Zooloji Ders

CANLI-CANSIZ KAVRAMLARI

Canlı organizmaların çoğunluğunu cansız yada inorganik nesnelerden ayırt
etmek kolay ise de, bazı canlı formların canlı olup olmadıklarının
anlaşılması güç olabilir.

Bir bitki tohumu yada böcek yumurtası canlı gibi görünmüyorsa da
uygun şartlar atında tutulduklarında kısa bir süre sonra canlı
özelliklerini ortaya koyarlar.
Canlı ile cansız nesneler arasındaki temel farklılıklar
1- Şekil ve büyüklük Canlı organizmaların genelde belirli bir şekli ve
karakteristik bir büyüklüğü vardır. Cansız nesneler ise hem şekil hem de
büyüklük bakımından değişiklik gösterir.
Örn.
Bir kum tanesi  bir kaya;
Bir damla su  okyanustaki su
hepsi aynı nesnedir.
2- Kimyasal kompozisyon Canlı organizmalar esas olarak altı kimyasal
elementten [Karbon (C), Hidrojen (H), Oksijen (O), Azot (N), Fosfat (P),
Kükürt (S)] oluşur.
İz elementler: Kalsiyum (Ca), Sodyum (Na), Potasyum (K), Demir (Fe), Klor
(Cl), Bakır (Cu)
1
Canlı ile cansız nesneler arasındaki temel farklılıklar
2- Kimyasal kompozisyon
 Bu elementler büyük molekül ağırlığına sahip kompleks organik molekülleri
oluştururlar. Örn: Hemosiyanin molekül ağırlığı: 5.000.000 Dalton’dur.
 Kompleks
organik
moleküllerin
bir
araya
gelmesiyle
canlı
madde
(protoplazma) oluşur.
 Cansız nesneleri de benzer elementler ve bunların oluşturduğu moleküller
meydana getirir. Fakat bunların molekül ağırlıkları hiçbir zaman 2.000
Dalton’u geçmez.
Canlı ile cansız nesneler arasındaki temel farklılıklar
3- Organizasyon Her canlı organizma mikroskobik hücrelerden ve hücre
ürünlerinden oluşur. Bunlar bir araya gelerek doku, organ ve sistemleri
oluştururlar. Cansız nesnelerde böyle bir organizasyon söz konusu değildir.
4- Metabolizma Canlı organizmalarda metabolizma olarak adlandırılan (besin
alımı ve kullanımı, solunum, salgılama, boşaltım) çeşitli temel olaylar sürekli
faaliyet halindedir. Cansız nesneler, nispeten çok daha stabil (kararlı)
haldedir.
5- Uyarılabilme Canlı organizmalar çevreden gelen değişikliklere (uyarılara)
reaksiyon
göstererek
kendi
durumlarında
değişiklikler
meydana
getirebilirler. Uyarılar dışarıdan (ısı, nem, temas) veya içeriden (hormonlar)
gelebilir.
2
Canlı ile cansız nesneler arasındaki temel farklılıklar
5- Uyarılabilme
 Canlılarda, görülen reaksiyon çoğunlukla uyaranın şiddeti ile orantılı
değildir.
 Cansız nesnelerde çevreden gelen uyaran şiddeti ile gözlenen reaksiyon
arasında kesin oransal bir ilişki vardır.
6- Üreme Cansız nesneler üreyemez. Her canlı organizma kendine benzer
canlılar meydana getirebilme özelliğine sahiptirler.
7- Büyüme ve yaşam döngüsü (siklusu) Canlı bir organizma, eski
kısımlarının aralarında yeni kısımlar geliştirerek ve bazı kısımlarını
yenileyerek büyür. Her organizmanın doğumla başlayan, büyüme, olgunlaşma
ve ölümle son bulan kesin bir yaşam döngüsü vardır.
Cansız nesneler bu
özelliklere sahip değillerdir.
Canlı ile cansız nesneler arasındaki temel farklılıklar
1- Şekil ve büyüklük
2- Kimyasal kompozisyon
3- Organizasyon
4- Metabolizma
5- Uyarılabilme
6- Üreme
7- Büyüme ve yaşam döngüsü (siklusu)
3
HAYVAN-BİTKİ KAVRAMLARI
HAYVAN-BİTKİ KAVRAMLARI
 Canlı organizmaların çoğu hayvan yada bitki olarak ayırt edilebilir; fakat
bazılarında bu ayrımı yapmak güç olabilir.
 Genelde hayvanlar serbestçe hareket edebilir yada vücut kısımlarını
oynatabilirler.
 Fakat bazıları yaşamlarının belirli bir safhasında hareketsiz duruma
geçerler (süngerler, deniz şakayıkları, istiridyeler),
 Bazıları da bitkiye benzer sabit formlar halindedir (Bryozoon)
4
HAYVAN-BİTKİ KAVRAMLARI
 Euglena karanlıkta heterotrof, aydınlıkta ototrof beslenir.
 Zoologlar hayvan, botanikçiler bitki kabul eder.
Hayvanlar ile bitkiler arasındaki temel farklılıklar
1- Şekil ve yapı Hayvanların vücut şekli oldukça sabittir. Organları
çoğunlukla dahilidir. Hücre cidarları ince ve vücut sıvıları sodyum
klorür (NaCl) içerir.
Bitkilerin şekli genelde değişkendir, organlar haricen ilave olur,
hücreler genelde kalın selüloz çeper içindedir ve NaCl zehir etkisi
yapar.
Bitkilerde büyüme çoğunlukla uç kısımlarda olur ve yaşam boyu devam
eder.
5
Hayvanlar ile bitkiler arasındaki temel farklılıklar
2- Metabolizma Hayvanlar besin olarak kompleks organik maddelere
ihtiyaç duyarlar ve bunu bitki ve diğer hayvanları yiyerek sağlarlar.
Bu besin vücut içinde parçalanarak yani sindirilerek kimyasal yönden
yeniden organize edilir. Solunum için oksijene ihtiyaç duyarlar.
Metabolizma sonucu CO2, H2O ve üre açığa çıkar.
Bitki metabolizmasında suya ilaveten havanın CO2 ve toprağın
inorganik kimyasal maddeleri kullanılır.
Fotosentez ile bu basit maddeler çeşitli organik bileşiklere
dönüştürülür yan ürün olarak oksijen açığa çıkar.
ışık
6CO2+12H2O-----------------------> C6H12O6+6H2O+6O2
klorofil
Hayvanlar ile bitkiler arasındaki temel farklılıklar
3- Uyarılabilme Hayvanların çoğunda bir sinir sistemi vardır ve
dolayısıyla uyaranlara karşı gösterdikleri reaksiyon oldukça hızlıdır.
Bitkilerde
sinir
sistemi
yoktur.
Bu
nedenle
uyaranlara
karşı
reaksiyonlar çok yavaş olur.
1- Şekil ve yapı
2- Metabolizma
3- Uyarılabilme
6
HAYVANLARDA SİMETRİ ŞEKİLLERİ
Hayvanlar, dış görünüşleri dikkate alınarak, simetri açısından;
1- Asimetrik Hayvanlar
a- Primer Asimetri:
göstermeyen hayvanlar
Amoeba)
Gelişimlerinin hiçbir evresinde simetri
primer asimetriktirler. (Protozoonlardan
b- Sekonder Asimetri: Gelişimlerinin erken evrelerinde belirgin bir
simetrileri olmalarına rağmen ergin evrelerinde bu simetri durumlarını
kaybeden hayvanlar sekonder asimetriktirler. (süngerlerin çoğu)
HAYVANLARDA SİMETRİ ŞEKİLLERİ
2- Simetrik Hayvanlar
a- Sferik (küresel) simetri: Küresel görünümlü böyle hayvanlarda
küre merkezi aynı zamanda simetri merkezidir. Bu merkezden geçen
herhangi bir düzlem, hayvanı simetrik ikiye ayırır. Protozoonlardan
çeşitli Radiolaria, Heliozoa cinsleri ve Volvox kolonileri bu tipte
simetriye sahiptir.
7
HAYVANLARDA SİMETRİ ŞEKİLLERİ
b- Radier (ışınsal) simetri: Genellikle şişe benzeri yapıda olan bu tip
simetrili hayvanlarda vücudu uzunlamasına kat eden bir simetri
ekseni bulunur. Bu eksenden geçen herhangi bir düzlem canlıyı simetrik
iki yarıya böler. Simetri ekseninin bir ucu genelde bir ağız bölgesinden
(oral kutuptan) diğer ucu ise ağzın zıddında kalan bir bölgeden (aboral
kutup) geçer. Bazı süngerlerde, coelenteratların çoğunda, ve ergin
derisi dikenlilerde Metridium dianthus (Deniz şakayığı)
HAYVANLARDA SİMETRİ ŞEKİLLERİ
c- Bilateral (iki yanlı) simetri: Bu tip simetrili hayvanlarda uzunlamasına
eksenden geçen tek bir simetri düzlemi canlıyı simetrik iki yarıya
böler. Omurgasızlardan Annelida’larda ve Omurgalılarda görülür.
8
HAYVANLARDA SİMETRİ ŞEKİLLERİ
c- Bilateral (iki yanlı) simetri:
HAYVANLARDA SİMETRİ ŞEKİLLERİ
c- Biradial (ışınsal ve iki yanlı) simetri: Hem radier simetri hem de
bilateral simetri özelliklerini bir arada taşır. Yüzeysel radier
simetriye ilaveten bir yada çift sayıda bulunan bazı organlardan
dolayı uzunlamasına eksenden geçen bir veya iki düzlem canlıyı tam
simetrik iki yarıya böler.
Ktenofor’lardan Mnemiopsis: Hayvanın
vücudundaki tarak benzeri organlar radier simetri, oysa kamçılar
dikkate alındığında bilateral simetri gösterirler.
Deniz yıldızı (Asteria) : madrepor plağı dikkate alınarak, buradan
geçen simetri düzlemi hayvanı simetrik iki parçaya böler.
9
Bilateral Simetrili Hayvanlarla İlgili Bazı Terimler
 Anterior: İleri doğru hareket eden ve genelde ağzın bulunduğu
taraf. Ön taraf, baş kısmı; posterior’un karşıtı.
 Posterior: Arka taraf varsa kuyruk tarafı, vücudun arka ucu;
anterior’un karşıtı.
 Dorsal: Sırt kısmı, Üst taraf, ventral’in karşıtı.
 Ventral: Karın kısmı, Alt taraf. Genelde yere bakan taraf.
Dorsal’in karşıtı.
 Lateral: Yan taraf. Simetri düzleminin iki yanında kalan kısımlar.
 Median (medial): Simetri düzleminin gövde ile kesiştiği orta hat
boyunca yer alan bölgeler. (Vücudun ortası veya ona yakın kısmı.)
10
Bilateral Simetrili Hayvanlarla İlgili Bazı Terimler
 Pektoral: Omurgalılarda göğüs bölgesi. Omuz kemerinin ve ön
üyelerin bulunduğu yer.
 Pelvik: Omurgalılarda kalça bölgesi. Kalça kemerinin ve arka
üyelerin bulunduğu yer.
 Frontal: Alın taraf, Alına ait.
 Inferior: Alt, altında veya alt tarafta bulunan
 Superior: Üst, yukarı, üzerinde.
 Proksimal/Distal:
Yakın/Uzak
Ekstremitenin
gövdeye
yakın
kısmına proksimal, daha uzak olan kısmı için distal terimi
kullanılır.
Örneğin el, kola göre distal, uylukta bacağa göre
proksimaldir.
11
İnsan vücudunun tanımlanmasında kullanılan anatomik yön kavramları
12
Eksenler
 Longitudinal (uzunlamasına) Eksen: Vücudun ön ucundan arka ucuna
doğru uzanan eksendir. (Anterior
Posterior)
 Dorso-ventral Eksen: Vücut ortalarında dorsal’den ventral’e doğru
uzanan ve uzunlamasına (longitudinal) eksene dik olan eksendir.
(Dorsal
Ventral)
 Transversal Eksen: Vücut ortalarında, bir yandan diğer yana enine
yönde uzanan, longitudinal eksen ile dorsoventral eksene dik
konumdaki eksendir. (Lateral
Lateral)
Düzlemler
 Sagittal
(Median=Simetri)
Düzlemi:
Longitudinal
ve
dorsoventral eksenlerin oluşturduğu, vücudu simetrik iki yarıya
bölen düzlem.
 Frontal
Düzlem:
Longitudinal
ve
transversal
eksenlerin
oluşturduğu, vücudu dorsal ve ventral olarak asimetrik ikiye bölen
düzlem. Simetri düzlemine (sagittal düzleme) dik konumludur.
 Transversal Düzlem: Dorsoventral ve transversal eksenlerin
oluşturduğu, vücudu anterior (ön) ve posterior (arka) olmak üzere
asimetrik iki yarıya bölen düzlem. Simetri düzlemine ve frontal
düzleme dik konumludur.
13
14
PROTOPLAZMA
 Protoplazma, hücrenin zar (plazmolemma) ile sarılmış canlı kısmı
ve bildiğimiz en kompleks canlı karışımdır.
 İlk kez Purkinje tarafından (1840)
 Protoplazma =Yaşamın Fiziksel Temeli
 Canlı protoplazmanın, organizmadan organizmaya ve hücreden
hücreye yapısı az çok değişirse de, ortak metabolizma, büyüme,
üreme ve uyarılabilme özelliklerinin temelde pek değişmediğini
görülmektedir.
 Protoplazma kimyasal ve fiziksel yönden değerlendirilir
 Kimyasal olarak inorganik ve organik bileşikler
 Fiziksel olarak ise protoplazmanın yapısı, renk v.s.
Protoplazmanın Kimyasal Yapısı
92 elementin yaklaşık 30’u hayvan hüc. ve dokularında bulunur.
Protoplazmayı oluşturan elementler 3 grupta incelenebilir:
a) Daima Bulunanlar: Hidrojen (H), karbon (C), azot (N), oksijen
(O), fosfor (P), kükürt (S). Bunların ilk 4’ü protoplazmanın yaklaşık
% 95’ini oluşturur.
b) Genellikle Bulunan fakat Bazen Bulunmayabilenler: Sodyum
(Na), magnezyum (Mg), klor (Cl), potasyum (K), kalsiyum (Ca), demir
(Fe).
c) Özel Durumlarda yada İz Halde Bulunanlar: Lityum (Li), bor
(B), flor (Fl), alüminyum (Al), silisyum (Si), Mangan (Mn), bakır (Cu),
çinko (Zn), krom (Cr), iyot (I).
Elementler canlı protoplazmada bileşikler ve iyonlar halinde
bulunurlar.
15
Protoplazmada Bulunan Bileşikler
Bileşikler inorganik ve organik olmak üzere iki tiptir.
İnorganik Bileşikler:
Su
Hücresel bileşiklerin en boludur.
İnsanda diş minesinde hücresel su % 5 civarında, beyinde % 90
civarındadır.
Medüzlerin %95’i sudur.
Çeşitli mineral iyonları için doğal bir eritici, hücrede bulunan
kolloid maddeler için de bir dağılma ortamıdır.
Fizyolojik olayların çoğu sulu bir ortamda gerçekleşir.
Suyun kimyasal yapısı
16
Tuzlar, Asitler, Bazlar ve Gazlar
Protoplazmanın serbest suyunda erimiş halde bulunurlar.
Suda çözündüklerinde kendilerini oluşturan iyonlara ayrılırlar.
Bu yüklü partiküller bir elektrik akımı üretebilir ve bundan dolayı
da elektrolit olarak bilinirler.
Protoplazmanın inorganik bileşiklerinin çoğu elektrolit’lerdir ve
bunlar iyonlarına ayrılmış halde bulunurlar.
Asitler: serbest H+ iyonları veren bileşikler ASİT (HCl)
Bazlar: serbest OH¯ iyonları veren bileşikler BAZ (NaOH)
Tuzlar: H+ ve OH¯ iyonları vermeyen bileşikler TUZ (NaCl)
Gazlar: Havayı oluşturan O2, N2 ve CO2 gibi suda eriyebilen gazlara
protoplazmada da rastlanır.
Organik Bileşikler
Organik bileşikler, esas elementler arası bağları
Karbon atomları arasında, yada Karbon-Hidrojen atomları arasında
olan karbon bileşikleridir.
CO2, CO3 iyonları ve bunlardan türeyen bileşikler organik değildir;
bunlarda “C” esasta “O” ile bağlantılıdır.
“C” atomları, birbirleri ile 4’lü bağlar yapabilme yeteneği sonucu,
zincir yada halka şekilli dev makromoleküller oluşturulabilir.
Yüzlerce farklı kategorideki organik
kategorisi tüm hücre tiplerinde vardır.
bileşiklerin
4
temel
Bunlar canlı protoplazmanın organik temelini oluştururlar. Bu 4
kategori:
1) Karbohidratlar ve Türevleri
2) Yağlar ve Türevleri
3) Proteinler ve Türevleri
4) Nukleotidler ve Türevleri
17