kompiuteruli qselebi, interneti
Transkript
saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministro Sida qarTlis saero universiteti ciuri nozaZe, zurab TeTruaSvili, soso nozaZe kompiuteruli qselebi interneti kompiuteruli usafrTxoeba Tbilisi 2007 Tanamedrove msoflioSi savaWro Tu sawarmoo urTierTobebSi Cabmulia uamravi kerZo Tu saxelmwifo subieqti. qveynebs Soris ekonomikuri urTierTobebis gaRrmavebis sul ufro mzardi moTxovnilebis dakmayofileba SeuZlebelia Sesabamisi sakomunikacio momsaxurebis gareSe. Tanamedrove sakomunikacio saSualebebidan yvelaze popularuli samsaxuri – interneti, dReisaTvis nebismier kontinentze ara marto adamianebis piradi komunikaciis saSualebaa, aramed firmebis ekonomikuri urTierTobebis ganxorcielebis swrafi da moqnili saSualebac. wignSi ganxilulia Tanamedrove komunikaciis saSualebebis agebisa da gamoyenebis sakiTxebi. igi gankuTvnilia maTTvis, vinc gadawyvita damoukideblad Cawvdes Tanamedrove sakomunikacio saSualebebis arssa da samsaxurebs, internetis muSaobis zogad principebsa da programul uzrunvelyofas. mkiTxvels vTxovT SeniSvnebi da mosazrebebi gamoagzavnoT misamarTze: gori 1400, saqarTvelo, cxinvalis gzatkecili 9/2, Sida qarTlis saero universiteti. E-mail: [email protected] [email protected] redaqtori: giorgi ubiria, bar-ilanis universitetis doqtori; teqnikuri redaqtori: ilia muradeli. wigni ibeWdeba Sida qarTlis saero universitetis samecniero sabWos gadawyvetilebiT da amave mxardaWeriT. ISBN 978-99940-68-68-5 2 universitetis finansuri Sinaarsi Tavi 1. kompiuteruli qselebi, interneti ................................................ 5 1.1 kompiuteruli qselebis arsi da mniSvneloba. ............... 5 1.2 lokaluri da globaluri qselebi. .................................... 7 1.3 internetis ganviTarebis istoria. ...................................... 10 1.4 internetis ZiriTadi cnebebi. ............................................... 13 1.5 internetis samsaxurebi. .......................................................... 17 1.6 internetTan SeerTeba............................................................... 33 Tavi 2. informaciis miReba internetidan. .............................................. 38 _ ZiriTadi cnebebi ..................................... 38 2.1 World Wide Web 2.2 Iinternet Exproler programasTan muSaoba. ............................... 42 2.3 Web 2.4 brauzeris marTvis meTodebi. ............................................... 46 2.5 failebis miReba internetidan ............................................. 52 2.6 informaciis Zebna internetSi. ............................................. 54 2.7 Tanamedrove saZiebo mimTiTeblebis ZiriTadi problemebi. ................................................................................... 64 2.8 uaxlesi saZiebo teqnologiebi. ........................................... 66 2.9 efeqturi Zebnis xerxebi. ......................................................... 70 gverdis daTvaliereba .................................................. 44 2.10 saZiebo sistemebis gamoyenebis rekomendaciebi. ........... 71 Tavi 3. eleqtronuli fosta. ............................................................................74 3.1 zogadi mimoxilva ...................................................................... 74 3.2 eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi ...... 76 3.3 WWW-ze dafuZnebuli eleqtronuli fosta .................. 78 3 3.4 eleqtronuli fostis Setyobinebebis struqtura. ..... 81 3.5 safosto klientebis funqciebi da Tvisebebi. ............... 82 3.6 safosto klientebis damatebiTi funqciebi ................... 86 3.7 eleqtronuli fostis saSualebebis specialuri funqciebi. ....................................................................................... 94 3.8 eleqtronuli fostis eTika .................................................. 98 3.9 eleqtronuli fostis usafrTxoeba. ............................... 104 Tavi 4. kompiuteruli usafrTxoeba ........................................................ 108 4.1 kompiuteruli usafrTxoebis cneba.................................. 108 4.2 kompiuteruli virusebisagan dacvis meTodebi. .......... 112 4.3 informaciis dacva internetSi. .......................................... 116 4.4 informaciuli usafrTxoeba ................................................ 118 4.5 qseluri usafrTxoebis reJimis darRvevis ZiriTadi saxeebi............................................................................................ 123 4.6 internetis zogierTi sasargeblo gverdebi ................ 140 4 Tavi 1. kompiuteruli qselebi, interneti 1.1 kompiuteruli qselebis arsi da mniSvneloba. kompiuteruli qseli ori an meti kompiuteris fizikuri SeerTebiiT warmoiqmneba. saerTod, kompiuteruli qselebis Sesaqmnelad aucilebelia specialuri aparatuli (qselis mowyobilobebi) da specialuri programuli ( qselis programebi) saSualebebi. ori kompiuteris umartives SeearTebas monacemebis gacvlisaTvis pirdapiri SeerTeba ewodeba. kompiuterebis pirdapiri SeerTebis Sesaqmnelad, romlebic Windows operaciul sistemaSi muSaoben, saWiro araa specialuri aparatuli da programuli saSualebebi. am SemTxvevaSi gamotanis aparatul saSualebebs standartuli portebi warmoadgenen (mimdevrobiTi Setanaan para- leluri), xolo programuli uzrunvelyofis saxiT gamoiyeneba operaciuli sistemis standartuli saSualebebi. StartProgrammAccesories Communications Network Connections. ganurCevlad yvela kompiuterul qselebs aqvT erTi daniSnuleba - saerTo resursebTan erToblivi SeRwevis uzrunvelyofa. Asityva resursi aq moxerxebulia radgan qselis daniSnulebis mixedviT masSi SeiZleba CavdoT esa Tu is azri. resursebi sami tipisaa: aparatuli, programuli da informaciuli. magaliTad, beWvdis mowyobiloba (printeri) - aparatuli resursia. xisti diskis (vinCesteri) tevadoba agreTve kompiuteruli aparatuli qselis yvela 5 resursia. rodesac momxmarebeli iyenebs mcire erT saerTo printers, maSasadame isini iyeneben saerTo apa- raturul resurs. igive SeiZleba iTqvas qselze, romelsac aqvs gazrdili tevadobis xisti diski (failebis serveri), romelzec qselis yvela momxmarebeli inaxavs Tavis arqivebs da muSaobis Sedegebs. garda qselebi aparaturuli iZlevian gamoyenebis xangrZlivi kavSirdeT resursebisa, programuli saSualebasac. gamoTvlebis daSorebul, ase resursebis magaliTad, Sesasruleblad did kompiuteruli kompiuters erToblive rTuli SeiZleba da da davu- gavagzavnoT masze gamoTvlevis davaleba, xolo gamoTvlebis damTavrebis Semdeg amave gziT miviRoT Sedegebi. monacemebi, romlebic inaxeba daSorebul kom- piuterze qmnian informaciul resurs. am resursebis roli naTlad Cans internetis magaliTze, romelic aRiqmeba rogorc giganturi informaciul-sacnobaro sistema. resursebis aparatul, programul da informaciul resursebad dayofis es magaliTebi sakmaod pirobiTia. sinamdvvileSi, nebismieri tipis kompiuterul qselSi muSaobisas xdeba yvela tipis resursebis erToblivi gamoyeneba. ase magaliTad, mivmarTavT ra internets cnobe- bisaTvis saRamos telegadacemebis Sesaxeb, Cven aucileblad viyenebT aparatul saSualebas, romlebSic muSaoben viRacis programebi, romlebic uzrunvelyofen cemebis mowodebas. 6 moTxovnili mona- 1.2 lokaluri da globaluri qselebi. kompiuterul qselebSi, rogorc aparaturis, aseve programebis Tavsebadobis specialuri standartebi, uwodeben. protikolebi uzrunvelsayofad protokolebs romlebsac gansazRvraven, moqmedebs rogorc qselis aparatuli komponentebis urTierTqmedebis xasiaTs da maT aparatuli protokolebs uwodeben, aseve programebis da monacemebis urTierTqmedebis xasiaTs, romlebsac mul protokolebs dacvis funqciebs progra- uwodeben. fizikurad protokolebis asruleben aparatuli mowyobilobebi (interfeisi) da momsaxurebis programebi). programuli (protokolis saSualebebi programebs, romlebic uzrun- velyofen protokolis momsaxurebas xSirad protokolebsac uwodeben. ase magaliTad, Tu ori kompiuteri erTmaneTTan pirdapiri doneze SeerTebiTaa maTi fizikuri urTierTqmedebis portis konkretuli dakavSirebulia, (CamrTvelebi, kabeli protokols (paraleluri mowyobilobebi da da an ufro fizikur gansazRvraven mimdevrobiTi) meqanikuri sxva). kompiuterebis urTierTqmedebas maSin komponentebi maRal doneze gansazRvraven monacemebis gadacemis marTvis programuli saSualebebi. yvelaze maRal doneze urTierTqmedebis operaciuli sistemis Windows-isaTvis esaa protokols danarTi programebi. standartuli sakabelo SeerTeba Network Connections. 7 uzrunvelyofen magaliTad, programa-pirdapiri gamoyenebuli protokolebis Sesabamisad miRebulia kompiuteruli qselebis dayofa lokalur (LAN-Local Area Network) da globalur (WAN -Wide Area Network) qselebad. lokaluri qselis kompiuterebi protokolebis erTian kompleqts teritoriuli niSnis mixedviT umetesad yvela gamoiyeneben monawilisaTvis. lokaluri qselebi gansxvavdebian kompaqturobiT. isini SeiZleba aerTianebdnen erTi Senobis, sarTulis, oTaxis, kompaqturad ganlagebuli nagebobebis rogorc kompiuterebis wesi SeuZliaT aqvT jgufs. gazrdili gaaerTianon globalur geografiuli rogorc cakleuli qselebs, zomebi. maT kompiuterebi, aseve cakleuli lokaluri qselebi, maT Soris iseTebic, romlebic sxvadasxva protokolebs iyeneben. TanamSromelTa jgufs, romlebic lokaluri qselis farglebSi erT proeqtze muSaoben muSa jgufebs uwodeben. erTi lokaluri qselis farglebSi SeiZleba muSaobdes ramodenime muSa jgufi. muSa jgufis monawileebs SeiZleba qondeT qselis saerTo resursebiT sargeblobis sxvadasxvanairi ufleba. kompiuteruli qselis monawileebis uflebebis ganawilebisa da SezRudvis wesebis erTobliobas qselis politikas uwodeben. qselis politikis (is SeiZleba oyos ramodenime erT qselSi) marTvas administrirebas uwodeben. pirs, romelic lokaluri kompiuteruli qselis muSaobis organizacias marTavs sistemur administrators uwodeben. lokaluri calkeuli qselebis sawarmoebisa an Seqmna sawarmoebis 8 damaxasiaTebelia calkeuli qve- ganyofilebebisaTvis. Tu sawarmos (an dargs) ukavia didi teritiria, maSin cakleuli lokaluri qselebi SeiZleba gaerTiandnen globalur qselSi. aseT SemTxvevaSi lokalur qselebs erTmaneTs ukavSireben nebismieri, tradiciuli kavSiris arxebiT (sakabelo, Tanamgzavri, radiosareleo da sxva). rogorc SemdegSi vnaxavT am miznisaTvis specialuri pirobebis dacviT SeiZleba gamoyenebuli iqnas satelefono arxebi, Tumca isini yvelaze naklebad akmayofileben cifruli kavSiris pirobebs. sxvadasxva protokolebiT momuSave ramodenime lokaluri qselis urTierTkavSirs emsaxureba specialuri saSualebebi-Sliuzebi.. Sliuzebi SeiZleba iyos rogorc aparatuli, aseve programuli. magaliTad, igi SeiZleba iyos specialuri (Sliuzeruli kompiuteri kompiuteruli programa SemTxvevaSi kompiuters Sliuzeris funqcia - Sliuzeruli serveri), danarTi. SeuZlia Seasrulos aramed muSa ara an bolo marto sadgurebisaTvis damaxasiaTebeli sxva romelime tipiuri funqcia. sawarmos mierTebisas lokaluri qselis qselis mniSvnelovania globalur qselTan usafrTxoebis dacva. kerZod, SezRuduli unda iqnas lokalur qselSi garedan ucxo pirebis daSveba, aseve SezRudulia lokaluri qselis farglebs gareT gasvla sawarmos im TanamSromlebisaTvis, romlebsac ara aqvT Sesabamisi ufleba. qseluri usafrTxoebis uzrunvelsayofad lokalur da globalur qselebs Soris brandmaueri ayeneben SeiZleba egreTwodebul iyos specialuri 9 brandmauerebs. kompiuteri an kompiuteruli programa, romelic ewinaaRmdegeba qselebs Soris monacemebis arasanqcirebul gadaadgilebas. 1.3 internetis ganviTarebis istoria. kompiuteris saSualebiT informaciis miReba- gadacemis adreuli eqsperimentebi daiwyo jer kidev *^* saukunis 50-an wlebSi da laboratoriuli xasiaTi hqonda. amerikis SeerTebul masStabis StatebSi globaluri pirveli qselis Seqmnis nacionaluri gadawyvetileba miRebuli iyo 1958 wels, romelic gaxldaT reaqcia yofil sabWoTa kavSirSi dedamiwis pirveli xelovnuri Tanamgzavris gaSvebaze. globaluri kompiuteruli qselis Seqmnis sababi pentagonis mier Setyobinebebis Aerospace raketebis globaluri Defance Command) gaSvebis sistemis Sesaxeb (NORAD-North American damuSaveba sadgurebi ganlagebuli iyo aliaskidan grenlandiamde, xolo adreuli gaxda. kanadis sistemis CrdiloeTiT miwisqveSa sabrZanebo punqti qalaq kolorado-springis maxloblad, mTa Seinis wiaRSi. marTvis centri moqmedebaSi Sevida 1964 wels da swored am droidan daedo saTave pirveli globaluri sauwyebo kompiuteruli qselis muSaobas. 60-iani wlebis Sua periodidan mas SeuerTdnen saaviacio, meteorologiuri da sxva samxedro da samoqalaqo samsaxurebi. qselis organizacia, damuSavebebis muSaobas aSS-s kurirebda Tavdacvis sammarTvelo saministros specialuri perspeqtiuli (DARPA-Defense Advansed Research 10 Project Agcncy). centralizebuli qselis ZiriTadi nakli iyo arasakmarisi imasTan, mdgradoba, rom raime romelic kvanZis dakavSirebuli mwyobridan iyo gamosvlisas, mwyobridan gamodioda misi mTeli momdevno seqtori, xolo marTvis centris mwyobridan gamosvlisas ki mTeli qseli. zesaxelmwifoebis birTvuli dapirispirebis xanaSi es nakli metad kritikuli iyo. qselis mdgradobisa da saimedobis problemebis gadawyveta daevala samarTvelos DARPA. kvlevis ZiriTadi mimarTulebebi qselis momsaxurebis axali principebis Zieba gaxda. axali principebis gamocdis poligonebi gaxdnen aSSis msxvili romelTa xazebi. universitetebi Soris gayvanili Tavdacvis da iyo samecniero centrebi, kompiuteruli kavSiris saministros mxridan samuSaoebs kurirebda igive samarTvelo DARPA da pirvelma arasauwyebo nacionalurma kompiuterulma qselma, romelic 1969 wels dainerga miiRo saxelwodeba ARPANET. qseli ganviTareba xarjze ARPANET 70-an ZiriTadad xdeboda, wlebSi regionaluri romlebic qmnidnen nela viTardeboda. qselebis mierTebis ARPANET-is saerTo struqturas regionalur an lokalur masStabSi. ARPANET-is ZiriTad gacxadebul amocanad erTian mecnierul-teqnikur proeqtebze gaxda, momuSave xolo koleqtivTa ZiriTad saproeqto-sakonstruqtoro jgufebis daniSnulebas dokumentebis koordinacia mecnieruli da failebis da eleqtruli fostis gacvla warmoadgenda. Amave dros ar wydeboda muSaoba gaucxadebel amocanaze - axali qseluri 11 protokolebis globaluri damuSavebaze, qselis romlebic uzrunvelyofda sicocxlisunarianobas birTvuli konfliqtebis drosac. internetis dabadebis meore TariRad 1983w. iTvleba, rodesac kompiuteruli lyofaSi revoluciuri qselebis programul cvlilebebi moxda. uzrunve- globaluri qselebis mdgradobis problema gadawyda TCPIP protokolis danergviT, romelic dResac safuZvlad udevs saerTaSoriso qselis muSaobas. am amocanis gadawyvetis Semdeg sammarTvelom DARPA Sewyvita Tavisi monawileoba proeqtSi da qselis marTva gadasca nacionalur samecniero fonds (NSF), romelic aSS-Si igive rols asrulebs, rasac CvenSi mecnierebaTa akademia. amgvarad, 1983 wels warmoiqmna globaluri qseli NSFNET. 80-iani wlebis Sua periodSi masTan aqtiurad daiwyes mierTeba sxva qveynebis akademiurma da samecniero qselebma, magaliTad didi britaneTis akademiurma qselma JANET (Joined Academic Network). wlebi, rodesac globalur qsels xelmZRvanelobda aSS-s nacionaluri rogorc qseli qselebis samecniero komercializaciis finansdeboda samecniero fondi materialurad Semosavlebi protokolis mniSvnelovnad samTavrobo anawilebda sjida qonoda fondi maT, daCqarda, mas vinc Semdeg NSF 12 mcdelobis saxsrebiT. qselidan. danergvis istoriaSi cdilobda Soris veRar da gverdiTi erTad, qselis ukve epoqa. nacionaluri kvanZebs amasTan Sevida, TCPIP gnviTareba aswrebda TviToeuli kvanZis saqmianobis Tvalyuris devnebas, xolo ucxouri seqtorebis mierTebiT misi roli simboluri gaxda. qselis 80-iani wlebis dayofa moxda meore naxevarSi domenebad saerTaSoriso kuTvnilebis principis mixedviT. domeni gov - finansdeboda mTavrobis saxsrebiT, domeni SCI - samecniero wreebis saxsrebiT, domeni edu ganaTlebis sistemis saxsrebiT, xolo domeni com - (komerciuli) ar finansdeboda aravisgan, anu misi kvanZebi unda ganviTarebuliyo sakuTari resursebis xarjze. sxva qveynebis nacionaluri calkeuli domenebi. qselebi ganixilebodnen, magaliTad, - uk rogorc didi britaneTis meore naxevarSi domeni, ru - ruseTis domeni. rodesac 80-iani wlebis Camoyalibda da amuSavda domenebis saxelebis sistema (DNS, Domain Name Sistem), aSS-s nacionalurma samecniero fondma dakarga kontroli qselis ganviTarebaze. am dros gaCnda internetis, rogorc TviTganviTarebadi, decentralizebuli ierarqiuli struqturis cneba. Tu da ARPENET NSNET qselebis dros qseli finansdeboda zemodan qvemoT, axla ki igi finansdeba periferiebidan, qvemodan zeviT - saboloo momxmareblidan qselebis ZiriTadi mflobelebisaken. 1.4 internetis ZiriTadi cnebebi. zogadad, interneti aris qselebis gaerTianeba. magram, bolo xans am sityvam ufro farTo azri SeiZina - saerTaSoriso gagebiT kompiuteruli SeiZleba qseli. ganvixiloT 13 interneti rogorc yvela fizikuri SesaZlo kavSiris arxebiT erTmaneTTan dakavSirebuli milionobiT kompiuteri, magram internetis aseTi `fizikuri~ xedva Zalze viwroa, umjobesia ganvixiloT igi rogorc raime informaciuli sivrce. interneti ar aris kompiuterebs Soris pirdapiri SeerTebebis erToblioba. kontinentze magaliTad, ganlagebuli ori Tu sxvadasxva kompiuteri cvlian monacemebs internetSi sulac ar niSnavs, rom maT Soris arsebobs erTi pirdapiri SeerTeba. monacemebi, romlebsac isini ugzavnian erTmaneTs iyofa calkeul paketebaT da ufro metic, erTi Setyobinebis sxvadasxva paketebma kavSiris erTi seansis dros SeiZleba gaiaron sxvadasxva marSuti. ra paketebma, marSutiTac miaRweven gaerTiandebian ra mTlian ar unda isini imoZraon monacemTa daniSnulebis dokumentad. amasTan, adgils gvian gagzavnili monacemTa paketebi SeiZleba mivides ufro adre, magram es xels ar SeuSlis sworad aikinZos dokumenti, radganac TviToeul pakets aqvs Tavisi specialuri niSani (markeri). amgvarad, interneti warmoadgens TiTqos `sivrces~, romlis SigniTac xorcieldeba monacemebis uwyveti cirkulacia. am gagebiT igi SeiZleba SevadaroT tele da radio eTers, Tumca aris arsebiTi gansxvaveba, romelic mdgomareobs imaSi, rom eTerSi araviTari informacia ar SeiZleba Seinaxos, xolo internetSi informacia gadaadgildeba qselis kvanZebis Semadgenel kompiuterebs 14 Soris da inaxeba maT xist diskebze mocemuli drois ganmavlobaSi. TCPIP protokolebis steki. TCPIP protokolma mniSvnelovani roli daimkvidra internetis CamoyalibebaSi. TCPIP protokoli teqnikuri gagebiT aris ara erTi qseluri protokoli, aramed ori sxvadasxva doneze myofi protokoli (e.w. protokolebis steki). protokoli TCP- satransporto donis protokolia, is marTavs monacemebis gadacemis process. protokoli IP samisamarToa. - is miekuTvneba qselur dones da gansazRvravs Tu sad xdeba gadagzavna. protokoli gadasagzavni TCP. protokolis TCP monacemebi `iWreba~ Tanaxmad mcire paketebad, TviToeuli paketi moiniSneba iseTnairad, rom masSi iyos mimRebis kompiuterze dokumentis swori awyobisaTvis saWiro monacemebi. erTi fizikuri SeerTebiT dakavSirebul or kompiuters SeuZlia erTdroulad ramodenime TCP-SeerTebis momsaxureba. ase magaliTad, or Sualedur qselur servers erTdroulad erTmaneTs SeuZlia orive erTi kavSiris mimarTulebiT arxiT, gadasces TCP- mravali paketebi mravalricxovani klientebisagan. rodesac vmuSaobT satelefono xaziT SegviZlia dokumentebi amerikidan, internetSi, erTdroulad avstraliidan da erTaderTi miviRoT evropidan. TviToeuli dokumentis paketebi miiReba calcalke, droSi 15 ganawilebuli da miRebisTanave erTiandebian sxvadasxva dokumentebSi. IP-protokoli. protokolia da (Internet IP misi arsi samisamarTo Protokol) mdgomareobs imaSi, rom saerTaSoriso qselis TviToeul monawiles unda qondes Tavisi unikaluri misamararTi (IP-misamarTi). amis gareSe SeuZlebelia TCP - paketebis zustad daniSnulebis adgilze mitana. es misamarTi martivad oTxi baitiT gamoixateba, magaliTad: 195384611. rom TviToeul romelime IP - misamarTi organizebulia ise, kompiuters, - TCP paketi, romlis gavliTac SeuZlia am gadaecema oTxi ricxviT gansazRvros romel uaxloes `mezobels~ unda gadaegzavnos paketi, rom is moxvdes `axlos~ mimRebTan bolo gadagzavnis Semdeg TCP - paketi aRwevs adresatamde. sityva `axlo~. `axlo~-Si mxedvelobaSia gamtarunarianoba. ar igulisxmeba kavSiris sxvadasxva maRalmwarmoebluri pirobebi kontinentze kosmosuri geografiuli kavSiris da xazis ganTavsebuli, arxiT dakavSi- rebuli ori kompiuteri iTvleba ufro `axlo~ erTmaneTTan, vidre ubralo telefonis xaziT dakavSirebuli ori mezobeli dasaxlebis kompiuterebi. sakiTxs ra CaiTvalos `axlo~ da ra marSutizatori. `Sors~ qselSi wyvets specialuri marSutizatoris saSualeba- rols Cveuleb- rivad asrulebs specializirebuli kompiuteri an kvanZis serverebSi momuSave specialuri programebi. vinaidan erTi baiti moicavs 256 sxvadasxva mniSvnelobas, Teoriulad oTxi baitiT SeiZleba gamovsaxoT oTx miliardze meti unikaluri 16 (2564 IP-misamarTi. gamoklebiT). qselebis - ramodenime praqtikaSi, sasamsaxuro zogierTi Taviseburebebis tipis misamarTis lokaluri gaTvaliswinebiT SesaZlo misamarTebis raodenoba or miliards Seadgens. es sakmaod didi ricxvia, magram misi SemosazRvruloba sul ufro SesamCnevi xdeba. rogorc ki internetSi farTod Semova kavSiris mobilur saSualebebTan (fiWuri radio-telefonebiT) urTierTqmedebis samsaxurebi, Tavs iCens IP-samisamarTo velebis simcire. 1.5 internetis samsaxurebi. internetSi muSaobaze an internetis gamoyenabaze saubrisas laparakia ara mTlianobaSi internetze aramed misi mravalricxovani samsaxurebidan erTerTze. konkretuli miznebisa da amocanebidan gamomdinare qselis klientebi iyeneben im samsaxurebs, romlebic maTTvisaa aucilebeli. martivi gagebiT samsaxuri aris programebis wyvili, romlebic erTmaneTTan wesebiT-protokolebiT. urTierTqmedeben am wyvilis gansazRvruli erT-erT programas ewodeba serveri, xolo meores-klienti. Sesabamisad rodesac saubroben internetis samsaxurebis muSaobaze, saqme exeba serveruli mowyobilobebisa da programuli uzrunvelyofis urTierTqmedebas klientis mowyobilobasa da programul uzrunvelyofasTan. sxvadasxva aqvT. internetis protokolebs samsaxurebs samsaxurebis uwodeben. maTi 17 sxvadasxva protokolebi protokolebs dacva da danarT momsaxureba xorcieldeba specialuri programebis muSaobiT. maSasadame, imisaTvis rom visargebloT internetis romelime samsaxuriT, aucilebelia davayenoT kompiuterze klientis programa, romelic protokoliT programas. uzrunvelyofs muSaobas magaliTad, da mocemuli davukavSiroT failebis samsaxuris igi gadasacemad serveris internetSi gamoiyeneba specialuri protokoli FTP (File Transler Protocol). Sesabamisad internetidan failis misaRebad aucilebelia: gvqondes kompiuterze programa, romelic warmoadgens FTP-is klients (FTP-klienti); davamyaroT kavSiri serverTan, romelic uzrunvelyofs FTP-is momsaxurebas (FTP-serveri). eleqtronuli fostiT sargeblobisaTvis ki, aucilebelia Setyobinebebis miRebisa da gagzavnis protokolis dacva. amisaTvis unda gvqondes ( fostis klienti) programa da ganvaxorcieloT kavSiri safosto serverTan. aseve myardeba kavSiri sxva samsaxurebTanac. terminalis reJimi. istoriulad erT-erT yvelaze adreul samsaxurs warmoadgens kompiuteris daSorebuli marTva Telnet. mivuerTdebiT ra daSorebul kompiuters am samsaxuris marTva. protokoliT, aseT warsulSi am marTvas samsaxurs SesaZlebelia agreTve farTod misi muSaobis terminalurs uwodeben. iyenebdnen daSorebul gamoTvliT centrebSi rTuli gamoTvlebis Casatareblad. Tu erTi rTuli kviris daSorebul gamoTvlebisaTvis ganuwyveteli super personaluri muSaoba kompiuterebze 18 iyo sul kompiuteris saWiro, ramodenime xolo wuTi, maSin personalur daSorebul kompiuters kompiuterebSi iyenebdnen monacemebis mxolod Sesatanad da gamoTvlebis Sedegebis misaRebad. amJamad, personaluri kompiuterebis simZlavreebis swrafi zrdis gamo, msgavs momsaxurebaze moTxovna Semcirda, Tumca Telnet samsaxuri agrZelbs internetSi Tavis arsebobas. xSirad Telnet protokolebs iyeneben daSorebuli teqnikuri obieqtebis samarTavad, magaliTad: teleskopebi, videokamerebi, sawarmoo robotebi, avtomatizirebuli sawyobebi, agreTve savaWro avtomatebic. yoveli serveri, romelic asrulebs Telnet-samsaxurs, Cveulebrivad miiRoT Tqvens Tavazobs qseliT Tavis (magaliTad kompiuterze, klient-danarTs. FTP-protokoliT), daukavSirdeT servers da is unda daayenoT imuSaoT daSorebuli mowyobilobiT. umartivesi klienti-Telnet Sedis operaciuli sistemis Windows -is SemadgenlobaSi (faili Telnet.exe). eleqtronuli fosta (E-Mail). es samsaxuric erT-erT adreul samsaxurs uzrunvelyofs specialuri serveris qveS funqciebs samuSaos, kompiuteri. internetSi mas serveri ara aq da SeiZleba igulisxmebodes amgvarad, internetis SeiZleba da safosto specialuri gamoyofili uzrunvelyofa. kompiuteri warmoadgens. asrulebdes uzrunvelyofdes amasTanave igi 19 da SemdegSic programuli erTi sakvanZo ramodenime serveris sxvadasxva rCebodes samsaxurebis universalur kompiuterad, romelzedac SeiZleba Sesruldes gamoTvliTi teqnikisaTvis damaxasiaTebeli sxva amocanebi. safosto tebisagan da serverebi gadascemen Setyobinebebs maT iReben adresatebis klien- safosto ser- verebs, sadac es Setyobinebebi grovdeba. adresatisa da misi safosto serveris dakavSirebis Semdeg Semosuli Setyo- binebebi avtomaturad gadaecema adresatis kompiuters. safosto samsaxuri damyarebulia ori protokolidanarTis gamoyenebaze: SMTP da POP3. pirveli protokoliT xdeba korespondenciebis gagzavna kompiuteridan serverze, xolo meoreTi - Semosuli Setyobinebebis miReba. arsebobs klientis Express, mravali programa, romelic Sedis magaliTad operaculi Microsoft Outlook sistemis Windows-is standartul kompleqtSi. ufro mZlavri programaa Microsoft Outlook 2000, 2003, romelic Windows 2000, 2003-is standartuli danarTia. maTSi garda eleqtruli fostisa integrirebulia saqmeTwarmoebis sxva saSualebebi. specializirebuli safosto programebidan kargi popularoba aqvT programebs The Bat!, Eudora, Pegasus mail. dagzavnis siebi (Mailing List). Cveulebrivi eleq- tronuli fosta gulisxmobs mimoweraSi ori partnioris arsebobas. Tu partniorebi ar arian, maSin Cvens misamarTze informaciis velyoT Tematuri sakmarisad dagzavnis siebze serverebia, gansazRvrul didi Temebze nakadi SeiZleba xelmoweriT. romlebic da es agroveben gadagzavnian vuzrun- specialuri informacias xelmomweris kompiuterze eleqtronuli fostis Setyobinebebis saxiT. 20 dagzavnis siebis Tema SeiZleba nebismieri iyos, magaliTad, ucxo enebis Seswavlis sakiTxebi, komerciuli da finansuri mimoxilvebi, gamoTvliTi teqnikis axali programuli da aparatuli saSualebebis prezentacia da sxva. mravali telekompaniebi qmnian Tavis kvanZebze dagzavnis siebs, romlis saSualebiTac ugzavnian klientebs teleprogramebis anotirebul mimoxilvas. dagzavnis siebi saSualebas iZlevian efeqturad gadavwyvitoT monacemebis regularuli miwodebis sakiTxebi. telekomferenciebis samsaxuri (Usnet). es samsaxuri eleqtronuli romlis aramed fostis drosac cirkularuli erTi Setyobineba korespondentebis mraval dagzavnis gaegzavneba jgufs msgavsia, ara (aseT erT jgufebs telekomferenciebs an siaxleebis jgufs uwodeben). eleqtronuli fostis Cveulebrivi Setyobineba gamgzavnidan mimRebs daegzavneba serverebis viwro wrediT. amasTan Sualed siaxleTa gaigzavneba serverebze jgufis masTan misi serverze Senaxva ar mimarTuli dakavSirebul yvela ivaraudeba. Setyobineba serverze Tu mocemuli Setyobineba maTze jer kidev ar aris miRebuli. SemdegSi procesi meordeba. TviToeul serverze misuli Setyobineba inaxeba SezRuduli drois ganmavlobaSi (Cveulebrivad kvira) da yvela msurvels SeuZlia gaecnos mas am drois ganmavlobaSi. vrceldeba ra yovel mxares Setyobineba dReRameze nakleb droSi moivlis mTel dedamiwas. Semdeg gavrceleba neldeba, vinaidan serverze, romelsac miRebuli 21 aqvs mocemuli Setyobineba ganmeorebiT gadagzavna aRar xdeba. yoveldRiurad msoflioSi milionibiT Setyobineba iqmneba siaxleTa jgufisaTvis. namdvilad sasrgeblo informaciis amorCeva am masivSi praqtikulad SeuZlebelia. amitom telekomferenciebis mTeli sistema dayofilia Tematur jgufebad. dRes msoflioSi 50 000-mde siaxleebis Tematur jgufs metnaklebad iTvlian. saintereso isini Temebs. moicaven masebisaTvis gansakuTrebuli popula- robiT sargeblobs gamoTvliTi teqnikis siaxleTa jgufi. siaxleTa mdgomareobs jgufis imaSi, rom gamoyenebis mivmarTavT ZiriTadi ra mTel wesi msoflios davsvaT CvenTvis mniSvnelovani sakiTxi da miviRoT pasuxi an rCeva maTgan vinc ukve gaerkva am sakiTxSi. amasTan mniSvnelovania Tvalyuri vadevnoT, rom sakiTxis Sinaarsi Seesabamebodes mocemuli telekomferenciis Temas. msoflios mravali kvalificiuri specialistebi (mecnierebi, eqimebi, pedagogebi, programistebi da telekomferencis Sesabamis iuristebi, sxva) monitorings monitoringi regularulad Setyobinebebs jgufebidan. aseT uwodeben. saSualebas mwerlebi, maTi aTvaliereben saqmianobis daTvalierebas informaciis aZlevs ekonomistebi, sferos informaciis regularuli specialistebs zustad icodnen Tu ra siaxleebia msoflioSi maTi specialobiT, ra problemebi awuxebs adamianebis did gaamaxvilon Tavis saqmianobaSi yuradReba. 22 jgufs da raze Setyobinebis miRebulia gagzavnisas adresatis telekomferenciaSi eleqtronuli fostis misamarTis miTiTeba pasuxis misaRebad. im SemTxvevaSi, rodesac aris eleqtronuli `fostis yuTis~ korespondenciebiT gadavsebis saSiSroeba, romelic uSualod sawarmoo saqmianobas ar miekuTvneba, saqmiani mimowerisaTvis gankuTvnili ZiriTadi misamarTis rogorc nacvlad wesi, anonimuri aseT miuTiTeben misamarTs safosto damatebiT qiraoben samsaxuris misamarTs. erTerT serverze. ufaso magaliTad: www.hotmail.com. didi moculobis Setyobinebebi siaxleTa jgufSi mniSvnelovnad amitom aZnelebs zogierT maT jgufSi mizanmimarTul winaswar xdeba monitorings, im usargeblo informaciis `gacxrilva~, romelic ar exeba konferenciis Temas. aseT moderirebuls komferenciebs uwoedben. moderatoriis funqcias SeiZleba asrulebdes ara mxolod adamiani, aramed Setyobinebebs programac, gasaRebi romelic sityvis mixedviT. filtravs am SemTxvevaSi samsaxurebTan samuSaod saubroben avtomatur moderaciaze. telekomferenciebis arseboben danarTi klientis dasawyisSi programebi. romelic Microsoft Outlook Express, telekomferenciebis iZleva. specialuri samsaxurTan aucilebelia magaliTad garda muSaobis fostisa saSualebasac programis gamarTva siaxleTa jgufis serverTan samuSaod, kerZod formdeba `xelmowera~ garkveul jgufebze da periodulad miiRebT Setyobinebebs am jgufis 23 Temebis Sesaxeb. sityva `xelSekruleba~ araviTar klientis valdebulebebs Setyobinebaa mxridan an serverisaTvis, ar iTvaliswinebs gadasaxads. rom es mxolod miTiTebul Temaze Setyobinebebi unda gaugzavnos miTiTebul klients da ara sxvas. xelmoweris gauqmeba an Temis Secvla SesaZlebelia nebismier dros. World Wide Web (WWW) samsaxuri. WWW samsaxuri yvelaze popularulia Tanamedrove internetSi. mas xSirad aigiveben internetTan, Tumca is internetis erTerTi samsaxuria. World Wide eleqtronuli aris Web urTierTdakavSirebuli dokumentebisagan Semdgari erTiani informaciuli sivrce, romelic inaxeba Web-serverze. Websivrcis Semadgenel uwodeben. am calkeul droisaTvis dokumentebs unikaluri Web-gverdebs Web-gverdebis raodenoba or miliardze metia, amasTan zrdis tempi iseTia, rom es monacemebi Zalze swrafad Zveldeba. Tematurad gaerTianebul Web-gverdebs Web-kvanZebs uwodeben. erTi fizikuri Web-serveri SeiZleba Seicavdes sakmarisad bevr Web-kvanZebs, romelTagan TviToeuls, rogorc wesi, gamoyofili aqvs calke katalogi serveris xist diskze. Web-gverdi Cveulebrivi teqsturi dokumentebisagan imiT gansxvavdeba, rom isini gaformebulia romelime konkretul magaliTad, qaRaldze matarebelze dabeWdili damoukideblad. dokumentis gaformeba damokidebulia sabeWdi qaRaldis parametrebze, romelsac aqvs gansazRvruli sigane, simaRle 24 da velebis zomebi. eleqtronuli Web-dokumentebi ki gankuTvnilia kompiuteris ekranze dasaTvaliereblad, amasTan winaswar araa cnobili romel kompiuterze, grafikuli klientis amitom, ucnobia ekranis zomebi, ferisa da gamtarianobis kompiuterze parametrebi, dayenebuli ar Web-dokuments ucnobia agreTve operaciuli sistema. SeiZleba qondes `xisti~ daformateba. dokumentis gaformeba klientis kompiuterze uSualod misi gamotanisas xdeba im programis Sesabamisad romelic asrulebs daTvalierebis operacias. dasaTvalierebel Web-gverdebis brauzerebs agreTve uwodeben. ar literaturaSi Semdgar termins programebs SeiZleba SevxvdeT `mimomxilveli~. yvela SemTxvevaSi saubaria Web-dokumentis daTvalierebis raime saSualebaze (programaze). brauzeri asrulebs dokumentis ekranze gamosaxvas im brZanebebis mixedviT romelic dokumentis avtorma Cado teqstSi, (Tu avtomatur avtomaturad avtori iyenebs saSualebebs, ideba Web-dokumentis gaformebis aucilebeli teqstSi). aseT brZanebebi brZanebebs `tegebs~ (niSnulebs) uwodeben. Cveulebrivi teqstisagan isini imiT gansxvavdebian, rom moTavsebulia kuTxur frCxilebSi. tegebis umravlesoba wyvilad gamoiyenebian: gamRebi tegi da damxuravi tegi. damxuravi tegi iwyeba `~ simboloTi. mag: <CENTER> es teqsti ganTavsdeba ekranis centrSi <CENTER> <P ALIGN = `LEFT~> es teqsti ganTavsdeba ekranis marcxena sazRvarze <P>. 25 <P ALIG = `RIGHT~> es teqsti ganTavsdeba ekranis marjvena sazRvarze <P>. rTul tegebs gasaRebi garda sityvisa aqvT damatebiTi parametrebi da atributebi, romlebic azusteben maTi gamoyenebis wesebs. tegebis Caweris wesebi Setanilia daprogramebis enebis msgavs, gansakuTrebuli moniSvnis enis specifikaciaSi. am enas hiperteqstis moniSvnis enas HTML (Hiper Text Markup Language) uwodeben da igi gankuTvnilia hiperteqsturi dokumentebis mosamzadeblad. maSasadame Webdokumenti warmoadgens Cveulebriv teqstur dokuments, romelic moniSnulia HTML tegebiT. aseT dokumentebs HTMLdokumentebs an dokumentebs HTML formatSi uwodeben. brauzeris gamosaxvisas saSualebiT ekranze tegebi HTML-dokumentis ar Canan, vxedavT ekranze mxolod dokumentis Semadgenel teqsts. magram am teqstis gaformeba (ganTavseba, feri, zomebi, Sriftis moxazuloba da sxva) sruldeba teqstSi Cadebuli tegebis Sesabamisad. arseboben obeqtebis teqstSi ganTavsebis grafikuli (musika, da xmebi, multimediis videoklipebi) specialuri tegebi. Sexvdeba ra brauzeri aseT tegs, tegTan dakavSirebul failis misaRebad miakiTxavs servers da warmoadgens mas tegis mocemuli parametrebisa da atributebis Sesabamisad, ris Sedegadac vxedavT ilustraciebs an vismenT xmebs. bolo wlebSi, Web-dokumentebSi farTo gamoyeneba moipoves egreT wodebulma aqtiurma komponentebma. es igive dokumentebia, magram isini Seicaveen ara marto teqsts, an 26 grafikul da multimediur monacemebs, aramed programul kodebsac da kompiuteris SeuZliaT ara ubralod ekranze, aramed aisaxon Seasrulon klientis programaSi Cadebuli samuSao. HTML-is tegebis saSualebiT teqstSi grafikuli an sxva obieqtebis CarTvis SesaZlebloba yvelaze efeqturia Web-gverdebis gaformebis TvalsazrisiT, magram ara yvelaze mniSvnelovani TviTon World Wide Web ideis TvalsazrisiT. tegebis HTML-is gverdebis saSualebiT yvelaze ganxorcielebuli mniSvnelovani Tviseba Web- hiperteqsturi mimarTvebia. teqstis nebismier fragmentTan an magaliTad suraTTan tegebis saSualebiT SeiZleba davukavSiroT sxva Web-dokumenti, anu davamyaroT hipermimarTva. am SemTxvevaSi im teqstze warmoadgens, igzavneba an suraTze, mausis axali romelic marcxena dokumentis Rilakis miRebis hipermimarTvas dawkapunebiT moTxovna Sesabamis serverze. am dokuments ki Tavis mxriv, SeiZleba qondes hipermimarTva sxva dokumentze da a.S.. amrigad, WWW serverze Senaxuli didi raodenobis hiperteqsturi eleqtronuli dokumentebis erToblioba warmoqmnian dokumentebis Tavisebur hipersivrces, romelTa Soris SesaZlebelia gadaadgileba. Web-sivrcis dokumentebs Soris Tavisuflal daTvalierebis gadaadgilebas mizniT Web-serfings gacnobiTi uwodeben, xasiaTis xolo miznobriv gadaadgilebas informaciis moZebnis mizniT Web- navigacias uwodeben. 27 internetis fizikur serverebze Senaxul miliardobiT dokumentebs Soris hiperteqsturi adgens logikuri World Wide Web-is safuZvels. magram aseTi kavSiri ver kavSiri warmo- sivrcis arsebobis iarsebebda Tu am sivrcis yovel dokuments ar eqneboda unikaluri misamarTi. nebismieri failis saxeli saerTaSoriso qselis masStabiT ganisazRvreba resursis unificirebuli maCvenebliT - URL (Iniform Resourse Lokator). URL misamarTi Sedgeba sami nawilisagan. 1. samsaxuris miTiTeba, romelic axorcielebs mocemul resursTan miRwevas (mocemuli samsaxuris Sesabamisi gamoyenebiTi protokolis saxeli). magaliTad www samsaxurisaTvis gamoyenebiTs warmoadgens HTTP (Hyper Text Transler Protokol - hiperteqstis gadacemis protokoli). protokolis saxelis Semdeg ismeba ori wertili (:) da ori niSani `~ (daxrili xazi): http: . . . domenuri saxelis miTiTeba, 2. kompiuteris (serveris) romelzec inaxeba mocemuli resursi. http:www.pcworld.com ... 3. mocemul kompiuterze failTan SeRwevis sruli gzis miTiTeba. gamyof niSnad gamoiyeneba simbolo `/~ (daxrili xazi) http:www.psworld.com/software_lib/index.html URL misamarTis Cawerisas mniSvnelovania simboloebis registrebis zusti dacva. MS DOS-Si da Windows- 28 Si muSaobis wesebisagan gansxvavebiT, internetSi xelnaweri da beWduri asoebi sxvadasxvad iTvlebian. swored misamarTs URL formiT hiperteqstur hipermimarTvaze mausis ukavSireben mimarTvebTan dawkapunebiT resursis Web-gverdebze. brauzeri servers ugzavnis moTxovnas im resursis moZebnisa da gadmogzavnis Sesaxeb, romelic miTiTebulia mimarTvaSi. Tu raime mizezis gamo resursi ver moiZebna, gaicema Setyobineba imaze, rom resursi miuRwevelia (SesaZlebelia rom serveria gaTiSuli an Secvlilia resursis misamarTi). domenebis (DNS) saxelebis samsaxuri. vsaubrobdiT nebismieri internetis kompiuteris protokolebze, an lokaluri rodesac avRniSneT, qselis rom, misamarTi internetSi SeiZleba aRiniSnos oTxi baitiT, magaliTad ase: 1952813297 aseve ganvacxadeT, rom TviToeul kompiuters aqvs unikaluri domenuri saxeli, ar aq magaliTad aseTi www.pcworld.com xom aris winaaRmdegoba? araviTari winaaRmdegoba aq ar aris, radganac es qselis erTi da igive kompiuteris misamarTis adamianisaTvis Caweris mouxerxebulia ori sxvadasxva ricxviT formaa. warmodgenil IP- misamarTTan muSaoba, samagierod domenuri saxeli advilad dasamaxsovrebelia, miviRebT rom, matarebelia. saxelia gansakuTrebiT rogorc wesi magaliTad, Microsoft www.microsoft.com, xolo 29 Tu es mxedvelobaSi saxeli kompaniis Sinaarsis Web-serveris www.internet.ge domeni ge miuTiTebs imaze, rom serveri ekuTvnis internetis saqarTvelos seqtors. meore mxriv, qselis serverebis avtomaturi muSoaba organizebulia oTxniSna ricxviTi misamarTis gamoyenebiT. misi saSualebiT Sualeduri serverebi asruleben saTanado mimarTulebiT moTxovnebisa da pasuxebis gadagzavnas ise, rom ucnobia Tu sad imyofoba konkretulad gamgzavni an mimRebi. amitom aucilebelia domenuri saxelebis gadayvana maTTan dakavSirebul IP-misamarTebSi. am saqmes emsaxurebian serveris domenis saxelebis samsaxurebi DNS. Cveni moTxovna www.pcworld.com gverdis miRebaze jer damuSavdeba DNS- serverSi, xolo Semdeg is miemarTeba IP-misamarTiT da ara domenis saxeliT. failebis gadacemis samsaxuri (FTP). failebis miReba da gadacema internetis sxva samsaxurebTan SedarebiT mniSvnelovan procents Seadgens. failis gadacemis aucilebloba warmoiSoba magaliTad programis failebis miRebisas, didi moculobis dokumentebis gadagzavnisas, agreTve arqivebis gadacemisas, romlebSic didi moculobis informaciaa Tavmoyrili. - FTP gadagzavnis samsaxurs (File protokoli) Translate aqvs Protocol-failebis Tavisi serverebi saerTaSorisi qselSi, romlebSic inaxeba monacemebis arqivi. klientis mxridan FTP-serverTan samuSaod SeiZleba dayenebuli iyos specialuri programuli uzrunvelyofa, Tumca umetes SemTvxexaSi www brauzerebs aqvT CarTuli saSualebebi, romlebic asruleben 30 FTP-protokolis umartives operaciebs, magaliTad failebis CatvirTvas muSaobs erTdroulad serverebidan. FTP protokoli or TCP- SeerTebasTan serversa da klients Soris. erTi SeerTebiT xdeba monacemebis gamoiyeneba, gadacema, rogorc xolo mmarTveli. meore SeerTeba protokoli FTP aseve warudgens servers im klientis identifikaciis saSualebebs, romelmac servers mimarTa. amiT xSirad sargebloben komerciuli serverebi da SezRuduli SeRwevis serverebi, romlebic informacias mxolod registrirebul klientebs awvdian, isini moiTxoven momxmareblis saxelisa da masTan dakavSirebuli arseboben parolis aTi aTasobiT miTiTebas. magram, FTP-serverebi amas yvela garda, msurve- lisaTvis anonimuri mimarTviT. am SemTxvevaSi momxmareblis saxelis magier uTiTeben sityvas anonymous, xolo parolis nacvlad eleqtronuli SemTxvevaSi FTP-is fostis misamarTs. programa-klientebi amas umetes avtomaturad akeTeben. IRC - samsaxuri. samsaxuri IRC (Internet Relay Chat) gankuTvnilia ramodenime adamianis pirdapiri dakavSirebisaTvis realur komferenciebs an telekomferenciis droSi. zogjer ubralod Cats sistemebisagan IRC-samsaxurs Cat- (layboba) uwodeben. gansxvavebiT, romelSic monawileebs Soris kavSiri Temis ganxilvisas Riaa mTeli samyarosaTvis, IRC-sistemaSi kavSiri sruldeba mxolod erT arxSi, romlis muSaobaSi mxolod ramodenime adamiani iRebs monawleobas. TviToeul momxmarebels 31 SeuZlia Seqmnas sakuTari arxi da moiwvios masSi `saubris~ monawileebi an SeuerTdes mocemul momentSi erTerT romelime Ria arxs. arseboben ramodenime popularuli programa- klientebi im serverebsa da qselebTan samuSaod, romlebic Tavazoben aseT IRC-samsaxurs. erT erT popularul programas warmoadgens Mirc.exe ICQ - samsaxuri. adamianis IP momentSi mierTebulia arsebobis mraval misamarTis es mosaZebnad, internetTan. aucilebloba momxmarebels samsaxuri gankuTvnilia romelic msgavsi dakavSirebulia ara aqvT mudmivi im mocemul samsaxuris imasTan, rom IP-misamarTi. samsaxuris dasaxeleba aris gamoTqmis I seek you-me Sen geZeb akronimi. am samsaxuriT sargeblobisaTvis saWiroa daregistrireba mis centralur serverze (http://www.icq.com) da personaluri saidentifikacio nomeris UIN (Universal Internet Number) miReba. es nomeri SeiZleba acnoboT Tqvens partniorebs kavSirSi da maSin ICQ samsaxuri iZens internet- peijeris xasiaTs. iciT ra partnioris UIN nomeri, magram ar iciT misi mimdinare IP-misamarTi, SesaZlebelia ICQ samsaxuris centraluri serveris saSualebiT gaugzavnoT mas Setyobineba dakavSirebis winadadebiT. rogorc zemoT iyo naTqvami internetTan mierTebul TviToeul kompiuters unda qondes oTxniSna IP-misamarTi. es misamarTi SeiZleba iyos mudmivi an dinamiuri (droebiTi). is kompiuterebi, romlebic mierTebulia qselSi mudmivad aqvT mudmivi IP-misamarTi. mravali momxmarebeli ki mierTebulia internetTan seansis ganmavlobaSi. maT eZlevaT dinamiuri IP32 misamarTi, romelic ZalaSia mxolod seansis ganmavlobaSi. am misamarTs iZleva is serveri, romlis saSualebiTac xdeba dakavSireba. sxvadasxva seansebis dros dinamiuri IP- misamarTi SeiZleba iyos gansxvavebuli, amasTan igi winaswar ucnobia. internetTan kompiuterze misamarTs yoveli dayenebuli da acnobebs mierTebis Tqvens gansazRvravs ICQ-programa centralur dros samsaxurs, IP- romelic, Tavis mxriv acnobebs mas Tqvens sakontaqto partniorebs, Semdeg Tqven partniorebs mocemuli samsaxuris pirdapiri kavSiri (Tu isinic klientebi) TqvenTan. arian SeuZliaT programa agreTve daamyaron iZleva reJimis amorCevis saSualebas (`mzada var kontaqtisaTvis~, gTxovT ar SemawuxoT, magram mzad var miviRo saswrafo Setyobineba~ da a.S). kontaqtis damyarebis Semdeg kavSiri sruldeba IRC serveris analogiur reJimSi. 1.6 internetTan SeerTeba. internetSi samuSaod aucilebelia: fizikurad miuerToT kompiuteri saerTaSoriso qselis erT erT romelime kvanZs. miiRoT mudmivi an drobeTi IP-misamarTi. daayenoT da gamarToT internetis im samsaxurebis programuli uzrunvelyofa - programa-klientebi, romlis momsaxurebiTac apirebT isargebloT. organizaciebs, romlebic gTavazoben Tavis kvanZTan mierTebis SesaZleblobas da 33 giyofen IP-misamarTs, internetis momsaxurebis provaiderebs momwodeblebs uwodeben. msgavs – servis momsaxurebas servis provaiderebi axorcieleben xelSekrulebis safuZvelze. fizikuri mierTeba SeiZleba iyos gamoyofili an komutirebuli. gamoyofili mierTebisaTvis aucilebelia an axali xazis gayvana an mza fizikuri kavSiris xazis daqiraveba (sakabelo, optikuri, radio arxi, Tanamgzavris arxi da a.S). aseT mierTebas iyeneben is organizaciebi an sawarmoebi, romlebsac esaWiroebaT didi moculobis monacemebis gadacema. kavSiris xazis tipzea damokidebuli misi gamtarianoba (izomeba erTeulebSi biti-wamSi). amJamad mZlavri kavSiris xazebis gamtarianoba (optikuri da Tanamgzavruli) Seadgens aseul megabaits wamSi. satelefono (komutirebuli) xazebiT kavSirisaTvis damaxasiaTebelia dabali gamtarianoba. imis mixedviT Tu rogori mowyobiloba gamoiyeneba signalis gacvlisaTvis avtomatur satelefono sadgurebSi, ganasxvaveben analogiur da cifrul satelefono xazebs. satelefono xazebis ZiriTad nawils yofili sabWoTa kavSiris respublikebis qalaqebSi Seadgens ZiriTadad moZvelebuli analogiuri xazebi. maTi zRvruli gamtarianoba 31 k.biti/wm-ze cota metia (teqstis erTi-ori gverdi an standartuli zomis erTi-ori fotosuraTi wamSi). cifruli satelefono xazebis gamtarianoba maRalia. Seadgens analogiuri videoinformaciis ferenciebSi), 60-120 satelefono gadacemac magram k.bit/wm-Si, fanjris 34 (rac rac 2-4 jer xazebiT SeiZleba gamoiyeneba videokom- zoma, romelSic aisaxaba videomonacemebi Cveulebrivad mcirea da mcirea kadrebis cvlis sixSirec xarisxiani videofiris misaRebad (1-2 kadri wamSi). SedarebisaTvis Cveulebrivi telexedvis kadrebis sixSire - 25 kadria wamSi. kavSiris satelefono xazebi arasodes ar iyo gankuTvnili cifruli signalebis gadasacemad. maTi maxasiaTeblebi mxolod xmebis gadacemi- saTvisaa vargisi. amasTan sixSiris sakmaod viwro - 3000 herci diapazonSi. matarebeli amitom cifruli bgeriTi sixSiris informaciis signalebis gadacemisaTvis maT gardaqmnian (modulacia) amplitudsa, fazasa da droSi. aseT gardaqmnas specialuri mowyobiloba - modemi asrulebs (saxelwodeba modemi warmoqmnilia sityvebisagan modulatori da demodulatori). modemis dayeneba. mierTebis wesebis mixedviT ganasxvaveben gare da Sida modemebs. gare modems aerTeben sistemuri blokis ukana mxares gamotanil mimdevrobiTi portis CamrTvelSi. Sida modems ki ayeneben deda (Mother board) platis gamafarToeblis erT-erT CamrTvelSi. modemSi gamavali monacemebis nakadi gacilebiT mcirea vidre kompiuteris sxva mowyobilobebSi gamavali nakadebi. amitom bolo dromde modemebs uerTebdnen moZvelebul, mcire warmadobis mqone salteebis ISA (Industry Standart Architecture) CamrTvelebs (slotebs). amJamad iwarmoeba modemebi, romelTa mierTeba gaTvlilia PCI (Peripherial Control Interface) salteze. 35 rogorc kompiuteris sxva mowyobilobebi, modemic saWiroebs ara marto aparatul dayenebas aramed programul gamarTvasac. SevasruliT operaciul sistemaSi standartuli Windows saSualebebiT. igi SeiZleba StartSetting ControlPanelAdd Hardware. Tumca modemisaTvis aris specialuri programuli saSualeba StartSettingControlPanel Phone And Modem. PCI saltesTan mierTebul modemisaTvis dayenebis problema ar warmoiqmneba, radganac isini Seesabamebian TviTdaye- nebadi mowyobilobebis (plung-and-play) standarts. ISA saltesTan mierTebuli modemebi yovelTvis ar arian TviTdayenebadi (iseve, rogorc am saltesTan mierTebuli kompiuteris sxva mowyobilobebi) da operaciulma sistemam SeiZleba arakoreqtulad Seasrulos avtomaturi programuli dayeneba da gamarTva. Tu amasTan erTad, warmoiSveba aparatuli komfliqti, maT xSirad mivyevarT modemisa da mausis araswor muSaobasTan. komfliqtis aRmosafxvrelad modemisa da mausis mimdevrobiT portebs ucvlian daniSnulebas da xelaxla asruleben dayenebas. servis-provaideris kompiuterTan dakavSireba. servis-provaideris anu internetis momsaxurebis momwodeblis kompiuterTan dasakavSireblad saWiroa sworad gavmarToT qselTan daSorebuli SeRwevis parametrebi (Deal-Up Setting). programis gamarTvisas aucilebeli cemebi, romelic provaiderma unda mogawodoT Semdegia: telefonis nomeri romliTac xdeba dakavSireba; momxmareblis saxeli (Login) 36 mona- paroli (password) DNS-serveris IP-misamarTi ori misamarTi: (yovel ZiriTadi da SemTxvevaSi dametebiTi, SeaqvT romelic gamoiyeneba Tu raime mizeziT ZiriTadi DNS-serveri droebiT ar muSaobs). es monacemebi sakmarisia internetTan misaerTeblad, Tumca provaiderTan xelSekrulebis dadebisas SeiZleba dama- tebiTi informaciis miReba, magaliTad, samsaxuris telefonebis nomrebi. programis gasamarTavad sakuTari IP-misa- marTis Setana saWiro ar aris. momsaxurebis momwodeblis serveri atomaturad gamoyofs ganmavlobaSi. 37 mas muSaobis seansis Tavi 2. informaciis miReba internetidan. 2.1 World Wide Web _ ZiriTadi cnebebi interneti gamoiyeneba, rogorc codnis sxvadasxva sferoebSi mravalmxrivi dokumentebis informaciis umravlesobas, romelic miRebis wyaro. xelmisawvdomia internetis sxvadasxva serverebze, hiperteqsturi formati aqvT. internetis samsaxurs, romelic marTavs aseTi dokumentebis gadacemas World Wide Web (Web, WWW) _ msoflio ablabudas uwodeben. amave terminiT an WWW iwodeba romelTa Webdokumentebis erToblioba, garemoTi Soris arsebobs hiperteqsturi kavSiri. WWW garemos ara aqvs centralizebuli struqtura. igi ivseba maT mier, visac surs ganaTavsos internetSi Tavisi masalebi da SeiZleba ganixilos rogorc informaciuli sivrce. internetTan rogorc mudmivad serverze. Cveulebrivad, calkeul dokumentebs, wesi WWWdokumentebi mierTebul aramed Web ganaTavseben ara kompiuterze Webserevrze urTierTdakavSirebul dokumentebis jgufs. aseTi jgufi warmoadgens Web Web_kvanZebze momzadebuli inaxeba dokumentebis kvanZs. ganTavsebas Web_gamomcemlobas an Web _ publikaciebs uwodeben. Web_arxebi. Cveulebrivi Web_kvanZi informacias mxolod klientis mimarTvis pasuxad gascems. Tvalyuri rom adevnos gamoqveynebuli masalebis ganaxlebas, momxmarebeli 38 iZulebulia regularulad Web_kvanZis Tanamedrove miakiTxos modeli mocemul kvanZs. saSualebas iZleva mocemul droSi gadasces ganaxlebuli informacia registrirebuli klientis kompiuterze. iseT Web_kvanZebs, romlebsac unari aqvT damoukideblad Seasrulon informaciis miwodeba - arxebs uwodeben. arxebis koncefciis mxardaWeras axorcielebs operaciuli sistema Windows. kerZod, maszea dafuZnebuli samuSao magidis - dinamiuri Active Desktop ganaxleba. Web _ gverdi. World Wide Web_is calkeul dokuments Web_gverdebs uwodeben (Web kombinirebuli teqsts, CarTul dokumenti, grafikul obieqtebs. Site). Cveulebridad igi aris romelic ilustraciebs, SeiZleba multimediur Sesaqmnelad Web_gverdis Seicavdes da sxva gamoiyeneba HTML (Hyper Text Markup Language) _ hiperteqstis moniSvnis ena, romelic dokumentSi CarTuli tegebis - specialuri niSnebis saSualebiT aRweren dokumentis logikur struqturas, marTaven teqstis ganlagebas. daformatebas interaqtiuli da CarTuli Web_kvanZebi obieqtebis momxmareblisagan informacias iReben formebiT da axdenen moTxovnili Web gverdis generacias specialuri programebis (scenari CGI), dinamiuri HTML da sxva saSualebebiT. hiperteqsturi mimarTvebi. World Wide Web ganmasxvavebel Taviseburebebs misamarTis miTiTebis gareSe, Tematurad dakavSirebul warmoadgenen, erTi meore 39 garemos yovelgvari dokumentidan, dokumentze masTan gadasvlis saSualebebis arseboba. dokumentebs Soris kavSiri xorcieldeba hiperteqsturi mimarTvebis (an ubralod hipermimarTvebis - Hiper Link) saSualebiT. hipermimarTva aris dokumentis gamoyofili fragmenti (teqsti an ilustracia), romelTanac asocirebulia sxva Web_dokumentis misamarTi. hipermimarTvis gamoyenebisas (masze mausis mimTiTeblis mitana da erTxel dawkapuneba) sruldeba hipermimarTvaze gadasvla, anu im Web_gverdis gaxsna, romelzec miuTiTebs mimarTva. hipermimarTvebis gamoyenaba saSualebas iZleva World Wide Web_garemoSi vawarmooT Tematuri mogzaurobebis organizacia konkretuli gverdebis misamarTebis codnis gareSe. dokumentebis misamarTebi. internetis dokumentebis misamarTebis Casawerad gamoiyeneba forma, romelsac URL misamarTs uwodeben (Uniform Recourse Locator). URL misamarTi Seicavs miTiTebebs protokolis, kompiuteris misamarTisa da am kompiuterze dokumentis moZebnis gzis Sesaxeb. kompiuteris misamarTi Sedgeba ramodenime, erTmaneTisagan wertilebiT gamoyofili nawilisagan. magaliTad, www.internet.ge. misamarTis elementebi, ganlagebuli marjvniv, gansazRvraven kompiuteris mikuTvnebas qselisadmi, xolo marcxena elementebi miuTiTeben mocemuli qselis konkretul kompiuterze. URL misamarTis IP_misamarTis cifrul formaSi gardaqmnas awarmoebs domenebis saxelebis samasxuri (Domain Name Servise, DNS). internetis dokumentis moZebnis gzaSi ganmamxoloebel niSnad gamoiyeneba daxrili xazi `~. 40 internetis gverdebis daTvalierebis saSualebebi. internetis dokumentebi gankuTvnilia eleqtronul formaSi gamosasaxavad, amasTan dokumentis avtorisaTvis ucnobia im kompiuteris SesaZleblobebi, romelzec aisaxeba dokumenti. amitom, ena HTML uzrunvelyofs ara imdenad dokumentis formatirebas, aramed misi logikuri struqturis aRweras. dokumentis formatireba da sruldeba specialuri programiT gamosaxva kompiuterebze brauzeriT (Browser). brauzeris ZiriTadi funqciebia: Web - serverTan kavSiris damyareba, romelzec inaxeba dokumenti da kombinurebuli dokumentis yvela komponentebis CatvirTva; HTML enis tegebis interpretacia, Web - gverdis formatireba da asaxva im kompiuteris SesaZleblobebis Sesabamisad, romelzec muSaobs brauzeri; Web - gverdSi Semavali multimediis da sxva obieqtebis asaxvis saSualebebis miwodeba, agreTve im saSua- lebebis miwodeba, romelic momarTavs programas axali tipis obieqtTan samuSaod; Web - gverdis moZebnis avtomatizaciis uzrunvelyofa da im Web - gverdebTan miRwevis gamartiveba, romlebTanac adrec iyo mimarTvebi; internetis sxva samsaxurebTan saSualebebis miwodeba. 41 samuSaod Sesabamisi Iinternet Exproler programasTan muSaoba. 2.2 internetis uzrunvelyofen momxmareblis mxridan serveruli mxridan WWW samsaxuris programebi, muSaobas muSaobas serverebi. Web uzrunvelyofs klientis programebi, Web - brauzerebi. ufro metad cnobili brauzerebia: Internet Exproler (kompania Microsoft), Netscape Navigator (kompania Netscape Communications) Software). principSi, funqciebs yvela asruleben, da Opera (kompania brauzerebi xolo ama erTi Tu im da Opera igive konkretuli brauzeris amorCeva gemovnebisa da Cvevebis saqmea. magram, brauzers Microsoft Internet Exproler (internetis megzuri) yvela sxva danarCenebTan is upiratesoba aqvs, rom igi Sedis operaciuli sistemis SemadgenlobaSi da warmoadgens mis ganuyofel komponents. Windows 98 operciuli sistemis bolo versiidan moyolebuli momxmarebels miewodeba brauzeris Internet Exproler 5.0 da Semdgomi versiebi. programa uzrunvelyofs kompiuteris lokalur dokumentebTan, korporaciuli qselis - Internet resursebTan da internetiT xelmisawvdom informaciasTan SeRwevis erTian meTods. igi uzruyvelyofs World Wide Web is muSaobas, gvaZlevs kompiuteris lokalur saqaRaldebTan (Folder) da FTP failebis arqivebTan muSaobis identur saSualebebs. programebi (Outlook Express da Microsoft Netmeeting) avtonomiuria, magram ganixilebian, rogorc Internet Exproler paketis nawili. Internet Exproler saSualebiT internetis gamoyenebis sqema mocemulia naxazze 1. 42 nax 1 internetis resursebTan SeRwevis organizacia Internet Exproler brauzeris gasaSvebad SeiZleba gamoviyenoT Internet Exproler-is piktograma samuSao magidaze an swrafi gaSvebis panelze. agreTve mTavari meniu (Start Programm Internet Exproler). garda amisa programa avtomaturad eSveba internetis dokumentis dokumentis gaxsnis an HTML mcdelobisas. formatSi am lokaluri mizniT SeiZleba gamoviyenoT Web gverdis iarliyi an punqti Favorites (rCeuli) programa Internet Exproler-is menius striqonidan an Setanis veli dialogur fanjaraSi Start Internet Exproler-is Run (programis gaSveba). parametrebis garemos dayeneba) xorcieldeba fanjaraSi, romlis gaaqtiureba gamarTva Internet Options dialogur SesaZlebelia, Internet Exproler-is meniudan brZanebiT Tool marTvis panelidan Start (momxmareblis rogorc Internet Options ise SettingControl PanelInternet Options. Tu internetTan kavSiri araa damyarebuli SenarCunebulia adre CatvirTvuli Web dokumentebis avtonomiur reJimSi daTvalierebis SesaZlebloba. kavSiris arsebobisas, prog43 ramis gaSvebis Semdeg ekranze gamodis e.w. sawyisi gverdi, romelic miTiTebulia programis gamarTvisas. 2.3 Web gverdis daTvaliereba dasaTvalierebeli muSa areSi. gaCumebiT Semadgenloba Webgverdi aisaxeba fanjris ekranze warmoCndeba mTeli misi grafikuli ilustraciebis da CarTuli multimediuri obieqtebis CaTvliT. daTvalierebis marTva xorcieldeba menius striqonidan, instrumentis panelidan, agreTve Ria dokumentSi arsebuli aqtiuri elementebis saSuelebiT, kerZod hipermimarTvebiT. Tu Webgverdis URL misamarTi cnobilia, igi Seitaneba misamarTis - Adress velSi da aqtiurdeba Rilaki – Go (gadadi). ekranze misamarTis velSi miTiTebuli gverdi aisaxeba ukve ganmeorebiT gamosaxuli Setanas gverdis amartivebs nacvlad. striqonis misamarTis avtoSevsebis SesaZleblobis arseboba. Sesatani misamarTi avtomaturad dardeba adre daTvalierebuli Web yvela Sesaferisi gaxsnil siaSi. Tu misamarTi siaSi gverdis misamarTebs. aisaxeba aris misamarTis saWiro misamarTi, velSi misi amorCeva xdeba klaviSebiT `zeviT~ da `qveviT~ da masze dawkapunebiT, ris Sedegadac dawkapundeba Rilakze gadadi (Go). siaSi misamarTis ar arsebobos SemTxvevaSi misamarTis Setana xdeba Cveulebrivad xeliT. hipermimarTvebTan muSaoba. xSirad internetSi navigacia ara URL misamarTis SetaniT xdeba, aramed hipermimarTvebis gamoyenebiT. Web gverdis ekranze gamosaxvisas 44 hipermimarTvebi Cveulebrivad lurjiT feriT an xazgasmiT gamoirCevian. Cveulebrivad hipermimarTvebis warmoadgens xazgasma gamosayofad. mausis gamoiyeneba ufro mimTiTeblis mxolod saimedo forma. niSans hipermimarTvaze moxvedrisas is iRebs xelis mtevnis formas, xolo TviTon hipermimarTva, fers. URL brauzeris misamarTi, Sesabamisi romelzedac gamarTvisas miuTiTebs icvlis mimarTva, aisaxeba mdgomareobis striqonSi. hipermimarTveaze dawkapunebisas, CaitvirTveba Sesabamisi mimdinaris Webgverdi nacvlad. Tu hipermimarTva miuTiTebs nebismier fails, misi CatvirTva xdeba FTP protokoliT. Webgverdebze SeiZleba agreTve Segvxvdes grafikuli mimarTvebi anu naxatebiT warmodgenili hipermi- marTvebi da gamosaxuleba-niSnebiT, romlebic aerTianeben ramodenime mimarTvas erTi gamosaxulebis CarCoebSi. Ria Webgverdze mimarTvebis dasaTvaliereblad moxerxebulia Tab klaviSis Seyvanis gamoyeneba. fokusi am klaviSze (wyvetilxaziani xelis CarCo) daWerisas gadaadgildeba momdevno mimTiTebelze. mimTiTebelze gadasvla SeiZleba Enter Rilakze xelis daWeriTac. aseTi midgomiT, TandaTanobiT gadairCeva teqsturi da grafikuli mimarTvebi, agreTve gamosaxuleba-niSnebis calkeuli sferoebi. hipermimarTvebis gamoyenebis damatebiT saSuale- bebs iZleba maTi konteqsturi meniu. axali gverdis gasaxsnelad Zvelis daxurvis gareSe iyeneben brZanebas Open New Window (gaxseni axal fanjaraSi). Sedegad gaixsneba brauzeris axali fanjara. URL mimarTviT miTiTebuli misamarTi 45 SeiZleba movaTavsoT gacvlis buferSi (Clipboard) brZanebiT – Create Shortcut (iarliyis asli). igi SeiZleba CavsvaT misamarTis velSi (Adress) an sxva nebismier dokumentSi Semdgomi gamoyenebis mizniT. aseve moxerxebulia konteqsturi menius gamoyeneba mimdinare gverdsa da mis elementebze sxva operaciebis gansaxorcieleblad. ase magaliTad, gverdze moTavsebuli suraTi SeiZleba: SevinaxoT, rogorc faili (Save Picture As); gamoviyenoT, gorc rogorc samuSao fonuri magidis suraTi suraTi) an (gavxadoT, rogorc ro- aqtiuri elementi (SevinaxoT, rogorc samuSao magidis elementi). Tu naxati asrulebs grafikuli mimarTvis fun- qciebs, masze SeiZleba gamoviyenoT brZanebebi, romlebic exebian rogorc gamosaxulebas, aseve mimarTvebs. 2.4 brauzeris marTvis meTodebi. WWW dokumentebis daTvalierebis dros garkveuli moqmedebebis aucilebloba TviT muSaobis msvlelobiTaa nakarnaxevi. aseT SemTxvevebSi moxerxebulia instrumentebis panelis Rilakebis, (Standard Buttons) gamoyeneba. imisaTvis, rom davubrundeT ramodenime xnis win daTvalierebul gverds, gamoiyeneba Rilaki `Back~ (ukan). ramodenime gverdiT ukan dasabruneblad dakavSirebuli SeiZleba, agreTve CamosaSleli siis gamoviyenoT Rilaki. masTan Sesrulebuli moqmedebis gasauqmeblad gamoiyeneba Rilaki Forward (win). Tu gverdis CatvirTvis procesi gaWianurda an aRaraa aucile46 beli, iyeneben Rilaks Stop (SeCerdi). Web gverdis xelaxla CatvirTva, Tu misi CatvirTva Sewyda an dokumentis Sinaarsi Seicvala, sruldeba RilakiT Update (ganaxleba). sawyisi gverdis dauyonebliv CatvirTvisaTvis, romliTac Cveulebrivad brauzeri iwyebs muSaobas, iyeneben Rilaks home (sawyisi gverdi). axali fanjris Seqmna, gaxsnili dokumentis Senaxva kompiuterze, dabeWvda, avtonomiuri reJimis CarTvagamorTva, agreTve programasTan muSaobis damTavreba sruldeba File menius brZanebebiT. gacvlis buferSi dokumentis fragmentebis aslis Senaxva da Web gverdze teqstis Zebna sruldeba Edit menius brZanebebiT. fanjris momsaxure elementebis gamotanis CarTva da gamorTva (instrumentebis paneli, damatebiTi panelebi, mdgomareobis striqoni), simboloebis Sriftisa da kodirebis SerCeva, sruldeba Wiev menius brZanebebiT. regularulad dasaTvalierebeli gverdebis siis warmoeba da maTTan swrafi SeRweva xorcieldeba menius Favorite brZanebebiT. internetis sxva samsaxurebTan samuSao programebis gamoyenebaze gadasvla, agreTve brauzeris gamarTva (parametrebis da reJimebis gamarTva) xorcieldeba menius Tools Sesabamisi brZanebebiT. ramodenime fanjarasTan muSaoba. arc Tu iSviaTad warmoiqmneba axali Web dokumentis gaxsnis aucilebloba mimdinare dokumentis dauxuravad. magaliTad, im SemTxvevebSi, rodesac mimdinare dokumenti 47 Seicavs saintereso mimTiTeblebs. programis Internet Exproler gasaxsnelad iyeneben brZanebas File axali fanjaris New Window. TviToeuli fanjara asaxavs Tavis Web dokuments da SeiZleba gamoyenebuli iqnas damoukideblad. kerZod, RilakebiT Back da Forward siebi TviToeul fanjaraSi individualurad ganaxldeba. Internet Exproler nebismieri programis fanjrebis TanmimdevrobiT da ara daxurva SeiZleba mxolod im Tan- mimdevrobiT, romliTac isini gaixsna. magram, bolo fanjris daxurvisas kompiuterze, SeiZleba aRar darCes Ria programebi, romlebic gamoiyeneba internetis mier. am SemTxvevaSi ekranze gamoitaneba gamafrTxilebeli Setyobineba, romelic Tuki kavSiri sinamdvileSi saWiro aRar aris SeerTebis gaTiSvis (Disconnect) SesaZleblobas iZleva. brauzeris parametrebis gamarTva. internetSi komfortuli da efeqturi muSaobisaTvis aucilebelia brauzeris parametrebis gamarTva. optimaluri gamarTvis parametrebi damokidebulia mraval faqtorze: kompiuteris videosistemis parametrebi; internetTan moqmedi SerTebis warmadoba; mimdinare Web dokumentis Semadgenloba; individualuri momxmareblis piradi upiratesobebi. Internet Exproler programis gamarTva SeiZleba daviwyoT, rogorc TviT am programidan ToolsInternet Options, aseve zogad sistemuri meniudan Start Setting Control Panel Internet Options gaxsnili dailoguri fanjara am SemTxveveSi 48 mxolod saxeliT gansxvavdeba (Internet Options da Internet Property). sxvadasxva parametrebis jgufis gasamarTavad igi Seicavs 6 CanarTs (suraTi 2). brauzeris muSaobis saerTo parametrebs ayeneben CanarTidan saerTo (General). aq SeiZleba mivuTiToT, romeli gverdi gamoviyenoT rogorc sawyisi CatvirTvis gverdi, mivuTiToT diskuri sivrcis moculoba internetidan miRebuli droebiTi droebiTi failebis waSla, failebis Sesanaxad, agreTve gverdebi, romlebic momzadebuli iyo avtonomiur reJimSi wasakiTxad. droebiTi failebis Senaxvis wesis miTiTeba xdeba RilakiT Setting (parametrebi). rac ufro iSviaTad amowmebs programa adre CatvirTuli gverdis da realuri dokumentis versiis Sesabamisobas, miT metia gverdis CatvirTvis drois ekonomia, magram izrdeba maTi moZvelebis riski. standartuli instrumentebis panelze moTavsebuli Rilaki Update iZleva dokumentis yvelaze bolo versiis miRebis saSualebas. gamosasaxi Webgverdebis gaformebis marTvac sruldeba CanarTis Genaral marTvis elementebiT. gamosayenebeli ferebis dayeneba xdeba RilakiT Color, xolo Sriftebisa – RilakiT Font. es parametrebi eqvemdebarebian WebdokumentSi miTiTebul parametrebs. 49 TviT sur. 2 Web-gverdis gamosaxvis ZiriTadi parametrebis gamarTvis marTva. internetTan sruldeba CanarTidan SeerTebis Connect. parametrebis aq gamarTva xelmisawvdomia igive operaciebi, rac uSualod qselTan daSorebuli SeRwevis saqaRaldis (Networc Connections) uSualo gamoyebebisas. garda amisa SeiZleba mivuTiToT, Tu zustad romeli SeerTeba gamoiyeneba brauzeris muSaobis 50 dros. gadamrTvelebis saSualebiT SeiZleba mieTiTos uari avtomaturi SeerTebis gamoyenebaze da sxva. internetSi samuSaod programebis amorCeva sruldeba CanarTidan - Programm. yvela saxis programebi, garda kalendarisa, (saqmeTa warmoebis, Sexvedrebis, dResaswau- lebis da sxva) Sedian uSualod Internet Exproler-is distributul paketSi. Webdokumentebis potencialurad saSiSi Semadgenlobisagan dacvis (usafrTxoeba). saSualebas igi saSualebas gvaZlevs iZleva CanarTi Cecurity mivuTiToT is WebkvanZebi, romlebTanac urTierToba SeiZleba saSiSad CaiTvalos da aukrZaloT maTgan informaciis miReba. sxva parametrebi Tavmoyrilia CanarTSi Advansed (damatebiTi), maTi saSualebiT SesaZlebelia: muSaobis konfidencialobis dacva daSifriT, eleqtruli serTipikatis gamoyenebiT da droebiTi failebis drouli ganadgurebiT; enis – Java (java) gamoyenebis kontroli; multimediis obieqtebis gamosaxvis marTva; gaformebis damatebiTi gamarTvebis gamoyeneba; saWiro informaciis Semcveli reJimebis marTva. 51 Webgverdebis Zebnis 2.5 failebis miReba internetidan Webgverdze arsebuli hipermimarTvebi SeiZleba miuTiTebdnen sxvadasxva tipis dokumentebze. Tu brauzers ar SeuZlia asaxos gansazRvruli tipis failebi (magaliTad, programis failebi gafarToebiT .Exe, arqivebi .Zip da sxva) inicirdeba mocemuli failis kompiuterSi CatvirTvis procesi. programa Internet Exproler uSvebs failis CatvirTvis ostats (Wizard), romlis muSaobis pirvel etepze saWiroa mieTiTos unda giaxsnas faili Tu Seinaxos diskze. failis `gaxsna~-Si igulisxmeba misi katalogSi da failia) an dauyoneblivi gaxsna im Senaxva droebiTi gaSveba programis (Tu es failebis programis saSualebiT, romelic gankuTvnilia am tipis failebTan samuSaod. aseTi midgoba gzas uxsnis kompiuterze safrTxis Semcvel informacias. ufro saimedoa failis Senaxva diskze. am SemTxvevaSi saWiroa im saqaRaldis amorCeva, romelSic Seinaxeba faili da failze saxelis darqmeva. failis CatvirTvis msvleloba aisaxeba specialur fanjaraSi (suraTi 3). suraTi 3. FTP -kvanZidan failis CatvirTva. 52 muSaobis msvlelobis procesi gamoCndeba mxolod im SemTxvevaSi, rodesac CatvirTvis marTvis ostats SeuZlia miiRos informacia failis srul moculobaze, es ki SesaZlebelia mxolod maSin Tu faili itvirTeba uSualod WebkvenZidan. failis kvenZidan FTP CatvirTvis msvlelobas SeiZleba Tvali vadevnoT fanjris saTauris striqoniT, an Tu fanjara daxurulia an dafaruli sxva fanjrebiT maSin amocanebis panelze Rilakis warweriT. failis CatvirTvis procesi xels ar uSlis paralelurad Webgverdis daTvalierebas an internetis sxva operaciebis Sesrulebas. CatvirTvis dayenebulia virTvis Semdeg fanjara alami ixureba Tu dialoguri fanjara Cat- "daxure damTavrebis CatvirTvis avtomaturad Semdeg". damTavrebis winaaRmdeg Semdeg SemTxvevaSi, gaaqtiurdeba Rilakebi gaxsna an saqaRaldis gaxsna, romlebic saSualebas gvaZleven, Sesabamisad gavxsnaT axlaxan CatvirTvuli faili an am fails Semcveli folderi. failebis CatvirTva nebismier dros SeiZleba Sewydes RilakiT Cansel. momxmareblis mier CatvirTvis an kavSiris gawyvetiT es operacia saWiroa Tavidan daiwyos. Windows operaciul Sewyvetili sistemas CatvirTvis ara aqvs ganaxlebis raime mizeziT saSualebebi. es SesaZlebelia mxolod specialuri programebis gamoyenebiT. failebi, romlebic misawvdomia CasatvirTad nebismieri momxmareblisaTvis, umeteswilad inaxebian FTP kvanZebze. FTP kvanZze SesaRwevad saWiroa misamarTis velSi misi 53 URL misamarTis miTiTeba. gaCumebiT (Default) brauzeri (Internet Exproler) uzrunvelyofs FTP - kvanZTan anonimur mierTebas, romlis drosac daSvebulia mxolid folderebis daTvaliereba da failebis CatvirTva, Tu anonimuri SeRweva nebadarTuli ar aris, ekranze gamoCndeba dialoguri fanjara saxelisa da parolis moTxovniT. FTP-kvanZis fanjara iseve gamoiyureba, rogorc Cveulebrivi saqaRaldis fanjara, magram daSorebuli saqaRaldis niSnis gamoyenebiT. failis CasatvirTvad saWiroa mis niSanze mausis marjvena Rilakis dawkapuneba da konteqstur meniuSi aslis gadatanis brZanebis (Cory Folder) amorCeva. Tu FTP protokolis mocemuli saqaRaldisaTvis daSvebulia yvela failuri operaciebi, maSin maTTan SeiZleba iseve muSaoba, rogorc saqaRaldis kvanZidan fanjarasTan. meoreze SeuZlebelia failebis pirdapiri mxolod erTi gadatana. aseTi operaciebis Sesasruleblad saWiroa failis gadatana jer kompiuteris lokalur saqaRaldeSi, xolo Semdeg failis gagzavna aqedan sxva FTP - kvanZze an igive FTP kvanZis sxva saqaRaldeSi. vinaidan Setyobinebebi Semodian da igzavnebian serveris saSualebiT, programaSi moiTxoveba serveris Sesaxeb informaciis miTiTeba. es informacia inaxeba saaRricxvo Canaweris saxiT. 2.6 internets informaciis Zebna internetSi. sami funqcia aqvs: sakomunikacio, sainformacio da marTviTi. sxvadasxva samsaxurebs SeuZliaT uzrunvelyon sxvadasxva funqciebi. Tumca WWW samsaxuris 54 farglebSi arian servisebi, romlebic asruleben sakomunikacio da marTvis funqciebs, magram am samsaxuris ZiriTadi daniSnuleba sainformacioa. rodesac gvinda raime cnobebis moZieba, monacemebisaTvis pirvel rigSi vakiTxavT Web zomebiT, masSi sainformacio sivrces. es sivrce gamoirCeva giganturi warmodgenilia uamravi Webdokumenti. movnaxoT maT Soris saWiro gverdi gansakuTrebuli, arc Tu martivi amocanaa. ra Tqma unda, SeiZleba visargebloT nacnobebis rCeviT, masiuri informaciis saSualebebSi gamoqveynebuli URLmisamarTebiT, magram WWWsamsaxurisaTvis aucilebelia Tavisi saZiebo servisebi, da isini arseboben kidec. es servisebi ufasod muSaoben. maTi saqmianobis ekonomikur safuZvels uzrunvelyofs klientebis Zalze maRali ukugebis koeficienti. saZiebo sistema warmoadgens specializirebul WebkvanZs. momxmarebeli saZiebo sistemas atyobinebs monacemebs saZebni Webgverdis Sinaarsze, xolo sistema warudgens mas im gverdebis hipermimarTvebis sias, romlebic Sesabamebian moiTxovnas. arsebobs ramodenime modeli, romelzedac damyarebulia saZiebo sistemebis muSaoba, magram istoriulad meti popularoba orma modelma moipova. esenia: saZiebo katalogebi da Ziebis mimTiTeblebi. saZiebo katalogebi. saZiebo katalogebi awyobilia igve principze, rogorc msxvili biblioTekebis Tematuri katalogebi. saZiebo katalogebze mimarTvisas, mis ZiriTad gverdze vnaxulobT msxili Tematuri kategoriebis sias, 55 magaliTad iseTi, rogoricaa ekonomika da mewarmeoba (Busines Economika), romelic naCvenebia saZiebo katalogebis yahoo! magaliTze (sur. 5). katalogebis siis TviToeuli Canaweri hipermi- marTvaa. masze dawkapunebiT ixsneba saZiebo katalogis Semdegi gverdi, romelzec dawvrilebiTaa warmodgenili mocemuli Tema, magaliTad, Temebze: samewarmeo samarTali, momxmareblis uflebebis dacva, sur. 5 saZiebo katalogebis yahoo! mTavari gverdi ekonomikuri maCvebeblebi da bazris indikatorebi, reklama da marketingi, eleqtronuli komercia da sxva mravali. Temis dasaxelebaze dawkapunebiT (mag. eleqtronuli komercia) ixsneba eleqtronuli axali gverdi sagadasaxado ganyofilebebis sistemebi, siiT - internet-maRaziebi, eleqtronuli komerciis sawarmoebis dabegvra, programuli 56 uzrunvelyofa da sxva. TemaSi CaRrmavebis gagrZelebiT, SeiZleba mivaRwioT konkretuli Webgvedebis siasTan da amovirCioT is resursebi, romelic ukeT Seesabameba amocanis gadawyvetas. saZiebo sistemebTan muSaoba intuiciurad martivia. maTSi informaciis Zieba cota Tu bevrad praqtikulad yovelTvis nayofierad mTavrdeba. Tumca am simartivis miRma katalogebis Seqmnisa da warmoebis metismeti sirTule imaleba. maRalkvakificiuri redaqtorebi piradad aTvaliereben WWW sainformaciio sivrces, arCeven imas, rac maTi TvalsazrisiT sazogadoebis SeaqvT misamarTebi saZiebo katalogia interess katalogSi. Yahoo! warmoadgens msoflios (www.yahoo.com). da umsxvilesi mas emsaxureba daaxloebiT 150 redaqtori, amis miuxedavad katalogizirebuli Web resursebis saerTo moculoba Seadgens milion Webgverdze mets, rac mTeli WWW resursebis 10%ze naklebia. miuxedavad katalogebi didi aseTi dabali popularobiT koeficientisa sargebloban. saZiebo miRebulia maTi gamoyeneba mocemul Temaze informaciis pirveladi, referatuli ZebnisaTvis. Tu Tema momxmareblisaTvis axalia da gamoukvlevi, maSin is albaT ar saWiroebs Zebnis farTo Sedegebs. umetesad is saWiroebs cotad Tu bevrad Sinaarsiani resursebis mimTiTeblebs, rasac uzrunvelyofen swored saZiebo katalogebi. gamomdinare iqidan, rom katalogis Sedgenaze muSaoben adamianebi da ara programebi uzrunvelyofs TviToeul Temaze resursebis SerCevas. 57 ufro mniSvnelovani saZiebo katalogebis ricxvi msoflioSi SedarebiT mcirea. rac dakavSirebulia maTi Senaxvisa da momsaxurebis maRal SromatevadobasTan da kvalificiuri redaqtorebis simciresTan. msoflios umsxvilesi saZiebo katalogi ukve davasaxeleT, ruseTis udidesi saZiebo katalogia Atrus-i (atrus.aport.ru). zogierTi Tanamedrove saZiebo katalogebis sia motanilia wignis boloSi. saZiebo mimTiTeblebi. saZiebo katalogebis ZiriTad problemas mocvis WWWresursebis dabali koeficienti warmoadgens. Tumca referatuli ZebnisaTvis igi kritikulad ar gamoiyureba, magram mainc arseboben aqtualur, unikalur, specialur informaciaze moTxovnebi, romelsac ar moicavs da arc SeiZleba moicavdes saZiebo katalogebi. imisaTvis, rom mravaljer gaizardos Webresursebis mocvis koeficienti, saZiebo sistemis manacemTa bazis Sevsebis procesidan aucilebelia gamoricxva, samuSao unda adamianis faqtoris iyos avtomatizirebuli, amasTan erTad mniSvnelovnad ecema sistemis mier Ziebis Sedegad mowodebuli mimarTvebis xarisxi, magram imavdroulad izrdeba maTi raodenoba. Webresursebis avtomatur katalogizacias da klientebis moTxovnebis dakmayofilebas axorcieleben e.w. saZiebo mimTiTeblebi. saZiebo mimTiTeblebis muSaobis principi Webresursebis `gasaRebi sityviT~ ZebnaSi mdgomareobs. momxmarebeli lebebiT aRwers da saZebn aZlevs resurs Zebnis "gasaRebi davalebas. 58 sityvis" saZiebo saSuasistema aanalizebs Tavis bazaSi Senaxul monacemebs da gascems moTxovnis Sesabamis Webgverdebis sias. hipermimarTvebTan erTad gaicema mokle cnobebi mopovebul resursebze, ris safuZvelzec momxmarebels SeuZlia SearCios misTvis saWiro resursebi. dRes msoflioSi arsebobs daaxloebiT 10 aTasi saZiebo mimTiTeblebi. siis TavSi adgils ikavebs ori aTeuli sazRvargareTuli sistemebi: Alta Vista (WWW. altavista.com); Excite (WWW.excite .com) da sxva. ruseTSic arsebobs ramodenime Zebnis maCveneblebi, romelTa Soris udidesi da popularulia www.aport.ru, www. yandex.ru da www.rambler.ru, amJamad saqarTveloSi popularulia saZiebo sistema google.com. sxvadasxva saZiebo mimTiTeblebma momxmarebelTa moTxovnebis damuSavebisaTvis SeiZleba gamoiyenon sxvadasxva informaciuli teqnologiebi. efeqturad rom SevasruloT WWWSi informaciis Zieba, unda warmovidginoT TviToeuli sistemis Rirsebebi da nakli da zogadad mainc CavwvdeT maTi muSaobis princips. saZiebo mimTiTeblebis muSaobis sami etapi . saZiebo mimTiTeblis muSaoba SeiZleba sam etapad davyoT. maT Soris ori etapi mosamzadebelia da SeumCnevelia klientisaTvis, mxolod mesame etapze xdeba momxmarebelTan urTierToba, magram TviToeul am etapzea damokidebuli saZiebo sistemis funqcionaluri Tvisebebi da masTan muSaobis efeqturoba. pirveladi monacemTa bazis Segroveba. pirvel etapze saZiebo sistema axdens WWW informaciuli sivrcis 59 skanirebas. am mizniT iyeneben specialur agentur programebs - `Wiayela~. saZiebo sistemis agentebi ar unda avurioT qselis romlebsac kompiuteruli agreTve `Wiayelebi~ `Wiayelebi~ sruliad klientebisaTvis. virusebis Tavisi hqviaT. uvnebelia SinaarsiT saxesxvaobaSi, saZiebo sistemis serverebisa is Zalian da efeqturi, mcire zomis brauzeria. maTi amocanaa mxolod moZebnon avtomaturad qselSi Webresursebi hipermimarTvebis TanmimdevrobiT, da darwmundebian ra, rom es resursi sis- temisaTvis ucnobia, gaakeTon asli monacemTa bazaSi. aseve xdeba adre miRebuli dokumentebis ganaxleba, romlebmac ganicades cvlilebebi winamdebare aslis gadaRebis Semdeg. samZebro radaa nawili. `Wiayelas~ muSaobis damokidebuli saZiebo TviToeuli sistema efeqturobaze mimTiTeblis iyenebs bev- Sinaarsobrivi sakuTar saZiebo programas da konkurentebisagan saidumlod inaxavs misi muSaobis algoriTms. monacemTa bazis indeqsacia. qselis Webresursebisagan Sekrebili monacemTa baza kargi, magram saZiebo sistemis funqcionirebisaTvis arasakmarisi safuZvelia. misi saSualebiT SeiZleba ukve movemsaxuroT klientebis moTxovnebs, magram SeuZlebelia amis swrafad gakeTeba. momxmareblis mier miTiTebuli gasaRebi sityvis Zebna farTo monacemTa bazaSi metad xangrZlivi operaciaa. arasasurvelia klientis dayovneba wamis nawilze meti xaniT. amitom Sekrebili monacemTa baza gadis winaswar damuSavebas, e.w. indeqsacias. indeqsaciis etapze iqmnebian specializirebuli 60 dokumentebi - saZiebo mimTiTeblebi. umartives mimTiTebels vicnobT saswavlo saxelmZrvanelosTan muSaobidan. ara iSviaTad wignis boloSi moyvanilia sagnobrivi mimTiTebeli, romlis saSualebiTac, terminis mixedviT, swrafad SeiZleba moiZebnos gverdi, romlebzec es terminia ganmartebuli. analogiuradaa mowyobili saZiebo mimTiTeblebi. saZiebo mimTiTeblis umartives tips `uku fails~ uwodeben. es ubralod sityvaria, romlebSiac Sedian Webresursis daTvalierebis dros Sexvedrili yvela sityva. TviToeuli sityvis gaswvriv miTiTebulia mimarTvaTa sia, romlebic uCveneben monacemTa bazaSi Sesabamisi resursis adgils. momxmareblisagan saZiebo mimTiTeblebis gasaRebi sityvebis gadaTvaliereba miRebisas Zalian swrafad xdeba, radgan is winaswaraa anbanis mixedviT mowesrigebuli. Sedegad klienti sakmarisad swrafad iRebs miTiTebaTa sias misTvis saintereso WebserverebiT. saSedego siis rafinireba. es mesame etapia, romlis drosac xorcieldeba momxmarebelTan urTierTqmedeba. am etapze iqmneba miTiTebaTa sia, romelic gadaecema momxmarebels saSedego siis saxiT. momxmareblis warmodgena saZi- ebo sistemis muSaobis xarisxze pirdapiraa damokidebuli am etapze gamoyenebul saZiebo teqnologiebze. saSedego siis rafinireba mdgomareobs Zebnis Sedegebis gafiltvrasa da ranJirebaSi. gafiltvraSi igulisxmeba im miTiTebebisagan gacxrilva, romlis miwodeba momxmareblisaTvis mizanSewonili araa, uwinares yovlisa mowmdeba aslebis arseboba. Tu sistema erT siaSi erTi da 61 igive Web resursebze mraval miTiTebas Seicavs, es miuTiTebs imaze, rom misma saSualebebma keTilsindisierad imuSaves, pirvel or etapze, magram araferi gaakeTes mesame etapze. ganmeorebadi mimTiTebebiT gadatvirTvuli saSedego siebi, arTuleben namdvilad sasargeblo resursebis SerCevas. raJinireba mdgomareobs saSedego siis warmodgenis specialuri wesrigis SeqmnaSi, romlis drosac ufro metad `sasargeblo~ (saZiebo sistemis TvalsazrisiT) miTiTebebi gadaitaneba siis TavSi, xolo naklebad sasargeblo siis boloSi. ama Tu im miTiTebebis `sargeblianobis~ kriteriumis gageba klientisaTvis SeiZleba sruliad sxvadasxvagvari iyos. swored amitom, erT bazasTan momuSave sxvadasxva Sedegs. saZiebo sistemebi upirvelesad, iZlevian raJinirebisas Zebnis sxvadasxva gaiTvaliswineba Web dokumentSi gasaRebi sityvis gamoCenis raodenoba. principi `rac metia-miT ukeTesia~ sakmaod naTelia magram ara mTlad koreqtuli. namdvilad kargia, roca saZebni sityva sakmarisad xSirad dokumentis pirvel 5-10 abzacSi gvxvdeba, xolo dokumentis danarCeni nawilebi naklebad gaiTvaliswineba. Zalian kargia, rodesac gasaRebi sityva gvxvdeba dokumentis saTaurSi an naxatis qveSa warwerebSi. inteleqtualur sistemebs SeuZlia agreTve Tan- mdevi sityvebis arsebobis Semowmeba. ase magaliTad, mravali Webgverdis Sinaarsis analizis Sedegad, romelic jer kidev indeqsaciis etapze Sesruldnen, SeiZleba dadgindes, rom sityvebs `eleqtronuli komercia~ Zalian xSirad Tan 62 sdevs sityvebi` cifruli xelmowera~ da `sagadasaxado sistemebi~. Tu saZiebo sistemam amis Sesaxeb icis, maSin miiRebs ra klientisagan sityvebiT-`eleqtronuli komercia~ Zebnis davalebas, igi siis TavSi ganaTavsebs im Webgverdebsac, romlebSic agreTve moixsenieba cifruli xelmowera SeiZleba, da sagadasaxado avtomaturi sistema. sistemebi yvelgan, iswrafian sadac daeyrdnon `adamianur faqtors~. avtomaturi sistemisTvis amis gakeTeba martivi araa, magram arseboben specialuri teqnologiebi. ase magaliTad, jer kidev indeqsaciis etapze maRali reitingi SeiZleba miiRon im gverdebma, romlebzedac meti miTiTebebia sxva Webgverdebidan. ramdenadac hipermimarTvebs adamianebi qmnian, da ara manqanebi, es faqti SeiZleba gamoviyenoT rogorc subieqturi Sefaseba im dokumentebis `sargeblianobaze~, romlebic xSiradaa citirebuli. am wignis farglebSi ar SegviZlia movicvaT yvela is meTodebi, romlebsac iyebeben saZiebo sistemebi mim- TiTebeli siis formirebisaTvis, magram am etapis roli Znelad Sesafasebelia. sistemasTan Sedegebis namdvilad, muSaoba SeafaseT filtraciis SeamCnevT, moSinjeT da rom Tu ramodenime rogoraa raJinirebis gulmodgine saZiebo aqvT saqme. maT Tqven, filtracia da gonivruli raJinireba aRiTqmeba momxmareblis mier, rogorc sistemis muSaobis xarisxis maCvenebeli. 63 Tanamedrove saZiebo mimTiTeblebis ZiriTadi 2.7 problemebi. msoflios umravlesoba sistemis udidesi amJamad saerTo krizisul kriziss aqvs saZiebo mimTiTeblebis mdgomareobaSia. mTeli rigi saZiebo obieqturi mizezebi. yvela isini dakavSirebulia obieqtur winaaRmdegobasTan, romlebic internetis ganviTarebis procesSi warmoiqmnebian. sxvadasxva qveynebSi es krizisuli movlenebi sxvadasxvagvarad gamovlindebian. saZiebo Rvrul ZiriTad sistemebSi krizisuli winaaRmdegobas situaciis warmoadgens gansaz- Webinfor- maciuli sivrcis da TviT saZiebo sistemebis ganviTarebis dinamikis Seusabamoba. adreul etapze, rodesac saZiebo sistemebi jer kidev yalibdebodnen Web resursebis mocvis koeficienti 50%-s aRwevda. 1994 wlisaTvis Webresursebis raodenoba 100 milion Webgverdze mets Seadgenda, romelTaganac aTobiT milioni indeqsirebuli iyo. arsebuli informaciuli sivrcis mocvis koeficienti 2000 wlisTvis 20% ar aRemateboda, amasTan igi yoveldRiurad ganagrZobs dacemas. Websivrce viTardeba aTobiTi milioni adamianis ZalisxmeviT, xolo ramodenime saZiebo sistema ver aswrebs maT indeqsirebas. meore winaaRmdegoba wmindad ekonomikuria. 1997-2006 wlebis mijnaze Webinformaciuli sivrcis ganviTarebam iseT masStabebs miaRwia, rom misi indeqsaciisaTvis saWiro gaxda bevrad ufro mZlavri aparaturuli, programuli da 64 sakadro resursebis investorebis mozidva. interesebi amave periodSi mimarTuli iyo msxvili internetis sainformacio samsaxurebisken, ris Sedegadac moxda rigi sainformacio sistemebis investireba. aman ki imoqmeda maTi muSaobis xasiaTze, radganac saZiebo tracia iZulebuli iyo yuradReba sistemebis adminis- miepyro ara imdenad swrafad mzardi Webgverdis indeqsaciaze, aramed aqcionerebis interesebis dakmayofilebaze. mTelma rigma msxvilma saZiebo sistemebma daiwyes indeqsaciis xelovnuri damuxruWeba da yuradReba saqmianobis komerciul mxareze gaamaxviles. warsulSi Sinaarsobrivad popularuli mravali saZiebo sistemebi dRes gardaiqmnen mosaxerxebel da lamaz Webportalebad (Sesasvlelebad), magram mecnieruli Ziebis amocanebs Tavs aradamakmayofileblad arTmeven. internetis gafarToebasTan erTad, ikveTeba klientis interesebTan dakavSirebuli winaaRmdegoba. maT ukve aRar awyobT hipermimarTvebis amomwuravi siebi, romlebsac saWiro WebresurebTan mivyavarT. rodesac saZiebo sistemebi iZlevian Zalian bevr mimarTvebs, maTi gamoyeneba iseve Znelia, rogorc Zalian cotasi. klients unda imdeni `hipermimarTva~ ramdensac SesZlebs aiTvisos, amasTan misTvis sasurvelia `yvelaze saukeTeso~ mimarTvebi. amanac mniSvnelovnad daamuxruWa Webis indeqsaciis samuSaoebi. mravalma saZiebo sistemebma saerTod Sewyvites informaciis Segroveba da misi analizi. amis nacvlad isini klientis moTxovnebs aRWurvil gadaamisamarTeben saZiebo sistemebze, 65 teqnikurad xolo ufro TviTon kargad yuradRebas amaxvileben mesame etapze miRebuli Sedegebis filtraciasa da ranJirebaze. ase magaliTad, mravali saZiebo sistemebi eyrdnobian saZiebo sistemas Inktomi (www.Inktomi.com), romelic asrulebs saZiebo operaciebs sxva saZiebo sistemebis SekveTiT. uaxlesi saZiebo teqnologiebi. 2.8 avtomaturi vleul da katalogizacia. gamoukvlevel Websivrcis moculobebs Soris gamoksaZiebo katalogebisaTvis winaaRmdegoba ufro mwvavea vidre saZiebo mimTiTeblebisaTvis. miuxedavad amisa, aq aris perspeqtiuli ganviTarebis mimarTuleba. isini dafuZnebulia avtomaturi katalogizaciis Teoriuli SMARTteqnologiaze. gamokvlevebi arsebobs SMARTteqnologiebis mravali sferoSi, magram ufro metad perspeqtiulia veqtoruli informaciuli sivrcis modeli. warmovidginoT eqsperti raime sferoSi magaliTad, iurisprudenciaSi Tu mas davusaxavT amocanas, mas SeeZleba Seadginos iseTi sferoebisaTvis damaxasi- aTebeli leqsikoni, rogoricaa saavtoro ufleba, samoqalaqo samarTali, sisxlis samarTali da a.S.. mravali dokumentebis gaanalizebiT am sferodan is SeZlebs ara marto miuTiTos am sferosaTvis damaxasiaTebeli terminebi da cnebebi, aramed misces maT mniSvnelobiTi Sefasebebi. ase magaliTad, naTelia, rom sityvas `xelSekruleba~ aqvs ufro didi mniSvneloba samoqalaqo samarTlis dokumentSi, vidre sisxlis samarTlis. terminebisa da mniSvnelobiTi koeficientebis kombinaciiT, SeiZleba 66 aigos mravalganzomi- lebiani koordinatTa sistema, romlebSic SeiZleba aRi- weros codnis sxvadasxva sferoebi sxvadasxvagvari, mravalganzomilebiani veqtorebiT. miiRebs ra axal Webgverds, saZiebo sistemas SeuZlia misTvis avtomaturad aagos Sinaarsis formalur analizze dafuZvnebuli maTematikuri veqtori. Seadarebs ra am veqtors codnis sxvadasxva sferoSi ukve gaangariSebul veqtorebTan, sistemas adamianis monawileobis gareSe SeuZlia ivaraudos romel kategorias, Temas da ganyofilebas miekuTvneba esa Ti is dokumenti. aseTi midgomisas aucilebeli araa yvela cnobili Webgverdis aslis Senaxva, aseve saWiro araa maTi saZiebo mimTiTeblebis Senaxvac. sruliad sakmarisia TviToeuli WebdokumentisaTvis Seinaxos mxolod misi URL misamarTi da veqtoris Sesabamisi ricxvi. amJamad SMART teqnologiis konkretuli algoriTmebi ar qveyndebian, vinaidan siaxles warmoadgenen, magram SegviZlia vivaraudoT, rom isini ukve muSaoben magaliTad realuri drois saZiebo sistemebSi, iseTebSi rogoricaa, Alexa (www.alexa.com). realuri drois sistemebi. informaciis Zebnis teqnologiaSi am axal mimarTulebas ganvixilavT saZiebo samsaxuris Alexa (www.alexa.com) magaliTze. am samsaxurTan samuSaod momxmarebeli unda daukavSirdes mis centralur servers, miiRos misgan da daayenos Tavis kompiuterze klientis programa. es programa miuerTdeba brauzers da muSaobs, rogorc damatebiTi paneli Microsoft Internet Exproler-is an Netscape Navigator-is fanjaraSi. 67 brauzeris yoveli gaSvebisas klientis programa kavSirs amyarebs Tavis centralur serverTan da SemdegSi muSaobs masTan wyvilSi. igi servers gadaugzavnis yvela im Webgverdebis aslebs, romelsac momxmarebeli mimarTavs, e.i. asrulebs igive funqcias, rasac avtomaturi `Wiayela~, romelsac gadahqonda Webresursis asli tradiciuli saZiebo sistemis serverze. magram amasTan aris ori arsebiTi gansxvaveba: jer erTi, adamiani internetSi navigaciis dros ar xelmZRvanelobs igive principiT, riTac avtomaturi programa, amitom serveri iRebs ara yvela Webresursebis aslebs, aramed mxolod imas ramac daainteresa romelime misi klientebidan. meores vxriv gasagebia, rom rodesac Webresursebis miwodebas axdenen ramodenime milioni mudmivi klienti, maSin Websivrcis indeqsacia ramdenadme ufro swrafad xdeba. Tavis mxriv, agreTve momxmarebelsac aqvs mniSvnelovani upiratesoba. romel Webgverdzec ar unda iyos igi, sistema yovelTvis mzadaa SesTavazos mas sxva Web gverdebis sia, romlebsac aqvT msgavsi Sinaarsis Tematika. igi amzadebs am sias sxva adamianebTan muSaobiT miRebuli gamocdilebis safuZvelze. ase SeiZleba miviRoT 68 sur. 7 realuri drois saZiebo sistema Aport mTavari gverdi gTavazobT mimarTvebs Web- gverdebze rekomendaciebi, (zogjer romelTa SeuZlebelic) moZebna Zalian tradiciuli Zneli saZiebo iqneboda sistemebiT. realuri drois saZiebo sistemebTan muSaoba Cveulebriv navigacias WWWresursebSi gadaaqcevs momxiblav interaqtiul kvlevad. saZiebo sistemis suraTze mTavari 7, naCvenebia gverdi tisaTvis. 69 wignis realuri drois daweris momen- efeqturi Zebnis xerxebi. 2.9 referatuli Zebnis Casatareblad, maSin rodesac saZiebo Tema farTodaa mocemuli, rekomendirebulia iseTi saZiebo katalogebis (www.yahoo.com) an Atrus gamoyeneba, rogoricaa (atrus.aport.ru). isini Yahoo saSualebas gvaZleven swrafad davadginoT pirvelwyaroebis adgilmdebareoba. pirvelwyaroebis gacnobisas saWiroa, pirvel rigSi, yuradReba gavamaxviloT cnebebis bazaze. ZiriTadi cnebebis da terminebis codna mogvcems saZiebo mimTiTeblebSi gasaRebi sityvebis gamoyenebiT CaRrmavebuli Zebnis saSualebas. saZebn dokumentebi amasTan Temaze SeiZleba unda pirveladi moiZebnos ganvasxvaoT cnobebis saZiebo martivi, arsebobisas, mimTiTeblebSi. gafarToebuli, konteqsturi da specialuri Zebnis xerxebi. martivi Zebnis qveS igulisxmeba Webresursebis moZebna erTi an ramodenime gasaRebi sityviT. martivi Zebnis nakls warmoadgens is, rom igi iZleva Zalian bevr dokuments, romelTa Soris Znelia xelsayreli dokumentis amorCeva. gafarToebuli Zebnis gamoyenebisas gasaReb sityvebs erTmaneTs ukavSireben logikuri damokidebulobebis operatorebiT. gafarToebul Zebnas iyeneben im SemTxvevaSi, roca martivi Zebna Zalian bevr dokumentebs iZleva. logikuri damokidebulobebis saSualebiT Zebnis davalebas iseTnairad ayalibeben, rom ufro detalurad aRiweros davaleba 70 da SeizRudos SerCevis sfero, magaliTad, gamoqveynebis TariRiT an monacemebis tipiT. konteqsturi moxerxebulia Zebna informaciis zusti fraziT referatuli Zebnaa. Zebnisas, is magram xelmisawvdomi araa yvela saZiebo sistemebisaTvis. aseTi SesaZleblobebis uzrunvelsayofad sistema upirveles yovlisa unda muSaobdes ara marto indeqsirebul failebTan, aramed Web gverdebis srulfasovan gamosaxulebasTan. es sakmarisad neli operaciaa da mas yvela saZiebo sistema ver axorcielebs. specialuri mosaZebnad, Zebna romlebic misamarTebze, gamoiyeneba Seicaven agreTve im Webgverdebis mimarTvebs micemul URL samsaxurebriv velebSi, magaliTad, saTauris velSi miwodebul monacemebs. saZiebo sistemebis gamoyenebis rekomendaciebi. 2.10 mecnieruli Zebnis Casatareblad, kerZod samarTlis da ekonomikis Temaze, rekomendirebulia saZiebo sistemis Norther Light (www. norther light.com) gamoyeneba. am sistemas aqvs Websivrcis mocvis erTerTi saukeTeso koeficienti da misi administracia mimTiTeblebis mimarTavs specialur aqtualobis Zalisxmevas mxardasaWerad. amas Tavisi garda sistema warmatebiT uTavsebs erTmaneTs saZiebo mimTiTeblisa da katalogis Tvisebebs. ufro popularul Temebze SeiZleba movnaxoT ganyofilebebi, mzaddebian. maT masSi katalogis Special Editions damatebiT sistema 71 tipis uwodeben gvTavazobs specialuri da xeliT aqtualuri mecnieruli dokumentebis mowodebis fasian momsaxurebas. isini ganTavsebulia ganyofilebaSi Special Collection. yvelaze didi saZiebo mimTiTebeli aqvs saZiebo sistemas Fast Search (www. alltheWeb .com). am droisaTvis is moicavs 400 milion unikalur da Webgverds Zalian swrafad viTardeba. saZiebo sistema, gaSvebis Semdeg sul erT welSi, indeqsirebuli sivrcis moculobis mixedviT msoflioSi pirvel adgilze gavida da rogorc varaudoben, 2005 wlisaTvis pirveli miaRwevs fsiqologiur zRvars-erT miliard unikalur Webgverds. istoriulad, metad popilarulia saZiebo sistema Alta Vista (www.altavista.com), magram 1997 wlidan moyolebuli igi ganviTarebis dinamikaSi CamorCeba da orientacias iRebs komerciul amocanebze. miuxedavad amisa, is kvlavindeburad iTvleba erTerT saukeTeso saSualebad konteqsturi Zebnis operaciebisaTvis, Tumca, sistemamac Fast Serach bolo dros agreTve daiwyo konteqsturi ZebniT momsaxureba. amJamad ruseTSi moqmedebs sami, simZlavriT TiTqmis erTnairi, saZiebo mimTiTebeli: `rambler~ (www.rambler.ru) floben TiTqmis seqtoris da "yandex" erTnair resursebze da `Aport 2000~ (www.yandex.ru). `codnas~ muSaoben (www.aport.ru), isini internetis rusuli sakmarisad swrafad. sistemis `Aport 2000~ gamoyeneba moxerxebulia martivi Zebnis operaciebSi, midgoma mas gamoarCevs filtraciisa da gansakuTrebiT ranJirebis yuradRebiani Sedegebisadmi. am sistemaSi miRebulia Zebnis specialuri zomebi Sedegebis 72 TvalsaCino warmodgenisaTvis, dublikatebis gamosaricxavad da araaqtualuri mimarTvebis mosacileblad. sistema mxolod `Rambler~ saZiebos, Tavisi aramed arsiT asrulebs warmoadgens moxerxebuli ara Web portalis (mTavari Sesasvlelis) funqciebsac. sistema saZiebo `Yandex~ davalebebis gamoyeneba moxerxebulia formirebisaTvis, rTuli ramdenadac igi flobs ufro metad moqnil enas gafarToebuli ZebnisaTvis. 73 Tavi 3. eleqtronuli fosta. zogadi mimoxilva eleqtronuli fosta erTerTi adreuli qseluri samsaxuria. misi Tavdapirveli daniSnuleba mokle teqsturi Setyobinebebis gamgzavnisagan adresatamde Sualeduri safosto serverebiT gadacemaSi mdgomareobda. dReisaTvis eleqtronuli fostis saSualebiT gadaicema ara mxolod teqsturi Setyobinebebi, aramed nebismieri monacemTa failebi grafikis, xmis Canawerebis elementebiTa da sxva multimediuri komponentebiT. arsebobs agreTve saSualebebi. romlebiTac iqmneba, redaqtirdeba, gadaicema, miiReba da aRdgeba xmovani da video Setyobinebebi. dReisaTvis eleqtronuli fostis funqcionaluri gaumjobesebis erTerTi mimarTulebaa mobiluri da faqsimiluri kavSirebis saSualebebTan integracia. amJamad eleqtronul fostasTan muSaobis teqnikuri saSualebebi ar Semoifargleba mxolod kompiuterebiT, teqsturi gagzavnisa miRebisaTvis da da xmovani SeiZleba saSualebebis gamoyeneba, rogoricaa Setyobinebebis kavSiris iseTi fiWuri telefonebi, peijerebi, mobiluri gamoTvliTi mowyobilobebi (Personal Digital Assistant). Semavali da gamomavali fostis protokolebi. rogorc yvela qseluri samsaxuris, eleqtronuli fostis realizaciac xdeba urTierTqmedebis programaTa protokolebis 74 wyvilisa da daxmarebiT. maT Soris internetis mxridan muSaobs mxridan programa-klienti. xasiaTebeli programa-serveri, xolo eleqtronuli Tavisebureba, riTac momxmareblis fostis igi dama- gansxvavdeba internetis sxva samsaxurebisagan, mdgomareobs imaSi, rom misi muSaoba dafuZnebulia ori protokolis gamoyenebaze. erTi gamoiyeneba gamomavali Setyobinebebis gasagzavnaT, meore ki Semavali korespondenciebis misaRebad. Sesabamisad, internetis mxridan eleqtronuli fostis muSaoba uzrunvelyofilia ori serveriT: gamomavali Setyobinebebis serveriT da Semavali Setyobinebebis serveriT. Semavali Setyobinebebis servers xSirad ubralod `safosto yuTs~ uwodeben. ori ganmasxvavebeli protokolis arsebobis aucilebloba dakavSirebulia usafrTxoebis moTxovnebTan. magaliTad, Setyobinebebis gadacemisas Cveulebriv saWiro ar aris gamgzavnis identifikaciis mkacri procedura. analogiur movlenasTan gvaqvs saqme Cveulebriv fostaSi, roca werilis gagzavnisaTvis sakmarisia konvertis Cagdeba nebismier safosto yuTSi. gamomavali Setyobinebebis samsaxuri dafuZnebulia protokolze SMTP (Simple Mail Transler Protokol-fostis gadacemis umartivesi protokoli) da internetis mxridan uzrunvelyofilia SMTP serverebiT. Semavali Setyobinebebisas saqme sxvagvaradaa. Setyobinebebis miRebisaTvis klientma unda warmoadginos garkveuli uflebebi. korespondenciebis dokuments safosto Cveulebriv miRebisas fostaSi klienti ganyofilebaSi an an mas SekveTili warmoadgens unda hqondes sakuTari safosto yuTis gasaRebi (gasaRebi aris pirovnebis 75 identifikacis meqanikuri saSualeba). eleqtronuli fostis Semavali Setyobinebebis safosto ganyofilebebis uflebebs misi samsaxuri rols. saregistracio faqtiurad igi asrulebs amowmebs saxelisa klientis da parolis meSveobiT, ris Semdegac miawodebs mas `safosto yuTSi~ dagrovil korespondencias. gavrcelebul protokols am samsaxuris warmoadgens SedarebiT POP3 (Post Offise Protocol 3 - safosto ganyofilebis oqmi, versia 3). eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi eleqtronul fostasTan muSaobisaTvis momxmare- belma unda Seasrulos Semdegi moqmedebebi: 1. daregistrirdes eleqtronuli fostis erT-erT serverze, romelic emsaxureba rogorc SPTP, ise POP3 protokols. Canaweris registracia miRebas. ewodeba registraciis saaRricxvo Sedegad klienti Rebulobs saaRricxvo Canawers SMTP da saaRricxvo Canawers POP3. Teoriulad es Canawerebi SeiZleba miRebuli iqnas sxvadasxva serverebze, magram es mouxerxebelia da Cveulebriv maT Rebuloben servis- provaiderTan. 2. daayenos sakuTar kompiuterze programa-eleqtronuli fostis klienti. rogorc wesi, Semavali da gamomavali eleqtronul fostasTan muSaoba xdeba erTi da igive programiT, Tumca es aucilebeli araa. 3. gamarTos safosto klienti saaRricxvo CanawerebTan SMTP da POP3 samuSaod. gamarTvis dros programaSi 76 Seitaneba momxmareblis saregistracio monacemebi (saregistracio saxeli da paroli), romlebic miiReba eleqtronuli fostis momsaxurebis mimwodebelTan xelSekrulebis dadebisas. es mosaxexrxebelia, raTa POP3 serverTan mierTebisas programas SeeZlos servers avtomaturad warudginos uflebebi da yovelTvis ar iyos aucilebeli monacemebis xeliT Setana. klientis Semdeg programuli momxmarebels Setyobinebebi, uzrunvelyofis SeuZlia Seitanos misi mimRebis gamarTvis saSualebiT Seqmnas eleqtronuli fostis misamarTi da gasces gagzavnis brZaneba. SemdegSi Setyobineba moZraobs safosto serverebis gavliT gamgzavnis SMTP-serveridan mimRebis POP3-serveramde, sadac grovdeba miRebuli Setyobinebebi im momentamde, vidre adresati moaxdens serverTan dakavSirebas. Tavis `safosto yuTTan~ dakavSirebis momentSi adresats SeuZlia miiRos: Setyobineba safosto gzavnilebis arsebobis Sesaxeb; samsaxurebrivi informacia, romelic miiReba Setyobinebis saTauris velidan (gamgzavnis saxeli, gagzavnis TariRi, Setyobinebis zoma da Tema da a.S.); Setyobinebis sruli teqsti. kerZod ras miiRebs adresati, damokidebulia imaze, Tu rogoraa momarTuli misi klientis programa. mas ar SeuZlia marTos informaciis serverze moculoba `safosto da 77 yuTSi~ Semadgenloba, miRebuli magram mas SeuZlia marTos ra moculobiT moxdes am informaciis transportireba mis kompiuterSi. es SesaZlebelia, Tu misi programa-klienti aRWurvilia saTanado funqciebiT. WWW-ze dafuZnebuli eleqtronuli fosta SMTP da POP3 oqmebze dafuZnebul `Cveulebriv~ eleqtronul fostas E-Mail ewodeba. masTan erTad bolo wlebSi Seiqmna da ganviTarda WWW samsaxurze dafuZnebuli internetis eleqtronuli fostis sistemac, romelsac WebMail ewodeba. es aris ara damoukidebeli samsaxuri, aramed World Wide Web samsaxuris saSualebebiT realizebuli servisi, Cvens mier ganxiluli oqmis HTTP-s safuZvelze. internetis mxridan es servisi warimarTeba Cveulebrivi WebserveriT, xolo klientis mxridan masTan samuSaod sakmarisia Cveulebrivi Web-brauzeris qona. es mosaxerxebelia maTTvis, vinc kargad aiTvisa Web-brauzerTan muSaoba da ar surs drois dakargva eleqtronuli fostis specifikuri programuli saSualebebis asaTviseblad. Web-Mail aris Zveli, damoukidebeli samsaxuris E-Mail-is muSaobis Web-teqnologiiT warmarTva misi funqciebis sruli nakrebis SenarCunebiT, ise, rom momxmareblisaTvis gansxvaveba gamovlindeba mxolod imaSi, romeli programebi gamoiyeneba muSaobisaTvis, da imaSic Tu rogor sruldeba samsaxurTan CarTva. Web -Mail eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi Mdgomareobs SemdegSi: 78 1. Web-Mail eleqtronuli fostis saaRricxvo Canaweri iqmneba samsaxuris Web-kvanZSi. masTan CarTva xdeba brauzeris daxmarebiT Cveulebrivad URL-misamarTze gadasvliT. registracia sruldeba erT-erT Web- gverdze HTML - formis Sevsebis gziT. 2. safosto Setyobinebis momzadeba da gagzavna sruldeba Web-formis velebis Sevsebis gziT. SemdegSi Setyobineba gadaecema miTiTebuli misamarTiT. Seqmnili Setyobinebebi faqtiurad 3. sur 1. `safosto yuTis~ registracia Hotmail.com samsaxurSi warmoadgens HTML dokumentebs da maTi daTvaliereba xdeba nebismieri brauzeriT. rogorc HTML dokumentebs, maT SeiZleba hqondeT Sriftuli da feradi 79 formatireba, fonuri gamosaxuleba, grafika da sxva obieqtebi. Soreuli aRmosavleTisa da samxreT-aRmosavleT aziis qveynebisaTvis Web-ze dafuZnebuli eleqtronuli fostis upiratesobaa is, rom SetyobinebebSi SeiZleba nakrebi, romelSic gamoyenebuli iqnas simboloTa TiToeuli simbolos kodireba xdeba ori baitiT. es niSnavs, rom HTML formatSi SeiZleba gadaigzavnos Setyobineba Cinur, iaponur, koreul da sxva ieroglifuri simboloebis enaze. Tu daiSveba, rom adresats ara aqvs saaRricxvo Canaweri Web-serverze da iyenebs `Cveulebriv~ eleqtronul fostas saaRricxvo CanaweriT POP3 serverze, maSin Setyobinebis formati avtomaturad gardaiqmneba Cveulebriv teqstad. Tumca dReisaTvis POP3 saasRricxvo CanaweriT momuSave bevr safosto klientsac aqvs SesaZlebloba aRadginos Setyobineba HTML formatSi. 4. Web-Mail-is misamarTze miRebuli Setyobinebebi inaxeba serverze da maTi daTvaliereba SeiZleba brauzeris saSualebiT, rogorc Cveulebrivi aucileblobis SemTxvevaSi xist diskze, sakuTari amis `safosto Web-gverdebisa. SeiZleba maTi gakeTeba aucilebeli yuTi~ Web-serverze kopireba ar aris. SeiZleba ganixilebodes rogorc daSorebuli Web-papkebi da saerTod ar moxdes informaciis Senaxva kompiuterSi. 80 eleqtronuli fostis Setyobinebebis struqtura. eleqtronul fostasTan muSaobisas miRebuli ar aris yoveli cakleuli Setyobinebis (`werilis~) , rogorc damoukidebeli failis funqcia, dokumentis gamoyofa, Tumca romelic eleqtronuli amis fostis ganxilva safosto da misTvis klientebSi saSualebas iZleva. Setyobinebebis cakle arsebobs miRebulia monacemTa bazis cakleuli Canawerebad ganxilva. am azriT `safosto yuTi~ POP3 warmoadgens daSorebul monacemTa bazas, xolo kompiuterze miRebuli Setyobinebebi qmnian lokalur monacemTa bazas. Setyobinebebis miReba da gagzavna eqvivalenturia erTi bazidan meoreSi Canawerebis kopirebis operaciisa, xolo eleqtronul fostasTan muSaobis programaklienti Tavisi bunebiT warmoadgens monacemTa ganawilebul bazasTan muSaobis saSualebas. maSasadame, TiToeuli Setyobineba - monacemTa bazis calkeuli Canaweria. rogorc yvela Canawers, masac aqvs velebi. calkeuli velebis Canawerebis Semadgenlobaze SeiZleba vimuSaod calcalke sxva Semadgenlobisagan damoukideblad. eleqtronuli fostis es Tavisebureba aqtiurad gamoiyeneba fostis klientebis mier, rasac SemdgomSi davinaxavT. Setyobinebis eleqtronuli Sedgeba: fostis Setyobinebis saTauri. yvelaze Setyobineba saTauri da ori martivi gagebiT ganyofilebisagan Setyobinebis `tani~. saTaurs aqvs velebi: To (vis-adresatis saxeli); CC (asli-aq moicema im adresatebis saxelebi, visTvisac gankuTvnilia 81 mocemuli werilis asli), Subject (Tema-aq mokled moicema Setyobinebis Tema) da sxva. saTauris velebs Soris aris TariRis veli, agreTve veli, romelSic Seitaneba informacia SetyobinebaSi Calagebuli failebis arsebobis Sesaxeb. safosto Calagebebis meqanizmi saSualebas iZleva teqstur SetyobinebebTan erTad gadaigzavnos arateqsturi bunebis dokumentebi, magaliTad, multimediis, arqivis, programuli da sxva failebi. Setyobinebis ganyofilebaSi, ZiriTadi romelsac uwodeben, mocemulia pirobiTad masSi agreTve ZiriTadi SeiZleba ganyofileba. ZiriTad Setyobinebis Sinaarsobrivi gamoiyos iseTi `tans~ teqsti. komponentebi, rogoricaa mimarTva da xelmowera. Tumca isini warmodgenili ar aris cakleuli velebiT da ganlagebulia iqve, sadac Setyobinebis teqstia, maT xandaxan ganixilaven calke, ramdenadac eleqtronuli fostis bevri klienti iZleva maTi Seqmnis avtomatizebis SesaZleblobas. safosto klientebis funqciebi da Tvisebebi. amJamad msoflioSi gavrcelebulia eleqtronuli fostis klientebis ramodenime aseuli programa. isini erTmaneTisagan gansxvavdebian aparatul-programuli platformiT, momxmareblis funqciebis SedarebiT interfeisis SemadgenlobiT. popularul da Windows-is safosto sistemebi: 82 Sesasrulebeli platformisaTvis klientebs warmoadgenen Microsoft Outlook, romelic Sedis Microsoft Offise paketis SemadgenlobaSi; Microsoft Outlook Express, romelic Sedis operaciuli sistema Microsoft Windows-is SemadgenlobaSi standartuli danarTis uflebiT); Eudora (www.eudora.com); Pegasus Mail (www.pegasus .usa.com) The Bat! (www.ritlabs.com) safosto klientebis ganxilvisas SeiZleba gamoiyos: sabazo, ZiriTadi funqciebi; damatebiTi, gafarToebuli funqciebi; specialuri funqciebi. safosto klientebis sabazo funqciebi. safosto klientebis sabazo funqciebis daniSnulebaa eleqtronuli fostis Setyobinebebis gagzavnisa da miRebis umartivesi funqciebis Sesruleba. Setyobinebebis miReba da avtometuri daTvaliereba yvela safosto klientis ZiriTadi funqciaa. POP3 serverze CarTvis SemTxvevaSi warmoebs yvela miRebuli Setyobinebebis avtomaturi kopireba safosti klientis monacemTa bazaSi, ris Sedegadac SeiZleba maTi wakiTxva avtomatur reJimSi (an qselidan gamorTvisas). 83 sur 2. safosto klientis fanjris struqtura Outlook Express axali meore Setyobinebebis mniSvnelova Seqmna funqciaa. misi safosto klientis realizaciisaTvis programas SeuZlia hqondes CaSenebuli teqsturi redaqtori. redaqtoris funqcionaloba damokidebulia konkretuli programis Tvisebebze. Windows operaciul sistemaSi momuSave safosto klientebisaTvis miRebulad iTvleba operaciebis warmarTva buferis gamoyenebiT (fragmentebis gadatana sxva dokumentebidan kopirebiTa da CasmiT) da teqstis kodirebis arCevis SesaZleblobiT. Setyobinebebis mowesrigeba. Semavali da gamomavali Setyobinebebis mowesrigeba daxarisxebis gziT. ganawilebiT logikur warmoebs dajgufeba dajgufebisa sruldeba saqaRaldeebSi. da Setyobinebebis SegaxsenebT, rom fizikurad yvela Setyobinebeba inaxeba saerTo monacemTa bazis erT failSi. maTi gadanawileba saqaRaldeebSi bazis 84 Canawerebis gafiltvris eqvivalenturi logikuri operaciaa. yoveli saqaRalde-filtria, rogorc magaliTad, saqaRaldeSi Inbox (Semavali) aisaxeba mxolod miRebuli Setyobinebebi, saqaRaldeebSi – Sent (gagzavnili) gagzavneli Outbox gasagzavnaT momzadebuli Setyobinebebi, magram jer-jerobiT raime mizeziT gaugzavneli. bevri safosto klienti qmnis specialur saqaRaldes Drafts (Savi piri) iseTi Setyobinebebis Sesanaxad, romlebic ar aris mzad gasagzavnad. daxarisxeba filtraciis Semdeg gamoiyeneba saqaRaldeebs SigniT Setyobinebebis mowesrigebisaTvis. daxarisxebis Cveulebrivi Tanmimdevrobaa - TariRis mixedviT, Tumca igi SeiZleba Seicvalos, Tu safosto klients aqvs Sesabamisi funqciebi. sapasuxo Setyobinebebis momzadebis avtomatizacia. sapasuxo Setyobinebebis momzadebisas safosto klients SeuZlia gamoiyenos sawyisi Setyobinebis saTauris velidan aRebuli monacemebi. es amartivebs velebis, vis - To, Tema Object da a.S. Sevsebas. aRar aris aucilebeli aseve mimRebis misamarTis xeliT Setana. mosaxerxeblad citirebis funqcia. momzadebisas igi iTvleba sawyisi SesaZleblobas gamoyenebuli iqnas sawyisi Setyobinebebis iZleva pasuxis Setyobinebidan arCeuli fragmentebi da Seiqmnas sapasuxo teqsti. operaciebi Calagebuli failebiT. Tavisi bunebiT eleqtronuli fosta gankuTvnilia wminda teqsturi Setyobinebebis gadasagzavnad, romlebic upiratesad inglisur enazea Sesrulebuli, anu simboloebiT, romlebic Sedis ASCII standartSi. am simboloebis ganmasxvavebeli Tavisebu85 reba mdgomareobs imaSi, rom maTi kodebi ar aRemateba 127-s. amave dros nebismier failSi (programul, saarqivo, multimediur, formalizebuli dokumentebis failebSi da sxva) SeiZleba iyos baiti kodiT 128-idan 255-mde mniSvnelobiT. maTi gadagzavnisaTvis eleqtronuli fostis SetyobinebasTan erTad saWiroa specialuri gardaqmna, ris Sedegadac simboloebi kodebiT 128-dan 255-mde icvleba simboloebis kombinaciiT kodebiT 0-dan 127-mde. adresatis mxares safosto klienti asrulebs Sebrunebul gardaqmnas. Tavisufali failebis gadagzavnis aseT meqanizms safosto Calagebebs uwodeben. eleqtronuli fostis Setyobinebis momzadebisas gamgzavni miuTiTebs misaerTebeli failis ganlagebis adgils. amasTan safosto klienti asrulebs Sesabamis Canawers Setyobinebis saTauris erT-erT velSi, sadac miuTiTebs failis saxelsa da gamoyenebuli kodirebis BinHex da meTods. kodirebis UUEncode. ZiriTadi Tanamedrove meTodebia: MIME, safosto klientebis umravlesobas SeuZlia gaigos yvela es meTodi. Setyobinebis miRebisas safosto klienti saSualebas iZleva gamocalkevdes safosto Calagebebi da moxdes misi Senaxva avtonomiuri failis saxiT miTiTebul adgilze. safosto klientebis damatebiTi funqciebi eleqtronuli fostis klientebis (programebis) damatebiTi funqciebis daniSnulebaa momsaxurebis operaciebis avtomatizaciis uzrunvelyofa an mocemul samsaxurTan muSaobis gaumjobeseba. 86 saidentifikacio Canawerebis uzrunvelyofa. saidentifikacio Canaweri ewodeba konkretul momxmarebelze orientirebuli programebis gamarTvebis erTobliobas. Tu programasTan muSaobs ramodenime adamiani, maSin zogierTi safosto klienti sakuTari TiToeuls saidentifikacio saSualebas Canaweri da aZlevs Seqmnas amiT miiRos logikuri saqaRaldeebis sakuTari kompleqti. mxedvelobaSi miiReba rom safosto serverTan mierTebisas xdeba mxolod im Setyobinebebis CatvirTva, romlebic gankuTvnilia mimdinare saidentifikacio Canaweris mflobelisaTvis. momxmareblis Secvlisas xdeba saidentifikacio Canaweris Secvlac da maSin SesaZlebelia sxva miRebuli Setyobinebebis kopireba. usafrTxoebis dacvis mizniT saidentifikacio Canaweris Secvlis operacias SeiZleba Tan axldes parolis moTxovna. saaRricxvo Canawerebis uzrunvelyofa. saaRricxvo Canaweri ewodeba konkretul mimwodebelze eleqtronuli fostis momsaxurebis gamarTvebis erTobliobas. Tu momxmarebels aqvs sxvadasxva serverze gaxsnili ramodenime `safosto yuTi~, maSin zogierTi safosto klienti saSualebas iZleva airCios mimdinare saaRricxvo Canaweri da martivad moxdes maT Soris gadarTva. WWW-s saaRricxo Canawerebis uzrunvelyofa. Tu safosto klienti iyenebs Web-Mail saaRricxo CanawerebTan muSaobas, maSin misi gamoyeneba SesaZlebelia, rogorc `Cveulebriv~ eleqtronul fostasTan samuSaod aseve internetze dafuZnebuli eleqtronuli fostis samsaxuris `sa87 fosto yuTebze~ misamarTavad. es funqcia damaxasiaTebelia Web-brauzeris funqciebiT aRWurvili an Web-brauzeran integrirebuli safosto klientebisaTvis. HTML-formatTan muSaoba. Tu safosto klienti iyenebs dokumentebis HTML-formats, es saSualebas qmnis momzaddes, gaigzavnos, miiRos da daTvalierdes Setyobinebebi, romlelbSic aris gaformebis iseTi elementebi, rogoricaa Sriftuli da feradi gaformeba, Calagebuli multimediuri obieqtebi da sxva. samisamarTo wignTan muSaoba. safosto programaSi samisamarTo wigni aris safosto misamarTebis monacemTa bazis marTvis saSualeba, romlic emsaxureba kontaqtebis aRricxvas. kontaqtebi ewodeba samisamarTo wignis Canawerebs, romelsac qmnis regularuli korespondenti da Seicavs monacemebs adamianebsa da maTi eleqtronuli fostis misamarTebze. samisamarTo wignTan muSaobis standartuli funqciebia: kontaqtis avtomatizirebuli Seqmna miRebuli Setyobinebebis saTauris velidan aRebuli monacemebis safuZvelze. axali Setyobinebebis Sablonis avtomatizebuli Seqmna saWiro kontaqtis arCevis Semdeg; kontaqtebis siis mowesrigeba dajgufebisa da daxarisxebis gziT. Cadgmuli texsturi funqciebi. 88 redaqtoris gafarToebuli teqsturi redaqtoris Tvisebebidan yvelaze sasurvel funqcias warmoadgens gansakuTrebiT mravalenovani marTlweris Semowmebis saSualebebis arseboba. damatebiT funqciebSi SeiZleba Sediodes mikrobrZanebebi mimarTvebisa da xelmowerebis Sesatanad, aseve xelmowerebis generaciis saSualebebi, maT Soris, SemTxveviTi amorCevis gziT winaswar momzadebuli gare teqsturi failebidan. am xerxebiT sargebloben safosto Setyobinebebis `gasaformeblad~ maTSi damamTavrebeli citatebis, aforizmebis, andazebis CarTvisaTvis. Setyobinebebis funqciebi. Cveulebriv am funqciebis realizacia xdeba damatebiTi sistemiT, romelic gankuTvnilia POP3 da Web-Mail serverebze saaRricxvo Canawerebis mdgomareobis Sesamowmeblad. ganasxvaveben Setyobinebis qselur da avtonomiur saSualebebs. qseluri saSualebebi muSaoben internetTan kavSiris seansebis dros da axorcieleben saaRricxvo Canawerebis periodul gamokiTxvas. Setyobinebebis avtonomiuri saSualebebi muSaoben dadgenili ganawesiT, amasTan maT SeuZliaT damoukideblad daamyaron daSorebuli SeRwevis kavSiri da saaRricxvo Canawerebis Semowmebis Semdeg gawyviton igi. Setyobinebebis SedarebiT ganviTarebul saSualebebs SeuZliaT gaanalizon miRebuli Setyobinebis saTauri da moaxdinon Setyobinebis gadamisamarTeba eleqtronuli fostis sxva misamarTze (iq, sadac mocemul momentSi imyofeba saaRricxvo Canaweris mflobeli) an kavSiris sxva saSualebebze (Cveulebrivi an 89 qseluri telefoni, peijeri, faqsmanqana). amasTan zogierT programas SeuZlia miRebuli teqstis gaxmovanebac. Setyobinebis signalis saxiT SeiZleba gamoyenebuli iqnes xmovani an vizualuri signali (dialoguri fanjara). axali fostis miRebis Sesaxeb Setyobinebebis saSualebaTa umravlesobas SeuZlia signalis micema mocemuli programis gaSvebisas, zogierTs ki friad egzotikuri saSualebiT, magaliTad klaviaturis Suqdiodebis cimcimiT. `safosto yuTebis~ marTvis saSualebebi. saTauris velSi mocemuli monacemebis damaxasiaebeli gansxvaveba Setyobinebis `tanis~ monacemebisagan maTi mcire zomebia. im SemTxvevaSi, roca yoveldRiurad miRebuli Setyobinebebis moculoba klientis mniSvnelovania, gamoyeneba, Setyobinebis mizanSewonilia romelic CatvirTvamde im aRWurvilia saTauris velebis safosto serveridan winaswari daTvalierebis funqciebiT. es saSualebas iZleva ar moxdes iseTi korespondenciebis CatvirTva, romelic ar iyo moTxovnili, Tavidan iqnas acilebuli safosto CalagebebiT arasasurveli failebis miReba, waSlili iqnas Seuvsebel velebiani Setyobinebebi. SerCevisa da waSlis yvela operacia sruldeba uSualod serverze, rac amcirebs kavSiris arxebis datvirTvas da maTi eqspluataciis xarjebs. Setyobinebebis gafiltvra. saTauris velebis zemoT aRwerili analizi SeiZleba Catardes avtomaturad programuli filtrebis daxmarebiT. ase magaliTad, safosto klientebi, romelTac aqvT filtraciis saSualebebi arasasurvel Setyobinebes avtomaturad Slian da adresati maT 90 arasodes naxavs, xolo gamgzavni ar miiRebs cnobas imis Sesaxeb, rom misi Setyobineba miRebulia da wakiTxulia. gafiltvra gamoiyeneba "spamis" negatiur movlenasTan sabrZolvelad. spami - esaa mouTxovneli korespondenciis dagzavna. arsebobs sxvadasxva Sexeduleba spamis kvalifikaciisadmi. kerZod, pirveli mimarTva, rogorc wesi, spamad ar iTvleba eleqtronuli - vaWrobis mas arc Tu sareklamo iSviaTad samsaxurebi, iyeneben magram aramotivirebuli ganmeorebiTi mimarTva ukve iTvleba eleqtronuli fostiT sargeblobis wesebis darRvevad da SeiZleba gasaCivrdes. gafiltvris kidev erTi sasargeblo funqciaa miRebuli Setyobinebebis personalur Sinaarsis avtomaturi dajgufeba Tematur folderebSi. ase magaliTad, velis To gaanalizebisas programas SeuZlia an (vis) gaanawilos miRebuli fosta sxvadasxva momxmareblis Sesabamis folderebSi. am funqcias iyeneben mcire dawesebulebebSi, roca ramodenime TanamSromeli iyenebs eleqtronuli fostis erT saerTo saaRricxvo Canawers. `Savi~ da `TeTri~ siebis uzrunvelyofa. gafiltvris saSualebebs SeuZliaT imuSaon safosto misamarTebis winaswar momzadebul siebTan. `Savi~ ewodeba eleqtronuli fostis misamarTebis sias, romelTagan miRebuli Setyobinebebic avtomaturad daiblokeba da nadgurdeba uSualod serverze lokalur kompiuterSi CatvirTvis gareSe. `TeTri~ sia ki gamoiyeneba arCeuli Setyobinebebis gasaSvebad im 91 SemTxvevebSi, roca safosto klienti momarTulia yvela miRebuli Setyobinebis blokirebaze. dReisaTvis internetSi aris samsaxurebi, romlebic aRricxaven eleqtronuli fostis etiketis damrRvev cnobil spamerebs da sareklamo samsaxurebs. safosto klients SeuZlia avtomaturad Seadaros Semomavali Setyobinebebis gamomgzavnebis misamarTebi qseluri samsaxurebis monacemebs da maTi rekomendaciebis safuZvelze dablokos miRebuli korespondenciebi. samuSaos Sesrulebaze TvaTvalisa da kontrolis funqciebi. organizaciebisaTvis, romlebic moqalaqeebisagan an sxva organizaciebisagan eleqtronuli fostis saSua- lebiT iReben Setyobinebebis (mimarTvebis) did nakads, mniSvnelovania Semomavali dokumentebis moZraobisa da Sesrulebis efeqturi kontroli. did organizaciebSi, romlebic weliwadSi aTasobiT mimarTvas amuSaveben am mizniT gamoiyeneba saqmiswarmoebis marTvis specialuri sistemebi. mcire da saSualo organizaciebSi xSir SemTxvevaSi xerxdeba im safosto klientiT dakmayofileba, romelsac aqvs Semsruleblebis adgilebis mixedviT Semomavali Setyobinebebis moZraobis kontrolis Sesabamisi funqciebi. rezervirebisa da arqivaciis funqciebi. im SemTxvevebSi, roca organizaciis eleqtronuli fosta gamoirCeva gansakuTrebiT mniSvnelovani dokumentaciiT, maSin iyeneben eleqtronuli fostasTan muSaobis im saSualebebs, romelTac aqvT monacemebis SemWidroebul formatSi avtomaturi rezervirebisa da arqivaciis funqciebi. aseTi funqciebis 92 arseboba mniSvnelovnad amaRlebs safosto programis saimedobasa da mdgradobas. ase magaliTad, safosto programis mwyobridan gamosvlis SemTxvevaSi saSualeba iqmneba mTlianad aRdgenili iqnas mTeli mimowera samisamarTi wignis monacemebis CaTvliT. pasuxebis avtomaturi generaciisa da gadamisamarTebis funqciebi. miRebul safosto Setyobinebaze pasuxis avtomaturi generacia saSualebas iZleva daculi iqnes eleqtronuli fostis eTika da operatiulad gaeces pasuxi miRebul Setyobinebas xangrZlivad aryofnis SemTxvevaSic ki. Cveulebriv, yvela miRebul Setyobinebaze gaicema standartuli pasuxi kavSiris droebiTi Seferxebis mizezis miTiTebiT. Tu am SemTxvevaSi gamoyenebuli iqneba filtraciis funqcia, SesaZlebelia Semavali Setyobinebebis klasifikacia gamgzavnis saxelis an Setyobinebis Temis mixedviT da Sesabamisad gansxvavebul Setyobinebebze gansxvavebuli avtopasuxebis generacia. isini vinc xangrZlivad ar imyofebian adgilze, avtopasuxis funqciasTan erTad iyeneben avtomaturi gadamisamarTebis funqciasac. sayovelTaod miRebuli praqtikaa Web-Mail-is samsaxuris erTerT serverze droebiTi `safosto yuTis~ Seqmna da masze im korespondenciebis gadamisamarTeba, CanawerebiT romelic POP3 serverze. miRebulia vinaidan Web-ze saaRricxvo dafuZnebul eleqtronul fostasTan muSaobisaTvis ar aris saWiro arc safosto klientis arseboba, arc misi gamarTva, droebiT `safosto yuTTan~ muSaoben Cveulebrivi brauzeriT kav- Siris nebismieri adgilidan. sadac ar unda imyofebodes 93 momxmarebeli mas yovelTvis aqvs saSualeba gadaaTvalieros miRebuli eleqtronuli fosta erTerT xelmisawvdom WebkvanZze. eqsport-importis funqciebi. formatebi, romlebSic sxvadasxva safosto klientebi inaxaven eleqtronuli fostis Setyobinebebs, SeiZleba gansxvavdebodnen. gansxvavebulia aseve logikuri samisamarTo fostasTan folderebis wignebis muSaobis monacemTa mZlavri struqtura formatebi. programebi da Sida eleqtronul iZlevian sxva programebis formatSi monacenebis eqsportirebis an piriqiT, importirebis saSualebas. eleqtronuli fostis saSualebebis specialuri funqciebi. safosto saSualebebis specialuri funqciebi upirveles yovlisa uzrunvelyofen didi informaciuli nakadebis momsaxurebasTan dakavSirebul operaciebis avtomatizacias da ZiriTadad gamoiyenebian biznesSi. masobrivi fostis dagzavnebis Cvveulebrivi funqciebi. saSualebebi eleqtronuli SesaZlebels xdian gaigzavnos erTi Setyobineba ramodenime misamarTze aslis (CC) velSi damatebiTi misamarTebis ar aris Tuki saWiroa gagzavna, amasTan klientma gaigos aTasobiT yovelTvis sxva Canawerebis mixedviT. programis integracia safosto sasurveli adresatis aseT miTiTebiT. es sakmarisi 94 ar aris, misamarTebi SemTxvevebSi dagzavnis gzavnilebis siebis xdeba am rom velis safosto samsaxurebTan.. dagzavnis siebi aris teqsturi faili, romelic warmoadgens Cveulebriv monacemTa bazas, romelSic calkeuli Canawerebi gamoyofilia standartul gamyofebiT " : " an tabulaciis simboloTi. Setyobinebebis dagzavna xdeba siaSi mocemul yvela misamarTze. programis damatebiTi saSualebebi aseve SesaZlebels xdian: miRebuli Setyobinebebis analizis safuZvelze avtomaturad Seitanos dagzavnis siaSi misamarTi (magaliTad, klientis Txovnis mixedviT xelmowera sainfirmacio biuletenze, eleqtronul katalogze da a.S.); avtomaturad amoiRos misamarTi dagzavnis siidan (magaliTad, klientis TxovniT misi misamarTiT reklamis gagzavnis Sewyvetis SemTxvevaSi); dajgufdes dagzavnis siebSi Canawerebi; mravali firma ugzavnis axal klientebs erTi da imave Sinaarsis werilebs xolo (yuradRebisaTvis mudmiv klientebs madlobas sxva gadagixdiT), Sinaarsis werilebs (axali winadadebebiT); moZebnos erTnairi Canawerebi dagzavnis siebSi da gaanadguros; daadginos da gaauqmos ara aqtualuri Canawerebi (magaliTad, eleqtronuli fostis klientis misamarTis Secvlis SemTxvevaSi). saWiroa ganvasxvavoT masobrivi dagzavna da `safosto dabombva~. safosto dabombva aris masobrivi dagzavnebis gziT mouTxovneli korespondenciebiT `safosto 95 yuTis" gadavsebis mizanmimarTuli, borotuli aqcia. es aris internetis sargeblobis wesebis uxeSi darRveva, romelTa winaaRmdeg servisis provaiders SeuZlia administraciuli zomebis miReba. zogierT SemTxvevaSi, sistemis funqcionirebis ganzrax darRveva SeiZleba dakvalificirdes rogorc samarTlebrivi danaSauli. aseT kvalifikacias mimarTaven Tuki SesaZl;ebelia pirdapiri zianis arsebobis damtkiceba. masobrivi dagzavna gamoirCeva imiT, rom Setyobinebebi igzavneba sxvadasxva misamarTze. is ar warmoadgens kanondarRvevas, Tumca yovelTvis ar Seesabameba servis- provaiderTan dadebul xelSekrulebas. Cveulebriv praqtika iTvaliswinebs, rom masobrivi dagzavnebis warmoebisaTvis saWiroa xelSekrulebaSi Sesabamisi punqtis gaTvaliswineba da finansuri mxaris ganxilva. lokaluri SMTP-serveris funqciebi. korespondenciebis masobrivi dagzavna servisis mimwodeblis mier SMTP- serveris gamoyenebiT did dros moiTxovs, vinaidan serverze iqmneba sxvadasxva klientisgan miRebuli Setyobinebebis rigi. specialur SemTxvevebSi iyeneben safosto sistemebs, romlebic iTavseben safosto klientisa da SMTP-serveris funqciebs. isini saSualebas iZlevian gaigzavnos korespondenciebi SMTP serveris gverdis avliT da uzrunvelyofen maRal warmadobas (ramodenime aTasi gzavnili saaTSi). personalizaciis funqciebi. masobrivi dagzavnisas mniSvnelovania calkeuli Setyobinebebis personalizacia. igi mdgomareobs imaSi, rom TiToeul Setyobinebas aqvs individualuri elementebi, magaliTad 96 mimarTva (batono, qalbatono, batonebo da a.S), adresatis saxeli da raime personaluri cnobebi mis Sesaxeb. personalizacia sruldeba safosto programis monacemTa bazasTan da dagzavnis siebTan urTierTqmedebis gziT. Setyobineba mzaddeba paketis saxiT, romelsac aqvs Serwymis velebi.. monacemebi Serwymis velebSi Caismeba monacemTa bazidan dagzavnis siebSi miTiTebuli parametrebis Sesabamisad. personalizaciis teqnologiis wyalobiT SesaZlebeli xdeba mniSvnelovnad gaizardos sareklamo-marketingul kompaniebSi gamoxmaurebebi, klientebis anketirebis warmoebisa da SemkveTTan ndobis damyarebisaTvis. mocemul magaliTSi, suraTze 3, pativcemulo <batono> <kikviZe>! <21.04.00> Tqven SeukveTeT Cvens maRazias wigni <i. WavWavaZe. tomi 2.>. vimedobnebT, igi miiReT droulad da SesaZlebelad CaTvliT SemdgomSic isargebloT Cveni momsaxurebiT. gatyobinebT, rom dawyebuli <15.12.00>-dan gayidvaSi iqneba axali wigni analogiuri TematikiT <i. WavWavaZe tomi 3.>. rogorc mudmiv klients, Tqven mogecemaT damatebiTi SeRavaTi <15> procenti fasdaklebiT. viRebT SekveTebs. didi pativiscemiT: "sasargeblo wigni"-is samsaxuri administracia sainformacio samsaxuris Setyobinebebi gaegzavneba mxolod im klientebs, visac surT regularulad Seityon gayidvaSi miRebuli wignebis Sesaxeb. Tu Tqven gsurT uari TqvaT regularuli Setyobinebis miRebaze, gTxovT gamogzavnoT Cvens misamarTze nebismieri . Setyobineba TemiT Unsubscribe. sur. 3 Setyobinebis personalizacia Serwymis velebis gamoyenebiT 97 Serwymis velebi Casmulia kuTxur frCxilebSi. Setyobinebis mom-zadebisas monacemebi maTTvis monacemTa bazidan aiReba. daSorebuli administrirebis funqciebi. zogierT safosto klients Setyobinebis SeuZlia signali ara daSorebuli mxolod kavSiris gaugzavnos saSualebebs, aramed miiRos kidec maTgan mmarTveli signalebi. safosto sistemebis daSorebuli marTva xdeba telefonis aparatebis daxmarebiT, romelTac aqvT nomrebis reJimi. kavSiris damyarebis tonaluri akrefis Semdeg sistema aRiqvams cifruli nakrebis signalebs, rogorc brZanebebs. msgavsi sistemebi saSualebas iZlevian gadamisamarTdes miRebuli Setyobineba debuli an pasuxis xmovani avtomaturad erT-erTi Setyobinebis gaigzavnos varianti. gagzavna, winaswar momza- SesaZlebelia romelic aseve nakarnaxevia daSorebuli satelefono aparatidan. eleqtronuli fostis eTika etiketis moTxovnebis mixedviT eleqtronul fostas ukavia Sualeduri mdgomareoba Cveulebrvi fostasa da satelefono kavSirs Soris. es moTxovnebi ufro mkacria, vidre Cveulebrivi mimowerisas, magram arc ise mkacri, rogorc satelefono urTierTobisas. eleqtronuli fosta SeiZleba ganvixiloT rogorc `gadadebuli satelefono zari~, amitom ar aris aucilebeli mimarTvis drois gaTvaliswineba. eleqtronuli calke ganixileba fostis eTikis samsaxurebrivi 98 da ganxilvisas piradi cal- mimowera. samsaxurebrivSi igulisxmeba mimowera organizaciebs Soris an organizaciebsa da kerZo pirebs Soris. samsaxurebrivi mimoweris eTika. uris Setyobinebis momzadebisas aucilebelia saTa- yvela velis Sevseba. Setyobinebaze Seuvsebeli velebiT pasuxi SesaZlebelia ar movides, vinaidan avtomaturi filtraciis saSualebebs SeuZliaT ar dauSvan miRebuli Setyobineba adresatamde. Setyobinebis Sinaarsi (tani) unda iyos mokle. masSi unda iyos aRwerili mimarTvis mizezebi da mkafiod gamoxatuli konkretuli Txovna (moTxovna). swored Txovna (moTxovna) warmoadgens gadawyvetilebis miRebis safuZvels sapasuxo Setyobinebis SesrulebisaTvis. moTxovnis mkafiod formulirebis gareSe pasuxi ar aris garantirebuli. tuli eleqtronuli fostis SetyobinebaSi gamoxa- Txovna an moTxovna, ar unda moiTxovdes adre- satisagan eleqtronuli fostis garda sxva kavSiris saSualebebis gamoyenebas. rogorc wesi, upasuxod rCeba romelime Web-kvanZze stumrobis, faqsis gagzavnis an miTiTebul nomerze telefoniT darekvis Sesaxeb TxovniT mimarTva. vadaa 24 eleqtronuli fostis Setyobinebebze pasuxis saaTi. pasuxis Sinaarsi unda Seesabamebodes moTxovnis Sinaarss. Tu srulfasovani pasuxis gacema am droSi ar xerxdeba, saWiroa gaices formaluri pasuxi gadawyvetilebis miRebis mosalodneli vadis miTiTebiT. 99 pasuxis Semowmdes sworad formaluri miuReblobis iyo moTxovnebi Tu SemTxvevaSi saWiroa ara daculi Setyobinebaze (velebis Sevseba, mosalodneli reaqciis mkafio miTiTeba, Setyobinebis avtoris xelmowera). samsaxurebrivi mimowerisas ganmeorebiTi mimarTvebi dasaSvebia mxolod drois garkveuli intervalis Semdeg, ara naklebi erTi kvirisa (Tu garemoebebi saSualebas iZleva ukeTesia Setyobinebebs Soris orkviriani intervalis dacva). ufro xSiri mimarTvebi ganxilul iqnas rogorc spam-i, ris Semdegac mimarTvis wyaros blokireba moxdeba filtraciis saSualebebiT. samsaxurebriv sagzavnad safosto mimoweraSi Calagebebis failebis meqanizmis gada- gamoyeneba dasaSvebia mxolod partnioris pirdapiri TxovniT. ar unda moxdes araviTari safosto Calagebebis gagzavna sakuTari iniciativiT. mouTxovneli Calagebebi bevri eleqtronuli fostiT Setyobinebis miRebis unda safosto safosto ganadgurdes klientis Calagebebis sisusteebs xSirad arakoreqtul failiT SemTxvevaSi, gauxsnelad, susti iyeneben Calagebuli mxare safosto waukiTxavad. dakavSirebulia damuSavebasTan. borotmzraxvelebi aseT kompiute- ruli sistemebis funqcionirebis darRvevis mizniT. Tu safosto Calagebebis gagzavna SeTan- xmebulia orive mxaris mier, saWiroa Sefasdes gadasagzavni failis zoma. dasaSvebad iTvleba zoma 100 k.baitamde. Tu realuri zoma metia, saWiroa amis Sesaxeb winaswar ecnobos 100 partniors (kavSiris nebismieri winaswari gafrTxilebis saSualebis aucilebloba gamoyenebiT). dakavSirebulia imasTan, rom adresatis safosto klienti SeiZleba momarTuli iyos didi zomis Calagebebis mqone Setyobinebebis dablokvaze. zogierTi safosto programa saSualebas iZleva `daiWras~ grZeli safosto Calagebebi mokle fragmentebad, romlebic ramdenime jerze gadaigzavneba. am SemTxvevaSi winaswaraa saWiroa imaSi darwmuneba, rom adresatis safosto klients (safosto programas) SeuZlia maTi sworad awyoba. piradi mimoweris eTika. uris Setyobinebis momzadebisas aucilebelia saTa- yvela velebiT velis pasuxi Sevseba. SeiZleba Setyobinebaze ar movides Seuvsebeli zemoT aRniSnuli pirebTan mimarTva, mizezebis gamo. aramarTebulia ucnob romlebic ar aqveyneben Tavis misamarTs qselSi an masobrivi informaciis saSualebebSi. ukiduresi aucileblobis SemTxvevaSi saWiroa Setyobinebis pirvel striqonebSi wardgena da axsna Tu saidan gaxda cnobili misamarTi. pirad mimarTvaze pasuxis vada ar aris reglamentirebuli. misi dadgena xdeba or partniors Soris urTierTobis arsebuli praqtikiT. Tu aseTi praqtika ar arsebobs (pirveli mimarTvisas), saaTis ganmavlobaSi. 101 pasuxi unda gaeces 24 pasuxis momzadebisas saWiroa gamoyenebul iq- nas originaluri Setyobinebis ena da kodirebis simboloebi. pasuxis ucnobi pirisaTvis miuReblobis gagzavnil SemTxvevaSi Setyobinebaze ganmeorebiTi mimarTva dauSvebelia da ganixileba rogorc spam-i. miRebis ucnobi SemTxvevaSi wyarodan ar mouTxovneli aris Setyobinebis rekomendirebuli pasuxis gacema mimarTvis Sewyvetis TxovniTac ki. internetSi aris samsaxurebi, romlebic axdenen eleqtronuli fostis misamarTebis Segrovebas sareklamo kompaniebisaTvis miyidvis mizniT. klientisagan nebismieri pasuxis miRebis faqti amtkicebs misamarTis arsebobas, mniSvnelovnad amaRlebs mis komerciul faseulobas sareklamo samsaxurebisaTvis, xels uwyobs misamarTis axal gadayidvas da Sesabamisad, mxolod zrdis arasasurveli Setyobinebebis moculobas. Calagebuli failebis mqone mouTxovneli Set- yobinebebis miRebisas isini gauxsnelad unda ganadgurdes. es moTxovna kategoriulia, igi vrceldeba iseT failebzec ki romlebic miRebulia axlobeli adamianebisagan, megobrebisa da nacnobebisagan. SemTxvevaSi calke Calagebuli failis gagzavnis aucileblobis saWiroa SetyobinebebiT, winaswar partnioris winaaRmdeg gafrTxileba SemTxvevaSi es faili ganadgurdeba. Tu Calagebuli faili didi zomisaa (100 k baitze meti), saWiroa ara mxolod adresatis winaswar gafrTxileba, aramed misi Tanxmobis miReba - gadagzavnaze. 102 eleqtronuli fostis SeTanxmebebi. samsaxurebrivi mimowerisaTvis gamoiyeneba is ena da simboloebis kodirebis is meTodi, romelic damtkicebulia mocemul organizaciaSi, imisgan damoukideblad Tu romel enaze da romeli korespondentisagan. mimarTva kodirebiT miiReba gaurkvevlobis uflebamosil pirze, Setyobinebebi SemTxvevaSi magaliTad saWiroa sistemur administratorze. piradi mimowerisas sapasuxo Setyobinebebis momzadebisas saWiroa imave enisa da kodirebis meTodis gamoyeneba, romelic gamoyenebulia sawyis SetyobinebaSi. eleqtronuli fostis Setyobinebebis momzadebisas gamoiyeneba egreT wodebuli emotikonebi da abreviaturebi. emotikoni aris avtoris emociebis gadmosacemad gankuTvnili simboloebis kombinacia. abreviatura aris sayovelTaod miRebuli sityvis Semokleba, romelic gamoiyeneba klaviaturidan informaciis Setanis gamartivebisaTvis. rogorc wesi, emotikonebisa da abreviaturebis gamoyeneba Semoifargleba piradi mimoweriT. samsaxurebriv mimoweraSi maTi gamoyeneba arasasurvelia. emotikonebs qmnian simboloebis klaviaturuli kombinaciis gamoyenebiT. gamosaxulebebi unda aRviqvaT warmosaxviT 90-iT mobrunebuli saaTis isris mimarTulebiT. mag: :-)-Rimili; :-/ ironia; :-(- dardi; da sxva SesaZlo emotikonebis raodenoba aseulobiT izomeba. maTi gamoyeneba SesaZlebels xdis gamococxldes araformaluri mimowera, magram amasTan saWiroa zomierebis 103 dacva. emotikonebis daniSnulebaa martivi da gasagebi grZnobebis gadacema da ara partnioris dayeneba gamocanis winaSe. yvelaze farTod gamoyenebuli abreviaturebidan ki unda avRniSnoT Semdegi: BTW - by the way - sxvaTaSoris...... IMNO - in my humble opinion - Cemi mokrZalebuli azriT....... AFAIK - as for as I know - ramdenadac CemTvis cnobilia......... FYEO - for you eyes only - mkacrad Cvens Soris.......... FYI - for your information - cnobisaTvis........... abreviaturebi axali ambebis jgufze gansakuTrebiT mimarTuli xSirad gamoiyeneba eleqtronuli fostis SetyobinebebSi (telekomferenciebi). Cveulebriv maT iyeneben mxolod maSin, roca partniorTan eleqtronuli urTierTobebis praqtika ukve Camoyalibebulia. eleqtronuli fostis usafrTxoeba. usafrTxoebis TvalsazrisiT, eleqtronul fostasTan muSaobisas arsebobs Semdegi saxis saSiSroebebi: konfidencialuri informaciis gaJonva; momsaxurebaze uaris Tqma; kompiuteruli virusiT dazianeba; kompiuterSi aqtiuri Semadgenlobis SeRweva. konfidencialuri informaciis gaJonvis Tavidan acilebis mizniT safosto gacvlebisas iyeneben simetriuli da arasimetriuli kriptografiis 104 meTodebs. simetriuli kriptografis dros gaSifvris erTnair gasaRebiT (paroli) atyobinebs orive mxare programul iyenebs uzrunvelyofas. Setyobinebis adresats gasaRebs daSifvrisa daSifvrisas kavSiris da arCeuli gamgzavni alternatiuli saSualebebis, magaliTad telefonis gamoyenebiT. arasimetriuli daSifvris dros Setyobinebas gamgzavni daSifravs mimRebis serTipikatis daxmarebiT (Ria gasaRebi). Tanamedrove safosto klientebis umravlesoba avtomaturad asrulebs am operaciebs, rogorc gamgzavnisaTvis, ise adre- satisaTvis SeumCnevlad. `momsaxurebaze uaris Tqmad~ wodebuli saSiSroeba dakavSirebulia adresatis safosto serverebis wyobile- bidan mizanmimarTul gamosvlasTan, magaliTad SetyobinebebiT fostis gadavsebasTan. sawinaaRmdego zomad iyeneben jer erTi, iseT safosto klientebs, romelTac SeuZliaT serverze miRebuli Setyobinebis gaanalizeba momxmareblis kompiuterSi CatvirTvamde da meore, `safosto yuTis~ gadavsebis Tavidan asacileblad saWiro ar aris sakuTari eleqtronuli fostis misamarTis farTod afiSireba. Tu ki aucilebelia misamarTis ufaso samsaxurSi mas iyeneben. gamoqveyneba, Web-Mail-is erTerT xsnian saaRricxvo Canawers da droebiT sakuTari misamarTis qselSi gagzavnisas saWiroa imis mxedvelobaSi miReba, rom arseboben avtomaturi programuli saSualebebi romelTac SeuZliaT nebismieri tipis failis daTvaliereba maTSi E-Mail-is misamarTebis moZebnis mizniT. Cveulebriv es saSualebebi dokumentSi eZeben `@~ simbolos, amitom mas cvlian raime sxva 105 simboloTi, romelic gasagebia adamianisaTvis, magram ara programisaTvis, magaliTad ase: [email protected] nacvlad iyeneben: myname#absd.com ufro saimedoa meTodi, roca adresatis saxelis nacvlad gamoiyeneba standartuli Sabloni, magaliTad NOSPAM, [email protected] iyeneben: nospammyname#absd.com nacvlad: imas rom TavsarTi `nospam~ unda Camocildes, momxmarebeli Tavad unda mixvdes. eleqtronuli fostis saSualebiT SesaZlebelia rogorc `klasikuri~ kompiuteruli ise specialuri `safosto~ virusebis miReba. klasikuri virusebi vrceldeba Sesrulebadi failebis (programebi) saxiT, romlebic Calagebulia eleqtronuli fostis SetyobinebaSi. aseTi meTodiT SeiZleba daziandes nebismieri kompiuteruli sistema, gamoyenebuli safosto klientisagan damoukideblad. eleqtronuli fostis SetyobinebebTan erTad miRebuli yvela Sesrulebadi faili potenciurad saSiSia, maSinac ki, Tu isini miRebulia nacnobebisagan. saWiroa gvaxsovdes, rom eleqtronuli fosta arasasurveli saSualebaa programebis gacvlisaTvis. Tu aucilebelia vinmesTan sasargeblo programis gaziareba, saWiroa ara TviT programis gagzavna, aramed cnobebis miwodeba imis Sesaxebm Tu sad SeiZleba misi mopoveba. SedarebiT sasargeblo da Semowmebuli samsaxurebrivi programebi qselSi unda iyos gamoqveynebuli. am SemTxvevaSi werilis teqstSi sakmarisia moyvanili iqnas misi URL-misamari 106 `safosto virusebis~ muSaobis meqanizmi emyareba calkeul safosto programebSi arsebuli "sisusteebis" gamoyenebas. SedarebiT xSirad virusul Tavdasxmas ganicdian standartuli kerZod programuli programisa uzrunvelyofis Outlook Exproler. momxmareblebi, `safosto virusis~ amoqmedebisaTvis arcaa saWiro im failis Sesruleba, romelic safosto Calagebis saxiTaa miRebuli, sakmarisia misi mxolod gaxsna. swored amitom, eleqtronuli fostis eTikis ganxilvisas aRniSnuli iyo, rom araa rekomendirebuli safosto Calagebebis gagzavna mimRebis winaswar gafrTxilebis gareSe, xolo Calagebuli failebis mqone Setyobinebebis moulodneli miRebisas saWiroa misi ganadgureba daTvalierebis gareSe. 107 Tavi 4. kompiuteruli usafrTxoeba 4.1 kompiuteruli usafrTxoebis cneba. usafrTxoebis cneba gamoTvliT teqnikaSi gulisxmobs kompiuteris saimedo muSaobas, mniSvnelovani monacemebis saimedo Senaxvas, uflebis ar mqone pirebis mier cvlilebebis Setanisagan informaciis dacvas, eleqtronuli kavSiriT mimoweris saidumloebis dacvas da sxva. ra Tqma unda, yovel civilizebul qveyanaSi moqalaqeebis usafrTxoebas kanoni icavs, magram gamoTvliTi teqnikis sferoSi sakanonmdeblo praqtika kanonSemoqmedebiTi ganviTarebas, saimedoba sustadaa procesi amitom ZiriTadad ver ganviTarebuli, uswrebs kompiuteruli TviTdacvis kompiuterisaTvis mTavar xolo teqnologiebis sistemebis zomebzea muSaobis damyarebuli. safrTxes e.w. programa-virusebi warmoadgenen. kompiuteruli virusebi. kompiuteruli dokumentSi, areebSi an virusi monacemebis CarTuli programuli aris sxva matareblebis kodi, programaSi gansazRvrul romelic asrulebs arasanqcirebul moqmedebebs mis matarebel kompiuterze. kompiuteruli virusebebis ZiriTad tipebs warmoadgenen: programuli virusebi; CamtvirTavi virusebi; makrovirusebi. 108 an programuli virusebi. programuli virusebi aris gamoyenebiT programebSi miznobrivad Canergili programuli kodis blokebi. davirusebuli programebis amuSavebisas xdeba masSi Cadebuli virusuli kodis amuSaveba. am kodis muSaoba iwvevs momxmareblisagan SeumCnevel cvlilebebs xisti diskebis failebis sistemaSi an/da sxva programebis SinaarsSi. magaliTad, virusul kods SeuZlia sxva programebis `sxeulSi~ TviTwarmoqmna. am process gamravlebas uwodeben. garkveuli drois gasvlis Semdeg, Seqmnis ra sakmarisi raodenobis asls, programuli virusi gadadis damangrevel moqmedebaze: programisa da operaciuli sistemis muSaobis darRvevaze, xist diskze Senaxuli informaciis ganadgurebaze da sxva. am process virusul Setevas uwodeben. yvelaze damangrevel virusebs SeuZliaT gamoiwvion xisti diskis gadaformateba. vinaidan diskis gadaformateba sakmarisad xangrZlivi procesia, romelic ver Sesruldeba momxmareblis SeumCnevlad, amitom xSir SemTxvevaSi, programuli virusebi xisti diskis sistemur seqtorebSi monacemebis ganadgurebiT Semoifarglebian, rac failebis sistemis dakargvis tolfasia. aseT SemTxvevaSi xisti diskis monacemebi xeluxlebelia, magram maTi gamoyeneba specialuri saSualebebis gareSe SeuZlebelia, vinaidan ucnobia diskis romeli seqtori romel fails ekuTvnis. monacemebis aRdgena am SemTxvevaSi Teoriulad SesaZlebelia, magram am samuSaoebis Sromatevadoba Zalze maRalia. 109 iTvleba, rom arc erT viruss ar SeuZlia mwyobridan gamoiyvanos kompiuteris aparatuli saSualebebi. magram, aris SemTxvevebi, rodesac kompiuteris aparatuli da programuli dakavSirebuli, uzrunvelyofa rom imdenadaa programuli erTmaneTTan dazianebis aRmofxvra mxolod aparatuli saSualebebis SecvliT xerxdeba. ase magaliTad, umravles Tanamedrove deda plataSi Setana- gamotanis sabazo sistema (BIOS) inaxeba mudmiv mexsierebis mowyobilobaSi (e.w. fleS-mexsiereba). zogierTi programuli virusebi BIOS-is monacemebis gasanadgureblad iyeneben sworad fleS-mexsierebis mikrosqemaSi informaciis gadaweris SesaZleblobas. aseT SemTxvevaSi kompiuteris muSaobis unarianobis aRsadgenad saWiroa an im mikrosqemebis Secvla, romelSic Senaxulia BIOS, an misi gadaprogrameba spe- cialuri programuli saSualebebiT. programuli Seumowmebeli gare virusebi kompiuterSi matareblebis vrceldebian gamoyenebiT (disketebi, kompaqtdiskebi da a.S) an internetidan miRebuli programebis gaSvebiT. gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces sityvas `gaSvebiT~, Cveulebrivad davirusebuli failebis aslis gakeTebisas kompiuteri ar SeiZleba davirusdes. amitom, internetiT miRebuli yvela faili unda Semowmdes usafrTxoebaze, xolo Tu miRebulia mouTxovneli mona- cemebi ucnobi wyarodan, igi unda ganadgurdes dauTvaliereblad. virusuli programebis gavrcelebis Cveulebrivi xerxia eleqtronuli werili `rekomendaciiT~ amoviRoT da gavuSvaT TiTqosda sasargeblo programa. 110 CamtvirTavi virusebi. CamtvirTavi virusebi programuli virusebisagan gavrcelebis meTodiT gansxvavdebian. isini azianeben ara programul failebs, aramed, diskuri mexsierebis gansazRvrul sistemur areebs. amas garda CarTul kompiuterSi maT SeuZliaT droebiT ganTavsdnen operatiul mexsierebaSic. Cveulebrivad CatvirTvis romlis daviruseba mcdelobisas sistemuri iseTi xdeba diskuri kompiuteris matareblebidan, are Seicavs CamtvirTav viruss. maga- liTad, kompiuteris moqnili magnituri diskidan CatvirTvisas, Tavdapirvelad virusi SeaRwevs operatiul mexsierebaSi, xolo Semdeg xisti diskis CamtvirTav seqtorSi. SemdegSi, es kompiuteri Tavad xdeba virusis gavrcelebis wyaro. makrovirusebi. es virusebis gansakuTrebuli kategoriaa, romlebic azianeben iseT dokumentebs, romlebic Sesrulebulia im programebSi romlebsac aqvT, egreTwodebuli, makrobrZanebebis Sesrulebis saSualebebi. kerZod, aseT dokumentebs miekuTvnebian teqsturi procesoris Microsoft Word dokumentebi (maT .doc gafarToeba aqvT). daviruseba xdeba dokumentis gaxsnisas programis fanjaraSi Tu ki masSi gamorTuli ar aris makrobrZanebebis Sesrulebis SesaZlebloba. ise, rogorc sxva tipis virusebis, am virusis Semotevis Sedegi SeiZleba iyos rogorc SedarebiT uwyinari aseve damangrevelic. 111 4.2 kompiuteruli virusebisagan dacvis meTodebi. kompiuteruli virusebidan dacvis sami xerxi virusi mainc arsebobs. virusebis Semotanis acileba; virusebis Semotevis acileba, Tu ki Semovida; damangreveli Sedegebis acileba, Tu ki Semoteva mainc moxda, Sesabamisad dacvis realizaciis sami moTodi arsebobs: dacvis programuli meTodebi; dacvis aparatuli meTodebi; dacvis organizaciuli meTodebi. mniSvnelovani informaciis dacvis sakiTxSi xSirad iyeneben yofiT midgomas: `avadmyofoba ukeTesia aviciliT, vidre vumkurnaloT~. samwuxarod swored es iwvevs umetesad damangrevel Sedegebs. SevqmniT ra bastionebs kompiuterSi virusebis SeRwevis gzaze, ar SeiZleba daveyrdnoT maT da davrCeT maTi damangreveli Setevis Semdeg moqmedebisaTvis moumzadebelni. amasTan erTad, virusuli Seteva ar aris mniSvnelovani monacemebis dakargvis erTaderTi da yvelaze gavrcelebuli romelsac mizezi. SeuZlia arseboben gamoiyvanon programuli mwyobridan Cavardnebi, operaciuli sistema, agreTve aparatuli Cavardnebi, romelsac SeuZlia gaxados xisti diski muSaobis uunaro. yovelTvis arsebobs kompiuteris dakargvis albaToba monacemebTan moparvis, xanZris an sxva stiqiuri ubedurebis gamo. 112 erTad, amitom usafrTxoebis sistemis Seqmna pirvel rigSi saWiroa daiwyos gamowveuli iqneba es `bolodan~ damangreveli virusuli - nebismieri Sedegebis Seteva, moqmedebiT Tavidan gaqurdva Tu acilebiT, xisti diskis mwyobridan gamosvla. monacemebTan saimedo da usafrTxo muSaoba miiRweva moulodneli mxolod movlena, maT maSin, rodesac nebismieri Soris kompiuteris sruli fizikuri ganadgureba ar gamoiwvevs katastroful Sedegebs. antivirusuli dacvis ZiriTad monacemebis dacvis saSualebas saTadarigo saSualebebi. warmoadgens aslebis informaciis mniSvnelovani gakeTeba. zemoT CamoTvlili mizezebiT informaciis dakargvis SemTxvevaSi xist diskebs gadaaformateben da xelaxali eqsploataciisaTvis amzadeben. `sufTa~ daformatebul diskze ayeneben distributul kompaqtdiskidan operaciul sistemas, Semdeg aseve distriburuli matareblidan ayeneben yvela aucilebel programul uzrunvelyofas. kompiuteriis aRdgena mTavrdeba saTadarigo aslebidan monacemebis aRdgeniT. monacemebis rezervirebisas mxedvelobaSi unda gvqondes is, rom internetis qselis samsaxurebTan mimarTvis yvela saregistracio da parolis monacemebi calke unda Seinaxos. mizanSewonili araa maTi kompiuterebze Senaxva. Cveulebrivad Senaxvis adgilia samsaxurebrivi dRiuri ganyofilebis xelmZRvanelis seifSi. saTadarigo aslebis Seqmnis RonisZiebebis Sedgenisas aucilebelia gaviTvaliswinoT, rom saTadarigo aslebi inaxebodes kompiuterisagan damoukideblad. magaliTad, igi113 ve kompiuteris sxva xist diskze saTadarigo aslis Senaxva mxolod usafrTxoebis iluzias qmnis. SedarebiT axals da sakmarisad saimedo xerxs mniSvnelovani da ara komfidencialuri monacemebis Sesanaxad warmoadgens daSorebuli serverebis Web-papkaSi internetSi maTi Senaxva. aris samsaxurebi, romlebic ufasod sTavazoben momxmarebels ramodenime megabaitamde sivrces monacemebis Sesanaxad. komfidencialuri inaxaven gare monacemebis matareblebze, saTadarigo romlebsac inaxaven pirebs seifSi, sasurvelia sxva SenobaSi. saTadarigo pirebis momzadebis saorganizacio gegmis damuSavebisas iTvaliswineben ara nakleb ori saTadarigo piris Seqmnas sxvadasxva adgilze SenaxviT. maT Soris asruleben rotacias. magaliTad, kviris ganmavlobaSi yoveldRe gadaaqvT monacemebis aslebi saTadarigo kompleqtze `A~, xolo erTi kviris Semdeg maT cvlian kompleqtiT `B~ da a.S. informaciis dacvis damxmare saSualebas warmoadgens antivirusuli programebi da dacvis aparatuli saSualebebi. magaliTad, mTavar plataze gadamrTvelis ubralo amorTva ar miscems mudmivi mexsierebis programirebuli mikrosqemis waSlis saSualebas, imis miuxedavad Tu vin Seecdeba amis gakeTebas: kompiuteruli virusi, boroti Tu araswori momxmarebeli. arseboben sakmarisad bevri antivirusuli dacvis programebi. isini iZlevian Semdeg SesaZleblobebs: 1. gare matareblebze (mag. moqnil diskze) xisti diskis `saxis~ Seqmna. xisti 114 diskis sistemuri aris monacemebis dazianebisas diskis Senaxuli `saxe~ iZleva Tu yvela monacemebis ara umetesi nawilis aRdgenis saSualebas. am saSualebiT SeiZleba daicvaT monacemebis dakargva aparatuli Cavardnebisas da xisti diskis araswori daformatebisas. 2. xisti diskebis regularuli skanireba virusebze Cveulebrivad, avromaturad sruldeba kompiuteris yoveli CarTvisas da gare matareblebis wamkiTxav mowyobilobaSi yoveli Cadebisas. skanirebisas mxedvelobaSi misaRebia is, rom antivirusuli programa viruss eZebs programis kodisa da monacemTa bazaSi ar- sebuli misTvis cnobili virusebis kodebis SedarebiT. Tu monacemTa baza moZvelebulia, xolo virusi axali, programis skanireba mas ver aRmoaCens. saimedo muSaobisaTvis saWiroa antivirusuli programebis ganaxleba. ganaxlebis sasurveli periodia or kviraSi erTxel; dasaSvebia sam TveSi erTxel. magaliTisaTvis, damangreveli Sedegebi virusis W95.CIH.1075 (Cernobili), romelmac 1999 wlis 26 aprils gamoiwvia asi aTasobiT kompiuterze informaciis ganadgureba iyo ara misgan Tavdacvis uqonloba, aramed am saSualebebis (antivirusuli bazis) 3. ganaxlebis dayovneba. failis zomebisa da sxva atributebis Semowmeba. ramdenadac zogierTi kompiuteruli virusebi gamravlebis etapze cvlian davirusebuli failebis zomebs, makontrolebeli programebi aRmoaCenen maT moqmedebas da afrTxileben momxmarebels. 115 4. xist diskTan mimarTvis kontroli. ramdenadac, kompiuteruli virusebis saSiSi operaciebi ase Tu ise mimarTulia xist diskze Cawerili monacemebis modifikaciisaken, antivirusul programebs SeuZliaT akontrolon masTan mimarTvebi da gaafrTxilon momxmarebeli saeWvo aqtivobis SemTxvevaSi. 4.3 informaciis dacva internetSi. internetSi muSaobisas mxedvelobaSi unda viqonioT is, rom ramdenadac saerTaSoriso qseli Riaa TviToeuli klientisaTvis, imdenad misi kompiuteruli sistemis resursebi garkveul pirobebSi Riaa yvelasaTvis vinc flobs amis aucilebel saSualebas. kerZo momxmareblisaTvis es faqti gansakuTrebul rols ar TamaSobs, magram amis codna aucilebelia, rom ar davuSvaT im qveynebis kanonmdeblobis damrRvevi moqmedebebi, romelTa teritoriazecaa ganlagebuli internetis serverebi. aseT moqmedebebs ganekuTvnebian kompiuteruli sistemis muSaobis unarianobis cdebi. daculi darRvevis ganzraxuli sistemebis `gatexva~, iseTi an uneblie programebis gamoyeneba da gavrceleba, romlebic arRveven kompiuteruli sistemebis muSaobis unarianobas (nawilobriv, kompiuteruli virusebi). saerTaSoriso qselSi muSaobisas unda gvaxsovdes, rom absoluturad yvela moqmedeba fiqsirdeba da aRiricxeba specialuri programuli saSualebebiT da informacia, rogorc kanonieri ise ukanono moqmedebaze sadRac aucileblad grovdeba. amgvarad, internetSi informa- 116 ciis gacvlas unda mivudgeT, rogorc mimoweras, Cveulebrivi safosto Ria baraTebis gamoyenebiT. informacia Tavisuflad moZraobs orive mxares, magram sazogadod xelmisawvdomia informaciuli procesis yvela monawilisaTvis. es exeba masiuri gamoyenebisaTvis Ria internetis yvela samsaxurs, magram Cveulebrivi safosto kavSirSic Ria baraTebis gverdiT arseboben safosto konvertebi. safosto konvertebis gamoyeneba mimowerisas ar niSnavs rom partniorebs dasamali aqvT rame. maTi gamoyeneba Seesabameba didi xniT damkvidrebul istoriul tradiciebs da sazogadoebis moralur-eTikur normebs. informaciis dasacavad analogiuri `konvertebis~ saWiroeba internetSic arsebobs. dRes interneti saSualebas moZraobs da ar warmoadgens universalur saxelSekrulebo da marto sacnobaro urTierTobebis sistemas. finansuri masSi valdebulebebi, romelTa dacvis aucilebloba saWiroa, rogorc daTvalierebis ise falsifikaciisagan. 1999 wlidan moyolebuli interneti xdeba eleqtronuli komerciis mZlavri saSualeba, es ki moiTxovs sagadasaxado baraTebis da sxva eleqtronuli gadaxdis saSualebebis dacvas. internetSi informaciis dacvis principebi eyrdnoba informaciis gansazRvrebas. informacia aris monacemebis da maTi adeqvaturi meTodebis urTierTqmedebis produqti. Tu komunikaciis procesSi monacemebi gadaecema Ria sistemiT (xolo interneti ucxo pirebis ekuTvnis SeRwevis swored aseTs), gamoricxva maSin maTTan Teoriuladac ki SeuZlebelia. Sesabamisad, dacvis sistemebi organizebulia 117 informaciis meore komponentze - meTodebze. maTi moqmedebis principi dafuZnebulia garTuldes mainc imaze, rom monacemebis gamoiricxos informaciaSi an gardaqmnis adekvaturi meTodis SerCevis SesaZlebloba. erTerT aseT meTods warmoadgens monacemebis daSifvra. 4.4 informaciuli usafrTxoeba informaciuli usafrTxoebis aucilebloba gamomdinareobs TviT qselis samsaxurebis, servisebis da momsaxurebis bunebidan. rogorc ukve vTqviT, nebismieri qseluri samsaxuris safuZvels Seadgens programebis wyvili: serveri da klienti, romlebic muSaoben erToblivad dadgenili wesis mixedviT. es wesebi dadgenilia qseluri samsaxurebis protokolebSi. rogorc serveris, ise klientis programebs, romlebic axorcieleben qselis protokolebs gaaCniaT nebadarTuli operaciebis Sesrulebis aucilebeli saSualebebi. operaciebi, romlebic scildebian protokoliT dadgenili operaciebis farglebs, iTvlebian ara usafrTxod. amasTan erTad, Tu ki isini sruldebian unebarTvod, mimdinare mxaresTan SeuTanxmeblad, iTvlebian akrZalulad da qmnian administraciuli samarTaldarRvevebis an sisxlis samarTlis danaSaulis Semadgenlobas. protokolebi - samuSao standartebia. axali protokolebi iSviaTad iqmnebian, xolo Zvelebi moqmedeben Zalian didxans, aTobiT wlebiT. am drois ganmavlobaSi informaciuli teqnologiebi uswreben maT da warmoiSoba SeuTavsebloba imas Soris, rac teqnikuradaa SesaZlebeli 118 Sesruldes qselSi da rac nebedarTulia moZvelebuli protokolebiT. iswrafian ra, gaaumjobeson serveris da klientis programebs Soris urTierTqmedeba, programistebi ganuwyvetliv muSaoben maTi SesaZleblobebis gafarToebaze. aq warmoiqmneba winaaRmdegoba survilsa da SesaZlebels Soris. ase magaliTad, imisaTvis, rom gverdebi Web yoveldRiurad xdebodnen ufro mimzidvelni, programistebs SeuZliaT SemogvTavazon axali, saintereso meTodebi da xerxebi, magram SesZlebs programa brauzeri Seasrulos maTi mcdelobebi - rTuli sakiTxia. rCeba ra protokoliT nebadarTul mkacr CarCoebSi, Web mxolod serveri uunaroa iTamaSos klientTan `krestiki-noliki~-c ki. amitom, rom gaafarTovos serversa da brauzers Soris urTierTqmedebis areali, serveris mflobelma raRacnairad unda `daarwmunos~ anda sxva wesiT `mourigdes~ klients gaafarTovos Tavisi brauzeris SesaZleblobebi, rasTanac xSirad gvaqvs saqme. swored am dros warmoiqmneba qselis usafrTxoebis saSiSroeba. klientis programebis SesaZleblobebis nebismieri gafarToeba iwvevs standartuli protokolidan garkveul gadaxvevas, ramac SeiZleba Seqmnas garkveuli saSiSroeba. ase magaliTad, davayeneT ra brauzeris gafarToebuli saSualebebi, romelic saSualebas gvaZlevs viTamaSoT `krestiki-noliki~ serveris TxovniT, saboloo jamSi, SeiZleba miviRoT agenti, romelic serveris marTviT daiwyebs `ufrosobas~ klientis operaciul sistamaSi. ra Tqma unda aq `krestiki-noliki~ pirobiTi 119 magaliTia. sinamdvileSi serverebi brauzerebis mraval sxvadasxva gafarToebebsa da damatebebs gvTavazoben, romlebic aCqareben Webgverdebis CatvirTvas, qselSi informaciis Zebnis gamartivebas, da a.S. ra Tqma unda Sorsa varT im azrisagan rom, yvela axali teqnologiebi klientis an serveris sazianodaa mimarTuli. es magaliTi mogvyavs mxolod imis gasagebad, rom qseluri usafrTxoebis sakiTxi faqiz balansSia imas Soris Tu risi ufleba gvinda mivceT Cvens Tavs qselSi da ra dagvijdeba es usafrTxoebis TvalsazrisiT. zogadi principi aseTia: rac ufro rTulia sistama miT met SesaZleblobebs iZleva da miT ufro rTulia masSi usafrTxoebis saTanado donis kontrolis uzrunvelyofa. aq yuradReba unda gavamaxviloT sityvebze `usafrTxoebis saTanado doneze~ vinaidan sxvadasxva kompiuterebisaTvis igi sxvadasxvaa. unda avRniSnoT, rom standartuli qseluri saSualebebi, romlebic dgeba Windows-is operaciul sistemasTan erTad, ar uzrunvelyofen usafrTxoebis aranair dones, amitom saubari raime saTanado donis usafrTxoebaze masTan mimarTebaSi sruliad usafuZvloa. am saSualebebis gamoyeneba moxerxebulia saswavlo an sayofacxovrebo doneze magram, roca saqme exeba samsaxuris kompiuterebis korporaciul dakavSirebas internetTan, aucilebelia specialuri zomebis miReba: an unda vuzrunvelyoT mierTebuli kompiuteris `steriluri sisufTave~ nebismieri saxis samosamsaxuro monacemebisagan, an gamoviyenoT sxva operaciuli sistemebi, iseTebi rogoricaa UNIX, Linux da a.S. 120 `saTanado~ donis usafrTxoebis cneba. usafrTxoebis done, romelsac unda uzrunvelyofdes konkretuli kompiuteri, damokidebulia kompiuteris daniSnulebaze. rodesac saubaria saswavlo an sacnobaro kompiuterze, maSin mis usafrTxoebaze zrunva SeiZleba daviyvanoT kompiuteruli virusebisa da sxva saxifaTo programebisagan regu- larulad dacvis momsaxurebaze. kompiuterebisaTvis, romlebzec inaxeba konfedencialuri monacemebi, daculi unda iqnas usafrTxoebis monacemebs miekuTvneba romlebsac aqvT sakmarisi ara done. mxolid saxelmwifo konfidencialur saidumlo saidumlos cnobebi, xasiaTi, aramed Cveulebrivi personaluri monacemebic. magaliTad, adamianebis misamarTebi, maTi piradi aRricxvis monacemebi - sapasporto, samedicino, ganaTlebis da sxva, Tu sawarmoSi arian specialistebi, romlebic dakavebuli arian qseluri usafrTxoebis sakiTxebiT, maT SeuZliaT uzrunvelyon konfidencialuri monacemebis usafrTxo Senaxva qselTan mierTebul kompiuterze, magram es metad ZviradRirebuli da rTuli RonisZiebaa. Tu sawarmoSi an organizaciaSi aseTi specialistebi ar arian, maSin ar unda miuerToT is kompiuteri qsels, romelzec konfedencialuri monacemebi inaxeba. magaliTisaTvis saswavlo ganvixiloT dawesebuleba. misi universitetis kompiuterebi tipis ganlagebulia laboratoriebSi, biblioTekaSi da administraciul ganyofilebebSi. Tu internetTan kavSiri saswavlo laboratoriis kompiuterebs aqvT, maSin maTze 121 ar unda iyos aranairi konfidencialuri monacemebi: arc moswavleebis misamarTebi, arc cnobebi moswavleebze, arc moswrebis Sesaxeb cnobebi. meores mxriv, msgavsi cnobebi SeiZleba iyos administraciuli ganyofilebebis kompiuterebze, maSasadame, am kompiuterebis mierTeba internetTan specialuri damcavis saSualebebis gareSe dauSvebelia. igive exeba nebismier saxelmwifo Tu administraciul dawesebulebebs, romlebSic inaxeba samsaxurebrivi monacemebi an personaluri aRricxvis monacemebi. qselTan samuSaod unda gamoiyos konfedencialuri monacemebisagan sterilurad sufTa gansakuTrebuli kom- piuteri. saxelmwifo sawarmoebSi da komerciul struq- turebSi, usafrTxoebis reJimis uzrunvelyofaze muSaoben specialurad momzadebuli adamianebi - sistemis administratorebi. maT amocanaSi Sedis qselis regularuli monitoringi usafrTxoebis reJimis darRvevis meTodebze cnobebis Sesagroveblad, dacvis gamocdili programuli da aparaturuli saSualebebis dayeneba, kontroli imaze, Tu ra programebs ayeneben da rogor moixmareben maT. komerciuli organizaciebis administracia individualurad udgeba sakiTxs imis Sesaxeb, Tu misTvis raa sasargeblo: daiqiravos maRalanazRaurebadi specialisti monacemebis dasacavad da daayenos iafi mowyobiloba Tu gamoyos qselSi samuSaod iafi kompiuterebi, romlebzec ar inaxeba aranairi konfidencialuri monacemebi da romlis SeiZleba Tamamad ugulebelyofili iqnas. 122 usafrTxoebac reJimul sawarmoebSi ama Tu im kompiuteris qselTan mierTebis sakiTxi TviToeuli samuSao adgilisaTvis individualurad wydeba. ra Tqma unda, aq saubari ar SeiZleba iyos iseTi tipis standartuli qseluri saSualebebis gamoyenebaze, romlebic Sedian Windows sistemis SemadgenelobaSi. maTi funqcionirebis usafrTxoebis miRweva bevrad ufro Zviri Rirs (Tu saerTod SesaZlebelia) vidre specialuri saSualebebis gamoyeneba, romlebmac informaciis dacvis sferoSi gaiares sertificireba specialistebTan. 4.5 qseluri usafrTxoebis reJimis darRvevis ZiriTadi saxeebi daSorebuli administrirebis safrTxe. daSorebuli administrirebis qveS igulisxmeba daSorebuli kompiuteriT arasanqcirebuli marTva. daSorebuli administrireba iZleva sxvisi kompiuteris Tavisi marTvis qveS moqcevis saSualebas. igi iZleva masze arsebuli monacemebis modificirebisa da aslis gadaRebis, nebismieri programebis, maT Soris saziano programebis dayenebis saSualebas, agreTve qselSi sxvisi kompiuteriT `misi saxeliT~ danaSaulebebrivi qmedebebis Cadenis SesaZleblobas. aqtiuri Semadgenlobis safrTxe. aqtiuri Semadgenloba WebgverdSi CarTuli aqtiuri obieqtia. pasiuri Semadgenlobasagan gansxvavebiT (teqstebi, naxatebi, audioklipebi da sxva), aqtiuri obieqtebi Tavis TavSi Seicaven ara marto monacemebs, aramd programul kodebsac. agresiuli programuli kodi, moxvdeba ra `msxverplis~ kompiuterze, 123 SeuZlia moiqces rogorc kompiuteruli virusi an rogorc programa-agenti. ase magaliTad, mas SeuZlia ar gaanadguros monacemebi, magram SeuZlia imoqmedos daSorebul programebTan erTad da imuSaos rogorc daSorebuli administrirebis saSualebam. transportirebis gzaze monacemebis daWerisa da Secvlis saSiSroeba. ekonomikaSi internetis gamoyenebisas mwvaved dgas monacemebis transportirebisas maTi xelSi Cagdebisa da Secvlis safrTxe. magaliTad, eleqtronuli sagadasaxado saSualebebiT angariSsworeba iTvaliswinebs myidvelis mier Tavisi baraTis konfidencialuri monacemebis gadagzavnas gamyidvelTan. Tu am monacemebs xelSi Caigdeben romelime Sualedur serverebze, ar aris imis garantia, rom mas ar gamoiyenebs damnaSave. garda amisa, internetiT gadaicema failebi. am failebis Secvlam transportirebis gzaze SeiZleba migviyvanos imasTan, rom nacvlad moTxovnili programisa klienti miiRebs mis analogs `gafarToebuli~ TvisebebiT. pirad cxovrebaSi Carevis safrTxe. am safrTxes safuZvlad udevs sareklamo organizaciebis komerciuli interesebi. amJamad, internetis wliuri sareklamo biujeti Seadgens ramodenime reklamidan aTeul Semosavlis miliard gazrdis amerikul surviliT dolars. mravali kompaniebi qmnian WebkvanZebs ara imdenad imisaTvis, rom klientebs miawodon qselis samsaxurebi, aramed imisaTvis, rom Seagrovon personaluro monacemebi maTze. es monacemebi ganzogaddebian, klasificirdebian da miewodebaT sareklamo 124 da marketingul Segrovebis samsaxuerbs. procesi personaluri avtomatizirebulia, moiTxovs araviTar danaxarjebs klientis daukiTxavad gamoiZios da misi informaciis praqtikulad ar saSualebas iZleva gemovneba, midre- kilebebi, interesis sferoebi da sxva.. miuRebeli Semadgenlobis dokumentis miRebis safrTxe. internetSi gamoqveynebuli yvela informacia ar SeiZleba CaiTvalos sazogadoebrivad sasargeblod. arsebobs moralur-eTikuri, religiuri, kulturuli da politikuri xasiaTis mravali mizezebi, rodesac sazogadoebisaTvis usiamovnoa mowodebuli informacia da surs misgan Tavis dacva. msoflios mraval qveyanaSi interneti jer kidev ar iTvleba masiuri informaciis saSualebad. es dakavSirebulia imasTan, rom momwodebeli ar axdens mis gamravlebas da gavrcelebas, anu is ar asrulebs masiuri informaciis saSualebebis funqciebs. yovelive amas klienti TviTon akeTebs hipermimarTvebis gamoyenebis momentSi. amitom Cveulebriv, kanonebi masiuri informaciis saSualebebze, romlebic aregulireben Tu ra SeiZleba gavrceldes da ra ara, internetSi jer ar muSaobs. rogorc Cans am sakiTxSi samarTlebrivi vakuumi TandaTanobiT amoifxvreba, magram, mraval adamians dRes Wirdeba miuRebeli Sinaarsis dokumentebis miwodebisagan dacvis saSualebebi. Cveulebrivad mowodebuli Semadgenlobis filtraciis funqciebs avaleben brauzerebs, mizniT specialurad dayenebul programebs. 125 an am daSorebuli administrirebisagan dacva. daSorebuli administrirebisagan efeqturad Tavis dasacavad aucilebelia warmovidginoT is meTodebi, romliTac isini miiRweva. aseTi meTodi oria. pirveli meTodi emyareba `msxverplis~ kompiuterebze im programis dayenebas (serveris analogi), romliTac SeuZlia damnaSaves Seqmnas daSorebuli SeerTeba im dros, rodesac `msxverpli~ internetSi imyofeba. am mizniT gamoyenebul programebs `troinuls~ uwodeben. TavianTi niSnebis mixedviT isini mniSvnelovanwilad mogvagoneben kompiuterul virusebs. daSorebuli administrirebis meore meTodi emyareba im naklis gamoyenebas, romelic aqvs kavSirSi myofi partniorebis kompiuteruli sistemis programul uzrunvelyofas. am meTodis mizania klientis programasTan urTierTobis farglebidan gasvla da operaciul sistemaze pirdapiri zemoqmedeba, rom misi saSualebiT miiRos sxva programebTan da monacemebTan SeRwevis saSualeba. programebs, romlebic iyeneben kompiuteruli sistemis Secdomebs eqsploitebs uwodeben. troianuli programebisagan dacva. troianuli programebiT kompiuteris dasazianeblad saWiroa viRacam an raRacam gauSvas es programa am kompiuterze. saWiroa SeizRudos ucxo piris daSveba qselur kompiuterTan. SeRweva izRudeba Cveulebrivi administraciuli meTodebiT (SeRwevis fizikuri SezRudva, paroliT dacva da sxva). 126 ucxo kompiuterebze troianuli programebis dayenebis Cveulebrivi meTodia momxmarebelze fsiqologiuri zemoqmedeba. principi martivia. Tu raime ar SeiZleba gavakeToT Cven TviTon, e.i. unda davarwmunoT momxmarebeli es TviTon gaakeTos. Zalian xSirad gamoiyeneba zianis matarebeli programebis dagzavna eleqtronuli fostis SetyobinebasTan erTad danarTis saxiT. Setyobinebis teqstSi miTiTebulia Tu ramdenad sasargebloa da xelsayrelia es programa. arasdros ar gauSvaT is, rac modis eleqtronul fostasTan erTad, miuxedavad imisa Tu raa dawerili TandarTul SetyobinebaSi. es wesi vrceldeba axloblebis, megobrebis, nacnobebisagan miRebul baraTebzec. borotmzraxvelebs aqvT gamgzavnis misamarTis mimsgavsebis saSualeba ise, rom maTi baraTi gamoiyurebodes, rogorc nacnobis baraTi. aris SemTxvevebi rodesac troianuli programebi vrceldeba cirkularuli baraTebis - `gamoiyene da gadaeci megobars~ - saxiT, es kidev safrTxis erTi wyaroa, romelic imaleba axlo megobrebisagan miRebul baraTebSi. arasdros ar gaagzavnoT programebi eleqtronuli fostis danarTebis saxiT. Tu saWiroa kolegas gadasceT sasargeblo programa, umjobesia miuTiToT URL-misamarTi, romelTac TviTon SeZlebs miiRos igi. TviToeul, namdvilad sasargeblo programas internetSi aqvs Tavisi wyaro. Tu programa qselSi araa warmodgenili, e.i. aravin ar iRebs pasuxismgeblobas mis muSaobaze. 127 eleqtronuli fostis garda borotmzraxvelebi troianul programebs kompaqt-diskebiTac avrceleben. principulad ar aris araviTari aucilebloba SeviZinoT internetis programebi kompaqt-diskebze krebulis saxiT. TviTon internetSi aris mravali aTasi sasargeblo programa, romlebic vrceldeba ufasod an pirobiTad ufasod. arasdros ar daayenoT qselis samsaxurebriv kompiuterebze Seumowmebeli programuli uzrunvelyofa, romelic gavrcelebulia kompaqt-diskebze krebulis saxiT. programuli uzrunvelyofis eqsploataciis Secdomebisagan dacva. safrTxis es saxe iSviaTadaa saSiSi klientisaTvis. programa-eqsploitebis Seteva safrTxes ZiriTadad serverebs uqmnis. borotmzraxvelebis strategia Cveulebrivad sam eteped xorcieldeba, pirvel etapze isini arkveven programebisa da mowyobilobebis Semadgenlobas `msxverplis~ lokalur qselSi. meore etepze ikvleven mocemul programebSi cnobil Secdomebs. mesame etapze amzadeben programa-eqsploitebs (an iyeneben viRacis mier momzadebul programebs) aRmoCenili Secdomebis eqsploataciisaTvis. borot mzraxvelebTan brZola SeiZleba moxdes yvela sam etapze. upirvelesad, serverebis administracia akontro- lebs gare mimarTvebs, romelTa mizania serveris aparatulprogramuli konfiguraciis gageba. es saSualebas iZleva damrRvevis aRricxvaze asayvanad manamde, sanam igi ganaxorcielebs realur Setevas. 128 ufro sapasuxismgeblo SemTxvevebSi iyeneben gamoyofil kompiuters an programas, romelic asrulebs qselTaSoris ekranis (faris) funqcias. aseT saSualebebs brandmauerebs (Firewall) uwodeben. dasacavad brandmaierebs Sualeduri mdgomareoba ukaviaT kompiuterebsa garedan da gare serveris samyaros programuli Soris. igi ar uzrunvelyofis iZleva daTvalie- rebis saSualebas da ar atarebs arasanqcirebul monacemebsa da brZanebebs. garda amisa, serveris administraciam yuradRebiT unda adevnos Tvali iseTi Setyobinebebis publikaciebs qselSi, romlebic exeba mis mier gamoyenebul programebSi aRmoCenil Secdomebs. Secdomebi dauyonebliv unda gamoasworon maTze gamoqveynebuli cnobebis miRebisTanave. yvelaze metad saSiSia Secdemebis aRmoCenis da misi gamosworebis Sua periodi. miiReben ra Setyobinebas arsebuli Secdomebis Sesaxeb, borotmzraxvelebi iwyeben im serverebis mizanmimarTul Zebnas, romelzec Secdomebi ar arian gamosworebuli. aqtiuri Semadgenlobis safrTxe. rogorc ukve avRniSneT, Webgverdebis SemadgenlobaSi SeiZleba Sediodnen CarTuli obieqtebi. iseTi elementebi, rogoricaa suraTebi, videoklipebi da xmovani obieqtebi warmoadgenen pasiur elementebs. es monacemebi SeiZleba davaTvalieroT, gavaxmovanoT, SevasworoT, SevinaxoT da sxva. masze SeiZleba SevasruloT yvela is operaciebi rac sakuTari kompiuterebis monacemebze. magram, brauzeris da serveris SesaZleblobebis gafarToebis 129 mizniT, Webgverdebis Semqmnelebis umetesoba maTSi aqtiur elementebsa da scenarebs rTaven. rogorc erT ise meore SemTxvevaSi saubaria klientis mier miRebul Web gverdis SemadgenlobaSi programuli kodis arsebobaze. aqtiuri obieqtebi pasiurisagan gansxvavdebian imiT, rom monacemebis garda Seicaven kidev programul kods, romelic muSaobs klientis kompiuterze. yvelaze zogad SemTxvevaSi servers SeuZlia mogvawodos nebismieri bunebis aqtiuri elementebi. amisaTvis man mxolod unda `daarwmunos~ momxmarebeli, rom man miiRos romeliRac prog- ramuli kodi, romelic afarToebs misi brauzeris SesaZleblobebs. Cven vgulisxmobT, rom momxmarebeli aranair momxibvlel winadadebaze ar daTanxmdeba, da maSin misTvis saSiS obieqtad da scenarebad rCebian mxolod java skriptebi, Active X elementebi, scenarebi JavaScript da VBScript. masTan samuSaod brauzeri ukve momarTulia. aqtiuri Semadgenlobadan dacva. mxarem, romelic Tavs icavs aqtiuri elementebisagan, unda Seafasos Tavisi kompiuteris safrTxe da Sesabamisad gamarTos brauzeri ise, rom safrTxe iyos minimaluri. Tu araviTari mniSvnelovani monacemebi da komfidencialuri cnobebi ar inaxeba kompiuterze SeiZleba amorToT dacva da daaTvalieroT Web gverdi im saxiT, rogorc mogawodaT Semqmnelma. Tu safrTxe arasasurvelia, maSin java apliotebi, Active X elementebi da aqtiuri scenarebi SeiZleba amorToT. kompromisuli variantia yovel konkretul SemTxvevaSi moviTxovoT ama Tu im aqtiuri obieqtis miRebaze nebarTva. imis mixedviT Tu 130 romel kvanZTanaa damyarebuli kavSiri (sandoa igi Tu ara) es sakiTxi yoveljerze sxvadasxvanairad wydeba. programaSi Internet Exproler aqtiuri elementebisagan dacvis saSualebebis gamarTva sruldeba dialogur fanjaraSi `usafrTxoebis wesebi~, (Internet PropertySecurety). transportirebis saSualebebi. komerciis gzebze SetaniT monacemebis internetSi dacvis sul ufro xSirad warmoiqmneba distanciuri saqmiani molaparakebebis saWiroeba, qselSi programuli uzrunvelyofis SeZena, mowodebuli saqonlisa da momsaxurebis fuladi angariSgebis warmoeba. aseT SemTxvevaSi transportirebis gzaze monacemebis dacvis moTxovnilebasTan erTdroulad warmoiqmneba partniorebis dadasturebis (identifikaciis) da monacemebis mTlianobis dadasturebis (autentifikaciis) moTxivnileba. moviyvanT magaliTs Tu raSi SeiZleba gamoixatos dacvis uqonloba da monacemebis mTlianobis dadasturebis aucilebloba. 1. erTmaneTisagan daSorebuli ori mewarme, romlebic erTmaneTTs arasdros ar Sexvedrian piradad sdeben xelSekrulebas erTobliv saqmianobaze. Tu ar iqneba miRebuli specialuri zomebi ramodenime xnis Semdeg nebismierma erTerTma mxarem SeiZleba ganacxados, rom man xelSekrulebis Sesaxeb araferi icis da Tu visTan hqonda molaparakeba meore partniors misTvis ucnobia. 2. saqonlisa internetiT da momsaxurebis Cveulebrivad 131 SeZenis angariSsworeba sagadasaxado baraTiT xdeba. myidveli gamyidvels atyobinebs konfedencialur monacemebs Tavis sakredito baraTze da mas SeuZlia Camoweros angariSidan SeTanxmebuli Tanxa. im SemTxvevaSi Tu es monacemebi `gamoWerili~ iqneba erT-erT romelime Sualedur serverze, ucnob pirebs SeuZlia isargeblon sxvisi sakredito baraTiT, gadaixados am baraTiT internetSi SekveTebi saqonelze an momsaxurebaze. 3. miviReT, ra daSorebuli serveridan sasargeblo programa da davayeneT Cven kompiuterze, SegviZlia aRmovaCinoT rom igi Seicavs troianul kods, romelic SesaZleblobas aZlevs maT `iufroson~ Cvens kompiuterze. programis avtorTan, romelmac mogvawoda igi pretenziebiT mimarTvisas SeiZleba movisminoT pasuxi, rom araferi amis msgavsi mas ar gauvrcelebia, xolo Tu sadRac transportirebis gzaze, viRacam Seitana programaSi arasanqcirebuli cvlilebebi, is amaze pasuxs ar agebs. es mxolod sami magaliTia: sinamdvileSi, ekonomikaSi da biznesSi eleqtronuli komerciis gaCenidan yoveldRiurad warmoiqmneba uamravi problemebi. dRiTi dRe maTi maTi komerciaSi ricxvi progresulad dRes icaven da gaizrdeba. eleqtronul autentificirebas ukeTeben monacemebs, agreTve identificirebas ukeTeben daSorebul partniorebs kriptografuli meTodebiT (Tu rogor xorcieldeba es operaciebi, `eleqtronuli xermoweris reJimis teqnikuri da iuridiuli uzrunvelyofa~ da `eleqtronuli 132 komerciis informaciuli teqnologiebi~ ar ganixileba am wignis farglebSi) . pirad cxovrebaSi Carevisagan dacva. kompiuterebze, arsebobs garda internetis dakvirvebis aqtiuri zemoqmedebis monawileebis saSualebebi. isini daSorebul saSualebisa saqmianobaze gamoiyenebian pasiuri sareklamo- marketinguli samsaxuris mier. nebismieri sareklamo miRebisas Webgverdis gancxadebebi brauzeri (maT amyarebs naxvisas TvalSi banerebs kavSirs gvecema uwodeben). maT maTi mflobelebTan (sareklamo sistemasTan) da Cvens SeumCnevlad registrirdeba am sistemaSi. Cven SeiZleba ar mivaqcioT yuradReba am reklamas da igi arsdros gamoviyenoT, magram gadavdivarT ra erTi Web gverdidan meoreze vqmniT Cvens fsiqologiu portrets (mas `profili~ ewodeba). monaxulebuli Webgverdebisa da WebkvenZebis xasiaTis mixedviT daSorebul samsaxurs SeuZlia gansazRvros sqesi, asaki, ganaTlebis done, saqmianobis saxe, interesebis sfero, keTildReobis done da agreTve daavadebis xasiaTi da saxec, romelic mas arasodes unaxavs. sakmarisia, Tundac erTxel daregistrirdeT sadRac Tqveni saxeliT da gvariT, da adre Seg- rovebuli abstraqtuli cnobebi iZlevian sruliad konkretul xasiaTs - amdagvarad internetis monawileebze iqmneba faruli personaluri monacemTa bazebi. sxvadasxva adamianebze an erTi da igive adamianze sxvadasxva dros miRebuli monacemebis SedarebiT moTvalTvale sistemebi iReben profils 133 ara marto calkeul adamianze aramed jgufebze: ojaxebi, muSa jgufebi, sawarmoebi. miRebuli monacemebi SeiZleba gamoiyenon, rogorc legalurad aseve aralegalurad. magaliTad, aigivebs ra romelime pirs, rogorc samTo Txilamurebis moyvaruls, sareklamo xSirad sistema warudgens mas momdevno gancxadebas, gasvlisas romelic internetSi miekuTvneba am saxis sports da ara sxvas. es cnobebis legaluri gamoyenebis magaliTia. magram aris aralegaluri gamoyenebis magaliTebic. klasificirebuli monacemTa bazebi saqonels warmoadgens: maT yiduloben da yidian, gadadian xelidan xelSi da xdeba sruliad sxvadasxva profilis organizaciebis saqmianobis safuZveli. personaluri informaciis wyaroebi. ufro martiv da TvalsaCino wyaros internetis aqtiur klientebze cnobebis Sesagroveblad warmoadgens markeri-Cookie; romlis moqmedebis principsac aq ganvixilavT. HTTP (Hyper Text Transler Protocol) protokolis Tanaxmad brauzers SeuZlia gaugzavnos servers moTxovna erTi Webresursis mowodebaze (HTML dokumentis) da amasTan aranairad ar warudginos Tavi servers. e.i. Tavis safuZvelSi, WWW samsaxuri anonimuria. (yovel SemTxvevaSi aseTi unda iyos). miuxedavad amisa, xandaxan mizanSewonilia brauzeri `warudges~ servers. es magaliTad sasargebloa internet maRaziebisaTvis. Tu wignebis eleqtronul maRaziaSi ekonomikas miZRvnili ramodenime wigni momxmereblis `kalaTSi~ gadavdeT, xolo Semdeg gadavediT sxva Webgverdze, rome- lic iurisprudencias eZRvneba, ar iqneboda sasurveli, rom 134 Cveni `kalaTa~ daikargos. anu axal gverdze Sesvlisas sasurvelia rom serverma dagvimaxsovros da gaagrZelos dawyebuli samuSao. brauzeris serverze wardginebis mizanSewoniloba warmoiqmneba yovelTvis, rodesac klienti sargeblobs WebsamsaxuriT, romelic personalurad maszea momarTuli. ganWvrites ra es mizanSewoniloba, TiTqmis aTi wlis ukan, HTTP protokolis dammuSaveblebma gaiTvaliswines martivi da rogorc maSin maT eCvenebodaT, sruliad uwyinari meqanizmi brauzeris serverisaTvis warsadgenad e.w. markerebis cookie saSualebiT. HTTPprotokolis gadasces brauzers Tanaxmad, monacemebis mcire servers SeuZlia paketi, romelSic daSifrulia serverisaTvis brauzeris identifikaciisa da masTan samuSaod paketi droebiT momarTvisaTvis imaxsovreba saWiro informacia. kompiuteris es operaciul mexsierebaSi da asrulebs serveris funqcias. Tu WWW-Si muSaobisas brauzeri kvlav mimarTavs igive WebkvanZs, maSin mimarTvisas igi warudgens adre miRebul markers, da serveri maSinve aRiTqvams romel klientTan aqvs saqme. markerebi SeiZleba iyos droebiTi an mudmivi. droebiTi markeri inaxeba operatiul mexsierebaSi sanam brauzeri muSaobs. misi muSaobis damTavrebis Semdeg serverisagan miRebuli yvela droebiTi markeri nadgurdeba. principSi, umravles SemTxvevaSi, iseTebSi rogoricaa internet-maRaziebis `stumroba~, SeiZleba SemovifargloT droebiTi markerebiT, raTa maRaziam `ar daiviwyos~ 135 Tavisi klienti, rodesac is gadainacvlebs erTi ganyofilebidan meoreSi. magram serverebi, gaugebari mizezebis gamo amjobineben brauzers gaugzavnon ara droebiTi aramed mudmivi markerebi. mudmivi markerebi sxvanairad muSavdebian. rodesac brauzeri amTavrebs muSaobas, operatiul mexsierebaSi dagrovili yvela mudmivi markeri gadaitaneba xist diskze Cookiefailebis saxiT. ase xdeba xisti diskis markireba da SeiZleba iTqvas ara marto xisti diskis, aramed saerTod klientis kompiuteris. momdevno gasvlisas internetSi, brauzeris gaSvebis momentSi, xdeba dagrovili Cookie-markerebis wakiTxva operatiul mexsierebaSi, saidanac brauzeri warudgens maT im serverebs, romlebmac isini mogvawodes. sur 4. Cookie-markerebis daTvaliereba. Cookie markerebi kompiuterebisaTvis fizikur safrTxes ar uqmnian. es monacemebis 136 failia, romlebic ar warmoadgenen programul arasanqcirebuli warmoadgenen kods moqmedebis safrTxes da amitom TvalsazrisiT. pirad cxovrebaSi usafrTxoa magram Carevis isini Tval- sazrisiT. kerebi WWW-Si navigaciis inaxebian papkaSi dros Sekrebili C:\Windows\Cookie. mar- Cookie suraTze 4, gamoyofilia im Web-kvenZebis markerebi, romlebsac saerTod ar wvevian. es Web-kvenZebi Cookie markerebs iyeneben WWWs klientebze faruli dakvirvebisaTvis. Cookiemerkerebis samarTlebrivi reJimi. klientze monacemebis arasanqcirebuli SekrebisaTvis Cookie-merkerebis gamoyenebis sul mcire, ori meqanizmi arsebobs. ufro TvalsaCinoa aralegaluri meqanizmi, dakavSirebuli imasTan, rom serverebs SeuZliaT waikiTxon ara marto is markerebi, romlebic TviTon mogvawoda aramed sxva serverebis markerebic. es meTodi brauzeriT unda daiblokos, magram istoriam icis mravali SemTxveva, rodesac programistebis Secdomis gamo, serverebs mainc hqondaT saSualeba mieRoT es monacemebi. ar aris gamoricxuli, rom aseTi Secdomebi amJamadac aris xmarebul brauzerebSi an TviT operaciul sistemaSi. Secdomebis am meTods da vuwodeT kompiuteruli aralegaluri, sistemis radganac `mtkivneuli~ adgilebis gamoyeneba samarTaldarRvevaa. klientebze cnobebis Segrovebis meore meqanizmi Cookiemerkerebis safuZvelze sruliad legaluria da bolo dros farTod Sevida praqtikaSi. is damyarebulia imaze, rom romelime samsaxuri (magaliTad sareklamo) farTod 137 avrcelebs sxvadasxva Tematikuri mimarTulebis Web kvanZebis did raodenobaze Tavis grafikul obieqtebs, magaliTad sareklamo banerebs. WebkvanZis damTvaliereblebi sareklamo banerebTan Cookiemerkerebs. erTad sabolood iReben miiReba, maTTan rom mibmul samsaxurebi, romlebisTvisac klients arasodes ar miumarTavs moniSnaven maT kompiuters SemdgomSi Tavisi zustad merkerebiT, SeiZleba romlis aRadginos mixedviTac, internetis Web gverdebze klientis moZraobis suraTi. amas akeTeben ara marto sareklamo kompaniebi, aramed kompaniebic, romlebic gvTavazoben sxva samsaxurebsac, magaliTad Tavisi damkveTebis Webgverdebis mnaxvelebis mTvlelebis dayeneba. Cookiemerkerebis momxmareblebze cnobebis gamoyenebis Sesakrebad, praqtika internetis amJamad samarTal- mcodne specialistebis daJinebuli yuradRebis qveSaa. masSi eWvs iwvevs monacemebis Sekrebis dafarvis faqti. momx- mareblis winaaRmdegobas am faqtze ZiriTad warmoadgens brauzeris im funqciebis amorTvis saSualeba, romlebic dakavSirebulia markerebis mowodebasTan. magram, aqac aris iuridiuli Seusabamoba. saqme imaSia, rom internetiT sargebloben arasrulwlovani pirebi. arasrulwlovani pirebisagan miRebuli cnobebis samarTlebrivi reJimi saeWvoa. amJamad, mTel rig qveynebSi muSavdeba SezRudvebi markerebis gamoyenebaze imasTan dakavSirebiT, rom servers unda hqondes klientis samarTlebrivi statusis identifikaciis obieqturi saSualebebi, sanam mis kompiuterze ganaTavsebs markerebs. igulisxmeba, rom man unda gasces aucilebeli 138 gafrTxilebebi da im SemTxvevaSi Tu misi momsaxurebiT sargebloben arasrulwlobani pirebi, Tavi Seikavon markerebis, rogorc dayenebisagan aseve adre dayenebuli markerebis wakiTxvisagan. aseTi midgoma uTuod xels Seuwyobda klientebis Sesaxeb informaciis faruli Segrovebis Sewyvetas. personaluri informaciis sxva wyaroebi. Cookie merkerebis garda qselis klientebze cnobebis Segrovebis wyaros warmoadgens brauzeris mier legalurad mowodebuli informacia. HTTP protokoliT kavSiris dros brauzeri atyobinebs Tavis dasaxelebas, versiis nomers, kompiuteriklientis operaciuli sistemis tips da im Webgverdis URLmisamarTs, romelsac klientma mimarTa bolos. amas garda, serverebs gaaCniaT meTodebi, romlebic saSualebas iZlevian zogierT SemTxvevaSi miiRos klientis eleqtronuli fostis misamarTi, Tumca es meTodebi aralegalurad gamoiyenebian da amitom maTi samarTlebrivi reJimi saeWvoa. personaluri informaciis kidev erT wyaros warmoadgens egreT wodebuli aqtiuri scenarebi - Japa Script (Japa skriptebi). maTTan dakavSirebuli dacvis naklis ganxilva scildeba am wignis farglebs). 139 sistemis 4.6 internetis zogierTi sasargeblo gverdebi internetSi mimarTvebis kompaqturi nakrebis mocema TiTqmis SeuZlebelia. erTi mxriv SeuZlebelia yvelasaTvis saintereso mimarTvebis SerCeva, meores mxriv internetSi gverdebi ganuwyvetliv Cndeba da qreba. ase rom, nebismieri cnobari maSinve moZvelebuli xdeba. informaciuli serveris ama Tu im kategoriasTan mikuTvneba ukiduresad pirobiTia. rogorc wesi, garda ZiriTadi Tematikisa serverze gamoitaneba informacia, romelic mis Semqmnels saintereso eCveneba. amitom aq ar SevecdebiT internetis gverdebis raodenobiT gatacebas, aramed mkiTxvels mivcemT saSualebas TiTon gaerkves informaciis am okeaneSi. internetis saZiebo serverebi http://www.yahoo.com/ yvelaze popularuli saZiebo serveria. statistikis mixedviT mTeli informaciis Zebnis moTxovnebis ori mesamedi swored am serverze modis. amas garda, serverze warmodgenilia informaciuli resursebis klasifikacia (Yellow Pages). http://www.altavista.com/ http://www.excite.com/ http://www.hotbot.com/ http://www.infoseek.com/ http://www.excite.com/ http://www.lycos.com/ 140 http://www.opentext.com/ http://www.webcravier.com/ http://www.excite.com/ http://www.askjeeves.com/ http://www.dejanews.com/ es serveri Seicavs telekomferenciebis milionobiT werils. Zebna xorcieldeba am masalebis mixedviT. FTP Zebna http:/www.download.com/ Download.com warmaadgens CNET (The Computer Network) qselis servers. igi Seicavs kategoriebis mixedviT klasificirebul programebs: komerciuli programebis demo-versiebs, draiverebs, komerciul produqtebSi daSvebuli Secdomebis gamsworebel programebs. http:/www.filez.com/ am kvanZis saSualebiT xorcieldeba internetSi failebis Zebna. http:/www.filez.com/ Seicavs 200 aTasze met Tavisuflad gasavrcelebel programebs. porogramuli yzrunvelyofa klasificirebulia kategoriebad: biznesi, TamaSebi, saskolo programebi da a.S. eleqtruli fostis misamarTebis Zebna rogorc WWW – serverebis saZiebo sistemebis SemTxvevaSi, saZiebo teqnologiebi dafuZnebulia im informaciaze, romelsac momxmarebeli 141 Seitans am sistemebSi registraciis dros. amitom saWiro momxmareblis eleq- tronuli misamarTis moZebna Zalze rTulia. alternatiuli Zebnis meTodaT rekomendirebulia eleqtronuli misamarTebis Zebna telekomferenciebis masalebis mixedviT. Tuki SevZlebT saWiro adamianisgan werilis moZebnas, maSin miiRebT gamomgzavnis koordinatebsac. am principiT moqmedeben zogierTi avtomatizirebuli saZiebo sistemebi. http:/www.whowhere.com/ http:/www.emailbook.com/ http:/www.dubna.ru/DB/win/who/who http:/www.yandex.com/ informacia internetis Sesaxeb http:/www.w3.org/ am serverze inaxeba internetis oficialuri dokumentebi. HTML enis moqmedi standartebi da misi axali versiebi, mimarTvebi komferenciebze internetis muSaobis sakiTxebis irgvliv da a.S. http:/www.bouteil.com/ serverze ganTavsebulia xSirad dasmuli SekiTxvebi da pasuxebi. http:/web.canlink.com/helpdesk/window.html HTML redaqtorebis sia kompania-dammuSaveblebis WWWmisamarTebis miTiTebiT. http:/www.javasoft.com/ WWW-gverdebis ufasod ganTavsebis momsaxurebis serverebi 142 http:/www.haliava.ru/ http:/www.geosites.com/ http:/www.freeyellow.com/ http:/www.vibor.ru/ http:/www.glasnet.ru/glasweb/rus/chats.html am gverdze mocemulia Chat-is momsaxurebis serverebis sia. http:/www.real.com/ serveri miZRvnilia internetiT cocxali musikisa da videos gadacemis problemebs. Seicavs rekomendaciebs maTTvis visac surs qselidan mousminos radios da ucqiros videos. CamotvirTos programebis bolo versiebi. safosto serverebi safosto serverebi, romlebic uzrunvelyofen safosto yuTis gaxsnis ufaso momsaxurebas: http:/www.hotmail.com/ http:/www.rambler.ru/ http:/www.posta.ge/ (qarTuli) http:/www.best.ge/ (qarTuli) http:/www.mail.ru/ Windows-is programuli uzrunvelyofa ra Tqma unda pirvel rigSi movitanT korporacia Microsoft servers. siaxleebs masze Tqven ipoviT am firmis produqciis bolo da CamotvirTavT sademonstracio versiebs. http:/www.microsoft.com/ qarTuli saZiebo gverdebi http:/www.internet.ge/ 143 programuli produqtebis http:/www.google.ge/ rasakvirvelia arsebobs uamravi serverebi da internetis gverdebi mag: saTamaSo serverebi, presa, ganaTleba, da sxva romlebic gvTavazoben sxvadasxva saxis momsaxurebas da informacias, romelTa CamoTvla SeuZlebelia am wignis farglebSi. 144 gamomcemeli: Sida qarTlis saero universitetis kompiuteruli centri centris xelmZRvaneli: zaur (baCo) TeTruaSvili kompiuteruli uzrunvelyofa: tiraJi: 500 egzempliari 145 Tea fxalaZe
Benzer belgeler
leri CaCibaia siaxleebis danergva warmoebis srulyofisa da
dros racionalurad iqneba gamoyenebuli satransporto saSualebebSi me-2 da me-3 sarTuli, moZravad, kvebis, nivTierebaTa
cvlis, darwyulebis gaTvaliswinebiT, rac 60%-iT Seamcirebs
sawvavis, saTadarigo n...
world cup 2010
qvs, vidre wlebis win iyo. amisTvis
opozicias namdvilad, unda gadavuxadoT madloba.
iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti humanitarul
terminebis gadmocemisas, sadac ikvleva samyaros xedvis nacionalur
kulturuli Taviseburebebi
DdaskvnaSi Sejamebulia kvlevis Sedegebi
rekomendaciebi
proza - Tbilisi
mere adas Seuyvarda da moxucic meored movida sizmarSi. karTan naRvliani idga da Cumad uyurebda. ramdenime weli uyvarda uimedod da sul is
grZnoba hqonda, TiTqos isev fanjarasTan ijda da uyurebda, ro...
rom xma amoeRo... germaniaSi nacistebi rom komunistebs
wels sul 588 gancxadeba iyo
Semosuli da 214 abiturienti
studenti gaxda.
nugzar Citaia: mimaCnia, rom
jerjerobiT statistikuri
monacemebis Seswavla naadrevi
SeiZleba iyos, radganac
sistemaSi Zireuli ...
iv-v lia sturua baTu danelia II IV-V
am qalaqs vuyvardi:
quCebs, ZaRlebs, telefonebs.
rogor vusmendi!
simfoniaSi Seyvanili gundiviT.
ra jdeba es sigiJe, ki vici,
magram Tavidan iseTi elvarea,
verc Tvalebs gamoakleb,
verc yurTamenas,
m...