günsel - Vatan KIRIM

GÜNSEL
Ýçindekiler:
Ýsmail Kerim
“Canlý” tarihniñ heyecanlar tolu sesi
(Ý. Gasprinskiyniñ “Terciman” gazetasýndan seçmeler)............................................................................ 2
Osman Aqçoqraqlý
5 Mayýs matbuat künü munasebetile ........................................................................................................... 7
Ýsmail Gasprinskiy
Frenkistan Mektüpleri. Roman .................................................................................................................. 10
Noman Çelebicihan
Qurtqa Qadýn. Hikâye ................................................................................................................................. 17
Timurcan (Habibullah Odabaþ)
Altýn Yarýq ................................................................................................................................................... 18
Peyðamberler qýssalarý
Hud aleyhisselâm qýssasý ............................................................................................................................ 27
Salih yalavaç qýssasý .................................................................................................................................. 28
Hikâyet-i Yusuf ve Zeliha ................................................................................................................................. 32
“Günsel” Ensiklopedyasý
Mahmud bin Süleyman Kefeviy .................................................................................................................. 42
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý ........................................................................................................... 46
Art qapaqnýñ iç tarafýnda: 1915/16 s.s. Ufa þehrindeki “Galiya” medresesinde oquðan Qýrýmlý talebeler. (Foto)
Eki aylýq edebiy-ilmiy-içtimaiy dergi.
¹5
Mart – Aprel 2000
Sahibi: Lütfi Osman.
Yazý heyeti: Ýsmail Kerim, Kemal Qoñurat, Nariman Abdülvahap.
Ressamlar: Alim Hüseyinov ve Zarema Trasinova.
Asýl nüshasýný hazýrlaðan: Lenor Osmanov.
Dergi Qýrýmtatar Milliy Meclisiniñ matbaasýnda basýldý.
Tel/fax: (0652) 497274, (06554) 47501, 42572
E-mail: [email protected]
Dergide basýlðan materyallar Qýrým Devlet Sanayý ve Pedagogika Ýnstitutý
Qýrýmtatar Tili ve Edebiyatý Kafedrasý tarafýndan baqýlýp tasdiqlandý.
Dergi T.C. “Qýrým Türkleri Kültür ve Yardýmlaþma Dernekleri” Genel Baþqaný muhterem
Dr. Ahmed Ýhsan Kýrýmlý tarafýndan kösterilgen maliye yardýmý ile neþir etile.
Aziz Hocamýzða samimiy teþekkürlerimizni bildiremiz.
ÝSMAÝL BEY GASPRÝNSKÝYNÝÑ (1851–1914) 150 YILLIÐINA DOÐRU
“Canlý” tarihniñ heyecanlar tolu sesi
“Gasprinskiyniñ “canlý” tarihi”*... “Günsel”niñ 1-nci sayýsýnýñ
“Anons” rubrikasýnda yaqýn arada çýqacaðý haqqýnda haber berilgen
bu kitap, artýq, neþir olunýp, kendisiniñ çýqmasýný sabýrsýzlýqla beklegen
oquyýcýlarnýñ eline keçip baþlaðandýr.
Ý. Gasprinskiyniñ “Terciman” gazetasýnýñ etraflý bir “konspekti”
þeklinde hazýrlanðan ve qýsqadan –““Terciman”dan seçmeler” olaraq
tanýtýlacaq bu kitap toplu bir þekilde meþhur gazetamýznýñ 1883 – 1914
seneleri arasýnda, yani muharriri hayatta eken, çýqqan nomerlerindeki
eñ ziyade diqqat çekken materyallarný taqdim etmektedir. Kitapnýñ dünya
yüzü körmesi – Ý. Gasprinskiyniñ doðumýnýñ 150-ci yýldönümi arfesinde,
bu ulu maarifçimizniñ mubarek hatýrasý ögünde bir qýsým borclarýmýznýñ
ödenmesi olaraq sayýlabilir. Ayný zamanda, hepimiz içün çoq qýymetli
bir hediyedir.
Kitapný, kerekli qoþma bilgiler kirsetmekle etraflý açýqlamalarda
bulunaraq, neþirge hazýrlaðan – üzerinde çoq yýllar devamýnda ðayretli
çalýþqan filologiya ilimleri doktorý, professor Ýsmail Asan-oðlu Kerimdir.
Dergimizniñ, iþbu sayýsýndan baþlap, her bir nomerinde kitaptan ayrý parçalar berilecektir. Bu
defadaki materyallar 1906 senesine aittir ki, þu seneden “Terciman” sadece qýrýmtatarca çýqýp
baþlaðan edi.
* Ýsmail Asan-oðlu Kerim. Gasprinskiyniñ “canlý” tarihi. 1883–1914. – Aqmescit: Tarpan, 1999.
1906
Fevral 24. Qýraathaneler. (O. Aqçoqraqlý)
...Þimdi bir de Baðçasaray qýraathanesini seyir
idelim. Bu qýraathane bazý bir gençlerin ðayretiyle
pek az para ile bundan iki-üç ay evvelsi meydana
kelmiþ bir þeydir. Saqlý parasý yoq, vaqufý yoq.
Binaenaleyh /bundan dolayý/, hücrelerinde kitap dahi
yoq. Kitap ve gazet tedarik itmek içün para lâzým,
halbuki, qýraathaneniñ maqsadý – meccanen /parasýz
Yanvar 13. Alem-i Nisvan (Hanýmlar Dünyasý).
Hanýmlara mahsus haftalýq edebiy ve fenniy
mecmuadýr. Kelen sene baþýndan neþrini murat
ittigimiz bu mecmuanýñ mündericesi iþbu bablardan
ibarettir:
1. Hanýmlara mahsus devlet nizamlarý ve þeriat
huquqlarý.
2. Hane idaresine, evlât
terbiyesine ve yurt tabipligine dair
malümat ve haberler.
3. Hane iþleri: tikiþ ve naðýþ ve
saire, lazim olan resim ve þekilleri
ile.
1906 senesi Baðçasarayda Þefiqa haným Gasprinskayanýñ müdürligi altýnda
4. Bizde ve sair milletlerde çýqýp baþlaðan“Alem-i Nisvan” (“Hanýmlar Dünyasý”) mecmuasýnýñ logotipi
hanýmlarýn halý ve maiþetleri, ilim
ve edebiyatta, ömür ve siyasette meþhure olan olaraq, bedava/ faide itmek. Para almaq yoq, ve
para alýndýðý taqdirde bile, bizim ehaliniñ tabiatý ve
hanýmlarýn tercime-i halý ve resimleri.
adetine köre, hiç kimse para verip, çaysýz, qahvesiz
5. Muqaddemat-ý-fünun/ fenlerge kiriþ/. Usul-i ve tütünsiz bir yere kirip, saatlerce kitap ve gazet
ahlâq, hikâye, þiir, tarih ve seyahat, lâzim kelen oquyamaz. Bu þeylere diqqat itmeli de, soñra
resimler ile.
Baðçasarayý tenqit itmeli. Bunuñle beraber, bugünde
Sahib-i imtiyaz: Ý. Gasprinskiy. Baðçasaray qýraathanesinde rusça ve türkçe
Müdire: Þefiqa Ýsmail-qýzý. “Íèâà”, “Âîçðîæäåíèå”, “El-Sýra-el-cedit”(?),
2
“Servet-i-fünun” jurnallarýný ve “Terciman”,
“Qazan Muhbiri”, “Fikir”, “Sabah”, “Ýqdam”,
“Asýr”, “Hayat”, “Rus”, “Ðóññêèå âåäîìîñòè”,
“Áèðæåâûå âåäîìîñòè” gazetlerini ve
hücresinde bir qaç rus ve osmanlý muharrirlerin
eserini körmek mümkündir. Ebet, bunlar qýraathane
içün azdýr. Lâkin yavaþ-yavaþ her þey sýrasýna biner,
kitap ve gazetler artar.
Þükür elhamdülillâh, Baðçasaray ehalisi
Ruqiye haným muallime tayin olunmýþlar.
Mart 10. Yeñi gazetler… “Ha-Ha-Ha” gazeti.
Dostane bir külküniñ beþ-on sahifelik bir nasihat
qadar, beþ-on satýr tenqit ve mülâhazanýñ daha ziyade
tesirli olduðý malümdir. Otuz-qýrq sahifelik “Molla
Nasreddin” hikâyesinde biñ sahifelik nasihat ve
ibret bulundýðýný herkes tasdiq ider.
Hikmet-i-edebiyyeniñ bu cihetini nazar iderek,
mütemeddin /medeniy/ ve müteraqqi /ileri, ilerlegen/
qýraathaneye raðbet ve muhabbet idüb kirip
çýqýyurlar. Oquyan da keliyur, oqumayan da keliyur
ve oqumaya bilenleri oqutýp, diñleyur.
Añlamaya, bilmeye arzu ve heves olduðý körüliyur.
Ve bazý maarifperver efendiler hep kitaplar bahþýþ
ve hediye itmekteler ve daha idecekleri malümdir.
Öyle ya, bir adamýn kendisine lüzumsýz kitaplarý biriki kapikke satmaqtan cemaat faidesine olan
qýraathaneye vaquf itmekten daha güzel þey olurmý?
Qýraathane ne lisan ve ne de fen saylamaz, her türlü
tillerde – hind, qýtay ve yaponca kitap veren olur
ise, qabul ider. Künü kelir, onuñ da ehli bulunýr, oqur.
Herhalde bizim ümütimiz yücedir. Qýraathanemiz
Avropa usulýna tamamen kiremedi ise de, lâkin
Ýstanbul qýraathanelerini çoq keçmiþtir. Amma orada
þimdilik qahve, çay satýlýyur emiþ. Vaqtý keldikte, oña
da çare bulunýr, icap iderse, qaldýrýlýr ve yaki qahve
ve çay içün qýraathane yanýnda bir þube-i-mahsuse
/mahsus bir bölme/ açýlýr.
Yuqarýda söyledigimiz qaideye tatbiqan /uyðun
olaraq/ biz, Qýrýmlýlar, her ne qadar Avropa biçimi
palto kiyer isek de, lâkin belimize þarq adetince uçqur
baðlamaqtan ayrýlamadýðýmýz kibi, qýraathane ve
saire bir hususlarýmýzýn dahi qahve cezbesine
baðlanmasýnda taacip olunacaq bir þey yoqtur, zan
ideriz.
milletlerde köpten beri “Nasreddin” cerideleri
/gazetalarý/ ve mecmualarý tesis idilmiþtir…
Bunlarýn bir numunesi olaraq, ana tilimizde resimli
“Ha-Ha-Ha” gazetiniñ neþirine qarar verdik.
Nümünesi 22-numerolu nüshamýz beraberinde
müþterilere yollanmýþ idi. Aprel baþýndan haftada
bir defa neþir olunacaqtýr. “Nasreddin degil”, “Sivrisinek”, “Ahmah-ahay”, “Aynurlý” namýnda genç
muharrirler ve ressamlar davet olundý, külünç nazým
ve saire yazýp könderen olurse – qabul olunýr. Daim
yazanlara satýr hesabý mükâfat verilir.
Mart 6. Yeñi qýz mektebi. Alupka qaryesinde
/köyünde/ gençlerden Hasan Sabri /Ayvazov/ efendi
ve Abdurrahman Ýbrahimov ve muallim Yahya Naci
/Bayburtlý/ efendilerin ðayretiyle müslüman qýz
çocuqlarýna mahsus “El iþi mektebi” tesis olunmýþ
ve mektebe Fatime Aliye haným Ayvazova ve
Mart 17. Çeþit müslüman gazetleri.
Baðçasarayda Ali bin Ahmet Tarpiniñ kitapçý
tükânýnda “Ülfet”(?), “Fikir”, “Terciman”
gazetlerinin ayrý-ayrý nüshalarýný satýn almaq
mümkündir. Ve tezden “Qazan Muhbiri”, “Vaqýt”,
“Azad”, “Vetan Hadimi”, “Hayat”, “Ýrþad”,
“Nur” gazetleriniñ numerolarý dahi satýlmaya
baþlaycaqtýr.
Aprel 19. Qýrým haberleri. Hürriyet esiri.
Baðçasaraylý H. namýnda genç bir müslüman yigiti
bundan beþ sene muqaddem Moskvada iqamet ittigi
/yaþadýðý/ zaman bir aþq alâqasýyle hristianlýq qabul
idüp ayin-i-nasra /hristian diniy merasimi/ üzre
nikâhlanaraq, bir rus qýzýna evlenmiþ ve bir qaç
seneler Kiyev þehrinde yaþamýþtýr. Bir hayli soñra
/yani bir qaç vaqýt soñra/ peþman olmuþ ise de, lâkin
baþa kelen þaqa olmadýðýndan hiç bir türlü çare
bulunmamaqta iken, yaqýnlarda qarýsý vefat ider ve
þu künlerde dahi hürriyet-i-diniyyeye dair yeñi
3
qanunlar çýqtýðýný fursat bilerek, heman vetaný olan
Baðçasaraya kelip, kendi arzu-yý-vicdanýyle cemaat
huzurýnda tövbe ve istiðfar etkende /Allahtan
baðýþlama soraðanda/, tecdid-i-iman iderek /imanýný
tazelendirerek/, kendi evvelki doðma ismini qabul
itmiþtir ve hristian defterinden çýqarýlýp müslüman
defterine qayd olunmasý hususta usul-i-mucibi lâzým
ehline ariza taqdim itmiþtir. Ðayrý, bunuñ kibilere
emsal-ibret olmasýný arzu ider.
4
3. “Terciman” – 25 seneden beri milletçidir,
hazýrda teþkil olunmaqta olan millet fýrqasýndan baþqa
bir fýrqaya mensüp degildir ve olmayacaqtýr.
4. “Terciman” birinci þura-yý-müslüman /I
Umumrusiye Müslüman Kongresi/ qararýna binaen,
millet her qaysý fýrqa ve hareket-i-siyasiyyeyi
/siyasiy hareketni/ daha nafi /faydalý/, daha adil körer
ise, böyle bilip tanýyacaqtýr.
5. “Terciman” – Millet Meclisiniñ, yani Dumanýñ,
ekseriyeti reyini nizam-ý-qaviy bilecektir.
6. “Terciman” – nef’i olmayan /faydalý olmaðan/
Mayýs 5. Qarasuvda, neþirine muntazýr /beklegen/
bulundýðýmýz “Vetan Hadimi” refiðýmýzýn birinci nizamlarýn fesih idilmesine /lâðu olunmasýna/ ve fesih
nüshasý mayýs baþýnda çýqýp, idaremize keldi. Tebrik idilene qadar nizamý, itaatý telqin idecektir, çünki
idiyurýz! “Hadim” qademli /oðurlý/ ve devamlý olsun! bilânizam /nizamsýz/ bir kün selâmet olunmaz.
7. “Terciman” – milleti her
þeyden qýymetli ve muqaddes
tutacaqtýr, milletin zararýna qarþý
baþqa türlü en büyük faideleri qabul
itmeyecektir. Rahat ve saadeti millet dahilinde izleyecektir.
8. “Terciman” – her türlü iþi,
ahval ve ihtilâfý haqqaniyet /haq ve
adaletke uyðunlýq, doðrulýq/ ve
mümkünat cihetinden baqacaqtýr.
9. “Terciman” yüksek lisan,
yüksek efkâr ve maarif-i-milliyye
meselelerinde ðayret-i-daimiyde
1906–1908 seneleri arasýnda Qýrýmnýñ Qarasuvbazar þehrinde
/daimiy ðayretlerde/ bulunacaqtýr.
çýqqan “Vetan Hadimi” gazetasýnýñ logotipi
10. “Terciman” her ne söyler, ne
Meslegi güzel, lisaný açýq türkçedir. “Millet emiri”, yazar ise, bugünde milletin añlayacaðý, idrak ve qabul
“millet faidesi” kibi büyük ve aðýr iþin bahsi, idecegi sürette arz ve beyan idecektir.
muzakeresi bir çoq seneler yalýñýz baþýmýza qalmýþ
11. “Terciman”nýñ ekseri refiq ve muharrirlerin
idi. Bunuñ mesüliyeti bizi iþkence kibi sýqýyur, eziyur muavenet-i-edebiyye ve maneviyyelerine /maneviy
idi. Hudaya þükürler olsun, keçen seneden beri bu ve meslekiy (edebiy) yardýmlarýna/ ümüti vardýr.
havf ve mesüliyet üzerimizden köterile baþladý. Her
Ýsmail Gasprinskiy.
tarafta birer-ikiþer sevda-yý-millet zuhur itdi. Bu defa
Qýrýmda dahi refiq-ý-muhtereme nail olduq. Huda
Ýyün 14. Qýrým haberleri. Ýyün 11-nci künü
cümlemize selâmetlik versin. Yeñi gazetanýñ müdüri Aqmescitte yehudi qýrðýný olacaq, diye çýqmýþ
muallim Abdurreþid efendi Mehdiyevdir, naþiri – haberlere köre, bir çoq yehudi aileler etrafa ve
Seyyid Ahmed Çelebi ve þürekasý /ortaqlarý/.
bahusus Baðçasaraya qaçýp kelmiþler idi. Lâkin þu
künü bir þey olmayýp rahat keçtigi ve haberler
Ýyün 2. Qýrým haberleri. Aluþta. Ýyün 4-te esassýz olduðý meydana çýqtý.
Aluþta þehrinde teatro, qoþu ve küreþ eglenceleri
Ýyün 21. Qýrým haberleri. Ýyün 15-ten baþlayýp
yapýlýp, bunlardan hasýl olðan faide tatar fuqarelerine
mahsus olacaqtýr.
Aqmescit ile Kezlev arasýnda avtomobil (atsýz araba)
qatnamaya baþladý. Her yolcudan beþ ruble alýnýr,
Ýyün 9. Meslek-i-“Terciman”. Zamanýmýzda lâkin birazdan bu fiyatýn daha eksilecegi qarar
türlü meslek ve efkâr doðdu. “Terciman” meslegi alýnmýþtýr.
ekseriy halqa malüm ise de, bilmeyenler de belki
vardýr:
Ýyül 10. Aluþta (S.Q.) Strajniklerin zulumý ehaliniñ
1. “Terciman” – din ve millete ziyan kelmemek qanýný qaynattý. Kün yarýðýnda, þeher ortasýnda,
þartýyle Rusiyeniñ ve ruslarýn muhbiridir, saadet-i- ehaliniñ közü qarþýsýnda þu vaqia oldu: Osman
vetannýñ talebcisidir.
Qurteyup-oðlu arqadaþlarý beraberinde araba ile
2. “Terciman” – hiç bir milletin, hiç bir sýnýfýn keliyurlardý. Qarþýdan kelen bir strajnik buña hitaben:
haqqýný inkâr itmemiþtir, itmeyecektir.
“Eniñiz arabadan, aylandýr arabayý, kötür beni!”–
emrini verdikte, araba sahibi strajnigin böyle demeye
hükümi olmadýðýný beyan itti. Strajnik dahi: “Sen daha
haq arýyursýñ?!” – diye qýlýçý ile vurmaya baþlayýp,
Osmannýñ qafasýný yardý ve bir arqadaþýný dahi
yaraladý… Mazlumlar /zulumða oðraðanlar/ iþi
mahkemeye veriyurlar.
cemaatlarý bundan soñra aðýr ve çoq masraflý toydügünler itmemeye, kiyevge ve kelin içün lüzumsýz
ve bifaide /faydasýz/ þeyler almaq adetini ortadan
qaldýrmaya /yani þu adetten vazgeçmege/ qarar
verdiklerini Küçük-Özen ehalinden Mehmet nam
kiþi “Vetan Hadimi”ne yazýyur.
Avgust 2. Köpürli-Köy. Qarasuv ile Kefe arasýnda bulunan Köpürli-Köy cemaatlarý ile
köy sahibi Ýsmail aða
Çelebiyev arasýnda
hayli senelerden beri
devam iden ihtilâf
/dava, konflikt/ bu
künlerde yeñi bir renk
almýþtýr. Þöyle ki, cemaatlar Ýsmail aðanýñ
razýlýðýna baqmayaraq, suv kenarýnda bir kesek otlaqta hayvanlarýný
otlatmaya ve onlama vermemeye baþlamýþlardýr. Bu
köy 12 seneden beri davada olup, kerek cemaat ve
kerek pomesçik hiç añlaþamamaqta idiler. Bu defa
Ýsmail aða ziyade ðayrete kelip, gubernatora muracaat itmiþ ve gubernator ise Köpürli-Köye Ýsmail
aðayý muhafaza içün /qorçalamaq içün/ 50 qadar
Kavkaz inguþlarýný /polislerini/ köndermekten daha
münasip bir þey bulamamýþtýr…
Sentâbr 4. Yeñi kitaplar. Gazetalar çoðaldý,
neþir-i-kitap azaldý,
yahþýmýdýr, yamanmýdýr – baþqa söz,
halbu yola töküldi.
Eki kitap haqqýnda
laqýrdý: birisi Osman
Nuri efendi Aqçoqraqlýnýñ Orenburgda
basýlmýþ “Qýrým
Ðonceleri” mecmuasýdýr… Ðayet
güzel yazýlmýþ ve ðayet güzel basýlmýþ ve münasip
resim ve örnekler ile yaraþtýrýlmýþ nefis bir mecmuadýr. Ýkincisi – “Qýrýma seyahat”, sahibi – “Vaqýt” gazetasý muharriri Mehmet Fatih el-Kerimiy;
þerifane inþa idilmiþ güzel þiirler, þairin
/A. S. Puþkinniñ olsa kerek/ ve Fatih efendiniñ resimleri ve Qýrým manzaralarý ile tezyin idilmiþtir
/süslendirilgendir/. Þiirlerin bazýlarý – Puþkinden tercimedir. Mecmuanýñ üç sahifesi “Terciman” muharririne baðýþ idilip büyük yazý ile: “Millet Size
minnetdar” ibaresiyle tezyin idilmiþ, resmi dahi derc
idilmiþtir…
Avgust 11. Ýftira ve reddiye. Keçenlerde
“Êðûìñêèé âåñòíèê” gazetasýnýñ 172-nci
numerosýnda güya Topçu-Köy qaryesinde vaqaa
/bulunmaqta olðan/ Mordvinov mülküne bir qaç silâhlý
tatarlar kelip, umum Baðçasaray müslümanlarýnýñ
mezkür mülkü “bizim baba-dedemizin mülküdir”diye
keri zapt itmek içün sefere hazýrlandýqlarýný
Mordvinovýn kâhyasýna haber verdikleri haqqýnda
bir haber yazýlmýþ idi. /Soñra bunu/ Aqmescit uyezdi
ispravnigi Karaçon cenaplarý mezkür haberin
Baðçasaray müslümanlarý haqqýnda iftira olduðýný
ve haqiqat-ý-halda Mordvinov mülküne kelen
silâhlýlar tatarlar olmayýp Poltava vilâyetinden iki rus
mujigi olduðýný “Êðûìñêèé âåñòíèê” gazetasýnda
derc ittirdigi mektübinde beyan itmiþtir. Mezkür
mujikler Mordvinovýn mülküne kelip silâh vermesini
ve iþçilerin baðçadan çekilmelerini talap ve mülkün
yaðma idilecegini beyan ile cümlesini hayli
qorqutmýþlar ise de, vaqiadan haber almýþ stanovoy
pristav kelip, bunlarý tevqif ve haps itmiþler ve iþler
mahkemede baqýlacaqtýr.
Avgust 14. Yalý boyunda vaqia. Tuvaq, UluÖzen, Quru-Özen ve Küçük-Özen nam dört qarye
Sentâbr 6. Baðçasaray. Þeherimizden bu sene
darülfünun /universitet/ tahsiline gidecek
C. efendiniñ /söz Celâl Meinov haqqýnda ketmekte/
faidesine olaraq, iþbu sentâbr 8 gicesi bir konsert
(müzik meclisi) verilecegi iþitilmiþtir.
Sentâbr 22. Baydar-Uvasý. Baydar-Uvasýnda
graf Mordvinov varisleri tasarrufýnda /qullanýlmasýnda, idaresinde/ bulunan topraqlarý dava iderek
12 qarye /köy/ tarafýndan Peterburða yollanmýþ
vekiller büyük bir neticeye nail olmayaraq keri qayttýqlarý mahalliy gazetlerde körüldi. Yalýñýz þu var
ki, Mordvinov Haným-Köy cemaatlarýna 15 biñ
desâtina miqdarýnda olan daðlarýnýñ desâtinasýna
elliden iki yüz rubleye qadar fiyatle satmaya razý
olmuþ. Þüphe yoq ki, cemaat bunu red ittiler. Ýþ
davada. Bunuñle beraber cemaatlar topraqsýzlýqtan
ziyade zahmet çekiyurlar ve küz kelmesiyle qaryeleri civarýndaki daðlarý kesmeye mecbur bulunýyurlar imiþ.
Haz.: Ýsmail Kerim
5
O. Aqçoqraqlý
5 MAYIS MATBUAT KÜNÜ MUNASEBETÝLE*
Haz.: N. Seyit Yahya
Qart muallim ve yazýcýlarýmýzdan Ýsmail Gasprinskiy
Ýþbu mayýs ayý 5-nci künü matbuat künü olýp keçti. Matbuat da kününde Qýrýmda Ýsmail Gasprinskiyni
añmamaq mümkün olmay.
Gasprinskiy degende közümizin ögüne 35 yýllýq bir neþriyatçýlýq kele. Keçken 19-ncý asýrýn soñlarýnda
umumrusiye müsülmanlarý arasýnda maarif ve medeniyet yolunda
bir devir açýp yaþatqan Ýsmail Gasprinskiyniñ hayatýna bir baqacaq
olsaq, onýñ müsülman halqlarý arasýndaki durðunlýðýn, içtimaiy
hastalýqlarýn sebeplerini araþtýrdýðýný köremiz. Bu araþtýruvlar
arasýnda Gasprinskiy þu fikirge kele: “Bütün felâket, bütün
hastalýqlarýmýz oquvsýzlýqtan, bilgisizliktendir. Cahil bir halqýn ögüne
bütün dünya seadetlerini köterip qoysañ da, ondan faydalana bilmez,
oný baþta oqutmaq kerek. Oqutqan soñ halq kendine kerek yolu
ve seadeti kendisi tapar.”
Gasprinskiyniñ esas fikri bu ola
Gasprinskiy ta 1865 seneleri Moskovada askeriy mektepte
oqudýðý vaqýtlarda gazeta oqumayý seve ve hatta kendisi 15-16
yaþlarýnda iken bir þeyler yazýp bastýrmaq istey. Lâkin 5 rubleden
ziyade parasý olmadýðýndan buña muvaffaq olamay.
Gasprinskiyde müstaqil adýmlar
Askeriy gimnaziyada oquvlar Gasprinskiyniñ hoþuna kitmey.
Ayný zamanda Moskovada <18>60 ve <18>70 seneleriniñ
islavyanofil-milletçi gazetalarýndaki maqaleler oný býqtýra, onda
büyük aksiy bir tesir uyandýra. Bu tesirler altýnda Gasprinskiy
Moskovayý taþlap qaça.
Muallimlik
Ýsmail bek Gasprinskiy
1869–71 seneleri Gasprinskiy Baðçasaray ve Yaltada üç yýl
muallimlik yapa. Bu muallimlikler esnasý Gasprinskiyniñ Moskovada besledigi fikirler kittikçe arta. O dey
ki: “Bütün cahil halqlarý hükümetler umumiy, mecburiy ve parasýz oqutmaq kerektirler.”
Oquv-bilgi peþinde
Gasprinskiyni az oquv ile muallimlik yapýp oturmaq toydýrmay; o bilgisini daha ziyade arttýrmaq fikrine
kele ve bu fikir ile <18>71 senesi Ýstanbulða yollana, lâkin anda oquv iþleriniñ qurulýþý onýñ keyfine
kelmediginden Fransaya can ata, cebinde üç ruble bulundýðý halda Parijge kelip tüþe.
O vaqýtlarda Parijde bulunan rus mühacirleri Gasprinskiye bazý iþler tapýp onýñ keçinmesini temin eteler. Nihayet, o, meþhur Turgenefe1 yaqýnlaþa, Turgenef Gasprinskiye öz eserlerini ve maqalelerini temize
çektire. Fransýzcayý eyi ögrendikten soñ bir ilâncý kontorada da tercimanlýq yapa. Gasprinskiy bu tercimanlýðýný unutmayýp, ileride çýqardýðý gazetasýnýñ adýný “Terciman” qoya.
Üç yýllýq Parij hayatý neticesinde Gasprinskiy bundan soñ tatar halqý arasýnda oquv yolunda çalýþmaya
ve bunýñ içün de gazeta çýqarmaya qatiy qarar verip, Qýrýmða qayta.
Gasprinskiy izbaç2
1876 senesi Baðçasarayða qaytýp kelgen Gasprinskiy tekrar rusça muallimlik yapa. Bu defa oný Qýrýmýn
eñ meþhur Zýncýrlý medresesi yanýndaki rusça mektepke tayin eteler.
Bu sýralarda Gasprinskiy yine de gazetacýlýq fikrini býraqmay. Aldýrdýðý rusça gazetalarý kendisi oqudýqtan
soñ þeherin qahvehanelerinde kezip, oqup, tatarçaya tercüme etip, halqlarða diñlete. Bu iþi kendisine adeta
bir vazife kibi köre, seneler boyu bu iþte devam ete.
* Belli qýrýmtatar alim ve yazýcýsý Osman Nuri Aqçoqraqlýnýñ (1879–1938) tarafýndan çoq sade bir uslupla
yazýlmaqla beraber olduqça mündericeli olðan bu maqaleniñ alýndýðý qaynaq içün, baq: Osman Aqçoqraqlý. 5
Mayýs matbuat künü munasebetile. “Emel Mecmuasý” (Pazarçýk – Romanya). No. 18 (Eylül 1930). S.194–198.
Bu qaynaqtaki bir qayýtqa köre, maqale defa ilk 1925 senesi, Aqmescitte çýqqan “Oquv Ýþleri” jurnalýnda basýlðan
edi (No. 2 (Ýyün)).
Maqale “Emel”nin nushasýndaki imlâsý ile berilmektedir. – N. S.
6
Beri tarafta medresedeki talebelerden türkçe oqup yazmaya ögrene. Bu esnalarda Gasprinskiyniñ
medresedeki isholastik tedris usulýný tenqid etmesi ve rusça sýnýfta ders vaqýtlarýný çañ qaqýp ilân etmesi
talebeler arasýnda oña qarþý bir duþmanlýq uyandýra. Oný öldürmekle qorqutýp mektup yazalar. Gasprinskiy
burasýný býraqmaya mecbur ola.
Gasprinskiy cemaat hadimi
1879-da Gasprinskiyni Baðçasaray þeher (galava) Belediye reisi saylaylar. 4 senelik hýzmet dahi eyilikle
neticelenmey. Þeher soqaqlarýna fener qoydýrmaq, hastahane yaptýrmaq kibi tedbirler o vaqýtki balaban
meclis (galasnýy) azalarýnýñ hoþuna kitmedi. Þeher kassasýný boþatacaq bahanesile3 Gasprinskiyni bu
galavalýðý býraqýp kitmeye mecbur ettiler. Bu hýzmetler esnasý Gasprinskiyni matbuata hýzmet fikirleri yine
de býraqmay. 1882 senesi Aqmescitte çýqan rusça gazetada “Rusiye müsülmanlarý” serlevhasýle maqaleler
yaza, bunlarý ayrýca bastýra. Bu risale o vaqýt rus hükümet memurlarý arasýnda gürülti çýqara, beri tarafta
Qazan ve Kafkasya müsülman gençligi arasýnda ise uyanýqlýq doðura.
Tatarda birinciligi
Gasprinskiy galavalýðý esnasý matbaa açmaq, gazeta çýqarmaq meselelerini hiç býraqmay, hükümetten
müsaadeler istey, lâkin veremeyler.
Daima çýrpýnan, rahat durmayan qalp hep bir þeyler yapmaq istey. Gasprinskiy Baðçasarayda, gençliginde
oqumayýp cahil qalðan büyükleri oqutmaq içün gece dersleri aça. Bedava olðan bu derslerge bir hayli
adam devam ete.
Lâkin qýþ kelip, soðuq bastýqta Gasprinskiy talebelerinden, yaqarlýq içün dep, 20 kapik toplayacaðý vaqýt
bazýlarý býraqýp kitmeye baþladýlar. Hatta aradan birisi qara tahtaya þu beyti yazýp qoya:
“Upravalar yapýldý, çeþmesi qaldý,
Bedava oqutam dep, 20 kapik aldý.”
Gasprinskiy gazetacý
Sözünden, fikrinden dönmek bilmeyen Gasprinskiy gazeta çýqarmaq iþinde aylancýq yollardan çareler
qýdýra. Çare tapýla. 1882 senesi boyu Gasprinskiy “Tonðuç”, “Þafaq”, “Qamer”, “Güneþ”, “Yýldýz” kibi
türlü adlar ile her ay sýrasýle 12 risale çýqara. Tabiy, bu risalelerin adlarý baþqa olsa da, içi adeta bir jurnal ve
gazeta olduðýndan þübhe etmeyen eski Rusiye senzur idaresi bunlarý toqtata.
Gasprinskiy kendisine ayaq çalan duþmanýn ta yüregine, merkezge bara. Her nasýl ise rusça ve tatarca
olmaq þartýle “Tercüman” adlý haftalýq bir gazeta çýqarmaya ruhset ala bile.
Bundan Nijniy4 ve Qazan þeherlerine yollanýp, çýqacaq gazetaya abune toplay. Bu suretle topladýðý üç
yüz rubleye anasýnýñ saqlý qaftanlarýný da satýp qoþa, eskice bir makina ve biraz da hurufat alýp, matbaayý
tize ve iþke baþlay.
1883-te aprelin 10-ncý künü “Tercüman”ýn ilk nüshasý Baðçasarayda öz matbaasýnda çýqmaya baþlay.
Gasprinskiy yerli tatarlardan birisini alýp, mürettiplik ögrete, ailesi kâðýt bükley, makina aylandýralar.
Böylelikle ilk tatar gazetasý zahmetler ile meydanða kele, Gasprinskiy bu iþ içün þerik (kompanyon)
araþtýrdýqta yerli zenginlerden birisi oña dey: “Bu gazetayý satmaqtan ne fayda çýqacaq? Eger tütüncilik
yapsañ, saña biraz sermaye vereyim.”
Baþta 300 nüshadan baþlayan “Tercüman” soñ seneleri 5000 nüshaya qadar çýqa.
Usul-ý cedid
Eski usul mekteplerin yaramaðanýný körgen Gasprinskiy bunlarýn islâhý çarelerine kiriþip, baþta yeñi
savtiy5 usulda “Hoca-i subyan”6 adýnda elifba ve ders kitaplarý yazýp bastý. Bu usul Baðçasarayda Qaytazan
mektebinde muallim Mahmut Refat7 efendi tarafýndan tatbiq oluna8 . Bir qaç yýllar etraftan kelgen tatar
muallimleri bu usulý ögrenip kiteler ve yerlerinde tatbiq eteler.
Ýçeri Rusiye mollalarý buña qarþý keleler, cedid-qadim qavðalarý baþlay. Bu usulða “Usul-ý yezid”9
deyler. Gasprinskiy tekfir etile10 . Oña qarþý muharebe açýla, aleyhinde 11 kitaplar basýlýp çýqa.
Rus misionerlerinden Ýlminskiy12 Peterburgdaki misionerler baþý Pobedonostsefke13 Gasprinskiy
haqqýnda qorqunçlý mektuplar yaza, dey ki: “Baðçasarayda ufaq bir bulut peyda oldý, ileride bundan kök
gürlep þimþekler çaqmaq ihtimalý vardýr.”
Beri taraftan usul-ý cedid ilerilep mektepler açýla ve Gasprinskiyniñ öldigi senesine qadar tatarlar arasýnda
yeñi usulða çevirilmegen mektep qalmay. Bunlarýn adedi14 ise 5 biñge çýqa.
Cemiyet-i hayriyeler
Yeñi usul mekteplerde ekseriyetle zengin ve orta hallý kiþilerniñ balalarý oqup, fuqarelerin oquyamadýðýný
körgen Gasprinskiy buña çare olaraq tatarlar arasýnda cemiyet-i hayriyeler açmaq suretile fuqare balalarýný
oqutmaqný tüþüne, bu yolda teþviqat yapýp bunda da muvaffaq ola. Bir qaç yýl içinde eski Rusiye müsülman
merkezlerinde elli qadar cemiyetlerin heman hepisinde fahriy aza saylana. Mekteplerin çoðusýna Gasprinskiy
adý verile.
7
Orta derece tahsil
Bütün dersleri arapça ve isholastik usulda oqulðan müsülman medreseleriniñ orta derece tahsil vermesi
lâzim keldigi halda bunlarda oquyan sohtalarýn qafa çürütmekten baþqa bir iþke yaramadýðýný körgen
Gasprinskiy bunlarýn islâhýna da çare aray. Lâkin kendisinde arapça yahut umumiyyetle müsülmanca
tahsil az oldýðýndan kendisi bu iþke kiriþemeyip, ancaq bu yolda iþ yapacaq fikirdeþ aray. Fikirdeþ tapýla.
Eski müderrislerden Müslim Efendi zade Hacý Habibulla Efendi15 Yaltadan Baðçasarayða kelip meþhur
ve eski Zýncýrlý medreseyi yeñi usulda islâh etmeye tutunalar.
Bu medrese 1890-da az bir islâh ile bir qaç yýl devam etse de, ümüt olunðan semereleri vermey. Ancaq
talebelerge bu medreselerin iþke yaramadýðýný añlata bile. Bir hayli talebe oquv qýdýrýp, Ýstanbulða köçeler.
Lâkin iþni böyle býraqmaq olmay. Nasýl olsa da, orta derece tahsili da yoluna qoymaq kerek ola. Bunýñ
içün yeñi usulda terbiye alðan bir müderris, bir islâhçý kerek ola. Lâkin o körülmey. Biraz vaqýtlar Ýstanbuldan
qaytqan Hadi Maqsudi Efendi16 muallimlik ete, lâkin bu da iþi býraqýp, memleketine qayta.
Nihayet, Zýncýrlýda rusça muallimlik etken Ýsmail Lemanof 17 Mýsýrða yollanýp, andaki Azhar
darulfünunýnda18 4 yýl tahsil körip qayttýqtan soñ medreseyi yeñi usulða çevirmek fikrine keline. Buña tatar
mollalarý açýqtan ve rus memurlarý ise gizliden ayaq çalalar.
Nihayet, 1903 seneleri Baðçasarayda cemiyet-i hayriyeniñ de yardýmý ile Ýsmail Lemanof bir
darulmuallimin19 aça. Mükemmel programmalý bu ikinci derecede mektep bir qaç yýllar devam etse de,
bazý bir reaksionerlerin tepmesile Lemanof mektebi býraqmaya mecbur ola, Baðçasaraydan çekilip ta
Peterburðqa barýp tüþe.
1905 inqilâbýndan soñ Qýrýmýn bir qaç yerlerinde orta derece yerini tutan “ruþdiye” mektepleri açýlsa da,
1908 seneleri kelgen reaksiya zamanýnda bu ruþdiyelerin hepisi qapana. Bunlar ile beraber Baðçasaray
ruþdiyesi de qapala.
Sanat mektepleri
Gasprinskiy tatarlar arasýndaki sanatlarýn yeñi usulða çevrilmesini de tüþüne, bunýñ içün Baðçasarayda
tatar qýzlarýna mahsus bir sanayi mektebi açmaya tutuna. Bu iþte Baðçasarayda galava bulunan Mustafa
Davidoviç20 de büyük yardým ete, lâkin tatar qýzlarýný rus yapacaqlar dep, eski qafalýlar barýp mektepni
qapatalar.
Gasprinskiy romancý
Gasprinskiy bu babda dahi çalýþa, “Daru-r-rahat müsülmanlarý”, “Kün doðdý” adýnda romanlar yazýp
neþir ete.
Dilde, fikirde, iþte birlik
1905 senesinden soñ Gasprinskiy “Tercüman”ýn rusça qýsmýný býraqýp, yalýñýz türkçe çýqara ve gazetayý
kündelik yapa. “Dilde, fikirde, iþte birlik” bayraðýný açýp, adýný da “Tercüman-ý ahval-i zeman”21 dep deñiþtire.
Jurnallar
Bir qaç yýllarý halqlarý sýypap tutqan Gasprinskiy küreþ, tartýþuv künleri kelmesile yeñilikke qarþý kelgenleri
açýqtan tenqitke baþlay, bunýñ içün “Ha-ha-ha” adýnda resimli jurnalý çýqara. Ayný zamanda balalarða
mahsus “Alem-i subyan”22, qadýnlara mahsus “Alem-i nisvan”23 jurnallarý da çýqara.
Umum müsülman kongrasý24
Gasprinskiy bütün dünya müsülmanlarýnýñ keride qalmasýnýñ sebeplerini ögrenmek, açmaq ve buña
qarþý bir çareler aramaq niyetile Mýsýrða varýp, umumiy bir müsülman kongrasý toplamaq iþine kiriþe, bu
fikri daðýtmaq içün arapça bir gazeta çýqara. Lâkin ingilizler buña müsaade etmeyler.
Hindistanda usul-ý cedid
Ýngilizlerge açuvlanðan Gasprinskiy Hindistanða yollanýp, anda müsülmanlar arasýnda usul-ý cedidni
neþir ete ve bir mektep açýp qayta.
Vefatý
Gasprinskiy otuz beþ yýllýq faaliyet ile iþ körip, nihayet 1914 senesi sentâbr on birde öle. Kendisinden
bizge otuz üç cýltlýq “Tercüman” gazetalarý qaldýrýp kite. Onýñ ölümine bütün Rusiye tatarlarý matem tutalar.
Rus gazetalarýnda oña “Þarqýn Uþýnskiysi” 25, “Normator”26 adlarý verile, kelgen bir çoq taziye
telegramlarýnda ve mektuplarda Gasprinskiy “ustaz”, “babay”, “pioner” adlarý ile añýla.
8
Açýqlamalar:
Turgenev Ý.S.(1818–1883) – meþhur rus nesircisi. Peterburg Ýlmiy Akademiyasýnýñ muhbir-azasý
(1860). Bir çoq roman ve povestlerniñ müellifidir.
2
Ýzbaç – rusça “izba” sözünden: Rusiyede eskiden halqný evden evge kezip ya da bir evge toplap
oqumaða-yazmaða ögretken adam.
3
Bahane – mana, manaçýq, sebep; bahanesile – manasý, manaçýðý, sebebi ile.
4
Nijniy – Nijniy Novgorod, Rusiyede Volga özeni üzerinde bulunðan þeher.
5
Savtiy – sesli, davuþlý.
6
Hoca-i subyan – Balalar hocasý (muallimi).
7
Refat Mahmut (1860–1940) – tanýnðan qýrýmtatar ziyalýlarýndan, Ý. Gasprinskiyniñ, tahsil reformasý
iþlerinde ilk ve eñ yaqýn yardýmcýlarýndan biridir. Baðçasarayda doðup, 1890-da mýnda, Qaytaz aða
mahallesinde ilk yañý usul mektebini açtý. Bu mektepte Qýrýmda birinci defa olaraq oðlan balalarý
qýzlarnen beraber oquy, din-týþý fenler oqutula edi. 1938 senesi bolþevikler tarafýndan hapske alýndý ve
muhtemelen, 1940 yýlýnda Özbekistanda mahbüsler lagerinde vefat etti.
8
Tatbiq olmaq – hayatqa keçirilmek, iþletip baqýlmaq.
9
Yezid – sögünç olaraq: “hýyanet”, “merhametsiz”.
10
Tekfir etmek – birisini, kâfir dep, qabahatlamaq.
11
Aleyhinde – [birisine, bir þeyge] qarþý.
12
Ýlminskiy, N.Ý.(1822–1891) – türkþýnas ve missioner. Peterburg Ýlmiy Akademiyasýnýñ muhbirazasý (1871). Rusiye Ýmperatorlýðýndaki türkiy halqlarnýñ yazýlarý içün kiril elifbesini uydurmaq ve
müsülman balalarý içün rus tilini ve hristian dinini ögretken ocalar seminariyalarýný açmaq iþleriniñ
baþlanðýçýnda bulunðan zatlardan biri.
13
Pobedonostsev K. P. (1827–1907) – Rusiye devlet erbabý, adliyeci. 1880–1905 seneleri arasýnda
Sinodda (Ruhaniy iþler nazirliginde) ober-prokuror (nazir) vazifesinde çalýþtý. Tarihte Rus Ýmperatorý III
Aleksandrða olðan tesiri ile bellidir.
14
Aded – sayý birimi.
15
Hacý Habibulla Efendi Müslim Efendi Zade, Dereköyli (1820–1895) – Qýrýmnýñ belli
müderrislerinden. Ýstanbulda ve Qahirede diniy tahsil körgen. Zýncýrlý medreseniñ müdüri vazifesinde
bulunðanda, bu aliy oquv müessisesiniñ ilk islâhýný keçirdi. Onuñ teþebbüsinen medresede kütüphane
açýldý. Habibulla Efendiniñ bu kütüphanege 1000 nüsha kitap baðýþlaðaný bellidir.
16
Hadi Maqsudi Efendi – fevral 1914 senesi, Ýdil-Ural bölgesi, Kafkaz ve Qýrýmdan kelgen bir sýra
ziyalýlar arasýnda Müsülman Fraksiyasýný meydanða ketirme faaliyetinde bulunðan bir zattýr. Baþqa
malümatqa rast kelmedik.
17
Lömanov, Ýsmail Noman oðlu (1871–1942) – belli qýrýmtatar alim ve ocalarýndan. Ýstanbul ve
Qahirede diniy tahsil körgen. I Qurultaynýñ iþtirakçisi. Qýrým MSSC (ASSR) devrinde hükümet
dairelerinde ve yüksek tahsil sahasýnda çalýþtý, ilmiy tedqiqatnen oðraþtý. 1934 senesi iþten boþatýlýp,
Leningrad þehrine kete ve Þarqþýnaslýq Ýnstitutýnýñ elyazmalar bölügine iþke kire. 1938 s. NKVD
tarafýndan hapske alýndý, 1939-da azat etildi. Leningrad muhasarasý vaqtýnda (1942-de) vefat etti.
18
Darulfünun (arapça: Daru-l-fünun – Fenler evi) – üniversitet.
19
Darulmuallimin (arapça: Daru-l-muallimin – Muallimler evi) – Pedagoji Ýnstitutý.
20
Davidoviç, Mustafa – Litva tatarlarýndan; Ý.Gasprinskiynen Moskovadaki askeriy mektepte oquðan
ve beraberce qaçqan edi; dostluqlarý ve bir-birine kösterdikleri destekçilik ömürleri boyu sürgen edi.
21
Terciman-ý ahval-i zeman – Zemane hallarýnýñ tercimaný (osmanlýca).
22
Alem-i subyan – Balalar dünyasý (osmanlýca).
23
Alem-i nisvan – Hanýmlar dünyasý (osmanlýca).
24
Kongras – kongress.
25
Uþinskiy K. Dm. (1822–1891) – meþhur rus demokrat-muallimi, rus pedagoji ilminin esaslarýný
qurðan insandýr. Esas ðayelerinden biri – tahsil umum halq içün açýq olmalý, qolay ve añlayýþlý tarzda
berilmelidir. Ý. Gasprinskiy Uþinskiyniñ ðayelerinen tanýþ olup, olarný Rusiyedeki türk mektepleri içün
iþletkeni bellidir.
26
Metinde böyledir, mürettip hatasý da ola bilir (mantýq cihetinden “novator” veya “reformator” sözleri
daha uyðundýr).
1
9
Ýsmail Gasprinskiy
FRENKÝSTAN MEKTÜPLERÝ*
Haz.: Ýsmail Kerim
8
Bölmeye tolmuþ frenkler hiç añlamadýðým hayli sözlerden soñ, men her ne qadar qýçqýrmaqta isem
de, þakird Genrihin elini-ayaðýný çezüp, quþaðý qaytardýlar. “Endi niþleyim, halýmý nice añlatayým?” –
deyü þaþup turduðýmda, frenklerin biri, elini baþýna urup, küldü ve bir þeyler ayttý. Cümlesi küldüler.
Mezkür frenk ba’de /soñra/** menim yanýma kelüp,“kel, beraber kiteyik, qorqma” kibi iþaret itti. Onuñ
ile bölmeden çýqtým. Nerdübandan /merdivenden/ bir qat daha yuqarý köterilüp, meni bir bölme ögüne
ketürdi. Ýçeri kirdim. Frenk qayttý. Baqsam ne kördüm?! Þeylerim bölmede ve Jozefina rahat yuqlayur!
Kene þaþtým hem utandým, uyaldým! Añlaþýldý ki, yañlýþlýq ile þakirdin bölmesine kirmiþim… Ýttifaqan
/sanki ögünden añlaþýp/ þu biçare de bu misafirhaneye tüþmüþ! Ama adaþmayacaq kibi degil: misafirhane
beþ qat bina! Yüz bölme bar ise, barçasý, cümlesi bir usul ve bir þekil üzre yasalmýþ. Töþemeler ve
eþyalar hep bir elden, bir ustadan çýqmýþ. Diqqat itmez iseñ, yaki cat kiþi olsañ, adaþmaq pek yengil…
Baþýma keldi ya! Biçare þakirdi malayani /boþ-boþuna/ baylap utandýrdým… Endi niþlemeli? Jozefina
yuqlayur, haberi yoq. Eger bu iþten haberi olup, men onuñ haqqýnda suizan ittigimi /haqqsýz yerde fena
tüþüngenimni, þüphege tüþkenimni/ añlar ise, yahþý olmaz. Ayýp þey. Bu misafirhaneden köçmeli. Bunlarý
fikir idüp, aqýrtýn /yavaþ-yavaþ/ bölmeden çýqup, aþaðý tüþüp þakirde bardým. “Pardon, müsyü,” – dedim,
yani “ayýp buyurma, efendim” demektir. Ba’de /soñra/ kördügüm frenklerin cümlesine birer “pardon”
aytup, hizmetçilere çaylýq aqçalar berdim. Ýnþallah, vaqiadan Jozefinanýñ haberi olmaz ümüdi ile,
adaþmayup öz bölmeme qayttým. Bilmem, ahýrý ne olacaq! Frenkistandan sað-selâmet diyar-ý-islâma
qayta bilirmiyim, aceba? Hudaya emanet.
Biraz soñ Jozefina uyandý.
– Bazara barup qayttýñýzmý? Tez kelmiþsiz, – dedi.
– Evet, iki közüm, tez keldim, sensiz cürmek hoþ kelmiyur.
– Ya! Teþekkür idiyurým… Ama men çoq yuqlamýþým.
– Hayýr, efendicigim, çoq degil. (Kene yahþý, tez turmadý). Yoldan keldiñ, yorðunsýñ, talðýnsýñ, iki
saat yuqu çoq degil.
– Bazarlarda ne kördüñiz? Viyanayý /Vena þehrini/ yaratup /hoþ körüp/ begendiñizmi?
– Evet, ðayet güzel þeher imiþ. Barekallah! Halqlarý umumen terbiyeli olmalýlar. Lâkin tüþtügimiz
misafirhane biraz çet yerde imiþ. Daha güzel misafirhaneler kördüm. Mýndan çýqup, baþqasýna tüþsek
nasýl olur, iki közüm?
– Siz bilirsiz, efendim, lâkin bu da namlý ve meþhur misafirhanedir…
Her nasýl ise, vaqiayý qadýna duydurmamaq içün aqþama qadar baþqa misafirhaneye köçtük ve,
kene ðayet hoþ ve ziynetli bölmeler alup, rahat olduq. Qadýn þakird ile qaçacaqtýr suizannýmdan, öz
özüme utanýyur idim. Böyle fikirde bulunmaya hiç haqqým yoq idi…
Sabah turup, çay, kahve içkeç, “Gül-Baba” ziyareti haqqýnda haber ve malümat almaq isteyüp
/Jozefina – ?/ bir-iki soraþtýrdý ise de, frenklerden bir þey añlaþýlmadý. Jozefina bazý frenk kitaplarýný dahi
alup qýdýrdý, nemse yurtunda bulunan cümle hamamlar, maden /rudnik/ suvlarý, köprüler, misafirhaneler,
mektep ve kitaphaneler hep malüm iseler de, “Gül-Baba” ziyareti qayda olduðý bilinmedi. Hayli müþavereden
soñ Osmanlý elçihanesine barup, sual itmeye qarar berdik. “Gül-Baba” Osmaniyden
/Osmanlý devrinden/ qaldýðý sebepli, belki elçihanede bir haber bulunur zanný /fikri, tahmini/, bizce tabiy idi.
* Devamý. Baþý 4-nci sayýsýnda
** Tögerek qavislerdeki qayýtlar müellifke aittir, [//] iþaretleri arasýndakiler ise – bizimkidir (Ý.K).
10
9
“Gül-Baba” ziyareti haqqýnda malümat almaq murat itmiþ idik. Eñ iptida Viyanada /Venada/ Osmanlý
elçihanesine bardýq. Ýki nemse, üç fransýz ve bir türk kördük. Kâtiplerden M.-bek idi. Ýþbu bek-efendiniñ
“Gül-Baba” haqqýnda hiç bir haberi olmadýðýna ben ne qadar taacip itti isem, Türkistandan çýqup
Frenkistana “Gül-Baba” ziyaretine keldigime bek-efendi daha ziyade taacip itti… Añlaþmaya olmadýq,
alimallah! /Allah bilir!/ Zan iderim ki, kâtip efendi beni divane de hesap itmiþtir.
Viyanada /Venada/ Osmanlý konsulhanesi dahi bar imiþ. “Suya giden, tal qarmalar” /yani her þeyden
ümüt eter/ fehvasýnca /añlamýnca/, andan da barup soraþtýrayýq dedim. “Konsul” demek – bir devletin
ikinci bir devlette ticaret vekili, ticaret memurý demektir. Öz devletiniñ tüccarýna ve ticaretine muavin
/yardýmcý/ ve yol açýcý demektir.
Bardýq. Hizmetçi – nemse. Ýçerideki kâtip – nemse. Konsul hazretleri, baþý fesli – kene bir nemse!
“Ne hizmet ile keldiñiz?” – dediler. Jozefina maña baqup: “Bunlarýn biri islâm degil, “Gül-Babayý” nasýl
sorayýq?” – dedi.
– Kerek degil, aytma(?), – dedim. – Ticaret babýndan /ticaret ile baðlý/ her ne ise sual eyle de,
qaytayýq.
Jozefina bir hayli mükâleme itti /qonuþtý, soraþtýrdý/… “Ne añladýñ?” – dedim. “Þam /Damask/
metalarýndan /þeylerinden, mallarýndan/ Avstriyada ne kibi þeyler müteber ola bilecegini sual ittim.
“Bazarlardan teftiþ idin”, – dediler”… Qayttýq.
– Caným, Jozefina, nemse ülkesinde Osmanlý konsullarý nemseden tayin olunýyur, Osmanlý ülkesinde
nemse konsullarý osmanlýdanmý tayin olunýyur?
– Hayýr, efendim, her devletin konsullarý öz ehalisinden tayin olunur.
– Acayip! Osmanlýlarýn bu usulýnýñ hikmeti nedir, aceba? Ýstanbula bardýqta, añlarýz.
Ba’de /soñra/ Viyananýñ /Venanýñ/ uluð medresesine bardýq. Farsiy ve arabiy ve türkiy muallimlerinden
bazýlarýný kördük. Taacip olunacaq budur ki, bu nemseler benden yahþý arapça, benim qadar türkçe
biliyurlar! Ya Buharada, ya Ýstanbulda tahsil-i-ulüm itmiþlerdir /ilimler ögrendiler/ zan idüp sual ittikte:
“Hayýr, efendim, bunda, iþbu medresede, oqudýq”, – dediler. Hayran oldum. “Buyurýñ bizim kütüphaneye,
körüñiz!” – dediler.
Bardýq… Dünyada ne qadar dil bar ise, cümlesiniñ kitaplarý bunda imiþ, zan idersiñ! Ýslâmca olaraq
biñ yedi yüz kitap bar idi. Körülmeyen, bilinmeyen asar-ý-islâmiyye/islam eserleri/ bunda imiþ!
Hayli vaqýt kütüphanede eglenüp, kitaplarý ziyaret ve temaþa ittigim sýrada, muallimlerin birinden
sordum:
– Efendim, bunca masarif /masraflar/ ve ðayret idüp islâm dilleri ve ilimleri tahsil itmeden murat
nedir?
– Bilmek ve hisse /pay/ almaqtýr, – dedi.
– Özüñizde ulüm /ilimler/ ve maarifet az degil, kâfi ve yeterlik degilmi?
– Elhamdülillah /Allahqa þükür/. Lâkin dünyada toyulmayan ve toyulmayacaq bir þey bar ise – ilim
ve marifettir. Ne qadar kesp itseñ /elde etseñ, qazansañ/, kene az körülen – bunlardýr. Ýlim ve marifet –
nur-u-altundýr, qaysý ülkede çýqsa da, cümle dünyada qýymetdar ve maqbuldir /qabul olunðandýr/. Ne
qadar köp ve çoq olsa, hep az körünür. Bunuñ içündir ki, biz, frenkler, qaysý ülkede bir hüner, bir kitap,
ya bir hoþ usul ve adet körsek, bilüp, añlap hisse almaq isteriz. Ýnsan altun, cevahir /cevherler/ körse,
qadir ve qýymetini bilse, almaq istemezmi? Siziñ ülkeñizde meþhur Mevlâna Celâleddin hazretleriniñ
/Celâleddin Rumi 1207–1273, büyük þair-sufiy/ efkâr-u-tasavvurat-ý-aliyyesi /yüce añlayýþ ve tüþünceleri/,
Hafiz Þiraziniñ /1325–1389, büyük Ýran þairi/ letafet /iyiligi/ ve nezaketi Frenkistanda bilinüp qadirlenmiþtir.
“Luðat-ý-Qamus” /tanýnðan müslüman alimi Firuz Abadiyniñ (1329–1414) çoq meþhur bir luðat kitabý/
frenk luðatlarýna numune ve emsal /örnek, misal/ tutulmýþtýr. Ýbn Haldun /1332–1406/ asar-ý-tarihiyyesi
/tarihiy eserleri/ ibret olmuþtýr. Ýslâm tabipleri hocalarýmýz ve ustadlarýmýz olmuþtýr. Kâðýt yasamaq, baðbaðça asramaq ve sair hüner ve usullarý islâmlardan ögrendigimiz kibi, bazý ðayrý þeyleri sair halqlardan
11
talim ittik. Ýlim ve haqiqat ve marifet ziya-i-þems /küneþ ziyasý/ kibidir. Cümle aleme aydýnlýq ve quvet
berir. Alem içün müþterek /ortaq olðan/ bir nimet ve ihsandýr /iyilik, lütf/. Böyle degilmi, efendim?
– Barekallah, barekallah /Allah mübarek etsin/, – deyü nemse muallimine, bu dersi içün elini tutup,
teþekkür ittim.
10
Viyana /Vena/ medresesinde lisan ve ulüm-ý-islâmiyye /islâmiy ilimler/ muallimleri ile hayli daha laf
idüp (“her kesin bir derdi degirmenciniñ suvudýr” – diy(?)) fehvasýnca /añlamýnca/ “Gül-Baba” ziyareti
hususta sual ittim. “Bilmiyurýz,” – dediler, lâkin Vengriya topraqlarý çoq zaman Osmanlý hükmünde
bulundýðýndan, Vengriyada islâm mezarlarý ve ziyaretleri olacaðý tabiydir…
– Bu hususta haber ve malümat kimden alýnur? Murad-ý-ziyaret ile Türkistandan bu tarafa tüþtügim
sebepli teftiþlemek borcumdýr.
– Viyanada malümat bulunmaz, zan iderim. Ama Vengriyada Peþte /Budapeþt/ þehrinde Vamberi
nam alim ve muallim bardýr, buña muracaat buyursañýz, þüphesiz, kerek haberleri cem idersiz /toplarsýz/.
Bu adam Ýstanbul, Meþhed /Ýranda bir þeher/, Buhara, Semerqandý /Samarqandný/ seyahat ve ziyaret
iden zattýr. Siziñ Taþkent þivesini ðayet temiz bilür.
– Maþallah! Vamberi cenaplarý Türkistana ne zamanda bardýlar?
– Yigirmi sene qadar oluyur.
– Nasýl cesaret itmiþler, nasýl sað barup qaytmýþlar? Muqaddemce /evvel zamanlarda/ Türkistan
canibine /tarafýna/ cat ve ecnebiy adam kelemez idi. Ekseri qatil ya esir olunur idi.
– Vamberi bu hallara aþna olup tedabir /tedbirler/ ve ihtiyat itmiþ idi. Þöyle ki, alim bulundýðý halda
Ýstanbulda medreseye tüþüp, ba’de /soñra/ derviþ sureti ile osmanlý pasportý ve kâðýtlarý alup, canib-iTürkistana /Türkistan tarafýna/ yollandý. Yolda hacdan qaytmaqta olan türkistanlýlara arqadaþ ve refiq
olup, bu adamlarýn himayesi ile ta Semerqanda /Samarqandða/ barup, ne bar, ne yoq körüp qayttý.
Acayip!
– Bunuñ Türkistana seyahatýndan muradý ne imiþ, efendim? Siziñ devletiñ /izin/ Türkistanda bir türlü
iþi ve müdahalesi /araða kirmesi/ iþidilmiyur.
– Vamberi cenaplarýnýñ neþir buyurdýðý seyahatnamesinde bu sualiñize cevap hazýrdýr. Þöyle ki, efendim,
Vengriya halqlarý qadim zamanda Türkistandan hicret idüp, bu taraflarda sakin olmuþlar, hem tatar ve
türk qavmýna mensüp bir fýrqa olduqlarýndan, eski yurtlarýný ziyaret ve vengr dili ile Türkistan dilleri
beyninde/arasýnda/ olan farq ve münasebeti keþf /açma, açýqlama/ ve tecribe itmek efkârýnda bulunmýþlar.
Sebep bu imiþ.
– Barekallah! Endi bu zat-ý-þerifi ziyaret (itmek) vacip /zarur/ oldu. Peþte /Budapeþt/ þehrine barup
körüþürim. Bu haberleriñiz içün teþekkür iderim, efendim.
Medreseden misafirhaneye qayttýq. Vengriyalý frenk ziyadesi ile diqqatýmý celp ittigini körüp, qadýným
Jozefina hayli haber daha beyan itti. Rivayetlere köre, Vamberi derviþ qýyafetine kirüp Türkistaný dil
keþfi içün dolaþmamýþ. Bu adamý þu tarafa ingiliz hükümeti yollamýþ. Bunuñ vaqt-ý-seyahatýnda ruslar
Aqmescit ve Evliya-Ata qalelerini alup Hoqand /Qoqand/ ve Taþkent canibine kelmekte imiþler. Ýngilizler
qýzðançlýq ve daha ziyadesi Hindustanda malik olduqlarý ülkelerden havf idüp, Rusiyeniñ Türkistanda
ilerilemesinden hoþlanmayup, Türkistan ahvalýný añlamaq istemiþler. Bir türlü þüphe olmamaq içün ingiliz
casusýný yollamayýp, vengriyalý Vamberini yollamýþlar. Bundan böyle Vamberi Ýrandan, Hivadan keçüp,
Buharaya barup, Afðanistandan aylanup qaytmýþ. Hiva devleti Muhammed Rahim Han ve Buhara devleti
merhum Muzaffereddin Han ile körüþüp, cümleyi osmanlý derviþanýndan /derviþlerinden/ olduðýna inandýrup
cürmüþ. Vetanýna qaytqaç, Türkistan ahvalýna dair kitaplar yazup neþir itmiþ. Ve bu kitaplar þayan-ýdiqqat /diqqatqa lâyýq/ eserler olduðýndan, çoq dillere tercime olunmýþ. Rusça ve türkçe dahi basýlmýþ…
Bu halda frenk derviþini körmek içün Vengriyaya yollandýq. Frenkistanda yol cürmek zahmet degil,
zevq ve sefadýr. Qayda baracaq olsañ, demiryol ateþ araba /ile/ saatte bir künlük yol cürüle.
12
11
Vengr ulemasýndan /alimlerinden/ seyyah-ý-meþhur /meþhur seyahatçý /Vamberi cenaplarý bizi hoþ
qabul itti. Her ne qadar bu adam ile türkçe ve sartça /yani özbekçe/ söyleþmek mümkün ise de, qadýným
Jozefina beraberimde idi. Haným efendi menden ayrý ne qalýyur, ne keziyur. Özüm de öyle alýþtým ki,
daim huzurýmda olmasý /ile/ keyf ve rahatlý oluyur idim. Vaqaa /haqiqaten/ bazý ufaq-tüfek sýralarda islâm
qadýný kibi degil ise de, umumiy halýndan hoþnut olup arqadaþlýðýndan memnün idi.
Vengr derviþi, yani Vamberi, þeher çetinde baðçelerde iqamet idiyur /yaþay/ idi. Hoþ-beþ, hal-hatýr
soraþtýqtan soñ, cenap seyyah benim Taþkentten çýqup Frenkistana tüþtügime taacip ittigini beyan buyurdý.
– Hürmetli efendim, – dedim, – yigirmi sene muqaddem /evvel/ siz Türkistan canibini /tarafýný/ ziyaret
buyurdýñýz. Ýlim ve bilik qýdýrup havflý seferlerden ve suvsuz qýrlardan qorqmayup cürmeye cesaret
ittiñiz. Frenkistanda dolaþmaq böyle qorqunç degil. Çoq selâmetlik. Bu halda ben yalýñýz keldigime
taacip buyurmañýz, habersiz olup Frenkistana tahsil ve ticaret içün yüzlep-yüzlep kelmedigimize taacip
olunur. Bendeñizin ise sebeb-i-seyahatý – Frenkistanda barlýðý rivayet olunan bazý evliyalarýn ziyaretidir.
Sözleþtikten soñ Vamberi cenaplarý dediler:
– Eñ iptida /yani eñ evvelâ/ sizin sað ve selâmet olduðýñýzý Hudadan arz iderim. Ba’de /soñra/ qartlýðýma
ve derviþanlýðýma /drviþligime/ raðbet buyurup ruhset ider iseñiz, size bir-iki baba nasihatý beririm.
– Barekallah, buyuruñ, – dedim.
– Oðlum, Buharada, Semerqandda dil tecribesinden ma’da /ðayrý/ mence(?) tahsil olunacaq bir þey
yoq halda, mezkür taraflarý dolaþtým. Dilleri tecribe içün canýmý avuçýma alup cürdüm ve qatilden küçbelâ ile qurtuldým. Buyurdýðýñýz kibi, Frenkistan selâmet hem serbesttir, nasýl isterseñ, öyle cürürsiñ,
kimse de qarýþmaz. Bu yurtlarý körmeye Huda nasip ittigi sýrada Frenkistana boþ kelüp boþ qaytmañýz.
Hisse ve ilim almalý. Siz daha yaþsýñýz, tahsil vaqtý qaçtýðý yoq. Zamanýmýzda Frenkistan dünyanýñ umumiy
dershanesidir, ilim ve maarifet hazinesidir. Sair qýtalarda unutýlmýþ Aristo/tel/, Eflâtun /Platon/, Ýbn-Sina
ve Farabi ve ðayrý ulema-yý-meþhurýn /meþhur alimlerniñ/ ziya-i-ilmiyyeleri /ilim ýþýqlarý/ Frenkistaný
münevver idiyur /nurlandýralar/. Bunlarýn ziyasý ile ziyalansañýz, ziyan itmemiþ olursýz, zan iderim. Parij
þehrine gidiyursýz, tahsil-i-ulüm içün eñ müteber /itibar körgen, lâyýq/ þeherdir. Siz içün anda olan dostlarýma
hat/mektüp/ yazayým, size mihmandar /misafirçen/ ve yardýmcý olsunlar. Huda hayýrlý eyleye, Jozefina
haným size lisan-ý-fransevi /fransýz tili/ hocasý olur. Lisan ögrengeç, tahsil-i-fünun /fen ögrenmek/ qolaydýr.
Frenkistan talebesi Taþkent ve Buhara talebesi mertebesinde /derecesinde/ degildir. Özüñiz de körüp
añlarsýz, sersebzdirler /þanslý, talihli, taqdiri ümütli/, hem oqurlar, hem zevq-sefa iderler, nasýl isterler ise,
þöyle maiþet iderler, þöyle ki, hem seyyah, hem talebe ola bilirsiz ve fenlerden istifade idersiz /faydalanýrsýz/…
Ulemanýñ /alimniñ/ bu sözlerini fikir idüp, bir-iki sene Frenkistanda bulunacaðým sýrada hüner ve
marifetlerine aþna olmaq faideden hali /boþ, faydasýz/ olmayacaðýný qararladým.
12
Ýstanbulda iqamet ittigi /yaþadýðý/ zaman Gül-Baba haqqýnda hayli rivayet iþitmiþ ise de, bu ziyaret
Vengriyada malüm olmayup mahallini bilmedigi molla Vamberi tarafýndan beyan buyurýldýðý ile bir “Fatiha”
oqup fransýz yurtunda Qýrq-Azizler ziyareti bulurým ümüdi ile vaqýt qaçýrmayup yola revan oldum…
Demiryol ile Avstriya, Bavariya ve sair /diger/ ufaq ülkeleri keçtik. Bazý ülkeler þu qadar ufaq idi ki,
yarým saatte keçtik. Rusiyeniñ bazý uyezdleri Avropanýñ bazý ülkelerinden zorcadýr, zan iderim.
Yol boyu Jozefina, keçtigimiz ülke ve beldeler haqqýnda baña lâzým malümat berüp, ahval-i-hazýra
/þimdiki hallarý/ ve tarihlerinden bahs idiyur idi. Acayip! Bu bir qadýn olsun da, bu qadar haberdar olsun!
Zan idersiñ, dünyada beþ yüz qýrq yýl turmuþ. Soñ añladýq ya: Avropada mekteplerde qýz ve er balalara
hem ulüm-ý-diniyye /diniy ilimler/, hem fünun-ý-saire /baþqa fenler/ tedris ittiriyurlar imiþ, þöyle ki, frenk
qadýnlarý tarih ve siyaset ve ticaret ahvalýna aþna oluyurlar /yani bileler/. Frenk mektepleri ne kibi olduqlarýný
ileride yazarým…
Vengriyada Peþte /Budapeþt/ þehrinden Fransa paytahtý Parije demiryol ile üç künde bardýq. Avropa
13
demiryollarýnda saatte yetmiþ vörst /vörst: rus ölçüsinde 1.06 km/ cürüliyur, þöyle ki vagonlarýn gidiþinden
qorquya tüþüp, Fransa yerine ahirete /öbür dünyaða/ yetiþirim deyü, havf idiyur /qorqar/ idim…
Her nasýl ise, sað-selâmet Parije yetiþtik. Jozefinanýñ naqline /aytqanýna/ köre, bu þeher – dünyanýñ
birincisi. Ýnsanlarýn ve qýtalarýn mekteb-i-umumiyyesi, hüner ve sanayý çeþmesi imiþ. Qadýným münasebet
ile bu þehre damat /kiyev/ kibi bulundýðým hatýra kelüp: “Ey, caným, seniñ ruh qardaþlarýñý tez körürmiz?”
– deyü sual ittim. “Evet, efendim, ama eñ iptida bir yurt tutup yerleþüp, soñ bunlara haber idecek
oluyurým. Keldikleri zaman, bizleri rahat körsünler”, – dedi.
Yol boyu kördüklerimi ifade itmedim. Ýleride fransýzlar içün yazacaqlarým Avropanýñ sair /baþqa/
halqlarý hususta dahi malümat olur, çünki bunlar hep bir-birine oþayurlar. Bu defa öz halýmdan beyan
idecegim…
Parijde icar ile /kira ile/ güzel yurt tuttuq. Bir künde lâzým eþyalarý alup, bölmeleri yaraþtýrdýq. Aþhaneye
aþçý qadýn, içeriye hizmetçi qýz tutup, þu aqþam öz yurtumýzda rahat-rahat çay içtik. Þu çay sofrasýnda
Jozefina ile müþavere /aqýl tanýþma/ ittik. Bir miqdar fransýz sözleri ve kelimeleri ögrenüp yetiþtigim
sýrada, heman her iþten evvel Puatye vilâyetine barup, Qýrq-Azizleri ziyaret itmeye qarar berdim. Qadýn
ise Parijde qalup, ben qaytýnca iki-bir yurt iþleri ile meþðul olacaq oldu. Ba’de /soñra/ men ziyaretten
qaytqaç, uruð(?) ve qardaþlar ile körüþecek olduq ve bunlarýn müþaveresi ile hem tahsil-i-funun, hem bir
münasip ticaret tükâný tutacaq olduq. Buhara eþyasý, Taþkent imtiasý/mallarý/ bu þeherde hiç olmayup,
müteber ola bilecegi fikir ittim.
Frenkistan rahatlýqtýr. Her ne kerek ise bar ve hazýrdýr, lâkin aqçasýz da köz açýlup cumulmýyur. Boþ
oturup aqça aþamaq münasip ve lâyýq körülmedi.
Müþavereniñ ikinci künü az /qaldý/ aðleyüp caným Jozefina ile vedalaþýp yola çýqtým. Evlendikten beri
daha ayrýlmamýþ idik, nasýl tesir itmesin?! Aðlaþmamýþtýq ama, ikimiz de çoq meyus /kederli/ olduq.
Frenk qadýnlarý çoq nazik ve nazlý göñül imiþler. Kim bilir idi! Ýslâm qadýnlarý kibi muhabbetli olmazlar
zan idiyur idim.
Yollandýq… Vagonda Klod Reno adlý bir fransýz ile tanýþ oldum. Frenk haq ile baña delil /qýlavuz/
olup Qýrq-Arab /Qýrq-Aziz/ mezarýný kösterecek oldu. Ne terbiyeli ve hoþ usul adamlar bu fransýzlar,
maþallah! Klod Reno uzaq yolcusý ve yorðun olduðýmý fikir ve insafa alup /yani merhamet etip/ öz yerini
de baña berdi, þöyle ki, iki adamlýq yerde yerleþüp yahþý yuqladým. Demiryol arabalar quþ kibi uçuyurlar…
– Müsyü, müsyü, turuñýz. Puatyeye barmaq içün baþqa maþinaya minmeli, – deyü arabacý baþý
yuqudan turðuzdý. Klod Reno tüþmüþ. Þeyleri alup, ben de tüþtüm. Ama delilim /qýlavuzým/ Klod yoqtur.
Vaqýt bilmek içün saatý baqtým… Saat yoq! Klod efendi ile yoldaþ olmuþ… Biraz ürküp, ceblerimi
baqtým… Ceblerimde Qaraqum boranlarý oynayurlar! Frenk hýrsýzýna rastkeldigimi añladým, ama da
ustad imiþ, boynumdan saatý, üç cebimden aqçamý alup bir çibin qadar dahi rahatsýz itmedi! Þükürler
olsun, aqçam ancaq yolluq idi. Qaldýðý Parijde sarrafta /bankirde/ emanet idi. Üç-beþ ufaq aqçam her
nasýl ise yanýmda qalmýþ. Yarý yoldan qaytup, aqþam keç vaqýt Parije keldim. Haneme yetiþkeç, þeyleri
hizmetçi qýza berüp özüm içeri kirdim… Divanda Jozefina oturmýþ, yanýnda keçi /eçki/ saqallý yaþ bir
fransýz, stol baþýnda üç fransýz daha, stol üstü qahve, çay ve yemiþ maqulesi /çeþitleri/ þeyler ile tolmuþ...
Cemiyet söyleþüp külüþiyur idi. Bunlar qadýnýmýn qardaþlarý olmaq lâzým keldiginden, heman barup birbir her birini quçaqlap öpüp ibraz-ý-muhabbet /sevgi ve hürmet muamelesi/ kösterdim ve fransýzca:
“Aqþam hayýrlý olsun”, – dedim. Lâkin qardaþlar Taþkentli bir tatardan bu qadar muhabbet ümüt
itmediklerinden, taaciplenüp bir-birine baqýþtýlar ve biri, neden bilmem, külküsini tutamayup þaqýldap
küldü… delice olmalý! Jozefina ise: “Siz nasýl keldiñiz, ne oldu?” – deyü qýp-qýzýl qýzarup baña hitap itti.
Ýki söz ile baþýma keldigini tarif ittim ve qadýnný qardaþlarýna mahtamaq hoþ usul olduðýndan, dil
bildigime köre: “Þöyle yahþý, böyle yahþý”, – deyü fransýzlara memnün olduðýmý ifade ittim.
– Efendim, buyur, oturuñ. Bu sözler hiç kerek degil, – dedi Jozefina.
– Niçün kerek olmasun? Senden razý olduðýmý beyan ittim.
– Bunlarýn iþi degil, quçaqlap öpmeye de hacet yoq idi…
– Niçün olmasun, seniñ qardaþlarýñ, aðalarýñ degilmi?
– Evet degil ha, caným!
14
– Öyle ise bu dört cigit kim olacaq?!
– Tanýþ-biliþler.
– Bunlarýn mýnda iþleri ne?
– Bildiler, keldiler.
– Þay ise – kitsünler, hem kelmesünler, – deyü fransýzlara muradýmý añlatup, ozdurdým. Kittiler.
– Abbas efendi, benim misafirlerime böyle muamele itmeñizi münasip köremem.
– Benden ayrýca saña misafir kerekmez, kim bile kimlerdir, seniñ ise qocañ bar! Yaraþmýyur.
– Ama, Molla, bu yer Taþkent degil – Parijdir, Türkistan degil – Frenkistandýr. Bu yerin adeti böyle,
añlamadýñýzmý?
– Evet, añladým, lâkin ben Fransalý degilim – Türkistanlýyým, fransýz degilim – tatarým! Sen bunu
añlamadýñmý? Bilmek kerek idiñ!
13
Men de iqametim /yaþaycaq yerim/ ve tahsil hususýnda tedarik itmektem. Ama siz: “Jozefina ile ne
iþlediñiz”, – deyü sual buyursañýz, “Terciman” bir meclis-i-umumiy olup mecliste aile hallarýn naqli
/aytýlmasý, tarif etilmesi/ edepsizlik olduðýndan, Jozefina ile beynimde /aramýzda/ vaqaa olmuþ /olup
keçken, yüz bergen/ ahval tarzlarý beyan itmeyerek, ayýrup taþladýðýmý haber idüp, bahsýmýn ilerisine
keçecegim…
Frenk qadýný ile bir ay qadar maiþet biñ rubleden ziyadeye keldi. Çýqacaq aqça imiþ, çýqtý! Ýleride
közümizi açarýz. Terbiye, irfan ve qýyafetine(?) aldandým. Körmemiþlik bu ya! Frenklerde de edeplisi
yolda, bazarda týðýrup cürmiyur imiþ. Fikir olunacaq þudur ki, bu tar füce /yani tar ahlâq/ aþaðý derece ve
naqýs /eksik/ terbiye bir qadýn bunca irfan ve nezaket ve letafete /dülberlikke/ malike olup, bendeñiz kibi
körmemiþ bir tatarýn baþýndan aqlýný almaya muvaffaq olduðý halda, bunlarýn haqiqaten terbiyeli ve bilicisi
rastkelir ise, aqýl ve göñül nice hýfz olunur /saqlanýr/? Ýnsan taþ degil – közü bar, caný bar! Köz körer –
can ister… Hudaya emanet! Frenk deryasýna tüþtük, baþ yazýsýný köz körecektir…
Ayrýlýq vaqiasýndan üç ay soñ Parije ve fransýzlara, Lâ Mançe /La-Manþqa – ?/ alýþup yersimiþ idim.
Tahsil içün medreseye, ticaret içün birja, yani ticarethane-i-umumiyyeye barup keliyur idim. Üç ayda
hayli /bayaðý/ fransýzca ögrenüp bir miqdar qolay almýþ idim.
Devam ittigim medrese hususiy bir dershane idi. Yigirmi muallim, her biri bir fenden ya bir lisandan
ders idiyurlar idi. Bu medresede lisan-ý-arabiy, türkiy ve farsiy ders olundýðý kibi, bazý hind þiveleri, hýtay
/qýtay/ ve yapon ve cümle frenk dilleri talim olunmaqta idiler. Türkiy muallimi bendeñizi murad idenlere
tatar ve çaðatay türkisi /türkçesi/ ögretmeye tayin buyurdý. Bu halda fünun þubesinde þakird, lisan
dershanesinde yarým muallim idim. Þakirdler arasýnda genç ve deliqanlýlar /yigitler, yaþlar/ olduðý kibi,
uluð tuccardan /alýþ-veriþçilerden/ saçlý-saqallý adamlar dahi bar idi.
Bunlarýn bazýlarý Mýsýr, bazýlarý Ýran ve bazýlarý Hindustan ve Hýtay /Qýtay/ ile ticaret idüp, mezkür
memalikte /memleketlerde/ müteber /?/ dilleri tahsil itmeye ðayret idiyurlar idi. Bilmek ve ögrenmek
hususta frenklerin haves ve ðayretleri çoq taaciplidir. Qart-yaþ, bay-faqýr – herkes oqumaq ve bilmek
qaydýndadýr.
Ticarethane-i-umumiyyede tuttuðým iþ – Taþkent ve Buharadan ham ipek ve bazý eþya celp itmek idi.
Fransa ülkesinde ðayet müteber ipek eþya iþlendikten, ham ipek alucýlý ve müþterili idi. Bundan böyle
Frenkistanda her ne qadar iqamet itsem, bu ticaret ile meþðul olmaq ahvalýn icabýndan /turmuþnýñ
lüzümiyetinden/ idi. Hazýr aqça aþamadan ise kesp /çalýþýp qazanma/ ve kârda bulunmaq efzal /daha
yahþý/ olduðý delil-bürhan /isbatlama ve qandýrma/ istemez.
Medresede lisan-ý-farsiy /fars tili/ dershanesinde talim iden büyük bir tüccar ile nice mertebeler
ticarethanede dahi rastkeliþüp tanýþ-biliþ olduðým halda, bir kün dedi:
– Müsyü Abbas, bu aqþam bizim yurtumýza teþrif buyurup /kelmeñiz ile þereflendirip/, yemekte
bulunmañýzý niyaz iderim /yalvarýrým/. Siz ile bazý maslahatým /iþim/ dahi olsa kerek. Vaqtýñýz olur ise,
buyuruñýz, bendeñizi /quluñýzný/ ðayet memnün idersiz.
– Baþ üstüne, müsyü. Davetiñiz ile iftihar iderim, – dedigimde, cebinden çýqarup, kartasýný berdi.
15
Karta – kâðýt parçasýdýr. Üstünde sahibiniñ adý ve mahall-i-iqameti /yaþaðan yeri/ malüm olunur.
Baña “müsyü Abbas” dedigine taacip buyurmañýz. “Müsyü” demek – “efendi”, “aða”, “abzý(y)”
demektir. Taþkentli dostlarým Molla Abbas ile müsyü Abbas arasýnda bir farq olmadýðýný bilsünler.
Bu tüccarýn adý Þalon idi. Aqþam hanesine bardým. Baþýmda qar kibi aq çalma, üstümde yeþil ipek
halat olduðý halda, ayaðýmda frenk baþmakisi, elimde aq qolçaq, boynumda qýzýl poþu ve saçým-saqalým
nizamlanmýþ, qoqulý maylar ile cilâlanmýþ ve, zannýma köre, yosmalýðým kemalinde olduðý sýrada içeri
kirdim. Müsyü Þalon qarþýlap çýqup, fransýzca ve farsiyce münasip iltifatlar /hoþ muameleler/ iderek
büyük ve ziynetli bir bölmeye dahil itti /kirsetti/. Bölmeniñ ziynet ve yarýþýðýna hayran oldum isem de,
fransýza duydurmayup ipekten pencere ve qapu asqýlarýný /perdelerini/, ceviz ve þemþir /rusça: “buk”
teregi/ aðaçýndan yasalmýþ altun-kümüþ örnekli stul ve oturðuçlarý ve divarlara asýlmýþ büyük resimleri
þemdan /çýraqlýq/ ve lampalarý seyire tutundým.
– Pariji nasýl kördüñiz, hoþ þehermi? – deyü müsyü Þalon söz açtý.
– Evet, efendim, nasýl hoþ olmasun ki, her bir binasý padiþahlara lâyýq, bazar ve çarþularý aqýldan
haric /yani aqýldan týþ, aqýlða yatmaðan/, ehalisinde bir nice terbiye ve nizam bar, yazda toz, qýþta balçýq
olmaz bir belededir /þeherdir/. Ðayet begendim. Parij cihan dülberi olduðýna þüphe itmem. Barekallah!
Böyle þehre malik olan millet – uluð millettir. Fransýzlarýn hüner-i-sanayý, fehm-ü-feraset /añlayýþ ve
qabiliyetleri/ ve merdanelikleri /yigitlikleri/ Parijin vucudý ile sabittir /isbatlanðandýr/. Bütün alem-i-insan
/insanlar alemi/ bu þehri merkez-i-medeniyet qabul ittigi ve cihannýñ her cihetinden ziyaretine ve ilim ve
maarifine hissemend /ortaq/ olmaya keldikleri – fransýz qavmýnýñ büyük derecesini kösterir. Barekallah!
– Vaqaa /haqiqaten/, cihannýñ birinci beldesidir. Lâkin, müsyü Abbas, Parijde olan letafet /dülberlik/
ve temizlik ve bazý usullar islâmlardan alýnmýþ ibret /nümüne/ ve hisse semeresidir. Bazarlarda, çarþularda
giceleri fenerler yaqmaq, yollarý taþ ile töþep çamur ve balçýqtan qurtulmaq, þeher içinde gülbaðçalar
yetiþtirmek, çeþmeler bina itmek /qurmaq/ kibi adetler Andalus Hilâfet-i-Ýslâmiyyesi /Andalus Ýslâm
Halifatý/ zamanýnda körülmiþtir. Qartuba /Kordova þehri/, Sebilye /Sevilya/, Granata /Granada/
medreselerinden ve ustadlarýndan çoq hisse aldýq, çoq fikir ögrendik.
– Evet, müsyü, Andalus medeniyet-i-islâmiyyesi Avropanýñ teraqqisine /ilerlemesine/ büyük sebep
olduðý malümdýr. Barekallah! Hoþ ve münasip haldan hisse ve ibret almaq hem haz /zevq, memnüniyet/,
hem fazilettir /eyiliktir/. Bu cihetten sizlere berdigimizi qaytarup almayý Huday-Taâlâ müyesser eyleye/
nasip etsin/.
– Amin, efendim! Ehl-i-islâmýn teraqqisi maarif ile ziyalanup medeniyet sayesinde rahat ve bahtiyar
olmasý fransýzlarý memnün idecek hallardandýr.
– Þüphe yoq, efendim, çünki zamanýmýzda fransýzlar cihan hocalarýdýr. Maarif ve medeniyet ziyasýný
dünyanýñ eñ uzaq, eñ çet yerlerine yetiþtiriyurlar. Ýftihar iderim ki, ömrümin beþ-on künü bunlarýn meclisinde
/bular ile beraber/ keçecektir…
Þu aralýq ikinci bölmeniñ qapusýndan bir yaþ qadýn köründi. Müsyü Þalon qarþý barup qadýn ile baña
doðru keldiler. Ayaða turdum. Frenk usulýdýr.
– Taþkent müteberanýndan /müteber insanlarýndan/ müsyü Abbas ve qýzým Margarita, – deyü, beni
qýza taqdim itti, yani bildirdi. Böylece tanýþtýrmaq – frenk adetidir.
– Meclisiñiz ile /yani siz ile beraber bulundýðýmdan/ bahtiyar oldum, – deyü qýza hitap ittigimde, qýz:
– Bendeñiz zat-ý-aliylerini körmek ile müþerref oluyurým /þereflenem/. Nice vaqýttýr atam sizden ötrü
baña hayli /çoq/ haber buyurmýþlar idi, tanýþlýðýñýzý arzu idiyur idim. Bugün müyesser oldu /nasip oldu/,
memnün oldum, – dedi.
Bilirim, bilirim: “Qýz nasýl idi?” – deyü sual ideceksiz! Size nice tarif ideyim ki, özüm de yahþý bilmiyurým.
Ya Rabb, dünya yüzünde böyle güzeller oluyur imiþ! Ay kibi ap-aq bet üzerinde gül kibi ufaçýq aðýza,
kök kibi mavý közlere, qalem ile çekilmiþ qara qunduz qaþlara, belden aþaðý tüþmüþ kestane saçlara
qalýba tökülmiþ kibi boy ve qýyafet qoþsañýz, belki Margaritanýñ sýfatýndan azçýq haber alursýz. Qýzýn
sesinde, her bir hareketinde ve baqýþýnda olan nezaket ve letafet tarif ide bilecegim hallardan degildir.
Ýþte qýz böyle oluyur imiþ!!!
(devamý bar)
16
Basýlðanlarnýñ izinden
Noman Çelebicihan
QURTQA QADIN*
Qarlarýn köpürdigi bir gice idi. Furtýnalar zulmetlere hücüm idiyur, maðlüb oluyur;
beyazlara bürünen qarañlýqlar içinde cinlerin topay oynadýðý iþidiliyurdý. Yüzimizi yaqan
suuq ve qorqunç giceniñ tenha bir vaqtýnda hýdmetçi qýz: “Haydý, – diyurdý baña, – qorqma,
qorqma! Qurtqa totayða varayýq, bizge masal aytar, diñlermiz. Bek aru masallarý var.”
Hýdmetçi beni sürekleyur, bazan, tereddüd ittigim zamanlar, beni elleri üstünde alaraq
götüriyurdý.
Qurtqanýñ evine her ne vaqýt girersem, his ittigim lerze ve hirasý yene duydým. Yene
ruhýmda azim cümudiyelerin tondýðýný his idiyurým.
Qurtqa totay bizi bekleyurmýþ, memnüniyetle qabul itdi. Ben onýñ yüzine baqmaða
qorqardým. Beyaz, qýrmýzý qarýþýq saçlarý belki beþ sene var taraq görmemiþ, daðýnýq buyrabuyra köpürmiþ turýyurdý. Diþleri bitmiþ, çehresi bürüþmiþ, qatmerleþmiþ, insan çehresinden
ziyade mezar taþlarýna beñzeyurdý. Beyaz, donuq gözleriniñ derinlerinde buzlarýn, furtýnalarýn
qaynadýðý görüliyurdý. Gözleriniñ kenarlarýnda biriken qurumýþ gözyaþlarý, çýlpýqlar ihtiyar
çehreniñ çirkinligini ikmal idiyurdý.
Sözlükçe:
hiras – qorqu, ürküp çekinme;
topay – topaç, dandürük, mýrt (çevresine yip
azim – büyük, yüce;
sarýlýp birden biraqýlaraq veya qamçý ile urularaq
döndürilgen konus biçiminde ucu süyrü oyuncaq, cümudiye – büyük buz dað, aysberg;
rusça: âîë÷îê)
birikmek – toplanýp cýyýlmaq, birbirine qoþulýp
tereddüt – qararsýzlýq, þüphelenme;
çoðalmaq;
lerze – titreme, titreyiþ;
ikmal etmek – tamamlamaq, bütünlemek.
* Degerli büyügimiz N. Çelebicihannýñ (1885–1918), çoq qýsqa olmasýna baqmadan olduqça diqqat çekken
bu hikâyesini neþir eter ekenmiz, oquyýcýlarýmýzný “Günsel”niñ 4-ci sayýsýna qaytarmaq isterdik. Þu sayýda N.
Çelebicihannýñ meydanda olðan bütün eserleriniñ toplu bir þekilde berilmesine çalýþýlðan edi. Mezkür materyal
neþir olundýqtan hemen soñra, elimizge çoq qýymetli bir kitap keçken oldu. Tanýnðan qýrýmtatar edip ve hocalarý
H. Odabaþ ile Ü. Hacý-Hasannýñ tarafýndan ‘’Türk-Tatar Tili’’ adý ile 1923(1924) senesi Aqmescitte neþir olunðan
bir derslik edi. Qýrýmtatar, qazantatar, osmanlý, azeri ve, qýsmen, sovet devri rus edebiyatlarý hrestomatyasý
olaraq elge alýnacaq bu derslikte ( bir nüshasý halihazýrda Aqmescitteki Ý. Gasprinskiy adýna Qýrýmtatar Milliy
Kütüphanesünde bulunmaqtadýr) N. Çelebicihannýñ eserlerine de rastkeldik: “Bastýrýq”, “Haygidi”, “Yolcu
Ðarip”, “Tilkiden Selâm”, “Sarý Tülpan” þiirleri ile “Qarýlðaçlar Duasý”nýñ bir parçasýna ve “yañý” bir eser
olaraq ögümizge çýqqan “Qurtqa Qadýn” hikâyesine.
N. Çelebicihannýñ eserleriniñ, þimdilik, eñ eski nüshalarý sayýlacaq bularnýñ tekstlerini (“Qurtqa Qadýndan”
ðayrý) “Günsel”niñ 4-ci sayýsýndaki variantlarý ile qarþýlaþtýrdýq. Mühim bir farqlýlýq körülmedi. Herhalde, bu
tekstler de mezkür eserlerniñ asýl þekilleri olaraq sayýlmaz.
“Qurtqa Qadýn”ða kelince, büs-bütün unutýlðan bu hikâye yalýñýz yaqýnlarda yañýdan dünya yüzüni körgen
oldu: “Yañý Dünya” gazetasýnýñ 1999 senesi aprel 3-te çýqqan sanýnda hikâyeniñ bugünki qýrýmtatarca þekli
basýldý ( hazýrlaðan: Yunus Qandým).
Ümüt etemiz ki, “Qurtqa Qadýn” da Çelebicihannýñ soñki “yañý” eseri degildir. Buña dair H. Odabaþ ve Ü.
Hacý-Hasannýñ söz mevzusý kitaplarýnda da çoq mühim bir qayýt bardýr: “Bizde ölgen yazýcýlardan bir ad daha
bardýr ki, o da Çelebi Cihan efendidir. Onuñ yazðan bir çoq þiir, hikâye ve romanlarý olsa da, daha hepisi basýlýp
çýqmadý.” (S.8.) Ebet, “Qarýlðaçlar Duasý” kibi abide bir eserniñ müellifinden daha, ve olduqça küçlü eserler
beklemek çoq tabiydir. Ýþte, beklemelimiz...
Eser orijinal imlâsý ile berilmektedir.
N. Abdülvahap
17
Timurcan
(Habibullah Odabaþ)*
ALTIN YARIQ
Haz.: Murat Yunus
TATAR YAÞLARINA
Tiri yaþlar, aqaylar, yaþ apaylar, balalar!
Þu ögümüzde tura-turðan caným-caným tarlalar,
Qaralmaðan, qazýlmaðan, saçýlmaðan, orulmaðan,
Baqýñýz nas aðlay-aðlay öksüz kibik yatalar.
Bir zamanlar asradýðý büyük, yüksek mallarman
Ortalýqqa ulu, ölmez ve pek ötkün ad salðan,
Yer yüzünüñ her yaqýnda yücelikmen atalðan
Bu tarlalar, þin qarañýz, ne kibik halda qalðan.
Qýcýtqanlar, tikenler, sasýq otlar-ölenler,
Salpý-solpu qart aðaçlar, çýrmavuqlar, emenler,
Canavarlar, yýrtqýç qurtlar, türlü-türlü yýlanlar,
Bu sevimli tarlalarnýñ her bir yaqýn örtkenler.
Tatlý sesler her tarafta qulaqlarda uzanðanda,
Güzel güller, melevþeler, çiçeklermen donanðanda,
Yigirminci asýr degen bu zamanda, þu qart dünya
Neçün qalsýn qaranlýqta, qarþýmýzda þu qaç tarla?!
NEDEN
Þay, aqam, þay; neden yatsýn bu tarlalar çýtýrmanlýq içinde?
Kelip keçken her bir yolcu, neden ursun oða tepme?
Bu tarlalar ki, bugünde cayrap qalðan tatarlýqtýr,
Eski yüksek tavlarýna aðlap qalðan tatarlýqtýr.
Yoqmýdýr bir merhametli, acigen köz, bu hallarný körecek?
Bunlar içün ökünecek, tökünecek, sögünecek bir yürek?
Yoqmýdýr hiç yüksek canlý bir batýr er, bu hallarný sezerek,
Bunlar içün çalýþacaq, ýdrýnacaq, iþ körecek, çift sürecek?
* Odabaþ, Habibullah (Timurcan; Çatýr-Tavlý) (1881–1938(?)) – tanýnðan qýrýmtatar edebiyatçý
ve cemaat hadimlerinden – maarifçi, alim, oca, þair, nesirci, til ve edebiyat derslikleri müellifi,
muharrir. “Unutýlðan Tatarlýq”nýñ þanlý keçmiþi, çoq meþaqatlý hazýrki halý ve parlaq kelecegi ile
dünya mýqyasýndaki bir çeþit “qurtarýcý missiyasý”ndan bahsetken “Altýn Yarýq’’ adlý eserini ilk
defa arap harfleriyle ve ayrý kitap þeklinde H. 1330 – M. 1911–12 senesi Ýstanbulda, o zaman
Türkiyede tahsil alðan Qýrýmlý talebelerniñ arasýndaki yaþ þair ve ediplerden müteþekkil “Yaþ
Tatar Yazðýçlarý Cýyýný”nýñ azasý olaraq bastýrðan edi. Ekinci defa eser kiril harfleriyle 1996
senesi “Yýldýz” mecmuasýnda (Aqmescit) neþir olundý (1996, N. 2, S. 133–143). Poemanýñ
dergimizdeki latin harfli þekli hazýrlanýr eken, imlâsýnýñ asýl nüshasýnda olduðý kibi saqlanýlmasýna
çalýþýldý.
18
ÇEKÝÞKEN
Yaþ tatarlar! Ey, tatarlýq tarlasýnýñ fidanlarý!
Körmeysizmi köz ögünde þu çekiþken canlarý?
Ay-küneþsiz, hiç ýþýqsýz, körmeden, añlamadan,
Tüpsüz deren uçrumlarða ketip ölgen insanlarý?
Bunlar bizniñ anamýzdýr, babamýzdýr, ey, qardaþlar!
Cýyýlýñýz, bunlar içün aqýtayýq qanlý yaþlar.
Qýçqýrayýq, çýqarayýq keskin, yüksek tavuþlar,
Çünkim buða yürek tügül, dayanamaz daðlar, taþlar.
Aðlanayýq pek aruv! Lâkin biliñ, yoldaþlar, ki:
Bizim mýnda aðlamamýz fayda etmez andaki
Körlügünden türtüngen, can çekiþken adamlarða:
Kerek çapmaq, yetiþmek, yardým etmek olarða.
Öyle olsa, toplanýñýz! Hep kiteyik, ey, qardaþlar!
Kireyik bu uçurumlý tarlalarða barabar.
Yaqlaþayýq bu kör közlü ðariplerge
Ve sorayýq, nedir bu hal, ne aðlaylar, neleri var?..
ACEP
Mýný(?) yerde þarýl-surul aqayatqan bu özenniñ yanýnda
Yýltýraðan bu sarý þey nedir, acep? Baqýñýz, a!
Bu bir altýn at nalý, qaydan kelgen bu mýnda?
Amma hucur þey tügülmi?!. Vay, iþte, bir qýlýç da!
ÇEÞÝT ÞEYLER
Bu tarlalar hiç boþ tügül, çeþit þeyler var her yaqta,
Þu çalýnýñ astýnda da, kör, mýna bir qafa,
Bu oþay bir batýr, kirgin, pek aqýllý tatarða,
Þay, þay, bu bir tatar baþý!.. Beti ve mannayý ayta.
Ýlerleyik, aydañýz! Biraz daha ileri!
Týrmaþayýq, çýqayýq, seyr eteyik þu qýrý,
Neday yüksek, balaban, sarp ve keniþ eken bu!
Taþ direkler, yýqýq evler üzerinde top-tolu!..
Bu bir þeher! Zamanýnda ilerlegen ve yükselgen añlaþýlan,
Kökke yaqýn bu töpede bu þeherni kim qurðan?
Bu duvarlar, bu direkler, bu qal’alar, bu evler!..
Tabiatýn yumruðuna nasýl köküs kerip turðan?
Cansýz, ðarip çým-çýrt turðan bu seherniñ ortasýnda,
Ve eñ yüksek bir yerinde hep dünyaða buyurðanday,
Yýltýravuq, yüksek, büyük, pek mazallý bir þey tura,
O nem’eken? Aydañ, varýp, ögreneyik yaqýnýna.
19
Qarañýz, ay!.. At üstünde oturðan güzel bir qýz, n’eken bu!
Ayða qardaþ olacaqday turuþu ve qurumu!
Mannayýnda bir yazý var, oquñýzçý, nedir o!
Altýn suvuman bu yazý, eken meger: “Tatar yurtu.”
Mýnav atýn aldýnda yüzü qoyun devrilgen,
Çevre-çeti zedelengen bir oturðuç otura!
Añlap bolalmadýñýz bunuñ ne olðanýn, bilem,
Sýralanýñ çevresine, añlatayým sizge men:
Yüzlerce yýl bundan burun, ey, sevgili qardaþlar!
Nurlu küneþ, nurýn töküp, maqtanaraq çýqqanda,
Bizim þindi cansýz, ölü kördügümiz bu yaqlarda,
Canlanýrdý bütün eþya, bu oturðuç, bu heykel da!..
Aðaçlarda sýðýrçýqlar, qaraquþlar, bülbüller,
Sýzðýrýrdý, tüþünürdi, söylenirdi, ötüþürdi,
Bu evlerde o vaqýtlar güzel qýzlar, yaþ erler,
Körüþürdi, tanýþýrdý, seviþirdi, öpüþürdi...
Bu meydanlar qaplanýrdý qadýn, erkek kiþimen,
Herkes kelir, turur, baqar keter edi iþimen,
Altýn tuyaqlar üstünde oturðan bu oturðuçný
Ve o qýzný körer herkes, selâmlardý baþýmen.
Saðlam, çevik, erüv, oynaq, tetik atlar üzerinde,
Baþlarýnda qara qalpaq, topuz, qarðý ellerinde,
Yürekleri birer arslandayýn bolðan çeriler de
Qaravlarlar, beklerlerdi bu oturðuç çevresinde.
Küneþ toðup, yarýqlarýn yer yüzüne yayðandan,
Ve o zaman altýnlarman, yaqutlarman qaplanðan,
Þu atlý qýz nurlaðan soñ küneþ kibi çevre-çeti,
Bir sessizlik, deren týnçlýq bütün yerge çöker edi.
Dünya toqtar, turur, baqar, þaþar qalýrdý yýldýzlar,
Kökten bulutlar çekilir, ovalarda suvlar týnar.
Yeller batar, qaçar, pusar; susar, diñler edi quþlar!
Alem yoqmýþ týnýþ almaz, kesilirdi tavuþlar.
Biraz soñra ta uzaqta, derenlerden tatlý bir ses
Yavaþ-yavaþ qulaqlarða yetiþmege baþlaðanda,
Ýþbu qalabalýq meydan bölünürdi ekige tez,
Sevinçlermen keniþ bir yol açar edi heman herkes.
20
Bütün közler tikilirdi, çarpar edi yürekler,
Sevdigini körmek içün, göñül ister ve bekler,
Bekler, bekler ve körerdi bu yollarda canýný,
Hiç bir göñül turalmazdý körmedikçe hanýný.
Az mýyýqlý, saqalsýz, orta boylu, biraz þiþman,
Betindeki kemikleri üstke taba uzanðan,
Qara qalpaðý tübünden küneþ kibi yýltýraðan
Közlermen arslandayýn körünürdi ulu han…
Ehnaliyin baqýþlarý, alqýþlarý arasýndan,
Küren qaþqa, bir dev kibik, pek balaban atýman,
Yürür keçer, mýný (mýnav – ?) yerge kelir, tüþer attan han,
Çýqardý bu “oturðuçqa” yavaþ-yavaþ adýmlarman.
Þindigecek han avasýn çalayatqan muzýka
Kesilirdi birden-bire, baþqa bir ses ortalýqta,
Yükselirdi ki, sanýrsýñ, tamarýndan oynar dünya,
Bu ses edi: “Ulu tatar hanlýðý, sen biñ yaþa!”
“Tatarstan” dedikleri, “Tatar yurtu”nuñ yüregi,
Bu kördügimiz oturðuçtý, onuñ bütün keregi
“Tatar haný” tarafýndan körülür ve sorulurdý,
Hep bu yerde, hep birlikte aytýþýlýr, buyrulurdý.
“Tatar yurtu” sayýlýrdý, ey, qardaþlar, o zaman
Bugündeki Maðolistan, Mancuristan, Türkistan,
Bu yerlerge tuttururdý bütün özü buyruðuný,
Qarþýsýnda bulundýðýmýz bu oturðuçtaki han…
Ýster ise keçirirdi öz sözüni taða, taþa!
Hiç bir kiþi turalmazdý tatar hanýn qarþýsýnda!
Qolun sallap, askerine o bir kere “Qon!” dese, –
Alýr edi el astýna her tarafný baþtan-baþa.
Büyük “Çin”niñ “Pekin”inde asqan edi bayraðýn,
Sibiryanýñ alðan edi taðýn, taþýn, topraðýn,
Acemistan, Hindistanýn zapt eterek tacýn, tahtýn,
Bayraðýmen donatqandý “Asya”nýñ her bucaðýn.
“Avropaða ket, qon!” – dep yüverdigi bir qulu,
Ulu tatar bayraðýný ketti, anda yükseltti.
Qýrým, Qazan, Ejderhanýn çaldý, açtý qapusunu,
Yeþil Ural boylarýna qurdý “Altýn Ordu”sunu…
Qalmaðandý yer yüzünde “tatar” adýn duymaðan,
Bir bucaqta ne bir adam, ne bir hayvan, ne bir can!..
Can atardý kördügümiz bu qýz resmin körmekçün,
Tatar hannýñ ayaqlarýn öpmek içün her bir can…
O zamanlar uçqan edi qanatlarman tatarlýq,
Avalanðan, kök yüzüne çýqqan edi tatarlýq.
Aylar, künler, yýldýzlarman el tutuþqan tatarlýq,
Yer yüzüne her köþege serpken edi “altýn yarýq”.
21
Bir kün saba uçar edi yene kökte bu oturðuç,
Tolaþýrdý yýldýzlarný, her tarafný ucdan-uc.
Bu arada apansýzýn þatýr-þutur bir aleket,
Qoptý sanki kök yüzünde pek büyük bir qýyamet.
Ay çýrayýn çattý, qaçtý… Çaqtý, çarptý yýldýrýmlar,
Kün tutuldý, kök gürledi, gürüldedi yaðmurlar,
Seller aqtý, aþtý, taþtý, deñiz temiz titizlendi,
Sandýlar ki: hep oburlar yaptý etne, ýrýmlar.
Nurlar söndi, bir-birini körmez oldý bütün közler,
Qulaq týndý, iþitilmez, añlaþýlmaz oldý sözler.
Yürek turdý, öt patladý, qutlar uçtý, can tarsýqtý.
El, ayaqlar titrediler, yüzüqoyun tüþti yüzler…
Qattý suvuq, qarlý, buzlu yel, furtunalar çýqtý, esti,
Her bir yaqný urdý-qýrdý, alt-üst etti ortalýqný,
Sallandýlar, yýqýldýlar tamýrýndan terekler,
Büyük daðlar, qoca taþlar temelinden teprendiler.
Bilirsiñiz, bu dünyada yahþý, yaman – her þey olur,
Quvanýlýr, sevinilir, aðlanýlýr, qorqulur,
Lâkin ardý-sýra devam etken hiç bir þey yoqtýr,
Kelmek, keçmek, yene kelmek, yoq olmamaq – yaþav budýr.
Bu qorqulu hal da keçti, her þey taptý eski halýn,
Canða keldi, halq uyandý, eski esler baþqa keldi,
Qalqtý herkes, bir tüþündi, qaltýradý yüregi,
Çaptý, baqtý, yüzü küldi, körüp oturðuç meydanýn.
Yer yüzüni darma-daðýn daðýtqan bu qarsanba,
Bir þey yapalðaný yoqtý tatarlýqnýñ canýna.
Kökregini kergen edi o bütün bu furtunalara!
Yavaþ-yavaþ kelgen qonðan edi yene vucudýna.
“Bunday qara quvetlermen yýqýlýrmý tatarlýq?
Onuñ kökü köklerdedir, altýnlarman mýhladýq”, –
Dedi tatarlar, küldiler, büyük þeñlik yaptýlar,
Tatarlýqný devirecek bir þey yoqtýr dep, pattýlar(?).
Evet, tatar quvetini yeñalmazdý bu quvetler,
Onuñ saðlam yüregini qýralmazdý aleketler.
Lâkin, baqýñ, o qos-qoca tatarlýðýn eñ soñu,
Oturðuçý devrilerek, nasýl bu hallara tüþti.
***
Yükselgendi – bu pek doðru – büyük tatar milleti,
Hatta eski zaman halý tarihleri ayta ki:
Bugün bazý adamlarýn “Turan qavmý” dedikleri,
Eski dünya qavýmlarý “tatar” diye ataladý.
22
Bir-birinden ayrý-ðayrý, pek daðýnýq yaþaðan,
Uyður, maðol, bulðar, qazaq, miþer, baþqurd, türk, türkman,
Macar, mançu, avar, qýrðýz, yaqut, çuqçý, hun, finu a (?).
Daha baþqa bir çoq aqvam çaðrýlýrdý “tatarlýq”man.
O uçqandý, bu da doðrý, lâkin nemen, baqýñýz,
Elindeki yalýn qýlýç, astýndaki yýlmaz atý,
Köküsinde arslandayýn yatatan yüregi, –
Ýþte, bunlar edi onuñ hiç qýrýlmaz qanatý.
O zamanda milletlerin qanatlarý hep böyle(y)di,
Onuñ içün hiç bir millet tatarlýqný yeñemedi,
Qoþularda hep o ozdý, hiç birini diñlemedi,
Yükselerek, o zamannýñ qurdý medeniyetini.
Lâkin soñra zaman, dünya kitken sayýn deñiþti,
Kökün baþqa bir yaqýnda daha parlaq, daha nurlu,
Baþqa tüs bir küneþ çýqtý, köterildi, büyükleþti,
Faqat tatar köralmadý, çünki þindi yuquda(y)dý.
Biliñiz ki, bu küneþ – bilgi, añlav küneþiydi,
Tatarlýqçün bu küneþin nurýn almaq kerekdi…
Lâkin o hep atý ile qýlýçýna bazandý,
Bu küneþni seçalmadý, biysinmedi, küçük sandý.
Bir kün keldi, o añladý; añladý, amma iþ keçti.
Biraz qalqmaq istegendi, qýbýrdadý, faqat teni
Kevþeklengen, siñirleri salpuraðan, çürügendi,
Turalmadý, utandý, qurtulmaqçün tüþti kendi.
Ýþte, büyük tatarlýqnýñ yýqýlmasý oldý böyle!..
O, demirden saðlam olan ve eñ qorqunç quvetlere
Köküs kergen, qarþý qoyðan, külüp keçken vucudý
Tüþti yerge, zedelendi, denildi: “O artýq öldi”…
Bundan soñra tatarlýqnýñ keçirdigi hallarý
Hepimizce pek bellidir. Yalñýz þuný aytayým ki:
Bu tatarlýq yerge tüþti, faqat aytýlðaný kibi,
O ölmedi, ancaq essiz, qýbýrdanmaqsýzýn qaldý.
Bu halýmen þindigecek turalmadý, hep yattý,
Üzerinden yýllar keçti, bir çoq yeri çürüdi,
Parçalandý, qýrmýsqalar, qurtlar oða yürüdi,
Lâkin artýq körüle ki: qýbýrdana, caný qayttý.
Tatarlýq bir kelgen edi, keçti, mýna yene keldi,
Canýn taptý, qýbýrdana, ama pek çoq accý aðrýlar
Keçire, aðlay-sýzlay, turmaq istey, teni yara,
Çýtýrmanlýq, qaranlýqta yürüp olmay, yaqara…
23
Ayda, yaþlar! Çapayýq, bekledigimiz yeter artýq!..
Keldik mýnda, daldýq, qaldýq, sözümizni uzattýq
Bu oturðuç bizni çekti, uzaqlarða kötürdi,
Eskilerni kördik, þaþtýq, yüregimizni aðarttýq (aðýrttýq – ?).
Bu oturðuç, “Tatar yurtu” yazýlðan o atlý qýz, –
Eski tatar babaylarýn yapusýdýr. Keliñ, biz
Hep bunlarný, keçmiþlerni keçmiþlerge taþlayýq,
Bizim iþimiz – bugün, yarýn, iþimizge baþlayýq.
Lâkin baþta cýyýlýñýz! Özümizge bir pýlan
Tüþüneyik ve çýzayýq, ondan soñra canýmýzman
Biz bu yolda atýlayýq, oðraþayýq, çapayýq,
Kerek olsa, hep öleyik, qorqmayayýq, tökeyik qan.
Ama qanman kerek tügül. Çünki bizler tatarlýqný
Dedelerimiz kibi qýlýç, qarðýlarman ortalýqný
Qýzýl qana, ateþlere boyayaraq yükseltecek
Hiç tügülmiz. Baqýñýz, bizge þindi ne kerek:
Yumuruqman, zorbalýqman, qan tökmekmen yaþamaq,
Büyük olmaq, ad qazanmaq, ömür sürmek, aþamaq
Devirleri çoqtan keçti, þindi dünya baþtan-ayaq
Baþqa þeylermen çevrile – körmek, bilmek, añlamaq.
Bilgi, añlav – batýrlýqqa, oq – qýlýçqa üstün kele,
Eskideki insanlarýn qavða, cenki yerine;
Bugün sevmek, güzel-güzel keçinerek bir-birine
Yardým etmek duyðularý kire bütün yüreklere.
Bundan burun “büyük” diye, çoq qan tökken, ev yýqqan
Ýnsanlarða söylenirdi, faqat bugün her insan,
Bunlar içün yüreginde accý-accý qarðýþlar
Tuyar, besler, zaten buný insanmýdýr duymayan?..
Bugün büyüklik adýný qazanmaqçün, mutlaqa,
Ya yaþamaq çöllerinde qýsqa bir yol tapmaq veya
Ýnsanlarnýñ bilgisine biraz bir þey qoþmaq daha
Kerekdir ki, nasýl bunlar sevilmezler bu yolda?
Bu asýrda ekmek, yemek – körmek, bilmek demektir,
Ad qazanmaq yükselmekse – baþqasýna bildirmektir.
Tatarlýqnýñ yaþamasýn, yükselmesin biz istesek,
Kerek kerçek körmek, bilmek, baþqasýna bildirmek.
24
“Þindi bizge n’apmaq kerek?” – Artýq bu küç sorðunýñ
Qarþýlýðýn hiç turmadan tez verermiz tügülmi?
“Þindi bizge bilmek kerek!” – Eñ doðrusý, qýsqasý – bu!
Ancaq bilgi nuru ile aydýnlanýr “Tatar yurtu!”
Yaþ tatarlar! Bundan burun, qart tatarlar tatarlýqný,
Yükseltmekçün nasýl çapul iderlerse ortalýqný,
Onuñ kibi biz de bugün orat-orat dolaþayýq
Berlin, Paris, Londoraný, Viyananý, Peterburqný.
Yaþlar! Bugün pek azmýz, faqat asla unutmayýq
Ki, canýmýz – tatar caný, yüregimiz – arslandayýn,
Yalñýzlýqtan qorqmaz, yýlmaz eski tatar yüregidir;
Hep bileyik, bilmek – bizim canýmýzýn keregidir.
Bilmek içün közümizni hiç bir þeyden yýlmayýq,
Qorqutmasýn asla bizni ne zügürtlik, ne açlýq,
Bizler eger buný közge aldýrýr da, bu meydana
Atýlacaq olur isek, parlar yene tatarlýq!..
Evet, eger tanýmazsaq kendimizçün qolay, küç,
Yene qurup olurmýz biz tatarlýqqa bir oturðuç.
Ve bu sefer yerde tügül – tüþüncede ve miyde
Qurarmýz ki, faydalanýr ýþýðýndan herkes de.
Arþ ileri! Aydý, tiri yaþ tatarlar ordusý,
Künbatýnýñ parýl-parýl bilgi, añlav tolusý(?)
Urularý saña baqa! Nasýl közüñ qamaþmay?
Yetmek, almaq tügülmidir yüregiñniñ arzusý?
Ýþte, saña yýqýlmaycaq keniþ, büyük bir meydan!
Al baþýñý, ket, anda qon! Yeñ, zarar yoq, urul, tolan!
Qorqma, soqul, usanma, kir! Çevrege baq, ne tapsañ –
Yüklen, taþý, faqat bozma, yap, yaraþtýr, nurlat, nurlan;
Soñra ketir qarþýñdaki bozuq, harap bulunan
Tatarlýqnýñ tarlasýna tök – canlansýn, sen ferahlan!
Tatar tölü, tatar soyu olan yerler tatar yurtu,
Demektir ki, bu yerlerni bu asýrða yaraþacaq
Kibi birer baðça yapmaq, þeñlendirmek, suvarmaq, –
Ay, yaþ tatar! Seniñ içün bu bir borçtýr, unutma baq!..
Tatarlýqný canýñday sev! Çünki sen bir tatarsýñ,
Yahþý, yaman – her bir halýñ tatarlýqqa baðlýdýr.
O ölürse – sen de ölür, o yaþarsa – yaþarsýñ,
Yaþavuñný sevmez iseñ – insanlýqtan çýqarsýñ.
Tatarlýqnýñ sevgisini yüregiñniñ eñ aziz
Bir yaqýnda saqlaðan soñ, dünyadaki ay, yýldýz,
Ýnsan, hayvan – her bir þeyni bir sýrada sevmelisiñ,
Sevmelisiñ tatarlýqný, insanlýqqa sermelisiñ.
25
Sevmek – budýr insanlýqný insan etken, yüklseltken;
Yaþavumýzný aydýnlatqan, yüregimizge nur serpken.
Sev her þeyni, sev ve acý! Tatarlýqný da: “Ýstesek –
Her bir þeyge altýn yarýq serpecektir”, – dep sev sen.
Acýnacaq bu zamanda tügül yalýñýz tatarlýq.
Tatarlýqnýñ teni yara, faqat bütün insanlýq
Da pek hasta, ille bugün, künbatýnýñ yýltýravuq
Urbasýna sarýlðan, o, büyük, ötkün insanlýq!..
Ðoncelermen, çiçeklermen donatýlðan o baðçada
Güzel, nurlu, yýltýravuq urbalarnýñ astýnda,
Bilseñ sen bir, insanlýqný tiþlep yatqan naqadar
Titiz, qorqunç yabaniyler, canavarlar, yýlanlar var!..
Künbatýda doððan küneþ bu qorqu(nç)lý yýlanlarný
Hiç bir türlü yer yüzünden keregiday coyalmadý.
Ýnsanlýqnýñ yarasýna ne Londora, ne Lâhý,
Yahþultacaq faydalý bir güzel ilâc qoyalmadý…
Ay, yaþ tatar! Bil! Bu iþni senden bekley insanlýq.
Al batýdan bilgi nurýn, sevgi, yani “Tatarlýq”
Nurlarýný oña qat da, bir küneþ yap, çýqar yaysýn
Kündoðuþtan yer yüzüne, insanlýqqa “altýn yarýq”…
Sözlükçe:
nas – dial: nasýl;
kibik – dial: kibi;
þin, þindi – dial: þimdi;
acigen – dial: acýðan;
tügül – dial: degil;
nemeken – ne eken;
mannay – dial: mañlay, alýn;
qal’a – qale;
zedelenmek – zarar körmek, harap olmaq,
ezilmek;
topuz – rusça: ïàëèöà, áóëàâà, äóáèíà;
qarðý – rusça: êîïüå, ïèêà;
çeri – asker;
ehnali – ehali, insanlar;
küren qaþqa – mañlayýnda aq tamðasý olðan küren
donlu (rusça: òåìíîðûæåé ìàñòè) at;
Acemistan – Ýran;
yüvermek – dial: yibermek, yollamaq;
qut – oður, baht, talih; mutlulýq;
kök – tamýr, tüp, temel, esas;
toðmaq – dial: doðmaq;
tað – dial: dað;
26
tolaþmaq – dial: dolaþmaq;
tuymaq – dial: duymaq;
ataladý – adala edi;
aqvam – qavimler;
yýlmaz – bir iþten közü qorqup vazgeçmegen,
qorqubilmez,cesür;
biysinmemek – mühim, itibarða lâyýq
saymamaq;
yaqarmaq – isrsrla istemek, yalvarmaq, niyaz
etmek;
kötürmek – yerinden ayýrýp uzaqqa atmaq veya
yoq etmek; alýp ketmek;
çapul – yaðma, talan; rusça: ðàçáîé ãðàáåæ
ðàçáîéíûé íàáåã;
Paris – Parij;
Londora – London;
Viyana – Vena;
arþ – marþ(?);
naqadar – ne qadar;
töl – mýnda: nesil;
Lâh – Lehistan(lý) /Polonya/lý// – ?
PEYÐAMBERLER QISSALARI
Haz.: Kemâl Qoñurat
Hud aleyhisselâm qýssasý
Hud ibn Abdullah Nuhnuñ oðlu Samnýñ
evlâtlarýndan kelir. Arabdýr. Rivayetlerde denilir ki,
beþ peyðamber Arablardan çýqtý: Hud ve Salih ve
Þiþ (Sit) ve Ýsmail ve Muhammed aleyhisselâm.
Hud aleyhisselâm hazret-i Nuhnuñ vefatýndan üç
yüz yýl soñra dünyaða keldi. Arablarnýñ Ad (“a”
sesi uzun oqulýr – Aad) qabilesinden edi, qabile
atasýnýñ da sülâlesi þöyle edi: Ad ibn Ývaz ibn Ýram
ibn Sam ibn Nuh. Yani Hud Nuh oðlu Samnýñ
torunýnýñ oðlu edi.
Nuh oðullarýndan olsalar da, bu qabile insanlarý
Ýslâmný unutýp, butlarða tapýnýr ediler. Hepsi uzun
boylu olup, boylarý bugünki insanlardan eki kere
yüksek edi. Her biri öz boyu yüksekligine sekirebile
edi. Sekirip alýp yerni tepseler, ayaqlarý tizlerine
qadar topraqqa kömülir edi. Öz küçlerine
güvengen, gerdayðan bir halq olup: “Biz qadar
küçlü halq barmý?” – diye övünir ediler. Boylarý
alçaq, hasta, cýlýz soydaþlarýný küler, aþaðýlatýr ediler.
Hisarlarnen qurþalðan büyük þeherler salýp,
boylarýna köre yüksek saraylar qurdular. Öz boylarý
qadar da butlar yasadýlar – altýn ve kümüþten.
Büyük bir buthane yükseltip, þu butlarýný onuñ içine
taþýdýlar, olarða tapýndýlar. Evlerine, saraylarýna,
buthane ve butlarýna baqýp, zevqlanýr ediler. “Ad”
sözü de Arabça “aþýrý” demektir.
Hud doquz yaþýnda ekeçte, Cebrail
aleyhisselâm oña yalavaçlýq ketirdi: “Ey, Hud, bar,
qavmýña ayt ki, Allah dinine dönsünler, yoqsa Allah üstlerine yel yiberip, yer yüzünden uçurýr.” Hud
soydaþlarýna kelip: “Ya, qavmi! Ubudullâha
malâkum min ilâhin ðayruhu”, yani: “Ey,
soydaþlarým! Tapýnýñ Allahqa ki, siz içün baþqa
tañrý yoq”, – dedi. Adiyler Hudnuñ sözüne küldüler:
“Bizim tañrýlarýmýz buthanede, közümiz öñünde.
Seniñ tañrýñ bizimkilerden oðan ise, ketir onu,
köreyik”, – dediler. Hud dedi: “Qaçan ki qarþýsýna
ketirilirsiñiz, Allahný o zaman körürsiñiz. Qorquñ,
tevbe ketiriñ. Yoqsa sizlerni yoq eter.” Adiyler:
“Seniñ tañrýñ bizlerni nasýl yoq etecek?” – diye
tiklendiler. Hud dedi: “O siziñ üstüñizge yel
yiberecek.” Adiyler: “Biz seniñ sözleriñnen
tañrýlarýmýzný býraqmamýz”, – dediler. Böyleliknen,
Hud soydaþlarýný 47 yýl dinge davet etti, ancaq tektük bir qaç kiþiden ðayrý, müslümanlýqqa qaytqan
olmadý, müslüman olðanlar da bunu gizliden
yaptýlar.
Hud Allahqa baþvurdý: “Rabbim, bularða
baþlarýna kelecek belâdan bir haber ber. Belki
uslanýrlar.” Allah Hudnuñ sözüni qabul etti – Adiyler
ülkesine üç yýl yaðmur yaðmadý. Kâfirler bu
qurðaqlýqný Hud söylegen belânýñ baþlanðýçý olaraq
tanýdýlar, ama kene de Ýslâmða qaytmadýlar.
Qadýnlarý, bala-çaðalarý, qartlarýný daðlardaki salqýn
qobalar içine taþýndýrdýlar, yýlqý tuvarlarýný da anda
sürdüler. Özleri ise uruþmaða hazýrlanýr kibi
yaraðlandý, baþlarýna yýltýraq tulðalarýný kiydiler.
Soñra üç erkekni – Mezid, Luqman ve Qaylni –
Mekkege yiberdiler: “Barýp qurban çalýñýz,
tañrýlarýmýzdan yaðmur tileñiz”, – dep. Mekkede
olarnýñ Muaviye adlý bir soydaþlarý bar edi. Mallý,
cömert adam edi. Oña qonuq oldular. Bir ay aþ,
suv, çaðýr içmek, çalðý-çaðana, yýrlamaq,
tepsenmeknen meþðul oldular. Muaviye olardan
bezdi, usandý. Çalðýcý qýrnaqlarýna: “Sizler, içki
arasýnda, olar yaðmur tilemege qalqýþqanlarý zaman,
artýq yaðmur mevsimi keçkenini, olarnýñ keç
qalðanlarýný añlatýp þiir söyleñiz. Onu añlap evlerine
Qýssalarnýñ aslý içün, baq: Íîñèðóääèí Áóðõîíèääèí Ðàáãóçèé. Êúûññàñ-è Ðàáãóçèé. –
Òîøêåíò: áèðèí÷è êèòîá, 1990; èêêèí÷è êèòîá, 1991.
Dergimizdeki “Peyðamberler Qýssalarý” seriyasýnýñ hikâyeleri “Qýssas-ý Rabðuziy”niñ, iþte, þu
özbekçe neþrine esaslanýp qýrýmtatarcaða az-çoq serbest tercime yapýlðan bir þekilde
berilmektedirler.
Nasýruddin Burhaneddin Rabðuziy – XIII–XIV asýrlarda Horezmde yaþap icat etken bir yazýcýdýr.
Rabatoðuz adlý qasabadý yaþadý ve þer’iy mahkeme qadýsý edi. Peyðamberler qýssalarýný 709/
1309–1310 yýlý Moðul büyüklerinden olðan Toqboða adlý bir bekniñ ýsmarýþý ile Arabça bir eserden
tercime etkendir. “Qýssas-ý Rabðuziy” türkiy halqlar arasýnda Qur’an-ý Kerim mertebesinde
muqaddes bir kitap olaraq sayýldý. Qarahanlý türkçesine yaqýn bir tilde yazýlðan olup, leksikasýnda
Oðuz lehcesi elementleri çoqtur.
27
qaytsýnlar”, – dedi. Qurnaqlar öyle de yaptýlar.
Mezid, Luqman ve Qayl Mekkege ne görev ile
kelgenlerini hatýrladýlar, Kâbege baqýp qurban
çaldýlar. Qayl kökke baqýp, dedi: “Allahümme, eger
Hud aytqan kibi Sen bar iseñ, bizni suvða toydur.”
Derken, kökte üç küme bulut peyda oldu: aq, qýzýl
ve qara. Ses eþitildi: “Ey, Qayl! Bulardan birini
seçip al.” Qayl bulutlarða baqtý: “Aq bulutta þey
olmaz. Qýzýl bulutta ne barlýðýný bilmem. Qara bulut
yaðmurlý olur, derler, onu seçip alayým.” Ses eþitildi
ki: “Qara külnü seçtiñ”. Þu arada kökten Cebrail
ve melekler endiler. Qara bulutqa yetmiþ biñ
burundýq urdular. Her burundýq ipi ekiþer melekniñ
elinde edi. Melekler uçtu, bulutný burundýqnen
çekip, Adiyler ülkesi Hadramavt üstüne ketirdiler.
Cebrail melekniñ birine dedi: “Yelniñ deligini aç!”
Melek soradý: “Ne qadar açayým?” Cebrail dedi:
“Sýðýr tanavýndan çýqqan soluq qadar.” Melek dedi:
“O qadar açsam, yer yüzündeki topraq, dað, deñiz
– her þey kökke uçar.” Cebrail dedi: “Yüzük deligi
qadar aç.” Melek dedi: “O dahi çoq.” “Aysa iyne
deligi qadar olsun”, – dedi Cebrail.
Yelniñ közü iyne deligi qadar açýlsa da, yavaþça
baþlaðan yel kettikçe þiddetlendi. “Hudnuñ yeli
bizni tepretmege baþladý”, – dediler Adiyler. Hud
ise öz degresinde bir tögerek çizdi de, yel oña
toqunmadý. Adiyler, ayaqlarýný taþlar arasýndaki
yarýqlarða soqup, aðýr yaðan taþlarný quçaqlap
qaldýlar. Yel bazýlarýný taþlar ile kökke uçurýp,
qayalarða çarparaq ezmelerini çýqardý. Yerinden
qopmaycaq qaya taþlarða sýyýqýp gizlengenlerniñ
üstlerindeki urbalarýný, soñra etlerini sýdýrýp aldý -quru kemikleri qaldý. Qobalarda saqlanðan qadýn
ve bala-çaðaný üfürip ve süyrep çýqarýp, köklerge
uçurdý, qaya ve taþlarða çarpýp öldürdi. Deren
çuqurlarða kirip gizlengenler üstüne topraq ve qum
obalarý üydü. Topraq altýnda qalðanlar, baþta
birbirine el uzatýp: “Felân, bu senmisiñ? Ýñiltisi
eþitilgen – felândýr, aðlayatqan – felândýr”, – diye
sesleniþtiler. Soñ baþlarýnýñ töpesine qadar topraq
bastý, qýmýldana-qýmýldana týndýlar. Yel çarþenbe
künü baþlaðan edi, yedi gece, sekiz kün esti,
sekizinci künnün aqþamýna týndý. Hud, sersemlenip,
soydaþlarý yaþaðan köy ve kentlerni bir qaç kün
gezdi, aðladý-sýzladý. Hiç bir yerde tiri canða
yoluqmadý. Ýþte, öz quvvetine aþýrý güvengen, aþýrý
gerdayðan Ad qabilesine þöyle bir ceza keldi,
Allahu azze ve celle olarný þöylece yoq etti.
Sözlükçe:
güvenmek – iþanmaq;
gerdaymaq – özüni baþqalardan büyük körmek;
övünmek – maqtanmaq;
qurþalðan – qoralanðan;
yalavaç – nebi, peyðamber;
oðan – qudretli;
uslanmaq – aqýllýlanmaq;
tulða – eskiden dögüþlerde kiyilgen demir qalpaq;
yaraðlanmaq –silâhlanmaq;
çaðýr – þarap;
qýrnaq – qul qadýn, qýz;
tepsenmek – rusça: “ïëÿñàòü”, yani raqsqa
tüþmek;
qalqýþmaq – küçnüñ yetmeycek, veya yapýlmasý
imkânsýz olðan bir iþke kiriþmek;
görev – vazife;
burundýq – hayvannýñ burun tanavýna keçirilgen
halqalý yip;
Hadramavt – Yemendeki bir bölgeniñ adý;
tanav – burun delikleri arasýndaki çeper;
degre – etraf;
yaðan – iri.
Salih yalavaç qýssasý
Salih ibn Ubay Semud qabilesinden edi.
Semudlar ise Nuh oðlu Samnýñ aqtýqlarý olup, Ad
qabilesi ile soydaþ ediler. Hicaz yanlarýnda yaþar
ediler. Ad qabilesine köre, Semudlar sayýca az –
1700 qadar qoranta ediler. Adiyler kibi uzun boylu,
quvvetli, gerdayðan bir insanlar ediler. Hepsi de
kâfir. Olarnýñ malikleriniñ adý Hende ibn Ömer edi.
Daðda bir göl bar edi, bularða suv o gölden aqýp
28
kelir, bir týynaqqa toplanýr, suvnu o týynaqtan alýp
içer ediler.
Bir kün Malik Ömer qocaman bir but yasattý –
qýzýl altýndan. Dört yönge baqqan dört yüzlü: bir
üzü arslan, biri – insan, biri – quþ, biri – at. Közleri
de – qýzýl yaquttan. Bir de tapýnaq yaptýrdý –
dünyanýñ dört yönüne açýlðan dört qapýlý. Töpesini
aqiq taþ ile örttürdi. Daha soñra dört tarafqa
baqqan sekiz tuyaqlý bir taht yasattý. Tahtný
tapýnaqnýñ ortasýna yerleþtirip, butný tahtqa oturttý.
Bir qapýdan kirgen – bir yüzüni, baþqa qapýlardan
kirgenler de – baþqa ve baþqa yüzlerini körer ediler.
Butqa baþta özü secde etti. Soñra soydaþ Arab
qabilelerini davet etti. Dört taraftan dört odaða
kirip, bular da secde ettiler. Þu arada bir rahip,
evvelce but içine kirip, secde etkenlerge: “Men
sizlerden hoþnutým”, – diye seslendi. Herkes
quvandý, Tañrýmýz bizge qonuþtý dep. Soñ evlerine
barýp, övündiler: “ Öyle qocaman tañrýmýz bar ki,
arslan yüzlü.” Öbürleri ise: “Yoq, at yüzlü!” – “Yoq,
insan yüzlü!” – “Yoq, quþ yüzlü!” – diye tartýþtýlar.
Tartýþa-tartýþa iþ dögüþke çattý. Özara dögüþtiler,
70 biñ adam öldü. Soñ, duruqsayýp, birbirine
baqtýlar ve: “Yoq olsun bizni birbirimiznen
dögüþtirgen tañrý! Altýndan olsa bile! Keliñiz, taþtan
bir tañrý yontturayýq”, – dep, Qarra daðýna taþ
kesmek içün kiþi yiberdiler. Ama bu iþke Ýblis
qarýþtý. Ýnsanlarný kendisine tapýndýrmaq yollarýný
aradý. Qarra daðýna insanlardan evvel barýp, bir
temiz aq taþný kesip hazýrlap qoydý. Adamlar o taþný
begenip, alýp kettiler. Taþtan but yonttular.
Evvelkisinden eksik olmasýn dep, baþýný altýn,
közlerini yaqut, tiþlerini inciden yaptýrdýlar. Adýný
Ebher qoydular ve ayrý bir tapýnaq yapýp, butnu
anda yerleþtirdiler.
Daha soñra: “Þimdi bu tañrýmýzný baqmaða,
temizligini yapmaða bir hadim kerek”, – dediler.
Aralarýnda Kasur adlý çoq eyi bir adam bar edi –
onu hadim yaptýlar. Kasur 40 yýl tapýnaqný ve butnu
temizlikte tuttu, eyi hizmet etti. Soñ Ýblis,
meleklerniñ gevezelendikleri arada eþitti ki, sanki
bu Kasurdan Allahnýn yalavaçý olacaq Salih adlý
bir oðlan doðacaq. Ýblis, bular müslümanmý
olacaqlar dep, qorqtu, halq tapýnmaða kelgende,
but içine kirip, dedi: “Cemaat! Þimdiden soñ bu
Kasur maña hizmet etmesin. Siz ketken soñ o meni
qamçýlay. Onu zindanða atýñ!” Adamlar taþtan ses
çýqqanýna hayretlendiler ve, ðadaplanýp, Kasurný
zindanða attýlar. Kasur zindanda 40 yýl qaldý.
Soñ Cebrailge yarlýð keldi ki, Kasurný zindandan
çýqar dep. Cebrail qanatý ucunen bir çarptý, zindan
qapýlarý qýrýldý. Cebrail: “Ey Kasur, çýq!” – dedi.
Kasur çýqtý – kimse yoq. Öz göñlünde saðýþtý. “Qýrq
yýl Ebherge hizmet ettim, 40 yýl da zindanda qaldým.
Artýq maña bir þey kerekmey”, – dedi. Daðlarða
ketip, bir qoba içine kirdi, çoq arðan edi – yattý
yuqladý.
Kasurnýñ evligi bar edi, Zaum adlý. Güzel yüzlü
bir qadýn edi. Kasurný arzýlap, þeherni boydan-boy
dolaþýr, adýný aytýp çaðýrýr edi, ahýrý da, delirdi. Halq
onu acýdý.
Bir aqþam Zaumnýn eviniñ pencere taptasýna bir
qarða kelip qondu ve: “Ey Zaum, Kasurný körmege
göñlüñ bar ise, artýmdan iyer,” – dedi. Zaum iyerip
ketti. Bir qaya yanýna kelgende, qarða: “Kasurný
çaðýr”, – dedi. Zaum qattý ses ile eriniñ adýný aytýp,
çaðýrdý. Qaya þatýrdap yarýldý, qaranlýq qoba açýldý.
Kasurnýñ sesi eþitildi: “Kir içeri”, – dep. Zaum
qobaða kirdi, taþ üstünde oturðan Kasurný kördü.
“Ey Kasur, bunda ekensiñ. Niçün maña kelmediñ?”
– dedi. Kasur: “Zindandan qurtuldým, bir qaç kün
bunda rahatlandým”, – dedi. Zaum dedi: “Yüz
yigirmi yýl oldu men seniñle olmaðanýma.” Bu sözler
üzerine Kasurnýñ evligine raðbeti oldu, ekevi
qavuþtýlar, Zaum Salih peyðamberge yüklü oldu.
Kasur ise þu saatte yýqýldý, öldü. Quþ ayttý: “Ey
Zaum, qobadan çýq.” Zaum, eriniñ ölgenine qayðýlý
olup, qobadan çýqtý. Taþlar bir daha hareketke
kelip, qoba aðzý qapaldý. Quþ ayttý: “Ey, Zaum!
Balaný kimden doðurdýñ dep sorasalar, tanýq
isteseler, olarný bu yerge ketirip, eriñniñ adýný aytýp
çaðýr”, – dedi, soñ körünmez oldu. Zaum da evine
qayttý.
Doquz ay keçken soñ, muharrem ayýnýñ ilk salý
kününe keçer gecesi Salih yalavaç doðdu. Zaum
onu qundaqlap, öz halqýna alýp çýqtý. Malik soradý:
“Bu oðlanný qaydan aldýñ?” Zaum olup keçkenlerni
añlattý. Malik tañladý, inansýramaðan oldu. Zaum
dedi: “Maña inanmaz iseñ, yür köstereyim.”
Maliknen qoba olðan yerge keldiler. Zaum qattý
ses ile Kasurný çaðýrdý. Qoba açýldý, Maliknen
Zaum içeri kirdiler. Mevlâ-Taâlâ Kasurný tiriltti.
Kasur yataqtan turdu ve: “Ey, Malik, bu oðul
menimdir!” – dedi. Derken, yýqýldý, kemikleri
töküldü, qafatasý yuvarlanýp ketti. Malik çoq
hayretlendi. Soñ Zaumnen beraber týþarý çýqtýlar,
qoba ise kene qapaldý. Malik dedi: “Men öz
közümnen kördüm, ama baþqalar inanmazlar. Sen
oðlanný menim evime ketir. Soñ asramaða alýrsýñ.”
Soñra Malik halqqa bildirdi ki, bir öksüz bala
tapýldý, asramaða kim alýr dep. Çoq adamlar
toplandý, alacaq oldular. Soñ Zaum halq öñüne
çýqtý, dedi: “Bu künge qadar balaný men baqtým,
maña alýþtý. Onu asramaða men alsam, haqça olur.”
29
Þöylece, öz balasý-öz anasý birlikte qaldýlar.
Salih on eki yaþýna keldi, çoq körklü bir yigitçik
oldu. Onu körgenler, Muhammed resülüllahný
körseler, hangisi kim olðanýný ayýrd etemezlerdi –
o qadar birbirine beñzer ediler. Salih anasýnýñ
qoylarýný baqar edi.
Bir kün Mekkeden Hicazða üç bin atlý ile
Muaviye ibn Bekir keldi. Malik onu qarþýlap çýqtý,
çoq adamlar da körmege bardýlar. Salih de bardý,
ald sýralarða keçecek oldu. Askerler onu yibermez
oldular. Salih qavvaslarný ellerinden tutup, andabunda ulaqtýrdý. Malik onuñ quvvetine hayret etti.
Yanýna çarlap, bir atqa mindirdi, üstüne öz tonuný
kiysetti. Biraz soñra da, her saba selâmða kirgen
saqlavlarý arasýna aldý.
Bir kün Salih, Malikke selâmða kirmek içün
qapý öñünde oturðanda, yanýna bir yigit suretinde
Cebrail keldi. Özüni tanýttý ve Salihke peyðamberlik
tiygirdi. Ayttý: “Ey, Salih! Malikke kir de, söyle:
“Lâ ilâhe illallahu ve Salihun resülüllahu”, – desin.”
Salih kirdi, þöyle dep ayt, müslüman ol dep. Malik
qýzdý: “Saña yaptýðým eyiliklerge yanýtýñ bumu?
Maña sen peyðamber olacaqsýñmý?” – dep. Salih
cevap berecek oldu, ama Cebrail dedi: “Býraq!
Bu halq arasýndan çýq!”
Salih, qavmýndan ayrýlýp, Qarra daðýna ketti.
Anda Cebrail ve meleklerni kördü. Cebrail dedi:
“Ey Salih! Bunda özüñe bir ev yap.” Cebrail ve
melekler yardýmý ile bir gecede bir balaban ev
qurdular. Sað ve soluna terekler tiktiler. Ertesi künü
qavmý kelip, o evni seyir ettiler. Salih olarný imanða
çaðýrdý. Geceleri, evine kirip, yuqlar edi. Kündüzleri,
imanða keleceklerge cennetni adar, cehennem ile
qorquzýr, eyilik ile söyler, erk ile qýçýrýqlar edi,
qardaþlarý ise qabul qýlmaz ediler. Soñ birbirine
dediler: “Bunu öldürsek, olmaz – öz
nesebimizdendir. Onu bir utandýrayýq ki, bizge söz
söylemez olsun.” Salihke keldiler: “Ey Salih, bizden
ne isteysiñ?” – dep. Salih dedi: “Allahnýñ dinine
keliñiz. Bu sizge yahþý olacaq. Ad qabilesi Hudnuñ
sözlerini diñlemedi – soñu ne oldu?” Adamlar
dediler: “Aysa kel, daðða çýqayýq, sen öz tañrýñnýñ
küçü, qudret ve qaruvýný bizge köster.”
Ertesi künü hepsi dað eteklerine keldiler.
Salihke bir qýzýl taþ kösterdiler. Babalarý olðan
Semudða bir zamanlarda ses eþitilgen eken ki,
qavmýñnýñ eceline bu taþ sebepçi olacaq dep.
Salihke dediler: “Bu taþtan bir iñen çýqart – yünü
qýzýl, tili qara, boynu qalýn, yelini tolðun olsun.” Salih
30
çaðýrdý: “Ýyem, özüñ eþittiñ, menden ne isteyler.”
Ve bir de dua oqudý. Taþ iñlemege baþladý, onu
tolðaq tuttu ve, daha sonra, içinden aytqanlarý kibi
bir iñen çýqtý. Yanýnda botasý da bar edi. Ekev
otlamaða baþladýlar. Adamlar Salihke dediler: “Bu
iþ seniñ tañrýñdan degil. Bizge sen büyücilik yaptýñ.
Biz iman ketirmemiz.” Derken, deve ile botasý
bularnýñ suv alýr týynaqqa barýp, bar suvnu içtiler,
adamlar da o kün suvsuz qaldýlar. Salihke
tiklendiler: “Bizge bu deve kerek degil, bizni böyle
suvsuz býraqacaq olsa.” Salihke yarlýð keldi:
“Bularnen añlaþma yap: suvnu bir kün iñen ile bota
içsin, bir kün bular alsýn.” Þöyle de añlaþtýlar. Ýñen
ile bota bir kün daðlarda otlar, bir kün kelip
týynaqtaki bar suvnu içer ediler. Qadýnlar ise
qopqalarýnen kelip, iñenni saðar, sütnü küplerge
toldurýr, qaymaq ve yað yapar ediler. Þöylece bir
qaç yýl devam etti, ama öte yaqtan, mallar iñenden
ürker, otlamaz, arýqlar, ondan sebep de et yetiþmez
edi. Ahýr soñu bazýlarý: “Bu deveni öldürmesek
olmaz”, – diye mýdýrdanmaða baþladýlar.
Salih peyðamberge telqin endi ki: “Ey, Salih,
qavmýñ arasýnda qýzýl yüzlü, sarý saçlý, çaqýr közlü
bir oðlan doðacaq ki, büyügen soñ ana deveni
öldürecek. Bundan Semud qavmýnýñ baþýna belâ
kelecek, Allah olarný yoq etecek.” Salih bu telqinni
qavmýna yetkizdi, insanlarný uyardý, saqýndýrdý.
Bular da, qorqup, aytýlðan sýfatlý bir oðlan doðsa,
anasýna duydurmayýp, onu öldürir, anasýna da:
“Balañ ölü doðdu”, – dep aytar ediler. Þöylece
doquz oðlan balaný boðup öldürdiler. Soñ bözçüler
esnafýnýñ büyügi olðan Salif adýndaki biriniñ aytýlðan
sýfatlý balasý doðdu. Onu dahi boðacaq oldular, ama
babasý: “Salih sizge fesat yapa”, – dep, balasýný
bermedi. Oðlunýñ adýný ise Qazar qoydu.
Qazar yigirmi yaþýna kelgende Salih onu kördü
ve dedi: “Adem oðullarý arasýnda bundan daha þom
adam yoq.”
Semudiyleryaþadýqlarý þeherde bir qadýn bar edi,
adý – Abire. Onuñ da eki güzel qýzý bar edi. Banaki
Qazar ve dostu Musdi bu eki qýzða âþýq oldular.
Bir aqþam sarhoþ halda Abireniñ evine keldiler:
“Bizge aþ piþir”, – dep. Abire dedi ki: “Bugün suv
nevbeti deveniñki edi, suvumýz yoq, sizge aþ
piþirmege. Aramýzda da bir erkek yoq ki, þu deveni
öldürse.” Qazar ayttý: “Men o deveni öldürsem,
maña ne berirsiñ?” Abire dedi: “Ekiñizge bu eki
qýzýmný beririm”, – ve qýzlarýnýñ yüzlerini açýp
kösterdi. Soñ içki ketirdiler, bu ekevini içirdi,
esirttiler. Bular, silâhlarýný alýp, deveniñ keler yolunda
pusup, oturdýlar. Deve yetip kelgende, Qazar aldýna
çýqtý, qýlýçý ile deveniñ böksesini çaptý. Deve
yuvarlana tüþtü. Musdi onuñ baþýna oq attý, oqu
ötküre çýqtý (baþnýñ o bir tarafýndan çýqtý). Deve
serilip qaldý. Adamlar çapýp keldiler, bir ara
þaþqýnca baqýp turdular. Soñ deveden parça-parça
et kesip, evlerine alýp kettiler. Qazar endi botaný
da öldürmege davrandý. Bota dað tarafqa qaçtý.
Anasý doððan taþ yanýna kelip, üç kere bozladý.
Taþ yarýldý ve bota taþ içine kirdi, yitti, yoq oldu.
Adamlarnýñ bazýlarý iñen öldürülgen yerde ateþ
yaqýp, þiþlik piþirip, aþamaða baþladýlar. Salih
yalavaç, tütün körüp, bularnýñ yanýna keldi. Olðan
iþni añladý ve: “Botasý qandadýr?” – diye, soradý.
“Bota qaçtý, üç kere bozlap, taþ içine kirip ketti,”
– dediler. “Ýñen etini qay birleriñiz aþadýñýz?” – dep
soradý Salih. “Aþamaðan adam qalmadý, herkes
aþadý”, – dediler. “Aysa, bir adam qalmayýp
öleceksiñiz”, – dedi Salih. “Qaçan ölecekmiz?” –
dep soradýlar. “Üç kün içinde, – dedi. – Birinci
kün yüzleriñiz sararacaq, ekinci kün – qýzaracaq,
üçünci kün – qararacaq, ve öleceksiñiz.” Dedi ve,
burulýp, ketti.
Bular, toplaþýp, keñeþtiler: “Salihni öldüreyik.
Sözü kerçek olsa, ölümi bizden burun olsun, yalan
ise – o ölür, biz qalýrmýz.” Þöyle añlaþýp, Salihniñ
keler yolu yanýnda turðan balaban taþ tübüne pustular. Lakin taþ, Mevlâ yarlýðý ile, omradý ve hepsini
ezdi. Ertesi künü erkekler silâhlanýp, Salihniñ sarayý
qarþýsýna keldiler: “Bizim soydaþlarýmýzný sen
öldürgensiñ”, – dep. Salih dahi öz tarafdarlarý ile,
silâh alýp, olarnýñ qarþýsýna çýqtý ve dedi: “Olarný
men öldürmedim. Bu sizlerge Allahtan kelgen bir
cezadýr. Baqýñýz, hepsiñizniñ yüzüñiz sararðan.”
Bular birbiriniñ yüzüne baqýþtýlar ve, qorqup,
dardaðýn oldular. Soñ, aqþam, kene toplaþtý ve
dediler: “Bütün belâlar – Salihtendir. Onu
öldüreyik.” Qýzýþýp ve qaynaþýp, Salihniñ evine
saldýrýþ yaptýlar. Salih qaçtý, Saqil ibn Abülvahap
adlý bir kâfirniñ evine gizlendi. Bu adam, yüzü
qýzarðan soñ, tevbe etip, müslüman olðan edi. Diger
tevbe etkenler de mýnda keldi, 70 kiþi oldular.
Salihni qorçaladýlar. Ama üçünci künü bularnýñ da
yüzleri qarardý, çünki tevbeleri keçikken edi. Bunu
añlap, hepsi dalaða çýqtý, özlerine qabirler qazdýlar,
kefenler kiydiler, qabirlerine kirip, oturdýlar. Kökten
Cebrail enip, bir qýçýrýq berdi, Semudiyler de, her
biriniñ ayaðý tübünden ateþ çýqýp, yanýp öldüler.
Salih ise Þam vilâyetine ketti, anda 18 yýl ( baþqa
bir rivayetlerge köre – 40 yýl) daha yaþadý, soñ
vefat etti. Salihten soñ peyðamberlik Ýbrahimge
tiydi, aralarýnda baþqa peyðamber olmadý.
Sözlükçe:
aqtýq – nesil;
malik – hükümdar, padiþah;
yön – taraf;
týynaq – aqarsuvnýñ yolu qapatýlmasýyle hasýl olðan
göl, havuz;
aqiq – bir çeþit süs taþý, agat;
yalavaç – peyðamber;
saðýþmaq – tüþünmek;
arðan – yorulðan, talðan;
evlik – ev bikesi, qadýn;
tapta – pencereniñ alt tahtasý;
iyermek – artýndan ketmek;
tanýq – þahit;
körklü – dülber, yaqýþýqlý;
tañlamaq – hayret etmek;
qavvas – yaycý, yay ile oq atýcý; padiþahlar keçecek
yoldan adamlarný kenarða çektirgen asker;
ulaqtýrmaq – bir kenarða atmaq;
çarlamaq – çaðýrmaq;
saqlav – cansaqlar;
yanýt – cevap;
tiygirmek – tiydirmek, bildirmek;
nesep – soy;
erk ile – hüküm keçirircesine; rusça: “âëàñòíî,
âëàñòíûì òîíîì”;
iñen – ýrðaçý (diþi) deve;
iye – sahip, Rabb;
tolðaq – doðurmaqta olðan qadýnnýñ qursaðý ve
töllügi qaslarýnýñ aðrýqlý qývrýlmalarý;
büyücilik – sihirbazlýq;
yitmek – yoq olmaq;
bözcü – bezci (böz/bez adlý qumaþ toquyýcýsý);
bozlamaq – deveniñ ses berme tarzý;
telqin – sözsüz, ðaibane añlatma;
çaqýr közlü – közleri kök boz tüste; rusça: “ñâåòëîñåðûé”;
þom – yamanlýq, kötülik isteyici;
bökse – hayvannýñ art ayaðý ile qursaðý arasý qýsmý;
qay – hangi;
dala – þeher týþarýsý.
31
Hikâyet-i Yusuf ve Zeliha
Haz.: Kemal Qoñurat
(Devamý, baþý 1–4 sayýlardadýr.)
684. Qatýfýr aný qoydý,
Zelihaya çekiþdi:
“Yazuqlýsýn sen”, – dedi,
“Yusuf neden oldu suçlu?”
692. Bir aq incü getürdi,
Yusuf’ýñ aðzýna virdi,
Düþ ilmini ögretdi:
“Ðufran fermaný”, – deyü.
685. Durdý, zindana geldi,
Ol sanduqdan çýqardý,
Aydýn yere getürdi,
Yusufý ögütleyü.
693. Yusuf zindanda qaldý,
Çoq yýllar unudýldý,
Zeliha hem gice geldi,
Bir dürlü don göndürü.
686. Boðasýný1 giderdi,
Kemha2 döþek döþedi,
Aðýr hýl’at giydirdi,
Dürlü nimetler virü.
694. Zeliha anca aðladý,
Yusuf raðbet qýlmadý,
Zeliha dahý üþendi1,
Zindana vara gelü.
687. Dedi: “Sen bunda durðýl,
Bir-iki gün sabýr qýl,
Zeliha ister: “Eve gel,
Seni çýqaram”, – deyü.
695. On sekiz yýl çalýþdý,
Qadýnlýðýndan düþdi,
Mýsýr halqý gülüþdi:
“Zeliha delidir”, – deyü.
688. Qatýfýr eve geldi,
Pes ecel hazýr oldý –
Heman ol gece öldi,
Mýsýr sultansýz qalu.
696. Reyyana ram2 olmadý,
Çoq diledi – varmadý,
Yusuf terkin ürmedi,
Ta ölünce umanu3.
689. Mýsýr sultaný öldi,
Zeliha hem dul3 oldý,
Yusuf zindanda qaldý –
Görelim, iþ ne olu?
697. Zelihayý Reyyan qodý,
Hem sarayýndan sürdi,
Zeliha bir ev aldý,
Vardý anda oturu.
690. Sultan qardaþý Reyyan,
Ol oldý Mýsra sultan,
Azad oldý ehl-i zindan,
Yusuf yalýñuz qalu.
698. Pes otuz yýl aðladý,
Ahýrý gözsüz oldý,
Mal gitdi – derviþ qaldý,
Yürür þehirde dilenü.
691. Cebrail gökden indi,
Haqdan selâm getürdi,
Yusufý ögütledi:
“Sabýr qýl, qatlan”, – deyü.
699. Her yanýna kim gider –
Bir kiþi aný yeder4,
Aþýq olmaq, gör, neder –
Þahlarý zir çalýru5.
boðasýný – boðavýný, elkepçesini;
kemha – bir cins yipek qumaþ;
3
dul – tul, ersiz;
1
1
4
2
2
5
32
üþendi – erindi, istemedi;
ram – boysunðan;
3
umanu – ümüt etip;
yeder – yetekler;
zir çalýru – aþaðý çalýp,
urup;
700. Iþte, Zeliha dilenür,
Mýsýr þehrin dolanur,
Ýþit, Reyyan ne qýlur,
Sultanlýqa oturu.
709. Þarabdar aydur: “Ben gördüm,
Üç salqým üzüm sýqdým,
Çanav1 içinde qoydum,
Sultanýma içirü.”
701. Þarabdar hem hünsalar1,
Qatýndaki merðublar2,
Emir suhbetinde bunlar
Sultanla dün-ü-günü.
710. Etmekçi aydur: “Ben gördüm,
Üç fýrýn etmek biþirdim,
Baþým üzre getirdim,
Sultanýma götürü.
702. Rumdan3 bir çavuþ geldi,
Yüz biñ altun getürdi,
Habbaz4 aný aldý,
Þarabdarla5 andlaþu.
711. Getirib geliyurdým,
Gökden bir ün2 iþitdim.
Kimdir – aný bilmedim,
Hay çaðýrur: “Dur!” – deyü.
703. Çavuþ: “Malý alýñ, – der, –
Reyyaný öldürüñ, – der, –
Aðulý aþ virüñ, – der, –
Qabul qýlýñ andlaþu.”
712. “Hay, dur!” – deyüben söyler,
Ýki quþlar geldiler,
Etmegi hem aldýlar,
Gitdiler görünmeyü.”
704. Bunlar ol malý aldý,
Ol çavuþ ðaib oldý,
Reyyan bunlarý bildi,
Buyurdý: “Tutun!” – deyü.
713. Bunlar düþi söyledi,
Ýþit, Yusuf ne dedi,
Düþlerin yorýverdi,
Ýkisine añladu.
705. Pes bunlarý tutdýlar,
Zindana ilitdiler6,
Üç gün anda yatdýlar,
Yusufýyle söyleþü.
714. Aydur: “Þarabdarýn düþi
Hayýr olur, – der, – iþi,
Uzun olýr, – der, – yaþý,
Sultana hidmet3 qýlu.
706. Ol (birisi) düþ görmüþ:
“Ta’birci, – deyü sormuþ, –
Düþümi yorsa, – demiþ, –
Niteligin bildirü.”
715. Sultan seni çýqara,
Aðýr hýl’atlar vere,
Bayaðý4 iþiñ vere
Eyliklere degirü.
707. Biri der: “Ben de gördüm,
Dahýsýn tanýmadým,
‘‘Ta’birci olsa, – dedim, –
Ol düþümi yordýru.”
716. Etmekçiyi çýqara,
Qapu öñünde asa,
Quþlar etini qapa,
Mahluq qamu tañlayu.”
708. Yusuf aydur: “Soruñýz,
Yorývirem düþüñüz,
Deñ, nice düþ gördünüz,
Niteligin bildirü.”
717. Pes, etmekçi iþitdi:
“Yalan söylediñ!” – dedi,
Yusuf aydur: “Oþ oldý,
Hele görüyün berü.”
hünsalar – qýztekeler, hermafroditler;
merðublar – sevilgenler;
3
Rumdan – Bizanstan (èç Âèçàíòèè);
4
habbaz – ötmekçi;
5
þarabdar – þarapçý;
6
ilitdiler – alýp kettiler;
1
2
çanav – çanaq (qýpçaqça);
ün – ses;
3
hidmet – hýzmet;
4
bayaðý – adetiy, her zamandaki;
1
2
33
718. Þarabdar der Yusufa:
“Niþan varmý sözüñe?
Doðru söylegil baña,
Alâmetin bildirü.”
727. “Sýddýq” deyü kim dedi,
Quyudan kim çýqardý,
Züleyhadan kim saqladý,
Qardaþlarýndan qurtaru?
719. Aydur: “Niþan ol ola:
Oþ saña hýl’at gele,
Dürlü nimetler bile,
Getüreler giydirü.”
728. Genç oðlan kim söyletdi,
“Yusuf doðru der”, – dedi,
Zelihayý yalan qodý,
Neden oldý, bildiñ bu?”
720. Ol þarabdar inandý,
Zindan içre dolandý,
Þarabdar halâs oldý,
Ol habbaz kâfir qalu.
729. Yusuf aydur: “Canýmdan,
Ol ni’met ðufranýmdan,
Qurtardý mihnetlerden,
Bu qamu – Haqdan”, – deyü.
721. Üçünci gün geldiler,
Habbazý çýqardýlar,
Aðaç diküb, asdýlar –
Mýsýra ibret olu.
730. Cebrail der: “Çün bildiñ –
Ya niçün ðayra dediñ,
Þarabdara ýsmarladýñ:
“Sultana beni añ”, – deyü?
722. Þarabdara geldiler,
Bir hýl’at giydirdiler,
Sultana iletdiler,
Elin öpdi yalvaru.
731. Çün ki1 kâfire sýðýndýñ,
Allahý sen unutdýñ,
Ni’metlerin bilmediñ,
Ýn’amlarýn2 unudu.”
723. Ýþit, Yusuf ne dedi,
Þarabdara söyledi,
Kendini ýsmarladý:
“Beni anda añ”, – deyü.
732. Ýþitdi Yusuf, çaðýrdý,
Yüzün secdeye urdý,
“Zinhar3!” – deyüben aðladý,
Tevbe eyleyüb yalvaru.
724. Yusuf aydur: “Sen varðýl,
Sultana selâm qýlðýl,
Hem beni dahi añðýl,
Suçum yoðun bildirü.”
733. Cebrail yine geldi,
Hem baþýný qaldýrdý:
“Tevbeñi qabul qýldý,
Sübhana sýðýn!” – deyü.
725. Þarabdar çýqýb gitdi
Ol dem Cebrail geldi,
Aydur: “Haq selâm qýldý
Sualime cevab virü.”
734. Bunda zindanda qalasýn,
Yigirmi yýl olasýn,
Ahir sultan olasýn,
Mýsýr þehrinde bellü.
726. Andan Yusufa sordý:
“Bu hubluðý1 kim verdi,
Babaña kim sevdirdi,
Qardaþlarýñdan ayru?
735. Cebrail ðaib oldý,
Yusuf zindanda qaldý,
Qatlanub sabýr qýldý,
Dün - gün ibadet qýlu.
çün ki – qaçan ki;
in’amlarý – bahþýþlarýný;
3
zinhar! – saqýn! saq ol!
1
2
1
34
hubluðý – güzellikni;
736. Bir gün Yusuf zindanda,
Otururýydý anda.
Bir söz var, diñle, bunda,
Ýþit benden, tañlayu.
745. Arab aydur: “Ðaribem,
Ben Ken’andan gelürem,
Bazirgânlýq iderem,
Altun-gümüþ qazanu.”
737. Bir gün Yusuf dururdý,
Pencereden baqardý,
Meger bir Arab gördi,
Gelür, bir deveye binü.
746. Yusuf aydur: “Ne qýldýñ,
Bu þehre ne getürdiñ,
Ayýtgil, ne qazandýn,
Ne aslýn vardur bellü?”
738. Ol Arab yaqýn geldi.
Yusufa deve söyledi:
“Ken’andan geldim”, – dedi,
Ol Arab añlamayu.
747. Arab der: “Qumaþ aldým,
Bu deveye yükledim,
Getürüb bunda satdum,
Bir Mýsýriy asýllu.”
739. Yusuf deveye dedi:
“Aceb, Ya’qub ne oldý,
Eyü mi, hoþ mý?” – dedi,
Qardaþlarýn añlayu.
748. Yusuf aydur: “Bildinmi,
Hiç Ken’anda oldýnmý,
Bir qaba aðaç gördinmi,
Ol on iki butaqlu?
740. Deve Yusufa dedi:
“Ya’qub beli büküldi,
Gözünüñ yaþý döküldi,
Seniñ içün qayýru1.
749. Bir budaðý kesilmiþ, –
Qamusýndan pek imiþ, –
Agaç andan buñalmýþ:
“Bir budaðým yoq”, – deyü.
741. Ya’qub þöyle aðladý,
Gözleri görmez oldý,
Sararýb beñzi soldý:
“Yusuf!” – deyü aðlayu.
750. Arab aydur: “Añladým,
Ol aðacý ben bildim:
Ya’qubdur – aný bildim,
Oðullar – budaq”, – deyü.
742. Deveyi Arab çekdi,
Heman dem 2 deve çökdi,
Ol Arab aðaç çekdi:
“Deveyi uram”, – deyü.
751. Bu kez Yusuf aðladý,
Ol Arab’a ýsmarladý:
“Ya’quba varðýl, – dedi, –
Benden selâm degirü.
743. Andan Yusuf çaðýrdý:
“Deveyi urma! – dedi, –
Sen berü gelgil, – dedi, –
Baña bir haber berü”.
752. Varub aña söylegil:
“Bir ðarib gördüm, – digil1, –
Zindanda ölür, bilgil,
Senden dua isteyü”.
744. Ol Arab yaqýn geldi,
Yusuf Araba sordý:
“Qanqý3 eldensin? – dedi, –
Baña bir haber virü”.
753. Yusuf qoluný açdý,
Bilezigin çýqardý,
Arab’a baðýþladý,
Vasiyet ýsmarlayu:
qayýru – qayðýrýp;
heman dem – þu zaman;
3
qanqý – hangi, qaysý;
1
2
1
digil – dep ayt;
35
754. “Bu armaðan senindür,
Bilgil – qýzýl yaqutdur,
On iki biñ altundur,
Bahasý bunuñ bellü.”
763. Arab içerü girdi,
Ya’quba selâm verdi:
“Mýsýrdan geldim, – dedi, –
Oþ saña selâm qýlu.
755. Pes Arab aný aldý,
Devesini qaldýrdý1,
Hiç Yusufa sormadý:
“Sen ne kiþisin?” – deyü.
764. Bir ðarib beni gördi,
Senden çoq haber sordý,
Zindanda oturýrdý,
Yüzi örtülü, – deyü. –
756. Arab deveye bindi,
Durub yoluna girdi,
Girü2 Ken’ane vardý,
Dün-ü-gün qatarlayu.
765. Ol saña selâm qýldý,
Seniñçün çoq aðladý,
Baña çoq ýsmarladý:
“Doðrý aña var!” – deyü.
757. Arab evine vardý,
Ehline hiç týnmadý,
Gice yatýb diñlendi,
Ertesi durývaru3.
766. Aydur: “Aný iþitdim,
Bir oðluñ gitmiþ – bildim,
Ben dahi ðarib oldum,
Zindanda ancýlayu1.
758. Ya’qub evine vardý,
Hem taþradan çaðýrdý,
Daya solub geldi:
“Haberiñ nedir?” – deyü.
767. Ol baña dua qýlsun,
Haqqa oðluný versin,
Daima unutmasýn
Beni duadan”, – deyü.
759. Bu kez aydur Arabiy:
“Qaný ol Ya’qub nebiy?
Mýsr’da gördüm ðaribi,
Geldim haber getirü.”
768. Ya’qub aydur: “Bildiñmi,
Adý nedir, sorduñmý,
Hiç qatýna vardýñmý,
Bildiñmi, kimdir?” – deyü.
760. Daya çün4 kim iþitdi,
Ya’quba haber itdi,
Aydur: “Bir Arab geldi,
Saña selâm getirü.”
769. Arab aydur: “Ün duydum,
Heman bir dutsaq2 bildim,
Sözlerini diñledim,
Ýlle yüzi örtilü.”
761. Ya’qub namaz qýlardý,
Zarý qýlub aðlardý,
Yusufý dileriydi,
Haliqýna yalvaru.
770. Bu kez Ya’qub ayýtdý:
“Hacetiñ nedir? – dedi, –
Dilegil benden imdi,
Vereyim baðýþlayu.”
762. Ya’qub çün buný bildi,
Namazdan farið oldý,
Qaravaþýna sordý:
“Nice haber var?” – deyü.
771. Ol Arabiy ayýtdý:
“Mal haceti qalmadý,
Ol aziz çoq mal verdi,
On iki biñ altun qýymetlü.”
qaldýrdý – tursattý;
girü – keri, artýna;
3
durývaru – turýp barýp;
4
çün – qaçan, ne zaman;
1
2
36
1
2
ancýlayu – öylecesine;
dutsaq – esir, tutsaq;
772. Pes, Ya’qub alqýþ itdi,
Arab dahi durub gitdi,
Ya’qub çoq fikir etdi,
Ol Arabý tañlayu.
781. Yedi baþaq yaþ1 boðday,
Yedi baþaq quru boðday,
Qurusý yaþa döndi,
Hem ol yaþý qurýyu.
773. Bunda (aný) qoyalum,
Girü söze gelelüm,
Yusufa çaðýralum,
Zindandadur: “Haq!” – deyü.
782. Hep bir araya geldi,
On dört baþ boðday oldý,
Ýkisi göge2 uçdý,
Gitdi hem görünmeyü.”
774. Pes, Yusuf tutsaq oldý,
Oþ, yedinci yýl oldý,
Ol Haqdan meded irdi –
Yusuf çýqýsar girü.
783. Ta’birciler söyledi:
“Sultan azdýrmýþ, – dedi, –
Biz yoramayýz, – dedi, –
Ýþbu düþi dosdoðrý.”
775. Bir gün Yusuf ol durdý,
Haliqýna yalvardý,
Ol qadar kim aðladý:
“Beni qutarðýl”, – deyü.
784. Ol Allah qudretini,
Ta’birciler unutdý,
Ne didigin bilmedi,
Ta’bir ilmin unudu.
776. Cebrail gökden indi,
Haqdan selâm getürdi,
Sultanlýq muþtuladý1:
“Ýmdi qurtuldýñ”, – deyü.
785. Bu kez Sultan çevrildi,
Þarabdar durý geldi,
Yusuf dedügin añdý,
Baþýn saldý aþaðu.
777. Cebra’il varýb gitdi,
Yusufý uyqu tutdý,
Zindan içinde yatdý,
Erteye dek uyuyu.
786. Sultan aydur: “Ne oldýñ,
Baþýñý niçün saldýñ,
Söyle baña, ne gördüñ?
Yudunmaðýl, de doðru.”
778. Ol gice iþit n’oldý:
Meger sultan düþ gördi:
“Ta’birci! – deyib sordý, –
Bu düþüm nedir? – deyü. –
787. Þarabcý aydur: “Bilgil,
Ya, sultan, (sen) iþitgil,
Bir sözüm var, diñlegil,
Ýþit benden añlayu.
779. Yedi sýðýrý gördüm,
Üzerine binerdüm,
Bundan aña geçerdüm,
Qamusý semiz, güçlü.”
788. Zindan içre bir oðlan,
Hergiz söylemez yalan,
Düþ görüb aña sorañ,
Yorar her düþi doðrý.”
780. “Yine bir düþ gördüm, – der, –
Yedi ðayrý sýðýr, – der, –
Semizleri yedi, – der, –
Qamusýný döñdürü.
789. Bu kez Sultan söyledi:
“Pes, qanda gördün? – dedi, –
Ayýt, nice düþ yordý,
Qanda tanýdý?” – deyü.
1
1
muþtuladý – hayýrladý, qutladý;
2
yaþ – taze;
göge – kökke;
37
790. Þarabcý aydur: “Gördüm,
Ol vaqýt zindandaydým,
Düþ gördüm, aña sordum,
Yordý gerçek bildirü.”
799. Yedi yýl bolluq ola,
Eyü yaðmurlar yaða,
Dürlü tahýllar1 bite,
Ýller ucuzluq olu.
791. Sultan ayýdur: “Varðýl,
Düþimi aña sorðýl,
Ne cevab verir, bilgil,
Tez gel baña bildirü.”
800. Andan soñra, bil, n’ola:
Yedi yýl qýtlýq ola,
Gökden yaðmur yaðmaya,
Ekilmiþler qurýyu.
792. Þarabcý aydur: “Varamam,
Hiç sözüñi saymayam,
Ýlle andan udluyam1,
Sorýyamam utanu.
801. Andan soñra n’olasý –:
Yaðmur üküþ2 olasý,
Dürlü tahýl olasý,
Cihan ucuzluq olu.”
793. Ol baña ýsmarladý:
“Hergiz suçum yoq”, – dedi,
Oþ yigirmi yýl oldý
Unutmýþam añmayü.”
802. Þarabdar durub vardý,
Yusufa alqýþ itdi,
Tabu eyledi, çýqdý,
Sultan qarþýnda duru.
794. Sultan aydur: “Yüri var,
Anýñ Bir Tañrýsý var,
Hayýr-þerr andan tutar,
Ol qýlmaz seni udlu.”
803. Pes, sultana ayýtdý,
Yusufý ðayet ögdi,
Düþ ta’birin bildirdi,
Sultan qaldý tañlayu.
795. Þarabcý durý2 vardý,
Yine zindana girdi,
Yusufa tapu qýldý,
Yeñin yüzüne tutu.
804. Sultan aydur: “Sen varðýl,
Ol zindandan çýqarðýl,
Aðýr hýl’at giydirgil,
Getirgil aðýrlayu.”
796. Yusuf aña söyledi:
“Yeñüñi gider! – dedi, –
Seniñ suçuñ yoq, – dedi, –
Bu iþ – Tañrýdan”, – deyü.
805. Andan þarabçý vardý,
Yusufa muþtuladý:
“Durðýl, gidelim!” – dedi,
Aðýr izzetleyü.
797. Pes, bu kez öri durdý,
Þarabdar düþi sordý,
Yusuf ol düþi yordý,
Birer birer añladu:
806. Yusuf aydur: “Sen varðýl,
Ol avratlarý dergil,
Elleri halýn sorðýl:
“Niçün kesdiñiz?” – deyü.”
798. “Semiz sýðýr dediði,
Arýq aný yedügi,
Buðday göge aðduðý,
Dolanub görünmeyü –
807. Þarabçý girü vardý,
Sultan qatýna girdi,
Bu haberi bildirdi,
Sultan durdý qaqýyu3.
tahýl – aþlýq, arpa, boðday;
üküþ – çoq;
3
qaqýyu – qaqýnç etip (óïðåêàÿ êîãî-ë.);
1
udluyam – utançýlýyým;
2
durý – turup, qalqýp;
1
38
2
808. Sultan ayýdur: “Varðýl,
Ol avratlarý dergil,
Hem Zelihayý qomaðýl,
Qamusýný getirü.”
817. Bekler hep atlandýlar,
Zindan qatýna vardýlar,
Qamu atdan indiler:
“Yusufý çýqar”, – deyü.
809. Þarabcý durub vardý,
Avratlarý iletdi:
“Yusufýn suçý nedir? – dedi
Sultan bunlara söyleyü:
818. Soqaqlarda durdýlar,
Çýraqlar yandýrdýlar,
Yusufý çýqardýlar,
Taze ata bindirü.
810. “Bir-bir iqrar etdüñiz,
Elleriñiz kesdüñiz,
Her ne kim iletdüñiz,
Yudunmañuz gizlenü.”
819. Oþ Yusuf taþra çýqdý,
Zindan halqýn diledi,
Hem sultan baðýþladý,
Hep dutsaqlar qurtulu.
811. Zeliha yavlaq1 utandý,
Sözüni yudunmadý:
“Yusuf doðrudur, – dedi, –
Ben suçluyum, bil bellü.”
820. Cebrail girü geldi,
Haqdan selâm getirdi:
“Ya,Yusuf, durðýl, – dedi, –
Sultanlýða degiþü1.”
812. Bu kez sultan qaqýdý:
“Yazýqlusýn sen! – dedi, –
Zindana urdun, – dedi, –
Hergiz2 sen utanmayu”.
821. Ol Yusuf örü durdý,
Atlandý, yola girdi,
Hep silâhdarlar geldi,
El içine yüriyü.
813. Andan Zeliha aydur:
“Ol benim qulum durur,
Zindana andan urdum,
Sözümi tutsun deyü”.
822. Þehirlü qarþu geldiler,
Qamu tabu qýldýlar,
Dürlü saçý2 saçdýlar:
“Bu sultan olur”, – deyü.
814. Yusuf hod doðrý oldý,
Avratlar hep daðýldý,
Sultan tahtýnda qaldý,
Eyü fikirler qýlu.
823. Sultan Reyyan geldi,
Yusufý qavrayýp quçdý,
Ýki gözüni öpdi,
Ýltib tahta oturu.
815. Bu kez sultan buyurdý,
Altun kürsi getürdi,
Aðýr atlas döþetdi,
Saray öñün donadu3.
824. Reyyan der: “Yusuf, bilgil,
Gerek – sultanlýq qýlðýl,
Gerek – gayrý iþ alðýl,
Hüküm – seniñdir”, – deyü.
816. Tahtdan zindan arasý,
Dört fersah4 yol olasý,
Emr etdi – adam varasý,
Ol Yusufa: “Gel”, – deyü.
825. Yusuf aydur: “Ýþitgil,
Þehr içinde çaðýrðýl,
Beni haznedar qýlðýl,
Ýþ qýlalum qolaylu.”
yavlaq – yaman, pek;
hergiz – hiç te;
3
donadu – donatýp;
4
dört fersah – 5 km x 4 = 20 km;
1
2
1
2
degiþü – iriþip, yetiþip;
saçý – saçýlðan ufaq para;
39
Hz. Yusuf tahtta. Ortaçað minyatüri (Kaþmir, XVIII a.)
40
826. Azadlýq dilemedi,
“Atama ilt” demedi,
Haznedarlýq diledi –
Bu iþ Tañrýnýñ qamu.
835. Kimisi ortaq oldý,
Raiyat uþrýn verdi,
Mýsýr imaret oldý,
Yedi yýl bolluq olu.
827. Cebrail anda gelmiþ,
Ol Yusufa söylemiþ:
“Sultan olursýn, – demiþ, –
Mýsýr tahtýna”, – deyü.
836. Yusuf ekin ekdirdi,
Vaqýt oldý – biçdirdi,
Hanbarýna1 getirdi,
Baþaq birle gizleyü.
828. Reyyan aydur Yusufa:
“Sen otur sultanlýða,
Kiþiler qo hazneye,
Sen otur sultan olu.
837. Yedi yýl tamam oldý,
Altmýþ biñ hanbar doldý,
Bunlar hep harman oldý,
Sultan içün saqlayu.
829. Ben qarþuña durayýn,
Saña qulluq qýlayýn,
Hem þehre çaðýrayýn,
Cümle halqa bildirü.”
838. Ýþit hanbar vasfýný:
Üç yüz arþun2 uzuný,
Yüksekligi de aný –
Fikreyle ol qadarlu.
830. Reyyan sultan buyurdý,
Yusuf kürsiye bindi,
Reyyan þehri çaðýrdý:
“Yusufdur sultan!” – deyü.
839. Þehir halqýnýñ çoðu,
Hallu halýnca her biri,
Hazne edindi dolu,
Qýtlýq içün saqlayu.
831. Tañrý sultanlýq verdi,
Reyyan bir sebeb oldý,
Pes, Yusuf sultan oldý,
Mýsýr içinde bellü.
840. Yedi yýl tamam oldý,
Ol qýtlýq ile geldi,
Bu kez Yusuf çaðýrdý:
“Hiç ekin ekmeñ”, – deyü.
832. Çün Reyyan tahtdan indi,
Yusufa hidmet qýldý,
Tahtý Yusufa qaldý,
Görelüm, iþ ne olu.
841. Bir yýl yaðmur yaðmadý,
Yerden nebat bitmedi,
Her güzin3 yel esmedi,
Qýtlýq oldý qorqulu.
833. Yusuf bu kez buyurdý,
Ekincilerin derdi:
“Çoq ekin ekin, – dedi, –
Dün-ü-güni durmayu.”
842. Mýsýr halqý geldiler,
Yusufa yalvardýlar:
“Hazneñ dolu, – dediler, –
Bize tahýl ver”, – deyü.
834. Ekinciler vardýlar,
Çoq yerlerden sürdiler,
Ekini çoq ekdiler,
Yusufa uþrýn1 virü.
843. Sultan Yusuf buyurdý,
Mýsýr içre çaðýrdý
Ýllere haber oldý:
“Boðday alan, gel”, – deyü.
hanbar – anbar, ambar;
2
üç yüz arþýn – 300 x 0.75 m = 225 m;
3
güzin – küzde.
1
1
uþrýn – on payýndan birini;
(Devamý bar)
41
“Günsel” Ensiklopedyasý
Haz.: C. Remzi
Mahmud bin Süleyman Kefeviy
(1520–1581)
Maqaleniñ aslý içün baq: Mahmud Kefeviy/ Evliyâlar Ansiklopedisi.C. 8.–Ýstanbul, 1992.– S.55–60.
MAHMUD KEFEVÝY – Osmanlý alim ve
velilerindendir. Ýsmi – Mahmud, künyesi – Ebü’lFazldýr. Þeyh Mahmud Kefeviy diye meþhur oldu.
1520 (H.926) senesinde Qýrýmnýñ liman þehri
Kefede doðdu. 1581 (H.989) senesinde Sinopta
(Türkiye) vefat etti.Qabri – Sinopta, Kefeviy
Camisi azbarýndadýr.
Mahmud Kefeviynin babasý Hacý Süleyman bin
Abdi Kefeviy aslen çerkes edi. Müslüman olmadan
evvel tatarlar tarafýndan esir etilip, Qýrým
yarýmadasýnýñ Qaradeñiz qýyýsýndaki Ýslâm
þehirlerinden olðan Kefege ketirildi. O yerde
müslümanlardan alim ve fazilet sahibi bir zat onu
satýn alýp, Ýslâm dinini ögretti. Süleyman efendi uzun
müddet bu alim zatqa hizmet etti. Ahýrý, müslüman
alim onu serbest býraqtý.
Hürriyetine qavuþqan Hacý Süleyman efendi,
Allahu-Teâlânýñ qulu olduðýný unutmadý, Oña ibadet
etmekle meþðul oldu. Helâl qazanç elde etebilmek
içün ticaretle oðraþýp baþladý. Allahu-Teâlâ oña bol
mal ve zenginlik ihsan etti. Süleyman efendi,
Mekke-i Mükerremege barýp, hac vazifesini yerine
ketirdi. Daha soñra, Medine-i Münevvere þehrinde
bulunðan sevgili Peyðamberimizniñ mubarek qabr-i
þeriflerini de ziyaret etip, feyzlerine qavuþqan oldu.
Bundan soñ, Hacý unvaný ile memleketi Kefege
döndü.
Kefede bulundýðý sýrada, Süleyman efendi bir
ruya kördü. Ruyasýnda Kefe þehriniñ tam
qarþýsýnda bulunðan Sinop þehri cennet kibi bir hal
alðan edi. Süleyman efendi de, elinde büyük yeþil
bir sancaq tutup, sancaqnýñ altýnda toplanðan bir
çoq insanlarnýn, þu cümleden – þehirniñ ileri kelgen
adamlarýnýñ arasýnda tura edi. Soñra halq oña
(Süleyman efendige) tabi olup, Sinopnýñ Meydan
Qapýsý diye añýlðan bir yerniñ doðu qapýsýndan týþarý
42
çýqtýlar. Bugünki Kefeviy Camisiniñ yerine
keldiklerinde, Hacý Süleyman efendi sancaqný (o)
yerge tikti. Ýnsanlar o sancaqnýñ altýnda AllahuTeâlâða hamd ve senalar ile hayýr dualarda bulunýp,
tekbir ketirdiler, þükür ettiler.
Bu ruyaný körgen Hacý Süleyman efendi, seher
vaqtýnda sevinç ve neþe ile qalqtý. Sinop ehalisinden
o sýrada Kefede oturmaqta olðan ve qabri þu anda
Sinoptaki Kefeviy Camisiniñ yaqýnýnda bulunðan
meþhur Selâhaddin Hocaða barýp, ruyasýný añlattý.
Selahaddin Hoca, yüksek nazar ve ferasetiyle Hacý
Süleyman efendige: “Ey, oðul! Seniñ þahsýñda bu
ruyanýñ kerçekleþmesine izin yoqtur. Ancaq seniñ
neslinden salih bir oðul dünyaða kelecek de,
alemde hüner tolu, hatýrý sayýlýr bir kiþi olaraq tanýlýp,
sen sancaq tiktigiñ yerde bir bina quracaqtýr”, –
diye ruyasýný tabir etti. Bu ruyadan soñra Hacý
Süleyman efendide Sinopqa nisbeten bir meraq ve
alâqa peyda oldu.
Yýllar keçti. Süleyman efendi, Resülüllah
efendimizniñ sünnetine uyaraq, evlendi. Bu
evlilikten 1520 (H.926) senesinde Mahmud
isminde bir oðlu dünyaða keldi.
Balalýðý doðum yeri olðan Kefede keçken
Mahmud Kefeviy, zamanýnýñ usülüne köre, küçük
yaþta ilim tahsiline yöneldi. Temel diniy bilgilerni
ögrendikten soñra, tasavvufqa qarþý alâqa duydu.
Qadiriyye tariqatý mensuplarýndan büyük alim ve
veli Taqýyyüddin Ebu Bekr Kefeviyden1 ilim
ögrendi ve suhbetlerinde bulundý. Yigirmi üç yaþýna
keldigi zaman, 1542 (H.949) senesinde, hocasý ile
birlikte Ýstanbulða keldi. Qanuniy Sultan Süleyman
Han2 zamanýna rastkelgen bu keliþinde, ilmini
ilerletmek içün bazý alimlerniñ ilim meclislerine
qatnadý. Ýlk olaraq, Qaplýca müderrisi Qadý-zade
efendiniñ3, soñra Sahn-ý Seman (Fatih)4 müderrisi
Abdurrahman efendiniñ5 derslerinde bulundý.
Abdurrahman efendi Halep qadýlýðýna tayin etilgen
soñ Malül Emir efendi diye meþhur olðan Anadolu
qadýaskeri faziletli Seyyid Abdülqadir efendiniñ6
ders halqasýna devam etti. 1552 (H.959) senesinde
mülâzým (müderris yardýmcýsý) olaraq vazife
yapmaða baþladý. Malül Emir efendiniñ hizmetinde
bulundýðý sýrada zahiriy ilimlerde7 yüksek bir alim
ve tasavvuf yolunda fazilet sahibi bir kimse oldu.
1554 (H.961) senesinde yigirmi aqçe yevmiye
/kündelik ücret,maaþ/ ile Ýstanbuldaki Molla Gürani
Medresesine müderris tayin etildi.
Müderris olaraq vazife yaptýðý sýrada, babasý
Hacý Süleyman efendi Kefede kördügi ruyanýñ
tesiriyle onu Sinop þehriniñ ileri kelgenlerinden Hacý
Ali isminde bir tüccarnýñ Halisa adýndaki qýzýyla
evlendirdi.
Þu zamanda, bir yaz mevsiminde, Mahmud
efendi humma hastalýðýna tutuldý. Doktorlar, tevsiye
ettikleri ilâç ve tedavileri bir fayda bermegenlerini
körüp, onuñ hava deniþtirmesinden baþqa bir çaresi
olmadýðýna qarar berdiler. Mahmud Kefeviy:
“Bunda bir hayýr ve hikmet bardýr, qadýlýq yoluný
tercih etip, bu þehirden /Ýstanbuldan/ ketmeliyim.
Müderrislikte ilerlemek, añlaþýla ki, nasibimde
yoqtur. Memleket gezmek ise bir mürþid-i kâmilge
qavuþmaða vesile olabilir”,– diye qadýlýq yoluný
tercih etti. Þeyhülislâm Çivi-zade efendi 8,
Zekeriyya efendi, Qadýasker Abdülðani efendi,
Behaeddin-zade efendi9 ve Sultan Muradnýñ10
hocalarýndan Mevlâna Sadeddin efendi11 onuñ
Ýstanbuldan ayrýlmasýný istemediler. Ayrý-ayrý nasihat
etip: “Sen bizim içimizde eñ seçkin ve hepimizden
üstünsiñ, kel, bu güzel yolnu terk etme”,– dediler.
Faqat çare olmadý. Mahmud efendi olarða: “Siziñ
þerefiñiz – menim þerefimdir. Dünyada – sýhhat ve
afiyet, ahirette – izzet ve saadet içinde oluñýz.
Menim yolum – baþqa bir yol olsa kerek”,– dep,
Rumeli12 sancaq13 qadýlýðý vazifesini qabul eterek
o taraflarða ketti.
Nice zaman qadýlýq hizmetinde bulundý. Pravadi,
Aq-Kerman ve Kefe kibi yerlerde qadýlýq yapýp,
müslümanlarnýñ müþkül meselelerini hall etti. Qadýlýq
ve müfettiþ-i emval /mal revizorý/ vazifeleriyle birqaç
defa memleketi olðan Kefege de barýp keldi.
Bardýðý bütün yerlerde, oradaki velilerniñ
suhbetlerinde bulundý. Daha soñra, babasýnýñ
kördügi ruyanýñ tesiri ve sevq etmesiyle, Sinop
tarafýna da barmaq istedi. 1575 (H. 983) senesinde
qadýlýq vazifesiyle Sinopqa keldi. Bu vazifesi
sýrasýnda da insanlarnýñ müþküllerini çezmege
çalýþtý. Ayrýca, Adem aleyhisselâmdan beri yaþaðan
meþhur zatlarnýñ hayatlarýný añlatqan qýymetli bir
eser telif etti(yazdý). Bir müddet soñra, Sinop
qadýlýðýndan ayrýlýp, ilmiy araþtýrmalarða ve
ibadetke berildi. Babasýnýñ ruyada sancaq tiktigi
yerni, sahibinden satýn aldý. O yerde bir cami-i þerif
ve etrafýnda odalar yaptýrdý. Yaptýrdýðý bu camide
insanlarða vaaz ve nasihat etmek suretiyle
islamiyetniñ emir ve yasaqlarýný añlattý. Nefsniñ
isteklerini yapmamaq ve istemedigini yapmaq
suretiyle Allahu-Teâlânýñ rýzasýna qavuþmaða çalýþtý.
Ýþraq, quþluq namazlarýndan soñra istekli olðanlarða
tefsir ve hadis dersleri oquttý. Onuñ bu fedakârlýðý,
Ýstanbulda bulunðan büyük Ýslâm alimleri tarafýndan
eþitildi. Bu alimler, Mahmud Kefeviyge, yaþayýþýný
temin etecek bir maaþ kereklidir, diyerek Sinopta
Sultan Alâeddinniñ14 yaptýrdýðý medresede fetva
ve ders berebilmesi içün padiþahtan izin istediler
ve þu izinni alaraq, kendisine gönderdiler. Mahmud
Kefeviy hazretleri bunu qabul etmek istemediyse
de: “Bu da bir hizmet ve ibadettir”, – dep qabul
etti. Künnüñ belli saatlerinde Alâeddin
Medresesinde fetva bermege baþladý.
Bu sýrada, aslen Sinoplý olup, o yerde yerleþken,
halvetiyye tariqatý ileri kelgenlerinden alim ve fazilet
sahibi, zahiriy ve batýniy ilimlerde15 yüksek derece
sahibi, Mirza Þeyh diye meþhur olðan Mahmud
bin Pir Ali hazretlerine biat etti /baðlýlýðýný bildirdi/.
Halvetiyye tariqatý16 mensuplarýndan olðan
Mahmud efendi, tasavvuf yolunda da ilerlep,
yüksek bir veli oldu.
Bir gece Mahmud Kefeviy hazretleri, ruya ile
mana aleminde Resülüllah efendimizniñ huzur-ý
þeriflerine /þerefli huzurýna/ kirdi /manen (ruhça)
ögünde bulundý/. Mecliste hazret-i Ebu Bekr,
hazret-i Ömer, hazret-i Osman ve hazret-i Ali ile
Eshab-ý Kiramdan17 bazýlarý da hazýr buluna ediler.
Mahmud Kefeviy, edepke riayet eterek, hepsine
selâm berdi. Her zaman qýldýðý namaznýñ tadil-i
erkânýný18 Peyðamber efendimizge arz etmek içün
öglerinde, qýblaða qarþý namazða baþladý. Hazreti Ali, Mahmud Kefeviyniñ bu davranýþýna qarþý
çýqýp: “Böyle yüksek bir mecliske qatýlmayýp, nafile
namaz qýlmaq – edepni terk etmek degilmi?” – diye
çoq heyecanlý bir söz söyledi. Peyðamber efendimiz
43
hazret-i Alige hitaben: “Ya, Ali! Sen oña itiraz etme.
Onuñ maqsadý – namaznýñ tadil-i erkânýný haqqýyla
eda etip etemegenini ve qusurýnýñ olup olmadýðýný
bizge köstermektir”, – buyurdýlar. Mahmud
Kefeviy, Peyðamber efendimizniñ huzurunda eki
rekât namaz qýldý. Tadil-i erkânla qýldýðý diger
namazlarý da Peyðamber efendimizniñ hüsn-i
qabulüne mazhar oldu /eyi qarþýlandý/.
Mahmud Kefeviy hazretleri ömrüniñ soñuna
doðru bir gece ruyasýnda Resülüllah efendimizniñ
mubarek cemaliyle müþerref oldu/þereflendi/. Tam
bir edep ve tevazu/alçaqgöñüllilik, kibirsizlik/ ile
öglerine egilip: “Ya, Resülallah! Sizge olðan
iþtiyaqým /þiddetli arzum, hasretim/, sevgi ve
muhabbetim, haddinden ziyade oldu. Aceba, yaqýn
zamanda bu berbat dünyadan ve zahmet çekilgen
yerlerden qurtulýp, Allahu-Teâlânýñ izniyle yüce
hizmetiñizge qavuþmam nasip olacaqmý eken?
Yoqsa bu dünya evinde daha nice zaman qalýp,
ömrüm hasretle keçecek?” – diye sordu.
Peyðamber efendimiz, sallâllahu aleyhi ve sellem ,
de: “Bu husus beþ bilinmegen husustan biridir.
Allahu-Teâlâ olarný kimsege bildirmedi. Seniñ
ömrüñ menim ömrüm kibi”, – diyerek kinaye ile
cevap berdiler.
Mahmud Kefeviy hazretleri, Peyðamber
efendlmizniñ buyurdýðý kibi altmýþ üç yaþýna keldigi
zaman 1581 (H.989) senesi Ramazan-ý þerif ayýnýñ
üçünde bazar gecesi vefat etti. Sevgenleri
tarafýndan techiz etilip kefenlendikten soñra
yaptýrdýðý Kefeviy Camisiniñ azbarýnda, mihrapnýñ
ögünde defn etildi. “Osmanlý Müeliifleri”19 adlý
eserde Mahmud Kefeviyniñ Ýstanbulda vefat ettigi
bildirilse de, bunuñ baþqa birisi olmasý kerekir.
Mahmud Kefeviy hazretleriniñ qabriniñ bugünki
Kefeviy Camisiniñ mihrabýnýñ qýbla tarafýnda sol
köþesine on adým qadar uzaqlýqta olmasý, caminiñ
daha soñraki devirlerde tamir kördügini ve daha
küçük ölçülerde yañýdan qurulðan olabilecegini
köstermektedir.
Mahmud Kefeviy hazretleriniñ arapça ve türkçe
þiirlerinden baþqa bir sýra risaleleri, bazý eserlerge
taliqatý20 ve, ayrýca, Adem aleyhisselâmdan
Peyðamber efendimizge qadar kelgen bazý
peyðamberlerniñ hayatlarýný, Eshab-ý Kiramdan
bazýlarýnýñ hayat ve menqibelerini/rivayetlerini/,
Ýmam-ý Azamdan21 kendi zamanýna qadar kelgen
hanefiy mezhebi müctehid/büyük din avtoritetleri/
ve alimleri haqqýndaki bilgilerini topladýðý “KetâibüA’lâmi’l-Ahyâr min Fuqâha-i Mezhebi’nNu’mân-il-Muhtâr” adlý arapça bir eseri bardýr.
809 civarýnda büyük zat haqqýnda qýymetli bilgiler
bulundýrðan bu eserniñ muhtelif yazma nüshalarý
Süleymaniye Kütüphanesinde (Ýstanbul) mevcuttur.
Eser basýlmaðandýr.
Mahmud Kefeviyniñ þahsiyetine dair küçük bir rivayet:
FIQIH ALÝMLERÝNE UY
Mahmud Kefeviy hazretleri, kerek Sinopta bulundýðý sýrada, kerekse daha evvelki zamanlarda çoq
defa sevgili Peyðamberimizni ruyasýnda körüp, müþküllerini Ondan sorardý. Bir defasýnda, Ýstanbulda
eken, ruyasýnda kendisini Resülüllah efendimizniñ hususiy meclisinde kördü.Tam bir edep ve tevazu
içinde Onuñ mubarek tizlerini öpüp, her eki yanýna yüzüni sürdü. Qýrýqlýq ve mahcubiyetle: “Ya Resülüllah!
Bir kimse namazda þüphe etip, qaç rekât qýldýðýný bilemezse, faqihler ve müctehidler fetva berdiler ki:
zann-ý ðalib22 üzere devam etsin, onu bozup tekrar baþtan qýlmasýn dep. Bu hal maña çoq arýz /yani
soñradan peyda olðan, taqýlðan, yapýþqan bir þey kibi/ körüne. Þüpheni qaldýrmaq/þüpheden qurtulmaq/
içün namazný bozup tekrar qýlmaq maña tenbellik berip zor kelmez. Öyle olduðýnda men o namazný
bozup, tekrar qýlmaq isterim. Ferman-ý aliniz /yüce qararýnýz/ nedir?” – diye sordu. Bunuñ üzerine
Peyðamber efendimiz: “Onu tekrar etme. Fuqahanýñ /faqihlerniñ/ ictihadýna köre zann-ý ðalibniñ üzerine
devam etip qýl”, – buyurdýlar.
44
Bibliografýya:
1) Þaqâyýq-ý Nu’mâniyye Zeyli (Atayi), S. 272;
2) Osmanlý Müellifleri, C.2, S.19;
3) Zuhru’l - Arifin,V. 308–31
Açýqlamalar:
Taqýyüddin Ebu Bekr Kefeviy(ö.1562/63) – XVI. asýr Qýrým alim ve velilerinden.( Haqqýnda
malümat içün, baq: Taqýyüddin Ebu Bekr Kefeviy /“Günsel” Ensiklopedyasý// Günsel.– No. 4 (Yanvar–
Fevral 2000). – S.46–48.
(2)
Qanuni Sultan Süleyman Han (1495–1566) – Osmanlý Sultanlarýnýñ meþhurlarýndan,
hükümdarlýðý: 1520–1566 s.s.
(3)
Qadý-zade, Þemseddin Ahmed (1512–1580) – hanefi mezhebi fýqýh alimlerinden, on altýncý
Osmanlý þeyhülislâmý, vaqtý ile Bursa þehrindeki meþhur Qaplýca Medresesinde müderrislik yapqan edi.
(4)
Sahn-ý Seman – Osmanlý Sultaný Fatih II Mehmedniñ (1432–1481, hükümdarlýðý: 1451–1481)
tarafýndan Ýstanbulda qurdurýlðan çoq meþhur bir medrese kompleksi.
(5)
Abdurrahman bin Seydi Ali (ö.1575) – tanýnðan Osmanlý alimlerinden.
(6)
Malül Emir ( Muhammed bin Abdül-qadir, ö.1556) – hanefi mezhebi fýqýh alimleriniñ
meþhurlarýndan.
(7)
Zahiriy ilimler – týþ, açýq ve belli meselelerge ait ilimler.
(8)
Çivi-zade Hacý Mehmed efendi (1530–1587) – hanefi mezhebi fýqýh alimlerinden, on sekizinci
Osmanlý þeyhülislâmý .
(9)
Behaeddin-zade efendi – Behayi Abdullah bin Lütfullah Çelebi (1533–1588) olsa kerek –
Osmanlý alimi, qadýlardan.
(10)
Sultan Murad – Osmanlý Sultaný III Murad (1549–1595, saltanatý: 1574–1595)
(11)
Mevlâna Sadeddin (Hoca Sadeddin, 1536–1599) – çoq meþhur Osmanlý saray hocasý, yigirmi
ekinci Osmanlý þeyhülislâmý.
(12)
Rumeli – Osmanlý Devletiniñ Avropadaki qýsmý.
(13)
Sancaq – idariy askeriy bölge.
(14)
Sultan Alâeddin – Anadolu Selçuklu Devleti sultanlarýndan Alâeddin Keykubad (1192–1237,
saltanatý: 1219–1237)
(15)
Batýniy ilimler – iç ve maneviy meselelerge ait ilimler.
(16)
Halvetiye tariqatý – adýný, qurucýsý sayýlðan meþhur mutasavvýf Ebu Abdullah Siracüddin Ömer
bin Ekmelüddin Lahçiy el-Halvetiyden (ö. 1397, Tebriz) alðan bir tariqattýr, türkiy toplumýna eñ ziyade
tesir etken tariqatlardan biridir.
(17)
Eshab-ý Kiram – Hz. Muhammedniñ ashabý(sahabeleri), yani Hz. Muhammedni körgen ve
mümin olaraq oña ve onuñ meslegine baðlý qalðan zatlar.
(18)
Tadil-i erkân – namazný, bütün rükünlerini (esaslarýný), usuline uyðun olaraq yerine ketirerek, ve
tertibiniñ haqqýný bererek qýlmaq.
(19)
Taliqat – bir eserni açýqlamaq üzere sahifeleriniñ kenarlarýna yazýlðan veya ayrýca eser olaraq
hazýrlanðan qaydlar.
(20)
“Osmanlý Müellifleri” – tanýnðan Os-manlý bio-bibliografya alimi Bursalý Mehmed Tahirniñ
(1861–1925) tarafýndan yazýlýp, Osmanlý devri 1700 qadar türk-tatar müellifine dair malümat bulundýrðan
meþhur bir eserdir.
(21)
Ýmam-ý A’zam – hanefi mezhebi eñ büyük imamlarýndan, meþhur fýqýh alimi Baðdatlý Ebu Hanife
Numan bin Sabit (699–767).
(22)
Zann-ý ðalib – çoq quvetli, haqiqatqa eñ yaqýn olðan bir zan, þüphe.
(1)
45
Qýrýmtatarca’nýñ Tercümeli Ýmlâ Qýlavuzý
Hazýrlaðan Kemâl Qoñurat.
bab
baba
babaca
babacan
babacýl
babaç
babaçka
babadaº
babadaþlýq, -ðý
baba-dededen
baba dedeler
babafingo
babahan (x)
babahanlýq, -ðý
babaköº
babalan -maq
babalaº -maq
babalý
babalýq
babaqay
babasýz
babasýzlýq, -ðý
babatil
babay
babayigit
babayigitlik, -gi
babayurt
babiâliy
Babil
babilhane (x)
bablama
46
Bb
ãëàâà (êíèãè)
îòåö, ïàïà
1) ïî-îòöîâñêè, îòå÷åñêè; 2) ïî îòöó
äîáðîäóøíûé (î ìóæ÷èíå)
ïèòàþùèé
ïðèâÿçàííîñòü ê îòöó
1) ñàìåö; 2) ìàò¸ðûé,
çðåëûé
æàðã. äîðîäíàÿ æåíùèíà
áðàò, ñåñòðà ïî îòöó
ðîäñòâî ïî îòöó
ïîòîìñòâåííûé
ïðåäêè
ìîð. áðàì-ñòåíüãà
ïàòðèàðõ
èñò. ïàòðèàðõàò
çîîë. âåðåòåíèöà
ðàçã. êîìàíäîâàòü
âîçìóæàòü
èìåþùèé îòöà
1) îòöîâñòâî; 2) ïðè¸ìíûé îòåö, îò÷èì; 3) îïåêóí; 4) çàáîòëèâîå îòíîøåíèå;
5) ôàì. ïàïàøà
ôàì. ïàïàøà
íå èìåþùèé îòöà
áåçîòöîâùèíà
ïðàÿçûê
îòåö! ïàïà!
1) óäàëåö, ìîëîäåö;
2) óäàëîé, õðàáðûé;
3) âîçìóæàëûé
1) ìóæåñòâî;
2) âîçìóæàëîñòü
îòå÷åñòâî, îò÷èçíà
èñò. Âûñîêàÿ Ïîðòà,
Òóðöèÿ
èñò. Âàâèëîí
ðàçã.øóìíîå ñîáðàíèå
ïåðå÷åíü ãëàâ, îãëàâëåíèå
babuin
bac
baca
bacanaq, -ðý
bacaq, -ðý
bacaqlý
bacaqsýz
bacý
badana
badanacý
badanacýlýq, -ðý
badanala -maq
badanalan -maq
badanalat -maq
badanalý
badanasýz
bade I
bade II
badem
badem arýsý
badembiçim
bademçik, -gi
bademi
bademli
bademlik, -gi
baderna
badýç
badi
badi-badi
badik
çîîë. áàáóèí
èñò. ïîäàòü, íàëîã
äûìîâàÿ òðóáà
ñâîÿê
íîãà (îò ïàõà äî ñòóïíè)
1) èìåþùèé … íîãè;
2) äëèííîíîãèé
1) êîðîòêîíîãèé;
2) êîðîòûøêà
(ñòàðøàÿ) ñåñòðà
1) ïîáåëêà; 2) èçâåñòêîâàÿ êðàñêà
ìàëÿð
ðàáîòà ìàëÿðîì; ìàëÿðíûå ðàáîòû
áåëèòü (èçâåñòêîâîé
êðàñêîé)
áûòü ïîáåëåííûì
äàòü ïîáåëèòü
1) ïîáåëåííûé; 2) ïåðåí.
ðàçìàë¸âàííàÿ (î æåíùèíå)
íåáåë¸íûé
ïîýò. âèíî
ïîñëå; ~hâzâ ïîñëå ýòîãî
ìèíäàëü
çîîë. ìèíäàëüíûé
ïèëèëüùèê
ìèíäàëåâèäíûé
1) àíàò. ìèíäàëèíà;
2) ðàçã. àíãèíà
ìèíäàëåâèäíûé, -îáðàçíûé
(ïðèãîòîâëåííûé) ñ
ìèíäàë¸ì
ìèíäàëüíûé ñàä; -íàÿ
ðîùà
îáìîòêà êàíàòà â òðóùåìñÿ ìåñòå; ïëåòí¸âêà
áîò. ñòðó÷îê
äåòñê. óòêà
(õîäèòü) âïåðåâàëêó
1) óò¸íîê, ãóñ¸íîê;
2) êîðîòêîíîãèé
badikle -mek
badiye
badminton
badraq, -ðý I
badraq, -ðý II
badray -maq
badrayt -maq
bagaj
bagajlýq,-ðý
baget, ~ti
baggi
bað I
bað II
baðan
baðana
baðatýr, baðatur
baðatýrlýq,-ðý
bað-bostan
baðbozumý
baðcý
baðcýlýq, -ðý
baðça
baðçacý
baðçacýlýq, -ðý
baðçaçýq, -ðý
baðçývan
baðda -maq
baðdaþ;
baðdaþ -maq
baðdaþabilir
baðdaþým
èäòè ïåðåâàëèâàÿñü ñ
íîãè íà íîãó
íî÷íîé ãîðøîê
áàäìèíòîí
æàðåíûå ç¸ðíà êóêóðóçû,
ïîï-êîðí
ñòåïíÿê, æèòåëü ñòåïåé
òàðàùèòüñÿ íà êîãî-ë.
òàðàùèòü (ãëàçà)
áàãàæ
áàãàæíèê
áàãåò, ïëàíêà äëÿ ðàìîê
áàããè, ãîíî÷íûé ìèíèàâòîìîáèëü
1) âèíîãðàäíèê; 2) ñàä
1) ñâÿçêà, ïóê; 2) çàâÿçêà,
øíóðîê; 3) ïîâÿçêà, áàíäàæ; 4) àíàò. ñâÿçêà,
ñóõî-æèëèå; 5) ñâÿçü, óçû
1) øêóðêà ìåðòâîðîæä¸ííîãî ÿãíåíêà; 2) âûêèäûø
(î ÿãíåíêå)
1) ñòîëá, ïîääåðæèâàþùèé øàò¸ð; 2) ñòîëá, êîëîííà; 3) áðåâíî
1) áîãàòûðü; 2) ñèëüíûé,
ìîãó÷èé
áîãàòûðñêàÿ ìîùü
öâåòóùèé (î êðàå)
âðåìÿ ñáîðà âèíîãðàäà
âèíîãðàäàðü
âèíîãðàäàðñòâî
ñàä
ñàäîâíèê
ñàäîâîäñòâî
ñàäèê
ñàäîâíèê
1) ñâÿçûâàòü, ïåðåïëåòàòü;
2) ñêðåùèâàòü (íîãè ïðè
ñèäåíèè)
~qurmaq ñèäåòü, ñêðåñòèâ
íîãè
1) ñâÿçûâàòüñÿ, âîäèòüñÿ
ñ êåì-ë.;
2) óâÿçûâàòüñÿ, áûòü
ñîâìåñòèìûì ñ ÷åì-ë.
ñîâìåñòèìûé ñ ÷åì-ë.,
íåàíòàãîíè÷íûé ÷åìó-ë.
ãàðìîíèÿ, ñîãëàñèå
baðdaþýq
baðdaþmaz
baðdaþmazlýq, -ðý
baðdaþqanlýq, -ðý
baðdaþtýr -maq
baðdoqusý, -ný
baðfiil
baðý
baðý -maq
baðýcý
baðýcýlýq,-ðý
baðýldaq, -ðý
baðýmdaþ
baðýmdaþlýq, -ðý
baðýmlý
baðýmlýlýq,-ðý
baðýmsýz
baðýmsýzlaþ -maq
baðýmsýzlýq,-ðý
baðýnlý
baðýnlýlýq,-ðý
baðýnsýz
baðýnsýzlýq,-ðý
baðýntý
baðýr, -ðrý
baðýr -maq
baðýravuq
baðýrýcý
baðýrýq,-ðý
baðýrýqla -maq
baðýrot
baðýr–qýrmýzý
baðýrsaq, -ðý
ãàðìîíè÷íûé (îá îòíîøåíèÿõ)
íåñîâìåñòèìûé ñ ÷åì-ë.,
àíòàãîíè÷íûé ÷åìó-ë.
íåñîâìåñòèìîñòü,
àíòàãîíèçì
ãàðìîíè÷íîñòü (îòíîøåíèé), âçàèìîñîãëàñèå
ñî÷åòàòü, âçàèìíî
óâÿçûâàòü (÷òî ñ ÷åì-ë)
àíàò. ñîåäèíèòåëüíàÿ
òêàíü
ãðàì. äååïðè÷àñòèå
êîëäîâñòâî
êîëäîâàòü, ÷àðîäåéñòâîâàòü
êîëäóí
êîëäîâñòâî
ãèãèåíè÷åñêèé ïîÿñ
âçàèìîçàâèñèìûé
âçàèìîçàâèñèìîñòü
çàâèñèìûé
çàâèñèìîñòü
íåçàâèñèìûé
ñòàíîâèòüñÿ íåçàâèñèìûì
íåçàâèñèìîñòü
ãðàì. ïîä÷èí¸ííûé,
ïðèäàòî÷íûé
ãðàì. ïîä÷èíèòåëüíàÿ
ñâÿçü
ãðàì. íåçàâèñèìîå,
ãëàâíîå (î ïðåäëîæåíèè)
ãðàì. ñî÷èíèòåëüíàÿ
ñâÿçü
âçàèìîñâÿçü, -îòíîøåíèÿ
1) àíàò. ïå÷åíü;
2) ïåðåí. ñåðäöå, ãðóäü
âîïèòü, îðàòü
1) êðèêëèâûé;
2) êðèêóí
ïåðåí. êðè÷àùèé (î öâåòå, òîíå)
ãðîìêèé êðèê, îð
1) âñêðèêíóòü; 2) ïîêðèêèâàòü íà êîãî-ë.
áîò. ìåäóíèöà
áàãðîâûé (î öâåòå)
âíóòðåííîñòè, êèøêè
47
baðýrsaqsoluðanlar
baðýrsaq suvalçaný
baðýrt -maq
baðýrtaþ
baðýrtý
baðýrtlaq, -ðý
baðýrtmaç
baðýþ
baðýþla -maq
baðýþlama
baðýþlan -maq
baðýþlanýr
baðýþlanmaz
baðýþlat -maq
baðýþlav
baðýþlayýcý
baðýþlayuv
baðýþlý
baðýþlýq, -ðý
baðýt, -ýtý
baðýtla -maq
baðýtlý
baðla -maq
baðlam
baðlama
baðlamdaþ
baðlamdaþlýq, -ðý
baðlan
baðlan -maq
48
çîîë. êèøå÷íîäûøàùèå
çîîë. àñêàðèäà
çàñòàâëÿòü êðè÷àòü
ìèí. ñåðíûé êîë÷åäàí
êðèê
çîîë. ÷èðîê-òðåñêóíîê
ðóïîð
1) äàð, ïîäíîøåíèå;
2) ïðîùåíèå;
1) äàðèòü, äàðîâàòü;
2) ïðîùàòü; àìíèñòèðîâàòü; 3) ïîñâÿùàòü
1) ïðåïîäíîøåíèå;
2) ïðîùåíèå; 3) îòïóùåíèå ãðåõîâ; 4) äàðñòâåííîå ñîãëàøåíèå
ñòðàä. îò baðýþlamaq
ïðîñòèòåëüíûé, -î
íåïðîñòèòåëüíûé, -î
ïîáóä. îò baðýþlamaq
ïîñâÿùåíèå êîìó-ë.
ìèëîñòèâûé (ýïèòåò
Àëëàõà)
ïðîùåíèå (ãðåõîâ), èíäóëüãåíöèÿ
ïîäàðåííûé, äàð¸íûé
ïðåäíàçíà÷åííûé äëÿ
ïîäàðêà
1) ïàêò; 2) ñîãëàøåíèå
çàêëþ÷àòü (ïàêò, ñîãëàøåíèå)
1) ñâÿçàííûé ñ êåì-ë.
ñîãëàøåíèåì; 2) çàêàçíîé
(î êîððåñïîíäåíöèè)
1) ñâ-, ïðè-, çàâÿçûâàòü;
2) íàçíà÷àòü, îïðåäåëÿòü
(æàëîâàíüå)
ñâÿçêà, âÿçàíêà
1) ñâÿçûâàíèå, ñîåäèíåíèå, ñêðåïëåíèå; 2) ñòð.
ïîïåðå÷èíà, ðèãåëü;
3) ïðèïåâ
âçàèìîñâÿçàííûé, êîððåëÿòèâíûé
âçàèìîñâÿçü, êîððåëÿöèÿ
çîîë. áàêëàí
1) áûòü ñ-, ïðè-, çàâÿçàííûì; 2) ïåðåí. ïðèâÿçû-
baðlanýq
baðlanýþ
baðlantý
baðlantýcý
baðlaq, -ðý
baðlaþ -maq
baðlaþým
baðlaþýq
baðlaþma
baðlaþuv
baðlat -maq
baðlayýcý
baðlayýcýlý
baðlayýcýsýz
baðlayýcýsýzlýq, -ðý
baðlav
baðlavsýz
baðlý I
baðlý II
baðlýlýq,-ðý
baðlýq
baðnaz
baðnazlýq,-ðý
baðrýþ -maq
bah
baha
bahadýr
bahadýrane
âàòüñÿ; 3) áûòü íàçíà÷åííûì (î ïåíñèè, ïîñîáèè)
õèì., ôèç. ñâÿçàííûé
ëèò. çàâÿçêà
1) ñâÿçü (ñðåäñòâà îáùåíèÿ); 2) ñâÿçü ìåæäó
êåì- ÷åì-í.
1) ñâÿçèñò; 2) ñâÿçíîé
àíàò. ñâÿçêà
ñâÿçàòüñÿ, óñòàíîâèòü
ñâÿçü ñ êåì-ë.
1) ñîþç, àëüÿíñ;
2) ñâÿçü
ñîþçíûé, îáúåäèí¸ííûé
ñâÿçü, êîììóíèêàöèÿ
1) ñì. baðlaþma; 2) ñíîøåíèå, ñîâîêóïëåíèå
ïîáóäèòü, ïîçâîëèòü ñ-,
ïðè-, ïî-, çàâÿçàòü
ãðàì. ñîþç
ãðàì. ñîþçíûé
ãðàì. áåññîþçíûé
ãðàì. áåññîþçèå, àñèíäåòîí
ñâ-, ïðè-, çàâÿçûâàíèå
íåïðèâÿçàííûé (î ñêîòå,
ñîáàêå è ò.ï)
1) ñâ-, ïðè-, çàâÿçàííûé;
2) ñâÿçàííûé ñ ÷åì-ë.,
çàâèñÿùèé îò êîãî- ÷åãî-ë.
1) èìåþùèé âèíîãðàäíèê;
2) çàíÿòûé âèíîãðàäíèêàìè
1) ñâÿçü (ëîãè÷åñêàÿ, ïðè÷èííàÿ è ò.ï); 2) çàâèñèìîñòü (îáóñëîâëåííîñòü)
ìåñòíîñòü, ãäå ìíîãî âèíîãðàäíèêîâ
ôàíàòèê, -è÷íûé
ôàíàòèçì, ôàíàòè÷íîñòü
êðè÷àòü (î äâóõ è áîëåå
ëþäÿõ)
ìåæä. 1) áà! (óäèâëåíèå);
2) âîâñå íåò!
1) öåíà; 2) îöåíêà (øêîëüíàÿ è ò.ï)
áîãàòûðü
ïî-áîãàòûðñêè
bahadýrlýq,-ðý
bahane
bahaneçik, -gi
bahar I
bahar II
baharan
baharat, -tý
baharatçý
bahariy
bahariye
baharlan -maq
baharlý
baharlýq
bah-bah
bahis, ~hsi
bahisçi
bahisleþ -mek
bahr
bahset -mek
bahsetil -mek
bahsolun -maq
bahþýþ (x)
baht (x)
bahtiyar (x)
bahtiyarlýq, -ðý (x)
bahtlý (x)
bahtsýz (x)
bahtsýzlýq,-ðý
Bahus
bahusus
bais
bait
bak
bakalavr
bakteriofag
bakteriolog
bakteriloji
bakteriolojik
bakteriosid
bakteriosidli
bakterioz
ãåðîéñòâî, ñìåëîñòü
îòãîâîðêà, ïðåäëîã,
óâåðòêà
íåçíà÷èòåëüíûé ïðåäëîã;
ñì. manaçýq
âåñíà
ïðÿíîñòü
ïîýò. âåñåííèå äíè
ïðÿíîñòè, ñïåöèè
ïðîäàâåö ïðÿíîñòåé,
ñïåöèé
âåñåííèé
ïîýò. îäà âåñíå
íàñòóïàòü – î âåñíå
ñ ïðÿíîñòÿìè, ñî ñïåöèÿìè
âåñåííèé
(âîçãëàñ âîñõèùåíèÿ)
îáñóæäåíèå, ñïîð, ïîëåìèêà
ñïîðùèê
ñïîðèòü
ìîðå
ãîâîðèòü î ÷¸ì-ë.
áûòü ïðåäìåòîì ðàçãîâîðà
áûòü ïðåäìåòîì ðàçãîâîðà
ïîäàðîê; ïîäà÷êà, ÷àåâûå
ñ÷àñòüå
ñ÷àñòëèâûé
ïðåáûâàíèå â ñ÷àñòüå
ñ÷àñòëèâûé, -î
íåñ÷àñòëèâûé
íåñ÷àñòüå
ìèô. Âàêõ
â îñîáåííîñòè, îñîáåííî
1) ïðè÷èíà; 2) ïðè÷èíÿþùèé
1) îòäàë¸ííûé; 2) ìàëîâåðîÿòíûé
áàê (ñîñóä)
áàêàëàâð
áàêòåðèîôàã
áàêòåðèîëîã
áàêòåðèîëîãèÿ
áàêòåðèîëîãè÷åñêèé
áàêòåðèîöèä
áàêòåðèîöèäíûé
áàêòåðèîç
bakteriya
bakteriyalý
bal
bala
bala – aqýllý
balaban
balabanca(raq)
balabanlaþ -maq
balabanlýq,-ðý
balacanlý
balacanlýlýq,-ðý
bala çaða
balaçýq, -ðý
baladoðurma
balaðan
balaðancý
balala -maq
balalat -maq
balalayka
balalý
balalýq,-ðý
balans
balansla -maq
balaq, -ðý
balaqlý
balaqsýz
balarý
balasýz
balasýzlýq,-ðý
bala-sýmalaq
balavus
balavusla -maq
balavustaþ
balayataq, -ðý
balbal
balcý
balcýlýq, -ðý
balçýbýn
balçýq,-ðý
balçýqla -maq
balçýqlan -maq
balçýqlý
balçýqtopraq,-ðý
balçýrmavuq,-ðý
áàêòåðèÿ
çàðàæåííûé áàêòåðèÿìè
ì¸ä
1) ðåá¸íîê, äèòÿ;
2) äåò¸íûø, ïòåíåö
èíôàíòèëüíûé
áîëüøîé (ïî ðàçìåðàì)
áîëüøå, ïîáîëüøå
ñòàíîâèòüñÿ áîëüøèì
1) âåëè÷èíà; 2) áûòèå
áîëüøèì
÷àäîëþáèâûé
÷àäîëþáèå
äåòâîðà, äåòè
ðåá¸íî÷åê, äèòÿ
äåòîðîæäåíèå; -ðîäíûé
áàëàãàí
óñòðîèòåëü áàëàãàíà
ïðèíîñèòü äåò¸íûøåé
ñòð. îò balalamaq
áàëàëàéêà
èìåþùèé äåòåé (äåò¸íûøåé, ïòåíöîâ)
äåòñòâî
áàëàíñ
ñáàëàíñèðîâàòü
øòàíèíà
èìåþùèé òàêèå-òî øòàíèíû
øîðòû
ï÷åëà
áåçäåòíûé
áåçäåòíîñòü
èíôàíòèëüíûé
âîñê
âîùèòü
ìèí. îçîêåðèò
ðàçã. ìàòêà (àíàò)
áàëáàë, êàìåííàÿ áàáà
1) ïðîäàâåö ì¸äà; 2) ïàñå÷íèê
çàíÿòèå ïàñå÷íèêà
ï÷åëà
ãëèíà
ìàçàòü, ïà÷êàòü ãëèíîé
áûòü èñïà÷êàííûì ãëèíîé
èñïà÷êàííûé ãëèíîé
ãëèíîçåì
áîò. æèìîëîñòü
49
balçöten
baldaq, -ðý
baldýr
baldýran
baldýraq, -ðý
baldýrlýq, -ðý
baldýrqara
baldýz
baldýzla -maq
baldudaq,-ðý
balerina
balet
baletsever
balðam
balðamiy
balðamtaþý
balýç
balýçla -maq
balýçlýq, -ðý
balýq, -ðý
balýqasravcý
balýqasravcýlýq, -ðý
balýqaþar
balýq-avlama
balýqbilimi
balýqçý
balýqçýl
balqçýlýq,-ðý
balýqçýn
balýq-kemigi
balýqkerten
balýqla -maq
balýqlama
balýqlava
balýqlý
balýqotu
balýqqanlý
balýqqavý
balýqsýrt, -tý
50
óëåé
1) ýôåñ, ðóêîÿòêà; 2) ãðèô
(ãèòàðû)
èêðà (íîãè)
áîò. áîëèãîëîâ
ãåòðû
êðàãè
áîò. âåíåðèí âîëîñ
ìëàäøàÿ ñåñòðà æåíû
ïóñêàòü íåñêîëüêî ðîñòêîâ
îò îäíîãî êîðíÿ
ìåäîòî÷èâûé, ñëàäêîðå÷èâûé
áàëåðèíà
áàëåò
áàëåòîìàí
ìîêðîòà, ñëèçü
ñëèçèñòûé
ìèí. ÿøìà
âîðîæåÿ
âîðîæèòü
âîðîæüáà
ðûáà
ðûáîâîä
ðûáîâîäñòâî
ðûáîÿäíûé
ðûáîëîâíûé
èõòèîëîãèÿ
ðûáàê
çîîë. ñåðàÿ öàïëÿ
ðûáíûé ïðîìûñåë
çîîë. ðå÷íàÿ êðà÷êà
â ¸ëêó, ¸ëî÷êîé (î âûøèâêå, êëàäêå)
èõòèîçàâð
áèòüñÿ, òðåïåòàòü êàê
ðûáà
ðûáêîé (íûðíóòü)
ìåñòî ñêîïëåíèÿ ðûáû (â
ìîðå)
èçîáèëóþùèé ðûáîé
ðàñòåíèå äëÿ ãëóøåíèÿ
ðûáû
õëàäíîêðîâíûé, õîëîäíûé
ìåä. èõòèîç
1) âûãèá, âûïóêëîñòü;
2) äâóñêàòíûé
balýqyaðý
balina
balkömeç, -çi
balla -maq
ballada
ballan -maq
ballandýr -maq
ballý
ballýbaba
ballýq,-ðý
ballista
ballistik
ballistika
ballon
balmantar
balmum
balneoloji
balneolojik
balözü
balözülik, -gi
balpapa
balq, -qý
balqan
Balqanlý
Balqar
balq-balq etmek
balqý -maq
balqýlda -maq
balqýldý
balqýt -maq
balqurt,-tý
balqurtçý
balqurtçýlýq,-ðý
balquv
balsam
balsamla -maq
balsýra
balsucuq, -ðý
balta
baltabaþ
baltacý
ðûáèé æèð
çîîë. êèò
ìåäîâûå ñîòû
ñìåøèâàòü, íàìàçàòü ì¸äîì
ëèò. áàëëàäà
ñòàíîâèòüñÿ êàê ì¸ä
1) ïîäñëàùèâàòü; 2) ðàñõâàëèòü
ñ ì¸äîì, ìåäîâûé;
ñëàäêèé, êàê ì¸ä
áîò. ÿñíîòêà
ìåäâÿíàÿ ðîñà (áîëåçíü
äåðåâüåâ)
áàëëèñòà, êàìíåì¸ò
áàëëèñòè÷åñêèé
áàëëèñòèêà
1) âîçäóøíûé øàð; 2) áàëëîí
îï¸íîê
âîñê
áàëüíåîëîãèÿ
áàëüíåîëîãè÷åñêèé
íåêòàð
áîò. íåêòàðíèê
ìåäîâûé ïðÿíèê
çàðíèöà
ëåñèñòàÿ ãîðíàÿ öåïü
æèòåëü Áàëêàí
áàëêàðåö
ëîñíèòüñÿ; ñèÿòü
áëåñòåòü, ñâåðêàòü
ñì. balqýmaq
ñâåðêàíèå, ñèÿíèå
ïîáóä. îò balqýmaq
ï÷åëà
ïàñå÷íèê, ï÷åëîâîä
ïðîôåññèÿ ïàñå÷íèêà,
ï÷åëîâîäà
ñèÿíèå, ñâåðêàíèå
áàëüçàì
áàëüçàìèðîâàòü
ìàííà (çàñîõøèé ñîê)
ñîñèñêè
òîïîð
èñò. êîðàáëü ñ
ñåêèðîîáðàçíûì íîñîì
1) èñò. àëåáàðäùèê;
2) ñàï¸ð
baltala -maq
baltalayýcý
baltalý
baltalýq
baltamla
baltasap, -pý
baltatiymez
baltýq
Baltýqboyu
balya
balyala -maq
balyemez
balyoz
bâm
bambara
bambaralý
bambaþqa
bambuk,-ki
bambul
bamteli
bamya
ban
ban -maq
bana
banaçýq
banaki (si)
banâl
banâllik, -gi
bandaj
bandýr -maq
bandýra
bandýralý
bandýrma
banjo
bank, -ki
banka
bankacý
bankacýlýq, -ðý
bankir
banknot, -tý
banko
bankocý
ðóáèòü òîïîðîì,
ïîäðóáàòü
1)) äèâåðñàíò; 2) ïîäðûâàþùèé
âîîðóæåííûé òîïîðîì
ïðåäíàçíà÷åííûé äëÿ
ðóáêè (ëåñ)
ìåäâÿíàÿ ðîñà (áîëåçíü
ðàñòåíèé)
òîïîðèùå
íå ïîäëåæàùèé âûðóáêå
áîëîòèñòûé
ïðèáàëòèéñêèé
êèïà, òþê
òþêîâàòü
èñò. ìàëàÿ ïóøêà
êóâàëäà
1) êðûøà; 2) óòðåííèé
ðàññâåò
ïîìïà
ïîìïåçíûé
ñîâñåì äðóãîé
áîò. áàìáóê
çîîë. êóçüêà
1) áàñîâàÿ ñòðóíà;
2) ïåðåí. áîëüíîå ìåñòî
áîò. áàìèÿ, ãèáèñêóñ
ãóáåðíàòîð
ìàêàòü, îêóíàòü
äàâå÷à, íåäàâíî
òîëüêî ÷òî
äàâåøíèé
áàíàëüíûé
áàíàëüíîñòü
áàíäàæ
ìàêàòü, îêóíàòü
øòàíäàðò (ôëàã)
ïîä êàêèì-ë. ôëàãîì
ôðóêòîâûå ñëàäîñòè
áàíäæî
áàíê
ñì. bank
ñïåöèàëèñò ïî áàíêîâñêîìó äåëó
áàíêîâñêîå äåëî
áàíêèð
áàíêíîòà
âà-áàíê
áàíêîì¸ò
bant
banu
banyo
bañýlda -maq
bañýldat -maq
baobab
baptist
baptizle -mek
babtizm
baq -maq
baqa
baqayaq, -ðý
baqabaþ
baqaçýq, -ðý
baqaköz
baqala
baqala -maq
baqalaq,-ðý
baqalat -maq
baqalav
baqamantar
baqan I
baqan II
baqanlýq,-ðý
baqayaldavý
baqayapraq,-ðý
baqayataq, -ðý
baqaipek, -gi
baqýcý
baqýl -maq
baqým
baqýmdý
baqýmdýlýq,-ðý
baqýmsýz
baqýmsýzlýq,-ðý
baqýn -maq
baqýnðala -maq
baqýnçaq
baqýpçýqma
áàíò, ëåíòà
ãîñïîæà
1) âàííà; 2) âàííàÿ êîìíàòà
ñèëüíî õëîïíóòü (î äâåðè)
õëîïíóòü ãðîìêî (äâåðüþ)
áîò. áàîáàá
áàïòèñò, -êà
êðåñòèòü (ðåá¸íêà)
áàïòèçì
1) ñìîòðåòü; 2) óõàæèâàòü;
3) ïàñòè
çîîë. ëÿãóøêà
ðàçã. ëàñòû
çîîë. áû÷îê (ðûáà)
ëÿãóøîíîê
ðàçã. ëóïîãëàçûé
çîîë. òðåñêà
ïîëçàòü íà ÷åòâåðåíüêàõ
ïîëçóíêîâîãî âîçðàñòà
ïóñòèòü ïîëçòè (ðåá¸íêà)
ïîëçàíèå, äâèæåíèå
ïîëçêîì
áîò. ïîãàíêà
1) ñòàðîñòà; 2) ìèíèñòð
1) âåõà, âåøêà; 2) áàêàí,
áàêåí
äîëæíîñòü ìèíèñòðà
êðîëü
áîò. ïîäîðîæíèê
áîò. ðÿñêà
òèíà
ñìîòðÿùèé; óõàæèâàþùèé, ïàñóùèé
1) ðàññìàòðèâàòüñÿ;
2) áûòü ïîä ïðèñìîòðîì
1) âçãëÿä, òî÷êà çðåíèÿ;
2) ïðèñìîòð, íàäçîð
èæäèâåíåö
èæäèâåíèå
áåñïðèçîðíûé; ëèøåííûé óõîäà
íåóõîæåííîñòü; áåñïðèçîðíîñòü
îçèðàòüñÿ
ïîñìàòðèâàòü ïî ñòîðîíàì
ïðèöåë (íà îðóæèè)
îáõîä, îñìîòð; îáçîð
51
baqýr
baqýr -maq
baqýrbaþ
baqýrcý
baqýrcýlýq
baqýrýq,-ðý
baqýr-iritme
baqýrla -maq
baqýrlý
baqýr – maden
baqýrpas
baqýr-qýrmýzý
baqýrtaþ
baqýrtökme
Baqýryýldýz
baqýþ
baqýþ -maq
baqýþlý
baqiy
baqla
baqlaq, -ðý
baqlasoylar
baqlava
baqman
baqmanlýq, -ðý
baqqal
baqqýn
baqqýnlýq, -ðý
baqraç
baqray -maq
baqrayt -maq
baqtýr -maq
baquv
bar
bar -maq
bara-bara
barakele
baraq,-ðý
baraqa
baraþ
barazna
baraznala -maq
52
ìåäü
êðè÷àòü, îðàòü (ñì. baðýrmaq)
ìåäÿíêà (çìåÿ)
ìåäíèê
ïðîôåññèÿ ìåäíèêà
ñì. bagýrýq
ìåäåïëàâèëüíûé
ïîêðûâàòü ìåäüþ
ñîäåðæàùèé ìåäü
ìåäíîðóäíûé
îêèñåë ìåäè
ìåäíî-êðàñíûé
ìèí. ìàëàõèò
ìåäíîëèòåéíûé
àñòð. Ìàðñ
âçãëÿä, âçîð
ïîãëÿäûâàòü äðóã íà
äðóãà
ñ òàêèì-òî âçãëÿäîì
ïîñòîÿííûé; âå÷íûé
áîáû; ôàñîëü
áàêëàæêà, ôëÿæêà (äëÿ
âîäû)
áîò. áîáîâûå
áàêëàâà
èíñïåêòîð
èíñïåêöèÿ
áàêàëåéùèê
ïîä÷èíåííûé (îá îðãàíèçàöèè)
ïîä÷èíåííîñòü
áèäîí÷èê ñ ðó÷êîé (äëÿ
ìîëîêà)
ñì. badray -maq
ñì. badrayt -maq
ïîáóäèòü, çàñòàâèòü
(ïî)ñìîòðåòü
ïðèñìîòð, óõîä
åñòü, èìååòñÿ
ïîéòè, ïîåõàòü
ñî âðåìåíåì, ïîñòåïåííî
òåõ. ïîëçóí
ëîõìàòàÿ ñîáàêà
áàðàê, áàðà÷íîãî òèïà
äîì
îâöà
áîðîçäà
áîðîçäèòü
barbar
barbarca
barbarla -maq
barbarlýq,-ðý
barbata
barbunya
barcam
barça (sý)
barçýðan
bardaçýq,-ðý
bardaq,-ðý
bardel
bardelhane
bardýkeldi
bardýlý – keldili
bardýr -maq
bare
barekallahu
barðala -maq
barhan (x)
barhane (x)
barý I
barý II
barý -maq
barýl -maq
barýlan -maq
barýn -maq
barýnaq,-ðý
barýndýr -maq
barýnma
barýntý
barýntýcý
barýntýla -maq
barýþ
âàðâàð
(ïî) âàðâàðñêè
ãîâîðèòü íà òàðàáàðñêîì
ÿçûêå
âàðâàðñòâî
ïàðàïåò
çîîë. áàðàáóëüêà (ðûáà)
áîò. ìàõàãîí, êðàñíîå
äåðåâî
âåñü, âñ¸, âñÿ
áîò. ýëåóòåðåêîê
ìàëåíüêèé êóâøèí
êóâøèí
(1) áîðäåëü; 2) ðàçã. áîðäåëüíàÿ ïðîñòèòóòêà
áîðäåëü, ïóáëè÷íûé äîì
âçàèìíûå ïîñåùåíèÿ,
îòíîøåíèÿ
ïîääåðæèâàþùèå âçàèìîîòíîøåíèÿ
çàñòàâèòü, ïîçâîëèòü
ïîéòè
ïî êðàéíåé ìåðå; â òàêîì
ñëó÷àå
ìåæä. äà áëàãîñëîâèò
Àëëàõ!
õîäèòü, íàâåùàòü âðåìåíàìè
áàðõàí(û)
áàð (ïèòåéíîå çàâåäåíèå)
âñå, ñêîëüêî åñòü (î âåùàõ,
ëþäÿõ)
âîåí. óêðåïëåíèå
îõðàíÿòü, çàùèùàòü
ñòðàä. îò barmaq
óêðûâàòüñÿ (â óêðåïëåíèÿõ)
íàõîäèòü óáåæèùå, ïðèþò
ïðèñòàíèùå, óáåæèùå
ïðèþòèòü, äàòü ïðèñòàíèùå
îáðåòåíèå ïðèþòà, óáåæèùà
óãîí, çàõâàò (ñêîòà, ñàìîëåòà è ò.ï)
óãîíùèê
1) óãíàòü ñêîò; 2) çàõâàòèòü (ñàìîëåò è ò.ï)
ìèð, ïåðåìèðèå
barýþ -maq
barýþçý
barýþçýl
barýþçýlýq, -ðý
barýþýl -maq
barýþýlmaz
barýþýq
barýþýqlýq,-ðý
barýþlýq, -ðý
barýþma
barýþmaz
barýþmazlýq, -ðý
barýþsever
barýþseverlik, -gi
barýþtýr -maq
barýþtýrýcý
barýþtýrýcýlýq, -ðý
barisfera
bariton
barium
Bariy
barka
barkacý
barkarola
barko
barlam
barlaq, -ðý
barlý
barlýq, -ðý
barlýqlý
barlýqsýz
barmen
barograf
barokko
barol-maq
baroluþ
baroluþçýlýq, -ðý
barometre
ïî-, ïðèìèðÿòüñÿ ñ êåì÷åì-ë.
ìèðîëþáèâûé, ìèðíûé
ñì. barýþçý
ìèðîëþáèå
ñòðàä. îò barýþmaq
òàêîé, ñ ÷åì íåëüçÿ ïðèìèðèòüñÿ
ïðèìèðèâøèéñÿ
ñîñòîÿíèå ïðèìèðåíèÿ
ìèðíîå âðåìÿ, ìèð
ïðèìèðåíèå
íåïðèìèðèìûé
íåïðèìèðèìîñòü
ñòîðîííèê ìèðà; ìèðîëþáèâûé
ìèðîëþáèå
ïîìèðèòü, ïðèìèðÿòü
ïðèìèðèòåëü
ïîñðåäíè÷åñòâî â ïðèìèðåíèè
áàðèñôåðà
áàðèòîí (ãîëîñ, èíñòðóìåíò)
õèì. áàðèé
ñîçäàòåëü, òâîðåö (îá
Àëëàõå)
áàðêà, äåðåâÿííàÿ áàðæà
êàïèòàí áàðæè
áàðêàðîëà
áàðêàñ (ïàðóñíîå ñóäíî)
çîîë. ìåðëóçà (ðûáà)
ïàñòáèùå, ëóã
ñîñòîÿòåëüíûé, çàæèòî÷íûé
1) áûòèå, ñóùåñòâîâàíèå; 2) íàëè÷èå
ñîñòîÿòåëüíûé, çàæèòî÷íûé
íåñîñòîÿòåëüíûé, íåèìóùèé
áàðìåí
áàðîãðàô
áàðîêêî
áûòü, ñóùåñòâîâàòü, æèòü
âîçíèêíîâåíèå, ïîÿâëåíèå
ôèëîñ. ýêçèñòåíöèàëèçì
áàðîìåòð
baron
barones
baroskop, -pý
barq, -qý
áàðîí
áàðîíåññà
áàðîñêîï
äîì è äâîðîâûå ïîñòðîéêè
barqlan -maq
îáçàâåñòèñü õîçÿéñòâîì
barqlý
èìåþùèé äâîð, õîçÿéñòâî
barqsýz
íå èìåþùèé äâîðà, õîçÿéñòâà
barqsýzlaþ -maq
ëèøèòüñÿ èìóùåñòâà
bars
çîîë. áàðñ
barsama
çîîë. ìÿòà ìåëêîöâåòíàÿ
barsýn
ìåæä. ïóñòü! äà…!
barslan -maq
“áàðñèòü”, ïîäïðûãèâàòü
ïðè âçëåòå (î ñàìîëåòå)
barut, -tý
ïîðîõ
barutçý
ïîðîõîâîé ìàñòåð
baruthane
ïîðîõîâîé ïîãðåá
barutlýq, -ðý
ïîðîõîâíèöà
barutqovan
êàìîðà (îðóäèÿ)
baryemez
1)) ñêðÿãà; 2)) ñêàðåäíûé
baryemezlik, -gi
ýêîíîìèÿ íà åäå
bar yoq
âñå ÷òî åñòü; âñå öåëèêîì
bas -maq
1) ñ-, íàñòóïàòü; 2) íàæèìàòü;3) íàåõàòü; 4) ïå÷àòàòü; 5) ìåñèòü
basabas
óñèëåííî, èíòåíñèâíî
basaða
1) ïåäàëü; 2) ïüåäåñòàë
basamaq, -ðý
1) ñòóïåíüêà; 2) ïîäíîæêà (ýêèïàæà)
basamaq-basamaq ïîñòåïåííî
basamaqlý
ìàò. ñòóïåíü÷àòûé;
ñêàëÿðíûé
basarýq, -ðý
ïåäàëü (ñòàíêà, ïèàíèíî)
basý
1) òèñíåíèå; 2) ïîëèãð.
êëèøå
basýcý
èçäàòåëü
basýl-maq
1) áûòü ïðèäàâëåííûì;
2) áûòü íàïå÷àòàííûì;
3) óòèõàòü, óòèõîìèðèòüñÿ
basýlý
1) íàïå÷àòàííûé; 2) ñäàâëåííûé, ñæàòûé
basýlýþ
èçäàíèå
basým
1) êíèãîïå÷àòàíèå;
2) ïå÷àòàíèå (ïðîöåññ)
basýmcý
òèïîãðàô, èçäàòåëü
53
basýmcýlýq, -ðý
basýmevi
basýmsayýsý
basýn
basýnç
basýnçlý
basýnçölçer
basýpal -maq
basýpalýcý
basýpalýcýlýq, -ðý
basýq
basýq-alýnlý
basýqlýq, -ðý
basýrðan -maq
basilla
basilla-taþýcý
basir
basiret, - ti
basiretli
basiretsiz
basit
basitçi
basitçik
basitleþ -mek
basitleþtir -mek
basitlik, -gi
basket
basketbol
basketbolcý
basma I
basma II
basmacý I
basmacý II
basmacýlýq, -ðý
basmaqalýp
basmahane
basmatap
basmasöz
basmayazý
basqaq, -ðý
basqaqla -maq
54
òèïîãðàôñêîå äåëî
òèïîãðàôèÿ
òèðàæ (èçäàíèÿ)
ïå÷àòü, ïðåññà
äàâëåíèå
ñæàòûé, ïîä äàâëåíèåì
áàðîìåòð; ìàíîìåòð
îêêóïèðîâàòü
îêêóïàíò
îêêóïàöèÿ
ñäàâëåííûé, ñïëþùåííûé
íèçêîëîáûé
ñäàâëåííîñòü, ñïëþñíóòîñòü
èñïûòûâàòü êîøìàðû
áàöèëëà
áàöèëëîíîñèòåëü
ïðîíèöàòåëüíûé, ïðîçîðëèâûé
ïðîíèöàòåëüíîñòü, ïðîçîðëèâîñòü
ñì. basir
íåäàëüíîâèäíûé
íåñëîæíûé, ïðîñòîé
õàëòóðùèê
ïðîñòåíüêèé, ñîâñåì
íåñëîæíûé
óïðîñòèòüñÿ
óïðîñòèòü
ïðîñòîòà
áàñêåòáîëüíàÿ êîðçèíà
áàñêåòáîë
áàñêåòáîëèñò
íàïå÷àòàííûé
íàáèâíîé ñèòåö, ìèòêàëü
ïå÷àòíèê
áàñìà÷, áàíäèò
áàñìà÷åñòâî, áàíäèòèçì
êëèøå, ñòåðåîòèï, -íûé
òèïîãðàôèÿ
ïå÷àòíàÿ (áóêâà)
ïå÷àòíîå ñëîâî
òèïîãðàôñêèé øðèôò
1) èñò. áàñêàê; 2) óãíåòàòåëü
óãíåòàòü, ïðèòåñíÿòü
basqý
basqýç
basqýla -maq
basqýlý
basqýlýq, -ðý
basqýn
basqýncý
basqýncýlýq, -ðý
basqýnlýq, -ðý
basso
bassolý
bastarda
bastý
bastýq, -ðý
bastýr -maq
bastýraq, -ðý
bastýrýl -maq
bastýrýlðan
bastýrým
bastýrýq, -ðý
bastýrýq -maq
bastýrma
basur
baþ
baþabaþ
baþaðrýsý
baþaq, -ðý
baþaqçý
baþaqla -maq
baþaqlan -maq
baþaqlav
baþaqlý
baþar -maq
baþarý
baþarýcý
baþarýlý
baþarýsýz
1) ïðåññ; 2)òîðìîç;
3) äàâëåíèå, íàæèì
1) ïðåññ; 2) ñòóïåíüêà
1) óãíåòàòü, äàâèòü;
2) òèñíèòü
1) òèñíåíûé; 2) íàïîðèñòî
ïðåññ
1) çàõâàò, íàïàäåíèå;
2) ïðåâîñõîäÿùèé
çàõâàò÷èê
çàõâàò, -íè÷åñòâî
ïðåîáëàäàíèå, ïåðåâåñ
ìóç. áàñ
áàñèñòûé (î ãîëîñå)
ìîð. 1) ãàëåðà; 2) ôëàãìàí
áëþäî èç òóøåíûõ îâîùåé
ïàò, ïàñòèëà
íàñòóïàòü, ïîäàâëÿòü
êîìïðåññîð
1) áûòü ñäàâëåííûì;
2) áûòü íàïå÷àòàííûì
ñäàâëåííûé, ñæàòûé
ïîäàâëåíèå
1) çàïîð, çàñîâ 2) òþðüìà
ñíèòüñÿ (î êîøìàðàõ)
âåò÷èíà
ìåä. ãåìîððîé
1) ãîëîâà; 2) ãëàâà;
3) ãëàâíûé
1) êàê ðàç, âïîðó; 2) ôèí.
ïî íîìèíàëó
ãîëîâíàÿ áîëü; ìîðîêà
1) êîëîñ; 2) Äåâà (çíàê
Çîäèàêà)
ñîáèðàòåëü êîëîñüåâ
ñîáèðàòü êîëîñüÿ
êîëîñèòüñÿ
ñáîð êîëîñüåâ
ñ òàêèìè-òî êîëîñüÿìè
çàâåðøèòü ñ óñïåõîì
óñïåõ
èìåþùèé óñïåõ,
óäà÷ëèâûé
óñïåøíûé, -íî
áåçóñïåøíûé, -íî,
íåóäà÷íûé, -íî
baþarýsýzlýq, -ðý
baþat
baþatlan -maq
baþatlýq
baþ ayaðý
baþbaqan
baþbaqanlýq
baþ batýra
baþboza
baþbuð, - ðu
baþçavuþ
baþçý
baþcýlýq, -ðý
baþçýq, -ðý
baþdoktor
baþhekim
baþhemþire
baþýboþ
baþýbozuq
baþýbozuqlýq, -ðý
baþýl
baþýna-baþ
baþýndan
baþýqabaq
baþkeser
baþkeþýþ
baþkiþi
baþ köz
baþla -maq
baþlam
baþlamsýrasý
baþlan -maq
baþlanðýç
baþlanýþ
baþlantý
baþlat -maq
íåóäà÷à
âëàñòâóþùèé, ãîñïîäñòâóþùèé
ãîñïîäñòâîâàòü
ãîñïîäñòâî
âñå öåëèêîì
ïðåìüåð-ìèíèñòð
äîëæíîñòü ïðåìüåðà
ñ ãîëîâîé (óãëóáèòüñÿ âî
÷òî-ë)
ïåðâà÷ áóçû
1) ãëàâíîêîìàíäóþùèé;
2) âîæàòûé
ôåëüäôåáåëü; âàõìèñòð
1) ïðîäàâåö ãîëîâ,
ãîëüÿ; 2) íà÷àëüíèê
ðóêîâîäñòâî (íàä êåì-ë)
ãîëîâêà; 2) áîò. ïûëüíèê
ãëàââðà÷
ãëàââðà÷
ñòàðøàÿ ìåäñåñòðà
áåç ïðèñìîòðà; ïðàçäíûé, ðàçíóçäàííûé
íå ïîä÷èíÿþùèéñÿ çàêîíàì, àíàðõèñò
íåïîä÷èíåíèå çàêîíàì,
óñòîÿì
ãëàâíûé, îñíîâíîé
áàø-íà-áàø (ïðè îáìåíå)
ñíà÷àëà
íàãîëî îñòðèæåííûé,
ëûñûé
ãîëîâîðåç
àðõèìàíäðèò
ëèòåð. ãëàâíûé ãåðîé
ðàçã. íàäçîð
1) íà÷èíàòü; 2) íà÷èíàòüñÿ
ãëàâà (êíèãè)
îãëàâëåíèå
íà÷èíàòüñÿ
1) íà÷àëî; 2) íà÷àëüíûé
1) íà÷àëî; 2) ëèòåð. çà÷èí
íà÷àòêè, îñíîâû (çíàíèé)
çàñòàâèòü, ïîçâîëèòü
íà÷èíàòü ÷òî-ë.
baþlav
íà÷èíàíèå, èíèöèàòèâà
baþlavcý
íà÷èíàòåëü, èíèöèàòîð
baþlavcýlýq, -ðý
ðîëü èíèöèàòîðà
baþlayýcý
1) íîâè÷îê; 2) íà÷èíàþùèé
baþlayýþ
íà÷èíàíèå
baþlý I
1) ãîëîâàñòûé; 2) èìåþùèé òàêóþ-òî ãîëîâó;
3) áàøêîâèòûé
baþlý II
íà÷àòûé
baþlý – baþýna
êàæäîìó îòäåëüíî
baþlýca
1) ãëàâíûé; 2) ãëàâíûì
îáðàçîì
baþlýcasý
ãëàâíîå, îñíîâíîå
baþlýköküs
çîîë. ãîëîâîãðóäü
baþkütüci
ìîðî÷àùèé ãîëîâó
baþkütüsi
ãîëîâîìîðîêà
baþlýlýq, -ðý
áàøêîâèòîñòü
baþlýq, -ðý
1) íà÷àëüñòâî; 2) áàøëûê, êàïþøîí
baþlýqlý
ñ êàïþøîíîì
baþmal
îñíîâíîé êàïèòàë
baþman
ñòàðîñòà; ðóêîâîäèòåëü
baþmanlýq, -ðý
ðóêîâîäñòâî
baþmaq
1) òåëåíîê; 2) áàøìàê
baþmaqale
ïåðåäîâàÿ ñòàòüÿ
baþmaqçý
áàøìà÷íèê, ñàïîæíèê
baþmaqlýq, -ðý
èñò. ëåí, ôåîä
baþmemur
ñòàðøèé ÷èíîâíèê
baþmüdür
ãåíåðàëüíûé äèðåêòîð
baþnav
áàøíÿ
baþöðretmen
ñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü
baþörtü
ãîëîâíîé ïëàòîê
baþpapaz
åïèñêîï
baþparmaq, -ðý
áîëüøîé ïàëåö
baþpiskop(os)
àðõèåïèñêîï
baþqa
1) äðóãîé, èíîé; 2) ïîñëåëîã êðîìå
baþqa-baþqa
1) äâà ðàçíûõ; 2) îòäåëüíî
baþqaca (sýna)
ïî-äðóãîìó
baþqacaraq
íåñêîëüêî èíîé, äðóãîé
baþqadan
çàíîâî
baþqalaþ -maq
ñòàíîâèòüñÿ èíûì,
äðóãèì
baþqalaþqan
èçìåíèâøèéñÿ â êîðíå
baþqalaþqanlýq, -ðý èçìåíåíèå â êîðíå
baþqalaþma
êîðåííîå èçìåíåíèå
55
baþqalýq, -ðý
èíîé âèä, -îå
ñîñòîÿíèå
baþqasý
äðóãîé (íå ýòîò)
Baþqýrt, -tý
áàøêèð
baþqomutan
ãëàâíîêîìàíäóþùèé
baþqomutanlýq, -ðý âåðõîâíîå êîìàíäîâàíèå
baþqonam
ñòàâêà âåðõîâíîãî êîìàíäîâàíèÿ
baþqonu
ëèòåð. îñíîâíàÿ òåìà
baþqumandan
ñì. baþbuð, baþkomutan
baþrahibe
àááàòèññà
baþrahip, -bi
àááàò
baþröl
ãëàâíàÿ ðîëü
baþrölcü
èãðàþùèé ãëàâíóþ ðîëü
baþ saðlýðý
ñîáîëåçíîâàíèå
baþsayfa
òèòóëüíûé ëèñò
baþsýz
1) áåç ãîëîâû, ãëàâû;
2) áåçãîëîâûé
baþsýzlýq, -ðý
1) áåçíà÷àëèå; 2) áåçìîçãëîñòü
baþta
ñïåðâà, ñíà÷àëà
baþtaban
àðõèò. àðõèòðàâ
baþtaki
òîò, ïåðâûé
baþtalarý
íà ïåðâûõ ïîðàõ
baþtan
çàíîâî
baþtan-ayaq
ñ ãîëîâû äî íîã
baþtan-baþa
ñ êîíöà â êîíåö
baþtanqara
1) ñåâøèé íà ìåëü;
2) çîîë. ñèíèöà
baþtaq, -ðý
õóëèãàí
baþtaqçasýna
ïî-õóëèãàíñêè
baþtaqlan -maq
õóëèãàíèòü
baþtaþ
íàäìîãèëüíûé êàìåíü
baþucu
1) èçãîëîâüå; 2) çåíèò
baþülke
ìåòðîïîëèÿ
baþüstü
âîåí. îòäà÷à ÷åñòè
baþüstüne
ìåæä. åñòü! ñëóøàþñü!
baþvur -maq
îáðàòèòüñÿ ñ ïðîñüáîé,
çàÿâëåíèåì
baþvuraq, -ðý
èíñòàíöèÿ
baþvuru
1) çàÿâëåíèå, îáðàùåíèå; 2) ïîêëîí
baþvurucý
çàÿâèòåëü
baþyaver
ãëàâíûé àäúþòàíò
baþyazýsý
íàïèñàííîå íà ðîäó,
ñóäüáà
baþyorðu
ãîëîâîëîìêà
56
bat -maq
bata [â]
batal
bataq, -ðý
bataqçý
bataqçýl
bataqçýlýq, -ðý
bataqhane
bataqla -maq
bataqlý
bataqlýq, -ðý
bataqsal
batareya
batý
Batý Avrupa
batýlý
batýn -maq
batýnçaq
batýq
batýqlýq, -ðý
batýr
batýr -maq
batýrýl -maq
batýrlan -maq
batýrlýq, -ðý
batýsal
batýþ
batýyer
bati
batil
batiskaf
batman
batqan
batqý
batqýn
battal
1) òîíóòü; 2) çàõîäèòü,
ñåñòü; 3) ïðîïàäàòü
äèòÿ, áðàòèøêà
ëåíèâûé
1) òîïü, òðÿñèíà;
2) ãèáëûé
íåïëàòåëüùèê (äîëãîâ)
çîîë., áîò. áîëîòíûé
íåóïëàòà äîëãîâ
1) âåðòåï, ïðèòîí;
2) ïåðåí. áîëîòî
çàáîëà÷èâàòüñÿ
áîëîòèñòûé
1) áîëîòèñòîå ìåñòî;
2) çîîë. áîëîòíûé
áîëîòíûé, ðàñòóùèé
íà áîëîòå
áàòàðåÿ
çàïàä, Çàïàä
çàïàäíîåâðîïåéñêèé
1) åâðîïååö; 2) çàïàäíûé
îñìåëèâàòüñÿ, îòâàæèòüñÿ
ñìåëûé, îòâàæíûé
1) çàòîíóâøèé;
2) âïàëûé
âïàëîñòü
1) ñìåëûé; 2) ñìåëü÷àê,
õðàáðåö
1) îêóíàòü; 2) âîíçèòü;
3) ðàçîðÿòü
ñòðàä. îò batýrmaq
õðàáðèòüñÿ
õðàáðîñòü, ñìåëîñòü
çàïàäíûé
çàïàäåíèå; çàõîä;
ãèáåëü
ìåñòî çàõîäà ñîëíöà
èíåðòíûé
íåèñêðåííèé
áàòèñêàô
áàòìàí (îò 2,5 äî 10 êã)
çàòîíóâøèé
áàíêðîòñòâî
1) îáàíêðîòèâøèéñÿ;
2) ïðîïàâøèé
1) óïðàçäíåííûé, íå-
battallýq, -ðý
batuv
bav
Bavaryalý
bavla -maq
bavlý
bavlý -maq
bavlýcý
bavsýz
bavul
bavur
bavurcý
bavursaq, -ðý
bavur yosuný
bay
bayaðý
bayan I
bayan II
bayar
bayarlýq, -ðý
bayat I
bayat II
bayatiy
bayatla -maq
bayatlaþ -maq
bayatlýq, -ðý
bayav
bayavlýq, -ðý
bayðýn
bayðýnlaþ -maq
bayðýnlýq, -ðý
bayðýntý
bayðýþ
ãîäíûé; 2) ãðîìîçäêèé
ãðîìîçäêîñòü
1) çàêàò (ñîëíöà); 2) èñ÷åçíîâåíèå; 3) ãèáåëü
1) øíóð, çàâÿçêà, òåñåìêà; 2) âÿçàíêà
áàâàðåö
1) ïðîäåòü øíóð; 2) ñîáèðàòü â âÿçàíêè
1) ñî øíóðîì; 2) â âèäå
âÿçàíîê
äðåññèðîâàòü (äëÿ
îõîòû)
äðåññèðîâùèê (îõîòíè÷üèõ ñîáàê)
áåç øíóðêà, çàâÿçêè
áàóë, áàãàæ
ëèâåð, ïå÷¸íêà
ôîëüê. ïîêóïàþùèé
ñóáïðîäóêòû ìÿñà,
æàäíûé
ïèðîæêè ñ ëèâåðîì
áîò. ïå÷¸íî÷íèê
1) áîãàòûé; 2) áîãà÷
äîâîëüíî òàêè
ãîñïîæà, äàìà
áàÿí
çíàòíûé ÷åëîâåê;
áîÿðèí
çíàòíîñòü
íåñâåæèé, ÷¸ðñòâûé
óñò. ãîñïîäü
áàÿòè (íàçâàíèå ìåëîäèè)
âûõîäèòü èç ìîäû, óñòàðåâàòü
ñòàíîâèòüñÿ ÷¸ðñòâûì
÷¸ðñòâîñòü, íåñâåæåñòü
àïàòè÷íûé, òèõèé
àïàòè÷íîñòü
1) â îáìîðîêå; 2) âÿëûé; 3) òîìíûé
ñòàíîâèòüñÿ òîìíûì (î
ãëàçàõ)
îáìîðîê; òîìíîñòü;
ñëàáîñòü
ñì. bayðýnlýq
1) ñîâà; 2) áåäíÿæêà
bayý -maq
bayýl -maq
bayýlýþ
bayýlt -maq
bayýltýcý
bayýluv
bayýndýr
bayýndýrlýq, -ðý
bayýndýr -maq
bayýndýrsýz
bayýq
bayýr
bayýrlýq, -ðý
bayýt -maq
baylýq, -ðý
bayguþ
bayguþsoylar
bayraçýq, -ðý
bayram-aldý
bayramla -maq
bayramlan -maq
bayramlaþ -maq
bayramlýq, -ðý
bayraq, -ðý
bayraqçý
bayraqlý
bayraqtar
bayrý
bayrýlýq, -ðý
baysal
baysallýq, -ðý
baysunður
baytal
baytar
baytarlýq, -ðý
baz I
baz II
bazal
basâlt, -ti
bazan
bazanaq, -ðý
bazanç
bazançsal
bazanlýq, -ðý
ðàçáîãàòåòü
âïàäàòü â îáìîðîê
îáìîðîê
äîâîäèòü äî îáìîðîêà;
äóðìàíèòü
äóðìàíÿùèé
1) îáìîðîê; 2) àíåñòåçèÿ
ïðîöâåòàþùèé (î ñòðàíå)
ïðîöâåòàíèå
ñäåëàòü ïðîöâåòàþùèì
íå ïðîöâåòàþùèé
èñò. áåññïîðíûé, âåðíûé
íåâûñîêèé, ïîëîãèé
õîëì
õîëìèñòàÿ ìåñòíîñòü
îáîãàùàòü
áîãàòñòâî
çîîë. ñîâà
îòðÿä “ñîâû”
ôëàæîê, âûìïåë
ïðåäïðàçäíè÷íûé
ïðàçäíîâàòü
îòìå÷àòüñÿ êàê ïðàçäíèê
ïîçäðàâëÿòü äðóã äðóãà
ñ ïðàçäíèêîì
ïðàçäíè÷íûé
ôëàã, çíàìÿ
çíàìåíùèê
èìåþùèé (òàêîé-òî) ôëàã
çíàìåíîñåö
äðåâíèé, äàâíèé
äðåâíîñòü, äàâíîñòü
ñïîêîéíûé, ìèðíûé
ñïîêîéñòâèå, ïîêîé,
òèøèíà
çîîë. êðå÷åò
êîáûëà
âåòåðèíàð
âåòåðèíàðèÿ
áàçà, îñíîâà
1) ñêîòáàçà; 2) ïîãðåá, ÿìà
õèì. áàçîâûé, îñíîâíîé
ìèí. áàçàëüò
èíîãäà, ïîðîé
áàçà, îïîðíûé ïóíêò
1) áàçèñ 2) áàçîâûé
áàçèñíûé
ñòð. áàçà (êîëîííû)
57
bazantý
áàçà (ýêîíîìè÷åñêàÿ,
ñîöèàëüíàÿ è ò.ï)
bazar
áàçàð, ðûíîê
bazarcý
ðûíî÷íûé òîðãîâåö
bazarlaþ -maq
1) òîðãîâàòüñÿ; 2)
ãðîìêî ðóãàòüñÿ
bazarlý
õîäêèé (î òîâàðå)
bazarlýq, -ðý
òîðã
Bazedov hastalýðý áàçåäîâà áîëåçíü
bazý
íåêîòîðûé, èíîé
bazýda
èíîãäà
bazýrgân, -ný
òîðãîâåö, êîììåðñàíò
bazýrgânlýq, -ðý
çàíÿòèå êîììåðñàíòà
bazlama, bazlamaç îëàäüè
bazlan - maq
áàçèðîâàòüñÿ
bazlandýr -maq
áàçèðîâàòü
bazlýq, -ðý
ìèð, ïîêîé,
ñïîêîéñòâèå
bazna
ñìåëîñòü,
ðåøèòåëüíîñòü (â
îáùåíèè)
baznalý
ñìåëûé, äåðçíîâåííûé
baznasýz
íåñìåëûé,
íåðåøèòåëüíûé
baznasýzlýq, -ðý
íåðåøèòåëüíîñòü
be
ìåæä. äà … æå! âåäü
… æå!
bebek, -gi
1) ìëàäåíåö, ìàëþòêà;
2) çðà÷îê
bebey
ñì. bebek
bebeyçik, -gi
ìàëþòêà, êðîøêà
bebeylik, -gi
ìëàäåí÷åñòâî
becer -mek
ìî÷ü ñäåëàòü;
âûïîëíèòü
becerik
óìåíèå ñïðàâëÿòüñÿ ñ
äåëîì
becerikli
óìåëûé, äåëîâèòûé
beceriksiz
íåóìåëûé,
áåñïîìîùíûé
beceriksizlik, -gi
íåóìåíèå ñïðàâèòüñÿ ñ
äåëîì
beceril -mek
áûòü óñïåøíî
âûïîëíåííûì
beceriliþ
âûïîëíåíèå,
èñïîëíåíèå
becerme, becerüv óñïåøíîå âûïîëíåíèå
becert -mek
çàñòàâèòü, ïîáóäèòü
âûïîëíèòü
58
beç tavuðý
beçek, -gi
çîîë. öåñàðêà
áå÷¸âêà, òîíêàÿ
âåðåâêà
Beçenek, -gi
èñò. ïå÷åíåã; ñì.
Peçenek
beçev
ñì. becek
bedava
áåñïëàòíûé, -î;
äàðîâîé, -îì
bedavacý
ëþáèòåëü äàðîâùèíêè
bedavacýlýq, -ðý
ïîëó÷åíèå äàðîì
bedbaht (x)
íåñ÷àñòíûé,
çëîñ÷àñòíûé
bedbahtlýq, -ðý (x) íå-, çëîñ÷àñòüå
beddua
ïðîêëÿòèå (â ôîðìå
ìîëèòâû)
bedduacý
ïðîêëèíàþùèé
bedel
1) ñòîèìîñòü; 2)
çàìåíà; 3) âîçìåùåíèå
bedelli
èìåþùèé êàêóþ-ë.
ñòîèìîñòü
bedelsiz
áåçâîçìåçäíî
beden
1) òåëî, òóëîâèùå; 2)
ëèô (ïëàòüÿ)
bedenen
1) ôèçè÷åñêè, ëè÷íî,
ïåðñîíàëüíî
bedeniy
òåëåñíûé,
ñîìàòè÷åñêèé
bedensel
òåëåñíûé, ôèçè÷åñêèé
bedenterbiye
ôèçè÷åñêàÿ êóëüòóðà
bedenterbiyeci
ôèçêóëüòóðíèê
beder
çåðíîîáðàçíàÿ ôîðìà
beder-beder
çåðíèñòûé (î
òîïëåíîì ìàñëå, èêðå)
bedestan
áîëüøîé êðûòûé
ðûíîê
bedeviy
áåäóèí; êî÷åâíèê
bediiy
õóäîæåñòâåííûé
bediiylik, -gi
õóäîæåñòâåííîñòü
bediiyyat, -tý
ýñòåòèêà
begen- mek
èñïûòûâàòü ïðèÿçíü;
íðàâèòüñÿ
begenç
îäîáðåíèå
begençli
îäîáðèòåëüíûé, -î
begençsiz
íåîäîáðèòåëüíûé, -î
begendir -mek
ïîáóä. îò begenmek
begenil -mek
ñòðàä. îò begenmek
begeniþ
îäîáðåíèå, ïðèÿçíü
begenmezce (sine) íåîäîáðèòåëüíî
begenmezlik, -gi
begenüv
begoniya
behey
behiþt
bej
bek
bekar, -rý
bekâr, -rý
bekârlýq, -ðý
bekas
bekçi
bekçili
bekçilik, -gi
beket
bekin -mek
bekinek, -gi
bekit -mek
bekle -mek
bekledik
bekleme
beklemeycek
beklemiþ
beklemhane (x)
beklen -mek
beklenil -mek
beklenilmeden
beklenilmedik
bekleþ -mek
beklet -mek
beklev
bekleviç
bekleyici
bekli
bekmez
íåîäîáðåíèå,
íåïðèÿòèå
îäîáðåíèå
áîò. áåãîíèÿ
ìåæä. âûðàæàåò
ðàçäðàæåíèå,
íåäîâîëüñòâî
ðàé
áåæåâûé, áåæ (öâåò)
áåê, áåé, ãîñïîäèí
ìóç. áåêàð
1) õîëîñòÿê; 2)
õîëîñòîé
áûòèå õîëîñòÿêîì
çîîë. áåêàñ
ñòîðîæ, îõðàííèê,
÷àñîâîé
èìåþùèé îõðàíó,
îõðàíÿåìûé
ðàáîòà, îáÿçàííîñòè
îõðàííèêà
ñòàíöèÿ, îñòàíîâêà
(òðàíñïîðòíàÿ)
óêðûâàòüñÿ
óêðûòèå
óêðûâàòü, äàòü
óáåæèùå
æäàòü, îæèäàòü
îæèäàíèå
1) îæèäàíèå; 2) âûæèäàíèå
íåîòëîæíûé
èñò. ñëóæàùèé ïî
îñîáûì ïîðó÷åíèÿì
çàë, êîìíàòà îæèäàíèÿ
áûòü îæèäàåìûì,
îæèäàòüñÿ
îæèäàòüñÿ
íåîæèäàííî
íåîæèäàííûé
îæèäàòü âìåñòå
çàñòàâëÿòü æäàòü
îæèäàíèå
çàïîð (äâåðè, âîðîò)
îæèäàþùèé
çàïåðòûé; íà çàïîðå
âûâàðåííûé
âèíîãðàäíûé ñîê
beksiz
Bektaþiy
Bektaþiylik
bel I
bel II
bel III
belâ
belâlý
Belarus
belbav
Belçýkalý
bele -mek I
bele -mek II
belde
belediy
belediye
belek, -gi
belekbez
belen -mek
beleñ
beleñle -mek
beleþ
belev
belge
belgele -mek
belgelen -mek
belgeli
belgelik, -gi
belgesel
belgi
belgiçik, -gi
belgile -mek
belgileme
belgilen -mek
íåçàïåðòûé (î äâåðè)
äåðâèø îðäåíà
Áåêòàøè
îðäåí Áåêòàøè
ïîÿñíèöà, òàëèÿ
ëîïàòà, çàñòóï
çíàê, ñèãíàë
1) áåäñòâèå, áåäà;
2) íàêàçàíèå
íåñ÷àñòëèâûé,
çëîñ÷àñòíûé
áåëîðóñ, -êà
íàáåäðåííàÿ ïîâÿçêà
áåëüãèåö, -êà
ñì. melemek
ïåëåíàòü
ãîðîä
ãîðîäñêîé,
ìóíèöèïàëüíûé
ìóíèöèïàëèòåò,
ãîðàäìèíèñòðàöèÿ
çîîë. êóêîëêà
(íàñåêîìûõ)
ïåë¸íêè
çîîë. îêóêëèâàòüñÿ
ïóãëèâûé
ïóãëèâî, äèêî
îçèðàòüñÿ
áåñïëàòíûé
ïåëåíêè
äîêóìåíò,
óäîñòîâåðåíèå
äîêóìåíòèðîâàòü
áûòü
äîêóìåíòèðîâàííûì
äîêóìåíòèðîâàííûé
õðàíèëèùå
äîêóìåíòîâ, àðõèâ
äîêóìåíòàëüíûé
1) îòëè÷èòåëüíûé
ïðèçíàê; 2) çíàê, ìåòêà
íåáîëüøîé çíàê, ìåòêà
1) îïðåäåëÿòü, óñòàíàâëèâàòü; 2) ìåòèòü
îïðåäåëåíèå, óñòàíîâëåíèå
áûòü ìå÷åíûì, îòìå÷åííûì
59
belgilengen
belgili
belgin
belginlik, -gi
belgiqaziq, -ðý
belgisiz
belgit
belik
belikme
belin
belinle -mek
belinlet -mek
belir -mek
belirgi
belirgin
belirle -mek
belirli
belirme
belirsiz
belirsizce
belirsizlik, -gi
belirt -mek
belirten
belirti
belirtici
belirtik
belirtilgen
belirtili
belirtisiz
belirtme
60
ìå÷åíûé
îïðåäåëåííûé, óñòàíîâëåííûé
îïðåäåëåííûé, ÿñíûé
îïðåäåëåííîñòü,
ÿñíîñòü
âåõà, âåøêà
íåîïðåäåëåííûé,
íåÿñíûé
ðàñïèñêà, äîëãîâîå
îáÿçàòåëüñòâî
êîñà (âîëîñû)
áàíòèêè (ðîä ëàïøè)
èçóìëåíèå
îïåøèòü, îáàëäåòü
îøåëîìëÿòü,
îøàðàøèòü
ïîÿâëÿòüñÿ;
ïðîÿâëÿòüñÿ
ïðîÿâëåíèå
ÿâíûé, î÷åâèäíûé
ãðàì. îïðåäåëÿòü
1) îïðåäåëåííûé;
2) î÷åâèäíûé, ÿñíûé
ïðîÿâëåíèå,
ïðîÿñíåíèå
íåîïðåäåëåííûé,
íåÿñíûé
1) íåîïðåäåëåííî,
íåÿñíî; 2) íåçàìåòíî
íåîïðåäåëåííîñòü,
íåÿñíîñòü
ïðîÿâèòü, ïîêàçàòü
ìàò. îïðåäåëèòåëü,
äåòåðìèíàíò
ïðèçíàê, ïðèìåòà,
ñèìïòîì
1) îïðåäåëÿþùèé,
ïðîÿâëÿþùèé;
2) ñèìïòîì
îïðåäåëåííûé, ÿñíûé
ãðàì. îïðåäåëÿåìîå
îïðåäåëåííûé, èçâåñòíûé
íåîïðåäåëåííûé, íåèçâåñòíûé
îïðåäåëåíèå, äåòåðìèíàíò
belit
belitsel
belkemik, -gi
belkemikli
belkemiksiz
belki
belkim
belkiriþi
belkiriþli
belle -mek
bellek, -gi
belleksel
bellemsi -mek
bellemsik, -gi
bellemsiklik, -gi
bellen- mek
bellengen
bellenti
bellentisel
bellet -mek
belleten
belleyiþ
bellev
belli I
belli II
bellilik, -gi
bellisiz
bellisizlik, -gi
belsem
belsen -mek
bel suvuqlýðý
bembeyaz
bemol
àêñèîìà
àêñèîìíûé
1) ïîçâîíî÷íèê;
2) îñòîâ, îïîðà
çîîë. ïîçâîíî÷íûé
çîîë. áåñïîçâîíî÷íûé
ìîæåò áûòü, âîçìîæíî
ñì. belki
çîîë. õîðäà
çîîë. õîðäîâûå
ïðèíÿòü çà, ïîëàãàòü,
ñ÷èòàòü
1) ïàìÿòü; 2) çíàê, ìåòêà íà ïàìÿòü
ìíåìîíè÷åñêèé
ìíèòü, âîçîìíèòü
ìíèòåëüíûé
ìíèòåëüíîñòü
áûòü ïðèíÿòûì çà;
ñ÷èòàòüñÿ
ïðèíÿòûé çà (÷òî-òî
äðóãîå)
ïðåäïîëîæåíèå; ãèïîòåçà
ïðåäïîëîæèòåëüíûé,
ãèïîòåòè÷åñêèé
ñäåëàòü èçâåñòíûì
áþëëåòåíü, ñáîðíèê
ñòàòåé
ïîâåðüå
ïîâåðüå; ïðèíÿòèå ÷åãî-òî çà ÷òî-òî äðóãîå
èçâåñòíûé, îïðåäåëåííûé
ñ òàêîé-òî òàëèåé
èçâåñòíîñòü, ÿñíîñòü,
îïðåäåëåííîñòü
íåèçâåñòíûé, íåîïðåäåëåííûé
íåèçâåñòíîñòü,
íåÿñíîñòü
ñì. balsam
ïîäïîÿñàòüñÿ,
ïðèãîòîâèòüñÿ ÷òîáû
âçÿòüñÿ çà êàêîå-ë. äåëî
ìåä. ãîíîððåÿ, òðèïïåð
áåëûé-áåëûé
ìóç. áåìîëü
61
Ýlk defa basýlmaqta olðan bu resimde 1915/16 seneleri Ufa þehrindeki meþhur “Galiya” medresesinde oquðan bir gruppa Qýrýmlý talebelerni körmek mümkündir. Bularnýñ
arasýnda ileride kendilerini tanýtacaq Ümer Ýpçi (1897–1955) ve Yaqup Musannif (1930–1938) kibi zatlar da bulunmaqtalar. Teessüf ki, resimge alýnðanlardan bazýlarýnýñ ya
adlarý ya da soyadlarý, þimdilik, daha belgisiz qalmaqtadýrlar. Umumen alðanda ise, resimde bulunðanlar þulardýr (soldan saðða): yuqarý sýrada – Qurt-Molla Çalayev, […]
Cemilev, Bekir Sýdqý Ýbrahimov, Ümer Fehmi Ýpçi, Þevket Süleymanov, Yaqup Musannif, Abdurrahman Bozgöziyev; orta sýrada – Ahmet Gurzuflý, […] Abidov, Bekir
Nikitalý, Ziyaddin Kelâlý(?)(müderris), Muhammed Hattab-zade, […] Hatipov, Kerim Alaçlý; ög sýrada – Mustafa Paþayev, […], Ýbrahim Qýzýltaþlý, Hamit […].
(Foto filologiya ilimleri doktorý, professor Ýsmail Asanoðlu Kerimniñ arhivinden alýndý.)
/
GÜNSEL
Nevbetteki sayýda:
“Canlý” tarihniñ heyecanlar tolu sesi
(Ý. Gasprinskiyniñ “Terciman” gazetasýndan seçmeler)
Ýsmail Gasprinskiy. Frenkistan Mektüpleri (Devamý)
Evliya Çelebi. Seyahatname (Seçmeler)
Peyðamberler qýssalarý
“Hikâyet-i Yusuf ve Zeliha” ( Devamý)
“Günsel” Ensiklopedyasý
62