the ımpact of age groups of populatıon on energy use ın the case of

JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY- ECONOMICS AND ADMINISTRATION
2015. Volume 3, Number 2
Pages 111-119
UOT: 330.341;316.4
THE IMPACT OF AGE GROUPS OF POPULATION
ON ENERGY USE IN THE CASE OF AZERBAIJAN
Cihan BULUT, Fahri HASANOV, Elchin SÜLEYMANOV
Qafqaz University
Baku / AZERBAIJAN
[email protected], [email protected], [email protected]
ABSTRACT
It is obvious that population growth among other factors such as price, income, has certain impact on energy
use. From the population point of view, one of the interesting research questions to investigate would be what are
the impacts of different age groups of population on energy use? In this study, we examine impact of total population
as well as its classification by age groups on energy use in Azerbaijan Republic taking income level and price of
energy into account as control variables. Results from econometric analysis show that the population and income
have significant impact on the energy use, which is consistent with theory, whereas the price does not, which can
be considered as the country specific phenomenon due to the price subsidies. Moreover, we found that different
age groups have different effect on energy use in terms of magnitude. Findings of this research may be useful for
implementation policy measures related to the energy use. Examining proper and detailed energy prices on energy
use would be an interesting question for future research.
Keywords: Energy Use , Age Groups Of Population , Azerbaijan Economy.
AZERBAYCAN ÖRNEGİNDE NÜFUSUN YAŞ GRUPLARINA GÖRE
DAĞILIMIN ENERJI KULLANIMI ÜZERINDEKİ ETKİSİ
ÖZET
Gelir ve fiyat gibi diğer faktörlerle beraber nüfus artışının da eneji kullanımı üzerinde belli bir etkisi vardır.
Nüfusun çeşitli yaş gruplarına göre sınıflandırarak enerji kullanım seviyesini etkileme derecesinin önemli ve dikkate değer olduğu düşünülmektedir. Bu düşüncelerle bu çalışmada gelir ve fiyat gibi faktörleri de göz önünde
bulundurarak Azerbaycan halkının farklı yaş grublarına göre enerji tüketimindeki etkisi ele alınmaktadır. Yapılan
analizlere göre, teoride de olduğu gibi, enerji kullanımında nüfusun gelir seviyesinin önemli etkisi bulunurken
enerji fiyatının istatistiki olarak belirgin bir etkisi bulunmamaktadır. Bunun nedeni Azerbaycan Cumhuriyeti'nde
enerji fiyatlarının subvanse edilmesi olarak kendini göstermektedir. Çalışmada yaş gruplarına göre enerji kullanım
hacminin farklı olduğu, özellikle çalışma yaş sınırındakı nüfusta bunun daha belirgin olduğu ortaya çıkmaktadır.
Bu çalışmanın bulgularının enerji tüketimi ile ilgili uygulamalara veya enerji politikalarına tavsiye seviyesin-de
faydalı olabileceği düşünülmektedir. Daha doğru ve detaylı enerji fiyatlarının enerji kullanımı üzerindeki etkisinin
incelenmesi ilginç araştırma konularından birisi olacaktır.
Anahtar kelıme: Enerji Kullanımı, Nüfuz Yaş Grubu , Azerbaycan Ekonomisi.
AZƏRBAYCAN TİMSALINDA ƏHALİNİN YAŞ QRUPLARINA
GÖRƏ PAYLAŞIMININ ENERJİ İSTİFADƏSİNƏ TƏSİRİ
XÜLASƏ
Gəlir, qiymət və digər amillərlə bərabər əhali artımının da enerji istidafəsinə müəyyən bir təsiri vardır. Əhalinin müxtəlif yaş qruplarına görə təsnifləşdirərək enerjidən istifadə səviyyəsinə təsir səviyyəsinin əhəmiyyətli bir
tədqiqat mövzusudur. Bu məqalədə gəlir və qiymət kimi amilləri də diqqətə alaraq, Azərbaycan xalqının fərqli
yaş qruplarına görə enerji istehlakındakı təsiri tədqiq edilmişdir. Aparılan təhlillərə görə, nəzəriyyədə də olduğu
kimi, enerji istifadəsində əhalinin gəlir səviyyəsinin əhəmiyyətli təsiri olmaqla bərabər, enerji qiymətinin statistika
baxımından nəzərə çarpan təsirinin olmadığı aşkarlanmışdır. Buna səbəb isə Azərbaycan Respublikasında enerji
qiymətlərinin subsidiyalaşdırılmasıdır. Məqalədə yaş qruplarına görə enerjidən istifadə həcminin fərqli olduğu,
xüsusiylə tədqiqatın əsas aldığı yaş sərhəddindəki əhalidə bunun daha nəzərə çarpan olduğu görülmüşdür.
111
Cihan Bulut, Fahri Hasanov, Elchin Süleymanov
Bu məqalənin nəticələrinin enerji istehlakı ilə əlaqəli icra orqanlarına və ya enerji siyasətinə tövsiyyə səviyyəsində faydalı olacağı nəzərdə tutulmuşdur. Daha doğru və detallı enerji qiymətlərinin enerji istifadəsinə təsirinin təhlili maraqlı tədqiqat mövzularından biri olacaq.
Açar sözlər: Enerji istehlakı, Əhali yaş qrupu, Azərbaycan iqtisadiyyatı.
Jel Code: C51; E2; Q4
Not: Bu çalışma EconAnadolu2015 konferansında bildiri olarak sunulmuştur.
yaş arası üretim faaliyetlerinden uzak, ısınma-aydınlanma gibi günlük ihyiyaçları aile
yanında karşılanmaktadır. Egitim döneminde olan bu neslin ekolojik duyarlılığı verilecek eğitimlerle artırılabilecektir. 15-65 yaş
grubu ise üretim faaliyetlerini gerçekleştiren,
aile ortamında her türlü enerji kullanımına
doğrudan sebepkar olan kitledir. 65 yaş üzeri
grup ise 15 yaş altı grupta olduğu üretim
sürecinin dışında ancak günlük enerji kullanımında daha aktif olan bir gruptur. Ekolojiye verilen tesir açısından 1. ve 3. gruplar
düşük tesire sahipken, 2. grup daha büyük
tesirlere neden olmaktadır.
Giriş
Sanayileşme süreciyle başlayan enerji kullanımı ve enerji ihtiyacı günümüze doğru
artarak devam etmektedir. Günümüzde rekabet agırlıklı üretim sürecinin sağlıklı olarak devamiyeti güvenilir, devamlı ve sürdürülebilir enerji kaynaklarına sahip olma ile
değerlendirilmektedir. Enerji kaynaklarının
önemli kısmının tükenebilir kaynaklardan
oluşması ve tüketilen enerji kaynaklarının
insanlığın ortak paydası olan çevre veya doğal hayat üzerinde olumsuz etkilere neden
olabilmesi, enerji ve enerji tüketim konularına yaklaşımda hassasiyeti artırmaktadır.
Gelecek adına enerji kaynakların etkin kullanımı, ekolojik konulara hassasiyet gösterilmesi gereği öne çıkmaktadır.
A. Enerji Kullanımı,
Önemi ve Sürdürülebilirliği
Ekonomik hayatta her geçen gün daha fazla mal ve hizmet üretme gayretinin varlığı,
üretilen miktarların uluslararası bir rakabet
anlayışı için artırılmaya çalışılması ve neticenin refah seviyelerine yansıtılma isteği
enerji kullanımını zorunlu ve önemli hale
getirmektedir. Üretimin temelinde, teknolojinin devamında, büyümenin şekillenmesinde ve yaşam standartlarının yükseltilmesinde enerjinin temel girdi olması onu hem ülke seviyesinde hemde ülkelerarası seviyede
önemli kılmaktadır.
Enerji talebi veya enerji tüketimine yönelik
çalışmalarda tüketimi etkileyen en önemi faktörlerden birisi nüfustur. Nüfustaki artışa
bağlı olarak, toplam nüfus miktarı, hanehalkı yapısı, şehirleşme, yaşam tarzı zamanla
değişmekte, buna bağlı olarak da üretim,
ısınma, aydınlanma, ulaşım gibi ihtiyaçlarla
enerji talebi artış yönümlü şekillenmektedir.
Nüfusun yapısı ve ihtiyacı olan enerji miktarını, bu miktarlardaki değişimi, sebep sonuç ilişkisini, bu ilişkilerin etkinlik yönünü
anlamada bakılması gereken yönlerden birisi nüfusun yaş durumudur. Çünkü yaş seviyesine göre enerji talebi farklılaşmakta, artım veya azalım yönümlü hareket etmekte,
kullanım etkinliği ve ekoloji duyarlılığı farklılaşmaktadır. Buna göre bu çalışmada nüfusun yaş gruplarına göre enerji kullanımı üzerindeki ekisi ele alınmaktadır.
Enerjinin artan önemi yanında bazı enerji
kaynaklarının yetersiz ve tükenebilir olması, birçok ülkenin enerji konusunda dışa bağımlılığı, enerji üretiminde ekolojik tesirlerin
varlığı enerji konusunu önemli olduğu kadar hassas bir konuma taşımış bulunmaktadır. Günümüzde gelişme mücadelesi veren
her ülke için kendisine yeterli, güvenli, kesintisiz, ucuz ve temiz enerjiye ulaşabilmek
Yaş grubu olarak 0-15 yaş arası, 15-65 yaş
arası ve 65 üzeri yaşlar ele alınmıştır. 0-15
112
The impact of age groups of population on energy use in the case of Azerbaijan
en önemli sosyo-ekonomik amaçlar arasında yer almaktadır.
ru miktardan ziyade nitelikler önem kazanmaya başlamıştır. Günümüzde gelişmekte
olan ülkelerde nüfus artış hızı problem kaynağı olarak görülürken, nüfus potansiyelini
iyi kullanmış olan gelişmiş ülkelerde nüfus
artış hızının azlığı geleceklerini tehdit eden
unsur olarak değerlendirilmektedir(Lee,2003).
Enerji ve enerji kaynaklarının ihtiyaç miktarına göre kıtlığı, üretim-çevrim-taşınma ve
tüketim sürecinin ekolojik dışsallığı, enerji
kaynaklarının etkin kullanımını gerekli
kılmakta, bu konuda yeni metodlar bulmayı zorunlu hale getirmektedir. Özellikle yenilenemeyen enerji kaynaklarının kullanım
çokluğu ekolojik problemleri hergün artırdığından, yenilenebilir kaynaklara yönelen,
ekolojik yönleriyle sürdürebilir uygulamalar önem kazanmaktadır. Ayrıca fazla kaynak kullanımını engellediği veya çevreye
verilen zararı azalttığı için enerji kullanımında yapılacak tasarruflar veya enerji kullanım
etkinliği zaruret kazanmaktadır. Enerji verimliliği son dönemlerde ülkelerin çoğu için
stratejik bir konu olmuş bulunmaktadır(Damette, Seghir, 2013).
İkinci dünya savaşı sonrasında yaşanan sosyo-ekonomik değişimler ve nüfus artışı dikkatleri doğal kaynak kullanımı ve ekolojik
yöne çekmiştir. Özellikle teknolojik ilerleme
ile enerji tüketimindeki artış, enerji tüketiminin ekonomik büyümenin göstergelerinden birisi olması enerji etkinliği ve ekolojik
duyarlılığı artırmıştır. Elektrik enerjisinin
yarıdan fazlasının fosil atıklardan elde edilmesi ve alternatif enerji kaynaklarının da bazı olumsuz ekolojik etkilerinin olması bunda
etkili olmaktadır(Liddle,2011)
Nüfusla ilgili yapılan ekonomik yorumların optimist ve pesimist yaklaşımlara göre
farlılık arzettiği ve buna göre tarftar oluşturduğu belirtilmelidir. Pesimist yaklaşımcılar
kısa dönem etkisi üzerinde yoğunlaşarak
hızlı nüfus artışının ölçek etkisini önemsemeyerek teknolojik ilerleme ve sermaye birikimini engellediğini öne sürmektedirler.
Optimist yaklaşımcılar ise uzun dönem etkisinde yoğunlaşarak hızlı nüfus artışının
ölçek ekonomilerini yakalamaya yardımcı
olduğunu, teknolojik yeniliklere baskı oluşturduğunu ve nüfus çokluğunun aynı zamanda kabiliyet ve fikri zenginlik olduğunu belirtmektedirler(Liddle,2002).
B. Nüfusun Önemi ve Yaş
Grubuna Göre Enerji Kullanımı
Üretim sürecinin en önemli faktörlerinden
olan emek gücü ve onun kaynağı olan nüfus, gemişten günümüze değişik seyirler izlemektedir. Birleşmiş Milletler, Ekonomik
ve Sosyal İlişkiler Bölümü Nüfus Dairesince
yayınlanan Dünya Nüfus Beklentileri: 2012
Revizyonu’nda dünya nüfusunun Haziran
2013 itibariyle 7.2 miyar olduğu, gelecek 10
yılda (2025’de) 1 milyar daha artarak 8.1 milyar olacağı ve 2050de 9.6 milyara ulaşacağı
gösterilmektedir(1(World Population Prospects: The 2012).
Nüfusun miktar olarak büyüklüğü, yaş dağılım yapısı, şehirleşme durumu ve yaşam
tarzıgibi demografik özellikleri enerji talebi, kullanımı ve bunlara bağlı olarak kaynak
planlaması ve ekolojik beklentiler üzerinde
etkili olmaktadır. Fert veya ailelerin ısıtmasoğutma, aydınlatma, beyaz eşya, ulaşım ve
diğer enerji hizmetlerine yönelik kullanımları milli enerji talebinin esas belirleyicileri
olduğundan bunların demografik yapıya
göre analizi önem arzmektedir (O'neill, Chen,
2002).
Toplumların yüksek doğum ve yüksek ölüm
hızından, düşük doğum ve düşük ölüm hızına doğru bir nüfus hareketliği içinde olduğunu açıklamada geliştirilen ve kullanılan
Demografik Dönüşüm Teorisi (Demographic
Transition Theory), nüfus miktarının azartan-hızlanan-duran ve azalan bir seyir takip ettiğini izah etmektedir. Nüfus miktarının çokluğu önceleri ülkelerin gücünü gösteren önemli bir faktör iken günümüze doğ113
Cihan Bulut, Fahri Hasanov, Elchin Süleymanov
Petrolün 2006 yılında, doğal gazın ise 2007
yılında ihracına başlanmasıyla ülke ekonomisi enerji kaynağı gelirlerinden önemli bir
düzeyde faydalanmaya başlamıştır. Bu kaynaklar sayesinde sahip olunan gelirlerin verimli şekilde kullanılmasıyla petrol-dışı sektörün gelişimi, hızlı büyüme ve reel gelirdeki artışın temini, petrole dayalı tek yönlü
ekonomiden vazgeçilmesi Azerbaycan için
çok önemlidir. Azerbaycan, Hazar petrol ve
doğal gazının dünya piyasalarına ihracında
öncü ülke rolü oynamaktadır. Bakü-Supsa,
Bakü-Novorossiysk ve Bakü-Tiflis-Ceyhan
petrol boru hatları ve Bakü-Tiflis-Erzurum
doğal gaz boru hattıyla Azerbaycan, bölgedeki ekonomik ve stratejik önemi çok büyük
olan projelerin çıkış noktasını oluşturmaktadır.
Enerji kullanımının veya enerjiyi kullanan
nüfusun ekoloji üzerindeki tesirini anlamada değişik yaş gruplarına göre analiz etmenin uygun olacağı düşünülmektedir. Bu sayede ekonomik aktivlik durumunu gösteren sosyal hayat seviyelerinin büyüklüğü
daha iyi görülecek, grupların hareketliliğine
göre enerji ihtiyaç seviyesi ve kullanımda
etkinlik konularında daha doğru adımlar
atılacaktır(Liddle,2011). Bunun için grup büyüklüklerinin hem faaliyet seviyeleri itibariyle enerji kullanım yönleri, hem de ekolojik yönden zararlı sonuçlara sebep olma durumları analize konu olurken ekolojik olumsuzlukları önlemedeki başarışansları da değerlendirmelere alınacaktır.Enerji kullanımında demografik belirleyicilerin iyi anlaşılmasıyla enerji talebinde daha güvenilir
projeksiyonlar yapılabilecektir(Liddle,2011).
Kazakistan petrolünün ve Türkmenistan
doğal gazının da Hazar geçişli, BTC ve BTE
hatları ile dünya piyasalarına ihracı durumunda, Azerbaycan sadece enerji ihraç eden
değil aynı zamanda enerji ihraç koridorunda yer alan bir ülke olarak da ekonomik ve
stratejik açıdan daha önemli hale gelecektir.
2014 başı itibariyle, Azerbaycan`ın kanıtlanmış petrol rezervlerinin 7 milyar varil (1 milyar ton) olduğu ve toplam dünya petrol rezervinin %0,7`ini oluşturduğu görülmektedir. Kanıtlanmış doğal gaz rezervlerinin ise,
2,40 trilyon metre küp ve dünya toplam doğal gaz rezervlerinin %1,7`sini oluşturduğu
yayımlanan istatistiklerce ilan edilmiştir.
(Aras, Suleymanov, & Zeynalov, 2012) Azerbaycan`ın toplam enerji kaynaklarının kazanç
patlaması bakımından değerlendirilmesi amacıyla, yıllar içerisinde petrol ve doğal gaz üretim ve tüketimi önem arz etmektedir. 2011
yılında, ekonomide oluşan GSYİH`nin %74,3`
ü petrol sektörünün payına düşmüştür.
C. Azerbaycan’ın Ekonomik
Yapısı ve Enerji Kullanımı
Azerbaycan, Post Sovyet coğrafyasında yaklaşık 9.5 milyon nüfusu ve 80 milyar dolar
GSYİH’sı ve 8000 dolar kişi başına geliri ile
Rusya ve Kazakistan'dan sonra petrol ihracatçısı olan üçüncü ülkedir. 18 Ekim 1991
de bağımsızlığını kazandıktan sonra ekonomisinin liberasyonu ve serbest piyasa ekonomisine geçmek maksadıyla önemli reformlara imza atmış, başarılar kazanmıştır.(Aras,
Süleymanov, 2010).
Ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesinde
ülkenin en önemli kaynakları Hazar’daki
petrol ve doğal gaz rezervlerinden oluşan
enerji kaynakları olmuştur. Azerbaycan, ekonomik, siyasi ve sosyal açılardan yeniden
yapılanma, kalkınma, gelişme ve bağımsızlık adına, Hazar enerji kaynaklarından 1994
yılından itibaren faydalanmaya başlamıştır.
Hazar enerji kaynaklarının en etkin biçimde kullanılması gerekmekteydi. Enerji kaynaklarının üretim ve dünya piyasalarına ihracına ilişkin çok önemli projelere karar verilerek önemli adımlar atılmıştır.
2014 yılında, Çırak petrol yataklarının üretime başlamasıyla birlikte, petrol sektöründen kaynaklanan büyüme artışının tekrar
yüksek rakama ulaşması beklenmektedir. B
TC’den günlük ihraç hacmi 1 milyon varile,
diğer bir ifadeyle yıllık 50 milyon ton sevi114
The impact of age groups of population on energy use in the case of Azerbaijan
yesine 2009 yılı başlarında ulaşılmış sonraki yıllarda kısmen azalma olsa da bu hacim
yıllık 40-50 milyon ton civarında olmuştur.
2011’den itibaren petrol ihracında azalmalar başlamıştır. Petrol ihraç miktarının artması ile birlikte ülke dahilindeki yatırımlar
da artmaya başlamıştır. 2007 yılında yerli yatırımlar, yabancı yatırımlardan daha fazla
olmuş, toplam yatırımlar içerisinde enerji sektörüne yapılan yatırımlar önemli yer tutmuş-
tur. 2013 verilerine göre Petrol Fonu’nda ve
Merkez Bankasında yaklaşık 50 milyar dolar
civarında petrol geliri bulunan Azerbaycan,
100 milyar dolar civarındaki petrol gelirini
2009’dan itibaren bütçe gelirlerinin yarısını
oluşturan transferlere, altyapı projelerine
ve Karabağ mağduru bir milyon civarındaki
mültecilerin konut sorunlarına ve yurt dışına eğitim amacıyla gönderilen öğrencilere
harcamaktadır.
Tablo1. Azerbaycanda Elektrik Enerjisi Üretimi
Yıllar
Elektrik enerjisinin
üretimi, mlyn.kVt.saat
1913
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
110.8
122.0
503.9
1,827
2,924
6,590
12,027
15,045
23,152
17,044
18 699
18 969
18 701
21 286
21 744
22 872
24 543
21,847
21,642
18,869
18,710
20,294
22,988
ondan:
HES-lərin
üretimi
SES-lərin
üretimi
Diğer
Generator
vasıtasıyla
Rüzgar
enerjisi
...
...
...
1,802
2894
4,626
10,893
13,825
21,399
15401
17,069
17,521
16,558
18,681
18,589
19,344
21,407
19,051
19,090
16,289
15,003
17,317
19,537
...
...
...
24.3
29.5
1,963
1,022
1,098
1,658
1 556
1 534
1 301
2 020
2 470
2 755
3 009
2,518
2,364
2,232
2,308
3,446
2,676
1,821
...
...
...
...
...
...
111.7
122.2
95.6
86.6
83.1
131.2
103.8
104.9
365.4
430.5
475.9
432.0
319.6
269.2
259.7
301
1630
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
13.0
15.9
18.8
30.4
33.8
88.0
141.8
-
2.1
0.5
-
Kaynak.www.azstat.org erişim tarihi 07.08.2014
na milli gelir ve enerji fiyatları da modele dahil edilmiştir. Ampirik modelde aşağıdaki
denklem kullanılacaktır:
D. Veriler ve Econometrik Modeller
Ampirik kısımda araştırma konumuza uygun olarak farklı yaş gruplarının enerji tüketimine etkisi ekonometrik olarak değerlendirilmektedir. Bilinmektedir ki herhangi bir
mal veya hizmet tüketiminin gelir ve fiyat
gibi temel ekonomik faktörleri bulunmaktadır. Bunlar dikkate alınmadan yapılan analizlerde eksik değişken problemi ortaya çıkacak ve analiz sonuçları yanlı olacaktır. Dolaysıyla, kişi başına düşen enerji kullanımına yaş aralıklarının etkisi yanında kişi başı-
Burada, enuse ve gdp – kişi başına enerji tüketimi ve milli gelirin tabii logaritmidir;
Enprice-dünya enerji fiyatları endeksinin tabii logaritmidir;
pop, pop1564 ve pop65 ise sırasıyla genel nüfusun, 15-64 yaş grubunun ve 65 yaş üstü
115
Cihan Bulut, Fahri Hasanov, Elchin Süleymanov
ni yöntemler geliştirilmiştir. Utkulu (2012)
bu metodları detaylı incelediği için burada
tekrar konuya girilmemiştir.
nüfusun tabii logaritmidir. t zamanı ifade
etmektedir.
ve denklemin hata payıdır. Enerji tüketimi petrol eşdeğeri ile ölçülmüştür. Milli Gelir 2005 yılı ABD doları ile
gösterilmiştir. Her iki gösterge Dünya Bankası veritabanından alınmıştır. Dünya enerji
fiyatları endeksi Oxford İktisadi Modelleme
Enstitüsü tarafında petrol, gaz ve kömür fiyatlarının ağırlıklı ortalama fiyatı 2005 yılı
baz alınarak hesaplanmıştır. Son olarak, nüfusun genel ve yaş grubları üzere sayısı Azerbaycan Devlet İstatistik Kurumunun web
sayfasından alınmıştır
Kısaca belirtilmelidir ki, Utuklu`nun (2012)
da söylediği gibi bu metodlar iki gruba bölünebilir: Birincisi, EKK ile hesaplanmış uzun
vadeli parametrelerin düzeltilmesi ile ilgili
metotlardır (Park and Phillips, 1988; Phillips
and Hansen, 1990; Engle and Yoo, 1991). İkincisi statik denklemlere gecikme, örnekleme
ve değişkenlerin bir önceki dönemle farkını
alma gibi dinamikler koymaya çalışanlardır
(Banerjee et al., 1986; Wickens and Breusch,
1988; Saikkonen, 1991; Phillips and Loretan,
1991; Charemza and Deadman, 1992; Cuthbertson et al., 1992; Inder, 1993).
Ekonometrik değerlendirme sonuçlarına geçmeden önce belirtmek gerekir ki, iktisat teorisi ve Azerbaycan ekonomisinin kendisine mahsus özellikleri dikkate alınarak yapılan değerlendirmelerden beklentiler şöyle
sıralanabilir: Teoriye uygun olarak, enerji
fiyatı kişi başına enerji tüketimine menfi yönde etkilerken kişi başına milli gelir müspet
yönde etkilemelidir. Ancak Azerbaycan, enerji kaynakları yönünden zengin olan diğer
ülkeler gibi enerji fiyatlarına sübvansiyon
uyguladığından ampirik değerlendirmede
enerji fiyatının enerji kullanımına etkisi istatistiksel olarak anlamlı olmayabilir. Genel
nüfusun veya 15-64 ve 65 üstü grublarının
kişi başı enerji tüketiminde ters ilişki olabilir.
Genel nüfus veya ilgili yaş grublarında kişi
sayısı arttığında, kişi başı enerji tüketimi azalacaktır. Bu etki genel ve 15-64 yaş grubu nüfusta daha belirgin olabilir.
Ekonometrik değerlemede hesaplanmış uzunvadeli parametrelere uygulanan yarı-parametrik düzeltmeyi kullanan Tam Modife
EKK yöntemi kullanılacaktır. Bu metotlar
Phillips and Hansen (1990), Stock and Watson (1993), Saikkonen (1991) ve diğerleri tarafından yeterinde araştırıldığı için, tekrar
burda tartışmaya yer verilmeyecektir. Kısaca, hem FMOLS hem de DOLS, geleneksel
istatistiksel metotları kulannarak doğru tahminler yapılabilmektedir. Fakat gözlem sayısının az olması nedeniyle ampirik kısımda Dinamik EKK uygulanamamıştır. Gözlem
sayısının az olması dolaysıyla değişkenlerin
entegrasyon özellikleri ve eşbütünleşme ilişkileri test edilememiştir. Çünkü bilindiği üzere, zayıf güçlü entegrasyon ve koentegrasyon
testleri, gözlem sayısı az olduğunda yanlış
sonuçlar verebilmektedir.
E. Ekonometrik Metod
Bilindiği gibi Engle ve Granger (1987) En Küçük Kareler (EKK) yönteminde katsayı değerlerinin sabit ve etkin olduğunu tartışmışlardır. Ama EKK katsayıları t-istatistiği gibi geleneksel yöntemleri kullanmada problemler
çıkarmaktadır. Çünkü statik denklemde dinamiğin olmaması katsayıların ve standart
hataların yanlı olmasına neden olmaktadır.
Banerjee et al., (1986) küçük örneklem uygulamasında eğilimin daha büyük olacağını
belirtmiştir. Bu problemleri çözmek için ye-
F. Ekonometrik Değerlendirmelerin
Neticeleri ve onlarin
Yorumlanması
Tablo 2’de panel A, B ve C uygun olarak gelirler ve fiyatlarla birlikte, genel nüfusun 1564 ve 65’ten yüksek yaş grubunda olan nüfusun kişi başına düşen enerji kullanımını göstermektedir. Her 3 panelde görüldüğü gibi,
116
The impact of age groups of population on energy use in the case of Azerbaijan
hangi nüfus grubunun veya genel nüfusun
ekonometrik denkleme ilave edilmesine bağlı
kalmayarak gelirlerin kişi başına düşen enerji
kullanımına istatistik önemi pozitif, enerjinin değerinin ise istatistik önemi olmayan
etkisi vardır. Her 3 çeşit fiyatlandırmalarda
vurgulanan ilişkilerin değişmemesi ve alınan
katsayıların birbirine aşırı derecede yakın
olması, fiyatların yeterliliği sonucuna var-
makta ve önceden yaptığımız gözlemlerimiz
ile aynı sonucu doğurmaktadır. Daha detaylı
yorumlamak gerekirse, kişi başına düşen gelirlerin %1 artması kişi başına düşen enerji
tüketimini ortalama olarak %0,3 - 0,4 artırmaktadır. Alınan sonuçlar teorik olarak yeteri kadar beklenilen sonuçlardır. Halkın gelirleri arttıkça onların tüketimi, aynı zamanda enerji tüketimleri de yükselebilir.
Table 2: FMOLS Estimations Results
Regressor
Intercept
Gdp
Enprice
Pop
pop1564
pop65
R2
Panel A
71.85539a(5.322884)
0.302933a(0.053031)
0.104600 (0.068722)
-5.085282a(0.344133)
--------0.940866
Panel B
43.65237a(4.483620)
0.428078a(0.069074)
0.142672 (0.091197)
-----3.472285a(0.308287)
----0.918865
Panel C
13.16105b(4.727478)
0.284764c(0.159876)
-0.046362 (0.203240)
---------1.645707a(0.381371)
0.651698
Notes: Dependent variable is enuse; R2 denotes the Determination coefficient; Standard errors are in parentheses; Estimation period: 1991-2011. Long-run variance estimate in FMOLS is based on Bartlett kernel. Small sample corrections are considered in
FMOLS estimations. Subscript a,b and c indicate the 1%, 5% and 10% significance levels respectively.
Diğer taraftan, enerji fiyatlarının değişmesinin kişi başına düşen enerji tüketiminde istatistiksel bir etkisi beklenilmemektedir. Şöyle ki, kişi başına düşen enerji kullanımının,
enerjinin fiyatından esnekliği her üç fiyatlandırmada geleneksel önemlilik seviyelerinde
(%10, %5 ve %1) istatistiksel önemsiz sonucuna varılmaktadır. Gözlemlenen bu ilişki
teorik ve Azerbaycan ekonomisinin spesifik
özellikleri bakımından olmak üzere iki yönden yorumlanabilir. (a) Teorik olarak düşünülebilir ki enerji, hanehalkı için çok önemli
bir kaynak olduğundan fiyatının artmasına
bağlı kalmayarak hanehalkı tüketimini önemli
derecede azaltmamaktadır. Şöyle ki, enerji
fiyatının artmasına bağlı kalmadan, her türlü
elektrikli cihaz kullanımına devam edilmektedir. (b) Diğer taraftan, Azerbaycan’da enerjinin fiyatı sübvansiyonlu olduğundan, yani normal seviyesinden çok düşük olduğundan, bu fiyatlarda meydana gelen artımlar
enerjiden faydalanmayı azaltmamaktadır.
Yani fiyatlar artsa da, olması gereken seviyesinden daha düşük olduğundan, fiyat artışlarına enerji kullanımını azaltarak karşılık
verilmemektedir.
Yapılan yorumun açık delili olarak şu söylenebilir ki, 2013’ün sonu ve 2014’ün başlarında Azerbaycan devleti bazı enerji kaynaklarını, en önemlisi de petrol fiyatlarını % 30’a
yakın artırmıştır. Fakat bu uygulama enerji
kullanımında özellikle de benzinin kullanılmasında-taşıma araçlarının sayısında-azalmaya neden olmamıştır.
Çalışmanın esas konusu olan genel ve farklı
nüfus gruplarının adam başına düşen enerji
kullanımına tesiriyle ilgili elde edilen ekonomik neticeler şöyle yorumlanabilir: Panel A’
ya göre genel nufusun, Panel B’ye göre 1564 yaş grubu nufusun ve Panel C’ye göre 65
yaşından yüksek olan nufusun %1 artımı fert
başına düşen enerji kullanımını tahmini olarak %5.1, -%3.5 ve %1.6 azalmasına sebep
olur. Genel olarak böyle bir beklenti doğru
olabilir ki, eğer genel veya herhangi bir grup
artarsa her bir ferde düşen enerji tüketimi
azalacaktır. Bu durum özellikle şurada doğru olacaktır ki, nüfusun veya yaş gurubunun
artışı enerji tüketimindeki artışı geçmektedir.
Panel B ve C’de elde olunan ekonometrik sonuçların karşılaştırılmasından anlaşılabilir
117
Cihan Bulut, Fahri Hasanov, Elchin Süleymanov
düşen enerji tüketimini ortalama olarak %
0,3-0,4 artırmaktadır. Halkın gelirleri arttıkça genel tüketimleri, aynı zamanda enerji
tüketimleri de yükselebileceğinden bulunan
bu sonuçlar teorik olarak da beklenilen sonuçlarla uyumludur.
ki, 15-64 yaş grubundaki nüfusun artışı, kişi başına düşen enerji kullanımını 65 yaştan
yukarı olan nüfusa göre daha çok (-3.5 değeri ile) azaltmaktadır. Hakikaten de Azerbaycan’da 15-64 yaş arası gurup, özelliklede genç
yaşta olan nüfus hanehalkının ve bununla
beraber ekonomik aktivitenin veya çalışan
nüfusun büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. Normal olarak da bu tip nüfusun enerjiye olan ihtiyacı ve tüketimi, 65 yaştan yüksek olan nüfusun enerji tüketiminden yüksek olacaktır. Tabii ki genel nüfus, nüfus
gruplarının hepsini kendinde barındırdığından onun etki oranı (-5.1) daha büyüktür.
Büyük ihtimalle bu yüzdendir ki, Panel A’
daki determinasyon oranına göre genel nüfusun varyasyonu, kişi başına enerji kullanımının varyasyonun %94’nü açıklamaktadır
ve bu istatistiksel oran Panel B’de ve Panel
C’de bizim önceki anlatımımıza paralel olarak % 92 ve % 65 olarak azalmaktadır.
Diğer taraftan, enerji fiyatlarının değişmesi
kişi başına düşen enerji tüketimine istatistiksel olarak etkilememektedir. Kişi başına düşen enerji kullanım miktarı, her üç fiyatlandırmada, enerjinin fiyat esnekliği konusunda geleneksel önemlilik seviyelerinin (%10,
%5 ve %1) altında kaldığından istatistiksel
önemsiz sonucuna varılmıştır. Gözlemlenen
bu ilişki; teorik olarak enerjinin hanehalkı için
çok önemli bir kaynak olması nedeniyle fiyat
artışlarının tüketimine önemli tesir edemeyeceği şeklinde açıklanmaktadır.
Azerbaycan pratiğinde ise enerji fiyatlarının
sübvansiyonlu olmasıyla izah edilmektedir.
Çünkü enerji fiyatları normalin altında bulunduğundan, fiyatlardaki artışlar enerjiden
faydalanmayı azaltmamaktadır. 2013’ün
sonu ve 2014’ün başlarında petrol fiyatlarının %30’a yakın artırılmasında bunun geçerliliği görülmüş, enerji kullanımında özellikle
de benzinin kullanılmasında azalma yaşanmamıştır.
Sonuç
Ekonomik hayatta her geçen gün daha fazla mal ve hizmet üretme gayreti, üretilen
miktarların uluslararası bir rakabet anlayışı
için artırılmaya çalışılması ve neticenin refah
seviyelerine yansıtılma isteği enerji kullanımını zorunlu ve önemli hale getirmiş bulunmaktadır. Enerji kullanımının veya enerjiyi
kullanan nüfusun ekoloji üzerindeki tesirinin önemli olması nedeniyle, bu tesiri daha
anlamlı kılacağı düşüncesiyle değişik yaş
gruplarına göre analiz etme yolu tercih edilmiştir.
Genel nufusun, 15-64 yaş arası nufusun ve
65 yaş üstü olan nufusun %1 artımı adam
başına düşen enerji kullanımını tahmini olarak sırasıyla %5.1,-%3.5 ve %1.6 azalmasına
sebep olmaktadır. 15-64 yaş grubundaki nüfusun artışı, kişi başına düşen enerji kullanımını 65 yaştan yukarı olan nüfusa göre daha çok (-3.5 değeri ile) azaltmaktadır. Hakikaten de Azerbaycan’da 15-64 yaş arası gurup ekonomik aktivitenin veya çalışan nüfusun büyük bir bölümünü oluşturmaktadır.
Normal olarak da bu tip nüfusun enerjiye
olan ihtiyacı ve tüketimi, 65 yaştan yüksek
olan nüfusun enerji tüketiminden yüksek
olacaktır. Genel nüfus, nüfus gruplarının hepsini kendinde barındırdığından onun etki
oranı (-5.1) daha büyüktür.
Bu sayede grupların ekonomik aktivlik durumunun daha iyi görüleceği, enerji ihtiyaç
seviyesi ve kullanım etkinliğinde daha doğru adımlar atılacağı ve enerji kullanımında
demografik belirleyicilerin iyi anlaşılmasıyla
enerji talebinde daha güvenilir projeksiyonların yapılabileceği umulmaktadır. Yaş grubu olarak 0-15 yaş arası, 15-65 yaş arası ve
65 üzeri yaşlar ele alınmıştır.
Analizlerde görülmüştür ki, kişi başına düşen gelirlerin %1 artması yine adam başına
118
The impact of age groups of population on energy use in the case of Azerbaijan
1.
KAYNAKÇA
10.
Banerjee A, Dolado JJ, Gailbraith JW, & Hendry
DF.(1986), Co-integration, Error-Correction, and the
Econometric Analysis of Non-Stationary Data, Advanced Texts in Econometrics.Oxford University
Press.
Inder,B.(1993) Estimating Long-run Relationships
in Economics, Journal of Econometrics, 57, (1-3),
53-68
11.
Park, J.Y. & P.C.B. Phillips (1988).Statistical Infe
rence in Regressions with Integrated Processes:
Part I, Econometric Theory, 4, 468-97.
12.
Phillips, P.C.B. & B.E. Hansen (1990). Statistical
Inference in Instrumental Variables Regression
with I(1) Processes, Review of Economic Studies,
57, 99-125.
13.
Phillips, P.C.B. & M. Loretan (1991).Estimating
Long-run Economic Equilibria, Review of Economic Studies, 58, 407-36.
14.
Saikkonen, P.(1991). Asymptotically Efficient Estimation of Cointegration Regressions, Econometric Theory, 7, 1-21.
15.
Stock, J.H. & M. Watson, (1993). A Simple Estimator of Cointegrating Vectors in Higher Order
Integrated Systems, Econometrica, 61 783-820.
16.
Utkulu, U (2012). How to Estimate Long-Run
Relationships in Economics, AnOverview of
Recent Development. Retrieved10/07/2013:kisi.
deu.edu.tr/utku.utkulu/dosyalar/How_to_estim
ate.DOC
17.
Wickens, M.R. & Breusch, T.S (1988). Dynamic
Specification, the Long-Run and the Estimation
of Transformed Regression Models. The Economic Journal, 98: 189-205.
18.
Damette, Olivier., Seghir, Majda., "Energy as a
driver of growth in oil exporting countries?,
"Energy Economics, Elsevier, vol. 37(C), pages
193-199. 2013.
19.
(World Population Prospects: The 2012 Revision,
http://esa.un.org/wpp/Documentation/pdf/WP
P2012_Press_Release.pdf)
20.
Ronald Lee, "The Demographic Transition: Three
Centuries of Fundamental Change"Journal of
Economic Perspectives—Volume 17, Number
4—Fal 2003—Pages 167–190.
2.
Brantley Liddle, "Consumption-Driven Environ
mental Impact and Age Structure Change in OE
CD Countries: A Cointegration-STIRPAT Analy
sis", Demographic Research Volume 24, Article
30, Pages 749-770, Published 27 May 2011.
3.
Brantley Liddle, "Demographic Dynamics and
Sustainability: Insights from an Integrated, Multicountry Simulation Model" MPIDR Working
Paper Wp 2002-039 August 2002.
4.
Brian C. O'neill, Belinda S. Chen, "Demographic
Determinants Of Household Energy Use In The
United States", Population And Development
Review, Vol. 28, Supplement: Population And Environment: Methods Of Analysis (2002), Pp. 5388
5.
Brian C. O'neill, Belinda S. Chen, "Demographic
Determinants Of Household Energy Use In The
United States", Population And Development
Review, Vol. 28, Supplement:
6.
Charemza, W.W. & D.F. Deadman (1992) New
Directions in Econometric Practice, Edward Elgar,
England.
7.
Cuthbertson, K.,S.G. Hall & M.P. Taylor, (1992).
Applied Econometric Techniques, Simon and Schuster, University of Michigan Press, Ann Arbor,
MN
8.
9.
Engle RF, Granger CWJ. (1987), Co-integration
and Error Correction: Representation, Estimation
and Testing. Econometrica; 55(2): 251-76.
Engle, R.F. & B.S. Yoo (1991).Cointegrated Economic Time Series: An Overview with New Results, in
R.F.Engle &C.W.J. Granger (eds.), Long-run Eco
nomic Relationships: Readings in Cointegration,
Oxford University Press, New York.
119