Köle Caliban, ıssız bir adaya sürgüne gönderilir. Soytarı Trinculo

Kadir Demircan
Köle Caliban, ıssız bir adaya sürgüne gönderilir.
Soytarı Trinculo, Caliban’ı görünce ağzından şu sözler dökülür:
“Burada neyimiz var? Bir adam veya bir balık?
Ölü veya diri? Bir balık mı? Balık gibi kokuyor, çok eski ve balık-benzeri bir koku, yenice değil”.
Bu sözler William Shakespeare’in 1611 tarihli Fırtına oyunundan.
MÖ 1000 yıllarına ait Hint ve MS 1000 yıllarına ait Tai kaynaklarında da balık gibi kokan adamlardan bahsedilir.
Balık gibi kokan insanlar bazı toplumlarda soyutlanır, insan ilişkileri zedelenir hatta psikolojik sorunlara maruz kalır.
Peki, Caliban neden balık gibi kokuyordu?
Antik çağlardan beri bilinen bu hastalık nasıl bir şey?
Koku hakkında bize neler söylüyor?
68
68_71_balik_kokan_adam.indd 68
24.06.2013 18:33
Ç
ok şanslıyız. Besinlerin ve ilaçların sindirimi sonucu oluşan kötü kokular vücudumuzdaki sistemler sayesinde yok ediliyor.
Eve alınan et, buzdolabına konulmazsa hemen kokmaya başlar. Et ve kemikten oluşan canlılar, vücut
sıcaklığı olan 36,5 derecede neden kokmuyor? Yediğimiz besinlerin parçalanmasıyla ortaya çıkan kokular nereye gidiyor? Aslında kokmamız gerekiyor, ama hoş olmayan kokulara neden olan maddeler vücudumuzdaki bazı enzimler aracılığı ile kokmayan başka maddelere dönüştürülüyor. Aksi halde vücudumuzdan yayılan kötü kokular yüzünden
eşimiz dostumuz bizden kaçar, sosyal ilişkilerimizde sorunlar yaşardık. Belki okula devam edemez, işe
gidemez ve bir adaya sığınıp Caliban gibi kendimizi
toplumdan soyutlardık.
İçimizdeki balık kokusu
FMO3 kötü koku ajanı mı?
İlaçlardaki ve besinlerdeki kimyasal maddeler
zehirsizleştirme tepkimeleri ile karaciğerde zararsız
hale getirilir. Zararlı atıklar ve yan ürünler ise idrar
ve ter yoluyla vücuttan uzaklaştırılır. Vücudumuzda çok faydalı temizleme mekanizmaları vardır. Bu
mekanizmalar sayesinde ilaçlar ve ksenobiyotikler,
besinlerdeki nitrojen ve sülfür gibi kimyasal maddeler değişime uğrar. Vücudumuza zararlı olacak
maddeler böylelikle etkisiz hale getirilir veya daha
az zararlı bir forma dönüştürülür. P450 (sitokrom
mono-oksijenaz) ve FMO3 bu sistemlerden ikisidir.
P450 genellikle zehirsizleştirmede, FMO3 de kokusuzlaştırmada çalışır. Karaciğer bu sistemin beynidir. Yumurta, et, fasulye gibi besinler ve aldığımız
ilaçlar sindirilirken kötü kokulu maddeler (örneğin
aseton) ortaya çıkar. Uçucu ve suda erime özelliği
olan bu maddeler kötü ve ağır bir koku yayar. Karaciğerde üretilen FMO3 enzimi kükürt, fosfor ve nitrojen içeren besinlerin parçalanması sonucu ortaya çıkan ve normal koşullarda ağır kokulu bir protein olan TMA’yı kimyasal olarak oksitler ve kokusuz N-oksit trimetilamine (N-TMAO) dönüştürür.
Aslında burada kimyasal olarak TMO’ya bir oksijen
molekülü eklenir. Biyokimyasal bir tepkime olur ve
proteinin tiyol grubu oksitlenir. TMA, tuzlu sudaki
balıklarda bol bulunur.
as
run deliklerinden yaklaşık ye-
koku hissi çok önemli. Kokunun
di santimetre yukarıda, birkaç mi-
canlıların beslenmesi, iletişimi ve
limetrelik bir koku alanında milyon-
üremesi gibi birçok durumda pozi-
larca koku hücresi var. 10 binlerce
tif ve negatif etkileri var. Birçok hay-
farklı kokuyu ayırt edebilen koku alı-
vanla karşılaştırıldığında insanın ko-
cıları, gramın trilyonda biri ağırlığın-
ku alma yeteneği çok daha zayıf. İn-
daki bir koku molekülünü hissede-
san yemek, bozulmuş gıda, zehir,
bilme özelliğine sahip. Nefes aldığı-
gaz, duman ve polen kokuları gibi sı-
mızda havadaki uçucu, suda ve yağ-
nırlı sayıda kokuyu hissedebilir. Tüm
da erime özelliği olan koku molekül-
bilimsel gelişmelere rağmen ko-
leri koku alanındaki sinir hücreleri-
ku alma mekanizması hâlâ tam ola-
ne bağlanır. Sinir hücreleri bağlan-
rak çözülememiştir. 2004 Nobel Tıp
ma sırasında oluşan etkileşimi bey-
Ödülü’nü alan iki bilim insanı, koku
ne elektrik akımı olarak ulaştırır. Aynı
alıcılarının mekanizmasını çözmeye
kokuyu, iki insan farklı algılar. Beyin-
başladı. Koku alma yeteneği köpek-
de işlenen koku bazen bizi çocuk-
lerinkinin 40’ta 1’i kadar olan insan-
luğumuzdaki bir hatıraya götürür-
da 1000’den fazla genin koku al-
ken bazen de hoş olmayan bir ko-
mada görev aldığı biliniyor. Bu-
ku olumsuz hatıraları akla getirebilir.
rı z
lgıla ?
Kaliteli ve sağlıklı bir hayat için
Kokuyu n
ıl a
Bir günde 50 milyar hücremiz ölüyor. Ölenlerin
yerine yenileri geliyor. Hücreleri beslemek için besinler alıyoruz. İlaçlar kullanıyoruz. Besinlerin, hücrelerin ve ilaçların atıkları, parçalanmış ürünleri ve
öldürülen mikroplar vücudumuzdan uzaklaştırılıyor. Bunlar parçalanırken kötü kokular da ortaya
çıkıyor. Aslında vücudumuz bir koku fabrikası. Vücudumuzda kötü koku yayan maddelerin koku yaymayan başka kimyasal maddeler haline dönüştürülmesi için genetik mekanizmalar var. Örneğin kromozomlarımızın üzerine yerleşmiş, vücudumuzdaki binlerce genden biri olan FMO3 geninin (flavin-içeren mono-oksijenaz) ürettiği enzim, sıhhiye
memurları gibi temizlik işlerinde çalışıyor. Bu genin
şu an 5 tipi biliniyor. FMO1, anne karnında üretilir.
Doğumdan sonra üretimine son verilir. FMO2, akciğerlerde üretilir. FMO3, FMO4 ve FMO5 hakkında daha az şey biliyoruz. FMO’ların görevleri henüz
tam olarak açıklanabilmiş değil. İnsanın kokmasını önleyen esas enzim tavuklarda ve tavşanlarda
da bulunan, karaciğerimizdeki FMO3 enzimi. Eğer
FMO3 geni olmasaydı veya genetik bir hastalıktan
dolayı kusurlu olsaydı ne olurdu? Etkilenen bireyin
nefesi, teri ve idrarı ağır kokardı. Çünkü sindirim ve
zehirsizleştirme sonucu kokulu ürünler, örneğin trimetilamini (C3H9N-TMA) oluşur. TMA kokulu bir
kimyasal maddedir. FMO3 geni kusurlu olan kişilere, nadir bir metabolik hastalık olan “trimetil aminüri” tanısı konur. Bu hastalığa balık kokusu sendromu da denir. Balık kokusu sendromu dışında insanın balık gibi kokmasına yol açan başka durumlar da olabilir, örneğin viral hepatit ve karaciğer hastalıkları.
>>>
Bilim ve Teknik Temmuz 2013
69
68_71_balik_kokan_adam.indd 69
24.06.2013 18:33
Balık Kokan Adam
Balıklar arası bir haberleşme aracı olduğu ve tuzlu suda ozmotik basıncın ayarlanmasında rol aldığı
belirtiliyor. Ayrıca bağırsakta bakteriler tarafından
deniz ürünleri, yumurta, soya, süt, ilaçlar, kolin ve
lesitin içeren besinlerin sindirimi sırasında üretilmesi de ilginçtir.
Balık kokan adam sendromu
ve tedavisi
Çekinik geçişli balık kokusu sendromunda, kişinin hem annesinde hem babasında kusurlu gen olmalı ve çocuk bu iki kusurlu geni aynı anda taşımalıdır. Yani bu durumda anne ve baba taşıyıcı ise çocuğun hasta olma ihtimali %25’tir. Klinik genetikte, kusurlu genin iki kopyasını taşıyanlara “homozigot hasta”, kusurlu genin bir kopyasını taşıyanlara da heterezigot taşıyıcı denir. Taşıyıcılarda bir
sağlam bir kusurlu gen bulunur. Taşıyıcılar hastalık belirtisi göstermez veya çok hafif belirti verirler. Çünkü sağlam genin ürünü enzim durumu idare edebilir. Çekinik bazı hastalıklar için evlilik öncesi taşıyıcı taraması yaptırmak bu yüzden önemlidir.
Bu sendromun İngiltere’de görülme sıklığı 40
binde 1 iken taşıyıcı sıklığı %1 civarındadır.
Ekvador’da taşıyıcı sıklığı %11, hastalık görülme sıklığı 3 binde 1’dir. Philadelphia’da
bir hastaneye koku şikâyeti ile başvuranların %35’inde bu sendrom görülmüştür.
Bu kişiler başka klinik belirti göstermeseler bile toplumdan erken yaşlarda dışlanabilir. İş bulmakta zorlanırlar. Etkilenen bireyler depresyona ve başka psikolojik
bozukluklara sürüklenebilir. Koku oluşturacak
maddeleri bol bulunduran besinler az tüketilirse
ve temizliğe dikkat edilirse rahatsız edici kokudan
kurtulmak mümkün olabilir. Dünyada 300’den fazla kişide tespit edilen ve nadir bir metabolik hastalık olan trimetil aminürinin tedavisi henüz yok. Bazı besinlerin alımının azaltılması, sabun kullanımı
ve antibiyotik tedavisi ile koku azaltılabiliyor. Özellikle pH değeri, insan derisinin pH değeri olan 5,56,5 aralığındaki sabunlar tercih edilmelidir. TMA,
güçlü bir baz. Nötr sabunlar TMA’nın uçucu gaz
haline geçmesini engelleyebilir. Hekim kontrolünde yapılan tedaviler başarılı sonuçlar vermiştir. Deniz ürünleri ve kolin içeren, proteince zengin besinlerin kısıtlanması öneriliyor. Ancak kolin, hücreler ve beyin için hayati öneme sahip olduğundan her adımın doktor kontrolünde atılması gerekir. Genetik testler ve genetik danışma da önemli
bir tedavi yaklaşımıdır. Güzel kokmayı herkes ister.
70
68_71_balik_kokan_adam.indd 70
24.06.2013 18:33
<<<
Hayvanlarda TMA’nın feromon olarak kullanıldığı düşünülüyor. Âdet dönemindeki kadınlarda TMA’nın arttığı bulunmuş. Bu dönemdeki
hormonal değişikliğin FMO3 enzim miktarında
düşüşe yol açacağı belirtilmiş. Japonya’da yapılan bir araştırmada âdet dönemlerinde FMO3 etkinliğinde %60’a varan düşüşler olduğu gösterilmiş. Bu düşüş, erkek hayvanların eş bulma etkinliklerini bir süre ertelemesine neden oluyor. Erkeklerde ise erkeklik hormonlarının azlığı ile karakterize olan Kallmann sendromu vakalarında
FMO3 etkinliğinin düşük olduğu bulunmuş. Yine
bu kişilerde koku alma duyusu azalmış veya iyice yok olmuş. Farklı coğrafyalarda yaşayan insanların FMO3 gen ifadelerinin de farklı olduğu bulunmuş. Bazı toplumlarda gendeki mutasyonlar
daha fazladır, bazı toplumlarda ise genin zararlı
etkileri daha azdır. FMO3 geninde, balık kokusu
Bilim ve Teknik Temmuz 2013
Tarih boyunca insanlar güzel kokmak için birçok
yola başvurmuş, çeşit çeşit kokular kullanmıştır. Koku hissinin olmadığı Kallmann sendromu gibi hastalıkları düşününce kokunun önemini daha iyi anlıyoruz. Koku hissi yoksa tat almamız da bozulur.
Ağır sinüzit sonucu bir hafta koku almadan yaşayanlara konunun önemini sorsak, herhalde anlatacakları çok şey olacaktır.
TMA ve FMO3 konusunda bilinmeyen birçok
nokta var. Bu sebeple balıklar ve fareler üzerinde genetik çalışmalar yapılıyor. Çalışmaların bize ne faydası var? Koku ve koku mekanizmaları aydınlatılacak, bilgilerimiz artacak. İleride belki de parfümler
ve güzel kokular yerine marketlerden güzel koku geni alacağız. Son yıllardaki bazı çalışmalara göre -köpeklerin yaptığı gibi- kanserin ve bazı hastalıkların
kokusunu alan elektronik burunlarla bazı hastalıklar
teşhis edilebilecek. Çoraplarımıza koyacağımız sentetik genlerle ilerde belki de ayak kokusuna son verilecek. Kim bilir?
sendromuna yol açan 30’dan fazla genetik kusur (mutasyon) tanımlanmış.
Çizimler: Ersan Yağız
Kaynaklar
• Shephard, E. A., “Clinical utility gene card for:
Trimethylaminuria”, European Journal of Human Genetics,
2012. doi:10.1038/ejhg.2011.214
• Mackay, R. J., “Trimethylaminuria: causes and diagnosis of
a socially distressing condition”, Clinical Biochemistry Review,
Cilt 32, Sayı 1, s. 33-43, Şubat 2011.
• Dolphin, C. T., “The fish-odor syndrome”,
Nature Genetics, Sayı 17, s. 491-494, 1997.
71
68_71_balik_kokan_adam.indd 71
24.06.2013 18:33