá áàðûøàðàì äà, êèìÿ íÿ áîðú? Êèìèí íÿ èõòèéàðû âàð ìÿííÿí àðâàäûìûí àðàñûíà ýèðñèí. Ú à â à ä á ÿ é . Îëìàç, Âÿëè êèøè, îëìàç! Èíäèêè ùþêóìÿò åëÿ äåéèë, õàòàëûäûð, þçöíö èøÿ ñàëàðñàí, ñÿðùåñàá îë!  ÿ ë è . Íÿ õàòàñû îëàúàã, à áàøûíà äþíöì?.. Äåéèðÿì: àðâàä ìÿíèìäèð, äþéìöøÿì, ãóðòàðäû ýåòäè, òà ìÿíè àñìàéàúàãëàð êè! Ù à ú û Î ñ ì à í . ×îáàíëàðûí, êþïÿêëÿðèí íåúÿäèð, à Âÿëè, éàëëûìû ñàõëàéûðñàí îëàðû?  ÿ ë è . À áàøûíà äþíöì, íÿ ÷îõäóð éàü, ñöä, ãàòûã, àéðàí éåñèíëÿð äàìà äþíñöíëÿð. Òà àðòûã îíëàðà íÿ ëàçûìäûð? Àéäà áèð äÿôÿ äÿ êå÷èäÿí, ãîéóíäàí êÿñèá éåñèíëÿð, äþâëÿòèíäÿí êþïÿêëÿðèí äÿ, ÷îáàíëàðûí äà êåôëÿðè êþêäöð, íÿ ãÿäÿð äåñÿí êþêäöð. Ù à ú û Î ñ ì à í . Áÿðè áàõ, Âÿëè, Ãàðàãîéóíëóäàí ýÿëÿí êþïÿêëÿð íåúÿ øåéëÿðäèð?  ÿ ë è . Áàøûí ö÷öí, ùàúû, î Ãàðàãîéóíëóäàí ýÿëÿí êþïÿêëÿð þçýÿ øåéëÿðäèð; áåëÿ êþïÿêëÿð ùå÷ éåðäÿ ýþðöíìÿéèá. Ãàíûã, Ïÿëÿø, ßëëÿø, Áóçäàð, ×ÿíáÿð, Ãàðàáàø, Àëàáàø... òà íÿ ÿðç åëÿéèì?.. Ùàìûñûíà úàí ãóðáàí åëÿìÿëèäèð. Î ýöíëÿðè ýåúÿ ýþðäöì êþïÿêëÿð óëàøûðëàð. Ôèò âåðäèì ýåòäèëÿð; éàõûíëàøûá íÿ ýþðäöì?.. Ãàíûã ìèíèá úàíàâàðûí áåëèíÿ, ãàðïûá áîéíóíóí äàëûíäàí. Ïÿëÿø! ßëëÿø! Ãóðáàí ñèçÿ, ãîéìàéûíûç!.. Úàíàâàðû ïàð÷àëàäûëàð... Ãàíûã! Áåëÿ ñÿíèí òåëëÿðèíè ñåâèì, äåéèá áàñäûì áàüðûìà. Î ñààò áèð êå÷èíè ñûüûðëàéûá, êÿñèá ïàð÷àëàäûì, àòäûì êþïÿêëÿðèí ãàáàüûíà... Îíóí áàëàëàðû îëàíäà, þç áàëàëàðûì òÿêè ñàõëàéàúàüàì.. Ýåúÿëÿð éàòìàã áèëìèð êè... Ùåéâàí ñöáùÿ êèìè äîëàíûð ñöðöëÿðèí áàøûíà. Ãàëàí êþïÿêëÿðè äÿ ãîéìóð éàòìàüà... Áÿñ áåëÿ èòè ìÿí íåúÿ ãóúàãëàìàéûì, áàüðûìà áàñìàéûì?.. Ù à ú û Î ñ ì à í . Âÿëè, éàòàãëàðûìûç íÿ ùàëäàäûð? Áó èë ãîéóíëàðûìûç êîðëóã ÷ÿêìÿéÿúÿêëÿð êè? __________  ÿ ë è . Ìèëèí äöçöíäÿ ãîéóí êîðëóã ÷ÿêÿð? Àëëàù àáàä åëÿñèí, óúó éîõ, áóúàüû éîõ, ÷ÿê ñöðöíö ùàðà êåôèí èñòÿéèð... Þçöí äÿ éàíûíû âåð 237 éåðÿ, àë òöòÿéè ÿëèíÿ, âÿññàëàì... Ãîéóíëàð õûìûðò-õûìûðò éåñèíëÿð, ñÿí äÿ ëÿççÿò àïàð... Òà íÿ èñòÿéèðñÿí? Ú à â à ä á ÿ é . Éåðèíÿ îëàéäûì, àé Âÿëè, äöíéàíûí ãåéëö-ãàëûíäàí, äÿðä âÿ ãÿìèíäÿí áèõÿáÿð ãàðäàø. Òÿìèç ùàâàäà, Ìÿùÿììÿä êèøèíèí ãûçû éàíûíäà... Éàü, ïåíäèð, ãàéìàã, ñöä, ãàòûã, àéðàí íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð éå, è÷, äöíéàéè-àëÿìè àëìà âåúèíÿ... ïÿù, ïÿù, ïÿù, íÿ ýþçÿë þìöðäöð, à êèøè!  ÿ ë è . Äîüðó äåéèðñÿí, à Úàâàä áÿé, áåëÿäèð êè, áåëÿäèð. Âàëëàù, áåëÿäèð. Úàíûí ö÷öí áåëÿäèð. Ú à â à ä á ÿ é . Áÿðè áàõ ýþðöì... Íå÷ÿ éàøûí îëà áèëÿð?.. Ìÿí þëöì, äîüðóñóíó äå.  ÿ ë è . Áèëìèðÿì, áàøûíà äþíöì... Àíúàã îíó áèëèðÿì êè, áó àðâàäûì äîããóçóíúóäóð... Êèìèñèíè áîøàìûøàì, êèìèñè þëöáäöð. Íÿ áèëèì, à áàøûíà äþíöì, íå÷ÿ éàøûì âàð?.. Ñÿí þçýÿ ñþùáÿò áàøëàìûñàí, Úàâàä áÿé, ìÿíèì äÿ éîëóì óçàãäûð... Ìÿí ýåäèðÿì... Ñÿëàìÿò ãàë, ùàúû. Ñÿí äÿ ñÿëàìÿò ãàë, à Úàâàä áÿé. Ù à ú û Î ñ ì à í . Õîø ýÿëäèí. (Âÿëè ýåäèð.) Ðóçèýàðûí íåúÿ êå÷èð, äÿðäèí àëûì, à Úàâàä áÿé? ×îõäàíäû ñÿíè ýþðìöðÿì... Äÿéèðìàíûíû âåðäèí ÿêèí÷èëÿðÿ, éåðëÿðèíè ùÿì÷èíèí, îíäà ïÿñ íåúÿ äîëàíûðñàí? Ú à â à ä á ÿ é . Ðóçèýàðûì áèð íþâ áàáàò êå÷èð, ùàúû, áèð òÿê áàüíàí äîëàíûðàì. Ìèêàéûë íÿ èøÿ ìÿøüóëäóð? Åøèòìèøÿì Ôèðÿíýèñòàíà ýåòìÿê èñòÿéèð, äîüðóäóðìó? Ù à ú û Î ñ ì à í . Áÿëè, ôèêðèíäÿ âàð. Àíúàã áÿðê èëèøèá Ùöñåéíÿëè õàíûí ãûçûíà. Ãûçûí äà ìÿùÿááÿòè âàð, àììà íÿ åëÿéÿñÿí êè, õàíûí éàíûíäà áèçèì àäûìûçû ÷ÿêìÿê îëìóð. Î ñààò áàøëàéûð êè, ìÿí àéàüû ÷àðûãëû, ìîòàëïàïàã ÷îáàíûí îüëóíà ãûç âåðìÿðÿì. Îíóí ñþçöíäÿí ìÿí ìîòàë ïàïàãäàí, ÷àðûãäàí ÿë ÷ÿêÿúÿéÿì... Áóíäàí ñîíðà ìÿí áèð úûð-úûð ÷ÿêìÿ ýåéÿ áèëìÿðÿì êè. Ú à â à ä á ÿ é . Îíäà ñàðñàãëàéûá õàí. Äÿâÿäÿí éûõûëûá ùþòùþòöíäÿí ÿë ÷ÿêìèð... Òàìàì ìöëêëÿðèíè ÿëèíäÿí àëûáëàð, òÿê áèðúÿ àäû ãàëûá: Ùöñåéíÿëè õàí, òà íþøöí íàç-ãÿìçÿ åëÿéèð, ìÿí áèëìèðÿì. î ãàíìûð êè, èø òÿçÿ áàøëàíûá, áèð àçäàí ñîíðà àäû äà éàääàí ÷ûõàúàã. Ù à ú û Î ñ ì à í . Î äåéèð êè, ýåú-òåç ìöëêëÿðèí ùàìûñûíû ãàéòàðàúàãëàð. Ùå÷ ãàéòàðìàñûíëàð, õàíëûüûìû êè, ìÿíäÿí àëà áèëìÿçëÿð. Áàñäûðûüûì ñàü îëñóí... Ú à â à ä á ÿ é . Õàíûí áàøû ö÷öí, áèð äÿ î ìöëêëÿðè ýþðìÿéÿúÿê. __________ Ùå÷ àäû äà ãàëìàéàúàãäûð. Áàøû ö÷öí ÷îõ î éàí-áó éàí åëÿñÿ, áàñäûðûüû äà ÿëèíäÿí ýåäÿð. 238 Ù à ú û Î ñ ì à í . Áèëèðñÿí, Úàâàä áÿé, õàíçàäÿëÿð áèð àçüûí òàéôàäûð êè, àüûçëàðû ëàçûìûíúà þðòöëìöð. Ìèêàéûë äà áèð òÿê îüëàí, ãàëìûøàì ìÿÿòòÿë. Ú à â à ä á ÿ é . Ùöðìÿêëÿðèíÿ áàõìà, ÿëëÿðèíäÿí èø ýÿëÿí äåéèëëÿð... Áóðàäà õàí áèðúÿ îíó äåéÿ áèëÿð êè, Ìèêàéûë ìÿíèì ðÿèééÿòëÿðèìè éîëäàí ÷ûõàðûá, ìöëê-ÿìëàêûìû ÿëèìäÿí àëûáäûð, î ìÿíÿ äöøìÿíäèð, ìÿí îíà ãûç âåðìÿðÿì... Àììà îíó ãàíìûð êè, Ìèêàéûëäà òàõñûð éîõäóð, çÿìàíÿ áåëÿ ýÿòèðèá... Áó áàðÿäÿ î ìÿíè ìöãÿññèð åëÿéèð... Ù à ú û Î ñ ì à í . Àõûð êè, ÷ÿòèí èøÿ äöøìöøÿì... Áèëìèðÿì íÿ ÷àðÿ ãûëûì? Ú à â à ä á ÿ é . Ìÿí ýåäÿðÿì áèð íå÷ÿ ìþòÿáÿð àäàìëàð èëÿ áÿðàáÿð úÿíàá õàíûí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ, ýþðÿê õàíûí úàâàáû íÿ îëàúàã? Ù à ú û Î ñ ì à í . Íÿ âàõò áóéóðñàí, ìÿí äÿ ýåäÿðÿì... Ú à â à ä á ÿ é . ×îõ éàõøû, Íîâðóç áàéðàìûíà éàõûí, ìÿí ñÿíÿ õÿáÿð âåðÿðÿì, ýåäÿðèê... Áàëàúà èøèì âàð, ìÿí ýåäèì. Ù à ú û Î ñ ì à í . Ùàðà ýåäèðñÿí? ßéëÿø, ÿéëÿø, äÿðäèí àëûì... (×àüûðûð.) Òàìàøà, àé ãûç, áèð áÿðè ýÿë... Òàìàøà ýÿëèð. Ù à ú û Î ñ ì à í . Àé ãûç, Úàâàä áÿéè ýþðìöðñÿí? Íÿ ö÷öí õîø ýÿëäèí åëÿìèðñÿí? Ò à ì à ø à . Úàâàä áÿéÿ ìÿíèì úàíûì ãóðáàí, õîø ýÿëèáäèð... Ú à â à ä á ÿ é . Ùàúû, ýÿëñÿíÿ ìÿíèìëÿ Øàìàìàíûí àðàñûíà ýèðìÿéÿñÿí... Ò à ì à ø à . Úàâàä áÿé, íþøöí éàäûíäàí ÷ûõûð, áàøûíà äþíöì? Ìÿíèì àäûì Òà....ìà...øà...äûð. Øàìàìà äåéèë, áèëäèí? Ú à â à ä á ÿ é . Íåéëÿéèì, àé ãûç, àé Øàáàø, ãîúàëìûøàì, éàäûìäàí ÷ûõûð. Ò à ì à ø à . Áàõ, Úàâàä áÿé, áàøûíà äþíöì, ùÿð äÿôÿ ñÿí áèçÿ ýÿëÿíäÿ ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì: ìÿíèì àäûì Øàáàø äåéèë, Øàìàìà äåéèë. Ìÿíèì àäàì Òàìàøàäûð... Ñàõëà éàäûíäà, íå÷ÿ äÿôÿ äåìèøÿì ñÿíÿ! Ú à â à ä á ÿ é . ×îõ éàõøû... Òàìàøà... Òàìàøà... Òà éàäûìäàí ÷ûõìàéàúàã, àðõàéûí îë... Òàìàøà... Òàìàøà... Ù à ú û Î ñ ì à í . Ãûçûì, íàùàðà íÿ áèøèðèðñèç? Ò à ì à ø à . Ãîâóðìà õÿíýÿë, éàíûíäà ãàòûã ñàðûìñàã. __________ Ù à ú û Î ñ ì à í . ×îõ éàõøû, ùàìû éûüûëàíäà ýÿëèá äåéÿðñÿí. Ò à ì à ø à . Áàø öñòÿ. (Ýåäèð.) 239 Ú à â à ä á ÿ é . Ùàúû, þç àðàìûçäûð, ãÿðèáÿ øåéäèð áó ãûç. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ù à ú û Î ñ ì à í . Áó ãûçû Ìèêàéûëûí àíàñû áåø ìàíàò âåðèá ãàðà÷ûëàðäàí ñàòûí àëûá, äþðä éàøûíäàí ãûçëûüà ýþòöðöá... Ìÿíÿ àòà äåéèð, Ìèêàéûëà ãàðäàø, Ýöëïÿðèéÿ ìÿìÿ... Èíäè îí áåø éàøûíäàäûð, ýþçÿë ãûçäûð. Ãûðàãäà ñÿñëÿð: ìÿí ðàçûéàì, áèç þçöìöç äÿ ðàçûéûã, Ùàúû èìàíëû êèøèäèð, òÿìèç àäàìäûð, ùàããû ãîéóá íàùàã äàíûøìàç, ÷îõ éàõøû, áóéóðóíóç ýåäÿê. Ñÿëèì áÿé, Ìÿúèä, Ãóðáàí, Ðÿúÿá äàõèë îëóðëàð. Ú ÿ ì è . Ñàëàì ÿëåêöì! Ù à ú û Î ñ ì à í . ßëåéêÿññàëàì... Ýÿëèíèç... ßéëÿøèíèç... Õîø ýÿëìèñèíèç. (ßéëÿøèðëÿð.) Ì ÿ ú è ä . ×îõ éàõøû îëäó êè, Úàâàä áÿé äÿ áóðàäà òàïûëäû. Ùÿð èêèíèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðèê ìöíñèô îëóá, èêè èøèìèç âàð, îíó ùÿëë åäÿñèíèç: áèðè áóäóð êè, Ñÿëèì áÿé Ðÿúÿáäÿí ÿëëè ïóä ïàìáûã òÿëÿá åëÿéèð, ÿëàâÿ ùàìûìûçäàí êþùíÿäÿí ãàëìûø áÿùðÿ. Ù à ú û Î ñ ì à í . Ðÿúÿá, ãàðäàøûì, Ñÿëèì áÿé ñÿíäÿí ÿëëè ïóä ïàìáûã èääèà åëÿéèð, úàâàáûí íÿäèð? Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúû, ìÿí áèð êàñà ãàéìàã, èêè äÿ çîðáà êþê òîéóã ÿëèìäÿ, ýåòäèì Ñÿëèì áÿéèí ãóëëóüóíà, éàëâàðäûì êè, áÿé, ñèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì, èçèí âåðÿñèíèç áèð ïàð÷à éåðèíèçäÿ ïàìáûã ÿêèì. Áÿé ðàçû îëäó. Ìÿí äÿ ïàìáûã ÿêäèì, áèð ÿëëè ïóä ïàìáûüûì îëäó. Ù à ú û Î ñ ì à í . Ñèç íÿ áóéóðóðñóíóç, ãàäàí àëûì, Ñÿëèì áÿé? Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Ùàúû, þçöíöçÿ ìÿëóìäóð êè, ìÿíèì áó êÿíääÿ àëòû éöç ÷óâàëëûã éåðèì âàðäû. Èíãèëàáà ýþðÿ î éåðè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëäûëàð, ìÿíÿ ãàëàí áèð ùÿéÿòèì îëäó. Ùÿìèí ùÿéÿòäÿ Ðÿúÿá ïàìáûã ÿêäè, áåø éöç ïóääàí àðòûã ïàìáûüû îëäó. Î ïàìáûãäàí ìÿí ÿëëèúÿ ïóä èñòÿéèðÿì. Ú à â à ä á ÿ é . ßìè îüëó, äå ýþðöì áèð êàñà ãàéìàã, èêè òîéóã ñÿíÿ ÷àòûá éà éîõ? Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Áÿëè, ÷àòûá íÿ îëñóí? Ú à â à ä á ÿ é . Î îëñóí êè, ñîâãàòû ãÿáóë åäèá, î éåðè áèð èëëèéÿ âåðìÿëèñÿí Ðÿúÿáÿ, áèòÿìÿííà, âÿññàëàì, òà áó íÿ ïàìáûã äàâàñûäûð? __________ Ì ÿ ú è ä . Èìàíûì ùàããû, Ñÿëèì áÿé ãàéìàüû ÷þì÷ÿëÿéÿíäÿ, òîéóãïëîâó àøûðàíäà ùå÷ àüëûíà äà ýÿëìèðäè êè, ùÿëÿ ïàìáûã äà àëàúàã... 240 à ó ð á à í . Áó èëêè ÷ÿéèðòêÿ òþêöëöá ïàìáûüû éåñÿéäè, éÿãèí êè, Ñÿëèì áÿé Ðÿúÿáèí éàíûíà ýåäèá ùå÷ áàøñàüëûüû äà âåðìÿçäè. (Ýöëöø.) Èíäè ýÿëèáäèð êè, ìÿí äÿ âàðàì. Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Úàíûì, ñó ìÿíèì, éåð ìÿíèì, áóðàäà áèð äàíûøûã îëà áèëìÿç êè... Ì ÿ ú è ä . Áÿé, áèç ìöñÿëìàíûã, øÿðÿí úÿìè òîðïàãëàð, ñóëàð òÿÿëëöãäöð õóäàâÿíäè-àëÿìÿ, ñóéà âÿ òîðïàüà ñàùèá îëà áèëÿð î êÿñëÿð êè, òîðïàãäà çÿùìÿò ÷ÿêèá, þçëÿðè ö÷öí ðóçè ãàçàíàëàð. Ìöôòÿõîðëóã øÿðèÿòèìèçäÿ éîõäóð, áÿé, íåúÿ êè èíäèéÿäÿê áÿéëÿðèìèç îëóá ìöôòÿõîð, ùàçûðûí íàçèðè... ßëàâÿ, òÿçÿ ãàéäàéà ýþðÿ èõòèéàð áèç ÿêèí÷èëÿðÿ éåòèøèá. Ù à ú û Î ñ ì à í . Ðÿúÿá, áÿðè áàõ, ãàðäàøûì, äåéèðÿì áÿëêÿ ùàëàëëûã ö÷öí î ïàìáûãäàí àç-÷îõ Ñÿëèì áÿéÿ âåðÿñÿí, îëàðìû? Ð ÿ ú ÿ á . Áÿéèí ùàããûíû ãàáàãúàäàí âåðìèøÿì, ãóðòàðûá ýåäèá... Àðòûã òà íÿéÿ âåðèì îíà? à ó ð á à í . Áÿé àøêàð äåéèð êè, êàñûá äöøìöøÿì, àúàì, ìÿíÿ êþìÿê åëÿéèíèç, âÿññàëàì. Ñ ÿ ë è ì á ÿ é (àúûãëû). Ãóðáàí, ñàðñàãëàìà. Ãàðäàø, ìÿí àúûìäàí þëñÿì äÿ, ñÿíèí êèìè ýÿäÿéÿ àüûç à÷ìàðàì. Àüûëëû äàíûø, ýþð î ñþçö êèìÿ äåéèðñÿí... Ú à â à ä á ÿ é . Ãóðáàí, åëÿ ñþçëÿð ëàçûì äåéèë, åøèäèðñÿíìè? Ùå÷ ëàçûì äåéèë. Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Äàíûøûã êèôàéÿòäèð... Ìÿíÿ ïàìáûã äà ëàçûì äåéèë, áÿùðÿ äÿ... Ñèçäÿ òàõñûð éîõäóð. Òàõñûð î òÿçÿ éîëäàøëàðäàäûð: áèðè Ìèêàéûë, áèðè áèçèì Úàâàä áÿé... Êîììóíèñòëÿð!.. Àëÿìè áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðàí áóíëàðäûð... Ù à ú û Î ñ ì à í . Ñÿëèì áÿé, ñÿíäÿí ÷îõ òÿâÿããå åëÿéèðÿì íÿ ìÿíèì îüëóìóí, íÿ Úàâàä áÿéèí àäûíû ÷ÿêìÿéÿñÿí, éàõøû èø äåéèë... Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Ùàúû, ñÿí ìÿíè òàíûéûðñàí êè... Îíó äà áèëèðñÿí êè, àäàìû äàðûõäûðàíäà ÷îõ éàìàí èøëÿð îëà áèëÿð. Ì ÿ ú è ä . Éÿíè àäàì þëäöðìÿê êèìè, òàéà îäëàìàã êèìè, åâ éàíäûðìàã êèìè?.. Áåëÿ áóéóðóðñàí äà, áÿé? Åëÿ èøëÿð êå÷ìèø îëà. Ãàäàí àëûì, ÿýÿð èñòÿéèðñÿí è÷èìèçäÿ áèð íþâ äîëàíàñàí, ýÿðÿê ãóçó êèìè îëàñàí... Åøèäèðñÿíìè? __________ Ú à â à ä á ÿ é . Åëÿ èøëÿðèí öñòöíäÿ ùÿìÿí àäàìû äèâàðà ñþéêÿéèá, áàøûíà ýöëëÿ ÷àõàðëàð, ãàëàð éåðèíäÿ... 241 Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Àõûðû þëöì äåéèë? Ìÿí þëöìäÿí ãîðõàí äåéèëÿì... Áàúàððàì ùàããûìû áóëàðäàí àëàðàì, áàúàðìàðàì ãàëñûí áóëàðà. Ð ÿ ú ÿ á . Éàçûã îüëàíûí áÿéëèê èéè áóðíóíäàí ýåòìÿéèá... Àé éàçûã! à ó ð á à í . Èðÿëè îòóð, à áÿé. Éûõûëàðñàí, ãàäàí àëûì... Ñ ÿ ë è ì á ÿ é (ýåäÿ-ýåäÿ). Åéáè éîõäóð, ýþðöøÿðèê. (Ýåäèð.) Ì ÿ ú è ä . Êèøèëÿðÿ çÿùìÿò âåðäèê, äóðóíóç áèç äÿ ýåäÿê... Úàâàä áÿé, Ùàúû, ñÿëàìÿò ãàëûíûç! Ù à ú û Î ñ ì à í . (úàâàáÿí) – Õîø ýÿëäèíèç! Ýåäèðëÿð. Ú à â à ä á ÿ é . Áÿäáÿõò, åëì éîõ, ñÿíÿò éîõ... Íà÷àð, áè÷àðÿ... Åøèòäèí íÿ äåäè: “Àäàì äàðûõàíäà ÷îõ éàìàí èøëÿð ýþðÿ áèëÿð”. Ùàçûðûí íàçûðëûüûíûí àõûðû áåëÿ îëàð... Àé éàçûã... Àé áÿäáÿõò... Ò à ì à ø à (äàõèë îëóá). Ãîíàãëàð ýÿëäèëÿð. Õÿíýÿë ùàçûðäûð, áóéóðà áèëÿðñèíèç... Ù à ú û Î ñ ì à í . Úàâàä áÿé, áèñìèëëàù, áóéóðóíóç ýåäÿê. Ùå÷ îâãàòûíû òÿëõ åëÿìÿ... Äöíéà èøèäèð. Ýåäèðëÿð. Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ù ö ñ å é í ÿ ë è õ à í – àëòìûø éàøûíäà, ñàããàëû õûíàëû Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì – îíóí þâðÿòè, ãûðõ áåø éàøûíäà Ç ÿ ù ð à õ à í û ì – îíóí ãûçû, îí ñÿêêèç éàøûíäà Ï ÿ ð ç à ä – åâäÿ ãóëëóã÷ó, ãûðõ éàøûíäà à ó ë à ì – íþêÿð, úàâàí îüëàí Úàâàä áÿé Ùàúû Ñàäûã Ìèðçÿ Ùÿáèá __________ ßùâàëàò âàãå îëóð Ùöñåéíÿëè õàíûí åâèíäÿ, îòàã Àâðîïà ãàéäàñûíäà úàùàçëàíìûø, õàí ñÿíäÿë öñòÿ ÿéëÿøèá. 242 Õ à í (òÿê). Ìöìêöí îëàí èø äåéèë... Áåëÿ ãàéäà óçàã ýåäÿ áèëìÿç, ýåú-òåç èøëÿð þç éîëó èëÿ ýåäÿñèäèð... Ùÿð áèð ùàëäà ìÿí ìþùòàú îëìàéàúàüàì... Þëÿíÿäÿê áèð êÿñÿ ÿë à÷ìàéàúàüàì, àíàì ìÿíè ìÿðäàíÿ äîüóá, ìÿðäàíÿ äÿ ãÿáðÿ ýåäÿúÿéÿì... Ùÿð íÿ âàðäû ÿëèìäÿí ýåòäè, àììà íÿñëèìè ìÿí èòèðìÿéÿúÿéÿì, ùå÷ êÿñ îíó òÿðê åäÿ áèëìÿç. Àíúàã ñÿáð ëàçûìäûð, ñÿáð. à ó ë à ì (äàõèë îëóá). Àüà, áàð íå÷ÿ íÿôÿð ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð... Íÿ áóéóðóðñóíóç? Õ à í . Äå ýÿëñèíëÿð. (Ãóëàì ýåäèð.) Ýÿëñèíëÿð ýþðÿê íÿ èøäÿí þòÿðè ìÿíè éàäáóä åäèáëÿð. Úàâàä áÿé, Ùàúû Ñàäûã, Ìèðçÿ Ùÿáèá è÷ÿðè äàõèë îëóðëàð. Ù à ì û ñ û . Õàí, ñàëàì ÿëåéêöì! Õ à í . ßëåéêÿññàëàì... Áóéóðóíóç... ßéëÿøèíèç. ßéëÿøèðëÿð. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Àüà, ÿùâàëûíûç íåúÿäèð? Ñàëàìàòñûíûç, èíøàëëàù! Õ à í . Áèð íþâ áàøûìûçû ýèðëÿéèðèê... Þçöíöç áèëèðñèíèç, òà íÿ äåéèì... Ù à ú û Ñ à ä û ã . Ìàøàëëàù, ýþçöì äÿéìÿñèí, àüà ýöíäÿí-ýöíÿ úàùûëëàøûð... Ú à â à ä á ÿ é . Íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì, ìÿí õàíû ýþðäöì ñÿìÿíä àòûí áåëèíäÿ, ÿëèíäÿ òÿðëàí, éàíûíäà òóëàëàð, ñèç þëÿñèç åëÿ áèë êè, áèð úàâàí îüëàíäû... Õ à í . Äîüðóäóð, áèçèì Ñÿìÿä õàíûí ãîðóüóíäà, áèð íå÷ÿ ñààòäà òÿðëàíûì àëòû ãûðãîâóë ýþéäÿ âóðäó... Áó îâ ìÿíÿ ÷îõ ëÿççÿò âåðäè. Î ÿñð êå÷ìèøäÿ îëà, òà áèç îíó áèð äÿ ýþðìÿðèê. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Òÿðëàí îâó ýÿðÿê ÷îõ øèðèí îëñóí, àüà? Ù à ú û Ñ à ä û ã . Ìÿí åøèòìèøÿì êè, òöôÿíý îâóíäàí òÿðëàí îâó àðòûã ôÿðÿù ýÿòèðÿí îëàð... Õ à í . Áÿøÿðòè êè, àòûí ñàç, òóëàëàðûí úèíñ, éàõøû þéðÿíìèø îëà. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Ýÿðÿê åëÿ áåëÿ äÿ îëñóí, ÿëáÿòòÿ. Ù à ú û Ñ à ä û ã . Áèð-èêè éàø áóéóðóðñóíóç. Õåéð à...à, ìÿí úÿíàáûíûçäàí áÿëêÿ àëòû éàø áþéöê îëàì. Ìÿí áÿðê ãîúàëìûøàì, õàí, àììà ñèç, ìàøàëëàù, àðòûã äÿðÿúÿäÿ éàõøû äóðìóñóíóç. __________ Õ à í . À Úàâàä, åøèòìèøÿì ñÿí äÿ ÿêèí÷èëÿðèí òÿðÿôäàðû îëóáñàí, ùÿòòà þç äÿéèðìàíûíû îëàðà áàüûøëàìûñàí, äîüðóäóðìó? 243 Ú à â à ä á ÿ é . Õåéð, õàí, áàüûøëàìàìûøàì, àíúàã áèð-èêè ãîíøóëàðûìû þçöì èëÿ øÿðèê åëÿìèøÿì. Àììà òîðïàãëàðûìû ÷îõäàí âåðìèøÿì, éåýàíÿ áàüûì ãàëûá, âÿññàëàì. Õ à í . Éàõøû... Ïÿñ íÿ èøäÿí þòðö áóðàéà òÿøðèô ýÿòèðìèñèíèç? Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Õàí, Ùàúû Îñìàíûí áèð òÿêúÿ îüëó âàðäûð, àäû Ìèêàéûë, î, áó èë äàðöëôöíóíäà òÿáàáÿò åëìèíè òàìàì åäèá, îëóá ùÿêèì... Áèç ýÿëìèøèê ãóëëóüóíóçà î öìèäíÿí êè, áèçè áóðàäàí ìÿéóñ ýåðè ãàéòàðìàéàúàãñûíûç. Úÿíàáûíûçäàí ðèúà åäèðèê Ìèêàéûëû îüóëëóüà ãÿáóë åäÿñèíèç. Ù à ú û Ñ à ä û ã . Îüëàí Çÿùðà áÿéèìëÿ òÿëÿáÿ éîëäàøû îëóá... ×îõ ìöáàðÿê èøäèð, Àëëàù õåéèð âåðñèí. Áèð èëäÿí ñîíðà Çÿùðà áÿéèì äÿ ùÿêèì îëàð, õîøáÿõò äîëàíàðëàð! Ú à â à ä á ÿ é . Èêè éîëäàø ùÿð ýöí áèð éåðäÿ îëà-îëà, éÿãèí êè, áèðáèðèíÿ ìÿùÿááÿò áàüëàéûáëàð, òà áóðàäà èêè ôèêèð îëà áèëìÿç... Àëëàù ñÿëàìÿòëèê âåðñèí, õîøáÿõò îëñóíëàð... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Õàí, úÿíàáëàðûíûçëàí ìÿíèì àüà-íþêÿðëèýèìèç îòóç èëäÿí àðòûãäûð. Þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ìÿíèì íÿ ìÿðòÿáÿäÿ ñèçÿ èõëàñûì âàð. Ìÿí ùÿìèøÿ ñèçÿ äóà÷û âÿ õåéèðõàù îëìóøàì, ìÿí úÿñàðÿò åäèá ñèçÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì áó êàðè-õåéðäÿí ãà÷ìàéàñûíûç. Àõûðäà ïåøìàí îëàðñûíûç... Ú à â à ä á ÿ é . Õàí! Àíä îëñóí âèúäàíûìûçà, áó èø ìöáàðÿê èøäèð. Áóíó ãÿáóë åäèíèç, éîõñà àõûðäà ïåøìàí îëàðñûíûç. Õ à í . ×îõ áÿðê ÷àëûøûðñûíûç, áóéóðóíóç ýþðöì, áó èøè äöçÿëòìÿéÿ Ùàúû Îñìàí ñèçÿ íÿ ãÿäÿð âÿä åäèá? Ùÿëÿ Úàâàäà áèëìèðÿì, ìîòàë, éàü, ãîéóí, áÿëêÿ áèð àò äà âÿä åäèá. Ïÿñ Ìèðçÿ Ùÿáèá, Ùàúû Ñàäûã, î ìîòàëïàïàã ÷îáàíäàí ñèç íÿ àëàúàãñûíûç? Ú à â à ä á ÿ é . Õàí, áàüûøëàéûíûç íÿ ìÿí, íÿ éîëäàøëàðûì ðöøâÿò àëàí äåéèëèê âÿ ñèç òÿðÿôäÿí áèçÿ áó êèìè ñþçëÿð ñþéëÿíìÿñè úÿôà âÿ ÷îõ áèìÿíà ùÿðÿêÿòäèð... Òÿâÿããå åëÿéèðÿì, áèð àçúà ñÿðùåñàá îëàñûíûç. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Úàâàä áÿé, ñàêèò îë, àüà áèçèì áþéöéöìöçäöð. Áèçè äþéÿ äÿ áèëÿð, ñþéÿ äÿ áèëÿð. Áóðàäà õàòèðÿ äÿéÿí áèð ñþç îëìàäû, î ñþçö õàí çàðàôàòéàíà äåéèðäè. Õàí, ãóðáàí ñÿíÿ, áèçèì áó èøèìèçÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ íÿ áóéóðóðñóíóç? Õ à í . Ìÿí ÷îõ òÿÿúúöá åäèðÿì, ñèç íåúÿ ðÿâà áèëèðñèíèç, ìÿí, Èìàìãóëó õàíûí îüëó, Ìÿùÿììÿäúÿôÿð õàíûí íÿâÿñè, ãûçûìû ýþòöðöá __________ âåðÿì ìîòàëïàïàã ÷îáàíûí îüëóíà? Ùÿðýàù áó èøäÿí þòÿðè ìÿíèì éàíûìà áèð ãåéðè àäàìëàð ýÿëñÿéäèëÿð, îíäà þçýÿ úöðÿ ðÿôòàð åäÿðäèì... 244 Êå÷èá... Áó èø ÷îõäàí ãóðòàðûá ýåäèá, ìÿí Ñÿìÿä õàíà ñþç âåðìèøÿì ãûçûìû âåðÿì îíóí îüëóíà. Ñÿôèãóëóéà, âÿññàëàì. Áèëìÿëèñèíèç êè, áàøûíäà ìîòàë ïàïàã, àéàüûíäà ÷àðûõ ÷îáàí ìÿíÿ ãîùóì îëà áèëìÿç. Òÿâÿããå åëÿéèðÿì áó áàðÿäÿ àðòûã äàíûøûã îëìàñûí... ßëàâÿ, áèð îüëàí êè, ðÿèééÿòëÿðèíè þéðÿäèá, éîëäàí ÷ûõàðûá, õàíèìàíûìû áÿðáàä åäÿ, ìÿí îíà ãûç âåððÿì? Íÿ äàíûøûðñûíûç?.. Ú à â à ä á ÿ é . Õàí, èëòèôàò åäèíèç. Ùÿìÿí áàøûíäà ìîòàë ïàïàã, àéàüûíäà ÷àðûõ ÿêèí÷è, äþðä ìèí ìàíàò õÿðú ÷ÿêèá øÿùÿðäÿ àçàðõàíà òÿìèð åäèá, àäûíû ãîéóá “Ìèêàéèëèééÿ”, ôöãÿðàëàðà ìÿúúàíè ìöàëèúÿ åäèð. Àììà ìÿí, áàõ, áó Ìèðçÿ Ùÿáèá âÿ Ùàúû Ñàäûã ýåòäèê Ñÿìÿä õàíûí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ, êàñûá ìöòÿëëèìÿëÿð ö÷öí èàíÿ éûüìàüà... Ñÿìÿä õàí èøäÿí ùàëè îëóá, î äÿãèãÿ ãàðíûíû èêèÿëëè ãàðïûá ãûøãûðäû: àìàíäû, þëöðÿì, ùÿêèì ýÿëñèí... Ïóë àëìàäûãñà äà, õàíûí ãàðíûíà ñàíúû ñàëûá, ýöëÿ-ýöëÿ ýåòäèê... Áåëÿ-áåëÿ èøëÿð âàð, õàí! Ùàúû Îñìàíû íåé÷öí áÿéÿíìèðñÿí? Ùàúû Îñìàí áèð òÿìèç, ðÿùìëè, ôÿãèð-ôöãÿðàéà êþìÿê åäÿí êèøèäèð. Ù à ú û Ñ à ä û ã . Õàí, ùå÷ ãÿçÿáíàê îëìàéûíûç, îëàð ñþçëÿøèáëÿð áèðáèðèíäÿí þëÿíÿäÿê àéðûëìàñûíëàð. ßúÿëäÿí ñàâàéû ùå÷ áèð ãöââÿ îíëàðû àéûðà áèëìÿéÿúÿêäèð. Îíó éÿãèí åäèá, èíàäëûüû ãîéóíóç éåðÿ, áó èøÿ ðàçûëûã âåðèíèç... Áèð äÿ, õàí, èíäè èøëÿð þçýÿ úöðÿ îëóáäóð. Ãîðõóíóç êè, ãûç ùÿéàñûçëûã åòìÿñèí. Õ à í . Íàìÿðáóò ùåéâÿðÿëÿð, ðÿää îëóí áóðàäàí! Éîõñà ñèçè äþéÿäþéÿ àòàðëàð êö÷ÿéÿ. Ùå÷ âàõò Ùöñåéíÿëè õàíûí ãûçû åëÿ áèãåéðÿòëèéè åëÿìÿç, ñÿí éàëàí äåéèðñÿí. Ñöðöíöí áóðàäàí! Ú à â à ä á ÿ é . Ãàëõûíûç àéàüà ýåäÿê... Ýþðöíöð êè, õàíûí áàøû áó ýöí áèð àçúà íàñàçäûð. (Ýåäèðëÿð.) Áÿäèðúàùàí áÿéèì, Ïÿðçàä äàõèë îëóðëàð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . À êèøè, äÿëè îëóáñàí íÿäè? Áóíëàðûí òàõñûðû íÿ èäè êè, ñÿí áèùþðìÿò åëÿäèí? Ãîíàüû äà àäàì áó ìÿðòÿáÿäÿ áèùþðìÿò åëÿðìè? Éîõñà äöíéàäàí áèõÿáÿðñÿí? Ï ÿ ð ç à ä . Õàí, ãûç àüàúû ãîç àüàúû, ùÿð þòÿí áèð ñàëáà àòàð... Ìÿýÿð ìöìêöí äåéèëäè îëàðû áèð õîø äèëíÿí éîëà ñàëìàã? Õ à í . Àðòûã äàíûøìàüà ìÿí èçèí âåðìèðÿì... Ìÿíèì åâèìäÿ ÷îáàí __________ àäû ýÿðÿê ÷ÿêèëìÿñèí, âÿññàëàì. ßëàâÿ ìÿíèì õàíèìàíûìûí áÿðáàä îëìàüûíà áàèñ åëÿ î îüëàí îëóá. 245 Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Ìÿí ãàíà áèëìèðÿì, ñÿíèí ãÿðÿçèí íÿäèð? Éîõñà ôèêðèíäÿ âàð, ãûçû î ìÿãàìà ýÿòèðÿñÿí éà þçöíö þëäöðñöí, éà êè áàø ýþòöðöá áó åâäÿí ãà÷ñûí?.. Õ à í . Àéàüû ÷àðûãëû ÷îáàíëàðû ìÿíÿ ãîùóì åòìÿêäÿí èñÿ îíóí þëìÿéè ÷îõ éàõøûäûð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . À êèøè, àäàì ýÿðÿê þçöíö àëäàòìàñûí... Áó ùàëäà íÿ õàí ãàëûá, íÿ áÿé, ùàìû áÿðàáÿðäè. ×óëó ãóäóç õàí, áÿé àçäûðìû? Áó çÿìàíÿäÿ õàí, áÿé î àäàìäûð, áàøûíäà àüëû îëà, úèáèíäÿ ïóëó, ÿëèíäÿí èø ýÿëÿí îëà. Ñÿíèí ìöëêöíö àëàíäà ùå÷ î îüëàí áóðàäà éîõäó, íåé÷öí áþùòàí äåéèðñÿí? Õ à í . Ìÿí ñÿðäàðûí äÿðýàùûíà ÿðèçÿñèç äàõèë îëàíäà ñÿíèí Ùàúû Îñìàíûíû íÿèíêè ãàïûéà, ùÿòòà òþéëÿéÿ äÿ ãîéìàçäûëàð ýèðñèí... Èíäè èøëÿð þçýÿ úöðÿ îëóá. Åéáè éîõäóð, ãîé îëñóí. Àììà ìÿí ýåíÿ åëÿ ìÿíÿì... Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Åëÿ îäóð êè, ãóðó éóðääà ãàëìûñàí äà! Ï ÿ ð ç à ä . Àé àüà, ùå÷ îëìàñà, áàðû î Ñÿôèãóëóíóí àäûíû ÷ÿêìÿéèí. Î, áèð àõìàã, ÷þëäÿ ãàëìûøûí áèðèäèð, êö÷ÿëÿðäÿ èò ãîâìàãäàí ñóâàéû áèð ñÿíÿòè éîõäóð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Ñÿôèãóëó íÿ èòäèð êè, ãûçûìà éàõûí ýÿëÿ áèëñèí, éà àäûíû ÷ÿêñèí... Õ à í . Ãûçûí èõòèéàðû ìÿíäÿäèð. Ìÿí áèð éîë ñþç âåðìèøÿì, ãóðòàðûá ýåäèá. Ìÿí î êþùíÿ ãàéäàëàðûí öñòöíäÿ þëÿíÿäÿê äàâàì åäÿúÿéÿì. Ìÿí ÷îõ ïåøìàí îëìóøàì Çÿùðàíû îõóòìàãäà. Ìÿí ìÿäÿíèééÿò òÿðÿôäàðû äåéèëÿì êè, àõûðäà Àëëàùûí âàðëûüûíû äà äàíàì. Ãîé ìÿíÿ ìîëëà äåñèíëÿð, ìÿçùÿáïÿðÿñò äåñèíëÿð. Àòà-áàáà íÿ éîë ãîéóá, ìÿí î éîëíàí ýåäÿúÿéÿì, âÿññàëàì... Áó éîëäà þëÿíÿäÿê âóðóøàúàüàì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Îíäà èçèí âåð ñèôàðèø åëÿéèì Ùàúû Îñìàíà, áèð úèôò ãî÷ ýþíäÿðñèí, áèð úèôò ãàðà êþïÿê, èêè äÿ ãûçìûø íÿð. Àòà-áàáàëàðûíûç òÿêè ãî÷ëàðû äþéöøäöð, èòëÿðè áîüóøäóð, äÿâÿëÿðè ýöëÿøäèð. ßéëÿø ñÿíäÿë öñòÿ òàìàøà åëÿ, îëñóí àòà-áàáà éîëó, âÿññàëàì. Õ à í . Àðâàä àõûðäà ñÿí ùÿäéàíà äöçäöí, ñàðñàãëàäûí. Äóð ýþçöìöí ãàáàüûíäàí ñöðöí, éîõñà äèøëÿðèíè òþêÿðÿì, àòàìûí ÿðâàùûíà. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Íþøöí àúûüûí òóòóð. Ñþçöì ùàãäûð, îíóí ö÷öíìö? __________ Õ à í . ßñòÿüôöðóëëàù, ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Éîõñà ôèêðèíäÿ âàð ìÿíè áàñûá äþéÿñÿí äÿ? 246 Õ à í . Ñÿí èñòåùçà áàøëàìûñàí, öñòöìÿ ýöëöðñÿí? Ñÿíè äþéìÿê îëìàç? Úàíûíû äà àëìàã îëàð. Ï ÿ ð ç à ä . Î âàõòëàð êå÷èá, õàí. ßë ñàõëà, ùå÷ êèìè äþéìÿê îëìàç, íÿèíêè þëäöðìÿê. Ñÿíè áèð õàí åëÿðëÿð êè, àäûí éàäûíäàí ÷ûõàð. Õ à í . Ñÿí íÿ ãÿëÿò åäèðñÿí, ùåéâàíûí áàëàñû? Ñÿí êèìñÿí, íÿ÷èñÿí? Íÿ úöðÿò åäèðñÿí? Ï ÿ ð ç à ä . Õàí, ìÿíè òàíûìûðñàí? Îòóç èëèí ãóëëóã÷óñóíó, Çÿùðàíûí äàéàñûíû? Î ñþçëÿðè ýåðè ýþòöð, õàí. Õ à í . ßñòÿüôöðóëëàù, ñÿíè ÷îõäàí òàíûéûðàì. Ñÿíè áó åâÿ êèì äàðüà òèêèá, êèì? Ï ÿ ð ç à ä . Ìÿí äàðüà-çàä äåéèëÿì. Àíúàã îíó áèëÿðÿì êè, Çÿùðàíû ìÿí ñàõëàìûøàì. Ýåúÿëÿð éóõóñóç ãàëûá, ñÿùÿðÿ êèìè áåøèéèíè éûðüàëàìûøàì... Î àüëàéûð, ìÿí äþçÿ áèëìÿðÿì... Î Ñÿôèãóëóéà áàõûíûç! Ìÿíèì áåø êîð ãûçûì îëñà, îíóí áèðèíè îíà âåðñÿì, àòàìà ëÿíÿò! Õ à í . Ùå÷ êèìèí èõòèéàðû éîõäóð áó èøÿ ãàòûøñûí... Ñÿñèíè êÿñ! Éîõñà äèëèíè éåðèíäÿí ãîïàðäàðàì! Ï ÿ ð ç à ä . Ýþð ñÿí íåúÿ äàø öçëö àòàñàí êè, Çÿùðà êèìè ãûçû àüëàð ýöíÿ ãîéìóñàí. Ìÿíèì äèëèìè ãîïàðòìàã îëìàç, õàí, ÿë ñàõëà! Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . À êèøè, áèðúÿ èíñàôûí îëñóí... Ìÿýÿð ãûçäàí ñîðóøìóñàí êè, ãûçûì, ýåäèðñÿíìè ôèëàíêÿñÿ? Õ à í . Ãûçû þç áàøûíà ãîéñàí, éà çóðíà÷ûéà ýåäÿð, éà íàüàðà÷ûéà. Ãûç àíúàã êÿáèí êÿñèëÿí ýöíö ýÿðÿê áèëñèí àòàñû îíó êèìÿ âåðèð. Êþùíÿ ãàéäàëàðûìûçäàí ìÿí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì, îíó áèëèç!.. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . À ãûç, ýåò Çÿùðàíû ÷àüûð ýÿëñèí áóðà. Ïÿðçàä ýåäèð. Õ à í . Ìÿí àøêàð ýþðöðÿì êè, ñèç ìÿíè ëàüëàüû åòìÿê èñòÿéèðñèíèç. Àììà áàúàðìàéàúàãñûíûç, ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí!.. Çÿùðà áÿéèì, äàëûíúà Ïÿðçàä äàõèë îëóð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Íÿ áóéóðóðñóíóç? Õ à í . Çÿùðà, äîüðóäóðìó, ñÿí î ìîòàëïàïàã Ùàúû Îñìàíûí îüëó Ìèêàéûëà ñþç âåðìèñÿí, þëÿíÿäÿê îíäàí àéðûëìàéàúàãñàí âÿ ÿùäèïåéìàíûí öñòÿ ìþùêÿì äóðìóñàí? __________ Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Àòà! Ùÿðýàù áó èøäÿ Ñÿôèãóëóíóí àäû îëìàñàéäû, áèð ïèéàëÿ çÿùÿð äÿ ìÿíÿ âåðñÿéäèí, ìÿí îíó è÷ÿðäèì. Àòà, ìÿí 247 úÿñàðÿò åäèðÿì, ìÿíè áàüûøëàéûíûç, ìÿí þëìÿéÿ ðàçûéàì, àììà ñÿíÿ éàëàí äåìÿéÿ éîõ... Ìÿí î ñþçö âåðìèøÿì... Õ à í . Î ñþçöí öñòöíäÿ áÿðê äóðìóñàí âÿ äóðàúàãñàí äà, áåëÿäèðìè? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Áÿëè, àòà. Õ à í . Àôÿðèí, èíäè áèëäèì êè, ñÿí ìÿíèì ùàëàë ãûçûìñàí... Ìÿí äÿ ñþç âåðìèøÿì Ñÿìÿä õàíà ñÿíè âåðÿì îíóí îüëó Ñÿôèãóëó õàíà âÿ ñþçöìöí öñòÿ áÿðê äóðàúàüàì. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Àòà, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, Ñÿôèãóëóíóí ùå÷ áèð òèêÿ ñàâàäû éîõäóð, ñÿí íåúÿ ðÿâà áèëèðñÿí ìÿíè î ùåéâàíà âåðìÿéè? Õ à í . Ñÿôèãóëó áèñàâàä îëñà äà, áèçÿ òàéäûð, ÿëàâÿ, ìÿí þç ñþçöìäÿí äþíÿ áèëìÿðÿì... Ï ÿ ð ç à ä . Àé õàí, àé õàí! Ñÿôèãóëó âàëëàù, áèëëàù, íþêÿðëèéÿ ëàéèã äåéèë... Õ à í . Ñÿñèíè êÿñ, ùåéâÿðÿíèí áàëàñû!.. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Àòà, ùÿìèøÿ ñÿí ìÿíÿ ÿçèç áàëàì, òÿêúÿ áàëàì äåéèá áàüðûíà áàñûðäûí, ùÿð ýöí áèð íå÷ÿ äÿôÿ áàøûìû ñûüàëëàéûá, öçöìäÿí þïöðäöí... Èíäè ìÿýÿð ñÿíèí ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëìèð? Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . À êèøè, Àëëàùà áàõ, òàíðûéà áàõ, àüëûí îëñóí. Áåëÿ ðÿôòàðû ùÿð êèì åøèòñÿ àäàìûí úÿìäÿéèíÿ òöïöðÿð... Õ à í . Êÿñ ñÿñèíè, äàíûøìà. Éîõñà ñöìöêëÿðèíè ñûíäûðàðàì... Áèð éîë ñþç âåðìèøÿì, ãóðòàðûá ýåäèá. Ï ÿ ð ç à ä . Àíä îëñóí Àëëàùà, áó åâÿ ìÿí áèð îä âóððàì, éàëàâû ÿðøÿ ÷ûõàð. Ñÿôèãóëó íÿ èòäèð êè, áó ãàïûéà éàõûí ýÿëñèí? Ìÿí Çÿùðàéà ñöä âåðìèøÿì, ãûçûì äåéèðÿì... Þëÿíÿäÿê îíà ìÿí àíàëûã åäÿúÿéÿì... Ãîéìàðàì êè, î áÿäáÿõò îëñóí... Ðÿùìÿòëèéèí îüëó! Äÿâÿäÿí éûõûëûá, ùþò-ùþòöíäÿí ÿë ÷ÿêìèð... “Õàí”... Õàí èíäè çèáèë, èíäè çèáèë. Õ à í . Àé Ïÿðçàä! Ãóäóðìà, éîõñà áàøûíà ìöñèáÿò à÷àðàì, àíä îëñóí àòàìûí ÿðâàùûíà... Çÿùðà, ìÿí ýåäèðÿì áèð èøèí äàëûíúà... Ñÿí ãàëàúàãñàí áó åâäÿ, èø òàìàì îëàíàäÿê... Ãàíäûí?.. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Àòà, ñàùèáñèç éåòèì ãûç èëÿ áåëÿ ðÿôòàð åòìÿçëÿð êè, ñÿí ìÿíèì èëÿ åäèðñÿí... Ñÿáÿáè äÿ áóäóð êè, ìÿí íàìóñóìà ãûñûëûá, áèùÿéàëûã åòìÿê èñòÿìèðÿì... Àììà ñÿí ìÿíè âàäàð åëÿéèðñÿí êè, ÿìðèíäÿí ÷ûõìàüà... Àòà, Àëëàù õàòèðèíÿ, ìÿíè î ìÿãàìà ýÿòèðìÿéèíèç êè, ìÿí þçöìö ëÿêÿëÿíäèðèì... __________ Õ à í . Àòàìûí ÿðâàùûíà àíä îëñóí, áèð åëÿ èø îëñà, ìÿí î ìîòàëïàïàãëàðûí éóðäóíó òàð-ìàð åëÿðÿì. Ñÿíèí ôèêðèí îäóð êè, ìÿí ñþçöìäÿí 248 ãà÷ûì, äåñèíëÿð êè, Ùöñåéíÿëè õàí Èìàìãóëó õàíûí îüëó áèð áàëàúà ãûçûí ÿëèíäÿ àúèç ãàëäû. Ñþçöíÿ ÿìÿë åäÿ áèëìÿäè?.. (×àüûðûð.) Ãóëàì! À ýÿäÿ, áÿðè ýÿë! à ó ë à ì (ýÿëèá). Íÿ áóéóðóðñóíóç, àüà? Õ à í . Áèð-èêè ýöí äàðâàçàíû áàüëàðñàí, áó åâäÿí êÿíàðà ÷ûõìàüà ùå÷ êÿñè ãîéìàçñàí, åøèòäèíìè? à ó ë à ì . Áàø öñòÿ... Õ à í . Èíäè ýÿë áÿðè, êàüûç éàçàúàüàì, îíó àïàðûá âåðÿðñÿí Ñÿìÿä õàíà âÿ úàâàáûíû äà àëûá ýÿòèðÿðñÿí. Ýåäèðëÿð. Ï ÿ ð ç à ä . Ýåò, äàëûíúà äà áèð ãàðà äàø... Ãûçûì, Çÿùðà, òà íèéÿ äóðìóñàí? Äóðìàã éåðè äåéèë... Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ïÿðçàä íÿíÿ, Ìèêàéûëûí þëöìöíäÿí ãîðõìàñàéäûì, ÷îõäàí áàøûìà áèð ÷àðÿ ãûëàðäûì, íåéëÿéèì... Ìÿí î ôèêðÿ äöøÿíäÿ Ìèêàéûë ýÿëèá äóðóð ýþçöìöí ãàáàüûíäà. Î ýèú Ñÿôèãóëóäàí ùÿð íÿ äåñÿí ÷ûõàð... Àíà, ìÿí ýåäèðÿì õàëàìûí éàíûíà. Úàùàíýèð áÿé ìÿíè ñàõëàð, ãîéìàç áèð êÿñ ìÿíÿ éàõûí ýÿëñèí... ßëàâÿ, äåìÿçëÿð êè, õàíûí ãûçû ãîøóëäó ãà÷äû. Ï ÿ ð ç à ä . Ñÿíèí àüëûíà, ãåéðÿòèíÿ ãóðáàí ýåäèì, àé ãûç... Áÿäèðúàùàí áÿéèì, ñÿí äÿ äóð áèð éàíà ãà÷. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ïÿðçàä íÿíÿ... (Ãóúàãëàéûá àüëàéûð.) Ìÿí ýåäèðÿì... Êèøè ñÿíÿ ÿçèééÿò âåðÿúÿê. Ï ÿ ð ç à ä . Ãîðõìà, úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí... Àðõàéûí îë, ýåò... Êèøè åâäÿí ÷ûõàí êèìè ýÿëÿúÿéÿì éàíûíà. Äóðìàã éåðè äåéèë... Áÿäèðúàùàí áÿéèì, ñÿí äÿ... Éà Àëëàù. (Ýåäèðëÿð.) Ï ÿ ð ç à ä (òÿê). ßëèñè äÿëè, âÿëèñè äÿëè, èò óøàüûíûí ùàìûñû äÿëè. Ñþç âåðìèøÿì Ñÿìÿä õàíà... ×îõ ãÿëÿò åëÿìèñÿí. Éåêÿáàø àõìàã!.. Ñÿôèãóëó Ìèêàéûëû ùÿäÿëÿéèð... Éàçûã ãûç äà åøèäèá áèëìèð íåéëÿñèí... Ãàëìûøàì íà÷àð... Èñòÿéèðäè àòàñûíûí ÿëè èëÿ Ñÿôèãóëóäàí õèëàñ îëñóí... Êèøè äÿ êè, áèð ýèú èíàäûí áèðè. (Ñÿêòÿ) Àëëàùà ïÿíàù!.. Õ à í (äàõèë îëóá ÿòðàôà áàõûð). Çÿùðàíû ýþðìöðÿì... Áÿäèðúàùàí ùàíñû úÿùÿííÿìÿ ýåäèá? (Éàí îòàãëàðà áàõûá.) Ïÿðçàä! Äå ýþðöì Çÿùðà íåúÿ îëäó? Êàðñàí, åøèòìèðñÿí? Ïÿðçàä, íÿôÿñèíè êÿñÿðÿì, äå __________ ýþðöì áóíëàð íåúÿ îëäóëàð? Ï ÿ ð ç à ä . Íåé÷öí ãûøãûðûðñàí? Ìÿí íÿ áèëèì ùàðà ýåòäèëÿð. 249 Õ à í . Ïÿðçàä, àíä îëñóí Èìàìãóëó õàíûí ãÿáðèíÿ, ñÿíè èêè ïàð÷à åëÿðÿì, äîüðóñóíó äå! Ï ÿ ð ç à ä . Õàí, éàäûíäàí ÷ûõûá? Ñàùèáèì ÿëèìäÿí ýåòäè. Áàëàúà òèôèëèì îíóí äàëûíúà... Èéèðìè àëòû éàøûíäà äóë ãàëäûì ñÿíèí åâèíäÿ, ìåéëèìè ñàëäûì Çÿùðàéà, áó åâäÿí ýåòìÿäèì... Ñÿí ýÿëèá éûõûëäûí àéàüûìà, éàëâàðäûí, öñòöìÿ õÿíúÿð ÷ÿêäèí... ßëèíÿ íÿ ýÿëäè?.. Ýþðäöí êÿíä ãûçûíäà îëàí íàìóñó?.. Î âàõò ñÿíäÿí ãîðõìàéàí êÿíä ãûçû èíäè ùå÷ ãîðõìàç... ßëèíäÿ èéèðìè àðøûí èïÿê ïàð÷à, öñòöíäÿ ýöìöø òîããà, ýÿëäèí éàíûìà... Àõûðû íåúÿ îëäó? Òîããàíû âóðäóì áàøûíà, ïàð÷àíû àòäûì îúàüà... Çÿùðàíû áàñäûì áàüðûìà, áèëìÿäèì äöíéàäà êèøè âàðìû, éîõìó... Ìÿí äÿ ÿêèí÷è áàëàñûéàì, èíäè ìÿíÿ ñþçöí íÿäèð? Õ à í . Óçóí äàíûøäûí... Åéáè éîõäóð... (×àüûðûð.) Ãóëàì, áÿðè ýÿë... Çÿùðà... Çÿùðà... Ñÿí ìÿíèì ÿìðèìäÿí ÷ûõäûí? Ýÿðÿê áó ïàïàã ìÿíÿ ãÿíèì îëñóí, ùÿðýàù î éóðäó òàð-ìàð åòìÿñÿì... Ùÿð íÿ âàð, ÿëèìäÿí ýåäèá. Ãîé úàíûì äà áàä-ôÿíàéà ýåòñèí... à ó ë à ì (äàõèë îëóá). Íÿ áóéóðóðñàí, àüà? Õ à í . Ýÿäÿ, ìÿí ñÿíÿ äåìÿäèììè äàðâàçàíû áàüëà, ãîéìà áèð êÿñ êÿíàðà ÷ûõñûí?.. Íåúÿ îëäó? Ìÿíèì ÿìðèìÿ áåëÿìè ÿìÿë åäèðñÿí? à ó ë à ì . Àüà, áàøûí ö÷öí, ìÿí ãûôûë àõòàðûðäûì, îíäà ýþðäöì êè, Çÿùðà áÿéèì àíàñû èëÿ áèð éåðäÿ äàðâàçàäàí ÷ûõäûëàð... Òà êö÷ÿäÿí òóòóá îëàðû ýåðè ãàéòàðà áèëìÿçäèì êè, àüà? Õ à í (Ãóëàìà). Ñöðöí, ýþçöìöí ãàáàüûíäàí!.. (Ãóëàì ýåäèð.) Ìÿëóí áàëàëàðû ìÿëóí. Ï ÿ ð ç à ä . Õàí, ìÿñëÿùÿòÿ õÿéàíÿò éîõäóð... Ñÿí ýÿë þçöíö ðöñâàé åëÿìÿ. Çÿùðàíû ãàéòàð åâèíÿ, õåéèð-äóà âåð ýåòñèí èñòÿäèéè îüëàíà. Ñÿôèãóëóéà áóéóð ôàðàüàò îòóðñóí éåðèíäÿ, ÿäàâÿò ãàëäûðìàñûí... Õ à í . Áó ìÿíèì ðöñâàé îëàí ýöíöìäöð, íÿ äàíûøûðñàí? (Ãûøãûðûð.) Ñöðöí áóðàäàí. (Ãîëóíäàí òóòóá àòûð ãûðàüà.) Ðÿää îë!.. (Ïÿðèçàä ÷ûõûð.) Ìÿíèì ãûçûì ãîøóëóá ãà÷ñûí?.. Ùàé!.. Ùàé!.. Òàìàì þìðöìäÿ áèð êÿñ ýþðìÿäèì éàíûìäà íÿôÿñ ÷ÿêÿ áèëñèí, áàøû äèê ýÿçäèì... Èíäè ýþð ãÿçà ìÿíè íÿ ùàëà ñàëäû, áó àüàðìûø áàøûìà ýþð ôÿëÿê íÿ ìöñèáÿò ýÿòèðäè... Âàé ôÿëÿê, ìÿíèì ãûçûì ãîøóëóá ãà÷ñûí?.. Ìÿíèì... ãûçûì... Ìÿíèì ãûçûì. (Áèùóø éûõûëûð ñÿíäÿë öñòÿ.) Ïÿðäÿ __________ 250 Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ì è ê à é û ë – úàâàí ùÿêèì Éóñèô Èáðàùèì ßëÿêáÿð – äàðöëôöíóí òÿëÿáÿëÿðè Ëåéëà Çöëåéõà Ñÿàäÿò Çÿùðà áÿéèì Ùàúû Îñìàí Ýöëïÿðè Òàìàøà Úàâàä áÿé } ßùâàëàò âàãå îëóð Ìèêàéûë áÿéèí ìÿíçèëèíäÿ, íîâðóç áàéðàìûíûí ýöíöíäÿ. Îòàã Àâðîïà ãàéäàñû úàùàçëàíìûø, îòàüûí îðòàñûíäà áþéöê ìèç, öñòöíäÿ àü ñöôðÿ, äþâðÿñèíäÿ ñÿíäÿëëÿð... Ìèêàéûë òÿê, îòàãäà ýÿçèíèð. Ì è ê à é û ë . Îëìàç àõû, ýÿðÿê õàíçàäÿëèéèí ýþñòÿðñèí... Ñààò îí áèðÿ ñþç âåðèá, èíäèéÿ êèìè òÿøðèô ýÿòèðìÿéèá. (Ñÿêòÿ.) Òàìàøà, àé ãûç, áîøãàáëàðû ýÿòèðìÿçñÿíìè? Ýÿë äÿ!.. Ò à ì à ø à (î áèðè îòàãäàí). Ãàðäàø, áó ñààò ýÿòèðèì. Ìèêàéûë ñöðàùèëÿðè, êàüûç òîðáàëàðûí è÷èíäÿêè õöøêÿáÿðè éûüûð ìèçèí öñòöíÿ, Òàìàøà áîøãàáëàðû ýÿòèðèð. Ì è ê à é û ë . Èíäè áèëìèðÿì áîøãàáëàðû íÿ ãàéäà èëÿ äöçìÿê ýÿðÿê. Áàðû õàíçàäÿ áàëàñû òåçúÿ ýÿëÿéäè... Ò à ì à ø à . Ãàðäàø, òà íÿ ýÿðÿêäèð? Ì è ê à é û ë . Òà íÿ ýÿðÿêäèð, ìÿí äÿ áèëìèðÿì. Ãîé Çÿùðà áÿéèì ýÿëñèí, î ñÿíÿ äåéÿð òà íÿ ëàçûìäûð... Ò à ì à ø à . Çÿùðà áÿéèì ýÿëÿúÿê?.. Çÿùðà áÿéèìÿ ìÿíèì úàíûì ãóðáàí, ãàðäàø. Ýÿëñÿíÿ òà îíó ãîéìàéàã åâëÿðèíÿ ãàéûòìàüà, ãàëñûí áèçèì åâäÿ, íÿ îëàð éàíû? Ì è ê à é û ë . Ñÿí Çÿùðà áÿéèìè ÷îõìó èñòÿéèðñÿí? __________ Ò à ì à ø à . Ìÿí Çÿùðà áÿéèìè äàüëàðúàí, äàøëàðúàí, òà íÿ áèëèì íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðÿì. 251 Ì è ê à é û ë . Çÿùðà áÿéèì éàõøû ãûçäûðìû, õîøóíà ýÿëèðìè? Ò à ì à ø à . Áàøûíà äþíöì, ãàðäàø, ýþð ìÿíäÿí íÿ ñîðóøóð?.. Ùå÷ áèð àäàì âàðäûð êè, Çÿùðà áÿéèì îíóí õîøóíà ýÿëìÿñèí? Î ýöíëÿðè ÷îáàí Âÿëè äåéèðäè êè, Çÿùðà áÿéèì áó åâÿ ýÿëÿíäÿ, áèð äÿâÿ ýÿòèðèá îíóí àéàüûíûí àëòûíäà ãóðáàí êÿñÿúÿéÿì... Ì è ê à é û ë . ×îõ éàõøû... Èíäè ýåò ýþð, íÿ ãàëûáñà ýþòöð ýÿë... Ò à ì à ø à . Áàø öñòÿ. (Ýåäèð.) Ì è ê à é û ë . Õàíûì ãûç ýÿëñèí ýþðöì èø íÿ ùàëäàäûð. Õàí ýåíÿ úèíñíÿñèëäÿí äÿì âóðóðìó? Ñààòà áàõûá, îòàãäà ýÿçèøèð. Çÿùðà áÿéèì äàõèë îëóð. Ì è ê à é û ë . Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð, àõûðû êè õàíûì ÿôÿíäèì òÿøðèô ýÿòèðäè. Çÿùðà áÿéèì ÿë âåðèð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Áàéðàìè-øÿðèôèí ìöáàðÿê, íå÷ÿ-íå÷ÿ áåëÿ áàéðàìëàðà ÷àòàñàí, ñàü-ñàëàìàò, êåôèí êþê. Ì è ê à é û ë . Ñÿíèíëÿ áèð éåðäÿ, ìÿíèì úèýÿðèì, äèíèì, èìàíûì. (ÿëëÿðèíäÿí òóòóð.) Íåé÷öí áåëÿ ýåú ýÿëäèí? Áèëìèðñÿí êè, äàðûõûðàì? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Õÿëâÿòúÿ ýåòäèì àíàìû, Ïÿðçàäû òÿáðèê åòìÿéÿ, îíà ýþðÿ áèð àç ëÿíýèäèì. Ì è ê à é û ë . Íÿ âàð, íÿ éîõ... Èøëÿð íåúÿ êå÷èð? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Êèøèíè èíàíäûðà áèëìèðëÿð êè, ìÿí ãîøóëóá ãà÷ìàìûøàì... Î ýöíëÿðè öðÿéè ýåäèá, éûõûëûá éåðÿ. Ñÿôèãóëó äà êè, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, îëóá äèâàíÿ. Îíñóç äà áÿäáÿõò îüëó äÿëè èäè, èíäè ëàï ñàðñàãëàéûá... Àòàì îíäàí áåòÿð. Ì è ê à é û ë . Íåéëÿéèì, ÿçèçèì, öçöãàðà îëñóí... Ãóðòàðìûð áèçè î êþùíÿ çèáèëäÿí... Ñÿí äÿ áèëìèðÿì íÿ ñÿáÿáÿ ðàçû îëìóðñàí êè, áó èøè áèðäÿôÿëèê ãóðòàðàã ýåòñèí?.. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ìÿí èøè òÿõèðÿ ñàëûðàì èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ: ÿââÿëà, ãîðõóðàì ñÿíÿ áèð õÿòà éåòèðñèíëÿð. Èêèíúèñè, èñòÿìèðÿì êè, äåñèíëÿð õàíûí ãûçû ãîøóëäó ãà÷äû. Ãîé ýþðÿê, êèøèíè èíàíäûðàã êè, ìÿí ãîøóëóá ãà÷ìàìûøàì. Áèð íþâ ðàçû åäÿ áèëÿðèêìè êè, î àõìàã Ñÿôèãóëó õàíû ñàêèò åëÿñèí âÿ ìÿíÿ õåéèð-äóà âåðñèí. Ì è ê à é û ë . Çÿùðà, ñÿíè äöðöñò èíàíäûðàðàì êè, õàíäàí áèçÿ ùàðàé __________ îëìàéàúàã. Î èíàäëûã êè, îíäà âàð, îíó éîëà ýÿòèðìÿê ãåéðèìöìêöíäöð... Äîüðóñó êè, ìÿí äàðûõûðàì... 252 Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Àðõàéûí îë, äàðûõìà... Ò à ì à ø à (ãàïûäàí áàõûá ãà÷ûð Çÿùðà áÿéèìèí éàíûíà). Ñÿíÿúÿ ãóðáàí îëóì, àé õàíûì (ãîëóíäàí þïöð), ìÿí ñÿíè ãîéìàéàúàüàì ýåäÿñÿí... Âàëëàù ãîéìàéàúàüàì... Þçöí áèë, ãîéìàéàúàüàì... Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (îíó þïöá). Áàéðàìûí ìöáàðÿê, àé Òàìàøà, éàõøû ãûç, àüûëëû ãûç... Ìÿí ñÿíÿ áàéðàìëûã íÿ âåðèì? Ò à ì à ø à . Ìÿí ùå÷ çàä èñòÿìèðÿì, àíúàã ýåòìÿ, ãàë áèçèì åâèìèçäÿ. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Áàø öñòÿ, ýåòìÿðÿì... Òàìàøà ãà÷ûð. Ì è ê à é û ë . Áó áîøãàáëàðû ùàðà ãîéóì? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Î áîøãàáëàðûí éåðè áóðàäûð... Áàõ áåëÿ. Ñÿí òîðáàëàðû áîøàëò, ìÿí éåðáÿéåð åëÿðÿì. Áèðúÿ ñÿáð åëÿ... Áó øÿðáÿòëÿðè äÿ ãîé, ìÿí éåð òàïàðàì... Àììà íÿ ÷îõ øåéëÿð àëìûñàí, áó ãÿäÿð íÿéÿ ëàçûìäûð?.. Ì è ê à é û ë . Ìÿí èñòÿðäèì, ùÿòòà, öðÿéèìè äÿ ÷ûõàðûá áèð áîøãàáà ãîéóá ýÿòèðÿéäèì éàíûíà, äåéÿéäèì áóäóð õàíûì ÿôÿíäèì, áàéðàìëûã ýÿòèðìèøÿì ñÿíÿ... Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Áó ÷îõ ãÿëèç îëäóñà äà, Ìèêàéûë, ìÿí äÿ î áîøãàáû þïöá áàñàðäûì áàüðûìà. Ý ö ë ï ÿ ð è (äàõèë îëóá). Áèçèì áó åâèìèç ñÿíÿ ãóðáàíäûð, éàõøû áàëàì. Áàéðàìûí ìöáàðÿê îëñóí, ÿçèç áàëàì... Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ñÿíèí äÿ áàéðàìûí ìöáàðÿê îëñóí, àíàúàí... Ý ö ë ï ÿ ð è . Ùÿð èêèíèçÿ ãóðáàí îëóì. Àëëàù ñèçè þç ïÿíàùûíäà ñàõëàñûí, áèð-áèðèíèçäÿí àéûðìàñûí þç áèðëèéè õàòèðèíÿ. Ì è ê à é û ë . Àíà, ýåò, áèð àç ïåíäèð-÷þðÿê äÿ ýþíäÿð ýÿëñèí. Ý ö ë ï ÿ ð è . Éàõøû, áàøûíà äþíöì, ýåäèì áó ñààò ýþíäÿðèì... (Ýåäèð.) Òÿëÿáÿëÿð îõóéà-îõóéà éàõûíëàøûá è÷ÿðè äàõèë îëóðëàð. Ú ÿ ì ÿ í . Áàéðàìûíûç ìöáàðÿê! Ýþðöøöðëÿð. __________ Èáðàùèì (ìèçÿ éàõûíëàøûá). Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Íÿ ýþçÿë ñöôðÿ... Çàðàôàò äåéèë, úàíûì, ùÿêèì åâèäèð. 253 Ñöôðÿíèí áàøûíà òîïëàøûá éåéèðëÿð. Ç ö ë å é õ à . Áàëàì, íÿ ÿúÿá Éóñèô áóðàäà éîõäóð?.. Ìÿí åëÿ õÿéàë åëÿäèì êè, Éóñèô ùàìûäàí ãàáàã áóðàäà îëúàã. Ñ ÿ à ä ÿ ò . Ëåéëà, ùÿìèøÿ úèôò ýÿçÿðäèí, ùàíû éîëäàøûí äóðíà?.. Ë å é ë à . Ýåíÿ áàøëàäûí, ãîéìàçñàí? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Âåúèíÿ àëìà, àé ãûç... Ãîé ùÿð íÿ èñòÿéèð, äåñèí Ç ö ë å é õ à . Éóñèô Ëåéëàíû ýþçäÿí ãîéàðìû?.. Áó ñààò ùàðàäà îëñà ýÿëÿúÿê. Ñ ÿ à ä ÿ ò . Éóñèô ãîðõóð êè, òÿðëàí ó÷óá ãà÷ìàñûí, þçýÿ éåðÿ ãîíìàñûí. Ëåéëà ãóëàãëàðûíû òóòóð. Ì è ê à é û ë . Õàíûìëàð, êèì ÷àé èñòÿéèð, êèì ãÿùâÿ!.. Èáðàùèì, ßëÿêáÿð, éàõûí ýÿëèíèç, ÿéëÿøèíèç... Õàíûìëàð ÿéëÿøèðëÿð, îüëàíëàð àäàìà áèð ïàõëàâà ýþòöðöá êÿíàðäà ñþùáÿò åäèðëÿð. È á ð à ù è ì (êÿíàðäà). Ìèêàéûë, ìÿí áó ñöôðÿäÿ äàâàúàò ýþðìöðÿì, éîõñà ùàúû åâèíäÿ äàâàúàò îëìàç? Ì è ê à é û ë . Äàâàúàò éàí îòàãäà... Íÿ ãÿäÿð êåôèíèç èñòÿéèð, âóðà áèëÿðñèíèç. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ìèêàéûëà). Òàìàøàíû ÷àüûð ýÿëñèí. Ì è ê à é û ë . Òàìàøà, àé ãûç, ýÿë ùà... Òàìàøà äàõèë îëóð Ò à ì à ø à (ãîíàãëàðà áàõûá). Ãàðäàø, áóëàð ùàìûñû ìöñÿëìàíäûðëàð?.. Íÿ ýþé÷ÿê ãûçëàðäûð! Àëëàù ñàõëàñûí áóëàðû. Ì è ê à é û ë . Ùàìûñû ìöñÿëìàíäûðëàð. Ò à ì à ø à . Áàéðàìûíûç ìöáàðÿê îëñóí, àé õàíûìëàð... Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Ñÿíèí äÿ áàéðàìûí ìöáàðÿê îëñóí Ç ö ë å é õ à . Òàìàøà, éàõûí ýÿë, áàúûì, ñÿí ùàðàëûñàí? Ò à ì à ø à . Ìÿí ãàðàãîéóíëóéàì. Ç ö ë å é õ à . Ñÿíèí äÿ ãîéóíóí âàðìû? Ò à ì à ø à . Âàð, ÷îõ âàð... Àòàìûí äþâëÿòèíäÿí íèéÿ îëìàñûí. __________ Ì è ê à é û ë . Áóíóí ñÿêêèç êå÷èñè âàð. Èéèðìèéÿ ÷àòàíäà, áóíó âåðÿúÿéèê áèçèì ÷îáàíûí áèðèíÿ. 254 Ò à ì à ø à . Ãàðäàø, áÿñäèð, ñÿí Àëëàù, ìÿí ÿðÿ-çàäà ýåòìÿéÿúÿéÿì. Ì è ê à é û ë . Íþøöí ýåòìÿéÿúÿêñÿí? Îëàðûí ùÿð èêèñè ýþé÷ÿê îüëàíëàðäûð. Ò à ì à ø à . Ãàäàì îëàðûí ùÿð èêèñèíèí àüçûíà... Ì è ê à é û ë . Åéáè éîõäóð, ýåòìÿ... Ùàçûð ÷àé âàðìû? Ò à ì à ø à . Øàíêàëàò äà âàð, êàíêî äà, ÷àé äà ùàçûðäûð. Ñ ÿ à ä ÿ ò . Ìÿí øàíêàëàò èñòÿéèðÿì, Òàìàøà. Ç ö ë å é õ à . Ìÿí êàíêî èñòÿéèðÿì, àé ãûç. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà, õà, õà... È á ð à ù è ì . Ìÿí äÿ áèð êàñà àðàã èñòÿéèðÿì. Ò à ì à ø à . Áàüûøëàéûíûç, áèçèì åâäÿ àðàã-ìàðàã òàïûëìàç. Ç ö ë å é õ à . Àðàã àðàãäûð, ìàðàã íÿäèð, àé ãûç? Ò à ì à ø à . Ìàðàã äà àðàüûí éîëäàøûäûð. Ãà÷ûð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (ïÿíúÿðÿäÿí áàõûá). Ëåéëà, ãàëõ áÿðè ýÿë, òåçúÿ. (Àïàðûá ðîéàëûí éàíûíà.) ßéëÿø... Ãûðìûçû Àçÿðáàéúàí ìàðøû... Ùì... Òåçúÿ... Ëåéëà ìàðø ÷àëûð. Éóñèô äàõèë îëóð. Ú ÿ ì ÿ í . Óðà. óðà!.. Ç ö ë å é õ à . Ëåéëà, òÿáðèê åäèðÿì... Éàõøû ÷àë. É ó ñ è ô . Áàéðàìûíûç ìöáàðÿê îëñóí... Íå÷ÿ áåëÿ áàéðàìëàðà ÷àòàñûíûç... (Áàéðàìëàøûðëàð.) È á ð à ù è ì . Éóñèô, úàíûí ö÷öí åëÿ ñÿíè ýþçëÿéèðäèì. Ñÿíñèç ëÿççÿò âåðìèð. Ì è ê à é û ë (ãàïûéà òÿðÿô ýåäèá). Òàìàøà, ýÿëìÿçñÿí? Òåç îë. (Òàìàøà ýÿëèð, ñèíè öñòÿ øîêîëàä, êàêàî ýÿòèðèð...) Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Êèì íÿ èñòÿéèð? ×àé, øîêîëàä... Ñ ÿ à ä ÿ ò . Ìÿí øàíêàëàä èñòÿéèðÿì. Ç ö ë å é õ à . Òàìàøà, î êàíêîäàí áèð ôèíúàí âåð ìÿíÿ. Ë å é ë à . Òàìàøà, ìÿí øàíêàëàò èñòÿéèðÿì. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà, õà, õà, õà... __________ Ò à ì à ø à . Ãàðäàø, ñÿí Àëëàù, áó õàíûìëàðà äå, ìÿíÿ ñàòàøìàñûíëàð... 255 Ì è ê à é û ë . Õàíûìëàð, ìÿí ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããå åëÿéèðÿì áèçèì ãûçà ñàòàøìàéàñûíûç. Ñ ÿ à ä ÿ ò . Òàìàøà, ìÿí áèëìèðÿì øàíêàëàò éàõøûäûð, éîõñà êàíêî... Ò à ì à ø à . Âàëëàù, äàùà áèð äÿ ìÿí áóðàéà ýÿëìÿéÿúÿéÿì. (Ãà÷ûð.) Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà, õà, õà, õà. Èáðàùèì, Éóñèô âÿ ßëÿêáÿð ýåäèðëÿð éàí îòàüà. Ç ö ë å é õ à . Ìèêàéûë, Òàìàøà ãûç äîüðóäàí äà òàìàøàäûð... Áóíó ùàðàäàí òàïìûñûíûç? Áåëÿ äÿ ýþçÿë ãûç îëàðìû? Áèèõòèéàð àäàì ùÿñÿä àïàðûð... Ì è ê à é û ë . Áó ãûçû àíàì ãàðà÷ûëàðäàí áåø ìàíàòà, ãûçëûüà ýþòöðöá; îíà ýþðÿ äÿ ìÿíÿ ãàðäàø äåéèð... Áóíó ÷îõ éåðäÿí èñòÿéÿí âàð, àììà àíàì âåðìèð, äåéèð ùÿëÿ óøàãäûð... Ñ ÿ à ä ÿ ò . Çàëûì áàëàñûíûí ýþçëÿðè úåéðàí ýþçëÿðè êèìè àäàìû âàëåù åäèð. Ë å é ë à . Ìèêàéûë, ÷àüûð ýÿëñèí îíó áèð àç äàíûøäûðàã... Ãÿðèáÿ óøàãäûð... Ì è ê à é û ë . Òàìàøà, ýÿë áóðà... Ò à ì à ø à (éàí îòàãäàí). Ãàðäàø, ñÿíèí úàíûí ö÷öí òà áèð äÿ ìÿí îðàéà ýÿëìÿéÿúÿéÿì, ìÿíÿ ýöëöðëÿð... Ì è ê à é û ë . Òà ýöëìÿéÿúÿêëÿð, áÿðè ýÿë... Ò à ì à ø à . Íåúÿ ýÿëèì êè, ñÿíèí úàíûíà àíä è÷äèì êè, òà ýÿëìÿéÿúÿéÿì. Ì è ê à é û ë . Ìÿíèì úàíûìà àíä è÷äè, þëäöðñÿí äÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Èáðàùèì, Éóñèô âÿ ßëÿêáÿð ýÿëèðëÿð. È á ð à ù è ì (ìèçÿ éàõûíëàøûá). Çÿùðà áÿéèì! Ýþðöíöð êè, ñèç áóðàäà ñàùèáõàíÿëèê åòìèñèíèç. Áèëìÿê èñòÿéèðÿì, áó ñöðàùûëàðäà íÿ âàð... Ì è ê à é û ë . Ìÿí ÿðç åëÿéèðÿì êè, áó ìîðóü øÿðáÿòèäèð, áó àëáàëû, áó äà çîüàë. È á ð à ù è ì . Àðãàäàøëàð, äîëäóðóíóç ïèéàëÿëÿðè. Ë å é ë à . Çÿùðà, ñàùèáõàíÿëèê åëÿ, òþê ùÿð êèì íÿ èñòÿéèð... __________ Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Áàø öñòÿ... Êèì íÿäÿí èñòÿéèð? (Çÿùðà áÿéèì äîëäóðóð ïèéàëÿëÿðè) Ìîðóãäàí, çîüàëäàí? Ìÿí àëáàëûäàí èñòÿéèðÿì. 256 È á ð à ù è ì (ãàëõûá àéàüà). Áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþçöì âàð, èçèí âåðèíèç. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Áóéóðóíóç!.. È á ð à ù è ì . Àðãàäàøëàð, éåð öçöíöí áåùèøòè ùåñàá îëóíàí áèçèì Àçÿðáàéúàí ÷îõ äþâëÿòëè, ñÿðâÿòëè ìÿìëÿêÿòäèð... Ýöëçàð éàéëàãëàð, ñîéóã áóëàãëàð, ìåéâÿëè ìåøÿëÿð, áàüëàð âàðûìûçäûð. Ìóüàí ÷þëö, Ìèëèí äöçö, Øèðâàí ñÿùðàñû êèìè ãàðà òîðïàãëàðûìûç, Êöð êèìè ÷àéûìûç, è÷è äîëó øàùìàùèëÿð, ãûçûë áàëûãëàð, ãóðòàðìàç íåôò, òöêÿíìÿç áèéàí, úöðÿáÿúöð ìÿäÿíëÿð âàðûìûçäûð. Áåëÿ ñÿðâÿòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿìÿéÿ ñÿáÿá íÿ îëóáäóð? Ñÿáÿá: îëìàéûáäûð åëìè-òÿðáèéÿ, åëìè-ñÿíàéå. Êèì áàèñ îëóá áó ìöñèáÿòÿ? Íèêàëàéëàðûí ñèéàñÿòè, ðóùàíèëÿðèìèçèí òÿñèðè... Ãàëìûøäûã ãàðàíëûãäà, ìÿäÿíèééÿòäÿí ìÿùðóì... Ùàë-ùàçûðäà, øöêöðëÿð îëñóí, Øóðà ùþêóìÿòèíèí äþâëÿòèíäÿí áó ñààò Àâðîïàäà éöçëÿðúÿ åëì îõóéàí éîëäàøëàðûìûç âàð. Éàøàñûí éîëäàøëàð, áàéðàìëàðû ìöáàðÿê îëñóí! Ú ÿ ì ÿ í . Àôÿðèí, àôÿðèí, éàøàñûí!.. Ç ö ë å é õ à . ßëÿêáÿð ïàõëàâàíûí ùàìûñûíû éåäè ãóðòàðäû, áèçÿ ãàëìàäû. ß ë ÿ ê á ÿ ð . Ñÿíèí ÿëèíè òóòàí éîõäóð êè! Ñÿí äÿ éå. Ì è ê à é û ë (áîøãàáû àëûá âåðèð õàíûìëàðà). Ãàëàíû ñèçèíäèð... Éåéèðëÿð, ñþùáÿò åäèðëÿð. É ó ñ è ô . Èçèí èñòÿéèðÿì. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Áóéóðóíóç!.. É ó ñ è ô . Ìÿäÿíèééÿòÿ ìàíå îëàíëàð, ùÿìä îëñóí, ôîò îëóá ýåòäèëÿð. Àçÿðáàéúàíäà àëè ìÿêòÿáëÿð à÷ûëäû, éöçëÿðúÿ åëì òÿùñèë åäÿí òÿëÿáÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Êèìäèð ìÿäÿíèééÿòè áó äèâ ãÿäÿìè èëÿ èðÿëè àïàðàí? Ìÿëóìäóð êè, Øóðà ùþêóìÿòè. Éàøàñûí áåëÿ ùþêóìÿò, éàøàñûí àëè ìÿêòÿáëÿðèí òÿëÿáÿëÿðè! Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Àôÿðèí, àôÿðèí, éàøàñûí! Ç ö ë å é õ à . Éóñèôäÿí ñîíðà, Ëåéëà, íþâáÿ ñÿíèíäèð. Áàøëà, áàëàì. Ë å é ë à . Áàø öñòÿ. Ìÿäÿíèééÿò éîëóíäà ÷àëûøàí ãîúàëàðûìûç äà âàð, áèðè éàçû èëÿ, áèðè äèëè èëÿ. Îíëàðûí úÿùàëÿò, íàäàíëûã èëÿ ìöáàðèçÿñè, âàõòûíäà ÷îõ ÷ÿòèí îëóá. Îíëàðà áèäèí, áèèìàí äåéèáëÿð. Ùÿòòà þëäöðìÿê äÿ èñòÿéèáëÿð. Àììà îíëàð ìåéäàíäàí ãà÷ìàéûáëàð. Éàøàñûí áèçèì __________ ãîúà ðÿùíöìàëàðûìûç! Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Éàøàñûí, éàøàñûí! Ñÿí äÿ éàøà, Ëåéëà õàíûì!.. 257 Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ñÿàäÿò, ãàëõ àéàüà, ýþðöì ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Ñ ÿ à ä ÿ ò . Áàø öñòÿ. Éîëäàøëàð, Àçÿðáàéúàí ñÿðâÿòëè îëìàüûíà ýþðÿ àâðîïàëûëàð àú ãóðä êèìè ýþçëÿðèí äèêèáëÿð áèçèì òîðïàüà. Áèçèì õàì ìàëëàðûìûçû àïàðûá, ÿíäàçÿñèí äÿéèøèá, ýåðè ýÿòèðèá, áèçèì þçö-ìöçÿ àðòûã ãèéìÿòÿ ñàòûá, ãàíûìûçû ñîðóá àïàðûðäûëàð. Íÿ åòìÿê ëàçûìäûð êè, áèç îíëàðà ìþùòàú îëìàéàã? Îëñàã äà, áó ìÿðòÿáÿäÿ éîõ. Îíäàí þòðö áèçÿ åëìè-ñÿíàéå ëàçûìäûð. Î äà êè, øöêöð îëñóí, ÿìÿëÿ ýÿëèá. Ìÿêòÿáëÿð à÷ûëûá, éàøàñûí ìààðèô êîìèññàðû âÿ åëìè-ñÿíàéåäÿ îõóéàí úàâàíëàðûìûç! Ú ÿ ì ÿ í . Éàøàñûí! Òàìàøà ãàïûäà äóðóá Ìèêàéûëû ÷àüûðûð. Ìèêàéûë îíóí éàíûíà ýåäèá ãàéûäûð. Ì è ê à é û ë . Àòàì Ùàúû Îñìàí âÿ Úàâàä áÿé áóðàéà ýÿëìÿê èñòÿéèðëÿð, îëàðìû? Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Áóéóðñóíëàð, ÷îõ õîøäóð. Ì è ê à é û ë (ãàïûéà éàõûíëàøûá). Àòà, áóéóðà áèëÿðñèíèç... Ùàúû Îñìàí, Úàâàä áÿé äàõèë îëóðëàð, ãîíàãëàð ãàëõûðëàð àéàüà. Ú à â à ä á ÿ é âÿ Ù à ú û Î ñ ì à í . Çÿùìÿò íþøöí ÷ÿêèðñèíèç, ÿéëÿøöç. ßéëÿøèðëÿð. Ù à ú û Î ñ ì à í . Áàéðàìè-øÿðèôèíèç ìöáàðÿê, Àëëàù ñèçè ùÿìèøÿ ñÿëàìÿò åëÿñèí. ×îõ-÷îõ áåëÿ áàéðàìëàðà ÷àòàñûíûç. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Ñèçèí äÿ áàéðàìûíûç ìöáàðÿêäèð! Ù à ú û Î ñ ì à í . Áàëàëàð, ÿçèç áàëàëàð! Ìÿí ñèçÿ áàéðàìëûã íÿ âåðèì? Ùÿð íÿ èñòÿñÿíèç âåðÿúÿéÿì. È á ð à ù è ì . Ùàúû, áèç ö÷ áàéðàì åäÿúÿéèê, éîëäàøëàðûìûç äà ÷îõäóð, þçöìöç äÿ ýÿçìÿéÿ ýåäÿúÿéèê, èêè éöç íÿôÿð òÿëÿáÿ. Ù à ú û Î ñ ì à í . ×îõ éàõøû, áåëÿ îëàíäà ìÿí ñèçÿ áåø ãîéóí âåðÿðÿì, êÿñèá êàáàá åëÿðñèíèç. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Ñàü îëóí, Ùàúû! ß ë ÿ ê á ÿ ð . Ùàúû, öçöãàðàëûã åëÿéèðÿì, áàüûøëàéûíûç! Ù à ú û Î ñ ì à í . Ùå÷ óòàíìà, ñþçöíö äå. Äå ãàäàí àëûì, ñþçöíö äå... Ìÿí áèð ñàäÿ àäàìàì, âàðûí âåðÿí èíúèìÿç. Óòàíìà, ñþçöíö äå... ß ë ÿ ê á ÿ ð . Áó ñöôðÿäÿêè ïåíäèð þçýÿ úöðÿ øåéäèð. __________ Ù à ú û Î ñ ì à í . Áèëäèì íÿ èñòÿéèðñèíèç... Ìîòàë. Áàø öñòÿ, áèð ìîòàë äà âåðäèì. 258 Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ùàúû ÿìè, áèçèì äàðöëôöíóíäà ö÷ éöçäÿí àðòûã òÿëÿáÿ âàð, îíëàðûí è÷èíäÿ êàñûáëàðû ÷îõäóð. Ù à ú û Î ñ ì à í . Ïóë... Íÿ ãÿäÿð âåðèì, ãûçûì, ïóë?.. Äå, ãîðõìà, äå... Íÿð êèìè äóðìóøàì, äå... Ñÿíèí ãàäàíû àëûì, ìÿíäÿí èíúèìÿ... Àòàíûí àúûüûíà âåðÿúÿéÿì... Ìÿõôè ñÿñëÿð: ÷îõ èñòÿ, àé ãûç, ÷îõ èñòÿ. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Ùàúû ÿìè, áåø éöç ìàíàò íåúÿäèð, ÷îõ äåéèë êè? Ù à ú û Î ñ ì à í . Áàõ, áåëÿ ìÿíèì áó ýþçëÿðèì öñòÿ. Ñàáàù ýÿë àïàð åò, ÿçèç áàëàì. Ú à â à ä á ÿ é (àéàüà ãàëõûá). Èçèí èñòÿéèðÿì. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Áóéóðóíóç, áóéóðóíóç!.. Ú à â à ä á ÿ é . ßçèç áàëàëàð, ùÿð áèð èíñàíûí þìðöíäÿ èêè òÿñÿëëèñè âàð: áèðè öìèä – ýÿëÿúÿéèí éàõøû îëìàüûíà, áèðè éóõó. Ùÿì÷èíèí ùÿð áèð ìèëëÿòèí éåíÿ äÿ èêè òÿñÿëëèñè âàð: áèðè åëì îõóéàí úàâàíëàðäûð, áèðè äÿ éóõó. Åëì îõóéàí úàâàíëàð îëìàéàíäà, ãàëàð õàëãà áèð òÿñÿëëè – éóõó. Õàòàëû éóõó, õàëãû áÿëàëàðà äö÷àð åäÿí éóõó... Îí èë áóíäàí ÿãäÿì, úàìààòûìûç õàòàëû éóõóäà îëàí çàìàí, öíàñ ìÿêòÿáèíÿ óøàã úÿì åòìÿê ö÷öí ìÿí äèëÿí÷è êèìè ãàïûëàðà äöøöá éàëâàðûðäûì. Êèøèëÿðäÿí íàëàéûã, àâàì ñþçëÿð åøèäèá, îëàðäàí öìèäèìè êÿñèá, àðâàäëàðà éàëâàðûðäûì. Àõûðäà êö÷ÿëÿðäÿí éåòèì ãûçëàðû òóòóá ìÿêòÿáÿ òîïëàéàíäà, åëÿ áèëèðäèì êè, äöíéàéè-àëÿìè ìÿíÿ âåðäèëÿð. Ùàë-ùàçûðäà, øöêöðëÿð îëñóí, ùàðà áàõûðñàí ìÿêòÿá. Êÿíäëÿðäÿ, øÿùÿðëÿðäÿ... Ñèçèí áó èòòèôàãûíûçû ýþðöá, òÿëÿáÿ ãûçëàðû, îüëàíëàðû áèð éåðäÿ, êå÷ìèø ùàëûìûçû éàäà ñàëûá, ìÿí àúèç ãàëìûøàì, ñþç òàïìûðàì þç øàäëûüûìû ñèçÿ áÿéàí åäèì. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Éàøàñûí, éàøàñûí! Ú à â à ä á ÿ é . ßçèç áàëàëàð! Õàëãûìûçûí öìèäè áàëàëàð! Íèúàò ñèçèí ÿëèíèçäÿäèð, ãîéìàéûíûç úàìààòûìûç çöëìÿòäÿ ãàëûá, àéàã àëòûíäà òàïäàëàíñûíëàð. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Àôÿðèí, àôÿðèí, éàøàñûí Úàâàä áÿé! Éàøà, ñîõ éàøà! Ú à â à ä á ÿ é (ÿéëÿøèá). Ùàúû, áèç ýåäÿê, úàâàíëàðû äàðûõäûðìàéàã... Áàëàëàð, ñÿëàìÿò ãàëûíûç. Ñ ÿ ñ ë ÿ ð . Õîø ýÿëäèíèç! (Ýåäèðëÿð.) Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Òà áÿñäèð, ãàëõûíûç àéàüà, áó ýöí áàéðàì __________ ýöíöäöð. Ëåéëà, áàøëà... Êèì íÿ èñòÿéèð ÷àë... “Äÿðáÿíäè”, “Àçÿðáàéúàí”, “Áðèëéàíò”, “Ìóñòàôà Êàìàë”, “Òàìàðà”... 259 È á ð à ù è ì . ßââÿë åâ ñàùèáè áàøëàñûí, Ìèêàéûë, ýÿë ýþðÿê. Çÿùðà ñÿí äÿ... Áèð éåðäÿ... ßë âóðóíóç... Ëåéëà, “Äÿðáÿíäè”... Ëåéëà ÷àëûð, Ìèêàéûë âÿ Çÿùðà áÿéèì îéíàéûðëàð. Ú ÿ ì ÿ í . Éàøà, éàøà! È á ð à ù è ì . ßëÿêáÿð, Ñÿàäÿò õàíûì! Éà Àëëàù! ßë âóðóíóç... “Áðèëéàíò”... ßëÿêáÿð èëÿ Ñÿàäÿò îéíàéûðëàð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì . Èíäè ìÿí ÷àëàðàì, Ëåéëà ýÿë áÿðè, Éóñèô, áàøëà ýþðÿê. Çÿùðà áÿéèì ÷àëûð, Ëåéëà èëÿ Éóñèô îéíàéûðëàð. Ú ÿ ì ÿ í . Óðà, óðà, óðà!.. È á ð à ù è ì . Çÿùðà, ÷àë “Ìóñòàôà Êàìàë”. Ñÿàäÿò õàíûì, ýÿë... Èíäè íþâáÿ áèçèìäèð. ßë âóðóç... Îéíàéûðëàð. Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ùöñåíéÿëè õàí Áÿäèðúàùàí áÿéèì Ãóëàì. Úàâàä áÿé Ìèðçÿ Ùÿáèá Ùàúû Ñàäûã Ëåéëà õàíûì Çöëåéõà õàíûì Éóñèô. Èáðàùèì Âÿëè êèøè __________ Âàãå îëóð Ùöñåéíÿëè õàíûí îòàüûíäà. Õàí âÿ Áÿäèðúàùàí áÿéèì ÿéëÿøèáëÿð ñÿíäÿëè öñòöíäÿ. 260 Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Àëëàù ñÿíèí èíñàôûíû êÿññèí, êèøè! Éàçûã ãûçû î ìÿãàìà ýÿòèðäèí êè, åâäÿí ãîéóá ãà÷äû, ýåúÿ-ýöíäöç ýþçëÿðèíäÿí éàø òþêöð... Õ à í . Àòàñûíûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàí ãûçà ùÿëÿ î äà àçäûð. Åëÿ ãûçûí áîüàçûíà ÷àòû ñàëûá þëäöðìÿê äÿ îëàð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Ñÿíäÿ èíñàí ñèôÿòè áèëìÿððÿ éîõäóð. Ñÿí úÿëëàäñàí. Ñÿí êèìèíëÿ ÿëëÿøèðñÿí, äå ýþðöì? Áàúàðìàçñàí êèøè, áó çàìàí î çàìàí äåéèë... Ôàðàüàò îòóð éåðèíäÿ, éîõñà áÿëàéà äöøÿðñÿí... Õ à í (àúûãëû). ×îõ ãóäóðìà, àðâàä. Àòàìûí ÿðâàùûíà àíä îëñóí, Çÿùðàíûí àúûüûíû ñÿíäÿí àëàðàì... Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Âóððàì, þëäöððÿì, áàñàðàì, êÿñÿðÿì, áîüàðàì... Áóíäàí ñàâàé ñÿí òàìàì þìðöíäÿ ùÿëÿ áèð øåé ãàíìàìûñàí... Åëÿ ñþçëÿðè áÿëêÿ Íèêàëàé çàìàíûíäà äåéÿ áèëÿðäèí, èíäè íÿôÿñèíè äÿ ÷ÿêÿ áèëìÿçñÿí. Õ à í . ßñòÿüôöðóëëàù! Ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí ùà! Àðâàä, ñÿñèíè êÿñìÿçñÿí? Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . À êèøè, áèðúÿ àüëûí, èíñàôûí îëñóí, éàçûã áàëàì ñÿíäÿí àíúàã õåéèð-äóà ýþçëÿéèð, ñþçöí íÿäèð? Õ à í . Î ìÿíè äîñò-àøíàëàð éàíûíäà, ãîùóì-ÿãðÿáà àðàñûíäà ðöñâàé åëÿäè, Àëëàù îíà ëÿíÿò åëÿñèí. Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Àëëàù ñÿíèí þçöíÿ ëÿíÿò åëÿñèí êè, î òÿùÿð ãûçû âàäàð åëÿäèí ãîøóëóá ãà÷ìàüà... Äöíéàéè-àëÿìè ãàðûøäûðäûí áèðáèðèíÿ... Úàìààòû áèçÿ ýöëäöðäöí, áàøû àøàüû åëÿäèí, ùå÷ íàùàã éåðÿ... Ýåíÿ äÿ ëÿíÿò ñÿíÿ... Õ à í . Àðâàä, áÿñäèð. Àðâàä, ñÿí êè ìÿíè éàõøû òàíûéûðñàí, áèëèðñÿí êè, áèð éîë ùèðñèì âóðäó áàøûìà, ÿëèìÿ äöøÿíè ïàð÷àëàðàì... Ñÿñèíè êÿñ... Á ÿ ä è ð ú à ù à í á ÿ é è ì . Úèéÿðèì îäëàíûð, íÿôñèì äàðûõûð, äàíûøìàéà áèëìÿðÿì... Çÿùðàäàí ÿë ÷ÿêÿê, à êèøè, Àëëàùà áàõ. Áèð áåëÿ èíàäëûã îëìàç êè, ñÿí åëÿéèðñÿí... Çÿùðà ÿââÿë-àõûð áèð îüëàíà ýåäÿúÿêäè, éà éîõ? Àõû Ñÿôèãóëó Ìèêàéûëûí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ ëàéèã äåéèë... Õ à í . Ñÿôèãóëó ìÿíÿ òàéäûð, ÷îáàí îüëó ìÿíÿ òàé îëà áèëìÿç!.. Îíóíëà ãîùóì îëàíäàí ñîíðà àéàüû ÷àðûõëû ÿãðÿáàñû ýÿëÿúÿêëÿð ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ... ßéëÿøÿúÿêëÿð éóõàðû áàøäà. Ñÿí þçöíö îíà òàé åäÿ áèëÿðñÿíìè? Ñÿí íàùàã éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêèðñÿí, àðâàä. Úÿìè ãîùóì__________ ÿãðÿáà, äîñò-àøíàëàð òþêöëäöëÿð öñòöìÿ, éàëâàðäûëàð, ãîéìàäûëàð ìÿíè î ìîòàëïàïàã ÷îáàíûí éóðäóíó òàð-ìàð åäÿì... 261 à ó ë à ì (äàõèë îëóá). Àüà, áèð íå÷ÿ íÿôÿð ýÿëèáäèð, ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèðëÿð. Õ à í . Ýÿëñèíëÿð... À àðâàä, ñÿí äóð áóðàäàí ýåò... Áÿäèðúàùàí áÿéèì ýåäèð. Úàâàä áÿé, Ìèðçÿ Ùÿáèá, Ùàúû Ñàäûã, Âÿëè êèøè, òÿëÿáÿëÿð: Èáðàùèì, Éóñèô, Çöëåéõà, Ëåéëà äàõèë îëóðëàð. Ú ÿ ì ÿ í . Ñàëàì ÿëåéêöì! Õ à í . ßëåéêöìÿññàëàì! Úàâàä áÿé, ýåíÿ íÿ îëóáäó ìÿýÿð? Éîõñà åøèòìèøñèíèç êè, ìÿíèì ìöëê-ìàøûìû ÿëèìäÿí àëûáëàð âÿ òàìàì òÿìèðàòëàðûìû ÿëèìäÿí ÷ûõàðûðëàð, îíà ýþðÿ ýÿëìèøñèíèç ìÿíÿ áàøñàüëûüû âåðìÿéÿ? Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Øöêöð Àëëàùà, ñèçÿ íÿ îëóáäóð êè, áàøñàüëûüû âåðÿê? Úàíûí ñàü îëñóí... Õ à í . Áÿñ íÿ èøäÿí þòÿðè òÿøðèô ýÿòèðìèøñèíèç? Ú à â à ä á ÿ é . Õàí, úÿíàáûíûçà ìÿëóì îëàí ÿäàâÿòÿ ýþðÿ Ñÿìÿä õàíûí îüëó Ñÿôèãóëó õàí áþéöê úÿôàêàðëûã åäèð. Áèìÿíà, íàùàã éåðÿ... Áó áèìÿíà ÿäàâÿòèí éîõ îëìàüû áàüëûäûð úÿíàáûíûçà... Áèð äÿôÿ áóéóðñàíûç êè, èø ãóðòàðûá. Ñàêèò îëñóí, øÿê éîõäóð, úÿôàêàðëûüà éåð ãàëìàç... Áó áàðÿäÿ ñÿíäÿí ðèúà åäèðèê... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . Õàí, ÿäàâÿòèí äàâàì åòìÿéè ùÿð èêè òÿðÿôÿ çèéàíäûð. Áèð äÿ èø ãóðòàðûá ýåäèá... Íÿ ëàçûì îëóá èøè óçàòìàã?.. È á ð à ù è ì . Áèç ñÿêêèç íÿôÿð òÿëÿáÿ “Ìèêàéèëëèééÿ” àçàðõàíàñûíäà èøëÿéèðèê. ×èôàéäà, î ùÿêèì êè áèç îíóí ðÿùáÿðëèéèíäÿ åëì îõóéóðóã, Ñÿôèãóëó õàí îíóí ùàããûíäà áþéöê úÿáð âÿ úÿôàêàðëûã åäèð... Ùÿòòà î äÿðÿúÿäÿäèð êè, þç àçàðõàíàñûíà ýÿëèá-ýåäÿ áèëìèð... Î ýöíëÿðè áèð àçàðëûíû òÿøðèô åäÿí çàìàí áèð éåêÿ äàø àòäûëàð, î äàø ïÿíúÿðÿíè ñûíäûðûá äÿéäè Çÿùðà áÿéèìèí ÷èéíèíÿ. Éàõøû êè, áàøûíà äÿéìÿäè... Éîõñà áþéöê õÿòà îëà áèëÿðäè... Úÿíàáûíûçäàí ðèúà åäèðèê, áåëÿ õÿòàëàðäàí áèçè õèëàñ åäÿñèíèç... Òà êè áèç ðàùàò þç èøèìèçÿ ìÿøüóë îëà áèëÿê...  ÿ ë è . Õàí àüà, ìÿí Ùàúû Îñìàíûí ÷îáàíûéàì... Íå÷ÿ ýöí áóíäàí èðÿëè Ñÿôèãóëó õàí þç äÿñòÿñè èëÿ ýÿëèá, áàñãûí åëÿéèá áèð ÷îáàíûìûçû éàðàëàéûáäûð... ßëëè, àëòìûø ãîéóíóìóçó ãûðûá ýåäèáäèð. Âàëëàù, áèð åëÿ êþïÿéèìèçè þëäöðöáëÿð êè, î êþïÿéèí ÿâÿçèíäÿ îëàðäàí ö÷-äþðäöíö ãûðñàéäûã, ýåíÿ öðÿéèìèç äèíúÿëìÿçäè... Èø áåëÿ ýåòñÿ, î êþïÿéèí ãàíûíû áèç éåðäÿ ãîéìàéàúàüûã... __________ Õ à í . Ñÿñèíè êÿñ, ùåéâÿðÿ! Áàõûíûç, áåëÿ ùåéâàíëàð èëÿ ãûçûì ìÿíè ãîùóì åëÿéèá... 262 Ù à ú û Ñ à ä û ã (Âÿëèéÿ). À êèøè, äÿëèñÿí, íÿäèð, îòóð éåðèäÿ, àõìàã... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á . ×îáàí êè, ÷îáàí... Áåëÿ âöúóääàí àðòûã íÿ ýþçëÿìÿê îëàðäû?.. Àõìàüûí áèðè... Ë å é ë à õ à í û ì . Õàí, úÿìè áÿøÿð, íÿáàòàò, ùåéâàíàò àðàñûíäà øÿôãÿòñèç áèð òÿáèè ãàíóí âàð: áèðè ìöáàðèçÿ ÿìðèäèð, áèðè þâëàäûí áàãè ãàëìàñû óüðóíäà ìöáàðèçÿ âÿ áóíà áàüëû þâëàäà áèèõòèéàð ìÿùÿááÿò... Áó ãàíóíà ýþðÿ ñèç Çÿùðà áÿéèìè ñåâìÿëèñèíèç, ñåâèðñèíèç âÿ ùå÷ áèð ùàëäà î ìÿùÿááÿòäÿí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿçñèíèç... Íÿ ãÿäÿð àúûãëû îëàñûíûç, ýåíÿ î ãàíóíóí àëòûíäàí ãà÷à áèëìÿçñèíèç. Þëÿíÿäÿê: Çÿùðà, ãûçûì, – äåéèá áàüðûíûçà áàñàúàãñûíûç. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ÷àüûðûíûç Çÿùðà áÿéèìè, îíà õåéèð-äóà âåðèíèç, Àëëàù äà ñèçäÿí ðàçû îëñóí... Áóíóíëà áÿðàáÿð ÿäàâÿòè äÿ àðàëûãäàí ýþòöðöíöç... É ó ñ è ô . Õàí! Äöíéàäà ùÿêèìàíÿ, èíñàíà ëàéèã ðÿôòàðûí ÿââÿëèíúè øÿðòè ýöçÿøò åòìÿêäèð. Áåëÿ îëìàñà, õàí, äöíéàäà äàø-äàø öñòÿ ãàëìàçäû. Àëÿì áèð-áèðèíÿ äöøìÿí îëàðäû... Áèçèì éîëäàøëàð Ìèêàéûë, Çÿùðà áÿéèì íàìöíàñèá èø ýþðìÿéèáëÿð... Ýöíàù ñàùèáè äåéèëëÿð. Îíà ýþðÿ ðèúà åäèðèê êè, ñèç äÿ ùÿêèìàíÿ, øÿôàÿòëè îëóá êþùíÿ èøëÿðäÿí ÿë ÷ÿêèá, ýöçÿøò åäÿñèíèç... Ç ö ë å é õ à . Õàí, èíñàíûí ãèéìÿòè îíóí ÿìÿëèíÿ ýþðÿäèð... Õàí, áàüûøëàéàñûíûç, Ñÿôèãóëó õàíûí ùàëûíäàí, èøëÿðèíäÿí ìöõáèð îëäóã, áåëÿ ãÿò åëÿäèê êè, îíóí ãèéìÿòè èêèúÿ ãóðóø äà äåéèë... Î êè ãàëäû Ìèêàéûëà, îíà ãèéìÿò ãîéìàã îëìàç... Î ýåúÿ-ýöíäöç àçàðõàíàäà ôÿãèðôöãÿðàéà ìöàëèúÿ åäèá, áèìÿíçóð çÿùìÿò ÷ÿêèð... Õàí, Øàù Òÿùìàñèá áàáàìûçûí çàìàíû êå÷èá, ýöçÿøò åäèíèç... ßäàâÿòè ïó÷ åäèíèç... Ìèêàéûë èëÿ áÿðàáÿð àçàðõàíàäà ÷àëûøàíëàðûí áèðè äÿ Çÿùðà áÿéèìäèð... Îíóí õàòèðèíÿ äÿéìÿê ýöíàùäûð... Õ à í . Áó áàëàúà õàíûìûí áóéóðìàüûíà ýþðÿ, ìÿí êþùíÿëÿð úöìëÿñèíäÿ îëäóì. Ùàãäûð. Áèçèì ÿðÿíëÿðèìèçäÿí áèçÿ èðñäèð: áèð ñþç êè, àüçûìûçäàí ÷ûõäû, ãóðòàðäû ýåòäè. Î ñþçäÿí ãà÷ìàã, éà î ñþçö äÿéèøìÿê îëà áèëìÿç... Ñÿìÿä õàíà ìÿí ñþç âåðìèøäèì êè, ãûçûì Çÿùðàíû âåðÿúÿéÿì îíóí îüëó Ñÿôèãóëó õàíà... Çÿùðà ìÿíèì ÿìðèìäÿí ÷ûõûá ýåòäè, áèð ãåéðè îüëàíà éîëäàø îëäó. Îíà ýþðÿ òà î ìÿíèì åâèìÿ ãàéûäà áèëìÿç. Äîüðóäóð, âàð-éîõóì ÿëäÿí ýåäèá, àììà íÿñëèì èòìÿéèá âÿ èòÿ äÿ áèëìÿç. Ìÿíè þëäöðìÿê îëàð, ùÿáñäÿ ÷öðöòìÿê îëàð, àììà àäûìû äÿéèøìÿê îëìàç. __________ Ú à â à ä á ÿ é . Õàí, åøèòäèíèç áó áàëàúà õàíûìëàðûí íèòãëÿðèíè? Áåøàëòû èë áóíäàí ÿãäÿì ìöìêöí îëàðäûìû áèð áåëÿ ìÿãàì, áèð áåëÿ ùàëÿò? 263 Õåéð, àüëà äà ýÿëìÿçäè... Áó íÿäèð áÿñ? Íÿ ÿëàìÿòäèð? Áóíà òÿçÿ ÿñð äåéèðëÿð... Õàí, Øÿðã îéàíûá... Ãàðà áóëóääÿê àñèìàíäà áÿðã øÿôÿãèëÿ, ýþé ýóðóëòóñó èëÿ íÿðÿ ÷ÿêèá èðÿëè ýåäèð... Äàéàíìàç! Î éåðèøè äàéàíäûðìàã ìöìêöí îëìàéàúàã. Íÿ õàí, íÿ áÿé, íÿ äÿðâèø, íÿ ñåéèä, íÿ ìîëëà, íÿ ãàçè, íÿ ìöúòÿùèä, íÿ ïàäøàù... ßêèí÷è ãàðäàøëàð ìèí èëäÿí àðòûã çöëìÿòäÿ, úÿáð àëòûíäà ãàëûá. Èíäè èíãèëàáäàí ñîíðà ýþçëÿðèíè à÷ûá, èõòèéàðëàðûí ãàíûáëàð... Èø÷èëÿð áÿäÿñòóð åëÿ... Îëàðûí ýÿëÿúÿê éîëëàðû èøûã, ïàðëàãäûð... Øÿðãäÿ ùÿð çöëì ôîò îëàúàã, ÿäàëÿò, èíñàíèééÿò ùþêìôÿðìà îëàúàã... Õàí, ãîé êþùíÿëÿð éàíñûíëàð, áàòñûíëàð... Úàâàíëàðûìûç àéûã îëóá, ÷îõ éàøàñûíëàð. Ñàçÿíäÿëÿð, ãóðáàí ñèçÿ, ìàðø!.. Ñÿùíÿíèí äàëûíäà ìàðø ÷àëûíûð, úèôò-úèôò ýåäèðëÿð. Õ à í (òÿê). Ãûçûì Çÿùðà, òÿçÿ ÿñð ìÿíè ìÿüëóá åòäè. Ýÿë! Ýÿë, ãûçûì, ýÿë àéàãëàðûíäàí þïöì... Ýÿë... Òàõñûðûìäàí êå÷... Ýÿë, áàëàì, ýÿë, ÿçèç áàëàì... (Áèùóø éûõûëûð ñÿíäÿëè öñòöíÿ.) Ïÿðäÿ __________ 264 ÏÓË ÄÖØÊÖÍÖ ÙÀÚÛ ÔßÐßÚ (Ìÿçùÿêÿ, 4 ìÿúëèñäÿ) ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ç è í é ÿ ò õ à í û ì – ìÿðùóì Àüà Ùåéäÿðèí þâðÿòè, èéèðìè áåø éàøûíäà, Àâðîïà ëèáàñûíäà É ó ñ è ô – îíóí îüëó, ñÿêêèç éàøûíäà Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ – Éóñèôèí äàéÿñè, îòóç èêè éàøûíäà Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú Ù à ú û Ç è é à ä î ü ë ó – àëòìûø éàøûíäà, Àüà Ùåéäÿðèí áþéöê ãàðäàøû Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á – Àüà Ùåéäÿðèí ãîúà íþêÿðè. Á à ë à ã à ð ä à ø – Ùàúû Ôÿðÿúèí áàúûñû îüëó, îòóç éàøûíäà. Ð ç à ã ó ë ó – îòóç ö÷ éàøûíäà. Ù à ú û ß ë è – ãûðõ àëòû éàøûíäà. À ü à à ó ð á à í – òàúèð, ãûðõ ñÿêêèç éàøûíäà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì – ãûðõ éàøûíäà. Ì à ù ì ó ä á ÿ é – ìÿùêÿìÿ âÿêèëè, úàâàí îüëàí. Ïðèñòàâ Èáðàùèì áÿé. ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð Àüà Ùåéäÿðèí ñàëîíóíäà. Àâðîïà ãàéäàñûíäà áÿçÿíìèø Çèíéÿò õàíûì, Ýöëäÿñòÿ ÿéëÿøèáëÿð, Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá àéàã öñòÿ. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . ×öíêè ìÿí ùÿìèøÿ êàíòîðäà îëóðäóì, áó åâÿ àç ýÿëèá ýåäèðäèì, îíà ýþðÿ Çèíéÿò õàíûì, ñèç ìÿíè éàõøû òàíûìûðñûíûç, àììà, áàõ, áó Ýöëäÿñòÿ ìÿíè éàõøû òàíûéûð. Ìÿí éàëàí áèëìÿðÿì, îüóðëóã áèëìÿðÿì, ùÿëëÿ-ùóøëóã áèëìÿðÿì, îäóð êè, ìÿðùóì Àüà Ùåéäÿð ìÿíäÿí ñóâàé ùå÷ êèìÿ åòèáàð åòìÿçäè... Áàíêëàðà ïóëó ìÿí àïàðàðäûì, ìÿí ýÿòèðÿðäèì... ßëèìäÿí ùÿð áèð øåé ýÿëÿð, õàíûì, àììà äÿëÿäóçëóã ýÿëìÿç. Áàõ, Àëëàù âåðÿ áó åâ äîëó ãûçûë îëñóí, ýþçöìöí ãóéðóüó èëÿ äÿ áàõìàðàì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ðÿúÿá ÿìè äîüðóäàí äà ÷îõ òÿìèç àäàìäûð, àììà __________ éàçûã áèð àçúà áÿäáÿõò îëóáäóð. Áóíóí éåääè èëäèð êè, àðâàäû þëöá, ãàëûá éàëãûç. Òèêÿíè éîõ, áèøèðÿíè éîõ, ýöíö êå÷èð íàðàùàò. 265 Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Äöíéàäà íÿ ÷îõäóð àðâàä. Áèðèíè àëñûí, òèêÿíè äÿ îëñóí, áèøèðÿíè äÿ... Áóðàäà áèð ÷ÿòèí èø éîõäóð êè. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìÿí äÿ ÷îõ äåéèðÿì, Ðÿúÿá ÿìè, éàçûãñàí ýåò áèð Àëëàù áÿíäÿñè àë ýÿòèð, þìðöí õîø êå÷ñèí. Åëÿ äåéèð ñÿáð åëÿ, Ýöëäÿñòÿ, ñÿáð åëÿ, âàõòû âàð. Áèëìèðÿì âàõòû ùà÷àí îëàúàã? Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Òà áóðàäà áèð ñÿáð éåðè éîõäóð, þìöð êå÷èð, ýöí êå÷èð, éåääè èë äÿ ñÿáð îëàðìû? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Õàíûì, äîüðóäóð, þìöð êå÷èð, ýöí êå÷èð, àíúàã ìÿíèì áèð ýþçëÿìÿì âàð. Î îëìàñà èäè, ÷îõäàí åâëÿíìèøäèì. Áèð êèøè âàð, î ýÿðÿê þëÿ, îíäàí ñîíðà ìÿí äÿ îíóí àðâàäûíû àëàì... Î çàëûì îüëó çàëûì þëìöð êè, þëìöð... Þëäöðìÿéÿ äÿ ýöúöì ÷àòìûð... Éåääè èëäèð êè, åëÿ áàõà-áàõà ãàëìûøàì... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Éîõ, êÿðáÿëàéû! Íåúÿ êè, ýþðöðÿì, åëÿ áàõàáàõà ãÿáðÿ ýåäÿúÿêñÿí. ×öíêè íÿ áèëìÿê îëàð êèì þëÿúÿê, êèì ãàëàúàã? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Àëëàù ãîéñà î êèøè þëÿúÿê, ìÿí ãàëàúàüàì. ×öíêè ìÿí ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ íàìàç ãûëûá, Àëëàùà éàëâàðûðàì. Áèð ýöí îëàð êè, Àëëàù ìÿíèì äóàìû åøèäÿð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Éàçûã êèøè, éåääè èëäèð íàìàç ãûëûá, ýþçëÿéèð!.. Ýþðÿñÿí î àðâàä íåúÿ øåéäèð êè, êèøèíè ÷þëëÿðÿ ñàëûá?.. Ýöëäÿñòÿ, ñÿí î àðâàäû òàíûéûðñàíìû? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Õåéð, òàíûìûðàì. Àíúàã î ýÿðÿê éà óñòà Õÿëèëèí àðâàäû îëñóí, éà äà êè èðàíëû âàð, îíóí àðâàäû. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . À õàíûì! Ýöëäÿñòÿ þçö éàõøû áèëèð êè, ìÿí íÿ óñòà Õÿëèëè òàíûéûðàì, íÿ äÿ Èðàí ÿùëèíäÿí áèð êÿñè... Ýöëäÿñòÿ èç èòèðèð, âÿññàëàì. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áÿðè áàõ, êÿðáÿëàéû, áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì ñÿí î àðâàä èëÿ ùå÷ ýþðöøöá äàíûøìûñàíìû? Éîõñà åëÿ óçàãäàí-óçàüà îíà àøèã-ìÿøóã îëìóñàí? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Äîüðóñóíó ÿðç åëÿéèì, õàíûì, ìÿí î àðâàäëàí à÷ûã äàíûøìàüà úöðÿò åòìÿìèøÿì, ÷öíêè î ÷îõ éàìàí àäàìäûð, éàõûí äóðàñû úàíàâàð äåéèë... Àíúàã åéùàìèíÿí ãàíäûðìûøàì, î çàëûì áàëàñû äà ùÿìèøÿ ìÿíèì àòìàúà ñþçëÿðèìè þçýÿ úöðÿ éîçóá, ãàòûá-ãàðûøäûðûá, úàâàá äà âåðìÿéÿ àúèç ãàëìûøàì. __________ Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Î àðâàä ñÿíè èñòÿìèðñÿ, êÿðáÿëàéû ÿìè, àúûüûí òóòìàñûí, íàìàç ñÿíÿ êþìÿê åòìÿéÿúÿê. Èñòÿéèðñÿí ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ 266 íàìàç ãûëìà, ñöáùäÿí àõøàìàäÿê, àõøàìäàí ñöáùÿäÿê áàøûíû ìþùöðÿ äþé, îíäàí áèð øåé ÷ûõìàéàúàã. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìÿí àíúàã îíó áèëèðÿì êè, àðâàä íÿ ãÿäÿð äàø öðÿêëè îëñà, îíó éîëà ýÿòèðìÿê îëàð. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Àòàì! Ïóëäàí ïóëóí éîõ, ìàëäàí ìàëûí, þçöí ãîúà, øöúàÿò äÿ êè Àëëàùà øöêöð, ýþç ãàáàüûíäà... Áóéóð ýþðÿê äàø öðÿêëè àðâàäû íÿ òþâð éîëà ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí êè, î ýÿëèá ñÿíÿ àðâàä îëñóí? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìöìêöíäöð, Ýöëäÿñòÿ, ìöìêöíäöð. Áåëÿ áàõ, éûõûëàðñàí àðâàäûí àéàüûíà, àüëàðñàí, éàëâàðàðñàí, àðâàä íÿ ãÿäÿð äàø öðÿêëè äÿ îëìóø îëñà, àõûð éóìøàëàð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ñÿí êè áóíó áèëèðñÿí, êÿðáÿëàéû, áÿñ íþøöí äóðìóñàí? Ýåò éûõûë àðâàäûí àéàüûíà, éàëâàð, éàïûø ÿòÿéèíäÿí, î äà ÿðèíäÿí áîøàíñûí, ýÿëñèí ñÿíÿ, ãóðòàðäû ýåòäè. Áóðàäà ÷ÿòèí èø éîõäóð êè. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Êÿðáÿëàéû ÿìè, ñÿí ýÿë ÷àøìà! Î àðâàä åëÿ àðâàä îëàð êè, ñÿí îíóí àéàüûíà éûõûëàíäà òÿïÿíÿ áèð éóìðóã ÷àõàð, áåéíèí éåðèíäÿí îéíàð, ýèæëÿøÿðñÿí... Õàñèééÿòèí áèëìÿéÿí àòûí äàëûíà êå÷ìÿçëÿð, ÿìèúàí! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìÿí èíäèéÿ êèìè åëÿ î éóìðóãäàí ãîðõóá, öìèäèìè áèð òÿê íàìàçà áàüëàìûøàì äà... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Êÿðáÿëàéû! Õàòûðûíà äÿéìÿñèí, áèøöóðñàí, âàëëàù áèøöóðñàí, éîõñà ÷îõäàí èøè ãóðòàðìûøäûí ýåòìèøäè... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìÿí áèøöóðàì?! Ùàé, ùàé! Õåéð à, õåéðà, ñÿùâèíèç âàð, ìÿíÿ õàíûì “ùöøò” äåñÿíèç, ìÿí ãóø êèìè ó÷àðàì. Íÿ áóéóðóðñóíóç?.. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . ×îõ éàõøû, èíäè êè ñÿí áåëÿ ãî÷àãñàí, “ùöøò”! Ó÷ ýþéÿ ýþðöì íåúÿ ó÷óðñàí? “Ùöøò”, “ùöøò”! Õà, õà, õà, õà, õà!.. Éîõ, êÿðáÿëàéû, îëìàäû. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Àëëàùûí éîëóí äöç ýåäÿ áèëìèð, ýþéÿ ó÷ìàüû ãàëìûøäû... Êÿðáÿëàéû ÿìè, ó÷àéäûí àé é... Çÿíý âóðóëóð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (ýåäÿ-ýåäÿ). Ìÿíèì àùó-íàëÿì áèð ýöí ñÿíè òóòàúàã, Ýöëäÿñòÿ! Âàëëàù, áèëëàù òóòàúàã, ýþðÿðñÿí! Ñàõëà éàäûíäà. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . “Ìÿíèì àùó-íàëÿì áèð ýöí ñÿíè òóòàúàã, Ýöëäÿñòÿ!” Áó þçýÿ ñþç îëäó... Áÿñ èø áåëÿ èìèø? Ùÿ? Ãîúàéà éåääè èë __________ íàìàç ãûëäûðàí úÿíàáûíûç îëóá, ùÿ? Ùÿ??? ×îõ éàõøû, èíäè áóéóð ýþðöì áó íåúÿ èøäèð? 267 Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íÿ èø îëà áèëÿð, êÿðáÿëàéûíûí ýèæëèéè... Äåéèð ñÿíèí êèìè áèð éîëäàøûì îëñàéäû, ýåúÿ-ýöíäöç ïÿðâàíÿ êèìè áàøûíà ôûðëàíàðäûì. Íþêÿð êèìè ãóëëóã åëÿðäèì... Ìÿí äÿ þçöìö î éåðäÿ ãîéìàéûðàì êè, ýóéà ãàíìûðàì î íÿ äåéèð. Àõûðäà ãûøãûðûð: Ýöëäÿñòÿ! Ñÿí êè, àðèôñÿí, íþøöí ãàíìûðñàí ìÿí íÿ äåéèðÿì? Áóäóð àðàìûçäà îëàí ñþùáÿò. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (ãûðàãäàí). Êÿðáÿëàéû! Ìÿí áó ýöí íå÷ÿ íÿôÿð àäàì ÷àüûðòìûøàì, ýÿëÿúÿêëÿð, ñÿí äóð ãàïûäà, ýÿëÿí îëñà ãàáàãúà ìÿíÿ ìÿëóì åëÿ. (Çèíéÿò õàíûì ãà÷ûð.) Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Áàø öñòÿ, ùàúû, äàãëàäñûç ùå÷ êèìè áóðàõìàðàì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (äàõèë îëóá). Ýöëäÿñòÿ, ãûçûì, íåúÿñèíèç, ñàëàìàòñûíûçìû? Íåúÿ äîëàíûðñûíûç? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (öçö éàøìàãëû). Øÿôàÿòèíèç àðòûã îëñóí. Íþøöí, ùàúû, éàìàí äîëàíìûðûã. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Çèíéÿò õàíûì íåúÿäèð, õèôôÿò åëÿìèð êè? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íåúÿ êè, õèôôÿò åëÿìèð? Ýåúÿ-ýöíäöç àüëàéûð. Åëÿ ñàùèáèíäÿí ñîíðà, éÿãèí êè, àüëàéàúàã. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (óúàäàí). Ýöëäÿñòÿ! Ñÿí áèð àüûëëû àðâàäñàí, õàòûðûí Çèíéÿò õàíûìûí éàíûíäà ÿçèçäèð. Ñÿí ýÿðÿê ãîéìàéàñàí îíó íÿèíêè àüëàìàüà, ùÿòòà ôèêèð-õèôôÿò åëÿìÿéÿ. Ìÿíèì äÿ áîðúóìäóð ñÿíÿ àðòûãàðòûã ìåùðèáàíëûã åäèá, ÿëèìäÿí ýÿëÿí éàõøûëûüû ìöçàéèãÿ åòìÿéÿì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Øÿôàÿòèíèç àðòûã îëñóí, ùàúû, ÿëáÿòòÿ, ìÿíèì áîðúóìäóð. Íÿ äåìÿê èñòÿð... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (ÿéëÿøèá). Îëà áèëÿðìè çÿùìÿò ÷ÿêèá Çèíéÿò õàíûìû ÷àüûðàñûíûç ýÿëñèí áóðà, ÷öíêè ãÿééóìëóüà äàèð ÷îõ âàúèá èøëÿð âàð, ýÿðÿê îíóíëà äàíûøàì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû! Çèíéÿò õàíûì íàõîøëàéûá. Éàçûüû áèð áàøàüðûñû òóòóáäóð êè, òÿðïÿíìÿéÿ òàãÿòè éîõäóð. Áó éàí îòàãäà éàòûð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (óúàäàí). Øÿùÿðäÿ íÿ ãÿäÿð ùÿêèì âàð, ìÿí áó ñààò ùàìûñûíû òþêÿðÿì áóðà. Íåúÿ îëà áèëÿð êè, Çèíéÿò õàíûìûí áàøû àüðûñûí, ìÿí äÿ ðàùàò ÿéëÿøèì éåðèìäÿ? Åëÿ èø îëà áèëìÿç. Ùÿð òÿðÿôÿ ôàéòîí ýþíäÿðÿðÿì, ùÿêèìëÿðèí ùàìûñûíû éûüàðàì. (Ãàëõûð ýåòìÿéÿ.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèíèç, ùàúû, áèð àçäàí ñîíðà áàøàüðûñû __________ ÷ÿêèëèá ýåäÿð. Áó ÿââÿëèíúÿ äÿôÿ äåéèë. Áèð áàëàúà êè, àüëàäû, î ñààò áàøàüðûñû ÿìÿëÿ ýÿëèð. 268 Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (óúàäàí). Ýöëäÿñòÿ, àíä îëñóí ýåòäèéèì Áåéòÿ, éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðÿ, îí èêè èìàìà, Ãóðàíè-ÿçèìÿ, àòàìûí ÿðâàùûíà, Çèíéÿò õàíûìûí ðàùàòëûüû âÿ ñÿëàìÿòëèéè ö÷öí ìÿí úàíûìäàí, ìàëûìäàí êå÷ÿðÿì. Çèíéÿò õàíûì ìÿýÿð êèìäèð âÿ êèìèí éàäèýàðûäûð? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí, ùàúû. Çèíéÿò õàíûìûí äà ñèçäÿí ñèâàéû áèð êÿñè éîõäóð. ßëáÿòòÿ, ñèç ýÿðÿê îíóí ôèêðèíè ÷ÿêÿñèíèç. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ! Ìÿíèì áîðúóìäóð... Áÿðè áàõ, Ýöëäÿñòÿ, áó êàüûçûí àðàñûíäà áèð ãÿäÿð ïóë âàð. Àïàð Çèíéÿò õàíûì ãîéñóí ñàíäûüà, ëàçûì îëäóãúà õÿðúëÿñèí. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íåúÿ êè ìÿí áèëèðÿì, åâäÿ ïóë ÷îõäóð. Ùàúû, éÿãèí êè, áó ïóëëàðû Çèíéÿò õàíûì àëìàéàúàã. ×öíêè ñèç õàùèø åäèðñèíèç, áàø öñòÿ, àïàððàì. (Ïóëó àëûá ýåäèð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Çèíéÿò õàíûì! Ñÿí þçëöéöíäÿ ìÿíÿ ëàçûì äåéèëñÿí, àììà ñÿíñèç äÿ áèð áåëÿ äþâëÿò ÿëÿ ýÿëìÿç. Ùÿìèí î ñÿðìàéÿäèð ìÿíè äÿëè-äèâàíÿ åäèá, ðàùàò ãîéìàéàí. Çàðàôàò äåéèë, äþðä äÿñò èêè-ö÷ ìÿðòÿáÿ åâëÿð, ñÿêêèç äöêàí, àëòû éåðäÿ áàüëàð, ùàìàì... Úÿìè áàíêëàðäà íÿãä ïóëëàð... Þçöíö éûüûøäûð, Ùàúû Ôÿðÿú! Çèíéÿò õàíûìà ìöøòÿðè ÷îõàëàúàã, éàòìà, ñÿðùåñàá îë, êèøè! Éîõñà àðâàä ÿëäÿí ÷ûõàð, äþâëÿò êå÷ÿð éàä ÿëèíÿ, åâèí éûõûëàð, éàìàí ýöíÿ ãàëàðñàí, ýåíÿ áàøëàðñàí ãîéóí äÿðèñè ñàòìàüà. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (ãàéûäûá). Çèíéÿò õàíûì ÿðç åëÿéèð êè, Àëëàù ùàúûíû áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí, Àëëàù îíóí þìðöíö óçóí åëÿñèí, íÿ ãÿäÿð î âàð, ìÿí ùÿð áèð èøäÿí àðõàéûí îëàúàüàì. Òÿâÿããå åäèðÿì êè, ùÿð íÿ ãÿäÿð ïóë âöñóë îëñà, ùàúû âåðñèí áàíêà... Áó ñààò åâÿ ïóë ëàçûì äåéèë. (Ïóëó ãàéòàðûð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (óúàäàí). Ùàãã ñþçäöð, áÿðÿêàëëàù Çèíéÿò õàíûì. Ìÿäàõèë ýÿëäèêúÿ âåðÿúÿéÿì áàíêà, (éàâàøúà) ãûçûì, áÿëêÿ ñÿíèí þçöíÿ ïóë ëàçûì îëà?.. Àíä îëñóí Áåéòÿ, àòàìûí ÿðâàùûíà, ìöçàéèãÿ îëìàéàúàãäûð ùà!.. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Øÿôàÿòèíèç àðòûã îëñóí, ùàúû... ×îõ ðàçûéàì, Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí. Ùÿëÿ êè, ìÿíÿ ïóë ëàçûì äåéèë, ëàçûì îëñà, ÿðç åëÿðÿì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Ùàúû! Ùàúû ßëè ýÿëèáäèð... Ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð... Ýöëäÿñòÿ ãà÷ûð. Ùàúû __________ Ô ÿ ð ÿ ú . Áóéóðñóí, áóéóðñóí! Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýåäèð. 269 Ù à ú û ß ë è (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëåéêöì ñàëàì! Ùàúû, ñÿí ÷îõ õîø ýÿëìèñÿí, ñÿôà ýÿòèðìèñÿí. Áóéóð, ãàäàí àëûì, áàõ áóðàäà ÿéëÿø. Ù à ú û ß ë è . Ùàúû, ñÿíèí êåôèí, äàìàüûí?.. Íåúÿñÿí, êèøè? ßùâàëûí íåúÿäèð? Ìàøàëëà, ýþç äÿéìÿñèí, úàùûëëàøìûñàí, ùàúû! Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Õåéð à... à!.. Ùàðäà êè... Èø ÷îõäóð, ùàúû, ýåúÿ-ýöíäöç ÿëëÿøèðÿì. Àõûðû íÿ ÷õàúàã, áèëìèðÿì. Ù à ú û ß ë è . Áèð áåëÿ ìöëêëÿðè äîëàíäûðìàã, ÿëáÿòòÿ, àñàí èø äåéèë... Íÿ ÿúÿá, ùàúû ãàðäàø, ìÿíè éàäà ñàëìûñàí? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ñèçÿ î äöêàíëàð áàðÿñèíäÿ çÿùìÿò âåðìèøÿì, èúàðÿ âàõòûíäàí õåéëè êå÷èá, òÿçÿ ìöøòÿðèëÿð ÷ûõûá, èêèãàò ãèéìÿò âåðìÿéÿ ùàçûðäûðëàð. Ù à ú û ß ë è . Õåéð, õåéð, ùàúû, ñÿùâèíèç âàð. Ìÿíèì ùÿëÿ èêè èë âàõòûì âàð. Àíúàã, ÷öíêè ìÿí áóðàäà îëìàìûøàì, Èðàíà ýåòìèøäèì, áèð èë éàðûìûí ùàããû ÷àòìàéûá. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Îëà áèëÿð êè, ìÿí ñÿùâ åòìèøÿì, áàüûøëàéûí. Àíúàã ùàúû ãàðäàø, ÷öíêè áó ñààò áèçÿ ïóë ÷îõ ëàçûìäûð, îíà ýþðÿ ñèçäÿí òÿâÿããå åäèðÿì ìÿíÿ êþìÿê åäÿñèíèç. Ù à ú û ß ë è . Áîðúóìäóð, èúàðÿ ïóëó åéëÿéèð 28 ìèí ìàíàò. Ýÿòèðìèøÿì, áóéóðóíóç ñàéûíûç. Ìèí-ìèí òîïëàìûøàì ñàéìàã àñàí îëñóí. Ùàúû Ôÿðÿú ïóëó ñàéûð, Ùàúû ßëè äèâàðäàêû øÿêèëëÿðÿ áàõûð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Äöçäöð... Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí. Áóéóðóí, áó äà ñèçèí ãÿáçèíèç Ù à ú û ß ë è . Áÿíäÿéÿ ýþðÿ òà áèð ãåéðè ãóëëóüóíóç âàðñà, áóéóðà áèëÿðñèíèç, ùàúû. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ×îõ ñàü îëóç, ùàúû, åëÿ áó ïóëëàðû êè âåðäèíèç, áó þçö ìÿíèì ö÷öí áèð áþéöê ìÿðùÿìÿò îëäó. Ù à ú û ß ë è . Îíäà èçèí âåðèí ýåòìÿéÿ. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áóéóðà áèëÿðñèíèç, ãàäàí àëûì. Ùàúû ßëè ýåäèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Èéèðìè ñÿêêèç ìèí ìàíàò àüûçäà äåéèëÿð. ïóë ýÿëäèêúÿ ýþçëÿðèìÿ èøûã ýÿëèð. ×èéíèìäÿ ãàíëû ãîéóí äÿðèñè ñàòìàãäàí òÿíýÿ ýÿëìèøäèì. Èíäè ýöí-ýöíäÿí ýöìðàùëàíûá __________ Áåëÿ-áåëÿ 270 äþíöðÿì áèð úàâàí îüëàíà... Éóñèô ñÿêêèç éàøûíäàäûð, î ýÿëèá éåòèøÿíÿäÿê ìÿí éöêöìö òóòàðàì. Àíúàã Çèíéÿò õàíûì ýÿðÿê áó åâäÿí ÷ûõìàñûí, ìÿíèì éîëäàøëûüûìû ãÿáóë åòñèí. Éîõñà ãóðó éóðääà ãàëàðàì. Úàùö úÿëàë ÿëäÿí ýåäÿð. Ùóøéàð îëìàã ýÿðÿê... Ìöøêöëýöøà ïóëäóð, ïóë! Ïóëóí áåëÿ ìÿí ãàäàñûí àëûì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Ùàúû! Êÿðáÿëàéû Ãóëàì ýÿëèá ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áóðàõ ýÿëñèí. (Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýåäèð.) Ýÿëñèí ýþðÿê ãàðà÷û îüëó ãàðà÷û íÿ ïÿñòàùà à÷àúàã... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì (äàõèë îëóá). Ùàúû, ñÿíèí ñàáàùûí õåéèð, ýöíîðòàí õåéèð, àõøàìûí õåéèð, áó âàõòûí õåéèð, ñîíðà ñàëàì ÿëåéêöì! Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëåéêöì ñàëàì, êÿðáÿëàéû. Áóéóð ÿéëÿø. ßéëÿø ýþðÿê, íÿ âàð, íÿ éîõ? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì . Ùàúû, þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ìÿðùóì Àüà Ùåéäÿðèí ùàìàìû ìÿíèì èúàðÿìäÿäèð. Àüà Ùåéäÿð íàõîø îëìàüûíà ýþðÿ èúàðÿ ïóëó îíà ÷àòìàéûá. Ìÿíèì ùåñàáûìà ýþðÿ ñèçÿ âåðÿúÿéèì ÿââÿë-àõûð àëòû ìèí ìàíàòäûð. ×öíêè ùàìàìûí ýöíáÿçè ó÷ìóøäó, ìÿí áþéöê õÿðú ãîéóá îíó òÿìèð åòìèøÿì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí ýöíáÿç-ìöìáÿç áèëìèðÿì, ãàðäàø. Èúàðÿ ïóëó èéèðìè äþðä ìèí ìàíàòäûð. Áóðàäà àðòûã äàíûøûã îëà áèëìÿç. ×îõ òÿâÿããå åëÿéèðÿì, áàøàüðûñû âåðìÿéÿñÿí. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì . Ãóðáàí ñÿíÿ, ùàúû, éåòèìèí áèð î ãÿäÿð ïóëó êè, úÿíàáûíûçûí úèáèøäàíûíà òÿøðèô àïàðûð, áàøàüðûñû áèð áþéöê ÿçèééÿò äåéèë... Ñÿí ýÿë î ïóëëàðûí îíäàí áèðèíè âåð ìÿíÿ, îíäàí ñîíðà ýþòöð áèð çîðáà ÷îìàüû, âóð áàøûìû ïàð÷àëà... ùììì... Íåúÿäèð? Ðàçûñàíìû? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Âîäÿ! Ñàðñàã-ñàðñàã äàíûøìà! Ïóëëàðû ýÿòèð áÿðè, ýåò èøëÿìÿéèíèí äàëûíúà. Àõìàã! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì . Ùàúû, ýÿëñÿíÿ áèð ñåâäà âóðàã, íÿ ëàçûìäûð ìÿùêÿìÿéÿ ÷àïìàã; î èéèðìè äþðä ìèí ìàíàòäàí éàðûñû ìÿíèì îëñóí, éàðûñûíû äà ñÿí ãîé úèáèøäàíûíà, ãîúà êèøèñÿí... ùì?.. Íåúÿäèð? Éàõøû ñåâäà äåéèëìè, ùàúû? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áó íÿ òÿêëèôäèð ñÿí ìÿíÿ åëÿéèðñÿí? Ìÿýÿð ñÿí ìöñÿëìàí äåéèëñÿí? ßýÿð ìöñÿëìàíñàí, ýÿðÿê Àëëàùûí ùþêìöíäÿí õÿáÿðäàð îëàñàí. Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, õóäàâÿíäè-àëÿì þç Ãóðàíèøÿðèôèíäÿ éåòèìëÿð áàðÿñèíäÿ íÿ áóéóðóáäóð. “Âÿëà òÿêèëö ÿìâàëÿêöì, __________ èëà ÿìâàëÿêöì”. Éÿíè, éåòèìèí ìàëûíû þç ìàëûíûçà ìÿõëóò åäèá éåìÿéèí. “Èííÿùö ùöáÿí êÿáèðÿ”. Éÿíè, éåòèìèí ìàëûíû éåìÿê áþéöê 271 îëàí ýöíàùäûð. Ãàðäàøûì êÿðáÿëàéû, éîõñà ôèêðèí ìÿíè úÿùÿííÿì îäóíäà éàíäûðìàãäûð? Åéèá îëñóí ñÿíÿ êÿðáÿëàéû! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì . Àé ùàúû, àé ùàúû! Ñÿí ýåò Ãóðàí àéÿñèíè åëÿ àäàìà ýÿòèð êè, ñÿíè òàíûéàí îëìàéà. Áèç êè, Àëëàùà øöêöð, áèðáèðèìèçè éàõøû òàíûéûðûã, êÿíäèðáàçëûã íÿ ëàçûì, àòàì? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßñòÿüôöðóëëàù! Ëÿíÿò ñÿíÿ, êîð øåéòàí ùà! Âîäÿ, ñÿíèí úàíûí ìÿíèì ÿëèìäÿäèð êè! Ñûõàðàì, àõûð ñóéóí äàìàð... Èñòÿéèðñÿíìè ìöãàâèëÿíè ïîçóá, ñÿíäÿí èêè éöç ìèí ìàíàò úÿðèìÿ àëûì, ùÿ? Èñòÿéèðñÿíìè?.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì . Èíäè êè, áåëÿ îëäó, ùàúû, ùÿð íÿ ÿëèíäÿí ýÿëèð, ìöçàéèãÿ åëÿìÿ... Ìÿùêÿìÿäÿ äàíûøàðûã. Ìÿíÿ äÿ Êÿðáÿëàéû Ãóëàì äåéÿðëÿð, ùàúû. Àíä îëñóí Àëëàùà ïÿñÿýèí ÷ûõàðäàðàì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí ùàìàìû ñÿíèí ÿëèíäÿ ãîéñàì, áó ïàïàüûì ìÿíÿ ùàðàì îëñóí. Äóð, áó ñààò ñöðöí ýþçöìöí ãàáàüûíäàí! Äóð, ðÿää îë, ùåéâÿðÿ! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì (ýåäÿ-ýåäÿ). Áóéóðóðñóíóç ýöíáÿçìöìáÿç áèëìÿðÿì, ùÿÿÿ? ×îõ éàõøû, ÷îõ ÿúÿá... Ìÿùêÿìÿäÿ áàõàðûã. (Ýåäèð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Áèùÿéàíûí òÿêëèôèíÿ áàõóç... Ýþð êèìÿ òÿëÿ ãóðìàã èñòÿéèð? Ôÿðÿúÿ! Ñÿíèí êèìè âöúóäëàðû ìÿí ÷àéà ñóñóç àïàðàðàì, ñóñóç ýÿòèðÿðÿì, úÿíàá Ãóëàì... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóð). Ùàúû! Òàúèð Àüà Ãóðáàí ÷îõäàíäûð ýþçëÿéèð... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áóéóðñóí, áóéóðñóí... Áó éàõøû àäàìäûð. À ü à à ó ð á à í (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì, ùàúû! Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëåéêöì ñàëàì, Àüà Ãóðáàí! Ñÿí ÷îõ õîø ýÿëìèñÿí, ñÿôà ýÿòèðìèñÿí, áóéóð ÿéëÿø, ãàäàí àëûì. Áàõ, áóðàäà ÿéëÿø. À ü à à ó ð á à í (ÿéëÿøèá). Ùàúû, íÿ ÿúÿá ìÿíè éàä åòìèñèíèç, íÿ èøäÿí þòðö? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (ÿëèíäÿ äþðä âåêñèë). Ñèçèí äþðä òÿìÿññöêöíöç âàð, î áàðÿäÿ ñèçÿ çÿùìÿò âåðìèøÿì... Ìÿùêÿìÿéÿ ùåñàáàò âåðÿúÿéÿì, îíà ýþðÿ... À ü à à ó ð á à í . Î òÿìÿññöêëÿðè êè, ïóë òÿìÿññöêëÿðèäèð, ùàúû ãàðäàø. ×öíêè î âàõò áîðúóì âàð èäè âÿ òÿëÿáêàðëàð ùàçûðëàøìûøäûëàð åâëÿðèìè ñàòìàüà, ìÿí î òÿìÿññöêëÿðè âåðäèì ìÿðùóì Àüà Ùåéäÿðÿ __________ êè, åâëÿð ñàòûëàíäà, î äà ýèðñèí òîðãà, þç ùàããûíû àëñûí, ñîíðà âåðñèí ìÿíÿ. Òîðã áàø òóòìàäû, òÿëÿáêàðëàðëàí äöçÿëèøäèê, åâëÿð ñàòûëìàäû. Òÿìÿñ272 ñöêëÿð ãàëäû Àüà Ùåéäÿðÿ. Ìÿí îíäàí òÿâÿããå åëÿäèì òÿìÿññöêëÿðè úûðûá àòñûí, î äà ñþç âåðäè... Ýþðöíöð êè, òÿìÿññöêëÿðè òÿëÿô åòìÿéèá, éÿãèí êè, éàäûíäàí ÷ûõûá. Éîõñà ìÿðùóì åòèáàðëû âöúóä èäè. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àüà Ãóðáàí! Ìÿí ãÿééóìàì, ãàðäàø, áó òÿìÿññöêëÿð, ÿââÿëà, Àüà Ùåéäÿðèí êèòàáëàðûíäà éàçûëûá, ìÿëóìäóð êè, ñèç áóéóðàí òÿìÿññöêëÿðäÿí äåéèë. Áèð äÿ ìÿùêÿìÿ ìÿìóðó áó òÿìÿññöêëÿðè ñèéàùûéà ñàëûá, ìÿíÿ òàïøûðûá; ìÿíèì áîðúóìäóð òÿìÿññöêëÿðè ýþíäÿðèì íàòàðéóñà ïðîòåñòÿ... Éîõñà ìÿíè èøÿ ñàëàðëàð. À ü à à ó ð á à í . Åéáè éîõäóð, ýþíäÿð! Ùÿðýàù èñòÿéèðñÿí Àüà Ùåéäÿðè øöüëöçöìÿ åäÿñÿí, éöç èéèðìè ìèí ìàíàòû ìÿíäÿí àë çîðÿí... Ìÿí þéðÿíìèø úàíàì... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëàúûì éîõäóð, ãàðäàø, íåéëÿéèì? Íåúÿ ìÿí èêè éåðäÿ éàçûëìûø òÿìÿññöêëÿðè ýèçëÿäèì? À ü à à ó ð á à í . Èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿíèì òÿìÿññöêëÿðèì ïðîòåñòÿ ýåòìÿéèá. Öìèäèì âàð êè, ùàúû, ñèç äÿ åëÿ èø åòìÿéÿúÿêñèíèç. Õóäàùàôèç! Ìÿí ýåòäèì... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Õîø ýÿëäèíèç... Áèð íå÷ÿ ýöí ýþçëÿéÿúÿéÿì... Ñîíðà òÿìÿññöêëÿð þç éîëó èëÿ ýåäÿúÿê... Àüà Ãóðáàí ýåäèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Ñÿðêàð Àüà Ãóðáàí òàúèð áèð ðÿìë èäè àòäû, ñîíðà ýþðäö êè, õåéð, òóòìàäû, áèòìÿäè. Ïðîòåñòäÿí ãîðõóá, ïóëó òàìàì-êàìàë ýÿòèðèá âåðÿúÿê... Áó òÿìÿññöêëÿðèí âàðëûüûí áèëÿí éîõ âÿ ùå÷ áèð éåðäÿ éàçûëìàéûá... Äþðä éîë ñÿêêèç, åëÿð èéèðìè. Õåéð, åëÿéèð îòóç èêè ìèí ìàíàò, íÿãäúÿ ìÿíèì ùàëàë ìàëûì... Åëÿ òÿê áó ñÿðìàéÿ ìàùèð ÿëäÿ áþéöê ñÿðìàéÿäèð. Çèíéÿò õàíûì ñàü îëñóí, âåð äàëû ýÿëñèí, ýöëöì. Ýöëäÿñòÿ, Ýöëäÿñòÿ, áèð áÿðè ÷ûõ ýþðöì, àé ãûç. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (ýÿëèá). Íÿ áóéóðóðñóíóç, ùàúû? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ýÿë ÿéëÿø, äÿðäèì âàð, ñþéëÿéèì... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ñèçèí íÿ äÿðäèíèç îëà áèëÿð, ùàúû? Úàíûí ñÿëàìÿò, ïóë ÷îõ, òà äÿðä íþøöí îëñóí? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Äîüðóäóð, úàíûì ñÿëàìÿòäèð, áÿäÿíèì ïîëàääàí áÿðê, þçöì ñàç, èéèðìè éàøûíäà úàâàí òÿêè... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Àëëàù åëÿñèí, àé ùàúû... Õûðäà õàíûì íåúÿäèð, ùàúû? Íÿ __________ ÿúÿá î áóðàéà ýÿëìèð? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Õûðäà õàíûìû áîøàäûì ýåòäè... 273 Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íÿ äàíûøûðñàí, ùàúû? Îòóç áåø èëëèê éîëäàøû áîøàäûí íÿäèð? Îëà áèëìÿç êè, àäàì áèðäÿí-áèðÿ éóâàñûíû äàüûäûá, óøàãëàðûíû éåòèì ãîéà. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ñÿí áèëìèðñÿí, Ýöëäÿñòÿ. Î àðâàä îòóç áåø èë ìÿíè úÿùÿííÿì îäóíà éàíäûðûá, ãóäóðìóø èò êèìè ìÿíè äàëàéûá. Àõûðû ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðäè, áîøàäûì ýåòäè. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áàüûøëàéûíûç ìÿíè, ùàúû! Áèñÿáÿá, áèýöíàù áåø óøàüûí àíàñûíû àò áàéûðà. àõûð íàèíñàô èøäèð... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Êå÷ìèø îëà... Àðòûã äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. Ìÿí ñÿíè ãåéðè èøäÿí þòðö ÷àüûðìûøàì... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áóéóðóíóç ýþðöì íÿ èøäèð? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ýöëäÿñòÿ! Ñÿí áèëèðñÿí êè, Àüà Ùåéäÿð, éàçûã ãàðäàøûì áþéöê äþâëÿò ãîéóá ýåäèá. Î äþâëÿòÿ ýþðÿ Çèíéÿò õàíûìà ùÿð áèð òÿðÿôäÿí ìöøòÿðèëÿð ÷ûõàúàã. Ëîòó-ïîòó, àòàñûíäàí áèõÿáÿð àäàìëàð... Ùÿðýàù Çèíéÿò õàíûì áóíëàðûí áèðèñèíÿ ýåòñÿ, äþâëÿò áàäèôÿíàéà ýåäÿúÿê, áèøÿê, Çèíéÿò õàíûì, áàëàñû Éóñèô èëÿ ãàëàúàãëàð ãóðó éóðääà... Îíà ýþðÿ ëàçûìäûð áèð òÿìèç àäàì, äöíéàýþðìöø, ýèðñèí àðàéà, ãîéìàñûí áó úàùö úÿëàëû áÿðáàä îëìàüà. ßëàâÿ, éàä àäàìûí áó åâÿ äàõèë îëìàüûíà ùå÷ áèð çàìàí ìÿí ðàçû îëà áèëìÿðÿì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ñþçöíöç ùàãäûð, ùàúû. Àíúàã áèð àç òåçäèð. ×öíêè åë àäÿòèíÿ ýþðÿ èë òàìàì îëìàìûø î áàðÿäÿ ñþùáÿò îëà áèëìÿç Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Åéáè éîõäóð, ãàëñûí, ñîíðà âàõò îëàð, äàíûøàðàã... (Ýåäèð.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (òÿê). Êþïÿéèí ôèêðèíÿ áàõ! Ãàäàì àüçûíà! Ãàäàì êå÷ÿë áàøûíà! Çèíéÿò õàíûì âÿ Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýÿëèðëÿð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ùàúû úÿíàáëàðû íÿ äàíûøûðäû? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû ëÿíÿòóëëàù, àðâàäû Õûðäà õàíûìû áîøàéûá... Ãåéðè ôèêðÿ äöøöáäöð. Áóéóðóð êè, úàíûì ñÿëàìÿòäèð, áÿäÿíèì ïîëàääàí áÿðê, þçöì ñàç, èéèðìè éàøûíäà úàâàí êèìè... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Òóø... Òóø! Òó...ó...ó...ø! Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . ßëàâÿ áóéóðóð êè, éàä àäàìûí áó åâÿ ñàùèá îëìàüûíà ìÿí ùå÷ ùàëäà ðàçû îëà áèëìÿðÿì. __________ Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Àøêàð ýþðöíöð êè, ãîúà äÿëè îëóá. Àüà Ùåéäÿðäÿí ãàëàí ñÿðìàéÿ êèøèíèí àüëûíû áàøûíäàí ÷ûõàðûá. 274 Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Þçöíäÿí ýåäÿñÿí, àé ùàúû! Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áÿñ ñÿí ùàúûéà íÿ úàâàá âåðäèí? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Äåäèì: àé ùàúû, ùÿëÿ òåçäèð, ýåò àé áàòàíäàí ñîíðà ýÿë. Éàâàø éå, áîüàçûíäà ãàëàð. Ú ÿ ì ÿ í . Õà, õà, õà!.. Õà, õà, õà!.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Êå÷èíèí ãîòóðó áóëàüûí ýþçöíäÿí ñó è÷ÿð. Ãàðíû òîõ îëàí êþïÿê ýåúÿ óëäóçà ùöðÿð – áóðäà äåéèáëÿð ùà... Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìÿëóí! Ëÿíÿòóëëàù! Ùå÷ ýþð íàìóñó îëàí øÿõñ ãàðäàøûíûí éåðèíÿ ýèðÿðìè?! Êå÷ÿë ãûðûøìàë, ñÿí àíúàã ñÿðìàéÿ àõòàðûðñàí, àììà éàâàø éå, áîüàçûíäà ãàëàð! Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Êÿðáÿëàéû! Áèð äÿ äå, êå÷è íÿ òÿùÿð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Êå÷èíèí ãîòóðó áóëàüûí ýþçöíäÿí ñó è÷ÿð. Ãàðíû òîõ îëàí êþïÿê ýåúÿ óëäóçà ùöðÿð. Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Ùàúû Ôÿðÿú ÿéëÿøèá ñÿíäÿë öñòÿ, éàíûíäà äÿñìàë, è÷è äîëó õöøêÿáÿð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (Éóñèôè ãóúàãëàìûø). ßçèç áàëàì, ñåâýèëè áàëàì! Ýþð ÿìè ñÿíèí ö÷öí íÿëÿð ýÿòèðèá åéé... Úèáèíè à÷ ýþðöì (Úèáëÿðèíè õöøêÿáÿðëÿ äîëäóðóð.) Îüëóì, ÿìèí ñÿíÿ ãóðáàí, ðóñ àðâàäû ìàäàì ñÿíÿ éàõøû áàõûðìû? É ó ñ è ô . Áÿëè, éàõøû áàõûð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßìèí ñÿíÿ ãóðáàí, éåìÿéÿ íÿ âåðèð? É ó ñ è ô . Ñöä, éóìóðòà, éàü, áóëêà, øàêàëàä, ñóï, êàòëåò, áèøìèø àëìà... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßìèíè ÷îõ èñòÿéèðñÿíìè? ßìèí ñÿíÿ ãóðáàí. É ó ñ è ô . Íÿ ö÷öí èñòÿìèðÿì, èñòÿéèðÿì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ×îõ ñàü îë! Èíäè ýåò ìÿìÿíèí éàíûíà, áó äÿñìàëû äà àïàð âåð ñÿíèí ö÷öí ñàõëàñûí... Ýåò äÿðäèí àëûì! (Éóñèô ýåäèð.) __________ Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Àíúàã äîããóç èëäÿí ñîíðà ãÿééóìëóãäàí ÷ûõàúàã. Î âàõòà ãÿäÿð êèì áèëèð ñàü ãàëàúàãìû? Çèíéÿò õàíûì ìÿíèì 275 òÿêëèôèìè ãÿáóë åòìÿñÿ, äþâëÿò ÿëäÿí ÷ûõàúàã. Àëëàùûí êþìÿêëèéè èëÿ, ïóë ýöúö èëÿ ÿüéàðëàðû ãîéìàðàì Çèíéÿò õàíûìà éàõûí ýÿëñèíëÿð. Àíúàã ÷àëûøìàã ýÿðÿê, Çèíéÿò õàíûìà ñöáóò åòìÿê ýÿðÿê, áèëñèí êè, Ùàúû Ôÿðÿúÿ òàé áèð êÿñ îëà áèëìÿç... Î ñÿðìàéÿäèð ýåúÿ-ýöíäöç ìÿíè äèðèëäÿí. Áàõûíûç, êþ÷äÿí àçìûø èò êèìè éîðòóðàì áó åâäÿí î åâÿ. Äèâàíõàíàëàðäà áöòöí ìÿìóðëàðû òÿíýÿ ýÿòèðìèøÿì. Áèðè äåéèð: ùàúû áÿðèçàéè-õóäà1, ÿë ÷ÿê éàõàìäàí. Áèðè äåéèð: ðÿää îë áàøûìäàí. Áèðè äåéèð: êþïÿê éåíÿ òÿøðèô ýÿòèðäè... Áóíëàðûí ùàìûñûíà äþçöðÿì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Ùàúû, Áàëàãàðäàø ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ãîé ýÿëñèí ýþðöì ýåíÿ íÿ âàð? (Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýåäèð.) Çàëûì îüëó çàëûìû ýþðìÿéÿ ýþçöì éîõäóð. Ùÿð îíó ýþðÿíäÿ ãàíûì ãàðàëûð, äàðûõûðàì. Á à ë à ã à ð ä à ø (äàõèë îëóá). Àé äàéû! Ñÿí àðâàäûíû íþøöí áîøàìûñàí, ùÿ? Áèñÿáÿá, áèýöíàù! Ùå÷ óòàíìûðñàíìû? Ìÿýÿð ãîðõìóðñàí îíóí ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí? Äÿðèíÿ ñàìàí òÿïÿðëÿð àõû!.. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àäà, ãóäóðìóñàí íÿäè? Íÿ úöðÿò åäèá áó ñþçëÿðè ìÿíÿ äåéèðñÿí ùÿÿÿ? Äå ýþðöì! Þçöíÿ áàõ, áàøûíäàí áþéöê ñþçöíÿ áàõ! Ñöðöí áó ñààò ýþçöìöí ãàáàüûíäàí, ùåéâÿðÿ! Á à ë à ã à ð ä à ø . Èøëÿðäÿí õÿáÿðèí éîõäóð, à äàéû? Òàìàì øÿùÿðäÿ, êö÷ÿëÿðäÿ, äöêàíëàðäà, ùàìàìëàðäà ùå÷ áèëèðñÿí ñÿíèí ùàããûíäà íÿëÿð äàíûøûðëàð? Ùÿëÿ, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ìÿíÿ áèð ôîðñ äà ñàòûðñàí? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àäà, ñÿñèíè êÿñ! Äóððàì âàëëàù äèøëÿðèíè òþêÿðÿì! Ñÿñèíè êÿñ äåéèðÿì ñÿíÿ! Á à ë à ã à ð ä à ø . Ñÿñèìè íåúÿ êÿñèì êè, ùàðà ýåäèðñÿí õà, õà, õà, õà, õà, õà... Ùàúû Ôÿðÿú àëòìûø éàøûíäà, ñàããàëû òöíä ðÿíýëÿéèá, àéàüûíäà úûð-úûð ÷ÿêìÿ, ýèðèá åøãáàçëûã ìåéäàíûíà: õà, õà, õà, õà, õà, õà!.. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àòàìûí ÿðâàùûíà áó ñþçëÿðèí ùàìûñûíû þçöíäÿí ãàéûðûðñàí! Àäà, ñÿíÿ íÿ áîðú? Ñÿí ýåò þç äÿðäèíèí äàëûíúà, áàëàì! Á à ë à ã à ð ä à ø . Ìÿí ñÿíèí áàúûí îüëó äåéèëÿì? Ìÿíèì éàíûìäà áåëÿ ñþçëÿð äàíûøûëàíäà àõûð àç ãàëûð áàüðûì ÷àòëàñûí, òàá åäÿ áèëìèðÿì. Î ýöíëÿðè Êÿðáÿëàéû ãóëàì äöøöá øÿùÿðèí úàíûíà, îëìàéàí ñþçëÿðè ñÿíèí ùàããûíäà äàíûøûð. Äåéèð ùàúû ãÿééóì îëóá, éåòèìèí ìàëûíû àú ãóðä êèìè áàñûá éåéèð. Äöíÿíÿäÿê ÷èéíèíäÿ ãàíëû ãîéóí äÿðèñè ñàòàí ùàúû ëÿíÿòóëëàù èíäè þçö ö÷öí ãûðõ ìèí ìàíàòëûã åâ àëûð. Ùÿð ýöí èïÿê äÿñìàë ÿëèíäÿ, è÷èíäÿ õöøêÿáÿð éîðòóð õàíûìûí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ... Ìÿí __________ 1 Àëëàù õàòèðèíÿ 276 èíàíìûðàì, äàéû. Ìÿí àíúàã îíó áèëèðÿì êè, þëÿíÿäÿê ãîéìàéàúàüàì áèð êÿñ ýÿëèá äàéûìûí äþâëÿòèíÿ ñàùèá îëñóí. Éàõûí ýÿëäèìè, ïàð÷àëàíàúàã. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí þçöì äÿ ùå÷ âàõò ðàçû îëìàðàì êè, áèð áåëÿ ñÿðìàéÿ-äþâëÿò êå÷ñèí áèð éàä îüëóíóí ÿëèíÿ. Ùÿð íÿ äàíûøûðëàð ãîé äàíûøñûíëàð... Ùàìûñû ïàõûëëûãäàíäûð. Ñÿí ãóëàã àñìà, èøèíäÿ îë âÿ áóíäàí ñîíðà ìÿíèìëÿ áèùþðìÿò äàíûøìà. Ðÿää îë ýåò! Á à ë à ã à ð ä à ø . Ìÿí ýåäèðÿì, ýþðöì ùàíñû ÿæäàùà áó ãàïûéà éàõûí ýÿëÿ áèëÿð. (Ýåäèð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Ìåéèòèíè ýþðöì, Áàëàãàðäàø! Ñÿí ëàï íàùàã áåëÿ ôèêðÿ äöøöðñÿí. Ìÿí àõìàã äåéèëÿì áèð áåëÿ ñÿðìàéÿäÿí ÿë ÷ÿêèì... Ïóë ÿëèìäÿ, àüëûì áàøûìäà. Áèð áåø ìèíäÿí, îí ìèíäÿí ÿë ÷ÿêÿðÿì, äöíéàéè-àëÿìè ÷àõíàøäûððàì áèð-áèðèíÿ, àíúàã Çèíéÿò õàíûìû ÿëäÿ ñàõëàìàã ýÿðÿê. Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá! Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá! (×àüûðûð.) Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóð). Íÿ áóéóðóðñàí ùàúû? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Êÿðáÿëàéû, ñÿí áèð äöíéàýþðìöø, áó åâÿ õåéèðõàù, ùÿð òÿðÿôäÿí õÿáÿðäàð, ùóøéàð àäàìñàí. Ìÿí èñòÿéèðäèì Çèíéÿò õàíûì áàðÿñèíäÿ ñÿíèíëÿí áèð áàëàúà ìÿñëÿùÿò åäÿì. Íåúÿ áèëèðñÿí, êÿðáÿëàéû. Çèíéÿò õàíûì áèð úàâàí îüëàíà ýåòñÿ éàõøûäûð, éîõñà áèð àùûë, íàìàç ãûëàí Àëëàù áÿíäÿñèíÿ ýåòñÿ? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Çÿìàíÿ úàùûëëàðû, ùàúû, øàðëàòàíëûãäàí ñûâàé áèð øåéÿ ìÿñðÿô äåéèëëÿð. ßëáÿòòÿ, Çèíéÿò õàíûì áèð äöíéàýþðìöø, Àëëàùûí òÿìèç áÿíäÿñèíÿ ýåòñÿ éàõøûäûð. Ùå÷ îëìàñà äþâëÿò áàäèôÿíàéà ýåòìÿç. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àôÿðèí, ìàøàëëàù, êÿðáÿëàéû. Èíäè áèëäèì êè, ñÿíäÿ àüûë, øöóð âàð èìèø. Êÿðáÿëàéû, àíä îëñóí Áåéòÿ, éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðÿ, îí èêè èìàìà, Ãóðàíè-ÿçèìÿ âÿ àòàìûí ÿðâàùûíà, ñÿíè äöíéàäà áèãåéä åëÿðÿì, ùÿðýàù ñÿí áó èøäÿ ìÿíÿ ãàðäàøëûã åòñÿí. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Áàõ, ìÿíèì áó ýþçëÿðèì öñòÿ... Àðõàéûí îë, ùàúû... Ìÿí éàâàø-éàâàø Çèíéÿò õàíûìûí ãóëàüûíû äîëäóðàðàì, ñîíðà ýþðÿê ãÿçà íÿ èñòÿéèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ×îõ éàõøû. Ùÿëÿ êè, áó èêè éöç ìàíàòû ãîé úèáèøäàíà, ñîíðà ìÿí áîðúóíäàí ÷ûõàðàì, Àëëàù ãîéñà, Àëëàù ãîéñà. (Çÿíý âóðóëóð.) __________ Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (ýåäÿ-ýåäÿ, ïóë ÿëèíäÿ). Øÿðàôÿòèíèç àðòûã îëñóí, ùàúû, Àëëàù ìÿòëÿáèíè âåðñèí èíøàëëàù! (Ýåäèð.) 277 Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Úàùàíäà ìöøêöëýöøà ïóëäóð, ïóë... Ïóëóí áåëÿ ãàäàñûí àëûì ìÿí, ãàäàñûí. Èø äöçÿëÿíäÿí ñîíðà, ãóðáàí îëóì î ýöíÿ, ñÿðìàéÿ êå÷ÿúÿê ÿëèìÿ, îíäà ìÿíÿ äåéÿúÿêëÿð Àüà Ùàúû Ôÿðÿú àüà! Èíäèéÿ êèìè ìÿíÿ ìÿùÿë ãîéìàéàí àäàìëàð ìÿíè ýþðÿíäÿ èêèãàò îëóá, áàø âóðàúàãëàð... Ùàúû, íåúÿñèç, ñÿëàìÿòñèíèçìè? Êåôèíèç íåúÿäèð?.. Àëëàù åëÿñèí, Àëëàù åëÿñèí... Ìÿíèìëÿ áåëÿ äàíûøàúàãëàð... Ïÿù, ïÿù, ïÿù, ôÿäà îëóì î ýöíÿ!.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (ýÿëèá). Ùàúû àüà! Ðçàãóëó ýÿëèá, ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áóéóðñóí... (Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýåäèð.) Ð ç à ã ó ë ó (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì! Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëåéêöì ñàëàì! ßëåéêöì ñàëàì! Ðçàãóëó, ñÿí ÷îõ õîø ýÿëìèñÿí, ñÿôà ýÿòèðìèñÿí. Ýÿë, ÿéëÿø ýþðöì íÿ âàð, íÿ éîõ?.. Áàõ áóðàäà, éàíûìäà ÿéëÿø. Àíä îëñóí Áåéòÿ ìÿí ñÿíè áàëàëàðûìúà èñòÿéèðÿì. Ð ç à ã ó ë ó (ÿéëÿøèá). ×îõ ñàü îëóç, ùàúû. Áèëèðñèç, ùàúû, ìÿí íÿ èøäÿí þòðö ýÿëìèøÿì ãóëëóüóíóçà? Áó ñààò ãàïûäà Áàëàãàðäàø ìÿíÿ ðàñò ýÿëèá áàøëàäû êè, ñÿíäÿí ÷îõ-÷îõ òÿâÿããå åäèðÿì áó ÿòðàôà äîëàøìàéàñàí, éîõñà éàõøû îëìàéàúàã. Äåäèì, ãàðäàø, ãîé ùÿëÿ áèð àç äþøöí àòëàíûá äöøìÿñèí, ñîíðà ýþðöì ìÿí íÿ ö÷öí áó ÿòðàôà äîëàíìàéûì... Þçöí áèëèðñÿí äåäè, äîëàíìà äåéèðÿì, äîëàíìà, âÿññàëàì. Ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããå åäèðÿì, îíà äåéÿñèíèç áèð äÿ áåëÿ ãÿëÿòëÿðè åëÿìÿñèí, éîõñà îíó åëÿ éîõ åëÿðÿì êè, áèëìÿçëÿð äàü ýåòäè, éà àðàí ýåòäè. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Èíàíûðñàíìû, Ðçàãóëó, ìÿíèì îíó ýþðìÿéÿ ýþçöì éîõäóð. Áèð áåëÿ óòàíìàç, áèùÿéà èíñàí ìÿí ýþðìÿìèøÿì. Áèùÿéàëûüûíà áàõ êè, ýþçÿë-ýþé÷ÿê àðâàäû îëà-îëà, ýèðèá ìåéäàíà êè, áèð êÿñè ãîéìàéàúàüàì áó ãàïûéà éàõûí ýÿëñèí, äàéûìûí äþâëÿòèíÿ ìàëèê îëñóí. Ð ç à ã ó ë ó . Ãîé î ìÿíè éàõøû òàíûñûí, ìÿíÿ þúÿøìÿñèí, õàòàéà ñàëìàñûí, ùàúû! Ùàúû, ìÿíè áàüûøëàéûíûç, ìÿí äÿ áó ãàïûäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì, ãîéìàéàúàüàì áèð êÿñ áó ãàïûéà éàõûí ýÿëñèí. Áàëàãàðäàø äþâëÿò÷öí ÷àëûøûð, ìÿí äÿ êîð äåéèëÿì. Áèð àçúà áÿëêÿ ìÿí îíäàí ùÿëÿ êàðëûéàì äà. Íþøöí î îëñóí, ìÿí îëìàéûì? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ðçàãóëó! Àíä îëñóí Áåéòÿ, ñÿíèí õàòèðèí ìÿíèì __________ éàíûìäà ùÿìèøÿ ÿçèç îëóá, íÿùàéÿò ìÿðòÿáÿäÿ ñÿíÿ ìþùöááÿì... Ñÿíÿ äöðöñò ñþç âåðèðÿì êè, î èøäÿ ñÿíèí ö÷öí ÿëèìäÿí ýÿëÿí êþìÿéè 278 åäÿúÿéÿì. ×öíêè Áàëàãàðäàø ùåéâàíûí áèðè î äþâëÿòÿ ëàéèã äåéèë. Àíúàã î õàòàêóí äà áó ãàïûäàí ÿë ÷ÿêìèð. Êÿñÿúÿéÿì, îäëàéàúàüàì äåéèá äóðóð... Þç àðàìûçäûð, äþâëÿò äÿ äþâëÿò äåéèë, ùÿääÿí çèéàäÿ ñÿðìàéÿäèð, ùå÷ êèìÿ ìöéÿññÿð îëìàéàí ñÿðìàéÿäèð... Ð ç à ã ó ë ó . Ùàúû! ßýÿð ìÿí äÿ àäàì îüëó àäàì îëëàì, þëÿíÿäÿê úàíûìû, ìàëûìû ñèçÿ ãóðáàí åëÿðÿì. Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Õîøóìà ýÿëäèí, ãàäàí àëûì... Ýåò, àðõàéûí ýþçëÿ. (Ðçàãóëó ýåäèð.) Áó èêè ùÿðèôèí òóòóøìàñûí ìÿí þïöá ýþçëÿðèì öñòÿ ãîéàðàì... Áóíëàðû áèð-áèðèíÿ ãûñãûððàì, ùÿð èêèñè áèðäÿí áàäè-ôÿíàéà ýåäÿð. Ìåéäàí ãàëàð õàëè... Òÿáèèäèð êè, èêè àëîâ áèð-áèðèíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ áèðëÿøèá, óúàëûá øèääÿòëè éàíûá, ùÿð èêèñè áèðäÿí ñþíÿð. Ýþðÿê, ïÿíàù áÿðõóäà! (×àüûðûð,) Ýöëäÿñòÿ! Ýöëäÿñòÿ! Áèð áÿðè ÷ûõ ýþðöì. (Ýöëäÿñòÿ ýÿëèð.) Ãûçûì, áèð âàúèá èøèì âàð, îíà ÿìÿë åòìÿê ýÿðÿê. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íÿ èøäèð, ùàúû? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áàëàãàðäàø Ðçàãóëó èëÿ òóòóøóáëàð, î äåéèð Çèíéÿòè ìÿí àëàúàüàì, áó äåéèð õåéð, ìÿí àëàúàüàì. Áàëàãàðäàøûí áèð ýþçÿë àðâàäû, ö÷ óøàüû, Ðçàãóëóíóí èêè àðâàäû, áèð-áèðèíäÿí ýþçÿë áåø óøàüû. Áóíëàð þçëÿðèíè þëäöðöðëÿð, òÿê äþâëÿòäÿí þòðö. Îíà ýþðÿ áóíäàí ñîíðà äàëàíûí ãàïûñû ùÿìèøÿ ýÿðÿê áàüëû îëà âÿ Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá åâäÿí êÿíàðà ÷ûõìàéà. Ãàíäûí? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû, áèç þçöìöç èøäÿí õÿáÿðäàðûã. Îíà ýþðÿ ãîéìàðûã äàëàí à÷ûã ãàëñûí. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí, ÿëáÿòòÿ, ãîéìàéàúàüàì êè, äþâëÿò éàä àäàìûí ÿëèíÿ êå÷ñèí. Õóäàíÿêÿðäÿ, Çèíéÿò õàíûì áèð éàä àäàìà ýåòñÿ, îíäà ìÿí Éóñèôè îíà âåðìÿéÿúÿéÿì. Çèíéÿò õàíûì þçö àüûëëûäûð. Îíóí õîøáÿõòëèéè îíäàäûð êè, áó åâäÿí áàéûðà ÷ûõìàñûí, ãàëñûí áàëàñûíûí éàíûíäà âÿ ìàëû-äþâëÿòè øàðëàòàíëàðûí ÿëèíÿ êå÷èá éîõ îëìàñûí. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû, éÿíè Çèíéÿò õàíûì åâäÿ ãàëñûí âÿ ñèçè äÿ éîëäàøëûüà ãÿáóë åòñèí? Áåëÿ áóéóðóðñóíóçìó? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ùÿ äÿ! Äþâëÿò äàüûëìàñûí, ãàëñûí Éóñèôÿ âÿ îíóí àíàñûíà... Ãÿñäèì áóäóð. Ùå÷ áèð øåé ìÿíÿ ëàçûì äåéèë, ìÿýÿðèíêè îíëàðûí ñÿëàìÿòëèéè âÿ ðàùàòëûüû. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . ×îõ ýþçÿë, ìöáàðÿê èøäèð, ùàúû. Ùÿðýàù Çèíéÿò õàíûì ðàçû îëñà... __________ Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Î èøäÿ ìÿíèì öìèäèì áèðúÿ ñÿíÿäèð. Ýöëäÿñòÿ, àíä îëñóí Áåéòÿ, éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðÿ, îí èêè èìàìà, 279 Ãóðàíè-ÿçèìÿ, àòàìûí ÿðâàùûíà, ñÿíè äöíéàäà áèãåéä åëÿðÿì. Ãûçûëà, ëÿë-úàâàùèðÿ ìöíÿââÿð åëÿðÿì, ùÿðýàù ñÿí áó èøè äöçÿëòñÿí. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áàø öñòÿ, ýþçëÿðèì öñòÿ, ùàúû, êþìÿê åëÿðÿì, èíøàëëàù, ñÿíèí óøàãëàðûí äà ìÿíÿ äóà÷û îëàðëàð... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ýþðöì äÿ, ýþðöì äÿ, áàøûíà äîëàíàðàì êè... (Ýåäèð.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (ãàïûéà áàõûá). Ýåòäè, õà, õà, õà, õà, õà, õà... õà... õà... Êå÷ÿë áàøûí ö÷öí, ùàúû, ñÿíÿ êþìÿê åäÿúÿéÿì, õà, õà, õà! Àëäûí àé... Õà, õà, õà... Õà, õà, õà... Ç è í é ÿ ò õ à í û ì (äàõèë îëóá). Íÿ îëóá, áàúû, êÿêëèê êèìè ãàããûëäàéûðñàí? Àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ ùàúû éåíÿ íÿ äàíûøûðäû? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû ìÿíè ãûçûëà, ëÿë-úàâàùèðÿ ìöíÿââÿð åäèá, àøêàð ýèðäè ìåéäàíà... Äåéèðÿì, ùàúû, ìÿãñÿäèíèç îäóð êè, Çèíéÿò õàíûì ñèçè éîëäàøëûüà ãÿáóë åòñèí, áåëÿ äåéèëìè? Äåéèð ùÿ äÿ, ùÿ äÿ!.. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Àé ñàü îë, ùàúû, ñàü îë! Õà... õà, õà, õà... ùÿ äÿ, ùÿ äÿ, ùÿ äÿ, õà, õà, õà, õà. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû åëÿ ãÿëÿò åëÿéèð êè, èò éåñÿ ýþçëÿðè àüàðàð. Áàøû êå÷ÿë, äèøëÿðè òþêöëöá, äàíûøàíäà äà àüçûíûí ñóéó ôàíòàí åëÿéèð. Î ñÿíè èñòÿìèð. Îíó äÿëè-äèâàíÿ åäÿí ñÿíèí äþâëÿòèíäèð... Î ãåéðèëÿðè äÿ áóíóí êèìè... Éàâàø éåéèí, áîüàçûíûçäà ãàëàð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Äîüðó äåéèáëÿð êè, ùÿð áèð ùàëäà äþâëÿò áàøà áèð áÿëà èìèø. “Íåéëÿðÿì ãûçûë òåøòè, è÷èíÿ ãàí ãóñàì” – äîüðó ñþç èìèø. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Äöíÿí Ìàùìóä áÿéÿ ðàñò ýÿëäèì, õîø-áåø, áèð õåéëè äàíûøäûã... Äåäè êè, áèð âàúèá êàüûç âàð, îíó ýÿðÿê âåðÿì Çèíéÿò õàíûìà. Íåúÿ ýþçÿë, íåúÿ íÿúèá îüëàíäûð. Àëëàù þç ïÿíàùûíäà ñàõëàñûí. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ìàùìóä áÿé Àüà Ùåéäÿð áÿéèí âÿêèëè èäè, ãàðäàøû êèìè îíó èñòÿéèðäè... Î áèçÿ ýÿëÿíäÿ ìÿíÿ ÿë âåðìÿçäè, äèê öçöìÿ áàõìàçäû, áàø âóðóá ÿéëÿøÿðäè. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áó ùåéâÿðÿëÿð áèçäÿí ÿë ÷ÿêñÿéäèëÿð, Ìàùìóä áÿé, ìÿíúÿ, ñÿíÿ âÿ áó äþâëÿòÿ ëàéèã îüëàíäûð. Ìÿí ýÿðÿê îíó ÿëäÿí âåðìÿéÿì. Èøäÿí áåëÿ áèð áàëàúà ìÿëóìàò îíà âåðäèì, áàøà äöøäö... Çèéàëû îüëàíäûð, ÿëáÿòòÿ, ãàíäû ìÿíèì ôèêðèìè... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Ìàùìóä áÿé èçèí èñòÿéèð ýÿëìÿéÿ. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áóéóðñóí, áóéóðñóí. Ùàëàëçàäÿ áåëÿ îëàð åé... ýþðäöí? Þç ñþçöíöí öñòÿ ÷ûõäû. Àäûíû òóò, ãóëàüûíû ÷ÿê. Áóíóí þçö ýþçÿë íèøàíÿäèð... Àëëàù åëÿñèí þç áèðëèéè õàòèðèíÿ. __________ Ì à ù ì ó ä á ÿ é (äàõèë îëóð, äàëûíúà Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá). Ñàëàì ÿëåéêöì. 280 Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . ßëåéêöì ñàëàì, õîø ýÿëìèñèíèç, áóéóðóç ÿéëÿøèç... Ì à ù ì ó ä á ÿ é (ÿéëÿøèð). Íåúÿñèç, ñÿëàìÿòñèíèçìè? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áèð äÿãèãÿ áóíäàí èðÿëè ñÿíèí ñþùáÿòèíè åäèðäèê... Çèíéÿò õàíûì äåéèðäè êè, Ìàùìóä áÿé, Àüà Ùåéäÿðèí éåýàíÿ äîñòó, áó áèð èëèí ÿðçèíäÿ, áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëñà áóðàéà òÿøðèô ýÿòèðìÿéèá, ñîðóøìàéûá èøëÿð íåúÿ êå÷èð?.. Ãÿééóì îëóá Ùàúû Ôÿðÿú, èøëÿðè íàìÿëóì. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Åëÿ ôèêðè ìÿí ÷îõ âàõò åëÿìèøÿì. ßëáÿòòÿ, óìàí éåðäÿí êöñÿðëÿð... Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ñþçëÿðèí ùàãäûð, àíúàã ìÿí úàìààòûìûçûí áþùòàíûíäàí ãà÷ûðäûì... Áó ýöí âàúèá èøäÿí þòðö ýÿëìèøÿì, éîõñà ýåíÿ ýÿëìÿçäèì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Äîüðó áóéóðóðñàí, ãàäàí àëûì. Úàìààòûìûçûí àðàñûíäà ùÿäéàí àäàìëàð ÷îõäóð... Áó áèð èëèí ÿðçèíäÿ éàçûã Çèíéÿò õàíûì áó äþðä äèâàðûí àðàñûíäà ãàëûá, èêèúÿ ãÿäÿì êÿíàðà ÷ûõìàéûá... Ùÿìÿâÿãã ãîðõóäà ãàëûá, ùÿð áèð áàðÿäÿ... Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áè÷àðÿ íåéëÿñèí, ùÿøàðàòäàí ùÿð íÿ ïèñ èø äåñÿí, ýþçëÿìÿê îëàð... Çèíéÿò õàíûì! Àüà Ùåéäÿðèí òÿñäèã âÿñèééÿòíàìÿñèíè ýÿòèðìèøÿì. Áó âÿñèééÿòíàìÿéÿ ýþðÿ ñèçÿ áþéöê äþâëÿò ÷àòûð... Àëûá áèð ìþùêÿì éåðäÿ ñàõëàéûíûç... Ñîíðà ýþðÿê õàëãûìûç ö÷öí íÿ èø ýþðÿúÿêñèíèç... Ôÿãèð-ôöãÿðàéà íÿ úöð ýþìÿê åäÿúÿêñèíèç? Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ñèç íÿ ãàéäà áóéóðñàíûç, ìÿí äÿ åëÿ ðÿôòàð åëÿðÿì. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Àëëàù ãîéñà... Áèð áåëÿ äþâëÿòëÿí ÷îõ èøëÿð ýþðìÿê îëàð. Ìÿðùóì Àüà Ùåéäÿðèí ôèêðèíäÿ âàð èäè ñÿíÿò ìÿêòÿáè ö÷öí áþéöê òÿìèðàò òèêñèí. Áè÷àðÿéÿ ÿúÿë àìàí âåðìÿäè. Èêè éöç óøàã îíóí õÿðúèíÿ ñÿíÿò þéðÿíÿúÿê èäèëÿð. Îëìàäû, ãÿçà ãîéìàäû Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìàùìóä áÿé, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, î âÿñèééÿòíàìÿäÿ Àüà Ùåéäÿð ìÿíèì ùàããûìäà ùå÷ áèð áèíàýöçàðëûã åòìÿéèáìè? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Íåúÿ êè, åòìÿéèá? ßââÿëà, ñÿíèí ö÷öí òÿéèí åäèá áåø ìèí ìàíàò íÿãä ïóë. ßëàâÿ Çèíéÿò õàíûì ùàðàäà îëñà, áîðúóäóð ñÿíè éàíûíäà ñàõëàñûí, ùÿð áèð ìàåùòèéàúûíû âåðñèí. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ñÿíèí ãÿáðèíÿ ãóðáàí îëóì, àé éàçûã îüëàí. Áîðúóìäóð þëÿíÿäÿê áàëàí Éóñèôè ýþçëÿðèìèí öñòöíäÿ ñàõëàéûì. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Âÿñèééÿòíàìÿäÿ, Ýöëäÿñòÿ áàúû, ñÿíèí äÿ àäûí âàð. Ìÿí þçöì äÿ âàðàì... Ñîíðà, áèëèðñèíèç, áó ñààò ëàçûìäûð êè, Çèíéÿò __________ õàíûì ìÿíÿ áèð âÿêàëÿòíàìÿ âåðñèí, ãÿééóì Ùàúû Ôÿðÿúäÿí ùåñàá òÿëÿá åòìÿê ö÷öí âÿ ãåéðè èøëÿðäÿí þòðö. 281 Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áàø öñòÿ... Ñàáàù íàòàðéóñó ÷àüûðòäûðàðàì áóðà, âÿêàëÿòíàìÿ éàçäûðûá ýþíäÿððÿì ñèçÿ. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . ×îõ éàõøû, èçèí âåðèí ìöðÿõõÿñ îëóì ãóëëóüóíóçäàí. ×öíêè ìÿíèì ìÿùêÿìÿäÿ èøèì âàð, îíà ýþðÿ àðòûã ãàëà áèëìÿðÿì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Õîø ýÿëäèí, ãàäàí àëûì, ýåò. Àíúàã áèçè éàääàí ÷ûõàðìàéûíûç... Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áàø öñòÿ. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ýåò, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, ýåò, þìðöí óçóí îëñóí! (Ìàùìóä áÿé ýåäèð.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ñÿí áèð éàä îüëàíû þç þâðÿòèí èëÿ áÿðàáÿð âÿñèééÿòíàìÿéÿ ñàëìàãäà, Àüà Ùåéäÿð, ãÿñäèí àøêàð ýþðöíöð. Ñåâýèëè Çèíéÿò õàíûìûíû áèð ýþçÿë îüëàíà òàïøûðûá ýåäèáñÿí, Àëëàù ñÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí! Áó èêè âöúóäóí áèðëÿøìÿñèíÿ ìàíå îëàí êÿñ, ñÿíè ýþðöì èêè ýþçëÿðèíäÿí îëàñàí, ÿëèí-àéàüûí ãóðóñóí, òÿðïÿíÿ áèëìÿéÿñÿí!.. (Çèíéÿò õàíûì àüëàéûð.) Äÿëè îëìà, àüëàìàã íÿäèð? Áÿðè ýÿë, îëàí êå÷äè, ýåòäè, áÿëêÿ õîø ýöíöìöç ãàáàãäàäûð. Ýåäèðëÿð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (òÿê). Áåëÿ äÿ àðâàä îëàðìû, áàøûíûçà äþíöì? Éàøà, áàëàì, éàøà! Êàø ìÿíèì îëàéäûí, àé ãûç! Íÿ éàõøû îëàðäû! Íÿ õîøáÿõò îëàðäûì... ùàíû êè, ùàíû êè... È÷èíÿ çèáèë àé áÿõò, òôó!.. Èíäè ïóëóìúà äà âàð... Õåéð, äöçÿëìÿéÿúÿê... Åëÿ áàõà-áàõà ýåäÿúÿéÿì... Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Çèíéÿò õàíûì âÿ Ýöëäÿñòÿ øÿêèëëÿðÿ áàõûðëàð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Áàëàãàðäàø çàëûì îüëó íàãàôèë àíáàðäàí ÷ûõäû, öðÿéèì ãîïäó... Ýþçëÿðè ãóäóðìóø èò ýþçöíÿ îõøàéûð... Äåäè: ýåò Êÿðáÿëàéû, ýÿëèðÿì áó ñààò ñèçèí úàíûíûçà... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (Çèíéÿò õàíûìà). Ñÿí äóð ãà÷, ãàïûíû äà áàüëà... Ãîé ýÿëñèí, ìÿí îíà éàõøû úàâàá âåðÿðÿì. (Çèíéÿò õàíûì ãà÷ûð.) __________ Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Úàíûì, ìÿí äÿ ãà÷ûðàì... Àðûüûí íÿ èøè âàð ãîðóãäà, âóðàëàð ãûë÷àñû ñûíà. 282 Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Àôÿðèí ñÿíèí êèøèëèéèíÿ, ñÿí íþøöí ãà÷ûðñàí? Äóð éåðèíäÿ. Ýÿëÿð, ñÿíè áóðàäà ýþðìÿç, îíäà äàùà ïèñ. Àõòàðàð, òàïàð, âàéûíû âåðÿð. Á à ë à ã à ð ä à ø (äàõèë îëóá). Ýöëäÿñòÿ! Áèð ýþçöìöí è÷èíÿ äöðöñò áàõ! Ìÿíè òàíûéûðñàíìû? Áó íàãàíû ýþðöðñÿíìè?.. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íàãàíû äà ýþðöðÿì, ýþçöíöí è÷èíÿ äÿ äöðöñò áàõûðàì... Ñîíðà íÿ áóéóðóðñàí? Á à ë à ã à ð ä à ø (àúûãëû). Áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì Ìàùìóä áÿéèí áó åâäÿ íÿ èøè âàð? Ìÿýÿð î ãàíìûð êè, êèøèñèç åâÿ ýèðìÿê îëìàç?! Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìàùìóä áÿé áó åâÿ ýÿëÿíäÿ ãèéàìÿòìè ãîïàð? Á à ë à ã à ð ä à ø . Éàä êèøè áó åâÿ ýÿëÿíäÿ òÿïÿñèíÿ ýöëëÿ âóðàðëàð, àéàãëàðû áàøûíäàí àøàð. Ãèéàìÿò áåëÿ ãîïàð. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Òÿâÿããå åäèðÿì áèð àç àë÷àãäàí ýåäÿñÿí... Ñÿíäÿí ãîðõàí éîõäóð... Ãàáàãúàí ýÿðÿê áèëÿñÿí Ìàùìóä áÿé íÿ èøäÿí þòðö áóðàéà ýÿëìèøäè, îíäàí ñîíðà úàíáàçà ÷ûõàðñàí. Á à ë à ã à ð ä à ø . Ùå÷ áèëìÿê äÿ Èñòÿìèðÿì!.. Àíúàã îíó ñèçÿ äåéèðÿì êè, èêèíúè äÿôÿ äÿ îíó áóðàäà ýþðñÿì, âàëëàù äîüðàéàúàüàì. Ñÿíèí þçöíö äÿ øèøÿ ÷ÿêèá éàíäûðàúàüàì. Áó ñþçëÿðè äöðöñò éàäûíäà ñàõëà, åøèäèðñÿíìè? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Âàëëàù, ñÿí ìÿíèì éàíûìäàí éåë îëóá þòÿ äÿ áèëìÿçñÿí! Þçöíÿ áàõ, ñþçöíÿ áàõ!.. Ýþð êèìè ùÿäÿëÿéèð... Á à ë à ã à ð ä à ø . Áàõàðûã, Ýöëäÿñòÿ... Ìÿí áèð ñþç èäè ñÿíÿ äåäèì. Ñàõëà éàäûíäà... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Úàíûí ö÷öí, Áàëàãàðäàø, Ìàùìóä áÿéèí áó åâäÿí ùå÷ áèð òÿìÿííàñû éîõäóð. Î, Àüà Ùåéäÿðèí âÿñèééÿòíàìÿñèíè ýÿòèðìèøäè. Ñÿí ëàï íàùàã éåðèíäÿí îéíàéûðñàí. Á à ë à ã à ð ä à ø . Ðÿúÿá êèøè, ñÿí þçöí äÿ äèíú îòóð. Éîõñà, âàëëàù, äÿðèíè äèðè-äèðè ñîéàðàì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Áàúû îüëó, ìÿí áèð ôÿãèð àäàìàì, ùå÷ êÿñíÿí èøèì éîõäóð. Âàëëàù, áèëëàù... Î ýöíëÿðè Ðçàãóëó äà ìÿíè ùÿäÿëÿéèðäè... Äåäèì: îüëóì, Àëëàù õàòèðèíÿ, ìÿíè ùå÷ áèð èøÿ ãàðûøäûðìàéûí, ìÿí áèð íþêÿð àäàìàì, ãîéóí áèð íþâ áó ãàïûäà äîëàíûì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áó äà áèçèì úàùûëûìûç! Ìàùìóä áÿéè òèêÿ-òèêÿ äîüðàéûð, ìÿíè øèøÿ ÷ÿêèð, áèð ãîúà êèøèíèí äÿðèñèíè äèðè-äèðè ñîéóð. Ùöíÿðèíäè, __________ ýåò áó ñþçëÿðè Ðçàãóëóéà äå. Áèçèì éàíûìûçäà õîðóçëàíìàã áèð ÷ÿòèí èø äåéèë. 283 Á à ë à ã à ð ä à ø . Ðçàãóëóéà åëÿ òÿïèíìèøÿì êè, ãîðõóñóíäàí åâäÿí ãûðàüà ÷ûõà áèëìèð. Áèð éîë úÿëëàäëûüû ìÿí áîéíóìà ýþòöðìöøÿì. Ùÿð êèì ìÿíÿ áÿðÿêñ ýåòäè, âàé îíóí ùàëûíà!.. Ýþðÿðñèíèç! Ìÿí ýåäèðÿì. (Ýåäèð.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ýåò, äàëûíúà áèð ãàðà äàø! Àüçûíà áàõ ãîäóüóí! Þëäöðÿúÿéÿì, áàñàúàüàì, êÿñÿúÿéÿì... Þçöí þëÿñÿí, èýèä! Ðÿúÿá ÿìè ýåò ãàïûíû áàüëà Àëëàù õàòèðèíÿ. (Êÿðáÿëàéû ýåäèð.) Ç è í é ÿ ò õ à í û ì (äàõèë îëóð). Éàìàíúà áÿëàéà äöøäöê... Äöíéà ìàëûíäàí þòðö ãîðõóðàì áèðúÿ áàëàìû þëäöðÿðëÿð... Ýöëäÿñòÿ! Àìàí ýöíöäöð, Éóñèôèìè ìÿí ùàðàéà ãà÷ûðäûì? (Àüëàéûð.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Äÿëè îëìà! Íþøöí àüëàéûðñàí? Êèìèí úöðÿòèäèð Éóñèôÿ éàõûí ýåäÿ áèëñèí! Ùå÷ ãîðõìà! Èñòÿéèðñÿí, ñàáàù ýåäÿðÿì ìàäàìûí éàíûíà, äåéÿðÿì Éóñèôè ãûðàüà ÷ûõàðìàñûíëàð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ìÿí þçöì äÿ ýåäÿðÿì, éàëâàðàðàì, ãàíäûðàðàì íÿ ñÿáÿáÿ áàëàìû îòàãäàí êÿíàðà ÷ûõàðìàñûíëàð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (ãûðàãäàí). Ãóðòàððàì ñÿíèí öçöíäÿí Áàëàãàðäàø, ãóðòàððàì, áó ýöí, ñàáàù, ÷îõ ÷ÿêìÿç, ãóðòàððàì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Çèíéÿò õàíûì! Ëÿíÿòóëëàù ýÿëèð... Ñÿí äóð ãà÷. (Çèíéÿò õàíûì ãà÷ûð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (äàõèë îëóá). Ãûçûì, èøäÿí ìÿíÿ áèð õÿáÿð. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Èø íÿäèð, çàä íÿäèð, à áàøûíà äþíöì?.. Êå÷è úàí ùàéûíäàäûð, ãÿññàá ïèé àõòàðûð... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Íÿ îëóáäóð ìÿýÿð? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Íÿ îëàúàã?! Áàúûí îüëó ýÿëèá áóðàéà, áóéóðóð ñÿíè øèøÿ ÷ÿêÿúÿéÿì, Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿáèí äÿðèñèíè äèðè-äèðè ñîéóð. Î éàíäàí Ðçàãóëó ñèôàðèø åëÿéèð êè, áàëàúà Éóñèôèí áàøûíû úöúÿ áàøû êèìè êÿñÿðÿì. Áèç äÿ éåòèì úöúÿ êèìè ãûñûëìûøûã ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿ... Òà áó çèíäÿýàíëûã îëìàäû êè!.. Áèçèì áó ùàëûìûçäà áèëìèðÿì ñèç íÿ èñòÿéèðñèíèç? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áèëèðñÿí, Ýöëäÿñòÿ, íÿ âàð?.. Ñèç ùå÷ ãîðõìàéûíûç, ðàùàò ÿéëÿøèí éåðèíèçäÿ... Îëàð ö÷öí ëàçûìû òÿäáèðëÿð îëóíóá... Ìÿíÿ äÿ Ùàúû Ôÿðÿú äåéÿðëÿð. Åëÿ áó ýöí éà ñàáàù åøèäÿðñèíèç. Àíúàã ñÿí, Ýöëäÿñòÿ, þç ñþçöíöí öñòÿ áÿðê äóð... Èíøàëëàù ìåéäàí áèçèì îëàúàã. Èíäè ìÿí ýåäèðÿì åëÿ î èøèí äàëûíúà. (Ýåäèð) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (òÿê). Èøëÿð ýöíö-ýöíäÿí ÷ÿòèíëÿøèð. Áèëìèðÿì íåéëÿ__________ éèì? Çèíéÿò õàíûìûí áèð êÿñè éîõ. Îíà äà éàçûüûì ýÿëèð. Áó ùàëäà Ìàùìóä áÿéÿ äÿ éàõûí äóðìàã îëìàç. Î äà éàçûãäûð, þëäöðÿðëÿð. 284 Ãåéðè øÿùÿðÿ ãà÷ìàã? Î íÿ òÿùÿð îëñóí? Ïÿíàù Àëëàùà, áèð íå÷ÿ ýöí ýþçëÿðÿì!.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Õàòàéà äöøìöøöê úàíûì, âàëëàù! Ïåøìàí îëóðñàí äàëàíäàí êÿíàðà ÷ûõûðñàí, çÿëè êèìè éàïûøûðëàð. Ðçàãóëó áàçàðäà ìÿíè òóòóá, àïàð äåéèð, áó ïóëó âåð Ýöëäÿñòÿéÿ, óçóí äàíûøìà àïàð, äåéèðÿì, àïàð, éîõñà áóðíóíó, ãóëàãëàðûíû êÿñÿðÿì! Çàëûì îüëó öñòöìÿ áåëÿ ãûøãûðäû, àç ãàëäû íÿôÿñèì áàòñûí. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (àúûãëû). Ãÿðèáÿ àäàìñàí, êÿðáÿëàéû, âàëëàù! Éàõøû, àòàì, ñÿíÿ êèì èçèí âåðèá ìÿíèì àäûìà þçýÿäÿí ïóë àëàñàí? Áó ñààò àïàð âåð þçöíÿ, äàéàíìà! Àïàð äåéèðÿì ñÿíÿ! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Áàúàðìàðàì, Ýöëäÿñòÿ, áàúàðìàðàì... Õåéð, õåéð... ßñòÿüôöðóëëàù, ìÿíè þëäöðñÿí äÿ áàúàðìàðàì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ðçàãóëó èñòÿäèéè îëìàéàúàã, êÿðáÿëàéû, Àëëàù õàòèðèíÿ, àïàð âåð þçöíÿ. Ìÿíèì éàõàìû îíóí ÿëèíÿ ñàëìà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ýöëäÿñòÿ, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, áàúàðìàðàì, àòàì ñÿíÿ ãóðáàí, áàúàðìàðàì. Ãîðõóðàì, ãàíûðñàíìû? Ãóäóðìóø èòÿ éàõûí ýåäÿ áèëìÿðÿì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Î ïóëó ìÿí àëìàéàúàüàì, ãîé ãàëñûí ñÿíäÿ. Áó àäûíû êèøè ãîéóá, áàøûíûçà äþíöì! Þëÿñÿí åëÿ. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áó ýöí ñÿùÿðäÿí èíäèéÿäÿê íå÷ÿ äÿôÿ ãóäóðìóøëàðû áèçèì êö÷ÿäÿ ýþðìöøÿì... Êÿðáÿëàéû! Áó ñààò þçöíö éåòèð Ìàùìóä áÿéÿ, î ìÿùêÿìÿäÿ îëàúàã. Îíà äå êè, áèð íå÷ÿ ýöí åâäÿí áàéûðà ÷ûõìàñûí. Þçöíö áó ùåéâàíëàðäàí ýþçëÿñèí. Ìÿí ãîðõóðàì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Áèð éàðûì ñààò áóíäàí èðÿëè ùÿð èêèñèíè ìÿí áàçàðäà ýþðäöì. Éàíëàðûíäà éîëäàøëàðû. Ìàùìóä áÿéè õÿáÿðäàð åòìÿê éàõøû ôèêèðäèð. Ìÿí áó ñààò îíó òàïàðàì. Ñèç ãàïûíû áàüëàéûíûç (Ýåäèð.) Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ùåéäÿð, Ùåéäÿð! Êàø ñÿí ñàü ãàëàéäûí, áèð ýöí àú, áèð ýöí òîõ ùÿñèð öñòÿ äîëàíàéäûã. Äþâëÿò ãîéóá ìÿíÿ ýåòäèí, äþâëÿò îëìàäû, î ìÿíÿ áèð áÿëà îëäó. (Àüëàéûð.) Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ýåíÿ áàøëàäûí? Àüëàìàã íÿäèð? Óøàãñàí? Áÿñäèð, áÿñäèð, ñÿí Àëëàù! Êþïÿêëÿð ëåø öñòöíäÿ áîüóøàúàãëàð, ñÿí äÿ ýþç éàøûíû òþêÿúÿêñÿí! Ãîé áîüóøñóíëàð! Àëëàù âåðÿ áèð-áèðèíèí ÿòèíè éåñèíëÿð... Áèçÿ íÿ? Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ãîðõóðàì, Ýöëäÿñòÿ! Ãîðõóðàì. Ãóðáàí îëóì __________ ñÿíÿ, áàúû. (Ýöëäÿñòÿíè ãóúàãëàéûð.) Àëëàù, äþâëÿò íÿ áþéöê áÿëà èìèø!.. Èñòÿìèðÿì, èñòÿìèðÿì, ãîé àïàðñûíëàð, àíúàã òèôèë Éóñèôèìÿ äÿéìÿñèíëÿð. 285 Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùå÷ ãîðõìà! Ùå÷ äàðûõìà! Äàðûõìà, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ. Êèìèí àüçû íÿäèð, áó ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðÿ áèëÿ? Çÿíý âóðóëóð. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áó êèì îëà? Ýöëäÿñòÿ, ãîðõóðàì, ãàïûíû à÷ìà! (Ýöëäÿñòÿ ãà÷ûá, ÿëèíäÿ íàãàí ãàéûäûð.) À÷ìà áàøûíà äþíöì! Àìàí Àëëàù, àìàí Àëëàù! Ãà÷ûð éàí îòàüà, ãàïûíû áàüëàéûð. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (ãàïûéà éàõûíëàøûá). Êèìñÿí? Ñÿñèíè ÷ûõàðò! ßúÿëèí éåòìÿñèí, ñÿñëÿí, ñÿñëÿí! Éîõñà âóðäóì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (ãàïûíûí äàëûíäàí). Ìÿíÿì Ýöëäÿñòÿ, Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá... À÷ ãàïûíû! Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Éàíûíäà êèìäèð? Ñÿñëÿí! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìàùìóä áÿéäèð, ãîðõìà! À÷ ãàïûíû. (Ýöëäÿñòÿ ãàïûíû à÷ûð, Ìàùìóä áÿé âÿ Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá äàõèë îëóðëàð.) Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ìÿí áóðàéà ýÿëèðäèì. Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ãàïûäà ðàñò ýÿëäè, äåäè êè, ñèç ÷îõ õîôäàñûíûç. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì (ýÿëèá). Áàõ Ìàùìóä áÿé, ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããå åäèðÿì êè, àõøàìàäÿê áóðàäà ãàëàñûíûç, ÷öíêè î ãóäóðìóøëàð áóðàëàðäàí ÿë ÷ÿêìèðëÿð. Î õÿòàêóíëàðäàí õÿòà ÿñêèê äåéèë, ìÿí ãîðõóðàì... Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùÿð÷ÿíä íàùàã éåðÿ ãîðõóðñóíóç, ýåíÿ áàø öñòÿ, àõøàìàäÿê êÿíàðà ÷ûõìàðàì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (ãûðàãäà áàøû à÷ûã). Êþìÿêñèç ãàëàí úàíûì âàé! Åâè éûõûëàí úàíûì âàé! Áàëàãàðäàøûì âàé! Ì à ù ì ó ä á ÿ é (ýåäèá ùàúûíûí ãîëóíäàí òóòóá ýÿòèðèð). Ýÿë, ýÿë, ùàúû. Íåéëÿìÿê îëàð. Ãÿçà èøèäèð... ßéëÿø, ùàúû. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (ÿéëÿøèá). ×îõ ÷àëûøäûì, ÷îõ ÿëëÿøäèì, îëìàäû... Éàëâàðäûì... Àé àìàí, ãîéìàéûç, îëìàäû... Ùàìû ãà÷äû, ìÿí òÿê ãàëäûì... Îëìàäû... Âàé, åâè éûõûëàí úàíûì âàé! (Éàëàíäàí àüëàéûð.) Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð, ùàúû! Àüëàìàãäàí éàðà ñàüàëìàç... Þçöíö òîõòàò! Íàüûë åëÿ ýþðÿê áó íåúÿ ìöñèáÿòäèð? __________ Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ×îõ ÷àëûøäûì, ÷îõ ÷àëûøäûì, îëìàäû. Éàëâàðäûì; àé àìàí, ãîéìàéûíûç. Áàëàãàðäàø éàðàëû-éàðàëû... ïÿëÿíý êèìè àòûøûðäû. Áèð 286 ýöëëÿ äÿ áàøûíäàí, éûõûëäû éåðÿ... Êèì âóðäóñà, Ðçàãóëó äà éûõûëäû, äþðä-áåø àäàì òÿëÿô îëäó. Áþéöê ôàúèÿ, áþéöê ìöñèáÿò... Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùàúû! Áåëÿ ìöñèáÿòëÿðÿ áàèñ ñÿðìàéÿ âÿ ñÿðìàéÿ÷èëèêäèð. Íÿ ãÿäÿð êè, éåð öçöíäÿ äàâàì åäÿí áó íèçàì âàð, íÿ ãÿäÿð êè, áó íèçàì òÿüéèð òàïìàéûá âÿ íÿ ãÿäÿð êè, èíñàíûí íÿôñè þëìÿéèá, î âàõòàäÿê áåëÿ ìöñèáÿòëÿð, áåëÿ ôàúèÿëÿð îëóá, îëóð âÿ îëàúàã. Áóíëàðû éîõ åòìÿê ö÷öí, òÿáäèëè-íèçàì ö÷öí ÷àëûøìàã ýÿðÿê. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Íÿôñè þëäöðìÿê îëìóð, à áàøûíà äþíöì. Íåéëÿéÿñÿí? Èíñàí áåëÿ éàðàíûá, áåëÿ äÿ ãÿáèðÿ ýåäÿúÿê. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúû, òÿëÿô îëàíëàð åëÿ îðàäà ãàëäûëàð, éîõñà àïàðäûëàð? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àïàðäûëàð... Ìàùìóä áÿé! Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ. Àëëàù ñÿíèí áàëàëàðûíû ñàõëàñûí. Çÿùìÿò îëìàñçà áèð éåðäÿ ýåäÿê, î áÿäáÿõò îüëóíó àçàðõàíàäàí àëûá, àïàðûá âåðÿê àíàñûíà, éàçûãäûð. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áàø öñòÿ, ùàúû, áóéóð ýåäÿê. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Êÿðáÿëàéû, ñÿí äÿ ýÿë. Ýÿë, ãàäàí àëûì, áÿëêÿ ëàçûì îëäóí. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúû, ìÿíè áàüûøëà... Ìÿí ýåäÿ áèëìÿðÿì... Ìÿí áèð ôÿãèð àäàìàì. Áèð äÿ ìÿí ìåéèòäÿí ãîðõàí êèìè ùå÷ áèð øåéäÿí åëÿ ãîðõìóðàì. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Êÿðáÿëàéû, ÷öíêè ñÿí ýåòìèðñÿí, ïàïàüûíû âåð ùàúûéà. (Âåðèð.) Ùàúû, áóéóð ýåäÿê. Ýåäèðëÿð. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áèèìàí, áèäèí ìöðòÿä, Àëëàùûí ãÿçÿáèíÿ ýÿëìèø ìÿëóí! Èêè úàâàíû, áèð-áèðèíÿ òóòóøäóðóá, ùÿð èêèñèíè áàäè-ôÿíàéà âåðäèí, ìÿëóí ëÿíÿòóëëàù. Ýåò, ìÿëóí, úàâàí ãóðáàíûíû äÿôí åòìÿéÿ. Çèíéÿò õàíûì àüëàéûð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á – Áèð Ôÿðÿúè-ïÿëèä èáíè-Ùàúû Çèéàä ùÿð äÿì ñÿä ùÿçàð ëÿíÿò áàøÿä1. Ñàëàí áó õàëãû úàùàíäà áÿëàéà, âåðÿí äÿ þìðöìöçö òåç ôÿíàéà ïóëäóð, ïóë. Ïÿðäÿ __________ 1 Ìóðäàð Ôÿðÿú Ùàúû Çèéàä îüëóíà ùÿð äÿì éöç ìèí ëÿíÿò îëñóí. 287 ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßùâàëàò âàãå îëóð ùÿìèí åâäÿ. Ùàúû Ôÿðÿúèí êàíòîðóíäà. Ùàúû Ôÿðÿú, Ýöëäÿñòÿ ÿéëÿøèáëÿð ñÿíäÿë öñòöíäÿ. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ýöëäÿñòÿ! àíä îëñóí Ìÿêêÿéÿ, Ìÿäèíÿéÿ, éöç èéèðìè äþðä ìèí ïåéüÿìáÿðÿ, îí èêè èìàìà, Ãóðàíè-ÿçèìÿ, àíä îëñóí àòàìûí ÿðâàùûíà, ñÿíè ìÿí ãûçûëà, ëÿëè-úÿâàùèðÿ ìöíÿââÿð åëÿðÿì. Ãóðòàð ìÿíèì èøèìè... Ñÿíäÿí ðóùïÿðâÿð úàâàá ýþçëÿéèðÿì, ãûçûì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áó ùàëäà ìÿí ñèçÿ íÿ úàâàá âåðèì, ùàúû? Ìöìêöíäöðìö? Áàëàãàðäàøûí òÿçèéÿñè ùÿëÿ ãóðòàðìàéûá. ßëàâÿ, úàìààò àðàñûíäà äàíûøûã âàð êè, îíóí þëìÿéèíÿ áàèñ äÿ ñèç îëìóøñóíóç. Ëàéèãäèðìè ñèçÿ áó ùàëäà Çèíéÿò õàíûìû àëìàã ôèêðèíÿ äöøìÿê? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí þçöì äÿ îíó ôèêèð åòìèøÿì, àíúàã íÿ ëàçûì îëóá î èøè áèç àøêàð ýþðÿê?.. ×àüûððàì áèð êÿíä ìîëëàñûíû, ìÿí þç âÿêèëèì, Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá Çèíéÿò õàíûìûí âÿêèëè, êÿáèíè êÿñèëÿð, ãóðòàðäû ýåòäè... Éàõøû ïóë âåðÿðÿì, ìîëëàéà òàïøûðàðàì ùå÷ êÿñ áèëìÿñèí, âÿññàëàì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áèð èø äÿ âàð, ùàúû. Àõûð ìÿí Çèíéÿò õàíûì èëÿ ùÿëÿ äàíûøìàìûøàì. Äîüðóäóð, áèð áàëàúà ãàíäûðìûøàì, àíúàã ãÿòè ñóðÿòäÿ àðàìûçäà áèð ñþç îëìàéûá. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àé ãûç, ñÿí ìÿíèì ëàï áåëèìè ñûíäûðäûí êè! Íåúÿ ùÿëÿ äàíûøìàìûñàí? Ìÿí ñÿíÿ éàëâàðäûì, ñÿí äÿ ìÿíÿ ñþç âåðäèí... Èíäè äÿ áåëÿ? Áó îëìàäû êè... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìÿí åëÿ ýåíÿ þç ñþçöìöí öñòöíäÿ äóðìóøàì... Àé ùàúû, èíñàôûí îëñóí. Àõû éàçûã ãûç ùå÷ ãàðà ëèáàñûíû ÷ûõàðòìàéûá. Ìÿí îíà íåúÿ äåéèì êè, ùàúûíûí ôèêðè áóäóð? Î áåëÿ ôèêèð åäèð êè, ùå÷ áèð íàìóñó îëàí øÿõñ ãàðäàøûíûí éåðèíÿ ýèðìÿç. Îíóí ùå÷ àüëûíà ýÿëìèð êè, ñèç î èøÿ èãäàì åäÿðñèíèç. Îíà ýþðÿ áèçèì î áàðÿäÿ äàíûøìàüûìûçû çàðàôàò ùåñàá åäèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Î ôèêèð íàùàã ôèêèðäèð. ×öíêè ïåéüÿìáÿðèìèç î éîëó ãîéóá ìÿùç îíäàí þòðö êè, äþâëÿò éàä ÿëèíÿ êå÷ìÿñèí, êå÷èá áÿðáàä îëìàñûí... Ìÿí Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿáÿ òàïøûðìûøäûì áèëñèí Çèíéÿò õàíûì áó èøÿ íåúÿ áàõûð. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ùàúû, áÿëêÿ Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá îíà áèð ñþç äåéèá? Èñòÿéèðñèíèç ÷àüûðûì ýÿëñèí, ñîðóøóíóç. (Ýöëäÿñòÿ ýåäèð.) 288 Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Áó ñààò ìÿíäÿí ñóâàéû ìöøòÿðè éîõäóð... Àììà èø òÿõèðÿ äöøñÿ, òÿçÿ ìöøòÿðèëÿð ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Çàëûì Çèíéÿò õàíûì ýÿëìèð êè, îíóíëà ðóáÿðó äàíûøàì. Îíäà ùå÷ êèìÿ éàëâàðìàçäûì âÿ áèð áåëÿ äÿ õÿðú þçöìÿ âóðìàç èäèì. Èøèí áó ùàëà äöøìÿñèíÿ áàèñ î øåéòàí Ýöëäÿñòÿäèð. Çèíéÿò õàíûìû ýþðìÿê ö÷öí íÿ êÿëÿê ãóðäóìñà, çàëûì ãûçû åëÿ äÿëèëëÿð ýÿòèðäè êè, ãàëäûì ìÿòÿë, ñþç äÿ òàïûá äåéÿ áèëìÿäèì. Ùÿð íÿ èñÿ, éàìàíúà øåéòàíäûð. Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá, Ýöëäÿñòÿ ýÿëèðëÿð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúû Àüà, íÿ áóéóðóðñóíóç? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Êÿðáÿëàéû, î èø êè, ìÿí ñÿíÿ òàïøûðìûøäûì, íåúÿ îëäó? Âàðìû ñÿíäÿ áèð õÿáÿð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúû, þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ìÿí áèð òÿìèç àäàìàì, éàëàí áèëìÿðÿì, ùÿëëÿ-ùöøëöê áèëìÿðÿì, îüóðëóã áèëìÿðÿì, Àëëàù âàðà áó åâ äîëó ãûçûë îëñóí. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Óçàã ýåòìÿ, êÿðáÿëàéû, ìÿòëÿá öñòÿ ýÿë. Ãàäàí àëûì, ìÿòëÿá öñòÿ ýÿë. Ñþéëÿ ýþðöì Çèíéÿò õàíûìà íÿ äåäèí? Úàâàáûíäà íÿ åøèòäèí? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúû, äÿðäèí àëûì, íþøöí áåëÿ êÿìùþâñÿëÿ îëìóñàí? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Êÿðáÿëàéû, ãàäàí àëûì, ìÿòëÿá öñòÿ ýÿë... Òÿâÿããå åëÿéèðÿì óçàã ýåòìÿ... Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Áàø öñòÿ, ìÿòëÿá öñòÿ ýÿëèðÿì. Äåäèì Çèíéÿò õàíûì, èë êå÷äè, ñÿí ýÿë áó ãàðà ëèáàñû ÷ûõàðò, þçöí äÿ ýåò áèð Àëëàù áÿíäÿñèíÿ, åëÿ àäàì îëñóí êè, ñÿíè âÿ áàëàíû ýþçëÿðè öñòÿ ñàõëàñûí. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áÿðÿêàëëàù, àôÿðèí êÿðáÿëàéû! Áåëÿ äå! Äå ãî÷óì, äå! Ìÿíè øàä åëÿ! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Äåäèì Çèíéÿò õàíûì, Ðçàãóëó âÿ Áàëàãàðäàø íàìöíàñèá úàâàíëàð èäè, ùÿð èêèñè áàäè-ôÿíàéà ýåòäèëÿð. Ìåéäàí ãàëäû õàëè... Ñèçÿ áèð äöíéàýþðìöø, òÿìèç, íàìàç ãûëàí àäàì ëàçûìäûð... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Úàíûíû ãóðáàí åòìÿéÿ ùàçûð îëàí, ôèëàíêÿñ êèìè. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Õåéð, ùàúû, àä ÷ÿêìÿäèì, àììà þçö äåäè, éÿíè Ùàúû Ôÿðÿú êèìè, ùÿÿÿ?.. Äåäèì áÿñ íåúÿ, î êèøèíè ñÿí íÿ ùåñàá åäèðñÿí? Ùàúû Ôÿðÿú êèìè ãî÷àã éåð öçöíäÿ òàïûëìàç. __________ Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Éàâàø ýþðöì, êÿðáÿëàéû, ìÿí ùàðäà èäèì, ñÿí Çèíéÿò õàíûìëà áó íàçèêëèêäÿ ñþùáÿò åäÿíäÿ? 289 Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ñÿí ýåòìèøäèí áàëàúà Éóñèôèí éàíûíà, Ùàúû Ôÿðÿú. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ýöëäÿñòÿ! Áàæàëèñêà, ãàðûøäûðìà. Ãîé êèøè ñþçöíö òàìàì åëÿñèí. Éàõøû, êÿðáÿëàéû, äå ýþðöì Çèíéÿò õàíûìûí àõûð ñþçö íÿ îëäó? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Àõûð ñþçö áåëÿ îëäó êè, ãîé ùàúû ìÿùêÿìÿäÿ îëàí èøèíè ãóðòàðñûí, ñîíðà ìÿí îíà úàâàá âåðÿðÿì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìöõáèð îëäóì, ýåäÿ áèëÿðñèíèç. (Ýöëäÿñòÿ, Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýåäèðëÿð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (òÿê). Áó õÿòàêöíëÿð ùÿð èêèñè ìÿíè îéíàäûðëàð. Äàíûøûãëàðû áàøäàí-àéàüà éàëàí... Ìÿí þçöì Çèíéÿò õàíûì èëÿ äèçáÿäèç îòóðóá äàíûøìàñàì, èø äöçÿëìÿéÿúÿê. Ñàáàù, Àëëàù ãîéñà, äöç ýåäèá ýèððÿì îòàüûíà, þç òÿêëèôèìè îíà åëÿðÿì. Öìèäèì âàð êè, ðÿää åëÿìÿç. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùàúû, èçèí âåð ýÿëìÿéÿ? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áóéóðà áèëÿðñèíèç. Ì à ù ì ó ä á ÿ é (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì! Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßëåéêöì ñàëàì! Áóéóðóç ÿéëÿøèç. Ì à ù ì ó ä á ÿ é (ÿéëÿøèá). Ùàúû, áèð èøäÿí þòðö ýÿëìèøÿì ãóëëóüóíóçà. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Íåúÿ èøäèð? Áóéóðóç ýþðöì! Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùàúû, ñèç ãÿééóì îëàíäàí ñîíðà ÿäëèééÿ ìÿìóðó ýÿëèá ìÿðùóì Àüà Ùåéäÿðäÿí ãàëàí âàðèäàòû ñèéàùûéà àëûá âÿ úÿíàáûíûç äà î ñèéàùûéà ãîë ÷ÿêèá. Ìöëêëÿðè âÿ úÿìè ñÿðìàéÿíè èõòèéàðûíûçà àëìûñûíûç. Ìÿí, íåúÿ êè, Çèíéÿò õàíûìûí âÿêèëè, ñèçäÿí ìÿäàõèë âÿ ìÿõàðèúèí ùåñàáûíû òÿëÿá åäèðÿì... Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Î ùåñàáû ìÿí âåðìèøÿì ÿäëèééÿ èäàðÿñèíÿ, äöáàðÿ ñèçÿ ùåñàá âåðìÿê ìÿíèì áîðúóì äåéèë. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Î ùåñàáû ìÿí ýþðìöøÿì. Ùàúû, î ùåñàá äöðöñò äåéèë. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Íåúÿ äöðöñò äåéèë? Åëÿ äöðöñòäöð êè, ùå÷ îëìàéàí êèìè. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùàúû, áóéóðóç ýþðöì áàíêäàí àëäûüûíûç éöç àëòìûø ìèí ìàíàòû íÿ èøäÿí þòðö ìÿñðÿô åòìèøñèíèç? ßëàâÿ, Ðöñòÿì áàããàëûí îüëóíäàí àëäûüûíûç äîõñàí ìèí ìàíàòû ùàðàéà âåðìèñèíèç? __________ Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áàøàüðûñû âåðìÿê ëàçûì äåéèë, ùÿð íÿ âàð, î ùåñàáäà éàçûëûá... 290 Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùàúû, ìÿí àíúàã äöíÿí áèëìèøÿì èø íÿ ùàëäàäûð. Êÿðáÿëàéû Ãóëàì õÿáÿð âåðèá. Î õÿáÿðÿ ýþðÿ ñèçè èøÿ ñàëûáëàð. Âÿ èø òÿôòèø îëóíóá. Ìÿí ñèçÿ õåéèðõàùàì, ùàúû. Íÿ ãÿäÿð ðöøâÿò âåðèðñèíèç, îíó äà áèëèðÿì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìàùìóä áÿé, ñÿí ýÿë ìÿíÿ þúÿøìÿ. ßðç åëÿéèðÿì ùåñàá äöðöñòäöð. Êÿðáÿëàéû Ãóëàì ìÿíèì äöøìÿíèìäèð. Îíóí ñþçöíÿ åòèáàð åòìÿçëÿð. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ùåñàáäà éàçìûøñûíûç êè, áó åâ ö÷öí àëûíûá äþðä êèñÿ äöéö, àëòû ïóä éàü, îí êèñÿ óí, ñÿêêèç êÿëëÿ ãÿíä, äþðä êèðâÿíêÿ Ïîïîâ ÷àéû, èêè éöç àëòìûø ìèí ìàíàò íÿãä ïóë, áåëÿ ùåñàáà äà ãîë ÷ÿêìèñèíèç. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . ßýÿð î øåéëÿð áó åâÿ ýÿëìÿéèá, áÿñ íåúÿ äîëàíûáëàð? ßëáÿòòÿ, ýþíäÿðìèøÿì. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Î øåéëÿð áó åâÿ ýÿëèá éà ýÿëìÿéèá, áèëìÿê ÷ÿòèí äåéèëäèð. (×àüûðûð.) Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá, Ýöëäÿñòÿ áàúû, çÿùìÿò îëìàñà áóðàéà ýÿëèíèç. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Îíëàðû íÿ ö÷öí ÷àüûðûðñûíûç, ãàðäàøûì? Îíëàðûí íÿ èõòèéàðû âàð ìÿíèì èøèìÿ ãàðûøñûíëàð? Ìÿëóì îëóð êè, ñèç ìÿíèì ñþçöìÿ èíàíìûðñûíûç? Åëÿ èñÿ, ñèç ìÿíèì ÷åñòèìÿ òîõóíìàã èñòÿéèðñèíèç. Òÿâÿããå åäèðÿì, áèð àç ñÿðùåñàá îëàñûíûç. Éîõñà ñèçèí ö÷öí éàõøû îëìàç. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ìÿíè ùÿäÿëÿìÿê ëàçûì äåéèë, ùàúû, î ñîíðàêû èøäèð... Èíäè ìÿí ñèçäÿí ùåñàá òÿëÿá åäèðÿì... Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá, Ýöëäÿñòÿ äàõèë îëóðëàð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ñèçèí áóðàäà íÿ èøèíèç âàð? ×ûõûç áàéûðà, ðÿää îëóç! Ìàùìóä áÿé, áó ãåéëè-ãàë íÿ ö÷öíäöð? Åéèá äåéèëìè? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Òÿâÿããå åäèðÿì êè, êÿìùþâñÿëÿ îëìàéàñûíûç. Ýöëäÿñòÿ áàúû, ùàúû ìÿùêÿìÿéÿ ùåñàá âåðèá âÿ î ùåñàáäà ýþñòÿðèá êè, ýóéà áó åâÿ äþðä êèñÿ äöéö, àëòû ïóä éàü, îí êèñÿ óí, ñÿêêèç êÿëëÿ ãÿíä, äþðä ýèðâÿíêÿ Ïîïîâ ÷àéû âÿ èêè éöç àëòìûø ìèí ìàíàò íÿãä ïóë âåðèá, äîüðóäóðìó? Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áó åâÿ î øåéëÿð íÿèíêè ýÿëìÿéèá, ùÿòòà àäû äà ÷ÿêèëìÿéèá. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Àíáàðûí à÷àðû ùÿìèøÿ ìÿíäÿ îëàð. Ùàúû áèð __________ áàëàúà ñÿùâ éàçûá. Î øåéëÿð áèçÿ ýÿëìÿéèá âÿ ýÿëÿ äÿ áèëìÿçäè. ×öíêè åùòèéàú îëìàéûá. Ùàúûíûí êöëôÿòè ÷îõäóð, áÿëêÿ þç åâèíÿ ýþíäÿðèá. 291 Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áàüûøëàéûç, ñèçÿ çÿùìÿò âåðäèì, ýåäÿ áèëÿðñèíèç. (Ýåäèðëÿð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àüà Ìàùìóä áÿé! Îëà áèëÿðìè êè, ñèç áó èøÿ ùå÷ ãàðûøìàéàñûíûç? ×öíêè î ìÿíëÿí ãàðäàøûìûí êöëôÿòè àðàñûíäà îëàí áèð èøäèð, éàä àäàìûí áó èøÿ ýèðìÿñèíèí ùå÷ ìÿíàñû éîõäóð. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Âÿêèë, ÿëèíäÿ âÿêàëÿòíàìÿ, éàä äåéèë, ùàúû. Êÿðáÿëàéû Ãóëàì ñèçè éàìàí áÿëàéà ñàëûá. Ìÿí èñòÿðäèì êè, ñèçÿ êþìÿê åäÿì, àììà ñèç ìÿíÿ ùå÷ èíàíìûðñûíûç. Ùåñàáûíûçäà ñàõòà ãÿáçëÿð òàïûáëàð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìàùìóä áÿé, àõûð ñþçöíöçö áóéóðóç, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áó åâÿ áèð ãóðóø õÿðú îëìàéûá. Úÿìè ìÿäàõèë ýÿðÿê ÷ûõñûí àðàéà, âåðèëñèí áàíêà, âÿññàëàì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí Ñèáèðÿ ýåäÿíäÿ, ýþðÿê ìÿíäÿí íÿ àëà áèëÿðñèíèç. Ìàùìóä áÿé, èíäè êè, áó èøäÿí áåëÿ áÿðê éàïûøìûñûíûç, ýÿëñÿíÿ áèð èø åëÿéÿê. Ñÿí ìÿíäÿí áèð éöç ìèí ìàíàò àë, èøè áîøëà ýåòñèí, ìÿíÿ äÿ êþìÿê åëÿ, õàòàäàí ãóðòàð. Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Áó íÿ òÿêëèôäèð, ùàúû?! Ùå÷ óòàíìûðñàíìû? Òà íÿ äåéèì ñÿíÿ? Ñþç äÿ òàïìûðàì äåìÿéÿ. Åéèá îëñóí ñèçÿ, ùàúû! Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿí áóðàäà ùå÷ áèð åéèáëè èø ýþðìöðÿì. Àëûøâåðèøäèð, äåéèðÿì, ïóëäóð, ñÿí äÿ õÿðúëÿ, ìÿí äÿ... Ãîúà êèøèéÿì, âåðìÿ ìÿíè êàôèð ÿëèíÿ, áèð íþâ ìÿíè ãóðòàð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (äàõèë îëóá). Ùàúû, ïðèñòàâ Èáðàùèì áÿé ýÿëèá, ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ýÿëñèí ýþðÿê íÿ áóéóðóð. (Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá ýåäèð. Èáðàùèì áÿé äàõèë îëóð.) È á ð à ù è ì á ÿ é (ðÿñìè ëèáàñäà). Ñàëàì ÿëåéêöì, Ìàùìóä áÿé! Éà Àëëàù, ÿùâàëè-øÿðèôèíèç íåúÿäèð? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . ßçèç îëàñàí, áèð òÿùÿð äîëàíûðûã. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áóéóðóç ÿéëÿøèç... ßùâàëûí íåúÿäèð, ãàäàí àëûì, éàõøûñàíìû? È á ð à ù è ì á ÿ é . Ñàü îë, ùàúû. Ìàùìóä áÿé, áèëìèðÿì òàíûéûðñûíûçìû, áèð Êÿðáÿëàéû Ãóëàì âàð, ùÿëëÿì-ãÿëëÿì, õÿòàêöí, íàäöðöñò, ùàúûíû éàìàí äîëàøäûðûá. Íå÷ÿ ýöíäöð êè, ïðîêóðîð ùàúûíû ìÿíäÿí __________ èñòÿéèð. Áèð éàðûì ñààò áóíäàí èðÿëè áèð ùþêì èëÿ ýÿëèá ùàúûíû ãÿòè ñóðÿòäÿ ìÿíäÿí òÿëÿá åëÿéèá. Òà àðòûã èøè äàéàíäûðà áèëìÿäèì. 292 Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Êÿðáÿëàéû Ãóëàì áèçèì ùàìàìûí èúàðÿäàðûäûð. Éåòèì àéàüû îëìàüûíà ýþðÿ, ìÿí íåúÿ êè ãÿééóì, èúàðÿ ïóëóíäàí êå÷ÿ áèëìÿäèì. Îíà ýþðÿ î ýåäèá ìÿíäÿí øèêàéÿò åëÿéèá. È á ð à ù è ì á ÿ é . Ùàúû, ñèçèí õàòèðèíèç ö÷öí ìÿí éàíûìúà àäàì ýÿòèðìÿäèì, òÿê ýÿëäèì. Ìÿí ñèçè àïàððàì ôàéòîíäà, ùå÷ ãàíàí äà îëìàç áèç ùàðà ýåäèðèê. Ìÿí ñèçÿ ñþç âåðèðÿì êè, áèð òàúèð òàïàðàì, ãîéìàðàì ñèçè áèð ýöí äÿ îðàäà ãàëàñûíûç... Çàìèíÿ ýþòöðäÿðèê. Ìàùìóä áÿé þçýÿñè äåéèë. Ñÿí äÿ, ùàúû, ìÿíèì éîëóìó ýþðÿðñÿí. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Ìÿíèì ýþçëÿðèì öñòÿ, íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð. È á ð à ù è ì á ÿ é . Îíäà áóéóðóç ýåäÿê. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Áåø äÿãèãÿëèéÿ ìÿíÿ âàõò âåðèç, áóðàäà èøèì âàð. ×ûõûíûç ãûðàüà, ìÿí äÿ áó äÿãèãÿ ýÿëèðÿì. Ìàùìóä áÿé, ñèç äÿ áóéóðóí. (Ìàùìóä áÿé, Èáðàùèì áÿé ÷ûõûðëàð.) Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú (÷àüûðûð). Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá, Ýöëäÿñòÿ! Çÿùìÿò îëìàñà áèð áóðàéà ýÿëèç. (Ùÿð èêèñè ýÿëèð.) Êÿðáÿëàéû ãàðäàø, ãûçûì Ýöëäÿñòÿ! Ãÿçà ìÿíè äîëàøäûðûá, íèúàòûì ñèçèí ÿëèíèçäÿäèð. Ìÿí ñèçè øàùèä ýþñòÿðÿúÿéÿì, èêèúÿ êÿëìÿ ñþç èëÿí êè, áÿëè áåëÿäèð. Ñèç ìÿíè êàôèð ÿëèíäÿí ãóðòàðà áèëÿðñèíèç. Ñèçäÿí ñîðóøàíäà êè, áó åâÿ íÿ ãÿäÿð àçóãÿ ýÿëèá, äåéÿðñèíèç êè, äþðä êèñÿ äöéö, àëòû ïóä éàü, îí êèñÿ óí, ñÿêêèç êÿëëÿ ãÿíä, äþðä ýèðâÿíêÿ ÷àé âÿ èêè éöç àëòìûø ìèí ìàíàò íÿãä ïóë; Çèíéÿò õàíûì àëûá ãîéóá ñàíäûüà. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áó èøäÿ Ãóðàí àíäû âàðìû, ùàúû? Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Àíä è÷ÿíäÿ íÿ îëàð? Áèð ìöñÿëìàíû áèð êàôèð ÿëèíäÿí õèëàñ åòìÿê ö÷öí àäàì Ãóðàíà äà àíä è÷ÿð, ùÿëÿ äåñÿí áèð àçúà äà àðòûã. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ìÿí ãîúà êèøè, þçöì êÿðáÿëàéû, íàìàç ãûëàí, ýåäèì éàëàíäàí Ãóðàíà àíä è÷èì? Õåéð, ùàúû, ìÿíè áàüûøëàéûç. Áàúàðìàðàì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìÿíè äÿ áàüûøëàéûíûç, ùàúû. Ìÿí äîüðó èøäÿí þòðö Ãóðàí öñòÿ ýåòìÿðÿì. Áèëÿì êè, áàøûìû êÿñÿúÿêëÿð, ýåíÿ ýåòìÿðÿì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Îëà áèëÿðìè öðÿéèíèçäÿ áèð ùàãã ñþç òóòóá, àíä è÷èá, äåéÿñèíèç, áÿëè, áåëÿäèð. Àìàí ýöíöäöð, ìÿíÿ ðÿùì åäèíèç, éàçûüàì, ãîúà êèøèéÿì. Àòàì, àíàì, áàëàëàðûì ñèçÿ ãóðáàí. Ãóðòàðûç ìÿíè êàôèðëÿðèí ÿëèíäÿí. __________ Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Èø îíà ãàëàíäà, ùå÷ áèð íþâ èëÿí áàúàðìàðàì. 293 Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìÿí ùå÷ áàúàðìàðàì. Ù à ú û Ô ÿ ð ÿ ú . Åéáè éîõäóð... Àëëàù êÿðèì ïàäøàùäûð... Ýåäèðÿì, ýåíÿ ýÿëëÿì, éàìàíëûã ñèçÿ ãàëàð. (Ýåäèð.) Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Þçýÿéÿ ãóéó ãàçàí, þçö òåç äöøÿð. Ýåò, ëÿíÿòóëëàù. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Áàõ, èíäè ìÿí äåéÿ áèëëÿì êè, ìåéäàí õàëè ãàëäû... Çèíéÿò õàíûìûí úàíû ãóðòàðäû. Ì à ù ì ó ä á ÿ é (äàõèë îëóá). Ùàúû àõûð ýþðöøÿ ýÿëèá, íÿ áèíàýöçàðëûã åäèðäè? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á . Ùàúûíûí ÿùâàëû çèáèë äàäûðäû, äèëèíè áèð ãàðûø ÷ûõàðûá áèçÿ éàëâàðûðäû. Àòàñûíû, àíàñûíû, áàëàëàðûíû ãóðáàí åäèðäè êè, ýÿëèç ìÿùêÿìÿäÿ àíä è÷èíèç êè, ôèëàí èø áåëÿäèð. Îëìàç, éàðàìàç, äåäèê. Ñóéà áàñûëìûø òîéóã êèìè äóðäó ýåòäè. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ (÷àüûðûð). Çèíéÿò õàíûì, áèð áÿðè ýÿë. (Çèíéÿò õàíûì ýÿëèð.) Áèëèðñèç íÿ âàð? Î èêè úàâàíûí âÿôàòûíäàí ñîíðà ùàúû ÷îõ äåéèðäè êè, ìåéäàí õàëè ãàëäû, áèð òÿê ìöøòÿðè ìÿíÿì. Ìÿí èíäè àíúàã äåéÿ áèëëÿì êè, ìåéäàí ãîðõóñóç, õàëè ãàëäû, àììà áèð àç âàõòàäÿê. ×öíêè áàë öñòÿ àðû ÷îõ éûüûëàð... Ùàúû äà òÿøðèô àïàðäû. Òÿçÿäÿí ìöøòÿðèëÿð ÷ûõàúàãëàð ìåéäàíà, áèøÿê-øöáùÿ. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (êÿíàðà). Ýåíÿ çàëûì ãûçûíûí àüçûíäàí äöðð òþêöëöð... Ãóðáàí îëàéäûì, àé ãûç, àé ãóðáàí! Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìàùìóä áÿé! Àüà Ùåéäÿð áÿéèí âÿñèééÿòíàìÿñèíäÿí àøêàð ýþðöíöð êè, î úÿíàá ñèçè âÿñèééÿòíàìÿéÿ äàõèë åòìÿêäÿ ôèêðè Çèíéÿò õàíûìû òàïøûðûá ýåòìÿê èìèø, áåëÿäèðìè? Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Î ìÿðùóì ìÿíè ÷îõ èñòÿéèðäè. Áèçèì ôèêðèìèç, ñèððèìèç áèð îëàðäû. Õÿéàëàò åäÿðäèê: ìÿêòÿáëÿð à÷àðûã, ÿëÿëõöñóñ ñÿíÿò ìÿêòÿáè, éöç ÿëëè óøàã ö÷öí áþéöê òÿìèðàò... ÷èôàéäà, ãÿçà àìàí âåðìÿäè. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããå åäèðÿì êè, îíóí òàìàì ôèêèðëÿðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿñèíèç. Äþâëÿòèí íÿ îëäóüóíó ìÿí ýþðäöì... Ñÿðìàéÿ áèð áÿëà èìèø. Íÿ ìÿíÿ, íÿ îüëóìà áèð î ãÿäÿð ëàçûì äåéèë. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Î ôèêèðëÿð ñîíðàêû èøäèð. Èíäè, Çèíéÿò õàíûì, î ìÿðùóìóí ãÿñäèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿáè âÿêèë åäèðñÿíìè ñàáàù Ìàùìóä áÿé èëÿ ãàçèõàíàéà ýåäèá î ìöáàðÿê èøè ãóðòàðñûí? __________ Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Áÿëè, âÿêèë åäèðÿì... Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Ìàùìóä áÿé! Ñèç äÿ êè áó èøÿ ðàçûñûíûç? 294 Ì à ù ì ó ä á ÿ é . Ðàçûéàì. Áó øÿðòëÿ êè, Çèíéÿò õàíûì ìÿíèì þç êîìàìäà âàð-éîõóìà ãàíå îëóá, ìÿíÿ éîëäàøëûã åäÿ âÿ ìÿðùóìóí ôèêèðëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëÿ. Ç è í é ÿ ò õ à í û ì . Î áàðÿäÿ ìÿí þçöì ñèçäÿí ðèúà åäèðÿì. Ý ö ë ä ÿ ñ ò ÿ . Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Íàùàð ùàçûðäûð, áóéóðóíóç ýåäÿê. (Ýåäèðëÿð.) Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ð ÿ ú ÿ á (òÿê). Ìàùìóä áÿéèí èøè äöçÿëäè. Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Ùàúû ëÿíÿòóëëàù ýåäÿúÿê Ñèáèðÿ, úèáèøäàí äîëó ïóë, áèð ìàòèøêà äà àëûá èñòèðàùÿò åäÿúÿê. Ìÿí éàçûã äà áàõà-áàõà ãÿáðÿ ýåäÿúÿéÿì. Éåðÿ ýèðÿñÿí, àé áÿõò, éåðÿ ýèðÿñÿí, éåðÿ!.. Ïÿðäÿ __________ 295 ÀÜÀ ÊßÐÈÌ ÕÀÍ ßÐÄßÁÈËÈ (Êîìåäèéà 4 ìÿúëèñäÿ) ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Àüà Êÿðèì õàí ßðäÿáèëè È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í – îíóí îüëó Ë å é ë à õ à í û ì – îíóí ãûçû Ù å é ä ÿ ð Ç ÿ í ý è ë à í è – ãîúà êèøè Ð ÿ ù è ì – îíóí îüëó Ç ö ë å é õ à õ à í û ì – îíóí ãûçû Á ÿ ä è ð ú à ù à í – ãîúà þâðÿò Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è – õàíûí àøïàçû ß ù ì ÿ ä – Èñêÿíäÿð õàíûí íþêÿðè Ìèíáàøû ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Àüà Êÿðèì õàíûí åâèíäÿ, îòàüûí ãàáàüûíäà áàü÷à, Ðÿùèì àéàã öñòÿ, Ëåéëà õàíûì ÿéëÿøèá òàõò öñòÿ. Ð ÿ ù è ì . Ìÿí ÷îõ òÿÿúúöá åäèðÿì, Ëåéëà õàíûì, ÿëùÿìäöëèëëàù ÿùä-ïåéìàí åëÿäèê þëÿíÿäÿê áèð-áèðèìèçäÿí àéðûëìàéàã; î ýöíäÿí áÿðè ìÿí øàäëûüûìäàí áèëìèðÿì íåéëÿéèì. Àììà ñÿí ùÿìèøÿ ôèêèðäÿñÿí, öçöí ýöëöá, ãàøãàáàüûí à÷ûëìûð. Ãàíà áèëìèðÿì ñÿáÿá íÿäèð?.. Éîõñà ïåøìàí îëóáñàí, ÿçèçèì? Ë å é ë à õ à í û ì . Ìÿí ùå÷ âàõò ïåøìàí îëìàìûøàì âÿ ùå÷ âàõò îëìàðàì. Àíúàã ãîðõóðàì ìàíå îëàëàð... Ð ÿ ù è ì . Ìÿùÿááÿò îëàí éåðäÿ òÿøâèøÿ äöøìÿê íàùàãäûð. Ñèçè __________ èíàíäûðûðàì êè, íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, ñÿíè Àëëàùäàí ñàâàé ùå÷ êèì ìÿíèì ÿëèìäÿí àëà áèëìÿç. 296 Ë å é ë à õ à í û ì . Áèðúÿ ôèêèð åëÿ, Ðÿùèì, ñÿí áó åâäÿ íþêÿð äóðìóñàí, ìÿíèì àòàì äà âèëàéÿòäÿ áèð êèøèäèð, íåúÿ îëà áèëÿð êè, î ìÿíè þç íþêÿðèíÿ âåðìÿéÿ ðàçû îëñóí? Ùÿëÿ þâëàäûíûí, ãîùóì-ÿãðÿáàñûíûí ìÿçÿììÿòè, úàìààòûí ìóðäàð-ìóðäàð äàíûøûüû äóðñóí êÿíàðäà... Ð ÿ ù è ì . Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ìÿíÿ ðöñõÿò âåð, ýåäèì ñöáóò ýÿòèðèì êè, ìÿí þçöì äÿ íÿúèáëÿðäÿíÿì âÿ ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíÿ ëàéèãÿì. Ë å é ë à õ à í û ì . Éîõ... Ìÿí àéðûëûüà äþçÿ áèëìÿðÿì... Àíúàã ñÿíäÿí òÿâÿããå åäèðÿì êè, ñÿé åëÿéÿñÿí àòàì ñÿíÿ ìÿùÿááÿò ýþçö èëÿ áàõñûí. Áÿëêÿ Àëëàù êþìÿê åëÿéÿ, îíó áèð òþâð éîëà ýÿòèðÿê. Ð ÿ ù è ì . Ìÿýÿð, Ëåéëà õàíûì, ýþðìöðñÿí ìÿí ýåúÿ-ýöíäöç õàíûí ãàáàüûíäà ñàòûíàëìà ãóë êèìè ÿëèáàüëû äóðìóøàì âÿ ùÿìÿâÿãò îíóí õàùèøèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðèðÿì? Ë å é ë à õ à í û ì . Ëàçûìäûð êè, ãàðäàøûì èëÿ äÿ ìåùðèáàí äîëàíàñûíûç. Ð ÿ ù è ì . Èíäèéÿ êèìè Èñêÿíäÿð õàí ùÿìèøÿ ìÿíÿ ìåùðèáàí âÿ øÿôàÿò ýþçèëÿí áàõûá... Îäóð, áàõ, þçö äÿ ýÿëèð, ìÿí ýåäèì. (Ýåäèð.) Ë å é ë à õ à í û ì . Àé áè÷àðÿ, éàìàíúà èøÿ þçöíö äÿ ñàëìûñàí, ìÿíè äÿ. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í (äàõèë îëóð). Áóðàäà ãåéðè àäàì éîõäóð êè, Ëåéëà? Ë å é ë à õ à í û ì . Áèð êÿñ éîõäóð, ãàðäàø, òÿêÿì... Íÿ ö÷öí áåëÿ áèêåôñÿí? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Ãûñà ñþç, áàúû, ìÿùÿááÿò áÿëàñûíà äö÷àð îëìóøàì, òàá-òàãÿòèì êÿñèëèáäèð. Íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèðÿì íèúàò éîëó òàïà áèëìèðÿì. Àòàìäàí äà, áèëèðÿì, ìÿíÿ ùàðàé îëìàéàúàã. Ãàëìûøàì íà÷àð. Ë å é ë à õ à í û ì . Àëëàù êÿðèìäèð, ãàðäàø, ñþéëÿ ýþðöì íåúÿ èøäèð? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Ñþéëÿéÿúÿéÿì, áàúû. Àììà ñÿíäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì ìÿçÿììÿò åòìÿéÿñÿí, ÷öíêè ìÿçÿììÿòäÿí êå÷èáäèð. Ë å é ë à õ à í û ì . Ùÿìäÿðäèê, ãàðäàø, ãîðõìà, ñþçöíö äå... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Ãîíøóëóüà áèð ãûç ýÿëèáäèð, íàõîø àíàñû èëÿ áèð åâäÿ îëóðëàð... Åâ àõòàðìàã áÿùàíÿñèëÿ ýåòìèøäèì îíëàðà. Áàúûì, íÿ äåéèì, âàëåù îëäóì... Éàçìàã èëÿ, äàíûøìàã èëÿ îíóí ýþçÿëëèéèíè áÿéàí åòìÿê îëìàç. Ýþðÿñÿí, áàúû, íÿ ñÿáð ìÿùÿááÿò èëÿ àíàñûíà ïÿðÿñòàð îëóð... Ùÿð áèð èøëÿðèíäÿí, äàíûøûãëàðûíäàí ìÿëóì îëóð êè, ÷îõ íÿúèá àäàìäûðëàð... Ùÿðýàù àòàìäàí ìÿíÿ êþìÿê îëìàñà, ìÿí ýÿðÿê áó __________ âèëàéÿòäÿí ýåäÿì, áàøûìûí ÷àðÿñèíè ãûëàì... Êèøè áóäóð ýÿëèð, ýåäÿê, äÿðäèì ÷îõäóð. (Ýåäèðëÿð.) 297 À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (äàõèë îëóð, äàëûíúà ßùìÿä). Áóðàäà íÿ ýÿçèðñÿí, à ýÿäÿ? Ùì! Äå ýþðöì, íàäöðöñò îüëó íàäöðöñò, îüðó ùàðàìçàäà! ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Áåëÿ äÿ ìóðäàð, ëÿèí àäàì îëóðìó, à áàøûíûçà äþíöì? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áóðíóíóí àëòûíäà íÿ äàíûøûðñàí, à ýÿäÿ! Äå ýþðöì áóðàäà íÿ ãàéûðûðñàí? ß ù ì ÿ ä . Àúûüûí íèéÿ òóòóð, àé àüà? Ìÿí áóðàäà Èñêÿíäÿð õàíû ýþçëÿéèðÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ×þëäÿ ýþçëÿéÿ áèëìÿçñÿí?! Ñèç áó åâÿ ýèðÿíäÿ ýþçëÿðèíèç äþðä îëóð, îðàíû-áóðàíû àõòàðûðñûíûç ýþðöì ùàíñû øåéè îüóðëàéà áèëëÿì. ßëèíèçÿ äöøÿíè ãîéóðñóíóç úèáèíèçÿ, ãîëòóüóíóçà, úîðàáëàðûíûçûí è÷èíÿ. Ùàðàìçàäàëàð, íàäöðöñòëÿð!.. ß ù ì ÿ ä . À áàøûíûçà äþíöì, ñèç î àäàìëàðäàí äåéèëñèíèç êè, ñèçèí áèð äèíàð ïóëóíóçó îüóðëàìàã ìöìêöí îëà. Èíäè êè, áèçè îüðó ùåñàá åëÿéèðñèíèç, ãàïûíûçû ãûôûëëàéûí, éà êè, ñÿðáàç êèìè ýåúÿ-ýöíäöç êåøèê ÷ÿêèí, îëóí àðõàéûí. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ãûðûøìàë îüëóíóí ñþçöíÿ áàõ, ñþçöíÿ! Ïóëóì îëñà, ãîðõìà, ýèçëÿäÿðÿì! Ñèç åëÿ ìÿëóíñóíóç êè, ìåéèòè ñîéàðñûíûç. ß ù ì ÿ ä . Àé àüà, áàøûíà äþíöì, áèçÿ íÿ áîðúäóð, ïóëóíóçó ùàðäà ýèçëÿäèðñèíèç, éà ýèçëÿòìèðñèíèç. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿí ñÿíÿ íÿ âàõò äåäèì êè, ïóëóìó ýèçëÿäèðÿì, íÿ âàõò äåäèì? (Êÿíàðà.) Çàëûì îüëó äåéÿñÿí, ïóëëàðûí éåðèíè áèëèá àõû... À ýÿäÿ åé, áàõ áóíäàí ñîíðà ìÿíèì ãàïûìà ýÿëìÿéÿñÿí, åøèäèðñÿíìè? ß ù ì ÿ ä . Ìÿí ãÿëÿò åëÿðÿì áèð äÿ áóðàéà ýÿëëÿì. Áàø öñòÿ, ýÿëìÿðÿì. ×îõ ëàçûì äåéèë. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìóðäàð îüëó ìóðäàðûí äèøëÿðèíè òþêÿúÿéÿì! Ñÿíÿ äåéèðÿì ìÿíèì ãàïûìà ýÿëìÿ, ýÿëìÿ! Íÿäèð ñþçöí? ß ù ì ÿ ä . Áàø öñòÿ. (Ýåòìÿê èñòÿéèð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Äàéàí, ýåðè ãàéûò... ßëèíè ýþñòÿð ýþðöì! Î áèðèñèíè äÿ! ß ù ì ÿ ä . Áóéóð... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Àéàãëàðûíû äà ýþñòÿð! ß ù ì ÿ ä . Áó äà ìÿíèì àéàãëàðûì, áóéóð... __________ À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿðè ýÿòèð úèáëÿðèíè ýþðöì! (Áàõûð.) Áó øàëâàð î ãÿäÿð ýåíäèð êè, áóíóí è÷èíäÿ ùÿð íÿ èñòÿñÿí ýèçëÿòìÿê îëàð. (Áàõûð.) 298 ßëèìÿ äöøåéäèí, à äÿðçè, áîüàçûíäàí àñàéäûì ñÿíè... Áó áþéöêëöêäÿ øàëâàð îëóð? ß ù ì ÿ ä (êÿíàðà). Ìÿíèì äÿ ÿëèìÿ äöøåéäè ñÿíèí ïóëëàðûí, íÿ ñÿëèãÿ èëÿ ìÿçäÿðäèì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áóðíóíóí àëòûíäà íÿ ìûðûëäàéûðñàí, à ýÿäÿ? ß ù ì ÿ ä . Äåéèðÿì, àüà, äþøöìäÿ äÿ áèð áàëàúà úèáèì âàð, îíà äà áàõûí. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áîéíóíà àë, ýþðöì íÿ ýþòöðöáñÿí... Òåç îë, éîõñà, âàëëàù, ýþíöíö àëëàì! Ùÿ, ñÿñëÿí ýþðöì! ß ù ì ÿ ä . Àüà, âàëëàù, ùå÷ çàä ýþòöðìÿìèøÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áàõ, áóäóð ñÿíÿ äåéèðÿì, äöðöñò ãóëàüûíäà ñàõëà, ùÿðýàù áèð äÿ ñÿíè áóðàäà ýþðñÿì, ÿòèíè þçöíÿ éåäèðäÿúÿéÿì!.. Åøèòäèí, äè ýåò! ß ù ì ÿ ä . Ýþðñÿì êè, áó åâÿ îä äöøöá éàíûð, ýåíÿ éàõûí ýÿëìÿðÿì. (Ýåäèð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Äîüðóñó êè, áþéöê ïóë ñàõëàìàã ÷îõ ÷ÿòèí øåéäè. Áèëìèðñÿí ùàðàäà ýèçëÿäÿñÿí. Ùÿðýàù ñàíäûüà ãîéóá åâäÿ ñàõëàðñàí, îëóð ýþç ãàáàüûíäà. Îüðóäóð, ýèðäè îòàüà, àòäû äàëûíà, ýþòöðöá ýåòäè, íåéëÿéÿñÿí?.. Éåðäÿ áàñäûðñàí, îíó äà ýÿðÿê åëÿ åëÿéÿñÿí êè, ýþðÿí îëìàñûí... Áó äà ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð. Õîøáÿõò î àäàìäûð êè, ïóëóíó ãîðõóñóç éåðäÿ ñàõëàéà áèëÿ. (Ýÿëÿíëÿðè ýþðìÿéèá.) Áèëìèðÿì éàõøûìû åëÿäèì, äöíÿí ýÿëÿí ïóëó ñàíäûã÷àéà ãîéóá áàüäà éåðÿ áàñäûðäûì. (Ýÿëÿíëÿðè ýþðöá.) Âàé, áÿðìÿëà. Äåéÿñÿí åøèòäèëÿð àõû... Èñêÿíäÿð õàí, Ëåéëà õàíûì äàõèë îëóðëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Íÿ âàð, íÿ ö÷öí òÿøðèô ýÿòèðìèñèíèç? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Áèð åëÿ èø éîõäóð, àòà. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ×îõäàíìû îðàäà äóðìóøäóíóç? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Õåéð, åëÿ ýÿëèøèìèçäèð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Åøèòäèíèç êè? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Áèð çàä åøèòìÿäèê. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éàëàí äåéèðñÿí, îëà áèëìÿçäè êè, ãóëàüûíûçà ÷àòìàéàéäû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Áàøûí ö÷öí ùå÷ çàä åøèòìÿäèê. __________ À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éàëàí äåéèðñÿí... Ìÿí áóðàäà þç-þçöìÿ äàíûøûðäûì êè, ýþð çàìàíà íåúÿ õàðàá îëóáäóð êè, éöç ìàíàò ïóë äà 299 òàïìàã îëìóð. Õîøáÿõò î àäàìäûð êè, îíóí ùå÷ îëìàñà áèð îí ìèí ìàíàò ïóëó âàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Àòà, ìÿýÿð, ïóëóí éîõäóð êè, áåëÿ öðÿêäÿí îí ìèí ìàíàò àðçó åäèðñÿí? Ñÿíèí êè, Àëëàùà øöêöð... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Îäóð äÿ, îäóð äÿ... Åëÿ äàíûøûðñûíûç êè, äöøìÿíëÿð ìÿíè ìèëéîí÷ó ùåñàá åäèðëÿð äÿ.. Áèð ýöí äÿ äÿëèá ìÿíèì áàøûìû êÿñÿúÿêëÿð î öìèä èëÿ êè, áèð ñàíäûã ïóë àïàðñûíëàð; ñîíðà áàõûá ýþðÿúÿêëÿð êè, ìÿíäÿ áèð äèíàð äà éîõäóð... Êîð-ïåøìàí ýåðè ãàéûäàúàãëàð, àíúàã íàùàã éåðÿ ìÿí áàäà ýåäÿúÿéÿì... Úàíûì, ýþçöì äöíéà õàðàá îëóáäóð, åòèáàð êÿñèëèá. Ùÿð áèð äèíàð ìèíèá äîâøàí áåëèíÿ... Ñèç äÿ ìÿí äåéÿíäÿí äåìèðñèíèç. Áàõ åëÿ ñÿíèí áó ëèáàñûíäàí òÿøáåù òóò; íå÷ÿ éîë ìÿí ñèçÿ äåìèøÿì êè, áàùàëû ëèáàñ ýåéìÿê åéèáäèð, àõûð áó ëèáàñëàðû ñàòñàí, áèð òàúèðÿ áþéöê ìàéà îëàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Ñèç êè ÿëùÿìäöëèëëàù, áèçÿ áèð äöíéàäà... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Äàéàí, ñÿáð åëÿ, áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì, ÷ÿêìÿ ÿâÿçèíÿ áàøìàã ýåéìÿê îëìàç? ×ÿêìÿíèí áèðè àëòû ìàíàòà, áàøìàüûí áèðè ö÷ àááàñû... Áó øàëâàðà íÿ ö÷öí äöéìÿ òèêèëèá? Ìÿýÿð òóìàíáàüû éàðàìàç? Áó áàü äà íÿ ö÷öíäöð? Ñàéà áàü èëÿí îëìàç? Áàõûí ýþðöí íÿ ãÿäÿð áèúà õÿðúëÿð åäèðñèíèç. Éÿãèí ìÿíèì ïóëóìó îüóðëàéûðñûíûç. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Åéèáäèð, àòà, åëÿ ñþç äåìÿê. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Èíäè ýÿë, Ëåéëàíûí ëèáàñûíäàí äàíûøàã. Ë å é ë à õ à í û ì . Ìÿíèì ëèáàñûìäàí äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. ×öíêè àõûð ñþçöíöç áó îëàúàã êè, áèð òîðáà äà áàøà ñàëûá äîëàíìàã îëàð, ãÿáóëóìäóð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éÿíè áåëÿ äåéèë? Áàõ, áó íÿäÿí þòðöäöð, ëåíò äåéèðñèíèç, íÿ äåéèðñèíèç? Ë å é ë à õ à í û ì . Äîüðóäóð, àòà, ùàìûñû äîüðóäóð... Àíúàã ãîé áó ñþùáÿò äóðñóí êÿíàðäà, áèç ñÿíèí éàíûíà áèð òÿâÿããåéÿ ýÿëìèøèê. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ïóë-çàä ìÿíäÿ éîõäóð, ùå÷ íàùàã çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí. Ë å é ë à õ à í û ì . Ïóë ÿùâàëàòû éîõäóð, àòà... Îüëóí Èñêÿíäÿð åâëÿíìÿê èñòÿéèð... Íÿ áóéóðóðñóíóç? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Åëÿ ìÿí þçöì äÿ åâëÿíìÿê áàðÿñèíäÿ äàíûøìàã èñòÿéèðäèì... Ìÿí þç ôèêðèìè äÿ, ñèçèí äÿ ôèêðèíèçè ÷ÿêìèøÿì... __________ Èñêÿíäÿð, áó ãîíøóëóãäà áèð ãûç âàð òÿçÿ ýÿëèáäèð. Àäû äà Çöëåéõà õàíûì, îíó ýþðìöñÿíìè 300 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Áÿëè, ýþðìöøÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Î ãûç íåúÿ ãûçäûð, úåùèçè-çàäû âàðìû? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Î ãûç äöíéà õÿðàúûíà äÿéÿð... Òÿìèç, ýþé÷ÿê, àüûëëû... Î ùÿð êèìÿ íÿñèá îëñà, éÿãèí áèë êè, äöíéà öçöíäÿ ÿââÿëèíúè õîøáÿõò îëàð... Àììà úåùèçè éîõäóð, êàñûáäûðëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Úåùèçè éîõäóð! Ýåíÿ àçäàí-÷îõäàí áèð øåé... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Õåéð, éîõäóð âÿ þçëÿðè äÿ ÷îõ öñðÿò èëÿ äîëàíûðëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Çèéàäÿ åéèáäèð... Ùåéô, ñÿää ùåéô. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Åëÿ ãûç àëàíûí úåùèç ýþçöíÿ ýþðöíÿð? Íÿ ñþéëÿéèðñÿí, àòà, áèð òÿê úàíû äöíéà õÿðúèíÿ äÿéÿð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿí ÷îõ øàä îëäóì êè, ñÿí î ãûçû òÿðèô åäèðñÿí. ×öíêè áó ýöíëÿðäÿ ìÿí îíó ýþðìöøÿì âÿ ÷îõ äà õîøóìà ýÿëèá. Ãÿñäèì îäóð êè, îíó þçöì ö÷öí àëûì. Ùÿð÷ÿíä úåùèçè éîõäóð, åéèá åëÿìÿç, ìÿí åâ õÿðúèíè áèð àç ÿñêèëäÿðÿì, î äà ýÿëÿð úåùèçèí éåðèíè òóòàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Íåúÿ, íåúÿ? Çöëåéõàíû èñòÿéèðñÿí þçöí ö÷öí àëàñàí? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿñ íåúÿ? Éîõñà àüëûíà ýÿëèðäè êè, î ãûçû ñÿíèí ö÷öí àëìàã èñòÿéèðÿì, õà, õà, õà!.. Çöëåéõàíû àëûì Èñêÿíäÿð ö÷öí, õÿðúèíè äÿ þçöì ÷ÿêèì, õà, õà, õà... ßúÿá òóðø õÿéàëäûð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í (êÿíàðà). Àëòìûø éàøûíäà ãîúà, Çöëåéõàíû àëìàã èñòÿéèð... Àëëàù ýþçäÿí, íÿçÿðäÿí ñàõëàñûí. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Íÿ ìûðûëäàéûðñàí, à ýÿäÿ? Åëÿ äàíûø ìÿí äÿ åøèäèì! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Áèð åëÿ ñþç éîõäóð. Äåéèðÿì êè, áàøûì àüðûéûð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Åéáè éîõäóð, ýåò àøïàçõàíàéà, áèð àç ñó âåðñèíëÿð, è÷, áàøûíûí àüðûñû ýåòñèí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Äîüðó áóéóðóðñóíóç, àòà (êÿíàðà), ýåòìÿê ìÿñëÿùÿòäèð, éîõñà èøè áöðóçÿ âåðÿðÿì. (Ýåäèð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ëåéëà, ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì... Ìÿíèì õàùèøèì áóäóð êè, ñÿíè âåðèì Àüà Ùåéäÿðÿ âÿ Èñêÿíäÿð ö÷öí, áèð äóë þâðÿò âàð, îíó àëûì. Ë å é ë à (êÿíàðà). Áÿëè, ñÿí âåðäèí, ìÿí äÿ ýåòäèì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ñÿíè áèð êèøèéÿ âåðìÿê èñòÿéèðÿì êè, ùå÷ áàáàí äà ýþðìÿéèá. Äþâëÿò íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð... Þçö ñèííÿ äîëìóø, àüëû __________ áàøûíäà, ýþé÷ÿê, ìÿí éàøäà, ÿëÿëõöñóñ ìÿíäÿí úàùûë, úåùèç äÿ èñòÿìèð... Õÿðúèíè äÿ þçö ÷ÿêÿúÿê. 301 Ë å é ë à õ à í û ì . Àòà, î èõòèéàð ýþðÿê êèìäÿäèð? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Íÿ äåäèí, íÿ äåäèí? Ìÿíèì èõòèéàðûì éîõäóð ñÿíè ùÿð êèìÿ èñòÿñÿì îíà âåðìÿéÿ? Âàëëàù, äàð àüàúûíà ÷ÿêÿðÿì ñÿíè! Áèð ýþçöìöí è÷èíÿ äöðöñò áàõ! Íàäöðöñòöí áàëàñû! Ìÿíäÿí ãûç èñòÿéèðëÿð. Úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí. Ìÿíèì èõòèéàðûì éîõäóð, áåëÿ ýþçÿë èòòèôàãäà îíó ÿðÿ âåðÿì, ùÿ? Ùàé Ðÿùèì, Ðÿùèì. (×àüûðûð.) Ð ÿ ù è ì (äàõèë îëóð). Íÿ áóéóðóðñóíóç, àüà? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿíèì áó ãûçûì äÿëè îëóá. Ð ÿ ù è ì . Ñèçèí ñþçöíöç ùàãäûð, àüà. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿýÿð áèëèðñèíèç áèç íÿ áàðÿäÿ äàíûøûðäûã? Ð ÿ ù è ì . Õåéð, àüà, áèëìèðÿì... Àíúàã îíó áèëèðÿì êè, ñèç þìðöíöçäÿ ùå÷ âàõò ñÿùâ åòìÿìèñèíèç, âÿññàëàì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿðÿêàëëàù, äîüðó äåéèðñÿí... Ìÿíèì ñÿùâèì îëìàéûá âÿ îëà äà áèëìÿç... Èíäè ãóëàã àñ! Ìÿí Ëåéëàíû âåðìèøÿì Àüà Ùåéäÿðÿ âÿ áó àõøàì äà ýÿðÿê èø òàìàì îëà... Î áèð ýþçÿë àäàìäû, íÿúèá, àüëû áàøûíäà, äþâëÿòè ùÿääÿí çèéàäÿ. ßëàâÿ þçöíöí ÿââÿëèíúè þâðÿòèíäÿí óøàüû ãàëìàéûá. Ëåéëà õàíûì áóéóðóð êè, ìÿí îíà ýåòìÿðÿì. Ð ÿ ù è ì . Ëåéëà õàíûì íàùàã éåðÿ áåëÿ õîøáÿõòëèêäÿí ÿë ÷ÿêèð... Àììà òÿëÿñìÿê ëàçûì äåéèë, àüà. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áåëÿ èòòèôàãäàí ÿë ÷ÿêìÿê áþéöê àõìàãëûãäûð. Úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí. Ð ÿ ù è ì . Úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí... Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí... Õàíûìûí äàíûøìàüû íàùàãäûð... Äîüðóäóð, àüà, ëàçûìäû êè, èø òàìàì îëñóí. Àíúàã áèëèðñèíèç íÿ âàð? Åâëÿíìÿê éà ÿðÿ ýåòìÿê òàìàì þìöðäÿ áèð äÿôÿ îëàð âÿ áó èøÿ èãäàì åëÿìÿê ùÿð áèð ñààòäà àñàí èø äåéèë... ×îõ âàõò áÿäáÿõò îëàí òàïûëûð. Ëàçûìäûð êè, ñèííäÿ àðòûã òÿôàâöò îëìàñûí, îëàíäà àãèáÿòè ñàëàìàò îëìóð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí... Áàøà äöøöðñÿí éà éîõ? Äÿõè ùàíû, àðòûã íÿ ëàçûì ãóðäàëàìàã... Éàâàø, äåéÿñÿí áàüäà èò ùöðöð. Ñÿí, Ðÿùèì, ýþð Ëåéëàíû áèðòÿùÿð éîëà ýÿòèðÿ áèëÿðñÿíìè, ìÿí áó ñààò ãàéûäûðàì. (Ýåäèð.) Ë å é ë à õ à í û ì . Åâè éûõûëìûø ïóë àäû ÷ÿêèëÿíäÿ, åëÿ áèë êè, ÿçèçëÿðèíèí àäû ÷ÿêèëèð... Ìÿí áèð áåëÿ ãÿðèáÿ àäàì ýþðìÿìèøÿì... Àììà Ðÿùèì, áèëìèðÿì ñÿí äÿ íÿ äàíûøûðäûí. __________ Ð ÿ ù è ì . Úÿùëêàðà ùàãã ñþç íàõîø ýÿëÿð... Î ùÿð íÿ äåñÿ, ýÿðÿê úàâàá âåðÿñÿí êè, áÿëè, áåëÿäèð. 302 Ë å é ë à õ à í û ì . Ìÿí ãîðõóðàì, Ðÿùèì, êèøè ìÿíè õàòàéà ñàëà. Ùþúÿò àäàìäûð, îíäàí ùÿð íÿ äåñÿí ÷ûõàð. Ð ÿ ù è ì . Áÿëè äÿ! Ðÿùèì þëìöøäö êè, ñÿíè îíóí ÿëèíäÿí àëñûíëàð... Àíä îëñóí Àëëàùà, äöíéàéè-àëÿìè õàðàáà ãîéàðàì... Ìÿí àòàìû, àíàìû óíóäóá áó ãàïûäà ñÿíäÿí þòðö íþêÿð÷èëèéè ãÿáóë åëÿìèøÿì, ñÿíè äÿõè ÿëäÿí ãîéàúàüàì. Àðõàéûí îë, Ëåéëà, åëÿ èø îëà áèëìÿç... Êèøè áóäóð ýÿëèð, (áÿðêäÿí) ãûçûí áîðúóäóð àòàñû áóéóðñà êè, ãûçûì ñÿíè áèð ùàìáàëà âåðäèì, ýÿðÿê úàâàá âåðñèí êè, ñàùèá-èõòèéàðñûíûç, àòà! ßëÿëõöñóñ î ìÿãàìäà êè, úåùèçñèç âÿ õÿðúè äÿ þçöíäÿí îëà... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (äàõèë îëóð). Áÿðÿêàëëàù, Ðÿùèì, àôÿðèí! Áó ýöíäÿí ñÿí ìÿíÿ àðòûã õîø ýÿëèðñÿí. Àëëàù ãîéñà, ìÿðùÿìÿòèì ñÿíÿ ÷îõ îëàúàã. Ëåéëà, áóíäàí ñîíðà ùÿð íÿ Ðÿùèì äåñÿ, îíóí ñþçöíäÿí ÷ûõìàéàñàí, åøèäèðñÿíìè? Ìÿí ýåäèðÿì øÿùÿðÿ, ëàçûìè øåéëÿðè àëìàüà, ñèç äÿ éàâàø-éàâàø ùàçûðëàøûí. Ë å é ë à õ à í û ì . Íÿ ùàçûðëàøìàã? Âàëëàù, áó ñààò áàøûì áÿðê àüðûéûð, ýþçëÿðèìè äÿ à÷à áèëìèðÿì, áÿäÿíèì òèòðÿéèð. (Ýåäèð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (ýåäÿ-ýåäÿ). Èíäè ãàéûäûá äèøëÿðèíè òþêÿúÿéÿì ùà! À çàëûìûí ãûçû, áèðúÿ áàøà äöø åéé... Úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí. Ðÿùèì, ñÿí Ëåéëàíû ÿëäÿí ãîéìà. (Ýåäèð.) Ð ÿ ù è ì . Ëåéëàíû ÿëäÿí ãîéàí ýöíö Àëëàù ìÿíè éîõ åëÿñèí... Àüà, äöðöñò àðõàéûí îë... Ëåéëàäàí ÿë ÷ÿêìÿðÿì, þëñÿì äÿ... Çàðàôàò äåéèë, úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí... (Ðÿùèì öçöíö Ëåéëà ýåäÿí òÿðÿôÿ òóòóá.) Äöíéàäà ïóëäàí éàõøû øåé îëà áèëìÿç... Âàõò îëàð êè, Ëåéëà õàíûì, àòàíäàí ðàçûëûã åäÿðñÿí êè, ìÿíè äþâëÿòëè àäàìà âåðäè. Úåùèçñèç, õÿðúè äÿ þçöíäÿí... Àòàéûí åëÿ àäû õàíäûð, îíäà ïóë íÿ ýÿçèð?.. Íåéëèðñÿí êèøèíèí úàâàíëûüûí? Íÿúàáÿòè, àüûë-êàìàëû, ïóëó îëñóí, ïóë! Ãàíûðñàíìû, Ëåéëà õàíûì, ïóë, ïóë! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (÷þëäÿí). Áÿðÿêàëëàù, ãî÷àüûì Ðÿùèì, àôÿðèí! Ð ÿ ù è ì (õàí òÿðÿôÿ áàõûá). Þçöí þëÿñÿí, áàøûí ö÷öí, Àüà Êÿðèì õàí, Ëåéëàíû âåðäèì, ñÿí äÿ âåðäèí Àüà Ùåéäÿðÿ... Ïÿðäÿ __________ 303 ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (òÿê). Âàëëàù, àõûð êè, öðÿê äþéöíìÿñèíÿ äöøìöøÿì... Èò ùöðäöêúÿ ãà÷ûðàì áàüà. ßëàú íÿäè, ãîðõóðàì... Çàëûì óøàãëàðû ñàíäûã÷àíûí éåðèíè áèëèá, ïóëóìó àïàðàðëàð. Éåðèíè äÿéèøìÿéÿ äÿ úöðÿò åäÿ áèëìèðÿì, ãàëìûøàì íà÷àð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í (äàõèë îëóð). Ñàëàì ÿëåéêöì... Íÿ îëóá, àüà, þçþçöíÿ äàíûøûðñàí, ãàäîí àëûì? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Õîø ýþðäöê, Áÿäèðúàùàí! Êåôèí, äàìàüûí? Àðâàä, íåúÿ äîëàíûðñàí, éàõøûñàíìû? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Õîø ýöíöí îëñóí, àüà, áèðòÿùÿð äîëàíûðàì... Éÿãèí, àüàì íèøàíëûñûíû õÿéàëûíäà òóòóá, îíóíëà þç-þçöíÿ äàíûøûðäû, ùÿ?.. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Õåéð à à... Ýÿäÿ êþïÿéÿ éàë âåðìÿìèøäè, î áàðÿäÿ ñþéëÿíèðäèì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ìóçäóð åëÿ áåëÿ îëàð, áàøûíà äþíöì. Åøøÿê êèìè áèçëÿìÿñÿí, éåðèìÿç. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿäèðúàùàí, ìÿí ñÿíè åëÿ î èøäÿí þòðö ÷àüûðòìûøàì... Àíúàã áèð àç ñÿáð åëÿ, áó ñààò ãàéûäûðàì, (êÿíàðà) áàü÷àéà ñÿôÿð ëàçûìäûð, ýåäèì ýþðöì ñàíäûã÷à ñàëàìàòäûðìû? (Ýåäèð.) Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Áó çàìàíàäà êèìñÿ áèôàéäà ùå÷ êèìèí àüçûíà ñó äàìûçìàç. Ìÿíÿ íÿ îëóáäó?.. Àüà Êÿðèì õàíûí áàøû ö÷öí, îíäàí áèð øåé ãîïàðòìàìûø ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì... Äîíãóçäàí áèð òöê ÷ÿêìÿê ãÿíèìÿòäèð. ß ù ì ÿ ä (äàõèë îëóð). Ïàùî, Áÿäèðúàùàí íÿíÿ, ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà, ëîòóëàð àøíàñû? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ñÿíè àõòàðûðàì, àëàáàø. ß ù ì ÿ ä . Íÿäÿí þòðö ìÿíè àõòàðûðñàí, àé ùèéëÿáàç, êÿíäèðáàç, îéóíáàç, êÿëÿêáàç? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ñÿíè àõòàðûðàì êè, ýþçöíöí è÷èíÿ ëîìáîéíàí òöïöðöì. ß ù ì ÿ ä . Íÿ ñÿáÿáÿ õèäÿìàò ÿùëèíèí íóðè-äèäÿñè? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àüçûíà ýÿëÿí ùÿäéàíû äàíûøìàéàñàí. Ùåéâàí îüëó ùåéâàí! ß ù ì ÿ ä . Ñþéöøöí äÿ ìÿíÿ ãÿíä-øÿêÿðäèð, àé ìàðàëûì! Ãóëàã àñ, __________ õàíäàí ãîðõóðàì ìÿíè ãîâà. Àíúàã Èñêÿíäÿð õàíûí ñÿíëÿí áèð âàúèá èøè âàð, íÿ òÿùÿð îëñà ýÿðÿê îíó áó ýöí ýþðÿñÿí. Ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí 304 íÿ èøäÿí þòðö áóðàéà ýÿëìèñÿí. Àììà. Áÿäèðúàùàí íÿíÿ, âàëëàùû àäûíû ïÿùëÿâàí ãîéàðàì, ùÿðýàù õàíäàí áèð øåé ãîïàðà áèëñÿí. Áó áèð çûíäûã îüëó çûíäûãäûð êè, îíäàí áèð òöê äÿ ÷ÿêìÿê îëìóð. “Âåðìÿê” äÿôòÿðèíäÿ éàçûëìàéûá. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ìÿí äÿ Áÿäèðúàùàíàì, ßùìÿä, ãîïàðòìàñàì, ÿëèìè êÿñÿðÿì. Ùå÷ áèëèðñÿí ìÿí ùàíñû éóâàíûí ãóøóéàì? Òöëÿê òÿðëàíàì, òöëÿê! ß ù ì ÿ ä . Ñÿí þëÿñÿí, íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð ñÿíè òÿðèô åëÿð. Ðàçûìÿíäëèê åëÿð, õÿçèíÿëÿð âÿäÿ åëÿð. Àõûðû... ùå÷ íÿ, ýåò àé áàòàíäàí ñîíðà ýÿë. Àéàüûíà éûõûëûá äèçèí-äèçèí ñöðöíÿñÿí, äèëèíè áèð ãàðûø ÷ûõàðäûá éàëâàðàñàí, áèð çÿããóì äà âåðìÿç... Îíó ìÿí òàíûéûðàì. Áàõ îäóð åé, òîïàë îëìóø áóäóð ýÿëèð, ìÿí ýåòäèì. (Ãà÷ûð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (äàõèë îëóð, êÿíàðà). ßëùÿìäöëèëëàù, éåðèíäÿäèð... Ùÿ, Áÿäèðúàùàí, ñþéëÿ ýþðöì íÿ âàð, íÿ éîõ? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ýþçöì äÿéìÿñèí, àüà, òóôó, òóôó, òóôó... Ñÿí î éàíäàí áÿðè ýÿëÿíäÿ äåäèì: ýþðÿñÿí Àëëàù, áó ùàíñû úàâàíäûð ãûïãûðìûçû, ëàëÿ êèìè, ñîíà éåðèøäè... Îüëàíëàðûì þëñöí êè, äîüðó äåéèðÿì. Ìàøàëëàù, ýþçöì àéàüûíûí àëòûíà. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ñèííèì àëòìûøäàí àðòûãäûð ùà, Áÿäèðúàùàí... Îíóíëà áåëÿ ýþð ïÿùëÿâàíàì éà éîõ? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àëòìûø éàø, ñèííèí åëÿ ÷è÷ÿêëÿíÿí ëàëÿ âàõòûäûð, íÿ äåéèðñÿí, à áàøûíà äþíöì! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éîõ, Áÿäèðúàùàí... Ùå÷ îëìàñà áèð èéèðìèúÿ éàø ÿñêèê îëñàéäû, éàìàí îëìàçäû. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Åëÿ îíñóç äà éöç èë þìöð åäÿúÿêñÿí, áàøûíà äþíöì. ×öíêè, áàõ, áóðíóíóí öñòÿêè çèéèëäÿí ìÿí àøêàð ýþðöðÿì êè, ñÿíèí þìðöí éöçäÿí àðòûã îëàúàã. Éàâàø, áèð àëíûíû ìÿíÿ ýþñòÿð ýþðöì. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Áàøûí ö÷öí, õàí, áó úûçëàðäàí éöç èéèðìè èêè ýþðöíöð... Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù! Òóôó, òóôó, òóôó! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿíè ÿëÿ ñàëìà, àðâàä! Áåëÿ èø îëìàç. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Íÿâÿ-íÿòèúÿëÿðèíäÿí àðòûã þìöð åäÿúÿêñÿí... Ñþçäöð ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì. Èñòÿéèðñÿí èíàí, èñòÿìèðñÿí èíàíìà. Ìÿí îõóäóüóìó ñÿíÿ ÿðç åëÿéèðÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Èñòÿðäèê ñÿí äåéÿí îëñóí... Èøëÿðèìèç íÿ ùàëäàäûð, èøëÿðèìèç? Îíäàí ñþéëÿ. __________ Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ùå÷ ñîðóøìàã ëàçûì äåéèë... Áèð èøÿ êè, Áÿäèðúàùàí èãäàì åëÿéÿ, î ýÿðÿê ùÿëë îëóíñóí, ìöìêöí äåéèë êè, îëìàñûí... Àüà, 305 áàøûí ö÷öí, ãûçà, àíàñûíà î ãÿäÿð ñÿíäÿí äåäèì êè, àüûçëàðû à÷ûã ãàëûá, àç ãàëäûëàð êè, âàëåù îëñóíëàð... îüëàíëàðûì þëñöí êè, Çöëåéõà õàíûì ñÿíÿ áåëÿ àøêàðúà àøèã-ìÿøóã îëóá, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Äåìÿê, èø äöçÿëèáäèð äÿ, àëàúàéûã? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àëàúàéûã ùàíñûäûð?! Áÿäèðúàùàí îëà, ÿëèíäÿí èø ãóðòóëà? Åëÿ çàä îëìàéûá âÿ îëìàéàúàã... Èøè î ìÿãàìà ýÿòèðìèøÿì êè, Çöëåéõà õàíûì ýÿëèá, áóðàäàí Ëåéëà õàíûì èëÿ, áèð éåð âàð, îðàéà ýåäÿúÿêëÿð... Áó ìàùíàäûð, ìÿùç ñÿíè ýþðìÿêäÿí þòðö. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ×îõ ïàêèçÿ, ìÿí äÿ áóéóðóì, ôàéòîíó ùàçûð åëÿñèíëÿð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àôÿðèí, õàí... Áàõ áåëÿ åé... Ôàéòàí, ôàéòîí... ßëáÿòòÿ, ãîé áèëñèíëÿð êè, Áÿäèðúàùàí äà éåð öçöíäÿ áèð Áÿäèðúàùàíäûð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éàâàø ýþðöì, Áÿäèðúàùàí, áÿñ úåùèç áàðÿñèíäÿ äàíûøûã îëìàäû? Àõûð ñÿí ýÿðÿê àíàñûíà ãàíäûðàéäûí êè, áèçèì âèëàéÿòäÿ úåùèçñèç ãûçû ùå÷ êèì àëìàç. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àëëàùà øöêöð åëÿ, õàí, ïàïàüûíû ýþéÿ òóëëà. Ìÿí ñÿíÿ ãûç àëûðàì êè, èëäÿ ñÿíÿ ìèí ìàíàò õåéðè îëàúàã. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìèí ìàíàò õåéðè îëàúàã? Áÿñ äåéèðëÿð êè, ÷îõ êàñûáäûð, ùå÷ çàäëàðû éîõäóð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ñÿáðèíè áàñ, àüà, ùåñàáûíà áàõ! Çöëåéõàíûí áèð õàñèééÿòè âàð êè, ýöíäÿ áèðúÿ äÿôÿ òÿàì éåéèð. Áèð ïàð÷à ÿë áþéöêëöéöíäÿ ÷þðÿê, áèð àç ñöä, éà ãàòûã, éà äà êè, èêèúÿ äÿíÿ éóìóðòà. Âÿññàëàì, íÿüìÿ òàìàì... Çÿð ëèáàñû, ãûçûë çèíÿòè ýþðìÿéÿ ýþçö éîõäóð... Ùåñàá åëÿ, ãåéðè ãûç îëñà, î ñÿíäÿí èñòÿéÿúÿê: éàõøû éåìÿê, è÷ìÿê, çÿð-õàðàäàí ÷ÿðêÿçè òóìàí... Ìÿíèì êèìè êàñûá àðâàä äà ãàïûíà úÿëÿíäÿ áèð øåé äÿ áàõøàéûø åëÿìÿê ëàçûìäûð... Áó õÿðúëÿðèí ùàìûñûíû áèð éåðÿ úÿì åäÿíäÿ èêè ìèíäÿí àðòûã åëÿð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Õà, õà, õà... Áóýöíêö ñÿð÷ÿ äöíÿíêèíÿ úèêúèê þéðÿäèð. Þçöí þëÿñÿí. Áÿäèðúàùàí, ãóëàã àñ, ÷îõ éåìÿê ýöíàùäûð, çÿð-çèáà ýåéìÿê ýöíàùè-êÿáèð... Áàõøàéûøûí ìÿíàñûíû áèëìÿððÿ éàäûìà ñàëìàã èñòÿìèðÿì. Ãîíàã ýåòìÿê éàõøûäûð, ýÿëÿí ãîíàüû ýþðìÿéÿ ýþçöì éîõäóð. Ùàé, ùàé, Áÿäèðúàùàí, ÿúÿá ìÿíÿ ìÿäàõèë éåðè ýþñòÿðäèí. Áîéíóíó éåðÿ ñîõóì, úåùèçäÿí äàíûø, úåùèçäÿí! Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Úåùèçè éîõäóð, àíúàã ìöëêëÿðè âàð, àíàñû þëÿí êèìè ãàëàúàã ãûçûíà. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Þëìÿ åøøÿéèì, þëìÿ, éàç à÷ûëàð, éîíúà áèòÿð. __________ Úåùèç ñþùáÿòè ùÿëÿ äóðñóí, ìÿí áèð èøäÿí ãîðõóðàì: ìÿí ãîúà, î úàùèëÿ... Ìÿí îíó àëàíäàí ñîíðà áÿëêÿ î äèíú îòóðìàäû, îíäà íåúÿ îëñóí? 306 Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Áó áàðÿäÿ ùå÷ ãîðõìàã ëàçûì äåéèë, ÷öíêè îíóí úàùûë îüëàíëàðäàí áèëìÿððÿ çÿùëÿñè ýåäèð, ýþðìÿéÿ ýþçö éîõäóð. Îíà õîøà ýÿëÿí ãîúàäûð, ãîúà. Äåéèð êè, úàùûëûí áàøûíäà àüûë îëìàç, ìÿùÿááÿòÿ åòèáàðû... Ãîúà êèøè ìÿùÿááÿòäÿ ìþùêÿì, äöíéà èøèíäÿ ìàùèð, èìòàùàíäàí ÷ûõìûø, ùÿð áèð ôÿíäÿí õÿáÿðäàð... Êèøèäÿ ùÿíàëû ñàããàë ýÿðÿê, ýþçöíäÿ åéíÿê... Èíäè áèëèðñÿí, àüà, íÿ âàð? Áàõ ìÿí ñÿíè õÿáÿðäàð åëÿéèðÿì, ùÿðýàù äîüðóäàí îíó àëìàã èñòÿéèðñÿí, ùå÷ âàõò ñÿé åëÿìÿ þçöíö úàùûë ýþñòÿðìÿéÿ. Àëëàù åëÿìÿìèø, áèðäÿí áàøëàðñàí úàùûëëûãäàí äÿì âóðìàüà, îíäà éÿãèí êè, èø äöçÿëìÿç. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿðÿêàëëàù, Çöëåéõà, áÿðÿêàëëàù! Àôÿðèí! Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àëëàù âóðóá, äåéèð, úàùûëëàðû, ãîúàäàí äàíûø... Úàùàíäèäÿ, éàõøû-éàìàíû ýþðìöø... Äîñò-àøíàëàðûíûí, þâðÿòëÿðèíèí áèåòèáàðëûüûí ýþðìöø... Úàùûëäàí, äåéèð, íÿ ñÿìÿð... Éàüûø äÿéìèø òîéóã êèìè ýþðöðñÿí, äåéèð, áèð÷ÿêëÿðèí äàðûéûáëàð, ïàïàãëàðû ýÿú, ýóéà êè, áîüàçëàðûíäà õûø ãàëûá... Úèáëÿðèíäÿ áèð ãóðóø éîõ. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éÿãèí ìÿíèì þçöìäÿ äÿ àðòûã ïóë éîõäóð... Áÿðè áàõ ýþðöì, Áÿäèðúàùàí, ñÿí ìÿíèì áàøûì, äîüðóñóíó äå, ìÿí ñÿíèí þçöíÿ õîø ýÿëèðÿììè? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àé àüà, îüëàíëàðûì þëñöí êè, éàëàíäàí äåìèðÿì, ìÿí ñÿíèí áîé-áóõóíóíà áàõàíäà àç ãàëûðàì þëÿì. Éåðèøèí êÿêëèê éåðèøè, áîéóí ñÿðâ àüàúû, äàíûøàíäà àüçûíäàí ãÿíä-øÿêÿð òþêöëöð. Ãàäîí àëûì, àüà, çÿùìÿò îëìàñà áèð îòàãäà ýÿçèí ýþðöì. (Õàí ýÿçèð.) Õà, õà, õà!.. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ìàøàëëàù! Òàùà áÿñäè... Àüà, áÿñäè, áÿñäè, áÿñäè, áàøûíà äþíöì. Âàëëàù ãîðõóðàì ñÿíÿ ýþçöì äÿéÿ... Òóôó, òóôó, òóôó, òóôó! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Àòàìûí ÿðâàùûíà, Áÿäèðúàùàí, ìÿí ùå÷ þìðöìäÿ àçàð ýþðìÿìèøÿì. Ïàìàçû ïàëòàðûì îëóð ùÿìèøÿ ãàëûí... Àíúàã ùÿðäÿí-áèðäÿí äèøëÿðèì àüðûéûð, ÷îõ âàõò áåëèì... Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àõûð êè, àüà, ñÿíäÿí Çöëåéõà õàíûìà î ãÿäÿð äåìèøÿì, î ãÿäÿð òÿðèô åëÿìèøÿì êè, áè÷àðÿ ãûç ñÿíäÿí þòðö äÿëè-äèâàíÿ îëóá. Äÿõè ýþçöíÿ éóõó äà ýåòìèð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ëà÷ûíñàí, Áÿäèðúàùàí, ëà÷ûí! Ýþð, Àëëàù ãîéñà, ñÿíè íÿ ãàéäà ðàçû åäÿúÿéÿì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Õàí, áèëèðñÿí, áàøûíà äþíöì, ñÿíäÿí áèð òÿâÿããå åäÿúÿéÿì. Öìèä êè, ìöçàéèãÿ îëìàéà, äèâàíäà áèð èø áàøëàìûøàì, ïóë __________ éîõäóð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿäèðúàùàí, Çöëåéõàíûí íå÷ÿ éàøû îëà áèëÿð? 307 Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Úåéðàí áàëàñûíûí îí àëòû, éà îí éåääè éàøû âàð, ëàëÿ âàõòûäûð. Àüà, ïóë îëìàñà, áþéöê çÿðÿðÿ äöøÿ áèëÿðÿì. Ñèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Îí àëòû, éà îí éåääè... Ïÿù, ïÿù, ïÿù. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . ×àùè-çÿíÿõäàíû ëàëÿ öçöíäÿ... Ïÿù, ïÿù, ïÿù, Àëëàù íÿñèá åëÿñèí, èíøàëëàù (ñÿêòÿ). Äèâàíäàêû èø éàäûìà äöøÿíäÿ îâãàòûì òÿëõ îëóð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Úåùèçè äÿ îëñà èäè, äöíéàäà äÿðäèì îëìàçäû... Ùåéô, ñÿää ùåéô! Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Úåùèçè éîõñà äà, ìöëêö âàð... Èø ÿëäÿí ýåòñÿ åâèì éûõûëàúàã, àüà... Ñÿíèí ñþùáÿòèí îðòàëûüà äöøÿíäÿ Çöëåéõà õàíûìûí áàðìàüûíû êÿññÿí, õÿáÿðè îëìàç, åëÿ öçö ýöëöð, ýþçëÿðè ïàðûëäàéûð... Àüà, áÿñ ìÿíèì èøèìÿ íÿ äåéèðñèíèç? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ñÿí êè Çöëåéõàíû áåëÿ òÿðèô åäèðñÿí, ýþð ñÿíÿ íÿëÿð âåðÿúÿéÿì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Åëÿ ìÿíèì äèâàí èøèìÿ êþìÿê åäÿðñÿí, äÿõè ìÿíÿ àðòûã øåé ëàçûì äåéèë, áèð áåø-àëòû ìàíàò êèôàéÿò åëÿð... Áîðú äà îëñà âåð, àüà, áàøûíà äþíöì, þëÿíÿäÿê ñÿíÿ äóà÷û îëëàì. Àüà, Àëëàù õàòèðèíÿ ìöçàéèãÿ åëÿìÿ. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Äåìÿê, Çöëåéõàíû àëûðûãñà... éàìàí îëìàç... ×îõ ñàü îë. Áÿäèðúàùàí, ùÿëÿ êè õóäàùàôèç. Á ÿ ä è ð ú à ù à í (õàíûí ÿòÿéèíäÿí òóòóá). Õàí, áàëàëàðûì ñÿíÿ ãóðáàí, ùå÷ îëìàñà áèð èêèúÿ ìàíàò âåð, ãàëàíûí þçýÿäÿí òàïàðàì... Àëëàù õàòèðèíÿ, àüà! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éàâàø, ýåäèá ýþðöì ôàéòîí íåúÿ îëäó? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àüà, àòàì, àíàì ñÿíÿ ãóðáàí, áàëàëàðûì ñÿíÿ ãóðáàí... Àüà, ñÿíè àíä âåðèðÿì Çöëåéõà õàíûìûí ÿçèç úàíûíà, áèð àðòûã øåé äåéèë èêè ìàíàò. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Êèìäèð, à ýÿäÿ, ìÿíè ÷àüûðàí, áóðàõ ýþðöì, êèìäè ìÿíè ÷àüûðàí? ßë ÷ÿê, ïÿÿ! ßë ÷ÿê äåéèðÿì ñÿíÿ! (Ýåäèð) Á ÿ ä è ð ú à ù à í (òÿê). Ìÿëóí îüëó ìÿëóíà áàõ àà!.. Áóé, ñÿíè ýþðöì äèëèí àüçûíäà éàíñûí, êèøè! Ñÿíèí àäûí ÷ÿêèëÿíäÿ, à êàôòàð, Çöëåéõà õàíûìûí ãóñìàüû ýÿëèð. Þë, þë, þë, úàíûí ÷ûõñûí! Áåëÿ äÿ õÿñèñ îëàðìû, à áàøûíûçà äþíöì! Þëìÿéÿúÿêñÿí, à çûíäûã îüëó çûíäûã? Âàëëàù þëÿúÿêñÿí, åùñàíûíäàí éåéèá, ýîðóíà ìèí äåéÿúÿéÿì. Äåéÿúÿéÿì ùà, äåéÿúÿéÿì ùà! Àë ýÿëäè äåéÿúÿéÿì, Àüà Êÿðèì õàí, àë ýÿëäè! __________ Ïÿðäÿ 308 Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí îòàãäà. Àüà Êÿðèì õàí, Èñêÿíäÿð õàí, Ëåéëà õàíûì, Ðÿùèì, ßùìÿä, Úÿôÿðÿëè äàõèë îëóðëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (ÿéëÿøèá). Ãàòàð äóðóí! Àäáààä ùÿð íÿ êè ñèçÿ áóéóðàúàüàì, î áó ýöí ýÿðÿê úàáÿúà ÿìÿëÿ ýÿëñèí! Âàé î àäàìûí ùàëûíà êè, íþãòÿúÿí ñÿùëÿíêàðëûüû ÷ûõà; àéàüûí ôàëàããàéà ñàëûá äûðíàãëàðûí òþêÿúÿéÿì!.. Åøèäèí âÿ éàäûíûçäà ñàõëàéûí!.. Ëåéëà, éàõûí ýÿë, äèããÿò âÿ ñÿé èëÿ ùÿéÿò-áàúàíû òÿìèç-òÿìèç ñöïöðòäöðöá, ýöë êèìè åëÿòäèðèðñÿí. Ñó ñÿïäèðèá çÿððÿúÿí ãîéìàéàñàí òîç ãàëñûí. Îòàãëàðû, ïÿíúÿðÿëÿðè ùÿì÷èíèí... Âàé ñÿíèí ùàëûíà ùÿðýàù áèð ñÿíäÿë éà ìèç õàðàá îëà. ßëàâÿ, þçöí íÿ ãÿäÿð áîøãàá, íÿëáÿêè, êàñà îðòàëûüà ýÿëÿúÿê èñÿ, òàì ùåñàá èëÿ âåðèá, ùåñàá èëÿ äÿ òÿùâèëÿ ýÿòèðÿðñÿí. Âàâåéëà áèðúÿñè îíëàðäàí ñûíà, éà îüóðëàíà. Ýåò äóð éåðèíäÿ. (Ýåäèð.) ßùìÿä, éàõûí ýÿë, ïèøõèäìÿòëèê ñÿíèíëÿäèð. Ìèçèí öñòÿ äèããÿò-ñÿëèãÿ èëÿ áîøãàáëàðû, ïèéàëÿëÿðè, êàñàëàðû äöçÿðñÿí! Ãîíàãëàð ÿéëÿøÿíäÿí ñîíðà äóðàðñàí êÿíàðäà, ùÿð íÿ áóéóðñàëàð, î ñààò ÿìÿë åëÿðñÿí. Áèð êÿëìÿ äàíûøìàçñàí. Çÿìàíè êè, áàøëàäûëàð øÿðáÿò è÷ìÿéè, òåç-òåç ñó òÿêëèô åëÿðñÿí. Øÿðáÿò èñòÿéÿíÿ àðòûã ìÿùÿë ãîéìàçñàí, ýóéà êè, åøèòìèðñÿí. Íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åäÿíäÿí ñîíðà ïèéàëÿíèí äèáèíÿ áèð àç øÿðáÿò òþêöá âåðÿðñÿí, ùÿðýàù áàúàðñàí, áèð àç äà ãàøãàáàüûíû òóðøóäàðñàí... Ãàíäûí íÿ áóéóðäóì? ß ù ì ÿ ä . Ãàíäûì, õàí. Àíúàã áèëìèðÿì åëÿ áó ëèáàñäàìû ãîíàãëàðà ãóëëóã åäÿúÿéÿì? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿñ íåúÿ ìÿýÿð? Éîõñà ôèêðèíäÿ âàð êè, ìÿíèì ÿáàìû ýåéèá ãóëëóã åäÿñÿí? ß ù ì ÿ ä . Õåéð, àüà, èø îíäà äåéèë. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿñ íÿäÿäèð? ß ù ì ÿ ä . Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿýÿð ýþðìöðñöç àðõàëûüûì ãàáàãäàí ÿë áþéöêëöýöíäÿ éàíûá, øàëâàðûì äà äàëäàí úûðûëûá? Éàìàìàã äà ìöìêöí äåéèë, ÿéèëÿíäÿ ëàï áèàáûð÷ûäûð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Åéáè éîõäóð, ÷èéíèíäÿ ãÿòèôÿ îëàúàã, áèð óúóíó àò ÷èéíèíÿ, áèð óúóíó äà àðõàëûüûí ãàáàüûíà. Þçöí äÿ äèê äóð, ùå÷ âàõò ÿéèëìÿ, äàëûíû ãîíàãëàðà ÷åâèðìÿ, âÿññàëàì! Áóðàäà áèð ÷ÿòèí èø éîõäóð. Áàõ, ùÿëÿ îíäà ùå÷ çàä ýþðöíìÿç. Ãàíäûí? Ýåò äóð éåðèíäÿ! __________éàõûí ýÿë, ñÿíèí áîðúóíäóð ìÿíèì íèøàíëûì ýÿëÿíäÿ ïèøâàçÿ Èñêÿíäÿð, ÷ûõûá, îíà õîø ýÿëäèí ñþéëÿéÿñÿí âÿ àðòûã õîø ñèôÿò ýþñòÿðÿñÿí. 309 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Áèð ñÿáÿá éîõäóð êè, ìÿí Çöëåéõàéà ïèñ ñèôÿò ýþñòÿðÿì. Ìÿí úàíûìû, ìàëûìû îíóí éîëóíäà íèñàð åòìÿéÿ ùàçûðàì, äöðöñò àðõàéûí îëóí, àòà! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éàëàí äàíûøìà, îüóë, åéèáäèð ñÿíäÿí þòðö... Ìÿëóì âÿ àøêàð èøäèð: ùå÷ âàõò óøàãëàðûí õîøóíà ýÿëìÿç êè, àòàëàðû ýåäèá äöáàðÿ åâëÿíÿ, àíàëàðûíûí éåðèíÿ ãåéðè àðâàä ýÿòèðÿ. Áó ñþçëÿðè íÿ ö÷öí áèìÿíà äàíûøûðñàí? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . ßëáÿòòÿ, ìÿíàñû âàð êè, äàíûøûðàì. Ñèç àðõàéûí îëóí, àòà. Çöëåéõàíû ýþðÿíäÿ ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, äöíéàéè-àëÿìè ìÿíÿ âåðäèëÿð. Àüà Êÿðèì õàí . Ùÿðýàù áó ñþçëÿðè úàíö äèëäÿí äåéèðñÿíñÿ, ìÿí ñÿíäÿí ðàçû îëàðàì... Ùÿð ùàëäà, ñÿíäÿí ëàçûìÿí ùöðìÿò ýþçëÿéèðÿì. Ãûçûì, Ëåéëà, ñÿí äÿ áó ñþçëÿðÿ ãóëàã àñ, ÷öíêè ñÿí òÿðÿôäÿí äÿ ýþçëÿéèðÿì ùþðìÿò âÿ èõëàñè î âöúóäà êè, áó åâäÿ õàíûì îëàúàã. Ë å é ë à õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, áèçèì áîðúóìóçäóð îíà ùþðìÿò åòìÿê âÿ îíóí ùÿð áèð õàùèøèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê. Äöðöñò àðõàéûí îëóí. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ×îõ ïàêèçÿ, Àëëàù ðàçû îëñóí... Èíäè ñèç ýåäÿ áèëÿðñèíèç... Ëåéëà, Èñêÿíäÿð, ßùìÿä, ýåäèí èøëÿðèíèçäÿ îëóí! (Ýåäèðëÿð.) Ðÿùèì, Ñÿôÿðÿëè, éàõûí ýÿëèí. Ãÿñäÿí ìÿí ñèçè àõûðà ñàõëàäûì. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Àüà, ìÿí ñèçÿ àøïàçëûã åëÿéÿúÿéÿì éà ìåùòÿðëèê? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ñÿí áó ýöí ëàçûìñàí íåúÿ êè, àøïàç âÿ íåúÿ êè, ìåùòÿð, àììà ÿââÿë ýÿðÿê àøïàçëûã åäÿñÿí. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ðöñõÿò âåðèí. (Ìåùòÿð ëèáàñûí ÷ûõàðäûá, àøïàç ëèáàñûíäà ãàëûð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ùÿ, áÿðÿêàëëàù. Õà, õà, õà! Áÿðÿêàëëàù. Áèð áåëÿ äóð ýþðöì, õà, õà, õà! Ð ÿ ù è ì . Ñÿôÿðÿëè áèð àç òÿíáÿë îëìàñà, ùå÷ ÿâÿçè éîõäóð. ×îõ ãî÷àã îüëàíäûð. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Ñÿùâ åëÿìÿ, Ðÿùèì, òÿíáÿë øàù ãàïûñûíäà îëàð... Áÿçè âàõò åëÿ õàí ãàïûñûíäà äà îëàð... Áèçèì òÿíáÿëèìèç äÿ ßùìÿääèð, ìöôòÿõîð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿí òÿíáÿë àäàìû ñåâìèðÿì... Ñèç þçöíöç ýþðöðñöíöç êè, ýöíäÿ íå÷ÿ äÿôÿ áàüà ýèðèðÿì ýþðöì ìåéâÿ-çàä îüóðëàéàí îëìàéûáäûð. Êèøè ö÷öí òÿíáÿëëèê áþéöê åéèáäèð. Áèëèðñÿí èíäè, __________ Ñÿôÿðÿëè, íÿ âàð? Áó àõøàì ìÿíèì íå÷ÿ íÿôÿð ãîíàüûì âàð, îíëàð ö÷öí ýÿðÿê ÿëà õþðÿêëÿð ùàçûð åäÿñÿí. 310 Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Àüà, õþðÿêëÿðèí éàõøû îëìàüû áàüëûäûð õÿðúÿ, õÿðú äÿ áàüëûäûð íÿãä ïóëà. Íÿ ãÿäÿð õÿðú ÷îõ îëñà, î ãÿäÿð äÿ õþðÿêëÿð éàõøû îëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ïÿù... àõìàã îüëó àõìàã! Ìÿí àüçûìû à÷ìàìûø ïóë, ïóë. Ýóéà êè, ïóëäàí ñèâàéû ýÿäÿíèí äèëè ãåéðè ñþç òóòìóð. Ð ÿ ù è ì . Ìÿí þìðöìäÿ ùå÷ áåëÿ íàìöíàñèá úàâàá åøèòìÿìèøäèì. Ýóéà êè, àðòûã ïóë èëÿ éàõøû õþðÿêëÿð áèøèðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð! Îíó áèçèì Áÿäèðúàùàí íÿíÿ äÿ áàúàðàð. Èø îíäàäûð êè, àç ïóëëà éàõøû õþðÿêëÿð ùàçûð åäÿñÿí, óúóç. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Âàëëàù, ìÿíèì áàøûìà áàëòà èëÿ äÿ âóðñàíûç, ìÿí ýåíÿ áàøà äöøÿ áèëìèðÿì âÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, íåúÿ îëà áèëÿð êè, éàõøû õþðÿêëÿð ùàçûð åäÿñÿí àç ïóëëà, óúóç. Áÿëè, äîüðóäóð êè, óúóç àëìàã îëàð ùÿñðÿòöëìöëóê! Áèçèì äèëäÿ ãàðàúà ãîâóðìà äåéèðëÿð. Îí ãóðóø âåðñÿí, áèð äîëó ñèíè âåðèðëÿð. Àüà Êÿðèì õàí. À ýÿäÿ, Ñÿôÿðÿëè, ñÿíèí ãÿñäèíäÿ, áàëàì, îäóð êè, ìÿíè õîðóçà éöêëÿéÿñÿí, ìÿí äÿ îíà ðàçû îëà áèëìÿéÿúÿéÿì, âÿññàëàì. Ð ÿ ù è ì . Íÿ ö÷öí, ãàðäàøûì, Ñÿôÿðÿëè, áàøà äöøìöðñÿí? Àüàíûí òÿëÿáè îäóð êè, éàõøû õþðÿêëÿð îëñóí, þçö äÿ óúóç. Áóðàäà áèð áåëÿ ÷ÿòèí ìÿñÿë éîõäóð. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Àüà Ðÿùèì, îëà áèëÿðìè êè, ñÿí þçöí àøïàçëûüû ãÿáóë åäÿñÿí, õþðÿêëÿð áèøèðÿñÿí, ùÿìè éàõøû, ùÿìè óúóç! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ñÿñèíè êÿñ, íàäöðöñò îüëó íàäöðöñò! Ñÿíÿ ùÿð íÿ áóéóðóðàì îíà ÿìÿë åëÿ, éàõøû õþðÿêëÿð, þçö äÿ óúóç! Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . ßëàú íÿäè... Àüà äåéèð ñöð äÿðÿéÿ, ñöð äÿðÿéÿ. Åéáè éîõäóð, áóéóð ýþðÿê, íå÷ÿ ãîíàã îëàúàã? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éà ñÿêêèç, éà îí. Àììà ñÿí õþðÿê ùàçûð åëÿðñÿí àëòû àäàì ö÷öí... îíäàí þòðö êè, áèð õþðÿê êè, áÿñ åëÿð àëòû àäàìà, î êèôàéÿò åäÿð ñÿêêèçÿ äÿ, îíà äà. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Ãàáàãúàäàí âåððÿì ëöëÿ êàáàá, îíäàí ñîíðà ïëîâ, ïëîâäàí ñîíðà... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Îíäàí ñîíðà ìÿí äÿ ùàçûð åëÿðÿì ñÿíèí ö÷öí ôàëàããà-÷óáóã... Çàëûì îüëó çàëûì! Ñÿíèí ôèêðèí ìÿíè õîðóçà éöêëÿìÿêäèð? Éîõñà ñÿíèí ãÿñäèí òàìàì øÿùÿðè äîéóðìàãäûð? Ð ÿ ù è ì . Õåéð àüà... Ñÿôÿðÿëèíèí ôèêðè îäóð êè, ãîíàãëàðû î ãÿäÿð éåäèðòñèí êè, éàçûãëàð òîõëóã åëÿéèá ãûðûëñûíëàð... ßçèçèì, ãîíàãëàðûìûçà __________ äöøìÿí äåéèëèê. Àøêàðäûð êè, ÷îõ éåìÿê àç éåìÿêäÿí äÿ ãîéàð. Éåìÿê ãàéäàñûí áèëìÿê þçö áèð áþéöê åëìäèð. 311 À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿðÿêàëëàù Ðÿùèì, àôÿðèí! ×þðÿéèì ñÿíÿ ùàëàë îëñóí! Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Äÿõè ìÿí ïÿñ. Ð ÿ ù è ì . ßëàâÿ ÿçèí1, õþðÿêëÿð ýÿðÿê òåç öðÿêòóòàí øåéëÿð îëñóíëàð. Òåç, áèð-èêè òèêÿäÿí ñîíðà éåìÿêäÿí ÿë ÷ÿêñèíëÿð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿí þçöì ÷îõ èìòàùàí åëÿìèøÿì, òåç öðÿêòóòàí õþðÿêëÿðäÿí áèðèñè äþýìÿ äþøÿìÿäèð. Áèðè õÿøèëäèð. Áèðèñè ãóéìàãäûð. Ùàôëàìà ýöðçÿ, ãîðóòäó àø, ìàë ÿòèíèí êöôòÿñè, óìàú – áóíëàð ùàìûñû öðÿêòóòàí øåéëÿðäè. Ð ÿ ù è ì . Ñèç àðõàéûí îëóí, àüà, ìÿí þçöì áó ãÿëèç õþðÿêëÿðäÿí ñå÷èá áèð éàõøû íàùàð ùàçûð åëÿðÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Èíäè, Ñÿôÿðÿëè, ýåò, ìåùòÿð ëèáàñûíû ýåé, ôàéòîíó òÿìèçëÿ âÿ àòëàðû ãîø! Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Àé àüà, áèð éîëëóüà ìÿíèì àäûìû éàðûòìàç ãîé, ãóðòàðñûí ýåòñèí. Âàëëàù äÿõè ìÿí íåéëÿéèì? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áó íÿ ñþçäö äåéèðñÿí, à ýÿäÿ? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . À áàøûíà äþíöì, àòëàðà áèç àðïà âåðìèðèê, îò âåðìèðèê, áèð ãóðó ñàìàíäûð, îíó äà âåðèðèê áèð õÿøìÿ... Áåëÿ éåìëÿíÿí àò àò îëàð? Áèð äÿðèäèðëÿð, áèð ñöìöê... Ãóéðóüóíäàí òóòóá êþìÿê âåðìÿñÿí, ùå÷ àéàã öñòÿ äóðà áèëìèðëÿð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Éÿíè áóðàäàí øÿùÿðèí î áàøûíà ýåäÿ áèëìÿçëÿð? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . ßðç åëÿéèðÿì êè, ùå÷ àéàã öñòÿ äóðà áèëìèðëÿð... Ñèç íÿ áóéóðóðñóíóç? Ð ÿ ù è ì . Àüà, ñèç ùå÷ äàðûõìàéûí, àòëàðû äà ìÿí ùàçûð åëÿðÿì... Àíúàã çÿùìÿò îëìàñà, áóéóðóí ýåäÿê ýþðÿê ãåéð èøëÿðèìèç íÿ ùàëäàäûð. (Ýåäèðëÿð.) Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è (òÿê). Ìÿí ùå÷ ãàíà áèëìèðÿì áó Ðÿùèì íÿ ýèðèá ìåéäàíà ãóéðóüóí áóëàéûð; àé áóíó åëÿðÿì, îíó åëÿðÿì... Úÿùÿííÿìÿ åëÿ, ýîðà åëÿ! Õàíà áàõ õàíà! Õÿøèëäÿí, ãóéìàãäàí äÿì âóðóð. Àäûí äà ãîéóá Àüà Êÿðèì õàí àüàéè-ßðäÿáèëè! Þëÿñÿí þëÿ! Åëÿ ùàâëàìà, õÿíýÿë, ìàë ÿòèíèí êöôòÿñè. Ìàë ÿòèíèí êöôòÿñè ýèðñèí ýþçöíÿ... Áÿäèðúàùàí, Çöëåéõà õàíûì äàõèë îëóðëàð. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ãàäàí àëûì, Ñÿôÿðÿëè, õàí åâäÿäèðìè? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áÿëè, åâäÿäèð. __________ 1 Áóíäàí ÿëàâÿ 312 Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Ýåò õàíà ìÿëóì åëÿ êè, ÿçèç ãîíàã ýÿëèáäèð. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áàø öñòÿ, áó ñààò. (Ýåäèð.) Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Áó íÿ ùÿðÿêÿòäèð, ãîúà? Ìÿí ýÿëìèøÿì Ëåéëà õàíûìûí éàíûíà, ýÿëìÿìèøÿì õàíëàí ñþùáÿò åòìÿéÿ. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Åéáè éîõäóð, áàøûíà äþíöì. Î ýÿëÿíäÿ áèçè éåìÿéÿúÿêäèð êè. Ãîé ýÿëñèí. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Ùå÷ âàõò îëà áèëìÿç. Ýåò áó ñààò Ëåéëà õàíûìû ÷àüûð! Ìÿí ùàðà, õàí ùàðà?.. Åéèá äåéèëìè, úàìààò áèçÿ íÿ äåéÿð? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àüðûì õàíûí öðÿéèíÿ. Õàí ýÿëÿíäÿ äöíéà ãîïìàéàúàãäûð êè! Èêè êÿëìÿ äàíûøûá, ÷ûõûá ýåäÿúÿê. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Èêè êÿëìÿ îëìàñûí, Àëëàù âàðà éàðûì êÿëìÿ îëñóí. Ñÿíÿ äåéèðÿì îëìàç, îëìàç, âÿññàëàì! Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Áåëÿ èøèí âàð èäè, ãàáàãúàäàí äåéÿéäèí... Èíäè ìÿí áàøûìà íÿ êöë òþêöì? Ìÿí äÿ àíàâûí áóéðóüóíà ýþðÿ ñÿíè áóðà ýÿòèðìèøÿì. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Àíàì ÷îõ þçö ö÷öí åëÿéèá... Âàëëàù, áó ñààò àéàãëàðûì òèòðÿéèð. Åéèá äåéèëìè? Áó íÿ èøäèð ñÿí ìÿíè ñàëäûí? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Íÿ äàíûøûðñàí, à ãûç? Áóíäàí éàõøû èø îëàð? Õàíûí áèð àéàüû ÷þëäÿäèð, áèðè ãÿáèðäÿ, áó ýöí-ñàáàù þëÿð, ìàë-äþâëÿò ãàëàð ñÿíÿ, ñÿí äÿ ùÿð êÿñè èñòÿðñÿí ýåäÿðñÿí îíà. Áóðàäà áèð åéèáëè èø éîõäóð. Ùÿðýàù ìÿíèì þçöìö èñòÿéÿí îëñà, òóëëàíà-òóëëàíà ýåäÿðÿì, ùå÷ êèìè äÿ âåúèìÿ àëìàðàì. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Î àðâàä ÷îõ ãÿëÿò åëÿéÿð êè, ñàùèáèíäÿí ñîíðà äöáàðÿ ÿðÿ ýåäÿð! Àëëàù õàòûðûíà, ýåò Ëåéëà õàíûìû ÷àüûð ýÿëñèí. Âàëëàù, éîõñà ìÿí áèð ñààò äà áóðàäà ãàëìàðàì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àùà, èíäè áèëäèì ôÿííèíè... Ñÿíèí ìåéëèí î äöíÿí íàüûë åëÿäèéèí îüëàíäûð, áèëäèì, áèëäèì... Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . ×îõ äà áèëäèí. Ýþðÿê îëàíäà åéèá èøäè? Àëòìûø éàøûíäà ãîúà îíà òàéäû? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . À ãûç, àõìàã îëìà, õàíûí ãàðàíãóøúàí þìðö ãàëìàéûá. Íÿ äàíûøûðñàí, áó ýöí-ñàáàù òÿøðèô àïàðàúàã. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì (ãûñûëûá Áÿäèðúàùàíûí áþéðöíÿ). Áó ýÿëÿí åéáÿúÿð êèìäèð, Áÿäèðúàùàí? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (äàõèë îëóð). Ñÿí áó åâÿ õîø ýÿëìèñÿí, Çöëåéõà õàíûì, ñÿôà ýÿòèðìèñÿí. Ìÿíèì áó úàùö úÿëàëûì ñÿíÿ ïåøêÿøäèð. Åéèá __________ òóòìàéûí êè, ìÿí ñèçèí éàíûíûçà åéíÿê òàõûá ýÿëìÿìèøÿì, åéíÿêñèç äÿ ýþçÿëëèéèí àøêàð ýþðöíöð. Ìÿëóì èøäè êè, àéà, ýöíÿ åéíÿê èëÿ áàõàðëàð... 313 Áÿäèðúàùàí, ñÿáÿá íÿäèð êè, Çöëåéõà õàíûì äàíûøìûð? Ìÿí ÷îõ àðçó åäÿðäèì êè, îíóí ìöáàðÿê ñÿñèíè åøèäèì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Õàí, þçöíöç áèëèðñèíèç êè, ãûç óøàüû ùÿéàëû îëóð, äàíûøìàç, ÿëÿëõöñóñ ñèçè ýþðöá áè÷àðÿíèí äèëè áèëìÿððÿ òóòóëóá. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ, ùÿéàíûí þçö úàâàíÿçÿí ö÷öí áþéöê ýþçÿëëèêäèð. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì (êÿíàðà). Íåúÿ ìóðäàðäûð, íÿ éàìàí åéáÿúÿðäèð, áàøûíûçà äþíöì! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áóäóð ýÿëèð ìÿíèì ãûçûì ñÿíèí ïèøâàçûíà... Ãûçûì, ýÿë, ýÿë, ýþð íåúÿ ùÿéàëû ãîíàã áèçÿ ýÿëèáäèð. Ë å é ë à õ à í û ì (äàõèë îëóð). ßçèç ãîíàã áèçè ñÿðÿôðàç åäèá, õîø ýÿëèá... Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Òåç ýÿëÿ áèëìÿäèì, áàüûøëàéàñûíûç... Ë å é ë à õ à í û ì . Õåéð, ýÿðÿê ñèç ìÿíè áàüûøëàéàñûíûç, ÷öíêè ÿââÿë ìÿíèì áîðúóìäó ñèçèí éàíûíûçà ýÿëìÿê. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ýþðöðñöíöç, Çöëåéõà õàíûì, ìÿíèì ãûçûì íÿ òåç ãàëõûá?.. Ìÿëóì èøäèð, úÿíýÿëäÿ îò òåç áèòÿð... Ëåéëàéà áàõûá åëÿ ôèêèð åëÿìÿéèí êè, ìÿíèì ñèííèì àðòûã îëà. (Áÿäèðúàùàí ÿëèíè àüçûíà âóðóá, èøàðÿ åäèð êè, åëÿ ñþçëÿðè äàíûøìà.) Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àüà, íÿ ñþçäöð áóéóðóðñóíóç?.. ßëáÿòòÿ, ýÿðÿê åëÿ îëñóí. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì (êÿíàðà). Ýþðöí íåúÿ ùåéâàíäûð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áÿäèðúàùàí, áàðû ñÿí äèëìàíú îë áèçèì àðàìûçäà... Áó ñààò ÿçèç ãîíàã íÿ áóéóðäó? Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Çöëåéõà õàíûì òÿÿúúöá åäèð ñèçèí ìÿëàùÿòèíèçÿ, øöúàÿòèíèçÿ... Äåéèð áó áè÷èìäÿ ìÿí þìðöìäÿ àäàì ýþðìÿìèøÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áó ñþç ìÿíè à÷äû, Áÿäèðúàùàí... áÿðÿêàëëàù Çöëåéõà õàíûì, àôÿðèí, ìàøàëëàù. (Áó âàõò Àüà Êÿðèì õàíàí îüëó ýþðöíöð.) Áóäóð îüëóì äà ýÿëèð... Ýÿë, ýÿë, îüëóì. Ýÿë, ýÿë ïèøâàçÿ... Ç ö ë å é õ à õ à í û ì (Áÿäèðúàùàíà). Ñÿíÿ íàüûë åòäèéèì îüëàí áóäóð... Ìÿýÿð áó õàíûí îüëó èìèø? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Òÿÿúúöá åòìÿéèí êè, ìÿíèì áåëÿ áþéöê óøàãëàðûì âàð... Ìÿí îí äþðä éàøûíäà åâëÿíìèøäèì... Îíà ýþðÿ... (Áÿäèðúàùàí äöáàðÿ èøàðÿ åäèð.) È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í (äàõèë îëóð). Äèëèì òóòóëóá, íÿôÿñèì áàòûá, òÿÿúúöá åäèðÿì õóäàâÿíäè-àëÿìèí èøëÿðèíÿ... Ðÿâà äåéèë îëà ýöë õàð èëÿ ÿíèñ...1 __________ 1 Äîñò 314 À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Õàíûì, ñèçäÿí òÿâÿããå åëÿéèðÿì îüëóìóí ñþçöíÿ ÷îõ äà ãóëàã àñìàéàñûíûç; ÷öíêè îíóí àüëûíäà áèð àç ÿíýÿë âàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Ùå÷ àúûüûí òóòìàñûí, àòà... Ðÿâà äåéèë, èíñàô äåéèë éåòìèø éàøûíäà ãîúà, àüçûíäà áèð äèøè éîõ... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Äàíûøìà, êÿñ ñÿñèíè, óä! Íàäöðöñò îüëó íàäöðöñò, äèëèíè éåðèíäÿí ãîïàðäàðàì... Èø ãóðòàðûá ýåäèá, áó òÿçÿäÿí ýèðèá ìåéäàíà êè, ìÿí äÿ âàðàì! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Àëëàù ÿýÿð ìÿíèì Àëëàùûìäûð, áó éàçûíû ïîçàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Êå÷ÿíäÿí ñîíðà, êå÷ÿíäÿí ñîíðà, Èñêÿíäÿð, áèð ýþçöìöí è÷èíÿ äöðöñò áàõ! Ìÿíè òàíûéûðñàí êè! Âàëëàùè, ñÿíè äàð àüàúûíà ÷ÿêÿðÿì... Íÿìÿêáÿùàðàì, íàäöðöñò ùåéâàí! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Áåëèí áöêöëöá, àüçûíäà äèø éîõ, áàøûí ÿñèð, ÿëàéàüûí òèòðÿéèð. Ñÿíÿ ëàéèã äåéèë áó âàõòûíäà åâëÿíìÿê... Óòàí, ùÿéà åëÿ! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ýÿäÿ, ñÿíÿ íÿ îëóá, äÿëè îëìóñàí? Áàøûíà àò òÿïèá? Ùå÷ áèëèðñÿí íÿ äàíûøûðñàí? ×ûõ áó ñààò ìÿíèì åâèìäÿí! Ñöðöí ýþçöìöí ãàáàüûíäàí, íÿìÿêáÿùàðàì! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Õåéð, ìÿí äÿëè îëìàìûøàì. Äÿëè ñÿí îëóáñàí êè, áåëÿ èøÿ èãäàì åëÿéèðñÿí. Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ùÿìèí ìÿíçèëäÿ. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í (÷þëäÿí). À ýÿäÿëÿð! Ðÿùèì, Ñÿôÿðÿëè, àìàí ýöíöäöð, ýÿëèí, áàøûíûçà äþíöì, åâèì éûõûëûáäû, àé àìàí, àé äàä!.. Ùÿð áèð òÿðÿôÿ ãà÷ûí, òóòóí îüðóíó, ãîéìàéûí, à ýÿäÿ, (äàõèë îëóð) àé Àëëàù, àé ïåéüÿìáÿð, ýþéëÿð, óëäóçëàð! Ìÿíè ñîéóáëàð, äÿäÿìÿ îä âóðóáëàð! Ïóëóìó êèì àïàðäû, Àëëàù?! Ïóëóìó êèì àïàðäû?! Ìÿíèì ýþçÿë ïóëëàðûì, ìÿíèì ÿçèç ïóëëàðûì, ýþçöìöí èøûüû, áåëèìèí ãöââÿòè ïóëóì! Âàé, ïóëóì, âàé... Øèêàéÿò åëÿéÿúÿéÿì éåðäÿí, ýþéäÿí... Áèð äèâàíõàíà ãîéìàéàúàüàì!.. Îí äÿãèãÿ áóíäàí ÿââÿë áàõìûøäûì, ïóëóì éåðèíäÿ èäè... Ìÿí íÿ èøäè äöøäöì, úàìààò? Ìÿí þëöðÿì. Áàõ, úàíûì éûüûëäû áîüàçûìà... Ñÿðáàçëàð, ýÿëèí, ìèíáàøûëàð, ýÿëèí. Ïóëóì òàïûëìàñà áó áîüàçûìäàí þçöìö àñàúàüàì. Àìàíäû ãîéìàéûí!.. (Ýåäÿ-ýåäÿ) Àìàíäû ãîéìàéûí! Àìàíäû ãîéìàéûí!.. (Ýåäèð.) 315 Èñêÿíäÿð õàí (äàõèë îëóð). Ýþðÿñÿí ýåíÿ íÿ îëóáäóð êè, êèøè ãóëóí êèìè áàüûðûð. Éÿãèí áèð êöïÿäÿí-çàääàí ñûíäûðûáëàð, îíà ýþðÿ ÷ûüûðûð... Äåéÿí ýÿðÿê à êèøè, ìÿýÿð þëìÿéÿúÿêñÿí? Íÿ õÿáÿðäè, áèð áåëÿ õÿñèñëèê îëàð? Ìÿýÿð ñÿíÿ î ãÿäÿð äþâëÿò êèôàéÿò åëÿìèð? Áàøûí áàòñûí, êèøè! ß ù ì ÿ ä (äàõèë îëóð). Àüà, áèð áÿðè çÿùìÿò ÷ÿê, òåç ùà. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Íÿ îëóá, à ýÿäÿ? Àòàì íÿ ö÷öí åëÿ áàüûðûðäû? ß ù ì ÿ ä (éàâàøäàí). Ùå÷ äèíìÿ, àüà, àòàíû þëäöðìöøÿì, ùÿëÿ ÷îõ áàüûðàúàã. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Àõûð ýåíÿ áèð äå ýþðöì íÿ îëóáäóð? ß ù ì ÿ ä . Ñàíäûã÷àíû âóðìóøàì, è÷è äîëó ïóë. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í . Ñàíäûã÷à ùàðàäà èäè, áàëàì? Íÿ òÿùÿð éåðèíè áèëäèí? ß ù ì ÿ ä . À áàøûíà äþíöì, ñÿí íÿ òÿùÿð àäàìñàí? Èíäè ñþùáÿò ìÿãàìû äåéèë. Áó ñààò õàí àëÿìè òþêÿúÿê áóðàéà... Ýÿë ýþðÿê ñàíäûã÷àíû íÿ òÿùÿð åäèðèê. (Ýåäèðëÿð.) Ìèíáàøû, Àüà Êÿðèì õàí äàõèë îëóðëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Þëÿíÿäÿê ÿëëÿøÿúÿéÿì, äöíéàéè-àëÿìè õàðàáà ãîéàúàüàì... Ìÿíèì åâèìè éûõûáëàð, éóðäóìó òàð-ìàð åëÿéèáëÿð... Çàðàôàò äåéèë, ìèíáàøû... Áèð åëÿ ïóë ÿëäÿí ýåòñèí. Ì è í á à ø û . Õàí, ñÿáðèíè áàñ, ÿââÿëèíúè äÿôÿ äåéèë êè, ìÿí îüðó àõòàðûðàì. Àëëàù ìÿíÿ î ãÿäÿð äþâëÿò âåðÿéäè íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí îüðó òóòìóøàì, çèíäàíà ñàëìûøàì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Öðÿéèì òàá òóòìóð, ìèíáàøû, ìÿíè ãûíàìà, ãûíàìà! Ìÿí ýÿðÿê äöíéàéè-àëÿìèí, äèâàí ÿùëèíèí ùàìûñûíû òþêöì áóðàéà... Ýÿðÿê ìÿíèì áó èøèì à÷ûëà, éîõñà òàìàì äèâàíû äèâàíà ñàëëàì! Ì è í á à ø û . Íàüûë åëÿ ýþðöì, ñàíäûã÷àäà íÿ ãÿäÿð ïóë âàð èäè âÿ íÿ âàõò àïàðûáëàð? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ùå÷ äèëèìÿ ýÿòèðÿ áèëÿðÿì? Ñàíäûã÷àäà âàð èäè èêè ìèí òöìÿí ãûçûë, áàñäûðìûøäûì áàüäà... Ñàáàùäàí èíäèéÿ êèìè áåø äÿôÿ áàõìûøäûì. Ïóëóìó åëÿ áó ñààò àïàðûáëàð, åâèìè éûõûáëàð. Ì è í á à ø û (éàçûð). Èêè ìèí òöìÿí ñàíäûã÷àäà... Áÿëè, ñîíðà... À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Òà íÿ ñîíðàñû âàð? Äÿäÿìÿ îä âóðóáëàð å!.. Ì è í á à ø û . Êèìÿ ýöìàíûí âàð? __________ À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Òàìàì äöíéàéà. Áó ñààò ýÿðÿê øÿùÿð ÿùëèíèí ùàìûñûíû äóñòàã åäÿñÿí. 316 Ì è í á à ø û . Ùÿðýàù ìÿíèì èìòàùàíûìà åòèáàðûí âàðñà, àðòûã êöéãàëìàãàë ëàçûì äåéèë. Ùÿòòà èøè õàðàá äà åëÿìÿê îëàð. Áèð áàëàúà èøèí öñòöíÿ äöøäöì, êèôàéÿò åëÿð, ñîíðà ñÿíèí áîðúóí äåéèë. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è (÷þëäÿí). ßââÿë ãóçóíó ñîéóí, ñîíðà ùÿð íÿ ëàçûì îëñà, ìÿí þçöì åëÿéÿðÿì. (Äàõèë îëóð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Êèìè ñîéóðñàí, à ýÿäÿ?! Ìÿíè, ìÿíè? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Õåéð, àüà, ãóçóíó äåéèðÿì ñîéñóíëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ùàíñû úÿùÿííÿìäÿ ãàëìûøäûí, à ýÿäÿ? Ìÿíè ãóçóäàí ïèñ ñîéóáëàð, åâèìè éûõûáëàð. Ì è í á à ø û (Ñÿôÿðÿëèéÿ). Éàõûí ýÿë ýþðöì, ãî÷àã! Õàí, áèð àç ñÿáð åëÿ. Ñÿí õàíûí åâèíäÿ íÿ÷èñÿí? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Ìÿí ùÿìè ìåùòÿðÿì, ùÿìè àøïàç. Ì è í á à ø û . Ñÿí ãåéðè ôèêðÿ äöøìÿ, ÿçèçèì, àíúàã ñÿíäÿí ùÿð íÿ ñóàë åòñÿì, îíà úàâàá âåð. Åëÿ öçöíäÿí ýþðöðÿì êè, ñÿí òÿìèç îüëàíñàí. Õàíûí èêè ìèí òöìÿí ïóëóíó îüóðëàéûáëàð. Àøêàðäûð êè, áó åâ àäàìûíûí èøèäèð. Ìÿíÿ äîüðóñóíó äå ýþðöì, áó êèìèí èøè îëà áèëÿð? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è (êÿíàðà). Éàõøû èòòèôàã ÿëèìÿ äöøöáäöð. Áó èø ùå÷ êèìèí èøè äåéèë, ìÿýÿð êè, Ðÿùèìèí. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . À÷ûã äàíûø, à ýÿäÿ, ìûçûëäàìà. Ì è í á à ø û . Õàí, Àëëàù õàòûðûíà ñÿáðèíèç îëñóí. Áÿñ êèìè äåéèðñÿí? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Õàíûí ÿçèç íþêÿðè Ðÿùèìè. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿí ïóëóìó ýèçëÿäèéèì éåðäÿ ùå÷ Ðÿùèìè ýþðìöñÿí áàüäà? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áÿëè, åëÿ áàüäà ýþðìöøÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ßëèíäÿ ñàíäûã÷à ýþðìÿäèí? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áÿëè, ýþðìöøÿì, áàëàúà ñàíäûã÷à. Ì è í á à ø û (éàçà-éàçà). Íÿ òÿùÿð ñàíäûã÷à èäè? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Ñàíäûã÷à íÿ òÿùÿð îëàð?.. Áó áþéöêëöêäÿ. (Ýþñòÿðèð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿíèì ñàíäûã÷àì áó áþéöêëöêäÿ èäè. Ì è í á à ø û . Íÿ ðÿíýäè? Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Ðÿíýè... ðÿíýè... ñàíäûã÷à ðÿíýèíäÿ. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ùÿ, ùÿ, ùÿ!.. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Ãûðìûçû. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿíèì ñàíäûã÷àìûí ðÿíýè ãàðà èäè. Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áÿëè äÿ, ñàíäûã÷à ãàðà ãûðìûçû èäè. __________ À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ùå÷ øÿêê éîõäóð êè, ùàìàí ñàíäûã÷àäûð... Ìèíáàøû, éàç äÿôòÿðÿ, øöêöð Àëëàùà êè, äöøìöøöê ðÿäèíÿ. 317 Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Áóäóð Ðÿùèì þçö ýÿëèð. (Ðÿùèì ýÿëèð.) À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áóðà ýÿë ýþðöì... Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àë áîéíóíà, ìÿí ñÿíÿ íåéëÿìèøÿì, íÿìÿêáÿùàðàì êè, ñÿí ìÿíè úàìààò è÷èíäÿ ðöñâàé åëÿäèí? Ð ÿ ù è ì . Íåúÿ ìÿýÿð, àüà? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Þçöí áèëìèðñÿí? Íåúÿ ùàíñûäûð? Ð ÿ ù è ì . Õåéð, àüà, áèëìèðÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Åé íÿìÿêáÿùàðàì, áèëìèðñÿí? Ùÿ? Ýèçëÿòìÿê ëàçûì äåéèë, èø àøêàðäûð ýöí êèìè. Ìÿí ñÿíè ýþòöðäöì åâèìÿ, ñÿíÿ åòèáàð åëÿäèì, àõûðäà ñÿí áåëÿ íàìÿðä ÷ûõäûí. Àë áîéíóíà áó ñààò, éîõñà áàøûíû áÿäÿíèíäÿí ýþòöðäÿðÿì! Ð ÿ ù è ì . Àüà, ìöãÿññèðÿì... Ìÿíèì ãÿñäèì âàð èäè ÿùâàëàòû à÷ûá ñèçÿ áÿéàí åäèì, àíúàã åëÿ ìÿãàì òàïìûðäûì... Àëëàù õàòûðûíà, àüà, ãÿçÿáíàê îëìàéûí! Ì è í á à ø û . Þçöíö òÿìèçëèéÿ ÷ûõàðòìàãäàí þòðö äÿõè íÿ ñþçöí âàð? Ð ÿ ù è ì . Ìÿí î ãÿäÿð ìöãÿññèð äåéèëÿì, íåúÿ êè ñèç ùåñàá åäèðñèíèç. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ãàéòàð, ãàéòàð þçöìÿ ìÿíèì äþâëÿòèìè, ìàëûìû, àäûìû, ñàíûìû. Ð ÿ ù è ì . Àüà, ìÿíè ìÿùÿááÿò âàäàð åëÿäè, ìÿí ìöãÿññèð äåéèëÿì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìÿí ïóëóìó àõòàðûðàì, áó ìÿùÿááÿòäÿí äÿì âóðóð... Âàëëàù, éàõøû ìÿùÿááÿòäèð: þçýÿíèí ïóëóíó îüóðëà, àäûíû ãîé ìÿùÿááÿò. Ð ÿ ù è ì . Ùå÷ êèìèí äþâëÿòè ìÿíÿ ëàçûì äåéèë. Ìÿí áó åâäÿ ïóëäàí þòðö íþêÿð÷èëèê åëÿìèðÿì. Àüà, Àëëàù õàòûðûíà, ìÿíèì ìóíèñèìè ÿëèìäÿí àëìà! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Âåðìÿðÿì! Äöíéà áÿðïà îëà, ýþéäÿí Úÿáðàéûë, ßçðàéûë ýÿëÿëÿð, ýåíÿ âåðìÿðÿì. Ïàäøàùà ëàéèã äþâëÿòèìè îüóðëàìûñàí, ùÿëÿ ýåíÿ ñþçöí âàðäûð äàíûøìàüà! Ð ÿ ù è ì . Î øåé êè ìÿíèì ÿëèìäÿäèð, îíó îüóðëàìàã ìöìêöí äåéèë, àüà! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ßëáÿòòÿ, ìöìêöí äåéèë, ãàéòàð! Ð ÿ ù è ì . Àüà, éà ìÿíè þëäöð, áàøûìû êÿñ, éà ìÿíèì ÿëèìäÿí Ëåéëàíû àë, ãåéðè ôèêðÿ äöøìÿéèí. Ëåéëà ýöëäÿí òÿìèçäèð... Ìÿí äÿ íàìÿðä àäàì äåéèëÿì. __________ À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áó äà áèð ìöñèáÿò... Áó äà áèð ìöñèáÿò... Õóäàéà, ìÿí íÿ ýöíàù åëÿìèøäèì? 318 Ñ ÿ ô ÿ ð ÿ ë è . Àüà, ìÿí ñÿíè åëÿ ýþðöðÿì àõûðäà ãûçûíû îüðóéà âåðÿúÿêñÿí. Ð ÿ ù è ì . Ñÿñèíè êÿñ, ùåéâàí! Âàëëàù, áó ñààò ñÿíè èêè ïàð÷à åëÿðÿì. Ëåéëà õàíûì, Çöëåéõà õàíûì, Áÿäèðúàùàí äàõèë îëóðëàð. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . ßìÿéèì ýþçöçÿ äóðñóí, Ëåéëà, áó íÿ èøäèð, áó íÿ ìöñèáÿòäèð?.. Ùÿð èêèíèçè äàð àüàúûíà ÷ÿêÿúÿéÿì, àòàìûí ÿðâàùûíà... Ïóë ýåòñèí, íàìóñ ýåòñèí. Ìèíáàøû, áóéóð êÿíäèð ýÿëñèí... Òÿíÿô, òÿíÿô, òÿíÿô...1 À ü à Ù å é ä ÿ ð (äàõèë îëóá). Íÿ îëóáäóð ìÿýÿð, úÿíàá Êÿðèì õàí? Íÿ ñÿáÿáÿ ãÿçÿáíàê îëìóñóíóç? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Çöëì, ìöñèáÿò àñèìàíà áöëÿíä îëóá... Þç íþêÿðèì èêè ìèí òöìÿí ïóëóìó îüóðëàéûá, ãûçûìû äà éîëäàí ÷ûõàðäûá. Ð ÿ ù è ì . Õàí, Àëëàùäàí ãîðõ... Ùÿð íÿ ìÿíÿ äåéÿúÿêñÿí äå, àììà úöðÿòèíèç éîõäóð ìÿíèì öñòöìÿ îüðó àäû ãîéàñûíûç. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Àüà Ùåéäÿð, áó çàëûì îüëó, ñÿíèí íàìèçÿä íèøàíëûíû éîëäàí ÷ûõàðäûá... Ãåéðÿòè ñèçÿ äöøÿð... Íÿ äóðìóñàí, íÿ äóðìóñàí, âóð áó ìÿëóí îüëóíóí áîéíóíó! À ü à Ù å é ä ÿ ð . Õåéð, ìÿùÿááÿòÿ ýöú éîõäóð... Áóíäàí ñîíðà Ëåéëà ìÿíÿ ëàçûì äåéèë. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Úÿíàá ìèíáàøû, ÿùâàëàòäàí ìöõáèð îëäóíóç? Èíäè þçöíöç òÿíáåù êÿñèí.. Ùÿðýàù ìÿíäÿ èõòèéàð îëñà èäè, ùÿð èêèñèíèí áàøëàðûíû èò áàøû êèìè êÿñÿðäèì! Ð ÿ ù è ì . Õàí, áèð òÿê Ëåéëà õàòûðû ö÷öí ìÿí áó ãàïûäà íþêÿð÷èëèéè ãÿáóë åòäèì. Ìÿíÿ ùå÷ êèìèí úöðÿòè éîõäóð îüðó äåñèí âÿ ìÿíè þëäöðìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ðöñòÿì õàí Çÿíýèëàíèíèí îüëóíó ùå÷ êÿñ þëäöðÿ áèëìÿç. À ü à Ù å é ä ÿ ð âÿ Çöëåéõà õàíûì. Íÿ äåäèí, îüëàí, íåúÿ, íåúÿ? Ð ÿ ù è ì . Áÿëè, àòàì Ðöñòÿì õàíäûð, àíàì äà Õÿäèúÿ õàíûì. Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Îüëàí, ñÿíè àíä âåðèðÿì ïÿðâÿðäèýàðà, íàüûë åëÿ ýþðöì ñÿí êèìñÿí? Ð ÿ ù è ì . Ìÿí Ðöñòÿì õàíûí îüëóéàì. Ãà÷àãëàð êöëôÿòèìèçè ÿñèð åëÿäèëÿð, àòàì áèð éàíäà ãàëäû, àíàì áèð éàíäà ãàëäû, ìÿíè àïàðäûëàð... Îí èëäèð ìÿí äèéàðáÿäèéàð äöøöá îíëàðû àõòàðûðàì. Áó àòàìûí ìþùðö, áó äà àíàìûí áàçóáÿíäè. __________ 1 Òÿíÿô – “òÿíàá” ñþçöíöí òÿùðèô îëóíìóø øÿêëèäèð. 319 À ü à Ù å é ä ÿ ð . Îüëàí, ìþùðö ýþñòÿð ýþðöì. (Àëûð.) Ç ö ë å é õ à õ à í û ì . Ãóðáàí ñÿíÿ, îüëàí, áàçóáÿíäè ýþñòÿð ýþðöì (áàçóáÿíäÿ áàõûá). Àòàì îüëó ãàðäàø (ãóúàãëàéûð), ìÿí þçöì äÿ Ðöñòÿì õàíûí ãûçûéàì. À ü à Ù å é ä ÿ ð (ìþùðÿ, áàçóáÿíäÿ áàõûá, äèçè öñòÿ ÷þêöá). Õóäàéà, øöêöð êÿðÿìèíÿ! Áàëàëàðûì, ýÿëèí ñèçè áàüðûìà áàñûì. (Ãóúàãëàøûðëàð, àüëàéûðëàð) Ðöñòÿì õàí Çÿíúèëàíè ìÿíÿì! À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Àüëàìàã êèôàéÿò åëÿð, ýþçëÿðèí àéäûí îëñóí, ãàðäàø. Àììà ÿçèçèì, ìÿí ïóëóìó ñÿíäÿí àëàúàüàì ùà... È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í (äàõèë îëóá ßùìÿä èëÿ). Àòà, áó úàìààòûí éàíûíäà ñþç âåð êè, Çöëåéõàäàí ÿë ÷ÿêäèì, ñàíäûã÷àíû áó ñààò ýÿòèðèì. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ùÿðýàù ñàíäûã÷à ñàëàìàò ýÿëèá ÿëèìÿ ÷àòñà, äåéÿðÿì, ÿë ÷ÿêäèì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð õ à í (ßùìÿääÿí àëûá). Áóéóð àòà! (Ñàíäûã÷àíû âåðèð.) À ü à Ù å é ä ÿ ð . Èøëÿðè áèëèðÿì. Ãûçûì, Çöëåéõà, éàõûí ýÿë. Èñêÿíäÿð õàí, ñèçè áèð-áèðèíèçÿ òàïøûðäûì, ùÿð èêèíèçè ïÿðâÿðäèýàðà... Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ðÿùèì õàí, Ëåéëà, éàõûí ýÿëèí!.. ßëëÿðèíèçè áÿðè âåðèí. Òóòóí, Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Àììà òîé õÿðúè ìÿíäÿí äåéèë ùà, îíó áèëèí! À ü à Ù å é ä ÿ ð . Ìÿí ãÿáóë åëÿäèì, ýþçöì öñòÿ. À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Áó èêè òîéäà ìÿíÿ áèð äÿñò ëèáàñ äà ýÿðÿêäèð, áóäóð ãàáàãúàäàí äåéèðÿì. À ü à Ù å é ä ÿ ð . Áàø öñòÿ, î äà ìÿíäÿ. Ì è í á à ø û . Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Àüà Ùåéäÿð, áÿñ ìÿíÿ íÿ? À ü à Ù å é ä ÿ ð . Ùÿð íÿ õàùèø åëÿñÿí, ùàçûðàì. Á ÿ ä è ð ú à ù à í . Àüà Êÿðèì, áó èøäÿ ìÿí î ãÿäÿð ÷ÿíÿ âóðìóøàì, äèëèì, äîäàüûì ãàáàð îëóá, ýÿçìÿêäÿí áàøìàãëàðûì äàüûëûá. Áÿñ ìÿí éàçûã äåéèëÿì? À ü à Ê ÿ ð è ì õ à í . Ìèí éàëàíû áèð áþéðöíöí öñòÿ äåäèí, Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí. À ü à Ù å é ä ÿ ð . Î äà áàø öñòÿ, Áÿäèðúàùàíà ìÿí áîðúëóéàì. Ð ÿ ù è ì . Øàì ùàçûðäûð, áóéóðóí. Ýåäèðëÿð. __________ Ïÿðäÿ 320 ÄßËßÄÓÇ ßÙËÈ-ÌßÚËÈÑ Ìèðçÿäàäàø Ý ö ë ú à ù à í – îíóí àðâàäû Ì ÿ ú è ä – úàâàí òàúèð à ó ð á à í ÿ ë è – ñÿðêàð Äèâàíáÿéè Ôÿððàø Ìÿììÿäÿëè Øèêàéÿò÷èëÿð âÿ òàìàøà÷ûëàð ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ìÿúèäèí äöêàíûíäà. Ìÿúèä ÿéëÿøèá éåðäÿ, ùåñàá ÷ÿêèð. Ì ÿ ú è ä . Îòóç éåääè ìàíàò, ãûðõ àëòû ìàíàò éàðûì, èêè éöç îí èêè ìàíàò... Èêè éöç îí èêè ìàíàòëûã ïàð÷à ñàòìûøàì êèìÿ? Ñÿôäÿðãóëó õàíûí îüëó Ñÿôèãóëó õàíà... Ùå÷ äåéèíÿí, êèøè, àüëûíà ýÿëèðìè êè, ìÿíèì áèð áåëÿ áîðúóì âàð? ßñòÿüôöðóëëàù! Ìÿí áóíäàí ñîíðà ãÿëÿò åëÿðÿì íÿ õàíà, íÿ áÿéÿ íèñéÿ ìàë ñàòìàðàì, âÿññàëàì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì, ãàðäàø îüëó. Ì ÿ ú è ä . ßëåéêÿññàëàì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Êåôèí éàõøûäûðìû, ãàäàí àëûì? Íåúÿ äîëàíûðñàí? Ì ÿ ú è ä . ßçèç îëàñûíûç, íÿ ö÷öí, éàõøûäûð. Áèð íþâ äîëàíûðûã. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Àíàí âÿ áàúûëàðûí ñÿëàìÿòäèðëÿðìè êè, èíøàëëàù? Ì ÿ ú è ä . ßçèç îëàñûíûç, ñÿëàìÿòäèðëÿð. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ìÿíäÿí îíëàðà ÿðçè-ñàëàì éåòèðèá äåéÿðñÿí êè, Ìèðçÿäàäàø ÿìèíèç ñèçÿ äóà ýþíäÿðèð. Ì ÿ ú è ä . Áàø öñòÿ, äåéÿðÿì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ìÿí ñÿíèí àòàí èëÿ, Àëëàù îíà ðÿùìÿò åëÿñèí, áèð éåðäÿ þìöð êå÷èðìèøèê, îíäàí éàõûí ìÿíèì äîñòóì îëìàéûá. Áèð òèêÿ __________ òà àõûð ýöíëÿðÿäÿê ýàù î áèçèì åâèìèçäÿ îëóá, ýàù ìÿí âàõòûìûçäûí ñèçèí. Éåìÿê-è÷ìÿéèìèç ùÿìèøÿ áèð éåðäÿ îëóá 321 Ì ÿ ú è ä . Áàüûøëàéûíûç, ìÿí ñèçè áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëñà åâèìèçäÿ ýþðìÿìèøÿì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Íåúÿ îëóáäóð êè, ñÿí ìÿíè åâèíèçäÿ ýþðìÿìèñÿí? Ìÿí áó ñààò ñÿíÿ ãàíäûðûì, ãàäàí àëûì. Ìÿí ãàíäðàáàíä÷û èäèì. Ýåúÿ éàðûñûíäàí êå÷ìèø ãà÷àã ìàë ýÿòèðÿðäèì. Éûüàðäûã ñèçèí äàë îòàüà. Õÿáÿð âåðÿðäèê ìöøòÿðèëÿðÿ, áèð-èêè ñààòäà ìàëûí ùàìûñûíû ñàòûá ãóðòàðàðäûã. Õÿëâÿò ýåúÿëÿð èø ýþðÿðäèê. Ãàíäðàáàíä èøè áåëÿ îëóð, õÿëâÿò, ýåúÿëÿð... Îíà ýþðÿ ñÿí ìÿíè åâäÿ ýþðìÿìèñÿí. Ì ÿ ú è ä . Íÿ áèëèì, âàëëàù. Ìÿí êè ñèçè ýþðìÿìèøÿì. Áÿëêÿ äÿ îëà áèëÿð. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Áèç íÿèíêè éîëäàø, áÿëêÿ ãàðäàøäàí àðòûã îëìóøóã. Áèð ýöí Àðàç êÿíàðûíäà àòûìûí àüçûíû áàüëàéûá, éûõûëûá êîë äèáèíäÿ, ãà÷àã ìàë ýþçëÿéèðäèì. Ýåúÿ ãàðàíëûã, ýþç-ýþçö ýþðìöð, áåø ãàòûð éöêö ìàë êå÷äè áÿðè òàéà. Àéàã öçÿíýèéÿ ãîéóá äöøäöì ãàáàüà... Íÿ òÿùÿð îëäóñà êàçàêëàð àëäû öñòöìöçö. Àëëàù ñÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí à êèøè! Ãûøãûðäû: ãà÷ûíûç! Þçö ãàéûòäû êàçàêëàðà òÿðÿô, áàøëàíäû àòûøìà... Ì ÿ ú è ä . Ñÿí ìÿíèì àòàìû áèð ïÿùëÿâàí åëÿäèí. Àììà àíàìûí ñþçöíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, àòàì áèð àäàìûìûø ôÿãèð, ùå÷ êèì èëÿ èøè îëìàéàí ãîðõàã... Àõøàì îëàí êèìè ãàïûëàðû áÿðêèäèá, þëäöðñÿí äÿ äåéèð, åâäÿí êÿíàðà ÷ûõìàçäû... ßëÿëõöñóñ èòäÿí, ïèøèêäÿí ãîðõàðäû. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ìÿí î ìÿðùóìóí ñóáàé âàõòûíäàí, úàâàíëûüûíäàí äàíûøûðàì. Ãàäàí àëûì, êèøè êè åâëÿíäè ùà, àðâàä êèìè îëóð. Äîüðó-äóð, ïèøèêäÿí äÿ ãîðõàðäû. Ì ÿ ú è ä . Ìÿíèì àòàì åëÿ ñóáàé âàõòûíäà äà ãîðõàã îëóá. Ìÿí áåëÿ åøèòìèøÿì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Õöëàñÿ, áèëèðñÿí, ãàðäàø îüëó, ìÿí íÿ èøäÿí þòðö éàíûíà ýÿëìèøÿì? Íå÷ÿ ýöíäöð êè, àðâàäûì ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðèá, äåéèð, à êèøè, ñÿí íÿ áèâÿôà éîëäàøñàí, ìÿýÿð àäàì ùå÷ îëìàñà ùÿôòÿäÿ áèð éîë ãàðäàø îüëóíó ÷þðÿéÿ ÷àüûðìàç, îíà ùþðìÿò åäèá, ðÿôèãèíèí ðóùóíó øàä åëÿìÿç? ×àüûð ýÿëñèí, äåéèð, ãàðäàø îüëó áó ýöí áèçÿ ãîíàã îëñóí. Èíäè íÿ òþâð îëñà ýÿðÿê ñÿíè àïàðàì. Éîõñà àðâàä ìÿíè åâÿ ãîéìàç. Ñÿíèí ö÷öí ãûðãîâóëïëîâ ùàçûðëàéûá. Ì ÿ ú è ä . ×îõ ðàçûéàì, àíúàã áó ýöí ìÿíè áàüûøëàéûíûç, ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ñîíðà âàõò îëàð, áàø öñòÿ, ýÿëÿðÿì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ùå÷ îëà áèëìÿç. Íÿ òþâð îëñà ýÿðÿê ñÿíè àïàðàì. __________ Ñÿíäÿí òÿâÿããå åäèðÿì òà áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàñàí, âÿññàëàì. Èíäè áóéóð ýþðöì, àëûø-âåðèø íåúÿ êå÷èð? 322 Ì ÿ ú è ä . Íÿ ö÷öí, øöêöð Àëëàùà, áÿä äåéèë. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Î ìàùóä òîïóíó áÿðè âåð ýþðöì íåúÿ øåéäèð, (ìàùóäà áàõûá) áóíäàí éàõøûñû éîõäóðìó? Ì ÿ ú è ä . Áó ìàùóä îíäàí áèð àç éàõøûäûð, àíúàã áèð àç ãèéìÿòèíäÿ òÿôàâöò âàð. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Åéáè éîõäóð, îëñóí áàùà. Äþâëÿòèíäÿí ÿìèí áèð åëÿ äÿ êàñûá äåéèë... Î øàë òîïóíó äà áÿðè âåð ýþðöì. (Áàõûá.) Éàõøûäûð, éàìàí äåéèë. Ãèéìÿòëÿðè? Ì ÿ ú è ä . Îí ìàíàò éàðûì ìàùóä, øàë àëòû ìàíàòà àðøûíû. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Îí ìàíàò éàðûì îëìàñûí, îëñóí îí èêè ìàíàò éàðûì. Ãàðäàø îüëóíà õåéèð âåðìÿê ìÿíèì áîðúóìäóð. Ìèíëÿðúÿ ìÿí ñÿíÿ õåéèð âåðñÿì, àòàíûí ìÿíÿ åëÿäèéè ùþðìÿòèí éöçäÿí áèðè îëà áèëìÿç. Àëëàù ñÿíè îíóí éåðèíäÿ ãàéûì-ãÿäèì åëÿñèí, èíøàëëàù!.. Ì ÿ ú è ä . Àòàì ìÿíÿ âÿñèééÿò åäèá: ùå÷ êèìäÿí éàõøûëûã ýþçëÿìÿ âÿ ùå÷ êèìÿ éàõøûëûã åëÿìÿ. Îíäà, äåäè, äöíéàäà ñÿëàìÿò äîëàíàðñàí. à ó ð á à í ÿ ë è (äàõèë îëóá). Ñàëàì ÿëåéêöì. Ì ÿ ú è ä . ßëåéêÿññàëàì! Ãóðáàíÿëè, éàõûí ýÿë ýþðöì. Äå ýþðöì, ìÿí ñÿíÿ íå÷ÿ ãîéóí òàïøûðìûøäûì? à ó ð á à í ÿ ë è . Ñÿí ìÿíÿ òàïøûðìûøäûí éöç ÿëëè ãîéóí, îòóç êå÷è, áèð óçóíãóëàã. Ì ÿ ú è ä . Ñÿí, ãàðäàø, ýÿðÿê ìÿíÿ ùåñàá âåðÿñÿí, ýþðöì ìÿíèì ìàëûì íÿ ãÿäÿð àðòûá âÿ éàèíêè àçàëûá. à ó ð á à í ÿ ë è . ßðç åëÿéèì ãóëëóüè-øÿðèôèíèçÿ. Óçóíãóëàüû ãóðä ïàð÷àëàäû. Î êè ãàëäû ãîéóíà, êå÷èéÿ, îíëàðäàí äà áèð áàëàúà çèéàíëûã îëóá. Ì ÿ ú è ä . Çèéàíëûã îëóá, íÿ ãÿäÿð? à ó ð á à í ÿ ë è . Òà î ìÿíèì éàäûìäà ãàëìàéûá. Àíúàã áèð ùÿôòÿ îëàð êè, ùåñàá âåðìèøÿì ñÿíèí äàéûí îüëó Ìÿììÿäâÿëèéÿ. Ì ÿ ú è ä . Õåéð, ãàðäàøûì, áåëÿ äåéèë, ìÿí ìàëûìû ñÿíÿ òàïøûðìûøàì. Ñÿí áîðúëóñàí ùåñàáû ìÿíèì þçöìÿ âåðÿñÿí. à ó ð á à í ÿ ë è . Ùåñàáû áèð éîë âåðÿðëÿð. Áåø äÿôÿ ìÿí ùåñàá âåðÿ áèëìÿðÿì. Ùÿð íÿ ñèçÿ ëàçûìäûð, äàéûí îüëóíäàí ñîðóøà áèëÿðñÿí, âÿññàëàì! Èíäè åëÿ ýÿëìèøäèì áó áàðÿäÿ ñèçÿ õÿáÿð åäèì ýåäÿì þç èøèìèí äàëûíúà. Õóäàùàôèç. (Ýåòìÿê èñòÿéèð.) Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Íÿ ãî÷àãñàí, áàëàì, ñÿí? Íÿ àñàíúà áåëÿ éîëà äöøöá òÿøðèô àïàðìàã èñòÿéèðñÿí? Äàéàí!.. __________ à ó ð á à í ÿ ë è . Íÿ ö÷öí äàéàíûì? Áÿëêÿ äàéàíìàäûì, îíäà íåúÿ îëñóí? 323 Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Îíäà äàðòàðàì ãóëàãëàðûíû, îõøàäàðàì î ñàòûá éåäèéèí óçóíãóëàüûí ãóëàãëàðûíà... Åøèäèðñÿíìè? à ó ð á à í ÿ ë è . Îíó áàúàðìàçñàí. Àììà ùåñàá èñòÿéèðñèíèç, áàø öñòÿ. Ãîéóíà àçàð äöøìöøäö, ãûðûëàí ãûðûëûá, ãàëàíû äóðóð. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ýÿäÿ! Áèçÿ òàïìàúà ëàçûì äåéèë, àäàìñàí àõû... Àçàðäàí íÿ ãÿäÿð ãûðûëûá? à ó ð á à í ÿ ë è . Îòóç-ãûðõ ãîéóí àçàðäàí òÿëÿô îëóá, îí èêè êå÷è. Óçóíãóëàüû äà ãóðä ïàð÷àëàéûá. Òà àðòûã íÿ ñþç? Ì ÿ ú è ä . Íå÷ÿ ãîéóí ñàòìûñàí ãÿññàáà? à ó ð á à í ÿ ë è . Ãÿññàáà ìÿí ãîéóí ñàòìàìûøàì, éàëàí ñþçäöð. Áèð äÿ êè éàäûìäà äåéèë, áÿëêÿ äÿ ñàòìûøàì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ýÿäÿ! Ñÿí áèçè ÿëÿ ñàëìûñàí, íÿäèð! “Éàäûìäà äåéèë, áÿëêÿ äÿ ñàòìûøàì”. Áó ùÿäéàí îëäó êè! Áó ñààò äå ýþðöì íå÷ÿ ãîéóí ñàòìûñàí ãÿññàáà?.. Âàëëàù, éîõñà ñÿíÿ áèð òîé òóòàðàì, àäûí éàäûíäàí ÷ûõàð... à ó ð á à í ÿ ë è . Ìÿí àíúàã ñÿêêèç ãîéóí þçöì êÿñìèøÿì, éàëàí äåéÿ áèëìÿðÿì, ÷öíêè êþïÿêëÿðè àú ãîéà áèëìÿçäèì. Áèð àç äà þçöì éåìèøÿì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Íå÷ÿ ìîòàë òóòìóøäóí? à ó ð á à í ÿ ë è . Áèð-èêè ìîòàë òóòìóøäóì, îíó äà ñàòûá þçöìÿ éàïûíúû àëìûøàì. Ñîéóã äöøäö, äþçÿ áèëìÿäèì, íåéëÿéÿéäèì?.. Ì ÿ ú è ä . Õà... õà... õà... Éàõøû ùåñàá âåðäèí. Öçöí ãàðà îëñóí, êþìöð ãàðàñû êèìè. à ó ð á à í ÿ ë è . Ùåñàá äöç ýÿëÿíäÿ, ÿëáÿòòÿ, ýöëÿðñÿí. Ì ÿ ú è ä . Åéáè éîõäóð. Èíäè ýåò, ñîíðà ìÿùêÿìÿäÿ ùåñàáëàøàðûã. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ìåéèòèíè ýþðöì êè, ñÿíäÿí áåø éöç ìàíàòû åëÿ àëàúàüàì, éàüäàí òöê ÷ÿêÿí êèìè. à ó ð á à í ÿ ë è . Ìÿí ãîéóí îòàðàíàì, äîüðóäóð, àììà þç èøèìè ÷îõ éàõøû áèëèðÿì. Ìÿí ùåñàáûìû âåðìèøÿì, ãóðòàðûá ýåäèá. Èíäè ùÿð íÿ áàúàðûðñûíûç, ìöçàéèãÿ åëÿìÿéèí. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ñÿí þëÿñÿí, éàüäàí òöê ÷ÿêÿí êèìè. Ìÿí þëìÿìèøÿì êè, ìÿíèì ãàðäàøûì îüëóíóí ìàëûíû éåìÿê ìöìêöí îëñóí! à ó ð á à í ÿ ë è . Àðõû àòëàìàìûø þçöíö þéöìÿ. Ïóëóíóçó àëàíäàí ñîíðà òà ìÿíè þëäöðìÿéÿúÿêñèç êè?! (Ýåäèð.) Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Áÿðè áàõ, ãàðäàø îüëó, ñÿí ùå÷ ôèêèð åëÿìÿ. Àëëàù ãîéñà ìÿí îíäàí áèðÿ-áåø àëàúàüàì. Äóð àéàüà ýåäÿê ýþðÿê ïëîâó__________ ìóç íÿ ãàéûðûð. Ì ÿ ú è ä . Ñèç áóéóðóíóç, ìÿí äÿ áó øåéëÿðè ýþòöðöá ýÿëëÿì. 324 Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Òà íÿ ö÷öí áåëÿ? Äöêàíû áàüëà, áèð éåðäÿ ýåäÿê, áÿðàáÿð. Ì ÿ ú è ä . Ìÿí ýÿðÿê áèð åâÿ äÿéÿì. Ñèç áóéóðóíóç, ìÿí äÿ áó øåéëÿðè ýþòöðöá ýÿëèì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ãîðõóðàì ýÿëìÿéÿñÿí. Îíà ýþðÿ ìÿí áó øåéëÿðè ýèðîâ àïàðûðàì. Ñÿí ýåò åâÿ äÿé, ìÿí äÿ ýåäèì ýþðöì àðâàä ñöôðÿíè à÷ûáäûðìû? Áàõ, àðòûã èëèøìÿ ùà. Ýåäèð, øåéëÿðè ãîëòóüóíà âóðóá. Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Ìèðçÿäàäàøûí îòàüûíäà. Ýöëúàùàí ÿéëÿøèá ïàëàç öñòöíäÿ, úîðàá éàìàéûð. Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà ùþâëíàê Ìèðçÿäàäàø äàõèë îëóð. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Àðâàä, äóð àéàüà. Ýþð íÿ ýÿòèðìèøÿì? Èêè äÿñò ïàëòàð ñÿíèí ö÷öí, èêè äÿñò ëèáàñ þçöì ö÷öí. Ý ö ë ú à ù à í . Áÿñäèð, à êèøè, Àëëàù õàòèðèíÿ ìÿíè ÿëÿ ñàëìà. Áèç àúûíäàí þëöðöê, áó äà ýÿëèáäèð èêè äÿñò ïàëòàð áåëÿ ýåòäè, èêè äÿñò ëèáàñ áåëÿ ýåòäè... Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ìàùóä áèð òîï, éóí øàë áèð òîï. Èíàíìûðñàí, à ãûç? Èíàíìûðñàí?.. Áÿñ áó íÿäèð? Ý ö ë ú à ù à í (øàëà áàõûá). À êèøè! Áó íÿ èøäèð? Úèáäÿ áèð ãÿïèê éîõ, åòèáàð éîõ... Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ñîíðà, ñîíðà... Àðòûã äàíûøìà. Òåç áóíëàðû ýèçëÿ, þçöìÿ äÿ áèð éåð ñàë. Ìÿí ö÷ ýöíäöð àçàðëûéàì. Ãûçäûðìà ãûðõ äÿðÿúÿäÿ. Áó ñààò ýÿëÿúÿê... Ý ö ë ú à ù à í . Êèì ýÿëÿúÿê? À êèøè, íÿ äàíûøûðñàí? Äÿëè îëìàìûñàí ùà?.. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . ßñòÿüôöðóëëàù! Òåç îë äåéèðÿì ñÿíÿ. Ãàíìûðñàí, òåç îë? Òåç îë ýèçëÿ áóíëàðû, òåç! Ý ö ë ú à ù à í . Âåð àïàðûì åëÿ éåðäÿ ýèçëÿéèì êè, ùå÷ øåéòàí äà òàïà áèëìÿñèí. (Ýöëúàùàí øåéëÿðè àëûá ýåäèð.) Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø (éîðüàíà áöðöíöá, áàøûíû ñàðûéûá éûõûëûð òàõòûí öñòöíÿ). Âàé-âàé!.. Âàé, àíàì âàé!.. Ãàïû à÷ûã ãàëûá, äóðóì áàüëàéûì. __________ (Äóðóá ãàïûíû áàüëàéûá éåíÿ éûõûëûð òàõòûí öñòöíÿ.) Âàé-âàé!.. Àðâàä, ãàíìàçñàí. 325 Ý ö ë ú à ù à í (ãàéûäûá). À êèøè, åëÿ âàéûëäàéûðñàí êè, ýóéà äîüðóäàí äà àçàðëàìûñàí. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Éîõ, éîõ, ãîðõìà... Áó ñààò ýÿëÿúÿê... Ö÷ ýöíäöð àçàðëûéàì. Þçöìö, ñþçöìö áèëìèðÿì, ãàíäûíìû, àé àðâàä? Ý ö ë ú à ù à í . À êèøè, éîõñà áó øåéëÿðè îüóðëàìûñàí? Ãàðàäîâîéäàí ãîðõóá, þçöíö áó ýöíÿ ñàëûðñàí? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Éîõ, éîõ. Ãîíàã ÷àüûðìûøàì ãûðãîâóëïëîâà. Áó ñààò ýÿëÿúÿê. Ìÿí àçàðëàìûøàì, þëöðÿì. Ãàïûíû äþéöðëÿð. Ý ö ë ú à ù à í . Êèìñÿí, íÿ èñòÿéèðñÿí? Ì ÿ ú è ä . Ìèðçÿäàäàøû ýþðìÿê èñòÿéèðÿì, áàúû. Çÿùìÿò îëìàçñà ãàïûíû à÷. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ýþð ùÿêèìäèðìè ýÿëÿí?.. Âàéé!.. À÷ ãàïûíû! Þëäöì, Àëëàù âàéé... (Ýöëúàùàí ãàïûíû à÷ûð.) Ì ÿ ú è ä . Ìèðçÿäàäàø ìÿíè ãûðãîâóëïëîâà ãîíàã ÷àüûðûá. Ý ö ë ú à ù à í . Íÿ äàíûøûðñàí, àé îüëàí? Äÿëèñÿí, íÿñÿí? Ìèðçÿäàäàø áó ýöí ö÷ ýöíäöð éàòàëàã éàòûð. Þçöíö-ñþçöíö áèëìèð. Î ñÿíè íåúÿ ãîíàã ÷àüûðà áèëÿðäè? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø (ñÿðñÿì åäèð). Äÿâÿíè òÿðñèíÿ ìèíìÿ... Ãîâ! Ãîâ ýåòñèí! Ý ö ë ú à ù à í . Åøèäèðñÿíìè, åøèäèðñÿíìè, àé ãàðäàø? Àé Àëëàù, íÿ éàìàí éåðäÿ ìÿí àõøàìëàäûì? Áó íÿ èø èäè ìÿí äöøäöì? Ì ÿ ú è ä . Éàðûì ñààò îëàð êè, Ìèðçÿäàäàø ìÿíèì äöêàíûìäà èäè. Áèð òîï ìàùóä âÿ áèð òîï øàë ýþòöðöá ýÿëèáäèð âÿ þçöìö äÿ ãûðãîâóëïëîâà ÷àüûðûá. Áóéóðäó êè, áó øåéëÿðè ýèðîâ àïàðûðàì, îíäàí þòðö êè, ãîðõóðàì ýÿëìÿéÿñÿí. Ý ö ë ú à ù à í . Ïëîâ íÿäè, çàä íÿäè, à áàøûíà äþíöì? Ö÷ ýöíäöð êè, íÿ îíóí, íÿ ìÿíèì áîüàçûìäàí áèð ãóðòóì ñó äà êå÷ìÿéèáäèð. Ñÿí äÿ, ãàðäàøûì, àáàäàíëûãäàí äàíûøûðñàí. Ì ÿ ú è ä . Ïëîâ-çàä èñòÿìèðÿì, Àëëàù õàòèðèíÿ, ìÿíèì ìàëûìû ãàéòàðûí, ýþòöðöì ýåäèì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Áàúàäàí ó÷äó ãîéìà... Äÿâÿ ýþéÿ ÷ûõûáäûð. Áàé!.. Áàé!.. __________ Ý ö ë ú à ù à í . Áåëÿ äÿ ìöñèáÿò îëàðìû, àé Àëëàù? Íÿ ýöíàù åòìèøäèì ìÿí, íÿ ýöíàù åòìèøäèì? 326 Ì ÿ ú è ä . ßñòÿüôöðóëëàù! Èøÿ äöøäöê úàìààò ÿëèíäÿ... Áàúûì, íÿ îëäó êè, Ìèðçÿ áèð éàðûì ñààòäà ãàðûí àüðûñûíà äöøäö? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Âàé, âàé! Ìèë÷ÿê ýþéäÿí ó÷äó, àéû áàëàñû ãîðõäó... Ì ÿ ú è ä . Ùå÷ áèð áåëÿ ãàðàâÿëëè îëìàçäû êè, ìÿí äöøäöì... Áàúû! Áó åâ Ìèðçÿäàäàøûí åâè äåéèë? Ý ö ë ú à ù à í . Áó åâ, áÿëè, Ìèðçÿäàäàøûí åâèäèð. Ì ÿ ú è ä . Áó ÿòðàôäà áèð ãåéðè Ìèðçÿäàäàø äà âàð, éà éîõ? Ý ö ë ú à ù à í . Éàõàìäàí ÿë ÷ÿêìÿçñÿí, ãàðäàø? Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ãîéìàçñàí ýþðöì ôÿëÿê ìÿíèì åâèìè íåúÿ áÿðáàä åäèð? Ì ÿ ú è ä . Áàúû, ìÿí ñÿíäÿí øåéëÿðèìè èñòÿéèðÿì. Àðòûã ùå÷ áèð çàä... Ý ö ë ú à ù à í . Áåëÿ ìÿëóì îëóð, ñÿíèí øåéëÿðèíèí ãàíàäû âàðìûø, ó÷óá ýÿëèá áèçèì åâÿ ýèðèáëÿð. Òà ìÿí ñÿíÿ íÿ äåéèì... Ì ÿ ú è ä . Áàúû! Ãîé áèð ìÿí îíóí ãûçäûðìàñûíà áàõûì, ùÿðýàù äîüðóäàí øèääÿòëè îëñà, ýåäèì ùÿêèì ýÿòèðèì. Ý ö ë ú à ù à í . Ùÿêèì ýöíäÿ èêè äÿôÿ ýÿëèð. Äàíûøäûðìàüà èçèí âåðìèð. Îí áèðèíúè ýöíöíäÿ äåéèð, áþùðàí îëàúàã. Î ýöíö äþçÿ áèëñÿ, äèðèëÿúÿê, éîõñà ýåäÿñèäèð. (Àüëàéûð.) Ì ÿ ú è ä . Àðòûã ñþçöì éîõäóð, áàúû. Ìÿíÿ áèð ïëîâ âåðäèíèç êè, þëÿíÿäÿê éàäûìäàí ÷ûõìàéàúàã. (Ýåäèð.) Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø (éåðäÿí ãàëõûá, áàøûíûí ñÿðèéèíè àòûð). Áàõ, ýåòäèñÿ, ãàïûíû áÿðêèò... À êèøèëÿð, áåëÿ àðâàä êèìèí âàð? Éàøàñûí áåëÿ àðâàä!.. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð ìÿùêÿìÿ îòàüûíäà. Áàø òÿðÿôäÿ ñÿíäÿë âÿ ìèç, äèâàíáÿéè ÿéëÿøìÿéèá. Êÿòèëëÿð (ñêàìéàëàð) øèêàéÿò÷èëÿð, øàùèäëÿð âÿ òàìàøà÷ûëàð ö÷öí. Ôÿððàø Ìÿììÿäÿëè ÿëèíäÿ ÿñêè ñÿíäÿëè âÿ ìèçè òÿìèçëÿéèð. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (òÿê). Úÿíàáè-äèâàíáÿéè áèð ãóðóø ìÿâàúèá âåðìèð. Àíúàã îíó áèëèð êè, ãîé Ìÿììÿäÿëèíèí úàíû ÷ûõñûí, ùÿð íÿ âàð, ìÿíèì __________ îëñóí... Ýÿäÿ, áÿñ ìÿí èíñàí äåéèëÿì? Éåìÿê-è÷ìÿê èñòÿìèðÿì, ïÿäÿð ñöõòÿ! Áèçèì úàìààò äà áåëÿ áÿðê êþïöêïÿðÿñòäèðëÿð êè, èòëèê åòìÿñÿí, 327 àäàìà áèð çÿããóì äà âåðìèðëÿð. Ìÿí äÿ êè, áèð ýöí òèðéÿê îëìàéàíäà äöíéàéè-àëÿì áàøûìà àéëàíûð. (Ãàïû äþéöëöð) Îüëàí, êèìñÿí? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ôÿððàøáàøû, ãóðáàí ñÿíÿ, ãàïûíû à÷! Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Îëìàç, ùÿëÿ âàõò äåéèë. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Àüà Ìÿììÿäÿëè! Áèð èøÿ âÿêèë îëìàã èñòÿéèðÿì. Éîëóíó ýþðÿðÿì, î ñÿí þëÿñÿí ãàïûíû à÷! Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Ìÿí ñÿíè éàõøû òàíûéûðàì, Ìèðçÿäàäàø. Ãàáàãúàí éîëóìó ýþðìÿñÿí, ìÿí ñÿíè è÷ÿðè ãîéìàðàì, ãàðäàø. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Àüà Ìÿììÿäÿëè! À êèøè, Àëëàùà áàõ, ãàïûíû à÷, áàðû è÷ÿðèäÿ äàíûøàã. à ó ð á à í ÿ ë è . Àëà, áàõ áó áèð ìàíàòû, ãàïûíû à÷, òåçúÿ îë, ãàäóí àëûì. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ìàíàòû àëûá). Èíäè ýþçëÿðèì öñòÿ éåðèíèç âàð (ãàïûíû à÷ûá), áóéóðóç. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Èíäè ãóðáàí ñÿíÿ, Ìÿììÿäÿëè, áèðúÿ î Ìÿúèäèí ÿðèçÿñèíÿ èçí âåð áàõûì. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ãóðáàíÿëèéÿ). Áàø öñòÿ âåðÿðÿì. Àíúàã áèëèðñÿí ãàðäàøûì, èø ñÿí òÿðÿô êÿñèëñÿ, ýÿðÿê ìÿíÿ éåíÿ áèð øåé âåðÿñèíèç. à ó ð á à í ÿ ë è . Áàø öñòÿ. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø (ÿðèçÿíè îõóéóá). ßðèçÿ ÷îõ çîðáà ÿðèçÿäèð. Ñÿí âÿêèë òóòìóñàí, ñÿíäÿí íÿèíêè ãîéóíóí, êå÷èëÿðèí, óçóíãóëàüûí, ùÿòòà èêè ìîòàëûí äà ïóëëàðûíû àëàúàãëàð, éàüäàí òöê ÷ÿêÿí êèìè. à ó ð á à í ÿ ë è . Ïóë íÿ ãÿäÿð èñòÿéèð? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . ×îõ... Ïàïàüûíû äà ñàòñàí àëòûíäàí ÷ûõà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Áåø éöç ìàíàò... à ó ð á à í ÿ ë è . Î ìÿíäÿ áåø ãóðóø äà òàïà áèëìÿéÿúÿê. Àëñûí ýþðöì ùàðäàí àëûð. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ýþðöíöð, ñÿí ãàíóíäàí áèõÿáÿðñÿí. Éàüäàí òöê ÷ÿêÿí êèìè àëàúàãëàð. Ôÿððàø áîéíóíóí àðäûíà äþéÿíäÿ òàïàðñàí. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Ùþúÿò ëàçûì äåéèë. Ìèðçÿäàäàø ùÿð íÿ äåéèð, ñÿí îíóí ñþçöíÿ áàõ. à ó ð á à í ÿ ë è . Ôÿððàø áîéíóìóí àðäûíà äþéìÿñèí, Àëëàù âåðÿ éûõñûí ãàðíûìà äþéñöí. Îëìàéàíäà ùàðàäàí âåðèì? Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áàúû îüëó, éàòûðäûá àüçû éåðäÿ, î ãÿäÿð ýîïàðàì úÿìäÿéèíÿ, øèøèá äàìà äþíÿðñÿí. Íåúÿ âåðìÿçñÿí? Çàðàôàò äåéèë, ñÿí àüçûíäà äèâàíáÿéè äåéèðñÿí. __________ Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Åøèòäèí êè?.. Ìÿí ñÿíÿ äåéÿíäÿ êè, éàüäàí òöê ÷ÿêÿí êèìè àëàðëàð, ñÿí íàç åëÿéèðäèí. 328 à ó ð á à í ÿ ë è . Ñÿí áþéöê âÿêèëñÿí, ÿëàú áèëÿðñÿí. Äå ýþðöì ÷àðÿñè íÿäèð? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ñÿí ìÿíè âÿêèë åëÿðñÿí, ìÿí ñÿíèí ÿâÿçèíäÿ äàíûøàðàì. Èøè åëÿ ÷åâèðÿðÿì êè, î ñÿíäÿí áèð ãóðóø äà àëà áèëìÿç... Ùÿòòà ìÿí îíäàí îòóçúà ìàíàò úèá õÿðúëèéè àëàðàì. Áó øÿðòëÿ êè, ùÿð íÿ àëñàì, îëñóí ìÿíèì. Ñÿí äÿ áèð îí áåø ìàíàò ìÿíÿ þç úèáèíäÿí âåðÿðñÿí, âÿññàëàì. à ó ð á à í ÿ ë è . Áàø öñòÿ... Ñÿí ìÿíè áó èøäÿí õèëàñ åëÿñÿí, ìÿí ñÿíÿ ùÿëÿì áèð êþê òîüëó äà áàüûøäàðàì. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ùÿëÿ áèð ÿëèíè úèáèíÿ ñàë ýþðöì íÿ âàð, íÿ éîõ? à ó ð á à í ÿ ë è . Ìÿíè áàøà ñàëìàéûíúà êè, íåúÿ ìÿíè áó èøäÿí ãóðòàðàúàãñàí, ìÿí ÿëèìè úèáèìÿ ñàëà áèëìÿéÿúÿéÿì. Äîüðóñó áóäóð, ãàðäàø. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Áàõ ýþð ñÿíè íÿ áèúëèê èëÿ ãóðòàðàúàüàì. Ùÿð íÿ äèâàíáÿéè ñîðóøñà, ñÿí ãîéóí êèìè ìÿëÿ, áèð ñþç äèëèíÿ ýÿòèðìÿ. Âÿññàëàì! Ãàëàíû ìÿíèì èøèìäèð. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áÿðÿêàëëàù, àôÿðèí... À êèøè áåëÿ ôèêèð ùå÷ øåéòàíûí äà àüëûíà ýÿëìÿçäè, áÿù, áÿù, áÿù!.. à ó ð á à í ÿ ë è . Áóðàäà ìÿíè òàíûéàí éîõ, áèëÿí éîõ, ìÿëÿðÿì, íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Ãàáàãúà ìÿëÿ ýþðöì íåúÿ ìÿëÿéèðñÿí? à ó ð á à í ÿ ë è . Ìÿ... ÿ... ÿ... ìÿ... ÿ... Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áÿðÿêàëëàù, áÿðÿêàëëàù, ÷îõ éàõøû... Èø äöçÿëÿúÿê, èíøàëëàù. Çÿíý Ìÿììÿäÿëè ãàïûíû à÷ûð. Úàìààò äàõèë îëóð. Ìèðçÿäàäàø äàëäàí îòóðóð, Ìÿúèä âÿ Ãóðáàíÿëè ãàáàãäà. Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Äèâàíáÿéè áó ñààò òÿøðèô ýÿòèðÿúÿêëÿð, õàìóø! (ßëèíäÿ ñèéàùû.) ßëèãóëó Ñàëìàí îüëó, ãàëõ àéàüà (ãàëõûð.) Òöêÿçáàí Êàçûì ãûçû (ãàëõûð), Ãóðáàíÿëè Ùåéäÿð îüëó, Ìÿúèä Ñÿôäÿð îüëó (ãàëõûðëàð), Áÿéèìàüà (ñÿñëÿð) ýÿëìÿéèá. Éàðìÿììÿä (ýÿëìÿéèá). Õàìóø, äèâàíáÿéè äàõèë îëóð, úàìààò ãàëõûð àéàüà. __________ Ä è â à í á ÿ é è . Ôÿððàø! 329 Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áÿëè, ãóðáàí! Ä è â à í á ÿ é è . Äÿâÿò îëóíóí àäàìëàð ýÿëèáëÿð? Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Áÿëè, ãóðáàí! Áèð òÿê ÿðèíäÿí áîøàíìàã èñòÿéÿí Áÿéèìàüà àðâàä ýÿëìÿéèá. Áåëÿ äåéèðëÿð êè, òàëàã àëìàìûø ÿðÿ ýåäèá. ßðè Ìÿììÿäéàð äà ýÿëìÿéèá. Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, õóá... ßââÿë êèìèí èøèíÿ áàõûëàúàã? Ì ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è . Ìÿúèä âÿ Ãóðáàíÿëè, äóðóç ãàáàüà. (Äóðóðëàð.) Ìÿúèä òÿëÿáäàð, Ãóðáàíÿëè úàâàáäåù. Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿúèä, ñÿíèí øèêàéÿòèí Ãóðáàíÿëèäÿí íÿ áàðÿäÿäèð? Ì ÿ ú è ä . Ìÿí áó Ãóðáàíÿëèíè þçöìÿ ñÿðêàð òóòìóøäóì. Éöç ÿëëè ãîéóí, îòóç êå÷è âÿ áèð óçóíãóëàã òàïøûðìûøäûì. ßëëè ãîéóíóìó ñàòûá ãÿññàá Ùåéäÿðÿ, óçóíãóëàüû ñàòûá ùÿìÿäàíëû Ìÿøÿäè Ñàëàùà, îí èêè êå÷è êöðä Úÿôÿðÿ. Ãàëàí ìàëû òàïøûðûá äàéûì îüëóíà, ýÿëèá ÿéëÿøèá åâèíäÿ. Ïóëëàðû ãîéóá úèáèíäÿ ìÿíè òàíûìàã äà èñòÿìèð. Ä è â à í á ÿ é è . Ãóðáàíÿëè, ñÿíèí ñþçöí íÿäèð? à ó ð á à í ÿ ë è . Ìÿ... ìÿ... ÿ... Ì ÿ ú è ä (òÿÿúúöáëÿ). Ïàùî! Ãóðáàíÿëè, áåëÿ íþøöí, áàëàì? Ìÿëÿìÿê íÿäèð? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Úÿíàá äèâàíáÿéè! Áè÷àðÿíèí âÿêèëè ìÿíÿì. Ãóðáàíÿëè, ìÿíè âÿêèë åäèðñÿíìè, ñÿíèí ÿâÿçèíäÿ úàâàá âåðèì? à ó ð á à í ÿ ë è (èøàðÿ åäèð). Ìÿ... ìÿ... ìÿ... Ì ÿ ú è ä . ßúàéèá, ãÿðàéèá èøëÿð! Áó Ìèðçÿäàäàø ìÿíèì áèð òîï ìàùóäóìó âÿ áèð òîï øàëûìû ìÿçäÿéèá, éàëàíäàí ñÿðñÿì åòìèøäè. Þçö ìÿíèì âÿêèëèì îëà-îëà, ìÿíäÿí öç äþíäÿðèá, ìöòòÿùèìÿ âÿêèë îëóá. Ìöòòÿùèì éàëàíäàí þçöíö ëàëëûüà âóðóð. Ïà àòîâàúàí! Áåëÿ äÿ ãàðàâÿëëè îëà áèëÿð? Ä è â à í á ÿ é è . Áó äàíûøûüûí ÿñëè ìÿòëÿáÿ äÿõëè éîõäóð... Î áàðÿäÿ ÿëàùèääÿ øèêàéÿò åäÿ áèëÿðñèíèç. Ì ÿ ú è ä . Ìèðçÿäàäàø ìÿíè ãûðãîâóëïëîâà ÷àüûðìûøäû. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ãûðãîâóë òàïñàéäûì, þçöì éåéÿðäèì. Òà ñÿíÿ íþøöí âåðèðäèì? Ãàðäàøûì, ñÿí þç øèêàéÿòèíè åëÿäèí, èíäè íþâáÿò ìÿíèìäèð. Ãîéìàçñàí ìÿí äÿ þç úàâàáûìû âåðèì? Ì ÿ ú è ä . Àìàí, äàä áóíóí àðâàäûíûí ÿëèíäÿí! Î ìÿíÿ áèð äèë òþêäö, áèð äèë òþêäö, áàøûíûçà äþíöì, ãàëäûì, ìàò-ìÿÿòòÿë... Áó Ìèðçÿäàäàø éàðûì ñààòäà éàëàíäàí éàòàëàã òóòäó, ñÿðñÿì åëÿäè. “Äÿâÿíè __________ òÿðñèíÿ ìèíìÿ... íÿ áèëèì, àéû åëÿ ýåòäè, áåëÿ ýåòäè”. Àðâàä äà áàøëàéûá: “Àëëàù, íÿ éàìàí éåðäÿ àõøàìëàäûì, áó íÿ ìöñèáÿòäèð...” Ìÿùç 330 ìÿíèì î áèð òîï ìàùóäóìó âÿ áèð òîï øàëûìû ìÿçäÿìÿê ö÷öí ìÿíè ãûðãîâóëïëîâà ÷àüûðìûøäû. Î øåéëÿðè ýèðîâ ýþòöðìöøäö êè, áèðäÿí ýÿëìÿçñÿí. Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Úàìààò, ýþðöðñöíöç êè, áó îüëàíûí áàøûíäà áèð áàëàúà èøýèë âàð... Ä è â à í á ÿ é è . Êèôàéÿòäèð... Ñÿíèí úàâàáûí íÿäèð úÿíàá âÿêèë? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Òÿëÿáêàð áó áè÷àðÿíè þçöíÿ ÷îáàí òóòóá âÿ áîðúëó îëóá, åë éàéëàãäàí ãàéûäàíäà áóíà äîõñàí ìàíàò ïóë âåðñèí. Åë éàéëàãäàí ãàéûòìàüà îí ýöí ãàëìûø áóíóí äàéûñû îüëó ýÿëèá ñöðöíö áó áè÷àðÿíèí ÿëèíäÿí àëûá, þçöíö äÿ áÿðê-áÿðê äþéöá, éîëà ñàëûá. Èíäè áóíóí ùàããûíû þçöíÿ âåðìèðëÿð âÿ ùÿòòà öñòöíÿ áþùòàí äà àòûðëàð. à ó ð á à í ÿ ë è (ÿëèéëÿ áàøûíà âóðóá àüëàéûð êè, ýóéà îíó äþéöáëÿð). Ìÿ... ìÿ... ìÿ... Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Òÿëÿáêàð þçö äåäè êè, áó ñààò îíóí ãîéóíó äàéûñû îüëóíóí ÿëèíäÿäèð âÿ èøäÿí ìÿëóì îëäó êè, ìàëûí ùåñàáûíû î àëûáäûð... Áóíäàí àðòûã ñöáóò îëà áèëìÿç. Ì ÿ ú è ä . Áèçèì àðàìûçäà øÿðòèìèç áåëÿ îëóáäóð êè, ìÿäàõèëèí áåøäÿí áèðè îíóí îëñóí... à ó ð á à í ÿ ë è (áàðìàüûíû áàðìàüûíà ñöðòöð, éÿíè ïóë). Ìÿ... ìÿ... Ä è â à í á ÿ é è . ×îõ éàõøû. Ìÿäàõèëäÿí áèð øåé âåðìèñÿí? Ì ÿ ú è ä . Áåø éöç ìàíàòëûã ìÿíèì ìàëûìû éåéèá. Òà ìÿí îíà íÿ ìÿäàõèë âåðÿéäèì? Ì è ð ç ÿ ä à ä à ø . Ìÿäàõèë âåðìÿäèéèíèç áÿñ äåéèë, ùÿëÿ áó áè÷àðÿíèí öñòöíÿ áþùòàí äà àòûðñûíûç? Ëàéèãäèðìè? Ä è â à í á ÿ é è . Êèôàéÿòäèð... ×öíêè òÿëÿáêàð þç òÿëÿáèíè ñöáóò åäÿ áèëìÿäè âÿ þç äèëèëÿ èãðàð åòäè êè, ìàëû äàéûñû îüëóíäàäûð, ãÿò åëÿäèì: Ìÿúèääÿí äîõñàí ìàíàò àëûíûá âåðèëñèí Ãóðáàíÿëèéÿ. Âÿ áó áàðÿäÿ ùþêì éàçûëñûí ôÿððàøáàøûéà... Ýåäèíèç. à ó ð á à í ÿ ë è (éàõûíëàøûá äèâàíáÿéèíèí ïàëòàðûíäàí þïöð). Ìÿ... ìÿ... Ì ÿ ú è ä . Áóíà äåéèðëÿð èò äÿ ýåòäè, èï äÿ ýåòäè. Ïÿðäÿ __________ 331 ÀÜÛ×Û Àüû÷û Áÿäèðúàùàíûí åâè øÿùÿðèí ãèáëÿ òÿðÿôèíäÿ, ãàéàíûí öñòöíäÿ, ÷îõ áàñÿôà îëàí éåðäÿäèð. Åâèíèí ãàáàã òÿðÿôè åíèø äàüäûð, äàë òÿðÿôè øÿùÿðÿ áàõûð. Ùÿìÿâÿã ñÿðèíúÿ éåë ÿñÿð. Éàç ôÿñëè äàüûí ÷è÷ÿêëÿðèíèí èéèí ýÿòèðèð. Äàüûí äèáèíäÿ éàõøû áóëàãëàð âàð. Áóëàãëàðûí öñòÿ ùÿìèøÿ íþâáÿò ýþçëÿéÿí ãûç-ýÿëèíëÿð ÿëëÿðèíäÿ ñÿùÿíý ýþðìÿê îëóð. Ãàáëàðûí ñó èëÿ äîëäóðóá, áèð àç çàðàôàò åäèá, ñÿùÿíýè àòûðëàð ÷èéèíëÿðèíÿ, êÿêëèê êèìè äûðìàíûðëàð äàü éóõàðû. Áÿäèðúàùàíûí åâèíèí ñàü òÿðÿôèíäÿ, ãàéàíûí îðòàñûíäà ö÷ êàùà âàð, ÷îõ äÿðèí. Áåëÿ äåéèðëÿð êè, ýóéà î êàùàëàð úèí âÿ øÿéàòèí îâëàüûäûðëàð. Ùÿð ýöí î êàùàëàðà úàâàí îüëàíëàð ÿòëÿñ àðõàëûã, ìàùóò ÷óõà äîëóðëàð. Îðà íÿ ñÿáÿáÿ ýåäèðëÿð, îíó áèëÿðèê þç éåðèíäÿ. Áÿäèðúàùàíûí åâèíÿ äöðöñò îëóð êîìà äåìÿê, ÷öíêè áèð îòàã, áèð ñàíäûãäàí ñóâàé ãåéðè òÿìèðàò éîõäóð. Áÿäèðúàùàíû òàíûìàãäàí þòðö ëàçûì äåéèë îíóí àòà âÿ àíàñûíû òàíûìàã, ÷öíêè Áÿäèðúàùàí îíëàðäàí éöç êÿðÿ ìÿøùóð àðâàääûð. Áÿäèðúàùàíû íåúÿ òàíûìàã îëóð? Çÿìàíè êè, î ùÿìè ùÿêèìëèê áèëèð, ùÿìè àüû÷ûäûð, ùÿìè ìàìà÷à, àüû÷ûëûüà ÷àòûíúàí, áèð íå÷ÿ ýÿðÿê ãåéðè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëàñàí, òà êè àëÿì ñÿíè òàíûéà. Áÿäèðúàùàí úàâàíëûüûíäà î ñÿíÿòè éàõøû áèëèðäè. Áèëìèðÿì íÿ ñÿáÿá îíäàí øÿùÿðèí õàíûìëàðû âÿ áÿéèìëÿðè àøêàðà ãîðõóðëàð. Ùÿð íÿ îíëàðäàí èñòÿñÿ, îíà âåðìÿéÿ áèëìèðëÿð. Áÿäèðúàùàíûí äþâëÿòèíäÿí îíóí àëàýþç, ãàðàãàø ãûçû õàíûì êèìè äóðóá-îòóðóð. Ùÿëÿ äåñÿí áÿçÿí àíàñûíà áóéóðóð: – Àíà, ïàñòàâ ñàíàâàð! (ïîñòàâü ñàìîâàð!) Íåúÿ êè, áèð íå÷ÿ õàíûìëàð þç íþêÿðëÿðèíÿ áóéóðóðëàð. Ãûøûí áþéöê ÷èëëÿñèíäÿ, ãÿçàäàí, ùàâà ÷îõ õîøäóð. Ýöí èêè àüàú áîéó ãàëõìûø, åâèí äèâàðûíà éàâóã éåð ãóðóìóøäó. Áÿäèðúàùàí ùÿìèí __________ éåðäÿ, äàøûí öñòöíäÿ àéàüûíû ñàëëàìûø ÿéëÿøèá, éàíûíäàêû äàøëàðûí öñòäÿ éàðûìúîðàáûí ãóðóäóðäó êè, “ùÿããè-ùó” äåéèá äöøñöí øÿùÿðèí úàíûíà. 332 Øÿùÿðèí ùå÷ áèð òÿðÿôèíäÿí ñÿäà ýÿëìèðäè...1 Àëà ïèøèê ýöíöí ãàáàüûíäà òÿíáÿë óçàíûá, êÿíàðäà ýÿçÿí òîéóãëàðà, ñÿð÷ÿëÿðÿ áàõûðäû. Áóíëàðäàí ñóâàé ãåéðè øåé ýþçÿ äÿéìèðäè. Ùÿð êÿñ Áÿäèðúàùàíûí ãûðûøûëìûø öçöíÿ áàõñàéäû, éÿãèí êè, ñóàë åäÿðäè þç-þçöíäÿí: ýþðÿñÿí áó çÿíàí íÿ ôèêèð åäèð? Ùÿð äÿãèãÿ îíóí ñóðÿòè äÿéèøèëèðäè. Áÿçè âàõò äîäàüûíû äîäàüûíûí öñòöíÿ ãîéóá, ÿëèíè àüçûíà éàïûøäûðûá, ýóéà êè, ìöðýöëöéöðäö, áÿçè âàõò ýöëöìñöíöðäö. Õöëàñÿ, úöðÿáÿúöðÿ øÿêèëëÿð ýþñòÿðèðäè. ×öíêè Áÿäèðúàùàíûí àüçûíäà îòóç èêè äèøäÿí áèðèñè äÿ ãàëìàìûøäû, ýþçëÿðè àüðûéûðäû âÿ ùÿìèøÿ ñó àõûðäû. Ìöìêöí äåéèë êè, Áÿäèðúàùàíà êöïÿýèðÿí ãàðû, éà êè, úÿùÿííÿìäÿí áèëåòñèç ãà÷àí äåìÿéÿñÿí. Áÿäèðúàùàí î ãÿðàð èëÿ ÿéëÿøèá ìÿñúèäëÿðäÿí ìöíàúàò ñÿñè åøèäèá, òåç ãàëõûá àéàüà, ÿââÿë áèð þç ñÿñèíè èìòàùàí åòäè êè, ýþðñöí àüëàøìàäà íåúÿ úàâàí ãûç-ýÿëèíëÿðèí öðÿéèíÿ äàü âóðà áèëÿð. Àüû ùàâàñû èëÿ îõóäó óúàäàí: Èííà ëèëëàùè âÿ èííà èëåéùè ðàúèóí. Áèð òþâð îõóäó êè, ýóéà àéÿíèí ìÿíàñûíû äà áèëèð. Òÿëÿñèê éàðûìúîðàáûíû ãóðóìàìûøäàí àéàüûíà ýåéèá, íåúÿ êè, òàçû äîâøàí ýþðÿíäÿ ãóëàüûíû øÿêëÿðäè, áèçèì Áÿäèðúàùàí õàëà äà åëÿúÿ ãàëõäû àéàüà, èñòÿäè äöáàðÿ åøèòñèí ìöíàúàò ñÿñèí êè, áèëñèí ùàðàéà öç ãîéñóí ýåòìÿéÿ. Ìÿòëÿáèíÿ ÷àòûá äöçÿëäè éîëà. Ýöíöí èñòèñèíäÿí ãàð ÿðèéèá, ãèéàìÿò ïàë÷ûã åòìèøäè, àììà Áÿäèðúàùàí åëÿ ñÿêèðäè êè, ýóéà ÿââÿë-àõûð ïàë÷ûã íèøàíû éîõäóð. Ãî÷àüûí òÿëÿñèê ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿáëÿð ÷îõäóð. ßââÿëà, ãûçû Ýöëñÿíÿìäÿí þòðö òåçëèêëÿ áèð õåéèð èø, àíúàã õÿëâÿò äöçÿëòìÿê èñòÿéèðäè. Áó àõûðûíúû ñþç Áÿäèðúàùàí õàëàíûí þç ñþçöäöð. Èêèíúè ñÿáÿá ÿââÿëèíúèäÿí âàúèá: Áÿäèðúàùàí èêè ùÿôòÿ èäè êè, àüëàøìàäà îëìàìûøäû. ×îõ ïèñ àäÿò åëÿìèøäè. Ùÿðýàù àüëàøìà îëìàñàéäû, áèð ãåéðè èøÿ ìÿøüóë îëà áèëìÿçäè. Îíà ýþðÿ ýöíö ãàðà êå÷èðäè. Íÿ ãÿäÿð úàâàíäû, òÿçèéÿ éåðèíäÿ àüëàðäû... Àììà îéóí îäóð êè, îíóí ýþçö áèð àçàúûã ñÿëàìÿò äåéèë èäè. Îíà ýþðÿ àüëàøìàéà àäÿò åòìèøäè, ýåòìÿéÿ áèëìèðäè. Áèð äÿ åëÿ éåðëÿðäÿ áèð àç ìÿíôÿÿò âàð, áèð òîï øàë Ýöëñÿíÿìèí ÷èéèíëèéè ö÷öí, éà êè çÿðáàô, ö÷ ìàíàò ïóëúûüàç. Íèéÿ ýåòìÿñèí? Áÿäèðúàùàí òÿÿúúöá èëÿ þç ãûçû Ýöëñÿíÿìÿ íàüûë åäèðäè êè, àé ãûç, èíäè ìÿíèì ùå÷ àüëàøìàäà öðÿéèì éàíìûð, àõû ýþðÿñÿí áóíà ñÿáÿá íÿäèð? __________ 1 Êàüûç úûðûëäûüû ö÷öí áóðàíû âÿ åëÿúÿ äÿ áóíäàí ñîíðà íþãòÿëÿð ãîéóëàí éåðëÿðè ìÿòíäÿ îõóìàã îëìóð. 333 Áÿäèðúàùàí ùÿãèãÿò äîüðó äåéèð êè, îíóí öðÿéè éàíìûð. Íÿ ñÿáÿá èëÿ ýÿðÿê Áÿäèðúàùàíûí öðÿéè éàíñûí, çÿìàíè êè, îíóí áîðúó õàíûìëàðû, áÿéèìëÿðè àüëàòìàãäûð êè, àé õàíûì âÿ éà êè àé ôèëàí áÿéõàíûì, ñèçÿ ãóðáàí îëóì, ÿëèíèçäÿí ýåäÿí ìàðàëà úàíûì ãóðáàí. Î, úàíûí çÿðáàôà, áèð òîï òèðìÿ øàëà ãóðáàí åäÿð. Þëÿíÿ ìàðàë äåìèð, çÿðáàôûí èïÿê ýöëëÿðèíÿ äåéèð. Ùå÷ êèìèí ùÿääè éîõäóð Áÿäèðúàùàíû òàãñûðëû òóòñóí. Áÿäèðúàùàí ïàë÷ûüû éàðà-éàðà ýåäèðäè êè, áèð áÿäáÿõòëèê îíà öç âåðäè. Áàøìàüû àéàüûíäàí ÷ûõûá ïàë÷ûüûí è÷èíäÿ ôþâò îëäó. Áèð ÷þï òàïûá èñòÿäè áàøìàüû ÷ûõàðòñûí, àììà ÷èôàéäà, çÿùìÿòè íàùàã îëäó. Äóðäó þç-þçöíö ãûíàìàüà: “Ìÿíÿ áèð äåéÿí éîõäóð êè, àé áàøûí áàòñûí, íèéÿ ýåäèá ö÷ ýöí èðÿëèäÿí íàõîøóí éàñäûüûíûí äèáèíè êÿñìèðñÿí, èíäè òàìàì àüû÷ûëàð: êîð Öììè, ïè÷àëàãëû Àíàõàíûì âÿ êàôòàð Ýþùÿð áèð-áèðèíÿ íþâáÿò âåðìèðëÿð?” Áÿäèðúàùàí õàëàéà äåéÿí îëìàäû êè, ñÿíèí þçöíöí ëÿüÿáèí íÿäèð. Éàõøû êè, îëìàäû, ÿýÿð îëñàéäû, ñàâàøàðäû. Áÿäèðúàùàí àðòûã áàøìàüû àõòàðìàäû, ÿëèíè àëòäàêû òóìàíûíà ñèëèá, äöçÿëäè éîëà. Íèéÿ áàøìàãäàí þòðö ñààòëàð þòöðñöí. Èíäè òÿçèéÿ éåðèíäÿ àðâàäëàð çèáèë êèìèäèðëÿð. Îíëàðûí áèðèñèíèí òÿçÿ áàøìàüûíû Áÿäèðúàùàí ýþòöðñÿ, îíà êèì äåéÿ áèëÿðäè êè, à õàëà, ãîëòóüóíóí àëòûí áèðúÿ ýþñòÿð. Áó ñþçö äåéÿíèí àòà-àíàñûíû âÿ òÿçÿ þëÿí ãàðäàø-áàúûñûíû ãÿáèðäÿí ÷ûõàðäàð. Áèð àç êå÷ìèø èêèíúè áÿäáÿõòëèê Áÿäèðúàùàíäàí óçàã îëìàäû, ÷öíêè ìöíàúàò ñÿñè ýÿëÿí òÿðÿôÿ ýåäèðäè âÿ ìöíàúàò äÿõè îõóíìóðäó, áèëìÿäè ùàðà ýåòñèí. Ãàëäû íà÷àð, ýåðè ýåòìÿê ìöìêöí äåéèëäè, áàøìàã èòèáäèð. Àüëàøìàíû ýþðìÿñÿéäè, áàüðû ÷àòëàð, ùàðà ãàéûòñûí. – ßìèúàí, ãàäàí àëûì, ìÿðùóì îëàí êèìäèð? Áàçàðà ýåäÿí áàããàë Ìÿùÿììÿäúÿôÿð úàâàá âåðäè êè, áèëìèð ìÿðùóì îëàí êèìäèð. Áÿäèðúàùàí õàëà áèð òþâð ñóàë èëÿ èñòÿäè êè, ýåòäèéè éåðè áèëñèí. Àììà äöç ýÿëìÿäè. “À êèøèëÿð, áåëÿ çàä îëìàç, àõûð ö÷ ñààòäûð êè, êö÷ÿäÿíêö÷ÿéÿ äöðòöëÿñÿí, áèëìÿéÿñÿí êè, ýåòäèéèí éåðèí ùàðàäûð”. Áÿäèðúàùàíûí áàüðû ÷àòëàìàüà ýÿëèðäè. Íÿ åëÿìÿê ýÿðÿê? – Áàøûíà äþíöì ÿìè, ìÿí ýÿðÿê òåç ýåäÿì òÿçèéÿ éåðèíÿ. ×öíêè ñîíðà áèëìÿäè íÿ äåñèí, ôÿãèð Áÿäèðúàùàí þçöíö ëàï èòèðìèøäè. Áþéëÿ èòòèôàã èíäèéÿäÿê îíà öç âåðìÿìèøäè. Î áèëèðäè òàìàì __________ øÿùÿðäÿ îëàí ìÿðèçëÿðè, àììà ìÿðùóì îëàí, éÿãèí êè, çÿùÿðäÿí, éà êè áèð ãåéðè òåç þëäöðÿí íàõîøëóüà ìöáòÿëà èìèø, ñèëë íàõîøëóüó êèìè. 334 Ìÿùÿììÿäúÿôÿð ÷îõ áàìÿçÿ êèøèëÿðäÿíäèð. Òåç äåéÿ áèëìÿäè, î êè ëàçûìäûð. ×öíêè îíóí þç ôèêðè èäè êè, áó íåúÿ çÿíÿíäèð òÿëÿñèð àüëàøìàüà, àììà áèëìèð ùàðà ýåòñèí. ßýÿð ìÿðùóì îëàí ãîùóìëàðûíäàíäûð, áó ýÿðÿê áèëñèí þç ãîùóìóíóí åâèíè, ÿýÿð þëö áóíóí ãîùóìëàðûíäàí äåéèë, íèéÿ áåëÿ òÿëÿñèð êè, áàøìàüû äà éàäûíäàí ÷ûõàðûá åâäÿ ãîéóá? – Àé àüûëñûç, ñÿí êè áèëìèðñÿí þëÿí êèìäèð, íÿ áîðúóíäóð îðà áîüóëìóø èò êèìè ýöíäÿ ýåäèðñÿí? Ìÿýÿð åâèí éîõäóð, àéàüûíû áàñûá àëòûíà, áèð èø ýþðÿñÿí? Áÿäèðúàùàí áèëèðäè íÿ ñÿáÿáÿ ýåäèð âÿ îíóí ìÿòëÿáèíè ãàíìàã îëóð. Ìÿùÿììÿäúÿôÿðèí õÿáÿðè éîõäóð êè, éöç áó òþâð àüëàøìà àõòàðàí çÿíÿí òàïìàã îëóð, ùàíñûëàð êè, øÿùÿðèí î êö÷ÿñèíäÿí áó êö÷ÿñèíÿ ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ, ýÿëèá-ýåäÿíäÿí ñóàë ýöúö èëÿ òÿçèéÿ éåðèíè òàïûðëàð. Àõ, íå÷ÿ úöò úîðàá Òèôëèñ èïèíäÿí ãÿçåò ÷àï åäÿíëÿðÿ áó çÿíàíëàð âåðÿðëÿð, ÿýÿð î, åëàìíàìÿëÿð éàçà, íÿ âàõò âÿ ùàðàäà þëÿí âàð âÿ êèìäèð. Áèëìÿê ìÿðùóì îëàí êèìäèð. ×îõ âàúèáäèð, ÷öíêè áÿçè éåðëÿðäÿ äîéóíúà àüëàéàíäàí ñîíðà áèð áàëàúà íàùàð äà îëóð, íàùàð âàõòû øèðèíúÿ ñþùáÿòëÿð îëóð: – Àé ãûç, Ùàúû Ìÿùÿððÿìèí, äåéèðëÿð, ãûçúûüàçû ãîøóëóá ãà÷ûáäûð àõû. Áèð àéðûñû äåéèð: – Íåéëÿñèí, áàëàì? Îíóí àíàñû î ãÿäÿð... Ìÿùÿììÿäúÿôÿð éàõøû âàõò òàïìûøäû êè, òàìàì áàìÿçÿëèéèíäÿí ýþñòÿðñèí... Áÿäèðúàùàí öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäúÿôÿðÿ: – Àëëàù ãîéñà, áèð íå÷ÿ àéäàí ñîíðà ñÿíèí þçöíÿ åëÿ àüûëàð äåéÿúÿéÿì êè, úàíûíà äÿéñèí... Ìÿùÿììÿäúÿôÿðèí ñàããàëû àüàðìûøäû, éÿãèí êè, îíà ýþðÿ Áÿäèðúàùàí áó ñþçö îíà äåäè. – Áóíà áàõ, àé ãûç, äåéÿñÿí þëìÿç... èìàíñûç êàôòàð. Áó ñþçö Áÿäèðúàùàí åëÿ äåäè êè, ýóéà þçö îí ñÿêêèç éàøûíäà ýÿëèíäèð. Ìÿùÿììÿäúÿôÿð: – Àðâàä, òîõóìóíóç éåð öçöíäÿí ýþòöðöëñöí! Êèøèëÿð, áåëÿ äÿ áèùÿéà îëóðìó? Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Ìÿùÿììÿäúÿôÿð äöçÿëäè áàçàðà ñàðû. Áÿäèðúàùàí áèð àç óçàãëàøìûø øàõñåé ñÿñè åøèäèëäè, áèëäè ýåòäèéè éåðè âÿ áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà éåòèøäè ìÿòëÿáÿ. Áÿäèðúàùàíûí äÿðäè áèð àç __________ àðòäû ýåú ýÿëìÿéèíÿ ýþðÿ, ÷öíêè èúìà ùÿääÿí àðòûã ÷îõ èäè. Áèëäè êè, þëÿí äþâëÿòëèäèð, îíó ãåéðè àüû÷ûëàð ãàáàãëàéûáëàð. Áèð îòàã ãàëìàìûøäû 335 êè, þâðÿòëÿðëÿ äîëìàìûø îëà. Ãàïûíûí ãàáàüûíäà îòóðàí þâðÿòëÿð è÷ÿðèäÿ àüëàéàíëàðà ñÿñ âåðèðäèëÿð. Áÿäèðúàùàí áèëäè êè, àé ãûç, êÿíàð äóð, ãàäàí àëûì, éîë âåð, – äåìÿäÿí, ýåäèá þç éåðèíÿ ÷àòà áèëìÿç. ßë àòûá áàøûíäàí éàéëûüûíû êÿíàð åäèá, òöêëÿðèíè äàüûäûá öçöíÿ, ýþçöíöí ñóéóíó ÷îõàëäûá, óçàãäàí ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ éåòèøäè ìåéäàíà. Ãàïûäà äóðàí þâðÿòëÿð áèÿëàú éîë âåðäèëÿð Áÿäèðúàùàíà. Þâðÿòëÿð áèð-áèðëÿðèíäÿí ñóàë åòäèëÿð: – Àé ãûçëàð, áó àðâàä, ýþðÿñÿí, áÿéèí ãîùóìóäóð? Áèðèñè äåäè êè, éÿãèí êè, õàëàñûäûð. Áèðèñè äåäè êè, éîõ, ÿìèñè àðâàäûäûð. Àììà ìöìêöí äåéèë êè, áóðàäà äóðàí þâðÿòëÿðäÿí Áÿäèðúàùàíû áèëÿí îëìàéà. Ùÿãèãÿò áèðèñè óúàäàí áàøëàäû? – Àé ãûç, áó ñèìòÿí Áÿäèðúàùàíäûð. Àëëàù áóíà ëÿíÿò åëÿñèí. Áåëÿ ïèñ äÿéÿí ýþçö âàð êè, îíóí ýþçö ïûðòëàñûí. Ùÿð íÿ êè éàõøûäûð äåñÿ, ìöìêöí äåéèë êè, î èòìÿéÿ, éà êè þëìÿéÿ. Ìÿíèì áàëàúà íÿâÿì îíóí ýþçö äÿéìÿêäÿíúÿ þëäö. Îíó ýþðöì þëÿíäÿ äèëè ëàèëàùÿ èëëÿëëàù òóòìàñûí! Áÿäèðúàùàí ùÿð÷ÿíä áó ñþçö åøèòäè, àììà éåðè äåéèë èäè êè, úàâàá âåðñèí. Áÿäèðúàùàí þç éåðèíäÿ ÿéëÿøìèø èäè, áèð íå÷ÿ õàíûìëàð äàõèë îëäóëàð. Îíëàðà ùþðìÿò ëàçûìäûð. Îíà ýþðÿ èéèðìèéÿäÿê þâðÿò ãàëõäûëàð àéàüà... Þâðÿòëÿð óúà ÿëëÿðèí ãîâçóéóðäóëàð êè, ýóéà ÷îõ áÿðê äèçëÿðèíÿ âóðóðëàð. Àììà... Áÿäèðúàùàí ãèéàìÿò åäèðäè. 1875 ÌßÍÈÌ ÂÀÃÈßÌ – Àé àüà, Àëëàùà áàõ! À áÿé, Àëëàùà áàõ! À ñþâäÿýÿð, Àëëàùà áàõ. Ìîëëà, àìàíäûð! Áó íÿôÿñëÿð èëÿ éóõóäàí àéûëäûì. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ôèêðèìè áàøûìà úÿì åäÿ áèëìÿäèì. Àõûðäà ìÿëóì îëäó êè, âàãèÿäÿ Ø. øÿùÿðèíÿ ñÿéàùÿòÿ òÿøðèô àïàðìûøàì. Èòòèôàãÿí õàí ãàïûñûíà ðàñò äöøöðÿì. Ýþðäöì õàí þç îüëàíëàðû èëÿ õàì òÿðëàí ãóøà ó÷óðòìà âåðèðëÿð. Éàíëàðûíäà áèð íå÷ÿ õàíëûã òóëà. Õàíûí àüëûíû (íÿ äàíûøûðñàí?!), ñþçöí òÿðáèéÿòèíè êÿíàðà ãîéàã. Áèç þç õàíëàðûìûçû éàõøû òàíûéûðûã. “À ýÿäÿ, î ãûðãîâóëëàðû àïàð Èâàí Èâàíè÷ÿ äåéíÿí àüàì êëàíñ1 åëÿéèð. Äöíÿí àðâàäû ìÿíè øÿêÿëöäÿ2 ãîíàã åäèá, îíà ýÿðÿê áèð éàõøû øåé áàüûøëàéàì, õÿúà__________ 1 Êëàíñ – òÿçèì 2 Øÿêÿëöä – øîêîëàä 336 ëÿòèíäÿí ÷ûõàì. Áèçèì ìöñÿëìàíûí ùàíäà áèð éàõøûñûíäàí Èâàí Èâàíè÷ ìÿíÿ õîøäóð. Àðâàäû íÿ, þçö íÿ! Êèøèëÿðäÿ ÿäÿá âàð, ùþðìÿò âàð. Î ýöíëÿðè áàëàúà ãûçû ýÿëèá ÿëèìäÿí þïöá “äèéàäà, äèéàäà” – äåéÿäåéÿ...” Áó ñþçëÿðè õàíûí þç äèëèíäÿí åøèòäèì. Ìÿðùÿáà, íåúÿ íàçèêöðÿê àäàìäûð! Õàíûí áó ñþçëÿðèí åøèäèá, ìÿíèì öðÿéèì äÿ íàçèêëÿíäè, õàùè íÿ õàùè, çÿíäèì äöøäö õàíûí áàëàëàðûíûí öñòÿ. Ìÿçëóì áàëàëàð!.. Àòàíûç õàì ãóøà ó÷óðòìà âåðèð, ñèçè ïÿðâàçëàíäûðûð. Íèéÿ Àëëàù ñèçè áèð ñÿíÿòêàð îüëó éàðàòìàäû êè, ùå÷ áèð ôÿùëÿëèê ñèçÿ åéèá ýÿòèðìÿñèí? Ùàëàë, ðàùàò áèð ãÿäÿð ÷þðÿê ñàùèáè îëàðäûíûç âÿ ìÿí ñèçÿ ìÿçëóì äåìÿçäèì!.. Õàí ìÿðùóì îëàíäàí ñîíðà ìöëêö îí éåðÿ áþëöíöð. Áó ýþòöð-ýþòöðö ýþðìÿéÿúÿêñèíèç. Èíäè ñèçèí òÿôàâöòöíöç áèð ÷îáàíäàí îäóð êè, ñèçèí öñòöíöçäÿ ãûçûë òÿêáÿíä âàð, àììà ÷îáàí áåëèíÿ êÿíäèð áàüëàéûá âÿ îíóí öñòÿ éàðïàã êèìè ÿñìèð. Áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà ñèçèí þâëàäûíûç ñèçäÿí àðòûã ìÿçëóì îëàúàã. Åëìñèç, ÿäÿáñèç, òÿðáèéÿòñèç, ãàðíû àú. Âÿ ãàðíû àú ùÿð áÿä ÿìÿëÿ ýÿðÿê ðàçû îëñóí. Áó àüûëëàð ÿëáÿòòÿ ìÿíèì õÿéàëûìäàí êå÷äè. ßýÿð õàí ìÿíäÿí áó áèùÿéàëûüû åøèòñÿéäè, éÿãèí êè, õàí êèìè úóøÿ ýÿëÿðäè. Ôÿäà îëóì ñÿíÿ, õàí, ìÿí î êÿñèí îüëóéàì êè, ñÿíèí ãàïûíà áèð ÷óâàë áóüäà òÿìÿííàñûíà ÷îõ ýÿëèáäèð. Äåìÿ êè, ÷þðÿéèì ñÿíÿ ùàðàì îëñóí, ÷öíêè î ÷þðÿê ñÿíèí äåéèë. Îíó àëíûíäà òÿð, ìèë÷ÿê óäà-óäà ãàçàíàí ðÿèééÿòäèð êè, ìÿí îíà áîðúëóéàì. Õàí, çÿìàíÿ ãåéðè çÿìàíÿäèð. Ìÿíèì àòàì áÿäáÿõòëÿðèí áèðè èäè êè, äèëÿí÷èëèê åäèðäè. Çÿìàíÿ àüûë âÿ åëì çàìàíûäûð. Ìÿí äÿ îí áåø èëäèð êè, ýàùè àú, ýàùè òîõ åëì îõóéóðàì âÿ åëì ìÿíè þéðÿäèáäè íèôðÿò èëÿ áàõûì î êÿñëÿðÿ êè, ùÿìèøÿ þç õåéèðëÿðèíÿ ÷àëûøûðëàð, ãåéðèëÿðèíèí áàøûíäàí áàñûá, ÿëèíè áèð èøÿ âóðìàéûá, òóëà èëÿ ýöíöíö êå÷èðäÿëÿð. Áÿäáÿõò, ñÿíèí êþìÿéèíè ìèëëÿò èñòÿìèð. Ðÿùì åëÿ þç óøàãëàðûíà, åëì âÿ àüûë äàëûíúà îëóá ìöôòÿõîð îëìàñûíëàð. Ëàéèã èíñàí îëñóíëàð âÿ ìÿí îíëàðà íèôðÿò èëÿ áàõìàéûì, íåúÿ êè, ñÿíèí öçöíÿ àðòûã òàá åäÿ áèëìÿéèá íèôðÿò èëÿ áàõûá äöøäöì éîëà... Õàíëûã ãàïûäàí ôèêðÿ ïè÷èäÿ, áèëìÿððÿ ÷ûõäûì áàçàðà. Ñÿñ äîüðàìàñû1 ìÿíè ôèêèðäÿí àéûëòäû; à÷äûì ýþçöìö, ñàüà âÿ ñîëà áàõûá áèð ÿúàèáàò ýþðäöì êè, ùÿð êÿñ îíó ýþðöá ýöëìÿñÿ, þçö áþéöê ÿúàèáàòäûð: __________ 1 Ñÿñ äîüðàìàñû – ãàðûøûã ñÿñëÿð 337 òàìàì ñþâäÿýÿð, ÿëà øèøïàïàã ùàúûëàð øèðèí éóõóéà áöëÿíä îëóáëàð. Áèðèñè àéàüû áóðà áàøû îðà, áàøû áóðà àéàüû îðà, éà êè ãàðíû öñòÿ òèðëÿìÿ. Áèðèñè õîðóëäàéûð, áèðèñè ìöðýöëÿéèð, áèðèñè ôûñãûðûðäû. Áó ýóíÿ ìèëëÿò âÿ ìÿçùÿá ãàðäàøëàðûí ýþðöá ìÿí äÿ ýöëäöì. Àììà ìÿíèì ýöëìÿéèìäÿ ãÿì ÷îõ èäè, íÿèíêè øàäëûã! “ßêèí÷è” èñòÿéèð êè, áó øÿõñëÿð àéûëûá ýþçëÿðèíè à÷ñûíëàð... Ôûñãûðä, ùàúû, ôûñãûðä! Äÿäÿìèç, áàáàìûç ãÿçåòëÿ éóõóñóí ãà÷ûðòìàéûá ùà! Õîðóëäà, ùàúû, õîðóëäà. Áèêàð áÿéëÿð äöêàíäà òÿíáÿêè òîðáàñûíà àçàð âåðìÿñèíëÿð. Íÿ âåúèíÿ êè, íàìàçûíû äà ãûëìàñàí. Äèíúÿë, ùÿð “Àëëàùö ÿêáÿð”äÿí ñîíðà áîðúëóí øåéòàí êèìè ýþçöíöí ãàáàüûíäà îëóá çÿùìÿò ÷ÿêìÿñèí. Éàò, ýþçöíö áÿðê éóì, ïóë òÿëÿñè ÷îõ àðòûá. Áèðèñè ãÿçåò ñàòìàã èñòÿéèð, áèðèñè ìÿñúèä ãàáàüûíäà äþøÿíÿí ôÿùëÿëÿðÿ ïóë éûüûá, éàüëû áîçáàøû äà âåðìÿñÿ êÿñàëÿòè àðòàð. Éóõóëà, áÿëêÿ ñèð-ñèôÿòèí à÷ûëà. Èñòÿéèðÿì ñÿíäÿí áèð àç äàíûøàì. Èñòÿäèì ùàúûíû àéûëäàì, ùàúû äåäè: – Þëÿñÿí äÿ äóðìàðàì! Àéàüûíû ãàëõûçäûì áàøû éàòäû, áàøûíû ãàëõûçäûì àéàüû éàòäû. – À êèøè, áèðúÿ ýþð íÿ äåéèðÿì, Àëëàùà áàõ, à÷ ýþçöíö! – éàëâàðäûì, éàïûøäûì. Àõûðäàí-àõûðà ùàúû ýþçöíö à÷äû. Àììà ìÿíè ýþðöá “ïóë òÿëÿñèäèð” – äåéèá ùàúû, áó èëäè þëìöñÿí, áèëäèðìè þëìöñÿí, òÿçÿäÿí òèðëÿíäè. Âàâåéëàíû ãàëõûçäûì: – Àé àìàí, àé äàä! Ãîíøó äöêàíäàí áèð ùàúû áèð áÿðê ÿñíÿéèá, çîðáà ýÿéèðèá, ÿñíÿéÿÿñíÿéÿ áàøëàäû: – Ôèëàíè, ùàúû íàìàçûí ãûëûá, ãîé éàòñûí... Ìèëëÿò äÿðäè âÿ òÿÿññöáö ÷ÿêÿí, ãÿì éåìÿ! Íÿ ãÿäÿð éàðàìûç àðòñà, î ãÿäÿð áÿðêèøÿðèê. Íàìÿðä äÿ ÿýÿð ìèëëÿòè ñàòñà, éåíÿ áèç áèðëÿøÿðèê... Àòûë êÿíàðà, ùàúû, îüëóíäàí, ãûçûíäàí. Áèçÿ áàúû, áèçÿ ãàðäàø ëàçûìäûð. Áèçÿ áàúû ëàçûìäûð áàúûëàðûìûçû îõóòñóí, þéðÿòñèí. Áèçÿ ãàðäàø ëàçûìäûð ãÿëÿìè îõ, äèëè îõ, ñèíÿñè ãàëõàí. ßýÿð õîðóëäàìàã èñòÿéèðñÿí, ÿýÿð ðàùàò îëìàã èñòÿéèðñÿí áóéóð ãÿáðÿ, ÷îõäàí êþùíÿëìèñÿí, áèçè áàüûøëà... Íå÷ÿ ìöääÿòäè êè, âÿòÿíäÿ îëìàìûøäûì, èñòÿäèì áÿé, áÿéçàäÿëÿðèìèçè äÿ ýþðÿì. Àììà îíëàðû áèð ýöíäÿ òàïûá ÿùâàëïöðñàíëûã åëÿìÿê __________ ÷îõ äöøâàðäûð. ×öíêè îíëàðûí áÿçèñè äöêàíëàðäà ýöí êå÷èðäèð, ãåéðèñè êþùíÿ ùàìàìëàðäà äþðäàøûã àòûð. Åëÿñè äÿ âàð êè, áèð íþâ-íÿìÿêëèíèí 338 åâèíäÿ éàõøû íàùàðäàí ñîíðà éöíýöëúÿ ìÿøüóëèééÿò åäèð... Éà êè îòàüû áàüëàéûá þçö è÷ÿðèäÿ ÷ÿêìÿñèíè éàìàéûð, éà èêè ãîíøó ãàðûíûí éàíûíà áèð ãÿëéàí ÷ÿêìÿéÿ ýåäèá. Õöëàñÿ, ùå÷ áèð èýèä ÷îáàí îíëàðû áèð éåðÿ úÿì åäÿ áèëìÿç. Îíà ýþðÿ ìÿí äÿ öç ãîéäóì ãÿáðèñòàíëûüà. Àòà-áàáà ñþçöäö: ñÿíÿ ÿýÿð àðòûã ãÿì öç âåðñÿ, ýåò ãÿáðèñòàíëûüà. Îíäà éÿãèí äåéÿðñÿí êè, àù, íÿ ãÿì, íÿ äÿðä, äöíéà áåø ýöíäöð, áåøè äÿ ãàðà, äÿðä âÿ ãÿì-êÿäÿð. Öç ãîéäóì øÿùÿð êÿíàðûíà. Àììà áèð åâèí éàíûíäàí þòÿíäÿ àüëàøìà åøèòäèì. Ôèêèð åòäèì åâÿ ýþðÿ þëÿí äþâëÿòëèëÿðäÿíäèð. Äàéàíäûì ãàïûäà ùàëâà ýþçëÿìÿéÿ. Éàðûì ñààò êå÷ìÿìèøäè, áó åâäÿí èêè-ö÷ éöç íÿôÿð õàíëàð, áÿéëÿð, ñþâäÿýÿðëÿð, ýÿäàëàð äÿñòÿ èëÿ ÷ûõäû. Õÿáÿð àëäûì: – Áó íÿäè? Äåäèëÿð êè, ìîëëà Ø. Èðàíäàí áèð õîøíÿâà ìÿðñèéÿõàí ýÿòèðäèá, òÿçèéÿéÿ áàøëàéûá. Áó ðÿúÿá àéû úàìààò éûüûëàúàã áó ìîëëàíûí þç ìÿíçèëèíÿ... Äÿõè áÿñäè, ãàðäàø, àðòûã-àðòûã úàâàá ëàçûì äåéèë... Âÿòÿí äÿðäè ÷ÿêÿí áó èêè éöç àäàìäàí ùå÷ áèðè ñÿíÿ ùÿìäÿðä äåéèë. Ñÿí øÿùÿð è÷èíäÿ, áèéàáàí ÿùëè ñÿíäÿí óçàãëàøûð. Úàìààò ÿðçèìÿ ãóëàã àññûí: èíñàôëû ìÿí, ñàùèáè-ùÿãã ñþç, ùå÷ êÿñäÿí âÿùìèì éîõ. Ñèç ìîëëàíûí åâèíÿ úÿì îëóáñóíóç, ÷öíêè ñèç òàìàì áèêàðñûíûç. Àíä îëñóí Àëëàùà, ñèçèí áó ñÿðýÿðäàíëûüûíûç ìÿíè éàíäûðûð, íåúÿ êè îä éàíäûðìàç. ßýÿð ñÿí, ãàðäàø, áó íå÷ÿ ñààò êè ìÿðñèéÿõàíûí ùÿäéàíûíà ãóëàã àñûðäûí, àëòû ãÿïèê þç ÿùëè-ÿéàëûíà ãàçàíñàéäûí Àëëàùà äà, ïåéüÿìáÿðÿ äÿ, èìàìà äà õîø ýÿëÿðäè. Ñèç áèð ìîëëàíûí – èççÿò, øþâêÿò àõòàðàíûí, áèð ìÿðñèéÿõàíûí – úèá êÿñÿíèí ÿñèðèñèíèç! Íÿôñÿ åòèãàäûì éîõäóð, ñèçëÿðäÿí óçàãäûð. Ñèçëÿðäÿí áèð áàøûí ãàëõûçûá “áó áåëÿ äåéèë” – äåéÿí éîõ. Íåúÿ êè äÿðéà öçöíäÿ ëþâáÿðñèç ýÿìè òóôàíà ãóëàìäûð, ñèç äÿ ìîëëà, ìÿðñèéÿõàí ãóëóñóíóç. Ìîëëà, áó íÿ øþâêÿòáàçëûãäûð? Ìÿðñèéÿõàí, áó íÿ ãóëàã äèáëÿìÿäè?! Ãàðäàøëàð, ìîëëà éåð öçöíÿ ýÿëÿíäÿí òà èíäèéÿäÿê øþâêÿò, èççÿò àõòàðûá. Áóíó ùÿð òàéôàíûí òàðèõè èñáàò åäèð. Òàìàì øÿùÿð ÿùëè áèëèð êè, ìÿðùóì Ìèðçÿ ßëèô, äóà çîðóíà îíà ãóëàã àñàí ìöñÿëìàíëàðû (àíúàã îíëàðû) úÿííÿòÿ àïàðìàüà ñþç âåðÿðäè. __________ Ñÿíÿ ôÿäà îëóì, õÿëèôÿ, ñÿíèí ìÿãäóðèí âàð ëàéèãè-õÿëèôÿ îëìàüà, þç øàýèðäëÿðèíè ùÿð áèð ìÿãàìäà àçàð-áåçàðäàí ñàõëàìàüà. Ïëîâà àç 339 òàìàù åëÿ. ßýÿð ìÿí áèëÿì êè, ìÿíèì þìðöì ñÿíèíêè êèìè êå÷ÿúÿê, ìÿí áèð ýöí þìð åòìÿçäèì. ×öíêè áó òþâð þìðö ùÿð ùåéâàí êå÷èðÿð! Ìîëëà ãîíàãëàðûí þòöðöá, ýåðè ýÿëÿíäÿ ìÿíè ýþðäö. Ýþçöíö ìÿíÿ åëÿ áÿðÿëòäè êè, ìÿí âàùèìÿäÿí áèëìÿäèì áó ìîëëàäûð, éà êè õàíäû, áÿéäè, ñþâäÿýÿðäè, éà êè ÷îáàí. Ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ ÷ûüûðäûì: – À àüà, Àëëàùà áàõ, à áÿé, Àëëàùà áàõ, à ìîëëà, àìàíäûð, ìèëëÿò ýåòäè ÿëäÿí! Þç ñÿäàìà àéûëûá, òÿçÿäÿí éîðüàíû ÷ÿêäèì áàøûìà, óçàíäûì àììà íÿ ùàúûéàíÿ! 1876 ÏÀÙÎ? – Êÿðáÿëàéû, ùÿìèøÿ ñÿí ýÿëÿñÿí! Áóéóð, áóéóð, à êèøè, ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ, àé êÿðáÿëàéû? Àé îüëàí, ýþðöíöð êè, ðàìàçàí îëìàüûíà ýþðÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøñàí? – Õåéð, áÿé, ñÿíèí áàøûí ö÷öí ùå÷ áèëìèðÿì êè, áó àé ðàìàçàí àéûäûð âÿ éà ðàìàçàíûí íå÷ÿñèäèð. Àíúàã àðâàäûí ãîðõóñóíäàí åâäÿ îòóðà áèëìÿéèá ãà÷ìûøàì. – Áÿðè áàõ, àé êÿðáÿëàéû, ìÿí þëöì áó ýöíëÿðäÿ ùå÷ îüóðëóüà ýåäèáñÿíìè? – À áÿé, ñÿíèí áàøûí ö÷öí íå÷ÿ âàõòäàí áÿðè ùå÷ áèð øåé îüóðëàéà áèëìÿìèøÿì, ÷öíêè áó òÿçÿ íà÷àëíèê ýÿëÿíäÿí áÿðè ÿëèìèç-àéàüûìûç êÿñèëèáäèð, áèð ïàð÷à ÿòÿ ùÿñðÿò ãàëìûøûã. – Ñþéëÿ ýþðöì, àé êÿðáÿëàéû, íåúÿ äîëàíûðñûç âÿ ðóçèýàðûíûç íåúÿ êå÷èð? – Íÿ äåéèì, àé áÿé, ôÿëÿéèí ÷àðõû äþíñöí. Áèð çàìàí âàð èäè, ãûëûíúûìûí äàëû äà êÿñèðäè, ãàáàüû äà. Àììà èíäè ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì, ùå÷ áèëìèðÿì íÿ åëÿéèðÿì. Àäûìà àüà äåéèðëÿð, àììà þçöì áèð äàíà ãîâà áèëìèðÿì... ßëèìäÿ áèð ñÿíÿòèì äÿ éîõäóð êè, îíóí èëÿ ìÿèøÿò åäÿ áèëèì. Âàõò áåëÿ òÿùÿðñèç îëóá êè, ÿë òÿðïÿòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Ýåíÿ þìðö óçóí îëñóí êå÷ÿí íà÷àëíèêèí, ùå÷ îëìàñà õûðìàí äþéìÿêäÿí þòðö áèð íå÷ÿ þêöç ÿëèìÿ äöøìöøäö. Ìÿíèì áÿõòèìäÿí, ÿëÿô îëìà__________ ìàüûíà ýþðÿ, îíëàð äà ýþòöðöì äöøäöëÿð. Îíà ýþðÿ úöìëÿñèí êÿñèá éåäèì. Èíäè ãàëìûøàì íà÷àð. 340 – Àé êÿðáÿëàéû, î äóë þâðÿòèí þêöçöíö ãàéòàðäûíìû? Ùàíñû êè, éàéëàãäàí éöêö äàëûíäà âÿ ÿëè ãîéíóíäà áè÷àðÿ þâðÿò àüëàéà-àüëàéà àðàíà ãàéûòäû. – Àé áÿé, ñÿíèí áàøûí ö÷öí ùàìàí ýþòöðöì äöøÿí þêöçëÿðèí áèðè ùàìàí þâðÿòèí ìàëûéäû. – Àé êÿðáÿëàéû, íÿ çàëûì àäàìñàíìûø, ìÿýÿð î áè÷àðÿ äóë þâðÿòÿ éàçûüûí ýÿëìÿäè? – Àé áÿé, áó çàìàíäà îüóðëóã åëÿìÿéÿíëÿð áèð ïàð÷à ÿëñèç-àéàãñûç àäàìëàðäûð. ßýÿð îüóðëóã îëìàñà èäè, ìÿí þçöì äÿ ýþòöðöì äöøÿðäèì. Íÿ åëÿéèì, îüóðëóã åëÿìÿéÿí ÿë-àéàã àëòûíäà ãàëûð, ùå÷ êÿñ îíà ìÿùÿë ãîéìóð âÿ ñàëàì äÿõè âåðìèðëÿð. Î ýöíëÿðäÿ ñóääà áèçèì Ñÿëèì àüàíûí áèð èøèíÿ áàõûðäûëàð. Åðìÿíèäÿí, ìöñÿëìàíäàí øàùèä ÷àüûðìûøäûëàð. Äåäèì êè, ùà, ùà. Áàðìàüûìû äèêÿëòäèì. Úöìëÿñè àíä è÷èá Ñÿëèì àüàíûí òÿðÿôèíÿ ýþñòÿðäèëÿð. Èíäè àé áàøóâà äþíöì, îüóðëóã îëìàñàéäû, ìÿíèì ñþçöìÿ êèì ãóëàã àñàðäû? Àé áÿé, ñÿí ìÿíèì äÿðäèìè àðòûðäûí, äóðóì ýåäèì, ìàëûì èòèá, ìàë àäûíà ýþðöì ùå÷ îëìàñà áèð óçóíãóëàã ÿëèìÿ äöøÿðìè? – Ýåò! Áàëàì! Êÿðáÿëàéû, ìþâëà ñÿíÿ ãÿíèì îëñóí! 1884 __________ 341 1. – Éàùó, éà Àëëàù, ñàëàì ÿëåéêöì. ßùâàëè-øÿðèô? Îüëàí, íÿ ÿúÿá “Ùÿéàò”ûí ðÿñìè-ýöøàäûíà, éÿíè à÷ûëìàñûíà òÿøðèô ýÿòèðìÿìèøäèíèç? – Áàíà ïðèãëàøåíèéå ýþíäÿðìÿìèøäèëÿð âÿ áèð äÿ, âàëëàù, çàíéàòèéàì î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, ñÿí þëÿñÿí àáåä äÿ éàäûìà äöøìöð... Äàíûø ýþðÿê íÿ âàð èäè, éàõøûìû êå÷äè? Ðå÷-çàä äåéÿí îëäóìó? – Íÿ ö÷öí, îëäó. Èíøàëëàù, “Ùÿéàò”ûí ìöøòÿðèñè ÷îõ îëàúàã. Àììà Àëëàù åëÿ åäÿéäè êè, áèð íþìðÿñèí îòóç àäàì îõóìàéàéäû. – Î çàâèñèò åëÿéèð ãÿçåòèí òñåíàñûíäàí, íÿ ãÿäÿð àç îëñà, áèð åëÿ ìöøòÿðè ÷îõ îëàð. – Ãèéìÿòè ÷îõ äåéèë êè. Èëäÿ àëòû ìàíàò. Éÿãèí êè, ñèç äÿ ýþòöðÿúÿêñèíèç. – Ìÿí ÷îõ æàëåò åëÿéèðÿì êè, ìöñÿëìàíúà áèëìèðÿì. – Ìöñÿëìàíúà áèëìèðñèíèç? Íÿ ñþéëÿéèðñèíèç, ãàðäàøûì... Àíà äèëèíè áèëìÿìÿê?.. Âàé, âàé, áó îëìàäû êè!.. – Ìÿí áèíàâàò äåéèëÿì, àòàì-àíàì áèíàâàòäûð. – Àíà äèëèíè þéðÿíìÿê áèð ÷ÿòèí øåé äåéèë, ÿçèçèì. ßëèôáà þéðÿíäèí “Ùÿéàò”û àë ÿëèíÿ, ýöíáÿýöí îõó, áèð èëèí ÿðçèíäÿ îë çÿìàíÿ ìîëëàñû. Âÿññàëàì. Äÿõè íÿ èñòÿéèðñèíèç? – Ùÿðýàù èø õîääà îëñà, ùÿìèøÿ ïàäïàðîì ýåòñÿì, áåëÿ ïàíèìàò åëÿéèðÿì êè, áèð áåø-îí ðåñäÿí ñîíðà áÿëêÿ áèð øåé þéðÿíÿ áèëÿì. – Àëëàù ãîéñà þéðÿíÿðñèíèç. Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç! – Õîø ýÿëäèí. Áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà äÿðä-ãÿìÿ àëóäÿ, öç ãîéäóì ìÿíçèëÿ, äèëèìäÿ ÿçáÿð: – “Ùÿéàò”, ãóðáàí ñÿíè áèçÿ âåðÿíÿ. Ùÿðýàù ðóçèýàð îí èë äÿ áåëÿ êå÷äè, éÿãèí êè, áèçëÿð äÿ ðóñ òàòàðû êèìè ÷àòûð ðöêÿò íàìàç éàïàúàéóã. __________ “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 12 èéóí 1905, ¹6 342 2. Íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿãäÿì áèð úàâàí ðàñò ýÿëèá ìÿíäÿí ñóàë åòäè: – Àüà Äÿðâèø, éåð öçöíäÿí ìÿýÿð èíñàô áèëìÿððÿ éîõ îëóá? Íÿôñèìöñÿëìàí íÿ äåéèëÿí ñþçäöð, àüà Äÿðâèø? Ðÿùì, ìöðöââÿò, èíñàíèééÿò ýþéÿìè ãà÷ûáëàð? Úàâàíûí ùàëÿòè ìÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðäè, ìÿí ñóàë åòäèì: – Îüëàí, íÿ îëóá ìÿýÿð? Úàâàí î âàõòû ìÿíÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿäè, ýþçëÿðè éàø èëÿ äîëäó, íÿôÿñè äàðûõäû, áàøëàäû äîäàãëàðûí ÷åéíÿìÿéÿ. – Èíñàô äèíèí éàðûñûäûð, àüà Äÿðâèø! Äöç èêè àéäûð ìÿí Áàäêóáÿäÿ ñàêèíÿì. Âàñèòÿ êàüûçëàðû ýÿòèðìèøäèì, îëóá ãàëàí ïóëóìó õÿðú åëÿäèì. Èíäè ö÷ ýöíäöð, äåìÿê îëàð êè, ìÿí àúàì. Ãåéðÿò, íàìóñ ãîéìóð ìÿíè ÿë à÷ìàüà... Ìÿí áóðàéà ýÿëÿíäÿ î öìèäëÿ ýÿëäèì êè, äþâëÿòëè ìöñÿëìàí øÿùÿðèäèð, þçöìÿ áèð èø òàïàðàì, þç çÿùìÿòèìëÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿê ãàçàíûá êöëôÿòèìÿ ýþíäÿðÿðÿì. Âàëëàùû, àüà Äÿðâèø, ìÿí ùå÷ êèìäÿí èíúèìÿçäèì, ùÿðýàù ÿââÿëèíúè ýöíö àøêàð ìÿðä-ìÿðäàíÿ ìÿíÿ ìÿëóì åäÿéäèëÿð êè, àñóäÿ éåð éîõäóð, ýåò... Õåéð, ö÷ íÿôÿðèí ö÷ö äÿ áó ýöí ýåò, ñàáàù ýÿë, áó ýöí ýåò, ñàáàù ýÿë äåéèðëÿð. Êöëôÿòèìèí ýþçö éîëäà, ìÿí áóðàäà àú, ñóñóç, îíëàð îðàäà. Úàâàí áèèõòèéàð áàøëàäû àüëàìàüà... – Õóäàéà, áó ùàëÿòè ùå÷ áÿíäÿéÿ ýþñòÿðìÿ! Áèðèñè áóéóðäó êè, åëÿ ñÿíèí êèìè úàâàíû ìÿí ÷îõäàí àõòàðûðäûì, ÿëùÿìäöëèëëàù, ñÿí þç àéàüûí èëÿ ýÿëìèñÿí. Áèðèñè áóéóðäó êè, ñàáàù éîõ, î áèðè ýöí Ùàúûòÿðõàí1 àäàìûì âàð, ýÿëÿúÿê, àììà ãàéûòìàéàúàã, ñÿíè îíóí éåðèíÿ ýþíäÿðÿðÿì. Áèðèñèíè àíúàã áèð äÿôÿ ýþðÿ áèëäèì; áèð éîë äà êö÷ÿäÿ ÿòÿêëÿäèì. Àðõàéûí îë, – äåäè, – ìÿí ñÿíÿ éåð âåðÿðÿì. Îíäàí ñîíðà î, úÿíàáû ýþðìÿê ìöìêöí îëìàäû. Ãîéìàäûëàð, áó ýöí ýåò, ñàáàù ýÿë – äåäèëÿð. Èêè äÿôÿ ïîñòà èëÿ êàüûç éàçäûì, úàâàá ÷ûõìàäû. Èíäè, ôÿäà îëóì ñÿíÿ, ìÿí êîð-ïåøìàí âèëàéÿòÿ ãàéûäûðàì, àíúàã ñèçäÿí áèð òÿâÿããåì âàð. – Ìÿíäÿí, Äÿðâèøäÿí? – Áÿëè, ñèçäÿí òÿâÿããå åäèðÿì äþâëÿòëè ãàïûñûíäà äóà îõóéàí çàìàíû ìÿíèì áó äóàëàðûìû äà åäÿñÿí: “Õóäàéà, ñÿíè àíä âåðèðÿì ìèí áèð àäûíà, ñÿí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûíûí ãÿëáèíäÿí éàëàíû áèëìÿððÿ __________ 1 Ùàúûòÿðõàí – Ùÿøòÿðõàí 343 ÷ûõàðò, àäàì àëäàòìàüû îíëàðà íÿñèá åëÿìÿ, ìÿðäèìàçàðëûüû îíëàðà ýþñòÿðìÿ, ðÿùì, ìöðöââÿò, èíñàíèééÿòè îíëàðà ÿòà åëÿ”. Îüëàí éîëà äöøäö, ìÿí äÿ äÿðäö ãÿìÿ àëóäÿ, öç ãîéäóì ìÿíçèëÿ. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 14 èéóí 1905, ¹7 3. Áó ýöí äÿ ÿëèìäÿ íàúàü ìÿääàù êå÷èá áèð åâèí äàðâàçàñûíûí ãàáàüûíäà äàéàíäûì. Áèð íÿôÿð úàâàí ñÿäàìû åøèäèá, ÿëèíäÿ “Áàêó” ãÿçåòèíèí 52-úè íþìðÿñè ìÿíÿ éàâûãëàøûá, ìÿíäÿí ñóàë åòäè: – Àüà Äÿðâèø, ñèç áèëÿðñèíèç, áó íåúÿ õÿáÿðäè, áó ãÿçåòäÿ éàçûáëàð êè, ýóéà áèð íå÷ÿ íÿôÿð àäàìëàð òÿÿúúöáàíÿ ëèáàñëàðäà äþøëÿðèíäÿ ÿðÿáè éàçûëìûø íèøàíÿëÿð, áàøëàðûíäà ÿììàìÿ, Áàëàõàíà êÿíäèíäÿ ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà ýþðöíöáëÿð. Ãÿçåòèí éàçìàüûíà ýþðÿ, áó íþâ øÿõñëÿð Íàõ÷ûâàí ôÿãÿðÿñèíäÿ ùÿì îëóáëàð. Úàâàíûí áó úöð ñóàëûíà òÿáÿññöì åäèá òèìñàë ÷ÿêäèì êè, ÿçèçèì, áèð ýöí áèð øÿõñèí ýåúÿ ùàìàìäàí ÷ûõàí çàìàí ãàáàüûíäà ùåéâàí ñóðÿòèíäÿ áèð ùåéêÿë äóðóð, àéàüû éåðäÿ, áàøû ýþéäÿ. Î øÿõñ âàùèìÿäÿí ãÿøø åëÿéèá éûõûëûð... Ñîíðà ìÿëóì îëóð êè, áÿäáÿõòèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà þç ÿììàìÿñèíäÿí àñûëìûø áèð ñàìàí ÷þïö èìèø. Èíäè íóðè-äèäÿ, “Áàêó” ãÿçåòèíèí íàìÿëóì ìöõáèðè éÿãèí êè, áèçèì áè÷àðÿ ÷àâóøëàðû, – ùàíñûëàðû êè, ìöñÿëìàí úàìààòûíû èëäÿ áèð äÿôÿ çèéàðÿòÿ ýåòìÿéÿ òÿðüèá åäèðëÿð, – ýþðöá îíëàðû Íàõ÷ûâàíäà, ÿñëè îëìàéàí øÿõñëÿðÿ áÿíçÿäèá... Úàâàí ýöëöá äåäè: – Ìàøàëëàù, àüà Äÿðâèø! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 19 èéóí 1905, ¹11 4. Ïÿíúøÿíáÿ ýöíö áàçàðû äþâð åäèá ìÿíçèëÿ ãàéûäàí çàìàíû úÿíàáèñàùèáêÿðàìÿò, àüà Ðÿúÿáÿëè áÿíäÿéÿ ðàñò ýÿëèá áóéóðäóëàð êè, àüà Äÿðâèø, áó àõøàì áèð íå÷ÿ íÿôÿð ãîíàüûì âàð, òÿâÿããå åäèðÿì ñèç äÿ áóéóðàñûíûç. Áàø öñòÿ, ýþç öñòÿ – äåéèá ìÿí äÿ àüàíûí ãóëëóüóíà òÿøðèô àïàðäûì. Ìÿíçèëäÿ áèð õåéëè ñþùáÿòäÿí ñîíðà îðòàëûüà êöôòÿáîçáàø ýÿëäè, ýþôòýó øèðèíëÿíäè... Ãîíàãëàðäàí áèðè ñóàë åòäè êè, àüà Äÿðâèø, ñÿí __________ áèð úàùàíäèäÿ, êöùÿíñàë àäàìñàí, áóéóð ýþðÿê äöíéàäà íåìÿòëÿðäÿí ùàíñû ýþçÿëðàãäûð? 344 Ìÿí ñóàëà úàâàá âåðìÿìèø ñàùèáè-õàíÿ áóéóðäóëàð êè, äöíéàäà ïóëäàí øèðèí, ëÿççÿòëè, ýþçÿë øåé éîçäóð âÿ ùå÷ âàõò îëà äà áèëìÿç. Ïóëñóç àäàì Àëëàù âàðà ßðÿñòó îëñóí, éà Áÿùëóë-Äàíÿíäÿ îëñóí, íÿ ôàéäà! Îíóí àüëûíäàí, êàìàëûíäàí íÿ ÷ûõàð. Õåéð, áó äöíéàíûíêû áèøÿêê-øöáùÿ ïóëäóð, úàíûì, ïóë. Âÿññàëàì, íÿüìÿ òàìàì... Úÿíàáûí áó ñþçëÿðèíè ùÿçÿðàò òÿñäèã åòäèëÿð. Ìÿí ÿðç åëÿäèì êè, äþâëÿò éàõøû øåéäèð, ùÿðýàù ñàùèáè ñàùèá îëà âÿ áèð äÿ, àüàëàðûì, áó áàðÿäÿ èíñàí ö÷ ãèñì îëàð: áèðè ùÿð ýöí ãàçàíäûüûí éåéèá, ñàáàù Àëëàù êÿðèìäèð äåéÿð. Áèðè áèð øåéè ãàðà ýöí ö÷öí êÿíàðà àòàð, áèðèñè äÿ ñîüàí÷þðÿéÿ, äóç-÷þðÿéÿ, ãóðó áàëûüà ãàíå îëóá, áþéöê äþâëÿòëÿð úÿì åëÿð... – Õåéð, åëÿ îëìàã äà áèð øåé äåéèë, äöíéàäà èñòèðàùÿò äÿ ëàçûìäûð. Áó ñþçëÿðè úÿíàá Êÿðáÿëàéû Àüà Ùàúû áóéóðäóëàð. – Ñÿíèí ìèëéîíóí îëà, ùå÷ îëìàñà øîðïà äà éåìèéÿñÿí, åëÿ îëìàç êè! Ýöíîðòà áèð áàëàúà ãÿëéàíàëòû ùÿð íÿäÿí îëñà îëñóí, àììà àáèýóøò îëìàñà, ìÿí ùå÷ éàòà äà áèëìÿðÿì. Áåëÿ äåéèë, àüà Äÿðâèø? – Õåéð, àüà, áåëÿ äåéèë. Äöíéàäà ùÿð øåéäÿí ýþçÿëðàã íàÿëàúëàðà êþìÿê åòìÿêäèð. ßëÿëõöñóñ îíëàðûí è÷èíäÿ éóõàðûäàí àøàüû äöøÿíè îëà. – Ýþðäöíöç, Äÿðâèø þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêäè. – ßñòÿüôöðóëëàù. Àüàëàð, ìÿí àüçû êþïöêëö, ìåéäàíëàðäà íàüûë åäÿí Èðàí äÿðâèøëÿðèíäÿí äåéèëÿì, ëÿíÿòóëëà, ìÿí ãóëàìè-ìèëëÿòÿì. – Çàðàôàòëà äåäèì, àüà Äÿðâèø, áàüûøëà. Áèð àç ñöêóò âÿ ñöêóòäàí ñîíðà ñàùèáè-õàíÿíèí òÿâÿããå åòìÿéèíÿ ýþðÿ áèð íå÷ÿ ãÿñèäÿ îõóäóì. Áàøëàäûì êè, ìþâëàéè-ìÿí... Õèðãÿâö ñÿúúàäÿðà äàäÿì áÿìåé ßçõÿðàáàò àìÿäÿì õóììàð âàð. – Àüàëàð, “ìåé” áóðàäà, áÿìÿíàéè-ìÿùÿááÿòäèð âÿ î øÿõñèí øÿíèíäÿ îõóíóð ùàíñû êè, èíñàíèééÿò éîëóíäà, ìèëëÿò éîëóíäà úàíûíû ãóðáàí åòäè. Ìÿí Äÿðâèø î ãåéðÿòÿ, î íàìóñà íþêÿðÿì. Íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, ãóëàìè-ìèëëÿòÿì. Ìþâëàéè-ìÿí: Ùÿð êåðà äÿðñÿð, íÿáàøÿä åøãè-éàð Áÿùðè – ó ïàëàíö ÿôñàðè áèéàð? “Éàð” ùàìàí ìÿíàäàí, àüàëàð! Ìèëëÿòèí ùàëÿòè éàäûìà äöøäö, ìÿíè áàüûøëàéûí, __________ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìèðÿì, ýÿðÿê ùàâàéà ÷ûõûì. Õóäàùàôèç. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 21 èéóí 1905, ¹12 345 5. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! Îüëàí, íÿ îëóá éåíÿ, ñÿñèí òàìàì êàðâàíñàðàíû àëûá áàøûíà, ýþçëÿðèí ýöëöá, öçöíäÿí øàäëûã òþêöëöð? Ìÿí êè ñÿíè ùÿìèøÿ äÿðä-ãÿìÿ àëóäÿ ýþðìöøÿì... Èíäèêè ùàëÿòèíÿ ñÿáÿá íÿ, àüàì? – ßôÿíäèì, ìÿí áó ýöí áèð íå÷ÿ õÿáÿðëÿð åøèòìèøÿì, ðóùïÿðâÿð âÿ ïàêèçÿ, îíà ýþðÿ øàäëûüûìäàí áèëìèðÿì íÿ åäèì. Àëëàù òÿáàðÿê âÿ òààëà ìöõáèðÿ þìðè òóëàíû ÿòà åëÿñèí, ùÿð áèð õÿòàäàí âÿ áÿëàäàí ùèôç åëÿñèí, èíøàëëàù! – Îëà áèëÿðìè, àüà Äÿðâèø, î õÿáÿðëÿðäÿí ìÿíè äÿ ùàëè åäÿñèíèç? – Íÿ áóéóðóðñóíóç, ÿôÿíäèì, ìÿí íÿèíêè ñèçè âÿ ãåéðèëÿðè, ùÿòòà “Ùÿéàò”ûí úÿìè îõóéàíëàðûíû, ýÿðÿê, ìöæäÿ àëûá õÿáÿðäàð åäÿì. – Ãóðáàí ñÿíÿ, Äÿðâèø, áóéóð ýþðöì, íåúÿ èøäèð? – ßââÿëà, ÿçèçèì, õÿáÿð áóäóð êè, Áàêûäà îëàí úÿìè ãÿééóìëàð ìÿñúèäÿ éûüûëûá, Ãóðàíà àíä è÷èáëÿð êè, áóíäàí ñîíðà éåòèìëÿðÿ õÿéàíÿò åòìÿéèá, îíëàðû ãóðó éóðääà ãîéìàñûíëàð. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Íÿ ýþçÿë ÿùäè-ïåéìàí, õóäàéà! Éà ðÿñóëàëëàù! Ãÿééóìëàð ñÿíèí ñåâýèëè éåòèìëÿðèíÿ ðÿùì åäèá, ðóùè-ìöáàðÿêèíè øàä åòìÿéÿ èãäàì åäèáëÿð. Àëëàù øàä åäÿíè øàä åòñèí, èíøàëëàù! – Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ôÿäà îëóì ñÿíÿ. Äÿðâèø, èêèíúè õÿáÿð íÿ? – Èêèíúè õÿáÿð, ãàðäàøûì, áóäóð êè, äþâëÿòè-Èðàí áèíàýöçàðëûã åäèáäèð áèð äàíÿíäÿ àäàì òÿéèí îëóíñóí, Áàêûäà îëàí ÿäëèééÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ ìÿäÿíëÿðäÿ, çàâîäëàðäà ãîëó-ãûë÷àñû ñûíûá øèêÿñò îëàí ôÿùëÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùÿìèøÿëèê âÿêèë îëñóí, òà êè éÿùóäè Èçìàèë Äàüàéåâèí âÿ îíà áÿíçÿð âÿêèëëÿðèí ÿëëÿðèíäÿí îíëàðû õèëàñ åòñèí. Èðàíûí ñàùèáñèç, éåòèì øèêÿñòëÿðè, ýþçöíöç àéäûí îëñóí!.. – Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Íÿ ýþçÿë ãåéäè-ìöùàôèçÿòäèð! – Ö÷öíúö õÿáÿð äÿ, ãàðäàøûì, áóäóð êè, êå÷ÿí ùÿôòÿ àüñàããàëëàð áèð áþéöê ìÿúëèñ ãóðóáëàð âÿ àíä öçðÿ ãÿòíàìÿ éàçûáëàð êè, áóíäàí ñîíðà îüóë åâëÿíäèðèá, ãûç ÿðÿ âåðÿíäÿ î áèìÿíà åâéûõàí òÿëÿáëÿðè áèðáèðèíäÿí ìöòàëèáÿ åòìÿñèíëÿð âÿ áó èøëÿðè ñàäÿ âÿ ïåéüÿìáÿðè åòñèíëÿð. Õóäàéà, ñÿí þçöí áó ãàéäàéà òÿðÿããè âåð! – Áó õÿáÿð ìÿíè à÷äû. Àüà Äÿðâèø, äÿõè áóíóí öñòö éîõäóð. Ìÿí __________ áó äÿãèãÿ ýåäèá áó õÿáÿðëÿð áàðÿñèíäÿ äöðöñò ÿùâàë úÿì åäÿúÿéÿì. Àëëàù ñÿíè øàä åëÿñèí. Àüà Äÿðâèø, õóäàùàôèç! 346 – Ýåò, áàëàì, Àëëàù ñÿíÿ éàð îëñóí. Àíúàã, ãàðäàø, ùÿðýàù õóäàíÿêÿðäÿ, áó õÿáÿðëÿð éàëàí îëñà, ñÿíè àíä âåðèðÿì úàâàí úàíûíà, ýÿëèá ìÿíÿ äåìÿ âÿ ìÿíè äÿðä-ãÿìÿ ñàëìà. Ìÿí äÿ ýåäèì ìÿíçèëÿ, ÿëëÿðèìè Àëëàùûí äÿðýàùûíà óúàëäûá úÿùàëÿòèìèçäÿí íèúàò òÿëÿá åäèì âÿ éàëâàðûì êè, çèêð îëóíàí õÿáÿðëÿð éàëàí èñÿ äÿ, äîüðó îëñóí. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 1 èéóë 1905, ¹19 6. Íåúÿ êè, àüàñûí ñåâÿí íþêÿð øàä îëóð àüàñû øàä îëàíäà âÿ ãÿìýèí îëóð àüàñûíà áÿäáÿõòëèê öç âåðÿíäÿ, åëÿ äÿ ãóëàìè-ìèëëÿò Äÿðâèø ö÷öí òîé-áàéðàì îëóð ìèëëÿòè èíñàíèééÿò éîëóíäà òÿðÿããè åäÿíäÿ. Íåúÿ øàä îëìàñûí Äÿðâèø?.. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ôÿäà îëóì ñèçÿ, åé ñàùèáè-êÿðàìÿò, ñÿõàâÿòè-ìèëëÿòïÿðÿñò àüàëàðûì Ìÿøÿäè Ùàúàüà, Êÿðáÿëàéû Íåìÿòãóëó, Àüà Ðÿúÿáÿëè, Êÿðáÿëàéû Øåéõ Ãóëó âÿ ãåéðèëÿðè! Ôèêðèíèç äöðöñòäöð, àüàëàðûì: øöóðëó îüóë íåéëÿð àòà ìàëûíû, áèøöóð íåéëÿð... Äþâëÿòèìèç ÷îõ ÷îõäóð, êèôàéÿòäèð þâëàäáÿþâëàä. Àëëàù äàùà àðòûã åòñèí! Éÿãèí áèëèí, àüàëàðûì, ñèç ðÿùìÿò åäÿíäÿí ñîíðà àäûíûç èòìÿéèá áàãè ãàëàúàã âÿ ùÿìèøÿ ñèçÿ ðÿùìÿò îõóíàúàã, ÿëÿëõöñóñ èíäè äóà÷û, ñîíðà ðÿùìÿò îõóéàíëàð ñèç áèíà åòäèéèíèç ìÿêòÿáõàíàíûí øàýèðäëÿðè îëàúàã âÿ íåúÿ îëìàñûíëàð, êö÷ÿëÿðäÿ àõûðû ïó÷ áèñÿðöïà ãàëàí óøàãëàð åëì îõóéóá ýÿëÿúÿêäÿ àäàì îëàúàãëàð. Äÿðâèø þëÿíÿäÿê ñèçÿ äóà÷û. Òÿáðèê åäÿð áó ýþçÿë, èëëÿð èëÿ ýþçëÿíÿí íèúàòõàíàíû. Ìöáàðÿêäèð! Àíúàã ãóðáàí ñèçÿ, àüàëàð, áèð àçúà òåçúÿ îëñóí, ÷öíêè èíäè ôÿñëè-áàùàðäûð. Áóíäàí ñîíðà ýþðöì êèì úöðÿò åäèá äèëèíÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿê êè, áåëÿ èø éîõäóð, áó ÿùâàëàòû Äÿðâèø þç ñèíÿñèíäÿí èúàä åäèá? Õóäàéà ïÿðâÿðäèýàðà, áó õÿáÿð éàëàí èñÿ äÿ äîüðó îëñóí, éîõñà ãóëàìè-ìèëëÿòèí èøè ëàï çàéåäèð. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 3 èéóë 1905, ¹20 7. – Áó íÿ ùàëÿòäèð, àüà Äÿðâèø, éåíÿ öçöíäÿí çÿùÿð òþêöëöð? Áèð __________ íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿãäÿì øàäëûüûíäàí áèëìèðäèí íÿ åäÿñÿí, èíäè äèçëÿðèíè ãóúóá ãàôèëÿñè âóðóëìóø ÿðÿáÿ îõøàéûðñàí, ìÿýÿð íÿ îëóá? 347 – ßéëÿø, ÿéëÿø! Ñþéëÿéèì. Áó ýöí ìÿíèì ö÷öí, ÿôÿíäèì, ÷îõ-÷îõ áÿä êå÷èá. ßââÿëà, íàäöðöñòöí áèðèñè, àäû áþéöê, þçö íàõÿëÿô, – íåúÿ êè, ìÿëóì îëäó,-ìÿíÿ éàçìûøäû êè, òåçëèêäÿ Àëëàù ãîéñà Áàêû øÿùÿðèíäÿ ñàêèí îëàí Èðàí ôÿùëÿëÿðè ö÷öí áèð ìÿðèçõàíà äþâëÿòè – Èðàí òÿðÿôèíäÿí òÿìèð îëóíàúàã âÿ ìÿí äÿ áó õåéèð õÿáÿðÿ èíàíûá, ùàçûðëàøìûøäûì êè, øÿùÿðè äþâð åäèá, áó ÿùâàëàòû úàìààòà úàðè åäÿì. Íàýàù ìÿëóì îëäó êè, áó õÿáÿð áèëìÿððÿ éàëàíìûø âÿ òàìàì Èðàíäà åëÿ øÿõñ éîõäóð êè, áó èø àüëûíà ýÿëñèí. Ãÿìýèí îëìàüûìûí ÿââÿëèíúè ñÿáÿáè áóäóð. Ýåíÿ áèðèêè ñààò áóíäàí êå÷ìèø áèð øÿõñè-èðàíè ìÿíçèëÿ òÿøðèô ýÿòèðèá, ìÿíèì ÿùâàëûìû äàùà àðòûã õÿðàá åòäè. Àëëàù îíà ãÿçÿá åëÿñèí! Î úÿíàá áàøëàäû êè, ìÿí òÿÿúúöá åäèðÿì, íåúÿ íàìóñ-ãåéðÿò ãÿáóë åäÿð êè, Èðàíûí áèð ãîíóíëóã ðÿèééÿòëÿðè ãîùóì âÿ ÿãðÿáàäàí, êöëôÿòäÿí ÿë ÷ÿêèá äèéàðáÿäèéàð äöøöá þçýÿ âèëàéÿòëÿðäÿ, áàøûãàïàçëû, êþìÿêñèç, íàðÿâà ñèôÿòëÿðäÿ ìóçäóðëóãäà þìð êå÷èðñèíëÿð! Âÿ íÿ òþâð? Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí! Áóéóðäóëàð êè, âàëëàùè, ùÿð áèð ãîúà, úûíäûð ëèáàñäà ùàìáàë ýþðÿíäÿ úèéÿðèìÿ îä äöøöð, íÿôÿñèì äàðûõûá àç ãàëûð êè, áèùóø îëóá éûõûëàì. Ùÿëÿ äåéÿñÿí àüàì áèð íå÷ÿ äàìúû ýþç éàøû äà òþêäö! Úÿíàá ýåäÿíäÿí ñîíðà äàëàíäàð Êÿðáÿëàéû Ñÿôÿðãóëó î ñààò ìÿíçèëÿ äàõèë îëóá äåäè êè, àüà Äÿðâèø, áèëèðñÿí áó êèìäèð? Áó úÿíàáà òàìàäà äåéÿðëÿð, éÿíè ôÿùëÿ äÿñòÿñèíèí êöëëè-èõòèéàðû. Çàùèðè õîø, áàòèíè Øöìðè-ëÿíÿòóëëà! ßëàâÿ ÿçèí ùÿðýàù íàüûë åòñÿì áó áè÷àðÿ, áÿäáÿõò ôÿùëÿëÿðèí áàøëàðûíà íàèáëÿðè íÿ ìöñèáÿò ýÿòèðèðëÿð, éåð-ýþé àüëàð, àüà Äÿðâèø... – Êÿðáÿëàéû! Åéèáäèð ñÿíèí ö÷öí éàëàí äàíûøìàã. Áåëÿ èø îëà áèëìÿç! – Îëà áèëìÿç?! Ùàé, ùàé! Õóäàùàôèç, àüà Äÿðâèø, õóäàùàôèç! Îëà áèëìÿç, ùììì? Êÿðáÿëàéûíûí öçöíäÿí àúû òÿáÿññöì îõóéóá îíäàí áÿðèäè äèç ãóúóá äÿðä-ãÿìÿ àëóäÿ ÿéëÿøìèøÿì. Íÿ åòìÿëè, ãàðäàøûì? Ãîíàüûì: – Àëëàù ñÿáð âåðñèí, – äåéèá ìÿíçèëäÿí ÷ûõäû... Âàé úÿùàëÿò, âàé õóäáèíëèê, ñèç íå÷ÿ-íå÷ÿ ìöñèáÿòëÿðÿ áàèññèíèç? Õóäàéà ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí þçöí èñëàìû úÿùàëÿòäÿí ÷ûõàðò, Äÿðâèøÿ äÿ éàçûüûí ýÿëñèí! __________ “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 7 èéóë 1905, ¹23 348 8. Ãÿðèáÿ ìÿí âèúóäàì, âàëëàùè. Þçöì äÿ òÿÿúúöá åäèðÿì: áèðäÿí ùå÷ çàääàí þòÿðè áàõûðñàí ãÿìýèí îëäóì, éà äà áèð áàëàúà õåéèð õÿáÿð åøèäÿíäÿ áàøëàäûì ðóùöë-ÿðâàù îõóìàüû. Àììà, ãàðäàø, áó äÿôÿ ùå÷ òÿÿúúöá åòìÿê éåðè éîõäóð. Ðóùöë-ÿðâàùû ãàòàúàüàì ùèúàçà, ùèúàçè ðóùöë-ÿðâàùà. Øàä îëñóí áó ìÿðòÿáÿäÿ ìÿíè øàä åäÿí! Éà Ìèðçàéè-ßðäÿáèëè! Ôÿäà îëóì ôèêð-çèêðèíÿ, ãÿëÿìèíÿ, éàçäûüûí ðèñàëÿéÿ! Áèëèðñèíèç àüàì íÿ éàçûá? Ãóðáàí ñÿíÿ, àüàì! Àüàì éàçûáäûð êè, Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ ýåäÿí çÿââàðëàð Ìÿêêÿäÿ áèíà îëóíàí áàíýÿ, – àäû îëñóí “Áàíýè-ðÿñóë”, – áîðúëóäóðëàð ùÿðÿñè áèð ãûçûë ëèðÿ íÿçèð âåðñèíëÿð... Ïÿù, ïÿù, ïÿù, íÿ ýþçÿë ôèêèðäè, Òàíðû! Ùåñàáà ýÿëÿí øåé äåéèë. Éåð öçöíäÿ ùàíñû áàíý áèð áåëÿ áàíýè – øÿðèôÿ ìöãàáèô ýÿëÿ áèëÿð? Ùå÷ áèðè! Áÿñ ìÿí íåúÿ ðóùöë-ÿðâàù îõóìàéûì êè, úÿìè ìöñÿëìàí âèëàéÿòëÿðèíäÿ ìöìêöíäöð äàðöëôöíóíëàð âÿ úöðáÿúöð ìÿêòÿáõàíàëàð. Ìÿí íåúÿ øàä îëìàéûì? Øàä îëñóí ìÿíè øàä åäÿí!.. Ñèç òàíðû, áèðúÿ äöðöñò äèããÿòëÿ ùåñàá åäèíèç. Ìèëéîíëàð ìèëéîíëàð öñòÿ âÿ ùÿìèøÿëèê. Íÿ äóðìóñàí ãóëàìè-ìèëëÿò, áàøëà ðóùöë-ÿðâàùû. Ìþâëàéè-ìÿí... – Àüà Äÿðâèø, àðàì òóò, áàøûíà äþíöì, éîõñà òàìàì õàëãû êàðâàíñàðàäàí ãà÷ûðäàðñàí. – Ìþâëàéè-ìÿí... – Áè÷àðÿ Äÿðâèø äÿëè îëóá, ýþðÿñÿí ñÿáÿá íÿ îëà?! – Áèëìÿê èñòÿéèðñÿí, ÿôÿíäèì, áÿñ áóéóð áàçàðà. Ìÿí ýåòäèì, õóäàùàôèç! – Ýåò. Âàëëàù, éåíÿ õÿáÿðèí éàëàí ÷ûõàúàã, áàøûíà äþéÿ-äþéÿ ãàëàúàãñàí. Ùàíû áèçèì úàìààòäà åëÿ êÿñëÿð êè, ãÿëáè øàä åäÿí èøëÿð áèíà åòñèíëÿð? Úÿíàá Ìÿøÿäè Íåìÿòãóëóìó åäÿúÿê?.. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 8 èéóë 1905, ¹24 9. Áó äÿôÿ Ðÿúÿáÿëèíèí ãîíàãëûüû ìÿíÿ ùàðàì îëäó. Ìÿúëèñ àðÿñòÿ, áèð-èêè èñòÿêàí àòìà øèðèí ÷àéäàí ñîíðà ãîíàãëàðäàí áèðèñè áàøëàäû êè, Äÿðâèøÿ ëàéèã äåéèë éàëàí äåìÿê. Áèðèñè ðèøõÿíäëÿ áóéóðäóëàð êè, áèçèì Äÿðâèø éàëàí ýîïóéàí äÿðâèøëÿðäÿí äåéèë. __________ – Àüàëàð! Åéùàìëà äàíûøìàã ëàçûì äåéèë, áóéóðóíóç ýþðöì, ìÿí íÿ âàõò éàëàí äåìèøÿì? Àëëàù ëÿíÿò åëÿñèí éàëàí äåéÿíÿ, äèëèì ëàë 349 îëñóí, ùÿðýàù ìÿí þìðöìäÿ éàëàí äåìèø îëñàì. Ñÿùâèì îëóá, äîüðóäóð, àììà éàëàíûì îëìàéûá äåéèì ìÿí. – Éàâàø, àüà Äÿðâèø, ôÿäà îëóì ñÿíÿ, éàçìàìûøäûí êè, úÿíàáè Ìÿøÿäè Íåìÿòãóëó âÿ Êÿðáÿëàéû Àüà Ùàúû ùÿðÿñè îí ìèí ìàíàò èàíÿò åäèáëÿð åëì êèòàáëàðû ìöñÿëìàí äèëèíäÿ ÷àï îëìàãäàí þòÿðè? Áÿñ ùàíû î? Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñÿí úàìààòû ÿëÿ ñàëìûñàí. Àüà Äÿðâèø, ñÿðùåñàá îë, éàõøû äåéèë. – Õåéð, áó èøäÿ éàëàí éîõäóð. Ùàìàí úÿíàáëàð “Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ åëàí åäèáëÿð åëì êèòàáëàðû éàçàí, éà òÿðúöìÿ åäÿí øÿõñëÿðÿ èêè éöçäÿí ö÷ éöç ìàíàòà ãÿäÿð âåðèëñèí. Âÿ î êèòàáëàðäàí îí ìèí úèëä ÷àï îëóíñóí úÿìè ìÿêòÿáõàíàëàðûìûç ö÷öí. Ìÿíè íàùàã éåðÿ ìÿçÿììÿò åäèðñèíèç, àüàëàð! – Õà, õà, õà!..Õà, õà, õà! Ìÿøÿäè Íåìÿòãóëó îí ìèí ìàíàò? Êÿðáÿëàéû Àüà Ùàúû îí ìèí ìàíàò? Õà, õà, õà!.. Àëòû øàùû ìàíàò ãàðà ïóë íåúÿäèð, àüà Äÿðâèø? Õà, õà, õà!.. – Áåëÿ àü éàëàí îëìàç, àüà Äÿðâèø. “Ùÿéàò” ãÿçåòèíè áèçèì ãàëàëû ýÿòèðäèð, ìÿùÿëëÿ àäàìû éûüûëûðûã áàøûíà îòóç-ãûðõ íÿôÿð îõóéóð, áèç äÿ ãóëàã àñûðûã. Áàüûøëà, àüà Äÿðâèø, áåëÿ åëàíû áèç îðäà ýþðìÿìèøèê. – Èìäèéÿ êèìè âåðìÿéèáëÿðñÿ äÿ, áóíäàí ñîíðà ùàñèë îëàð èíøàëëàù, éàëàí éîõäóð. – Áåëÿ äåéèë, àüà Äÿðâèø, – áóéóðäóëàð ñàùèáè-õàíÿ. – Áèðè åëÿ ìÿí þçöì, çÿùìÿò ÷ÿêèá ïóë ãàçàíìûøàì êè, ñÿáèë åäÿì? Êèì ö÷öí âÿ íÿäÿí þòðö? Ìÿí ãàíà áèëìèðÿì. – Âàé, âàé, àüàëàð! Ìèí áèí çèíäÿýàíû ìèëëÿòëÿð àðàñûíäà äöíéàéèàëÿìÿ âÿëâÿëÿ ñàëûá, ùÿð éåðäÿ ìöñÿëìàí òàéôàëàðû çÿëèôö-áÿäáÿõò, ãåéðèëÿðÿ ãóë!.. Ìÿýÿð ãàðäàøëàðûìûçû úÿùàëÿòäÿí ÷ûõàðìàã, èíñàíèééÿò éîëóíà ñàëìàã èáàäÿòäÿí äåéèë? Ðÿúÿáÿëè àüàì! Éàðàìûí öñòÿ ñÿí îä áàñäûí, áåëÿ äåéèë, ôÿäà îëóì ñÿíÿ?! – À ýÿäÿ, ÿë ñóéó ýÿòèð! Àüà Äÿðâèø, ñÿáðèíè áàñ, äöíéà èøèäèð, áåëÿ ýÿëèá, áåëÿ ýåäÿúÿê. Àðàéà ýÿëäè õàìðàøû, áàøëàð ÿéèëäè, õîðòóëëàìà áàøëàäû, áèð òÿê ìÿíèì áîüàçûì ãóðóäó... Àìèí. Ãàëõäûì àéàüà, öç ãîéäóì ìÿíçèëÿ, äèëèìäÿ ÿçáÿð: Ëèáàñè-òèðìÿéÿ, õÿç õèðãÿéÿ àëëàíìà! Ùóøéàð îë êè, ãöññàëõàíàäà ãöññàë ðÿõòèíè ñîéìàüà äÿéìÿç. __________ “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 12 èéóë 1905, ¹26 350 10. – Ìÿí êè ãÿòè öìèä åëÿìÿìèøÿì. Àüà Äÿðâèø, ðóçýàðûìûç èíøàëëàù áåëÿ êå÷ìÿç. – Àëëàù åëÿñèí, ãàðäàøûì. Àíúàã áó ùàëäà ÿùâàëûìûç ÷îõ ãîëàéäû. Íÿ ãÿäÿð äåäèêúÿí ãîëàéäû. – Øÿðèÿòèìèçäÿí ìÿùÿááÿò ùþêìöíÿ ÿìÿë! Áóäóð íèúàò éîëó. Ìÿí êè áåëÿ ãàíûðàì, àüà Äÿðâèø. – Áó õÿéàë, ãàðäàøûì, õàì õÿéàëäûð. Ùàëâà äåìÿêëÿ àüûç øèðèí îëìàç, ãÿïèêïÿðÿñòëèê áèçèì åâèìèçè éûõûá, ýåúÿ-ýöíäöç, âàõòáèâàõò ôèêðèìèç-çèêðèìèç ãÿïèêäèð. Àòàì, àíàì, áàúûì, ãàðäàøûì, äèíö èìàíûì ãàðàúà ãÿïèê äåéèá äóðìóøóã. Äàìà-äàìà ýþë îëàð, ãÿïèê-ãÿïèê éûüûëûá àüúà ìàíàò ÿìÿëÿ ýÿëÿð. Ìàíàòëàðäàí äÿõè úÿì îëóá, úÿíàá Ìÿøÿäè Íåìÿòãóëóëàð ÿìÿëÿ ýÿëèðëÿð. Ñàùèáè-äþâëÿò îíà ýþðÿ, ñàùèáèùþðìÿò, ìÿðùÿìÿò, ÿëÿëõöñóñ, ñÿõàâÿò... Î ãàðàúà ãÿïèéÿ î ãÿäÿð ìÿùÿááÿòèìèç âàð êè, ãåéðè èøëÿð éàäûìûçà äöøìöð. Ìèëëÿòïÿðÿñòëèêäÿí, âÿòÿíäàøëûãäàí äÿì âóðóðóã ãàðàúà ãÿïèêäÿí þòðö, ãî÷óëóã åäèðèê ýåíÿ î ãÿïèêäÿí þòÿðè. Ãÿïèê ìöãàáèëèíäÿ âÿòÿí íÿäèð, ìèëëÿò íÿäèð, èíñàíèééÿò íÿäèð?! Éàëàíäàí Ãóðàíàìû, êèòàáàìû àíä è÷ìèðèê î ãÿïèêäÿí þòÿðè?! Ùÿð íÿ, äåéèðäèê, îëàúàã-îëñóí, îðòàëûãäà àíúàã ãàðàúà ãÿïèêäÿí îëñóí. Áóäóð, áàõ, äöêàí÷ûëàð éàçûðëàð êè, ÿùëè-ÿéàëûìûçûí ðóçèñèíäÿí, ëèáàñûíäàí êÿñèá ö÷ èëäèð èðÿëèêèéÿ àëòû éöç ìàíàò ÿâÿçèíÿ äîããóç éöç ÿëëè ìàíàò äöêàí èúàðÿñè âåðèðèê úÿíàá... îâóí èúàðÿäàðûíà. Íå÷ÿ äÿôÿ ýåäèá î úÿíàáà éàëâàðûá èëòèúà åòìèøèê êè, áó ãÿäÿð èúàðÿ âåðìÿéÿ òàâàíûìûç éîõäóð. ßðèçÿìèçè ãÿáóë åòìÿéèá áèçè ãàïûäàí ãîâóá. Òÿâÿããåìèçè áóíò (øóðèø) ùåñàá åäèá, äèâàíà ìÿëóì åòìÿéè õàùèø åëÿäè. Áóäóð áàãè áèçèì ìèëëÿòïÿðÿñòëèéèìèç, èíñàíèééÿòèìèç! – Äîüðóäàí, àüà Äÿðâèø, áåëÿ ðÿôòàð èñëàìà, øÿðèÿòÿ ëàéèã äåéèë ùà. – Ìöëê ñàùèáè áþéðö öñòÿ éàòàúàã, èúàðÿäàð ìöôòÿõîðëóã åäÿúÿê, íå÷ÿ-íå÷ÿ êöëôÿòè êÿñðÿòäÿ ãîéóá, áèð áàëàúà ôèêðè ãÿïèêäÿ íàìàç ãûëûá àäûíû äà ãîéàúàãäûð êè, ìÿí ìöñÿëìàíàì. Áÿëè äÿ, ìöñÿëìàíñàí! Áåëÿ äöøöá áèçèì èøèìèç, ÿôÿíäèì. – Äåìÿê, î àðòûã àëûíàí èúàðÿ ïóëó ùàðàìäûð äà? __________ – Èò ãàíûíäàí... Ñèçäÿí òÿâÿããå åäèðÿì, ãàðäàøûì, ýåäèá î úÿíàáà äåéÿðñèíèç êè, Äÿðâèø ãóëëóüè-øÿðèôèíèçÿ äóà éåòèðèá ÿðç åäèð: 351 Àù ÿýÿð ìÿñòè íöìóäè ÷öí øÿðàáè ùÿð ùÿðàì, Îë çÿìàí ìÿëóì êÿøòè äÿðúÿùàí ùóøéàð íèñò1. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 14 èéóë 1905, ¹28 11. Áàçàðû äþâð åäèá ìÿíçèëÿ ãàéûäàí çàìàí áèð þâðÿòÿ ðàñò ýÿëäèì. Éàíûíäà èêè áàëàúà óøàãëà äèâàðà ñþéêÿíìèø, ýþçëÿðè éàøäû. Éàõûíëàøûá ñóàë åòäèì: – Áàúû, áó ïÿðèøàíëûüà ñÿáÿá íÿ? – Äÿðäèì, àüà Äÿðâèø, áþéöê äÿðääèð, – äåäè. – Äå äÿðäèíè ìÿíÿ, áàúû, óòàíìà, ìÿí äÿ ñÿíÿ ãàðäàøàì. – Ãàðäàø, áèùÿéàëûã åäèðÿì, áàüûøëà. Îí èë áóíäàí ÿãäÿì ìÿíè áèð ãîâóðìà÷ûéà ÿðÿ âåðäèëÿð. Áèð íþâ äîëàíûðäûã. Ìÿí ïàëàç òîõóéóá ñàòûðäûì, î äà þç èøèíÿ ìÿøüóë èäè. Öñðÿò ýðìÿìèøäèê, èíäè áèð íå÷ÿ ìöääÿò îëàð êè, î áÿäáÿõò óéóá áèð ìàòûøêàéà, áèçäÿí öç äþíäÿðèá, ãàëìûøûã ÿëàìàíäà. – Áó ýþçÿë áàëàëàðäàí ÿë ÷ÿêèá? – Áÿëè, áàøûíà äþíöì, ÿë ÷ÿêèá. Êå÷ÿí âàõòëàð ùÿð àõøàì áèð íå÷ÿ ÷þðÿê ãîëòóüóíäà, áèð êàñà äîëó ãîâóðìà ýÿëèðäè óøàãëàðûí éàíûíà. Àììà èíäè áèç îíóí öçöíö ýþðìöðöê. Ìàòûøêà ö÷öí ÿëàùèääÿ îòàã òóòóá, éåìÿêëÿðè, è÷ìÿêëÿðè áèð éåðäÿäèð. – Î õàíÿõÿðàá íå÷ÿ éàøûíäàäûð ìÿýÿð? – Îëàð áèð îòóç áåø-ãûðõ éàøûíäà. – Ìÿëóí, õÿñÿðÿä-äöíéà! – Ìÿí îíó ìÿçÿììÿò åäÿíäÿ êè, êèøè, Àëëàùà áàõ, ãàéûò áó éîëäàí, ìÿíÿ ñþçö áó îëóð êè... Íÿ äåéèì, à áàøûíà äþíöì, Àëëàù àáûð âÿ ùÿéàñûí òþêñöí, ìÿýÿð äåéÿ áèëèðÿì?.. – ßñòÿüôöðóëëàù, ðÿááö âÿ ÿòóáè-èëåéù!.. – Ìàòûøêàíû, äåéèð, áÿéÿíìèðñÿí? Îíóí ìÿíÿ áèð ÷ÿêìÿ, úîðàá ÷ûõàðìàüûíû äöíéà àëÿìÿ âåðìÿðÿì, ñÿí íÿêàðÿñÿí. – Éà ùåéäÿðè-êÿððàð, áó þâðÿò íÿ ñþéëÿéèð? – Äóà éàçäûðìàãäàí äÿõè òÿíýÿ ýÿëìèøÿì, ÿëàú îëìóð. Îëóáãàëàíûì ÿëäÿí ýåäèá, ãàëìûøûã ñÿðýÿðäàí. Ùÿð êèìÿ äÿ ÿë à÷ûðàì, íàëàéèã úàâàáäàí ñàâàéû áèð øåé åøèòìèðÿì... __________ 1 Àù, ÿýÿð ùÿð áèð ýöíàù øÿðàá êèìè ìÿñò åäÿí îëñàéäû, î çàìàí ìÿëóì îëàðäû êè, äöíéàäà àéûã àäàì éîõäóð. 352 Áè÷àðÿ áàøëàäû àüëàìàüà, òèôèëëÿð äÿ ãîøóëäóëàð îíà. – Éà ðÿñóëàëëàù, áåëÿ äÿ ìöñèáÿò îëàðìû? – Óøàãëàðûí ÿëëÿðèíäÿí òóòóá ýåäèðÿì î áÿäáÿõòèí éàíûíà, äèç ÷þêöá éàëâàðûðûã, ÿëàú îëìóð. Àøêàðäûð êè, ìàòûøêà îíà ãàðüà áåéíè éåäèðèá. Íÿ áèëèì, äÿõè íÿ éåäèðèá. Éîõñà ÿââÿëäÿí î áåëÿ äåéèëäè. Íå÷ÿ äÿôÿ áó ôèêðÿ äöøìöøÿì êè, ýåäèá þçöìö äÿ áó òèôèëëÿðè äÿ äÿíèçÿ àòûá òàìàì îëàã. Àììà ýåíÿ áó áèòÿãñèð òèôèëëÿðÿ éàçûüûì ýÿëèá. – Êèôàéÿòäèð, áàúû, äÿõè àðòûã äþçÿ áèëìèðÿì, àë áó áèð ìàíàòû, ìÿí ãàéûäûðàì ìåéäàíà, íàëÿ ÷ÿêèá úàìààòû áàøûìà éûüàì, òàïûá äåéèì: î ìÿëóíó ÷ÿêèí áàçàðà, òöïöðöí îíóí öçöíÿ, ÿëàúû áóäóð. Áàúû, áó èø úàìààò èøèäèð, êþìÿê úàìààòäàí ýÿðÿê. Éà ùåéäÿðè-êÿððàð, ñÿíäÿí ìÿäÿä. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 24 èéóë 1905, ¹36 12. Óúàäàí äàíûøìàã äà éÿãèí úÿùàëÿòèí áèð íèøàíÿñèäèð. Þìðöìäÿ ùÿð íÿ øèêàéÿò âàð èñÿ ìÿíèì, ùàìûñû î ìÿíè òÿíýíÿôÿñ åäÿí úÿùàëÿòäÿíäèð. Õóäàéà, íÿ âàõò áèç î çöëìÿòäÿí õèëàñ îëàúàüûã?! Ñöáùäÿí ýþçöìö à÷ìàìûø äàëàíäàð úÿíàá Êÿðáÿëàéû Ñÿôè áàüûðàáàüûðà ìÿíçèëÿ äàõèë îëäó. – Íÿäèð, áàëàì, íÿ ö÷öí áåëÿ áàüûðûðñàí? Éîõñà êàðâàíñàðàéà îä äöøöá? – Õåéð, åëÿ èø éîõäóð. Àíúàã ñÿíèí àäûíà êàüûç âàð. – Âàé, õàíÿõÿðàá, åëÿ áóíäàí þòÿðè áàüûðûðñàí? Îâãàòûì îëäó òÿëõ. À÷äûì êàüûçû, áåëÿ ÷åâèðäèì, åëÿ ÷åâèðäèì. Áÿëè, ýþðäöì êè, Íóõóäà ö÷ íÿôÿð úÿíàáëàðûí ñþùáÿòè îëóá, øêîë à÷ìàã áàðÿñèíäÿ. Ìÿòëÿáè ùàúû áàøëàéûá, ìÿøÿäè ìèí ìàíàò âÿäÿ åäèá. Ïóë àäû ÷ÿêèëÿíäÿ ùàúû ýèðèç âóðóá: “Ìÿí þìðöìöí ÿââÿëèíäÿí áó ýöíÿ êèìè ÷àëûøûá ïóë úÿì åëÿìèøÿì êè, áèðäÿí èøêîëà ìèí ìàíàò âåðÿì?” – äåéèá... Áÿé áóéóðóáäóð êè, “ïóë ôÿãÿðÿñè îðòàéà ýÿëÿíäÿ ìÿíèì äÿ åëÿ õîøóìà ýÿëìèð”. Õöëàñÿ, êàðè-õåéðÿ èãäàì áîø ñþùáÿò èëÿ ãóðòàðûá. Úÿíàá ìöõáèð éàçûð áåëÿ ñþùáÿòäÿí ñöêóò éàõøûðàãäûð. Áó êàüûç áàðÿñèíäÿ äÿðâèøèí áèð ñþçö îëà áèëìÿç, àíúàã áèëìÿê __________ èñòÿðäè î úÿíàá ùàúûíûí íå÷ÿ ñèííè âàð âÿ êèì ö÷öí äþâëÿòè ãîéóá, î äöíéàéà òÿøðèô áóéóðàúàãëàð?.. 353 Úÿíàá ùàúû! Èíñàíûí þìðöíäÿ èêè òÿñÿëëèñè âàð: áèðè éóõó, áèðè öìèä ýÿëÿúÿéÿ. Âÿ ùÿì÷èíèí úàìààòûí: ýåíÿ áèðè éóõóäóð, áèðè äÿ åëì îõóéàí úàâàíëàð. Úàìààòûí åëì îõóéàí úàâàíëàðà áèðúÿ òÿñÿëëèñè ãàëûð: éóõó!.. Íåúÿ áÿäáÿõò éóõó! Âàé áàëàëàðûìûçûí ùàëûíà! Ñÿí èñòèðàùÿò åëÿ, ùàúû!.. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 31 èéóë 1905, ¹40 13. Äèçëÿðèìè ãóúóá òÿíùà ÿéëÿøìÿê ÷îõäàí àäÿòèìäèð. Áó ãÿðàð èëÿ îòóðóá ìÿíçèëäÿ áèð ýöíö õÿéàëûìà ýÿòèðäèì éåð öçöíäÿ îëàí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûí ùàëÿòè-ùàçûðûíû. Íÿ ýþðäöì? Ùÿð éåðäÿ çöëìÿò, úÿùàëÿò ýþðäöì, òèðéÿê ýþðäöì, áÿíý ýþðäöì, çöëì ýþðäöì; áèðÿùì, áèìöðöââÿò, êÿìôöðñÿò ýþðäöì... Ùàãã ñþçö ãîðõóäà ýþðäöì. Øèêàéÿòëÿíäèì: Õóäàéà, áó ãÿçÿá ýþéäÿíìè áèçÿ ýÿëèá, áàãèäèðìè, éà áèçèì ö÷öí áèð íèúàò éîëó âàð? – Àüëûì äåäè: ãîðõìà, Äÿðâèø, ÿòðàôà áàõ, íèúàò éîëóíó ýþðÿðñÿí... Áàõäûì, íèúàò éîëóíó ýþðäöì. Íÿäÿí áàøëàìàëû? Ìèí èëëÿðäèð ìÿíáÿðëÿðäÿ âÿçëÿð îõóíóð. Õóäàéà, íåúÿ ýþçÿë âÿçëÿð!.. Øÿðèÿòäÿí, èíñàíèééÿòëèêäÿí. Îíóíëà áåëÿ òèðéÿêäÿí ÿë ÷ÿêìèøèê? Õåéð! Éóõóäàí àéûëìûøûã? ßñòÿüôöðóëëàù! Ðÿùì-ìöðöââÿò àðòûá? Ìöñÿëìàíëûüà éàõûíëàøìûøûã? Íÿ, íÿ, íÿ, íÿ! Òÿðáèéÿòèíè âåðìÿê îëìàç ùÿð îëàí ÿñëè áàäÿ, Àòñà ãîâñèíè òîõòàìàç äàøäàí éàñûëüàí ýöíáÿäÿ. Áÿñ ìÿëóì îëóð êè, äÿðäèìèçÿ ãåéðè äÿðìàí äà ýÿðÿê. Î äÿðìàí åëìäèð. Àíúàã áàë, øÿêÿð äåìÿêëÿí àüûç øèðèí îëìàç, ãàðäàøûì. Åëìèí êèòàáëàðû ýÿðÿê, îíëàðû ùàñèë åòìÿê ö÷öí íÿãäúÿ ïóë ýÿðÿê. Êèòàáëàð ùàçûð îëàíäàí ñîíðà êÿíäëÿðèìèçäÿ äÿ ìÿêòÿáõàíàëàð à÷ìàã ìöìêöí îëàð. Åëìëÿð àðòàð òÿðáèéÿò àðòäûãúà. Éîõ îëàð úÿìè áèçè òÿíýíÿôÿñ åäÿí èøëÿðèìèç. Éà ùåéäÿðè-êÿððàð, ñÿíäÿí ìÿäÿä! Êèôàéÿòäèð, àüà Äÿðâèø, öçöí ÷þíäÿð ãèáëÿéÿ, ãîëëàðûí óúàëò õóäàâÿíäè-àëÿìèí äÿðýàùûíà, åëÿ äóà âÿ ñÿíà, éàëâàð î úÿíàáëàðà, âåðñèíëÿð âÿäÿ îëóíìóø ïóëëàðû. Âåðèí! ßáäöññÿëàìè-ãóëàìè-ìèëëÿò. Äÿðâèø ñèçèí ìÿðùÿìÿòèíèçÿ ãóðáàí! Âåðèí! Âàëëàùû, áèëëàùû, òàëëàùû, áóíäàí ÿøðÿô, áóíäàí ýþçÿë åùñàí îëìàç. __________ “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 14 àâãóñò 1905, ¹50 354 14. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! Îüëàí, ùå÷ ýþðöíìöðñÿí, éÿãèí êè, ãîðõóðñàí ÷þëÿ ÷ûõìàüà? – Ùàðà ýþðöíöì, àòàì, ìÿýÿð øÿùÿðèí ùàëûíäàí õÿáÿðäàð äåéèëñÿí? – Íåúÿ êè õÿáÿðäàð äåéèëÿì? Õÿáÿðäàðàì, éàõøû õÿáÿðäàðàì. – ßùâàëûìûç ÷îõ ïÿðèøàíäûð, áàëàì, ÷îõ-÷îõ. – Áó èõòèëàëà ñÿí íÿ äåéèðñÿí, àüà Äÿðâèø? – Ìÿí îíó äåéèðÿì êè, áó àõûð çàìàíäà áèð íàõîøëóã ÿìÿëÿ ýÿëèáäèð, àäûíà “ìèíåíýèò” èëòèùàáè-ñÿùàéà äåéèðëÿð, ìÿðèçëÿðèí ãàïûð ïåéñÿðèíäÿí, ïåéñÿð äþíöð áèð îäóíà, ö÷ éà äþðä ýöíäÿí ñîíðà õîø ýÿëäèí áàáàí ñàðû. Ñÿëàìÿò ãóðòàðàíëàðûí äà, ÿýÿð îëñà, ýþçëÿðè êîð, ãóëàãëàðû êàð ãàëûð. Ùàìàí íàõîøëóã èíäè... ìÿðèçëÿðè äþíäÿðèá áèð éûðòûúû ùåéâàíà, ùÿðèñ èíñàí ãàíûíà... Ìöñÿëìàíû äà êè, òàíûéûðñàí, áÿäÿí âåðÿí úàíàâàð äåéèë. Îíà ýþðÿ ýþçÿë âÿòÿíèìèçèí ëàëÿçàð ÷ÿìÿíëÿðèíè, õîøáóé ìåøÿëÿðèíè, ñîéóã áóëàãëàðûíû, ìåéâÿäàð áàüëàðûíû î íàõîøëóã òÿôèéÿäàð ãûëûá... Áÿäòÿð ÿç èí áó íàõîøëóãäàí íÿ âàõò õèëàñ îëàúàüûã, î äà íàìÿëóì. – Áóðàñû éàìàíäûð åé, àüà Äÿðâèø, áóðàñû! – Úàíûì, àøêàðà áó òàéôàíû áÿäáÿõòëèê áàñûá, èø ýÿðÿê áåëÿ îëìàéàéäû, ÿââÿëäÿí ïèñ áàøëàíûá. – Àüà Äÿðâèø, áÿñ ÿëàú íÿ? – ßëàú? Ìöñÿëëà... ×ûõñûíëàð ìöñÿëëàéà, áàøëàðûíäà Ãóðàí, Èíúèë, Òþâðàò, éàëâàðñûíëàð ïàäøàùè-àñèìàíÿ: Éà ðÿááè, ýþòöð áó áÿëàíû, áó íàõîøëóüó áèçèì öñòöìöçäÿí! ßëàâÿ ìöñÿëìàíëàð äà éàëâàðñûíëàð ñàôäÿðóíëóãäàí âÿ ìààðèôñèçëèêäÿí õèëàñ îëìàüûí áàáÿòèíäÿí. Ñîíðà áèð-áèðèíäÿí äóç-÷þðÿê àëûá, äóç-÷þðÿéÿ àíä è÷èá ïàê ãÿëáëÿ áàðûøûá ãàðäàø îëñóíëàð. Áóäóð ÿëàúû. – Àâàçûí õîø ýÿëèð, àé àüà Äÿðâèø, îõóäóüóí Ãóðàí îëñà. Äöíéàâö àëÿìè øåéòàí ýþòöðöá áàøûíà, ñÿí äÿ àáàäàíëûãäàí äàíûøûðñàí, à ðÿùìÿòëèéèí îüëó! – Íÿ äåéèì, ãàðäàøûì, Àëëàù ëÿíÿò åëÿñèí øåéòàíà! – Áþéöê äÿðä áóðàñûäûð êè, àüà Äÿðâèø, Èðàí ôÿùëÿëÿðè úÿìÿí ýåäèðëÿð âÿ áåëÿ äàíûøûã âàð êè, Èðàí äþâëÿòè þçö âèëàéÿòäÿ èøëÿð à÷àúàã âÿ î ôÿùëÿëÿðè ýåðè ãàéûòìàüà ãîéìàéàúàã. __________ – Èíàíìà, ãàðäàøûì, ÿýÿð ïèð ìÿíèìäèð, êÿðàìÿòèí áèëèðÿì, àðõàéûí îë. Êàø îëà èäè. 355 – Àõûðû êè, àüà Äÿðâèø, èøëÿðèìèç ÷îõ çàéäûð, Àëëàù ëÿíÿò åëÿñèí ñÿáÿáÿ! – Àìèí, ãàðäàøûì, àìèí! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 7 ñåíòéàáð 1905, ¹59 15. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! – ßëåéêÿññàëàì, êÿðáÿëàéû! Áóéóð ýþðÿê! – Õåéð, àüà Äÿðâèø, áóíäàí ñîíðà ìÿí áó ìÿíçèëÿ àéàã ãîéìàéàúàüàì, ÷öíêè ìÿí ñÿíè ùÿìèøÿ áèäàìàü ýþðöðÿì. Ýÿëÿíäÿ áóðàéà, úàíûì, ìÿí ôåéçèéàá îëìàã ö÷öí ýÿëèðÿì, íÿèíêè äÿðä-ãöññÿ ýþðìÿéÿ. – Èõòèéàð ìÿíäÿ îëìóð, ÿôÿíäèì, ÿéëÿø! Íÿ åòìÿëè! Ö÷-äþðä ýöí áóíäàí ÿãäÿì “Ùÿéàò”ûí 70-úè íþìðÿñèíäÿ Èðàí áàðÿñèíäÿ Ðÿøòäÿí éàçûëàí ìÿêòóáó îõóäóì. Áè÷àðÿ âÿòÿíèìèí ùàëÿòè ìÿíè ïÿðèøàí åäèá. – Î ìÿêòóáó ìÿí äÿ îõóäóì, ùÿãèãÿò, àüà Äÿðâèø, îðàäà èøëÿð ÷îõ çàéäûð. Àíúàã ìÿí ãàíà áèëìèðÿì áèð áåëÿ óçóí ãÿôëÿòÿ ñÿáÿá íÿäèð? Èðàí ÿùëèíèí ãî÷àãëûüû, ãàáèëèééÿòè êè, àëÿìÿ ìÿëóìäóð. – Îüëóì! Èíñàíûí òÿðÿããè åòìÿéÿ âÿ èêìàëà éåòèøìÿñèíÿ ìöáàðèçåéè-ùÿéàò ñÿáÿá îëóð âÿ áó ìöáàðèçÿ áèð ãàíóíè-öìóìèäèð. Ìÿõëóã, ùåéâàíàò âÿ íÿáàòàò âÿ òöéóð àðàñûíäà çÿèôëÿð ïó÷ îëóð, àììà ãÿâèëÿð äàâàì ýÿòèðèá, þìöð åäèðëÿð. – ßýÿð áó ãàíóí öìóìèäèð, áÿñ íÿ ö÷öí Èðàíäà áèð èø ýþðìöðëÿð? – Ýþç à÷ìàüà îðàäà ãàäèð îëìàéûá, úàìààò òÿñÿëëèíè òàïûá òèðéÿêäÿ, áÿíýäÿ, áèð-èêè äÿðèíúÿ ãóëëàá âóðóá, “àôÿðèí áó ãóëëàáÿ” – äåéèá, ãÿðèáÿ âàãèÿëÿð ýþðìÿéÿ ìÿøüóë îëóðëàð... Ìöáàðèçåéè-ùÿéàòäà ìÿüëóá îëóá ôîò îëóðëàð. Ôÿùì åòäèí, ãàðäàøûì! – Áÿëè, àüà Äÿðâèø, ãàíäûì. Øèðèí-øèðèí éàòûá, ãîéóíó ãóðäà âåðèáëÿð. Áÿëè, ÷ÿêèøìÿñÿí áÿðêèìÿçñÿí... Çÿùìÿò òÿáèÿò èëÿ èíñàíûí àðàñûíäà ÿââÿëäÿí ìöáàðèçÿäèð. Î ìöáàðèçÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ýþçÿë èøëÿð èúàä åäèá, äöíéà öçöíÿ ýÿòèðìÿéÿ áàèñ îëóá: òåëåãðàô, òåëåôîí, ãðàìàôîí âÿ ãåéðèãåéðè ìàøûíëàð... Çÿùìÿò âÿ åëì áèðëÿøèá ñÿáðè-òàìàì èëÿ òÿáèÿòè áàñûá, èíñàíà âÿ îíóí ìöáàðèçÿ ùÿéàòûíà êþìÿê åäèá... __________ – Èðàí äà êèøìèø èúàä åäèð, êèôàéÿò äåéèëìè? – Îíó äà òèðéÿêÿ âåðèá õàíÿõÿðàá. 356 – Áÿñ íÿ åòìÿëè, àüà Äÿðâèø? – Áó ñóàëà úàâàá âåðìÿéè Èðàí ÿéàíëàðûíà ìöùÿââÿë åëÿäèê. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 2 îêòéàáð 1905. ¹76 16. – Ñÿíèí áîðúóí “àìèí” äåìÿê îëñóí, êÿðáÿëàéû, àðòûã äàíûøìàã ëàçûì äåéèë, áóýöíêö õÿáÿðëÿð þçýÿ úöðÿ õÿáÿðëÿðäèð! – Áàø öñòÿ, àüà Äÿðâèø, ýþçöì öñòÿ, áóéóð ýþðÿê? – Áèð. Ìÿíèì ýþçëÿðèìèí èøûüû, àüà Ìóñà, àüà Ùöñåéí, àüà Ìèðçÿ âÿ ãåéðèëÿðè êàñûá òÿëÿáÿëÿðèìèçÿ êþìÿê ýþñòÿðèáëÿð, Àëëàù îíëàðû ùÿð áèð áÿëàäàí, õÿòàäàí ìöùàôèçÿò åëÿñèí. – Àìèí!.. – Èêè. Áó ÿùâàëàòû ñàùèáè-êÿðàìÿò âÿ ñÿõàâÿò úÿíàá Ìÿøÿäè Íåìÿòãóëó åøèäèá, þç òÿðÿôèíäÿí èëäÿ ñÿêêèç éöç ìàíàò ùÿìèí èøäÿí þòÿðè êÿíàðà ãîéóá. Õóäàéà, ïÿðâÿðäèýàðà, áó õÿáÿð éàëàí îëìàñûí. – Àìèí!.. – Ö÷. Þâðÿòëÿðèìèç, èêè ìèíäÿí çèéàäÿ, ôÿäà ãåéðÿò, áó ýöíëÿðäÿ áèð éåðÿ úÿì îëóá ùÿðÿñè áèð èìïåðèàë, éà áèð äöçöì ìèðâàðè àòûáëàð àðàéà, ñàòûëñûí âÿ úÿì îëàí ìÿáëÿüÿ ìÿäðÿñÿ ö÷öí ìÿíçèë òÿìèð îëóíñóí, ÿëàâÿ ÿçèí òÿêëèô îëóíñóí, ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿ ñàêèí îëàí ãåéðÿòëè áàúûëàðà áÿãÿäðè-ìÿãäóð áó èøÿ êþìÿê ýþñòÿðñèíëÿð. – Àìèí!.. – Îüëàí, ìÿí äóà åòìÿìèø ñÿí “àìèí” ÷àüûðûðñàí. – Àüà Äÿðâèø, ìÿçÿììÿò åëÿìÿ, àõûð, èø áèëèðñÿí íåúÿ ýþçÿë èøäèð åé! – Äîüðóäóð, ÿôÿíäèì, ïàê, ýþçÿë, ìöáàðÿê èøäèð. – Õóäàéà, ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí îíëàðûí ñàùèáëÿðèíÿ þìðè-òóëàíè âåð, êàñûáëàðûíà áÿðÿêÿò âÿ þçëÿðèíÿ õîøáÿõòëèê. – Àìèí, éà ðÿááöë-àëÿìèí! – Äþðä. Úÿìè àëûø-âåðèø ÿùëè-ìöñëèìèí àíä è÷èáëÿð áóíäàí ñîíðà ìöøòÿðèëÿðëÿ õîøðÿôòàð îëñóíëàð, òèúàðÿòè ñÿáðè-òÿìàì èëÿ åòñèíëÿð, ùå÷ êèìèí ãÿëáèíÿ äÿéìÿñèíëÿð. Õóäàéà, ïÿðâÿðäèýàðà, áó õÿáÿð éàëàí îëìàñûí. – Àìèí!.. Íåúÿ ìÿýÿð, àìèí! __________ – Àõûðûíúû õÿáÿð áóäóð êè, åðìÿíèëÿð ùÿð éåðäÿ êè âàð, ìÿñëÿùÿòìÿøâÿðÿòäÿí ñîíðà áåëÿ òÿäáèð åäèáëÿð âÿ ãÿòíàìÿ éàçûáëàð êè, 357 ìöñÿëìàíëàðëà áàðûøûá, êå÷ÿí èëëÿð êèìè úàí áèð ãÿëáäÿ äîëàíñûíëàð âÿ ñèäãè-äèë èëÿ ùÿìâÿòÿíëèê åòñèíëÿð... – Õóäàéà, ïÿðâÿðäèýàðà, áó õÿáÿð éàëàí îëìàñûí! – Àìèí... éà ðÿááöë-àëÿìèí. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 5 îêòéàáð 1905, ¹78 17. – Êÿðáÿëàéû! Àé êÿðáÿëàéû! – Îüëàí, áèð ýÿëñÿíÿ ýþðöì! – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø!.. Ùììì... íÿ âàð, íÿ îëóá? – Ðàùàò ÿéëÿø, ôèêðèí ìÿíäÿ îëñóí, âÿññàëàì! – ßéëÿøäèì ðàùàò, ôèêðèì äÿ ñÿíäÿ. Áóéóð, áàáà Äÿðâèø, ýþðÿê íÿ âàð? – Áó âàð êè, ÿôÿíäèì, Áàêûäà îëàí úÿìè çÿðýÿðëÿð ìèñãàë-òÿðÿçèíè äöçÿëäèá íîõóä ÿùâàëàòûíà. Áèð ãÿðàð ãîéóáëàð êè, áóíäàí ñîíðà ùå÷ êèì úöðÿò åäèá ôèêðèíÿ äÿ ýÿòèðÿ áèëìÿç êè, áó èøäÿ âÿ ÷ÿêèäÿ áèð ÿíýÿë âàð, éà îëà áèëÿð. Ùììì, íåúÿäèð? – Ïÿù, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ìÿí äÿ äåéèðÿì ýþðÿñÿí íÿ âàð! ×îõ äà òÿðÿçè äöçÿëäè âÿ íîõóä ÿùâàëàòû äà áèð ãÿðàðà ãîéóëäó, áÿñ îíóí ãàòìàúàñû íåúÿ îëñóí? – Î àñàíäûð, ÿôÿíäèì, èøèí ñàôëûüûíäàí øÿêëÿíäèì, ÷ÿê äèâàí ãàïûñûíà, äÿäÿñèí éàíäûð, âÿññàëàì! – Áó áåëÿ, áÿñ ñîíðà íÿ, àüà Äÿðâèø? – Âöúóäó çîðáà, áåëèíäÿ øàë ãóðøàã, ãóðøàüà ñàíúûëìûø ãÿëÿìäàí, êö÷ÿëÿðäÿ áàüûðàí: äóà éàçàðàì, úàäó éàçàðàì, áÿõò à÷àðàì, îüóë âåðÿðÿì, ãûç âåðÿðÿì; – áåëÿ øÿõñëÿðè ùå÷ ýþðìöñÿí, êÿðáÿëàéû? – ×î... î...õ, íÿ îëñóí? – Íÿ îëñóí? Î úÿíàáëàðûí èøëÿðè çàéäûð, ãÿòíàìÿ éàçûëûá: ùàðàäà ýþðäöíöç ìÿçÿììÿò âÿ òþùìÿò åäèá ãîâóíóç. Éàõøû õÿáÿðäèð, êÿðáÿëàéû? – Éàõøûäûð, ùÿðýàù Äóðñóíÿëè ìèýöçÿðÿä. Éÿíè þâðÿòëÿð èíàíñàëàð êè, áåëÿ âöúóäëàð àíúàã ëÿíÿòÿ ëàéèãäèðëÿð, íÿèíêè èíñàí ãàäèð îëìàéàí èøëÿðÿ. – Éàõøû õÿáÿðäèð, ñÿí ìöáàðÿê äå, êÿðáÿëàéû! – Áàø öñòÿ, ÷îõ ìöáàðÿêäèð. – Áèð õÿáÿð äÿ áóäóð êè, ïÿíúøÿíáÿ ýöíö äþâðÿ ÷ûõìûøäûì, Ãóáà __________ ìåéäàíûíäà äþðä íÿôÿð äÿðâèøè ìÿðÿêÿ Ãóðàí ýþðäöì... Äÿðâèøëÿð áåëëÿðèíè ÿéèá, àüûçëàðû êþïöêëö, íÿðÿ ÷ÿêèá, ìåéäàíû ýÿðäèø åäèðäèëÿð. 358 Ìÿúëèñ àðÿñòÿ, îðòàëûãäà áèð ñàíäûã÷à, è÷è äîëó èëàí, èëàíëàðû ýþñòÿðèá, áèð íå÷ÿ îâñóí (ÿôñóí) êàüûçëàðûíû áèðè áèð àááàñûäàí ñàòûá úÿíàá äÿðâèøëÿð áàøëàäûëàð îéóíáàçëûüà. – “Áàëà Äÿðâèø, ÿýÿð áèëñÿí êè, ÿëèìäÿêè íÿäèð, áèëèðñÿí ñÿíÿ íÿ âåðÿðÿì?” – “Áèëëÿì, áàáà Äÿðâèø”. – “Äå ýþðöì, íÿäè?” – “ßëèíäÿêè, áàáà Äÿðâèø, àëìàäûð”. – “Áÿðÿêàëëàù, áàëà Äÿðâèø! Áàëà Äÿðâèø, ÿýÿð áèëñÿí...” Áó ìÿãàìäà áèð úàâàí ýèðäè ìåéäàíà: “Äÿðâèøëèê îéóíáàçëûãäûð ìÿýÿð?” – äåéèá, äÿðâèøëÿðÿ íÿ éåìèñÿí òóðøóëó. “Ãàðàóë” ñÿäàñû äÿðâèøëÿðäÿí àñèìàíà áöëÿíä îëäó. Ýþðäöì êè, èøëÿð çàéäûð, òöïöðäöì äàáàíà, ãà÷äûì íÿ ãà÷äûì... “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 14 îêòéàáð 1905, ¹83 18. – Àüàúóí!1 Éåòèøäèì áó ôÿíà äöíéàäÿ ãÿìäÿí úàíÿ, éà ìþâëà, Íÿ ùàñèë úàí éåòäèì, éåòìÿäèì úàíàíÿ, éà ìþâëà. Ìþâëàéè-ìÿí! Úÿôàëû ðóçèýàðûì... – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! Îüëàí, ýåíÿ íÿ âàð, íÿ îëóá, áó íÿ úèýÿðñóç ãÿñèäÿäèð? Ýåíÿ ðóçèýàð ñÿíè íÿ äÿðäÿ ìöáòÿëà åäèá? – Ìÿíèì äöíéàäà, êÿðáÿëàéû, ùå÷ áèð äÿðäèì éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç, ÷öíêè áÿíäÿéÿ áó ôàíè äöíéàäà íÿ ëàçûì? Áèð ëþãìÿ íàí, âÿññàëàì. Äöíéà ìàëûíäà, úàùè-úÿëàëûíäà ýþçöì éîõ, ùÿãèãè äÿðâèøÿì. ßáäöññÿëàìè-ãóëàìè-ìèëëÿò. Äÿðâèøëèêäÿí äÿ ýþçÿë äöíéàäà íåìÿò áèëìèðÿì. Ìÿíèì äÿðäèì àíúàã ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûí úÿùàëÿòäÿ ãàëìàüû, íàùÿìâàð èøëÿðè, áÿä ùÿðÿêÿòëÿðè îëà áèëÿð. Ìÿíèì äÿðäö ãöññÿì ìèëëÿòäè, ÿôÿíäèì... – Áó òÿçÿ ãàíóí2 úÿìèìèçè çöëìÿòäÿí ÷ûõàðäàð, èíøàëëàù. ×îõ äà õèôôÿò ëàçûì äåéèë, áàáà Äÿðâèø, Àëëàù êÿðèìäè. – Ìåéäàíà ÷ûõàí ïÿùëÿâàíëàðû ýþñòÿð ìÿíÿ, êÿðáÿëàéû! Áàë äåìÿêëÿí, ÿôÿíäèì, àüûç øèðèí îëìàç; Àëëàùäàí áóéðóã, àüçûìà ãóéðóã äåìÿêëÿí èø àøìàç, ãóðáàí ñÿíÿ! __________ 1 Àüàúàí 2 1905-úè èë 17 îêòéàáð ìàíèôåñòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. 359 – Áåëÿ äàíûøûðëàð êè, áó òÿçÿ ãàíóíà ýþðÿ áóíäàí ñîíðà êèìñÿíèí úöðÿòè îëìàéàúàã ãåéðèñèíÿ ýöëäÿí àüûð ñþç äåñèí. – Áó ÷îõ ïàêèçÿ, ÷îõ ýþçÿë. Àíúàã íóðè-ñåøì, áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì, áó ãàíóíà ÿìÿë åäÿí ìöñÿëìàí îëàúàã, éîõñà åëÿ ýåíÿ ùÿð êèìèí ãîëó ãöââÿòëèäèð, ùÿéàñû àç, î áèëäèéèíè åäÿúÿê? – Ùÿëÿ êè èøëÿð áèçèì äÿôòÿðèìèçäÿ éàçûëìàéûá, àüà Äÿðâèø. Ùÿðýàù ñöáóò èñòÿéèðñÿí, àõøàìöñòö áóéóð áàçàðà, ðàìàçàíëûãäûð, ýþð íåúÿ àäàìûí äèøëÿðè òþêöëöð. ßëÿëõöñóñ ãÿðèá-ãöðÿáàíûí. – Âàâåéëà, âà ìöñèáàòà! – ßëàâÿ, àüà Äÿðâèø, áåëÿ äàíûøûðëàð êè, ýóéà áó ãàíóíà ýþðÿ, áóíäàí ñîíðà ùÿð úöðÿ èúìàè-õåéðèééÿëÿð, ìÿêòÿáõàíàëàð áèìàíå à÷ìàã ìöìêöíäöð. – Áó ùàìûñûíäàí ýþçÿë, ïÿù, ïÿù, ïÿù! Èíäè ýþðÿê, êÿðáÿëàéû, áèçèì ùàíñû ìèëéîí÷óëàðûìûç ìåéäàíà ÷ûõûá, ñàíäûãëàðûí àüçûíû à÷ûá ìèëëÿò éîëóíäà åùñàí åäÿúÿêëÿð, éà Àëëàù! – Îäóð êè, èøëÿðè çàé åòäèí äÿ! À êèøè, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ìÿí ñÿíÿ íå÷ÿ êÿðÿ äåìèøÿì, ïóë ÿùâàëàòûíû îðòàëûüà ýÿòèðìÿ. Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí äàíûø, éàç, àììà ïóëóí àäûíû ÷ÿêìÿ. Áó ñþçö ìÿí õåéèðõàùëûãäàí ÿðç åäèðÿì, ãîðõóðàì ñÿíè ïóë öñòÿ î ãÿäÿð ÿçÿëÿð êè, øèøèá äàìà äþíÿñÿí. Ïóë èëÿ çàðàôàò îëìàç, úàíûì, ýþçöì. ßëÿëõöñóñ áèçèì âèëàéÿòäÿ. – Éà ùåéäÿðè-êÿððàð! Ñÿí õÿëèôÿ îëàí çàìàí àðïà ÷þðÿéè éåéèá, çÿíáèë ñàòûá äîëàíûðäûã, èíäè ýÿë öììÿòëÿðèíèí ñÿõàâÿò âÿ êÿðàìÿòèíÿ áàõ! Êÿðáÿëàéû, êèôàéÿòäèð, õóäàùàôèç! – Àüàúóí! Úÿôàëû ðóçèýàðûí ìþùíÿòèíäÿí ýÿëìèøÿì úàíÿ, Âÿôàñûç ÷ÿðõ ÿëèíäÿí äþíäö áàüðûì ãàíÿ, éà ìþâëà. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 2 íîéàáð 1905, ¹93 19. – Àüàúóí! Äóø áóäÿì äÿð õÿðàáÿòÿì ýöçàð, ×ÿíýö íåé äèäÿì êè, ìèíàëèä çàð. ×öí øÿíèäÿì íàëåéè-èí ùÿð äö éàð, Áÿðìÿí àìÿä ýèðéåéè-áèèõòèéàð1. __________ 1 Äöíÿí ìÿí õÿðàáÿòäÿí êå÷èðäèì, íåé âÿ ÷ÿíýè àüëàð ýþðäöì. Áó ùÿð èêè ñåâýèëèíèí íàëÿñèíè åøèäÿðêÿí, èõòèéàðñûç ìÿíè äÿ àüëàìàã òóòäó. 360 – Ìþâëàéè-ìÿí! Õèðãÿâö ñÿúúàäÿðà äàäÿì áåìåé, ßçõÿðàáÿò àìÿäÿì õöììàðâàð1. – Ïÿù, ïÿù! Ïÿù Ôÿäàéè-ùàë, àüà Äÿðâèø, íÿ ýþçÿë!.. – ßéëÿø, êÿðáÿëàéû, ÿéëÿø, ìÿíèì øàäëûã âÿ ùÿì ãöññÿ éîëäàøûì! Ùöððèééÿòèí úèëâÿ åòìÿñè, ÿìÿëÿ ýÿëìÿê ñÿäàñû ãóëàüûìà ÷àòûáäûð, ðóùóì òÿçÿëÿíèá. – Øöêöð, ñÿä ùÿçàð øöêöð, õóäàéà. Úÿùàëÿò, õóäàùàôèç, õîø ýÿëäèí. – Óçóí ÷ÿêìÿç, êÿðáÿëàéû, éîõ îëàð àðàìûçäàí øÿðàðÿò, õÿòàêàðëûã, ÿìÿëÿ ýÿëÿð èíñàíèééÿò; åëì, òÿðáèéÿò, ðÿùì, èíñàô! – Áîøàëàð ùÿáñõàíàëàð, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðäàí áóíäàí ñîíðà ùå÷ êÿñ äåéÿ áèëìÿç ãîëóì ãöââÿòëèäèð, àüà ìÿíÿì! Áåëÿäèð, àüà Äÿðâèø? – Ôÿùìèíÿ ãóðáàí, êÿðáÿëàéû, áåëÿäèð, âàé áÿäðÿôòàðûí ùàëûíà, ñàü îëñóí úàìààò äèâàíû, éîõ îëñóí õóäïÿñÿíäëèê, øÿðàðÿò! Éûüûëûíûç ìåéäàíà ìèëëÿò-âÿòÿíïÿðÿñòëÿð, ìÿãàìè-èíñàíèééÿòäèð! Ìÿãàìè-åëì âÿ òÿðáèéÿäèð. Éàøàñûí ùöððèééÿò, úÿùàëÿò äöøìÿíè, èíñàíèééÿò éîëäàøû! – Àüà Äÿðâèø, áó òóôàí àðàñûíäà, àù-íàëÿ ýþéäÿ ýÿçÿíäÿ áèð ëÿôçè “Ùöððèééÿò” ýþð ñÿíè íÿ ùàëà ñàëûá. Ôÿäàéè-ùàë, àüà Äÿðâèø! – Ãàäèð îëñàéäûì, êÿðáÿëàéû, úÿìè ùÿìäÿðäëÿðè áàüðûìà áàñàðäûì. Ñàü îëñóí ÷àëûøàíëàð, éàøàñûí èíñàíèééÿò! – Àüà Äÿðâèø! Íîâðóç ðÿñèä øöä ýöëöñòàí èìðóç2. – Õóäàéà! Ìöñÿëìàíëàð àðòäûãúà, íóðè-ìààðèô èñòÿðÿì. – Àüà Äÿðâèø! Áàéðàì åòìÿëè. – Íåúÿ ìÿýÿð, íåúÿ ìÿýÿð!.. – Áåëÿ îëàíäà áóéóð, ãóðáàí ñÿíÿ, áèð ãÿäÿð êöôòÿáîçáàøûì âàð. – Àüàúóí! Ñÿð êè íÿ äÿð ðàùè-ÿçèçàí áöâÿä, Áàðè-ýèðàíÿñò êÿøèäÿí áåøîä3. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 1 äåêàáð 1905, ¹111 __________ 1 Âàðûìû, éîõóìó âåðäèì ìåéÿ, ìåéõàíÿäÿí õóìàð ÷ûõäûì. 2 Íîâðóç éåòèøäè, áó ýöíöìöç ýöëöñòàí îëäó. 3 Áèð áàø êè, ÿçèç äîñòëàðûí éîëóíäà ãîéóëìàéàúàã, î áàø ÷èéèí öçÿðèíäÿ äàøûíàí àüûð áèð éöêäöð. 361 20. – Àüà Äÿðâèø, ÿùâàëûíû ýåíÿ ïÿðèøàí ýþðöðÿì, íÿ îëóá ìÿéÿð? – Ùå÷ ñîðóøìà, êÿðáÿëàéû, ÿùâàëûì ãîëàéäû. – Ýåíÿ íÿ ÿúÿá, àüà Äÿðâèø? – Ñîðóøìà, àòàì, ôÿëÿê êÿúðÿôòàð èøëÿðè çàé åòìÿê õÿéàëûíà äöøöáäöð. – Äåìÿê, áàç ùÿì áÿòÿâèëÿ1, ùììì? – Áÿëè äÿ, ùöððèééÿò ìöðÿõõÿñ îëìàã èñòÿéèð. – Áó éàõøû îëìàäû êè... – Íÿèíêè éàõøû îëìàäû, ùÿòòà äåéÿñÿí ãàáàãäà úÿíý ýþðöíöð, ôÿðàð ýþðöíöð. Ðÿùìèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ýÿëèð, ãåéðèëÿðè ùÿì÷èíèí. Áó èøëÿð áèð éàíäàí, ìöñÿëìàí âÿ åðìÿíè àðàñûíäà îëàí äèâàíÿ úÿíýè-ìèëëè áèð éàíäàí ìÿíè äÿðäö ãÿìÿ àëóäÿ åäèáëÿð. Îëìóøàì áÿäáÿõò, éåìÿê éîõ, è÷ìÿê éîõ. – Ñÿáð åòìÿê ýÿðÿê, àüà Äÿðâèø, Àëëàù êÿðèìäèð. – Íÿ ñÿáð, àòàì, ýþçÿë âÿòÿí ãàíûíà ãÿëòàí îëóá, èíñàí äþíöá áèð éûðòûúû ùåéâàíà, àú-ñóñóçëàð äöíéàíû ýþòöðöá áàøûíà, ùÿð ãÿäÿìäÿ àùíàëÿ, ìÿýÿð ñÿáð åòìÿê îëóð? – Àüà Äÿðâèø! Äåéèðëÿð åë äÿðäè ÷ÿêÿíèí ýþçëÿðèíÿ ãàí äàìàð, ìÿíèì ñÿíÿ ðÿùìèì ýÿëèð. – Êàø êîð îëàéäûì, êÿðáÿëàéû, áåëÿ ìöñèáÿòëÿðè ýþðìÿéÿéäèì. Èíñàí àäûíû ãîéóá éàðàíìûøëàðûí òàúû, áèð áó òàúà áàõ, òàð-ìàð îëàí øÿùÿðëÿðÿ áàõ, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ãûðûëàí ãàðäàøëàðà, éåòèì ãàëàí òèôèëëÿðÿ áàõ... Ìÿðùÿáà áåëÿ òàúà! – ßëèìèçäÿí íÿ ýÿëèð, àüà Äÿðâèø? – Éåð öçöíäÿ úÿííÿò ìöìêöíäöð ùÿðýàù ðÿùì îëñà, èíñàô-ìöðöââÿò îëñà, âèúäàí îëñà. – ßýÿð îëñà. Åëÿ îðàñû ÷ÿòèíäèð, àüà Äÿðâèø, – Äþâëÿò ñàùèáëÿðè ñàíäûãëàðû öñòÿ ÿéëÿøèá, “éàõûí ýÿëìÿ”, äåéèá ÷àüûðûðëàð. Åé áè÷àðÿ, ñÿõàâÿò ëÿççÿòèíäÿí ìÿùðóì áÿäáÿõòëÿð... – Ýåíÿ ïóë úÿùÿòè áàøëàäûí, àüà Äÿðâèø? – Ìöíàúàòäàí áèõÿáÿðëÿð, åøèäèíèç! Åé äóñò, ÷åðà äÿð èí úÿùàí áèõÿáÿðè, Ùÿð ðóçö øÿáàí äÿð òÿëÿáè ñèìö çÿðè. __________ 1 Äåìÿê, éåíÿ òþâëÿéÿ? 362 Ñÿðìàéåéè-òö äÿð èí úÿùàí éåê êÿôÿíÿñò. Óðà êè, ýöìàí íèñò áÿðè, éà íÿáÿðè1. – Êèì åøèòìÿéèá áó ìöíàúàòû, êèìÿ îíóí èíäèéÿ êèìè ÿñÿðè îëóá? Íàùàã ñþçëÿðäè áóéóðóðñàí, àüà Äÿðâèø! – Êÿðáÿëàéû! Êèôàéÿòäèð, ãîé äÿðäèìè òÿê ÷ÿêèì... – Áó ýöí ñÿíÿ éàõûí ýÿëìÿëè äåéèë, õóäàùàôèç. – Ðàùÿòè íèñò äÿð îí õàíÿ êè, áèìàðè ùÿñò2. Õîø ýÿëäèí. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 8 äåêàáð 1905, ¹115 21. – Àüà Äÿðâèø! Ñàëàì ÿëåéêöì! Îüëàí, áó íÿ âàõòûí íàìàçûäûð? – Ùàúÿò íàìàçû ãûëûðàì, ÿôÿíäèì, ÿç áÿðàéè-ðÿô3 áÿëàéè-áöçöðý. – Íÿ áÿëàäûð ýåíÿ, àüà Äÿðâèø? – Ýöí áèëìÿððÿ áàòìàã èñòÿéèð, ýöí îëìàñà éåð íÿ ùàëà äöøÿð, êÿðáÿëàéû, ÿëÿëõöñóñ áèç ìöñÿëìàí? – Âàé áÿð ùàëè-ìà4. Àüà Äÿðâèø, äåìÿê, àõûð ýöíöìöçäöð? – Ýöí áàòäû, íèúàò éîëó áàüëàíäû. À êèøè, êÿðáÿëàéû, áèð ãÿðèáÿ, éöç èë úöðÿáÿúöðÿ èøëÿðÿ äö÷àð îëóá õàáè-ãÿôëÿòäÿ, úÿùàëÿòäÿ ãàëûá, èíäè çöëìàòû ýþçëÿéèðèê. Úÿìè ìÿõëóãäàí ýåðè, àâàðà, ñÿðýÿðäàí. Áó ìöñèáÿòëÿðèí àãèáÿòè ùÿð áèð ãÿäÿìäÿ ñöáóò: éåðèíäÿí ãàëõàí “ìÿíÿì, ìÿíÿì” äåéèá ýèðèá ìåéäàíà ÿëèíäÿ õÿíúÿð, áåëèíäÿ ïèøòî (ðåâîëâåð), ýöí êå÷ìèð úàâàí úàâàí äàëûíúà éîõ îëóð âÿ íåúÿ îüëàíëàð! Ìÿýÿð áó ìöñèáÿò äåéèë? Ìÿýÿð áåëÿ ðóçèýàð ùÿìèí úÿùàëÿòèí ìåéâÿñè äåéèë? Áó ýåúÿ âàãèÿäÿ, êÿðáÿëàéû, ãàëõìûøäûì àñèìàíà, ñÿñëÿíèðäèì: ìöñÿëìàí! Õàáèãÿôëÿò êèôàéÿòäèð, ðÿùìèíèç ýÿëñèí þâëàäûíûçà. Çÿìàíÿ åëì-òÿðáèéÿ çàìàíûäûð, èíñàíèééÿò çàìàíûäûð. Ãîéìóéóíóç þâëàäûíûçû úÿùàëÿòäÿ ãåéðèëÿðÿ ÿñèð, ãóë. Àõûð îíëàð ñèçèí ÿçèç áàëàëàðûíûçäûð, ðÿùì åäèíèç! Ñÿñèìÿ ñÿñ âåðÿí îëìàäû, åíäèì àøàüà, ýåíÿ ñÿñëÿíäèì, úàâàá ÷ûõìàäû. Ñöáù à÷ûëäû, íÿ ýþðäöì! Êèìè ùàçûðëàøûðäû úàí àëìàüà, êèìè __________ 1 Åé äîñò, íÿ ö÷öí áó äöíéàäàí áèõÿáÿðñÿí, ýåúÿ-ýöíäöç ãûçûë-ýöìöø éûüûðñàí? Ñÿíèí áó úàùàíäàí ìàéàí (ãàçàíúûí) àíúàã áèð êÿôÿíäÿí èáàðÿòäèð. Îíó äà ìÿëóì äåéèë àïàðàúàãñàí, éà éîõ. 2 Õÿñòÿ îëàí åâäÿ ðàùàòëûã éîõäóð. 3 Áþéöê áÿëàíû äÿô åòìÿêäÿí þòðö. 4 Áèçèì ùàëûìûçà. 363 îðòà øàùû ìàíàò öñòÿ õÿíúÿð ÷ÿêèá þç ìöñÿëìàí ãàðäàøûíû ãÿòë åòìÿê õàùèøèíÿ äöøìöøäö... Áèð íå÷ÿ ùàììàëû äþéöëÿí ýþðäöì. Áåëÿ-áåëÿ èøëÿðè ÷îõ ýþðäöì, àììà íàìàç ãûëûá Àëëàùû ÷àüûðàí àç ýþðäöì... Éóõóäàí àéûëûá òà èíäèéÿ êèìè íàìàçà ìÿøüóëàì, ãîëëàðûìû ãàëõûçûá õóäàâÿíäè-àëÿìèí äÿðýàùûíà éàëâàðûðàì: Õóäàéà! Áèçëÿðè úÿùàëÿòäÿí õèëàñ, øÿðèÿòèìèçÿ ìåùðèáàí åò. Ðÿùìèíäÿí ìÿùðóì åäèá áèçëÿðè áèðÿùì ãûëìà, èíñàô, ìöðöââÿò ÿòà åò. Äÿõè áóíäàí àðòûã, êÿðáÿëàéû, ýöúöì ùå÷ áèð øåéÿ ÷àòìûð, íàìàç ãûëûá Àëëàùà éàëâàðìàãäàí ñàâàéû... – Àüà Äÿðâèø, ìèí ãÿðèíÿ âÿçè ìèíáÿðëÿðäÿí áèð ìöñÿëìàíà ÿñÿð åòìÿéèá, èíäè ñÿí èñòÿéèðñÿí êè, áèð ôöãàðÿ äÿðâèøèí ñþçöíÿ ãóëàã àñàí îëñóí? Ñÿùâ åòìÿ, ãàðäàøûì. – Îíó áèëèðÿì, àòàì, îíà ýþðÿ Àëëàùà éàëâàðûðàì. – Íàùàã çÿùìÿòäèð. – Áèð òîõóìäóð àòûðàì ùàâàéà, áèòÿ éà áèòìÿéÿ. – Áÿäáÿõò Äÿðâèø, õóäàùàôèç! – Êÿðáÿëàéû, ãóëàã àñ áÿäáÿõòëÿð àðàñûíäà õîøáÿõòëèê ãåéðèìöìêöíäöð. Ìÿí äÿ áè÷àðÿëÿðäÿíÿì, íÿ åòìÿëè! Õîø ýÿëäèí! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 15 äåêàáð 1905, ¹119 22. – Àüà Äÿðâèø! Ùàúû ñèçäÿí òÿâÿããå åäèð çÿùìÿò ÷ÿêèá áèð òÿãâèìÿ áàõàñûç, ýþðÿê áó àéëàðû íåúÿ éàçûáëàð. – ßéëÿø, êÿðáÿëàéû. Áó àéëàðû, àòàì, éàõøû éàçìàéûáëàð. Ãàð, ÷îâüóí, òóôàí, çÿëçÿëÿ, úÿíý, ãûðüûí. Úàìààò ö÷öí ÷îõ áÿä. Òÿãâèì ýþñòÿðÿí áåëÿäèð. – ßëáÿòòÿ, áåëÿ îëàúàãäû, àüà Äÿðâèø. ×öíêè ðÿùì êÿñèëèá, ùèììÿò éîõ, úàìààòäà èíñàô éîõ, èáàäÿò éîõ. Éåòèìëÿð, íàòàâàíëàð àéàã àëòûíäà, ìöñÿëëàéà ÷ûõìàã ýÿðÿê, àüà Äÿðâèø. – Ùììì!.. Ìöñÿëëà! Àòàì, õóäàâÿíäè-àëÿì î øÿõñèí äóàñûíû ìöñòÿúàá åäÿð êè, îíóí éîëóíäà úàíûíäàí, ìàëûíäàí êå÷èá þçöíö öðéàí ãîéóá, ìÿãàìè-äóàäà úèñìèí áèëìÿððÿ éàääàí ÷ûõàðûá, áèðúÿ òÿê ðóùó ãàëà. – Åëÿ øÿõñ ðóéè-çÿìèíäÿ òàïûëìàç, àüà Äÿðâèø! __________ – Î, ìÿíÿ ìÿëóìäóð. – Àüà äÿðâèø, íå÷ÿ ýöíäöð ñÿíè ýþðìöðÿì, íåúÿ äîëàíûðñàí, àòàì? 364 – Íåúÿ äîëàíûðàì? Áèð ãÿäÿð èëòèôàò åëÿ, êÿðáÿëàéû. Êå÷ÿí ýöí áèòÿàì ãàëìûøäûì, áó ýöí áèð ëîüìà ÷þðÿê äöøäö ÿëèìÿ, èñòèúÿ. Àíä îëñóí ïåéüÿìáÿðèí çàòè-ïàêèíÿ, î ëîüìàíû î ìÿðòÿáÿäÿ ëÿççÿòëÿí éåäèì êè, úÿìè ìèëéîí÷óëàð òàìàì þìðöíäÿ î ëÿççÿòè ýþðìÿéèáëÿð âÿ áÿëêÿ ýþðìÿéÿúÿêëÿð äÿ!.. Êÿðáÿëàéû! Áó õóäàâÿíäè-àëÿìèí áöñàòûäûð. Áèçèì ôÿùëÿëÿð ÷þðÿê éåéÿí çàìàíû, ïàð÷à-ïàð÷à, ÿë áþéöêëöêäÿ àüûçëàðûíà òÿïÿí çàìàíû ùå÷ îíëàðà áàõìûñàí?! Ôÿäàéè-ùàëÿò! Èôòàðûí ëÿççÿòèíè êè, áèëèðñÿí? Áåø ìÿðòÿáÿ àðòûã. Ôÿäàéè-ìÿãàì! Ôÿùëÿ ãàðäàø! Ãÿì ÷ÿêìÿ, áèð î ãÿäÿð äÿ áÿäáÿõò äåéèëñÿí. – Àüà Äÿðâèø, ôÿäà îëóì ñÿíÿ, Àëëàù õàòèðèíÿ, áó ñþçëÿðè úàìààò è÷èíäÿ äàíûøìà! Ôÿùëÿëÿð ùàãñûç ãàëûá òÿëÿô îëóðëàð áÿäáÿõòëÿð! – Îíóí ùàããûíû êÿñÿíè ãîðõóðàì êè, õóäàâÿíäè-àëÿì íàìÿðä äöøìÿíÿ ìþùòàú åòñèí... – Âàé, íÿ éàìàí íèôðèí åòäèí, àüà Äÿðâèø?! – ßùëè-ÿéàë øÿðìÿíäÿñè åòñèí. – Êèôàéÿòäèð, àüà Äÿðâèø, Àëëàù ùå÷ áÿíäÿéÿ ýþñòÿðìÿñèí... – Ôÿùëÿ ãàðäàøëàð! Õóäàâÿíäè-àëÿì ñèçëÿðÿ ñÿëàìÿò áÿäÿí âåðñèí, ðàùàò, òÿìèç, èñòèúÿ ìÿíçèë, áèð ãÿäÿð äÿ ýöçÿðàí. Íàí âÿ ïåíèð îëñóí. “Ùÿì ïåíèð íàíùàéè-ðîâüÿíè”1. Ùÿìèøÿ îëñóí. Ñàáàùêû ýöíäÿí ãîðõìàéàñûíûç, áèçëÿðÿ, éÿíè ìöôòÿõîðëàðà ðóçè âåðÿí ãàðäàøëàð! Àëëàù ñèçÿ ðóçèðÿñàí îëñóí. Àìèí! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 20 äåêàáð 1905, ¹122 23. ÒßÁÐÈÊÍÀÌß – ...Àüà Äÿðâèø! Ñÿíÿ áèð äèëýöøàä, ðóùïÿðâÿð ìöæäÿ âåðñÿì, ìÿíÿ íÿ øÿôàÿò åäÿðñÿí, äå ýþðöì?! – Ùÿð íÿ êè, ñÿíèí êåôèíäèð, êÿðáÿëàéû, áóéóð, áàõ ìÿíèì áó ýþçëÿðèì öñòÿ. – Áÿñ åëÿ èñÿ äè ÷ûõàðò... òåç! Ùìì. – Êÿðáÿëàéû! Éîõñà Ìÿêêÿ éîëó òàìàì îëóá? – Õåéð î äåéèë... – Èðàíäà ãàíóí áöñàòû... – Èðàíäà ãàíóí áöñàòû?! Íÿ ñþéëÿéèðñÿí, àüà Äÿðâèø? Ãÿëÿì ÷ÿê!.. __________ 1 Éàüëû ÷þðÿêëÿ ïåíäèð 365 – Éàïîí èñëàìû ãÿáóë åäèá?.. – Àëëàù åëÿñèí, àììà î äåéèë. – Îñìàíëûäà ìÿúëèñè-èúòèìàè à÷ûëûá... – Óçàã ýåòìÿ, òåç îë ýþðöì!.. Ùììì. – Áÿëêÿ, êÿðáÿëàéû, ùöððèééÿòäÿí õåéèð õÿáÿð âàð? – Òîï-òöôÿíýäÿí õÿáÿð âàð. Ùöððèééÿò, äåéÿñÿí, ýèðèç âóðóð. – ßôñóñ. – Êèôàéÿòäèð, àüà Äÿðâèø, ÷ûõàðò ýþðöì... – Áèëäèì, êÿðáÿëàéû, “Èðøàä”... – ßëùÿìäöëèëëàù êè, áèëäèíèç... äè ÷ûõàðò... Èíúèòìÿ, ÷ûõàðò äåéèðÿì. – Êÿðáÿëàéû! Ñöúóä êÿøêöëöìÿ. Äèíìÿ, ãàëàíû ãóðáàíäû ñÿíÿ. – Éåðäÿ äÿõè íÿ ãàëäû õàíÿõÿðàá?.. Áèð ùÿñèð, áèð Ìÿììÿäíÿñèð. – Êþíëöíäÿí, ëîòó, äåéÿñÿí çàüëû ìàíàò êå÷èð? Áóéóð. – Ñÿõàâÿòèíÿ ôÿäà, àüà Äÿðâèø... Óððà... – Óððà, êÿðáÿëàéû, óððà!.. Èíäè áèëèðñÿí íÿ âàð, êÿðáÿëàéû? Ìÿí äóà åäÿúÿéÿì, ñÿí äÿ àìèí äå. – Íåúÿ àìèí äåéÿúÿéÿì ìÿýÿð, öðÿéèìèí îðòàñûíäàí. – Õóäàéà ïÿðâÿðäèýàðà! “Èðøàä” êÿíäëÿðèìèçäÿ îõóíñóí... – Àìèí! – Ãàðåëÿðè ýöíö-ýöíäÿí ÷îõàëñûí. – Àìèí! – Øàä åëÿñèí áèçëÿðè, ýöí-ýöíäÿí óúàëñûí! – Àìèí! – Ñöííè-øèÿ ñþùáÿòè àðàëûãäàí ýþòöðñöí! – Àìèí! – Ìöñÿëìàíû àéûëòñûí, úÿùàëÿòäÿí ãóðòàðñûí! – Àìèí! – Ãåéðèëÿðÿ éåòèðñèí, ìÿòëÿáèíÿ ÷àòäûðñûí! – Àìèí! – ×îõ éàøàñûí ìöùÿððèð, “Èðøàä”ûíäà ÷àëûøñûí! – Àìèí! – Êèôàéÿòäèð, êÿðáÿëàéû. Ýåòäèì äþâðÿ, òàá ýÿòèðÿ áèëìèðÿì. – Ýåò, äÿðâèø, Àëëàù ñÿíÿ éàð îëñóí... __________ Ñàãè, íÿ îëóá äÿðâèøÿ, áèð áàäÿ ýÿòèðìÿç? Ýöë ôÿñëèäèð, ñÿä ùåéô, áó ÿñíàäÿ ýÿòèðìÿç! “Èðøàä” ãÿçåòè, 23 äåêàáð 1905, ¹5 366 24. – Áó íÿ ùàëÿòäèð, àüà Äÿðâèø, àüëàéûðñàí? – Êÿðáÿëàéû! Áàúûëàðûìûç, àíàëàðûìûç, òèôèëëÿðèìèç, ãàðäàøëàðûìûç ÿë-àìàíäà, àú âÿ ùÿëàêÿòäÿ. Àíà äþøöíäÿ àúëûãäàí ñöä êÿñèëèá, ÿçèç áàëàñû ãóúàüûíäà úàí âåðèð! Âàìöñèáÿòà! Þç éåðëÿðèíäÿ, þç âÿòÿíëÿðèíäÿ. “Òôó, áÿð òö, åé ÷ÿðõèýÿðäóí, òôó!..”1 – ßëàú íÿ, àüà Äÿðâèø, íÿ åòìÿëè? – Ìÿýÿð áèëèðÿì? Ìÿýÿð ìÿíäÿ àüûë ãàëûá. ßýÿð ìÿíäÿ àüûë, øöóð îëñàéäû, ñöáùÿäÿê... ýöëìÿ, êÿðáÿëàéû! Äèâàíÿéÿ ðÿùì åòìÿê ýÿðÿê, íÿèíêè ýöëìÿê. Ìÿí áó ýåúÿ ñöáùÿäÿê ÿëëÿøìèøÿì òàõòàáèòè èëÿ. Ùå÷ áèëìèðÿì áó ãûø ýöíëÿðèíäÿ çÿùðèìàð ùàðäàí ýÿëèá ÷ûõûá. – Ùììì, áàüûøëà, àüà Äÿðâèø, éÿãèí îòàãäà ÷îõ èñòè îëóá. – Åéáè éîõäóð, ýöë, àììà ÿðçèìè àë. Îòóç èë áóíäàí ÿãäÿì ùÿëÿ äÿìèð éîëëàð éîõ èêÿí áèëìÿçäèê òàõòàáèòè íÿäèð! Éÿãèí áóíëàðû éöê âàãîíëàðû âÿ éà ö÷öíúö-äþðäöíúö êëàñ âàãîíëàðû ýÿòèðèá! Áèëìÿçäèê êè, áèð úöòö áèð éåðÿ ãàðûøàíäà, þçëÿðèíÿ ìÿíçèë òàïàíäà ÷ÿéèðòýÿ êèìè àðòûá äàðûøàúàãëàð èíñàíûí úàíûíà, ãîéìàéàúàãëàð ðàùàò éàòìàüà, òÿàìäàí êÿñèá ùÿðàì åäÿúÿêëÿð... Âàé î ìÿíçèëèí ùàëûíà êè, îðàéà úÿíàá òàõòàáèòè òÿøðèô ýÿòèðÿ! – Àüà Äÿðâèø! Ãóðáàí ñÿíÿ, äàðûõìà. Î áèð åëÿ âöúóä äåéèë êè, àäàìû òÿíýÿ ýÿòèðÿ áèëñèí. ×àøìà! Ùàìû àïòåêõàíàëàðäà òàõòàáèòè òîçó ñàòûðëàð, ýåò áèð àç àë, ñÿï éîðüàí-äþøÿéèí ÿòðàôûíà! Ùÿð àçàðûí áèð äÿðìàíû âàð. Ùÿòòà òàóíóí äà, âÿáàíûí äà! – Àù, êÿðáÿëàéû, òàõòàáèòèíèí ìöãàáèëèíäÿ òàóí íÿäèð, âÿáà íÿäèð? Ùÿêèìëÿð äåéèðëÿð êè, òàóíó äà, âÿáàíû äà ýÿòèðÿí áèðÿ èëÿ òàõòàáèòèäèð! Áèíàáÿðèí àçàðûí ñÿáÿáè îëàí áó áèðÿùì úöúöëÿð òàóíäàí áÿäòÿð îëóá. Áÿäáóé, íàäöðöñò, êÿìôöðñÿò, áèðÿùì. ×àëûá, î ñààò éîõ îëóð. ßòðàôûíà ñó òþêöá äÿðéà åäèðñÿí, ýþéäÿí òþêöëöð. Áó ýåúÿ øàìû éàíäûðûá, úÿíý åäÿíäÿ ìÿíè ýþðñÿéäèí, ìÿíè äèâàíÿ ùåñàá åäÿðäèí... Àõûðû ëàáöä ãàëûá ãà÷äûì êö÷ÿéÿ, ýþéäÿí ãàð òþêöëöð... Áàøëàäûì òèòðÿìÿéÿ, úöðÿò åäèá ìÿíçèëÿ äàõèë îëà áèëìÿäèì. – Àüà Äÿðâèø! Äóð àéàüà, äóð, ãóðáàí ñÿíÿ! Ìÿí ýÿðÿê ñÿíè ùÿêèì éàíûíà àïàðûì... – Íàùàã çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, êÿðáÿëàéû! Êå÷ÿë äÿðìàí áèëñÿ, ÿââÿë þç áàøûíà éàõàð... __________ 1 Òôó ñÿíÿ, åé ÷ÿðõè ôÿëÿê 367 – À êèøè, Àëëàùà áàõ, äóð ýåäÿê, âàëëàù, ãîðõóðàì ñÿíäÿí... – Êÿðáÿëàéû, òÿñÿëëè âåðìÿéÿ éåð éîõäóð. Õóäàùàôèç! Ãîé ìÿíè òÿíùà! Ýþç äîëó éàø, öçöí òóòìóø âÿòÿíÿ, Úèýÿð äàüëû, àùö íàëÿ åòìÿéÿ. Öìèä áàüëàéûá ùÿãã äàäÿ éåòÿíÿ, Âÿòÿí ñàðû öç ãîéóáàí ýåòìÿéÿ. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 5 éàíâàð 1906, ¹4 25. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! Îüëàí, íÿ äÿðèí ôèêðÿ ýåòìèñÿí? – ßéëÿø, êÿðáÿëàéû! Àòàì, áèëèðñÿí íÿ âàð? Ñÿíäÿí áèð íå÷ÿ ñóàë åäÿúÿéÿì, öìèäâàðàì êè, äöðöñò úàâàá åøèäÿúÿéÿì. – Áóéóð, àüà Äÿðâèø, úàâàá âåðìÿéÿ ùàçûðàì. – Ìöñÿëìàí ãàðäàø êö÷ÿäÿ ñÿíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ, áèð áàëàúà ÷ÿêèíèðìè âÿ éà äþøëÿéèá êå÷èð ýåäèð? – Áÿçè îâãàò î ìÿðòÿáÿäÿ äþøëÿéèð êè, àç ãàëûð êè, êÿëëÿ-ìàéàëëàã ó÷àñàí. – ×îõ éàõøû, ðàñò ýÿëèá ñàëàì âåðÿíäÿ íåúÿ? – Ãàø-ãàáàãëû, ýþçëÿðè èëÿ èøàðÿ åäèð, áàøëà äà áèð áàëàúà ùÿðÿêÿò. – ×îõ ýþçÿë, äàíûøàíäà íåúÿ? – Äàíûøìûð, áàüûðûð. – Çÿííèí âàð èìèø, êÿðáÿëàéû. Ìÿðùÿáà. Ýåíÿ áèð íå÷ÿ ñóàë. – Áóéóð, áóéóð, ãÿðèáÿ ñþùáÿò áàøëàìûñàí? – Ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûíûí áèð-áèðèíÿ ìÿùÿááÿòè âàðìû? – ßñòÿüôöðóëëàù. Âàðñà äà ìèíäÿí áèðèíäÿ. – Øÿðèðè-áèãÿðÿçëÿð íåúÿ? – Íÿ ãÿäÿð êåôèíäè. – Ñÿõàâÿò íåúÿ? – Àüà Äÿðâèø, îðàëàðà ÿë àïàðìà. Áó íÿñèùÿòè ìÿí ñÿíÿ ìèí êÿðÿ åëÿìèøÿì. – ×îõ ìöáàðÿê! Áó äóðñóí êÿíàðà. Éåòèìÿ, ãÿðèáÿ ìöðöââÿò, ìåùðèáàí÷ûëûã íåúÿ? – Õóäàùàôèç, àüà Äÿðâèø, ÷îõ äÿðèí ýåäèðñÿí, àòàì. Ìÿí áèð éàçûã __________ êàñûá áàáàéàì, Àëëàù õàòèðèíÿ ìÿíè áÿëàéà ñàëàðñàí. Îíñóç äà ýþðöðñÿí îä-àëîâ è÷èíäÿ äîëàíûðûã. 368 – “ßëùÿããö ìöððöí âÿëè êàíÿ äöððöí”1. Éàðàíàí áèð ýöí òÿøðèô àïàðàúàã, þëöìäÿí ãîðõìà, êÿðáÿëàéû! – Ãîðõìàçäûì, àüà Äÿðâèø, ùÿðýàù óøàãëàð îëìàñàéäû. Èíäè èõòèéàðûì éîõäóð âÿ ñöáóò ùÿìèí ÿðç åòäèéèì úàâàáëàðäûð... – Êÿðáÿëàéû, àíä îëñóí àòàì ùåéäÿðè-êÿððàðÿ, ùàëè-ùàçûðûìûçû ôèêèð åòäèêúÿ àç ãàëûð êè, áàüðûì ÷àòëàñûí. ×îõ âàõò äåéèðÿì, õóäàéà, ïÿðâÿðäèýàðà, íÿ ö÷öí ìÿíèì äÿðèìè þêöç äÿðèñèíäÿí ãàëûí éàðàòìàìûñàí êè, ìÿí äÿ êöôòÿáîçáàø éåéèá äöíéà àëÿìè âåúèìÿ àëìàéàéäûì? Íÿ åòìÿëè! Ìÿñÿëÿí, êå÷ÿí ýåúÿ õÿéàëûìà ýÿëäè íàùÿìâàð ãîç êþòöéö... Íåúÿ ýþçÿë, ÿíòèãÿ øåéëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð î êþòöêäÿí... Áèç ìöñÿëìàí áÿíçÿðèê êþòöéÿ... Åëì ýÿðÿê, òÿðáèéÿ ýÿðÿê êè, áèç áÿäáÿõòëÿð äÿ èíñàí ñèôÿòèíÿ äöøÿê. Ùåéùàò! Êèôàéÿòäèð, êÿðáÿëàéû, õóäàùàôèç! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 24 àïðåë 1906, ¹89 26. – Ýåíÿ íÿ ôèêðÿ ýåòìèñÿí, àüà Äÿðâèø? Áÿñ äåéèë? Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, åë äÿðäè ÷ÿêÿíèí ýþçëÿðèíÿ ãàí äàìàð? Þçöíö íÿ ö÷öí þëäöðöðñÿí, àòàì? – Êÿðáÿëàéû, áàüûøëà ìÿíè, áó ìÿñÿëÿ êþùíÿ ìÿñÿëÿäèð âÿ èíñàíà ëàéèã äåéèë. Ùÿð êÿñ åë äÿðäè ÷ÿêìÿñÿ, ìöñÿëìàí ãàðäàø ìÿíè ÿôâ åòñèí, àäûíà þêöç äåìÿê îëàð. Éàääàí ñÿíÿ éàð îëìàç. ßôÿíäèì, ÷àüûð åëëÿðèí ýÿëñèí... – Ùàé, ùàé! Ýÿðÿê ýóðóëäàñûí, íÿðÿ ÷ÿêèëñèí. Åë áÿðê éàòûáäûð, àüà Äÿðâèø, îéàíìàç. Ôèêðÿ, õÿéàëàòà ýåäèá, þçöíÿ íàùàã çÿùìÿò âåðìÿ, àòàì? – Õÿéàë äåéèë, ãàðäàøûì! Ãóëàã àñ. Òèìñàë: áèð ýöí äÿðéàäàí áèð ïÿíúÿ ïåéäà îëäó... Ïàäøàùà õÿáÿð ÷àòäû. Ïÿíúÿíè íèøàíåéè-ìöñèáÿò ùåñàá åòäèëÿð. Íÿ ãÿäÿð òîï-òöôÿíý àòäûëàð, ïÿíúÿ äàéàíäû, áèð ÿëàú òàïûëìàäû... Íàýàù øÿõñ ïÿíúÿíèí ìöãàáèëèíäÿ äóðóá, ÿëèíè ãàëõûçûá èêè áàðìàüûíû ïÿíúÿéÿ ýþñòÿðäè, ïÿíúÿ î äÿãèãÿ éîõ îëäó. ßùâàë éåòèøäè ïàäøàùà... Ýÿëñèí î øÿõñ! Ýÿëäè ìÿíèì êèìè áèð äÿðâèø! Áó íÿ ñèððèùèêìÿòäèð, àüà Äÿðâèø? ßðç åëÿäè: Ãèáëåéè-àëÿì, î ïÿíúÿ äåìÿê èñòÿéèðäè êè, áåø íÿôÿð àäàì áèðëÿøñÿ, äàüû äàü öñòöíäÿí àòàð. Ìÿí __________ 1 Ùÿãã àúûäûð, ÿýÿð äöðð äÿ îëñà. 369 úàâàá âåðäèì êè, èêè íÿôÿð àäàì äà êèôàéÿòäèð. Ïÿíúÿ éîõ îëäó. Äÿðâèøÿ õÿëÿò âåðèá éîëà ñàëäûëàð. – ×îõ éàõøû, àüà Äÿðâèø, ìÿíàñû íÿ îëà? – Ìÿíàñû àøêàðäûð. Úàìààòûìûçûí àðàñûíäà èòòèôàã îëà, ùöììÿò îëà, úÿùàëÿòäÿí áåø èëäÿ áèç õèëàñ îëàðûã. Òèôèëëÿðèìèç êö÷ÿëÿðäÿ áèñÿðö ïà ãàëìàçëàð, þçýÿëÿðÿ äÿ ìþùòàú îëìàðûã. Íåúÿ ýþçÿë úàâàíëàðûìûç ÿìÿëÿ ýÿëÿð, õóäàéà! – Ìÿí äÿ àøêàð ýþðöðÿì êè, ýåíÿ ïóë ÿùâàëàòû áàøëàéàúàãñàí. Õóäàùàôèç, õóäàùàôèç, àüà äÿðâèø... – Áÿëè, áÿëè, êÿðáÿëàéû. Ñÿõàâÿò èíñàíèééÿò éîëäàøäûð. Èíñàíèééÿòèí ìèçàíû ñÿõàâÿòäèð, áÿõøàéèøäèð. Âàðäàí-éîõäàí êå÷ìÿê, ìèëëÿò éîëóíäà ùÿð áèð èáàäÿòäÿí ó÷àðàãäûð. Íÿúàáÿòÿ ñöáóò ñÿõàâÿòäèð. Êþìÿêäÿí ñàâàéû áèð ãåéðè-íåìÿò äöíéàäà éîõäóð. Âàëëàùû, áèëëàùû, êÿðáÿëàéû, èìòàùàí åò. – Ùÿð íÿ âàð äþâëÿòäÿ âàð, úÿíàá Äÿðâèø! Íÿ àüëà, íÿ êàìàëà áàõàí éîõ, äóíòÿá çÿìàíÿñèäèð. – Éöçäÿí áèðèí âåðÿíÿ íÿ òÿôàâöò åäÿð, êÿðáÿëàéû? – Ùå÷ êÿñ áèð çèôò äÿ âåðìÿç, ÷öíêè... – Íåúÿ âåðìÿç? – Âåðìÿç äåéèðÿì. Îíó éÿãèí áèë. – Êÿðáÿëàéû, õóäàùàôèç! – Õîø ýÿëäèí! Ýåò, ýåò, ãàðäàøûì ýåò... Âàé ôÿëÿê! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 31 ìàé 1906, ¹117 27. ÍÅ×ß ÊßËÌß ÑÞÇ ÖÇÂËßÐÈÌÈÇß Íóðè-äèäÿëÿðèì! Íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà òÿøðèô àïàðàúàãñûíûç Ïåòåðáóðãà. Ýåäèíèç, Àëëàù ñèçÿ éàõøû éîë âåðñèí, õóäàâÿíäè-àëÿì ñèçÿ éàð îëñóí! Éîëóíóç óçàãäûð, ÿôÿíäèëÿðèì, èøèíèç àüûð çÿùìÿòëè. Ýþçöìöç éîëäà, íèúàòû ñèçëÿðäÿí ýþçëÿéèðèê. Éöç èëèí ÿðçèíäÿ ðóñ ìÿìëÿêÿòèíäÿ áèð åëÿ òàéôà îëìàéûáäûð êè, îíóí èõòèéàðàòû ÿëèíäÿí àëûíñûí, î ìÿðòÿáÿäÿ íÿ ãÿäÿð êè áèç áÿäáÿõò ùÿìèøÿ äþâëÿòÿ ìöòè ìöñÿëìàíûã. Îíà ýþðÿ __________ çÿùìÿòèíèç ùÿääèíäÿí çèéàäÿ îëàúàã. ßââÿëà î êþùíÿ òîðëàðà êè áèç äöøìöøöê, ïàðÿ-ïàðÿ åòìÿëèñèíèç. Ñàíèéÿí, òÿçÿ èõòèéàðàò òÿëÿá åäèá 370 àëìàëûñûíûç. Áó èøëÿðäÿ íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿð ëàçûì!.. Çÿùìÿò, úèää-úÿùä ëàçûì... Ñèç îðàäà íÿ åòìÿéè úöðÿò åäèá ÿðç ãûëà áèëìÿì. Èø èøè ýþñòÿðÿúÿê. Àíúàã éÿãèíèìäèð êè, îðàäà úÿìè öçâëÿðèìèç ëàáöä ýÿðÿê òîïëàøñûíëàð. Ãåéðè úöðÿ îëà áèëìÿç, ÷öíêè úÿìè õàëãûìûçûí äÿðäè ìöøòÿðÿêäèð. Úöìëÿíèçèí ñÿäàñû áèð ýÿðÿê. Õóäàíÿêÿðäÿ àéðûëûã îëñà, èøëÿð çàéäûð. Ýåäèíèç ìÿðäö ìÿðäàíÿ! Ýèðèíèç ìÿðäö ìÿðäàíÿ ìåéäàíà. Äóàñÿíàäàí ñîíðà ÿðç åäèðÿì: Ìÿí íÿ ìèýóéÿì ñÿìÿíäÿð áàø, éà ïÿðâàíÿ áàø ×öí áåôåêðè ñóõòÿí öôòàäåè ìÿðäàíÿ áàø!1 Ýåäèí, ùÿð ñþçöíöçö êÿìàëè-úöðÿòëÿ ñþéëÿéèíèç, ùå÷ áèð øåéäÿí ãîðõìàéûíûç. Áèëèíèç êè, ùÿð ñþçöí àðõàñûíäà áþéöê áèð úàìàÿò äóðóáäóð. Áó úàìàÿòèí ùÿð áèð ôÿðäè âàðûíû-éîõóíó ñèçèí ñþçëÿðèíèçèí, ôèêèðëÿðèíèçèí, òÿëÿáëÿðèíèçèí éîëëàðûíäà ôÿäà åòìÿéÿ ùàçûðäûð. Î ÿôðàääàí áèðè äÿ ìÿí Äÿðâèøÿì. Áöòöí âàðûì-éîõóì áèð ÿáà, áèð ñÿúúàäÿ, áèð êÿøêöë âÿ áèð äÿ íÿúàãäàí (òÿáÿðçèíäÿí) èáàðÿòäèð. Áóíëàðûí úöìëÿñèíè ñàòûá éîëóíóçäà ñÿðô åòìÿéÿ ùàçûðàì áó äà éåòìÿçñÿ, íÿ ãÿäÿð äóà âÿ ãÿñèäÿ áèëèðÿìñÿ, ùàìûñûíû ñèçèí ö÷öí îõóéàúàüàì. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 4 èéóí 1906, ¹120 28. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! Îüëàí, ýåíÿ äÿ îâãàòûíû òÿëõ, ÿùâàëûíû ïÿðèøàí ýþðöðÿì. Éÿãèí èñòè ñÿíè áó ùàëÿòÿ ñàëûá... – Èñòè íÿäèð, ãåéðè íÿäèð, êÿðáÿëàéû, ñÿùâ åòìÿ. Ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûçûí êÿñàëÿòè, úàìààò èøèíÿ êÿììåéë îëìàüû ìÿíè áó ùàëà ñàëûá. Èúòèìàè èøäÿ þçöìöçö êÿíàðà ÷ÿêèá èíñàôûí, âèúäàíûí áàøûíäàí áàñûá, “áèçÿ íÿ áîðú” – äåéèá ñàêèò ÿéëÿøèðèê! Áó çÿìàíÿäÿ äöíéà èøèíäÿí õÿáÿðäàð îëàí êÿñ äåéÿ áèëÿðìè êè, ìÿíäÿí þòäö, ãîíøóìà äÿéäè, åëÿ áèëäèì êè, ñàìàí ÷óâàëûíà äÿéäè. Áó ýöí ãîíøóíà äÿéÿí îõ, ñàáàùäàí ñÿíÿ äÿéÿúÿê, ãàðäàøûì. – Òÿëÿáèí íÿäèð, àüà Äÿðâèø, îíó áóéóð, àâàì úàìààòäàí ÿë ÷ÿê. – Íàùàã äàíûøìà, êÿðáÿëàéû, úàìààòûìûç ùå÷ âàõò àâàì äåéèë. Àíúàã êÿñàëÿò áèçè áàñûá. Áóäóð, áàõ, óïðàâà ìÿëóì åäèð êè, òÿçÿäÿí __________ 1 Ìÿí äåìèðÿì êè, ñÿìÿíäÿð éà ïÿðâàíÿ îë, ÿýÿð éàíìàã ôèêðèíÿ äöøìöñÿíñÿ, îíäà ìÿðä îë. 371 äþðä èëëèê äóìàéà ãëàñíû ñå÷ìÿê ñèéàùûñû áó èéóí àéûíûí 27-äÿ åëàí åäèëÿúÿêäèð. Ñèéàùûíûí íàòàìàìëûüûíû âÿ íàãèñàòûíû øÿùÿð ãàíóíóíóí 35-úû ôÿñëèíÿ ìöâàôèã ùàìàí ýöíäÿí èêè ùÿôòÿíèí ÿðçèíäÿ øèêàéÿò åäèá ýþñòÿðìÿê ìöìêöíäöð. Èìäè ýþðÿê ÿùàëèäÿí áèð êÿñ òàïûëàúàãäûðìû êè, ýåäèá áèëñèí î ñèéàùèéÿ îíóí àäû äöøöáäöðìö éà éîõ âÿ íÿ ñÿáÿáÿ! Èõòèéàðàòû àõòàðàí îëàúàãäûðìû?! ßñòÿüôöðóëëàù, ùå÷ êÿñ ýåòìÿéÿúÿê âÿ þéðÿíìÿéÿúÿê. Áó äÿðä-ãöññÿäèð ìÿíè áó ùàëà ñàëàí, êÿðáÿëàéû! Îäóð êè, áàøûãàïàçëû îëìóøóã. Êèìäèð áèçè ãàïàçëàìàéûá ãàðàäàâîéäàí áàøëàìûø? Àù, êÿðáÿëàéû! – Õàòèðèíÿ äÿéìÿñèí, àüà Äÿðâèø, ñÿíèí þçöíäÿ äÿ ìÿí ùå÷ áèð ùÿðÿêÿò ýþðìÿìèøÿì, áÿãåéð ÿçøèêàéÿò... Ôÿëÿê êÿúðÿôòàðäûð, äåéèá äóðóðñàí. – Âàé, êÿðáÿëàéû! Ôÿäà îëóì ñÿíÿ, êàñûá, ãÿðèá äÿðâèøèí ñþçöíÿ êèì áàõàð? Áàðû àüëàìàéûì äà? – Ñÿí þç áîðúóíó ÿìÿëÿ ýÿòèð, áàñÿìÿð éà áèñÿìÿð, âÿññàëàì. Áóäóð, áàõ, ãëàñíû ñå÷ìÿ áàðÿñèíäÿ áàøëàäûí, àõûðû íÿ, àüà Äÿðâèø? Íÿ ö÷öí äàíûøìûðñàí, ãàíäûðìûðñàí? – Ìÿíèì éÿãèíèìäèð, êÿðáÿëàéû êè, áèçèì øÿùÿðäÿ ÿùàëèäÿí éöçäÿí áåøè àíúàã áèëèð êè, èëëèê ìöëêè îëàí øÿõñèí, ìÿõñóñè éà ìöäàìöëùÿéàò, ãèéìÿòè ìèí áåø éöç ìàíàò, èõòèéàðû âàð ñå÷ìÿ ìÿúëèñèíÿ äàõèë îëóá ãëàñíû èíòèõàá åòñèí. Ùÿðýàù, äåéÿê, ïóëóíó úàáÿúà, éàèíêè éàðûñûíû âåðìèø îëà. – Íÿ âàõòà êèìè, àüà Äÿðâèø? – Áó öçöìöçÿ ýÿëÿí àâãóñò àéûíûí 25-äÿê. Òèúàðÿò ÿùëè áèð èëèí ÿðçèíäÿ ïàòåíò àëìûø îëà áàèõòèéàðäûð âÿ ãÿééóìëàð, âàðèñëÿðäÿí áèðè. Ìöëêÿäàð çÿíÿíëÿðèí äÿõè èõòèéàðëàðû âàð î ñå÷ìÿäÿí ñÿñ âåðìÿê, àíúàã âÿêàëÿò öçðÿ âÿêèë îëà áèëÿð. Þç ñàùèáè, îüëó, éåçíÿñè, ãàðäàøû, íÿâÿñè, àéðûëìàìûø îüóë, àòàñû ÿâÿçèíäÿ î ìÿúëèñÿ äàõèë îëà áèëÿð. Ýöäÿúèê, áóäóð èõòèéàðëàð. Àíúàã êÿðáÿëàéû, ùåéôà êè, éàçìàã èëÿ, âÿç åòìÿê èëÿ èø àøìûð. Úàìààòûìûç èëëÿðëÿ ÷îõ ïàê-ïàê ýþçÿë àüûë èøëÿäèðëÿð, àììà áèôàéäà. Ùåéôà! Åëì ýÿðÿê, òÿðáèéÿ ýÿðÿê, ãàðäàøûì âÿ áóíëàðû ÿíúàìà ýÿòèðìÿêäÿí þòÿðè... – Äàéàí, àüà Äÿðâèø! Àõûð ñþçöí ãîé äóðñóí, õóäàùàôèç! – Áè÷àðÿ êÿðáÿëàéû, ïóë íÿôÿñèíäÿí ãîðõäó. Ýåò, ýåò, áÿäáÿõò! Ìÿí þéðÿíìèøÿì òÿíùà, ãÿðèáàíÿ äÿðä-ãöññÿ ÷ÿêìÿéÿ. Àëëàù êÿðèìäè, ýåò! __________ “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 23 èéóí 1906, ¹136 372 29. ÄßÐÂÈØÈÍ ÔßÐÉÀÄÛ Áè÷àðÿëÿð, äàëûíäà ïàëàí, áàøûíäà ìöíäÿðèñ áþðê, éà äÿñìàë, ëèáàñû çèáèë è÷èíäÿí òàïûëìûø, þìðöíäÿ ùàìàì ýþðìÿéÿí, áèð ýöí òîõ, áèð ýöí àú, áè÷àðÿ, áÿäáÿõò, ýöíö ãàðà ãàðäàøëàðûì!.. Ùàëûíûç éàäûìà äöøÿíäÿ úèéÿðèì îäëàíûð. Õàðàáà ãàëñûí Èðàí, íåúÿ êè ãàëûáäûð. Âÿçèðëÿðèíèç ÿëèìÿ äöøñÿéäèëÿð, ñèçëÿðè ãÿòðÿáÿãÿòðÿ äöçÿðäèì, ãàðäàøëàðûì, ÿðç åäÿðäèì úÿíàáà: áóéóðóç òàìàøà åäèç áó ùàëà, áó ðóçèýàðà, áè÷àðÿ, ñÿðýÿðäàí, êþìÿêñèç ãàðäàøëàð! Âÿòÿíèíèçäÿ èíñàô, âèúäàí, ðÿùì, ìöðöââÿò, íàìóñ éîõ, ìèëëÿò òàð-ìàð îëóá, âèëàéÿòèíèç âèðàí... Âöçÿðàéè-Èðàí! ×þêöá äèçëÿðèì öñòÿ, öçöìö òóòóá õóäàâÿíäè-àëÿìèí äÿðýàùûíà äèëèñóçàíèäÿí ùÿðäÿì ÷ûõàí ÿôüàíÿ òàïøûðûðàì ñèçè! Ãîðõóí íàëÿäÿí, áÿä äóàäàí? Åéø-èøðÿòäÿ þìð êå÷èðèá àõûðû òÿøðèô àïàðàúàãñûíûç. Î äöíéàäà éåðèíèç ìÿëóì. Òàðèõ òóòàúàã éàõàíûçäàí, úàâàá èñòÿéÿúÿê, Èðàíû âèðàí ãîéóá, ìèëëÿòè çàð, ÿëè ãîéíóíäà, õàíëûã åòäèíèç, íÿ âåðäèíèç ÿâÿçèíäÿ? Úàâàáûíûç íÿ îëàúàã, ÿôÿíäèëÿðèì?.. Òèðéÿêèíèçÿ ëÿíÿò, ìöòðöáöíöçÿ ëÿíÿò, ÿôñóí ýÿçäèðÿí äÿðâèøëÿðèíèçÿ ëÿíÿò, éàëàí÷û ñåéèäëÿðèíèçÿ, ñèüÿõàíàëàðûíûçà ëÿíÿò! Çöëìêàð, ìöñòÿáèä ùàêèìëÿðèíèçÿ Àëëàù èíñàô âåðñèí!.. Áàüûøëàéûí úàìààò, éàíäû úèýÿðèì... – Àüà Äÿðâèø! Íÿ îëóá éåíÿ þç-þçöíÿ äàíûøûðñàí? – Ùå÷ ðÿâàäûð, âÿòÿíäÿí ÿë ÷ÿê, ãîùóì-ÿãðÿáàäàí, êöëôÿòäÿí ÿë ÷ÿê, ùåéâàí êèìè ôÿùëÿëèê åò, áåø-àëòû øàùû ïóë ãàçàí, âÿòÿíÿ äàõèë îëàí êèìè îíó äà ÿëèíäÿí àëñûíëàð? – Àüà Äÿðâèø, úàâàá ýþçëÿéèðÿì, íÿ îëóá ñÿíÿ? – Ñóàë åäèðñÿí êè, îüëàí, ñÿíÿ íÿ îëóá âÿòÿíäÿí ÿë ÷ÿêèá äèéàðáàäèéàð äöøöáñöíöç, î òþâð ýþçÿë âÿòÿíäÿí? Úàâàá íÿ îëóð? “Éàëàíñà, õàðàáà ãàëñûí î âÿòÿí”. – Àüà Äÿðâèø! Ãóðáàí ñÿíÿ, ìÿíÿì, êÿðáÿëàéû. Úàâàá âåð, íàõîøëàìûñàí íÿäè?.. – Ìÿýÿð ìÿäÿíèééÿò éîõäóð î õàðàáàäà? Ìÿýÿð äÿìèð éîë ÷ÿêìÿê äöøâàðäûð, êàðõàíàëàð à÷ìàã ìöìêöí äåéèë?.. Âàé, âàéé... – Àüà Äÿðâèø! Õàíÿõÿðàá, àüà Äÿðâèø! __________ – Òôó ñÿíèí öçöíÿ, åé ÷ÿðõè-ôÿëÿê, ýÿúðÿôòàð! Ìÿëèê øàùûí, Øàù Àááàñûí, Íàäèðèí Èðàíû ýþð íåúÿ âèðàí îëóá? Öëÿìàéè-Èðàí! Ôÿäà îëóì 373 ñèçÿ, ùöììÿò, ùÿìèééÿò, ãåéðÿò, èíñàô, ôÿäàêàðëûã ìÿãàìûäûð. Èðàíû áàòìàüà ãîéìàéûíûç, áàòàðñà, ñèçèí äÿ áèçèì äÿ, åâèìèç éûõûëàð, õàíèìàíûìûç áÿðáàä îëàð! Éîõñà íå÷ÿ áåëÿ èëëÿðëÿ äóðàí äöíéà îëàúàã áàøûíûçà òÿíý, äåéèðëÿð!.. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 25 èéóí 1906, ¹137 30. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø, ÿùâàëûí íåúÿäèð, ãàðäàø? – ßùâàëûì ïÿðèøàíäûð, êÿðáÿëàéû, èñòè ìÿíÿ ÷îõ ÿçèééÿò âåðèð. – Èñòèéÿ ÿëàú, àüà Äÿðâèø, ïàëàíûí êþëýÿñè. ßéëÿø àéàãéàëûí, áàøäà àðàã÷ûí, ýöäÿúèê êþéíÿê, ãàðûí à÷ûã, íàçèê òóìàí, âÿññàëàì. Îíäà ýþðöì èñòè ñÿíÿ íÿ åäÿ áèëÿð. – Áó ëèáàñäà êö÷ÿäÿ ÿéëÿøìÿê íàëàéèã èøäè, êÿðáÿëàéû. Þòÿí, êå÷ÿí íÿ äåéÿð?! – Úàíû ÷ûõñûí, ùÿð íÿ èñòÿéèð, äåñèí. Ìÿí þçöìö îäà éàíäûðàúàüàì, íÿäèð êè, ôèëàí áåëÿ äåéÿúÿê, ãåéðèñè åëÿ. Áó áèçèì àòà-áàáà àäÿòèìèçäèð, àüà Äÿðâèø... Úàìààòûí ýþçö þéðÿíèáäèð áó òÿùÿð øåéè ýþðìÿéÿ... – Ñÿí äåéÿí îëñóí, êÿðáÿëàéû, ìÿí êè áó àäÿòè íàìÿðáóò ùåñàá åäèðÿì. – Áåëÿ ÿãèäÿëÿð õàòàëûäûðëàð, àüà Äÿðâèø, äàíûøìà, éàçìà... Îäóð áàõ, êå÷ÿí ýöí áèð íÿôÿð Èðàí òàúèðè ñþéëÿéèðäè êè, ùÿðýàù àüà Äÿðâèø! Èðàí òîðïàüûíà ãÿäÿì ãîéñà, î ñààò îíóí äèëèíè éåðèíäÿí ãîïàðäàðëàð... Î íÿ úöðÿò åäèá Èðàí âÿçèðëÿðèíÿ éàìàí äåéèð?!. – ßéëÿø, êÿðáÿëàéû, äÿðäèìè àðòûðäûí, Àëëàù ñÿíÿ èíñàô âåðñèí. Áèðúÿ ìÿíÿ äå ýþðöì, êÿðáÿëàéû, ö÷ ãàðäàøûí áèðè ÷àëûøãàí îëà, èêèñè òÿíáÿëèÿðäÿáèëè, àéà, äå ýþðÿê î êöëôÿò ñàùèáè ýöçÿðàí åäÿ áèëÿð? – Îëìàç, íåúÿ îëà áèëÿð êè, àäàì áåø-îí áàø êöëôÿòè ñàõëàéà áèëñèí? – ×îõ ïàêèçÿ. Èðàíäà íå÷ÿ äÿðâèø âàð, íå÷ÿ ñåéèä âàð, íå÷ÿ áàøû ñÿðèêëè ìîëëàéà áÿíçÿð àäàìëàð âàð, íå÷ÿ ìöôòÿõîð òèðéàêè âöúóäëàð âàð? – ×îîîîõ, ùåñàáñûç. – Àòàí áåùèøòëèê... Áó ãÿäÿð ìöôòÿõîðëàðû ñàõëàéàí þëêÿ, ÿëáÿòòÿ, ýÿðÿê êàñûá îëñóí, õàðàáÿ îëñóí, íåúÿ êè Èðàí ãàëûáäûð. – Áó ñþçöí äîüðóäóð, àüà Äÿðâèø, ìÿí þç ýþçöìëÿí ýþðìöøÿì __________ íå÷ÿ éöç àäàìëàð ãóðáàí îëäóüóì Èìàì Ðçàíûí ãàïûñûíäà ìöôòÿ éåéèá-è÷èá éàòûðëàð, òèðéÿê äÿ êè ùÿìèøÿ ùàçûð. 374 – Áèëèðÿì, êÿðáÿëàéû, ùÿð éåðäÿ áåëÿäèð. Óçàã ýåòìÿê íÿ ëàçûì, áóéóð áèçèì Áèáèùåéáÿòÿ, ýþð íå÷ÿ éöç úàí ÿëèí àüäàí ãàðàéà âóðìàéûá, ìöôòÿ äîëàíûð, àäûí äà ãîéóðëàð “àüàìûçûí äþâëÿòèíäÿí”. Éÿãèíèìäèð, êÿðáÿëàéû, àüàëàðûì î àäàìëàðà ýåúÿ-ýöíäöç ëÿíÿò îõóéóðëàð. Áÿäáÿõò ìöñÿëìàí Ìÿêêÿéÿ, Ìÿäèíÿéÿ, Õîðàñàíà, Êÿðáÿëàéà âÿ ãåéðè-çèéàðÿòýàùëàðà äàõèë îëàí ïóëëàðû áèð ãàéäàéà ñàëñà ìèëéîíëàð ÿìÿëÿ ýÿëÿð, äàðöëôöíóíëàð, ìÿêòÿáõàíàëàð à÷ûëûá úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû íèúàò éîëóíà ñàëìàã îëàð... Ùåéôà, ùåéôà... Åé ÿëèíäÿ èõòèéàð îëóá åéø-èøðÿòÿ ÿñèð îëàíëàð! Àéûëûç õàáè-ãÿôëÿòäÿí, ãîðõóç “àüàëàðûìûçûí” ãÿçÿáèíäÿí, ãîðõóç äÿðâèøèí àù-íàëÿñèíäÿí, óòàíûç, ùÿéà åäèç, áÿñäèð, àõûð èñëàì ÿëäÿí ýåäèð, ãåéðÿò-íàìóñóíóç îëñóí... Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò1 äåéèá, ìèëéîí-ìèëéîí ìöñÿëìàíû áàäà âåðìÿéèç... Éà ùàãã, ñÿíäÿí ìÿäÿä! “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 9 èéóë 1906, ¹149 31. ßââÿëèíúè êÿíäÿ ýåòäè, âÿññàëàì, øöä òàìàì. Äþâëÿò äóìàñû áóðàõûëäû. Ùþêì îëóíäó áóéóðóç òÿøðèô àïàðûç, ÷îõ çÿùìÿò ÷ÿêäèíèç, êèôàéÿòäèð, áöðîêðàòëàð! Ýþçëÿðèíèç àéäûí îëñóí, áàéðàìûíûç ìöáàðÿê! Ùÿìèí ñó, ùÿìèí äèá÷ÿê: ÷åâèð òàòû, âóð òàòû. Àòàì îüëó, ãàðäàøûì! Âàé ùàëûíà, ùÿð éåòÿí òÿçÿäÿí îëäó àüàí. Éàõûí ýÿëäè, ñàë áàøûíû àøàüà, ãîé âóðñóí ãàïàçû. Îëìàéà-îëìàéà úàâàá ãàéòàðñàí. Äèâàíáÿéè ýÿëäè, áàøëà òèòðÿìÿéÿ: “Áåëÿäèð, àüà, ñÿí áóéóðàíäû. Ìÿí íÿêàðÿéÿì? Ñÿíèí àéàüûí áèëÿíè ìÿíèì áàøûì äà áèëìÿç, äîüðó äåéèðñÿí, àüà!” Áåëÿ ýÿðÿê îëñóí úàâàáûí. “Ýÿòèð” äåñÿ, áèëàòÿõèð ýÿëñèí ìåéäàíà. Îíñóç éàðàìàç, ãàðäàøûì! Íÿ åòìÿëè, ôÿëÿéèí öçö ãàðà îëñóí. Íà÷àëíèéÿ ðàñò ýÿëäèí, äöø òîðïàüà áèð äèëèìÿ ñþéëÿ: “Àòàì, àíàì, áàúûì, ãàðäàøûì, ÷îëïà áàëàëàðûì ñÿíÿ ãóðáàí, à íà÷àëíèê. Àéàãëàðûíûí òîðïàüûíà ôÿäà îëóì, à íà÷àëíèê. Åâèì-åøèéèì, ìàëäþâëÿòèì ñÿíÿ ãóðáàí à íà÷àëíèê”. Ýÿòèð äåñÿ, î ñààò ýÿòèð. Ýåúÿ ýÿòèðÿñÿí êè, ýþðÿí îëìàñûí, äÿõè ìÿñëÿùÿòäèð. Æàíäàðìû ýþðÿíäÿ, æàíäàðì íÿôÿñè áÿäÿíèìÿ ëÿðçÿ ñàëûð. Àòàì îüëó, ãàðäàø! Íÿ øèðè-øöòöð, íÿ äèäàðè-ÿðÿá2, åëÿ ãà÷àðñàí êè, Êîðîüëó åëÿ ãà÷ìàüû òàìàì þìðöíäÿ áàúàðìàéûá. Àòàì îüëó! Ùöððèééÿò __________ 1 Èñôàùàí ìÿíÿ áÿñäèð. 2 Íÿ äÿâÿíèí ñöäöíö, íÿ äÿ ÿðÿáèí þçöíö (ýþðìöøÿì). 375 éåð öçöíöí çèéíÿòèäèð. Õóäàâÿíäè-àëÿìèí ÿââÿë-àõûð òÿê ýþçÿë íåìÿòèäèð; ÿëäÿí ýåòäè, ÿñàðÿò ýÿëäè àðàéà; ÿñàðÿò îëàí éåðäÿ èíñàí äþíäö áèð éûðòûúû ùåéâàíà, âàé çÿèôëÿðèí ùàëûíà! Èíäèéÿäÿê õÿéàëàòûì àñèìàíäà ýÿçèðäè. Íåúÿ ýþçÿë ôèêèðëÿð, íåúÿ ýþçÿë ìÿãàìëàð øÿêëè äóðóðäó ýþçöìöí ìöãàáèëèíäÿ! Êÿíäëÿðäÿ ìÿêòÿáõàíà, ãèðàÿòõàíà, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ, õÿñòÿõàíà, ÿìèíàìàíëûã, ùÿð áèð éåðäÿ úàí äåéèá, úàí åøèòìÿê, ìÿùÿááÿòè-ìèëëÿò... Íÿ åòìÿëè? Ýÿëÿúÿê çöëìàòû-íàìÿëóì, àù-íàëÿ, ýþç éàøû. Âàé ôÿëÿê, âàé ôÿëÿê! – Àüà Äÿðâèø, éåíÿ íÿ îëóáäóð, “âàé ôÿëÿê” – äåéèá, âàâåéëà ãîïàðûðñàí? – À êèøè, à êÿðáÿëàéû, õÿáÿðèí éîõìó, Äþâëÿò äóìàñûíäàí äà äÿðäëÿðèìèçÿ áèð äÿðìàí îëìàäû, äóìà þçö äÿ äàüûëäû! – Àüà Äÿðâèø, äàüûëäû èñÿ, íÿ ãÿì âàð. Ýÿëÿúÿê äóìà áÿëêÿ áóíäàí äà éàõøû òîëàð! – Êÿðáÿëàéû, íÿ äàíûøûðñàí, î ôåëè-ìöçàðåäèð. “Ñàëè êè, íèêóñò ÿçáàùàðÿø ïåéäà øöä”. Ùàé, ùàé!1 “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 14 èéóë 1906, ¹154 32. – Éåð öçöíöí úÿííÿòè, áèìèñë ýþçÿë âÿòÿí! Ëàëÿçàð ÷ÿìÿíëÿðèíäÿ, ñîéóã áóëàãëàðûíäà, ëàéëàé ÷àëàí ìåøÿëÿðèíäÿ áèð ãàðûø éåð éîõäóð êè, áàëàëàðûí îðàäà øàä îëóá, äÿðä-ãöññÿéÿ äö÷àð îëìàñûíëàð! Áàõûíûç Äàüûñòàíà, óúà äàüëàðà, èíñàíû âàëåù åäÿí òàìàøàéà, ýþðöç íÿ ùàëà äöøöá! Ìÿçëóì, éåòèì ñèôÿòèíäÿ, êàñûá, ÿëñèç-àéàãñûç, íà÷àð ëÿçýè ãàðäàø! Ùàíû ñÿíèí áèð éàõøû ìÿðäàíÿ ýÿçÿí ýöíëÿðèí, àò áåëèíäÿ íàç âÿ úöðÿòëÿ úÿäÿë îéíàäàí ýöíëÿðèí?! Ãîíàã ãàáàüûíà øàä-õöððÿì ÷ûõàí ýöíëÿðèí?! Úàí ãàðäàø! Áÿñ áèð ñÿí ñþéëÿ ýþðöì íÿ îëäó, ñèç ùàíñû áÿëàéà äö÷àð îëäóíóç? – Êþ÷ÿí êþ÷äö, ãîúàëàð ýåòäèëÿð, àäÿò ïîçóëäó, éåðëÿð ÿëäÿí ÷ûõäû, èíñàí ñèôÿòèíäÿí áèçè ÷ûõàðäûëàð... Äÿðäèìèç ÷îõäóð! Ùàíñûíû ñþéëÿéèì? Äèíè-èñëàìûí, øÿðèÿòèí áèð òÿê àäû ãàëûá. Úàí ãàðäàø! Éàðàëàðûìà ñÿí îä áàñäûí, áó íÿ ñóàë èäè ñÿí åòäèí? __________ 1 Èëèí ýþçÿëëèéè áàùàðûíäà ýþðöíÿð. 376 Ãîúà ëÿçýè áîüóëäó, àðòûã äàíûøìàüà òàãÿòè ãàëìàäû, ñàããàëëû öçöíÿ éàø òþêöëäö, áàøû èëÿ áèð áàëàúà èøàðÿ åäèá éîëà äöøäö. Öðÿéèì ñûõûëäû, àüëûì áàøûìäàí îéíàäû. Âàé, ôÿëÿê! Áàäêóáÿíèí ãÿìàâÿð èøëÿðèíäÿí ãà÷ûá áèð ãÿäÿð òÿñÿëëè òàïìàã èñòÿäèì, î äà áåëÿ ÷ûõäû... Éåòèøäèì áó ôÿíà äöíéàäÿ ãÿìäÿí úàíÿ, éà ìþâëà! Íÿ ùàñèë úàíÿ éåòäèì, éåòìÿäèì úàíàíÿ, éà ìþâëà! Áÿä ÿç éîëóì äöøäö Äÿðáÿíäÿ. Äÿðáÿíä õàëèñ ãÿáðèñòàíëûã. Ùÿð êÿñ þçöíÿ áèð òÿê âöúóä. Èúìàè ùå÷ áèð øåé éîõ. Õàáè-ãÿôëÿò ùÿð áèð èøäÿ. Áèð òÿñÿëëè îíäà òàïäûì êè, úàìààòû àðòûã ìÿðòÿáÿäÿ ìåùìàí, ãÿðèáñåâÿí ýþðäöì, Àëëàù ðàçû îëà. Õåéèð èøëÿð áàðÿñèíäÿ éàçìàüà ÿëèì ýÿëìèð. Þç-þçöìÿ éàçûüûì ýÿëèð, òàãÿòèì éîõäóð äÿðä ÷ÿêìÿéÿ, êèôàéÿòäèð Áàäêóáÿ èøëÿðè, õóäàéà! Áó àç çàìàíäà íå÷ÿ-íå÷ÿ ýþçÿë îüëàíëàð, ãîëó ãöââÿòëè, öðÿéè òÿïÿðëè þç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûíûí ÿëèíäÿ áàäè-ôÿíàéà ýåäèá... Àù, áåëÿ äèðèëèêäÿí þëöì éàõøûäûð... “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 31 àâãóñò 1906, ¹192 33. ÁÈÐ ÀÌÅÐÈÊÀËÛÍÛÍ ÑÓÀËÛÍÀ ÚÀÂÀÁ Êå÷ÿíëÿðäÿ “Èðøàä”äà áèð àìåðèêàëû ìöñÿëìàíëàðäàí ñîðóøìóøäóð êè, ùÿãèãÿò íÿäèð? Èøòÿ úàâàáûíû àüà Äÿðâèø âåðèð: Ìöñÿëìàíëàð åëìäÿ, òÿðáèéÿäÿ ùÿð ìèëëÿòëÿðäÿí ýåðè ãàëûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàí ìöñÿëìàíûí åâèíÿ ãîíàã ýÿëÿíäÿ ýþçëÿðè ãàïûäà îëàð ýþðöì åâ ñàùèáÿñèíè ýþðÿ áèëÿðÿììè, éà éîõ? Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ãîíàã åâäÿí ìöðÿõõÿñ îëàíäà ÿëèíÿ äöøÿí ãàøûãäàí, áû÷àãäàí, éà ùÿð íÿ îëñà, úèáèíÿ þç ìàëû êèìè ãîéóá ýåäÿð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàí èñòÿìÿç êè, ãåéðè ìöñÿëìàí ãàáàüà äöøñöí, ñàùèáèäþâëÿò îëñóí. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? __________ Ìöñÿëìàíûí úÿùàëÿòäÿí ÷ûõûá àäàì îëìàüûíà öìèä éîõäóð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? 377 Ìöñÿëìàíûí ðóùàíèëÿðè áÿãåéðè ÿç... ãàðàúà ïóë ýþðÿíäÿ øÿðèÿòè òàïäàëàð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíûí ãàíàíëàðû ãàíìàéàíëàðûíû ëöò åäÿð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà øÿðèð, áèãÿðÿç éåð ÷îõäóð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíäà ðÿùì éîõäóð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíäà ñÿõàâÿò àçäûð, äåìÿê îëàð, éîõäóð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? ×îõ ìöñÿëìàí, áÿëêÿ, úÿìè àäàì àëäàòìàüû áþéöê ùöíÿð ùåñàá åäèð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Íàìàç ãûëàí çèêð åòäèéè ñþçëÿðèí ìÿíàñûíû áèëìÿç, áèëìÿððÿ øÿðèÿòäÿí áèõÿáÿðäèð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàí áèð ýþé÷ÿê õàíûì ýþðÿíäÿ ýþçëÿðè êÿëëÿñèíÿ ÷ûõûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Êå÷ñÿ áåëÿ äþâðàí, ìöñÿëìàíëûã ïó÷äóð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Øÿðè ìöñÿëìàí éîõäóð, áèð òÿê àäû ãàëûá. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Áèð ãÿäÿð ìöñÿëìàíëûã äÿðäèíè ÷ÿêÿí âàð, î äà ãÿòè-öìèä. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíäà ùÿð ìèëëÿòäÿí ìöôòÿ, õîð-õîø ñÿëèãÿ àðòûãäûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Òàíÿ âÿ ãÿôéàò ìàëûíû þç ìàëû ùåñàá åäÿí ìöñÿëìàíäûð. Ùÿãèãÿòäèð éà íÿ? Ãÿééóì éåòèìÿ äöøìÿíäèð, àäû ìöñÿëìàí îëñà. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíûí ùÿð áèð úàìààò èøèíäÿ áèð àòûì áàðûòû îëóð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíûí àüëû ýþçöíäÿäèð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? ×îõ-÷îõ ìöñÿëìàí åâèíäÿ úÿëëàääûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíà ùàãã ñþç õîø ýÿëìèð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Ìöñÿëìàíûí ñöáóòó ñÿíèí áàãèðÿòèíäÿ ãîëóíóí ãöââÿòèíäÿäèð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Äöíéà ìÿèøÿòèíäÿí ñàâàéû ãåéðè èøÿ èãäàì åòìÿéÿí áèð òÿê ìöñÿëìàíäûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? “Àëëàùäàí áóéðóã, àüçûìà ãóéðóã” – äåéÿí áèð òÿê ìöñÿëìàíäûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Àõûðäà ïó÷, ãåéðè ìèëëÿòëÿðÿ ÿñèð áèð òÿê ìöñÿëìàíäûð. Ùÿãèãÿòäèð, éà íÿ? Úÿíàá àìåðèêàëû! Ñÿíè ýþðöì, áàëàì, ñàü-ñàëàìÿò åâèíÿ éåòìÿéÿ__________ ñÿí, ñÿí êè ìÿíèì éàðàëàðûìûí öñòöíÿ òÿçÿäÿí îä-àëîâ áàñäûí. Ìÿí éàçûã íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, ãåéðè-ìöñÿëìàíëàð êèìè àíúàã þç ôèêðèìè 378 ÷ÿêèðäèì, ðàùàò, áèð íþâ äîëàíûðäûì. Èíäè íÿ åëÿéèì áóíäàí ñîíðà? Éåíÿ òÿíýíÿôÿñ îëóá, ýåúÿ éóõóñóç, ýöíäöç ôÿðàãÿòñèç ýÿðÿê ãàëàì... Äèëèí ëàë îëàéäû, áàëàì, ñóàë åòäèéèí éåðäÿ. “Èðøàä” ãÿçåòè, 3 àïðåë 1907, ¹59 34. Áàäêóáÿíèí øèääÿòëè èñòèñè ìÿíè âàäàð åëÿäè öç ãîéäóì âÿòÿíÿ ñàðû. Îðàäà áèð áàëàúà àëà÷ûüûì äà âàð èäè. Äåäèì ùÿì çèéàðÿò, ùÿì òèúàðÿò... Âàãîíäàí äöøäöì, ÿéëÿøäèì äèëèúàíà... Éöç âåðñò éîëóí òîçó î ìÿðòÿáÿäÿ ìÿíè òÿíýíÿôÿñ åòìÿäè, íÿ ãÿäÿð êè ÿððàáÿ ñöðÿíëÿðèí áÿä ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ íàëàéèã äàíûøûãëàðû... Àòëàðëà òþâëÿäÿ áÿñëÿíìèø àäàìëàðäàí íÿ ýþçëÿìÿëè?.. Âàðèä îëäóì øÿùÿðÿ, áÿðáàä îëìóø èìàðÿòëÿðè ýþðäöì, ñÿáÿáèí åâè åëÿ-áåëÿ áÿðáàä îëñóí, íåúÿ êè áó ýþçÿë øÿùÿð áÿðáàä îëóá!.. Îíóíëà áåëÿ áó áÿðáàä îëìóø øÿùÿðäÿ ýåúÿ-ýöíäöç ôèêðèìäÿ îëàí ãàéäàëàðû ýþðäöì, øöêöðëÿð åòäèì... Úàâàíëàðûìûç úàìààò èøèíÿ ìÿøüóë, áàëàëàðûìûç îõóìàãäà, ìÿñúèäëÿð úàìààòëà äîëó... Øöêöð õóäàâÿíäè-àëÿìÿ!.. Áó øàäëûüûìäàí ñîíðà... êàø... î “òèúàðÿò”... úÿùÿòèíè à÷ìàéàéäûì, îíäà éÿãèí êè, èêèíúè âÿòÿíÿ øàä-õöððÿì ãàéûäàðäûì. Íàùàã éåðÿ ïóë ìÿñÿëÿñèíè ýÿòèðäèì àðàéà, ÿëàú éîõ èäè... Ìÿí âÿ ãåéðèëÿðè íÿ ãÿäÿð ñÿé, òÿëàø åòäèê, ìöìêöí îëìàäû... Èëàí éåéèá, ÿæäàùà îëìóø ÿëÿëõöñóñ... Ïàù, ïàù, ïàù, îíóí ùÿìøèðÿñè ùå÷ áèð òÿêëèôèìÿ éàõûí ýÿëìÿäèëÿð... Íà÷àð ãàëûá èúëàñ ãóðäóì... Áèðè îëäó äÿñòõîø÷ó, áèðè îëäó êÿðáÿëàéû, áèðè ìÿøÿäè, áèðè ùàúû, áèðè ãûçûëòÿêáÿíä... Êÿðáÿëàéû ìÿðä-ìÿðäàíÿ áóéóðäóëàð: – Àüà Äÿðâèø, ìÿí íàìàçäàí àðòûã þçöìÿ áîðú áèëèðÿì þç úèáèìäÿí âåðèá ñÿíè áóðàäàí ìÿéóñ éîëà ñàëìàéûì... Ìÿøÿäè áóéóðäó: – Èúëàñûí ùþêóìÿòè ùÿääÿí çèéàäÿäèð, àðõàéûí îë!.. Äÿñòõîø÷ó áóéóðäó: – Áèëÿñÿí, àüà Äÿðâèø, î èëàí éåéèá, ÿæäàùà îëàíëàð ìÿíèì þçöìÿ íÿ çöëìëÿð åäèáëÿð! Àëëàù îíëàðûí èíñàôûíû êÿññèí! Ùàúûíû éàëàí÷û ïÿùëÿâàí ýþðäöì... Î êè ãàëäû ãûçûëòÿêáÿíäÿ, Àëëàù þìðöíö óçóí åëÿñèí, éöç ñþçöíäÿí áèðè áÿëêÿ äîüðó îëà... __________ Îí ýöíäÿí àðòûã áó âöúóäëàðûí äèâàíõàíà ãàïûñûíäà áîéíóáóðóã ãàëäûì... Áó àõøàì ãÿò åäèðèê, ñàáàù Àëëàù ãîéñà, éÿãèí êè, èø äöçÿëÿð... 379 – Íÿ âàð èíäè Áàäêóáÿäÿ? Áèð íå÷ÿ ýöí ãàë ùÿëÿ áóðàäà... Õöëàñÿ, çàâòðà-çàâòðà äöøäö àðàéà, àõûðäà ãÿòíàìÿ áåëÿ îëäó êè, ýåò àé áàòàíäàí ñîíðà ýÿë. ßéëÿøäèì ùàìàí äèëèúàíà. Äöáàðÿ òîç áîüäó ìÿíè âÿ òàìàì éîë óçóíó þç-þçöìö ìÿçÿììÿò åëÿäèì: ñÿíèí êèìè äÿðâèøÿ ëàéèã îëàí èøäèìè êÿðáÿëàéû åâèíÿ ýåäèá îíäàí òÿâÿããå åòìÿê?! Ëàéèãäèðìè êè, äÿñòõîø÷óíóí äöêàíûíûí ãàáàüûíû êÿñäèðèá øèêàéÿò åòìÿê, ãûçûëòÿêáÿíäè ýþçëÿìÿê?! Àõìàã äþâðöééÿëèêäÿí áèõÿáÿð, éàëàíäàí, ïàëèòèêàäàí óçàã äÿðâèø, áåëÿ Ìÿøÿäè Íåìÿòÿëè ñàü îëñóí! Ôÿäà îëóì îíóí ñÿõàâÿòèíÿ. “Äöíéàäà ìÿíèì íÿ äÿðäèì âàð” – äåéèá âàãîíäàí äöøöá, öç ãîéäóì ìÿíçèëÿ. “Òàçÿ ùÿéàò” ãÿçåòè, 23 àâãóñò 1907, ¹103 35. Äÿðâèø: – Ñàëàì ÿëåéêöì, êÿðáÿëàéû Ïèðâåðäè. – ßëåéêÿññàëàì, àüà Äÿðâèø, îòóð ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ, êåéôèí ãîâðàãäûðìû? Äÿðâèø: – Àëëàù âàð, øÿðèêè éîõ, þìðè-øÿðèôèíèçÿ äóàýó âàðûã. Êÿðáÿëàéû Ïèðâåðäè: – Äöíéàäà íÿ ýþðöðñÿí, áèð àç äàíûø ýþðÿê. Äÿðâèø: – Àé êÿðáÿëàéû, áó ýöí òåçäÿí äóðóá, òÿáÿðçèíè ýþòöðöá, ùÿããèäóñò âóðà-âóðà øÿùÿðäÿ äîëàíûðäûì. Ýþðäöì êè, áèð àõóíä íå÷ÿ íÿôÿð ôðàíñûç óøàãëàðûíà äÿðñ âåðèð, òåç-òåç óøàãëàðà áóéóðóð: – Îõóéóí ýþðÿê. Óøàãëàð áèðè äåäè: – Ìöñéþ ìîëëà, ñèç áóéóðóí, áèç äÿ þéðÿíÿê. Ìîëëà áàøëàäû äÿðñè äåìÿéÿ, ìÿí äÿ ãóëàã àñûðäûì, áåëÿ äåéèðäè: – Éà ëàì ÿëèô ëà íóçÿí ëàí... éàëàí... Éà ÿëèô éàõ çÿí éàõ÷è éàõ÷è... äÿê ëàì çÿí êöë äåýèë. __________ Áó äÿðñäÿí óøàãëàð áèð çàä áàøà äöøìÿéèá ýþçëÿðèíè øàïïûëäàäûðäûëàð. Éàçûã ìîëëà äà òÿíýÿ äöøöá ÿäÿáäÿí þòÿðè ùàçûðëàäûüû äÿéÿíÿéè 380 ýþòöðöá, çèéàíëûã åòìèø ìàë êèìè óøàãëàðû î ãÿäÿð òàïäàäû êè, óøàãëàðûí ôÿðéàäûíà àòàëàðû ýÿëäè äÿðñ îòàüûíà. Óøàãëàð àòàëàðûíû ýþðúÿê öðÿêëÿíèá äåäèëÿð: – Áó íåúÿ äÿðñäè êè, áèç áóíó ùå÷ áàøà äöøìöðöê. Áèçèì Ïàðèæäÿ áåëÿ äÿðñ éîõäó. Àòàëàðû úàâàá âåðäè: – Áàëàì, ñèç ùÿëÿ óøàãñûíûç, áàøà äöøìöðñöíöç êè, ìÿí ñèçÿ íÿäÿí þòðö áó äÿðñÿ ãîéìóøàì, – äåéèá ýåòäè è÷ÿðè. Èíäè êÿðáÿëàéû Ïèðâåðäè, ñÿí äöíéàýþðìöø áèð ãîúàñàí, ìÿíè áèð äöðöñò áàøà ñàë ýþðöì íÿäÿí þòÿðè áó ôèðÿíý óøàãëàðûíû èðàíëûëàðûí òÿçÿ öñóë ìÿäðÿñÿñèíÿ ãîéìóéóá, áó Àäÿì áàáàäàí äà èðÿëèäÿí ãàëàí êþùíÿ öñóë èëÿ îõóäóð... Êÿðáÿëàéû Ïèðâåðäè: – Àüà Äÿðâèø, Ýåò äîëàíýèëÿí, õàìñÿí ùÿíóç, Ïöõòÿ îëìàüà ÷îõ ñÿôÿð ýÿðÿê. Áó ôèðÿíýëÿð àãèáÿòÿíäèø âÿ ÷îõ áèëìèø àäàìëàðäû. Îíëàð éàõøû áèëèðëÿð êè, òÿçÿ öñóë ìÿäðÿñÿäÿ íÿùàéÿò åëìè-úîüðàôèéàäàí, ùÿíäÿñÿäÿí, ôèçèêàäàí îõóéàúàã, àõûðäà äà ÷þðÿê òàïìàéûá, àúûíäàí þëÿúÿê. Àììà áèð-èêè èë êþùíÿ öñóë èëÿ îõóéóá áàøëàðûíà áèð “à... éà...” ãîéñàëàð, ÷îõ ÷ÿêìÿç êè, ùÿðÿñè Èðàíäà ÿëëè-àëòìûø ãÿðéÿ ñàùèáè îëàðëàð. Íåúÿ êè Ùàúû Ìèðçÿ... Òåùðàíäà âÿ úÿíàá Ùàúû Ìèðçÿ... àüàëàð Òÿáðèçäÿ, Õîéäà, Ñÿëìàñäà, Óðìèäÿ, Ìàðàüàäà, ßðäÿáèëäÿ, íÿ áèëèì, ùÿð øÿùÿðäÿ, ùÿð êÿíääÿ... Äÿðâèø: – Êÿðáÿëàéû Ïèðâåðäè, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, ìÿíè éàõøû áàøà ñàëäûí. Ñàáàùäàí ìÿí äÿ ýåäèá î ìîëëàíûí éàíûíäà îõóéàðàì, ùå÷ îëìàñà ìÿðñèéÿõàí, éà þçýÿ áèð çàä îëóá, õîøáÿõò îëàðàì êè... “Òàçÿ ùÿéàò” ãÿçåòè, 27 ñåíòéàáð 1907, ¹131 36. – Ñàëàì ÿëåéêöì, àüà Äÿðâèø! Àòàì, íÿ ÿúÿá ñÿíè íÿ äþâðÿäÿ íÿ ãÿñèäÿíè åøèòìèðèê. Àõûð ñÿí ùàìàí àüà Äÿðâèøñÿí êè, “ùåéäÿðè-êÿððàð” – äåéèá ãÿñèäÿ áàøëàéàíäà úÿìè áÿíäÿëÿðÿ ëÿðçÿ __________ ýþðìöðöê âÿ 381 äöøöðäö. Èìäè “ýèðìèñÿí” ùöúðÿ êöíúöíÿ, áàøûíà ÷ÿêìèñÿí ÿáàíû, äöíéàäàí áèõÿáÿð, íÿ îëóáäóð ìÿýÿð? – ßéëÿø, êÿðáÿëàéû, áèëèðñÿí, ãàðäàøûì, íÿ âàð? Ìÿí áèð áÿëàéà äö÷àð îëìóøàì, þçöì äÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì êè, áó íÿ ãÿçàäûð ìÿíÿ öç âåðèá... – Áóéóð ýþðÿê íåúÿ áÿëàäûð, àüà Äÿðâèø? – Ýåúÿ-ýöíäöç, âàõòáèâàõò áèð áàéàòû éàäûìäàí ÷ûõìûð, ýàùè ñþâò èëÿ, ýàùè ãÿëáèìäÿ îõóéóá âèðä åäèðÿì: Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã. Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! Íÿ ãÿäÿð úèääè-úÿùä åäèðÿì, ÷àëûøûðàì ôèêðèìäÿí ÷ûõàðäûì, ìöìêöí îëìóð... Áó äà áèð íàõîøëóãäóð, êÿðáÿëàéû, àäûíà íåâðàñòåíè (çÿèô ÿñÿá) äåéÿðëÿð... Þç-þçöìö ìÿçÿììÿò åäèðÿì, äåéèðÿì êè, àõìàã äÿðâèø, ðóçíàìÿëÿðÿ áàõ, ýþð íåúÿ íàëÿ ÷ÿêèá úÿùàëÿòäÿí øèêàéÿò åäèðëÿð, ìöñÿëìàíëàðûí ìÿéóñ, ñöêóíÿòäÿ ãàëìàüûíäàí àù-çàð åäèðëÿð. Íåúÿ ýþçÿë øåèðëÿð éàçûðëàð êè, àäàìûí áàøûíûí òöêö áèç-áèç äóðóð, ñÿí áÿäáÿõò äÿ òóòìóñàí áèð áàéàòûíûí óúóíäàí: Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã, Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! Ãîðõóì îðàñûíäàäûð êè, ãÿáðÿ ýåäÿíÿäÿê áó áàéàòû ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ... Áó éàìàí äÿðääèð, êÿðáÿëàéû... – Àüà Äÿðâèø, ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì àõøàìëàð áèð ãÿäÿð òèðéÿê àòàñûíûç. – Õà, õà, õà!.. Òèðéÿê ìÿçÿëÿñÿì, êÿðáÿëàéû, ñöáùÿäÿê ýÿðÿê íÿðÿ ÷ÿêèá ùàìàí áàéàòûíû îõóéàì... Õåéð, èø áóðàñûíäàäûð êè, ýþçöìöí ãàáàüûíäà äóðóð êàðâàíäàí ýåðè ãàëìûø ñàðáàí, äÿâÿñèíèí áåëè éàüûð, éöêö àüûð... Áó íåúÿ îëàúàã äåéèðÿì, õóäàéà?.. Áèð áèéàáàíäà êàðâàí __________ ÿëè áèð éàíà ÷àòìàéûá, áè÷àðÿ ñàðáàí ôîò îëàúàã... Ôîò îëàúàã óçàãëàøûá, äåéèá áèèõòèéàð àüëàéûá áàøëàéûðàì: 382 Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã, Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! Ñîíðà ýþçöìöí ãàáàüûíäà äóðóð úÿðýÿäÿí ýåðè ãàëìûø, þêöçëÿðè îüóðëàíìûø êþ÷ÿðè ìöñÿëìàí ãàðäàø... Ýþéäÿí éàüûø òþêöð, àðâàäûí ÿëëÿðè ãîéíóíäà, áàëàëàðû ýþçöéàøëû... Äàíûøìàãëà íÿôÿñèì äàðûõûð, êÿðáÿëàéû... Áó øÿêèë ýþçöìöí ãàáàüûíäà, áèèõòèéàð àüëàéûá éåíÿ áàøëàéûðàì: Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã, Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! – Õóäàùàôèç, àüà Äÿðâèø!.. Ñÿíèí íàõîøëóüóí áèäÿðìàíäûð, àòàì. Àëëàù þçö ñÿíÿ ðÿùì åëÿñèí... – Õîø ýÿëäèí, êÿðáÿëàéû! Ýåò, àòàì, ýåò!.. Ìÿí äÿ àéàãéàëûí, áàøûà÷ûã äöøÿúÿéÿì õàíÿ-õàíÿ... Áàúûëàðûì, ãàðäàøëàðûì! Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã, Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! “Èðøàä” ãÿçåòè, 8 àïðåë 1908, ¹47 37. – Àüà Äÿðâèø! Èðàí âèðàí îëóá?! Ñÿíè ýþðöì ñóàë ñàùèáè, åâèí òàð-ìàð îëñóí. Áàëàì, íÿ ö÷öí ìÿíèì íàõîøëóüóìó òÿçÿëÿíäèðäèí?.. Çÿô, ÿñÿá íàõîøëóüó úàíûìû àëûá, ýåúÿýöíäöç, âàõòáèâàõò øåéòàíëàð ÿòðàôûìû òóòóá. Áèðè ÷àüûðûð: “Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò”. Áèðèñè äåéèð: “Àüà Äÿðâèø, ìöòðöáëÿðÿ áèð òàìàøà åò”. Ùÿéàñûç... íèôðÿò åäèðèê. Äèëèì ýÿëìèð ÿðç åäèì... Äåéèð: “Àüà Äÿðâèø, ìÿðìÿð ñÿðâèíúèê... Òôó, ìÿëóí ðÿõòè-õàáäàí ÷ûõûá ãà÷ûðàì äÿíèç __________ Áèð êèìñÿ éîõ, äÿëè-äèâàíÿ, áèëìÿì ùàðà ýåäèì. Úèí âÿ êÿíàðûíà. øÿéàòèí ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêìèðëÿð...” Áèðè ãîëóìäàí äàðòûá ùþêì åäèð: 383 “Áàõ, àüà Äÿðâèø, áó äèâàð àëòûíäà çÿðä, çÿèô, ëöò-öðéàí, áàøëàðû àëòûíäà ïàëàí éàòàíëàðà”. Åëÿ áóäóð, áàõ, áó ñààò ýþçöì ãàáàüûíäà äÿñòÿáÿäÿñòÿ úàùèë, ãîúà ôÿùëÿëÿð äàëëàðûíäà ïàëàí... Áóäóð, áàõ, àëòû ïóä éöê àëòûíäà, àéàãéàëûí, áàøûà÷ûã, ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ... Âàé, âàé, ôÿëÿê! Ñÿáÿá, åâèí òàð-ìàð îëñóí! Áèãåéðÿò, áèíàìóñ, èíñàôû èòìèø, âèúäàíû éàíìûøëàð! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöç áó ùàëû?! Áó âÿòÿíäÿí, ãîùóì-ÿãðÿáàäàí, êöëôÿòäÿí ÿë ÷ÿêèá äèéàðáàäèéàð äöøÿíëÿðè?! “Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò, ìÿðìÿð ñÿðâèíúèê, ìöòÿÿððèáëÿð...” Àé Àëëàù, ìÿí ùàðà ãà÷ûì áó øåéòàíëàðûí ÿëèíäÿí?! – Àüà Äÿðâèø, çàâîäëàðà áàõ! – “Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò”. – Êàðõàíàëàðà áàõ! – “Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò”. – Äÿìèð éîëëàðûíà áàõ! – “Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò”. – Ïàðàõîäëàðà áàõ! – “Èñôàùàí ìÿðà áÿñÿñò”. ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè ÿòóáè âÿ èëåéù... – Àüà Äÿðâèø! Ìÿðìÿð... Ñàêèò îëóí ìÿëóíëàð, êåôÿ... ÿáëÿù. Èñôàùàí íÿ ö÷öí ñÿíèí îëñóí? Èðàí íÿ ö÷öí ñÿíèí îëñóí? Èðàí Èðàíûíäû, ùÿïÿíä, ñÿíèí äåéèë! Áèð áàõûí áó ýÿëÿí ñåëÿ, Èðàí òÿðÿôÿ áèð íÿçÿð åò! Ìÿëóí, ýþð íåúÿ òóôàí ãîâóøóá äàüëàðû àïàðàúàã!.. Ñåë ýÿëäè, ãà÷ûí!.. Ìÿíýÿíÿéÿ ãîéóëìóø ìèëëÿò àõûð íÿôÿñèíäÿ çèíäàíè-ÿñàðÿòäÿí ÷ûõàð!.. Ñåë ýÿëèð, ãà÷ûí! Éà ùåéäÿðè-êÿððàð, ñÿíäÿí ìÿäÿä! “Òàçÿ ùÿéàò” ãÿçåòè, 15 èéóí 1908, ¹144 38. ...Ìÿçÿììÿò éåðè éîõäóð, êÿðáÿëàéû, èõòèéàð þçöìäÿ äåéèë... Ìÿí íÿ åäèì, àøêàð ýþðäöì êè, âÿòÿíèì, ýþçÿë âÿòÿíèì Èðàí âèðàí îëóð. __________ Èíäèéÿäÿê ïàäøàùëàðûìûç åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëóð, áèëìÿððÿ áÿäáÿõò âèëàéÿòè àòûáëàð. Úÿëëàäëàð ÿëèíäÿ ýöíö-ýöíäÿí çèëëÿòäÿ, àõûðûí áó ùàëà 384 äöøöá ìÿíèì éàçûã âÿòÿíèì, áè÷èç âÿòÿíèì!.. Áèçëÿðäÿ ÿýÿð èíñàô, ìöðöââÿò îëìóø îëà, äàøöðÿêëè ýÿðÿê îëìóø îëàã êè, áåëÿ ìöñèáÿòÿ ãàí àüëàìûéàã... Áèð éåðäÿ êè ãûðõ ýöí óëàã öñòÿ Òåùðàíà êþìöð ýÿëÿ, áèð âèëàéÿòäÿ êè ùÿð øåéäÿ ìþùòàú îëàñàí ÿúíÿáè òàéôàëàðûíà, ãàçàíú éåðè áèð êèøìèø îëà, áèð äöéö; ÿëáÿòòÿ, ÿúíÿáèëÿð, ãàíûíû è÷ÿúÿêëÿð, ýöíöýöíäÿí ìöôëèñ, ýöíö-ýöíäÿí ìÿçëóì, éàçûã âÿòÿí!.. Áó ùàëÿòäÿ îëà-îëà áÿäáÿõò òàéôàíûí ãàçàíäûüûíû äà ÿëèíäÿí àëûðëàð... Êÿðáÿëàéû, àíä îëñóí ìþâëàéà, ìÿí ùÿð ãÿäÿìäÿ êè Èðàí ôÿùëÿëÿðèíè ýþðöðÿì, ëèáàñ ÿâÿçèíäÿ úîä áåç òîðáàñûíûí è÷èíäÿ, äàëûíäà ïàëàí, áàüðûì ÷àòëàìàüà ýÿëèð, àüçûìà ýÿëÿí ôþùøö Èðàí èäàðÿñèíèí ùàããûíäà ùÿð äÿôÿ äåéèðÿì. Ýÿðÿê íàìóñ îëìàñûí, ãåéðÿò îëìàñûí, èíñàô-ìöðöââÿò îëìàñûí êè, áåëÿ ùàëà äàâàì ýÿòèðÿñÿí. Áèðúÿ ôèêèð åëÿ, êÿðáÿëàéû. Áèð òÿê Áàêûäà îòóç ìèíäÿí çèéàäÿ Èðàí ôÿùëÿëÿðè âàð. Áóíëàðûí ùÿðÿñè èëäÿ þç âÿòÿíèíÿ èéèðìèúÿ ìàíàòëûã õåéèð âåðñÿ, éàðûì ìèëéîíäàí àðòûã åäÿð... Áó áè÷àðÿëÿð éàé ôÿñëè áè÷èíäÿí ñîíðà ãûçäûðìàéà äöøöá ìèë÷ÿê ãûðûëàí êèìè ÷þëëÿðäÿ, êö÷ÿëÿðäÿ Ãóðàíñûç, ãîùóì-ÿãðÿáàñûç þëöðëÿð... Ìÿðùóì Íÿñðÿääèí øàù Áàäêóáÿäÿí êå÷èá Àâðîïàéà ñÿéàùÿòÿ ýåäÿí çàìàí ìÿí î ôèêðÿ äöøìöøäöì êè, úÿìè áóðàäà ñàêèí îëàí ôÿùëÿëÿðè òîïëóéàì âàüçàëäàí Òóìàíéàíñûí åâèíÿäÿê. Ùÿð òÿðÿôäÿí, áÿñÿð úÿðýÿ, äàëëàðûíäà ïàëàí, áàøëàðûíäà áèð ÷èðêëè äÿñìàë, àéàãéàëûí, íåúÿ êè âàðäûðëàð, øàù þòÿíäÿ îíà ñàëàì âåðñèíëÿð. Áàø òóòìàäû... Áþéöê ìöñèáÿò áóðàñûíäàäûð êè, áó îòóç ìèí ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà áåø íÿôÿð ÿëèôáà áèëÿí éîõäóð, êÿðáÿëàéû! Ìÿí íåúÿ éàìàí äåìÿéèì áåëÿ èäàðÿéÿ? Áèð òÿê âöúóä þç åéø-èøðÿòèíäÿí þòðö éåääè-ñÿêêèç ìèëéîí ðÿèééÿòè áó ùàëà ñàëìàüû. Áàðû åéø-èøðÿò ùåéâàíè îëìóéà. Èíñàôäûðìû? Àíä îëñóí âèúäàíûìà, ÿýÿð ãàäèð îëñàéäûì, úÿìè Èðàí ùàêèìëÿðèíè áèð ýöíäÿ éåð öçöíäÿí ýþòöðÿðäèì. Íàèíñàô óøàãëàðû, ìÿýÿð áó áÿðáèéàáàíÿ äöøÿíëÿð, àúûíäàí, çöëìäÿí ãà÷àíëàð ñèçèí äèí ãàðäàøûíûç äåéèëìè? Áó ãÿäÿð áèíàìóñëóã, áèãåéðÿòëèê îëàðìû, áåø ýöí þìöðäÿí þòÿðè þç âÿòÿíèíè áèñÿðö ñàìàí ãîéàñàí! Áÿäáÿõò, ýþçÿë âÿòÿíèì, éåääè ìèëéîíóí ìöãàáèëèíäÿ ìèí íÿôÿð úÿëëàä, òîï âÿ òöôÿíý äÿ îëñà, áèð øåé áàúàðìàç. Áèðëÿøèí, àìàíäû, âÿòÿí ÿëäÿí ýåäèð! Åëÿ áèëèí êè, áèð áèéàáàíäà ãûçäûðìàäàí ãûðûëûðñûíûç... Åéáè éîõäóð, òà ïÿðèøàí íÿ øÿâÿä êàð áåñàìàí íÿðÿñÿä...1 Ôÿðàìóø åòìÿéèí, __________ 1 Èøëÿð äîëàøìàñà, ñàùìàíà äöøìÿç. 385 ãàðäàøëàðûì, Âÿòÿí éîëóíäà þëìÿêäÿí ýþçÿë þëöì éîõäóð... Ñÿùðàëàðû ãàíëà ñèðàá åäèí êè, ñöíáöëëÿð óçóí áèòñèí! Ãîúà äÿðâèø õóäàâÿíäè-àëÿìèí äÿðýàùûíäàí äóà÷ûäûð. Éàòìàéûí, ãàðäàøëàðûì! Àëëàù ñèçÿ éàð îëñóí. Éà ðÿá! Äÿðâèøèí äóàñûíû ìöñòÿúÿá åëÿ!!! “Òàçÿ ùÿéàò” ãÿçåòè, 26 èéóí 1908, ¹145 39. Äîñò-àøíàëàð áÿíäÿíè ýþðÿí êèìè áàøëàéûðëàð ìÿçÿììÿòè: àüà Äÿðâèø, íÿ ãÿñèäÿíè åøèòìèðèê, àòàì, íÿ àäûíû ðóçíàìÿëÿðäÿ ýþðìöðöê. Íÿ îëóáäóð ìÿýÿð? Éîõñà ãåéðÿò ÷ÿêèðñÿí, ÿôÿíäèì? Àüàúàí! Äÿðâèøèí òÿê þçöíÿ ãàëàíäà áó ôÿíà äöíéàäà íÿ ãÿì, íÿ ãöññÿ, öñðÿò... Àíúàã áó àõûð çàìàíäà ãîëäà ãöââÿò ýþðìÿéèá, ãûë÷àäà òàãÿò, ÿáàíû ÷ÿêèá áàøûìà, çîð âóðóðàì õÿéàëàòà... Ìÿñÿëÿí, ÿââÿë áàøëàéûðàì Òåùðàíäàí, éåòèøèðÿì áàðýàùà... Íÿðÿ ÷ÿêèá ÿðç åäèðÿì: Åé ãèáëåéè-àëÿì øàùÿíøàù! Ìöãÿääÿñ øÿðèÿòÿ ýþðÿ ïàäøàù îëàí êÿñ ýÿðÿê ðÿùìëè, èíñàôëû, âèúäàíëû, àäèë îëñóí... Ùÿðýàù áó ñèôÿòëÿð îëìàñà, îíäà... î úÿíàáà ÿðç åäèðëÿð: Õîø ýÿëäèí, êÿðàìÿòëè àüà... Àëëàù éàõøû éîë âåðñèí... Õóäàùàôèç... Îðàäàí ãóëàãñûç-áóðóíñóç, òÿøðèô ýÿòèðèðÿì Òÿáðèçÿ. Âÿòÿí ïÿðèøàí ùàëÿòäÿ... Úèéÿðèì îäëàíûð, áàüðûì ÷àòëàéûð... Éåòèøèðÿì Åéíöäþâëÿíèí ãóëëóüè-øÿðèôèíÿ... Íÿðÿ ÷ÿêèá ÿðç åäèðÿì: Ñÿðäàð! Øöìð çèëúîøÿí äÿ ñÿðäàð èäè Ðåé ìöëêö íÿçÿðäÿ... Ìàùèìÿùÿððÿì éåòèøèá. Øöìð àäû áóíäàí ñîíðà çèêð îëóíìàéàúàã... Âàé ñÿíèí ùàëûíà!.. Îüëàí, áó ôÿíà äöíéàäà íÿ áàèñ îëóá áè÷àðÿ Òÿáðèç ÿùëèíè ùÿéÿúàíà ýÿòèðìÿê?.. Ðåé ìöëêö? Éîõ... Ãÿïèê-ãóðóø? Õÿáÿð... Áÿñ íÿìÿíÿ? ßëùÿìäöëëèëëàù êè, úÿíàá ñÿðêàðûí õÿçèíÿñèíäÿ îí ãóðóø äà éîõäóð... Áÿñ, ÿôÿíäèì, íÿ ö÷öí Òÿáðèçè òîïà òóòìàã ôèêðèíäÿñÿí?.. Úÿëëàä!.. Úÿëëàä!.. – Íÿ úöðÿò åäèðñÿí, Äÿðâèø?.. Âóðóí áó àõìàüûí áîéíóíó!.. ßáàíû ãàëäûðûá ãàí-òÿð è÷èíäÿ íÿðÿ ÷ÿêèðÿì: Âàé, ôÿëÿê!.. __________ Éåòèøäèì áó ôÿíà äöíéàäÿ ãÿìäÿí úàíÿ, éà ìþâëà! Íÿ ùàñèë úàíÿ éåòäèì, éåòìÿäèì úàíÿíÿ, éà ìþâëà! “Òÿðÿããè” ãÿçåòè, 12 éàíâàð 1909, ¹9 386 40. ÕÀÙÈ Íß ØßÂÈ ÐÖÑÂÀ ÙßÌÐßÍÝÈ ÚßÌÀßÒ ØÎ1 Éÿãèíÿí, îõóúó ãàðäàø, áó ìèñðàíû åøèòìèñÿí, ÷öíêè õàëã àðàñûíäà ÷îõ ìöòÿäàâöëäöð. Äåìÿ áó ìèñðàíûí äà ÿñë ìÿíàñû áó èìèø êè, äöíéàäà êå÷èíìÿê, ýöçÿðàí åòìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, úàìààòëà ùÿìðÿíý îë. Ìÿí äÿ ìèñðàíû ÿçáÿðëÿéèá ÷îõ âàõò þçöì-þçöìÿ îõóéóðäóì. Àììà ìÿíàñûíû áèëìèðäèì. Êå÷ÿí ýöí áàçàðäà áèð êàðâàíñàðàíûí ãàáàüûíäà áèð ðÿôèãèìëÿ ñþùáÿò åòäèêäÿ áèðäÿí-áèðÿ êåéôèì ýÿëäè, áàøëàäûì áó ìèñðàíû îõóìàüà. Äåìÿ êàðâàíñàðàíûí è÷èíäÿ îëàí úèíýþç Úàááàð ìÿíèì áó ñþçëÿðèìè åøèäèðìèø. Ñþùáÿòèìèç ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ìÿíè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè: – Îüëóì! Î íÿ èäè îõóéóðäóí? – Äåäèì áÿñ, âàëëàù, áó ìÿíÿì ùÿìèøÿêè âèðäèìäèð. Àììà ùåéô îëñóí êè, ìÿíàñûíû ãàíìûðàì. Ýþðäöì êè, úèíýþç ÿìè áèð áàøûíû ñèëêÿëÿéèá áàøëàäû ìÿíÿ íÿñèùÿò åëÿìÿéè: – Áàëàì, áóíó éàõøû äåéèáëÿð, èíäè ýÿë áó ãîúà ÿìè äÿ ñÿíÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþç äåñèí. ßââÿëà, îüëóì, ùÿìèøÿ ïóëëó àäàìëà ýÿç, ÿýÿð÷è ñûðô ïÿçÿâÿíý îëñà äà, ÷öíêè úàìààò ïóëëóíóí ãóëóäóð. ßëùÿçÿð, ìÿáàäà êàñûá-êóñóá èëÿ ýÿçÿñÿí, âÿëî èí êè ÿõëàãäà èúòèùàä ñàùèáè îëñà. Èêèíúè, îüëóì, ùÿìèøÿ ãîëó ÷îìàãëû èëÿ öëôÿòèí îëñóí, ÷öíêè áèð âàõòäà àäàìà ëàçûì îëàð. Ö÷öíúö, áó ïåíúÿê-ìåíúÿê àðòûã áèð èøäèð, ïàëòàðûíû óçàò. Áàúàðñàí ÷èéíèíÿ áèð ÿáà äà ñàë, ÷öíêè ñÿòòàðöë-ßééóáäóð. Èñòÿéèðñÿí ýöíäÿ îòóç äîããóç äÿôÿ âÿðøèêÿñ îë, ìåéìóí êèìè úöðáÿúöð îéóíëàð îéíà. Éà àäàìäûð, èøäèð áèðäÿí-áèðÿ, ìÿñÿëà, áèð éåøèê ïèâÿäÿí-çàääàí àïàðìàëû îëäóí êè, áèð áàëàúà äèëõîøëóã åëÿéÿñÿí. Äàùà îíó ùàììàëà âåðìÿê îëìàç! Îíäà, ÿëáÿòòÿ, éàâàøúà âóðàñàí ÿáàíûí àëòûíà. “Ìèðàò” ìÿúìóÿñè, 19 èéóí 1910, ¹1, ñÿù.7 __________ 1 Ðöñâàé îëìàã èñòÿìèðñÿíñÿ, úàìààòëà ùÿìðÿíý îë. 387 41. – Àòàì, ãàðäàøûì, Àëëàù õàòèðèíÿ áåëÿ íàëàéèã ñþçëÿðè äàíûøìà, êÿíàðà ãîé, ýöúëÿ òÿçÿ-òÿçÿ áèð áàëàúà íóðàíèééÿò ýþðöíöð. Àëëàù õàòèðèíÿ, î íóðàíèééÿòè ïàéèìàë åòìÿéÿ ãÿñä åòìÿéèíèç. Àìàíäû, áèð ìèëëÿò ö÷öí áèð ãåéðè-íèúàò éîëó ãàëìàéûáäûð, ìÿýÿðèíêè åëì! Éîõñà, àòàì, âàëëàù, áèëëàù, ãèéàìÿòÿúÿí çöëìàòäàí ÷ûõà áèëìèðèê. Ýÿëÿúÿêäÿ þçýÿëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ ÿñèð îëàðûã. – Ìèí äÿôÿ äåéÿñÿí, àüà Äÿðâèø, ìÿíè èíàíäûðà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Óøàãëàðûìûç îõóéóá, àõûðäà îíëàðäàí íÿ îëàúàã?! Îõóäóãúà äèíèìèç, ìèëëÿòèìèç ÿëäÿí ýåäèð. Ýþðìöðñÿí êè. åëìäÿí íåúÿ ôÿñàäëàð òþðÿéèð?.. Éîõ, éîõ, àüà Äÿðâèø íàùàã äàíûøûðñàí... – Ñÿáð åëÿ, àòàì, ýþðöíöð êè, äöíéà èøëÿðèíäÿí ñÿíèí õÿáÿðèí éîõäóð, îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ äàíûøûðñàí... Ãóëàã àñ. Ùöêÿìàëàðäàí áèðèñè äåéèáäèð êè, “èíñàíûí þìðöíäÿ èêè òÿñÿëëè âàð: áèðè ýÿëÿúÿéÿ öìèääèð, áèðè äÿ éóõóäóð”. Åëÿ úàìààòûí äà þìðöíäÿ èêè òÿñÿëëè âàð: áèðè åëì òÿùñèë åäÿí óøàãëàðäûð, – èñòÿð öíàñ îëñóí, èñòÿð çöêóð, – î áèðè òÿñÿëëè éåíÿ éóõóäóð... Áèçèì óøàãëàð êö÷ÿëÿðäÿ áèñÿðö ïà ãàëàíäà, úàìààòûìûçà áèð òÿê òÿñÿëëè éóõó ãàëûð... Íÿ éàìàí âÿ íåúÿ áÿäáÿõò éóõó!.. Àëëàù õàòèðèíÿ, ãàðäàøëàð, ôöðñÿòè ôîò åòìÿéèá éàïûøûíûç ìÿêòÿá ãàïûñûíäàí, ÿë ÷ÿêìÿéèíèç, ýåúÿ-ýöíäöç ôèêðèíèç àíúàã åëìäÿ îëñóí, éîõñà... Ãàðäàø, àíä îëñóí çàòè-ïàêûíà, ùàìûìûç éàìàí ýöíëÿðÿ ãàëàðûã, íåúÿ êè áó ñààò áè÷àðÿ Èðàí ãàëûáäûð... – Éàõøû, ýþðÿê, àüà Äÿðâèø, èíäèéÿäÿê áèç åëìñèç ãàëàíäà áèçÿ íÿ îëóá? Àú ãàëìûøûã, ñóñóç ãàëìûøûã, éîõñà áèçÿ, Àëëàùà øöêöð, íÿ îëóá?.. – Ãàðäàø! Ñÿíèí äàíûøûüûí ìÿíè òÿíýíÿôÿñ åäèð... Ìÿíÿ ðÿùìèí ýÿëñèí Àëëàù õàòèðèíÿ. Àõûð áèëìèðñÿí, áåëÿ äöíéàäàí áèõÿáÿðñÿí âÿ ìÿí äÿ ùÿð áèð ñþçö àøêàð äåéÿ áèëìèðÿì. Ìÿí íÿ ÷àðÿ ãûëûì, íÿ òþâð ñÿíè áàøà ñàëûì? Áåëÿ éàìàí ýöíÿ ãàëìûøûã. Áÿñ íÿ ýöíäÿéèê? Úàìààòûìûçûí àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê, áÿäõàùëûã, ïÿðàêÿíäÿëèê... Äÿõè áóíäàí àðòûã íÿ èñòÿéèðñÿí? Ùÿð áèð íàëàéèã èøëÿðèìèçÿ áàèñ áèòÿðáèéÿëèê âÿ íàäàíëûãäûð. Ìÿýÿð ùå÷ ãÿçåòëÿðÿ ìåéë åäèá îõóìóðñóíóç, ýþðìöðñöíöç êè, áè÷àðÿ ìöùÿððèðëÿðèìèç íàäàíëûãäàí, úÿùàëÿòäÿí î ãÿäÿð éàçûáëàð êè, ìÿí î áàðÿäÿ îõóìàãäàí òÿíýÿ ýÿëìèøÿì. __________ – Áàüûøëà ìÿíè, àüà Äÿðâèø! Ìÿí àøêàðà ýþðöðÿì êè, øÿùÿðèìèçäÿ ìÿêòÿá à÷ûëàíäàí áÿðè äèíè-èñëàìû áèëìÿððÿ óíóäóáëàð. 388 – Àòàì, áÿñ ýþðöíöð êè, ìèëëÿòèìèçè, äèíè-èñëàìû ñàõëàéàíëàð ìÿêòÿá öçö ýþðìÿéÿíëÿðäèð. Áåëÿìè áóéóðóðñóíóç? Ãàðäàøûì, ýþðöíöð êè, äîüðóäàí-äîüðóéà, ñÿíèí íÿèíêè äöíéà èøëÿðèíäÿí, ùÿòòà øÿùÿðèìèçèí ùàë-ùàçûðûíäàí õÿáÿðèí éîõäóð... Äàøêÿñÿíëÿðèìèçäÿí òóòìóø òà áèçèì àüàëàðûìûçûí ùÿéàòûíà, ìÿèøÿò âÿ ýöçÿðàíûíà äèããÿò èëÿ áàõ, îíäà áèëÿðñÿí êè, úÿìè ìóðäàð èøëÿðèìèç ùàìûñû áèòÿðáèéÿëèêäÿí, åëìñèçëèêäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìèëëèééÿòè, äèíè-èñëàìû áàøà äöøìÿê ö÷öí, ãàðäàø, ýÿðÿê åëì ñàùèáè îëàñàí... “Àü ãîéóí, ãàðà ãîéóí, áàøûìû éåðÿ ãîéóì” èëÿ ìèëëèééÿòè, èñëàìû ñàõëàìàã îëìàç. Ãàðäàø, òà öðÿéèì äîëóäóð, àììà àüçûì áàüëû, íÿ ÷àðÿ ãûëûì? Àðèô îëñàí áèëÿðñÿí êè, íÿ ÿðç åäèðÿì... Õöëàñÿ, à êèøè, à÷ûã ýþðäöéöì èøÿ, áàøà äöøäöéöì øåéÿ íÿ àðèôáàçëûãäûð êè, òÿêëèô åäèðñÿí? – Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ, ãàðäàø, ìÿíè áàüûøëà êè, áàø àüðûñû âåðäèì. Õóäàùàôèç. – Ðÿää îë áàøûìäàí... “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 31 àâãóñò 1911, ¹4 42. – ...Âàëëàù, ãàðäàø, ÷ûüûðìàãëà, éàëâàðìàãëà, íàëÿ åòìÿêëÿ áèçè õàáè-ãÿôëÿòäÿí àéûëòìàã ìöìêöí äåéèë... Ìèí èëëÿðúÿ éàõøû âÿçëÿð, àõûð çàìàíëàðäà øàèðëÿðèìèçèí, ìöùÿððèðëÿðèìèçèí íàëÿëÿðè îíëàðà ÿñÿð åòìÿéèá. Ñÿí áèð ãÿðèá, áèõÿáÿð äÿðâèø íÿ åäÿ áèëÿðñÿí? Ãàðäàø, áó áèð ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð, áèçèì êèìè àäàìëàðûí èøè äåéèë, àòàì... – Êÿðáÿëàéû! Ãàðäàøûì! Ìÿí íåéëÿéèì áåëÿ þêöç êèìè, ýîìóø êèìè þìð êå÷èðìÿéè áàúàðìûðàì. Ùàë-ùàçûðûìûç úèéÿðèìè îäëàéûð, âàëëàù, òàá ýÿòèðÿ áèëìèðÿì... Áóéóðóðñóíóç äàíûøìà! Íåúÿ äàíûøìàéûì, àé ãàðäàø? Áåëÿ ìÿíèì ãàáàãäà ýÿëÿí þâëàäûìûçà ðÿùìèì ýÿëèð. Áåëÿ áèèõòèéàð äàíûøûðàì... Äàíûøìàéà áèëìÿðÿì. Åëÿ, áàõ, ýþòöð äàðöëôöíóíëàðû, àëè ìÿêòÿáëÿðè ãóðòàðûá áèçèì øÿùÿðèìèçÿ òÿøðèô ýÿòèðÿí áÿçè úàâàíëàðûìûçû. – Àòàì! Ãîé îíëàðû þç èøëÿðèíÿ ýåòñèíëÿð. Îíëàðäà íÿ èøèí âàð... Ìÿí êè ñÿíÿ áóíó ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì, àüà Äÿðâèø, ÷öíêè àãèáÿòäÿí ãîðõóðàì... __________ – Êÿðáÿëàéû, åëÿ î ãîðõó äåéèëìè áèçèì åâèìèçè éûõûá ñÿðýÿðäàí ãîéàí... ßìðè-áÿìÿðóô, íÿùé ÿçìöíêÿð ìÿýÿð áèçèì øÿðèÿòèìèçèí àëè, 389 ìöãÿääÿñ ùþêìëÿðèíäÿí äåéèë. Áó ùþêìö ãàíìàã ýÿðÿê. Áåëÿúÿ ùþêìëÿðÿ ÿìÿë åòìÿê ýÿðÿê, àíúàã áó éîëëà èíñàí íèúàò òàïà áèëÿð... Êÿðáÿëàéû, ìÿíèì þìðöìöí ÷îõó ýåäèá, àçû ãàëûáäûð. Ìÿíèì áèð ùàãäàí âÿ áèð ëÿ âèúäàíûìûí ÿçèééÿòèíäÿí ñàâàéû ùå÷ áèð êÿñäÿí ãîðõóì éîõäóð. Äöíéàäà äÿðâèøÿ íÿ ëàçûìäûð? Áèð ëþüìÿ íàí, îíà äà Àëëàù êÿðèìäèð. Ýÿëÿê, êÿðáÿëàéû, ìÿòëÿá öñòöíÿ. Ñàùèáè-åëì úàâàíëàðûìûçûí ùàããûíäà ìÿí íåúÿ äàíûøìàéûì? Áàõûðñàí ëèáàñëàðû ÿíòèã, àéàãëàðû òÿìèç, äþøëÿðèíäÿ äàðöëôöíóí íèøàíû, çàùèðäÿ ôÿõðÿ ëàéèã. Áàòèíäÿ èøëÿðè, ôèêèðëÿðè íÿ? Ìÿñÿë âàð êè, øåéòàí ãóëàüûíà ãóðüóøóí. Àíúàã “àéëûã ìÿâàúèá ö÷ éöçäöð, ñîíðà äà ýÿðÿê ñÿêêèç éöç îëñóí, ÷öíêè áèç åëì òÿùñèë åòìèøèê, çÿùìÿò ÷ÿêìèøèê”. Àôÿðèí! Áó øåéÿ ñþçöì éîõ, îëñóí, êèì íÿ äåéèð, èñòÿìÿéÿí êîð îëñóí. Àíúàã, ãàðäàøëàðûì, áóéóðóíóç ýþðÿê ìÿøüóëèééÿòèíèç íÿäèð? Áèð íå÷ÿ ñààò ùþêì åòìÿê, îíäàí ñîíðà äà áèìÿíà ëàããûðòû, ñîíðà äà çàðàôàò... Ñîíðà, ÿôÿíäèì, íÿäèð? Ñîíàð ïóë ÷îõ, àììà èø àç, êåéô éåðè äÿ âàð... Áóéóðóíóç, àòàì, ýþðöì áèð íå÷ÿ íÿôÿðäÿí ñàâàéû úàìààòà, ìèëëÿòÿ, èíñàíèééÿòÿ íÿ õèäìÿò åäèáñèíèç? Ùàíñû úÿìèééÿòëÿðè áèíà åòìèñèíèç? Ùàíñû êèòàáëàðû éàçìûñûíûç? Ùàíñû ìèëëÿò èøèíäÿ ÷àëûøìûñûíûç? Áåëÿ èøëÿðäÿí áèð íèøàíÿ äÿ éîõäóð. Êÿðáÿëàéû, áèð øÿõñèí êè þìðö ýöìöø êèìè îëà, áèð øÿõñèí êè, âöúóäóíäà áèð êàðè-õåéèð áàø âåðìÿéÿ, î âöúóäóí ãèéìÿòè áåø ãóðóø äà äåéèë. Âÿññàëàì. Ãåéðè-òàéôàëàðûí úàâàíëàðû ýåúÿ-ýöíäöç ìèëëÿò éîëóíäà, èíñàíèééÿò éîëóíäà ÷àëûøìàãäà, áèçèì úàâàíëàðûìûç äà ÿúíÿáè ãûçëàðûíûí äàëûíúà äöøìÿêäÿ. Áèð ôèðÿíýè, áèðè àëìàíè... Íÿ èñÿ, íÿ áèëèì ùàíñû òÿïÿäÿí ãà÷ìûø, äÿðÿäÿí àçìûø... Õöëàñÿ... – Õöëàñÿ, àüà Äÿðâèø... – Õöëàñÿ, êÿðáÿëàéû, àíúàã áèëèðÿì êè: Êå÷ñÿ áåëÿ èëëÿð, áåëÿ ýöíëÿð, áåëÿ äþâðàí, Äöíéà îëàúàã áàøûìûçà òÿíý äåéèðëÿð. “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 4 ñåíòéàáð 1911, ¹6 43. Öçöì òóòäóì ñÿðâÿò ÿùëèíÿ, ÿëàìàí åòäèì: Ãàðäàøëàðûì! Éàçûã __________ åëìñèç, òÿðáèéÿñèç êö÷ÿëÿðäÿ áèñÿðö ïà ãàëûáëàð, êþìÿê åäèáàëàëàðûìûç íèç, ãîéìàéûíûç êè, ïàéèìàë îëñóíëàð... Ñöðöíäöì ÿñíàô ãàïûñûíà, ñÿñ390 ëÿíäèì: àé éîëäàø, ýÿëäèì; òöúúàðÿ éàëâàðäûì: àòàì, ðÿùìèíèç ýÿëñèí ìèëëÿòÿ, ãîéìàéûíûç àéàã àëòûíäà ãàëñûíëàð. Íàëÿ åòäèì êè, àé ãàðäàø: Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã, Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! Ãÿáðèñòàíà ðàñò ýÿëäèì... Ñÿñèìÿ ñÿñ âåðÿí îëìàäû, úèéÿðèì îäëàíäû. Çöëìÿòÿ ðàñò ýÿëäèì, àù-íàëÿì àñèìàíà áöëÿíä îëäó. Õöëàñÿ: Éåòèøäèì áèâÿôà äöíéàäÿ ãÿìäÿí úàíà, éà ìþâëà, Íÿ ùàñèë úàíÿ éåòäèì, éåòìÿäèì úàíàíÿ, éà ìþâëà. Ýþðìÿäèì î ìÿãàìû êè, áàëàëàðûìûç áó ëöòëÿð êèìè ìÿêòÿáëÿðè ÿùàòÿ åòñèíëÿð, ÷àòìàäûì àðçóìà... Äåäèì: åë èëÿ ýÿëÿí âàéà åë äÿ ýÿðÿê ÿëàú åòñèí... Àììà åëÿìÿç, õàáè ãÿôëÿòäÿ éàòûáäûð... Íÿ åäÿñÿí, êèìÿ éàëâàðàñàí? Ùàðàéà ýåäÿñÿí? Áÿùÿð òÿðÿô êè, íèêÿìåéêÿòè áèéàáàí ÿñò... Ýåò, àüà Äÿðâèø, öçöíö òóò ïÿðâÿðäèýàðûí äÿðýàùûíà, äÿðäëÿðÿ ÿëàú àðà... “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 6 ñåíòéàáð 1911, ¹7 44. Äîüðó áóéóðóðñàí, êÿðáÿëàéû, àììà “áàüà ÷àíàüûíäàí ÷ûõûá, ÷àíàüûí áÿéÿíìèð” – ìÿñÿëèíèí ãåéðè-ìÿíàñû äà âàð. Áèçèì àòà-áàáàëàðûìûç áèð ÷óüóí àôòàôàäà äàð÷ûí, çÿíúÿôèë ÷àéû ãàéíàäûá è÷èáëÿð. Ùÿòòà áó íþâ ÷àé ÷îõ àäàìëàðà ìÿãäóð îëìàéûá. Ãÿääèí àðõàëûã, íàøóð òóìàí ýåéèá, àéàãäà áàøìàã èëÿ þìð êå÷èðäèáëÿð. Î çàìàíà êå÷èá ýåäèá. Àòàì, èíäè __________ ÷àë ïàïàãëàð áàøëàðäà, àéàãäà úûð-úûð ÷ÿêìÿ, ëèáàñ àëà ôèðÿíýè. Ýóéà êè áó úÿíàáëàð Ïàðèñ äàðöëôöíóíëàðûíäà åëì òÿùñèë åäèá êóðñ ãóðòàðûáëàð. 391 Áó ñþçëÿðè ÿðç åòìÿêäÿ ìÿíçóðóì áóäóð êè, ñÿíÿ çÿìàíÿíèí äÿéèøìÿéèíäÿí ñþùáÿò åäèì. Àøêàð ýþðöíöð êè, þìð âÿ çÿìàíÿ èíñàíû ùÿìèøÿ ÷àíàã àëòûíäà ãàëìàüà ãîéìóð. Àììà, êÿðáÿëàéû, áèçèì ÷îõ àäÿòëÿðèìèç âàð êè, áèçè î ÷àíàã àëòûíäàí ÷ûõìàüà ãîéìóðëàð. Ìÿñÿëÿí, áèçèì îüóë åâëÿíäèðèá, ãûç âåðìÿéèìèçÿ áèð áàõ. Ãûç åâèíäÿí ùþêì ýÿëèð: ñÿêêèç äÿñò ëèáàñ, áèðè çÿðçÿðäÿí, áèðè çÿðçèáàäàí, áèðè õÿçðèéûõìàçäàí, áèðè ýÿíäÿäóðäàí, áèðè øÿìñöëãÿìÿðäÿí, áèðè ãàé÷ûêÿñìÿçäÿí, íÿ èñÿ... ßëàâÿ áèð àëòû ïóä øèðíè, ãûðõ êÿëëÿ ãÿíä, èêè ïóä íàáàò âÿ èéèðìè áåø õÿëÿò. Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, ôèëàí ãÿäÿð ãûçûë øåéëÿð. Ýÿë áóíëàðûí èíäè úàâàáûíû âåð ýþðöì íåúÿ áîüàçûí ãóðóìàéàúàã! Íåúÿ “âàé, äÿäÿ âàé!”ûí àñèìàíà áöëÿíä îëìàéàúàã! Áóíóíëà áåëÿ î òÿðÿô áóéóðóð: “Ìÿí ãûçûìû ÿñêèê òóòà áèëìÿðÿì”. Áó òÿðÿôèí áîüàçû ãóðóéà-ãóðóéà äåéèð êè: “Ôèëàíêÿñ îüëóíà íÿ òþâð òîé åäèá. Ìÿí îíäàí ÿñêèê äåéèëÿì êè! Ìÿí äÿ ýÿðÿê îíóí êèìè ðÿôòàð åäÿì, ùÿòòà áèð àçúà äà îíäàí àðòûã...” Áåëÿäèð, êÿðáÿëàéû, éîõñà áåëÿ äåéèë? – Áÿëè, àüà Äÿðâèø, áåëÿäèð. Ìÿí îüëóìó áåø èë áóíäàí èðÿëè åâëÿíäèðìèøÿì, ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè îíóí áîðúóíó âåðèá ãóðòàðìàìûøàì. – Ùÿ... Áó èøÿ äåéèðëÿð: “÷àíàã àëòûíäà ãàëìûø”. Ãóëàã àñ, êÿðáÿëàéû, áó ÷àíàã àëòûíäà ãàëìûø èøëÿðèìèçèí àãèáÿòèíè ñÿíÿ ÿðç åäèì: Àòàì, ÿââÿëà, åâëÿíìÿê, éÿíè åâè îëìàã äåéÿí ñþçäöð. Áèç íÿèíêè åâè îëìàã õÿéàëûíäàéûã, ùÿòòà åâè ïèøÿçâÿãò áÿðáàä åäèðèê. Ñàíèéÿí, ãûç òÿðÿôèí ùþêìëÿðèíè áèëèá åâëÿíìÿê àäûíû õÿéàëûìûçà äà ýÿòèðìÿéÿ úöðÿò åòìèðèê... Îäóð êè, úàâàíëàðûìûç êÿíàðäà ýÿçèðëÿð, ùÿðÿ áèð äöøÿíýè ñàõëàéûá äîëàíûðëàð. Ñó÷óëàðûìûçäàí áàøëàéûá òà ìÿíèì òàúñÿðëÿðèìÿäÿê... áåëÿ áèð ïÿðèøàí ùàëäûð. Êÿðáÿëàéû, áó èøèí àãèáÿòèíè ôèêèð åäÿíäÿ áÿäÿíèìè àòÿø òóòóð, úèñìèì îäëàíûð... Èíäè î úàâàíëàðûìûçäàí ñóàë åäèðÿì: Ãàðäàøëàðûì! Ñèç êè õàðèúè ãûçëàðûíû þçöíöçÿ ùÿðÿìè-ìþùòÿðÿì åäèðñèíèç, áÿñ ñèçèí þç áàúûëàðûíûç, ãîùóì-ÿãðÿáàëàðûíûçûí ãûçëàðû, éà êè ìèëëÿòèíèçèí ãûçëàðû íåúÿ îëñóíëàð?! Ìÿýÿð ñèç áåëÿ ìóðäàð èøëÿðèí àãèáÿòèíè ôèêèð åòìèðñèíèç? Ãûçëàðûìûç õûðäàâàò ñàòàíàìû ýåòñèíëÿð, éàèíêè ñèç ãîéàí éîë êèìè õàðèúè îüëàíëàðûíà... Áó íÿ ïÿðèøàí ùàëäûð, êÿðáÿëàéû! Äÿðäèì ìÿýÿð àçäûð êè, ñÿí äÿ ñöáù âàõòû áó ãÿìàëóäÿ ñþùáÿòè áàøëàäûí. Àëëàù ñÿíÿ èíñàô âåðñèí, áàëàì... __________ “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 12 ñåíòéàáð 1911, ¹12 392 45. Êå÷ÿí ïÿíúøÿíáÿ ýöíö äþâðÿäÿí ìÿíçèëÿ ãàéûäàí çàìàí áÿíäÿéÿ áèð úÿíàá ðàñò ýÿëèá ìÿíÿ ùöúóì åòäèëÿð. – Àüà Äÿðâèø! Íÿ òóòìóñàí áèçèì éàõàìûçäàí, ãàðäàø, ÿë ÷ÿêìèðñÿí? “Óøàãëàðûíûçû îõóäóíóç, íèúàòûìûç åëìäÿäèð” – äåéÿðÿê áèçè òÿíýÿ ýÿòèðäèí... Àòàì, áÿñ äåéèëìè?! – Àüàúàí! Ùàë-ùàçûðûìûç ìÿíè éàíäûðûá, âàäàð åäèð. Ãÿçÿáíàê îëìàéûç, åëìñèç úÿùàëÿòäÿ ãàëûá ïàéèìàë îëóðóã... Èðàí áÿðáàä îëóð úÿùàëÿòäÿí... Àâðîïà ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí éåääè éàøûíäàí òóòìóø òà éåòìèø éàøûíàäÿê áèð öíàñ, éà çöêóð òàïìàçñàí êè, ìÿäÿíèééÿòäÿí êÿíàð îëñóí; àììà áóéóðóç áàçàðà, áóéóðóç êàðõàíàëàðà, ìÿäÿíëÿðÿ. Ìèí íÿôÿð Èðàí ÿùëèíäÿí áèðè, áÿëêÿ éàçûá îõóìàã áèëÿ. Àüàúàí, áèð ýöí ãÿñäÿí ÿëèìÿ áèð êàüûç àëûá äþâð åòäèì, áàçàðû ýÿçäèì, êàðõàíàëàðû, ìÿäÿíëÿðè äîëàíäûì, áèð Èðàí ÿùëè òàïìàäûì êè, ìÿíèì êàüûçûìû îõóñóí, ùÿð éåðäÿ ñàâàäûì éîõäóð äåäèëÿð... Àùíàëÿì àñèìàíà áöëÿíä îëäó. Ìÿðùóì Íÿñðÿääèí øàùû éàä-áóä åòäèì... Íåúÿ éàä-áóä åòäèì? Îíó, àðèôñÿí, àüàúàí, àííàðñàí... Èðàí äóðñóí êÿíàðà. Ýþòöðÿê áèçèì þç øÿùÿðèìèçè. Òÿôòèø åäèíèç, îíäà áèëÿðñèíèç êè, èêè éöç àäàìäàí áÿëêÿ áèðúÿñè àíà äèëèíäÿ îõóéóá éàçìàã áèëèð... Ìÿýÿð áó ùàëÿò ùóøéàð îëàí ãàðäàøëàð ö÷öí ìöñèáÿò äåéèë! – Àüà Äÿðâèø! Ñþçëÿðèí ùàãäûð, àììà èøÿ áèð òÿðÿôäÿí áàõûðñàí, àòàì! Åëì ëàçûìäûð. Åëìè ïåéüÿìáÿðèìèç âàúèá åäèá. Àíúàã ÷èôàéäà, áèçèì äàðöëôöíóí ãóðòàðûá ýÿëÿí áÿçè úàâàíëàðûìûç úàìààòû åëìäÿí èêðàù åäèáëÿð. Áó ùÿçÿðàò áèçëÿðÿ åòèíà åòìèðëÿð. Úÿìè ñöëöê-ðÿôòàðûìûçû òÿíãèä åäèðëÿð. Áó ñèôÿòëÿð êèìè åëìäÿí èêðàù åòìÿç, ÿôÿíäèì? – Àüàúàí! Áèñÿáÿá èø îëìàç, ÷îõ äà ìöãÿññèð åòìèðèê áó úÿíàáëàðû; òÿðáèéÿëè àíàëàðû îëìàéûá. – Ùà, ùà, ùà... Áàüûøëà ìÿíè, àüà Äÿðâèø, òàìàøà åò áó öðÿôàëàðûí èøëÿðèíÿ... Àðàëàðûíäà àíà äèëè ìÿùâ, äèëëÿðèíè äÿ... Ùÿðÿìëÿðè: áèðè ôèðÿíý, áèð àëìàí, áèðè éÿùóäè, áèðè êèì... Áàëàëàðûíûí èñìè-øÿðèôëÿðèäèð: Íèñÿ îëóá Äóñéà, Çöëåéõà – Çóëéà, Èñêÿíäÿð – Ñàøà, Ìèäùÿò – Ìèòéà, Ìÿðçèéÿ – Ìàðóñéà, Àéíà – Àíéóòà, Èççÿò – Àçà... Ùàêÿçÿ... Áåëÿ __________ åâëÿðäÿ âåðèëÿí òÿðáèéÿäÿí íÿ ùàñèë îëàúàã, àòàì? Áèçëÿðè òàíûìàéàúàãëàð, áèçëÿðÿ éàõûí äóðìàéàúàãëàð. 393 – Àüàúàí! Äöáàðÿ ÿðç åäèðÿì àíà îëìàéûá... Òÿðáèéÿëè àíà ýÿðÿê òÿðáèéÿëè áàëà éåòèðñèí... Áóíäàí ñîíðà öìèäèìè ùÿð òÿðÿôäÿí êÿñèá, àòàì, äÿõèë äöøÿúÿéÿì àíàëàð ãàïûñûíà: àíàëàð, ñèçè àíä âåðèðÿì î ìÿùÿááÿòÿ, ùàíñû êè þâëàäûíûçà âàð, áèçè áó òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàã àäèëÿ þìðöíöçö ñÿðô åäèí åëìÿ âÿ åëì ýöúèëÿ òÿðáèéÿ âåðèí áàëàëàðûíûçà. Ùàíñûëàð êè áèð òÿê ñèçèí òÿùòè-íÿçàðÿòèíèçäÿäèðëÿð âÿ ìþùòàúäûðëàð àíà òÿðáèéÿñèíÿ! Õóäàéà, äÿðâèøèí áó íàëÿñèíè èúàáÿòÿ éåòèð. “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 18 ñåíòéàáð 1911, ¹15 46. – Éåíÿ íÿ îëóá, àüà Äÿðâèø, ÿùâàëûíû ïÿðèøàí ýþðöðÿì? – ßùâàëûì ïÿðèøàíäàí ïÿðèøàíäûð. Áó ýåúÿ ñöáùÿäÿê éàòìàìûøàì. Àíúàã ýþç éàøûíà åëÿ ýöú âåðìèøÿì. – Äöíéà áÿðáàä îëóá? Íÿ îëóá ìÿýÿð? À êèøè, íÿ âàõòàäÿê áèç ñÿíèí àù-íàëÿíè åøèäÿúÿéèê, êèôàéÿò äåéèë? – Ýþð àüëàðñàí, àüëàìàçñàí?! Àòàì, ÿíâàéè-ìöñèáÿò èëÿ þçöìÿ áèð êîìà òèêìèøäèì. Áèð íàìÿðòóá, àòàñûíäàí áèõÿáÿð ýþçöì ýþðÿ-ýþðÿ êîìàäàí ìÿíè ÷ûõàðäûá êè, êîìà ìÿíèìäèð. Áàøûìà äà áåø-îí éóìðóã ÷ûðïûá, ìÿíäÿ ýöú éîõ. Íåéëÿéèì, íåéëÿéèì, äöøäöì ãàïûëàðà, éàëâàðäûì ãîíøóëàðûìà: àé úàìààò, Àëëàù õàòèðèíÿ, ýÿëèíèç ìÿíè áó çàëûìûí ÿëèíäÿí õèëàñ åäèíèç. Ãàðäàø, êþìÿéÿ ýÿëÿí îëìàäû. Éöéöðäöì äèâàí ãàïûñûíà, “áèçÿ äÿõëè èø äåéèë” – äåéèá, ìÿíè ãàïûäàí ãîâäóëàð. Èíäè ãàëìûøàì íà÷àð, áèëìèðÿì ùàðäà ýåúÿëÿéèì. Áóíäàí àðòûã äÿõè íÿ èñòÿéèðñÿí? Äå ýþðöì ñÿí äÿ àüëàðñàí, àüëàìàçñàí, êÿðáÿëàéû? – Àüà Äÿðâèø! Éàõøû, àòàì, î ãîíøóëàð ùÿìèøÿ èíñàôäàí, âèúäàíäàí âÿ èíñàíèééÿòäÿí äÿì âóðàíëàðäûð. Íÿ äåéèá ñÿíÿ êþìÿê åòìÿäèëÿð? Íåúÿ ðàçû îëäóëàð áåëÿ à÷ûã ãóëäóðëóüà? Ñÿí áèð áàëàúà àéàüûíû ÿéðè ãîéàíäà îíëàðûí äàä-ôÿðéàäû ýþéÿ ÷ûõûð: “Àé àìàí, àé äàä, ãîéìàéûí äÿðâèø äöíéàíû õàðàáà ãîéìàã èñòÿéèð. Ôèëàíà, ôèëàíà ÿçèééÿò âåðèð. Áàøûíäàí áàñûá, ãîéìàéûíûç íÿôÿñè ÷ûõñûí”. Àôÿðèí áåëÿ èíñàôà, áåëÿ äþâðàíà!.. Àòàì, ýþðöíöð êè, ñÿíèí áÿçè ãîíøóëàðûí þçëÿðè äÿ ãà÷àããóëäóðäàí áÿäòÿðäèðëÿð... – Êÿðáÿëàéû! Úÿìè èøëÿðäÿí ìöøêöëö îäóð êè, ùå÷ êÿñè ãîéìóðëàð __________ êè, ìÿíëÿ áÿðàáÿð ýþç éàøûíû òþêñöí. Áèëèðñÿí, èíñàíà áèð áÿëà äö÷àð îëàíäà, îíà ýþç éàøû éåíÿ áèð òÿñÿëëèäèð. Çàëûìëàð îíó äà ãîéìóðëàð... 394 – Áÿñ èíäè ôèêðèí íÿäèð? – Ôèêðèì íÿ îëàúàã? Õÿëâÿòäÿ àüëàìàãäàí ñàâàéû íÿ îëà áèëÿð?.. Áåëÿ çöëìö Àëëàù-òààëàíûí äèâàíûíà òàïøûðàúàüàì. ßýÿð Àëëàùûí ðÿùìè îëàð, èíøàëëàù äà îëàúàã, êîìàì ãàéûäàð þçöìÿ. ßýÿð ãàéûòìàç, þçöìö ùÿëàê åòìÿêäÿí ñàâàéû ÿëàúûì äÿõè ãàëìûð... Éóðäñóç-éóâàñûç ìÿí äöíéàäà íåúÿ þìð åäÿ áèëÿðÿì, ñÿí þçöí äå, êÿðáÿëàéû? – Àëëàù ñÿíèí äàäûíà éåòñèí, àüà Äÿðâèø! Áóíäàí ñàâàéû ìÿí ñÿíÿ íÿ äåéÿ áèëÿðÿì, ÿëèìäÿí íÿ ýÿëèð? – Àòàì, Àëëàù ñÿíäÿí ðàçû îëñóí, ìÿíèì áó ùàëûìäà ñÿíèí áó ñþçëÿðèí äÿ ìÿíèì ö÷öí ýåíÿ áèð òÿñÿëëèäèð... Õóäàùàôèç. “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 28 ñåíòéàáð 1911, ¹24 47. – Êÿðáÿëàéû, ãàðäàøûì! Áóéóðóðñàí êè, äÿðâèø éåíÿ äÿëè îëóá, àüçûíà ýÿëÿíè äàíûøûð. Ãóëàã àñ, àòàì, ýþðöì ñÿí äÿ äÿëè îëàðñàí, îëìàçñàí! Áó ýöíëÿðäÿ áèð àëèúÿíàáà ðàñò ýÿëèá ñóàë åòäèì: àüàúàí, ãëàñíûëàð èíòèõàáû éàõûíëàøûð, ùàëûíûçû ïÿðèøàí äåéèðëÿð, äîüðóäóðìó? “Áó èøëÿðÿ ìÿí ãàðûøìûðàì âÿ ãàðûøìàéàúàüàì äà”, – äåéèá àüàì þçöíö âóðäó êàíòîðà... Äàéàíäûì... Ôèêðÿ ýåòäèì... Úèéÿðèì îäëàíäû. Öç ãîéäóì áàçàðà... Ðàñò ýÿëäèì áèð ãåéðè-úÿíàáà. ßðç åëÿäèì: àüàúàí, ãëàñíûëàð èíòèõàáû éàõûíëàøûð, ôèêðèíèç íÿäèð? Àüàìûí úàâàáû áåëÿ îëäó: “Úÿùÿííÿìÿ éàõûíëàøñûí, ýîðà éàõûíëàøñûí... Èíòèõàá áèð éîë îëàð, èêè éîë îëàð, íÿèíêè... Òÿíýÿ ýÿëìèøèê, ìÿí áó èøÿ éàõûí äóðìàéàúàüàì, úàíëàðû ÷ûõñûí!” Áó ñþçëÿðè äåéèá ìèíäè ôàéòîíà. Àôÿðèí áó úàâàáà, – äåéèá ìÿí äÿ óçàãëàøäûì... Ðàñò ýÿëäèì áèð íÿôÿð ÿùëè-öðôàíà. Áàøëàäûì øèêàéÿòè ðóçèýàðäàí... – Àüà Äÿðâèø! ßìèí-àìàíëûãäàí äÿì âóðóðñàí, ÿôÿíäèì... Ìÿýÿð áèçèì ñþçöìöçÿ áàõàí âàð! Íàùàã çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, àüà Äÿðâèø, áèçëÿðäÿí àäàì îëìàç! Àüàìûí áó ñþçëÿðèíäÿí îâãàòûì îëäó òÿëõ, úèí âóðäó áàøûìà... ßðç åëÿäèì: – Àüàúàí! Áóéóð ýþðöì êèìäÿäèð òàõñûð? Áóéóð ýþðöì ñèçëÿð íÿ âàõò úàìààò éîëóíäà ÷àëûøìûñûíûç, íÿ âàõò úàìààòà áàõûá äóðìóñóíóç?! Ùå÷ áèð âàõò! Ñèçëÿð àíúàã úèáèøäàíà ãóëëóã åòìèñèíèç... Àøêàðäûð, __________ áèð òÿê úèáèøäàíà ãóëëóã åäÿí âöúóä ìÿêòÿáÿ êþìÿê åäÿ áèëìÿç âÿ ìèëëÿò äÿ îíó òàíûìàç âÿ òàíûìàã äà èñòÿìÿç... Áåëÿäèð, àòàì, éà éîõ? 395 Àüàìûí áîüàçû ãóðóäó, áàøëàäû óäãóíìàüà, úàâàá âåðÿ áèëìÿäè. – Áóéóð ýþðöì, àüàúàí, ñèçëÿðÿ ìÿëóìäóðìó êè, áèð íÿôÿð óçàãäàí ýÿëìèø úÿíàá... Íåúÿ úÿíàá?! Úàìààò àðàñûíäà èüòèøàø ñàëûá, áèð-áèðèëÿ äöøìÿí åäèá, èøëÿðè úöðÿáÿúöðÿ ôèòíÿ-ôÿñàä èëÿ ãàðûøäûðûá, èíäè éàìàí ôèêðÿ äöøöá. Áóäóð ÿðç åäèðÿì, ìÿúáóðàì ÿðç åòìÿéÿ, ùÿðýàù î úÿíàáûí ôèêèðëÿðè áàø òóòñà, îíäà âàé, âàé ñèçèí ùàëûíûçà!.. – Áèëèðÿì íÿ äåéèðñÿí, àüà Äÿðâèø, àíúàã íÿ åòìÿëè? Úàìààòûìûçäà ùèññè-èòòèôàã éîõäóð... – ×îõ ïàêèçÿ, ÷îõ ýþçÿë... Áóéóð ýþðöì ñèçëÿðäÿ íÿ ö÷öí éîõäóð î ùèññè-èòòèôàã? Éîõñà úèáèøäàí ìÿñÿëÿñè ìàíå îëóð? Âàé, âàé, àüàúàí! Àüàì àðòûã äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿéèá éîëà äöøäö, ìÿí äÿ öç ãîéäóì ìÿíçèëÿ... Ùàëÿòè-ïÿðèøàí... Õÿéàëûìà íÿ ýÿëäè? Áèëèðñÿí êÿðáÿëàéû, íÿ ýÿëäè? Áèð áÿäáÿõò, áèðÿùì, áèìöðöââÿò, íàèíñàô, áèâèúäàí ìÿñÿëÿ: “Ìÿíäÿí þòäö ãîíøóìà äÿéäè, åëÿ áèëäèì êè, ñàìàí òîðáàñûíà äÿéäè”. Áåëÿ ìÿñÿëÿ, êÿðáÿëàéû, ùå÷ áèð òàéôàäà éîõ, àíúàã áèçèì êèìè áÿäáÿõò íàäàíëàð àðàñûíäà äàâàì åäÿ áèëÿð... Áÿäáÿõò, éàçûã òàéôà! Õóäàùàôèç, êÿðáÿëàéû! Áó ýöí ñÿí ìÿíèì éàðàìûí öñòÿ îä áàñäûí, éàìàí ùàëà ñàëäûí... – Ìÿýÿð, àüà Äÿðâèø, ìÿí èíñàí äåéèëÿì? Ìÿíèì þçöìöí ÿùâàëû ïÿðèøàí îëäó... Õóäàùàôèç. “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 2 îêòéàáð 1911, ¹27 48. – Êÿðáÿëàéû, äîüðó áóéóðóðñàí, êå÷ÿí âàõòëàð ìÿí äÿ áàçàðà, äöêàí ãàáàüûíà ÷ûõûá éàíûãëû ãÿñèäÿëÿð îõóéóðäóì. Úàìààò éûüûëûðäû áàøûìà, ìÿí äÿ ñÿñëÿíèðäèì: Ãîíøó êþ÷äö, áèç ãàëäûã, Àìàí åëëÿð, àé åëëÿð! Éàìàí ýöíÿ áèç ãàëäûã, Ôÿðéàä åëëÿð, àé åëëÿð! Ãûøãûðûðäûì. __________ Êå÷ñÿ áåëÿ ýöíëÿð, áåëÿ èëëÿð, áåëÿ äþâðàí, Äöíéà îëàúàã áàøûìûçà òÿíý, äåéèðëÿð... 396 Àììà, ÷èôàéäà, êÿðáÿëàéû, çÿùìÿòèì áèñÿìÿð ãàëäû. Èíäè ìÿí àøêàð ýþðöðÿì êè, òîðïàüûìûçäà çÿùÿð âàð. Ùå÷ áèð òîõóì áåëÿ òîðïàãäà íÿèíêè áèòìÿç, ùÿòòà úöúÿðìÿç äÿ. Îíà ýþðÿ äÿ áàçàð äþâðöíö ìÿí òÿðê åòäèì. – Íÿ åéèá åëÿð, àüà Äÿðâèø, ãÿñèäÿëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìèñÿí, éàçìàãäàí ÿë ÷ÿêìÿ. ßëùÿìäöëèëëàù, ðóçíàìÿìèç êè âàð, ãîé îõóñóíëàð, áèëñèíëÿð êè, äÿðäèìèç íÿäèð, äÿðäëÿðèìèçÿ ÿëàú íÿäèð. – Áàüûøëà, êÿðáÿëàéû! Ãÿðèáÿ ñÿí áèõÿáÿð àäàìñàí! Àòàì, ãàáàãúà ìÿíÿ ðóçíàìÿ îõóéàíëàðû ýþñòÿð, áàø öñòÿ, ìÿí äÿ éàçûì... Áèçèì úàìààòûí áàøû ýåúÿ-ýöíäöç ãÿïèê-ãóðóø ýöäìÿêäÿäèð. Áèð ãàðà ïóë áèçèì ö÷öí ùÿð áèð øåéäÿí ãèéìÿòëè îëóáäóð. Áèð ñààò âàõò îëàð êè, ðóçíàìÿ äÿ îõóñóíëàð? ßëàâÿ áþéöê áÿäáÿõòëèê îíäàäûð êè, úàìààò àðàñûíäà éöçäÿí áèðèíèí ñàâàäû âàð âÿ ñàâàäû îëàí àäàì áèçèì ðóçíàìÿëÿðÿ ÿñëà åòèíà åòìèð. “Íÿ ðóçíàìÿáàçëûãäûð?” – äåéèá áóëâàðà òÿøðèô àïàðûð... Éîõ, êÿðáÿëàéû, Àëëàù õàòèðèíÿ ÿë ÷ÿê éàõàìäàí. Áóíäàí ñîíðà ìÿí ÿëèìÿ ãÿëÿì äÿ àëìàéàúàüàì, ÷öíêè òîðïàüûìûç òîðïàã äåéèë, çèáèëäèð è÷èíäÿ çÿùÿð... – Áÿñ íÿ åòìÿê ýÿðÿê, àüà Äÿðâèø? Ñÿí þçöí äåéèðñÿí êè, èøëÿð áåëÿ êå÷ñÿ äöíéà îëàúàã áàøûìûçà òÿíý äåéèðëÿð. Åëÿ éàòûá ãàëàãìû? – Éàòûá ìöðòÿä àçàðëûã åòìÿìÿê êè, õåéð áèð èøäèð. Äÿðä îðàñûäûð êè, áó êÿñàôÿòè-ìÿäÿ èëÿ áèð-áèðèìèçÿ ÿçèééÿò äÿ âåðèðèê, áèð-áèðèìèçèí ìàëûíà, úàíûíà, íàìóñóíà òîõóíóðóã. Åëÿ íàìÿðòóá, áèâèúäàí èøëÿð ýþðöðöê êè, àäàìûí ÿòè öðïÿøèð, áàøûíûí òöêö ãàáàðûð. – Ùàíñû èøëÿðèìèçè áóéóðóðñàí, àüà Äÿðâèø? – Ãóëàã àñ, êÿðáÿëàéû! Áèð ýöí áèð ìÿúëèñäÿ ÿéëÿøìèøäèì. Áàøëàäûëàð êè, áèð éà èêè èëäÿí àðòûã þâðÿò ñàõëàéàí êèøèíèí àüëû éîõäóð. Þâðÿò íþâðÿñòÿ ýÿðÿê îëà, èëäÿ äÿ áèðè... Àüàëàðäàí áèðèñè áóéóðäóëàð êè, èëäÿ áèð þâðÿò àëìàã éàìàí îëìàçäû, àììà áèð àç ÷îõ õÿðú èñòÿð. Ùÿçÿðàòûí íå÷ÿñè ãÿùãÿùÿ åäèá áóéóðäóëàð êè, þâðÿòèí áàøûíà åëÿ èø ýÿòèðìÿê îëàð êè, àòàñû åâè äåéèá, äöç ýåòñèí. Êÿáèí ïóëó íÿäèð, õÿðúè íÿäèð? “Êÿáèíèì ùàëàë, úàíûì àçàä”, âÿññàëàì. Ýåò áèð ãåéðè-êàñûáúà, íþâðÿñòÿ ãûç òàï, îí äþðä éàøûíäà. Ïÿù, ïÿù, ïÿù, èëäÿ áèðè... Ìÿúëèñäÿ ñèííÿ äîëìóø úÿíàáëàðà íÿçÿð åòäèì, àøêàðà ýþðäöì êè, àüàëàðûìûí ñþùáÿò õîøëàðûíà ýÿëäè... Ãàëõäûì àéàüà... Àüëûì áàøûìäàí îéíàäû... ßðç åëÿäèì: – Àé __________ áèÿäÿáëÿð, áèãåéðÿòëÿð! Ìÿýÿð öíàñ òàéôàñûíû Àëëàù éàðàòáèèíñàôëàð, ìàéûá? Ìÿýÿð ñèçëÿðäÿ èíñàô, ìöðöââÿò, ðÿùì éîõäóð? Íåúÿ ùÿéà åäèá 397 äèëèíèçÿ ýÿòèðÿ áèëèðñèíèç ýþé÷ÿê, êàñûáúà ãûçû, îí äþðä éàøûíäà, áèð èëäÿí ñîíðà êö÷ÿëÿðÿ àòûëìûø, àú-ñóñóç?.. Áÿðÿêàëëàù! Àäûíûçû ìöñÿëìàí ãîéìóñóíóç... Áöòïÿðÿñòëÿð!.. Ùåéâàíäàí ÿñêèêëÿð! “Âàé, âàé!” – äåéèá ÷ûõäûì ìÿúëèñäÿí... “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 18 îêòéàáð 1911, ¹41 49. ...Àòàì, ìÿí êÿððàò èëÿ þçöìÿ ñþç âåðèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà áèð êÿñèí ôèêðèíÿ ãàëìàéûì, ÷öíêè äåéèðÿì áåëÿ ôèêèðëÿðäÿí áèð øåé ÷ûõìûð. Àììà íÿ åäÿñÿí êè, îëìóð, éåíÿ áàøëàéûðàì ôèêðè. Äåéèðëÿð: åë äÿðäèíÿ àüëàéàíûí ýþçëÿðèíÿ ãàí äàìàð... Áó ìÿñÿëÿ äîüðó äà îëñà, ìÿí éåíÿ ôèêèð åòìÿìÿéè áàúàðìûðàì... Íåúÿ ôèêèð åòìÿéèì êè, ìÿíèì óøàãëàðûì âàð. Ýÿëÿúÿêäÿ îíëàðëà íÿ ôàúèÿëÿð, íÿ ìöñèáÿòëÿð îëà áèëÿð? Áó ñóàë ìÿíè äÿðèí ôèêèðëÿðÿ ñàëûð. Îëóðàì áÿäõàá, þçöì äÿ éàòà áèëìèðÿì. Ýàù ýöúö äàüà àïàðûðàì, ýàù äàüäàí åíäèðèðÿì. Íÿ ãÿäÿð ôèêèð åäèðÿì, èøèí àõûðûíû éàìàí ýþðöðÿì. Úÿìè òàéôà åëìäÿ, òèúàðÿòäÿ èðÿëè ýåäèáëÿð, ìÿíèì þâëàäûì èñÿ ãàëûá ýåðèäÿ. Ùå÷ öìèä éîõäóð êè, îíëàð äà êàðâàíà éåòèøñèíëÿð. Ôèêèð åäèá ãàëûðàì áàøûìà äþéÿ-äþéÿ. Î ãÿäÿð ôèêèð åäèðÿì êè, àõûðäà ýþðöðÿì ýóéà áÿäÿíèì éîõäóð. Ñîíðà áàøëàéûðàì þçöìÿ òÿñÿëëè âåðìÿéÿ. Õÿéàëûìà áèð íàüûë ýÿëèð: êå÷ÿíëÿðäÿ, áèð ýöí äÿíèçäÿí áèð ïÿíúÿ ýþðöíöð èìèø. Áó ÿùâàëàòû ùàêèìè-âèëàéÿòÿ õÿáÿð âåðèðëÿð. Îíäàí ñîíðà áàøëàéûðëàð ïÿíúÿéÿ òöôÿíý, òîï àòìàüà, àììà ïÿíúÿ äàéàíûð. Òöôÿíý, òîï èñÿ ïÿíúÿéÿ ÿñëà ÿñÿð åòìèð. “Áó íÿ ÿëàìÿòäèð” – äåéèá úàìààò ùÿéÿúàíà ýÿëèð. Áèð ýöí áèð øÿõñ äÿíèç êÿíàðûíà ýÿëèá èêè áàðìàüûíû ïÿíúÿéÿ òÿðÿô ãàëäûðûð, ùàìàí äÿãèãÿ ïÿíúÿ éîõ îëóð. Áó õÿáÿð ÷àòûð ùàêèìÿ, î äà ùþêì åäèð êè, î øÿõñ ýÿëñèí îíóí éàíûíà, ýþðÿê áó íåúÿ èøäèð. Î øÿõñ ýÿëèá ùàêèìÿ ÿðç åäèð êè, î ïÿíúÿíèí ôèêðè áóíó ãàíäûðìàãäûð êè, ÿýÿð áåø àäàì úàìààò èøèíäÿ áèðëÿøñÿ, ùÿð áèð øÿùÿðèìèçèí èøèíÿ äÿ ÿíúàì åäÿ áèëÿðëÿð. Ìÿí îíà úàâàá âåðäèì êè, èêè íÿôÿð äÿ äîñò îëñà êèôàéÿòäèð. Ïÿíúÿ ìÿíèì ôèêðèìè ãÿáóë åäèá éîõ îëäó... Àììà, êÿðáÿëàéû, ìÿí î ãÿäÿð ãÿòè öìèä îëìóøàì êè, áó çàìàíäà __________ èêè íÿôÿð àäàìûí äà áèðëÿøìÿéèíÿ åòèáàð åäÿ áèëìèðÿì. Îäóð êè, úàìààò èøëÿðèìèç äÿ áèñÿðÿíúàì ãàëìàãäàäûð. Èíäè áèç, àòàì, åòèáàðäàí äöøìö398 øöê, ðàùàò éàòìûøûã. Úÿùàëÿòëÿ î ãÿäÿð áÿðê éàòìûøûã êè, áÿëêÿ äÿ ãèéàìÿòäÿ àéûëàã. Áÿëè, áÿëè, éàòìûøûã, ìÿñò îëìóøóã. “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 25 îêòéàáð 1911, ¹47 50. Ìÿíäÿí ñóàë åäèðëÿð: íÿ ÿúÿá íå÷ÿ âàõòäûð êè, íÿ éàçìûðàì, íÿ äàíûøìûðàì? Ãàðäàøëàðûì! Éàçìàüà ãîëóì éîðóëóá, äàíûøìàüà äèëèì áàüëàíûá. ßùâàëûì ïÿðèøàí, úèéÿðèì øàí-øàí... Íåúÿ êè ãàíàäû ñûíìûø ãóø ó÷ìàüà ãàäèð îëìóéóá, éåðäÿ òÿê ãàíàä äþéöá ñöðöíÿð, íåúÿ êè, áåëè ÿçèëìèø, áàøûíû ýàù ñàüà, ýàù ñîëà ÷ûðïàð, ìÿíèì äÿ ùàëÿòèì î úöðÿ îëóáäóð... Ùàë-ùàçûðûìûçû õÿéàëà ýÿòèðèá áàøûìû ýàù ñàü äèçèì öñòÿ, ýàù ñîë äèçèì öñòÿ ãîéóðàì, çîð âåðèðÿì àüëàìàüà âÿ êå÷ÿí áàáàëàðûìûçà éàìàí äåìÿéÿ... Ëÿíÿò îõóéóðàì î ðÿèñëÿðèìèçÿ êè úàìààòû úÿùàëÿòäÿ, àâàìëûãäà ñàõëàéûá, “äöíéà áåø ýöíäöð, áåøè äÿ ãàðà” – äåéèá, àíúàã åéøèøðÿòÿ ìÿøüóë îëäóëàð... Íåúÿ ùåéâàíëûã, íåúÿ áÿäáÿõò ùàëÿò!.. Ðÿèñèìèçÿ áàõûíûç, ðóùàíèëÿðèìèçÿ áàõûíûç... ßëèì éîðóëìóø, äèëèì áàüëû, íÿ äåéèì?.. Áèðúÿ äÿôÿ, áàüûøëàéûíûç, áèð åâäÿ áèð úÿíàáà ðàñò ýÿëäèì (êå÷ÿí âàõòûí ÿùâàëàòûäûð). – Àüà, òÿøðèôèíèç? – Áÿíäÿ Òÿáðèçäÿí ýÿëìèøÿì, äîñò-àøíàëàðû çèéàðÿò åòìÿéÿ (ïóë éûüìàüà). Óçóí äîíëó, ñàããàëû ñûüàëëû àüàì èëÿ ñþùáÿò èìèç õåéëè ñÿêäè. ßçîí úöìëÿ áóéóðäóëàð: – Ìÿíèì ìÿðùóì àòàìûí “áèð òÿñáèùäÿí áèð äÿíÿ àðòûã, éà áèð äÿíÿ ÿñêèê þâðÿòè âàð èäè”. Áó ñþçëÿðè åøèäèá “áÿðÿêàëëàù ñÿíÿ äÿ âÿ ìÿðùóìà äà!” – äåéèá, ãàëõäûì àéàüà, ÿðç åòäèì: – Áèð âèëàéÿòèí êè áåëÿ ðÿèñè âÿ áåëÿ ðóùàíèëÿðè îëà... î âèëàéÿò õàðàáà ãàëìàéà áèëìÿç èäè. Íåúÿ êè õàðàáà äà ãàëûá. Õóäàùàôèç, àòàì... Öç ãîéäóì ìÿíçèëÿ. Àììà íåúÿ ùàëÿòäÿ?.. Áèð òÿðÿôäÿí éàìàí äåäèì, áèð éàíäàí ýþç éàøû òþêäöì... __________ “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 11 íîéàáð 1911, ¹62 399 51. ...Èíñàí, êÿðáÿëàéû, þìð åäèá ãîúàëäûãúà êå÷ÿí ñÿùâëÿðè éàä-áóä åäèá, ÷îõ âàõò þç-þçöíö ìÿçÿììÿò åäèð. Äåéèð: êàø ôèëàí, ôèëàí èøëÿðè ýþðìÿéåéäèì. Ôèëàí, ôèëàí ÿìÿëëÿðè åòìÿéåéäèì... Áóíà íÿ äåéèðëÿð, êÿðáÿëàéû! “Äàëäàí àòûëàí äàø òîïóüà äÿéÿð!”. Ñÿùâñèç èíñàí îëìàç, äîüðóäóð. Àììà èø îíóí ãÿäÿðèíäÿäèð. Øÿêê éîõäóð êè, íÿ ãÿäÿð èíñàíûí åâ òÿðáèéÿñè ëàéèãèíúÿ, åëì éîëó èëÿ îëñà, áèð î ãÿäÿð îíóí ñÿùâè àç îëàð. Îíà ýþðÿ äÿ þìðöíö àñóäÿ, õîø, áàôàéäà àïàðàð. Âàé î øÿõñèí þâëàäûíûí ùàëûíà êè þçö úÿùàëÿòäÿ ãàëûá, åâ òÿðáèéÿñèíèí, åëìèí ôàéäàñûíû ãàíìàéûá, þâëàäûíû ãàðàíëûãäà ãîéóá, î äöíéàéà àïàðà... Áåëÿ ôÿðìàéèø åäèðëÿð: “Êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç, úàëàñàí ýöíö ýöíÿ”. Áèëèðñÿí, êÿðáÿëàéû, áó ñþçëÿðè êèìëÿð îõóéóð? Çÿùìÿòñèç, áèøöóð þìöðëÿðèíè êå÷èðèá, ÷ÿòèí ýöíëÿðÿ ÷àòìûøëàð. Áó ñþçëÿðè ìÿí þçýÿ úöð îõóéóðàì: “Êå÷ÿí ýöíäÿí âåéë ýöí îëìàç, òîïëàñàí áàáàëàðûìûçû áèð éåðÿ”. Áàáàëàðûìûçûí ôèêðè îëóá éåéèá-éàòìàã âÿ áîëëóúà àðâàä àëìàã, õîðóç, ãî÷ äþéöøäöðìÿê, äÿðâèø íàüûëûíà ãóëàã àñìàã, èëàí îéíàäàíëàðà òàìàøà åòìÿê âÿ áåëÿ áèâåú, ëàéÿíøöóð þìðöí àäûíû ãîéóáëàð “êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç...” Ùàé, ùàé!.. Êÿðáÿëàéû, þâëàäà àòàíûí ãàáèëèééÿòè ÷àòàð, àòàíûí õàñèééÿòè âÿ ùÿð áèð éàìàí, éàõøû ñèôÿòëÿðè. “Àãèáÿò ýöðýçàäÿ ýöðý øÿâÿä, Ýÿð÷è áààäÿìè áöçöðý øÿâÿä”1. Áàáàëàðûìûçäàí áèçÿ èðñ ãàëûá, òÿíáÿëëèê, âöúóä-áàâöúóäëóã âÿ ãåéðè-ãåéðè ñèôÿòëÿð... Îíà ýþðÿ î “êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç”ûí ìÿíàñûíû ìÿí ãàíà áèëìèðÿì. êèøèñÿí, þâëàäûí ôèêðèíè ÷ÿêìÿ, ìèëëÿò äÿðäèíè ÷ÿêìÿ. Ãàíìà êè, äöíéàäà èíñàíèééÿò íÿäèð, ôèêðèí àíúàã îëñóí ùåéâàíèééÿò ñóðÿòèíäÿ äîëàíìàãäà. Àäûí äà ãîé “êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç”. Àôÿðèí ñèçÿ! Êÿðáÿëàéû, áàáàëàðûìûçäàí èðñ ãàëìûø áèçèì ÷îõ ãÿðèáÿ àäÿòëÿðèìèç âàð. Íÿ ãÿäÿð àõìàã, íÿ ãÿäÿð áèôàéäà, áàøäàí-àéàüà ñÿùâ âÿ áèâèúäàí. Îíëàðäàí áèðèíè ÿðç åäèì: Áèð ýöí ìÿíèì åâèìè êÿñèá, îëóá-ãàëàíûìû àïàðäûëàð. Åâäÿ áèð ãàøûã äà ãàëìàäû. Áó ìöñèáÿòè åøèäèá äîñò-àøíà, áèð îí íÿôÿð òÿøðèô __________ 1 Òÿðúöìÿñè: Úàíàâàðûí áàëàñû úàíàâàð îëàð, îíà èíñàí ïÿðâÿðèø âåðèá áþéöòñÿ äÿ (Ñÿäè Øèðàçèäÿí). 400 ýÿòèðäèëÿð áÿíäÿéÿ “òÿñÿëëè” âåðìÿéÿ. Áèð ùÿôòÿ ñöáùäÿí àõøàìàäÿê ÿéëÿøäèëÿð ìÿíçèëèìäÿ. Ùÿð ýöí íàùàð, øàì, øàì, íàùàð... Ùÿôòÿ êå÷ìèø, øåéëÿðäÿí áèð ãÿäÿð òàïûëäû. Ùÿçÿðàò áó äÿôÿ òÿøðèô ýÿòèðäèëÿð “ýþçàéäûíëûüà”. Ýåíÿ íàùàð, øàì, øàì, íàùàð, ö÷ ýöí... Ãàá-ãàçàíû ãîíøóäàí àëäûì, éöç ìàíàò áîðú åòäèì. Áÿíäÿéÿ “òÿñÿëëè”íè âåðÿí àüàëàðûì ùå÷ ôèêèð åòìÿäèëÿð êè, àõûð áó êèøèíèí åâè áÿðáàä îëóá, áóíà êþìÿê ëàçûìäûð, íÿèíêè áóíó áîðúà ñàëìàã, ÿçèééÿò âåðìÿê. Áåëÿ ýþçÿë àäÿòëÿðèìèç âàð, êÿðáÿëàéû. Ìöôòÿõîð áàáàëàðûìûçäàí áèçÿ áþéëÿ øåéëÿð èðñ ãàëûáäûð... Íþãñàíëû èøëÿðèìèç ùÿääÿí çèéàäÿäèð. Êÿðáÿëàéû, Àëëàù éàð îëñà, áèð-áèð ÿðç åäÿúÿéÿì. Ùÿëÿëèê õóäàùàôèç! “Éåíè Èðøàä” ãÿçåòè, 14 íîéàáð 1911, ¹64 52. Íÿ õîø ýöíëÿð èäè, íÿ ýþçÿë ðóçèýàð èäè! Ëèáàñ àü, ñà÷ëàðûì ãûâðûì, áèð ÿëèìäÿ òÿáÿðçèí, áèð ÿëèìäÿ êÿøêöë ýèðèðäèì ìåéäàíà... – Ìþâëàéè-ìÿí! Õèðãÿâö ñÿúúàäÿðà äàäÿì áåìåé, ßç õÿðàáÿò àìÿäÿì, õöììàðâàð1. Áèð òÿðÿôäÿí “ÿùñÿí, àüà Äÿðâèø!”, áèð òÿðÿôäÿí “àë ýÿëñèí àüà Äÿðâèø!..” Áèð ñààò ÷ÿêìèðäè, ùÿôòÿëèê àçóãÿì îëóðäó úÿì... Èíäè ýöíö ãàðà, ÿëè ãîéíóíäà íàí-ïÿíèðÿ ùÿñðÿò... Ãàïûëàðà äöøöá ëîüìà-ëîüìà ÷þðÿê éûüìàã äÿðâèø Ùåéäÿðèí øÿíèíÿ éàðàøìàç, àú äà ãàëìàã îëìàç... Áÿñ íÿ åòìÿëè? ßëàú éîõ, ìÿí äÿ ýÿðÿê ùÿðèôëÿð ýåäÿí éîëó òóòóì... Àäûìû ãîéàúàüàì õöñóñè ìöõáèð, ïàéòàõòëàðäà ÷ûõàí ãÿçåòëÿðÿ òåëåãðàìëàð ýþíäÿðÿúÿéÿì... Òåë õÿðúè îíëàðäàí, ùÿð òåëäÿí ö÷ ìàíàò áÿíäÿéÿ... Ïÿù, ïÿù, ïÿù!.. Äþðä òåë ýþíäÿðäèì, îí èêè ìàíàò úèáèøäàíäà... Áàçàð ýåòñèí úÿð-úÿùÿííÿìÿ, ãÿñèäÿ äÿ äàëûíúà... Éàçàúàüàì êè, “ãÿò îëìàéûá, òàóí òóòìóø êÿñÿýÿíëÿð ÷àòûáëàð ÿòðàô êÿíäëÿðÿ, ìÿäÿíëÿðÿ, áó ýöí-ñàáàù äîëàúàãëàð øÿùÿðÿ. Ïðîôåññîð Çàáîëîòíû áàøûíû èòèðèá, úàìààò òÿøâèøäÿ... Ãà÷àãà÷ áàøëàéûá... Ãàðà íà÷àëíèê ýèçëÿíèá, ãëàâà éàòûá... __________ 1 Òÿðúöìÿñè: Õèðãÿ âÿ ñÿúúàäÿíè ñàòûá ïóëóíó øÿðàáà âåðäèì, õÿðàáàòäàí ìÿñò ýÿëäèì. 401 Áóðàäàí éàçàúàãëàð êè, äÿðâèø Ùåéäÿð äÿëè îëóá... Òåëëÿð áàøäàí àéàüà éàëàíäû, òàóí áèëìÿððÿ ãÿò îëóá, êÿñÿýÿíëÿð ÷þëëÿðäÿ ñÿëàìÿò îéíàãëàøûðëàð... Àäûìû ãîéàúàãëàð “àðõèõóëèãàí”... ×îõ ìÿíèì âåúèìÿ èäè... Ùÿð íÿ èñòÿéèðëÿð ãîé äåñèíëÿð, úèáèøäàíûì ñàü îëñóí... Îíëàð éàçûðëàð éàëàíäû, ìÿí äÿ éàçàðàì êè, õåéð, äîüðóäó... ×îõ äà áÿðêÿ ÷ÿêñÿëÿð, øàùèä òàïàðàì äóõàí÷ûëàðäàí, ýÿäÿ-ýöäÿäÿí. Îíëàð äà òÿñäèã åäÿðëÿð êè, äÿðâèø Ùåéäÿð þìðöíäÿ áèëìÿç éàëàí íÿäèð, ãóðòàðäû ýåòäè... Ñàü îëñóí úèáèøäàíûì! Ñàü îëñóí ùÿìêàðëàðûì! “Ñÿäàéè-ùÿãã” ãÿçåòè, 28 ìàé 1914, ¹22 53. – Ýþçëÿðèìèç àéäûí îëñóí, àé àüà Äÿðâèø! Ìÿýÿð õÿáÿðèí éîõäóð? Ãî÷óáàçëûüà, íàùàã ãàí òþêìÿéÿ ìöáàðèçÿ åëàí îëóíóá... Ùÿìä îëñóí õóäàéà! Íÿ ýþçÿë íèééÿò, íÿ ýþçÿë èãäàì!.. – Êÿðáÿëàéû, áàüûøëà ìÿíè! Ýþðöíöð êè, ñÿí ùàë-ùàçûðûìûçäàí áèõÿáÿðñÿí. – Íåúÿ ìÿýÿð, àüà Äÿðâèø? – Î ìöáàðèçÿ ïó÷, õàì õÿéàëäûð, ÿôÿíäèì. Îíäàí þòðö êè, íÿ ãÿäÿð ìöðòöáëÿð ÿëëÿðèíäÿ ïèéàëÿ âÿ çÿíý òîéëàðäà ñöçÿúÿêëÿð, íÿ ãÿäÿð êè, úÿíýèëÿð òÿê îòàãëàðäà “úèýè-úèýè” îõóéà-îõóéà îéíàéàúàãëàð, íÿ ãÿäÿð êè, î èêè úöðÿ àøíàáàçëûã âàð, íÿ ãÿäÿð êè, àä-ñàí, íöôóç ãàçàíìàãäàí þòðö úÿëëàäëûã âàð, íÿ ãÿäÿð áöõë, õÿéàíÿò âàð, íÿ ãÿäÿð ãàðà ãóðóø öñòÿ áîüóøìàã âàð... ïèøòîëàð, áåðäàíêÿëÿð, ãÿìÿëÿð ýþéäÿ îéíàéàúàãëàð... – Íÿ ñþéëÿéèðñÿí, à êèøè? Áåëÿ äþøöíèøàíëû úàâàíëàðûìûç, îíëàðà úàíûì ãóðáàí, úÿìèééÿò áèíà åäèá, íèçàìíàìÿ éàçûáëàð, ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûðëàð... – Úàâàíëàðûìûç íàùàã î ôèêðÿ äöøöáëÿð, êÿðáÿëàéû... Úÿùàëÿò âÿ ïóë îëàí éåðäÿ î ãàí ùÿìèøÿ òþêöëÿúÿê... Úÿùàëÿò, ïóë... – Áÿñ íåúÿ îëñóí, àüà Äÿðâèø? Àõûð áåëÿ ìöñèáÿòÿ äþçìÿê îëìóð. __________ – Äîüðóäó, êÿðáÿëàéû, èøëÿðèìèç ÷îõ éàìàíäûð, ìöñèáÿò öðÿê éàíäûðàí ìöñèáÿòäèð... ßëè âóðäó Âÿëèíè þëäöðäö... ßëè ýåäèð êàòîðãàéà, 402 Âÿëè ×ÿìáÿðÿêÿíäÿ. Êöëôÿòëÿðè ãàëûð ÿë-àìàíäà, áàëàëàðû êö÷ÿëÿðäÿ, àíàëàð íÿ ùàëà äöøöðëÿð... Ãåéðÿò, íàìóñ... Äèëèì ýÿëìèð ÿðç åòìÿéÿ, êÿðáÿëàéû, àðèôñÿí, ãàíàðñàí. – Àëëàù õàòèðèíÿ áÿñ íÿ åòìÿëè, ÿëàú íÿäèð, àüà Äÿðâèø?! – Íÿ åòìÿëè Ùå÷ íÿ... Ýþçëÿìÿê ýÿðÿê òà êè åëì ñàùèáè, òÿðáèéÿ ñàùèáè àíàëàð ýèðñèí ìåéäàíà... Ãîé úàâàíëàðûìûç î ìöáàðèçÿíè öíàñûí åëì âÿ òÿðáèéÿñèíÿ äöøìÿí øÿõñëÿð èëÿ åòñèíëÿð, âàð-éîõëàðûíäàí êå÷èá àíàëàðà òÿðáèéÿ âåðñèíëÿð. Éîõñà, àòàì, ïóë úÿùàëÿòëÿ áèð éåðäÿ îëàíäà, áÿä ÿìÿëè ñÿí ôþâò åäÿ áèëìÿçñÿí... Ãî÷óáàçëûüû ñàõëàéàíëàð ìÿëóìäóðëàð... Êèôàéÿòäèð, êÿðáÿëàéû, áåðèçà õóäà1, ìÿíè àðòûã äàíûøäûðìà, õàòàñû âàð. Ãàðäàø, éàçûüàì, õóäàùàôèç. “Ñÿäàéè-ùÿãã” ãÿçåòè, 7 èéóë 1914, ¹155 54. ÝÅÒÑÈÍ ÝßËÌßÑÈÍ Êå÷ìèø ùàëà áèð íÿçÿð Çÿìàíè êè, éåðëÿðèìèç èøüàë îëóíäó, ÿñêè èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí ÿââÿë òÿøðèô ýÿòèðÿí “êàìåíäàíò” úÿíàáëàðû îëäó. Áó úÿíàá áèð íå÷ÿ ìöääÿò áàñäû, êÿñäè, àñäû... Ñîíðà òÿøðèô ýÿòèðäèëÿð àüà “ìóðîâëàð”... Áó àüàëàð ùÿðÿñè þç ìàùàëûíäà äþâð åòäèëÿð. Áó êÿíääÿí î êÿíäÿ, î êÿíääÿí áó êÿíäÿ... íàçèðèí íàð ÷óáóüó “ðîçüè”... Ãóëëóüè-øÿðèôëÿðèíäÿ äèëìàíúû, êàòèáè âÿ äÿôòÿðõàíà ÿìÿëÿñè, ùåñàáñûç ÷àïàðëàð âÿ ÷àïàðáÿéè... Ùÿð ìÿíçèëäÿ ïèøÿçâÿãò ñóðñàò éûüûëìàãäà. Îí ðÿñ ãîéóí, áèð ðÿñ êþê äöýÿ, èêè ïóä ñîüàí, îí ýèðâÿíêÿ äóç, áèð ïóä éàü, ÷þðÿê íÿ ãÿäÿð ëàçûì îëñà... Àòëàð ö÷öí àðïà, ñàìàí, îò... Ùàìûñû éàçûã úàìààòäàí... Ñóðñàò àç îëìàã ö÷öí âÿ áèð àçúà äà úèá õÿðúëèéè ãàáàãúàí òÿøðèô ýÿòèðÿí úÿíàá ÷àïàðáÿýèéÿ... Áóíëàðäàí ñîíðà òÿøðèô ýÿòèðäèëÿð àüà ïðèñòàâëàð, “ñòðàæíèêëÿð”, “ãàðàäàâîéëàð”... Ãàðàäàâîéëàðäàí ãîðõäóã, ïðèñòàâëàðûí ãàáàüûíäà òèòðÿäèê, äèëèìèç òóòóëäó, íèòãèìèç îëìàäû äÿðäèìèçè ñþéëÿìÿéÿ... Ýåòñèí ýÿëìÿñèí, õóäàéà! __________ 1 Àëëàù õàòèðèíÿ 403 Ùÿð íÿ ãàçàíäûã ãîïàðäûëàð... ßë àòäûëàð òîðïàüûìûçà. Ñàëäûëàð áèçè úÿùàëÿò äÿðéàñûíà. ßëèìèçäÿ îëàí ìÿäÿíèééÿò éàâàø-éàâàø ïó÷ îëäó... Àõûðû ãÿñä åòäèëÿð äèëèìèçè, äèíèìèçè áàòûðñûíëàð... Úÿëëàäëàðûìûç áèçè àõûð íÿôÿñÿ éåòèðäèëÿð... Ýåòñèí ýÿëìÿñèí, õóäàéà!.. Øöêöðëÿð îëñóí, õóäàéà, î çàëûì, áèðÿùì èäàðÿ úÿùÿííÿìÿ âàñèë îëäó... Äöøäö Áàêûíûí íåôò ãóéóñóíà... Äàëûíúà ãÿíáÿð àòûç, ùÿðú-ìÿðú îëñóí... Éàøàñûí ùöððèééÿò, éàøàñûí ìöñàâàò1, éàøàñûí éåíè ùþêóìÿò. “À÷ûã ñþç” ãÿçåòè, 4 àïðåë 1917-úè èë, ¹441, ñÿù.3 55. Åé äþðä-áåø êàñà õàìðàøû, éà äöøáÿðÿ éåéèá áåø-àëòû äÿôÿ “àôèéÿò îëñóí” åøèäèá èñòèðàùÿò åäÿí àüàëàð! Ýþðöðñöíöçìö àëòû-éåääè éàøûíäà, úûíäûð ëèáàñäà ñîéóãäàí òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ êö÷ÿëÿð äèâàðëàðûíà ïÿíàùëàíìûø òèôèëëÿðè? Ðàñò ýÿëèáäèðëÿðìè ñèçÿ ãîúà êèøèëÿð äàëûíäà úûíäûð éîðüàí áàëàñûíûí ÿëèíäÿí òóòìóø, éàíûíäà àéàãéàëûí þâðÿòëÿðè, ãîëëàðûíäà òèôèëëÿðè? – Àé ãàðäàø! Àíúàã, Àëëàù õàòèðèíÿ! – Ïóë èñòÿìèðèê, áèð ïàð÷à ÷þðÿê âåð áó òèôëÿ... – Îëàðìû áèð éåð êè áèð-èêè ñààòà ïÿíàùëàíàã?.. Åøèòìèðñèíèçìè áó íàëÿëÿðè?! Åøèòìèñèíèç éÿãèíèìäèð, ýþðìöðñöíöç áèøÿêê. Íåúÿ îëà áèëÿðäè ýþðìÿéÿñèíèç î ñîéóãäàí, àúûíäàí òàãÿòè êÿñèëìèø, “éàëâàðìàüà” ýöúö ÷àòìàéàí, þòöá-êå÷ÿíëÿðÿ ìÿçëóì-ìÿçëóì áàõàí òèôèëëÿðè?.. Ýþðìöñöíöç, àììà... èíñàô, ìöðöââÿò, âèúäàí ñèçäÿ îëìàéûá. Ìÿèøÿò, äöíéà, ãàðàúà ïóë ñèçäÿ èíñàíëûã íèøàíÿñè ãîéìàéûá... “Àëëàù âåðñèí” – äåéèá êå÷ìèñèíèç. Ñöáùäÿí àõøàìàäÿê àëûø-âåðèøäÿ, ÿùàëèíèí íÿôÿñèíè äàðûõäûðûá áèðÿ îí ãàçàíûðñûíûç... Áàðû ôàüûðëàðà ðÿùì åäèíèç! Øÿðèÿòèíèçè, Ãóðàíûíûçû éàä åäèíèç... Ìÿí ãàíà áèëìèðÿì, ìöìêöí îëàí èøäèðìè äöøáÿðÿíè õîðòóëäàäûì, ãîíøóì àúûíäàí êþïöê ãóññóí?! Ãàíà áèëìèðÿì, íåúÿ ðàùàò éàòìàã îëàð èñòè îòàãäà áèëÿñÿí êè, êö÷ÿäÿ úûíäûð éîðüàí àëòûíäà áèð ÿð, áèð àðâàä, èêè òèôèë òèòðÿøÿ-òèòðÿøÿ áèð-áèðèíÿ ãûñûëûá íþâáÿ ýþçëÿéèðëÿð?! __________ 1 Áÿðàáÿðëèê. 404 Âàé, ôÿëÿê! Êèì äåéèð èíñàôûì âàð? Àù, êèôàéÿòäèð, àüà Äÿðâèø! “Åë ùÿéàòû” ìÿúìóÿñè, 1918, ¹2, ñÿù.6 56. ÁÈÐÈÍÚÈ ÍÀËß Ãóçüóíëàð ßôÿíäèì, áèëèðñèíèç ãóçüóí íÿäèð? Ãóçüóí – íÿøòÿð úàéíàãëû, ÿéðè äèì¦äèêëè, ëåøäèäÿí áèð ãóøäóð. Îíóí ùÿìêàðû îëàí äþðä àéàãëûëàðäàí áèðè òöëêö, áèðè ÷àããàëäûð. Èêè àéàãëûëàðäàí èñÿ ÷îõäóð; àíúàã àäëàíäûðìàüà úöðÿò åäÿ áèëìèðÿì, àììà, ñèôÿòëÿðèíäÿí ÿðç åäÿ áèëÿðÿì: Ïÿòÿíÿëÿðè ÷óâàëäàí áþéöê, èøòàùàëàðû ùÿääÿí çèéàäÿ... Óòàíìàã áèëìÿçëÿð, ùÿéà åòìÿçëÿð... Èíñàô, âèúäàí, ìöðöââÿò ùå÷ éóõóëàðûíà äà ýèðìÿç. Âÿòÿí íÿäèð, ìèëëÿò íÿäèð... úÿððè-úÿùÿííÿìÿ! Úèáèøäàíûì ñàü îëñóí!.. Éàçûã âÿòÿíèì!.. Ãóçüóíëàð ëåø äèäÿíäÿ äèí-èìàí éàääàí ÷ûõûð, âÿòÿíè ïàðà-ïàðà åòìÿêäÿ ùå÷ êÿñäÿí ãîðõìóðëàð, ÷öíêè áóðàäà “ÿë ÿëè éóéàð, ùÿð èêèñè äÿ öçö” ìÿñÿëÿñè âàð... Éàçûã âÿòÿíèì!.. Áèðè ìåéäàíà ýèðèá ÿñýÿðëÿðèìèçÿ ðÿùìè ýÿëèð. Ùÿðáèééÿ íÿçàðÿòèíÿ ìàùóò ñàòìàã èñòÿéèð áèð ÷îõ áàëàúà ãàçàíúà... Áèðè áî÷êà òàõòàñû àëûøâåðèøèíÿ ýèðèøìÿê èñòÿéèð... Áèðè ìèëéîíëàð úèáèøäàíà ãîéóá, àâòîìîáèëäÿ ÿéëÿøèá, øÿùÿðè äþâðàí åäèð. Áèðè íå÷ÿ éöç ìèíëÿðÿ ãÿäÿð... éåðè... Éàøàñûí ÿðçàã íÿçàðÿòè!.. Éàøàñûí ãà÷ãûíëàð!.. Éàçûã âÿòÿíèì! __________ Éåòèøäèì áó ôÿíà äöíéàäÿ ãÿìäÿí úàíÿ, éà ìþâëà! Íÿ ùàñèë úàíÿ éåòäèì, éåòìÿäèì úàíàíÿ, éà ìþâëà! 405 57. ÈÊÈÍÚÈ ÍÀËß Áåðíå àäëû áèð íÿôÿð âÿòÿíñèç éÿùóäè þç êèòàáûíäà áó ñþçëÿðè éàçìûø: “Þçöìö ñåâèðÿì, êöëôÿòèìè þçöìäÿí àðòûã ñåâèðÿì, êöëôÿòèìäÿí àðòûã âÿòÿíèìè ñåâèðÿì”. Áó âÿòÿíñèç úÿíàá éàëíûç àíàäàí äîüóëäóüó øÿùÿðè þçöíÿ âÿòÿí ùåñàá åäèá, îíó êöëôÿòèìäÿí àðòûã ñåâèðÿì äåìèø. Ùÿðýàù îíóí âÿòÿíè Àçÿðáàéúàí êèìè ýþçÿë, äàüëû, ÷ÿìÿíëè, âàðëû îëñàéäû, î âàõò ýþðÿñÿí î íÿ äèë èëÿ, íåúÿ ñþçëÿðëÿ þç ìÿùÿááÿòèíè îíà áèëäèðÿðäè? Éÿãèíäèð êè, éàçàðäû: “Ýþçÿë Àçÿðáàéúàí, óúà äàüëàðûíà úàíûì ãóðáàí, ëàëÿëè, ÷è÷ÿêëè ÷ÿìÿíëÿðèíÿ ìàëûì ãóðáàí, ñîéóã áóëàãëàðûíà, ìåéâÿëè áàüëàðûíà áàëàëàðûì ãóðáàí! Ùàíñû ìèëëÿòèí Ìóüàí ÷þëö êèìè, Ìèë äöçö êèìè, Øèðâàí ñÿùðàñû êèìè, Àáøåðîí éàðûìàäàñû êèìè éåðè, òîðïàüû âàð? Ùå÷ áèð ìèëëÿòèí!.. Éàøà âÿòÿíèì, ÷îõ éàøà!” Áÿñ èíäè áèç àçÿðáàéúàíëûëàð þç âÿòÿíèìèçèí ùàããûíäà íåúÿ ðÿôòàð åäèðèê? Áèç áÿäáÿõòëÿð àíúàã âÿòÿíèìèçè òàð-ìàð åäÿí ãóçüóíëóã éàðàòìûøûã!.. Âÿòÿíèí ïÿðèøàí ùàëû, èøëÿðèìèçèí ùÿðú-ìÿðú îëìàñû, äàõèëèõàðèúè äöøìÿíëÿðèí âàðëûüû ìÿíè, ìÿí ãîúà Äÿðâèøè î ãÿäÿð éàíäûðìûð, î ãÿäÿð äÿðäÿ ñàëìûð, íÿ ãÿäÿð êè, ùàë-ùàçûðäà è÷èìèçäÿ îëàí ãóçüóíëóã!.. Ýåúÿ-ýöíäöç, âàõòëû-âàõòñûç, ùÿð äÿãèãÿ âÿòÿíèí ãàíûíû ñîðàí ãóçüóíëóã! Àìàíäûð, ãóçüóíëàð! Âÿòÿí ÿëäÿí ýåäÿð, éàìàí ýöíëÿðÿ ãàëàðûã. Áàëàëàðûìûçûí õàòèðèíÿ, ýÿëÿúÿêäÿ þâëàäëàðûìûçûí õàòèðèíÿ ðÿùì åäèí âÿòÿíÿ, ðÿùì åäèí ìèëëÿòÿ, ÿë ÷ÿêèí ìöðòÿä èøëÿðäÿí, éîõñà ýÿëÿúÿê òàðèõèíäÿ àäûíûç ÷ÿêèëÿíäÿ ëÿíÿò îõóíàúàãäûð... __________ 406 “ßÊÈÍ×È” ÃßÇÅÒÈÍÄßÊÈ ÌßÃÀËßËßÐ 1. Áèçèì Ïåòðîâñêè Àêàäåìèéà áèð áþéöê ìÿêòÿáõàíàäûð êè, ÿêèí âÿ çèðàÿò, ìàëäàðëûã âÿ ìåøÿ ñàõëàéûá áåúÿðìÿê åëìëÿðèíè òÿëèì åäèð. Àêàäåìèéàíûí þç éåðèíäÿ ìåøÿëÿð, ÿêèí éåðëÿðè âÿ ìàëëàðû âàð êè, îõóéàíëàð åëìëÿðè îõóìàãäàí ñàâàé, þçëÿðè ÿêèí ÿêèá, ìåøÿ ñàõëàéûá, ìàëäàðëûã åòñèíëÿð. Áó ñÿôÿð áèçèì ìàëëàð ñàõëàìàãäàí äàíûøàã: Àêàäåìèéàíûí 100 áàø ìàëû âàð êè, áó ùàëäà ãûø îëäóüóíà îíëàðû òþéëÿäÿ ñàõëàéûáëàð. Òþéëÿ áèð ìÿðòÿáÿ äàø åâäèð. Îíóí îðòàñûíäà óçóíëàìàñûíà èêè úÿðýÿ àõóðëàð ãàéðûëûá âÿ àõóðëàðûí àðàñûíäà äÿìèðéîëó ãàéðûëûá êè, áèð ôÿùëÿ ÿëèíäÿ ÿððàäÿ î éîëëà ýåäèá ýÿëÿ áèëñèí. Òþéëÿíèí àõóð îëàí éåðëÿðè, éÿíè îðòàñû ùöíäöð, àììà äèâàðëàðûíûí éàíû áèð àç àë÷àãäûð êè, ìàëëàðûí íÿúèñè âÿ ñèäèéè àõûá îðàéà ýåòñèí. Ùÿð áèð ìàëûí þç éåðè âÿ àõóðó âàð. Îíëàðû çÿíúèð èëÿ öç-öçÿ áàüëàéûá 8 àé – êè áèçèì ãûøäûð ñàõëàéûðëàð. Áèð ôÿùëÿ ÿëèíäÿ ÿððàäÿ àõóðëàðûí àðàñû èëÿ ýåäèá ùÿð ýöíäÿ 5 äÿôÿ ìàëëàðà éåì âåðèð: ñöáù ñààò ðóñè áåøäÿ, îíäà âÿ îí áèðäÿ, ýöíîðòàäàí ñîíðà ñààò äþðääÿ âÿ àëòûíûí éàðûñûíäà. ßââÿë äÿôÿ ãóðó îò âÿ ñàìàí, èêèíúè äÿôÿ ñó áóüóíäà ñàõëàíìûø éåì. Áó éåìè áåëÿ ãàéûðûðëàð: êÿëÿì âÿ çûëõ éàðïàãëàðûíû áèð áþéöê ãàçàíà ãàò-ãàò éûüûá öñòÿ ìàøûí èëÿ äîüðàíìûø çûëõ, éåðêþêö òþêöá îíóí öñòÿ êÿïÿê òþêöá ãàçàíû äîëäóðóá öñòÿ áèð àç äóç ñÿïèá àüçûí áÿðêèäèðëÿð. Ñîíðà áèð ãåéðè ãàçàíäà ñó ãàéíàäûá îíóí áóüóíó íîâ÷à èëÿ ÿââÿëèíúè ãàçàíà àïàðûá î áóüóí è÷èíäÿ éåìè áèð ýåúÿ ñàõëàéûá ñöáù ñààò îíäà ìàëëàðà âåðèðëÿð, ö÷öíúö äÿôÿ éåíÿ îò éà ñàìàí, äþðäöíúö äÿôÿ éåíÿ ñó áóüóíäà ñàõëàíìûø éåì, áåøèíúè äÿôÿ éåíÿ îò éà ñàìàí. Áÿçè âàõòäà ñààò îí èêèäÿ ìàëëàðà òóðø éåì âåðèðëÿð. Òóðø éåìè áåëÿ ãàéûðûðëàð: êÿëÿì âÿ è.à. éàðïàãëàðûíûí ùÿð áèðèíè áèð ÿëàùèääÿ ãóéóäà òóðøóäóðëàð. Ãóéóíóí __________ óçóíó èêè ñàæûí, åíè âÿ äÿðèíëèéè áèð ñàæûíäûð. Îíóí äèáèíè âÿ éàíëàðûíû òàõòà èëÿ òóòóáëàð êè, éàüûø ñóéó îíà äîëìàñûí âÿ éàðïàãëàðûí ñóéó 407 îðàäàí ÷ûõìàñûí. Ùÿð áèð àðàáà éàðïàüà áèð ýèðâÿíêÿ äóç ñÿïèá ãóéóíó äîëäóðóá öñòöí òîðïàãëàéûðëàð. Áåëÿ ñàõëàíìûø éàðïàãëàðû èéèðìè ýöíäÿí ñîíðà ìàëëàðà âåðìÿê îëàð. Ìàëëàðû èêè äÿôÿ ñóëàéûðëàð. Áèð ñöáù ñààò ñÿêêèçäÿ âÿ áèð äÿ ýöíîðòà ñààò ö÷äÿ. Ùÿð ñÿôÿð ãàéíàíìûø âÿ êÿïÿéÿ ãàðûøìûø ñó âåðèðëÿð. Ìàëëàðû ùÿð ýöíäÿ èêè äÿôÿ øîòêà âÿ ãàøî èëÿ òÿìèç åäèá, èêè äÿôÿ äÿ îíëàðûí àëòûíûí îòëàðûí äÿéèøäèðèðëÿð. Áèð ýöíäÿ éåìèí ãÿäÿðè: ãóðó îò êÿïÿê ñàìàí çûëõ âÿ êÿëÿì àðïà - Áèð èíÿéÿ ýèðâÿíêÿ 25 4 8 30 Áèð þêöçÿ ýèðâÿíêÿ 13 2,5 6 10 - Áèð äàíàéà ýèðâÿíêÿ 18 2 2 - 4 “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 19 äåêàáð 1875, ¹11 2. Éàçûëäû Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ ñåíòéàáðûí 3-äÿ. Äîüðóäóð, áèçèì ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà àðèô âÿ ãàíàúàãëû ÿøõàñëàð ÷îõäóð, àììà áèçèì áÿçè èøëÿðèìèçÿ áàõàí ýþðÿê áèçè äÿøòè-ãûï÷àã ÿùëè ùåñàá åòñèí. Áóíà ñÿáÿá îëäóð êè, àäÿòè-ãÿäèìÿ çÿìàíÿ ðÿôòàðû èëÿ äöç ýÿëìèð. Áèç ãàíàúàüûìûçû àðòûðìàüà ñÿé åäÿíäÿ àäÿòè-ãÿäèìëÿðè äÿéèøäèðìÿéÿ ñÿé åòìèðèê: ìÿñÿëÿí, 15-20 ýöí áóíäàí ñàáèã áèçèì Øóøà øÿùÿðèíäÿ àõøàìäàí áèð ñààò êå÷ìèø 7 ÿëèõÿíúÿðëè àäàì Ñ... áÿéèí îüëó Ù... áÿéèí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ Ñ... õàíûìûí åâèíèí öñòöíÿ òþêöëöáëÿð êè, îíóí ãûçûíû àïàðñûíëàð. Ãûçû âÿ îíóí àíàñûíû çÿõìäàð åäèáëÿð, àììà ÿòðàôäà ñàêèí îëàíëàð ùàðàéà ýÿëäèéèíÿ ãûçû àïàðà áèëìÿéèáëÿð. Òÿÿúúöá áó äåéèë êè, áåëÿ èø áèçèì è÷èìèçäÿ áöðóç åäèá, àììà òÿÿúúöá áóäóð êè, ùàìû ñèëèñò åäÿíÿ äåéèá êè, Ù... áÿé òÿê îëóá, îíóí éîëäàøû îëìàéûá âÿ äÿõè áóíó ôèêèð åòìèðëÿð êè, ýÿëÿí ñÿôÿð ìÿçêóð áÿé áèð ãåéðè áàáàíûí ãûçûíû àïàðàúàã âÿ áèðäÿ úÿíàá Ñ... áÿé þçö ùàðàéà ýÿëÿíëÿðèí ãàáàüûíà ÷ûõûá äåéèðìèø íÿ âàð, þâðÿò-óøàüà äîüðó ýåòìÿéèí. Ìÿðùÿáà áèçèì ãÿäèìè àäÿòëÿðèìèçÿ. Áó áèçèì èøëÿðèìèç, áó äà áèçèì ãöââÿòëè úàâàíëàðûìûç, áó äà áèçèì Ñ... àòàìûç. __________ “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 22 ñåíòéàáð 1876, ¹18 408 3. Èíñàí áèð øåéÿ àäÿò åäÿíäÿí ñîíðà îíóí éàìàíëûüûíû áèëìÿç. Ìÿñÿëÿí, áóðíîòó ÷ÿêìÿê áèð éàìàí àäÿòäèð. Àììà îíó ÷ÿêÿí ö÷öí îíäàí õîø øåé îëìàç. Ùàáåëÿ áèçèì ìÿêòÿáõàíàëàðûìûçäàí éàìàí ìÿêòÿáõàíà äöíéàäà òàïûëìàç; àììà åëÿ àäÿò åëÿìèøèê êè, ýóéà îíäàí ÿëà ìÿêòÿáõàíà äöíéàäà îëìàç. Óøàüûí áÿäÿíè ìóì êèìè áèð øåéäèð. Óøàãëûãäà îíà ùÿð íÿ ñóðÿò âåðèëñÿ, î ñóðÿò îíäà áàãè îëàúàã. Éÿíè ìÿêòÿáõàíà èíñàíûí èíñàí îëìàüûíà áàèñäèð. Áåëÿäÿ áèçèì ìÿêòÿáõàíàëàðà áàõàí ýÿðÿê áèçè àäàì ùåñàá åëÿìÿñèí. Áè÷àðÿ óøàüû ýÿòèðèá ìîëëàéà âåðÿíäÿ ÿââÿë çàìàí ìîëëà îíó áèð øàýèðäÿ òàïøûðûð êè, îíà “óñòàä” äåéèðëÿð. Óñòàä îíó þéðÿäèð: ÿëèôäÿí áåéÿòÿí, éöéöðäöì åâÿòÿí... Õöëàñÿ, áèð íå÷ÿ ýöí ìöääÿòèíäÿ îíó þçö êèìè åäèð. Ìÿêòÿáäÿ ìîëëàíûí ôÿëÿããÿñè âÿ ÷óáóüó, óñòàäûí âÿ ãåéðè øàýèðäëÿðèí ãàïàçû, åâäÿ àòà âÿ àíàíûí éóìðóã, ñèëëÿñè âÿ îíëàðûí ùàìûñûíûí áÿä ÿìÿëè áè÷àðÿ óøàüû áèð àç çàìàíäà îüðó, éàëàí÷û âÿ ùÿð áÿäáèùåñàáëûãäàí õÿáÿðäàð åäèð. Íåúÿ åëÿìÿñèí êè, áó øÿðòëÿðäÿí äàø äàøëûüû èëÿ ÿçèëèá òàìàì îëàð. Óøàüûí çÿðèô áÿäÿíè áóíà äàâàì åäÿðìè? Áèçèì ìöÿëëèì óøàã ö÷öí úÿëëàääûð. Óøàüû äþéìÿéÿ ïàïèðîñ ÷ÿêìÿéÿ àäÿò åäÿí òÿêè àäÿò åäèáäèð. Äåéèð: óøàã äþéöëìÿñÿ îõóìàç. Ýóéà îë áè÷àðÿ åøøÿêäèð êè, áèçëÿìÿñÿí éåðèìÿç. Àòà âÿ àíà óøàüû îíà òàïøûðàíäà äåéèð: ÿòè ñÿíèí, ñöìöéö ìÿíèì, äþé êè, àäàì îëñóí. Âÿ äÿõè áóíó ôèêèð åòìèð êè, áåëÿ äþéöëìÿêäÿí þçö áó ýöíÿ ãàëûá âÿ áåëÿ âàé ýöíÿ îíóí þâëàäû ùÿì ãàëàúàã. Åé óøàüû îëàí âÿ îíëàðà òÿëèì åäÿí! Ðÿùì åäèí îë áè÷àðÿëÿðÿ êè, îíëàð ñèçèí äöøìÿíèíèç äåéèëëÿð. Îíëàð èëÿ àäàì êèìè ðÿôòàð åäèí êè, àäàì îëñóíëàð. Áàðû áóíó éàääàí ÷ûõàðòìàéûí êè, ñèçèí ñèëëÿ, éóìðóã, ôÿëÿããÿ, ÷óáóã åøøÿéè àäàì åòìÿç. Óøàã ìåéìóí òÿêè áèð øåéäèð, íÿ ýþðñÿ îíà ÿìÿë åäÿð âÿ ÿýÿð óøàã áèð áÿä ÿìÿëÿ ìöðòÿêèá îëìóøñà, îíäà òàõñûð éîõäóð, òàõñûð îë êÿñäÿäèð êè, áó ÿìÿëè îíà ýþñòÿðèá. Éÿíè òàõñûð ñèçäÿäèð. Äÿõè îë áè÷àðÿíè íèéÿ ýþéöðñöíöç? Èíäè êèòàá âÿ ìöÿëëèìëÿðäÿí áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äàíûøàã. Áèçèì ìÿêòÿáõàíàäà îõóíàí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, Ùàôèç âÿ ãåéðè óøàã êèòàáû __________ äåéèë. Îíëàðû êè áþéöê îõóéàíäà øóðÿ ýÿëèð, óøàã áàøûíà íÿ êöë òþêñöí, îíëàðû îõóéóá åøãáàç, úÿðÿêåø îëìàñûí? Âÿ áèð äÿ áèçè îõóäàíäà ìÿùç 409 îõóéóá-éàçìàüû þéðÿäèðëÿð âÿ äÿõè ñÿé åäÿí éîõäóð êè, áèð õåéðè îëàí øåé äÿ þéðÿòñèí. Ìÿñÿëÿí, Ìÿúíóí åëÿäèéè ãÿëÿòè îõóäóíúàí åëìèúîüðàôèéà êèòàáûíû îõóñàã, ùÿìè éàçûá-îõóìàüû þéðÿííèê, ùÿìè äöíéà öçöíäÿ îëàí âèëàéÿòëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëàðûã. Ìöÿëëèìèìèçäÿí äàíûøàíäàí èðÿëè áèð ìÿñÿë ÷ÿêÿê: ãÿäèì éóíàí ÿùëèíèí áèð ãèñìè ðóùàíè îëóá êè, îíëàðà àâãîð äåéèðëÿðìèø. Õàëã çèéàäÿ àâàì îëäóüóíà îíëàð ÷îõ áÿäáèùåñàáëûã åäèðëÿðìèø. Îíëàðäà áèð àäÿò îëóá êè, áèð-áèðèíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ ùÿð èêè àâãîð ýöëÿðìèø. Éÿíè áåëÿ ýöëìÿêäÿí áó åéùàì ÷ûõàðìûø êè, ÿýÿð÷è ñÿí ìÿíè àâàì ùåñàá åäèðñÿí, àììà éàääàí ÷ûõàðìà êè, ñÿí äÿ ìÿíèì òÿêè àâàìñàí. ßëùÿãã, áèçèì ìöÿëëèìëÿð áèð-áèðèíÿ áàõàíäà ýÿðÿê àâãîð êèìè ýöëñöíëÿð êè, îíëàðûí ùÿð èêèñè àâàìäûð. Àììà õàëã îíëàðäàí àâàì îëäóüóíà îíëàðûí èøè èøäèð. ßëáÿòòÿ, ÿëÿ ôÿëÿããÿ âÿ ÷óáóã àëûá ÿëèô-áåéè þéðÿòìÿê èëÿ àäàì ìöÿëëèì îëìàç (Áèç åëìè-ÿäéàí ìöÿëëèìëÿðèíèí öñòÿ äàíûøìûðûã êè, îíëàðûí èøè áàøãàäûð). ßýÿð áèçèì ùàíäà áèð éàõøû ìöÿëëèìèìèçäÿí ñóàë åäÿñÿí êè, îí ö÷ äÿôÿ îí äîããóç íÿ ãÿäÿðäèð, ñÿíÿ úàâàá âåðìÿêäÿí þòÿðè áèð ñààò áàðìàãëàðûíû éóìàð, éà òÿñáåù ÷ÿêÿð. Áÿñ áåëÿäÿ àâàì îëäóüóìóçó ýèçëÿòìÿéèá, ñÿé åäèá åëì òÿùñèë åäÿñÿí, éàõøû äåéèëìè?! “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 6 íîéàáð 1876, ¹21 4. Íîéàáðûí 27-äÿ Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿí. Áó ýöíëÿðäÿ Ãàðàáàüäàí ìÿíÿ èêè äÿôòÿð ýþíäÿðèáëÿð. Áèðèñè úÿíàá Ìèðçÿ ßëè ßñêÿðèí ãÿçÿëèééàòè âÿ ùÿúâèäèð êè, ýÿíúÿëè úÿíàá Ìèðçÿ Ìåùäèíèí öñòÿ éàçûá âÿ áèðèñè úÿíàá Ìèðçÿ Ìåùäèíèí úàâàáûäûð. Èíøàéè-Ìèðçÿ Ìåùäè 22 âÿðÿã öñòÿ òàìàì îëóð. Ìèðçÿ ßëè ßñêÿðèí èíøàñû äÿõè çèéàäÿäèð. Õóäàéà, áó úÿíàáëàðûí àüçûíäàí íÿ ãÿäÿð íàëàéèã ñþçëÿð ÷ûõûá!.. Åé Àüà Ìèðçÿ Ìåùäè, ôÿäàéÿò øÿâÿì1, àòàíûí ïàìáûã àòàí îëìàüû îüëóíà åéèá åäÿð? Áèçèì ÿééàìäà õàíçàäÿëèê, áÿéçàäÿëèê àüûë âÿ åëì èëÿäèð. Ôèðÿíýèñòàíûí Ïðóäîí àäëû ùöêÿìàñû äåéèá: ìÿí ôÿõð åäèðÿì êè, ìÿíèì éåääè àðõà àòà-áàáàì ðÿèééÿò îëóá. Åé àüà Ìèðçÿ ßëè ßñýÿð, áó ãÿçÿëäÿí ÷è ôàéäà êè, äåìèñèíèç: __________ 1 Ñÿíÿ ôÿäà îëóì. 410 Áó íÿ íàç, áó íÿ ãÿìçÿ, áó íÿ èøâÿ, áó íÿ ðÿâèø. Áó íÿ ãàø, áó íÿ ýþçäöð, áó íÿ ñÿðõîø éåðèø... Áó ùÿúâëÿðèí áàðÿñèíäÿ àðòûã äàíûøìàüû þçöìöçÿ åéèá ùåñàá åäèá, çèêð îëàí úÿíàáëàðà ÿðç åäèðèê êè, ñèç ÷ÿêÿí çÿùìÿò íàùàã çÿùìÿòäèð. Îíäàí íÿ áèçÿ, íÿ áèçèì þâëàäûìûçà áèð íÿô éîõäóð. Áåëÿ çÿùìÿòè þç ìèëëÿòèìèçèí éîëóíäà ÷ÿêèí êè, ìàëû éîõäóð, åëìè éîõäóð, åëì òàïìàã îíà ìöøêöëäöð. “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 22 äåêàáð 1876, ¹24 5. Íåúÿ êè ãàðûíúà ÷îõ êè÷èê èñÿ äÿ ùÿìçÿùìÿò îëóá, þçöíÿ ÷îõ éàõøû éóâàëàð òÿìèð åäÿð, ùàáåëÿ èíñàí äà ùÿìçÿùìÿò îëàíäà îíóí íÿôè çèéàäÿ îëóð. Àâðîïà ùöêÿìàëàðû áÿðùÿì çÿùìÿòëèê åëìè áèíà åäèáëÿð, àäû åëìè-ãÿíàÿò ïîëèòèêè (ïîëèòè÷åñêàéà åêîíîìèéà). Áó åëì èíñàí äöíéàéà ýÿëÿíäÿí áÿðè îíóí ùÿìçÿùìÿò îëìàüûíà ìöëàùèçÿ åäèá îíó èêè ãèñì åäÿð. ßââÿëèíúè ãèñì êè, Àâðîïà ÿùëè ö÷öí ãÿäèì çÿìàíÿäÿ îëóá âÿ áèçèì ö÷öí áó ùàëäà âàãåäèð. Èíñàí, ìÿñÿëÿí, åâ òÿìèð åòìÿêäÿ ùÿìçÿùìÿò îëóá, áåëÿäÿ ùÿð êÿñ áèð èøÿ ìÿøüóë îëóð. Èêèíúè ãèñì ùÿìçÿùìÿò îëìàãëûã, áó ùàë äà ìÿùç Àâðîïà ÿùëèíäÿ âàãåäèð. Ìÿñÿëÿí, ñààò ãàéûðìàãäàí þòðö 102 ñÿíÿò âàð êè, ùÿð ñÿíÿòêàð ñààòûí áèð ùèññÿñèíè ãàéûðàð, éà ýÿíúÿôÿ êàüûçûíûí 70 úöðÿ óñòàä ãàéûðûð âÿ éà ñàíúàüû 10 ñÿíÿòêàð ãàéûðûð êè, áó 10 àäàì áèð ýöíäÿ 4700 ñàíúàã ãàéûðûð, áàâöúóäè êè, ùÿð êÿñ áèð ýöíäÿ áèð ñàíúàã ãàéûðà áèëìÿç. Áÿñ Àâðîïà ÿùëèíèí áåëÿ òÿðÿããèñèíÿ áèð ñÿáÿá äÿ îíëàðûí ùÿìçÿùìÿò îëìàüûäûð. Îíà áèíàÿí êè, èíñàí áèð èøÿ ìÿøüóë îëàíäà, î èø íÿ ãÿäÿð àç îëñà, î ãÿäÿð èíñàí îíà àðòûã àäÿò åäÿð âÿ áó ñÿáÿáÿ îíó ÷îõ òåç ÿìÿëÿ ýÿòèðÿð. “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 17 ìàðò 1877, ¹6 6. __________ Áÿíäè-ìÿõñóñè. Ùÿðäÿì òÿíùà îòóðóá ôèêèð åäèðÿì: õóäàâÿíäà, áèçèì àõûðûìûç íåúÿ îëàúàã? Àüëûìûç àòà-áàáà àüëû, ýåòäèéèìèç àòà-áàáà 411 éîëó, ùå÷ áèð äÿéèøèëìÿê éîõäóð. Àòà-áàáàìûç õîðóç âÿ ãî÷ äþéöøäöðöá, èò áîüóøäóðóá, ãóðøàã òóòäóðóá, äÿðâèø íàüûëûíà ãóëàã àñûá, ãûçûë ãóø ñàõëàéûá ýöíëÿðèí êå÷èðäèá, áèç äÿ êè, áó éîëó ýåäèðèê, òÿëÿô îëàúàüûã. Ñÿáÿá êè, çÿìàíÿ äÿéèøèëèá. ßëáÿòòÿ, îí èë áóíäàí ÿãäÿì áèçèì äîëàíàúàüûìûç èíäèêèíäÿí éàõøû èäè âÿ îí èëäÿí ñîíðà äÿõè éàìàí îëàúàã. Áÿñ áèç ùà÷àí þç äÿðäèìèçèí ÿëàúûíûí äàëûéúàí îëóá óøàãëàðûìûçà åëì þéðÿäÿúÿéèê? Áèç ìöñÿëìàí òàéôàñûíäà èòòèôàã, ùÿìèééÿò îëñà ìÿêòÿáõàíà ö÷öí èëäÿ èéèðìè ìèí ìàíàò úÿì åòìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Åëÿ áÿéçàäÿëÿðèìèç âàð êè, áèð îòóðóìà äþðäàøûã îéíàéûá 100 ìàíàò óäóá, óäóçóðëàð. Åëÿ õàíçàäÿëÿðèìèç âàð êè, Èâàí Èâàíîâè÷è ãîíàã åòìÿéÿ àðòûãðàã õÿðú åäèð, éà îíà õîø ýÿëÿí õàëûíû âÿ éà àòû áàüûøëàéûð. Ùÿð áèð øÿùÿðèìèçäÿ èëäÿ 10-15 èìàì åùñàíû âåðÿí îëóð êè, éîüóíáîéóí ìîëëàëàðû, øèøïàïàã òàúèðëÿðè, áþéöê ãóðøàã ùàúûëàðû, ãûçûë òÿêáÿíä íöúÿáàëàðû ÷àéëàéûá, ïëîâëàéûá éîëà ñàëûð. Áÿñ áåëÿ åùñàíû Àëëàù ãÿáóë åäÿðìèø, ôöãÿðàëàðûí óøàãëàðû ö÷öí áèíà îëóíàí ìÿêòÿáõàíàéà åùñàíû ãÿáóë åòìÿç èìèø?! Åé þçëÿðèíè ìèëëÿòÿ äîñò ùåñàá åäèá ëàô òîðáà ñàëûá áàøà÷ûã, àéàãéàëûí êÿíäáÿêÿíä ýÿçÿðÿì äåéÿíëÿð, ñèçèí áó ñþçëÿð éàäûìà äöøÿíäÿ Ñÿäèíèí êÿëàìû ôèêðèìÿ ýÿëèð êè, äåéèá: Äóñò ìÿøìàð àíêè äÿð íåìÿò çÿíä, Ëàôè-éàðèâö áÿðàäÿð õàíäÿêè1. “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 14 àïðåë 1877, ¹8 7. Áîêë àäëû ùöêÿìà èíýèëèñ òàéôàñûíûí âÿ Äðåïåð àäëû ùöêÿìà òàìàì Àâðîïà ÿùëèíèí åëì âÿ àüëûíûí ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòìàüûíûí òàðèõèíè éàçûáëàð âÿ áó òàðèõè éàçìàãäàí þòÿðè êå÷ÿí çÿìàíÿëÿðèí êèòàáëàðûíû òàìàì îõóéóáëàð. Éÿíè êå÷ìèø çàìàí èíñàíûí åëì âÿ àüëû íÿ ìÿðòÿáÿäÿ îëìàüû îë çàìàíûí êèòàáëàðûíû îõóìàã èëÿ ÿñáàáè-çèðàÿò âÿ ãåéðÿíè ìöëàùèçÿ åòìÿê èëÿ áèëìÿê îëóð. Ìÿñÿëÿí: 10 èë áóíäàí ÿãäÿì ïàëòàð __________ 1 Íåìÿò áàøûíäàí àøäûüû âàõò ñÿíÿ äîñòëóã âÿ ãàðäàøëûãäàí äÿì âóðàíëàðû äîñò ñàéìà (Ñÿäè). 412 òèêìÿéÿ ìàøûí éîõ èäè, àììà èíäè âàð. Áó ùàëäà ùàâàéà ãàëõìàã ìÿãäóðäóð. Àììà ùàâà èëÿ þçö õàùèø åäÿí òÿðÿôÿ ýåòìÿê ìöìêöí äåéèë. Éÿãèí êè, ýÿëÿúÿêäÿ îíà äà ÿëàú òàïûëàúàã. Áÿñ ùÿð çÿìàíÿíèí áèð ãàíàúàüû âàð êè, áó ãàíàúàüû îë çÿìàíÿíèí êèòàáëàðûíäàí, õàëãûí àäÿòëÿðèíäÿí, èøëÿòäèéè ÿñáàá âÿ ãåéðÿäÿí áèëìÿê îëóð. Ýÿëÿúÿêäÿ áèçèì òÿðÿããè åòìÿê òàðèõèíè éàçàí èíäèêè çÿìàíÿéÿ áàõàíäà ìÿÿòòÿë ãàëàúàãäûð êè, íÿ éàçñûí? Ùÿãèãÿò, áèçèì ÿñáàáëàð âÿ ãåéðÿ éöç, áÿëêÿ ìèí èë áóíäàí ÿãäÿì îëàíäàí òÿðÿããè åòìÿéèá. Êèòàáëàðûìûç... áó ùàëäà áèçëÿðäÿ êèòàá èíøà åäÿí éîõäóð, ÿâÿçèíÿ ùÿúâ èíøà åäèðèê âÿ ùÿúâëÿðèìèç ùÿì òÿíÿççöë åäèð. Ìÿñÿëÿí: 30 èë áóíäàí ÿãäÿì úÿíàá Çàêèð ìÿðùóì Ãàñûì áÿé Ãàðàáàüè éàçàí ùÿúâ èëÿ èíäè Ùàäèéöë-ìöÿççèí éàçàí ùÿúâëÿðÿ áàõàí ýþðÿð êè, îíëàðûí òÿôàâöòö ÷îõäóð. Äîüðóäóð, úÿíàá Çàêèð äÿ ÷îõ âàõòäà áîø ñþçëÿð, ìÿñÿëÿí: áèð áàøìàã èòìÿê öñòÿ äàíûøûá, àììà éåíÿ îíëàðû îõóìàã îëóð. Ëàêèí èíäè éàçûëàí ùÿúâëÿð ìÿñò îëàí ÷ÿêìÿ÷è äàíûøûüûíà îõøàäûüûíà íÿ êè îíëàðû ÷àï åòìÿê îëìóð, ùÿòòà àäàì îëàí êÿñ îíó îõóéàíäà ÿòè öðïÿðÿð. ×öíêè áèçèì çÿìàíÿ òÿðÿããè çàìàíûäûð âÿ òÿðÿããè åòìÿéÿí òàéôà ýöíö-ýöíäÿí òÿíÿççöë åäèá àõûðäà ïó÷ îëàúàã, îíà áèíàÿí áèçèì øöÿðà ãàðäàøëàðûìûçäàí êè, îíëàð ÿëùÿãã õàëãûí ýþç÷öñöäöðëÿð, èëòèìàñ åäèðèê êè, çÿìàíÿéÿ ìöâàôèã õàëãûí ýþçöíö à÷ìàüà ñÿé åëÿñèíëÿð. Éîõñà ùÿäéàí äàíûøìàã áèð ÷ÿòèí çàä äåéèë âÿ îíäàí ùå÷ êèìñÿéÿ áèð íÿô éîõäóð. “ßêèí÷è” ãÿçåòè, 12 ìàé 1877, ¹10 ÌßÍÈÌ ÑÅÂÝÈËÈ, ßÇÈÇ ÌÖßËËÈÌÈÌ ÙßÑßÍ ÁßÉ! “Ùÿéàò”ûí 117-úè íþìðÿñèíäÿ Áàêûäà ìöñÿëìàí òåàòðûíûí áèíàñû áàðÿñèíäÿ éàçäûüûíûç ìÿãàëÿíè îõóéóá àðòûã òÿÿúúöá åòäèì... Ìÿãàëÿäÿí áåëÿ ýþðöíöð êè, ýóéà Áàêûäà ìöñÿëìàí òåàòðûíûí ÿââÿë áèíàñûíû ñèç úÿíàá ãîéìóñóíóç... Èõòèéàðûíûç âàð ìÿíèì úàíûìà âÿ ìàëûìà... Áóíó þçöíöç ÷îõ éàõøû áèëèðñèíèç âÿ ìÿíèì úÿìè éîëäàøëàðûì âÿ àøèíàëàðûì áèëèð ìÿíèì ñèçÿ îëàí èõëàñûìû. Àììà àíúàã... ôÿäà îëóì ñÿíÿ, Ùÿñÿí áÿé! Ìÿíèì ìèëëÿòÿ îëàí ãóëëóüóìó ïó÷ åòìÿê èõòèéàðûíû ìÿí ùå÷ êèìÿ âåðÿ áèëìÿðÿì, ÷öíêè ìÿí òàìàì þìðöìäÿ ìèëëÿòÿ åòäèéèì __________ õèäìÿò ìÿíèì ö÷öí òàìàì þìðöìäÿ ÿââÿë âÿ àõûð áèð òÿñÿëëèäèð. Áó òÿñÿëëèíè ìÿíèì ÿëèìäÿí àëìàã ìÿíèì ö÷öí áþéöê çöëìäöð... 413 Òåàòðûí áèíàñûíû ìÿí ãîéìóøàì... Ùÿð÷ÿíä òåàòð áèíàñûíû åòìÿê òÿêëèêäÿ þçö áèð áþéöê õèäìÿò äåéèë ìèëëÿòÿ, àììà ÷öíêè áèç ìöñÿëìàí ÷îõ éåòèì îëìóøóã âÿ úÿìè ìÿõëóãäàí ýåðè ãàëìûøûã, îíà ýþðÿ áó áèð áàëàúà èøèí áèíàñûíû êàñûáëûãäà áþéöê äþâëÿò ùåñàá åäèá, îíäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì... Þìðöìäÿ ÿââÿëèíúè äÿôÿ ðóñ òåàòðûíû ýþðöá ìÿí àëòûìûíúû êëàñäà îëàíäà ñàáàùû ýöí ñèçäÿí ñóàë åòäèì: áèçèì äÿ âàðìûäûð áèð åëÿ øåé êè, áèç äÿ òåàòð áèíàñû åäÿê? Áóéóðäóíóç âàð. Áó ñþçäÿí ñàâàéû âÿ áèç ìÿøã åäÿíäÿ éàíûìûçäà äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ÿéëÿøìÿêäÿí ñàâàéû ùå÷ áèð èøÿ ñèç ãàðûøìàäûíûç... Ùÿðýàù ñèç äöáàðÿ îõóñàíûç ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êàüûçûíû îíäà äöðöñò áèëÿðñèíèç êè, ìÿíèì ÿðçèìäÿ õèëàô éîõäóð. Î êàüûç áó ùàëäà ñèçäÿäèð. Ñèçèí éàäûíûçäà ýÿðÿê îëñóí êè, ìÿí òÿëÿáÿ îëàí çàìàíû íå÷ÿ êîìåäèéàëàð éàçûá ñèçÿ ýþíäÿðìèøäèì. Ùÿìèí êîìåäèéàëàð ìÿíäÿ äóðóð... Íå÷ÿ ìöääÿò áóíäàí èðÿëè ìÿí úÿíàá Ìåùäèáÿé Ùàúûíñêèéÿ âÿ Ùÿáèá áÿé Ìàùìóäáÿéîâà âÿñèééÿò åòäèì ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà î úàâàíëàð ðàçû îëìàñûíëàð êè, òåàòðûí ÿââÿë áèíàñûíû áèð þçýÿ êÿñ þçöíÿ ýþòöðÿ... ßëùÿìäöëèëëàù, éîëäàøëàðûì þëìÿéèáëÿð, ñöáóò åäÿ áèëëÿì... Äöáàðÿ ÿðç åäèðÿì áó èø áèð áþéöê øåé äåéèë, àììà ìÿí îíäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì, ÷öíêè î òåàòð ÿââÿëèíúè èäè òàìàì ìöñÿëìàíëûãäà. “Ùÿéàò” ãÿçåòè, 18 äåêàáð 1905, ¹120 “ÞËÖËßД ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÐßÉ “Þëöëÿð”äÿí àëûíàí òÿñèð òàìäûð. Áó ÿñÿðäÿ îëäóüó êèìè úàùèë øåéõëÿðèí òÿÿññöá âÿ øàðëàòàíëûüû ùå÷ áèð çàìàí ãàì÷ûëàíìàìûø âÿ ãàì÷ûëàíà áèëìÿçäè äÿ. Éàëíûç øåéõÿ ìöãàáèë ÷ûõàðûëàí êåôëè Èñêÿíäÿð, ìÿíúÿ, ÿñÿðäÿ îëäóüóíäàí çèéàäÿ øåéõè òÿðçèë åòìÿëè, ùèéëÿëÿðèíè äàùà øèääÿòëÿ öçöíÿ âóðìàëû èäè. Ôÿãÿò òÿêðàð åäèðÿì êè, “Þëöëÿð” äðàìàñû ùÿéàòäàí àëûíìûø, èãòèäàðëà éàçûëìûø, òàì òÿñèð áÿõø åäÿí áèð ÿñÿðäèð. “À÷ûã ñþç” ãÿçåòè, 1 ìàé 1916, ¹173 __________ 414 “ÞËÖËßД Úöìÿ ýöíö Òàüûéåâ òåàòðûíäà îòóðäóì âÿ “Þëöëÿð” ïéåñèíÿ äèããÿòëÿ áàõäûì. Ïéåñèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðû – áèð òÿðÿôäÿí òÿùñèëëè ìöñÿëìàí, êåôëè Èñêÿíäÿð, î áèðè òÿðÿôäÿí “þëöäèðèëäÿí” Øåéõ Íÿñðóëëàäûð êè, îíó øåéõèí ìþúöçÿñèíÿ èíàíàí, ùÿð äÿãèãÿ ÿëèíè âÿ àéàüûíû þïÿí àâàì úàìààò ÿùàòÿ åäèð... Úàìààò þç éàõûí àäàìëàðûíûí äèðèëÿúÿéèíÿ èíàíûð. Ñàðñûäûúû âÿ åéíè çàìàíäà ÷îõ êÿäÿðëè áèð ìÿíçÿðÿ. Úàìààò ãàðøûñûíäà ùÿð úöð éåìÿêäÿí èìòèíà åäÿí, àíúàã èêè-ö÷ õóðìà èëÿ äîëàíäûüûíû áèëäèðÿí øåéõ õÿëâÿòäÿ ïëîâ òÿëÿá åäèð, ùÿì äÿ êþìÿê÷èñèíÿ èøàðÿ èëÿ áàøà ñàëûð êè, “òÿê éàòà áèëìÿç âÿ ñèüÿéÿ (ìöâÿããÿòè êÿáèí) åùòèéàúû âàð”. Øåéõÿ ùå÷ áèð øåéè ìöçàéèãÿ åëÿìèðëÿð. Ùÿìèí ýöí îíà ö÷ íÿôÿð äîããóç éàøëû ãûç “ñèüÿ” îëóíóð. Þçöìö ÷ÿòèíëèêëÿ ñàõëàäûì. “ßúëàô!” – äåéÿ ÷ûüûðìàã èñòÿéèðäèì. Ôûðûëäàüûíûí öñòö à÷ûëàúàüûíû ùèññ åäÿí øåéõ àðàäàí ÷ûõûð... Îíóí äîããóç éàøëû “ñèüÿ” àðâàäëàðû àúû ýþç éàøëàðû òþêöðëÿð. ßëáÿòòÿ, øåéõ ö÷öí éîõ, þçëÿðèíèí ëÿêÿëÿíìèø èñìÿòè âÿ ìÿùâ åäèëìèø ùÿéàòû ö÷öí. Êåôëè Èñêÿíäÿð ãûøãûðûð: – Èíäè íþâáÿò ìÿíèìäèð. Þëöëÿð! Áóäóð ñèçèí ãûçëàðûíûç. Ýÿëèí àïàðûí! Âàëèäåéíëÿð ïÿðò ùàëäà ãûçëàðûíûí ÿëèíäÿí òóòóá àïàðûðëàð. Öðÿê ïàð÷àëàéàí ñÿùíÿ... Áó ýþçÿë ïéåñèí òÿôÿððöàòû öçÿðèíäÿ äàéàíìûðàì. Àììà ÿñðëÿð áîéó äèíè ôàíàòèçìÿ ÿñàñëàíàðàã áÿäáÿõò ìöñÿëìàíëàðû òàì úÿùàëÿòäÿ ñàõëàéàí Øåéõ Íÿñðóëëà êèìè øÿõñëÿðèí øàðëàòàíëûüûíû ãàì÷ûëàéàí áåëÿ áèð ÿñÿðèí éàðàíìàñûíû ýþðöá øàäëûüûìû èôàäÿ åòìÿéÿ áèëìèðÿì. “Êàñïè” ãÿçåòè, 1 ìàé 1916, ¹97 ÒÅËÅÃÐÀÌ Þç ãàéåéè-àìàëû êèìè ìèëëÿòèíèí çåùíèíäÿ äÿ ÿáÿäè ãàëàí ìèëëÿò øàèðè âÿ ìöÿëëèìèíèí çèéàñûíû öðÿéèìèí ÿí äÿðèí ýóøÿñèíäÿ ùèññ åäèðÿì. __________ “Ñÿäàéè-ùÿãã” ãÿçåòè, 8 ôåâðàë 1915, ¹29 415 ÒßÐÚÖÌÅÉÈ-ÙÀËÛÌ Ìÿí 1854-úö èëäÿ áàùàð àéëàðûíäà Øóøà øÿùÿðèíäÿ àíàäàí äîüóëìóøàì. Ìÿíè îí èêè éàøûíäà ìÿêòÿáÿ ýþíäÿðèáëÿð. Ö÷ àéûí ÿðçèíäÿ Ãóðàí îõóìàüû þéðÿíèá, éàçûéà áàøëàäûì. Áèð èëäÿí ñîíðà ìÿíè Øóøà øÿùÿðèíèí ìöëêèééÿ ìÿêòÿáèíÿ âåðäèëÿð. Áóðàäà ìÿíè áèð ìöÿëëèìÿ òàïøûðäûëàð êè, êàðäîí öçÿðèíäÿ éàçûëìûø ðóñ ÿëèôáàñûíû ìÿíÿ òÿëèì åòñèí. Ìÿíèì éåíè ìöÿëëèìèì Ìêûðòû÷ àäëû áèð åðìÿíè èäè. Áó çàëûì àäÿò åòäèéèíäÿí ìÿíè ùàããà âÿ íàùàããà éà êàðäîí èëÿ âÿ éà ÿëè èëÿ äþéÿðäè. Àõûðäà áó èøýÿíúÿëÿðÿ äàâàì åòìÿéèá ìÿêòÿáäÿí ãà÷ìàüà ìÿúáóð îëäóì. Õèø ÿãâàìûìäàí áèðèñè ìÿíè èñòåäàäñûç áèëÿðÿê þç éàíûíà àëûá ðóñ ãÿâàèäè-ëèñàíèééÿñèíÿ àøèíà åòìÿéÿ ÷àëûøäû êè, áÿëêÿ ìÿíè êÿíä ìèðçÿëèéèíÿ ãÿáóë åëÿñèíëÿð. 1868-úè èëäÿ àíàìûí ýþç éàøûíà áàõìàéûá, äÿðñ îõóìàã ö÷öí ãà÷ûá Áàêûéà ýÿëäèì. Àíàìûí àüëàìàñû áóíäàí þòÿðè èäè êè, áÿëêÿ ìÿí êÿíä ìèðçÿñè îëóá àèëÿìèçè ñàõëàéàì, ÷öíêè áèçèì ùÿéàòûìûç íÿùàéÿò öñðÿò èëÿ êå÷èðäè. Àòàì íàõîø âÿ áàúàðûãñûç áèð àäàì èäè. Áèçè àíúàã àíàìûç ÷àëûøûá ïàðà ãàçàíìàãëà ñàõëàðäû. Ãîùóì-ãàðäàøëàðûìûçûí áèçÿ êþìÿê åòìÿìÿëÿðèíäÿí äîëàéû ðÿùìñèçëèêëÿðè ìÿíè ÷îõ äèëýèð âÿ ìöòÿÿññèð åäèðäè. Î âàõòëàð ìÿíèì éàäûìà äöøäöêúÿ èíäè äÿ öðÿéèì ïàðÿ-ïàðÿ îëóð. Áàêûéà ýÿëäèì, èíäèêè ðåàëíû ìÿêòÿáè îíäà “ðåàëíàéà ýèìíàçèéà” àäëàíûð èäè. Èêèíúè êëàñà èìòàùàí âåðäèì. Àììà íÿ úîüðàôèéà âÿ íÿ òàðèõè-òÿáèè áèëèðäèì. Ìÿùç ìÿíèì ùàçûðúàâàáëûüûìäàí þòÿðè ìÿíè ãÿáóëà ðÿää åòìÿäèëÿð. Áèð èë Áàêûäà ìþâúóä ÿãðÿáàìûçûí éàíûíäà îëäóì. Áèð èëäÿí ñîíðà ìÿíè ïàäøàùëûã õÿðúèíÿ ïàíñèîíà ýþòöðäöëÿð. ßââÿëèíúè èêè èë ýèìíàçèéàäà ìèéàíÿ îõóéóðäóì. Àììà îíäàí ñîíðà ýöí-ýöíäÿí éàõøûëàøäûì. Àëòû èëäÿí ñîíðà ýöìöø ìåäàë èëÿ ìÿêòÿáè òàìàì åòäèì. Ãûðõ èë áóíäàí ÿãäÿì 1873-úö èëäÿ àëòûíúû êëàñäà îëäóüóì ùàëäà áèðèíúè äÿôÿ ðóñ òåàòðûíà ýåòäèì. Áó ýåúÿ ìÿíÿ íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ ÿñÿð åëÿäè. Îíóí íåúÿ áèð íÿñíÿ îëäóüóíó áàøà äöøäöì. Ñàáàùû ýöíö ýèìíàçèéà ìöÿëëèìè Ùÿñÿíáÿé Ìÿëèêîâ úÿíàáëàðûíà ðöúó åäÿðÿê ñîðäóì êè: Àéà áèçèì äèëèìèçäÿ òåàòð ÿñÿðëÿðè éà ìÿçùÿêÿ âÿ éà ôàúèÿ âàðìûäûð? Ìöìàèëåéù Ìÿëèêîâ ìÿðùóì Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí “Ùàúû __________ Ãàðà” êîìåäèéàñûíû òàïäû. Áó êîìåäèéàíû ïàíñèîíäà îëàí ìöñÿëìàí øàýèðäëÿðè èëÿ áèð éåðäÿ îéíàìàã ö÷öí ùàçûðëàíìàüà áàøëàäûã. Ùÿð ýöí 416 íàùàðäàí ñîíðà ïàíñèîíóí íàùàð îòàüûíäà ùàçûðëàíûðäûã. Áèçèì ùàçûðëàíìàìûçà Ùÿñÿíáÿé Ìÿëèêîâ úÿíàáëàðû òàìàøà åäèðäè. Àììà øàýèðäëÿðè ìÿí ùàçûðëàéûðäûì. Ùàúû Ãàðà ðîëóíó ñàáèã Ýÿíúÿ øÿùÿð ãëàâàñû ìÿðùóì ßñýÿðáÿé Àäûýþçÿëîâ Ýîðàíè îéíàéûðäû. Ìÿí èñÿ àðâàä ðîëó ýþòöðäöì. Òàìàøà ýöíö ÷îõ àäàì âàð èäè. ßêñÿðè åðìÿíèëÿðäÿí èäè. Áàêû ãóáåðíàòîðó ìöòÿâÿôôà Ñòàðîñåëñêè þç ÿéàëû èëÿ ùàçûð èäèëÿð. Áèçèì áó òåàòðûìûç úàìààòà íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ õîø ýÿëäè. Òàìàøàäàí ñîíðà ãóáåðíàòîðóí äèëìàíúû ìÿðùóì Ùÿñÿíáÿé Ùÿáèááÿéîâ áèçè ãîíàã åëÿäè. Ùàìàí ýåúÿ ìöÿëëèìèìèç Ùÿñÿíáÿé Ìÿëèêîâ òåàòð ìöñÿííèôè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâà òÿáðèê òåëåãðàìû ýþíäÿðäè. Ìöñÿííèô Àõóíäîâ èêè âÿðÿãÿ äîëóñó áþéöê áèð ðèçàìÿíäëèê êàüûçû éàçìûøäû. Àõûðäà áóíó ÿëàâÿ åòìèøäè êè: “Áó ýöí Ùàúû Ãàðàíû ñÿùíÿäÿ ýþñòÿðìÿêëÿ ìÿíèì þìðöìöí öçÿðèíÿ îí èë äàùà àðòûðäûíûç”. Èíäè ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, áó êàüûçû òàïà áèëìèðÿì, àììà áóíó áèëèðÿì êè, î ìÿêòóá ìÿðùóì Ùÿñÿíáÿé Ìÿëèêîâäà èäè. Íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì ìÿðùóì Ùÿñÿíáÿé Ãàôãàç ìÿòáóàòûíûí èêèíúè àòàñû ìÿãàìûíäà îëàí “Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ Ãàôãàçäà òåàòð òÿñèñè áàðÿñèíäÿ ìÿãàëÿ éàçäûãäà ìöÿññèñëèéè þç öçÿðèíÿ ýþòöðäö. Ìÿí ùàìàí ãÿçåòäÿ îíà åòèðàç åäÿðÿê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí éàçäûüû áó êàüûçûíû ýþñòÿðìÿéè òÿêëèô åëÿäèì. ×öíêè Ãàôãàçäà áèðèíúè äÿôÿ îëàðàã ñÿùíåéè-òàìàøàéà ãîéóëàí “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí áàíèñè âÿ Ãàôãàçäà òåàòð÷ûëûüûí ìöÿññèñè ìÿí îëäóüóì áó ìÿêòóáäàí àøêàð ìÿëóì îëóðäó. ßëàâÿ îëàðàã áóíó äà ÿëàâÿ åòìèøäèì êè, “íå÷ÿ ìöääÿò áóíäàí èðÿëè ìÿí Ùÿáèááÿé Ìàùìóäáÿéîâà âÿ Ìåùäèáÿé Ùàúûíñêèéÿ âÿñèééÿò åòäèì êè, ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà î úàâàíëàð ðàçû îëìàñûíëàð òåàòðûí ÿââÿë áèíàñûíû áèð þçýÿ êÿñ þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿ. ßëùÿìäöëèëëàù, éîëäàøëàðûì þëìÿìèøëÿð. Ñöáóò åäÿ áèëëÿì. Äöáàðÿ ÿðç åäèðÿì: áó èø áþéöê áèð øåé äåéèë, àììà ìÿí îíäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿðÿì. ×öíêè î òåàòð òàìàì ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ áèðèíúè èäè”. Áåëÿëèêëÿ, òåàòðûí ìöÿññèñè êèì èäè ìÿñÿëÿñè ìÿíèì èëÿ Ùÿñÿíáÿé àðàñûíäà ìöáàùèñÿëè ãàëäû. Ýèìíàçèéàäà îõóäóüóì àõûðûíúû èêè èëäÿ áàøãàëàðûíà äÿðñ âåðìÿéÿ áàøëàäûì. Ýåúÿëÿð ñààò îí áèðÿäÿê ìÿøüóë áóëóíóðäóì, îíäàí ñîíðà þç __________ äÿðñëÿðèìè îõóéàðäûì âÿ àñóäÿ îëàí âàõòëàðûìû äà ìÿçùÿêÿ éàçìàüà ñÿðô åäÿðäèì. Ìÿêòÿá èäàðÿñè ýèìíàçèéàäà ìÿíÿ áèð îòàã âåðìèøäè. 417 ×îõ ÷àëûøìàãäàí áÿäÿíèì çÿèôëÿìèøäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð éåíÿ þç èøèìäÿí äÿñòáÿäàð îëìóðäóì. Ýèìíàçèéàíû ãóðòàðàíàäÿê àëòû éöç ìàíàò ïàðà òîïëàìûøäûì. Áó ïàðàäàí ñàâàé ùå÷ êèìñÿäÿí ìöàâèíÿò ýþçëÿäèéèì éîõ èäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð ùå÷ áèð øåéäÿí õîô åòìÿéèá Ïåòåðáóðãäà äàðöëôöíóíà äàõèë îëäóì. Áàêûäàí ùÿðÿêÿò åòäèéèìäÿí ÿââÿë äþâëÿòëè õèøö ÿãâàìûìà íå÷ÿ ìÿêòóáëàð éàçûá, äÿðäè-äèëèìè èçùàð åòìÿêëÿ ìöàâèíÿòëÿðèíè èñòÿäèì. Îíëàð íÿèíêè ìàääè êþìÿê, ùÿòòà ìÿêòóá éàçìàüà áåëÿ òÿíÿççöë áóéóðìàäûëàð. Ïåòåðáóðãäà áàòäàü ãûçäûðìàñûíà ýèðèôòàð îëäóì. Ö÷ ýöíöí ìöääÿòèíäÿ åëÿ áèð ùàëÿòÿ ýÿëäèì êè, ñàü áþéðöìäÿí ñîë áþéðöì öñòÿ äþíìÿêäÿí àúèç ãàëäûì. Áèð ðóñ þâðÿòè ìÿíÿ õèäìÿò åäèðäè. Äîüìà àíà êèìè ïÿðÿñòêàðëûã åëÿéèðäè. ßýÿð ãÿçàâö ãÿäÿð ìÿíè î þâðÿòëÿ ðàñò ýÿòèðñÿ, ìÿí îíóí ãàðøûñûíäà éûõûëûá àéàãëàðûíû þïìÿéè þçöìÿ áèð âÿçèôÿ áèëìÿêëÿ èôòèõàð åäÿðäèì. Ìÿíè Àëëàù ñàõëàäûüû ùàëäà, î þâðÿò ñàõëàäû. Ùÿêèìëÿð ìÿíèì Ïåòåðáóðãäàí Ìîñêâàéà êþ÷ìÿéèìè ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð. 1874-úö èëèí ñåíòéàáðûíûí 27-äÿ Ìîñêâàéà ýÿëäèì âÿ Ïåòðîâñêè Àêàäåìèéàñûíà äàõèë îëäóì. Î âàõò àíúàã ñÿêñÿí ìàíàò ïàðàì ãàëìûø èäè. Áóíóí ÿëëè ìàíàòûíû òÿäðèñ ùàããû âåðäèì. Åëÿ áèð ùàëÿòäÿ ãàëìûø èäèì êè, îíóí íåúÿëèéèíè éàëíûç áèð Àëëàù áèëèð. Ùàâàñû ñîéóã Ìîñêâàäà ìÿíèì öñòöìÿ þðòÿúÿê áèð éîðüàíûì äà éîõ èäè. Ýåúÿ öñòöìÿ äöíéà ìàëûíäàí òÿêúÿ ýöìàíûì ýÿëÿí áèðúÿ ïàëàçûìû ÷ÿêÿðäèì. Áó ïàëàç äà ìÿíèì ùàëè-ïÿðèøàíûì êèìè áèð ùàëäà èäè êè, îíóí àíúàã þêöçëÿðèí öñòöíÿ þðòöëìÿéÿ ëÿéàãÿòè âàð èäè. Ïàëàç àëòûíäà éàòìàüûì ö÷öí òÿõÿëëöñöì “Äÿðâèø” ãàëäû. Ðÿùìàíèððÿùèì Àëëàù íÿçÿðèíè ìÿíèì öçÿðèìäÿí êÿñìÿäè. Ìîñêâàäà ôþâãÿëàäÿ èìòàùàí âåðäèéèì ö÷öí Àêàäåìèéà ìÿíÿ ñòåïåíäèéà âåðäè. Èíäè þçöìö äþðä èë ìöääÿòè òÿìèí åäèëìèø ùåñàá åòäèì. Ö÷ àéûí ïàðàñûíû ãàáàãúà àëûá þçöìÿ ëàçûì áÿçè íÿñíÿëÿð (øåéëÿð) àëäûì. Ïàëàçûìäàí ÿë ÷ÿêäèì. ßýÿð áó ïàëàç èíäè ÿëèìÿ êå÷ÿðñÿ ÷îõ áàùà ãèéìÿòÿ àëàðäûì. Áó íå÷ÿ èë ÿðçèíäÿ Àêàäåìèéàäà îõóäóüóì çàìàí Áàêûäà ìöÿëëèìèìèç Ùÿñÿíáÿé Ìÿëèêîâ úÿíàáëàðû “ßêèí÷è” ãÿçåòèíè íÿøð åòìÿéÿ áàøëàäû. Ìÿí äÿõè éàâàø-éàâàø ìÿãàëÿëÿð éàçìàãäà èäèì. Áó ùàëäà ìÿíèì àðãàäàøûì Âëàäèìèð Êîðîëåíêî èäè êè, èíäè Ðóñèéàíûí ÿí áþéöê âÿ ÿí ìÿøùóð ÿäèáè âÿ ìöùÿððèðè ùåñàá åäèëèð. __________ Äþðä èëäÿí ñîíðà Àêàäåìèéàíû èêìàë åäèá Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàñû Äèëèúàí ãÿñÿáÿñèíäÿ ìåøÿáÿéè îëäóì. ×îõ ìöääÿò êå÷ìÿäè êè, ìÿíèì 418 ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòèì éåíÿ ïÿðèøàíëûüà öç òóòäó. Ðóñèéàíûí ÿí áèðèíúè ìÿãàìè-èôòèõàðû îëàí Ïåòðîâñêè Àêàäåìèéàñûíûí àäû ÷ÿêèëäèêäÿ ÷îõëàðû ãîðõàðäû. Î úÿùÿòäÿí Àêàäåìèéà ìÿçóíëàðû îíëàðûí íÿçÿðëÿðèíäÿ ëàöáàëû âÿ çèääìÿñëÿê ùåñàá îëóíóðäóëàð. Ìÿí äÿõè ìåøÿáÿéè îëäóüóì ùàëäà, Àëëàù øàùèääèð êè, ýöíàùñûç îëàðàã áó úöìëÿéÿ ãóðáàí åäèëäèì. Ìÿí ùÿìèøÿ âàõò ôÿõð åäÿðäèì êè, Ïåòðîâèñòÿì. ßäàëÿòñèçëèêëÿ ìÿçëóì îëìóøàì. Âÿ áóíà úÿùÿò áó èäè êè, úàìààò ìÿíè ñåâÿðäè. Âÿ îíóí àðàñûíäà øþùðÿòèì âàð èäè. Ãóëëóãäàí èõðàú îëóíàíäàí ñîíðà þç ìèëëè ÿäÿáèééàòûìà ìÿøüóë îëäóì. Íÿ ãÿäÿð ýöúöì âàðäûñà, áàúàðäûüûì ãÿäÿð éàçäûì. Þëìÿéèá ñàü ãàëàð èñÿì éåíÿ éàçàúàüàì, áóíà ñÿáÿá îëäóüó ö÷öí ìÿíè òÿãèá åäÿíëÿðäÿí àðòûã äÿðÿúÿäÿ ðàçûéàì. __________ 419 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ Þí ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 ÏÉÅÑËßÐ Åâ òÿðáèéÿñèíèí áèð øÿêëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Äàëäàí àòûëàí äàø òîïóüà äÿéÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Ñîíðàêû ïåøìàí÷ûëûã ôàéäà âåðìÿç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Àäû âàð, þçö éîõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Éàüûøäàí ÷ûõäûã, éàüìóðà äöøäöê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 Ïÿùëÿâàíàíè-çÿìàíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 Âàé øÿëÿêöì ìÿÿëëÿêöì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 Íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 Êå÷ìèøäÿ ãà÷àãëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205 Òÿçÿ ÿñðèí èáòèäàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235 Ïóë äöøêöíö Ùàúû Ôÿðÿú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ Àüà Êÿðèì õàí ßðäÿáèëëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296 Äÿëÿäóç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321 ÙÅÊÀÉßËßÐ Àüû÷û . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332 Ìÿíèì âàãèÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 Ïàùî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340 ÁÀËÀÚÀ ÌÖÒßÔßÐÐÈÃßËßÐ __________ 1-57 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342 420 ÌßÃÀËßËßÐ “ßêèí÷è” ãÿçåòèíäÿêè ìÿãàëÿëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407 Ìÿíèì ñåâýèëè, ÿçèç ìöÿëëèìèì Ùÿñÿí áÿé! . . . . . . . . . . . . . . . . . .413 “Þëöëÿð” ùàããûíäà ðÿé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414 “Þëöëÿð” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415 Òåëåãðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415 Òÿðúöìåéè-ùàëûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416 __________ 421 ÍßÚßÔ ÁßÉ ÂßÇÈÐΠßÑßÐËßÐÈ “ØßÐÃ-ÃßÐÁ” ÁÀÊÛ-2005 __________ Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿøàä Ùÿìèäîâ Êîððåêòîð: Ôÿðèäÿ Ñÿìÿäîâà __________ Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 10.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 16.02.2005. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 26,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 28. Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. __________
Benzer belgeler
сечилмиш ясярляри
Àçÿðáàéúàíûí òàðèõèíèí ìöùöì áèð äþâðöíö ß.Ùàãâåðäèéåâ ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð. Îíóí ÿäÿáè éàðàäûúûëûüûíûí èíêèøàô éîëó õàëã ùÿéàòû èëÿ,
úÿìèééÿòèí êå÷äèéè çèääèééÿòëè éîëëàðëà áàüëû îëìóøäóð. ...
ÓËÅÍØÏÈÝÅË Âß ËÀÌÌÅ ÃÓÄÇÀÊ ßÔÑÀÍßÑÈ
ðóùäà ÿñÿðëÿð éàçûðëàð. Áó ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà èñÿ òÿíãèäè ðåàëèçì öñëóáóíà éàõûí îëàí äåìîêðàòèê ÿäÿáèééàò èíêèøàô åäèð.
Éåíè Áåë÷èêà ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôû, ÿñàñÿí, XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí...
Alisa möcüzələr ölkəsində
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð â...
Azərbaycan bayatıları
íÿùàéÿò, áöòöí áó ãàéíàãëàðäàí ôàéäàëàíàðàã Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðûíûí ÿí ñå÷ìÿ èíúèëÿðèíè ñèñòåìëÿøäèðèá áó êèòàáà äàõèë åòìèøëÿð.
Áàéàòûëàðûí òÿñíèôèíÿ Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíûí ñîí íàèëèééÿòë...
El çələngi (xalq şerindən seçmələr)
Åë ÷ÿëÿíýè (õàëã øåðèíäÿí ñå÷ìÿëÿð). Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 248 ñÿù.
Ùÿð íöìóíÿñè áèòêèí áèð ÿñÿð òÿñèðè áàüûøëàéàí õàëã ïîåçèéàñû ëèðèê õàðàêòåðëè
ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ïàðëàã ÿêñè îëóá, áÿäèè-åñòåòèê çÿí...
Resul Rza - I cild.qxp
âÿòëÿíèð âÿ èíêèøàô åäèð. 40-úû èëëÿðèí àõûðëàðûíäà îíóí “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿð”è
ïîåçèéàñûíäà çàìàíûí áþéöê, åïèê ìþâçóëàðûíà òîõóíìàã ìåéëè äàùà äà ãöâÌöùàðèáÿäÿí ñîíðà Ð.Ðçàíûí éàðàäûúûëûüûíäà éåíè á...
Molla Pənah Vaqif. Əsərləri
ÿäÿáèééàòûìûçäà öñòöíëöê ãàçàíûð. Âàãèô ïîåçèéàñû ÿñðèí çèääèééÿòëÿðèíè, ñåâèíú âÿ êÿäÿðèíè äàùà ïàðëàã èôàäÿ åòäèéè ö÷öí áöòöíëöêäÿ Àçÿðáàéúàí ìèëëè
ÿäÿáèééàòûíûí áó äþâðöíö Âàãèô ÿñðè àäëàíäûðìàã...
Kitab-02 - Az Od Kitab
ýÿðàéëû, òÿúíèñ, ãûôûëáÿíä, äîäàãäÿéìÿçëÿð éàðàòìûø, äåéèøìÿëÿð èøòèðàê÷ûñû
îëìóøäóð.
Áó êèòàáà ãöäðÿòëè åë ñÿíÿòêàðûíûí ÿëäÿ îëàí øåèðëÿðè âÿ àäû èëÿ áàüëàíàí
äàñòàí-ðÿâàéÿòëÿð òîïëàíìûøäûð. Àøûã ...
göyçə folkloru - Folklor İnstitutu
àëèì ñóñìóð, çèéàëû ñþçö âÿ ñÿñè óúàäàí ñÿñëÿíèð, íÿ ãÿäÿð êè, ìèëëÿòèí
äÿðäèíè ÷àüäàø ñèéàñè âÿ ìèëëè þíäÿð äÿ ñàðû ñèìäÿ êþêëÿéèð âÿ Ãîðãóäóí
ñàçûíûí òåëèíäÿ ÷àëûð, áó õàëãà çàâàë éîõäóð.
Âàé î ý...
![[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları](http://s1tr.doczz.net/store/data/000073578_1-85d644df76e1519e858a1d76dc4c5f0c-70x70.png "[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları")
Cəlil Məmmədquluzadə 2
ãàðøû, áöòöí áàøãà ñèëàùëàðäàí ñîíðà áÿäèè ôèêðèí àüûð òîïëàðû èëÿ àòûëàí àòÿø èäè.
Ñîíðàëàð äðàìàòóðýèéàìûçäà áó ÿíÿíÿ ùÿëÿ ÷îõ þìöð ñöðìöøäö. “Øàìäàí áÿé”
âÿ “Íàäàíëûã” (Í.Íÿðèìàíîâ), “Äÿëè éûüûí...
ясярляри - DSpace at Khazar University
âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìèíè
ðÿüáÿòëÿ òÿñâèð åäèð âÿ Ãàðàáàü äöçëÿðèíèí íàäèð ÷è÷ÿêëÿðèíè äöíéàéà òàíûòìàã
àðçóñóíó ýÿíúëèéÿ ùÿðàðÿòëÿ âÿñèééÿò åäèðäè....
azərbaycan aşıq şernindən seçmələr 2/2 cild
èíêèøàôûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìûøäûð.
Áó êèòàáäà ìààðèô÷è äðàìàòóðã, íàñèð âÿ ïóáëèñèñòèí çÿíýèí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè ýþçëÿð þíöíäÿ úàíëàíäûðàí ïéåñëÿðè, èãòèáàñëàðû, ùåêàéÿ âÿ ìÿãàëÿëÿðè
òîïëàíìûø...
V Cild - Meyxana.Net
ïîåòèêàíûí ìÿçìóíóíäà þçöíö ýþñòÿðèð. Éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ìèëëè âÿ éöêñÿê
äÿðÿúÿäÿ ðåàëèñò ñÿíÿòÿ ÿäÿáèééàò åéíè âàõòäà ÷åâðèëèð.
Ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàëåéèíÿ âÿ òàðèõèíÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ìÿùç áèð ìààðèô...
