Akademi Mecmuası - Kubbealtı Akademisi Kültür Ve Sanat Vakfı

Transkript

Değerli Kubbealtı
Dostları
eni bir sayı ile yine karşınızdayız. Mecmuamızın bir bölümünü, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı (Kubbealtı
Cemiyeti)‟mızın kuruluşu-nun 40. yılı münâsebetiyle kaleme alınmış
yazılara ayırdık. Bir mü-essesenin bu kadar sene ayakta durması mühim.
Hem de hizmetler-le dolu geçen 40 yıl. Mecmuamız her zaman olduğu gibi
yine kuru-cumuz Sâmiha Ayverdi‟nin makālesi ile başlıyor. Sâmiha
Ayverdi‟-nin Kubbealtı Akademisi Seminerleri‟nin açılışı münâsebetiyle
yap-tığı konuşma metni ve hemen akabinde bu toplantılara dâir değerlendirmesini, kuruluş yılı vesîlesiyle yayınlamayı uygun gördük. Merhum
Aydın Bolak‟ın makālesi genel olarak vakıf müessesesi hakkında. Nihat
Malkoç ise makālesinde Kubbealtı Akademisi Kül-tür ve Sanat Vakfı‟nı
ele alıyor. Nevnihal Bayar Vahit Erdem ile Kubbealtı‟nın kardeş
kuruluşlarından olan Altay Vakfı hakkında bir mülâkat gerçekleştirdi.
Bu sayımızda yıllar önce Kubbealtı‟na misâfir olmuş bulunan merhum
Y
Mâhir İz‟in konuşmasını yayımlamaya başlıyoruz. Kubbe-altı‟nda deşifre
edilen ve Uğur Derman Beyefendi‟nin kontrol ettiği bu sohbet
konuşmasının diğer bölümleri de mecmuamızın ileriki sayılarında
KUBBEALTI AKADEMİ MECMUASI, sayı 154, yıl 39/2, Nisan 2010
neşredilecek.
Mecmuamızda Âdile Ayda‟nın mühim bir mektubunu da okuyucularımıza takdim ediyoruz. Necâti Demirtaş, Mustafa Tahralı,
Kemalettin Nomer ve Ömer Turan diğer yazarlarımız. Kıymetli şâirimiz
Bekir Sıtkı Erdoğan yine rubâileriyle aramızda.
Safiye Erol‟un yazı hayâtına başladığı yıllarda yayımlanmış hikâyelerini Halil Açıkgöz hazırlamış ve bu hikâyeler mecmuamızda
neşredilmişti. Devrin dilinin en güzel şekilde kullanıldığı, gerçekçi bir
anlatım ve eşsiz bir üslûpla kaleme alınmış olan bu hikâyeler Selim
İleri‟nin takdîmi ile birlikte Leylâk Mevsimi adıyla kitaplaştı-rıldı. Yedi
nefis hikâyenin yer aldığı eser, Safiye Erol‟un hikâyeci cephesini de
günışığına çıkarıyor.
Bu arada Sâmiha Ayverdi Külliyâtı da devam ediyor. Külliyat‟-ın yeni
kitabı Ebâbil Kuşları. Ayverdi‟den mühim tespitler ihtiva eden bu kıymetli
eser de okuyucularla buluştu.
Öte yandan Hicran Göze‟nin Bir Zamanların Kadıköy‟ünde Edebiyatçılar ve Aşkları isimli eseri de Kubbealtı‟ndan çıktı. Eserde 18 meş-hur
5
edebiyatçıyla alâkalı hâtıralar yer alıyor. Kemal Y. Aren‟in Çay-başı‟ndan
Manisa‟ya isimli eseri de vakfımız tarafından neşredildi.
Türk Kadınları Kültür Derneği Kütahya Şubesi‟nin düzenlediği
“Âbide Şahsiyetler Sâmiha Ayverdi, Ekrem Hakkı Ayverdi ve İlhan
Ayverdi” konulu panel 20 Mart 2010 târihinde Kütahya Ticaret ve Sanayi
Odası‟nda gerçekleşti.
Mütefekkir yazar Sâmiha Ayverdi, 22 Mart 2010 târihinde, vefâ-tının
17. yıldönümü münâsebetiyle İstanbul Merkezefendi Mezarlı-ğı‟ndaki
kabri başında sevenleri ve okuyucuları tarafından yâd edildi.
Akhisar Belediyesi‟nin aldığı bir kararla ilçede yapımı yeni bi-ten ve
bölgedeki sivil toplum kuruluşlarına hizmet edecek olan ma-halle konağına
İlhan Ayverdi‟nin ismi verildi. “İlhan Ayverdi Kona-ğı”nın resmî açılışı,
15 Mayıs 2010 târihine yapılacak.
Vakfımızın “Vâkıflarlarını Anma Günü” bu sene 3 Nisan 2010
Cumartesi günü saat 14.00‟te Köprülü Medresesi‟nde yapılacak.
Nisan ayındaki “Kubbealtı Sohbeti”ni Mehmed Niyâzi yapacak.
Tanbûri Murat Aydemir ve Kemençevî Derya Türkan, Mûsîki Soh-betleri
ise 17 Nisan 2010 târihinde. Dursun Gürlek ise 10 Nisan 2010‟da “Sultan
Abdülaziz Nasıl Katledildi?” mevzuunu ele alacak. Bu arada 29 Mayıs
2010 târihinde değerli sanatkâr Prof. Uğur Der-man hakkında yapılması
plânlanan “75. Yaş Toplantısı” Ekim 2010 târihine ertelendi.
Fâtih‟deki “Kubbealtı Kitabevi” hizmete açıldı. Yeni sayımızda
buluşmak üzere hoşçakalın.
Kubbealtı
6
Kubbealtı Akademik
Seminerleri
Sâmiha Ayverdi
müessese kurmuştur.
Bu kuruluşun gāyesi, Türk gençliğini, eğitim, içtimâî muhit ve âile
çevreleri dışında millî sanat ve milliyetçi bir fikir etrâfında top-lanabileceği
ciddî, haysiyetli ve samîmî bir mihrâka sâhip kılmaktır.
Akademik Seminerlerin faâliyeti ile, târih, edebiyat, iktisat ve sanat
gibi temel bilgilerin ufkunu açıp aydınlatırken de gençliğe, şahsiyet
yapısını ilmî gerçeklerle örecek ana fikirleri, ilim ve sanat yataklarını
taşırmadan vermek, ona bir müşterek hâfıza ve ilmî gö-rüş sağlamak,
Kubbealtı Akademik Seminerleri‟nin bilhassa üstün-de durduğu bir
keyfiyettir.
Gerek fertlerin gerek cemiyet ve gerek milletlerin târihî kaderini iyi
veya kötü istikāmete götüren hamle ve hareketler, kütle arasına ekilen
müsbet veya menfi fikir çekirdeklerinin zamanla yeşerip mahsul vermesi
ile, başarılarını aktif plana nakledip kabul ve teyid ettirmiş olur.
Kubbealtı Akademik Seminerlerini kurarken de düşünülen, bu
mütevâzı müessesenin, memleketin irfan ve bilgi sâhalarına ekeceği fikir
tohumlarının zamanla boy ata ata bir feyz ve irfan çığırı açması ve cemiyet
rûhunu besleyecek bereketli bir zemin hazırlayabilmesi-dir.
Gerçi küçük imkânlar içinde kurulan bir müesseseden büyük verimler
ummak ve beklemek, hayal sayılacak kadar uzak ihtimal-ler arasında
görünürse de, her büyük tekevvünün aslının, küçük ve basit olduğunu da
unutmamak lâzımdır. Erik çekirdeğinde, kökü, gövdesi, dalı, yaprağı ve
meyvesi ile erik ağacının bilkuvve mevcut oluşu gibi. Yeter ki o çekirdeği
ekecek müsâit bir toprak ve sürüp büyürken de, îtînâ gösterecek ve
geliştirecek bir alâkalı çevre bulun-sun.
Uzun yıllardır Türk cemiyeti, dış tesir ve baskıların planlı ve ezici
ağırlığı altında millî gurûrunun, târîhî değerlerinin ve temel prensiplerinin
kal‟ası içinden sürülüp çıkarılarak, etrâfı düşmanlar-la çevrili, bir
emniyetsizlik ve güvensizlik meydanına şaşkın, perî-şan itilmişlerdir.
Böylece de millî heyecânını tüketmiş, kahramanlık ve üstünlük silahlarını
aldırmış ve kimden kime sığınacağını, kime güvenip neye inanacağını
bilmez olmuş nesiller türemiştir.
Şu bir gerçek ki, düşünce mihrâbını kaybeden Türk gençliği, bugün
bir fikir koması içinde bulunmaktadır. Amma şuuru zayıfla-mış bütün
T
ürk Ev Kadınları Derneği İstanbul Şubesi
“Kubbealtı Akademik Seminerleri” adı
altında, hükmî şahsiyeti hâiz, müstakil bir
7
hastalar gibi, bunun farkında değildir. Olmadığı için de durmadan kendi
kudretini kendi tâzeleyen fikir dinamosu işlemez olmuş ve böylece de
asırların üst üste tabakalaştırıp stok ettiği millî ve târihî kıymetlerin iflâsı
karşısında benliğine beyaz bayrak çeke-rek düşmanlarının menfaat ve
iğvâlarına teslim olmuştur.
Bu çok tehlikeli dalâlet ve buhran karşısında yapılması gereken nedir?
Diyecek olursak, içtimâî ve millî şuuru uyandırıp, hazır ni-zamnâmelerin
ve fikir bakterilerinin karşısına endâzeli ve mantıklı düşünce ağırlığını
koyabilecek zihnî ve rûhî formasyon kazanmış kütleler yetiştirmektir,
diyebiliriz.
Ancak, bir taraftan da, bir devlet politikasının program ve hi-mâyesi
altında gerçekleşebilecek böyle hayâtî bir dâvâyı, Kubbealtı Akademik
Seminerleri gibi mevziî teşebbüs ve gayretler ile gerçek-leştirmenin
mümkün olmadığını da bilmekle berâber, bir milletin bekā ve devamı için,
bu ihtiyâca velev bir köşeciğinden olsun emek vermeye çalışmayı bir
vicdan ve îman borcu bilmekte onun için de çekirdeği toprağa ekmekteyiz.
Bu arada bir temennimiz de memleket sathının daha nice Kub-bealtı
karakterli irfan ocakları ile çiçeklenmesi ve bereketlenmesidir.
Kubbealtı Akademik Seminerleri
1970 devresine âit rapor 29-5 1970
8
2-3-1970 – 29.5.1970 arası faâliyette bulunan Kubbealtı Akade-mik
Seminerleri‟nin, ileriye mâtuf bir nevi tecrübe devresi denecek üç aylık
çalışması, tâdil ve ilâveleri îcab ettiren eksiklerine ve fazla-lıklarına
rağmen, kültür haritamız üstünde müsbet netice vermiş bir milli hareket
sayılabilir.Bâhusus Kubbealtı Derneğimizin mahdut ve çok mütevâzi
imkânlarına rağmen, gençlik meselelerinin içine attığı ciddî ve
küçümsenmeyecek bir adımdır.
Ancak, taşıdığı cesâret ve celâdet damgasına rağmen, dört başı mâmur
ve tatmin edici bir hamle olduğu da iddia edilemez.
Bu îtibarla, şu üç aylık tecrübemizin ışığı altında, tesbit, mülâ-haza ve
temennilerimizi şöylece sıralayabiliriz.
1- Gençlik meseleleri dediğimiz ana dâvâ, Türkiye‟nin eğitim ve
öğretimiyle alâkalı olan meseleleridir. Zîra memleketin bundan daha
mühim ve hayâti hiçbir dâvâsı yoktur. Onun için de Dernek olarak gāye ve
hedefimiz, suyun başına yol bulup, memleket irfânı-na millî kültürümüze
arka çıkmak gayretinde alâkamızı teksif ey-lemektir.
Fakat şu üç ay içinde bu gāyemizi geniş bir plan üstüne getir-mek ve
memleket çapında bir hamle ve hareket yapmak seviyesine vâsıl olmak
imkânını bulmuş değiliz...
Bu imkân nasıl bulunur? Gerek maddî gerek mânevî bakımlar-dan bir
devlet gücünün başarabileceği ve umûmî bir maârif politi-kasının
gerçekleştirebileceği şumulde, alabildiğine geniş bir faâliyet çerçevesi
çizmeği zâten düşünmemekteyiz.
2- Onun için de Kubbealtı Seminerleri, îtibârî bir hesapla, Türk
gençliğinin belki milyonda birine hitab etmek vaziyet ve imkânın-dan öte
bir kudret gösterememiştir.
3- Ancak, az evvel de temas edildiği gibi, Kubbealtı‟nın kuruluş
gāyeleri arasında memleket gençliğinin bütününe şâmil olmasını
planlayacak bir madde yoktur. Esâsen bir dernek faaliyeti için buna
maddeten de mânen de imkân tasavvur edilemez.
4- Şu var ki, gāyesi elinden alınmış, yolunu ve hedefini kaybe-derek,
düşman propaganda edebiyâtı ile şartlanıp memleket gerçek-leriyle arasına
sedler çekilmiş gāfil bir gençliğin içinde sağlam kal-mış veya mâruz
kaldığı saldırıya rağmen yıkılmamış bir zümre mevcut bulunuyor ki,
gāyemiz, işte ona hizmettir.
Kubbealtı‟nın kuruluş sebebi, işte târihinden, dilinden, an‟ane ve
sanatından yoksul kalmış bu iyi niyetli genç adama, devamlı olarak kültür
ve sanat ziyâfetleri vermektir.
5- Ancak bu kültür ve sanat ziyâfetleri, onun açlığına günübirlik bir
nafaka olup, kafa ve ruh yapısını devamlı olarak besleyici ve ge-liştirici bir
gıdâ olabiliyor mu?
Buna, şimdiki halde, evet, demek pek mümkün değil.
Genç geliyor, dinliyor ve gidiyor. Yüzde doksanının bir şeyler
öğrendiği ve zevk de aldığı bir hakîkat. Fakat bu parça parça soh-betler,
konuşmalar, onun dünya görüşünde, hayat ufkunda bir de-ğişme, bir
silkinme, bir intibah meydana getirebiliyor mu? Bu da şüpheli.
İlk mektepten üniversiteye kadar, kifâyetsiz ve sakat bir bilgi
muhtevâsı ile gelmiş genci her şeyden evvel düşündürmeye alıştır-mak,
eline, doğruyu iğriden seçeceği bir bilgi endâzesi vermek ge-rek.
6- Önümüzdeki sene, seminerleri idâre edecek hocalardan bu-nu
istemek.
7- Seminerleri tâkip edecek gençlerin istikrarlı ve muayyen bir
9
kadrodan mürekkep olmasını temin eylemek.
8- Konferansları mümkün olan süratle banttan kâğıda alıp kitap hâline
getirmek. Gençliği uyandırmak bakımından bunları memle-ket sathına
yayacak maddî imkân ve teşkîlata sâhip olmak.
10- Seminerleri haftada iki güne indirmek, buna mukābil tâtiller hâriç,
haftanın diğer günleri, muayyen saatlerde gençlere Kubbeal-tı‟nda ders
çalışmak, sohbet edip kaynaşmak imkânlarını sağlamak. Edebî, içtimâî,
iktisâdî mevzûlar çerçevesi ile sanat bahisleri arasına İslâmın esaslarını
verecek salâhiyetli ağızlara da yer vermek.
11- Bir kütüphâne tesis etmek ve belli başlı kitabevlerinden fay-dalı ve
lüzumlu kitaplar temin eylemek ve talebeye nezâret edecek, kütüphâneyle
meşgul olacak bir memur bulundurmak,
12- Dersleri nisan sonunda kesmek.
13- Seminer günleri dışında konserler, folklor eğlenceleri, sergi-ler ve
geziler tertip ederek, bunu daha evvelden îlân edip ge nçlere haber vermek
sûretiyle sanat ve zevk ihtiyaçlarına kısmen olsun cevap vermek.
14- Milliyetçi muharrir ve gazeteleri, Kubbealtı gibi bir irfan ve îman
müessesesine arka çıkmanın bir vatan borcu olduğuna inan-dırmak,
böylece de memlekette bir Kubbealtı bulunduğunu umûmî efkâra tanıtıp
sevdirecek bir kampanyaya dâvet eylemek.
15- Ateş hattında çarpışan Mehmetçik gibi bir avuç Türk kadını-nın
medenî ve insânî bir gayret içinde geceyi gündüze katarak çalı-şırlarken
varlıklı memleket evlatlarının da maddî imkânlarını sefer-ber ederek,
müessesenin yaşayıp gelişmesinde yardımcı olmalarını temin edecek
neşriyatta bulunmalarını istemek. Îcab ederse bu iş için milliyetçi
muharrirlerle bir toplantı yapıp çalışma tempo ve tab-losunu gözleri önüne
koymak.
16- Bütün bu temennî ve gāyelerin tahakkuku için dernek mensuplarının da ayrıca gelir faâliyeti temîni yolunda gayret gösterme-lerini
planlamak.
17- Derneğe, fikrî istikāmeti ve inanışları bakımından uygun ye-ni âzâ
temin eylemek.
18- Kubbealtı seminerlerinin bâzı faaliyetlerine gençleri de işti-rak
ettirmek sûretiyle müesseseyle aralarındaki alâka ve rabıtayı
kuvvetlendirmek.
10
Âdile Ayda’dan
Ergun Göze’ye Mektup*
Âdile Ayda (Emekli Elçi)
uhterem Ergun Bey,
Yıllar önce, bir gün, Tercüman‟ın Ankaradaki
eski idârehânesinde tesâdüfen karşılaşmıştık.
Benim Yahûdiler hakkında birtakım şeyler söylemem üzerine, siz: “Niçin
bunları yazmıyorsunuz?” demiştiniz.
İşte yazdım. Yazının Tercüman‟da (aktüalitesi kaybolmadan) basılmasını
sağlamak size düşer. Saygılarımı sunarım.
Âdile Ayda
M
Ronald Reagan‟ın Îtirâfı Dolayısıyle
Bundan elli şu kadar yıl önce, 1932‟de, Hukuk Fakültesini bitirir
bitirmez, “Hâriciye duhul imtihanı”na girip ve Fatin Rüştü Zorlu ile Hayri
Bey adında bir başka arkadaşla birlikte imtihanı kazanıp, “Hâriciye
memuru” olduğum zaman, rahmetli babam Prof. Sadri Maksûdî bana bâzen
takılırdı: “Eyy diplomat Hanım!..” diye. Bir gün dedi ki: “İyi bir diplomat
olmak istersen, gazetelerin ve eline geçecek diplomatik evrâkın satırlarını
değil, satır aralarını oku.” Be-nim gözlerimin hayretle açılması üzerine de,
şu açıklamayı ilâve et-ti: “Yâni söylenene, yazılana bakma, hâdiselerin
arkasında olanı ara.”
Babamın bu sözünü hiç unutmadım. Olayların arkasındakileri merak
etmeği âdet edindim. Onun içindir ki, meselâ, Îran-Irak Sava-şı patlayınca,
bunda bir acâyiplik görerek, günlerce Millet Meclisi Kütüphânesi‟ne gidip,
yabancı basını tâkip ettim ve zihnimdeki soruya cevap aradım. Bir Fransız
dergisinde, kısacık bir cümle hâ-linde, bu cevâbı buldum da. Fransız
dergisi şöyle diyordu: “Bâzı kaynaklara göre, Irak‟ı Îran‟a savaş îlân etmeğe
İsrâil teşvik etmiştir.”
Dünya târihinde pek çok önemli olayların arkasında Yahûdile-rin
bulunduğunu, bu zekî ve milliyetçilikte örnek olan milletin dün-yâyı, kendi
millî çıkarlarına uygun şekilde, geri plandan yönetmek-te usta olduğunu
bildiğim için, derginin verdiği bilgiye şaşmadım.
Biliyordum ki, devlet idâresini ele geçirebilmek için, eşitlik prensibini
ortaya atarak, Büyük Fransız İhtilâlini Yahûdiler yapmış-tır. Komünizmin
temelini Yahûdiler atmış, Lenin‟i onlar beslemiş ve yetiştirmiştir. Altı Gün
*
Rahmetli babam Ergun Göze‟nin yaklaşık üç sene önce bana verdiği şahsi evrâkı
arasından çıkan bu mektubu, yayınlayıp yayınlamamak konusunda kendisinden net
bir cevap alamamıştım. Artık ikisi de gerçek dünyâda olduklarına göre arşiv değeri
taşıyan bu dikkate değer satırları gün ışığına çıkarmayı vazîfe saydım. İkisinin de
mekânı cennet olsun. Zeynep Uluant.
11
Savaşı‟ndan sonra, bir konuşmasında, Yahû-diler hakkında hafif bir eleştiri
cümlesi kullandığı için, 1968 Mayıs günlerini tertip ederek, Koca De
Gaulle‟i onlar devirmiştir. Vietnam savaşının yıllarca sürmesini
Amerika‟daki Yahûdi silâh fabrikatör-leri münâsip görmüştür.
Dahası var: Bugünkü İsrâil‟in kurulu olduğu topraklar üzerin-de,
İngiliz idâresine karşı, “terör” denilen şeyi Yahûdiler îcat etmiştir.
Tabiî, Reagan‟ın Îranlılara silâh sattıklarına dâir îtirâfı da, Dani-marka
Denizciler Sendika‟sının İsrâil‟den Îran limanlarına silâh taşıdıklarına dâir
açıklaması da beni şaşırtmadı. Demek oluyor ki, Yahûdi hükûmeti bir
yandan Irak‟ı kışkırtmış, ona savaşı başlatmış, bir yandan da Îran‟a silâh
göndermiş...
İsrâil hükûmetini böyle hareket ettiren maddî kâr düşüncesi miydi? Bu
defa hayır. Yahûdi hükûmetinin Îran-Irak savaşındaki iki taraflı rolünü
anlamak için, Yahûdilerin târihini incelemek veya hatırlamak lâzımdır.
Yahûdilerin kendi vatanları saydıkları topraklar ve özellikle Kudüs
şehri M.S. 70 yılında Roma İmparatoru Titüs tarafından zaptedilip,
Yahûdiler dünyâya diaspora hâlinde dağıldıktan sonra, dağılmış olmakla
berâber sıkı bir birlik hâlinde olan bu millet bir tek şeyi hedef edindi:
Kudüs şehrine, Kudüs‟ün tamâmına yeniden sâhip olmak... Bu amaç ve
ümitlerini ayakta tutmak için, Yahûdiler 2000 yıl boyunca, dinî
bayramlarında, birbirlerini “Gelecek yıl Kudüste... (buluşalım)” diye
selâmladılar.
Önce İsrâil devletini kurmak, daha sonra Kudüs‟ü bir müddet
Araplarla paylaşmak sûretiyle, amaçlarına kademe kademe yakla-şan
Yahûdiler, nihâyet, bilindiği gibi, ansızın, Kudüs‟ün tamâmını işgal ettiler.
Ve Arap dünyâsında tepki başladı. İşte o sırada, bu tep-ki tehlikeli boyutlar
kazanmadan önce, Arapların da, dünya kamuo-yunun da dikkatini başka
tarafa çekmek gerekiyordu. Orta Doğuda bir savaş çıkartılmakla bu iş
sağlandı.
Fakat savaşın başlaması yeterli değildi. Bu savaşı devam ettir-mek
gerekiyordu. Arap dünyâsından yardım gören Iraklılara karşı Îranlılara
silâh sağlanmalı idi. İşte o zaman, keskin görüşlü bir ga-zeteci olan Ergun
Göze‟nin deyimi ile “İsrâil‟in müstemlekesi” olan ABD‟ye görev düştü.
Yüksek mevkilere sızmış Yahûdiler tarafından idâre edilen bu sözde süperdevlet görünüşte bir iki milyonluk İsrâil devletine, fakat gerçekte dünya
Yahûdiliğinin amacına hizmet etti.
Son yıllarda geliştiği bilinen Türkiye‟yi de, Kerkük meselesi dolayısiyle, Îran-Irak savaşına bulaştırmak şüphesiz bir Yahûdi fikri-dir.
İnşallah bulaşmayız...
Ankara, 26.11.1986
12
Muhterem Ergun Bey,
Bundan bir hafta kadar önce, gazetelerdeki haberler üzerine,
gayretlenerek, Tercüman için oturup bir yazı yazdım. Yazıyı ve size hitap
eden mektubumu postalamak üzere iken, cesâretsizliğim ve korkaklığım
tuttu: Ya bu adamlar intikam almağa kalkar da, ömrü-mü kısaltırlarsa!
Gerçi artık ecel yakın amma, elimdeki bir iki eseri tamamlayıp bastırmak
için birkaç yıla ihtiyacım var.
Bugün, çalışma masama düzen verirken, adresinize yazılı zarfı,
içindekilerle beraber yırtıp atacaktım. Sonra düşündüm: Bu yazıdaki bazı
bilgiler sizin için faydalı olabilir. Açmadan, olduğu gibi, size
gönderiyorum. Okuduktan sonra imha edin. Yani yazı benim imzamla
basılmasın. Resmi de gazetenin arşivine verin. Belki ölümümden sonra
lâzım olabilir.
Saygı ve sevgilerimle.
13
Vakıf Haftası
Ahmed Aydın Bolak
nsanın varolduğu yerde mülkiyet mef-hûmu;
mülkiyet mefhûmunun olduğu yerde de,
varsılın yoksula yardım yapması; imkânlının
imkânsıza yardım yapması duygusu vardır. Bu duygu, insanın
ilâhîliğinden, insanla Allah arasındaki münâsebetten doğar. Bu duygu,
Türk ır-kının İslâm öncesi göçebeliğinin öyküsünde, devletler kurduğu
zaman kurduğu devletlerin yerleşme ve medeniyeti ölçüsünde, İslâm‟ı
kabûl ettikten sonra da Türk-İslâm felsefesi içerisinde dâima varolmuş,
gelişmiştir.
Mevzûa, insanın iyilik duygusu ve bu ilâhî duyguyu tatmin etme
yollarını araması tarzında bakınca, mesele müesseseleşmekte ve
hukūkîleşmektedir. Türk-İslâm felsefesinin kaynağı olan Kur‟ân-ı
Kerîm‟de yüce Allah, Yûnus Sûresi‟nin 66‟ncı âyet-i kerîmesinde meâlen,
“..göklerde ve yerde kim varsa, hepsinin kendisinin oldu-ğunu..”; aynı
sûrenin 55‟nci âyet-i kerîmesinde, “..göklerde ve yerde ne varsa hepsinin
kendi mülkü olduğu”nu beyan etmekte ve bu anlayışla, mülke sâhip olan
kişinin, ihsan etmesini, çünkü Allâh‟ın, ihsan edenleri sevdiğini beyan
etmektedir. Hâlâ bütün İslâm âle-mindeki cuma hutbelerinde okunan ve
“Allah, adâleti, ihsânı, akra-bâya yardımı emreder. Edepsizlikten,
fenâlıktan, azgınlıktan sizi men‟ eder...” diyen Nahl Sûresi‟nin 90‟ıncı
âyet-i kerîmesi, Türk-İslâm tefekkürünün rehberidir.
Kur‟ân-ı Kerîm‟de İslâm düşüncesinin mülkiyet duygusu, top-rak
mülkiyetinde olduğu gibi, menkul mülkiyetinde de “sınırsız bir kapitalist
duygu” değildir. Evvelâ, toprak mülkiyeti, geniş mânâ-sıyla devlet
mülkiyetidir. Ferdin mülkiyeti çok sınırlıdır. Eski tâbi-riyle kasabaların,
meskûn yerlerin kenarlarındaki küçük bahçelerle, “ev arâzisi” dediğimiz,
mesken inşâ edilen kasaba arâzisi hâriç bü-tün mülk, Devlet‟in ve Devlet
adına hüküm süren saltanat sâhibi-nindir. O saltanat sâhibi Cenâb-ı Allâh‟a
hilâfeten toprağa ve toprak üzerindekilere tasarruf sâhibidir. Kişinin
mülkiyeti yoktur! Menkul mülkiyeti yâni servet “zekât”la sınırlanmış,
gelirse sosyal adâlet îcâbı “vakıf”la denkleştirilmiştir. O sebeple Türkİslâm düşüncesin-de, bir mahallede aç insanlar varsa o mahallede tok
insanlar uyuya-maz. Uyurlarsa, onlar o Peygamber‟in ümmetinden
sayılmaz!.. Bir yerde hastalar, âcizler ve aynı zamanda da kudretliler varsa,
kud-retlinin vazîfesi hasta ve âcizlere yardımcı olmaktır. Olanın, olanı
yiyebildiği kadar yemesi ve yalnızca kendini gözetmesi mânâsın-daki
i
14
ferdiyetçilik Türk-İslâm anlayışında yoktur. O anlayışda Kur‟ân-ı
Kerîm‟in, “Allah size çocuklarınızı ve malları imtihan için verdi..” âyet-i
kerîmesi hâkimdir. Bu bir imtihandır. Bu imtihanı akılla, fikirle, iz‟anla
geçirenler sâhip oldukları kudreti, devlet dâhil malı ve mülkü, diğer
insanların hayrına kullandıkları ölçüde imti-handa muvaffak olurlar. Yoksa
yalnızca kendileri yiyip sefâ sür-dükçe değil.
Kur‟ân-ı Kerîm‟in bu yüce anlayışını İslâm Peygamberi‟nin şu hadîs-i
şerîfiyle süsleyerek mevzûun hukūkî kısmına girelim:
“Sizden hiçbiriniz, îman etmedikçe cennete giremeyeceksiniz. Ve
sizler, birbirinizi sevmedikçe îman etmiş sayılmayacaksınız!..”
İslâm‟da insan sevgisi, insanın birbirine saygısı, birbirinin hâlin-den
anlaması ve birbirinin derdine çâre bulması, kemâliyle “insan sevgisi”,
îmânın birinci şartıdır. Vakıf müessesesi, bu anlayış içinde gelişmiştir. İlk
İslâm vakıflarının, Peygamber‟in vefâtını tâkiben tesis etmeye başladığını
görüyoruz. Fakat geniş mânâda değil. Çün-kü o târihte “beytülmâl”
dediğimiz hazîne, vakfın göreceği bütün hizmetleri, küçük İslâm
cemiyetinde görmektedir. Ama devlet ge-nişledikçe ihtiyaçlar yeni hukūkî
müesseseler getirmiştir.
İftiharla söyleyebiliriz ki, Türk kökenli hukukçular Müslüman
olduktan sonra bu müesseseyi tam ve geniş mânâsıyla incelemiş ve
geliştirmişlerdir. Mükemmeliyete eriş noktasında, her beşerî mües-sesede
olduğu gibi, bu müessesenin de insanın yaradılışındaki zaafiyetten
kısmetini aldığı görülmüştür.
Cumhûriyet‟in îlânını tekaddüm eden yıllarda Osmanlı Vakıf-ları‟nın,
başlangıçtaki bereketini, başlangıçtaki hizmetini muhâfaza ettiği
söylenemez. İmparatorluğun küçülmesi dâhil birçok sebep vakıf
müessesesini hırpalamış ve “vakıf malı” korkusu yerine, vakıf malının
peşkeş çekilme arzusu, vakıf müstevlîlerinin suistimâli duygusu yaygın
hâle gelmiştir.
Şimdi, Cumhûriyet‟in 50‟nci senesinden sonra Türk çocukları, kendi
millî ve dînî müesseselerine dönerek vakıf müessesesini de geliştirmek,
mükemmelleştirmek ve asırların ötesinden aldıkları bu müesseseyi asırların
ötesine götürmek arzu ve azmindedirler. Bu, yarınlar için bizlere umut
veren bir durumdur.
Vakfın târifi, vakıf müessesesinin bünyesini anlamamıza yar-dımcı
olacaktır. Vakıf “menfaati ibâdullâha âit olması kaydiyle, bir malı, Cenâb-ı
Hakk‟ın mülkü hükmünde olmak üzere temlik ve temellükden
hapsetmektir.” Medenî Kānun‟dan evvel, vakıf târifi budur. Burada İslâm
ulemâsı, “menfaati ibâdullâha âit olur..” târifini yaparken, “ibâdullah”ın
“Müslüman olması” şartının mevzûubahis olmadığını, Hıristiyanların
lehine de Müslümanların vakıf yapabileceğini işâret etmiştir. Bu târifle
berâber, klasik Roma Hukūku‟ndan ayrılan İslâm Hukūku‟nu görmekteyiz.
Klasik Roma Hukūku‟nda hükmî şahsiyet, ancak hakîkî şahısla-rın
biraraya gelmesi ve irâde beyânıyla doğar. İslâm Hukūku‟nun bu târifiyle
ise “mal”a şahsiyet-i hükmiye izâfe edilmiştir!.. “Vâkıf “dediğimiz
vakfedenin irâdesinin sahih olması ve tescil edilmesiyle birlikte vakıf
15
16
şahsiyet-i hükmiyesi tamam olmaktadır. İslâm Hukū-ku‟nun husûsiyeti ve
dünya hukuklarından üstün olan tarafı budur.
Vakıf, mala şahsiyet izâfe ederek o malın ebediyyen yaşar hâle
getirilmesidir. Mâlikinden ayrılarak mülkün ebediyet kazanmasıdır.
“Allah‟ın hükmünde olur” mânâsının hukūkî hedefi, Allâh‟ın ebediyyetine, “Evveli ve âhiri olmayan”a tevdî etmekdir. “Cenâb-ı Hakk‟ın
mülkü olunmak” ise, o malın temlik ve temellükden alı-konulması, vakıf
malın satılamaması ve üzerinde mürûr-ı zamânın cereyan edememesidir.
Vakıf mal üzerinde herhângi bir fiilî tasar-rufla, zilyedlikle, iktisab
hükümlerinin cereyan etmemesi, vakıf malın istimlâk edilememesidir.
İslâm‟ın ilk devirlerinde, Hz. Peygamber‟in vefâtından sonra, Mekke-i
Mükerreme çevresinin genişletilmesi için yapılacak muâ-melede
sahâbeden birinin râzı olmayışı üzerine Hz. Ali‟nin torunu-nun verdiği bir
fetvâ, bir “vakıf fetvâsı”dır. O sebeple istimlâki tec-viz etmiştir. “Çünkü..”
demiştir. “..Mekke-i Mükerreme İslâm‟a mevkufdur. İslâm‟ın ve vakfın
lehine istimlâk câizdir. Ama vakfın malının istimlâki câiz değildir...”
Vakıf kurabilmek için, “helâl” bir malın olması lâzımdır. Hırsız-lık
malı vakfedilemez!..
Vâkıfın bu helâl malı tahsis etmesi ve gāyenin meşrû olması lâ-zımdır.
Gayr-ı ahlâkî bir maksat için vakıf tesisini kadı tescil etmez. Gāyenin
meşrû olması, dîne, ahlâka uygun, âmme nizâmına uygun olması lâzımdır.
Mâlikin de hür olması, âkıl bâliğ olması, kötü şöh-ret sâhibi olmaması
lâzımdır. Ve vakıf maksadında, başkalarını zarara uğratma maksadının
olmaması lâzımdır.
Vakfın meşrûiyeti için dikkat edilmesi lâzım gelen hususlardan biri de
budur. Mülkün mâlûm olması, muayyen olması, târif edil-miş olması ve
kullanmaya sâlih olması lâzımdır. Hayâlden uzak olması, gerçek olması
lâzımdır!.. “Vâkıf” dediğimiz mâlikin irâde beyânını kadı‟ya îtâ ettiği
zaman kadı‟nın bu hususta hükmen tescil karârını verebilmesi için, vâkıfın
vakfettiği malla kendi arasında irâde irtibâtının fiilen mevcûdiyetinin
sübûtu lâzımdır. Tahakkuk etmemiş bir alacağın vakfedilmesini,
“..filancadan tahsilim müm-kün olan alacağımı vakfediyorum..” şeklindeki
irâde beyânını mahkeme tescil etmez.
Demek ki; vakfın vücûdu için, 1- Bir mâlikin.. 2- Mâlikin bir ayn‟ının
mülkiyetinin.. 3- Mâlikin irâdesinin.. 4- Bu irâdenin de hedef aldığı bir
hayrın mevcûdiyeti lâzımdır. Mal ve mâlik üzerinde bu kadar hassas duran
İslâm Hukūku, ayn‟ın maksadı husûsunda bu derece teferruata girmemiştir.
Maksat ibâdullahın menfaati oldu-ğu, ibâdullahın tâyininde de din,
mezhep, cinsiyet, ırsiyet, ırk aran-madığı için ve hattâ onun mâlûm olması
da şart olmadığı için, vâkı-fın ileride tahakkuk edecek bir “şarta muallâk
vakfı”nı da mümkün ve mûteber telakki etmiştir.
Bu ana hükmün bir istisnâsı, İmparatorluğun gelişmesiyle bir-likte
bilhassa Osmanlı Devleti‟nde görülmüştür. İmparatorluğun kılıçla
kazanılmış bütün arâzisi “mîrî arâzi” olarak beytülmâle âit iken, İslâmTürk ulemâsı bu arâzinin vakıf yoluyla hapsedilmesini temin etmişlerdir.
Bunlara “irsad mâhiyetinde vakıflar” veya “gayr-ı sahih vakıflar” denir.
Bunun yapılması, Cenâb-ı Hakk‟ın rızâsını tahsil için olduğu kadar,
devletin emniyeti bakımından da zarûridir. Ancak, diyelim ki Kānûnî‟nin
bu vakfı tesis edebilmesi için, bura-dan faydalanacak kişilerin
beytülmâlden hak talebine ehil kişiler olarak tâyin ve tetkîki lâzımdır. Eğer
beytülmâlden, yâni hazîneden yardıma lâyık kişiler varsa, sultan, kılıç
hakkı olan o arâzinin belli bölümünün menfaatini, bir vakıf tesisi sûretiyle
o istikāmette ebe-diyyen tahsis edebilir. Bununla pâdişah veya sultan kendi
irâdesini, devlet irâdesini, âmme irâdesini, ileriyle muzaf ilânihâye
değiştiril-mez bir karar hâline getirmektedir. Bunlara gayrısahih vakıflar
veya irsad mâhiyetinde vakıflar diyoruz.
Eski vakıf hukūkunu anlamamız için bâzı terimleri tekrarlamak
istiyorum. Bilhassa bir hukukçu olarak kendimi, bu hukūku anla-maya
mecbur hissediyorum. Çünkü hâlâ bu vakfiyeler yaşamakta-dır. Sayın
başmüdürün dediği gibi, Vakıflar Genel Müdürlüğü, “mazbut” dediğimiz
eski selâtin vakıflarıyla birlikte münferiden kurulmuş bütün vakıfları
kontrol ve muhâfazayla mükellefdir.
Genel Müdürlüğün ellerindeki vakıfnâmeler hizmetlerin esas
düsturlarını göstermektedir. Meselâ o vâkıflardan birinin çocuğu gelip,
dedesinin kurduğu vakıfdan vakf-ı ebnâiyye sıfatıyla talepde bulunsa, ne
demek istediğinin bütün Vakıflar teşkilâtı ve gittiği avukat tarafından
bilinmesi lâzımdır.. Mütevellî, vakfın idâresiyle vazîfeli kılınan kişi
demektir. Vazîfesi ya vakıf senedinden doğmuş-tur ya da hâkim tâyiniyle
doğmuştur... Vakıfların gayrımenkulleri ya “çatılı”dır ya “çatısız”dır. Çatılı
vakıf veya çatısız vakıf tâbiri buradan doğmaktadır. Yadırganacak gibi
görünen bu tâbir, vakıfla-rın “damları olan binâları” demektir.. Müessesât-ı
hayriyye tâbiri ise, bütün âmme hizmetine tatbik edilmiş binâları anlatır..
Ahfâd tâbiri, evlâdın evlâdıdır, yâni torun ve torunların çocukları mânâsınadır.. Nesil de, kendi çocuğuyla bütün torunları içine alan bir târifi ifâde
etmektedir.. Bütün vakıf senetlerinde “erkek evlâdımın ekberi,
mütevellîdir” diye bir ibâre görürsünüz ki o bütün bir neslin, yâni kendi
çocuğu dâhil, torunlarının torunlarının torunlarını ifâde et-mektedir..
Vakfiye, sayın başmüdürün buyurduğu gibi vakfın hü-kümlerini ihtivâ
eden senet demektir.. İstibdâl tâbiri, gayrımenku-lün satılmazlığı, aynın
satılmazlığına mukābil, aynın değer getirecek bir mülkle değiştirilmesi
mânâsınadır...
Vakfın gāyesi mevzûundan bahsederken bir husûsu da söyle-mek
isterim ki, o da, “vakıf paraların hayrı” ve hâlen İslâm dünyâ-sında
münâkaşa edilen “fâiz” mevzûudur. Ömer Hilmî Efendi “Ahkâmü‟l-vakf”
mevzûatında, vakıf paraların fâize verilmesi hu-sûsundaki maddeyi,
“meselâ bir vakfı nukūdun mütevellîsi nukûd-ı mevkûfeden şu kadar
kuruşu zâyi ettikde, beş sene mütevellî ola-maz..” diyerek başlatıyor.
Burada kastedilen fâiz, İslâm ulemâsının yasak ettiğini tahrif edici
değerler değildir. Vakıf paralarının kaybını önleyen fâizler, “vakfın geliri”
sayılmıştır. O derece ki, Türkiye‟de vakıf hukūku üzerinde son asırların en
güçlü isimlerinden rahmetli Ali Himmet Berkî, Vakıflar Bankası‟nın
kurulması için kendisinden fetvâ isten-diği zaman, “vakıf müessesesiyle
17
18
banka müessesesi birbiriyle bağ-daşır mı?.. Vakıf gibi hayrî bir müessese
nasıl banka kurar da, fâizle para alıp-verir?..” diyenlere rağmen, bu hükme
dayanarak, nukûd-ı mevkûfenin bir banka tesisinde kullanılabileceği
fetvâsını vermiş ve Vakıflar Bankası böylece kurulmuştur..
Vakıf müessesesi, Türk hukukçuları tarafından senelerce işlen-miştir.
O derece işlenmiştir ki, buna klasik hukuk anlayışında “te-ferruatçı metod”
diyebilirsiniz. Her hâdiseyi, her ihtimâli hükme bağlamışlardır. Hedefleri,
müessesenin tahribâta uğramaması ve bozulmamasıdır. Buna rağmen
İmparatorluk küçüldükçe ve bu va-kıfları besleyen büyük kaynaklar
yâdellerde kalıp evlâd-ı fâtihânın Tuna boylarında beklediği arâziler elden
gittikçe, Rumeli‟ndeki de-ğirmenler birer birer dönmez oldukça, Balkan
ormanlarındaki koca koca sürüler tükenince, tabiatıyla vakıfların gelirleri
azalmıştır. Bu gelirlerin azalması ve İmparatorluğun küçülmesiyle birlikte
iç göç-ler, vakıf müessesesinde sarsıntılara sebep olmuştur.
Son senelerdeyse vakıf müessesesinin ne hâle geldiğini ve çıka-rılmış
sayısız kararlarla nasıl yıpratıldığını esefle görüyoruz. Bu, müessesenin
inkırâza doğru gidişidir. Bir imparatorluk, bütün içti-mâi müesseseleriyle
yıkılmaktadır. Çünkü evvelâ, düşünce ve hu-kuk adamı, “madde ve
politika adamı” hâline gelmektedir! Eğer bir devletin selâmetini tetkik
etmek ve o devletin istikbâli hakkında hü-küm vermek istiyorsanız, o
devletin hukukçularının doğruyu ara-yıp aramadıklarına, icâb-ı hâle göre
fetvâ ve korkuyla hüküm verip vermediklerine bakmanız yeter! Eğer
hukukçuları, kānun yapıcıları, hîle-i şer‟iyyeye iltifat ediyorlarsa, zora baş
eğiyorlarsa ve sırf öyle istendiği için hüküm veriyorlarsa, o devletin
müesseselerini ayakta tutmak mümkün değildir. Vakıf müessesesi de
bunlardan biridir.
Ben 1961 senesinde Parlamento‟ya girdim. Babam da Cumhûri-yet‟in
İlk Meclis‟inin mebuslarından bir Mülkiye‟liydi. Babamdan bana yâdigâr
bir “Köy Kānunu” kalmıştır. Köy Kānunu‟nu ilk satı-rından son satırına
kadar yazan ve Meclis‟de müdâfaa eden Dâhi-liye Encümeni Mazbata
Muhâbiri, geçici olarak babacığımdı. Gönül istiyordu ki, ben de o tarzda
esâsî bir kānûnu, sosyal hayâtımızda müessir bir kānûnu tâkip edeyim ve
hiç olmazsa parlamento hayâ-tımda bir iş yaptım diyebileyim!...
Gençtim... Bilgilerimin ilham verdiği “Vakıf Müessesesi” bana câzip
geldi. Çünkü görünüyordu ki, Türkiye hızla artan bir nüfus karşısında
birtakım içtimâî sıkıntılarla yaşayacaktır. Türk zengini, Türk varlıklısı,
eğer bu milletin fakir-fukarâsının sıkıntısına eğil-mezse, Devlet‟i felâket
bekler. Çâre için en kısa yol nedir diye dü-şünmem, beni Medenî
Hukuk‟un hiç iltifat görmeyen “tesis” bölü-münü “Vakıf Müessesesi”
olarak yeniden tertipleme noktasına götürdü ve bir taslak hazırladım.
Yalnız; biliyordum ki kendi bilgim ve gücüm bu taslağı kānunlaştırmaya yetmezdi. O sebeple, hiç mûtad olmayan bir usûle baş-vurdum:
Ankara Üniversitesi Mukāyeseli Medenî Hukuk Kürsü-sü‟ne mürâcaat
ettim. Hazırladığım taslağın orada müzâkeresini istedim ve grubumu da
haberdar ettim. Mukāyeseli Hukuk Kürsüsü Başkanı o zamanlar Prof.
Turhan Esener‟di. Bu metin üzerinde sekiz celse seminer mâhiyetinde
toplantı yaptık ve sonunda kānûnun en mühim maddelerinden olan
“tenkis”, yâni mîrasçıların hukūku, vâkıfla malı ve mîrasçıları arasındaki
bölümünü eski hukuk tatbi-katımıza uygun olarak yeniden hazırladık.
“Vakfın târifi” bölümü-nü, yâni esâsî üç maddeyi, o seminer sonunda
profesörler heyeti tetkik etti.
Sonunda, taslağı Parlamento‟ya verdim ve ricâ ettim, bir geçici
komisyon kuruldu, başkanlığına İlyas Seçkin Bey‟i getirdik. Mâli-ye‟nin
bukabil meselelerde bir mukāvemeti vardır biliyorsunuz: “Hayır efendim..”
denildi.. Onu aşmak için İlyas Bey‟in yardımları oldu, esas düşüncemiz
ortaya çıktı. Çünkü Adliye Vekâleti‟nde bir grup, Medenî Kānun
tâdillerine dâima, “..bu inkılâp kānûnudur.. Cumhûriyet kānûnudur,
dokundurtmayız!..” diye karşı çıkar. Nitekim bu müzâkerelerde de
Senato‟da, İstanbul Senatörü Ekrem Öden ve arkadaşları, bu kānûnun
“Cumhûriyet kānunlarına aykırı olduğu..” tezini ortaya koydular. Çok
saygıdeğer Âmil Artüz Bey Senato‟da kānûnu müdâfaa ediyordu.
Kimsenin îtiraz edemeyeceği bir cevapla onları ikna etti:
Atatürk, vasiyetnâmesini yapabilmek için hukukçulara danış-tığı
zaman, kendisine, Medenî Kānun‟un 507. ve müteakip maddele-rinin böyle
bir vasiyet yapmasına mâni olduğunu söylemişler. Atatürk de “..öyleyse
kānûnu değiştirin!..” demiş. Kānunlarımız arasında, “Atatürk‟ün vasiyeti
hakkında Medenî Kānun‟un tenkis hükümlerinin cereyan etmeyeceğine”
dâir özel bir kānun vardır. Âmil Bey bu kānûnun metnini okuyunca, Sayın
Ekrem Özden ve arkadaşları, bunun Cumhûriyetle ve inkılâplarla alâkası
olmadığını, onların sâhibi Atatürk‟ün dahi kendi vasiyetini yapabilmek için
bu kānunda değişiklik yaptırttığını gördüler ve 903 sayılı kānun, eski
hukūkumuza benzer olan ve olmayan farklarıyla Türk hukukçuları ve
tatbikatçılarının huzurlarına geldi.
Bu kānûnun eski hukuktan bir temel farkı var. Biraz evvel arz ettiğim
hukūkumuzda, bir malın vakfedilebilmesi için, ayn‟ın belli, mevcut,
muayyen, târif edilebilir şekilde olması lâzımdır. Halbuki bu kānunda bir
ibâreyle “bir mâmelekin tamâmının vakfı mümkün-dür” hükmü getirildi ki,
bu bir yeniliktir. Yâni şu demek: Bir kimse-nin aktif ve pasifiyle bütün mal
varlığını ve alacaklarıyla berâber borçlarını da vakfetmesi mümkündür.
Yâni bir işletmenin tümünün vakfedilmesi mümkündür... Öyleyse, aktif ve
pasif hâsılatı eğer bir netîce veriyorsa, onun hayır işlerine tahsisi
mümkündür. Eski hukū-kumuzdan çok ileri bir merhaledir bu...
İkincisi; bu kānûnun şâyân-ı dikkat bir iltifata mazhar oluşudur.
Kānun‟un akçalı hükümlerinin oylanmasında Türkiye İşçi Partisi
Parlamento‟daydı. Sayın Aybar ve arkadaşlarıyla Sayın İnönü başta olmak
üzere, Çetin Altan dâhil, kānun ittifakla rey aldı. İşçi Partisi‟-nin kānûna
iltifat etmesinin sebebi, temellük hükmü saydığı tenkisi, mîras
müessesesinin kısmen azaltılmış olmasıdır. Kānun‟da, eğer bir vakıf
Bakanlar Kurulu‟ndan iltifat görüp vergi muâfiyetini aldı-rabiliyorsa,
mîrasçıların mahfuz hisseleri üçte bire indirilmektedir. Dörtte üç olan
“evlâdın mahfuz hissesi” on ikide bire inmektedir. Eğer vâkıf, bu vakfın
gelirlerinden yüzde yirmisini çocuklara ver-meyi hükme bağlamışsa, tenkis
19
hakkı tamâmen yok olmakta, nesil-den nesile bir temellük müessesesi
olarak devam etmektedir.
Hukuk sistemimiz içinde ileri bir adım olan kānunun hazırlık
çalışmalarına, Sayın Prof. Bülent Davran Bey‟in himmetiyle İstanbul
Hukuk Fakültesi‟ndeki müzâkere esnâsında o târihte İktisat Fakül-tesi
Mâliye Hocası olan Sayın Memduh Yaşa, Medenî Hukuk Kür-süsü‟nden
Sayın Hüseyin Hâtemî ve Sayın Kevork Acemyan katıl-dılar. Kevork
Acemyan, tasarıya: “Merkezî plan fikrinin hâkim olduğu bir ekonomide, bir
kişinin çıkıp ekonomiye istikāmet verecek şekilde irâde beyânında
bulunması, onu mahkemenin tescil etmesi ve o servetin böyle ilânihâye
yaşaması merkezî plan fikrine aykırı-dır..” diyerek karşı koydu ve bu
düşüncesini o târihte Cumhuriyet gazetesinde de yazdı. Tesâdüfen
planlamada bulunmuş bir takım solcular da aynı gerekçeyle karşı koydular.
Buna rağmen Kānun iltifat gördü ve bugüne kadar yaşadı.
Ancak, üzülerek belirtmek gerekir ki, son anarşik vak‟alar ve bu
vak‟aların birçok dernekten türemesi, “kültür klüpleri, fikir ocakla-rı” gibi
sayısız derneğin Türk idâre hayâtına girerek idârî mekaniz-mayı
bunaltacak hâle getirmesi, Devlet‟i reaksiyona itti ve dernekler kapatıldı.
Bu arada, “vakıf müessesesi” dediğimiz ve dernekle hiç alâkası olmayan,
ancak bir varlıkla kurulması lâzımgelen müessese, hâkimlerimizin
maalesef dikkatsizliği yüzünden “dernek” hâline geldi! Önüne gelen,
toplanıp yüzer lira vererek, koskocaman da bir isim koyarak sözüm ona
vakıflar kurdular! Sonra da ellerine birer makbuz alarak Ahmet Bey‟i,
Mehmet Bey‟i, Hasan Bey‟i, (sanki o hayrı yapmak kendi
inhisarlarındaymış gibi) kapı kapı dolaşmaya başladılar!..
Türkiye‟de “vakıf” fikrinin bu çarpık tatbikātı o derece ileri gitti ki,
Vakıflar Genel Müdürlüğü 903 Sayılı Kānun‟la kurulan vakıfları birer
“parazit” gibi görmeye başladı. Bu iyi bakmayışa rağmen yine de şöyle
vakıflar türedi: Hiçbir mal varlığı yok, ama vakfı var!.. Bu, Türk İslâm
Hukūku‟nun da, 903 sayılı Kānun‟un da dışında bir mevzû idi. Mevcut
olan bir mal veya nakdi vermek varken, şahıslar toplandılar, mal yoktu,
vakıf kurdular!.. Koca koca devlet vakıfları oldu, meselâ Türk tanıtma
vakfı, hiçbir şeyi yok!.. Devlet bütçesin-den besleniyor!.. Onun gibi daha
çok misâl verilebilir.
03.12.1983, Sheraton Oteli
20
Bestenigâr Kâr-ı Nâtık
Prof. Dr. Mustafa Tahralı
-Sayın Sâlih Suphi Soner’eBir âh ile yâd eyle gönül BESTENİGÂR‟ı
Yâr eyleyiver yâr dile nâdîde nigârı
Dil âhını efgānını tâ EVC‟e çıkardı
Eyler mi ki hiç bir deli dîvâne bu kârı
*
Perdeden sîneye bir renk ile âhenk açılıp
Seyr-i HÜZZÂM ile şeydâları bîçâre düşer
KARCIGAR seyrini bir şevk ile tutsa sazımız
Nağmelerden dil-i bîçâreye bir çâre düşer
*
MÜSTEÂR etse gönül devrinde aşkın rengini
Perde perde aşk olur meftûn-ı dilber serteser
Bir SEGÂH âh eylese derdin kılar dil âşikâr
Neylesin bitmez imiş aşk içre âh seyr ü sefer
*
Yanar gider nice UŞŞAK bu yolda nâra düşüp
Ne gam gönül gözü görmüşse bir cihan güzeli
Denir mi câna MUHAYYER şu seyr içinde acep
Tutunca kevn ü mekânı cihân-ı can güzeli
*
Yanar dil âteş-i aşkıyle hep âh u figān eyler
HÜSEYNÎ seyri âvâz-ı cihân içre demâdemdir
BAYÂTÎ söylesin tanbûr ile neyler bugün bir dem
Gönül leb-teşne-i aşk olsa elbet yâre hemdemdir
*
Devr-i DİLKEŞHÂVERÂN eyler gönül ufkunda yâr
Bir sadâdır âsumân-ı cân içinde yâdigâr
Tâ ezelden seslenirmiş dem bu demdir dem bu dem
Bir SABÂ seyrinde kılmış derd-i aşkın âşikâr
*
Dil ISFAHAN‟dan söylesin esrâr-ı aşk yârân ile
21
Elde kudüm devrân edip bir yâr ile, cânân ile
Bir hoş NEVÂ dilden dile, telden tele, düşmüş gider
Söyler gönül şükrân ile, yârdan gelen ihsân ile
*
Gönlünde HİCAZ nağmesi hem sînesi pürhûn
Üftâdesi aşkın gezer âvâre cihânı
Âh eyleyip âh şöyle DÜGÂH seyrini tutsa
Hemdem düşüp eflâke yanar rûh-ı revânı
*
Söyletir aşk ehlini tanbûr ile ney âh ile, âh
Âteş-i aşk sûz-i firâk sînede efzûn olalı
Kıbrıs’ın ufkunda açar gülleri bin renk ile âh
Bülbül-i dil durmaz öter âh diye Mecnûn olalı
Âh ile bin nağme düşer gönlüne telden tele âh
Suphi-i can “Bestenigâr Kâr” ile meftûn olalı
Dinle Mürîd aşk ile yâr seyrini dillerde bugün
Bitmedi âh, hançer-i dildâr ile dil, hûn olalı
25 Ocak-7 Şubat 2010 / İstanbul-Cezâyir
Siyâsi ve Edebî
Hâtıralar*
Mâhir İz
âlûm-ı âliniz bu programda “sohbet” di-ye
yazılı ve bunun siyâsî ve edebî mâhi-yette
olacağı belirtilmiş. Biz de o noktadan girmek
mecbûriyetinde kalıyoruz. Hayât-ı siyâsîye diye bir hayâtımız olmadığı
halde acaba bu fikir nereden geldi? Onu bilmiyorum. Zannediyorum ki,
1920-1924 sıraları Ankara Sultânîsi ve Muallim Mektebi hocalarıyla birlikte Büyük Millet Meclisi‟nin zabıt, evrak ve kavânin kalemlerini teşkil
etmiş ve bu sûretle Meclis‟de çalışmıştık. O esnâdan kalan bâzı hâtıralarım
mevcut. Oradan bu fikir gelmiş olacak zannediyo-rum. Programa mâdem
ki böyle başlanmış. Meclis‟den ufak tefek hâtıraları arz edeyim de ondan
sonra edebî mâhiyetteki ikinci kısma geçelim.
1944-45 sıralarıydı. Nişantaşı Orta Mektebi‟nde idârî vazîfeyle
M
22
*
Kubbealtı Seminerlerinden, 27 Mart Salı 1973.
bulunuyordum. Üniversite‟nin Edebiyat Fakültesi‟nde talebeye Os-manlı
Türkçesi öğretmesi için birini aramışlar, o meyanda merhum Rıfkı Melül
Meriç arkadaşımızla bizi tavsiye etmişler... Ben gittiğim-de İslam
Ansiklopedisi‟nin neşir heyetinin başında bulunan mer-hum Dr. Adnan
Adıvar, Dekan Hâmit Ongunsu , merhum Hamdi Tanpınar beylerle orada
karşılaştık. Adnan Bey tabiî beni görünce Ankara‟dan hatırladı, hal hatır
etti ve dedi ki: “Siz celse-i hafiyelere (gizli celselere) girdiniz, binaenaleyh
hâtıratınızı yazmalısınız hâlâ yazmadınız mı” dedi. Ben de daha vaktinin
gelmediğini söyledim. “Vakti geldi, geçiyor” dedi. Bu kadarcık. Eskiye âit
bâzı muhâvere-lerden sonra iş üzerinde konuştuk ve benim idâre işinde
bulun-maklığım orada vazîfeye başlamama mâni oldu. Hâsılı, Rıfkı Melûl
arkadaşımız o vazîfeyi üstlendi.
Şimdi tabiî şurada burada, arkadaşlar arasında, sohbetlerde, bi-zim
eski talebeler arasında lâkırdı geçerken bu Birinci Meclis‟e âit hâtıralar
konuşuluyor ve boyuna beni hâtırat yazmaya teşvik edi-yorlar. Fakat bizim
siyâsî hâtıratımızdan ne olacak? Celse-i hafiye-lere karar verilmiş, o
zaman Recep Peker Bey Meclis‟in Başkâtibi. Dîvan kâtipleri konuşulanları
zapta muvaffak olamadıkları için zabıt kalemine havâle edildi ve biz bu
sûretle girdik. Muayyen bâzı meseleler dolayısıyla yapılan gizli celselerde
zabıtları tuttuk.
Âlenî celseler de o zaman gizli celseler gibi ehemmiyetliydi. Çünkü
Birinci Büyük Millet Meclisi, bu milletin târihinde emsâli görülmüş bir
meclis değildi. O kadar büyük bir kuvvet ve kudreti nefsinde toplamıştı ki,
– o zamanlar teşkilât-ı esâsiye kānûnu dedik-leri – anayasanın maddesi
mûcibince, ,bütün Osmanlı Devleti‟nin makam-ı hilâfet ve saltanatta
toplamış olduğu ne varsa kuvvet ve kudret hepsini nefsinde cem etmiştir.
Her vekili kendi tâyin eder. Nasıl, seçer intihâb ederdi. Her bakanı ayrıca
kendi müstakil olarak seçerdi. Bakanlar Başvekil tarafından bir liste
hâlinde gelip de tas-dik edilmek yok. Herkes seçer. Bu vaziyette idi ilk
durum. Binâena-leyh her vak‟a hakkında bir istida takriri verildi miydi, o
bakan dos-yasını derler toplar gelirdi meclise. O tarzda hareket edilirdi.
Bizim hafî celseler dediğimiz gizli celseler zabıtları orada mevcut. Elbette
bir gün gelecek, bu zabıtlar neşredilecek. Zâten on yıl sonra onun pek
kıymeti kalmıyor. 30 – 40 sene geçtikten sonra artık bütün bü-tün
neşredilebilir. Bir gün gelecek bâzı meseleler hakkında gizli, kapalı kalmış
sözler meydana çıkacak, kim ne söylediyse görülecek anlaşılacak.
Binâenaleyh o kadar ehemmiyeti hâiz değildi. Adnan Bey‟in yazması
gerekirdi hâtırâtı. Aradan beş sene geçti. Bir münâsebetle Hâlide Edip
Hanımla berâber Kanlıca‟ya geldiler. Orada karşıladık kendilerini. Meşhur
İsmâil Ağa‟nın kahvesi önünde oturduk. Orada görüşürken, henüz
neşredilmiş olan Hâlide Edip Hanımın Döner Ayna romanının büyük bir
afiş resmini kahve duvarında gördük. Adnan Bey bastonuyla şöyle elini
uzattı resme doğru. “Hanım bak resmin nerelere asılmış.” diye lâtife yaptı.
Oturduk görüştük. Biraz onun üzerinde konuşma oldu. “ Döner Ayna acaba
neyin karşılığı-dır?” diye Adnan Bey sordu bana. “Âyine-i devrânın
karşılığı ola-cak zannederim” dedim. Hâlide Edip Hanım teyit etti “Evet”,
23
24
“Âyi-ne-i devran mânâsına kullandık” dedi. Türkçe olsun diye. Ben de-dim
ki “Âyine-i devran felek demek, dünya demektir. Halbuki dö-ner ayna,
âyine-i devvârın karşılığıdır. Âyine-i devvârın karşılığı döner aynadır
Arapça‟ya çevirirsek.” Eyvah Hanım…… (anlaşıla-mıyor) diye bir lakırdı
oldu. İşte o babda âyine-i devrâna âit bâzı beyitler var mıdır diye soruldu.
Okuduk, söyledik, geldi geçti. Tam sırası geldi, bekliyorum taşı gediğine
koymaya. “Beyefendi dedim, zatıâliniz ne zaman yazacaksınız?” “Ben mi
dedi hâtıra yazaca-ğım?” “Tabiî efendim” dedim.
Tabiî demedim kendisine ki: “Siz heyet-i temsiliyenin içinde, siz
sağlık bakanı. Umûr-u Sıhhiye Vekâleti Reisisiniz. Siz meclis ikinci reisi.
Siz dâhiliye vekili. Siz İstanbul mümessili. Siz her gün orada, Çankaya‟da
hep inkılap yârânı ile berâbersiniz. İhtilal yârânı ile. Siz yazmazsanız kim
yazacak? Tabiî demedim bunu…
“Ben gazetede röportaj yapar gibi hâtırat yazmak istemem. Vesîkaya
müstenit hâtıra yazmak isterim. İki telgrafım var. İkisi de çalındı” dedi.
“Birisinde telgraflar ceketimde değildi. Boşuna gitti ceket. İkincisinde
telgrafla ceket gitti.” “Başka vesîkam yok ama vesîkalı hâtırâtı Rauf
(Orbay)Bey yazar.”
Nitekim Adnan Bey yazmadı. Rauf Bey‟in yazıp yazmadığı
bilinmiyor. Bâzı zevat hâtırat yazmak için senelerdir bâzı kimselerin
vefâtını bekliyor. Bâzıları da devrin değişmesini bekliyor ki bizzat
söyleyebilsin. Öyle hâtıralar işitiyoruz ki, oğlunda kalmış. Oğlu da vakti
münâsip görmemiş, neşretmemiş. Öyle hâtıralar var ki emânet etmiş,
emânet edilen kimse emânete hıyânet etmiş. Öyle hâtıralar var ki, sâhibi
korkudan yakmış veya kuyuya atmış diye böyle şey-ler işitiyoruz. Tabiî
târih, zaman,gün geçtikçe bütün hakîkatler mey-dana çıkar. Herkes
hâtıratını söyler ve târih de ondan sonra yazılır.
Benim, çok eski talebelerimden birisi Tanzîmat târihiyle, Tanzîmat‟tan bugüne olan tarihi vesîkaları toplamakla meşguldür. Bir gün bana
geldi, konuşuyoruz. “1918 bitti 1920‟ye geldim. Şimdi Cumhûriyet
târihine başlayacağım.” dedi. Vesîkalar toplandı, ben kendisine “Artık
dedim, orada dursun. Topladıklarını yaz, gerisini başkası yazsın. çünkü sen
yaşıyorsun.” Cumhûriyet târihi, içinde yaşayanlar mevcutken yazılamaz, o
devri yaşayanların hepsinin diyâr-ı âhirete intikal ettikten sonra en az bir
30 sene geçmesi lâzım ya… Bir neslin müddeti 30 sene addedilmiştir. Bu
kadar geçmesi lâzım ki, herkes serbestçe düşüncesini yazsın, hâtırat çıksın.
Târihçi-ler de alsın onları kullansınlar. Ondan evvel târih olmaz. Öyle zannederim. Ne edebiyat târihi tamamdır, hakîkattır,ne de umûmî tâ-rih…
İkisi de târih olmaz. Hâtırattan, nakilden, vesîkadan ibârettir. Vesîkaların
tamâmı çıkmalı ki, müverrih alsın, sıralasın, tasnif etsin, ona göre
hükmünü versin. Bizde öyle kabul edilmiştir. Mekteplerde de okuturlar.
Cumhûriyet hakkında hükümler verirler. Adam yaşı-yor. Kendisini bilenler
var. Ahbâbıdır, dostudur, hürmet görmüş-tür, filandır, bunu kimse
söyleyemez. Onunla berâber hepsinin nâ-mı, şânı yeryüzünden kalkmalı,
gelen nesil serbestçe tetkikātını yap-malı ki, hakîki târih olsun.
Biz Ankara‟da bulunduğumuz zaman orada bir vâli vekili var-dı.
Adına Hakan derlerdi. İstanbul hükûmetine mensup Muhiddin Paşa‟nın 1
infisâlinden sonra defterdar olan bu zat,vâli vekili oldu. Beşinci Kolordu
orada. Ali Fuat Paşa bir de mektep hocalarıyla be-râber, lisede ve muallim
mektebinde, Sultânî‟de (O zaman 12 sınıf-lık Emrullah Efendi‟nin
sultanîleri vardı, on iki sınıflıktı. Edebiyat ve fen kısımları onuncu sınıftan
ayrılırdı) Orada o muallimlerle bu-luştuk, Erzurum Kongresi teşekkül edip
de Sivas Kongresi akdine karar verildiği zaman biz Maktul Ziyâ Paşa‟nın
oğlu Naim Bey nâ-mında bir erkânı harp yüzbaşısı vardı. Gāyet hamiyetli
bir gençti. Onu memur ettiler. Bizlerle birleşti, 18 kişi olduk, bir evde
toplan-dık. Bir cemiyet kurduk. Onun için ad istediler. Ben Azm-i Millî
diye bir isim teklif ettim. Kabul ettiler. Teşkîlâtı kurduk. İşte sahrâ-larda
lâzım gelen temsiller yapılıyor. Köyler dolaşılıyor. Civar köy-ler…
Merhum Şeyh Muhsin-i Fâni Hüseyin, muhtelif kitapları var. Köylüler
hakkında yazdığı. Trabzon Vâlisi Kadir Beyzâde Hüseyin Kâzım Bey,
Büyük Türk Lugati sâhibi. Eserleri var. Onları vereceğiz. Dolaştıracağız.
Onları yaptık işte, o kadarcık. Herkes kendi imkân-ları dâhilinde
çalışacaktı Millî Mücâdelede. Ve Sivas Kongresi‟ne de Abdurrahman
Dursun nâmında bir felsefe hocasını gönderdik. Gittik, döndük dolaştık,
nihâyet Sivas Kongresi dağıldı. Bu arada verilen mukarrarat ile
İstanbul‟dan gelen mebuslar ile diğer vilâyet-lerden beşer murahhas kişi
gönderilmek üzere Birinci Büyük Millet Meclisi teşekkül edecekti.
Heyeti Temsiliye Mustafa Kemal Paşa ile berâber Ankara‟ya istasyona
geldiler. Bütün Ankara vilâyetindeki memurlar, mektep-ler, halk
karşılamaya gittik. Geldiler, çıktılar. Ziraat Mektebi‟ne yer-leştiler. Aradan
bir hafta geçti, gelen dâireleri iâde-i ziyârete giden Temsiliye, bizim
mektebe de geldi, Sultâniye‟ye de geldi. Müdür odasında toplantı yapıldı.
Bütün Heyeti Temsiliye. Rauf Beyler, Mazhar Müfit Beyler, Rüstem
Beyler Waşington vs. bütün kalabalık hepsi ordalar. Şurda burada, sohbet
edildi. Talebe toplandı. Orada Mustafa Kemal Paşa talebeye bir hitâbe irad
etti. Tabiî bunlar târih-lere geçmeyeceği için, zabıtları olmadığı için
naklediyorum. Daha yeni hocayım, beş senelik olmuşum. Mektebin en
genciyim o za-man. Bizim müdür-i sâni dediğimiz ikinci müdür Ayaşlı Ali
Rızâ Bey nâmında bir adam var ki o da bu medresede okumuş, sonra
Yüksek Muallim Mektebine geçmiş. Muallim Mektebi‟ni bitirmiş. Zekî,
yâni birdenbire söz söyleyebilen bir adam. Düşünmeden ko-nuşan ve latife
seven adam. Böyle bir şey. Kendine göre fikirleri var. Kimseye uymaz
kanaatleri var. Fakat hepsini her zaman söylemez. O mecliste otururken
Mustafa Kemal Paşa dedi ki: “Memlekette maârifin tanzimi için ne gibi
tedbir almak lâzım, nelere başvurmak lâzım.” Bu “ne düşünürsünüz”
sualini umûmi olarak oradaki mek-tebin hocalarına tevcih etti.
O esnâda ilk sözü bu benim şimdi söylediğim Ayaşlı Ali Rızâ Efendi
aldı ve dedi ki: “Efendim, Arnavutların yaptığı gibi Latin harflerini kabul
edip tâmim ettikten sonra ancak maârif tanzim edi-lebilir, başka türlü
edilemez. Bu lakırdıyı söyler söylemez Macar mühtedîsi Alfret Rüstem
1
Refii Cevat‟ın babası.
25
Bey ki Ahmet Rüstem Bey, sakallı uzun boylu bir adamdı. Birdenbire
kükredi, ne demek dedi, bu nasıl fikir, dedi. Dünyada hangi millet var ki
harfini terk etmiş, lisânını terk etmiş. Bu bir milleti târihinden söker,
koparır götürür, böyle fikir olmaz, bununla maârif tanzim edilemez dedi.
Şekilden ibârettir de-di, şiddetle cevap verdi. Başka kimse de buna karşı
cevap vermedi. Ses çıkmadı, böylece kalkıp çıktık.
Bir matematik hocası Süvârî yüzbaşılığından emekli Mustafa Safâ Bey
isimli bir arkadaşımız – tabiî bizden büyüktür, hocamız sayılacak derecede
yâni-. Bizim semtte oturur. Melâmî meşrep bir adamdır bu Mustafa Safâ
Bey. Yolda giderken bana dedi ki “Bu pa-şayı gördün mü” dedi, “evet”
dedim. Bu dedi “pâdişah olacak” de-di. “Ama Mustafa Bey, ne
söylüyorsunuz, pâdişah olmak bir hâne-dandan gelmeye bağlı. Hânedan
efrâdından mı ki pâdişah olacak.”, “Sen göreceksin, benim söylediğime
dikkat et” dedi. Çünkü kimse-nin hatırına gelmiyor ki, Reisi Cumhur
falan… O zaman öyle şeyler hatıra gelmiyor.
Değil o zamanlar daha sonraları Reisi Cumhurluk, ikinci büyük
meclisinde takarrur ettiği zamanlar bile Ekrem Bey‟in oğlu Talu var ya
(Mâhir Bey burada Ercüment Ekrem Bey‟i kastediyor) muharrir, şâir…
Kimimiz mizah gazetesinde yazmıştır, “Kimimiz memur, ki-mimiz
mağdur, reisi cumhur, Allahü ekber…” diye… Yâni münev-ver zümrede
de kimsenin hatırına da gelmiyor. Yok öyle bir şey. Mustafa Bey‟in bu
sözünü ben de yadırgadım, tuhaf geldi. Pekâlâ dedim, sen buraya neyle
intikal ettin.” Nasıl bu noktaya geldin. “Bak söyleyeyim”, dedi. Bu
Mustafa Kemal Paşa yüzbaşıydı. Erkânı Harbiye Mektebi‟ni bitirdi, Şam‟a
gönderdiler. Kıta hizmeti için. Erkânı harbiye mektebini bitirdikten sonra,
bizim alaya verdiler, dedi. Suriye‟de Arabistan‟ın berrak, parlak bir
havasında gece otu-rup, kahvelerimizi içerken bana dedi ki “Mustafa Bey,
hadi senle şu çöle açılalım kurenâyı toplayalım. Bedevîleri bir araya
getirelim. Bir hükûmet kuralım. “, “Ne söylüyorsun Kemal” dedim. “Latîfe
edi-yorum, anlamadın mı?” İşte böyle konuştuk … Bugünkü zamanda
“Tam zamânıdır dedi” bu iş olacak, dedi. “Eh pekâlâ dedik” dedi. Sonra bu
iş tecellî etti. Yâni Mustafa Bey‟in görüşü anlaşıldı ki, tabiî pâdişahlık
değil, fakat bir ihtilal netîcesi bir devir, bir rejim değişik-liği olarak vücuda
geldi.
Efendim, Birinci Büyük Millet Meclisinin safahat-ı siyâsiyesi
zabıtlarda, târihe merak edenler oradan (…….) göreceklerdir. Onun için bu
babda daha söyleyecek bir lakırdı var veya yok, ehemmiyetli değil, bu
programa girdiği için bir iki lakırdı edelim dedik.
(Devam edecek)
26
Doğumunun 100. Yılında
Ziyâ Osman Sabâ’yı
Hatırlamak
Prof. Dr. Abdullah Uçman
isede okuduğum yıllarda, ki o zaman üç yıl
boyunca rahmetli Nihad Sâmi Banar-lı‟nın
hazırlamış olduğu edebiyat kitaplarını
okumuştuk, Ziyâ Os-man Sabâ‟nın adını hatırlamıyorum. Zihniyet ve
dünya görüşü ba-kımından ona yakın olması gereken Nihad Sâmi
Banarlı‟nın lise ders kitaplarında Ziyâ Osman Sabâ‟ya yer vermemiş
olması, muhte-melen müfredatta yer almamasından kaynaklanıyor olmalı.
Çünkü yakın arkadaşı Cevdet Kudret‟in, o yıllarda Abdurrahman Nisârî
müstear adıyla hazırladığı lise ders kitaplarında da Ziyâ Osman yer
almamaktadır.
Ziyâ Osman Sabâ adını ben ilk defa yüksek öğrenim için İstan-bul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi‟ne geldiğim 70‟li yıllarda, bö-lümdeki ders
kitaplarımızdan biri olan, rahmetli Mehmet Kaplan hocamızın Şiir
Tahlilleri‟nin ikinci cildini oluşturan Cumhûriyet Devri Türk Şiiri adlı
eserinde gördüm. Hoca derslerimizde, Fâruk Nâfiz‟in “Han Duvarları”ndan
başlayarak “Bingöl Çobanları” (Kemalettin Kâmi Kamu), “Nerdesin”
(Ahmet Kutsi Tecer), “Kaldırımlar” (Ne-cip Fâzıl), “Fahriye Abla” (Ahmet
Muhip Dranas), “Kilim” (Behçet Necâtigil) ve Tanpınar‟ın “Bursa‟da
Zaman” şiirleri başta olmak üzere bir yıl boyunca çeşitli parçaları ele alıp
tahlil etmiş, ancak Zi-yâ Osman Sabâ‟ya gelememişti. Fakat bir kısım
meraklı öğrencilerle birlikte ben de yaz tâtilinde kitabın derslerde
işleyemediğimiz geri kalan kısımlarını da bir şeyler öğrenme arzusuyla
okumuştum. An-cak, Cumhûriyet dönemi edebiyâtı ve şiir anlayışı
konusunda pek fazla bir alt yapımızın olmadığı o yıllarda
okuduklarımızdan neler anlayabildik, neler öğrenebildik, tabiî bunu şimdi
tam olarak hatır-lamıyorum. Hatırlayabildiğim tek şey, Necip Fâzıl, A.
Hamdi Tan-pınar, Âsaf Hâlet Çelebi, Ahmet Kutsi Tecer, Ziyâ Osman
Sabâ ve Sezâi Karakoç gibi Cumhuriyet devri şairlerinin, kitaba şiirleri alınıp tahlil edilen diğer şairlerden farklı bir çizgide oldukları idi.
Mehmet Kaplan hoca kitabına Ziyâ Osman‟ın , Câhit Sıtkı ile ilgili
“Düşümde” adlı şiirini almış ve bunu tahlil etmişti. Bugünkü şiir
anlayışımla baktığımda, bu şiirin Ziyâ Osman‟ın şiir dünyâsını ve hayat
anlayışını tam olarak ifâde edebilecek mâhiyette bir şiir olmadığını da
belirtmek isterim. Burada, Ziyâ Osman‟ın mütevâzî, biraz içe kapalı ve
dünyâya sevgiyle bakan mizâcı üzerinde de du-ran hoca, onu yapı ve
hayâta bakış îtibâriyle Behçet Necâtigil‟e ben-zetmiştir. Ayrıca, aynı nesle
mensup Câhit Sıtkı ve Orhan Veli gibi Ziyâ Osman‟ın da, yaşanan hayâtın
L
27
güzelliklerini seven, yâni “yaşa-ma sevinci”ni oldukça sâde bir biçimde
âdeta kutsallaştırması üze-rinde durmuş ve onun “Nefes Almak” şiirini ele
alıp söz konusu “yaşama sevinci”nin burada nasıl sâde ifâdelerle dile
getirildiğini açıklamıştır.2
*
Türk edebiyat târihçiliğinde Fuad Köprülü‟den beri çeşitli görüşleriyle edebiyat araştırmalarında yıllardır etkili olan XIX. yüzyı-lın ünlü
Fransız sanat felsefecisi Hyppolyte Taine‟in, o dönemde çok îtibar edilen
meşhur bir görüşü vardır: H. Taine, şiir, roman ve-ya başka bir sanat
eserini ele alıp çeşitli açılardan incelerken, o eseri ortaya koyan sanatkârın,
öncelikle kişiliğini oluşturan özelliklerin belirlenmesini, bunun için de
doğup büyüdüğü âile çevresinden başlayarak çocukluk ve ilk gençlik
yıllarıyla tahsil hayâtı ve men-sup olduğu edebî çevrelerin tespit
edilmesini; bu süreçte etkisinde kaldığı yerli ve yabancı yazarlarla
okuduğu eserlerin bilinmesi ge-rektiğini; ikinci olarak da içinde yaşadığı
zaman diliminde cereyan eden sosyal veya siyasal olayların onun kişiliğine
ve dolayısıyla eserlerine nasıl yansıdığının tespit edilmesi gerektiği
üzerinde durur.3
Bu ölçülerle Ziyâ Osman‟ın hayat hikâyesine ve eserlerine baktığımızda şöyle bir durumla karşılaşırız:
Onu yakından tanıyanların ifâdeleriyle söyleyecek olursak, son derece
mütevâzî ve sevecen bir mizâca sâhip olan Ziyâ Osman, ço-cukluk yıllarını
gürültüsüz patırtısız, güzel ve mutlu bir ortamda geçirir. Ancak daha
sonraki yıllarda Ziyâ Osman‟ın gerek şahsiye-tinin, gerekse sanatçı
kişiliğinin oluşumunda da etkili olan şu şekil-de birkaç önemli kırılma
noktası görülür:
1) Henüz sekiz yaşlarında küçük bir çocukken, çok sevdiği an-nesini
kaybeder;
2) İlk öğreniminden sonra, sıcak âile yuvasından uzakta, Galata-saray
Lisesi‟nde yatılı olarak okumak zorunda kalır;
3) Galatasaray Lisesi‟nde iken, bir yıl sınıfta kalınca, iki yıl aynı
sınıfta Câhit Sıtkı ile birlikte okur ve Câhit Sıtkı‟nın ölümüne kadar devam
eden gıpta edilecek bir arkadaşlık kurar;
4) Erken sayılabilecek bir yaşta, o dönemin önde gelen bir ede-biyat
topluluğu olan Yedi Meşaleciler arasında yer alır;
5) Âile büyüklerinin bütün îkazlara rağmen, henüz Hukuk Fakültesi‟nde okurken, âşık olduğu veya âşık olduğunu zannettiği amcasının
sinir hastası kızıyla yanlış bir evlilik yapar ve on yıl ka-dar onunla mutsuz
ve problemli bir hayat sürmek zorunda kalır.
2
Mehmet Kaplan, Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, 2.b., İstanbul 1975, s. 444-452.
H. Taine üzerinde en geniş şekilde Servet-i Fünun dönemi münekkitlerinden
Ahmed Şuayb durmuştur. Ahmed Şuayb, Türk tenkit târihi bakımından çok önemli
olan Hayat ve Kitaplar adlı eserinin yarısını Taine‟e ayırmış ve onu değişik
yönleriyle ele alıp tanıt-mıştır (bk. Hayat ve Kitaplar, 2.b., İstanbul 1317, s. 5-200;
ayrıca bk. Bilge Ercilasun, Ser-vet-i Fünun‟da Edebî Tenkit, Ankara 1981, s. 122140).
3
28
*
Sıraladığım bütün bu hususlar, Ziyâ Osman‟ın gerek sanatkâr
kişiliğinin oluşumunda, gerekse eserlerinin iyice anlaşılmasında bence
önemli kırılma noktalarını teşkil etmektedir. Bunlara bir de, İstanbul
sevgisini ilâve edebiliriz. Sanki o da, şiir anlayışları farklı olsa da, aynı
zaman diliminde ve aynı şehirde yaşayan Âsaf Hâlet Çelebi gibi, bir
İstanbul âşığıdır ve İstanbul sevgisi uğruna Ankara‟-daki görevinden istifa
edecek kadar taşı, toprağı, havası ve suyu ile bu şehri sevmektedir.
*
Ziyâ Osman‟ın şiire ve edebiyâta ilk hevesinin uyanmasında da
annesinin ölümü etkili olur. Bir ankete verdiği cevapta bunu kendisi şöyle
açıklar:
“... Annem Birinci Dünya Harbi mütârekesi sıralarında ölmüştü. Beni
Galatasaray Lisesi‟ne leylî olarak vermişlerdi. İlk yazım bu mektebin ilk
sı-nıflarında, annemin ölümüne dâir bir yazı oldu. Onu yine annemin
meza-rını babamla berâber ziyâret edişimizi anlatan bir yazı tâkip etti. Bu
nesir-leri ve daha sonra yazdıklarımı siyah kaplı bir deftere geçirmiş, ilk
sahifeye kırmızı-mâvi kalemle, doğan mı batan mı olduğu pek de
anlaşılmaz bir gü-neş resmi yapmış ve korkunç bir Arapça hatâsı da
işleyerek, en başa, eseri-me verdiğim adı yazmıştım: Hissiyatlarım.
Mektebimin o mukaddes mor mürekkebi ile yazılmış Hissiyatlarım‟ı
günün birinde, yine romanlarda okuduklarıma özenerek tutup yaktığıma
şimdi ne kadar yanıyorum. Yavaş yavaş nesrim, farkında olmadan kāfiyeli
oluyor, yâni seci yapıyor, fakat bir türlü şiir yazamıyorum. Kāfiyeli vezinli
(tabiî hece vezni) ilk şiirimi yazdığımda 17‟sinde vardım. Bilmem nihâyet
kendime şâir diyebilir miydim?”4
Görüldüğü gibi onun ilk kalem denemelerinin, annesinin ölü-mü ve
mezarıyla ilgili olduğu hatırlandığında, henüz sekiz yaşın-dayken yaşanan
bu acı olayın, onun iç dünyâsında ne kadar derin bir iz bıraktığı kolayca
anlaşılabilir.
Belki de çocukluk cennetinden uzaklaşmış olmanın hüznüyle kaleme
aldığı ilk şiirlerini lise yıllarında Servet-i Fünun (1927) dergi-sinde
yayımlayan Ziyâ Osman, burada tanıştığı bir kısım arkadaş-larıyla “Yedi
Meşale” grubunun kuruluşuna dâhil olduğu gibi, yine onlarla birlikte aynı
adı taşıyan ortak bir şiir kitabının yayımına da katılır (1928). Sabri Esat
(Siyavuşgil), Yaşar Nâbi (Nayır), Muammer Lütfi, Vasfi Mâhir
(Kocatürk), Cevdet Kudret (Solok) ve Kenan Hu-lûsi (Koray)den oluşan
bu grup içinde Ziyâ Osman (Sabâ), yaş îtibâ-riyle onların en gencidir. Yedi
Meşale‟nin, devrin edebiyat çevrele-rinde ilgiyle karşılanması üzerine,
Yusuf Ziyâ (Ortaç) onları Meşale adlı bir dergi etrâfında toplarsa da,
derginin ömrü uzun sürmez ve sekizinci sayıda kapanır.
Derginin son sayısının yayımlandığı sene Ziyâ Osman sınıfta kalmış
ve o yıl bir alt sınıftan gelen Câhit Sıtkı (Tarancı) ile tanışmış-tır.
Galatasaray Lisesi‟nde iki yıl sıra arkadaşlığı yaptığı Câhit Sıtkı, onun en
4
Mustafa Baydar, Edebiyatçılarımız Konuşuyor, İstanbul 1976, s. 167-169.
29
iyi dostlarından biri olduğu gibi, sanat anlayışı ve şiirinin gelişmesi
bakımından da kendisine yardımcı olan bir şâirdir. Onun Câhit Sıtkı ile
dostluğu gıpta edilecek tarzda bir ömür boyu sürmüş ve bu dostluktan
bugün bizlere birçok şiirle birlikte, Türk edebiyâtı-nın en güzel
eserlerinden biri olan Ziyâ‟ya Mektuplar kalmıştır.
Ziyâ Osman‟ın sanat ve edebiyat anlayışında, daha lise sırala-rında
okuduğu Henri de Régnier ile Stéphane Mallarmé, Arthur Rimbaud,
Charles Baudelaire ve Supervielle gibi Fransız sembolist şâirleriyle Serveti Fünuncuların ve onların bir nevi devâmı olan Fecr-i Âtîciler‟in etkisi
görülür. Bir yazısında: “Şiir yazmak benim için bir eğlence olmak şöyle
dursun, bir ihtiyaç, bir zarûret, âdeta yaşamamın sebep ve hikmetidir!”
diyen Ziyâ Osman için şiir, hayâ-tının vazgeçilmez gāyelerinden biri
olarak dâima ön plandadır ve o da, bütün gerçek şâirler gibi hayâtının
sonuna kadar şiire sâdık kal-mış müstesna şahsiyetlerden biridir.
Onu tâ lise yıllarından tanıyan Haldun Taner bu konuda: “Ben yirmi
dört saati ile onun kadar şâir bir başka insana az rastladım. Sanki
yaşamıyordu da sâdece yaşadığını hayal ediyordu!” demektedir.
Türk şiirinde sosyal gerçekçilik anlayışının ön plana çıktığı 40‟lı
yıllarda âdeta bir derviş tevekkülü ile kendi iç dünyâsı etrâfında hu-zurlu
bir atmosfer kuran Ziyâ Osman şiirlerinde, genellikle yaşama sevinci ile
insan sevgisini, ev hayâtını, fakirlere acıma duygusu ile kadere boyun
eğme ve sevdiklerine kavuşacağı öte dünya özlemini yoğun bir şekilde
işler. Sıradan insanların günlük hayâtı, acı ve se-vinci ile kadere teslimiyet,
Tanrı‟nın rahmet ve merhametine sığın-ma ve tevekkül, onun şiir
dünyâsının temellerini oluşturur. Hayâtı boyunca sâde ve yapmacıktan
uzak bir sanat anlayışından ayrılma-yan Ziyâ Osman, devrinde görülen
modalara da hiçbir şekilde ilgi duymamış; edebî sanatlara ve şiir için
gereksiz bulduğu süslere rağ-bet etmemiş, hayâtı ve dünya görüşü gibi, son
derece sâde ve kendi içinde tutarlı bir şiir ortaya koymuştur.
İşte onun, aynı zamanda üçüncü şiir kitabına adını veren “Ne-fes
Almak” şiiri:
Nefes almak, içten içe, derin derin.
Tâze, ılık, serin,
Duymak havayı bağrında.
Nefes almak, her sabah uyanık.
Ağaran güne penceren açık.
Bir ağaç gölgesinde, bir su kenarında
Üstünde gökyüzü, ufaklara karşı.
Senin her yer: Caddeler, meydan, çarşı...
Kardeşim, nefes alıyorsun ya!
Koklar gibi mâviliği, rüzgârı öper gibi,
Kana kana, doya doya...
30
Nefes almak, kolunda bir sevgili,
Kırlarda bütün bir pazar tâtili.
Bahar, yaz, kış.
Nefes almak, iş bitince,
Çoluk çocuğunla artık bütün gece,
Nefesin nefeslerine karışmış.
Yatakta rahat, unutmuş, uykulu,
Yanında karına uzanıp bir kolu,
Nefes almak.
O dolup boşalan göğse...
Uyumak, sevmek, nefes nefese,
Kalkıp adım atmak, tutup ıslık çalmak.
Sürâhide, ışıl ışıl, içilecek su.
Deniz kokusu, toprak kokusu, çiçek kokusu.
Yüzüme vuran ışık, kulağıma gelen ses.
Ah, bütün sevdiklerim, her şey, herkes...
Anlıyorum, birbirinden mukaddes,
Alıp verdiğim her nefes.5
Yer yer aynı duyarlılığı hatırlatan şiirleriyle onunla ortak yanla-rı
bulanan Behçet Necâtigil, onun hakkında, “Şiirleri, yâni ömrü boyunca
âhireti, ölümü, Tanrı‟yı gönlünde kutsal bir emânet gibi taşıdı. İlk şiirinden
son şiirine kadar onda ya çok belli ya biraz gizli ve derinde, hep bu üç tema
görülür!” derken önemli bir tespit yap-mıştır.6
Şiirleri hakkında değerlendirme yapanların üzerinde birleştiği şu üç
ana tema özellikle dikkati çeker:
1) Ölüm, âhiret ve Tanrı‟nın mağfireti;
2) Çocukluk günleri;
3) Ev ve huzurlu bir âile ortamının anlatılması.
İnsanlık târihinin vazgeçilmez problemlerinin başında gelen ölüm
realitesini ontolojik bir mesele olarak ele alan Ziyâ Osman, ölümü dâima
bir gerçeklik olarak görmüş ve büyük bir tevekkülle karşılamıştır. Ceyhun
Atuf Kansu onun için: “Hiçbir şâir, ölümü kendisi için bu kadar
yumuşatamamış, bu kadar güzelleştirememiş-tir (...) Ziyâ Osman Sabâ için
ölüm diye bir gerçek vardır, gerçekle-rin en güzelidir o.”7 derken, onun
“Rabbim, Nihâyet Sana” adlı şu şiirini hatırlar:
Rabbim, nihâyet sana itaat edeceğiz..
Artık ne kin, ne haset, ne de yaşamak hırsı,
Belki bir sabah vakti, belki gece yarısı,
Artık nefes almayı bırakıp gideceğiz...
Ben artık korkmuyorum, her şeyde bir hikmet var,
5
Nefes Almak, İstanbul 1962, s. 5-7.
Behçet Necâtigil, Yazılar 1, İstanbul 1983, s. 212.
7
“Ölüm Çağrısı”, Mesut İnsanlar Fotoğrafhânesi‟nin içinde, İst. 1992, s. 178.
6
31
Belki de bir bahçeyi müjdeliyor şu duvar.
Birer ağaç altında sevgilimiz, annemiz,
Gece değmemiş semâ, dalga bilmeyen deniz.
En güzel, en bahtiyar, en aydınlık, en temiz
Ümitler içindeyim, nihâyet öleceğiz!
derken, hayatta da mutlu olabilme sırrını bulur. Aynı duygu “Her Akşamki
Yolumda” da görülür:
Her akşamki yoluma koyulmuş gidiyorum
Her akşamdan vücûdum bu akşam daha yorgun
Öyle istiyorum ki bu akşam biraz sükûn
Bir câmi eşiğine yatıversem diyorum.
Rabbim, şuracıkta sen bâri gözlerimi yum,
Sen, bana en son kalan, ben senin en son kulun
Bu akşam, artık seni anmayan İstanbul‟un
Bomboş bir câmiinde uyumak istiyorum.
Sonsuz sessizliğini dinlemek istiyorum
Bilirim ki taşlığın bir döşek kadar ılık,
Sana az daha yaşamak için artık,
Rabbim, ben yalnız zeytin ve ekmek istiyorum.
*
Hilmi Yavuz da:
Her şeyin, her şeyin ötesi... Bitmez dâvet,
Ey ölülerimin yaşadığı memleket!
diyen Ziyâ Osman‟ın, “Türkiye‟de gördüğümüz en müslümanca dizeleri
yazdığını!” belirtir.8 Aynı şekilde Necâtigil de, onun için: “Türk îma n
kültürünü işleyen son şâirimiz miydi?” sorusuna: “Ha-yır!” cevâbını verir.
Haldun Taner ise, o kendine özgü humoruyla Ziyâ Osman için şunları
söyler: “Başka bir âlemin insanı olmasına, yanlışlıkla aramıza inmiş
bulunmasına rağmen bunu bir gün bozuntuya vermedi.”
Yakın arkadaşlarından Oktay Akbal‟ın, “Yer yüzünde bir ermiş hayâtı
yaşadı”9 dediği Ziyâ Osman, belli bir süre etkisi altında kaldığı Necip
Fâzıl‟dan farklı olarak, onun gibi ölüm karşısında isyan etmek şöyle
dursun, daha çok bir Yûnus Emre edâsıyla ölümü tevekkülle karşılamış ve
ölümün dâima asıl gerçeklik olduğunu vurgulamaya çalışmıştır.
Bir gün ver bana Tanrım
Tâ çocukluğumdan kalmış!
diyen Ziyâ Osman‟da çocukluk, dâima hatırlanan mutlu bir zaman
dilimidir. Onun için yaşadığı zamanı anlamlı kılan da, hep o çocukluk
8
32
9
Okuma Notları, İstanbul 1992, s. 139.
Oktay Akbal, Şâir Dostlarım, İstanbul 1964, s. 38.
cennetidir:
Taşında otlar biten şu sokakta yürümek,
Bir bahçe duvarının kokulu gölgesinden
Uzakta, mektepteyken okuduğumuz şarkı,
Su içmek o tasasız günlerin çeşmesinden.
Ev ve huzurlu âile ortamının anlatılması da, Ziyâ Osman‟ın şiirlerinde
başka önemli unsurlardan biridir. Hayattan fazla bir beklentisi olmayan,
kaybolan insânî değerlerin ortasında şâir sâdece mütevâzî bir ev, anlayışlı
bir eş ve dostça ilişkilerin sürdüğü bir mahalle ister:
Şu fakir mahallede bir göz evim olsaydı,
Nasıl sevinç içinde çıkardım şu yokuşu.
Arkadaşlık ederdi yolda ihtiyar komşu,
Nasıl hafif gelirdi eve taşıdıklarım
Kapıyı ben çalmadan açıverirdi karım.
Her akşam tekrarlardım onun güzel adını
Boynuma atılarak: “Baba!” derdi çocuğum,
Onu göğsüme basıp cevap verirdim: “Yavrum!”
*
Şahsî çatışmalardan olduğu kadar devrindeki sosyal çekişme-lerden de
uzak kendine özgü bir şiir dünyâsı kuran Ziyâ Osman, fert ve toplum
çatışmalarının ön plana çıktığı zamanlarda, sıcak âile ortamının
kurtarıcılığına sığınmış, aşk konulu şiirlerinde de iffet ve edepten
ayrılmayan bir dil kullanmaya gayret etmiştir. O daha ziyâde büyük
ihtirasların değil, küçük mutlulukların peşindedir.
Eski İstanbul‟un sâde ve huzurlu zamanlarında mutlu çocukluk
günlerini anlattığı hikâyelerinde ise, uzaktan uzağa Abdülhak Şinâ-si Hisar
etkisi sezilmektedir. “Garip” hareketini tâkip eden günlerde bir kısım
şiirlerinde serbest tarzı da denemiş olmakla berâber, ge-nellikle hece
veznini tercih eden Ziyâ Osman‟ın, sürekli şekilde ken-dine has bir şiir
atmosferi kurma çabası içinde olduğu görülür.
*
Genç yaşta aralarına katıldığı Yedi Meşaleciler‟den bugüne ka-lan
yegâne şâir olduğu, yaşarken belli çevrelerde eserleri sevilip okunduğu
halde, 40‟lı, 50‟li yıllardan başlayarak 70‟li yıllara kadar edebiyat
dünyâmıza hâkim birtakım anlayışlar yüzünden, Abdül-hak Şinâsi Hisar ve
Âsaf Hâlet Çelebi gibi, ne yazık ki Ziyâ Osman da âdeta unutulmaya
terkedilmiştir. Yukarıda da değindiğim gibi, Ziyâ Osman, ders kitapları bir
yana, birkaç antoloji dışında, dünya görüşü îtibâriyle ona yakın olması
gereken Nihad Sâmi Banarlı‟nın Resimli Türk Edebiyatı Târihi‟ne dahi
girememiş, dolayısıyla genç ne-sillerin ilgi sâhası dışında kalmıştır.10
10
Ziyâ Osman Saba için ayrıca bk. Mustafa Miyasoğlu, Ziyâ Osman Sabâ, Ankara
1987; Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dönemi Edebiyâtı 1923-1950, Ankara 1993, s.
1175-1186; Mehmet Nuri Yardım, Ziyâ Osman Sabâ Sevgisi-Ziyâ Osman‟a Dâir
Yazılar, İst. 2004.
33
Bir yazar veya şâirin eserleri basılır, piyasaya sürülür ve okuyu-cunun
önüne konursa okunur, üzerinde düşünülür ve tartışılır. Ziyâ Osman‟ın
eserleri de birçok değerli şâir ve yazarınki gibi aynı âkıbe-te uğramış,
hayattayken yayımlanan eserlerinin ölümünden sonra nedense uzun süre
yeni baskıları yapılmamış ve bunlar kitapçı raf-ları yerine sahaflarda
aranmıştır.11
Aynı şekilde, Türk edebiyâtının en güzel eserlerinden biri oldu-ğu
kabul edilen Ziyâ‟ya Mektuplar‟ın da 1957‟den 2001 yılına kadar nedense
ikinci baskısı yapılmamıştır. 2007 yılında gerçekleştirilen üçüncü
baskısının ise müdâhalelerle dolu ve aslından bir hayli uzak bir baskı
olduğunu da bu vesîleyle belirtmek istiyorum. 12
Kafkasya Hakkında Yeni
Bir Roman: Hacı Murad*
Prof. Dr. Ömer Turan
ârih boyunca Rus yayılmacılığının en
zorlandığı bölgelerin başında Kafkasya gelir.
Masallardaki ulaşılmaz ve aşılmaz Kaf Dağı
buradadır. 5.642 metre yüksekliğiyle Elbruz
Dağı sâdece Kafkasya‟nın değil bütün Avrupa‟nın en yüksek noktasıdır.
Dik du-ruşu, boyun eğmezliği ve hürriyeti temsil eder. Çok dilli ve çok
mil-liyetli yapısıyla Arap coğrafyacıların “Lisanlar Dağı” anlamına ge-len
“Cebel-i Elsine” olarak adlandırdıkları Kafkas Dağları, içinde ve etrâfında
irili ufaklı onlarca etnik grubu barındırır. Kuzeyde Kara-çaylılar,
Çerkezler, Avarlar, Abazalar, İnguşlar, Osetler, güneyde Gürcüler,
Ermeniler ve Âzeriler en çok bilinenleridir.
Gelişmiş silahlara sâhip yüz binlerce kişilik Rus ordularına kar-şı
Kuzey Kafkasya‟nın hürriyetine düşkün insanları 1700‟lü ve 1800‟lü yıllarda
büyük bir direniş ortaya koydular. Sayıları sınırlı, silahları yok denecek
derecede az olduğu halde, vatan sevgisi, hürriyet aşkı ve îmanlarından güç
aldılar, coğrafyayı çok iyi kullanarak büyük bir gerilla harbi verdiler ve
T
34
Ziyâ Osman Saba‟nın eserleri geçtiğimiz yıllarda Alkım Yayınları tarafından şu
adlar altında toplu halde yayımlanmıştır: Mesut İnsanlar Fotoğrafhânesi (Bütün
hikâyeleri), İstanbul 2003; Bıraktığım İstanbul (Bütün Şiirleri), İstanbul 2003;
Konuşanlar Bir Hüzünle Sesinde (Bütün Yazıları, haz. Tahsin Yıldırım), İstanbul
2004.
12
Bu konuda bk. Özge Şahin, “Ziyâ‟ya Mektuplar Nasıl Katledildi?”, Türk
Edebiyatı, sayı 407, Eylül 2007, s. 35-38.
*
Murat Yeşil, Kafkaslar Şâhini Hacı Murad, Bâbîâli Kültür Yayıncılığı, İstanbul
2009.
11
Rus ordularından ellerine geçirdikleri silahlarla Ruslara karşı savaştılar.
1860‟lı yıllara kadar süren direniş-leri, cesâretleri, yiğitlikleri ve
kahramanlıkları sebebiyle Rusların da-hi takdirini kazandılar; Puşkin,
Lermantov ve Tolstoy gibi Rus ede-biyâtının en büyük şâir ve yazarlarının
eserlerine konu oldular. Şeyh Mansur, Gāzi Muhammed, Hamzat, Şâmil,
Hacı Murad ve Mehmet Emin, birkaç nesil süren direnişin liderleri ve
sembol isimleridir.
Kuzey Kafkasya‟nın 18. ve 19. yüzyıllardaki destansı direnişinin yazılı
kaynakları sınırlıdır ve Kafkasya dışındadır. Sürekli hareket hâlinde olan
ve gerilla savaşı veren bu insanların faaliyetlerine dâir fazla yazılı malzeme
bıraktıklarını düşünmemek gerekir. Nasıl ilk dönem Orta Asya Türkleri‟nin
târihî en büyük rakipleri olan Çinli-lerin belgelerinden çalışılıyorsa, aynı
şekilde Kuzey Kafkas direnişi de Rus arşivlerinden çalışılmak
durumundadır. Bunlara ilâveten bölgeyle alâkalı Osmanlı ve Îran arşivleri
de önemlidir. Avrupalı büyük devletlerin bâzen gezgin bâzen tüccar
görünümünde bölgeye gönderdikleri insanların yazdıkları incelenmelidir.
Bütün bu bilgiler mahallindeki topografya ve sözlü târih çalışmaları ile
birleştirilmez-se, nihâyetinde tamâmı bölgenin dışından olan bu insanların
yazıp çizdikleri araştırmacıları yanıltabilir.
Çerkeziyle, Karaçaylısıyla, Abhazıyla, Dağıstanlısıyla Türkiye‟-de
milyonlarca Kafkas kökenli insan yaşamaktadır. Buna rağmen Türkiye‟de
Kafkasya hakkındaki akademik bilgi son derece sınırlı-dır. Bölge dillerini
bilen uzmanların, târihçilerin, antropologların, etnografların, sosyologların
vs... çalışmalar yaptıkları, eserler üret-tikleri bir Kafkasya araştırmaları
merkezimiz yoktur. Münhasıran bu konularda yayın yapmak üzere 1990‟lı
yıllarda Prof. Dr. Mehmet Saray Hocamızın başlattığı Türkiye‟nin tek
akademik süreli yayını olan Kafkas Araştırmaları dergisi uzun ömürlü
olamamıştır. Türkiye‟-deki Kafkasya kökenli insanların oluşturdukları
dernekler, vakıflar, federasyonlar, “hemşehri dernekleri” seviyesinden ileri
giderek ka-lıcı eser üretme noktasına gelememişlerdir. Mâmâfih
Türkiye‟de Kafkasya direnişi unutulmamıştır, millî hâfızada varlığını
sürdür-mektedir. Kuzey Kafkasyalıların şanlı direnişi bâzen dedelerden torunlara anlatılan menkıbelerde, bâzen de filmlerde, şiirlerde, hikâ-yelerde
ve romanlarda yer bulmaktadır. 2000 yılında Şeyh Şâmil isimli romanını
yayınlayan gazeteci, araştırmacı ve yazar Murat Ye-şil‟in 2009 yılında
çıkan Hacı Murad isimli romanı bu tespitimizin en güzel kanıtıdır.
Murad Yeşil‟in ikinci romanı Hacı Murad ismini taşımakla bir-likte
Hacı Murad‟ın bütün hayâtını konu almak iddiasında değildir. Romanda
Hacı Murad‟ın doğup büyüdüğü ve yetiştiği çevresi, âile-si, çocukluğu ve
gençliği konusunda verilen bilgiler yok denilecek kadar azdır. Târih
verilmeden, Hacı Murad‟ın son dönemi üzerinde durulur. Roman, Hacı
Murad‟ın Rusların elinden kurtuluşuyla baş-lar, Şeyh Şâmil ile birlikte
Ruslara karşı verdikleri mücâdeleyi ele alır. Olaylar Hacı Murad eksenli
olarak anlatıldığı halde asıl konu verilen mücâdeledir. Allah‟tan başkasına
hesap vermek kaygısı ol-mayan bir avuç inanmış ve birbirine güvenen
insanın ne şartlarda bu mücâdeleyi gerçekleştirdikleri ve neler
35
36
yapabildikleri anlatılır.
Kuzey Kafkasya Müslümanları arasında Han Ahmet gibi, Çeko gibi
iktidar veya menfaat sâikiyle bu mücâdelede Rusların cephe-sinde yer
alanlar da vardır. Mâmâfih, kalpleri mühürlenmemiş Han Ahmet değil ama
askerleri ve Çeko gibi insanlar, akıllarının ve vic-danlarının sesine uyarak
olmaları gereken yere dönerler. Bu dönüş-te Hacı Murad ve mücâdeleyi
yürüten önde gelen kişilerin inançlı ve prensipli tutumları da kolaylaştırıcı
bir rol oynamıştır. Haklı dâ-vâsını yürütürken, hâliyle ve tavrıyla haksız
durumuna düşmeyen ve haklı kalabilen insanlar, zaman içerisinde
etraflarındaki taraftar halkasını genişletebilmektedirler.
Kitabın kapağında yer alan “Bu romanla Tolstoy‟un yanıldığını
anlayacaksınız!” ifâdesi eserin temel tezini ortaya koymaktadır. Bi-lindiği
gibi, Rus edebiyâtının en büyük romancılarından biri olan Tolstoy,
kahramânımızı ve mücâdelesini konu alan bir roman yaz-mıştır. 1850‟li
yılların başında bir subay olarak Kafkasya‟da bulunan Tolstoy, daha o
yıllarda kardeşine yazdığı mektuplarda Hacı Murad‟-dan bahseder. Hacı
Murad‟ın kendi hayâtını anlattığı notları dâhil olmak üzere Rus arşiv
malzemelerini kullanarak 1896-1904 yılların-da kaleme aldığı Hacı Murad
isimli son romanında büyük yazar, an-layabildiği kadarıyla çok saygılı bir
dille Hacı Murad‟ı ve dünyâsını anlatmaya çalışır. Tolstoy‟un romanındaki
Hacı Murad, Şeyh Şâ-mil‟den ayrılarak Ruslara sığınmış, fakat burada da
esâret hayâtına dayanamamış bir insandır. Yazarımız işte bu teze karşı
çıkmaktadır.
Murat Yeşil, romanında Tiflis‟teki Rus karargâhında Tolstoy ile Hacı
Murad‟ı karşılaştırır. Tolstoy uzun görüşmelerde Hacı Murad‟ı dinler,
notlar alır. Hayâtını konu alan bir roman yazacağını anlayan Hacı Murad,
Tolstoy‟a dürüst olmasını tavsiye eder. Ona, “Benimle ilgili hüküm verme
işini târihe bırak!.. Hem yazar, hem savcı, hem de hâkim olmaya kalkışma!
Bu yolun sonu cellatlıktır... Cellatları da kimse sevmez.” der. Bir Rus
subayı olduğu ve gerçekleri yazsa bile bunu yayınlatamayacağı için
Tolstoy‟un nasıl davranacağını tahmin eden Hacı Murad, yine de onun
insaflı olmasına katkıda bulunur düşüncesiyle yaşadıklarını anlatır.
Murat Yeşil‟e göre, Hacı Murad, Şeyh Şâmil‟den bir anlaşmazlı-ğa
düşerek ayrılmamıştır. Şeyh Şâmil, yürüttükleri mücâdeleye, Rus
hâkimiyetindeki Kafkaslarda yaşayan Müslümanları da dâhil etmek
istemiştir. Bu maksatla Hacı Murad‟la konuşarak, onu kendisinden
ayrılmış görünümünde Ruslara göndermiştir. Hacı Murad, Şeyh Şâ-mil ile
çarpışmak için Rusların hâkim oldukları bölgelerdeki Müslü-manlardan
savaşcılar tedârik edecektir. Bu şekilde oluşturulacak ordu, daha sonra
Şeyh Şâmil‟in tarafına geçecektir. Hacı Murad‟ın teklifine Ruslar
yanaşmazlar. Planın gerçekleşmeyeceğini anlayan Hacı Murad Rusların
elinden kaçmaya çalışırken yakalanır ve öldü-rülür.
Murat Yeşil Eskişehir‟de doğmuş bir Kafkasyalıdır. Uzun bir süredir
Amerika‟da yaşıyor olmasına rağmen köklerini unutma-mıştır. Bölgeye
defâlarca gitmiş, gözlemler yapmış, uzmanlarla konuşmuş, Hacı Murad‟ın
akrabâlarını bulup dinlemiş, topladığı bilgileri aklında ve vicdânında
değerlendirdikten sonra eserini kaleme almıştır. Romanı herşeyden evvel
mâşerî vicdânın Hacı Murad‟ı nasıl anladığını ortaya koymaktadır.
Kendisini kutluyor, Kafkasya hakkında yazacağı diğer eserleri heyecanla
bekliyoruz.
37
Kuruluşunun 40. Yılında
Kubbealtı Mektebi
M. Nihat Malkoç
K
öprülü Medresesi‟nde Kültür
Sofrası…
Malzeme olarak taş ve çimentodan
yapılsa da, bâzı binâların şahsına münhasır ruhu olduğuna inanırım. Zîra
târihî binâlarımızın çoğunda bu ruhun akislerini görebiliriz. O binâlara
girip çıkanlar ve o çatı altında hizmet edenler, o yapıya apayrı bir değer
katarlar. İşte bu binâlardan biri de İstanbul‟da bulunan Köprülü
Medresesi‟dir. Köprülü Medresesi 1661 yılında Sadrâzam Köprülü
Mehmed Paşa tarafından yaptırılmıştır. Medrese odaları revaklı bir avlunun
etrâ-fında L şeklinde sıralanmıştır. Yapıda bugün dokuzu tam, biri ya-rım
olmak üzere on oda bulunmaktadır. 1984 yılında Kubbealtı‟na tahsis
edilmiş olan medrese, eski harap vaziyetinden kurtarılmış ve bugünkü
temiz bakımlı hâline getirilmiştir. Medresedeki odalarda birer ocak ve
ikişer dolap nişi bulunmaktadır. İstanbul‟un ortasın-daki bu binâda artık
Türk kültürünün nabzı atmaktadır. Burada geçmişle geleceği bütünleştiren
sağlam köprüler inşâ edilmektedir. Dünün kültür hazîneleri ortaya
çıkarılmaktadır bu nezih binâda… “Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat
Vakfı” yetkilileri bu binâyı en verimli bir şekilde kullanarak her geçen gün
gözden kaçmış, ek-sik bırakılmış bir kültürel çalışmayı hayâta
geçirmektedirler.
40 Yıldır Türk Kültürünün Hizmetinde…
38
1970 yılında kuruldu Kubbealtı Cemiyeti… Bu kıymetli şahsiyetlerden ahrete irtihal edenlere Allah‟tan rahmet, yaşayanlara da uzun ve
bereketli ömürler diliyoruz.
Bugüne kadar Türk kültürüne sayısız hizmetlerde bulunan Kubbealtı
Cemiyeti 1978‟de “Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı” adını
alarak faaliyetlerinin alanını daha da genişletti. Birbi-rinden kıymetli
kitaplar kazandırdılar kütüphanelerimize. Vakıf yetkilileri, vakfın kuruluş
amacını şu ifadelerle dile getiriyor: “Vak-fın gayesi ilim, fikir ve sanatta
Türk milletine has târihten gelen de-ğerleri esas tutarak, nesilleri, millî bir
düşünce ve sanat merkezi et-râfında toplamaktır. Vakfımız bu gayeye
erişmek için ilim ve fikir-de, sanatta, dilde, sosyal sahada ve neşriyatta
muhtelif çalışmalar yapmaktadır.” Vakfın kurucuları arasında üç büyük
ismi görüyoruz öncelikle: Sâmiha Ayverdi, Ekrem Hakkı Ayverdi, İlhan
Ayverdi… Bu güzel isimlerin yanında kurucular arasında Prof. Dr.
Mustafa Tahralı, Prof.Dr. Bayram Yüksel, Prof. Uğur Derman, Ergun
Göze, Kemalettin Nomer, Prof. Necâti Tahralı isimleri sıralanıyor. Böyle
hayırlı bir kapıyı açtıkları için Allah hepsinden râzı olsun.
Vakıf Vasiyetnamesi‟nden…
“...Kubbealtı Akademisi Kültür ve San‟at Vakfı gibi, millî irfan ve
sanata hizmeti gāye edinmiş bir müessesenin gelişme ve devâmı için maddî
fedâkarlığa duyulan ihtiyaç, aşağıda bildirilen mal ve mülkümüzü
Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı‟na devret-meyi bizler için
vicdan borcu kılmıştır. Öyle ki, gençliği bağrında toplamakta bulunan bu
ocağın mensuplarının zihnî ve rûhî bir dü-zen içinde yetişmelerine
gayretin, ibâdet gibi temiz, mukaddes bir millî vazîfe ve vicdan borcu
olduğuna inanmış bulunuyoruz.
Hareket noktamız bu olmakla berâber, her müslümânın fikir ve gönül
dağarcığında bulunması gereken bir Hak kelâmı, hayâtımız boyunca bizi,
çevremize maddî mânevî imkânlarımızı açık tutmaya sevk eylemiştir.
Cenâb-ı Hak Kur‟ân-ı Kerîm‟inde: “Ve mâ leküm illâ tünfiku fî sebîlillâhi
mîrasü‟s-semâvâti ve‟l-arz...” (Ne oluyor si-ze ki îman ettikten sonra da
Allah yolunda harcamıyorsunuz? Hâl-buki göklerin ve yerin bütün mîrâsı
Allah‟ındır) dediğine göre, O‟nun vermiş olduğu mal ve mülkü, gene
O‟nun kullarının istifâde-sine arz eylemek, insanoğluna gurur değil, ancak
şükür vermelidir vesselâm…”
Kimler Geldi, Kimler Geçti…
Kültür, sanat ve edebiyat çalışmaları sabır, tahammül ve meta-net
isteyen zor işlerdir aslında... Bunları bir kişinin sırtına yıkarsa-nız o kişi iki
büklüm olur, belini kolay kolay doğrultamaz. Bu gibi çalışmalar aslında
ekip işidir. Ekip rûhu içerisinde görev dağılımı yapıldığında işler hem
kolaylaşır, hem de planlı yürür. Fakat bunun gibi zor ve titizlik gerektiren
işlere tâlip olanların sayısı bir elin par-maklarını geçmez. İnsanlar genelde
bir koyup beş almanın peşinde koşarlar. Getirisi olmayan işlerde kimse
elini taşın altına koymayı istemez. Onun içindir ki kültürel çalışmaların
ağır yükü birkaç kişi-nin sırtında kalmıştır.
“Kubbealtı Akademisi Kültür ve San‟at Vakfı” Ayverdi âilesinin
emekleriyle kurulmuş ve ayakta durmuştur. Fakat onlara omuz ve-ren,
dâima yanlarında olan kültür sevdâlıları da olmuştur çok şü-kür... Bu vakfa
emek veren, mesaisini harcayan ve ahrete göçen kişi-lerin isimlerini şöyle
sıralayabiliriz (Allah hepsinden razı olsun): Sâmiha Ayverdi (1905-1993)
(edebiyatçı, mütefekkir), Dr. Ekrem Hakkı Ayverdi (1899-1984) (Yük.
Müh. Mîmar, mîmarlık târihçisi, mütefekkir), Z. İlhan Ayverdi (19262009) (eğitimci, dil bilimci ), Safiye Erol (1902-1964) (filolog, felsefeci,
yazar), Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Başgil (1893-1964) (hukuk âlimi, siyâsetçi,
mütefekkir), Nihad Sâmi Banarlı(1907-1974) (edebiyat târihçisi,
mütefekkir), Azize Temel (1908-1981) (ev hanımı), Nuriye Hayırlı (1920-
39
1982) (edebiyat öğret-meni), Fevziye Abdullah Tansel (1912-1988)
(edebiyat târihçisi), Ah-met Refik Sağkol (1904-1989) (memur, mevlevî
şeyhi), Fatma Aköz-soy (1906-1996) (bankacı), Nuriye Sezer (1920-2007)
(ev hanımı), Prof. Dr. Ahmed Yüksel Özemre (1935-2008) (teorik fizik ve
atom âlimi, mütefekkir), Ergun Göze (1931-2009) (avukat, gazeteci, yazar)…
Kubbealtı Sohbetleri…
Kültür, sanat ve edebiyat deyince akla gelen vakıfların başında gelir
Kubbealtı… “Kubbealtı Sohbetleri” İstanbul‟da yaşayıp da kül-tür, sanat
ve edebiyatla hemhal olanların yakinen bildiği ve dâhil olduğu güzel bir
gelenektir. Bu sohbetlere alanında otorite olarak kabul edilen kişiler
çağrılarak o kişilerin bilgi birikimleri dinleyici-lerin istifadesine sunulur.
Bugüne kadar bu sohbetlere herkesin ya-kından tanıdığı Prof. Dr. İlber
Ortaylı, Prof. Dr. Sadettin Ökten, Se-lim İleri, Prof. Dr. Zeynep Kerman,
Prof. Dr. Alâeddin Yavaşça, Hicran Göze, Prof. Uğur Derman, Ergun
Göze, Dr. Metin Eriş, Beşir Ayvazoğlu, Prof. Dr. Kâzım Yetiş, Prof. Dr.
Orhan Okay, Prof. Dr. Kemal Eraslan, Prof. Dr. Şeyma Güngör, Yavuz
Bülent Bâkiler, Prof. Dr. Birol Emil, Zeynep Uluant, Dursun Gürlek, Prof.
Dr. Abdullah Uçman, Rûhi Ayangil gibi isimler katılarak düşüncelerini
sevenle-riyle ve okurlarıyla paylaşmışlardır. Böylece okurlar, eserlerini severek okudukları aydınları yakından görüp, onlarla tanışma ve ko-nuşma
imkânı bulmuşlardır. Netîcede şuurlu olarak söndürülen dü-şünce meşalesi
yeniden yakılmıştır. Bu da aç ruhların doymasını, kültürün ve düşüncenin
gündeme gelmesini sağlamıştır.
Kubbealtı Akademi Mecmuası…
40
Mürekkep ve selüloz kokusunu hiçbir şeye değişmeyenler için dergiler
en büyük sığınaktır. Gelecek aya sarkan heyecandır dergi… “Dergiler hür
tefekkürün kalesidir” demişti rahmetli Cemil Meriç… Ne kadar doğru bir
tespit… Zîra dergilerde alevleniyor düşüncenin çırası. Her dergi bir
mektebe dönüşüyor zamanla. Bir zincirin halka-ları gibi uzayıp gidiyor
duygu ve düşünceler… Mürekkep kokusun-dan zevk alanlar bir noktada
dâhil oluyorlar bu mukaddes halkaya. Düşünce tarlası da diyebileceğimiz
dergilerde nice doyumsuz lez-zetler yetişiyor. Bu gülistanda yüzlerce fikir
çiçeği boy veriyor. Bu bahçede zakkumlar yetişse de okurlar gülleri
değişmiyor hiçbir şe-ye… Zîra güller, farkını fark ettiriyor bu uçsuz
bucaksız hissiyat bahçesinde; âdeta mıknatıs gibi kendilerine çekiyorlar
bülbül misâli okurları…
Kubbealtı Akademi Mecmuası, bir düşünce çırası olarak 39 yıldan beri
kültür, sanat, medeniyet ve edebiyat içerikli yazılarıyla hayâtı-mıza ışık
tutuyor. Kültür pınarımız olan bu dergide bugüne kadar nice insanlar
duygu ve düşüncelerini teşhir etti. Fakat bu dergide hiçbir zaman millî
kültürümüze muhâlif yazılar yer almadı. Kimler geldi, kimler geçti
Kubbealtı dergisinin sayfalarından… Sâmiha Ay-verdi, Ekrem Hakkı
Ayverdi, Yavuz Bülent Bakiler, M. Orhan Okay, Metin Eriş, Dursun
Gürlek, Ergun Göze, Gürbüz Azak, Mehmet Nuri Yardım, Bekir Sıtkı
Erdoğan… Devâmını saymaya sayfaları-mız yetmez… Bizi bize anlattı
alanında uzman olan seçkin kalem-ler… Geçmişle gelecek arasında
çelikten köprüler kurdular; Türk kültürüne ve medeniyetine düşman
olanlara karşı kalemlerini kılıç diye kuşandılar…
Bu güzel derginin indeksine baktığımızda birbirinden özel ve güzel
yazarların bu dergi sayfalarında kalem oynattığını görüyoruz. Bunlardan
bir kısmı ebediyet yolculuğuna çıktı, bir kısmı kalem mücâdelelerini
değişik sâhalarda devam ettiriyorlar. Bir mektep ol-du okurlara ve
yazarlara bu güzide dergi… Kütüphânelerimizi ay-dınlattı güçlü ışığıyla…
Ben de bu dergide yazma bahtiyarlığına eriştiğim için kendimi talihli
kalemlerden addediyorum.
Kubbealtı Akademi Mecmuası zaman içerisinde bir de yavru do-ğurdu
kültür dünyâmıza. Merhaba adlı bu gençlik ilâvesi yarının büyükleri olan
gençlere bir yol haritası sundu her bir sayısında. On-ların bulanıklaşan
zihinlerini, birbirinden güzel yazılarıyla durulaş-tırdı. Artık gençler de
Merhaba diyor zengin kültürümüze ve mede-niyetimize… Moda
dergilerinin çamurlu sayfalarından kayıp uçu-ruma yuvarlanmamak için siz
de “Merhaba” demelisiniz hayâta. Böylece kendinize bir güzellik yapmış
olacaksınız.
Kubbealtı Vakfı Kursları…
“Kubbealtı Akademisi Kültür ve San‟at Vakfı”nın en önemli gā-yesi
ve kuruluş amacı Türk kültürünü korumak, gün yüzüne çıkara-rak
yaşatmaktır. Bu önemli vakıf bu amaç etrâfında bugüne kadar birçok kurs
faaliyeti gerçekleştirmiştir. Tezhip ve hat kursları vakfın öncü olduğu
kurslar arasında sayılmaktadır. Tezhib kursları 1970 yılında Ord. Prof. Dr.
Süheyl Ünver ve yardımcıları tarafından baş-latılmıştır. Daha sonra Prof.
Muhsin Demironat ve Rikkat Kunt‟un katılımları ile devam etmiş ve bu ilk
hocaların vefatlarından sonra onların talebeleri olan Dr. İnci Ayan Birol ve
Prof. Dr. Çiçek Derman görevi devralmışlardır. Bugüne kadar Kubbealtı
tezhib kursların-dan Prof. Dr. Ayşe Üstün, öğretim görevlisi Arzu Tozlu
gibi birçok kıymetli sanatkâr yetişmiştir. Öte yandan Prof. Dr. Muhittin
Serin‟in başlattığı Hat kursları Sadri Sayıoğulları ve Mehmet Memiş
tarafın-dan devam ettirilmiştir. Hâlen Tevfik Kalp tarafından verilmektedir. Bu kurslar hat ve tezhip sanatlarına yeniden hayat vermiştir.
“Kubbealtı Akademisi Kültür ve San‟at Vakfı”nın hassas oldu-ğu
alanlardan biri de dildir. Onun içindir ki vakfın bünyesinde “Türkçeyi
Doğru ve Güzel Konuşma Kursu” verilmektedir. 2001 yılında tekrar
başlatılan bu önemli kurslar Galip Çakır tarafından verilmektedir.
Kurslarda nefesin doğru kullanılması, kelimelerin doğru telaffuzu, vurgu
ve tonlamalar hakkında temel bilgiler veril-mekte ve alıştırmalar
yaptırılmaktadır. Ayrıca konuyla ilgili sohbet, konferans ve tiyatroya
gitmek gibi etkinlikler de düzenlenmektedir
Türk Mûsikîsi hiç şüphesiz ki bizim en zengin kültür hazîneleri-mizin
başında gelmektedir. Fakat bunun yeni nesillere aktarılarak yaşatılması
gerekir. Bunun için Kubbealtı Vakfı her yıl bununla ilgili kurslar
41
düzenleyerek bu mühim vazîfeyi hakkıyla gerçekleştirmek-tedir. Kemal
Batanay ve Yusuf Ömürlü tarafından 1969 yılında baş-latılan kurslarda
daha sonra üstâd Münir Nureddin Selçuk ve Câ-hid Gözkân gibi saygın
ustalar uzun yıllar hocalık yapmışlardır. Nermin Suner Pekin bu kurslarda
edebiyat ve metin açıklamaları dersleri vermiştir. Kurslarda usul, meşk,
saz, metin açıklama ders-leri verilmekte ve koro çalışmaları yapılmaktadır.
Bu kurslardan tanınmış ses ve saz sanatkârları yetişmiştir.
Osmanlı Türkçesi, bir imparatorluk dilidir. Bu dille altı yüz yılı aşkın
bir zaman boyunca milyonlarca değerli eser verilmiştir. Harf inkılâbından
sonra bu zengin dil ne yazık ki târihin çöp sepetine atılmıştır. Milyonlarca
ciltlik kıymetli eser de kütüphânelerin tozlu raflarında yalnızlığa terk
edilmiştir. Bunun sancısını rûhunun derin-liklerinde hisseden vakıf
yetkilileri Osmanlı Türkçesinin yaşatılması için her yıl “Osmanlı Türkçesi
Kursları” düzenlemektedirler. 1999 senesinde başlayan Osmanlı Türkçesi
Kursları bu alanda yetkin bir insan olan Dursun Gürlek idâresinde
başarıyla devam etmektedir. Kurslarda Osmanlı Türkçesi ile yazılmış
metinlerin okunması, keli-melerin telaffuzu ve anlamları ile gramer
kaideleri öğretilmektedir. Kurslar; işlenen konularla ilgili etraflı, edebî,
târihî ve kültürel bilgi-lerin verildiği seminerler hâlinde yapılmaktadır. Bu
sâhadaki ihti-yaç da böylelikle giderilmektedir.
Kubbealtı Yayınları…
“Kubbealtı Akademisi Kültür ve San‟at Vakfı” kâr amacı güt-meden
kitap yayıncılığına da girmiştir. Kültür ve medeniyetimizin köşe taşları
kabul edilen önemli şahsiyetlerin kıymetli kitapları, bu vakfın yayınları
arasında okuyucuya ulaşmıştır. Her yıl onlarca ki-tap yayınlayan bu vakıf,
bu sâhadaki boşluğu bir nebze de olsa dol-durmuştur. Geçen sene
yayınladıkları kitapların aşağıdaki listesine baktığımızda bu sâhada da ne
kadar mühim bir vazîfeyi îfâ ettikleri-ni görebiliriz: Türkçenin Sırları Nihad Sâmi Banarlı, İbrâhim Efendi Konağı - Batmayan Gün - Sâmiha
Ayverdi, Tebessüm ve Tefekkür- Dur-sun Gürlek, Kitaplar ve Portreler Nihad Sâmi Banarlı, Ezelî Dostlar - İnsan ve Şeytan - Ah Tuna Vah
Tuna- Kaybolan Anahtar,
Sâmiha Ay-verdi, Kültür Dünyâmızdan
Manzaralar - Ayaklı Kütüphâneler, - Dur-sun Gürlek, Hayâli Cihan Değer
- Özcan Ergiydiren, Paşa Hanım – Kö-lelikten Efendiliğe (İngilizceArapça) - Sâmiha Ayverdi, Ali Üsküdârî - Gülnur Duran, Pâdişah
Türbeleri - Bülent Çetinor - İ. Aydın Yüksel, Mesnevî-i Şerif – Ken‟an
Rifâî, Sohbetler – Ken‟an Rifâî, Dineyri Papazı - Safiye Erol, Gençlerle
Başbaşa - Ali Fuad Başgil… vb.
Bir Şaheser: Kubbealtı Lugatı…
42
Dünyânın en zor ve büyük sorumluluk gerektiren çalışmaların-dan
biridir sözlük hazırlamak… Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sa-nat Vakfı
tarafından hazırlanan Kubbealtı Lugatı-Misalli Büyük Türkçe Sözlük bu
sâhada yapılan sözlük çalışmaları zincirinin son büyük halkasıdır. Rahmetli
İlhan Ayverdi Hanımefendi‟nin bir ömür har-cadığı bu kıymetli eser, Türk
kültürüne armağan edilmiştir. Bu söz-lüğün zengin kelime dağarcığı, bu
dille övünmemiz için yeterli bir sebeptir. Çünkü bu eser dilimizin
zenginliğini ortaya çıkarıyor.
“Kamus (sözlük) nâmustur” derdi rahmetli Cemil Meriç Ho-ca…
Devâsâ bir eser olan Misalli Büyük Türkçe Sözlük Türk kültürü için büyük
bir kazançtır. Sözlüğün Önsöz‟ünde bu kıymetli eserle ilgili söylenen şu
ifâdeler eserin büyüklüğünü gözler önüne seriyor: “XIII. yüzyıldan XXI.
yüzyıla kadar farklı devirlerdeki yazılı ve söz-lü dil örneklerini kapsayan
üç ciltlik bu temel başvuru eseri, Türk dilinin bir dökümü, bir nevi
envanteridir. Bu sözlük, sâdece yaşa-yan Türkçemizi değil, târihî seyri
içinde Türk dilinin kazanmış ol-duğu zenginlikleri de gözler önüne sermek,
Türk çocuklarına geç-mişleriyle bağ kurmalarında ve milletlerin
târihlerinde daha dün demek olan 100-150 senelik metinleri okuyup
anlayabilmelerinde yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu sözlükte,
devirlerini tamamlayıp unutulmakta olan ve büyük bir gayretle dilimizden
atılmak istenen kelimelere, yaşayan Türkçe kelimelere, yeni türeti-lenlere
yer verilmiştir. 400‟ü eser sâhibi toplam 1000 kişiden 100,000 misal 200‟ü
aşkın yazarın 350‟ye yakın eseri tarandı. Çeşitli sözlük-lerde ve
kaynaklarda geçen yaklaşık 250 eserden misâller alındı. 800‟ü aşkın yazar
ve şairden alıntılar yapıldı. 96,000 açıklamalı, keli-me madde başı ve ara
madde olarak 61,000 kelimeye yer verildi. Bu kelimelerle oluşturulan
yaklaşık 35,000 deyim ve kelime açıklandı.”
Son Söz Yerine…
“Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı”nın Türk kültürü-ne
hizmetleri saymakla bitmez. Kültür, sanat ve edebiyat sâhasında kırk yıldır
hizmet veren “Kubbealtı” emin olun ki bir mekteptir. Ço-ğumuz bu
mektebin rahle-i tedrîsinden geçerek bugünlere geldik. Bunun gibi on tâne
daha vakfımız olsa, inanın ki kültür ve medeni-yetimiz kanatlanır, şahlanır.
43
Sabır Sarmaşıkları (Rubâîler)
Bekir Sıtkı Erdoğan
Müjdeler Müjdesi
Bir müjde ki bin servete, sâmâna değer,
Îran‟a değer bahşişi, Tûran‟a değer...
Cânım geri dönmüş ya; alın her şeyimi,
Vallâhi neyim varsa alın, cânâ değer!...
Aşk erleriyiz bizlere mantık ne gerek,
Mecnûn‟a ha düş, ha böyle çılgın gerçek!
Her gün yeni bir umutla dünyâya gelip,
Öldük yeniden her gece Leylâ diyerek!
Samanyolu
Yâ Rab! Kimi tutmaz bu döner mehyâne,
Üst katta bakışlar daha bir mestâne,
Harman sonu mîzâna döküp saçma bizi,
Değmez şu samanyolunda birkaç tâne...
Vahit Erdem ile
Mülâkat
Dr. Nevnihal Bayar
44
KUBBEALTI AKADEMİ MECMUASI, sayı 154, yıl 39/2. Nisan 2010
Büyük Çile
smanlı İmparatorluğu zamânında vakıf müessesesine çok değer verildiğini, vakıf
kurmak isteyenlerin teşvik edildiğini, toplum
içinde vakıfların önemli bir yeri olduğunu biliyoruz. Bugün için devletvakıf iliş-kileri ne durumdadır? Bizim için değerlendirir misiniz?
- Türklerde vakıf müessesesi çok derin bir konu. Ben bu konu-nun
uzmanı değilim, ancak bu husustaki düşünce ve bilgilerimi özetlemeye
çalışayım. Türklerde vakıf müesseselerinin İslâmiyet öncesinde de var
olduğu bilinmektedir. O devirlerden îtibâren vakıf kavramı vicdânî birer
iyilik, güzellik, şefkat ve yardım müessesesi olarak gelişmeye başlamıştır.
Türklerin Müslümanlığı kabul etmesi ile İslâmın sosyal düzene,
yardımlaşmaya ve hayır işlerine verdiği değerle vakıflar yeni bir mânâ
kazanmıştır. İslâm‟ın hayırda bulunmaya atfettiği önem ve arkasında
önemli eser bırakanın amel defterinin kapanmayacağı anlayışı, Osmanlı
döneminde vakıf kurma ve hayrat sâhibi olmayı teşvik eden en önemli
etken olmuştur. Bir taraftan dînî vecîbeleri yerine getirmek ve bir yandan
da, sağlık, kültür ve îmar alanlarında eser ortaya koymak amacı ile sayısız
vakıflar kurulmuştur. Böylece Osmanlı döneminden Türkiye
Cumhuriyeti‟ne büyük miktarda vakıf eserleri intikal etmiştir.
Cumhûriyet döneminde vakıfların yönetim ve denetimi 1935‟de
çıkarılan Vakıflar Kānûnu ile düzenlendi. Bu kānunla vakıflar iki sınıf
içinde toplandı: Mülhak Vakıflar ve Mazbut Vakıflar şeklinde. Mazbut
Vakıfların yönetimi, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Mülhak Vakıfların
yönetimi de, mütevellî heyetlerine bırakıldı.
Cumhûriyet döneminde vakıflar daha ziyâde belli alanlarda hizmet
etme amacına yönelik olarak kurulmaya başlamıştır. Sosyal ve kültürel
alanlarda hizmet eden bugün çok sayıda vakıf vardır. Çoğu da vakıf olma
özelliğinden ziyâde, dernek özelliği taşıyan vakıflardır. Özel hastahâne ve
üniversite kurulmasının teşvik edil-mesi ile, bu alanlarda da vakıf kuruluşu
çok sayıda artmıştır. Cum-hûriyet döneminde bâzı vakıflar ve özellikle son
zamanlarda kuru-lan üniversite vakıfları, devletten önemli maddî destek
almaktadır-lar.
- Sizin Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı ile münâsebetiniz
ilk olarak ne zaman, nasıl başladı, anlatır mısınız?
- Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, 1970‟de önce der-nek
olarak Sâmiha Ayverdi, Ekrem Hakkı Ayverdi, Nihad Sâmi Banarlı, İlhan
Ayverdi gibi yüksek Türk kültürüne sâhip şahsiyetler tarafından kuruldu.
Bu isimlerin hepsi öbür dünyâya göç etti. Al-lah‟tan rahmet diliyorum.
Ben Sâmiha Ayverdi ve onun ekolü ile 1964 yılında üniversitede
öğrenciliğim döneminde tanışma şansına sâhip oldum. Tanışmama,
Kabataş Erkek Lisesi‟nden arkadaşlarım olan rahmetli Mahmut Okutan ve
Osman Öztekin vesîle oldular. Kubbealtı Akademisi‟nin henüz
kurulmadığı o dönemde, ülkenin düşünce hayâtına ve insan yetiştirmeye
yönelik hizmetler Sâmiha Ayverdi ve onun yetiştirdiği kadrolar tarafından
yürütülüyordu.
“Neydi bu hizmetler, ne yapılmak isteniyordu?” diye sorarsa-nız, tabiî
O
45
46
bunun en iyi cevâbı Sâmiha Ayverdi‟nin kitaplarından, makālelerinden ve
sohbetlerinden anlaşılabilir. Yine de ben bu kısa mülâkat çerçevesinde
şöyle özetleyebilirim:
Önce insan olma, sonra da edep, nezâket, millî şuur, ülke sevgi-si ve
hizmet aşkı gibi temel değerlerin öğretilmesi ön planda yer alıyordu.
Özellikle Anadolu‟dan gelen, genelde ham fakat arayış içinde olan gençler
bu ekolden aldığı değerlerle olgunlaşıyor, edep ve irfan sâhibi olmaya
gayret ediyorlardı. Üniversite öğrenimini bitirdiklerinde, bu kaynaktan
aldıkları terbiye ile meslekî bilgilerini yoğurarak kendi alanlarında hizmete
hazır bir şekilde, çoğu yine Anadolu‟ya dağılıyorlardı.
Ben 1967 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi‟nden mezun ol-dum ve
Ankara‟da Devlet Planlama Teşkîlâtı‟nda göreve başladım. 1970 yılında,
Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı kurulunca, gençlerin eğitimi
ağırlıklı olarak burada yapılmaya başlandı. Aka-demi‟de hafta sonları
konferanslar, seminerler verilmekte ve târih, dil, edebiyat, mûsikî başta
olmak üzere, Türk kültürü öğretilmekte idi. Tabiî edep ve irfan sâhibi
hocalardan, öğrenciler alabildikleri ölçüde hal ve davranış sâhibi de
oluyorlardı.
Kubbealtı Akademisi sâdece gençlere eğitim vermekle kalmı-yordu. O
dönem Türkiye‟de, bilhassa 1960‟lı yıllarda başlayan, olan-ca şiddeti ile
devam eden, Türk kültürüne yönelik bir saldırı ve tah-rîbat kampanyası
hâkimdi. Dilde sâdeleştirme adı ile özellikle Türk-çe, hiçbir milletin
târihinde örneği olmayan bir şekilde saldırıya ve fakirleştirmeye mâruzdu.
Mûsikîmiz ve diğer kültür ve sanatlarımız da nerede ise yok sayılıyordu.
İşte bu ortamda Sâmiha Ayverdi Ha-nımefendi, gerek kendi gayreti ve
gerekse Kubbealtı Akademisi vâsıtası ile bu ihânete karşı büyük mücâdele
vermekte idi. Dilde belli dereceye kadar başarılı olunabildi, fakat
tahrîbattan kurtarıla-madı. Mûsikîmiz başta olmak üzere, pek çok Türk
sanatı da Kubbe-altı‟nda öğretilmekte idi. Bu faaliyetler hâlen de devam
etmektedir. Sözlerimin başında Kubbealtı Akademisi‟nde yetişen gençlerin
Anadolu‟nun her tarafına dağıldığını söylemiştim. Bu hususta bir hâtıramı
nakletmek istiyorum:
1995 yılında devlet görevimden ayrılınca, lojmandan kendi evi-me
geçmek durumunda idim. Bir ev kirâladık ve eşim Sema Hanım ile
Ankara‟da Siteler‟de mobilya bakmaya gittik. Siteler‟de vitrinlere
bakıyorduk. Bir mobilyacının vitrininin önünde dururken içeriden kırk
yaşlarında biri çıktı, bizi içeri dâvet etti ve çay ikram etti. Tanış-ma
faslında, kendisinin İktisat Fakültesi‟nde okurken Kubbealtı Akademisi‟ne
devam ettiğini ve orada yetiştiğini anlattı. Ne almak istediğimizi anlattık.
Kendisinde, bizim aradığımıza uygun takım-ların olmadığını söyleyerek,
çalışma odası, oturma odası ve diğer istediklerimizi, bizimle Siteler‟i
dolaşarak en uygun yerlerden ve en iyi fiyatla temin etti. İşte Türkiye‟nin
her yerinde az da olsa böyle ahlâk sâhibi, düzgün Kubbealtı öğrencilerine
rastlamak mümkün-dür.
Kubbealtı Akademisi, benim İstanbul‟da öğrenci olduğum yıl-larda
henüz daha kurulmamıştı, ama gönül bağımız vardı ve hep devam etti.
Kubbealtı Akademi Mecmuası‟nı hep takip ettik ve zaman zaman Vakfın
bâzı toplantılarına Ankara‟dan gelerek iştirak ettik. Keşke böyle çok daha
fazla müesseseler olsa da ülkemize dengeli, ahlâklı ve îmanlı, hizmet ehli
insanlar yetiştirilebilse. Bu sene, Kub-bealtı Akademisi Kültür ve Sanat
Vakfı 40. yılını kutluyor. Nice yıllar dilerim.
- Sizin Altay Vakfı‟nın kurucusu olduğunuzu biliyoruz. Neden bir
vakıf kurma ihtiyâcı duydunuz, hedefleriniz neydi, açıklar mısınız?
- 1993 sonbaharında, Kırıkkale yakınında Kızılırmak kenarında
pikniğe gitmiştik. Rahmetli Mahmut Okutan, İsmet Binark, Kenan Gürsoy,
Güner Topuz ve ben, Kızılırmak kenarında yürürken, “An-kara‟da bu
kadar insanız, neden organize olup da kendi işimiz dı-şında toplumumuza
hizmet etmiyoruz?” diye konuşma açıldı. Kub-bealtı Vakfı‟nı örnek alalım,
ya onun şûbesini kuralım ya da yeni bir vakıf kuralım, diye fikirler ileri
sürüldü. Sonunda İsmet Binark‟la birlikte İstanbul‟a giderek Kubbealtı
Vakfı‟nın mütevellî heyeti baş-kanı rahmetli İlhan Ayverdi‟ye bu konuyu
danışmaya karar verdik.
İsmet Bey‟le berâber İlhan Hanımefendi ile bu konuyu uzun uzun
müzâkere ettik. Bize Kubbealtı‟nın bir şûbesini değil de ayrı bir vakıf
kurmamızı tavsiye ettiler. Ayrıca “Vakıf kurmak kolay ama yaşatmak
kolay değil, bu iş için omuzları çatırdayacak kişiler lâzım.” diye de
eklediler.
Neyse döndük ve yukarıda isimlerini zikrettiğim müteşebbis heyet
öncülüğünde, 11 kişilik Kurucular Kurulu‟ndan oluşan “Al-tay Kültür,
Sanat ve Eğitim Vakfı”nı Nisan 1994 târihinde kurduk. Kurucular Kurulu
başkanlığı bana verildi, rahmetli Mahmut Oku-tan da Yönetim Kurulu
Başkanı oldu. Bir yıl sonra Yönetim Kurulu Başkanlığı‟nı da bana devretti.
Vakıf kurarken, Kubbealtı Akademisi‟ndeki rûhu Ankara‟da da
yaşatmak, kültürümüzü muhâfaza ve geliştirmeye katkıda bulun-mak,
ülkemizin temel meselelerine yönelik konferans ve seminerler yaparak, bu
konularda fikir üretmek ve gençlerimizin yetişmesine yardımcı olmak,
hedefleri ile yola çıktık. Tabiî bu hedefler ulaşılma-sı kolay olmayan
hedeflerdi. Maksat bu istikãmette gayret etmekti. Heyecanlı bir başlangıç
yapıldı ve oldukça etkileyici programlar yapıldı. Bir yıl boyunca, dinde,
eğitimde ve kültürde insânî değerler konulu panel ve konferanslar
tertiplendi. Bugünkü Amerikan barışı göz önünde tutularak Ortadoğu,
Balkanlar ve Kafkasya‟da Osmanlı Barışı konulu, Prof. Dr. Stanford
Shaw‟ın verdiği konferans çok ilgi çekti. Toplantıya ABD Büyükelçisi
dâhil Ankara‟daki pek çok bü-yükelçi katıldı. Amerikalı Profesör
Huntington‟un ileri sürdüğü Medeniyetler Çatışması tezine karşı
tertiplediğimiz “Medeniyetler Çatışması mı?” başlıklı panel oldukça iz
bıraktı. Daha sonra bu ko-nu Türk hükûmeti tarafından işlendi ve bugün
Birleşmiş Milletler‟in himâyesinde Türk ve İspanyol başbakanlarının eş
başkanlığında “Medeniyetler İttifâkı” süreci başlatıldı. Çeşitli kültür ve
mûsikî alanlarında pek çok etkinlikler yapıldı. Toplantılarımız Ankara‟da
hep büyük ilgi uyandırdı ve eski siyâsî, bürokrat ve halktan müdâvimlerimiz oluştu. Gelecek toplantı ne zaman, diye soranlar çoğaldı.
47
Gençler “Altay Gençliği” diye organize oldular ve “Yansımalar” diye
de bir mecmua çıkardılar. Maalesef o gençlerin okulları bitince bir
kısmının Ankara‟dan ayrılması, başlangıçtaki heyecânın kaybol-masına yol
açtı. Uzunca bir zamandır gençlere yönelik etkili bir bir programın
olduğunu söyleyemem.
2000‟li yıllarda Altay Vakfı‟nın etkinlikleri azaldı. 2002‟den îtibâren
benim aktif siyâsete girmem ve yoğun iç ve dış görevlerim de bunda etkili
oldu. 2009‟dan îtibâren “Altay Formu” diye 15 gün-de bir toplanan, iç ve
dış meselelerin ve güncel konuların tartışıldığı bir toplantı ihdas ettik. Ara
sıra da dışa dönük faaliyetler devam ediyor.
2 Nisan 2010‟da Türk Dünyâsı ile İlişkilerde Yeni Bir Adım:
“NAHÇİVAN RÛHU” adı altında Türkiye Büyük Millet Meclisi çatısı
altında bir sempozyum programlamış bulunuyoruz.
Üzüntüm odur ki vakfın başlangıçtan îtibâren tertiplediği toplantılarda
çok güzel ve önemli konuşmalar teybe alındığı halde, bastırılıp
yayımlanamadı. Sâdece bir iki toplantıyı kitapçık hâline getirebildik.
Yeni enerji ve heyecan kazanmak için, daha genç kuşakların vakıf
hizmetlerinde yer alması önem taşımaktadır.
- Bize zaman ayırdığınız için teşekkür ederiz.
48
Bir İlim Adamı ve Hukukçu Olarak
Şeyhülislâm Ebussuud Efendi 3
H. Necati Demirtaş
2-
Bir meslektaşı hakkında ağır hükmü
Zamânın Rumeli Kazaskeri Abdurrahman Efendi (öl.983) “Abdullah nam
kimse adına tesis edilecek bir vakıf için vakıfnâme yazarken münşîliği
(seci‟li, teşbih ve istiâre-li, nükteli, edîbâne güzel yazı yazma merâkı)
galebe ederek, “İnnî a‟bdullâh âtaniye‟l-kitâbe = Ben şüphesiz Allâh‟ın
kuluyum: O, ba-na kitap verdi”13 âyet-i kerîmesini iktibas ve zu‟munca
ibârâtına hil‟at-i istiârâtı ilbas ettiği (kanaatince kullandığı kelimelere
istiâre elbisesi giydirdiği) görülür ve keyfiyet huzur-ı vezire arz ve onlar
tarafından Ebu‟s-suûd Efendi‟den istiftâ edilir. (Fetvâ istenir.) Duru-mu
inceleyen Ebu‟s-suûd Efendi “lüzum u küfr ile iftâ buyurur.” 14
Bu olay bir yandan Ebu‟s-suûd Efendi‟nin Kur‟ân‟a yaklaşımın-daki
son derece saygılı ve tâvizsiz tavrını diğer yandan da Rumeli
Kazaskerliğine kadar yükselmiş bir din âliminin Kur‟an karşısında-ki
kayıtsız ve ciddiyetten uzak davranışını ortaya koyar.
Çünkü bu ilâhî kelâm, ancak gerçek peygamberlerin diliyle söylendiğinde doğrudur. “O, bana Kitap verdi” sözü, “Allah, bana vah-yetti”
demektir.
Gerçek Peygamberler dışında bunu söyleyenler yalnız yalancı
peygamberler olmuştur. Nitekim Hicretin 10. yılında Yemâme‟de zuhur
eden Müseylime ya da Müseylimetü‟l-kezzab (yalancı Mü-seylime),
Yemen‟de zuhur eden Esved-i Ansî, Benî Temim arasında türeyen Seccac,
Benî Esed arasında ortaya çıkan Tuleyha” da ken-dilerine Allah‟tan vahiy
geldiğini iddia etmişlerdir. Hz. Peygam-berin vefâtından sonra halîfe
seçilen Hz. Ebûbekir İslâmiyet karşıtı bu hareketleri şiddetle tâkip ederek
ortadan kaldırmıştır.15
Kur‟ân-ı bir teşbih ve nükteye âlet eden Kazaskerin bu tutumu-nun
küfür olarak kabul ve tavsifinin altında yatan gerçek budur.
3- Hiç tanımadığı, hayâtında ilk defâ karşılaştığı fakat
doğruluğuna ve değerine inandığı bir meslektaşını himâye
13
Kur‟an-ı Kerîm, Meryem sûresi 19/30
Nev‟i zâde Atâî, a.g.e. Cilt 2, Sayfa 41.
15
Süleyman Nedvi, İslâm Târihi, Ter: Ömer Rıza, Âsâr-ı İlmiye Kütüphânesi
Neşriyatı, İstanbul. (Hicri 1346) 1928, C.6, s.75
14
49
etmesi:
“Sofyalı Bâli Efendi‟nin dergâhı”ndan yetişen ve zaman içinde
“menzil-i hilâfet”e ulaşan Halvetî şeyhi Nûreddin-zâde Muslihid-din e‟şŞehîr(öl: 981)”in bâzı erbâb-ı garaz tarafından “ifraz-ı istiklâl olmak
(devletten bağımsızlığını ilân etmek)” istediğinden bahisle ihbar ve şikâyette
bulunulması” üzerine “hakkında yakalanıp hapsedil-mesi, teftiş ve imtihan
olunması bâbında ferman vürûd eder.”
Bu haber kendisine ulaştığında İstanbul‟a gelen şeyh, Zeyrek Câmii
civârında bulunan odalardan birine iner. Câmi imamı kendi-sini suleha ( iyi
halli insanlar)dan bir merd-i garib olarak kabul ve “şeref-i kudumunu, nîmet
ve delil-i hayra bereket bilüb merâtib-i ikramda” kusur etmez. Cuma günü
cuma namazı edâsından sonra âdeti üzere Şeyhu‟l-islâm Ebussuud
Efendi‟nin ziyâretine gitmeye niyet eyledikte onu da berâberinde götürür.
O esnâda mecliste Tefsir-i şeriften bir konu müzâkere edilmektedir.
“Nevbet-i hitab, Nûreddin-zâde Efendi‟ye geldiğinde o kadar
hakāyık(hakîkatler) ve dekāyık( incelikler) ve meâni(mânâlar) tafsil eder ki
kendisini misâfir eden “molla merkum bîihtiyar kalkub tekrim-i vasf ile onu
mesned-i iclâle” takdim eder. Nam ve nişânı sorulduğunda kendileri:
“İşte ol Nûreddin oğlu dedikleri âsî ve günahkâr ve müttehem-i
perîşan-ı rûzigâr bu fakirdir!” der.
Bunun üzerine Şeyhu‟l-islâm Ebussuud Efendi sadâret-i uz-mâya
keyfiyeti şöyle arz eder:
“Nûreddin-zâde dedikleri aziz geldi. Muhlishâneyi ( kalbi saf ve temiz
insanların evini) teşrif idüb ulüvv-ü şânı ve rütbe-i fazl ü irfânı malûmumuz
oldu. Hâşâ ki bu makūle kâmil-i deryâ-dil biri dünya nîmetlerine mâil ola.
İhtimal verilen ahval ifk ve iftirâdır. Böyle bir vücûd-i şerîf ancak dârü‟ssultâneyi (saltanat merkezi İstanbul‟u)” şereflendirir.
Bunun üzerine sadr-ı âzam, ona ikramda ihtimam eder. Nûreddinzâde, âilesini İstanbul‟a getirmek üzere önce memleketine gön-derilir ve
avdetinde de Ayasofya zâviyesinde ikāmeti temin edilir.
“Müteaddit mahallerde va‟z, nakl-i hadis ve tefsir-i Kur‟an eder” ve
“Meclis-i va‟zında ulema, küçük, büyük bütün ehl-i islâm hâzır ve
müstefid olur”.
Şeyh efendi zaman zaman saray-ı humayûna dâvet ve ruhânî sohbet
mûtad olur.16
İşte bu olay da Ebussuud Efendi‟nin hiç tanımadığı fakat dinleyip ilim
ve irfânını takdir ettiği bir insanı uğradığı iftirâdan kurtararak lâyık olduğu
mevkie çıkardığını gösterir.
III– Ebussuud Efendinin Kā nûnî Sultan Süleyman İle
Münâsebeti
Ebussuud Efendi‟nin bir cihan pâdişâhı olan Kānûnî Sultan Sü-leyman
ile münâsebetleri samîmî bir dostluk ve arkadaşlık, hatta kardeşlik
50
16
Nev‟î-zâde Atâî, a.g.e. C. 2, s. 212-214.
düzeyindedir. Bu büyük hükümdârın Niş‟ten yazıp gön-derdiği şu mektup
bunun en sağlam delilidir:
“Hâlde haldaşım, sinde sindaşım, âhiret karındaşım, tarîk-ı Hak‟da
yoldaşım Molla Ebussuud Efendi hazretlerine duây-ı bîhad iblâğın-dan
sonra; nedir hâliniz ve nicedir mîzac-ı lâzımü‟l-imtizâcınız?
Hazret-i Hak hazîne-i hafiyesinden kemâl-i kuvvet, nihâyet-i se-lâmet
müyesser eyleye.
Bimennihî ve keremihî lütuflarından niyaz olunur ki evkat-ı
mübârekede bu muhlislerin kalb-i şeriften ihrâc ve iz‟ac itmiyeler.
Ola kim kâfir-i hâksâr münhezim ve mükedder ve asakir-i islâm
umûmen mansûr ve muzaffer olup rızaullâha muvafık ola.
E‟d-düa sümme‟d-düa bende–i Hüdâ Süleymân-ı bîriya.”17
IV–Ebussuud Efendinin Bir Fıkıhçı Olarak Hukuk Mantığı
A- Vezir-i Âzâma Yazdığı Bir Mektup.
Önceleri dericilik ( debagat) ile meşgûl iken sonra işini terk ile Bayrâmî
tarîkatına intisab eden ve zaman içinde şeyh Vizeli Alâed-din Efendi‟den
icâzet alarak onun halîfesi olan Gazanfer Dede‟nin, “ümmî iken maarif-i
sûfiyyeye vâkıf ve esrâr-ı hafiye-i silsile-i a‟liy-yeye ârif ( ümmi iken
sûfilikle ilgili bilgilere vâkıf ve yüce silsilenin gizli sırlarına âşinâ ) olduğu fakat
“cezebât-ı ilâhiye“nin galebe ettiği za-manlarda şeriata aykırı bâzı şeyler
söylemesi üzerine hakkında tah-kîkat açıldığı, bu amaçla İstanbul‟a
getirtilerek şahsî durumu “teftiş edildiği” ve sonuçta mâsûmiyeti tahakkuk
ettiğinden serbest bıra-kıldığı ancak vezir-i âzamın keyfiyeti bir kere de
mektupla şeyhu‟l-islâm Ebussuud Efendi‟den “istifsar ettiği ( sorduğu)” ve
Ebussuud Efendi‟nin de son derece şâyân-ı dikkat şu cevâbı verdiği
anlaşılıyor:
“Ârâ-i âlem-ârâya inhâ-i fakîr budur ki ( Âlemin süsü olan rey ve
kanaatlerinize fakirin teklifi şudur):
Şeyh Gazanfer nam kimesne ( kimse) hakkında söylenen sözler ve hîn-i
teftişte (teftiş sırasında) vâkî olan kelimat ( alınan ifâdeler) ve zâhir olan
(ortaya çıkan) defterler ve arzlar, çavuş bendeleri ile irsal olunmuş ve fakîrin
dahi bu hususlar hakkındaki düşüncesi sorulmuş olmakla keyfiyet tetkik
edildi:
İlm-i şerîfe (bilgilerinize) hafiy (gizli) olmaya ki,
Zekât ve helâl-haram hakkında mezkûra ( adı geçene) isnad olu-nan
kelimat bilfiil veya sâbıkan ( hâlen veya daha önce) sâbit olmuş ise inkâr ve
ilhâdı (haktan bâtıla sapması) muhakkak olur. Min ba‟d (bun-dan sonra) kabul
edilmesi mümkün değildir. Cidden katli vâcib olur.
Defterde tahrir olunan mikdâr-ı teftiş (soruşturma) nâtamam (eksik)dır.
“Halil ile hatib hakkında söylediği sözler Sinan kadı meclisinde
yüzüne sâbit olup sicil olunmuştur ( zabta geçirilmiştir)“ dediklerine göre
müfettiş sicille ( zabıtlara) mürâcaat edip bunların mestûr ( satır-larda yazılı)
17
51
Dr. Abdullah Aydemir, a.g.e. s. 36.
52
olup olmadığına bakmış mıdır?
Mestûr ise şer‟ ile sâbit olmuş mudur, olmamış mıdır?
Sâbit ise mazmunu şimdi sâbit oluyor mu, olmuyor mu?
Mestûr değil ise ibtidâ ( işin başında) dahi mestûr değil miydi; yoksa
sonradan mı ortaya çıkmıştır? Beyan etmek gerek idi.
Eğer, sonradan Dîvân-ı Hümâyun‟da teftiş olundukta hakîkat-i hal
münkeşif oldu ise mûcibi ile amel olunmak lâzımdır.
Eğer hakkında su-i zan iden şeyhlerden su-i zanna sebeb ne idi-ği
istikşaf olunmaya ( açıklanmasını istemeye) hâcet var ise istifsar olunmak
münâsibtir.
Eğer şimdiye değin zâhir olandan zâid nesne zuhur iderse febiha ( ne
alâ). Ve illâ zuhur eden ile amel olunur.
Mezkûr Gazanfer Dede‟ye ulemâdan dahi hüsn-ü zan eylemiş bâzı
sîka (doğru, dürüst, âdil, kendisinden yalan sâdır olmayan) ve mûte-med
kimseler de istima‟ olunur ( dinlenir). Onlardan dahi istifsar olu-nup hüsn-ü
zanları sâir suleha ( sâlih, iyi halli) ve fukarâya ( tasavvuf veya tarîkat ehli
kimselere) hüsn-ü itikadları ( iyi kanaatleri) makūlesin-den midir yoksa
îtikād-ı hasları var mıdır? Îtikād-ı hâsları (özel bir kanaatleri) var ise sebebi
tefahhus olunur ( içyüzü araştırılır).
Hüsn-ü zanları, şimdiye değin tahsil eyledikleri ulûm (ilimler) ve
maârif (ma‟rifetler)den zâid bâzı esrâr-ı hafiye ( gizli sırlar) müşâhede
eyledikleri için ise beyan ettirilüb maârif-i ilâhiyyesi ahkâm-ı şeriat-i
şerîfeye muvâfık ve meşâyih-i İslâmiyye sülûk ettik( girdik)leri tarîkata
mutâbık ise bîçâre ıtlak olunur (serbest bırakılır). Belki riâyet olunmak
gerekir.
Eğer muhâlif ise bivech-i mine‟l-vücûh tevfik mümkün olmaz ise
zendeka (haşri, âhireti, vâcibi‟l-vücûd Allâh‟ı inkâr etme, dinsizlik, zındıklık) ve
ilhâdı (dinsizliği) mukarrer olur.
Meşâyih-i islâmiyyenin hakîkat ve tarîkat didikleri, şeriat-i şerî-fenin
zübdesi (özü)ve hulâsasıdır. Asla bir maddede muhâlefeti yok-tur. Her
nesne ki ahkâm-ı şer-i şerîfe tevfika muhâlif olub esatîn-i ulema-i din (din
ulemâsının ileri gelenleri) ânı bir vechile ahkâm-ı şer-i şerîfe tevfika kādir
olmayalar ol nesne küfür ve ilhad ( hak yoldan sa-parak bâtıla girmek) ve
dalâldir. Mûcibi icrâ olunmak lâzımdır.
Eğer anlar kıbelinden ( tarafından) dahi hal münkeşif olmayub el‟-ân zâhir
olan üzerine kalursa izhar-ı hakk içün hod imkânda sa‟y ve ictihad vücûde
geldi. Min ba‟d zimmet-i himmetinizde uhde-i teklif-den nesne kalmaz. Ana
müteallik fakîrde dahi bir ilm-i kat‟î (kesin bil-gi)yokdur ki hidmet-i a‟liyyeye
(devlet hizmetine) i‟lâm itmemekle ( bil-dirmemekle) indallâh muâhaz olam
(Allah katında sorumlu tutulayım).
Şol mertebe var ki oğlan şeyh silsilesindendir dedikleri vâkî‟ ise hayır
yoktur. Anın katli emrinde fakîr hadd-i mu‟taddan hâric ( âdet olan dışında)
tevakkuf ve teenni etmişdir ( durmuş ve acele etmemiştir). Merhum Mevlânâ
Şeyhî Çelebi ilhadına hükmettikten sonra iki, üç meclis ( oturum) dahi
tevakkuf edib asla tevcihe ( yoruma) mecal kal-mayub ihtimal münkatı‟
olmayınca hüküm olmamışdır.
Bunun ol tarikden itdiği şer‟le sâbit olmadan anın mecrâsına icrâ
olunmak meşru‟ değildir.
Eğerçi avamdan çokluk tâife ittibâ idüb hadd-i mûtaddan zi-yâde anın
üslûbu üzerine tâzim itdikleri meşhur olmak alâmet-i hayr değildir. Amma
bu mertebe ile katle ruhsat yoktur. Bir fitne ve fesada müeddi olmayacak,
ıtlak olunmak meşru‟dur.
Lâkin ehl-i islâmın bu mikdar kîl ü kāline, (söylentilere) sebeb olub
pâye-i serir-i âlem-i masîre (herkes hakkında karar verme yetkisi-ne sâhip
makāma) arz olunub mesâfe-i baî‟de (uzak mesafe)den getür-dilüb habs ve
teftiş buyruldu. (Bu bakımdan) bir vechile şöyle olmak lâyık görünür ki:
Kendi hâlini bilüb hadden tecâvüz itmeyüb şimdiye dekin olan evzâın
(hal ve tavırlarını) hiçbirini itmekte kendide ve ne ilde mecal ve takat kalub
rençberlik işleyüb suleha ve fukara gibi kendi hâlin-de olub nefsin ıslaha
meşgul olub halkı ıslah ve irşad dâvâsın eyle-meye. Vallâhü Tealâ â‟lemü
bi-hakıkati‟l-hâl ve ve‟l-mâl (Allah Teâlâ hâlin ve malın en iyi bilenidir).18
B – Mektubun Hukuk Mantığı Açısından Tahlili
Bayrâmî tarîkatı mensublarından Gazanfer Dede isimli şeyhi n şerîata
aykırı söz ve davranışlarından dolayı açılan soruşturmada pek çok kimse
dinlenmiş, fakat bu soruşturmadan kesin bir sonuç elde edilememiş
olduğundan olay hakkında bir kere de Şeyhu‟l-İslâm Ebussuud Efendi‟nin
mütalaasının alınması zarûreti hâsıl olmuştur.
Ne yapılması gerektiğinin tesbiti, başka bir deyişle muktezâ tâ-yini
yetkisi ona verilmiştir.
Şimdi bu mektupta tezâhür eden hukuk mantığını bilgimiz ve
kābiliyetimiz ölçüsünde mektuptaki kavram sırasına göre tahlil et-meye
çalışalım. Ancak bu tahlil ve değerlendirmeleri okurken o günün şartlarını,
yürürlükte ve uygulanmakta olan şer‟î hükümleri göz önünde
bulundurmalıdır.
1 – Sanığın kimliği
Sanık Gazanfer Dede, Bayrâmî tarîkati şeyhlerindendir. Ayni tarikten
Vizeli şeyh Alâeddin Efendinin halîfesidir. Doğduğu târih belli değildir.
Fakat Nev‟î-zâde Atâî‟nin beyânına göre 974/1568 senesinde ölmüş ve
Vize‟de şeyhi yanına gömülmüştür.19
2- Sanığın üzerine atılan suç
Sanık ümmîdir, okuması ve yazması yoktur. Dericilikle meşgûl iken
bundan vazgeçerek Bayrâmî taîkatına girmiş, sûfîlikle ilgili bir takım
bilgiler edinmiş ve söylendiğine göre bâzı ilâhî sırlara âşinâ olmuştur.
Ancak ilâhî cezbenin kendisine galebe ettiği zamanlarda şeriata aykırı bâzı
sözler söylemesi üzerine teftiş için İstanbul‟a celb edilmiş ve hakkında
soruşturma açılmıştır.
18
19
Nev‟î-zâde Atâî, a.g.e. C. 2, s. 87-88.
Nev‟î-zâde Atâî: a.g.e. C. 2, s. 65 ve 87.
53
İlâhî cezbenin galebe etmesi, dervişin istiğrak hâline gelmesi, geçici
bir süre için, kendinden geçmesi, ihtiyârının elden gitmesi, şuur ve
irâdesinin kaybolması demektir. Sûfînin istiğrak hâlinde iken söylediği
sözlere “şathiyat” denir. Sözlükte şathiyatın karşılığı hezeliyattır. Hezeliyat
da maskaraca söylenmiş sözler demektir Lugat-i Nâcî. Fakat tasavvuf
terminolojisinde “şath”, anlamında ben-lik ve dâvâ beliren sözdür.20 Daha
açık bir deyişle şathiyat, zâhirde şeriata aykırı söylenmiş sözlerdir.
Şu halde sanığa isnad olunan suç, şeriata aykırı söz ve davranış-larda
bulunmak sûretiyle toplum huzûrunu bozmaktır.
3 – Sanık daha önce bu suç nedeniyle
Dîvân-ı Hümâyun‟da yargılanmıştır
Ebussuud Efendiye göre defterden anlaşıldığı gibi bu dâvâya daha
önce Dîvân-ı Hümâyun‟da bakılmıştır. O halde orada gerçek ortaya
çıkarılmamış mıdır; ortaya çıkarılmış ise ne karar verilmiştir?
Eğer bir karar verilmiş ise o karar uygulanmalıdır. Çünkü Dî-vân-ı
Hümâyun “devlet-i aliyye”nin en yüksek karar organıdır.
Dîvân-ı Hümâyun, o devirde Topkapı Sarayı‟nda, “Kubbe altı” de-nilen
yerde toplanıyordu. Dîvâna sadrâzam riyâset ediyor ve dîvân-daki bütün
işlerden o sorumlu oluyordu. Vezirler, Rumeli ve Anado-lu kazaskerleri,
İstanbul kadısı, defterdar, nişancı, yeniçeri ağası, kap-tan paşa ve reisü‟lküttab dîvânın tabiî âzâları idiler. Pâdişah, Dîvan-da müzâkere edilen işleri,
görülen dâvâları bir kafes ardından izliyordu.
Dîvâna havâle olunan dâvâlar efrada müteallik oldukları takdirde
kazaskerler veya İstanbul kadısından hangisinin dâire-i kazâsına âitse
hükm-ü şer‟îsini o veriyordu.21
Şeyhu‟l-islâm, Dîvan üyeleri arasında değildi.
4– Sanığın zekâta, harama ve helâle karşı tavrına bakmak
gerekir
Mektupta sanığın zekâta, haram ve helâle ilişkin olarak söyledi-ği
iddia olunan sözlerin ne olduğu açıklanmıyor. Fakat ithâma ve mektuptaki
siyâka göre sarfettiği sözlerin şeriat kurallarına aykırı olduğu ve bu yüzden
tâkibâta uğradığı anlaşılıyor. Ebussuud Efen-diye göre eğer iddia sâbit ise
sanığın hak yoldan saptığı ( ilhadı) ger-çekleşmiş olur.
Çünkü bunlar İslâm‟ın temel ilkeleridir. Zekâtın farziyeti, her türlü
delil ile sâbittir. Zekât, İslâm binâsının üzerine inşâ edildiği beş büyük
sütun (erkân)dan biridir. Hz. Peygamber “İslâm, beş şey üzerine binâ
edilmiştir.” buyurmuş ve o beş şey arasında zekâtı da saymıştır. 22
20
54
Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf‟tan Deyimler Ve Atasözleri, İnkılâp ve Aka
Yayınları, İstanbul 1977, s. 311-312.
21
M. Zeki Pakalın, Târih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, M.E. B. Yay, İst.1946, C.1,
s. 462-465.
22
Sahih-i Buhârî, Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Diyânet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Kitâbü‟l-Îman , Cilt: 1, Sayfa: 28, Hadis No: 8
Fıkıhta zekât, Allah‟ın emriyle dince zengin sayılan kimselerin
mallarından belirli yerlere sarfedilmek üzere alınan belli bir paydır. Zekât
sâdece bir farz değil fakat İslâmiyeti karakterize eden kurum-lardandır.
Fıkıhta farz, Allah ve Resûlünün mükelleften yapılmasını istedi-ği
kesin ve bağlayıcı bir fiil olarak târif edilir. Farzı inkâr, kişiyi din-den
çıkarır; tekfir sebebi olur.23 Bütün İslâm ulemâsı gibi Ebussuud Efendi de
bu görüştedir. 24
Hz. Ebûbekir‟in hilâfeti sırasında Yemen, Yemâme, ve Ummân
taraflarında yaşamakta olan kabîlelerin çoğu “namaz kabul; fakat zekâtı
istemeyiz” söylemi ile Medîne Hükûmeti‟ne baş kaldırmışlar ve yalancı
peygamberlerin peşlerine takılarak irtidad etmişlerdi. Halife, bunlarla
savaşmak zorunda kalmış ve onun bu kesin tavrı ile ancak başarı
kazanılabilmişti.25
Haram ve helâle gelince:
Teklifî hükümlerden biri olan haram; sözlükte “yasak, memnû“
demektir. Dînî terim olarak haram, Allah ve Resûlünün “kesin ve bağlayıcı
bir ifâdeyle yapılmasını yasakladığı fiildir.”
İslâm hukukçuları çoğunlukla bir fiilin haram hükmünü alabil-mesi
için hem Kur‟an âyetleri, mütevâtir ve meşhur sünnet gibi sübûtu kesin
bir delilin hem de
bu delilin açık ifâdesinin bulun-masını şart
koşmuşlardır.
Haramı tâyin yetkisi sâdece Allah‟a âittir. Hz. Peygamberin bu
konudaki hadisleri, Allâh‟ın hükmünü ve irâdesini beyandan ibârettir. 26
Helâl, haramın karşıtı olup sözlükte bir fiilin mubah, câiz ve serbest
olması demektir. Dînî bir terim olarak helâl, şer‟an izin veril-miş, hakkında
şer‟î bir yasaklama ve kısıtlama bulunmayan davra-nış ve onun hükmünü
ifâde eder. Helâl olan şey dînen yasaklanma-mış ve kınanmamıştır.
Bir şeyi haram kılma yetkisi münhasıran Allah‟a âit olduğu cihetle
Allâh‟ın haram kıldığını kimse helâl kılamaz. Bunu yapmaya kalkışan
yalancı peygamberler şiddetle tâkib ve tenkil edilmişlerdir.
Haramı, haram; farzı farz olarak tanımakla berâber ihlâl etmek başka,
Sahih-i Müslim Tercemesi Ve Şerhi, Sönmez Neşriyat, Kitabü‟l-İman, İstanbul
1977, Cilt:1, Sayfa: 150 ve sonrası, Hadis No: 19 ve diğerleri.
Prof. Dr. Philip K. Hitti: Siyasî Ve Kültürel İslâm Tarihi, Çeviren: Prof. Dr. Salih
Tuğ, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995, Cilt:1,
Sayfa: 197–204
Prof. Dr. Sabri Hizmetli: a.g.e. Sayfa: 395 ve sonrakiler.
23
İlmihal, İslâmî Araştırmalar Merkezi, Dîvanlaş Yayınları, İst., Cilt:1, Sayfa: 165
ve 419
24
Sahih-i Buhârî, Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Bâb-ü Vücûb-i Zekât, Cilt: 5,
Sayfa: 3 ve sonrası.
25
Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, a.g.e. Cilt:1, Kitabü‟l-İman, Hadis No: 32 ve
diğerleri.
Prof. Dr. Philip K. Hitti:
Cilt:1, Sayfa: 212-213
26
İlmihal, İslâmî Araştırmalar Merkezi, Dîvantaş Yayınları, İstanbul, Cilt:1, Sayfa:
174
55
tamâmen inkâr etmek başkadır. İnkâr, küfrü mûcibtir. İnkârın sübutu
hâlinde şer‟î yaptırımı neyse münkir hakkında o uygulanır.
Ama sâbit değil ise yapılacak bir işlem yoktur.
5 – Soruşturma e ksiktir
Defterden anlaşıldığına göre soruşturmada eksikler vardır. Soruşturma
sırasında Sinan Kadı meclisinde düzenlenen tutanaklar soruşturma ile
görevli müfettiş tarafından gözden geçirilmeli ve adı geçenin Halil ile
Hatib hakkında söylediği iddia olunan sözler yazılı mıdır, değil midir tesbit
edilmeli; yazılı ise şer‟an sâbit midir değil midir üzerinde dikkatle
durulmalıdır. Ancak mektupta Sinan Kadı meclisinde söylenenlerin ne
olduğu da belli değildir.
Bu sözlerin lafzan söylendiği şer‟an sâbit ise mazmunları îtibâ-riyle de
sâbit olup olmadığına bakılmalıdır. Daha açık bir deyişle sanık o sözleri
hem söylüyor hem de o sözlerin ruh ve mânâsına uygun yaşıyor olmalıdır.
Kavli ile fiili mutabık olmalı, mütenâkız olmamalıdır.
Eğer tutanaklarda o sözlerin söylendiği yazılı değil ise şu iki husus
araştırılmalıdır:
- O sözler ibtidâen, daha işin başında mı yazılmamıştır?
- Yoksa yazılmış da sonradan mı tutanaklardan çıkarılmıştır?
6 – Sanık hakkında şikâyetçi olanlar, olumlu ve olumsuz kanaat
sâhibi tarîkat şeyhle ri çağrılıp dinle nme li ve bilirkişi olarak
düşünce le ri alınmalıdır.
56
Sanık hakkında şikâyetçi olan veya sû-i zanda bulunan tarîkat şeyhleri
varsa bunlar mutlaka çağrılıp dinlenmeli ve kendilerinden şikâyet ve sû-i
zanlarının sebebleri sorulmalıdır.
Sanık hakkında hüsn-ü zanda bulunanlardan sîka( doğru, dürüst, âdil,
kendisinden yalan sâdır olmayan) ve mûtemed ( güvenilir) kimseler varsa
bunlar da çağrılıp dinlenmelidir.
Bunlardan,
a – Hüsn-ü zanlarının sebebleri, özellikle bu kanaatlerinin, bütün iyi
halli tarîkat mensuplarına karşı duydukları genel bir güven duygusu mudur
yoksa sanığın şahsına has bir îtikad mıdır?
b – Sanığın şahsı hakkında besledikleri bir özel îtikad ise bu, onun
kişiliğinde gözlemledikleri bâzı gizli sırlar( esrâr-ı hafiye)dan mı
kaynaklanmaktadır ?
c – Bu gizli sırlar kendilerinin şimdiye kadar tahsil ettikleri ilim ve
mârifetten başka ve fazla bir şey midir?
ç - Eğer öyle ise onun bu ilim ve mârifetleri şeriat hükümlerine ve
tarîkat gerçeklerine uygun mudur?
Sorulup araştırılmalı ve kesin bir sonuca varılmalıdır.
Toplanan deliller karşısında:
- Sanığın ilim ve mârifet olarak söylediği sözler ve yaptığı hareketler
şeriat hükümlerine ve tarîkat usul ve gerçeklerine uygun ise kendisi
serbest bırakılmalıdır;
- Sanığın söz ve davranışları şeriat hükümlerine, tarîkat usul ve
gerçeklerine aykırı ise, muvafakat ve mutabakat sağlamak mümkün değilse
bu takdirde haktan bâtıla saptığı ( ilhadı) ve zındıklığı ger-çekleşmiş olur.
Unutulmamalıdır ki şeyhlerin hakîkat ve tarîkat dedikleri şey şeriatın
özüdür. Tarîkatin şeriata hiçbir maddede muhâlefeti yoktur.
Ebussuud Efendi‟ye göre bir söz veya davranış,
- Şeriat hükümlerine aykırı ise,
- Ulemanın ileri gelenleri onu hiçbir şekilde şeriat kurallarına uy-durmaya
muvaffak olamıyorlarsa o söz veya davranış küfür, inkâr ve dalâlettir. O
takdirde mûcibi icrâ olunmalı, gereği neyse o yapılmalıdır.
7 – Dâvâ, içtihadı ge re ktire bilir.
Bütün bu araştırma ve soruşturmalara rağmen gerçek hâlin ne olduğu
tesbit edilemez ise o takdirde hakkın izhârı için içtihaddan başka yol
yoktur.
İctihad, sözlükte bir işi yapmak için gayret sarfetmektir. Fakat İslâm
hukūkunda, hakkında nas bulunmayan bir meselede kıyas yoluyla ve aklı
kullanarak bir hükme varmaktır.
Böyle bir hükme varılabildiği takdirde devlet yöneticisinin zimmetine
kaydı gereken bir borç söz konusu olmaz.
Ebussuud Efendi bu konuda kendisinin de kesin bir bilgisi olmadığını
ve bu bakımdan Allah katında da sorumlu tutulmayaca-ğına inandığını
ifâde ediyor.
8 – “Oğlan şe yh” dâvâsı e msal olabilir mi? Bunun üze rinde
düşünme k ge re kir.
Ebussuud Efendi bu münâsebetle vezir-i âzama daha önceki yıllarda
görülüp karâra bağlanan ”Oğlan şeyh” dâvâsını hatırlatıyor ve bunun emsal
olup olamayacağı üzerinde duruyor.
Nev‟î-zâde Atâî‟nin Şakayık‟ta yazdıklarına göre “Oğlan şeyh di-mekle
meşhur İsmâil Çelebi, Bayrâmî tarîkati şeyhlerinden Pir Ali Efendi‟nin
oğludur. H.914 / M.1508‟de doğmuştur. “Dârü‟l-mülk İs-tanbul‟a” gelmiş ve
“câmilerde nakl-i tefsir, meclis-i va‟z ve tezkir eylemiştir.” “Cezbe-i-azime
sâhibi idi.” Bu sebeble çevresine “gulgulei avam ve şathiyatla meşhur enam“
(şamata ve gürültü çıkaran câhil ayak takımı ile şeriata aykırı sözler sarfetmekle
meşhur adamlar) toplandı. Bir seneden ziyâde bu sûretle faaliyette bulundu.
Şöhreti yayıldıkça ya-yıldı. Sözleri, hal ve tavırları ile “bâis-i fitne
(huzursuzluk sebebi)” oldu. Nihâyet “H. 935 / M. 1529 senesinde müfti-i asr
Kemal Paşazâde Efen-dinin fetvâsı ile fitnesi izâle ve kârı şemşîr-i şerîate
havâle olundu .”
Verilen bu kısa bilgiden anlaşıldığı gibi “Oğlan şeyh”, şeriata aykırı
söz ve davranışlarının doğurduğu fitnenin izâlesi ve bozulan kamu
düzeninin iâdesi için şeriatın kılıcına havâle edilmiştir.
Gazanfer Dede‟nin durumu da işte bu tâlihsiz olayı hatırlatıyor-du.
Ancak “Oğlan şeyh”in aleyhinde hükme yeterli kesin deliller ve hatta açık
57
ikrârı vardı. Rivâyet olunduğuna göre adı geçen, “katlin-den önce sahn
müderrisi Çivizâde Efendiye varub izdiham-ı avam-dan şekva, teftiş ve
katlolunmasını reca” etmişti.27
Böyleyken Ebussuud Efendi onun “katli emrinde” mûtattan ziyâde
tevakkuf ve teenni” ile davranıldığını, onun ilhadına ( haktan bâtıla saptığına)
merhum Mevlânâ Şeyhî Çelebi‟nin hükmettiğini, fa-kat acele edilmediğini,
iki üç meclis bu konu üzerinde tekrar tekrar durulduğunu,“tefsire mecal
kalmayub ihtimal münkatı‟ olmadıkça hüküm” verilmediğini belirtiyor.
9– Sonuç
İşte sanık Gazanfer Dede‟nin yaptıkları da şer‟an sâbit olmadık-ça
katline hükmedilmesi mümkün değildir.
Eğer avamdan kalabalık bir güruh onun etrâfında toplanıyor, onun
üslûbu ile olağandan ziyâde onu yüceltiyorsa bu elbette hayra alâmet
değildir. “Amma bu mertebe ile katle ruhsat yoktur.” Bir fitne ve fesada
sebeb olmayacak şekilde serbest bırakılması gerekir.
Bununla berâber ehl-i İslâm içinde bir takım söylentilere sebebi-yet
verdiğinden, uzak mesâfeden İstanbul‟a getirtilerek hapis ve tef-tiş
edildiğinden bundan böyle:
- Kendi hâlini bilmesi,
- Haddini aşmaması,
- Şimdiye kadar yaptıklarını terk etmesi,
- Rençberlikle uğraşması,
- Kendi kendini ıslahla meşgul olması,
- Asla halkı ıslah ve irşad dâvâsı gütmemesi gerekir.
Görüldüğü gibi Ebussuud Efendi kılı kırk yaran bir ilim adamı-dır.
Fiil, hiçbir şüpheye yer bırakmayacak bir kesinlikle sâbit olma-dıkça
mahkûmiyet hükmü tesisine vicdânı asla râzı değildir. Hem devlete hem de
Allah‟a karşı büyük bir sorumluluk duygusu için-dedir. Kul hakkı ile ilâhî
huzura çıkmaktan fevkalâde çekinmekte-dir. Bu derece titiz davranmasının
sebebi budur.
Şunu önemle belirtmek gerekir ki “Ölümünde 84 yaşına yakla-şan
Ebussuud Efendi, Kānûnî devrinde, Hanefî hukūku ile Türk örfî-sultânî
hukūkunu bağdaştıran ve ortaya zamânın ihtiyaçlarına en iyi şekilde
cevap veren kānunlar koyan büyük bir hukukçu-dur.”28
27
Nev‟î-zâde Atâî : a.g.e. Cilt:2, Sayfa: 89
T. Yılmaz Öztuna: Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Târihi, Hayat
Yayınları, İstanbul 1965, Cilt:6, Sayfa: 189
28
58
Nazım Hikmet ve
Kuvâyi Milliye
Av. Kemâleddin Nomer
apı Kredi Yayınları‟ndan Nâzım Hikmet‟in
Şiir Kitapları serisinin 3. Kitabı, “Kuvâyi
Milliye” adını taşır. 7. baskısı İstanbul –
Aralık 2006 târihli olan bu kitapta Kuvâyi Milliye şiiri” 7-91. sayfalarda
yer alır. Kuvâ-yi Milli-ye „Başlangıç‟ ve 8 „Bap‟ olarak düzenlenmiştir.
„Başlangıç‟ Bölümü, „Onlar‟ adını taşır ve iki sayfadan ibârettir. Şiir şöyle
başlar:
Onlar ki toprakta karınca ,
Y
suda balık ,
havada kuş kadar
çokturlar;
korkak,
cesur,
câhil,
hakîm
ve çocukturlar
ve kahreden
yaratan ki onlardır,
destânımızda yalnız onların mâceraları vardır.
Onlar ki uyup hainin iğvâsına
sancaklarını elden yere düşürürler
ve düşmanı meydanda koyup
kaçarlar evlerine
ve onlar ki bir nice murtada hançer üşürürler
ve yeşil bir ağaç gibi gülen
ve merasimsiz ağlayan
ve ana avrat küfreden ki onlardır,
destânımızda yalnız onların mâceraları vardır.
Nâzım Hikmet, “destânımız” diye bahsettiği bu şiirde “yalnız onların
mâcerâları vardır” diyerek vurguladığı “onlar”ın kimliğini, vasıflarını şöyle
belirtmiştir:
Onlar: -(sayıca)- “çok” turlar, -(nitelik yönünden)- korkak, ce-sur,
59
câhil, hakîm ve çocukturlar; hâinin iğvâsına 29 uyup sancaklarını yere atarak
savaş meydanından kaçarlar; bir çok murtada 30 hançer vururlar; yeşil ağaç
gibi güler, merâsimsiz ağlar ve ana avrat küfre-derler.
Bu nitelikleri taşıyan bireylerden oluşan bir topluluk acaba ne-dir? Ne
ad verebiliriz? Böyle bir çokluk acaba “millet” sayılır mı? yâhut “ümmet”
diye nitelenebilir mi? veya “sosyal bir sınıf” olabilir mi? Her ne ise, nasıl
bir şeyse, Nâzım Hikmet, işte bunların mâcerâ-larını, hikâyelerini yazmış,
buna “destânımız” demiştir.
Kitabın 1. bâbı:
“Yıl 1918-19 ve Karayılan Hikâyesi” başlığını taşır.
“Ateşi ve ihaneti gördük
ve yanan gözlerimizle durduk
bu dünyanın üzerinde”
dizeleriyle başlayan bu bölümde: Düşmanın işgāli, yakıp yıkması,
tecâvüzü, “eşraf, âyân, mütehayyizânın çoğu ve ağaların düşmanla birlik
olması” ve çetelerin çığ gibi çoğalışından söz edildikten sonra, esas konu
olan Karayılan Hikâyesi‟ne geçilir:
Antep sıcak ,
Antep çetin yerdir.
Antepliler silahşor olur.
Antepliler yiğit kişilerdir.
Karayılan
Karayılan olmazdan önce
Antep köylüklerinde ırgattı.
Belki rahatsızdı , belki rahattı,
bunu düşünmeğe vakit bırakmıyordular,
yaşıyordu bir tarla sıçanı gibi
ve korkaktı bir tarla sıçanı kadar.
…
Düşman Antep‟e girince
Antepliler onu
korkusunu saklayan
bir fıstık ağacından
alıp indirdiler.
Altına bir at çekip
eline bir mavzer
verdiler.
…
Düz ovada bir gül fidanıydı
29
60
30
iğvâ : kandırma, baştan çıkarma
mürted : İslâm Dîninden dönen
Karayılan‟ın
Karayılan olmazdan önceki siperi.
Bu fidan öyle küçük,
korkusu ve kafası öyle büyüktü ki onun,
namluya tek fişek sürmeden
yatıyordu yüzükoyun.
…
“Karayılan” olmazdan önce
umurunda değildi Karayılan‟ın
kıyamete dek düşmana verseler Antep‟i.
Çünkü onu düşünmeğe alıştırmadılar.
Yaşadı toprakta bir tarla sıçanı gibi,
korkaktı da bir tarla sıçanı kadar.
Siperi bir gül fidanıydı onun,
gül fidanı dibinde yatıyordu ki yüzükoyun
ak bir taşın ardından
kara bir yılan çıkardı kafasını.
Derisi ışıl ışıl
gözleri ateşten al,
dili çataldı.
Birden bir kurşun gelip
Kafasını aldı.
Hayvan devrilip kaldı.
Karayılan
Karayılan olmazdan önce
kara yılanın encâmını görünce
haykırdı avaz avaz
ömrünün ilk düşüncesini:
“İbret al, deli gönlüm,
demir sandıkta saklansan bulur seni,
ak taş ardında kara yılanı bulan ölüm.”
ve bir tarla sıçanı gibi yaşayıp
bir tarla sıçanı kadar korkak olan,
fırlayıp atlayınca ileri
bir dehşet aldı Anteplileri
seyirttiler peşince.
Düşmanı tepelerde yediler.
Ve bir tarla sıçanı kadar korkak olana :
KARAYILAN dediler.
“Karayılan der ki : Harbe oturak,
Kilis yollarından kelle getirek,
Nerde düşman varsa orda bitirek,
Vurun ha yiğitler namus günüdür…”
Ve biz de bunu böylece duyduk
ve çetesinin başında yıllarca nâmı yürüyen
Karayılan‟ı
61
ve Anteplileri
ve Antep‟i
aynen duyup işittiğimiz gibi
destânımızın birinci bâbına koyduk.
Nâzım Hikmet‟in destânında yarattığı bu “Karayılan” bir tarla sıçanı
gibi yaşayıp,tarla sıçanı kadar korkak olan; aynı zamanda Antep‟i kıyâmete
kadar düşman işgal etse umursamayan ve insana özgü düşünme
melekesinden de yoksun olan aşağılık bir kişiliği temsil eder. Toprak
üstünde, korkusundan yüzükoyun yatarken,ak bir taşın arkasından başını
çıkaran bir kara yılan‟ın kafasına kurşun isâbet edip öldüğünü görünce,
hayâtında ilk defa düşünüp, ölüm-den kaçmanın imkânsız olduğunu idrak
etmiş ve yerinden fırlayıp ileri atılınca, Antepliler dehşete düşerek
peşinden koşmuşlar, düş-manı tepelerde “yemişler”. Ve bir tarla sıçanı
kadar korkak olana „Karayılan‟ demişler. İşte şâir‟in anlattığı „Karayılan
Hikâyesi‟ budur.
Kurtuluş Savaşı‟nda Kuvâyi Milliye kahramanı olarak, Fransız-lara
karşı “Antep”in mücadelesinde adı ve ünü târihe geçmiş olan “Karayılan,”
Nâzım Hikmet tarafından böylesine aşağılanıp, karala-nıp hakāret ve alay
konusu yapılmıştır. Ve ayrıca, TBMM tarafından „Gāzi‟ unvânı verilen
“Antep” ve Anteplilerin kahramanlığı da yok hükmünde sayılıp göz ardı
edilmiştir.
Nâzım Hikmet, bu inanılmaz hikâyeye okuyanları inandırmak,
hikâyesini doğrulatmak için „„Karayılan”ı, Anteplileri ve Antep‟i aynen
böylece duyup işittiğini ve destânına koyduğunu‟‟ söylemek-tedir. Bu
hikâyeyi acaba kimden ve ne zaman duymuş diye bir soru aklımıza gelirse,
bunun cevâbını Nâzım Hikmet‟in –kitabın ilk say-fasında yazılı–
özgeçmişinden çıkarmak mümkündür:
Nâzım Hikmet, Eylül 1921‟de Batum üzerinden Moskova‟ya gitti…
Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi‟nde (KUTV) eğitildi. 1924‟de
Türkiye‟ye dönüp, 1 yıl sonra yeniden Moskova‟ya gitti ve 1928‟e kadar
orada kaldı. Ve Nâzım Hikmet, 1938 yılında “orduyu ve donanmayı
isyan‟a teşvik‟‟ suçundan tutuklanıp 28 sene, 4 ay hapse mahkûm
edildikten sonra hapishânede yatmakta iken, 1939-40-41 yıllarında 31
Kuvâyi Milliye şiirini yazmış olduğundan herhalde bu Karayılan
hikâyesini hapishânedeki çevresinden duymuş, ya da kendi uydurmuş
olabilir.
Kitapta 2. Bâbın başlığı:
“Yıl yine 1918-19 ve İstanbul‟un Hâli ve Erzurum
ve Sivas Kongreleri ve Kambur Kerim‟in Hikâyesi”dir.
Bu bölümde, önce 1919 yılında İstanbul ile ilgili şahıs ve olaylar
62
31
bak. Nâzım Hikmet: Kuvâyi Milliye , YKY , İstanbul 2006, sayfa 91.
anlatılır, bu arada gaz yağı alamayan fakir İstanbulluların “gaz lambalarında sidiklerini yaktıkları” söylenir; Erzurum ve Sivas Kongre-lerinde
öne sürülen görüşlere yer verildikten sonra “Kambur Ke-rim‟in
Hikâyesi‟‟nin anlatılmasına geçilir.
Adapazarlı, 14 yaşında ve öksüz bir çocuk olan Kerim, düşman
işgālindeki Eskişehir‟de ambardan, zeybeklere gönderilmek üzere silah
çalar; düşmana karşı savaşan çetelere, düşman kuvvetlerinin içinden
geçerek 2 yıl boyunca haber götürür getirir. “Fidan gibi düz, bir fidan gibi
cesur‟‟ diye tanımlanan bu cesur ve fedâkâr çocuk bir seferinde bindiği
beygir kapaklanınca yere düşer, beli sakatlanır. Hikâyenin can alıcı mesajı
ve vurgusu aşağıdaki satırlardadır:
Beli o kadar ağrıyordu ki
inemedi beygirden
indirdiler.
Kerim‟i yaylıya bindirdiler.
Adapazarı.
Sonra belki on gün , on beş ,
kağnılar , mekkâre arabaları,
Sonra gitgide daralan nefesi ,
…
ve nihayet Hatçehan köyünden çıkıkçı Şerif Usta,
Hâlâ rüyalarında görür Kerim
incecik bir yoldan eşekle gelip
üzerine doğru eğilen
bu çiçekbozuğu insan yüzünü.
Usta , ovdu Kerim‟i bayıltıncaya kadar.
Sonra , zifte koydu bu kırılmış dal gibi çocuk gövdesini.
Yirmi gün geçti aradan.
Ve sonra bir ikindi vakti ziftin içinden
Kerim‟i kambur çıkardılar.
Bu hikâye, aslında kambur olmayan fidan gibi düz olan bir ço-cuğun
nasıl kambur hâle getirildiğini anlatır.Ve Kuvâyi Milliye için çalışan cesur
bir çocuğun âkıbetinin feci olduğu mesajını verir.
Kuvayi Milliye‟nin 3.bâbı:
“Yıl 1920 ve Arhaveli İsmâil‟in Hikâyesi‟‟ adını taşıyor.
Bu bölüm, “Ateşi ve ihâneti gördük‟‟ diye başlar, iç isyanlardan söz
ederek İstanbul‟dan Anadolu‟ya silah taşıyan takaların ve deniz-cilerin
mâcerasını konu edinir. Şaban Reis‟in teknesi, bir İngiliz tor-pitosu
tarafından batırılır. Arhaveli İsmail, batan teknenin kayığıyla Kerempe
fenerinin 20 mil açığında tek başına, gecenin karanlığında, uhdesindeki
emâneti (ağır makinalı tüfeği) yerine götürmek ister:
Elleri kanayarak
çekiyor İsmail kürekleri.
63
…
Rüzgâr bocalıyor.
Belki karayel gösterecek.
En azdan on beş mil uzaktır en yakın sahil.
Fakat İsmail
ellerine güvenir.
O eller ekmeği, küreklerin sapını, dümenin yekesini
Ve Kemeraltı‟nda Fotika‟nın memesini
aynı emniyetle tutarlar.
Rüzgâr karayel göstermedi.
Yüz kere birden atlayıp rüzgâr
Bir anda bütün ipleri bıçakla kesilmiş gibi
düştü ,
İsmail beklemiyordu bunu.
Dalgalar bir müddet daha
yuvarlandılar teknenin altında
sonra deniz dümdüz
ve simsiyah
durdu.
İsmail şaşırıp bıraktı kürekleri.
Ne korkunçtur düşmek kavganın haricine.
Bir ürperme geldi İsmail‟in içine.
Ve bir balık gibi ürkerek,
bir sandal
bir çift kürek
ve durgun
ölü bir deniz şeklinde gördü yalnızlığı.
Ve birdenbire
öyle kahrolup duydu ki yalnızlığı
yıldı elleri,
yüklendi küreklere,
kırıldı kürekler.
Sular tekneyi açığa sürüklüyor.
Artık hiçbir şey mümkün değil.
Kaldı ölü bir denizin ortasında
kanayan elleri ve emanetiyle İsmail.
İlk önce küfretti.
Sonra “elham” okumak geldi içinden.
Sonra güldü,
eğilip okşadı mübarek emaneti.
Sonra,
Sonra, malûm olmadı insanlara
Arhaveli İsmail‟in âkıbeti…
64
Arhaveli İsmâil‟in bu hikâyesi, bize -mâhiyeti, cereyan tarzı ve sonucu
îtibâriyle- başarısız bir gayretin fâciayla nihâyete erdiğini anlatır ve
İsmâil‟i küçültür: İsmâil, kendisine emanet edilen bir sila-hı (ağır makinalı
tüfeği), kıyıdan on beş mil uzakta deniz ortasında sandalla kürek çekerek
kıyıya götürmek istemiş; rüzgâr kesilip dal-galar durup deniz dümdüz
olunca şaşırmış,ürkmüş,ürpermiş ve bıraktığı küreklere birden öyle
yüklenmiş ki kürekler kırılmış sular sandalı açığa sürüklemiş; her şey
bitmiş.
Dümdüz bir denizde yalnız kalmaktan korkan, sandalın kürek-lerine
yüklenerek kürekleri kıran, zavallı bir denizcinin hazin âkıbe-tinden başka
bu hikâyede anlatılan ne var? Nâzım Hikmet‟in, bu hikâyede İsmâil‟i
esâsen sevmeyip onu aşağılamak ve alaya almak istediğini ve bunu da
ustalıkla başarmış olduğunu görüyoruz: Şâir, hikâyenin başında kürek
çeken İsmâil‟in kendi ellerine olan güveni-ni anlatırken,onun “küreklerin
sapını, dümenin yekesini ve Kemer-altında32 Fotika‟nın memesini „aynı
emniyetle‟ tuttuğunu” söylemesi, son derece anlamlı bir işârettir. İsmâil
denen adam, eğer sandalda kü-reklerin sapını ve genelevde Fotika‟nın
memesini aynı emniyetle tutu-yorsa, küreklerin kırılması beklenen tabiî bir
sonuç değil midir? Ku-vâyı Milliyeci Arhaveli İsmail‟in şahsında yaratılan
bu tip ve verilen mesaj, Nâzım‟ın Kuvâyi Milliye‟ye karşı olan olumsuz
bakışını yansıtır.
(Devam Edecek)
32
Kemeraltı: Beyoğlu‟nda genelevlerin bulunduğu yer.
65
Safiye Erol’un
Hikâyeleri
Mehmet Nuri Yardım
afiye Erol, romanları, fikrî makāle ve
eserleriyle edebiyat ve düşünce hayâtı-mızda
artık sağlam yerini almış önemli bir yazardır.
Onun daha ön-ce Kubbealtı Akademi Mecmuası‟nda neşredilen hikâyeleri,
güçlü ro-mancılığı kadar hikâyecilikte de iyi bir yere sâhip olduğunu
gösteri-yor. Bu hikâyeler Kubbealtı tarafından Leylâk Mevsimi adıyla
kitap-laştı. Çok fazla hikâyesi yok Safiye Erol‟un, ancak mevcut olan, bilinen ve bulunabilen yedi hikâyesi bile, onun edebiyâtın bu türünde de ne
kadar başarılı olduğunu gösteriyor.
Yazarımızın daha önce neşredilen dört romanı ile Makaleler ve Çölde
Biten Rahmet Ağacı isimli eserlerinden sonra Leylâk Mevsimi, yedinci
kitap olarak okuyucuya ulaştı. Kitap, adını 61‟nci sayfada yer alan aynı
başlıklı hikâyeden alıyor.
Kitabın ilk sayfasında romantik bir Safiye Erol fotoğrafı var, he-men
ardından Selim İleri‟nin “Defterlerimde Safiye Erol” makālesi dikkat
çekiyor. Selim İleri gönül dünyâsında Safiye Erol‟a geniş yer veren değerli
bir edebiyatçıdır. Kemal Tahir‟in kendisine hediye et-tiği sarı defterlerden
bahseden İleri, Safiye Erol hakkında kaleme al-dığı notlarda küçük bir
yolculuğa çıkıyor. İlk not şu: “Kubbealtı Neş-riyâtı, „gizli usta‟ Safiye
Erol‟un hikâyelerini derliyor. Aziz dostum Sinan Uluant benden bir yazı
istedi. Düşündüm taşındım; eserlerine hayranlık duyduğum Safiye Erol‟un
bendeki geçmişini kaleme getirmeye çalışacağım.”
Selim İleri tatlı üslûbuyla romancımıza dâir hislerini kısa notlar
hâlinde bir araya getiriyor. Erol‟un Kadıköyü‟nün Romanı ilk gözağrı-sı.
Başka yazılarında da uzun uzadıya söz etmişti bu romandan ve kapağından.
Biraz da doğup büyüdüğü semti anlattığı için daha bir yürekten
bağlanıvermiş.
Safiye Erol‟un hikâye kitabının yayımlanacak olması belli ki Selim
İleri‟yi çok sevindirmiş.
“2009 yılının Ekim ayında Sinan Bey, Kubbealtı Neşriyâtı‟nın Ley-lâk
Mevsimi‟ni yayımlayacağını müjdeledi. Geriye kalan az sayıdaki hikâ-ye.
Dosyayı verdi. O akşam, edebiyâtımızın tâlihsizliğini bir kez daha düşündüm. Öyle ya, çağdaş edebiyâtımızda gönül çiziklerini en çok hissedenlerden Safiye Erol‟a yol haritasında biz ne kadar az yer ayırmışız! Yaşasaydı, yakından tanıyabilseydim, ne kadar çok isterdim, Safiye Erol‟a, “Daha
çok yazın! Bizim için yazın! Biz, hayat mağluplar için yazın!” demeyi.”
Safiye Erol‟un soylu edebiyâtıyla geçen zamâna meydan okudu-ğunu
66
S
kaydeden İleri, “Leylâk Mevsimi‟ni okurken, Dostoyevski çağrı-şımlı
„Aleksandra Filipovna‟da yine durakalıyorum, yine donakalıyorum” diyor.
Safiye Erol‟un hikâyelerine geçmeden önce Zeynep Uluant‟ın dokuz
sayfadan müteşekkil “Safiye Erol” başlıklı makālesini okuyo-ruz bu sefer.
Uluant, burada Erol‟un hayâtını çocukluğundan başla-yarak vefâtına kadar
toplu ve özlü bir biçimde aktarıyor. Yazarın eserleri ve fikirleri üzerinde
duruyor. Ve tanımayanlar için güzel bir Safiye Erol portresi takdim ediyor.
Daha önce Halil Açıkgöz tarafından hazırlanan ve Kubbealtı Akademi
Mecmuası‟nda neşredilen altı ve Safiye Erol Kitabı‟nda yer alan “Gel
Seninle Dertleşelim” isimli hikâye ile kitap 95 sayfada tamamlanıyor.
Hikâyelerin isimleri şöyle: “Metruk Yalıda Garip Bir Gece”, “Aleksandra
Filipovna”, “İlk Efendim Pomak Ali Efendi”, “Laz Sıdkı‟nın Florya‟da
Hovardalığı”, , “Leylâk Mevsimi”, “Dört Kişi” ve “Gel Seninle
Dertleşelim”.
“Metruk Yalıda Garip Bir Gece”de, Zehrâ‟nın fikrî cevelânını ve
ölüme benzeyen birkaç saati nasıl yaşadığını görüyoruz. “Aleksand-ra
Filipovna” bilinen bir Rus generalinin kızıdır ve yazarımız onun-la
İsviçre‟de tanışmıştır. Yalnız ve hasta olan bu entelektüel kızla kendi
arasında kalbî bir yakınlık bulur ve onu ziyâret eder…
“İlk Efendim Pomak Ali Efendi” ile “Laz Sıdkı‟nın Florya‟da
Hovardalığı” hikâyelerinde yazar, Keşanlı Hesnâ Hanım‟ı ve onun iç
dünyâsını okuyucularıyla paylaşır. “Leylâk Mevsimi” kitabın en güzel
hikâyelerindendir. Safiye Erol burada Haydarpaşa, Koşuyolu, Büyük
Çamlıca semtlerinde yaptığı kısa ve renkli bir yolculuğu anlatıyor.
Üsküdar-Kısıklı civârındaki hayat dolu koşuşturmayı dile getiriyor. Ve
vurgun olduğu çiçekler: Leylâklar…
“Dört Kişi”de Seniha ve çevresindekilerin dramını anlatıyor. Seniha‟yı
seven Fahri‟nin mektubunda, hayâtın anlamı üzerinde kı-sa felsefî
yorumlar var ve elbette içli, hüzünlü bir hikâye…
“Gel Seninle Dertleşelim”de Handan‟ın bir diş mâcerâsı anlatı-lırken
kahramanın yaşadığı derin aşktan izlere tesâdüf ediyoruz. 25 sene süren bu
aşkın nihâyetlenmesi bize Safiye Erol‟un Almanya‟da Hintli hürriyet
mücâhidi ile yaşadıklarını hatırlatıyor.
Safiye Erol aslında hikâyelerinde, bâzı romanlarında olduğu gibi
kendisini, çevresini, doğup büyüdüğü mekânları ve bu yerlerin
kahramanlarını en iyi tasvirlerle anlatıyor. Durmuş oturmuş fikirle-rini
paylaşıyor okuyucuyla. Muhteşem bir Türkçenin hâkim olduğu bu
hikâyelerde üslûp nefis… Zâten Safiye Erol, gerek romanlarında, gerek
makālelerinde gerekse hikâyelerinde aynı duru, net, berrak ve sürükleyici
üslûbu kullanıyor. Her kelime, her cümle yerli yerin-de… Bu konuda çok
seçici olduğu açık. Öyle ki metinler arasında hiçbir zaman fazla bir kelime,
gereksiz tek cümle bulamazsınız. Belli ki yazarın sınırlı bir ömre az eser
sığdırmasının en güzel netîcesi bu rafine olmuş, seviyeli fikir ve duyuşlar,
özel, derinlikli ve incelikli hayaller, Safiye Erol‟un diğer eserlerini olduğu
gibi Leylâk Mevsimi‟-ni de seçkin, vasıflı ve farklı kılıyor. Biz
edebiyatseverlere düşen, roman ve nesirlerini okuduğumuz Safiye Erol‟un
67
bu sefer hikâyele-rine yönelmek. Bundan da çok kârlı çıkacağımız âşikâr.
68
Okuduklarım-Gördüklerim
Duyduklarım
Kemâl Y. Aren
M
ânevî Arayış
2010, Kubbealtı Vakfı‟nın kuruluşu-nun
40. , vakfın kurucusu Sâmiha Ayverdi
(anne)nin ebedî âleme göç edişinin 17. senesi! Bu münâsebetle, Nisan2010 Akademi yazı-mızı, onun aziz hâtırasını yâderek mânevîyatından
hayırlar niyâzı-na vesîle olur ümidiyle, çok sevdikleri ve yeri geldikçe sık
sık tek-raradıkları Mesnevî hikâyelerinden bir „Ayaz‟ hikâyesi ile tatlandırmak istedim.
………………
“Sultan Mahmut, bir av partisi sırasında kāfileden ayrı düşer. Yanında
sâdece veziri vardır. Yorulmuş ve susamışlar. O esnâda önlerine çıkan bir
kulübenin kapısını çalarlar. Güleç ve güzel yüzlü bir oğlan çocuğu kapıyı
açar. Sultan Mahmut:
- Evlâdım, bize bir tas su verir misin? der.
Çocuk onları içeri buyur ederken:
- Tabiî efendim! Siz şöyle içeri buyurun, biraz istirahat edin. Ba-bam
pınardan su almaya gitti, neredeyse gelir. Size o tâze ve soğuk sudan
vereyim, der.
Misâfirler minderlerine otururlar. O da kapı yanına.
Sultan:
- Çocuğum burada senden başka kimse yok mu?
Çocuk:
- Babamla ikimiz burada yaşıyoruz. Annem ben küçükken vefat etmiş.
Babam ormana gider; odun keser, şehre götürür, satar. İhti-yaçlarımızı
böyle karşılarız. Ben evde kalırım, temizlik, yemek yap-mak benim
işim…vb. anlatır, anlatır. Sesi su gibi âhenkli, hâli tavrı göz okşayıcıdır.
Sultan ve vezir susuzluklarını unuturlar. Bir uzunca zaman sonra çocuk
usulca odadan çıkar, akabinde elinde bir tepsi içinde, kalaylı taslara konmuş
buz gibi su ile döner, misâfirlere ikram eder. Sultan ve vezirin terleri
kurumuş, yorgunlukları geçmiştir.
Sultan:
- Baban gelmedi; ama sen bize buz gibi su verdin. Hani….
Çocuk tatlı tatlı gülerek:
- Efendim, geldiğinizde öylesine terliydiniz ki, o haldeyken size su
verseydim hasta olabilirdiniz. Terinizin kuruması, yorgunluğu-nuzun
geçmesi için o küçük bahâneyi söyledim. Babamın suya gitti-ği doğru; ama
akşamüstü odundan dönerken getirecek. Biraz farklı söylediğim için beni
bağışlayın.
69
70
Bu tavır ve özür dileyişteki incelik ve güzellik, Sultân‟ın çok hoşuna
gider.
- Oğlum, adın ne senin?
- Ayaz, efendim!
- Ayaz, ben bu ülkenin hükümdârı Sultan Mahmut‟um. Seni çok
beğendim. Sarayıma alıp akrânın çocuklarla berâber yetişip iler-de devlete
yararlı bir insan olmanı arzu ederim. Bizimle gelir misin?
- Teşekkür ederim Efendim; ama bu karârı babam verir, ben bilemem.
- Baban ne zaman gelir?
- Gün ikindiye döndüğünde burada olur. Karanlığa kalmaz.
- Eh, çok bir zaman kalmamış. Biraz bekleyebiliriz.
Uzatmayalım, Ayaz saraya alınır. Yıllar geçer, çok iyi yetişmiş bir
devlet adamı ve Sultan‟ın has nedîmi olur. Öyle ki, Sultan için varsa yoksa
Ayaz!.. Her şeyini ona danışıyor, Ayaz‟dan bir an için bile ayrı kalmak
istemiyor.
Yüksek yerler çok rüzgâr tutar.
Diğer devletliler gitgide kenara itilirler. Ne ki, bu hâlin sorum-lusu
olarak Ayaz‟ı görürler. Onu gözden düşürüp eski îtibarlı du-rumlarına
gelebilmek için dedikodu çarkını döndürmeye başlarlar.
Ayaz, her gün öğleden sonra dâiresine çekiliyor, orada devamlı kilit
altında bulundurduğu bir iç oda var, oraya giriyor, bir zaman oyalanıyor,
sonra çıkıyor. Odada ne var? Orada ne yapıyor? Allah bilir!.. Ama
muhtemeldir ki, hazîneden aldığı – zîra hazînenin anah-tarları da onda –
evet, oradan aldığı kıymetli mücevherleri saklıyor. Kendince uygun
gördüğü bir zamanda da toparlanıp saraydan ka-çacak, bir başka diyarda
keyfince yaşayacak.
Bu söylentiler Sultan‟ın kulağına kadar ulaşır. Ayaz‟ın şehir dı-şında
olduğu bir gün Sultan, bu dedikoduları çıkaranların elebaşla-rını toplar ve:
- Ayaz sizin dediğiniz gibi olamaz. Ama mâdem sizler böyle
düşünüyorsunuz, şimdi benimle berâber gelin, onun dâiresine gide-lim ve o
odayı görelim, der.
Adamlar, sevinç içinde koşarlar. Çünkü Sultan “ Odanın kapı-sını
kırın, içerde bulduğunuz her şey sizin olsun.” demiştir.
Kapı kırılır, gelenler birbirlerini ezip çiğneyerek içeri dalarlar. Ama o
ne? Altınlar, gümüşler, mücevherler bulacaklarını umdukla-rı oda
bomboştur. Yerde eski bir hasır, yine eski bir pösteki, duvara asılmış köylü
giyecekleri… O kadar! İnanamazlar. Yeri kazmaya, duvara vurup ses
dinlemeye başlarlar. Ama faydasız! Görülenler-den başka bir şey
bulamazlar. O sırada Ayaz çıkagelir. Sultan olan-ları anlatır ve sorar:
- Ayaz, sen her gün öğleden sonra buraya girip ne yapıyordun?
- Sultânım, bu gördüğünüz giyecekler ve pösteki beni saraya
getirdiğiniz ilk gün sırtımda ve yanımda olan şeylerdi. Ne var ki siz zaman
içinde bana öyle büyük lûtuflarda bulundunuz, beni lâyık olmadığım öyle
mevkilere getirdiniz ki, kim olsa kendini kaybeder-di. İşte her gün buraya
gelip şu pöstekiye oturuyor ve kendi kendi-me diyorum ki:
“ Ey Ayaz! Sen bir oduncu çocuğu idin! Sultânın lûtfu keremiy-le bak
nerelere geldin? Devlete erdin. Ama aslını unutma!..”
Sultânım, bu da dışarıda benim kendimi başkalarından büyük görmemi
engelliyor.” der.
……………………
Aklıma geliverdi: Bir köşe yazarımız, bir müddet evvel yazısın-da
„tasavvufa yönelen modern ilgi „yi konu edinerek, bilhassa var-lıklı
zümrelerde son zamanlarda artan bu „tasavvuf merâkı „na işâ-ret ediyor ve
yazısını şöyle bağlıyordu.: “Kalbimizin kapısı açılsın; a ma konforumuza
dokunulmasın!..”
Olur mu?.. Olur mu?..
Sâmiha Ayverdi, çok kısıtlı olan imkânı ile kırk sene evvel Kub-bealtı
Kültür ve Sanat Vakfı‟nı kurdu. Öyle konforlu sayılabilecek bir hayâtı
olmadı. Modaya bakmaz, kendine yakışanı bulur, giyer; dâima bakımlı bir
münevver hanım intibâını verir; ama kuaföre en-der gider, lüzumlu olanı
evinde halleder; az yer, elindekini büyük ölçüde ihtiyaç sâhipleriyle
paylaşırdı. Babasından bağlanan emekli maaşı ve ağabeyi ile ortak olduğu
Mercan‟daki küçük bir hanın îcârı ile geçinirdi.
O, bir mutasavvıf idi.
Rûhu şad, mekânı cennet olsun!..
Elma
A. Şerif İzgören‟in kurduğu; son zamanlarda pek rağbet gören „Kişisel
Gelişim‟ konulu neşriyat yapan bir yayınevi.
A. Şerif İzgören, rahmetli emekli öğretmen albay Erdoğan İzgö-ren‟in
oğlu. Erdoğan benim çok yakın dostumdu. Otuz seneyi aşkın bir süre bâzen
rû be rû, bâzen mektuplarla halleştik, dertleştik; ama esasta muhabbet
pekiştirdik. Erdoğan, güzel bir insandı; onunla ge-çen zamanlar, güzel
zamanlardı. Rahmet olsun!..
Şerif‟i ilkokul çağından hatırlıyorum. Sonra askeri mekteplere gitti.
Evlendi, askeriyeden ayrıldı. Bu devrelerini hep Erdoğan‟dan dinledim.
Sonra Bursa‟ya yerleştiğini, kişisel gelişim kursları düze-nlediğini,
yayınlar çıkardığını, kardeşlerinden ve müşterek dostları-mızdan duydum.
Bu arada Elma Yayınevi‟ni kurduğunu, kitapları-nı oradan neşrettiğini
öğrendim.
Bütün bunları niçin anlatıyorum?
Şunun için: Son çıkardığı kitap Süpermen Türk Olsaydı Pelerinini
Annesi Bağlardı”33 adını taşıyor.
Kitabın adı çok ilgimi çekti. Ben de bir eğitimci olarak senelerce
annelerin evlatlarına karşı gösterdikleri hastalıklı sevgiye dikkat çektim,
velilerle bu konuda çok şiddetli çekişmelerim oldu. Aldığım cevap hemen
her zaman “Ne yapayım, elimde değil!..” şeklinde ol-du. Hatta bu konuları
işleyen bir kitap da yayımladım: “Anneler Uyanın!” 34 Demem o ki, bu
konuda Şerif Bey‟e bir değil, binlerce defâ hak veriyorum ve görüşlerine
33
34
Süpermen Türk …. , A. Şerif İzgören, Elma Yayıncılık.
Anneler Uyanın, Kemal Y. Aren – Kubbealtı Yayınevi, 1997.
71
katılıyorum.
Katılmadığım, başlıktaki genelleyici ifâde!..
Her Türk annesi değil, bâzı anneler bu hastalıklı sevginin mağ-duru.
Buna nasıl mı karar veriyorum? Şerif Bey‟in kitabına aldığı bü-tün örnekler
topluma faydalı olmuş kimseler. Kütüphâne memuru genç Mustafa,
Başkomiser Âkif, Şerif İzgören‟in bizzat kendisi, LÖSEV‟i kuran Dr. Üstün
Ezer, Mardin‟in Bilge köyü katliamında vefat eden İmam Kâzım Ozan
(rûhu şâd olsun) daha pek çokları… Bunları da yetiştirenler Türk anneleri
değil miydi? Elbette onlar hâlis muhlis “Türk Anneleri ”… Kimi, âlî
mekteplerde okumuş, tahsilli, kültürlü; kimi Allah vergisi iz‟an, idrak ve
şuurla mücehhez, hanım hanımcık!..
Kitapta anlatım, bu olumlu örnekler üzerinden yürütülmüş. Bu da
doğru bir bakış. Mühim olan dürbünün neresinden baktığınız!..
Bunları yazmaktan maksadım, başlıkla konuların işlenişi arasın-da var
olan çelişkiyi işâret ederken kitaptan bahsetmeye vesîle ol-sun istedim.
“Bu kadarcık kusur, kadı kızında da olur.” derler. Kitap çok güzel.
Anneler – babalar – eğitimciler, hâsılı çocuk yetiştirmek, insan
yetiştirmekle uğraşanlar, mutlaka okuyun.
Ben inanıyorum ki, bunu okuduktan sonra Şerif İzgören‟in diğer
eserlerini de okumak isteyeceksiniz. Onları da bulun, adresten getir-tin.
İçlerinde beğenmedikleriniz olursa yayınevi iâde kabul garantisi vermiş,
geri gönderirsiniz.
İyi, sağlıklı okumalar diliyorum, aziz dostlarım.
72

Akademi Mecmuası - Kubbealtı Akademisi Kültür Ve Sanat Vakfı

Transkript

Benzer belgeler

zilhayat gazetesi şubat sayısı

Merhaba Yaz 2005 - Kubbealtı Akademisi Kültür Ve Sanat Vakfı

Merhaba Bahar 2006 - Kubbealtı Akademisi Kültür Ve Sanat Vakfı

erciyes üniversitesi tıp fakültesi hastaneleri sosyal hizmet ünitesi

Dosyayı İndir

Romeo ve Juliet: Kendimizi Kavrama: Bir 9

Akademi Mecmuası - Kubbealtı Akademisi Kültür Ve Sanat Vakfı

Tüzük - balev