İlgili dosyayı indirmek için tıklayın

Türk Eğitim Bilimleri Dergisi
Bahar 2009, 7(2), 237-
TOPLUMLARIN İDARESİNDE LİDERLER VE
YÖNETİCİLER
Erdem TAŞDEMİR
ÖZET
Günümüz toplumsal yaşamı içerisinde insanlar sorunların çözümünü
yöneticilerinden istemekte, sevgi ve saygıyla andıkları eski liderlerinin özelliklerini
onlarda da görmek ve yaptıklarını yapmalarını beklemektedir. Ancak günümüzde o
eski liderlere rastlamak pek mümkün görülmemektedir. Çünkü klasik yöneticilik
anlayışının sorunların çözümünde yeterli olacağı düşünülmekte, yöneticilerde
liderlik vasıfları pek aranmamaktadır. Toplumları başarıya götüren unsurların
temelinde liderliğin olduğu unutulmaktadır. Bu çalışmada lider ve liderlik
kavramları açıklanarak, liderlik nitelikleri ve lider etkililiği üzerinde durulacak,
lider tipleri belirtilecektir. Son kısımda ise yönetici ve lider arasındaki farklar
açıklanmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Lider, nitelik ve etkililik, lider tipleri, lider ve yönetici.
Leaders and Managers in Community Management
ABSTRACT
In today’s social living, people want to administrators to solve the problems, they
want to see the specialities which belongs to their old leaders who they respect and
love. But today it is very hard to find that old leaders. Because mentality of classical
administration is taught enough to solve the problems, leader talents are not looked
for. The main subject is forgotten which is leadership, is the way to carry the
societies to success. In this project we will explain leader and leadership, leadership
qualifies and leader efficiency and leader types. In the last part, we will explain the
difference which is between administrator and leader.
Key Words: Leader, qualify and efficency, leader types, leader and administrator.

Yardımcı Doçent Doktor, Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Fakültesi
İletişim 2003/18
E. Taşdemir
150
Giriş
İnsanlığın var oluşundan bugüne, insanlar kendilerine liderlik edecek kişiler
aramışlar ve gelecekte de arayacaklardır. Bu durum insanların bir arada
yaşamalarının sonucudur. İnsanlar sadece büyük topluluklar içerisinde değil küçük
gruplar içerisinde de liderlere gereksinim duyarlar. İkiden fazla insanın olduğu her
ortamda insanlar kendilerine bir lider seçme ihtiyacı hissederler ve böylece bazı
insanlar lider olurken diğerleri toplumun üyesi olarak yaşamlarını sürdürürler.
Dini, askeri, siyasal ve sosyal liderler tarih boyunca var olmuş, toplumun
ihtiyaç duyduğu zamanlarda ortaya çıkarak sorun çözücü görevini üstlenmişlerdir.
Liderler bazen yaşadıkları zaman diliminde yaptıkları ile anılır ve yeni bir lider
ortaya çıktığında eski popülerliklerini kaybederler. Bazen de yaptıkları ile sadece
yaşadıkları döneme değil, geleceğe de damga vururlar. Yaptıklarının ve
düşüncelerinin etkisi gelecekte de devam eder. Bu liderler tek bir alanda değil, pek
çok alanda topluma liderlik ederler. Türkiye Cumhuriyeti‟nin kurucusu Mustafa
Kemal Atatürk bu liderlerden biridir.
Lider olabilmek için pek çok özelliğe sahip olmak gerekir. Bu özelliklerden
en önemlisi ise motivasyondur. Motivasyonu sağlayan ise başarılı olma güdüsüdür.
Başarma arzusu olmayan insanların lider konumuna yükselmeleri mümkün değildir.
Özellikle toplumsal liderlerin başarma arzusundan yoksun olmaları konumlarını
kaybetmelerine neden olur. Toplumların tarihlerine baktığımızda binlerce yıldır pek
çok insan tarafından yönetildiklerini görürüz. Ancak bu insanların çok azı
hatırlanmakta, yaptıklarından ve düşüncelerinden hala faydalanılmaktadır. Bunun
nedeni o insanların sadece yönetici değil aynı zamanda lider olmalarından
kaynaklanmaktadır.
Liderlik bir etkileme sanatıdır. Liderin toplumu etkilemesi ve bu etkinin
devamlılığı toplumun lidere karşı geliştirdiği ruhsal sözleşme ile mümkündür. Lider
toplumun kendisini izlemelerini sağlamak, böylece onlara daha çok söz
geçirebilmek için, kendine karşı geliştirdikleri ruhsal sözleşmeyi güçlendirmeye
çalışır (Başaran, 1992:99). Bu bağı güçlendiren lider, toplumu hedeflenen amaca
doğru ulaşmada, birlikte hareket etmeye sevk ederek amaç birlikteliğini sağlamaya
muvaffak olur.
Liderler içinde bulundukları duruma göre davranışlar gösterir ve bu durum
onların liderlik tarzlarının ortaya çıkmasını sağlar. “Lider olunmaz lider doğulur”
sözü aslında işin özüdür. Çünkü araştırmalar sonucunda lider niteliklerinin çoğunun
doğuştan gelen özellikler olduğu ortaya çıkmıştır.
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
151
Lider kime denir? Liderlik nedir? Liderin nitelikleri nelerdir? Bu çalışmada,
bu soruların yanıtları aranmakta, liderlerin ne tür kavramsal sınıflamalara tabi
tutuldukları incelenmektedir. Bu incelemelerle, liderler ve yöneticilerin farklı
yönlerinin neler olduğu ve toplumların nasıl bir idareci istediğinin belirlenmesi
amaçlanmaktadır. Toplumların idaresine ilişkin liderlik ve yöneticilik anlayışının
incelendiği bu çalışmada, verilecek örneklerle konu açıklanmaya çalışılacaktır.
1. Lider ve Liderlik
Liderlik etmek (lead), liderlik (leadership) ve lider (leader) kelimelerinin
kökü, “yol” ya da “yön” anlamına gelen “lead” dır. “seyahat etmek” veya “gitmek”
anlamına gelen “laeden” fiilinden gelir. Anglo-sakson‟lar, bu kelimenin manasını,
insanların bu yolda ve yönde yaptıkları seyahatler olarak genişletmişlerdir. Pers ve
Mısır dillerinde de aynı anlamda kullanıldığı tespit edilmiştir. Yunanca‟da karşılığı
“hegemon” olup, Romalıların lider anlamına gelen “dux” kelimesinde olduğu gibi,
“yol” ya da “seyahat” imajına denk düşmektedir. Latince‟de geminin dümencisi
manasına gelen “gubernatör” ya da “governor” da (yönetici) bu anlam netlik
kazanmaktadır (Adair, 2005:66).
Liderlik ve lider ile ilgili pek çok tanım bulunmaktadır. Bunlardan bir kaçına
yer vermek konumuz itibariyle yeterli olacaktır.
Lider, diğer insanları belirli bir amaç yönünde davranışa geçmeye sevk eden
onları etkileyen kişidir. Ya da bir grup insanın kendi şahsi ve grup amaçlarını
başarmak üzere peşinden gittikleri, emirleri yönünde davranışta bulundukları kişi
liderdir (Koçel, 2001:465).
Liderlik, liderin yapmış olduğu şeylerle ilgili bir süreçtir. Liderse belirli
amaçlar çerçevesinde başka kişileri davranışa yönelten kişidir. Liderliğin temelinde
başka kişileri etkileme olgusu vardır (Efil, 1998:5).
Liderlik olgusunda güce dayanan bir yön bulunduğu akla getirilirse, liderlik,
kişiler arasındaki etkileşimi gerçekleştirmek için sahip olunan gücü kullanma süreci
olarak ve lider de bu beceriye sahip kişi olarak tanımlanabilmektedir (Erdoğan,
1994:330).
Belirli amaç ve hedeflere yönelmiş insan gruplarının oluşturulması ve
harekete geçirilmesi her insanda kolay kolay bulunmayan bir beceri ve ikna etme
yeteneği gerektirmektedir. Liderlik konusunda ortaya atılan tanımlar incelendiği ve
bir sentez oluşturulmaya çalışıldığı takdirde bu kavramı, bir grup insanı, belirli
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
152
amaçlar doğrultusunda bir araya getirme ve bu amaçları gerçekleştirmek için onları
harekete geçirme yetenek ve bilgilerinin toplamı diye tanımlayabiliriz (Eren,
2004:431).
Sonuçta, kişisel, örgütsel ve toplumsal farklılıkların, içinde bulunulan
dönemin, bu dönemde liderlikle ilgili geliştirilen yaklaşımların ve elde edilen
bulguların tanımları farklılaştırdığı söylenebilmekte, bunlara rağmen liderlik
tanımlarının genel olarak, amaçların başarılması, çok yönlü etkileşimlerin varlığı ve
lidere atfedilen bir takım özellikler gibi ortak noktalar içerdiği söylenebilmektedir.
Bununla birlikte liderliği tanımlamanın zorluğu kabul edilerek, bu konuda yapılan
tanımların ayrı ve ortak noktaları doğrultusunda aşağıdaki yargılara
varılabilmektedir (Erçetin, 2000:11-12):
- Liderlik ve yöneticilik birbirinden ayrıdır.
- Liderlik resmi bir konuma bağlı değildir.
- Liderlik politiktir.
- Liderlik kültüreldir.
- Liderlik bazı tinsel vasıfların ön plana çıktığı bir süreçtir.
2. Liderlik Nitelikleri ve Lider Etkililiği
Liderlik eğitim kurslarına katılan kişilere liderlik niteliklerinin tanımı
sorulduğunda, öngörü, empati, açıklık ve zeka terimlerini içeren düzenli listeyi
yapmaktadırlar (Georgiades ve Macdonell, 1998:76). Bununla birlikte, bütün
liderleri içine alan tek bir yetenek ve kişisel nitelik kalıbı mevcut değildir. Liderin
sahip olduğu kişilik nitelikleri önemsiz değildir. Fakat gerekli olan nitelikler duruma
göre büyük oranda değişiklik göstermektedir.
Liderler, kişilerin güdülerini, yeteneklerini ve kişiliklerini tespit ederek
yöneten bir orkestra şefine benzetilmektedir. Bunun yanı sıra liderin öncelikle bir
dünya görüşüne sahip olması, çağın gidişatını adım adım takip edebilmesi, bir
memleket anlayışına sahip olması, dünya ve memleket durumlarıyla ilgili toplumun
gidişatına en doğru biçimde yön verebilmesi gerekmektedir (Aydemir, 1997:102).
Lider içinde bulunduğu toplumu ya da örgütü çok iyi tanımalı ve sahip
olduğu kültürü iyi özümsemelidir. Deal ve Peterson‟un da dediği gibi, kültürü
okumak, izleme, hissetme, dinleme, yorumlama, beş duyuyu kullanma ve hatta
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
153
gerekli olduğunda altıncı ve yedincisini de kullanma gibi çeşitli şekiller almaktadır
(1994:29).
Lider, güç ile otorite arasındaki ayrıma duyarlılık gösteren kişidir. Güç,
kişileri denetim altında tutabilme, onlara istediği bir şeyi yaptırabilme kudretidir.
Kişilerin bu gücü meşru olarak kabul etmesi ise otoritedir. Gerçek liderlik meşru bir
konumda yer almakta yani güç ile otorite arasındaki dengeyi sağlamakta yatmaktadır
(Özel, 1998:60). Ayrıca iyi bir liderin her koşula çabuk ayak uydurabilmesi
gerekmektedir.
Yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlara bakınca liderlerin kendisini
izleyen kişilere göre üstünlükleri genel olarak şu şekilde sıralanabilir (Başaran,
1982:61):
- Daha zeki olması.
- İzleyenlerle daha iyi iletişim ve ilişki içerisinde olması.
- Daha yeterli bir durumda olması.
- Ortak amaçlara daha fazla ilgi göstermesi ve motive olması.
- Ortak amaçlar ve izleyenlerin gücü ile ilgili daha iyi bir değerlendirme
yapabilmesi.
Liderin bu beş durumda üstün olması, kendini izleyenler tarafından onun
benimsenmesini sağlamaktadır. Bu üstünlüğü kaybetmesi veya müşterek amaçlar
için kullanmaması ona liderliğini de kaybettirmektedir. Bunun terside doğrudur.
Liderin kendisini izleyenlerce benimsenme derecesi ne kadar yüksek olursa, onun
izleyenler üzerindeki erki o kadar yüksek olmaktadır (Başaran, 1982:62).
Colcaud‟a göre iyi liderin nitelikleri ikiye ayrılabilir. Bunlar; projeksiyon
(dışsal) ve içsel (gizli) nitelliklerdir. Liderin dışsal nitellikleri, güven, uzlaşmacılık,
gündem belirleyicilik, öğrenme yeteneği, nezaket, sadelik ve ciddiyettir. İçsel
nitelikleri ise, kendini bilme, dayanıklılık, eleştiriye açıklık ve kendisiyle barışık
olmasıdır (Colcaud, 1999:69-71).
Bir başka kaynak başarılı örgüt liderinin ortak niteliklerini şu şekilde
sıralamaktadır (Yalçın, 1999:202):
- Zeka: lider diğer üyelerden daha zekidir.
- Sosyal Olgunluk: lider heyecan yönünden olgun, kendine güvenen, asosyal
davranışları az olan, başarıya ve yenilgiye hazırlıklı bir yapı sergilemektedir.
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
154
- Kalıtımsal motivasyon: daima bir başarıdan diğerine koşmakta, dış
ödüllerden ziyade bu motivasyonların etkisinde kalarak sürekli yüksek tempoda
çalışmaktadır.
- İnsan ilişkileri: liderler işlerin yürütülmesinde insan faktörünün önemini
kavradıkları için kişilerarası iyi ilişkiler kurulmasına büyük özen göstermekte ve
dolayısıyla gerek yazılı gerekse sözlü iletişim ağları sağlamaktadırlar.
Değişik kaynaklarda liderin değişik nitelikleri üzerinde durulmuş ve buna
göre bir yaklaşım sergilenmiştir. Buna göre bu kaynaklardan yapılacak bir sentezle
liderin nitelikleri şu şekilde sıralanabilmektedir (Şimşek vd., 1998:143; Bingöl,
1997:251-254; Eren, 2001:466):

Üstün bir zekaya sahip olmak.

Düşüncelerini iyi bir şekilde
aktarabilme kabiliyetine sahip olmak.

Tutarlı kararlar alabilmek.

Denetleme yapabilmek.

Üyelerin uyumunu kolaylaştırmak.

Yönetici ve basiret sahibi olmak.

Uygun karar alma titizliğine sahip
olmak.

İçinde bulunulan durumla eldeki
kullanım potansiyeli arasında en doğru
ilişkiyi kurmak.

Rasyonel, esnek, optimal bir
zamana sahip, dengeli ve örgütün gücüne
uygun bir plan yapabilmek.

Kişileri ve olayları tutarlı
değerleyebilme özelliğine yeterli ölçüde
sahip olmak.

İnsiyatif sahibi olmak.

Güzel konuşma yeteneğine sahip
olmak.

Kararlı olmak.

İş başarma yeteneğine sahip olmak.
Güz 2009, Sayı:29
 Analiz ve sentez yapabilme
yeteneğine sahip olmak.
 Amaçlara karşı sebatkâr olmak.
 Motivasyonu sağlamak.
 Üyelerin katılımını sağlamak.
 İçinde bulunulan koşullara uygun
hedefler saptamak.
 İleriyi görebilmek.
 Hayalperest ya da aşırı karamsar
olmamak.
 Açık kabul edilebilir bir amaç
belirlemek.
 Kişilerarası ilişki kurma yeteneğine
sahip olmak.

Açık sözlü olmak.


Başkalarına güven vermek.
Duygusal olgunluk sahibi olmak.

Kendine güven duymak.
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
155
Ancak tek başına bu niteliklere sahip olmak liderin etkililiği için yeterli
olmamaktadır. Liderin sahip olduğu kişisel özelliklerinin yanı sıra ortam, lideri
izleyenlerin özelliği, mevcut kaynaklar, birbiriyle çatışan çıkarlar, grubun karşı
karşıya kaldığı sorunlar, olay ve görevlerin özelliği ve yapısal çerçeve tarafından
belirlenen yapısal etmenlerin kesiştiği noktada liderin etkililiği ortaya çıkar (Yılmaz,
1996:178). Bir liderin etkililiğinin olabilmesi için öncelikle belirtilen niteliklere
sahip bir liderin bulunması gerekir. Ancak etkililiğin en önemli unsuru liderin bu işe
gönüllü olmasıdır. Gönüllü olarak yapılan liderlik kişinin motivasyonunu
artıracaktır.
Yukarıda belirtilen faktörlerin yanı sıra bazı yönetim araştırmacıları liderliğin
etkililiğine tesir eden unsurları şu şekilde sıralamaktadır (Hodgetts, 1997:319):
- Örgüt tarihi.
- Daha önce lider durumunda bulunan kişinin yaşı.
- Liderin yaşı ve tecrübesi.
- Örgütün faaliyette bulunduğu topluluk.
- Grubun belirli iş talepleri.
- Lider olunan grubun psikolojik ortamı.
- Liderin yürüttüğü iş türü.
- Lider olunan grubun büyüklüğü.
- Grup üyelerinin iş birliğinin istendiği seviye.
- Üyelerin kültürel beklentileri.
- Grup üyelerinin kişilikleri.
- Karar alma için gereken ve izin verilen süre.
Liderler insanların sevgi ve saygısına sahip olmalıdır. Korkuya dayalı
yönetimlerde de insanlar liderin peşinden gidilebilmekte ancak bu durum istekli
gerçekleşmediğinden sonuç verimli olmamaktadır (Handy, 1996:8). Liderin topluma
yapacağı etkinin derecesini o toplumun içinde bulunduğu şartlar ve sahip olduğu
karakteristik özellikler belirlemekte (Kalyoncu, 2001:39), bu unsurları dikkate
almayan lider toplumu istediği seviyeye ulaştıramamaktadır.
Bütün bu unsurların dikkate alınması ve öneminin kavranarak bu doğrultuda
hareket edilmesi beraberinde siyasal, ekonomik ve toplumsal bütün liderlere başarı
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
156
sağlayacaktır. Liderin bu faktörlere özen göstermeksizin bazı davranışlarda
bulunması ise konumlarının sarsılmasına ve başarısızlığa sebep olacaktır.
Liderin etkililiğinin olabilmesi için liderin belli bazı niteliklerinin olması
gerektiği belirtilmişti, ancak olması gereken bu niteliklerinin yanında olamaması
gereken bazı özelliklerde bulunmaktadır. Bunları lider hastalığı olarak ta
tanımlayabiliriz.
Bu bağlamda Hun İmparatoru Atilla lider hastalıklarını şu şekilde sıralamıştır
(Robers, 1995: 149-162):
-
Cimrilik humması
-
Cesaret yetersizliği
-
Dikkat nevrozu
-
En büyüklük saplantısı
-
Duygusuzluk kompleksi
-
Verimlilik gösterisi
-
İtaat zorunluluğu
-
Izdırap sendromu
-
İnkar bağımlılığı
-
Popülerlik felci
-
Başarısızlık korkusu
-
Tanınma katılaşması
-
İltihaplı ego
-
Yırtıcılık eğilimi
-
Nedensiz kaygı
-
Kuşku paranoyası
-
Boş boğazlık
-
Düşünce daralması
Bu unsurlara dikkat etmemek, liderin konumunu kaybetmesine, toplumdaki
lider algılamasının dışında kalmasına yol açacaktır. Bu durumda liderin etkililiğinin
azalmasına hatta yok olmasına sebep olacaktır.
3. Lider Tipleri
Tarihsel süreç içerisinde liderliğe yönelik çalışmalar yapılmış ve bu
çalışmalar sonucunda liderliğe yönelik pek çok yaklaşım ortaya çıkmıştır. Ortaya
çıkan bu yaklaşımları dört temel başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar, liderin
özellikleri yaklaşımı, liderin davranışları yaklaşımı, durumsallık yaklaşımı ve daha
sonraki dönemde oluşan çağdaş yaklaşımlardır. Bütün bu yaklaşımlar incelendiğinde
görülmektedir ki hangi açıdan bakılırsa bakılsın sonucu etkileyen en önemli unsur
liderin nasıl bir yönetim tarzı belirlediğidir. Çünkü liderin belirleyeceği yönetim
tarzı onun kişilik özelliklerinden, amaçlarından ve zamandan bağımsız olmayacaktır.
Bunun sonucunda da bir lider davranışı ortaya çıkacaktır. Örgüt üyelerini ya da
izleyenleri etkileyen en önemli husus da liderin davranış tarzı olmaktadır. Davranış
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
157
tarzlarına bakıldığında da dört temel liderlik tipi ortaya çıkmaktadır. Bunlar,
otokratik lider, demokratik ve katılımcı lider, tam serbesti tanıyan lider ve
karizmatik liderdir.
3.1. Otokratik Lider
Otokratik liderlikte zorlama, tehdit ve güç kullanma vardır. Otokratik lider
saldırgan ve baskılı bir kişiliğe sahiptir. Korku ve tehdit unsurunu kullanarak ve
karakteri ile baskıda bulunarak etkin olmaktadır. Bu tip liderler sert mizaçlı ve
baskın tiplerdir.
Otokratik liderler, sahip oldukları otorite ile elde ettikleri kumanda etme,
karar verme ve tebliğ etme haklarını yerleşik teamüllerden almaktadırlar (Peters,
1973:15). Liderin yapması gerekenler gelenekler tarafından tayin edilmekte
yönetimde yer alan kişiler sınırlarını aştıklarında çeşitli engellemelerle yüz yüze
gelmektedir (Ergezer, 1992:69). Öyle ki, bu liderlik tipinde grubun amaçlarının
üyeler tarafından bilinmesi gerekli görülmemekte, hangi amaçla ve sonunda nereye
ulaşılacağını bilmeksizin üyeler sadece verilen işi yapmaktadırlar (Alptekin,
1968:40-41). Grup üyeleri arasındaki ilişkiler en aza indirilerek kişilerin birbirlerini
denetlemeleri sağlanmaktadır.
Adorno, otoriter lider tipi üzerine yaptığı bir araştırmada bu kişilerde
aşağıdaki ortak niteliklerin bulunduğunu saptamıştır (Baymur, 1994:279):
- Topluma uymaya büyük bir önem verme.
- Değişmez bir kişiliğe sahip olma ve değişiklikten hoşlanmama.
- İdare amir-memur ilişkilerine önem verme.
- Gücü elinde tutan kişi ve gruplara dönük olma.
- Etosantrik, yani yabancı ve azınlık gruplarına müsamahasız olma.
- Tutucu ve geleneklerine bağlı görünme.
- Başkalarının cinslik suçlarına aşırı ilgi gösterme.
Otokratik liderliğin ortaya koyduğu yönetim biçiminin yararları ve zararları
üzerinde durmak gerekirse, öncelikle aile ve okul hayatından devlete kadar aşırı
geleneksel yapıda yetişen ve kararı büyükten bekleme alışkanlıklarına sahip olan
toplumlarda insanlar hiç kuşkusuz liderlerinden tam yetkisini kullanmasını
bekleyecek bu davranış biçimiyle liderlerinin bilgili olduğuna ve kendilerine güven
verdiğine ve tatmin sağladıklarına inanacaklardır. Yine otokratik lider, tam yetkili
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
158
olduğu zaman bağımsız hareket edebilme inanç ve güvenine sahip olabilmekte bu da
lideri güdüleyici bir ödül niteliği taşımaktadır. Son olarak, otokratik liderlikte etkin
ve hızlı karar verilerek zaman kayıpları asgari düzeye indirilmektedir. Otokratik
liderliğin bu yararlarının yanında bazı sakıncaları da bulunmaktadır. Bunlardan en
önemlisi, üyelerin inanç ve duygularını hiç dikkate almaması ve bunun sonucunda
tatminsizlik, moral düşüklüğü ve grup içi çatışmaların ortaya çıkmasıdır. Bir diğeri,
grup içerisinde liderden başka hiç kimsenin amaç, plan, program ve iş görme
yöntemleri üzerinde söz sahibi olmaması ve bunun sonucunda yaratıcılığın
azalmasıdır (Eren, 2004: 458). Bu nedenledir ki, otokratik liderlik tipi ile yönetilen
gruplarda yenilik ve ilerleme oldukça yavaş gerçekleşir.
Otokratik lider tipi ile azınlıklara müsamahasız olma ve otoriteye itaat
konusunda Nazi Almanyası‟nda yaşananlar önemli bir örnek teşkil etmektedir.
Adolf Hitler psikopat bir canavar olabilirdi, ancak bunları tek başına yapmadığı da
bir gerçekti. Savaş sonundaki yargılamalarda pek çok Nazi subayının tamamen
sağlıklı ve kişisel ilişkilerinin normal olduğu, yapılanlara katılmadığı ancak emirleri
uyguladığı ortaya çıkmıştır (Atkinson vd., 1999:659).
3.2. Demokratik ve Katılımcı Lider
Liderin egemenliğinin yasalara dayandığı ve liderin yönetme ve emretme
işlevlerini akılcı kararlarla yaptığı bir liderlik biçimidir. Lider üyeler arasındaki
ilişkileri teşvik etmekte ve desteklemektedir (Ergezer, 1992:73). Bu tip lider
otokratik liderden sahip olunan yetkinin miktarı açısından değil, yetkiyi kullanma ve
grubun yapı ve işleyişindeki şekli açısından farklılık göstermektedir. Demokratik ve
katılımcı liderler grup amaçlarının belirlenmesi ve her üyenin amaç belirlemede ve
amaçların başarılmasında geniş ölçüde yer almasına önem vermektedirler (Alptekin,
1968:42). Bu tip liderler karar verme aşamasında astlarının fikirlerinden
faydalanmakta, astlar kendi aldıkları kararların sorumluluğunu taşımaktadır. Liderler
cezadan çok ödül sistemine ağırlık vermektedir (Şimşek vd., 1998:140). Pek çok
fikrin bir araya gelmesi sonucunda alınan kararlar, örgüt için daha sağlıklı sonuçlar
ortaya çıkarmaktadır.
Demokratik ve katılımcı liderlik davranışının en önemli faydalarından biri,
üyelerinde lider kadar örgütü etkileyen şartlarla ilgilenip amaçlar, kararlar, planlar
ve politikalarla ilgili tavsiyeler bulmaya çalışmalarında görülür ki, bu durum daha
sağlıklı karar almaya imkan tanımaktadır. Diğer bir faydası ise, istek, düşünce ve
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
159
kanaatlerine önem verilen iş görenlerin motivasyonlarının olumlu bir şekilde
etkilenmesi ve bundan psikolojik doyum sağlamalarıdır (Eren, 2001: 489).
Demokratik ve katılımcı liderlik davranışının en önemli sakıncası ise önemli
önemsiz tüm karar verme sürecinin yavaş işlemesi ve bunun sonucunda zaman
kayıplarının yaşanmasıdır. Acil durumlarda karar verme aşamasında bu tip liderlik
tarzı başarı sağlayamamaktadır. Diğer bir sakıncası da bazı yeniliklerin ortaya
çıkması durumunda kararların etkinliğini kaybetmesi hatta grubun karar alamaz hale
gelmesidir (Eren, 2004: 459). Gelişmelere zamanında tepki verilememesi örgütün
sağlıklı işlemesine engel olmakta, örgütün yaşam süresi kısalmaktadır.
3.3. Tam Serbesti Tanıyan Lider
Grup üyelerini tamamen serbest bırakan, güçten uzak duran bir liderlik
tarzıdır. Lider diğer grup üyeleriyle benzer bir rol üstlenmekte, kararın alınması ve
amaçların tespit edilmesini üyeler yapmakta, lider grup dışından bilgi ve kaynak
sağlama doğrultusunda gruba katkıda bulunmaktadır. Tümüyle oto kontrol
sisteminin hakim olduğu ve çok fazla kullanılmayan bir liderlik tipidir (Sabuncuoğlu
ve Tüz, 1998:176). Çünkü liderler genelde yetkiyi tamamen bırakmaya çok fazla
eğilimli değildirler.
Tam serbesti tanıyan liderler genelde yetkilerini grup üyelerine bırakırlar.
Liderin buradaki fonksiyonu yönlendirme ve özendirmedir. Grup üyeleri yetki
alanlarına giren konularda karar almakta ve uygulamakta serbesttir.
Bu liderlik tarzının yararı, üyelerin kararlarını serbestçe alıp uygulamaları
sonucunda kendilerini geliştirip problemlerine en iyi çözümü bulma konusunda
motive olmalarıdır (Eren 2001:489-490).
Bu liderlik tarzının sakıncalarından ilki, üyelerin farklı nitelikte amaçlar
geliştirebilmeleri, hatta bu amaçların birbirlerine karşı olabilmesi ve bunun
sonucunda da özellikle kriz zamanlarında bu durumun grubun dağılmasına neden
olmasıdır (Şimşek vd., 1998:141). İkinci olarak bireysel başarıların ön plana
çıkarılması grup başarılarının önemli ölçüde azalmasıdır. Son olarak tembel olan ve
iş görmekten kaçan grup üyelerinin kaynakları kendileri için kullanmaları ve grubu
parçalamaya yönelik çabalar içine girmeleridir (Eren, 2004:460). Bu durum bu tip
liderliğin uygulandığı gruplarda, grup üyelerinin seçiminin çok önemli olduğu
gerçeğini ortaya koymaktadır.
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
160
3.4. Karizmatik Lider
Bu tip lider, liderlik yaptığı grup üyelerini arkasından sürükleyen, kararları
bizzat kendisi alan ve söylemiş olduğu her söz emir olarak algılanan, hemen yerine
getirilen kişidir (Sabuncuoğlu ve Tüz, 1998:175). Bu tip liderler genelde toplumda
ya da grupta oluşan buhranlı zamanlarda ortaya çıkan, toplumun güvendiği ve kabul
ettiği üstün nitelikli kişiler olarak kabul edilmektedir. Karizmatik liderin insanüstü
bir takım nitelikleri taşıdığına inanılmaktadır. Halk ile liderin inanç, beklenti ve
ümitleri arasında bir paralellik ve benzerlik söz konusudur. Toplum tarafından
kurtarıcı olarak algılanmaktadır (Ergezer, 1992:72). Lidere yüklenilen karizmada
buradan kaynaklanmaktadır.
Daha çok doğuştan gelen ve Allah vergisi kabul edilen bir yetenekle
donatılan karizmatik lider bu nedenle toplum tarafından olağan dışı olarak kabul
edilmektedir. Bu durum grup üyelerinin sadakat ve itaatini sağlamaktadır (Aytürk,
1999:16-17). Bu nedenle karizmatik liderlik, performans ve iş doyumunu artırmada
oldukça etkilidir. Bu tip liderler bireyleri etkileyerek onları bir amaç doğrultusunda
bir araya getirmekte ve ortak amaç için çalışmalarını sağlamakta etkindirler.
Liderin karizması bazen ölmüş olmasına rağmen devam etmekte, insanlar
sıkışınca onun yaptıkları ve söylediklerine bakmaktadırlar. Bu tip liderlerin
yanlışları yoktur ve eğer yanlış olan bir şey varsa bunu çevresindekiler ve emri
uygulayanlar yapmıştır (Ergezer, 1992:72). Bu düşüncenin hakim olmasının nedeni
lidere yüklenen karizmadan kaynaklanmaktadır. Yanlış yapmak bir anlamda
karizmanın yok olmasına ya da zayıflamasına neden olacaktır. Lidere karizmatik
kişiliğini atfeden insanlar bu durumu kabul etmemekte onun yanlış yapabileceğine
kesinlikle inanmamaktadırlar.
Karizmatik liderler ile ilgili yapılan bir çalışmada şu davranış biçimlerini
gösterdikleri ortaya çıkmıştır (Barutçu ve Akatay, 2000: 195-196):
- Statükonun değiştirilmesi yönünde çaba harcamak.
- Günün şartlarından çok farklı olan, gelecekle ilgili hedefleri planlamak.
- Bir dereceye kadar alışılmamış ve mevcut kurallara uymayan biçimlerde
davranışlarda bulunmak.
- Büyük oranda yetkiye ve uzman güce dayanıp güvenmek.
Açıklamaya çalıştığımız bu liderlik tiplerinin uygulanabilirliliği toplumun
veya grubun kültür yapısına, üyelerin kişilik yapılarına, iç ve çevresel şartlara,
zaman ve mekanda oluşacak değişimlere göre farklılık gösterebilir. Lider
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
161
benimsediği tarzın kendisini başarıya götürdüğünü fark ettiğinde bu tarzı devam
ettirir. Ancak bu tarzın başarısız olduğunu ya da etkisini kaybettiğini gördüğünde ise
bunu değiştirebilir.
4. Liderler ve Yöneticilerin Farklı Yönleri
Michigan Üniversitesi‟nden bir bilim adamı toplum için ölümcül bulduğu on
tehlikenin bir listesini yapmış ilk sıraya da nükleer savaş veya kaza tehlikesini
koymuştur İkinci sırada salgın hastalık, açlık ve çöküntü, üçüncü sırada ise,
yönetimde ve kurumlardaki kalitesizlik ile liderlik eksikliği bulunmaktadır (Bennis,
2002:16-17). Liderliğin ne kadar önemli olduğunu ortaya koyan bu tespit insanların
neden liderlere ihtiyaç duyduğu sorusunu akla getirmektedir.
Milyarlarca insanın yaşadığı, yüzlerce ülkenin olduğu ve farklı yönetim
biçimlerinin bulunduğu bir dünyada, ülke liderlerine, milyonlarca kurum ve
organizasyonun bulunduğu toplumsal yaşamda, kurumsal ve grupsal liderlere ihtiyaç
bulunmaktadır. İnsanoğlu var oluşundan bu yana, birlikte yaşama ihtiyacının
sonucunda, her zaman bir liderliğe ihtiyaç duymuştur. Topluluk halinde yaşayan
insanlar, eğer kendilerine bir lider belirlemezlerse o toplulukta kargaşa hakim olur.
İnsanları yönetenler ya da yönetmeye talip olanların her zaman lider olması
beklenemez. Ancak iyi bir yönetici aynı zamanda iyi bir lider olabilmelidir.
Özellikle günümüz şartlarında görev alan yöneticiler toplum tarafından lider
olarak algılanıyorlar mı? Bu soruyu amerikan toplumu için 1987 yılında “kim iş
başında” diye soran Time dergisi ulusun ihtiyacının olduğu bir anda evde kimsenin
olmadığını söylüyordu. Bennis‟in geçmişteki liderler ile ilgili söyledikleri ise
önemlidir (2002:15-16): “Bütün bir ulusa, korkularını yenebilmeleri için meydan
okuyan FDR (Roosevelt) artık yok. Kan, ter ve gözyaşı isteyen ve istediğini alan
Churchill de gideli çok oluyor. Lambarane Ormanları‟ndan, hayata karşı büyük
saygıyla insanlığa ilham kaynağı olan Schweitzer de artık yok. Bize, sonsuzluktaki
birlik ve kainattaki uyum fikirlerini aşılayan Einstein da artık aramızda değil. Gandi,
Kennedyler, Martin Luther King Jr. gibi liderlerinse, bize şu an olduğumuzdan daha
iyi ve daha mükemmel olabileceğimizi söylemekle ölümcül bir risk aldıklarını
kanıtlarmışçasına hepsi öldürüldüler.” Bennis‟in bahsettiği isimler, yaptıkları ve
söyledikleri ile yaşadıkları döneme damgasını vurmuş liderlerdir. Bu liderleri
çoğaltmak mümkündür.
Liderlik önderlik etmektir. İyi bir önder aynı zamanda iyi bir yönetici
olabilir. Ama her iyi yönetici iyi bir önderdir denemez. Önderliğin temelini
önderliğe ve yönetime ilişkin kavramlar oluşturmaktadır. Bu kavramlar kimi
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
162
yönlerden birbirlerinden ayrılırlar. Önderlik ve önder ile yönetim ve yöneticiye
ilişkin ayrılıklar Tablo 1‟de kısaca gösterilmiştir (Filley ve House, 1969; Carroll ve
Tosi, 1977; Hersey ve Blanchard, 1982 „den Akt. Başaran, 1992:97).
ÖNDERLİK VE ÖNDER
Önderlik, toplumun her kesiminde rast
gelindiği için geniş bir kavramdır.
Önderlik, izleyenlerin psikolojik
gerçek sınırlarının ötesinde uyarlığını
(compliance) sağlamaya yöneliktir.
Önderlik, izleyenlerin öndere verdiği
erki, önderin onları etkilemek için
kullanmasıdır.
Önderlik, izleyenlerin gereksinimlerini
karşılamak için yeterliklerini eyleme
dönüştürür.
Önderlik, izleyenlerin olgunluk
düzeylerine ve geliştirdikleri değer ve
düzgülere göre nitelik kazanır.
Önderlik, izleyenlere alışılmışın
ötesine ve üstüne çıkan bir etkiyi içerir.
Önderliğin sürdürülebilmesi için
önderin etkililiği asıldır.
Önder, yönetmen olmayabilir.
Önder kişisel erkini kullanır.
Önder, izleyenlerin toplam etkisinden
daha çoğunu onlara gösterip
uyarlıklarını sağlayarak başa geçmiştir.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
YÖNETİM VE YÖNETİCİ
Yönetim, belli amaçları
gerçekleştiren örgütlere özgü
olduğu için daha dar bir
kavramdır.
Yönetim, iş görenlerin psikolojik
gerçek sınırları içinde uyarlığını
(compliance) sağlamaya
yöneliktir.
Yönetim, makam sahibinin elde
ettiği kayraları ve hakları
kullanmasıdır.
Yönetim, saptanmış amaçları
gerçekleştirmek için iş görenlere
biçimsel görevleri yaptırmaya
çalışır.
Yönetim, üst yöneticinin ve onu
izlemek zorunda olan
yöneticilerin yönetim biçimine
göre nitelik kazanır.
Yönetim, iş görenlere çoğunlukla,
tekdüze alışılmış etkiyi gerektirir.
Yönetimin sürdürülebilmesi için
başarılı olmak yeterlidir.
Yönetici önder olmayabilir.
Yönetici yasal erkini kullanır.
Yönetici anamalcı ya da yönetsel
erkçe atanmıştır.
Tablo 1: Önderlik ve önder ile yönetim ve yöneticiye ilişkin ayrılıklar
Görülmektedir ki, toplumun her zaman iyi yöneticilere ihtiyacı
bulunmaktadır. Ancak günümüz hızlı değişimleri göstermektedir ki, yöneticilerin
aynı zamanda liderlik nitelikleri ile donanmış olmaları gerekmektedir.
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
163
Sonuç
Yapılan bu çalışmada, liderlik, belirli amaçları gerçekleştirebilmek için
insanları etkileme, bir araya getirme ve yönlendirme sanatı olarak karşımıza
çıkmakta, liderin olmadığı toplum ve organizasyonların sağlıklı bir yapı
oluşturamadıkları ve süreklilik sağlayamadıkları görülmektedir. Bu noktada
liderlerin önemi ortaya çıkmakta, sahip oldukları donanımlarıyla topluma
yapacakları katkı önem kazanmaktadır.
İnsanlık tarihini okuduğumuzda, liderler ve liderliği de okumuş oluruz.
Çünkü tarihin başlangıcı, liderliğin de başlangıcı olmaktadır. Tarih gözden
geçirildiğinde dini, askeri, siyasal ve sosyal liderlerin varlığını görürüz. Bu liderler
kendi zamanlarında ihtiyaç duyulduğu anda ortaya çıkmış ve yaptıkları ile
liderliklerini benimsetmiş, insanlar için kurtarıcı olarak algılanmışlardır. Bu
liderlerin büyük bölümü yaptıkları ile tarihe yön vermiş, öğretileri ile kalıcı
olmuşlardır. Liderler yaşadıkları dönemdeki toplumsal yapıya ve duruma göre
yönetim tarzlarını belirlemişlerdir. Gösterdikleri yönetim biçimine göre de otokratik,
demokratik ve katılımcı, tam serbesti tanıyan ve karizmatik liderlik tarzları
göstermişlerdir.
Günümüz dünya düzeninde pek çok toplum demokratik ve katılımcı yönetim
biçimini benimsemiş olduğundan bu tarz liderlik beklentisi içerisindedir. Ancak
gelişmesini henüz tamamlamamış, dünyanın gelişmiş toplumları arasında olmayan
ülkeler ve insanları demokratik ve katılımcılığın yanında karizmatik lider beklentisi
içerisindedir. Gelişmiş toplumlarda iyi bir yönetici olmak, çarkları düzgün işleyen
sistemlerde yeterli olurken, hala sistemlerini, çarkların düzgün işleyeceği şekilde
kuramayan toplumlarda iyi bir yönetici olmak insanlar tarafından yeterli
görülmemektedir. Bu durum toplumun zaman zaman farklı arayışlar içerisine
girmesine neden olmakta, hatta otoriter davranışlara müsamaha gösterilmektedir.
Çünkü sorunların çözümünün uzaması insanlarda bıkkınlığa sebep olmakta,
sorunların ancak otoriter bir tarzla çözülebileceğine olan inanç güçlenmektedir.
Ancak bu durum fazla uzun sürmemekte, insanlar yönetime katılmak ve görüşlerini
rahatça söylemek istemektedir.
Bu çalışma sonucunda görülmektedir ki, insanlık tarihi boyunca denenen
yönetim biçimleri ve liderlik tarzları içerisinde, özellikle toplumların idaresi
noktasında demokratik ve katılımcı yönetim biçimi, insan ve insana özgü değerlerin
yaşaması için en uygun yönetim tarzıdır. Ancak demokratik şartlarda da insanları
belirli bir amaç etrafında toplamak, harekete geçirmek ve başarıya ulaştırmak için
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi
E. Taşdemir
164
iyi bir yönetici olmanın yanı sıra lider olmakta gerekir. Toplumların sıkıntılı
dönemlerinde hala geçmiş dönemlerdeki liderlerine atıfta bulunması yönetici değil
ama lider eksikliğindendir.
KAYNAKÇA
Adair, John (2005). Kışkırtıcı Liderlik – Inspiring Leadership, (Çev. Pelin Ozaner),
Ankara: Alteo Yayıncılık.
Alptekin, Mehmet (1968). Kültür ve Liderlik, Trabzon: K.T.Ü. İnşaat ve Mimarlık
Fakültesi Yayınları.
Atkinson, RL., Atkinson, RC., Smith, EE., Bem, DJ. ve Hoeksema, SN. (1999).
Psikolojiye Giriş, Çev: Yavuz Alogan, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
Aydemir, Şevket Süreyya (1997). Lider ve Demegog, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Aytürk, Nihat (1999). Yönetim Sanatı Başarılı Yönetim ve Yöneticilik Teknikleri,
Ankara: Yargı Yayınları.
Barutçu, Esin ve Akatay, Ayten (2000). “Bilgi Toplumu ve Transformasyonel
Liderlik”, Selçuk Üniversitesi SBMYO Dergisi, 4:189-201.
Başaran, İ. Ethem (1982). Örgütsel Davranışın Yönetimi, Ankara: A.Ü. Eğitim
Fakültesi Yayını.
________________(1992). Yönetimde İnsan İlişkileri, Ankara.
Baymur, Feriha (1994). Genel Psikoloji, İstanbul: İnkilap Kitabevi.
Bennis, Warren (2002). Bir Lider Olabilmek, Çev: Utku Teksöz, İstanbul: Sistem
Yayıncılık.
Bingöl, Dursun (1997). Personel Yönetimi, İstanbul: Beta Basım.
Colcaud, Jean-Marc (1999). “Leadership and Effective Communication”,
Leadership and the United Nations, Adel Safty (Eds.), ss. 57-71, Northern
Cyprus: Eastern Mediterranean University Pres.
Deal, Terrence E. and Peterson, Kent D. (1994). The Leadership Paradox: Balancing
Logic and Artistry in Schools, San Francisco: Jossey-Bass A Wiley.
Efil, İsmail (1998). İşletmelerde Yönetim ve Organizasyon, Bursa: Vipaş İnş. Tur.
Eğt.
Güz 2009, Sayı:29
Toplumların İdaresinde Liderler ve Yöneticiler
165
Erçetin, Ş. Şule (2000) Lider Sarmalında Vizyon, Ankara: Nobel Yayın.
Erdoğan, İlhan (1994). İşletmelerde Davranış, İstanbul: Beta Basım.
Eren, Erol (2001). Yönetim ve Organizasyon Çağdaş ve Küresel Yaklaşımlar,
İstanbul: Beta Basım.
Eren, Erol (2004). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, İstanbul: Beta Basım.
Ergezer, Bahattin (1992). Liderlik ve Özellikleri, Ankara: Ocak Yayınları.
Georgiades, Nick and Macdonell, Richard (1998). Leadership for Competitive
Advantage, Chichester: John Wiley & Sons.
Handy, Charles (1996). “The New Language of Organizing and Its Implications for
Leaders” The Leader of the Future: New Visions, Strategies and Practices
fort he Next Era, Frances Hesselbein, Marshall Goldsmith and Richard
Beckhard (Eds.), ss. 3-9, San Francisco: Jossey-Bass.
Hodgetts, Richard M. (1997). Yönetim: Teori, Süreç ve Uygulama, Çev: Canan
Çetin ve Esin Can Mutlu, İstanbul: Der Yayınevi.
Kalyoncu, Hamdi (2001). Liderlere Tapınma Psikolojisi, İstanbul: Marifet Yayınları.
Koçel,
Tamer
(2001).
İşletme
Yöneticiliği:
Yönetim
ve
Organizasyon
Organizasyonlarda Davranış Klasik-Modern-Çağdaş ve Güncel Yaklaşımlar,
İstanbul: Beta Basım.
Özel, Mustafa (1998). Liderlik Sanatı, İstanbul: İz Yayıncılık.
Peters, Richard (1973). Authority Responsibility and Education, London: George
Allen and Unwin.
Robers, Wess (1995). Hun Atilla‟nın Zafer Sırları, Çev: Mehmet Harmancı,
İstanbul: Say Yayınları.
Sabuncuoglu, Zeyyat ve TÜZ, Melek (1998). Örgütsel Psikoloji, Bursa: Alfa Basım.
Şimşek, M. Şerif, Akgemci, Tahir ve Çelik, Adnan (1998). Davranış Bilimlerine
Giriş ve Örgütlerde Davranış, Ankara: Nobel Yayın.
Yalçın, A. Selçuk (1999). Personel Yönetimi, İstanbul: Beta Basım.
Yılmaz, Aytekin (1996). “Siyasal Liderlik”, Yeni Türkiye Dergisi Türk Siyaseti
Özel Sayısı, 2(9): 163-182.
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi