ясярляри - DSpace at Khazar University

Transkript

ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄß
ßÑßÐËßÐÈ
ÄÞÐÄ ÚÈËÄÄß
ÛÛ ÚÈËÄ
Ôåëéåòîíëàð âÿ ìÿãàëÿëÿð
“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ–2004
Áó êèòàá “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè. 6 úèëääÿ” (Áàêû, Àçÿðíÿøð,
1982-1985) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà, ÿëàâÿëÿðëÿ òÿêìèëëÿøäèðèëÿðÿê
òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òÿðòèá åäÿíè âÿ
èçàùëàðûí ìöÿëëèôè:
Èñà Ùÿáèááÿéëè
Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí
ùÿãèãè öçâö
Ðåäàêòîðó:
Âàãèô Ìÿììÿäîâ
894.3613 - dc 21
AZE
Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Úÿëèë. ßñÿðëÿðè. Äþðä úèëääÿ. ÛÛ úèëä. Áàêû, “Þíäÿð
íÿøðèééàò”, 2004, 584 ñÿù.
Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí íàøèðè âÿ
áàø ðåäàêòîðó, åéíèàäëû ÿäÿáè ìÿêòÿáèí áàíèñè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
ÿñÿðëÿðèíèí èêèíúè úèëäèíÿ áþéöê äåìîêðàò ÿäèáèí 1906-1914-úö èëëÿðäÿ ÷àï
îëóíìóø ïóáëèñèñòèêàñû äàõèëäèð.
Áó úèëääÿ òàíûíìûø ãÿëÿì ñàùèáèíèí 76 ôåëéåòîíó èëê äÿôÿ îëàðàã
îõóúóëàðà òÿãäèì åäèëèð. ßââÿë íÿøð îëóíìóø ÷îõúèëäëèêëÿðèíäÿ Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ àèä åäèëìèø, ëàêèí ìÿõñóñëóüó èñáàò åäèëìÿìèø áÿçè
ïóáëèñèñòèêà íöìóíÿëÿðè èñÿ úèëääÿí ÷ûõàðûëìûøäûð.
ISBN 9952-416-18-X
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
ÑÈÇÈ ÄÅÉÈÁ ÝßËÌÈØßÌ
Ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì, åé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! Î êÿñëÿðè
äåéèá ýÿëìèøÿì êè, ìÿíèì ñþùáÿòèìè õîøëàìàéûá, áÿçè áÿùàíÿëÿðëÿ
ìÿíäÿí ãà÷ûá ýåäèðëÿð, ìÿñÿëÿí, ôàëà áàõäûðìàüà, èò áîüóøäóðìàüà,
äÿðâèø íàüûëûíà ãóëàã àñìàüà, ùàìàìäà éàòìàüà âÿ ãåéðè áó íþâ âàúèá
ÿìÿëëÿðÿ. ×öíêè ùöêÿìàëàð áóéóðóáëàð: “Ñþçöíö î êÿñëÿðÿ äå êè, ñÿíÿ
ãóëàã âåðìèðëÿð”.
Åé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! Çÿìàíè êè, ìÿíäÿí áèð ýöëìÿëè
ñþç åøèäèá, àüçûíûçû ýþéÿ à÷ûá âÿ ýþçëÿðèíèçè éóìóá, î ãÿäÿð “õà-õà!..”
åäèá ýöëäöíöç êè, àç ãàëäû áàüûðñàãëàðûíûç éûðòûëñûí âÿ äÿñìàë ÿâÿçèíÿ
ÿòÿêëÿðèíèçëÿ öç-ýþçöíöçö ñèëèá, “ëÿíÿò øåéòàíà!” äåäèíèç, î âàõò åëÿ
ýöìàí åòìÿéèí êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ ýöëöðñöíöç.
Åé ìÿíèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! ßýÿð áèëìÿê èñòÿñÿíèç êè, êèìèí
öñòöíÿ ýöëöðñöíöç, î âàõò ãîéóíóç ãàáàüûíûçà àéíàíû âÿ äèããÿòëÿ
áàõûíûç úàìàëûíûçà.
Ñþçöìö òàìàì åòäèì, àíúàã áèðúÿ öçðöì âàð: ìÿíè ýÿðÿê áàüûøëàéàñûíûç, åé ìÿíèì òöðê* ãàðäàøëàðûì êè, ìÿí ñèçëÿ òöðêöí à÷ûã àíà äèëè
èëÿ äàíûøûðàì. Ìÿí îíó áèëèðÿì êè, òöðê äèëè äàíûøìàã åéáäèð âÿ øÿõñèí
åëìèíèí àçëûüûíà äÿëàëÿò åäèð. Àììà ùÿðäÿíáèð êå÷ìèø ýöíëÿðè éàä åòìÿê ëàçûìäûð: ñàëûíûç éàäûíûçà î ýöíëÿðè êè, àíàíûç ñèçè áåøèêäÿ éûðüàëàéà-éûðüàëàéà ñèçÿ òöðê äèëèíäÿ ëàé-ëàé äåéèðäè âÿ ñèç ãóëàã àüðûñû ñÿáÿáèíÿ ñàêèò îëìóðäóíóç. Àõûðû áè÷àðÿ àíàíûç ñèçÿ äåéèðäè:
– Áàëà, àüëàìà, õîðòäàí ýÿëÿð, ñÿíè àïàðàð! – Âÿ ñèç äÿõè úàíûíûçûí
ãîðõóñóíäàí ñÿñèíèçè êÿñèá, àüëàìàãäàí ñàêèò îëóðäóíóç.
Ùÿðäÿíáèð àíà äèëèíè äàíûøìàãäà êå÷ìèøäÿêè ýþçÿë ýöíëÿðè éàä åòìÿéèí íÿ åéáè âàð?!
Ìîëëà Íÿñðÿääèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 àïðåë 1906, ¹1
__________
* Àçÿðáàéúàíëû
4
ËÈÑÀÍ ÁßËÀÑÛ
Ö÷ êÿëìÿ ùèêìÿò êÿëìÿëÿðèíäÿí
Ùÿð êÿñ äàíûøñà, ÿëáÿòòÿ, þç-þçöíö õàð, çÿëèë âÿ íà÷èç åäÿð. Î ñÿáÿáÿ êè, èíñàíûí ùå÷ áèð öçâöíäÿí î ãÿäÿð çÿðÿð èíñàíà éåòèøìÿç, íÿ
ãÿäÿð êè, äèëèíäÿí éåòèøèð. Èñà ÿëåéùöññÿëàì ùÿçðÿòëÿðèíÿ ÿðç åëÿäèëÿð:
– Éà ðóùóëëàù, äÿëàëÿò áóéóð áèçè áèð ÿìÿëÿ êè, î ÿìÿë áèçè úÿííÿòÿ
äàõèë åëÿñèí.
Áóéóðäó:
– Ùå÷ äàíûøìàéûí.
ßðç åëÿäèëÿð:
– Éà ðóùóëëàù, ùå÷ äàíûøìàìàã îëìàç.
Áóéóðäó:
– ßúÿá îëàð.
Ùÿçðÿò Ñöëåéìàí ÿëåéùöññÿëàì áóéóðäó:
– ßýÿð äàíûøìàã ýöìöø îëñà, äàíûøìàìàã ãûçûëäûð.
Äàíûøìàìàã äàíûøìàãäàí éàõøûäûð. Ùå÷ áèð ìöñÿëìàí ýÿðÿê äàíûøìàñûí: Õàù úàùèë âÿ àõìàã îëà, õàù êàìèë âÿ ñàùèáè-ìÿðèôÿò. Èíñàí
íÿ ãÿäÿð êè, ñàêèò âÿ ñàìèòäèð, – î ãÿäÿð ýþçÿëäèð. Åëÿ êè, áàøëàäû äàíûøìàüà, – äÿõè ýþçÿëëèê èòèá ýåäèð. Îäóð êè, Ìöñëÿùÿääèí Øèðàçè äåéèá:
Çÿáàí äÿð äÿùàí, åé õèðÿäìÿíä, ÷èñò?
Êèëèäè-äÿðè-ýÿíúè-ñàùèáùöíÿð.
×ö äÿð áÿñòÿ áàøÿä áÿäàíÿä êÿñè
Êè, úÿâàùèð ôöðóøÿñò éà ïèëÿâÿð.
Áó ìÿòëÿáëÿðè òÿñäèã åäÿíäÿí ñîíà, Ìîëëà Íÿñðÿääèí þç òÿðÿôèíäÿí áóíó äà ëàçûì áèëèð äåñèí:
Åé äèë, äÿõè äèíìÿ âÿ ñöêóò åò, ñÿíè òàðû,
Ëàë îë âÿ äàíûøìà!
Ñàë áàøûíû àøàüà âÿ ùå÷ áàõìà éóõàðû,
Ìàë îë äàíûøìà!
Ýÿð ãåéðèëÿðè úÿìäÿéèíÿ âóðñàëà, äèíìÿ!
Ýÿð áàøûí ÿéèá ïåéñÿðèíÿ äóðñàëà, äèíìÿ!
Éà çöëì åäÿ, éà áîéíóíà êÿíäèð ñàëà, äèíìÿ!
Éà ðóçóíó úÿáð èëÿ ÿëèíäÿí àëà, äèíìÿ!
5
Ýÿð ãöññÿëÿíèá åéëÿéÿñÿí íàäÿâö-çàðû,
Ìàë îë âÿ äàíûøìà!
Ùÿð áèð-èêè ýöí äóð àéàüà, áàüëà äöêàíû,
Ýåò áèð éàâóã ùÿììàìÿ, óçàí, áàüëà ùÿíàíû,
Éóì ýþçëÿðèíè, äèíìÿ âÿ ùÿì ýþçëÿ ÿçàíû,
Ýÿð åéëÿìèø îëñàí ýåúÿ áèð òþâð õÿòàíû,
Ýåò ýèð ñóéà òà ÿõç åäÿñÿí ðàùÿòè-úàíû.
Ëàë îë äàíûøìà!
Åé äèë, äÿõè äèíìÿ âÿ ñöêóò îë, ñÿí[è] òàðû,
Ìàë îë âÿ äàíûøìà!
Ýÿð úöìëÿ òÿâàéèô ñÿíÿ ÿôñóñ åäÿ åòñèí,
Àõèðäÿ ùþêóìÿò þçöíö ðóñ åäÿ åòñèí,
Ùÿì ìîëëàëàðûí ðóñ ÿëèíè áóñ åäÿ åòñèí,
Èñëàìû úàùàíäà äÿõè ìÿéóñ åäÿ åòñèí,
Éà åòìÿéÿ éà àð âÿ íàìóñ åäÿ åòñèí.
Øöêð åò, éåýèëÿí áîçáàøûíû, åéëÿ íàùàðû,
ÀÒÀËÀÐ ÑÞÇÖ
Äóíéàäà ùÿð áèð êÿñ ö÷öí ñþçäÿí áþéöê éàäèýàð éîõäóð, çèðà êè,
ìàë-ìöëê òÿëÿô îëóð ýåäèð, àììà ñþç ãàëûð. Áåëÿ êè, êå÷ìèø ùöêÿìàíûí,
øöÿðàíûí ñþçëÿðè ùàëà áàãèäèð. Áóíà ýþðÿ òöðê ùöêÿìàëàðûíûí òÿúðöáÿëè
âÿ èøÿ éàðàð çÿðá-ìÿñÿëëÿðèíäÿí “Àòàëàð ñþçö” íàìèëÿ áèð íå÷ÿñèíè
ìÿúìóÿìèçäÿ éàçäûã êè, ãàðåëÿðèìèç îõóéóá ëàçûìè éåðèíäÿ îíëàðû
äÿñòóðöëÿìÿë åòñèíëÿð.
Àòû àòûí éàíûíäà áàüëàñàí – õàí ýþðöá äåéÿð: Áèðèíè áàüûøëà ìÿíÿ.
Àòà ìàëû îëàí éåðäÿ þçöí ãàçàíäûüûí ùàðàìäûð.
Àäàìûí þëöìö áèêàðëàðûí áàéðàìûäûð.
6
Àòà âÿ àðâàäà åòèáàð åòìÿ – ùÿð èêèñèíè ãàò òþâëÿéÿ âÿ ãàïûñûíû áàüëà.
Àú òîéóã éóõóñóíäà ïëîâ ýþðÿð.
Àúëûãäàí êèìñÿ þëìÿç – ãÿëÿò åëÿéèð, ÷þðÿê âåðìÿ.
À÷ûã êàüûç àú ãàëìàç – êö÷ÿëÿðèìèçèí òîçóíà Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí.
Àõøàìûí èøèíè ñàáàùà ãîé, ñàáàùûí èøèíè àõøàìà.
Àäàì éàòà-éàòà àëèì îëóð.
Àäàìà ñþçö ìèí êÿðÿ äåéÿðëÿð, ãàíìàñà åéáè éîõäóð.
Àíëàéàíà äà ãóë îë, àíëàìàéàíà äà.
Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð, ãîé ùÿð íÿ îëàúàã îëñóí.
Þëöäÿí øåéòàí äà ÿë ÷ÿêÿð, àðâàäëàð ÿë ÷ÿêñÿ.
Þëìÿ, åøøÿéèì, þëìÿ, éàç ýÿëÿð, ùöððèééÿò áèòÿð.
Óøàüûí øöóðëóñó äÿðñäÿí ãà÷àð.
Ïëîâóí éàüëûñûíû éåéÿí éàõøû ôàòèùÿ âåðÿð.
Àò àò èëÿ áîüóøàð, ùþêóìÿòèí èøè ðàñò ýÿëÿð.
Åøøÿéÿ ýöúö ÷àòìûð, ìöñÿëìàíû òàïòàéûð.
Èøëÿìÿê àäàìû ïó÷à ÷ûõàðäàð.
Èøñèçëèê äþâëÿòëèëèê à÷àðûäûð.
Èêèàðâàäëû åâ áÿðÿêÿòëè îëàð.
Áàøëàäûüûí èøè éàðûäà ãîé.
ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍÈÍ ÒÅËÅÃÐÀÌËÀÐÛ
Äþâëÿò äóìàñûíà áàéêîò (êÿíàð îëìàã)
Âàðøàâà – àïðåë 13. Ïîëéàêëàð äþâëÿò äóìàñûíû “áàéêîò” åäèá èíòèõàáà ãàðûøìûðëàð.
Òèôëèñ – àïðåë 4. Åðìÿíèëÿðèí “Äàøíàêñöòéóí” ôèðãÿñè Ðóñèéà èäàðÿñèíèí ùàçûðäàêû þâçàûíäàí íàðàçû îëóá âÿ ðóñ ïàäøàùûíûí ôåâðàëûí èéèðìèñèíäÿ ñàäèð îëàí ìàíèôåñòèíè íÿçÿðÿ àëûá äþâëÿò äóìàñûíû áàéêîò
åòìÿëÿðèíè ãÿçåòëÿðäÿ åëàí åòäèëÿð.
Ïåòðîâñê – àïðåë 3. Áóðàíûí ìöñÿëìàíëàðû äþâëÿò äóìàñûíû “áàéêîò” åäèðëÿð âÿ êö÷ÿëÿðäÿ ñå÷êè ñèéàùûëàðûíà áàõûá âÿ ùå÷ áèð ìöñÿëìàí
àäû ýþðìÿéèá þç-þçëÿðèíÿ äåéèðëÿð: “ßäÿ, áó õàðèúè ìèëëÿòëÿð ýþð íÿ çàëûìäûðëàð: áóíëàð ùàðàäàí áèëèáëÿð êè, Ïåòðîâñêäÿ ùå÷ áèð ìöñÿëìàí
éîõäóð?”.
Ãóáà – ìàðò 27. Ãóáà ìàùàëûíäà áèð íå÷ÿ ìöñÿëìàí ùþêóìÿòèí
èäàðÿñèíäÿí âÿ ÿëÿëõöñóñ ùöððèééÿòèí éîõëóüóíäàí ýèëåéëè îëóá òöôÿíýè
7
ýþòöðöá ÷ûõûáëàð ïî÷ò éîëóíà âÿ éîëó êÿñèá ùþêóìÿòèí àúûüûíû éîë èëÿ
êå÷ÿí àúèç, àâàðà éÿùóäè âÿ ìöñÿëìàíëàðäàí ÷ûõàðäûðëàð âÿ ùÿð áèð ðàñò
ýÿëÿíÿ äåéèðëÿð: “Äÿäÿì ìÿíÿ êîð äåéèá, ýÿëèá-ýåäÿíè âóð äåéèá”.
Òèôëèñ – àïðåë 2. Ìöñÿëìàíëàð äþâëÿò äóìàñûíû “áàéêîò” åäèá ïîëéàêëàð êèìè èíòèõàáà éàâóã äöøìöðëÿð âÿ ñå÷êè ñèéàùûëàðûíû äèâàðëàðäàí
úûðûá äåéèðëÿð: áó àõìàãëàð õàëãûí äèâàðëàðûíû íÿ ñÿáÿáÿ ìóðäàð éàïûøãàí èëÿ ìóðäàðëàéûðëàð?
Èðÿâàí – àïðåë 8. Äàíàáàø, Èòãàïàí âÿ Ãóðáàüàëû ìàùàëûíûí ìöñÿëìàíëàðû ôåâðàëûí èéèðìèñèíäÿ åëàí îëóíàí ìàíèôåñòè õîøëàìàéûá äþâëÿò
äóìàñûíà ãàðûøìàã èñòÿìèðëÿð.
Ýÿíúÿ – àïðåë 2. Áèð äÿñòÿ ãà÷àã äþâëÿò äóìàñûíû “áàéêîò” åäèá,
ýåäèá áèð ìåøÿäÿ ýèçëÿíèáëÿð. Îðàäà ïðèñòàâ Ìÿùÿììÿäáÿéîâ èëÿ äÿõè
áèð íå÷ÿ þçýÿ ãóëëóã÷óëàðû þëäöðöá, éàðàëàéûá, äóìàíûí àúûüûíû áóíëàðäàí ÷ûõàðäûáëàð. Ñþéëÿéèðëÿð êè, ùÿìèí ãà÷àãëàð ñîñèàëèñò âÿ ùöððèééÿò
òÿðÿôäàðûäûðëàð.
Îðäóáàä – àïðåë 3. Áóðàäà áèð ìöñÿëìàí âàãèÿ ýþðöá. Áó âàãèÿíè
áèð ìöñÿëìàí áåëÿ òÿáèð åäèð êè, ìöñÿëìàíëàðûí ìÿñëÿùÿòè äþâëÿò äóìàñûíû “áàéêîò” åòìÿêäèð. Ìÿùç áóäóð ñÿáÿá êè, ÷îõ éåðäÿ ìöñÿëìàíëàð èíòèõàá ñèéàùûëàðûíû äèâàðëàðäà ýþðÿíäÿ áèð-áèðèíÿ äåéèðëÿð.
“ßäÿ, áóé!.. Áó êàüûçëàðû íèéÿ áóðà éàïûøäûðûáëàð?”.
ÒÈÔËÈÑ ÕßÁßÐËßÐÈ
Àïðåë àéûíûí îíóíäà éàðàíàë Ñóìáàòîâ øÿùÿðèí äóìà èäàðÿñèíÿ áèð
áåëÿ ÿðèçÿ âåðèá: Ñÿíÿ 1860 ìèëàäèééÿäÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí Òèôëèñäÿ
ÿéëÿøÿí ìÿìóðëàðû ìöñÿëìàíëàðà ìÿùÿááÿò âÿ èëòèôàò íÿçÿðèëÿ áàõûá
ãÿðàð ãîéäóëàð êè, Òèôëèñèí úÿìè ôàùèøÿõàíàëàðû ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíÿ
êþ÷ñöíëÿð âÿ áó ãûðõ áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ íÿ ãÿäÿð êè, Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðû åëì, ìààðèô, òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò áàáûíäàí òÿðÿããè òàïûáëàð –
áóíëàðûí ùàìûñûíà ñÿáÿá ÿââÿë ìÿíÿì êè, åâëÿðèìè áåëÿ èø ö÷öí èúàðÿéÿ âåðìèøÿì âÿ èêèíúè ùàìàí ãûçëàðäû êè, ìÿíèì åâèìäÿ ìÿíèì ÿçèç
ãîíàãëàðûì èäèëÿð.
Ùÿð÷ÿíä áó ãûðõ áåø èëèí ôàñèëÿñèíäÿ Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðû ìèí
äîããóç éöç äîõñàí ÿðèçÿ âåðèáëÿð êè, ùþêóìÿò áó ãûçëàðû ìöñÿëìàí
8
ìÿùÿëëÿñèíäÿí êþ÷öðòñöí, àììà ùþêóìÿò ìÿùç ìöñÿëìàíëàðû ñÿìèìè
– ãÿëáäÿí èñòÿìÿêëèê ñÿáÿáèíäÿí áó ÿðèçÿëÿðè äîëäóðóá èøêàïëàðà êè,
Àëëàù-òààëà þçö õÿëã åòäèéè ñè÷àíëàð àú ãàëìàñûíëàð. ×öíêè õÿëëàãöëàëÿì úÿìè éàðàòìûøëàðûíà áèð ðóçè áîðúëóäóð. Íîéàáð àéûíûí èéèðìè
ö÷öíäÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû äöøÿí êèìè ìÿíèì ÿçèç ãîíàãëàðûì
äàüûëäû ùÿðÿñè áèð éàíà. Ìÿíèì îíëàðà éàçûüûì ýÿëìèð. Ìÿíèì éàçûüûì
ìöñÿëìàíëàðà ýÿëèð. ×îõ ñþçëÿðèì âàð, àíúàã ùàìûñûíû áó ÿðèçÿäÿ
éàçìàüû ðÿâà ýþðìöðÿì. ßýÿð ìÿí áèëÿí äóìà èäàðÿñè éà ÿðèçÿ âåðÿí
ìöñÿëìàíëàð áèëÿëÿð, ýþðÿðëÿð êè, î ýþçÿë ãîíàãëàðûìûí áó ìÿùÿëëÿäÿí
êþ÷ìÿêëÿðè áèð ïàðà ìöñÿëìàíëàð ö÷öí íÿ ìÿðòÿáÿäÿ áÿäáÿõòëèêäèð.
Áó ÿðèçÿíè äóìà èäàðÿñèíÿ ïèøíàùàä åäèá àðòûã-àðòûã òÿâÿããå åäèðÿì
êè, ìÿùç ìöñÿëìàíëàðûí ìÿñëÿùÿòèíè íÿçÿðäÿ òóòóá ôàùèøÿõàíàëàðû
ìÿíèì åâëÿðèìÿ êþ÷öðäÿñèíèç. ßðèçÿéÿ ãîë ãîéóá: Éàðàíàë Ä.À.Ñóìáàòîâ, ãåéðè-Ñóìáàòîâ êíéàçëàð âÿ ìöñÿëìàí úÿíàáëàðûíäàí áèð íå÷ÿ
íÿôÿð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 14 àïðåë 1906, ¹2
×ÅÐÈÂÀÍÑÊÈ ÈËß ÉÎËÄÀØÛÍÛÍ ÑÞÙÁßÒÈ
– Éåíÿ íÿ äÿðèí ôèêðÿ ýåäèáñèç? Ýþðöíöð òÿçÿ âÿ õåéèðëè áèð çàêîí
éîëó äàùà òàïìàã èñòÿéèðñèíèç.
×åðèâàíñêè – Áÿëè, ìöñÿëìàíëàðûí àäàì âÿ àáðîçîâàííû îëìàëàðû
ö÷öí áèð íå÷ÿ éàõøû öñóë òàïìûøàì. Ìÿñÿëÿí: áèðè áóäóð êè, áèðäÿí çèéàäÿ þâðÿò àëàí ìöñÿëìàíûí èõòèéàðëàðû ÿëèíäÿí àëûíñûí.
– ×îõ ÿúÿá, ÷îõ ÿúÿá! Î âÿùøè ìöñÿëìàíëàðûí áÿäÿâè àäÿòëÿðèíè
ãàëäûðûá, îíëàðûí éåðèíÿ áèçèì ýþçÿë âÿ ìÿäÿíè ðóñ àäÿòëÿðèìèç þéðÿäèëìÿçñÿ, áóíëàð ùå÷ âàõò àäàì îëìàéàúàãëàðäûð.
×åðèâàíñêè – Åëÿäèð, åëÿäèð! Ìÿí âÿ ìÿíèì éîëäàøëàðûì äà çàòÿí
áó úöð ôèêèð åäèðèê.
– Àììà…
Àììàñû, íÿ îëàúàã?
×åðèâàíñêè – Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ùàçûðëàäûüûì
“ëàéèùÿ” êþùíÿ ùþêìëÿðèìèç êèìè, ñÿññèç, åòèðàçñûç ãÿáóë îëóíóð.
– Î íÿ ñþç, êèìäèð ãÿáóë åòìÿéÿí? Øöêöð Àëëàùà, èíäè ùþêóìÿò
âÿçèôÿëÿðèíèí ÷îõó ñèç ôèêèðäÿ, ñèç êàìàëäàêû úÿíàáëàðäûð.
×åðèâàíñêè – Óô….. Àúûüûìäàí áàøûì ïàðòëàéûð! Íÿ ýöíëÿðÿ ãàëäûã
êè, áó ÿçÿìÿòëè, áó äöíéàíû éàõûá éûõàí èäàðåéè-ùþêóìÿòèìèçÿ àë÷àã
9
úàìààò äÿõè ãàðûøìàã èñòÿéèð! Àù! Êþùíÿ ýöíëÿð íÿ õîøáÿõò ýöíëÿð èäè
êè, ùÿð èøè, ùÿð ãàíóíó èñòÿäèéèìèç êèìè éàçàð, ïîçàðäûã. Ãÿëÿì, ùþêì
ÿëèìèçäÿ, íÿ úöð êåôèìèç èñòÿéèðñÿ, åëÿ åäÿðäèê. Êèìèí ùÿääè âàðäû êè,
áèçèì ùþêìëÿðèìèçÿ, çàêîíëàðûìûçà íàðàçûëûã úöðÿòèíè åäÿ èäè?
– Àé úàíûì, èíäè íÿ îëóá, íå÷öí öðÿéèíèçè áåëÿ ñûõûðñûç?
×åðèâàíñêè – Äåéèðÿì êè, ìÿíèì “ëàéèùÿ”ìèí ùèêìÿòèíÿ áÿçè ìöñÿëìàíëàðûí àüëû åðìÿéèá äóìàäà íàðàçûëûã ýþñòÿðìÿê àñèëèéèíÿ èíäèäÿí ùàçûðëàøûðëàð.
– ×îõ òÿÿúúöá åäèðÿì êè, ñèçèí êèìè áþéöêëÿð äÿ åëÿ óøàã
ñþçëÿðèíÿ, àë÷àã úàìààò õàùèøëÿðèíÿ ãóëàã âåðÿúÿê êè÷èêëèéÿ òÿíÿççöë
åäèðñèç! Èýèäëèéèíèçè èòèðèðñèç.
×åðèâàíñêè – Õåéð, áèëÿêñ èýèäëèéèìè àðòûðìàã èñòÿéèðÿì. Àììà
ìÿíèì âÿ éîëäàøëàðûìûí òÿäáèðè ãîðõóðàì áàø òóòìàéàúàã. Äóìàéà
ñå÷èëÿíëÿðèí ÷îõó áèçèì õàùèøèìèçèí òÿðñèíÿ “ùöððèééÿòïÿðâÿðëÿð”
îëàúàã. Áó ùàëäà ãîðõóðàì êè, úàìààò òÿðÿôèíè òóòàí ñÿôåù ïðîôåññîðëàð,
äÿëè àäâîêàòëàð, õàèí ìöÿëëèìëÿð äóìàäà ìöñÿëìàíëàðûí òÿâÿããÿëÿðèíÿ ñÿñ âåðÿëÿð. Ãîðõóðàì ìöñÿëìàí ìÿñÿëÿñè äóìàäà áàõûëàðñà,
ìöñÿëìàíëàð óäàëàð.
– Ìÿí äÿ åëÿ áèëäèì êè, ãîðõóíóç ïîëéàêëàðäàí, ýöðúöëÿðäÿí,
åðìÿíèëÿðäÿíäèð. Áèç ðóñëàð ìöñÿëìàíëàðûí ÷îõ ãûøãûðûãëàðûíû, ÷îõ ùàéêöéëÿðèíè åøèäèðèê. Àììà ùå÷ áèðèíèí äàëû ýÿëìèð. Èñïè÷êà êèìè òåç
àëîâëàíûá òåç äÿ ñþíöðëÿð. Áèð äÿ, ùàðäà ìöñÿëìàíëàðäà åëÿ ãåéðÿòëè,
ùÿìèééÿòëè âÿêèëëÿð êè, “ìöãÿääÿñ”ëÿðÿ áîéóí ÿéìÿêäÿí ãóðòóëóá
ìèëëÿò õåéðèíÿ ÷àëûøàëàð. Ìöñÿëìàíëàðäàí òÿðÿô àðõàéûí îëóíóç êè,
äóìàéà ëàë ýÿëèá êîð ýåäÿúÿêëÿð.
×åðèâàíñêè – Ìÿí äÿ çàòÿí ìöñÿëìàíëàðäàí ãîðõìóðàì. Ìöñÿëìàíëàðà êþìÿê åäÿúÿê ñÿôåù ðóñëàðäàí, ïîëéàêëàðäàí ãîðõóðàì.
– Ñèç ëàï àðõàéûí îëóíóç! Éîëäàøëàðûíûç úÿíàá Âèòòå, Äóðíîâî âÿ
ãåéðè-ùþêóìÿò èýèäëÿðè åëÿ òÿäáèð òþêìÿéèáëÿð êè, äóìàäà áèð èø ýþðöëñöí; äóìàäà ñþéëÿíÿúÿê ñþçëÿð, òÿäáèðëÿð áèð ãÿïèéÿ äÿéñèí, Àëëàù
ãîéñà “Äþâëÿò øóðàñû”, éÿíè ìèëëÿò øóðàñûíûí àüàñû ñàü âÿ ãöââÿòëè
îëäóãúà äþâëÿò äóìàñû àüçûíû ãóðáàüàëàð êèìè à÷ûá éóììàãäàí ñàâàéû
áèð èø ýþðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Ñàü îëñóí õóëèãàíëàðûìûç!
10
ÁÈÇÈÌ “ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÍÛ”ËÀÐ
Ìÿíèì áèð ðÿôèãèì âàð, þçö äÿ ìöñÿëìàíäûð, àììà ìÿíè ýþðÿíäÿ
ðóñ äèëèíäÿí ñàâàéû þçýÿ äèëäÿ äàíûøìàç. Ìÿñÿëÿí, ñþùáÿòèìèç áó úöð
îëóð: ìÿí îíó ýþðÿíäÿ äåéèðÿì:
– Ùàðäàí ýÿëèðñÿí?
Î ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðèð:
– Éà õîäèë íà ïî÷òó.
Äåéèðÿì:
– Äöíÿí íèéÿ áèçÿ ýÿëìÿäèí?
Úàâàá âåðèð:
– Ê íàì ïðèøëè ãîñòè.
Äåéèðÿì:
– Éàõøû, ãîíàãëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà ýÿëÿéäèí!
– Íåò, óæå áûëî ïîçäíî.
Äåéèðÿì:
– Ñþç âåðèðñÿí êè, ñàáàù ýÿëÿñÿí, áèð àç ñþùáÿò åäÿê?
– Ïîñòàðàéóñ, íî ñëîâî íå äàéó.
Äåéèðÿì!
– Õóäàùàôèç!
– Äî ñâèäàíèéà!
Àììà äîñòóìóí áèð øåéäÿí õÿáÿðè éîõäóð: õÿáÿðè éîõäóð êè, ìÿí
äÿ ðóñúà áèð àç äàíûøà áèëèðÿì!..
Àõûðû áèð ýöí äîñòóìäàí ñîðóøäóì:
– Ìÿí þëöì, ìÿíÿ ñþçöí äîüðóñóíó äå ýþðöì, ñÿí êè, îòóç ñÿêêèç
èë ìöñÿëìàí è÷èíäÿ òÿðáèéÿ òàïûáñàí, õÿòà îëìàäû êè, áèð àç ðóñúà
îõóäóí? Íÿ ñÿáÿáÿ ñÿí ìÿíëÿ ùå÷ ìöñÿëìàíúà äàíûøìàã èñòÿìèðñÿí?
Éîëäàøûì ìÿíÿ ðóñ äèëèíäÿ áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ñëóøàé, êàê-òî ñòûäíî, êîãäà îáðàçîâàííûé ÷åëîâåê ïî-òàòàðñêè
ãîâîðèò!.. (éÿíè îáðàçîâàííûíûí ìöñÿëìàíúà äàíûøìàüû åéèáäèð!).
– ×îõ ñàü îë, ðÿôèãèì, ìÿí áóíó áèëìèðäèì!..
Äåéèðëÿð êè, ùÿìèí ìÿíèì ðÿôèãèì ðóñ øêîëóíäà îõóéàí âàõò áèð
ýöí àíàñûíà äåéèá:
– Àíà! Ïàæàëóéñòà, ìÿíÿ áèð øåé ñâàðèò åëÿ! (éÿíè áèøèð!)
11
Àíàñû úàâàá âåðèá:
– Áàëà, íÿ äåäèí?
Ðÿôèãèì úàâàá âåðèá:
– Îõ, îõ! Ñèç ùå÷ áèð çàä ãàíìûðñûíûç! Ìÿí äåéèðÿì: áèð çàä áèøèð.
– Áàëà, íÿ áèøèðèì?
– ×îðò éåãî çíàåò!.. Éàäûìäàí ÷ûõûá… Éóìðó îëóð, ÿòè äþéöá
ñàëûðëàð ÷þëìÿéÿ, éà ãàçàíà… Áèð úöð àäû âàð…
– Áàëà, êöôòÿ äåéèðñÿí?
– Ùÿ… ùÿ… ãîôòà, ãîôòà!
ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍÈÍ ÚÀÂÀÁÛ
Àüäàøäà Êÿðáÿëàéû Íÿúÿôãóëó
Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð îüëóíà
Åé äîñòóì Êÿðáÿëàéû Íÿúÿôãóëó! Ñÿí éàçûðñàí êè, ìÿí íàõîøàì.
Éàçûðñàí êè, äóðäóüóì éåðäÿ, êö÷ÿ èëÿ ýåòäèéèì éåðäÿ åëÿ áÿðê éóõóì
ýÿëèð êè, àç ãàëûðàì éûõûëàì; éàçûðñàí êè, èøòàùàì àçàëûá: áåëÿ êè, ñöáù
âàõòû áîçáàø éåéÿíäÿ, àõøàì àçàíû äåéèëÿíäÿ êàáàá éåéèðÿì; ñöáù
âàõòû êàáàá éåéÿíäÿ, àõøàì áîçáàø éåéèðÿì; éàçûðñàí êè, èñòÿéèðÿì áèð
èøÿ ÿë âóðàì, áèðäÿí ìÿíè ýÿðíÿøìÿ òóòóð, åëÿ ëÿççÿòëÿ ýÿðíÿøèðÿì êè,
àç ãàëûðàì éûõûëûì éåðÿ; éàçûðñàí êè, ùå÷ áèð èø ýþðìÿéÿ ùÿâÿñèì éîõäóð âÿ áèð èøè áàøëàéàíäà éà ùàìàì éàäûìà äöøöð, éà åâèìèçäÿ éîðüàí-äþøÿê; éàçûðñàí êè, ùàìàìà ýèðÿí êèìè ìÿíè åëÿ áèð éóõó òóòóð êè,
ñîéóíìàüà ìàúàë îëìóð; âÿ áóíó äà éàçûðñàí êè, óøàãëûãäàí áó ìÿðÿç
ìÿíäÿ ïåéäà îëóá; âÿ áóíó äà éàçûðñàí êè, ìÿíèì éîëäàøëàðûì âÿ
äîñòëàðûì âÿ ãîíøóëàðûì ùàìûñû áó íàõîøëóüà ìöáòÿëà îëóáëàð; éàçûðñàí áó íàõîøëóã ìèñðè íàõîøëóã êèìè áèð øåéäèð âÿ èëààõûð.
Äÿðäèíè éàçûá äåéèðñÿí êè, øÿùÿðèìèçèí ùÿêèìëÿðèíèí ùå÷ áèðè ñÿíÿ
áèð ÷àðÿ åäÿ áèëìÿäèëÿð. Éàçûðñàí Ìÿùÿììÿä Ãàñûì êèìè ùàçèã* òÿáèá
ñÿíè áó ìÿðÿçäÿí õèëàñ åëÿéÿ áèëìÿäè âÿ éàçûðñàí êè, ìÿí Òèôëèñ
ùÿêèìëÿðèíÿ ÿùâàëàòûíû ñþéëÿéèì âÿ áèëèì ýþðÿê ñÿíÿ áèð ÷àðÿ åäÿ
áèëÿðëÿðìè êè, Òèôëèñÿ ýÿëèá áóðàäà þçöíÿ ìöàëèúÿ åòäèðÿñÿí.
_________
* Áàúàðûãëû, ìàùèð
12
Åé ìÿíèì äîñòóì, ýÿðÿê ñÿí ùå÷ øöáùÿ åòìÿéÿñÿí êè, ìÿí ñÿíèíòÿê âöúóäëàðû ýþðìÿéÿ ìöøòàãàì. Áóíó äà ñÿíÿ äåéèðÿì êè, ñÿíèí
Òèôëèñÿ òÿøðèô ýÿòèðìÿéèí îíà ñÿáÿá îëà áèëÿðäè êè, íþêÿðèíÿ áèð éàäèýàð
ãîéóá ýåäÿðäèí; ÷öíêè ìÿúìóÿìèçèí íÿããàøû ñÿíè ýþðÿí êèìè ýþçÿë
ñóðÿòèíè ìÿúìóÿìèçÿ ñàëûá ñÿíèí èñìè-ðÿñìèíèí áàãè âÿ éåð öçöíäÿ
ìÿøùóð îëìàüûíà úèääö úÿùä åäÿðäè. Àììà ñÿä ÿôñóñ êè, ñÿíèí äÿðäèíèí ÷àðÿñè áóðàéà ýÿëìÿêäÿ äåéèë. Áóðàíûí êàìèë òÿáèáëÿðè ìöòòÿôèãÿí
ñÿíÿ âàúèá ýþðöðëÿð ôöðñÿòè ôîâòÿ âåðìÿéèá ýåäÿñÿí Èðÿâàíà, éà Íàõ÷ûâàíà âÿ ùÿìèí ñÿôàëû øÿùÿðëÿðèí ùàìàìëàðûíûí ýþçÿë ñóëàðûíäà ÷èìÿñÿí. ßýÿð ùÿìèí ìöàëèúÿ òåçëèêäÿ áèð ôàéäà âåðìÿñÿ, ÿëáÿòòÿ, ýÿðÿê
òÿõèð åòìÿéèá Òÿáðèç ñÿôÿðè åäÿñÿí âÿ ùÿìèí øÿùÿðèí ùàìàìëàðûíà
ìöøÿððÿô îëóá, ÷îõëóúà ÷èìèá, àíàäàí äîüìà êèìè ñàô âÿ ñÿëàìÿò îëóá,
ãàéûäûá ýÿëÿñÿí âÿòÿíèíÿ. Äÿõè áóíäàí àðòûã ÿðç åòìÿéÿ ãàáèë áèð
ñþçöì éîõäóð.
Ñÿíè ãÿëáäÿí èñòÿéÿí: Ìîëëà Íÿñðÿääèí
ÙÀÌÀÌÀ
– Ùàðà ýåäèðñÿí, Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäíÿúÿô?
– Ùàìàìà.
– Éàíûíúà ýåäÿí óøàã êèìäèð?
– Ðÿùìÿòëèê Ùÿñÿí ÿìèíèí îüëóäóð. Àëëàù áàüûøëàñûí, ÷îõ ôÿðàñÿòëè
óøàãäûð. Àïàðûðàì ùàìàìà úàíû òÿìèçëÿíñèí.
– Ãóëàìÿëè, óñòàí ùàðà ýåäèá?
– Ùàìàìà.
– Áÿ ñÿíè íÿ ÿúÿá àïàðìàéûá?
– Áó ýöí Ãóðáàíûí íþâáÿòèäèð.
– Êÿðáÿëàéû Íîâðóçÿëè! Ìàëëàðà áàõìàã èñòÿéèðñÿí, äóð ýåäÿê áàõ,
éîõñà ñàòàúàüàì, ìöøòÿðèñè âàð.
– Ýåäèðÿì ùàìàìà, èíäè áàõà áèëìÿðÿì.
– Ìÿýÿð äöíÿí ýåòìÿìèøäèí ùàìàìà?
– ßùìÿäèí úàíû ÷èðêëÿíèá. Ýÿðÿê ùàìàìà àïàðàì òÿìèçëÿíñèí.
13
Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù, ãàðäàøîüëó, ÿúÿá îüëàí îëìóñàí! Ýÿëÿñÿí
ìÿíÿ øÿéèðä îëàñàí. Ñÿíÿ ãûðìûçû àðõàëûã àëàðàì ýåéÿñÿí. Ôûíäûãêèøìèø àëûá äîëäóðàðàì úèáëÿðèíÿ éåéÿñÿí.
– Áÿëêÿ àíàì ãîéìàäû?
– Ýåò àíàíà äå, ðàçû îëìàñà, ñÿíÿ ìÿâàúèá äÿ êÿñÿðÿì êè, àïàðûá
âåðÿñÿí àíàíà.
– Ãîé ýåäèì àíàìà äåéèì.
– Òåç ýåò, äè õÿáÿð ýÿòèð. Èêè ýöíäÿí áèð ñÿíè ùàìàìà äà àïàðàðàì
êè, òÿìèç îëàñàí.
– Ãîé ýåäèì àíàìà äåéèì.
– Ýåò òåç õÿáÿð ýÿòèð.
Áó ýöí íèéÿ äöêàíëàðûí ÷îõó áàüëûäûð? Êÿðáÿëàéè Îðóú ýåäèá ùàìàìà, Ìÿøÿäè Èñêÿíäÿð ýåäèá ùàìàìà, óñòà ßëè, óñòà Ñàäûã, óñòà Ùÿñÿí ýåäèá ùàìàìà. Ìÿøÿäè Íÿáè, Ìÿøÿäè Èñôÿíäèéàð, Ìÿøÿäè Öììÿòÿëè, Ìÿøÿäè Ùåéäÿðÿëè ýåäèá ùàìàìà. Êÿðáÿëàéè Ãàñûì, Ùàúû Ìÿùÿììÿäÿëè, Ùàúû ßëÿñýÿð, Ùàúû Ìþùñöí, Ùàúû Ùàãâåðäè, Ùàúû Ãàðà,
Íàúû Íàìàç, Ùàúû Õàëûãâåðäè ýåäèá ùàìàìà.
Ìîçàëàí
ÃßÁÈÐÄßÍ ÌßÊÒÓÁ
Ôåâðàë àéûíäà ÿúÿë øÿðáÿòè è÷èá äöíéàéè-ôàíèäÿí äàðè-áÿãàéà ðåùëÿò
åäÿí Éàòéàòà øÿùÿðèíèí ìöòÿâÿëëèñè* Àõóíä Ùàúû Ìîëëà Úÿëèë àüà
ùÿìèí àïðåëèí îí áèðèíäÿ þç ðóùàíè éîëäàøëàðûíà áó ìÿçìóíäà áèð
ìÿêòóá éàçûá ýþíäÿðèá:
– Åé ìÿíèì éîëäàøëàðûì! Ìÿí ñèçäÿí èíúèìèøÿì âÿ ñÿáÿáè äÿ
áóäóð: ìÿí äöíéàäà ñàü èêÿí ñèç ýöíäÿ éöç îòóç èêè äÿôÿ ìÿíÿ
äåéèðäèíèç:
– Àé Ùàúû àüà, óéìà äöíéàéà, Àëëàù áèð ïàð÷à ÷þðÿê ýþíäÿðèá, îòóð
àøàüà, éûü áàøûíà îüóë-óøàüûíû âÿ ìÿøüóë îë éåìÿéÿ. Íÿ ùàñèë îëàúàã
ñÿíÿ áó áåø ýöíëöê äöíéàäàí? Íÿ ýåúÿ âÿ ýöíäöç þâãàòûíû çÿùìÿò âÿ
ìÿøÿããÿòëÿ êå÷èðèðñÿí? Ìÿýÿð êèôàéÿò åëÿìèð ñÿíÿ ìîëëàëûãäàí,
__________
* Âàëèñè
14
âàèçëèêäÿí âÿ ìÿðñèéÿõàíëûãäàí ýÿëÿí ìÿäàõèëèí? Äÿõè ìöòÿâÿëëèëèéè
íÿ ö÷öí þç öñòöíÿ ýþòöðöáñÿí êè, õàëã ñÿíèí áàðÿíäÿ èêè éöç ìèí áÿä
ýöìàí åëÿñèí?
Áó ñþçëÿðè ñèç ìÿíÿ äåéÿíäÿ, éàäûìäàäûð, Ãóðàíà àíä è÷èá éåääè
ñèëñèëÿäÿí áÿðè þëÿíëÿðèíèçÿ ëÿíÿò îõóéóðäóíóç êè, ÿýÿð ñèçÿ áèð ìèëéîí
äà ïóë âåðÿëÿð, éà ãóáåðíàò ñèçëÿ ÿë-ÿëÿ âåðÿ, ñèç éåíÿ ìöòÿâÿëëèëèéè ãÿáóë åòìÿçñèç. Ñèç äåéèðäèíèç êè, äöíéàäà áóíäàí äà ÿðçÿë* áèð èø
éîõäóð.
Ñîíðà ìÿí íàõîø îëäóì âÿ ñèç áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýÿëäèíèç èàäåéèçèéàðÿòèìÿ. Îë âàõò ìÿíèì ÿùâàëûì î ãÿäÿð ïèñ äåéèë èäè âÿ Èâàíîâ
ùÿêèìèí äàâàëàðûíû éåéèá ýöíäÿí-ýöíÿ øÿôà òàïûðäûì.
Áèð ýöí ñèçëÿðäÿí áèðèíèç éåíÿ ìÿíè ýþðìÿéÿ ýÿëìèøäèíèç. Ñàë éàäûíà îíó, åé ìÿíèì äîñòóì êè, è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ýÿëèá ìÿíè ãóúàãëàäûí.
Àïòåêäÿí òÿçÿ äÿðìàí ýÿòèðìèøäèëÿð. Ùÿìèí äàâà ìÿíÿ ÷îõ êþìÿê
åäèðäè âÿ ðÿíýè äÿ ãûðìûçû èäè. Åé äîñòóì! Ñÿí ùÿìèí äàâàíûí øöøÿñèíè
ñòîëóí öñòöíäÿí ýþòöðöá, òûõàúàüûíû ÷ûõàðòäûí âÿ áóðíóíà òóòóá, öçöíö
åëÿ òóðøóòäóí êè, ãîúà ìåéìóíà îõøàäûí; ñîíðà éåíÿ ãîõóëóéóá òöïöðäöí øöøÿíèí öñòöíÿ. ×öíêè öçöí ìÿíÿ òÿðÿô èäè, ìÿíèì öçöìÿ áèð íå÷ÿ
ãÿòðÿ ñó àòûëäû âÿ éîðüàíûí êÿíàðû èëÿ öçöìö ñèëäèì. Áèð ãÿäÿð äÿ öçöíö
òóðøóäóá, ãóäóðìóø êèìè äóðäóí àéàüà, ýþòöðäöí øöøÿíè, ýåäèá ãàïûíû
à÷ûá, ÷ûõäûí äàëàíà âÿ åëÿ áèð ùèðñëÿ øöøÿíè âóðäóí êÿðïèúëÿðèí öñòÿ êè,
ìÿí ãîðõóìäàí éîðüàíû ÷ÿêäèì áàøûìà âÿ áàøëàäûì ùÿìçàä äóàñû
îõóìàüà.
Ñîíðà ìÿíèì éàíûìà ýÿëèá äåäèí:
– Àé Ùàúû Ìîëëà Úÿëèë àüà, ñÿí îëàñàí î éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí õÿëã
åäÿí Àëëàùà, è÷ìÿ áó êàôèðëÿðèí äÿðìàíûíû!
Äåäèì:
– Àé áàøûíà äîëàíûì, áÿñ íÿ è÷èì êè, éàõøû îëóì?
Äåäèí:
– È÷ìÿ, è÷ìÿ, è÷ìÿ! Ïÿíàù õóäàéà ýÿòèð.
Äåäèì:
– Éàõøû, ñÿí êè, ìÿñëÿùÿò ýþðìöðñÿí, ìÿí äÿ è÷ìÿðÿì.
Éàäûíäàäûðìû, åé ìÿíèì äîñòóì êè, ñîíðà ìÿíÿ ÿéèëèá, àüçûíû ñàü
ãóëàüûìà òóòóá, éàâàøúà äåäèí:
– Éàõøû îëìàã èñòÿéèðñÿí?
__________
* ×èðêèí, àë÷àã
15
Äåäèì:
– Èñòÿéèðÿì, íåúÿ êè, èñòÿìèðÿì!
Äåäèí:
– Àíä è÷ êè, ìÿíèì ñþçöìÿ ÿìÿë åëÿðñÿí!
Ìÿí àíä è÷äèì. Ñîíðà úèáèíäÿí äþðä ùÿá ÷ûõàðûá äåäèí:
– Áóíëàð ùÿááè-ñÿëàòèíäèðëÿð. Áóíëàðûí áèðèíè èíäè, áèðèíè íàùàð
âàõòû, áèðèíè àõøàì âÿ áèðèíè äÿ ýåúÿ éàðûñû éå.
Äåäèì:
– Áàø öñòÿ. Áÿ ùÿêèì ñîðóøñà êè, íèéÿ ìÿíèì äàâàìû è÷ìÿäèí,
ìÿí îíà íÿ úàâàá âåðèì?
Äåäèí:
– Úàâàá âåð êè, èñòèõàðÿ åëÿäèì, éàõøû ýÿëìÿäè. Âÿññàëàì.
Åé ìöãÿääÿñ éîëäàøûì! Ñÿíèí ùÿááè-ñÿëàòèíèí áàøûíà äÿéñèí! Ñÿí
þçöí ÷îõ ÿúÿá áèëèðñÿí êè, ñÿíèí ìÿíÿ âåðäèêëÿðèí ìÿùç ùÿááè-øÿéàòèí
èìèøëÿð.
Ùàìàí ùÿáëÿðè ìÿí éåéÿí ýåúÿ âÿôàò åòäèì. Àììà éàçûã ùÿêèìèí
éàíûíäà ÷îõ õÿúàëÿò ÷ÿêäèì. Ùÿêèì äàëàíà ýèðÿí âàõò äàâàñûíûí ãîõóñóíó åøèòìèøäè. È÷ÿðè ýèðèá âÿ øöøÿíè ìÿíèì éàíûìäà ýþðìÿéèá, áèð øåé
áàøà äöøäö âÿ äåäè:
– Íèéÿ ìÿíèì äàâàìû è÷ìÿäèí?
Úàâàá âåðäèì:
– Èñòèõàðÿ åëÿäèì, éàõøû ýÿëìÿäè.
Áè÷àðÿ ùÿêèì áþðêöíö ýþòöðöá âÿ áèðúÿ äÿôÿ “õàðàøî” – äåéèá
÷ûõûá ýåòäè.
Åé ìÿíèì ðóùàíè éîëäàøëàðûì! Èíäè ìÿí åøèäèðÿì êè, ùÿìèí ìöòÿââÿëëèëèê ìÿíñÿáèíè ÿëÿ ýÿòèðìÿêäÿí þòðö áèð-áèðèíèçëÿ ÿëáÿéàõà îëóá
éóìðóãëàøàíäà ÿììàìÿíèç ÷àéà äöøöá. Èòòèôàãÿí ùÿìèí âàõò ðóñ âÿ
ìöñÿëìàí ìÿêòÿáõàíàñûíûí øàýèðäëÿðèíäÿí èêè íÿôÿð äÿðñäÿí ãà÷ûá
îòóðìóø èìèøëÿð ÷àéûí êÿíàðûíäà âÿ àéàãëàðûíû ñóéà óçàäûá ìöÿëëèìëÿðèíè øåèðëÿ áèð-áèðèíÿ ìÿäù åäèðìèøëÿð. Ñèçèí ÿììàìÿíèçè ñóéóí öçöíäÿ ýþðöá áàøëàéûáëàð ÿììàìÿíè äàøà áàñìàüà.
Áèð ýèëåéèì äÿ âàð ñèçäÿí, åé ìÿíèì ðóùàíè ãàðäàøëàðûì! Éàäûíûçäàäûð êè, ìÿí íàõîø îëàí âàõò áèð ýöí ýÿëìèøäèíèç, äåéèðäèíèç: àé Ìîëëà
Úÿëèë àüà, ñÿí íèéÿ þëöìäÿí ãîðõóðñàí? Ãîé ãîðõñóíëàð ýöíàùêàðëàð
âÿ áÿä ÿìÿë ñàùèáëÿðè. Ñÿí êè, Àëëàùà øöêöð, áåùèøòè-áÿðèíÿ ãàëõûá úÿííÿòìÿêàí âÿ ôèðäîñàøèéàí âÿ ìÿëàèêëÿðëÿ ùÿìúÿëèñ îëàúàãñàí.
16
Èíäè ìÿí áóðàéà ýÿëèá ñèçèí ùÿìèí ñþçëÿðèíèçè éàäûìà ñàëûðàì âÿ
öðÿéèì àç ãàëûð ãàíëà äîëñóí…
×îõ ñþç áó áàðÿäÿ ñþéëÿéÿ áèëÿðäèì; àììà ãîðõóðàì êè, èøëÿð õàðàá îëà… Àíúàã áóíó äåéÿ áèëÿðÿì êè, éåíÿ ùÿäñèç øöêöðëÿð îëñóí
äöíéàäà ýþðäöéöì ýöíëÿðÿ!.. Àõ î ýöíëÿð, î äÿìëÿð, î çàìàíëàð!..
Õîø îë çàìàí êè, õàëã éàòûá áèçÿáàí èäè,
Áÿçìèì ïèëàâö ÷àé èëÿ ðÿøêè-úÿíàí èäè.
Ñîëòàí èäèì êè, âÿç èëÿ ùþêìöì ðÿâàí èäè,
Ìèëëÿò ãóëàì èäè ìÿíÿ, áÿõòèì úÿâàí èäè,
Ìàëö õÿçèíÿ ìàèëè-àðàìè-úàí èäè.
Äÿìëÿð î äÿìëÿð èäè, çàìàí îë çàìàí èäè!
Êþíëöì ÿâàìäÿí à÷ûëûðäû êÿðÿì ýþðöá,
Úÿùëèí çèéàäÿ, ÿãë âÿ ùóøóíó êÿì ýþðöá,
Ùÿð ìÿúëèñÿ ýåäèá þçöìö ìþùòÿðÿì ýþðöá,
Áèùÿää êàð, êîð, êå÷ÿë äÿìáÿäÿì ýþðöá,
Èñìèì úàùàíäà ìîëëà äåéèë, áÿëêÿ õàí èäè.
Ìÿí ñÿñëÿíÿíäÿ, ýþðÿíäÿ ìÿíè ìàë îëóðäóëàð,
Ìÿí ùèðñëÿíÿíäÿ äÿôÿòÿí èñùàë îëóðäóëàð,
Ìÿí ùþêì åäÿíäÿ õàê èëÿ ïàìàë îëóðäóëàð,
Ãåéçèì òóòàíäà ÿáëÿùÿ ÿìñàë îëóðäóëàð;
Õàëãûí õóäàéà ñþéëÿäèéè “ÿëàìàí” èäè,
Ìÿí ùÿð äÿãèãÿ øàä, þçöìö õàð ýþðìÿäèì,
Ðàùÿò îëóá âöúóäóìó áèìàð ýþðìÿäèì,
È÷äèì, éåäèì, ìÿøÿããÿò èëÿ êàð ýþðìÿäèì,
Çöëìö, úÿôàíû, ùÿì òÿìÿùè àð ýþðìÿäèì;
Íåéëèì äÿõè êè, òàðûéà áóíëàð ÿéàí èäè,
17
ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍÈÍ ÕßËÂßÒ ÚÀÂÀÁÛ
Áàêûäà “Äÿìäÿìÿêè”éÿ
Àé Äÿìäÿìÿêè, ñÿí ëàï äÿëèñÿí: êèøè, íåúÿ ãîðõìàäûí î ñþçëÿðè
ìÿíÿ éàçäûí? Ìÿýÿð ñÿí úàíûíäàí ÿë ÷ÿêèáñÿí? Áÿëêÿ ìÿí î ñþçëÿðè
ýþòöðöá ìÿúìóÿìÿ éàçàéäûì, îíäà úàíûíû ùàðà ãîéàðäûí?
Éÿãèí áèë êè, áàêûëûëàð ñÿíè äàø-ãàëàã åäèá ìÿíèì äà ìÿúìóÿìÿ
áèëìÿððÿ ìöøòÿðè îëìàçäûëàð. Êèøè, ìÿí éàçà áèëëÿì êè, Áàêû ãèðàÿòõàíàëàðûíäà áàéãóøëàð áàíëàéûð?! Ìÿí éàçà áèëëÿì êè, Áàêû úÿìèééÿòèõåéðèééÿñèíèí ôèêðèíÿ äöøÿí éîõ, öçâëÿðè ÷îõ êàùèë âÿ èø ýþðìÿê èñòÿìÿéÿí?! Ìÿí éàçà áèëëÿì êè, Áàêûíûí êö÷ÿëÿðè äèëÿí÷èëèê åäÿí ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè âÿ óøàãëàðû èëÿ äîëóäóð?!
Àé Äÿìäÿìÿêè, ìÿí éàçà áèëëÿì êè, àïðåëèí äîããóçóíäà èêè ìÿøùóð ìöñÿëìàí ãëàñíûñû* áèð-áèðèíÿ àëòûà÷ûëàí ÷ÿêèá, îëìàéàí ñþçëÿðè
áèð-áèðèíÿ äåäèëÿð?! Âÿ ìÿí áóíà èíàíà áèëÿðÿì êè, åðìÿíèëÿð ÷îõ
õîøíóä îëäóëàð?
Àé Äÿìäÿìÿêè, ìÿúìóÿìäÿ éàçà áèëëÿì êè, ñÿôÿð àéûíûí èéèðìè
ñÿêêèçèíäÿ ãóáàëûëàðëà áàêûëûëàð Áèáè-Ùåéáÿòäÿ åëÿ øèääÿòëè áàø éàðäûëàð
êè, áèð íå÷ÿ íÿôÿðèí áàøûíûí ãàíû ùÿëÿ éåíÿ àõûð?!
Àé Äÿìäÿìÿêè, ñÿí äÿëèñÿí – íÿñÿí?
Àé êèøè, ìÿí éàçà áèëëÿì êè, äåêàáð àéûíäà áàêûëûëàð ãÿðèá îüðóëàðû
åøøÿéÿ ìèíäèðèá øÿùÿðè ýÿçäèðäèëÿð, àììà þç îüðóëàðûíû òóòäóãäà
áóðàõûðëàð, ÷öíêè áó îüðóëàð ãëàñíûëàðûí ãîùóìóäóðëàð?
Àé Äÿìäÿìÿêè, áèð ôèêèð åëÿ ýþð, ìÿí áó ñþçëÿðÿ ìÿúìóÿìäÿ éåð
âåðÿ áèëëÿì êè, ñÿí ìÿíäÿí õàùèø åäèðñÿí? Áÿëêÿ ìÿí áó ñþçëÿðè éàçàéäûì, úàíûíû ùàðà ãîéàúàã èäèí?
ËÖÜßÒ
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ãàìóñöë-ÿëàìûíäàí:
Åùòèìàë – Éÿíè áèðèíèí ìàëûíà ùÿìëÿ åòìÿê. Ùÿìèí ëÿôç Ýÿíúÿ,
Ãóáà, Ãàðàáàü âÿ Íàõ÷ûâàí ìàùàëëàðûíäà ÷îõ èøëÿíèð. Õîðàñàí âÿ
Ìÿêêÿ éîëëàðûíäà äÿõè ìþòàääûð.
__________
* Î çàìàí øÿùÿð èäàðÿñè öçâö
18
Åùñàí – Ýþçÿë àäàìëàðûí õþðÿéè, ìÿñÿëÿí, ãûðãîâóë éà òîéóã èëÿ
áèøìèø ïëîâ.
Åùçàð – Õàí éà ãóáåðíàò ãàïûñûíäà ìÿÿòòÿë îëìàã. Èðàíäà âÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí è÷èíäÿ ÷îõ èñòåìàë îëóíóð.
Èõòèðà – Éÿíè õþðëÿðèí ïåøÿñè. Ìöñÿëìàí è÷èíäÿ èñòåìàë îëóíìàüû
úàèç äåéèë. Àìåðèêà âÿ Ýåðìàíèéàäà ÷îõ èøëÿíÿí ñþçäöð.
ßçëàë – Õÿëàèãè âÿç âÿ íÿñèùÿò èëÿ ëàë åòìÿê. Áó ñþçö ìÿùç âàèçëÿð
èñòåìàë åäèðëÿð.
ßðàìèë – Äóë þâðÿòëÿðÿ ìåéèë åòìÿê âÿ îíëàðû îí áåø äÿãèãÿíèí
ìöääÿòèíÿ ìöòÿ åëÿìÿê. Õîðàñàíäà âÿ Èðàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ ÷îõ èñòåìàë îëóíóð. Ãàôãàçäà äÿõè àç èøëÿíìèð.
Èñòèáäàä – Ôöãÿðàíûí âÿ ãöðÿáàíûí äàäûíà éåòèøìÿê. Èðàí, Ðóñèéà
âÿ Îñìàíëû ùþêóìÿòëÿðèíèí èäàðÿñèíèí îâçàû.
Èñòåùìàì – Éÿíè èñòè ùàìàìà ýåòìÿê- Íàõ÷ûâàíäà âÿ Òÿáðèçäÿ
ùÿð äÿãèãÿ èñòåìàë îëóíóð.
Èñòåùéà – Þëöíö äèðèëòìÿê. Èñëàì àëÿìèíäÿ êå÷ÿí âàõòëàðäà ÷îõ èøëÿíèðäè, àììà èíäè áÿðÿêñ ñóðÿòäÿ èñòåìàë îëóíóð.
Èñòèõäàì – Äàìûí è÷èíÿ þâðÿòè ãàòûá ãàïûéà ãûôûë âóðìàã. Àììà
ö÷-äþðä þâðÿò ñàùèáëÿðè ö÷öí ÷ÿòèíëèê èëÿ òÿëÿôôöç îëóíóð.
Èñòèðàùÿò – Èñòè ùàìàìäà óçóí éàòûá ðàùàò îëìàã.
Èñòåúàë – ßúÿëèí òåç éåòèøìÿéèíÿ òÿëÿñìÿê. Ãàôãàçûí ãÿðèá ôÿùëÿëÿðèíèí àðçóñó.
ÏÎ×Ò ÃÓÒÓÑÓ
Ëÿíêÿðàíäà Ìÿøÿäè Îðóú Ùåéäÿðÿëè îüëóíà:
Ýþíäÿðäèéèíèç ìÿãàëÿíè ÷îõ ðàçûëûãëà ÷àï åäÿðèê, áó øÿðòèëÿ þçöíöç
Òèôëèñÿ òÿøðèô ýÿòèðèá éàçäûüûíûç ìÿãàëÿíè îõóéàñûíûç.
Ýþé÷àéäà úÿíàá Ì.Ê. àüàéà: Öçÿðëèê éàíäûðûíûç, äóà éàçäûðûíûç,
òàñ ãóðäóðóíóç, ùÿð íÿ åëÿéèðñèíèç åëÿéèíèç, àììà ùå÷ áèð ÷àðÿ åëÿìÿñÿíèç, äÿõè äÿ ìÿñëÿùÿòäèð.
19
Ãàðàáàüäà Ùöñåéí Êÿðáÿëàéû Ë. îüëóíà:
Éàçûá ñîðóøóðñàí êè, íÿ ñÿáÿáÿ ìÿúìóÿìèçèí òàðèõèíè âÿ íå÷ÿ
ýöíäÿ áèð ÷ûõàúàüûíû éàçìàìûøûã.
Ýÿðÿê áåëÿ îëàéìûø: Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð. Áèð àç ñÿáð ëàçûìäûð:
ùàìûñûíû àõûðäà áèëÿðñÿí. Äÿõè íèéÿ öðÿéèíè ñûõûðñàí?
Áèðèíúè íöñõÿìèçäÿ åòäèéèìèç ñóàëëàðà úàâàá:
Âëàäèãàôãàç øÿùÿðèíäÿ áèð øÿõñäÿí êè, àäû éàäûìäàí ÷ûõûá.
1) Ìîëëàëàðû âÿ þâðÿòëÿðè ðÿää åëÿìÿéèí ÷àðÿñè î åâèí ãàïûñûíäà áèð
íÿôÿð Õîðàñàí éà Òÿáðèç äèëÿí÷èñè ÿéëÿøäèðìÿêäèð.
2) Òÿíáÿëëèê âÿ ãåéðÿòñèçëèê Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿäèð. Ùàìàí
øÿùÿðäÿäèð êè, îðàäà øåéõè âÿ öñóëè áÿùñè ùÿìèøÿ âàð, éÿíè Êèðìàí
øÿùÿðèíäÿ.
”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë 1906, ¹3
ÍÈÉß ÌßÍÈ ÄÞÉÖÐÑÖÍÖÇ?
À ìîëëàëàð, íèéÿ ìÿíè äþéöðñöíöç? Îëìàéà ìÿíäÿí ãîðõóðñóíóç?
Îëìàéà ãîðõóðñóíóç êè, ÿéèëèá úàìààòûí ãóëàüûíà áèð íå÷ÿ ñþç ïû÷ûëäàéàì, áèð íå÷ÿ ìÿòëÿáëÿðäÿí àýàù åäÿì? Îëìàéà ãîðõóðñóíóç êè, ìÿúìóÿíèí âÿðÿãëÿðèíè íþêÿðëÿð ñàìàâàð àëûøûüû åäÿ-åäÿ âÿ øÿêèëëÿðèíè
óøàãëàð îéíàäà-îéíàäà àõûðäà úàìààò ýþçöíö à÷ûá áÿçè èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëà? Îëìàéà ñèç áàøà äöøöðñöíöç êè, áèð ìÿìëÿêÿòäÿ èêè ïàäøàù
âÿ áèð ÿñðäÿ èêè ìîëëà îëà áèëìÿç: éà Ìîëëà Õÿñðÿääèí, éà Ìîëëà Íÿñðÿääèí?
Ùå÷ åéáè éîõäóð, äþéöðñöíöç äþéöíöç. Àììà áóíó äà áèëèíèç, åé
ìîëëàëàð êè, ýöíëÿð äîëàíàð, ñóëàð àõàð, çÿìàíÿ òÿçÿëÿíÿð âÿ àõûðäà éåòèì-éåñèð âÿ êå÷ÿë-êö÷ÿë ãàðäàøëàðûì äîñòó èëÿ äöøìÿíèíè òàíûéûá ùàìàí éîüóí äÿéÿíÿêëÿðè ñèçèí ÿëèíèçäÿí àëàð âÿ áàøëàð… äÿõè äàëûñûíû
äåìèðÿì.
Âÿ áó äà î âàõò îëà áèëÿð êè, êå÷ÿë-êö÷ÿë, òóìàí÷àã âÿ áàìáûëû, áèò
âÿ ñèðêÿëè ãàðäàøëàðûì ñèçëÿ ìÿíèì òÿôàâöòöìö áàøà äöøÿðëÿð. Ùÿð÷ÿíä
êè, ñèç äÿ ìîëëàñûç âÿ ìÿí äÿ ìîëëàéàì âÿ ëàêèí áèçèì àðàìûçäà áèð
áàëàúà ôÿðã âàð.
Áàøàüðûñû äà îëóð. Àììà áó áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äåìÿéè ëàçûì
ýþðöðÿì.
20
Áèçèì òÿôàâöòöìöç áèð íå÷ÿ ãèñìäèð:
ßââÿëÿí, ìÿí ìîëëà îëà-îëà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìà âÿç åäÿí
âàõò äåéèðÿì: áèð Àëëàùà ñèòàéèø åäèí, áèð äÿ ïåéüÿìáÿðÿ âÿ èìàìëàðà
èòàÿò åäèí. Àììà ñèç äåéèðñèíèç: Àëëàùà äÿ ñèòàéèø åäèí, ïåéüÿìáÿðÿ
äÿ, èìàìëàðà äà, ìîëëàëàðà äà, äÿðâèøëÿðÿ äÿ, èëàí îéíàäàíëàðà äà, ôàëà
áàõàí, òàñ ãóðàí, äóà éàçàí, úàäóêöí, ùÿìçàä, ÿúèííÿ, êÿëèëÿ, äèìíÿ,
øåéòàí, äèâ, ìÿððèõ, ñÿððèõ, òÿððèõ, àìàõ, ñàøàí, êöôëÿ ãóðäó, ìûüìûü,
ìîçàëàí – áóíëàðûí úöìëÿñèíÿ ñèòàéèø åäèí!
Èêèíúè, ìÿí äÿ ìîëëàéàì, ñèç äÿ ìîëëà. Àììà ìÿí ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàðà äåéèðÿì: åé ìöñÿëìàíëàð, ýþçöíöçö à÷ûíûç, ìÿíÿ áàõûíûç;
àììà ñèç ìîëëàëàð äåéèðñèíèç: åé ìöñÿëìàíëàð, ýþçöíöçö éóìóíóç,
ìÿíÿ áàõûíûç.
Ö÷öíúö, ìÿí áèð ìöñÿëìàí óøàüû êö÷ÿäÿ ýþðÿíäÿ äåéèðÿì: áàëà,
áóðíóíóí ôûðòëûüûíû ñèë. Âÿ ùàìàí óøàã àðõàëûüûíûí ñîë ãîëó èëÿ áàøëàéûð
áóðíóíó ñèëìÿéÿ. Àììà ñèç ìîëëàëàð ùàìàí óøàüû ýþðÿíäÿ äåéèðñèíèç:
ýÿäÿ, ãûðûøìàë, ãà÷ àòàíà äå êè, âÿäÿ åëÿäèéèíè áó ýöí ýþíäÿðìÿñÿ, áèð
åëÿ áÿääóà îõóéàðàì êè, éåðèäèéè éåðäÿ äàøà äþíÿð.
Äþðäöíúö: ìÿí äÿ ìîëëàéàì, ñèç äÿ ìîëëàñûç. Àììà áèð áàëàúà
òÿôàâöòöìöç äÿ áóäóð êè, ìÿí ùå÷ îëìàñà áèð ïàð÷à ãàëûí êàüûç öñòÿ áèð
íå÷ÿ íàüûë-íóüóë éàçûá èëàí-ãóðáàüà øÿêëè ÷ÿêèðÿì âÿ ïàéëàéûðàì
ìöñÿëìàíëàðà êè, îüóë-óøàã øÿêèëëÿðÿ áàõûá ýöëñöíëÿð âÿ íþêÿðëÿð
êàüûçûíû àëûøûã åäèá, àñàíëûãëà îúàüû éàíäûðñûíëàð. Àììà ñèç ìîëëàëàð
äåéèðñèíèç: óøàãëàðûí äà úàíû úÿùÿííÿìÿ, íþêÿðëÿðèí äÿ!
Ñèç ìîëëàëàð äåéèðñèíèç:
Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð îëñóí, íÿ èøèì âàð?
Äöøìÿíëÿðÿ ìþùòàú îëóð îëñóí, íÿ èøèì âàð?
Ãîé ìÿí òîõ îëóì, þçýÿëÿð èëÿ íÿäè êàðûì?
Äöíéàâö úàùàí àú îëóð-îëñóí, íÿ èøèì âàð?
Ñÿñ ñàëìà, éàòàíëàð àéûëàð, ãîé ùÿëÿ éàòñûí!
Éàòìûøëàðû ðàçû äåéèëÿì êèìñÿ îéàòñûí.
Òÿê-òÿê àéûëàí âàðñà äà, ùàã äàäûìà ÷àòñûí!
Ìÿí ñàëèì îëóì, úöìëÿ úàùàí áàòñà äà áàòñûí!
Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð-îëñóí, íÿ èøèì âàð?
Äöøìÿíëÿðÿ ìþùòàú îëóð-îëñóí, íÿ èøèì âàð?
21
Ñàëìà éàäûìà ñþùáÿòè-òàðèõè-úàùàíè!
ßééàìè-ñÿëÿôäÿí äåìÿ ñþç áèð äÿ ôèëàíè!
Ùàë èñÿ ýÿòèð ìåéèë åëÿéèì äîëìàíû, íàíè!
Ìöñòÿãáÿëè ýþðìÿê íÿ ýÿðÿê, þìöðäö ôàíè.
Þâëàäè-âÿòÿí ãîé ùÿëÿ àâàðÿ äîëàíñûí,
×èðêàáè-ñÿôàëÿòëÿ ÿëè-áàøû áóëàíñûí,
Äóë þâðÿò èñÿ ñàèëÿ* îëñóí, îäà éàíñûí,
Àíúàã ìÿíèì àâàçåéè-øÿíèì óúàëàíñûí,
Ùÿð ìèëëÿò åäèð ñÿôùåéè-äöíéàäÿ òÿðÿããè,
Åéëÿð ùÿðÿ áèð ìÿíçèëè-ìÿâàäÿ òÿðÿããè.
Éîðüàí-äþøÿéèìäÿ äöøÿ ýÿð éàäÿ òÿðÿããè,
Áèç äÿ åäÿðèê àëÿìè-ðþéàäÿ òÿðÿããè,
ÈÐÀÍ ÒßÃÂÈÌÈÍÄßÍ
Áó èë ùÿìèøÿêè êèìè ÷îõ òîç îëàúàã. Ùÿðýàù éàüûø éàüñà, éåðäÿí
íÿáàòàò ÷îõ ýþéÿðÿúÿê. Ñåë ýÿëñÿ äàì-äàøû äàüûäàúàã. Éàéäà èñòèäÿí
îäóí òÿñèðè îëìàéàúàã. Áþéöê êèìñÿëÿð êè÷èêëÿðèí ñþçöíÿ áàõìàéàúàãëàð. Èðàí òÿðÿããè åäÿúÿê, Éàïîíèéà òÿíÿççöë. ßýÿð 1906-úû èëäÿ
èõòèøàøè-èíãèëàá ãåéðè – ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ çöùóð åòñÿ, Èðàíäà âÿ Ãàôãàç
ìöñÿëìàíëàðûíûí àðàñûíäà ìåéìóí îéíàòìàã âÿ ÿë ãóøó ñàõëàìàüà áèð
òÿðÿôäÿí ìàíå÷èëèê îëìàéàúàã. Áèð ïàðà ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ ðÿéëÿð ìöõòÿëèô îëàúàã.
Îñìàíëû èëÿ Áîëüàðèéà éà äàâà åäÿúÿê, éà åòìÿéÿúÿê. Äàâà åòñÿ éà
Îñìàíëû áàñàúàã, éà Áîëüàðèéà.
”Ùÿéàò” ìöùÿððèðëÿðèíäÿí úÿíàá ßëèàüàçàäÿéÿ:
__________
* Äèëÿí÷è
22
”Ùÿéàò”ûí 86-úû íþìðÿñèíäÿ éàçûðñûç êè, ìèëëÿòèìèçèí òÿðÿããèñè
ãÿçåò, ìÿúìóÿ âÿ êèòàáëàðûí àðòìàüû èëÿ îëàð. Ëàêèí ýþðöíöð êè, ñèç äÿ
”Öìèäâàð” êèìè ìîëëàëàðà ñÿðêåøëèê âÿ èòàÿòñèçëèê åäèðñèç. Âÿ ùÿìèí
íþìðÿäÿ úÿíàá Ìîëëà Ùàôèç Ìÿùÿììÿäÿìèí Øåéõçàäÿíèí áóéóðìàüûíà ìöëòÿôèò îëìóðñóç. Äèããÿò åòìèðñèç êè, úÿíàá Øåéõçàäÿ ãÿçåòëÿðèí,
ãÿëÿìëÿðèí ÷îõàëìàüûíäàí ùåôñëÿíèá ôÿðéàä ãîïàðûð: ”Àé ùàðàé! Áó
ñîí âàõòëàðäà ÿêñÿð ãÿëÿìëÿð ñöòóðè-ìöñòÿãèìäÿí èíùèðàô åäèðëÿð. Áÿçè
ìîëëàëàðûí è÷ öçëÿðèíè à÷ûðëàð. Ñèðëÿðèíè, çÿìèðëÿðèíè ãàíûá úàìààòû áàøà
ñàëûðëàð. Àìàí, ãîéìàéûí áåëÿ èøëÿð îëà, äèí-èìàí ÿëäÿí ýåäÿ…”.
Áèç áÿðàäÿðëèê íàìûíà ñèçäÿí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, úÿíàá Øåéõçàäÿíèí ÿìðèíÿ èòàÿò åäèá éàçäûãëàðûíûçû äöçÿëäÿñèç. Éîõñà ñèçèí äÿ àëíûíûçà
òåçëèêäÿ ñÿðêåøëèê (àü îëìàã) äàìüàñû áàñûëàð.
ÁÈÐ ÏÀÐÀ ÙÈÊÌßÒËÈ ÄÀÍÛØÛÃËÀÐ
– Ìÿøÿäè Ïèðãóëó, íÿ ãàéûðûðñàí?
– Ùå÷ çàä.
– Áÿ áóðàäà íÿ ö÷öí äóðóáñàí?
– Ùå÷, åëÿ-áåëÿ.
– Êèìè ýþçëÿéèðñÿí?
– Ùå÷ êèìè.
– Ýåäèðñÿí, ýÿë ýåäÿê?
– Ùå÷ áèëìèðÿì.
– Áÿ íÿ âàõòàäÿê áóðàäà äóðàúàãñàí?
– Âàëëàù ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. ßýÿð èñòÿéèðñÿí ýåäÿê.
– Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí, óòàíìûðñàí, ãûçàðìûðñàí, àéàãéàëûí, òóìàí÷àã
âÿ áàøûà÷ûã ÷ûõûðñàí êö÷ÿéÿ? – Âàëëàù óòàíìàüà óòàíûðàì, àììà ãîðõóðàì ãûçàðàì, ãàðàäîâîéëàð ýÿëèá òóòóá àïàðàëàð ãàòàëàð äàìà êè, ðÿíýèí ãûðìûçûäû.
23
ÈÄÀÐßÌÈÇÈÍ ßÙÂÀËÀÒÛÍÄÀÍ ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ
Àøíàëàðûìûçäàí áÿçèñè áèçÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá õàùèø åäèð êè, îíëàðà
èäàðÿìèçèí ÿùâàëûíäàí áèð íå÷ÿ ìÿëóìàò éàçûá áèëäèðÿê; ìÿñÿëÿí, íå÷ÿ
ìöøòÿðèìèç âàð, êèìäèð áó ìöøòÿðèëÿð, ùàíñû øÿùÿðëÿðäÿí ìÿúìóÿìèçÿ
àðòûã ùÿâÿñëÿ àáóíÿ éàçûëûðëàð, íÿ ãèñì ìÿêòóáëàð áèçÿ ýþíäÿðèðëÿð
âÿ è.à.
Ìÿúìóÿìèçèí äþðäöíúö íþìðÿñè èéèðìè áåø ìèí íöñõÿ ãÿäÿðèíúÿ
÷àï îëóíäó. Áó èéèðìè áåø ìèíäÿí îí ñÿêêèç ìèí äþðä éöç îòóç èêè íöñõÿ äîããóç àéëûã, àëòû àéëûã âÿ ö÷ àéëûã ìöøòÿðèëÿðÿ ýþíäÿðèëèð. Ãàëàíû
òÿê-òÿê ñàòìàã ö÷öí þçýÿ øÿùÿðëÿðÿ éîëëàíûð.
Ìöøòÿðèëÿðèí éàðûñûíäàí ÷îõó Èðàí ÿùëèäèð. Áåëÿ êè, Õîðàñàíäàí
áàøëàìûø, Òåùðàí, Èñôàùàí, Òÿáðèçÿ êèìè ùÿìèí øÿùÿðëÿðÿ, ùÿòòà êÿíäëÿðÿ îí áåø ìèíäÿí çèéàäÿ ìÿúìóÿìèç ýåäèð. Áóíóí îí ö÷ ìèí àëòû
éöç äîõñàíû èëëèê àáóíÿ îëàíëàðûìûçäûð. Ãàëàíû òÿê-òÿê ñàòûëûð (ýÿðÿê
ãîíøóëàðûìûç “Ùÿéàò” âÿ “Èðøàä”ûí ÿùâàëû áó ùåñàáëàðà éàâûã îëà). Îí
ìèí íöñõÿéÿ êèìè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” Ãàôãàç âÿ Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðûíûí àðàñûíäà íÿøð îëóíóð (“Èðøàä” âÿ “Ùÿéàò” äà áó ùåñàáäà îëìàëûäûðëàð).
Áèçÿ ÿí ÷îõ àáóíÿ âåðÿí øÿùÿðëÿðèí ÿââÿëèíúèñè Íàõ÷ûâàíäûð; áóðàäà èêè ìèíÿäÿê ìöøòÿðèìèç âàð, ÿëàâÿ ìèí áåø éöç íöñõÿäÿí êè, ùÿð
ùÿôòÿ áóðàäà ñàòûëûð. Íàõ÷ûâàíäàí ñîíðà Áàòóì, Äàíàáàø, Âëàäèãàôãàç
âÿ Ýîðóñ øÿùÿðëÿðèäèð. Ö÷ ìèíÿ éàâûã íöñõÿìèç Êðûì, Ãàçàí, Îðåíáóðã
âÿ ãåéðè øèìàëè ìöñÿëìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ âÿ êÿíäëÿðèíäÿ äàüûëûð (ñþç éîõ
êè, äèëèìèçèí áèð îëìàüû ÷îõ øÿðòäèð). Áèð ãÿäÿð ìöøòÿðèìèç Áàêû, Ýÿíúÿ,
Øàìàõû âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿ âàðûìûçäûð.
Èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàð ùÿð áèð äèëäÿ éàçûëûð: ðóñúà, ôèðÿíýúÿ, ëàòûíúà, éàïîíúà, êèòàé, ùèíäè, ÿðÿá, ôàðñ, àâñòðàëèéà, ïàòàãîíèéà… ãÿðÿç äÿðäèñÿð îëìàñûí, éåòìèø èêè ìèëëÿòèí äèëèíäÿ éàçûëìûø
ìÿêòóá èäàðÿìèçäÿ òàïìàã îëàð (ÿëáÿòòÿ, åëìèí ÷îõ îëìàüû øÿðòäèð).
Ñþç éîõ êè, ñîðóøóðñóíóç, áÿñ áó éåòìèø èêè ìèëëÿòèí äèëèíäÿ éàçûëàí
êàüûçëàðû áèç íåúÿ îõóéóðóã. Éàëàí äåéÿ áèëìÿðèê êè, úöìëÿñèíè îõóéóðóã. Êèòàé âÿ ïàòàãîíèéà äèëèíäÿ éàçûëàí ìÿêòóáëàðûí ñàùèáëÿðèíÿ
ùÿìèøÿ õÿáÿð âåðèðèê êè, þçëÿðè Òèôëèñÿ ýÿëèá éàçäûãëàðûíû îõóñóíëàð.
Ãàëàíëàðûíû ãîéóðóã ãàáàüûìûçà âÿ çÿððÿáèí âàñèòÿñèëÿ áàøëàéûðûã íþãòÿëÿðèíè ýþòöðöá þç éåðëÿðèíÿ äöçìÿéÿ, éàèíêè ãÿçåò èñòÿéÿíÿ êàðåò,
êöðÿê èñòÿéÿíÿ êöðê âÿ ãóðáàüà èñòÿéÿíÿ ìÿúìóÿ ýþíäÿðèðèê.
24
Áèçèì ðÿéèìèçÿ ãàëñà, áóíëàðûí åéáè éîõäóð. Øÿðò õÿòòèí ýþçÿëëèéèäèð âÿ ùàëîíêè, èäàðÿìèçÿ ýÿëÿí ìÿêòóáëàðûí úöìëÿñè ýþçÿë õÿòëÿ éàçûëìûøëàð. Èíñàô ÿùëè ìÿúìóÿìèçèí 4-úö íþìðÿñèíèí áåøèíúè ñÿùèôÿñèíè
éàäûíà ñàëûá áó ñþçëÿðè òÿñäèã åäÿð. Âàãåÿí Èðàíäàí ýÿëÿí éàçûëàð õÿòòèí ýþçÿëëèéè áàðÿñèíäÿ ìèñèëñèçäèðëÿð. Ìÿí ýöìàí åäèðÿì êè, áóíëàð
ùàìûñû ÿââÿëÿí, ùöðóôàòûìûçûí ýþçÿëëèéèíäÿí âÿ ñàíèéÿí Èðàíûí ùàìàìëàðûíûí ñóëàðûíûí òÿñèðèíäÿíäèð.
Ìöøòÿðèëÿðèìèçèí úöìëÿñè ìöñÿëìàíäûð. Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, äöíÿí
èòòèôàãÿí ðóñ òàíûøëàðûìûçûí áèðèñè èäàðÿìèçäÿ àáóíÿ äÿôòÿðèíÿ áàõûá
òÿÿúúöáëö ìÿíÿ äåäè:
– À Ìîëëà Íÿñðÿääèí, íÿ ÷îõ ðóñ âÿ ïîëéàê ìöøòÿðèëÿðèíèç âàð?
Äåäèì:
– Áàëàì, ùå÷ áèðè äÿ éîõäóð.
Àøíàì àáóíÿ êèòàáûíû ãàáàüûìà èòÿëÿéèá, äÿõè àðòûã òÿÿúúöáëÿ
äåäè:
– Áÿ äó “îôëàð” âÿ “èñêèëÿð” ìÿýÿð ìöñÿëìàí àäëàðûäûðëàð?
Ýþðäöì êè, ùÿãèãÿò àøíàì äîüðó ñþéëÿéèð âÿ äåäèì:
– ßçèçèì, ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà, áóíëàð ùàìûñû þòöøÿð…
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 ìàé 1906, ¹5
ÌßÊÒÓÁ
Ùÿøòÿðõàí ìöôòèñèíèí èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó:
Ìöäèðè-ìþùòÿðÿì!
Ìÿíèì áó áèð íå÷ÿ ñþçöìö òÿâÿããÿ åäèðÿì î ìöáàðÿê ìÿúìóÿíèçäÿ éàçàñûíûç.
Íåúÿ êè, ñèçÿ äÿ ìÿëóìäó, áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ áóíäàí ÿãäÿì ìöñÿëìàí úÿðèäÿëÿðèíèí áÿçèñè ìÿíèì áàðÿìäÿ áèð áåëÿ áþùòàí éàçìûøäûëàð
êè, ýóéà ìÿíèì ïåøÿì ðöøâÿò àëûá õàëãûí êÿáèíëè þâðÿòëÿðèíèí äöáàðÿ
êÿáèíèí áèð þçýÿñèíÿ êÿñìÿêäèð.
Ìÿí þç âàõòûíäà áó õöñóñäà ùÿìèí úÿðèäÿëÿðÿ úàâàá ýþíäÿðäèì,
ëàêèí íàèíñàôëûã åäèá, ìÿíèì úàâàáûìû ðóçíàìÿëÿðèí ùå÷ áèðèñè éàçìàã
èñòÿìÿäè.
ßââÿëÿí, ðóçíàìÿëÿðèí éàçìàüûíäàí áåëÿ áàøà äöøìÿê îëàð êè,
ùÿãèãÿò ìÿíèì èøèì âÿ ïåøÿì õàëãûí êÿáèíëè þâðÿòëÿðèíè áèð þçýÿñèíÿ
25
âåðìÿêäèð âÿ ùàëîíêè, ìÿí þìðöìäÿ êÿñäèéèì êÿáèíëÿðèí éàðûäàí
÷îõó ìöâàôèãè-øÿðèÿò âÿ ùàëàë êÿáèíäèðëÿð; äåìèðÿì áÿëêÿ àéäà, ùÿôòÿäÿ ðóçèýàðûí ãÿçàâö-ãÿäÿðè ìÿíè ìÿúáóð åäèá âàãèÿí êÿáèíëè
þâðÿòëÿðèí êÿáèíëÿðèíè äöáàðÿ áèð þçýÿñèíÿ êÿñìÿéÿ.
Ìÿí þçöì èãðàð åäèðÿì êè, áó úöð èøëÿð áèð àç éàõøû èø äåéèë; àììà
âàëëàù ÷àðÿì êÿñèëèá: î ìÿâàúèá êè, äþâëÿòè-ÿëèééåéè-Ðóñèééÿ òÿðÿôèíäÿí ìÿíÿ âåðèëèð, ìÿíÿ êèôàéÿò âåðìèð. ×öíêè êöëôÿò ÷îõ, âèëàéÿò áàùàëûã. Ùå÷ áèëèðñÿí Ùÿøòÿðõàíäà õàëèñ èíÿê éàüûíûí ýèðâÿíêÿñè íå÷ÿéÿäè? Äåéÿúÿéÿì, àììà èíàíìàéàúàãñàí; ýèðâÿíêÿñè ö÷ àááàñû. Ùÿð÷ÿíä ìÿí éàüà ïóë âåðìèðÿì, àììà éàü îëìàñûí, ãåéðè áèð øåé îëñóí.
Ãÿðÿç, ñþçöì îðàäà äåéèë. Ñþçöì îðàñûíäàäûð êè, áó èøëÿðè åëÿéÿí
ìÿýÿð òÿê áèðúÿ ìÿíÿì? Íÿ ñÿáÿáÿ ðóçíàìÿëÿðèí ýþçö áèðúÿ ìÿíäÿ
à÷ûëäû? Ïÿñ áåø-àëòû èë áóíäàí èðÿëè Íàõ÷ûâàí ãàçûñû òèâàçëû Êÿðáÿëàéû
Íÿúÿôãóëóíóí êÿáèíëè þâðÿòè Ñÿêèíÿíèí êÿáèíèíè îí éåääè ýèðâÿíêÿ
ãÿíäÿ òöðêàøëû Ìÿøÿäè Àááàñãóëóéà êÿñÿí âàõò íÿ ö÷öí “Èðøàä” éàèíêè
“Ùÿéàò” î âàõò áèð ñþç äàíûøìàäûëàð?
Äóðàì ÿýÿð áó úöð ãàçûëàðûí ÿìÿëëÿðèíè éàçìàüà, îíäà ñÿí ýþðÿðñÿí êè, ìÿí òÿê äåéèëÿì. Ìÿíäÿí äÿ ñàâàéû ÷îõ ìöãÿääÿñëÿð âàð. Âÿ
ñàíèéÿí êÿñáè-ðóçè ùÿð áèð èíñàíà ëàçûìäûð. Áó áåø ýöíëöê äöíéàäà ùÿð
áèð êÿñ ñÿé âÿ òàëàø åäèð êè, ÷îõëóúà ïóë ãàçàíûá, ÿìðè-ìÿèøÿòèíè
õîøëóãëà êå÷èðòñèí. Äÿõè íÿ ñÿáÿáÿ öðÿéèìè ñûõûì?
×åðà äÿðäè-âÿòÿí õîðäÿí, íÿ õîðäÿí íàíî ùÿëâàðà,
×åðà äÿð ãåéäè-ìèëëÿò ìîðäÿíî ùÿøòÿí ìöñÿììàðà.
Ùÿïÿíäÿì ýÿð äÿùÿì ÿç äÿñòè-õîä ñÿáçÿãîâóðìàðà,
ßýÿð îí òîðêè-Øèðàçè áåäÿñò àðÿä äåëå-ìàðà,
Áå õàëè ùèíäóâÿø áÿõøÿì Ñÿìÿðãÿíäî Áóõàðàðà.
Ùÿøòÿðõàí âèëàéÿòèíèí ìöôòèñè ôèëàíö ôèëàí (õàùèø åäèðÿì àäûìû
þðòöëö ñàõëàéàñûíûç).
Èäàðÿäÿí úàâàá
Àëè-èíòèñàá øÿðèÿòìÿäàð ìöôòèéè-âèëàéÿòè-Ùÿøòÿðõàíûí ùÿìèí ìÿêòóáóíó îõóéàí âàõò éóíàí ôèëîñîôó ìÿøùóð Ñîêðàòûí áèð íå÷ÿ ñþçö éàäûìà ýÿëäè. Ñîêðàò äåéèð: “Ùÿðäÿíáèð ãÿëáèìäÿí áèð ñÿñ ýÿëèð. Ùàìàí
ñÿñ ïàê âÿ òÿìèç èíñàôûìûí ñÿñèäèð êè, ùàìûäà î èíñàô âàð. Ùÿð êÿñ ùóøýóøëà ùàìàí ñÿñÿ ãóëàã âåðèá, äåäèéèíè åøèòñÿ, ÷îõ èøëÿð áèëèá âÿ ÷îõ
ìÿòëÿáëÿðäÿí àýàù îëàð”.
26
Áóäóð ñÿíÿ úàâàá, åé àëèúàù, ìöãÿääÿñ âÿ ìþùòÿðÿì ìöôòè êè,
Ñîêðàò äåéèð! Áóäóð ñÿíÿ úàâàá, àõóíäà êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí ñÿíÿ
ñþéëÿéèð:
Àõóíäà, ìèëëÿòè åòìÿ ùÿâàéè,
Áèçÿ ëàçûì äåéèë áàíýè-äÿðàè,
Áåìàíÿä ñàëùà èí íÿçì òÿðòèá,
Çèìà ùÿð çÿððÿ õàì îôäÿä áÿúàè,
Àìàíäûð ñàç ãûëìà êÿðÿíàéè,
Êå÷èá øÿùáàçäÿí áàøëà ãÿðàéè.
Ãÿðÿç íÿãøèñò êè ÿç ìà áàç ìàíÿä
Êè ùÿñòèðà íÿìèáèíÿì áÿãàè.
Áèç îëäóã ìîëëàëàðûí õàêè-ïàéè,
Ôèñèíúàíè éåéèá, è÷ñöíëÿ ÷àéè.
Ìÿýÿð ñàùèáäèëè-ðóçè-áåðÿùìÿò
Êîíÿä äÿð ùÿããè äÿðâèøàí äóàéè?
×ûõûá ìÿúëèñäÿ òîçèù åòìÿ òÿãâèì,
Áèçÿ ëàçûìäûð èíäè äÿðñè-òÿëèì.
Ìóðàäå ìà íÿñèùÿò áóä êÿðäèì,
Ùÿâàëÿò áà õîäà êÿðäèìî ðÿôòèì.
ÄÞÂËßÒ ÄÓÌÀÑÛÍÀ ÂßÊÈË ÑÅ×ÝÈÑÈ
À êèøè, äöíéàäà íÿ ÷îõ áèêàð àäàìëàð âàð èìèø. Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí èðÿëè ìÿíÿ, øÿùÿð èäàðÿñè òÿðÿôèíäÿí öçâ ñå÷ìÿê ö÷öí äÿâÿòíàìÿ
ýþíäÿðèëìèøäè. Äöíÿí àõøàì åâäÿ îòóðóá ÷àé è÷èðäèì, çÿíý ÷àëûíäû,
íþêÿð ÿðç åòäè êè, áèð úàâàí îüëàí ìÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð; áÿëè, ýÿëäè. Ùÿ,
íÿ ãóëëóã? ßëèí óçàäûá ãîëòóã úèáèíäÿí áèð òèêÿ ãûðìûçû ìöðÿêêÿá èëÿ
éàçûëìûø âÿðÿãÿ ãîéäó ãàáàüûìà êè, ñå÷êè ýöíö ùàìàí âÿðÿãÿíè àïàðûá ñàëûì ãóòóéà. Äåäèì áàø öñòÿ, áó áèð àñàí èøäè. Êàüûçû ùå÷ à÷ìàäûì. Åëÿúÿ áöêöëö ãîéäóì úèáèìÿ. Úàâàí õóäàùàôèç äåéèá ýåòäè.
Áèð àç êå÷äè, ýåíÿ çÿíý âóðóëäó. Áó äÿôÿ ýåíÿ áèð úàâàí îüëàí, ýåíÿ ùàìàí ÿùâàëàò.
Áèð àç êå÷äè, ýåíÿ çÿíý âóðóëäó. Àììà áó äÿôÿ ýÿëÿí áèð áàðûøíà
èäè. Ýåíÿ ùàìàí âÿðÿãÿ. Ìöõòÿñÿð, íþêÿðÿ äåäèì êè, äÿõè ãàïûíû à÷ìàñûí. Áó ýöí ÷ûõäûì êö÷ÿéÿ. Äÿõè àäàìà éîë âåðìèðëÿð êå÷ìÿéÿ,
27
ãûçëàð, îüëàíëàð, ÿëëÿðèíäÿ äÿñòÿ-äÿñòÿ êàüûç ýÿëÿíÿ âåðèðëÿð, êå÷ÿíÿ
âåðèðëÿð.
Îí áåø éàøûíäà áèð ãûç ýåíÿ ÿëèíäÿ êàüûç ãàáàüûìû êÿñäè. Êàüûçû
àëäûì ãîéäóì úèáèìÿ, àììà ãûçà äåäèì: ãûçûì, ñÿí ùàðà, áó èøëÿð
ùàðà? Ñÿí èíäè ÿðÿ ýåòñÿéäèí, ö÷-äþðä óøàüûí âàð èäè, áó íÿ ìÿøãäè êè,
ñÿí äöøöáñÿí? Ãûç áèð àç ýöëäö, àììà ýåíÿ òÿâÿããÿ åëÿäè êè, ìÿíÿ
âåðäèéè êàüûçû ñàëûì ãóòóéà. Äåäèì, áàø öñòÿ, áóíóí ìÿíÿ áèð õåéðè, éà
çÿðÿðè éîõäóð. Åëÿ ãûç òÿçÿ ðÿää îëìóøäó, îí áåø – îí àëòû éàøûíäà ýþé÷ÿê áèð óøêîë óøàüû ãàáàüûìà ÷ûõäû. Ýåíÿ ùàìàí èøëÿð. Äåäèì, îüóë ýåò
àøûã îéíàìàüûíà, îíà-áóíà êàüûç ïàéëàìàãäàí ÿëèíÿ íÿ äöøÿúÿê? Ùå÷
îëìàñà, ìöñÿëìàí áàçàðûíà ýåòñÿí êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäèëÿð úèáëÿðèíè
íîõóä -êèøìèø èëÿ äîëäóðàðëàð, éîõñà áó èøëÿðäÿí íÿ ÷ûõàúàã?
Îüëàí áèð ñþç äåìÿäè. Âàëëàù ùå÷ ãàíà áèëìèðÿì êè, áóíëàð íÿ èøèí
ñàùèáèäèðëÿð. Áèð – èêè àäàìäàí ñîðóøäóì, úàâàá âåðäèëÿð êè, áóíëàð
“ñîñèéàë” äûëàð. Áèð þçýÿëÿðè äÿ äåéèðëÿð êè, áóíëàð ùÿìè “ñîñèéàë”äûëàð,
ùÿìè “äÿìÿðãÿíä”äèðëÿð.
Âàëëàù ãàíà áèëìèðÿì.
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 12 ìàé 1906, ¹6
ÁÀÊÛËÛËÀÐÀ
Àé áàêûëûëàð, Àëëàù õÿòèðèíÿ ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêèíèç. Ìÿí õÿòà åëÿìÿäèì êè, ýÿëäèì áèð ïàðà ìÿçùÿêÿëè íàüûëëàðëà ñèçè ýöëäöðÿì êè, êþíëöíöç à÷ûëñûí âÿ õþðÿéèíèç éàõøû ùÿëëÿ ýåòñèí! Éîõñà ìÿí ýÿëìÿäèì êè,
îíó-áóíó þçöìäÿí èíúèäÿì.
Èøèí èáòèäàñûíäà ôàëû áÿä âóðàí – î åâè õàðàá Äÿìäÿìÿêè îëäó: ýþòöðöá î ãÿäÿð éàëàí-ïàëàí éàçäû êè, úÿìè Áàêû ÿùëè ìÿíäÿí ðóýÿðäàí
îëäóëàð*.
Äÿìäÿìÿêè àðàäàí ÷ûõàí êèìè Áàêûíûí ðóññêî-òàòàðñêè óøêîëàñûíûí
ïàñëåäíè êëàñûíûí ó÷åíèêëÿðè ýÿëäèëÿð ìåéäàíà âÿ þç ìöÿëëèìëÿðèíäÿí î
ãÿäÿð èôòèðà äöçÿëòäèëÿð êè, ìÿí èíäè äÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðÿì.
Áîéíóìà àëûðàì êè, áþéöê ñÿùâ åòìèøÿì âÿ áóíó äà ÿðç åäèðÿì êè,
ìÿíèì áó ñÿùâèìÿ ìÿùç øàýèðäëÿðèí ìÿêòóáóíóí õÿòòèíèí âÿ èìëà_________
* Öç äþíäÿðäèëÿð
28
èíøàñûíûí ýþçÿëëèéè áàèñ îëäó. Âÿ èëëà áèðäÿí-áèðÿ, ÿùâàëàòû òÿùãèã åòìÿìèø ìÿêòóáó äÿðú åòìÿç èäèì.
Ùÿãèãÿò, ÷îõ âàõò èíñàí áèð øåéèí çàùèðèíÿ ÷îõ òåç àëäàíûð. Áÿíäÿ
äÿ ùÿì÷èíèí. Äÿõè íÿ áèëèì êè, ùÿìèí ýþçÿë ìÿêòóáóí áàòèíè êèçá âÿ
áþùòàíëà äîëóäóð.
Ñþçöí âàçåùè: ùàìàí ìÿíÿ ýèëåé éàçàí øàýèðäëÿðäÿí ìÿí þçöì ÷îõ
àðòûã äÿðÿúÿäÿ äèëýèðÿì. ßââÿëÿí, êè÷èê ùàðà, áþéöêäÿí øèêàéÿò åòìÿê
ùàðà? Ñèçÿ íÿ áîðúäóð êè, “óøòåëëåð ÷åòûðå ÷àñàéà êèìè èñïàò åëÿìèðëÿð?”.
Îíëàð îõóìóø àäàìëàðäûð, èíòèëèýåíòäèðëÿð. Îáðàçîâàííû àäàìûí ýåúÿ
ñààò äþðääÿí èðÿëè éàòìàüû ùàðàäà ýþðñÿíèá? Âÿ ñèç íÿ áèëèðñèíèç êè, ñààò
äþðäÿ êèìè ìöÿëëèìëÿðèíèç íÿéÿ ìÿøüóë îëóðëàð? Áÿëêÿ åëÿ ùÿãèãÿò
ÿùéà ñàõëàéûðëàð? Áÿëêÿ ýåúÿëÿð øóðà áÿðïà åäèá ìèëëÿò äÿðäè ÷ÿêèðëÿð?
Ìàäàì êè, áóíëàðû ñèç áèëìèðñèíèç, ýèëåé åëÿìÿéÿ íÿ ùàããûíûç âàð? Áÿëè,
ÿýÿð ùÿãèãÿòäÿ áèçèì îõóìóøëàðûìûç ýåúÿëÿð êëóáëàðäà ëÿùâö ëÿÿáëÿ
âàõòëàðûíû êå÷èðèá ñààò äþðäÿ êèìè éàòìàéàëàð âÿ ýöíäöç ñààò îíà äóðóá
“êðàñíè éàáëîêî êèìè øèøìèø ýþçëÿðèíè îâà-îâà óøêîëóí ãàïûëàðûíû àòâàðèò
åäÿëÿð”, î âàõò ýèëåé åòìÿéÿ áÿëêÿ áèð àç ùàããûíûç îëà.
Àììà áèëèðÿì êè, éàëàí äåéèðñèíèç…
Áÿëè, áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿí ñþçäö.
Èíäè äÿ áèð àéðû áàìáûëûëàð îðòàëûüà àòûëûáëàð: èíäè äÿ ïðèêàøøèêëÿð
èñòÿéèðëÿð Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ äàäàíñûíëàð.
À ãàðäàøëàð, àõûð áèð äåéèíèç ýþðöì, ìÿíèì íÿ âåúèìÿ êè, ñÿùÿðëÿð
ñààò àëòûäà êàíòîðà ýÿëèá àõøàì ñààò îíäà àçàä îëóðñóíóç? Äÿõè ìÿí íÿ
åäèì êè, ñèçèí ìöñÿëìàí õîçåéèíëÿðèíèç úöìÿ ýöíëÿðè äÿ ñèçè ãàòûðëàð
êîíòîðà, ãàïûëàðû áàüëàéûð âÿ ëàìïà èøûüûíà ñèçè èøëÿäèá, Àëëàù éàðàäàí
ýöíÿ ñèçè ùÿñðÿò ãîéóðëàð? Ìÿíèì íÿ áîðúóìäó êè, ìÿâàúèáèíèç àç,
çÿùìÿòèíèç ùÿääÿí àðòûã âÿ ðàùàòëûüûíûç ÿáÿäÿí éîõäóð.
Âàëëàù ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì, áèëìèðÿì éàçûì, éà éîõ; éàçìàñàì ñèç
èíúèéÿúÿêñèç, éàçñàì äà “ïåðâè ðóñêè-òàòàðñêè óøêîëàíûí ïàñëåäíè êëàñûíûí ó÷åíèêëÿðè” êèìè ñèçèí äÿ éîëäàøëàðûíûç áàøëàéàúàãëàð “Ùÿéàò” âÿ
“Èðøàä”ûí ñöòóíëàðûíäà ñöáóòà éåòèðìÿéÿ êè, Ìîëëà ÿìè ñÿùâ åäèá; áèçèì õîçåéèíëÿð úàâàíìÿðä, èíñàíäóñò, ðÿùìëè, êÿðàìÿòëè, áèçèì ùàëûìûçà éàíàí âÿ áèçëÿðè þç þâëàäû êèìè ñÿìèì-ãÿëáäÿí èñòÿéÿí âÿ Âèòòåäÿí
âÿ Äóðíîâîäàí àðòûã ùöððèééÿò òÿðÿôäàðëàðûäûðëàð.
Âàëëàù, ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì: áèëìèðÿì éàçûì éà éîõ. Éåíÿ éàçìàìàã ìÿñëÿùÿòäèð.
29
ÍÈÉß ÌßÍ ÄßÐÑÄßÍ ÃÀ×ÄÛÌ
Äöíéàäà ÷îõ àäàì äÿðñäÿí ãà÷ûá. Þçýÿ ìèëëÿòëÿðè áèëìèðÿì, àììà áóíó áèëèðÿì êè, éåð öçöíäÿ áèð ìöñÿëìàí éîõäóð êè, äÿðñäÿí ãà÷ìàìûø îëà. ßââÿëèíúè íöñõÿìèçäÿ äåìèøäèê êè, äÿðñäÿí ãà÷àí àëèì
îëàð âÿ ùàìàí ñþçö èíäè òÿêðàð åäèðèê: ìöñÿëìàíëàðûí úöìëÿñèíèí àëèì
îëìàüûíà ÿââÿëèíúè âÿ àõûðûíúû ñÿáÿá äÿðñäÿí ãà÷ìàãëàðûäûð.
Ìöõòÿñÿð, äÿðñäÿí ãà÷ìàéàí – ìöñÿëìàí äåéèë.
Ìÿëóìäóð êè, äÿðñäÿí ãà÷ìàüà íå÷ÿ-íå÷ÿ ñÿáÿáëÿð îëóð. Ýþðöðñÿí îí ö÷ éàøûíäà áèð óøàã íÿ ãÿäÿð êè, ãàìûøäàí àò ãàéûðûá, ìèíèá
êö÷ÿëÿðè î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ êèøíÿéÿ-êèøíÿéÿ ÷àïûð, ñàü âÿ ñàëàìàòäûð.
Àììà äÿðñÿ ýåäÿí êèìè, áè÷àðÿíèí Øÿêè àëìàñû êèìè ãûðìûçû éàíàãëàðû
áàøëàéûð ñîëìàüà. Óøàüûí àòàñû ýåäèá Ùàúû Êÿðèì ùÿêèìÿ ÿùâàëàòû äåéèð âÿ ùÿêèì óøàüûí öçöíÿ áàõàí êèìè îíà áèð äóà éàçûð âÿ óøàüûí
àòàñûíà äåéèð êè:
– Îüëóíóí ùå÷ þçýÿ íàõîøëóüó éîõäóð. Ìÿùç ôàëàããàäàí ãîðõóá.
Âÿ óøàã áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà, äÿõè äÿðñäÿí ãà÷ûð.
Éà áó úöð îëóð: óøàã ýåäèð ìÿêòÿáÿ âÿ ùÿìèøÿ ìöÿëëèìèíäÿí àðòûã
ùþðìÿò, èëòèôàò âÿ ìåùðèáàí÷ûëûã ýþðöð; ìÿñÿëÿí, ìöÿëëèì ùÿìèøÿ îíó
þç éàíûíäà îòóðäóð, áàçàðäàí êèøìèø-íîõóä àëûá äîëäóðóð úèáëÿðèíÿ,
äÿðñèíè áèëìÿéÿíäÿ àéàãëàðûíû ôàëàããàéà ãîéìóð, ÷ÿòèí äÿðñ âåðìèð âÿ
ùÿð âàõò êè, óøàã äÿðñèíè áèëìÿäè, ìöÿëëèì éàïûøûð îíóí ÷ÿíÿñèíäÿí âÿ
äåéèð: ìÿí þëöì, áàúûîüëó, ìÿíèì öðÿéèìè ñûõìà, äÿðñèíè éàõøû ÿçáÿðëÿ, éîõñà ñÿíäÿí êöñÿðÿì.
Àììà ñîíðà ùàìàí óøàã ÷è÷ÿê ÷ûõàðäûð. Äÿõè áèëìÿê îëìóð êè, áó
íÿ ñèððäèð. Ìöÿëëèì äÿõè áèíÿâàíû áèëìÿððÿ ýþçäÿí ñàëûá öçöíÿ äÿ áàõìàã èñòÿìèð âÿ áóíóí ÿâÿçèíÿ áèð þçýÿ ýþçÿë óøàüû éàíûíäà îòóðäóá
äÿõè êèøìèø-íîõóä òÿçÿ ðÿôèãèíèí úèáëÿðèíÿ äîëäóðóð. Éàçûã ùÿñðÿòëÿ
ðÿãèáèíèí öçöíÿ áèð ãÿäÿð áàõûá, ýþòöðöð êèòàáûíû âÿ öç ãîéóð ìÿêòÿáäÿí ýåòìÿéÿ âÿ áàøìàãëàðûíû ýåéÿí âàõò ñàü ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû
áóðíóíóí öñòÿ äþéÿ-äþéÿ ìîëëàñûíà äåéèð:
– Ùåé, ñÿí èíäè êèøìèø-íîõóäó âåðèðñÿí Úÿôÿðÿ, ìÿí äÿ ñÿíèí àúûüûíà òà áóíäàí ñîíðà íÿ ìÿêòÿáÿ ýÿëÿðÿì âÿ íÿ äÿ ñÿíÿ ùàëâà ýÿòèðÿðÿì.
×îõ âàõò áåëÿ äÿ îëóð: óøàã äÿðñÿ ýåäÿí êèìè ùÿìèí óøàüûí åâèíäÿ
áèð áÿäáÿõòëèê öç âåðèð; ÿëÿëõöñóñ êè, î ìÿêòÿáäÿ ðóñ äÿðñè äÿ îõóíà.
30
Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèð óøàã ìÿêòÿáÿ ýåäÿí ýöíöíöí ñàáàùûñû óøàüûí àòàñûíûí éåääè ãîéóíó áèð ýåúÿíèí è÷èíäÿ
÷ÿðëÿéèá þëöð. Óøàüûí àòàñû ýåäèá ÿùâàëàòû Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàñû
Àõóíä Ùàúû Ìîëëà Íàìàçÿëèéÿ äåéèð. Àõóíä úàâàá âåðèð êè, îíëàð
ùàìûñû áèð áÿëàäûð êè, øÿõñ åòäèéè ýöíàù ÿìÿëèí ÿâÿçèíäÿ Àëëàù-Òÿàëà
îíà ýþíäÿðèð. Êèøè àíä è÷èð êè, óøàüûíû ðóñ äÿðñèíÿ ãîéìàãäàí ñàâàéû
áèð þçýÿ ýöíàù èøÿ ìöðòÿêèá îëìàéûá. Àõóíä áàðìàüûíû äèøëÿéèá äåéèð:
– Äè áåëÿ äå, ðÿùìÿòëèéèí îüëó! Òà ìÿíè íèéÿ äàü-äàøà ñàëûðñàí?
Êèøè åâÿ ãàéûäûá ýþòöðöð äÿéÿíÿéè âÿ àðâàäûíà áèð-èêè ÷ÿêèá, áàøëàéûð ñþéìÿéÿ:
– Àé êþïÿéèí ãûçû, ñÿí íÿ ñÿáÿáÿ áó óøàüû äîüäóí êè, ýåäÿéè ðóñ
äÿðñè îõóìàüà âÿ ãîéóíëàðûìûçûí þëìÿéèíÿ áàèñ îëàéäû!
Äÿõè èøëÿðè áó ùàëÿòäÿ ýþðÿíäÿí ñîíðà óøàã äÿðñäÿí ãà÷ûð.
Àììà ìÿíèì äÿðñäÿí ãà÷ìàüûì ñþéëÿäèéèì ÿùâàëàòëàðûí ùå÷ áèðèíÿ îõøàìûð.
Áó äÿôÿ òà ÷îõ ãÿìèøëèéÿ ýåòäèê. Èíøàëëàù ýÿëÿí ùÿôòÿ áó õöñóñäà
ñèçÿ áàøàüðûñû âåðèá ÿùâàëàòû òÿôñèëÿí íàüûë åëÿðÿì.
***
Îí ö÷ éàøà ÷àòàí êèìè ìÿí êö÷ÿëÿðäÿ õîðóç äþéöøäöðöðäöì. Àõ,
êå÷ÿí ýöíëÿð!..
Áèð ýöí ýÿëäèì ðÿùìÿòëèê äàäàøûìà äåäèì:
– Äàäàø, ìÿíè ãîé äÿðñÿ.
Ðÿùìÿòëèê ìÿíè ÷îõ èñòÿðäè: ÷öíêè ìÿíäÿí ñàâàéû áèð þçýÿ þâëàäû
éîõ èäè. Ìÿùç ìÿíè èñòÿìÿê ñÿáÿáèíÿ êè, ñþçöì éåðÿ äöøìÿñèí âÿ
öðÿéèì ñûõûëìàñûíà, ðÿùìÿòëèê äàäàøûì ðàçû îëäó: àììà áó øÿðòëÿ êè,
ÿââÿë ýåäèá ãîíøóìóç Ìîëëà Èñìàéûëà èñòèõàðÿ åòäèðñèí. Ìîëëà Èñìàéûë
äà âÿôàò åäèá; Àëëàù îíà ìèíëÿðúÿ ðÿùìÿò åëÿñèí. Ðÿùìÿòëèê ùÿì ìîëëà
èäè âÿ ùÿì äÿ øàèð èäè. Ùÿð íÿ ãÿäÿð êè, øåèð äåìèøäè, éàçûá áèð äÿôòÿð÷ÿ
ãàéûðìûøäû âÿ èñòèõàðÿ åäÿí âàõò ýþòöðÿðäè ùÿìèí äÿôòÿð÷ÿñèíè, ýþçëÿðèíè éóìàðäû, àüçûíû à÷àðäû ýþéÿ ñÿìò âÿ äîäàãëàðûíû òÿðïÿäÿ-òÿðïÿäÿ
äÿôòÿð÷ÿíèí áèð éåðèíäÿí à÷ûá îõóðäó.
Ðÿùìÿòëèê äàäàøûì ìÿíèì äÿðñÿ ýåòìÿéèìÿ èñòèõàðÿ åòäèðÿí âàõò
ðÿùìÿòëèê Ìîëëà Èñìàéûë êèòàá÷àíû ñþéëÿäèéèì ãàéäà èëÿ à÷ûá äàäàøûìà
ùÿìèí áó øåèðëÿðèíè îõóéóá…
31
Îë ýöí êè, ñÿíÿ õàëèã åäÿð ëöòô áèð þâëàä,
Îëñóí öðÿéèí øàä!
Òÿéèí åëÿ úèíäàðû êè, åòñèí îíà èìäàä,
Òà äÿéìÿéÿ ùÿìçàä…
Ñàüäàí ñîëà, ñîëäàí ñàüà ñàë áîéíóíà ùåéêÿë,
Ãîé úèííè ìÿÿòòÿë,
Ìèí ýöíÿ òèëèñìàòÿ òóòóá åéëÿ ìöãÿôôÿë,
Ýÿçäèð îíó ÿë-ÿë,
Ýÿð äÿéñÿ ñîéóã, ñàíúûëàíûá îëñà äà áèìàð,
Ùþêì åò, ýÿëÿ úèíäàð.
Ýþñòÿðìÿ òÿáèáÿ î úèýÿðýóøÿíè çèíùàð,
Ãîéìà îëà ìóðäàð.
Àüëàðñà óøàã, äÿðäèíèí àõòàðìà äàâàñûí,
Àíúàã ñþé àíàñûí.
Ãîðõóçñóí î äà äàìäàáàúà èëÿ ÷àüàñûí,
Êÿññèí äÿ ñÿäàñûí.
Þðýÿò îíà, ÿëáÿòòÿ, þçöí áèð íå÷ÿ ìþâùóì,
Ìÿùäóä îëà ìÿñóì.
Áó ñàéÿäÿ þìð åéëÿéÿ äöíéàäà î ìÿçëóì.
Ùÿð ùàëÿòè ìÿçìóì.
Òÿê-òÿê äèë à÷àíäà îíà òÿëèì åëÿ ùÿäéàí,
Ùÿì îëìà ïåøèìàí.
Áèëäèð îíà ìèí äöðëö ãÿáàùÿòëÿðè ùÿð àí,
Àëñûí ÿëÿ öíâàí.
Îí éàøÿ éåòèíúÿ óøàüûí åéëÿìÿ ãÿôëÿò,
Ãàíäûð íå÷ÿ áèäÿò.
Òà îí áåøÿ éåòäèêúÿ òàïà èøäÿ ìÿùàðÿò,
Ùÿì åéëÿéÿ àäÿò.
Ýþíäÿðìÿ îíó ìÿêòÿáÿ, äÿíý åéëÿìÿ áàøûí,
Òþêìÿ öçÿ éàøûí.
Ùÿð ôÿíä âÿ áèæëèêëÿ åäÿð êÿñá ìÿàøûí,
Ñàõëàð þçö áàøûí.
Ðàùÿò íÿéÿ ëàçûì åäÿ äöíéàäà ìÿèøÿò,
Ãóëäóð÷óëóã þéðÿò.
Òà èíêè, ãóìàð îéíàéà, ãÿòë åéëÿéÿ, ãàðÿò,
Õîøäóð áåëÿ ñÿíÿò.
Äöíéàíû ñîéóá åéëÿéÿ ùÿð ýöí ñÿíè õöðñÿíä,
Ñàü îë áåëÿ ôÿðçÿíä!
Åâäÿ òàïûëûð èíäè äÿõè ÷àé, ïèëîâ, ãÿíä,
Êèìäèð ñÿíÿ ìàíÿíä?
32
Íàýàù àëûíûá ùÿáñÿ, òóòàðñà ñÿíè âÿùøÿò.
Âåð ùàêèìÿ ðöøâÿò.
Ñàò âàð-éîõóíó àäâîãàòà âåð íå÷ÿ õÿëÿò,
Ïó÷ îë ùÿëÿ-ùÿëáÿò.
Àõûðäà îëóá ùÿñðÿòè-äèäàðè-úÿìàëè,
Ãàë êèñÿñè õàëè.
Ãàëäûãäà îüóëñóç äÿõè òåç áàøëà ñöàëû,
Àë âèçðö âÿáàëû.
Òàï ðèçãè-ùÿëàëû,
Àé áàøû áÿëàëû,
Éûü äÿéìèøè-êàëû,
Îëìàç îõóìàãäàí
Òàïìàã áó úÿëàëû!
Ãÿðÿç, áèð íå÷ÿ âàõò áàøëàäûì ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéÿ. Èíñàôÿí, àðòûã ñÿéèì âàð èäè îõóìàüà. Áåëÿ êè, ùÿð ýöí ìÿêòÿáäÿí åâÿ ãàéûäûá, òþêÿðäèì êèòàáëàðû ãàáàüûìà âÿ áàøëàðäûì ñàáàùêû äÿðñèìè ùàçûðëàìàüû. Àõûð
äàäàøûì ìÿíèì îõóìàüûìäàí òÿíýÿ ýÿëèá, ìÿíÿ áèð-èêè äÿôÿ äåäè:
– Àé áàëàì, þçöíö áÿðêÿ ñàëìà. Íÿ îëàúàã ñÿíÿ áó îõóìàãäàí?
Ìÿí äàäàøûìûí ñþçöíÿ ãóëàã âåðìÿéèá, þç èøèìÿ ìÿøüóë èäèì. Áèð
ýöí åâäÿ ùÿìèøÿêè êèìè äÿðñèìÿ áàõìàãäà èäèì. Ýþðäöì êè, äàäàøûì
ýåäèá, àíàìà áó ñþçëÿðè äåéèð:
Áèëìÿì íÿ ýþðöáäöð áèçèì îüëàí îõóìàãäàí?!
Äÿíý îëäó ãóëàüûì.
Æóðíàë, ãÿçåòÿ, ùÿðçÿâö ùÿäéàí îõóìàãäàí
Èíúÿäè óøàüûì.
Àüëûí àïàðûá áÿñ êè, áàõûð ýöíäÿ ãÿðàéÿ,
Éàðÿá, íÿ ùÿìàãÿò!
Ñþç åòìÿç ÿñÿð, ÷àðÿ ãàëûá èíäè äóàéÿ.
Òÿäáèð åëÿ, þâðÿò!
Ëÿíÿò ñÿíÿ, èôðèòÿ, ñÿíèíäèð áó úÿùàëÿò,
Åòäèí íÿ õÿéàíÿò!
Ñÿíäÿí òþðÿíèáäèð áèçèì åâäÿ áåëÿ áèäÿò,
Åé ìàéåéè-ùèéëÿò!
Òóòñóí ÷þðÿéèì ýþçëÿðèíèí àüö ãàðàñûí,
Åé ùÿìñÿðè-áÿäõàù!
Ùàøà, îäà éàõìàç àíà èñòÿêëè áàëàñûí,
Êÿññèí ñÿíè Àëëàù!
33
Áó òèôëè îõóòìàãëûüà åòäèí ìÿíè òÿðüèá,
Ùÿï åéëÿäèí èüâà.
Èíäè íÿäè ôèêðèí? Èøèìèç îëäó áó òÿðêèá,
Éîõ ÷àðÿñè ÿñëà.
Ùåéùàò êè, òÿäáèð îëà áó õàíÿõÿðàáÿ,
Çàèë îëóá ÿãëè.
Äÿðñÿ, ãÿçåòÿ, ìÿêòÿáÿ, æóðíàëà, êèòàáÿ
Ìàèë îëóá ÿãëè.
Éûõäûí åâèìè, åéëÿäèí þâëàäûìû çàéå,
Èø êå÷äè ìÿùÿëäÿí.
Ìÿí àíëàìàðàì åëì íÿäèð, éà êè ñÿíàéå,
Çàðÿì áó ÿìÿëäÿí!
Èñòÿðäèì î äà ìÿí êèìè áèð ùþðìÿòÿ ÷àòñûí,
Äöíéàäÿ äîëàíñûí;
Òà ãîë ýöúöíÿ ìàëèê îëóá øþùðÿòÿ ÷àòñûí,
Àçàäÿ äîëàíñûí;
Áèð âÿãòäèð èíäè êè, îëóá Ðöñòÿìè-äþâðàí,
Áèð àä ãàçàíàéäû;
Ãàðÿòëÿð åäèá òà êè, òàïàéäû ñÿðö ñàìàí,
Áèð øåé äÿ ãàíàéäû.
Ïó÷ åéëÿäèí, þâðÿò, áó ýþçÿë, ñàäÿ úàâàíû!
Äèëáèëìÿç îüóë, âàé!
Ðÿíýè ñàðàëûá, ãàëìàéûá ÿñëà éàðû úàíû,
Áèð ýöëìÿç îüóë âàé!
Àõ, íàõÿëÿô îüëóì, íÿ ÷ÿòèí ìÿøãÿ äöøöáñÿí,
Åé êàø, óñàíàéäûí!
Ãóëäóðëóüà éîõ, åëìÿ òÿðÿô åøãÿ äöøöáñÿí,
Áó ãöáùö ãàíàéäûí!
Åé íóðè-äö÷åøìèì, îõóìàãäàí ùÿçÿð åéëÿ,
Ñàëåù âÿëÿä îë, ýÿë!
Àò ìèí, ùöíÿð þéðÿø, ìÿíè äÿ áÿõòÿâÿð åéëÿ,
Èøäÿ áÿëÿä îë, ýÿë!
Áÿñäèð îõóäóí, àç ãàëà úàíûí òÿëÿô îëäó,
Áó êàðäàí ÿë ÷ÿê!
Éàçìàã, îõóìàã, áàøûíà ÿíýÿë-êÿëÿô îëäó,
ßøàðäàí ÿë ÷ÿê!
Ìèí åëì îõóéóá ñþç áèëÿñÿí, ùþðìÿòèí îëìàç
Áó äàðè-úàùàíäà;
Ñþç áÿùðèíÿ ýþâùÿð îëàñàí ãèéìÿòèí îëìàç
Õàññÿ áó çàìàíäà;
34
Éîõ, éîõ, áàõûðàì ôèêðèíÿ, ñÿíäÿí îüóë îëìàç,
Úàíûí áÿúÿùÿííÿì!
Ìûðò-ìûðò îõóìàãäàí, êèøè, áèð ãàí êè, ïóë îëìàç!
Ìûðòûëäà äÿìàäÿì,
Ãûë åëì ôÿðàùÿì,
Îë ãöññÿéÿ ùÿìäÿì;
Þìðöí îëàúàã êÿì;
Äöøìÿí ñÿíÿ àëÿì…
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 âÿ 26 ìàé, 16 èéóí,
1906, ¹7, 8, 11
×ÎÕ ÃßÐÈÁß
Øàìàõûäà ïðèñòàâ Úÿáðàéûëîâ ñàùèáñèç âÿ ôÿãèð áèð ìöñÿëìàí þâðÿòèíèí åâèíè âèðàí åäèð, àììà áóíóí ÿâÿçèíäÿ Øàìàõû ðóùàíèëÿðèíäÿí
áèðèñè ìÿíèì öñòöìÿ åëÿ áÿðê ÷ûüûðûð êè, ñÿñè Òèôëèñÿ ýÿëèð. Áóíà èêòèôà
åòìÿéèá ýþòöðöá ìÿíÿ éàçûð: åé Ìîëëà Íÿñðÿääèí! Ýþð ñÿíèí áàøûíà íÿ
èø ýÿòèðÿúÿéÿì!
Ãàðäàø, âàëëàù ìÿí Úÿáðàéûëîâóí öçöíö äÿ ýþðìÿìèøÿì. Àïðåëèí
7-äÿí Òèôëèñäÿ Âàðàíñîâñêè êö÷ÿäÿ íàüûë äåéèðÿì âÿ þìðöìäÿ Øàìàõûéà ýåòäèéèì éîõäóð.
Íàõ÷ûâàíäà íà÷àëíèê Åíêåë ìöñÿëìàíëàðûí ãàðíûíû éóìðóüó èëÿ
äÿëèê-äÿëèê åëÿéèá. Áèíÿâà ìöñÿëìàíëàð ýåäèá ìîëëàëàðà äÿðäëÿðèíè
ñþéëÿéÿí âàõò ìîëëàëàð úàâàá âåðèðëÿð êè, íà÷àëíèêäÿ ùå÷ ýöíàù éîõäóð,
Àëëàù Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ ëÿíÿò åëÿñèí!
Éàõøû, áóðàäà ìÿíèì ýöíàùûì íÿäèð?
Çÿéÿì ïðèñòàâû Îüàðèøøåâ, Ñåéèä Ùÿíèôÿíè ùå÷ áèð òÿãñèðè îëìàäûüû
éåðäÿ òþâëÿéÿ ãàòûá, î ãÿäÿð îíóí áóðíóíà ÷àëûð êè, áèð âåäðÿ ãàí àõûð.
Íà÷àëíèê Ðàóò Ãàçàõäà ìöñÿëìàíëàðûí áþðêëÿðèíè áàøûíäàí
ýþòöðöá, òèêàí êîëëàðûíû ÷ûðïûð éàçûã ìöñÿëìàíëàðûí ìÿðìÿð êèìè ãûðõûëìûø áàøëàðûíà âÿ áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ýÿíúÿäÿ ðóùàíè àüàëàðûìûçûí áèðèñè
ùÿð ýöí ñöáù òåçäÿí áèðèíúè ùèññÿ ïðèñòàâûíûí äèäèíÿ* ýåäèð. Àììà
ìÿíè êö÷ÿäÿ ýþðÿí âàõò ñàëàìûìû äà àëìûð.
_________
* Ýþðöøöíÿ
35
Èðÿâàí ãóáåðíàòîðó ìöñÿëìàí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ ôèúÿòÿí àçàðëàéûð âÿ
ãàçûëàðûìûçëà ýþðöøÿí âàõò ÿë-ÿëÿ âåðìèð êè, îíëàð åâÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà
çÿùìÿò ÷ÿêèá ÿëëÿðèíè éóìàñûíëàð.
Àììà úÿíàá ìîëëàëàð ãóáåðíàòîðóí àúûüûíû ÷ûõàðòìàãäàí þòðö
úàìààòà äåéèðëÿð êè, îõóìàéûíûç î ìöðòÿäèí ìÿúìóÿñèíè!
Áàêûäàí íàìÿëóì áèð øÿõñ (àììà áóðàñûíû áèëèðÿì êè, éà õàíäûð, éà
Èðàí ìîëëàñû) ýþòöðöá ìÿíÿ ôþùø éàçûð âÿ ñöáóòà éåòèðèð êè, äöíéàäà
øþùðÿòëè âÿ ÿçÿìÿòëè øÿùÿðëÿðèí ÿââÿëèíúèñè Òÿáðèçäèð, ÷àéëàðûí ÿââÿëèíúèñè Àðàç ÷àéûäûð âÿ êÿíäëÿðèí ÿââÿëèíúèñè Äàíàáàø êÿíäèäèð âÿ áóíó
äà éàçûð êè, Èðàí ùþêóìÿòèíèí àç-÷îõ òÿíÿççöëäÿ îëìàüûíà áàèñ ìÿùç
Ìîëëà Íÿñðÿääèíäèð.
Òèôëèñäÿ … ýþðöì íÿ èñòÿéèðäèì äåéèì … éàäûìäàí ÷ûõäû…
Ãÿðÿç!..
[Áó] ñþçëÿðè éàçàí âàõò ùàòèôäÿí áåëÿ áèð ñÿäà ýÿëäè:
– Äÿðä åëÿìÿ, àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, áóíëàð ùàìûñû ìèýöçÿðÿä*.
ÙÀÍÑÛ ÅËÌËßÐ ËÀÇÛÌ?
Äöíÿí îüëàíû ýþíäÿðäèì ýåäèá Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä Íÿúÿôèí
äöêàíûíäàí áèð àç ùÿíà ýÿòèðäè. Ùÿíà áèð êàüûç ïàð÷àñûíà áöêöëìöøäö,
àììà ùàìàí êàüûç êèòàá âÿðÿãèíÿ îõøàéûðäû. Ùÿíàíû áèð þçýÿ êàüûçà
òþêöá âÿ äöêàíäàí ýÿëÿí âÿðÿãÿ äèããÿò åäèá ýþðäöì êè, ñÿùèôÿíèí éóõàðûñûíäà úÿäâÿëèí öñòöíäÿ éàçûëûá: “Ñÿéàùÿòíàìåéè-Èáðàùèì áÿé”,
ñÿùèôÿ 170. Ùàìàí ñÿùèôÿäÿ Èáðàùèì áÿé Òÿáðèçäÿ ãîíàãëûã ìÿúëèñèíäÿ îëìàüûíäàí íàüûë åäèð. Áó ùåéíäÿ éîëäàøûì Ëàüëàüû, ÿëèíäÿ “Ùÿéàò”ûí 106-úû íþìðÿñè, ýèðäè è÷ÿðè âÿ äåäè êè, õåéèð-õàùè-ìèëëÿò ßáóòöðàá Àõóíä îüëó “Ùÿéàò”äà ýþçÿë áèð ìÿãàëÿ éàçûá.
Äåäèì:
– Îõó ýþðÿê íÿ éàçûá? – Âÿ Ëàüëàüû áàøëàäû: “Áèçèì îõóúóëàðûìûç
Àâðîïà ÿùàëèñèíè èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ äÿðÿúåéè-êÿìàëÿ éåòèðèáäèðëÿð; àììà ìÿí äåéèðÿì êè, Àâðîïà ÿùàëèñè ãàíóíè-ñèéàñèééÿâö
èëàùèééÿäÿí àçàä îëäóãëàðûíà ýþðÿ åéíè âÿùøÿòäÿäèðëÿð. Ùèêìÿòè-òÿáèè
_________
* Êå÷èá ýåäÿð
36
áèëìÿêëÿ èíñàí îëìàã îëìàç. Ùèêìÿòè-èëàùè èëÿ êàìèë îëìàã èíñàíû
èíñàí åäÿð”.
Äåäèì:
– ßçèçèì, Ëàüëàüû, áó ñþçëÿð ÷îõ ýþçÿë ñþçëÿðäèð; àììà ñÿáð åëÿ
ýþðÿê Èáðàùèì áÿé Òÿáðèçèí ãîíàãëûã ìÿúëèñèíäÿí íÿ éàçûð. Ìÿí
áàøëàäûì ùàìàí âÿðÿãè îõóìàüà:
– “Äÿð îí ìÿúëèñ ñþùáÿò ÿç ýÿíäöì áåìèéàí àìÿä (Èáðàùèì áÿé
íàüûë åäèð). Øÿõñè ýöôò êè, ôëàí àëèì ñèñÿä ùÿçàð õÿðâàð ýÿíäöì ÿíáàð
êÿðäÿÿñò. Ùàëà áèëìÿððÿ èíêàð ìèêöíÿä. Ôëàí àëèì äÿù ïàð÷à ãÿðéåéè
øåøäàíê äàðÿä. Ìàøàëëàù ôëàí àëèì õåéëè ñÿðâÿò áÿñòÿ, èìðóç ãÿðèá áå
ùÿøòàä ïàð÷à äÿùêÿäÿ äàðÿä. ßç èí ñþùáÿòùàéè áèìÿíè äèëÿì òÿíýè ýèðèôò, ùÿð ÷å õàñòÿì ñÿáð êîíÿì, ìöìêöí íÿøöä. Àõèð ýöôòÿì: èí úÿíàáè
àüàéàí ÷åêàðÿÿíä? Ýöôòÿíä: ÿç ÿúèëëåéè öëÿìàéè Òÿáðèçÿíä. Ýöôòÿì:
îíðà äÿðéàôòÿì êè, ÿç òÿáÿãåéè úÿëèëåéè öðÿìàéÿíä: ÿììà ÿðçè ìÿí
äÿð èíúàñò êè ÷å âàð ìèêöíÿíä âÿ øöüëè èøàí ÷èñò? Ýöôòÿì: èí ùÿøòàä ïàð÷ÿ äåùêÿäÿ ÿëáÿòòÿ ùÿð éåêè ÿãÿëëÿí ïàíçäÿù-áèñò ùåçàð òóìàí ãèéìÿò õàùÿä äàøò. Ýöôòÿíä: ßëáÿòòÿ, Ýöôòÿì: áåìöõòÿñÿð ùåñàáè êè ìÿí
ÿëÿòòÿõìèí ýÿðäÿì ñå êöðóð ÷èçè áèøòÿð ãèéìÿòè èíùàñò. Íÿìèäàíÿì
òÿùñèëèíèí ùÿìÿ ñÿðâÿò ÿç ÷å ìÿìÿððÿñò? Õàíÿâàäåéè úÿíàáè àüàéàíðà
ùÿìÿ ìèäàíÿíä. Õóäøàíðà ùÿì êè, ïÿñ ÿç ôÿðàüÿò ÿç òÿùñèëè åëì âÿ
èúàçÿ, âÿãòè êè, áÿäèí øÿùð òÿøðèô àâöðäÿíä, ùÿìÿ ìèäàíèä êè çèéàäÿ áÿð
éåê ÿáàâö ÿñàéè ÷èçè íÿäàøòÿíä. Ëèùàçà ùè÷ øöáùÿ íèñò êè èí ñÿðâÿòðà
áÿùÿð íþâ êè ùÿñò, ÿç ìèëëÿò ÿíäóõòÿÿíä”.
Áóðàäà Ëàüëàüû ñþçöìö êÿñèá äåäè:
– Ìÿí þëöì, Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ùÿëÿ îíó ñîíðà îõóðñàí, ñÿíèí Èáðàùèì áÿéèí áîø äàíûøûð. Ãóëàã àñ ýþð ßáóòöðàá ÿôÿíäèì íÿ ýþçÿë
ñþçëÿð äåéèð.
Äåäèì îõó âÿ Ëàüëàüû áàøëàäû:
– “ßýÿð èíñàí äÿéàíÿòè-èñëàìèééÿéÿ àëèì âÿ àðèô îëà âÿ öëóìà
úàùèë, ÿëáÿòòÿ, èíñàíèééÿòÿ çÿðÿð éåòèðìÿéÿúÿêäèð”.
Äåäèì:
– Ëàüëàüû, ãóëàã âåð ýþð Èáðàùèì áÿé íÿ äåéèð: “Ùàëà èíñàô ôÿðìàèä,
èí àüàéè ìþùòÿðÿì êè èí ùÿìÿ ÿìëàêðà äÿð çÿðôè ÿíäÿê ìöääÿòè ÿç
ìèëëÿòè áè÷àðÿ áÿâàñèòåéè ãàðÿò ÿíäóõòÿÿíä ÷å ìèøÿâÿä êè ðöáè ìÿäàõèëè
éåêñàëåéè îíðà áàç äÿð ðàùè ùÿìèí ìèëëÿò ñÿðô íöìàéÿíä, éÿíè ìÿêòÿáè
ÿç îí âÿúù áÿðàè òÿëèì âÿ òÿðáèéÿòè ÿòôàëè éåòèì âÿ ôöãÿðàéè èí ìèëëÿòè
áÿõòè ãàðÿ òÿñèñ êîíÿíä, éàèíêè áèìàðõàíåéè áÿðàè ãöðÿáàâö ôöãÿðàéè
37
ìèëëÿò áèíàýöçàðÿíä òà ìÿðèçàíè áè÷èç äÿ ñàéåéè ùèììÿòè îí ìöäàâà âÿ
ìöàëèúÿ øöäÿ ÿç ÿäÿìè ìöàëèúÿ âÿ áèïÿðÿñòàðè äÿð íèùàéÿòè ìÿçÿëëÿò
âÿ õàðè äÿð çèðè äèâàðùà úàí íÿäÿùÿíä”.
Ëàüëàüû éåíÿ ñþçöìö êÿñäè âÿ ãîéìàäû âÿðÿãè àõûðà éåòèðÿì; ìÿí
ñàêèò îëäóì âÿ þçö áàøëàäû îõóìàüà:
– ßáóòöðàá ÿôÿíäèì áóéóðóð: “ßýÿð áèð øÿõñ òàìàì þìðöíö öëóìè-ðèéàçè âÿ ùèêìÿòè-òÿáèè òÿùñèëèíäÿ ñÿðô åäÿ, ìöÿëëèìè-ÿââÿë Àðèñòîòåëèñ ìÿãàìûíû äÿðê åëÿ, ÿëáÿòòÿ òÿðèãè-öáóäèééÿòÿ, ùÿããè-òÿàëàéÿ
àëèì âÿ àðèô îëìàéàúàã âÿ èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò øÿùðèíÿ äàõèë îëìàéàúàã, ìÿýÿð-èíêè ãàíóíè-ñèéàñèééåéè-èëàùèééÿ òÿùòèíÿ äàõèë îëóá î
ãàíóíà ìöâàôèã ÿìÿë åäÿ”.
Äåäèì:
– Äîñòóì, Ëàüëàüû, èíäè íþâáÿò ìÿíèìäèð âÿ áàøëàäûì “Èáðàùèì
áÿé”è îõóìàüû:
“Àéà øÿðàèòè-òÿðèãè-öáóäèééÿò, èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò èíÿñò êè
äÿð èí øÿùðè áöçöðý êè äàðöññÿëòÿíÿÿø ìèíàìèä, ãöðÿáàâö ôöãÿðàéè ìèëëÿò äÿð ÿâÿçè íàí õàê ìèõöðÿíä; âÿ ùàëîíêè, ùÿçÿðàòè öëÿìàéè øöìà
ýÿíäöìðà áÿÿíáàðùàéè òàðèê ðèõòÿ, áÿðóéÿø ùÿôò ãåôë çÿäÿ, êèëèäè îíùàðà áÿðóäõàíåéè Àðàñ ÿíäàõòÿÿíä âÿ áÿôöãÿðà ìöýóéÿíä: “Ãèéìÿòè
ùÿð éåê ìÿí îí ÷åùèë ìèñãàë õóíè úèýÿðÿñò, áà ïöë íÿìèäÿùèì”. Ôöãÿðà
ùÿð ÷å äàä ìèçÿíÿíä êè àüàéàí, õóí äÿð äèëö úèýÿðè ìà íÿìàíäÿ, èí
úèñì êè, ìèáèíèä, ÿç áÿðÿêÿòè øöìà õàëè âÿ õöøê ÿç ðóù âÿ õóíÿñò, áåúàéè íÿìèðÿñÿä”.
Ëàüëàüû èñòÿäè ñþçöìö êÿñÿ, äåäèì:
– Éàâàø, áó ñààò ãóðòàðûðàì. Ñÿùèôÿíèí àëòûíäà éàçûëìûøäû:
Ìöðäÿÿíä âÿëè çèíäÿ,
Çèíäÿÿíä âÿëè ìöðäÿ.
ÒßÇß ÒßËÈÌ ÊÈÒÀÁÛ
Ìÿëóì øåéäèð êè, ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿçÿ öñóëëà äÿðñ âåðìÿê ö÷öí êèòàáëàð àçäûð. Áó ñÿáÿáäÿí ìèëëÿò, âÿòÿí àäûíà áèð ãóëëóã åëÿìÿê íèééÿòèëÿ
éîëäàøëàðûì “Ìîçàëàí”, “Ùîï-ùîï”, “Ëàüëàüû” âÿ “Ùÿðäÿìõÿéàë”ëà
ùèììÿò åäèá âÿ êþìÿêëÿøèá áèð ùåñàá êèòàáû úÿì åòìÿê ôèêðèíÿ äöøäöê.
38
Ùÿð áèð ìÿêòÿá øàýèðäè áó ùåñàáëàðûí áèðèíè òàïûá, úàâàáûíû éàçûá
èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðñÿ, îíà ùÿìèí êèòàá ÷àïäàí ÷ûõàíäàí ñîíðà áèð úèëä
ýþíäÿðèëÿúÿê; àììà áó øÿðòëÿ êè, øàýèðäèí àäûíûí àõûðûíäà “îô” îëà.
Éàçäûüûìûç êèòàá èáàðÿòäèð ùåñàá ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí êè, ðóñëàð “çàäà÷à” äåéèðëÿð.
Êèòàáûí ÿââÿëèíúè ùèññÿñè
(Ìöáòÿäèëÿðäÿí* þòðö)
1. Áèð êöëôÿòäÿ äþðä íÿôÿð óøàã âàð âÿ ùÿð áèð óøàüûí àéðûúà àíàñû.
Åâ ñàùèáèíèí íå÷ÿ àðâàäû âàð?
2. Ìîëëà äÿðñ âåðäèéè êèòàáûí 42 ñÿùèôÿñè âàð, ùÿð ñÿùèôÿíè óøàã èêè
àé îõóéóð. Íÿ ìöääÿòäÿ óøàã ùÿìèí êèòàáû ãóðòàðà áèëÿð?
3. Áàëàõàíûäà Òàëûøõàíîâ ôÿùëÿíèí ùÿð áèðèíÿ ö÷ éóìðóã âÿ 17 ãÿïèê ìóçä âåðèð. Áó ùåñàáëà äþðä ìèí ôÿùëÿéÿ ýöíäÿ íÿ ãÿäÿð ìöçä
ýÿðÿê âåðèëÿ?
4. Éåðè áóéíóçëàðû öñòÿ ñàõëàéàí þêöçöí áèð áóéíóçó Øàìàõû
çÿëçÿëÿñèíäÿ äèáèíäÿí ãûðûëäû. Èíäè ùÿìèí þêöçöí íå÷ÿ áöéíöçö ãàëûð?
5. Óøàã îí äþðä éàøûíà ÷àòàíà êèìè, ýöíäÿ îíà èêè ýèðâÿíêÿ õóðìà
âåðèðëÿð. Äþðä èëèí ìöääÿòèíäÿ ùÿìèí óøàã íÿ ãÿäÿð õóðìà éåéÿð?
6. Ðóñèéàäà úàìààò âÿêèëëÿðè èêè àéäûð ÷àëûøûá áèð èø ýþðÿ áèëìèðëÿð.
Áó ùåñàáëà îí èêè èë ÷àëûøñàëàð, íÿ ãÿäÿð èø ýþðÿ áèëÿðëÿð?
7. Ìîëëà áèð óøàüûí àéàãëàðûíû ôÿëÿããÿéÿ ãîéàíäà îí áèð ÷óáóã ñûíäûðûð. Éåääè óøàüà íÿ ãÿäÿð ÷óáóã ýÿðÿê ùàçûð åäÿ?
8. Òÿáðèç áàçàðûíäà ñàòûëàí ÷þðÿéèí áèð ùèññÿñè óí âÿ ö÷ ùèññÿñè òîðïàãäûð. Áó ùåñàáëà Àçÿðáàéúàí âèëàéÿòèíèí ÷þëëÿðè âÿ äàüëàðû íå÷ÿ èëèí
ìöääÿòèíäÿ ôþâò îëà áèëÿð?
9. Àéäà Ãàôãàçäà áèð ìèëéîí ìöñÿëìàí âÿ åðìÿíè áèçÿ þìðöíö
áàüûøëàéûð. Áó ùåñàáëà áåø èëäÿí ñîíðà Ãàôãàçäà íå÷ÿ ìöñëÿìàí âÿ
åðìÿíè ãàëàð?
10. ßêèí÷è ÿêäèéè áóüäàíûí îòóçäàí îí ùèññÿñèíè âåðèð ìöëêÿäàðà,
îí ùèññÿñèíè âåðèð ìîëëà âÿ äÿðâèøÿ (éóõó òÿáèðè, ãûçäûðìà äóàñû âÿ
ãåéðè çÿùìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ), îí ùèññÿñèíè äÿ ãëàâà âÿ ïðèñòàâà ðöøâÿò
âÿ äèâàí õÿðúè. ßêèí÷èíèí þçöíÿ íÿ ãÿäÿð áóüäà ãàëäû?
_________
* Èáòèäàè ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè, îõóìàüà òÿçÿ áàøëàéàíëàð
39
11. Áèð êèøè åâèíÿ ö÷ äÿíÿ àëìà ýÿòèðäè, áèðèíè âåðäè îüëóíà, áèðèíè
ãûçûíà âÿ áèðèíè äÿ þçö éåäè. Àðâàäà íå÷ÿ àëìà éåòèøäè?
12. Éåòìèø èë áóíäàí èðÿëè áèíà îëóíàí Íàõ÷ûâàí ùàìàìëàðûíûí õÿçèíÿñèíèí ñóéó èëäÿ áèð äÿéèøèëèð. Èíäèéÿ êèìè áó ùàìàìëàðûí ñóéó íå÷ÿ
äÿôÿ äÿéèøèëèá?
13. Åùñàíà äÿâÿò îëóíàí ìîëëà, õàí âÿ áÿéëÿð úÿì îëàí êèìè êö÷ÿ
ãàïûëàðû áàüëàíûð êè, ôÿãèðëÿð ùÿéÿòÿ äîëàíìàñûíëàð. Èëäÿ èêè ìèí äÿôÿ
áåëÿ åùñàí âåðèëñÿ, íå÷ÿ ôÿãèðèí ãàðíû äîéàð?
14. Èðÿâàí ãóáåðíàòîðó îí äþðä èëäèð êè, áó ìÿíñÿáäÿäèð, ùÿð èë îí
äþðä ìöñÿëìàíû ãóëëóüóíäàí êÿíàð åäèð. Áó ìöääÿòäÿ ãóáåðíàòîð
íå÷ÿ ìöñÿëìàí ÷ûõàðäûá?
15. Ìöñÿëìàí óøàüû äþðä èë ðóñ äÿðñè îõóéóá åâèíÿ ãàéûäàíäà àíàñû
èëÿ ðóñúà äàíûøûð. Áó ùåñàáëà úàâàí îí äþðä èë îõóéàíäàí ñîíðà íÿ äèëäÿ
äàíûøàúàã?
16. Ãàôãàçäà òÿçÿ ìöñÿëìàí ìöùÿððèðëÿðè éàçäûãëàðû ùÿð áèð ñÿòèðäÿ áåø äÿôÿ “øó” âÿ éåääè äÿôÿ “èøòÿ” êÿëìÿñè èøëÿäèðëÿð. Áó ùåñàáëà
ìÿòáÿÿëÿðäÿ ýöíäÿ íå÷ÿ äÿíÿ “ø” ùÿðôè òÿðòèá îëóíóð?
17. Òèôëèñäÿ “Ñâéàòàéà Íèíà” àäëû ãûç ìÿêòÿáèíèí òÿçÿ ìÿñúèäèíäÿ
ìöñÿëìàí ãûçëàðû íàìàçû ðóñ äèëèíäÿ ãûëûðëàð. Íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà
Ãàôãàçäà ìöñÿëìàí ãûçëàðû ìèëëÿòèí òÿðÿããè âÿ òÿìÿääöíö éîëóíäà
÷àëûøìàüà ãàáèë îëàúàãëàð?
18. Øÿùÿðëÿðäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíè ñàòàí âÿêèëëÿðèìèçèí ùÿð áèðèíÿ îí äþðä äÿôÿ êàüûç ýþíäÿðèëèá êè, ÿëÿ ýÿëÿí ïóëëàðû ùÿð
ùÿôòÿ èäàðÿéÿ éåòèðñèíëÿð. Áó ùåñàáëà îòóç èêè âÿêèëÿ èíäèéÿ êèìè íÿ ãÿäÿð ìàðêà âåðèëèá?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 èéóí âÿ 23 èéóí 1906, ¹10 âÿ 12
ÌÖÑßËÌÀÍ ÌßÚËÈÑÈ
(Êå÷ìèø ýöíëÿðäÿí)
Êå÷ÿí èëèí ïàéûç ôÿñëè èäè. Ìÿí äÿ î ìÿúëèñäÿ âàð èäèì. Øÿùÿðèìèçèí áèð íå÷ÿ àüñàããàëëàðû, îõóìóøëàðû, òàúèðëÿðè éûüûøìûøäûëàð êè, þç
àðàëàðûíäà ìÿñëÿùÿò åäèá áèð “êëóá” áèíàñû ãîéñóíëàð.
Ùÿìèí ìÿúëèñäÿ áèð íå÷ÿ àõóíä äà âàð èäè.
40
Ìÿúëèñ ÿùëè òàìàì úÿì îëàíäàí ñîíðà úÿíàá Úÿôÿð áÿé (äþðä èë
áóíäàí èðÿëè Ìîñêâà äàðöëôöíóíóí ÿäëèééÿ øþáÿñèíäÿ òÿùñèë åäèá),
àéàüà äóðóá ðóñ äèëèíäÿ “êëóá”óí íÿäÿí èáàðÿò îëìàüûíû áÿéàí
åòìÿéÿ.
Úÿôÿð áÿé ñþçöíö ãóðòàðûá îòóðäó. Àììà ùå÷ êÿñäÿí ñÿñ ÷ûõìàäû.
Ìÿí äóéäóì êè, Úÿôÿð áÿéèí ñþçëÿðèíè áèð-èêè éîëäàøëàðûíäàí ñàâàéû
áàøà äöøÿí îëìàäû. Ìÿíèì çÿííèì äîüðó èìèø, ÷öíêè ìîëëàëàðûí áèðèñè
öçöíö Úÿôÿð áÿéÿ ÷åâèðèá äåäè:
Áÿé, íèòãèíèç áÿíäÿéÿ ìÿâùóì îëìàäû*.
Úÿôÿð áÿé ìîëëàéà áèð úàâàá âåðìÿäè, ÷öíêè ìîëëàíûí äåäèéèíè
ãàíìàäû. Úÿôÿð áÿé ýþçëÿðèíè äèðÿäè ìîëëàíûí öçöíÿ, ìîëëà äà Úÿôÿð
áÿéèí öçöíÿ. Àõûðäà òàúèðëÿðèí áèðè Úÿôÿð áÿéÿ äåäè êè, àé áÿé, ñÿíèí
ñþçëÿðèíÿ áèç íåúÿ êè, ëàçûìäû ìöëòÿôèã îëìàäûã. ×öíêè áèç ðóñúà î
ãÿäÿð áèëìèðèê, ÿýÿð ìöìêöíäö, çÿùìÿò îëìàñà, ìöñÿëìàíúà äå.
Úÿôÿð áÿé äóðäó àéàüà âÿ ÷åøìÿéèíè äöçÿëäèá äåäè: “Ãàñïàäà, ïàæàëóñòà, ìÿí áèð àç êàê ñëåäóåò, ìöñÿëìàíúà äèëäÿ àáéàñíèòñéà îëà áèëìÿðÿì, ïðîøó èçâåíåíèéà” (éÿíè ìöñÿëìàíúà íåúÿ êè, ëàçûìäû äàíûøà
áèëìÿðÿì, ìÿíè áàüûøëàéûíûç). Îòóðàíëàðûí ÷îõóñó äåäè: “ùå÷ åéáè
éîõäó, áÿé, ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêìÿ”.
Ñîíðà Ùÿñÿíàüà àéàüà äóðäó âÿ áó úöð äàíûøäû:
– Áèç, ìöñÿëìàíëàð ëàï áÿäáÿõò îëìóøóã: ùÿð áèð ìèëëÿò þçö ö÷öí
áèð êëóá à÷ûá àõøàìíàí – àõøàìà éûüûøûð îðà âÿ ùÿð êÿñ ùÿð íÿ êåôè
èñòÿéèð åëÿéèð, áèðè ýþðöðñÿí ãÿçåò îõóéóð, áèðè òàíñàâàò åëÿéèð, áèðè ãóìàð îéíàéûð, áèðè éåéèð, áèðè è÷èð. Ãÿðÿç äîñò äîñòó èëÿ, àøíà àøíàñû èëÿ
ýþðöøöð âÿ õîøëóã èëÿ âàõòûíû êå÷èðèð. Àììà áèç áè÷àðÿëÿð îòóðóðóã
åâäÿ âÿ áèð éåð òàïà áèëìèðèê êè, îðàäà öðÿéèìèç èñòÿäèéè êèìè ýöíöìöçö êå÷èðÿê.
Ùÿñÿíàüàéà ìîëëàëàðûí áèðè áåëÿ úàâàá âåðäè: ÷îõ ÿúÿá, áàâöúóäèùÿìÿ èí** ýÿðÿê áóíó íÿçÿðäÿ òóòàñûíûç êè, “êëóá” äåäèéèíèç éåðäÿ
ýÿðÿê øÿðàá èñòåìàë îëóíìàñûí âÿ èëëà áèçèì ö÷öí îðàéà ýÿëìÿê áèð àç
ìöñòÿùñÿí îëìàç ***.
Ìîëëàäàí ñîíðà áÿéëÿðèí áèðèñè òåç àéàüà äóðóá áèð ãÿäÿð ùèðñëè
ùàìàí ìîëëàéà úàâàáÿí äåäè: íåúÿ, íåúÿ, íÿ îëìàñûí?
_______________
* Àéäûí îëìàäû
** Áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð
*** Éàõøû äöøìÿç
41
Òàúèðëÿðäÿí áèðè äåäè êè, “êëóá”äà ÷àõûð ýÿðÿê è÷èëìÿñèí.
Áó ñþçö åøèòúÿê áÿéëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè ãåéçÿ ýÿëèá âÿ àéàüà äóðóá
áàøëàäûëàð óúà ñÿñëÿ äåìÿéÿ: íåúÿ îëìàñûí? Íÿ äàíûøûðñûíûç? Êàê ìîæíî, ÷àõûðñûç êëóá ùàðäà ýþðöêöá? Ùÿð êÿñ ýÿëèð ýÿëñèí, ýÿëìèð ýÿëìÿñèí. Êàê ìîæíî, êòî õî÷åò ïóñò íå ïèéîò. Ùå÷ êÿñÿ çîðíàí äåéÿí éîõäó
êè, ÷àõûð è÷.
(ùÿëÿ ãóðòàðìàéûá)
Ùîï-ùîï
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí, 1906, ¹11
ÍßÑÈÙßÒ
Úàìààò âÿêèëëÿðèíÿ
Ñèçÿäèð áèçèì öìèäèìèç, áèç ìöñÿëìàí úàìààòûíûí öìèäè, åé ìèëëÿò
âÿêèëëÿðè! Àëëàù ñèçÿ éàõøû éîë âåðñèí.
Ýåäèðñèíèç, ýåäèíèç, àììà ìîëëàíûí õåéèð-äóàñûíû éàäûíûçäàí
÷ûõàðòìàéàñûç, åé ìèëëÿòèìèçèí ñå÷èëìèøëÿðè! Ýåäèíèç, Àëëàù ñèçÿ éàõøû
éîë âåðñèí. Ýåäèíèç, àììà áóíó ùÿð äÿãèãÿ éàäûíûçäà ñàõëàéûí êè, ñèçèí
áîéíóíóçäà àüûð òÿêëèôëÿð âàð êè, îëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéè ìèëëÿòèìèç ñèçäÿí òÿëÿá åäÿúÿê.
Î òÿêëèôëÿð ÷îõ àüûðäûðëàð.
Öñòöíöçÿ ýþòöðäöéöíöç ÿùä âÿ õèäìÿò äöíéàäà åòäèéèíèç ñàâàá
ÿìÿëëÿðèí ÿí ÿôçÿëèäèð âÿ áó ñÿáÿáäÿí õîøáÿõò áÿíäÿëÿðèí õîøáÿõòèñèíèç.
Ýåäèíèç, Àëëàù ñèçÿ éàõøû éîë âåðñèí! Ýåäèíèç, àììà áó áèð íå÷ÿ
íÿñèùÿòèìè ôÿðàìóø åòìÿéèíèç.
Ýåäèðñèíèç Ðóñèéàíûí ïàéòàõòû îëàí Ôèòèëáþðêÿ âÿ îðäà ñèçèí êèìè
áÿéÿíèëìèø àäàìëàðëà äèçáÿäèç îòóðóá, àéëàðëà áÿëêÿ èëëÿðëÿ ýöôòöýó
åäÿúÿêñèíèç. Àììà, àìàí ýöíöäöð, íÿ åäèðñèíèç åäèíèç, áèðúÿ áóíó éàäûíûçäàí ÷ûõàðòìàéûíûç: ùÿìèøÿ ÿäÿáëè îëóíóç. ßäÿáëè, ÿäÿáëè,
ÿäÿáëè!..
Àìàí ýöíöäöð, áèç ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíè éåòìèø èêè ìèëëÿòèí
âÿêèëëÿðèíèí è÷èíäÿ áèàáûð åòìÿéèíèç. Åëÿ ðÿôòàð åëÿìÿéèíèç êè, äåñèíëÿð:
Áó ìöñÿëìàíëàð áèÿäÿá, áèùÿéà âÿ ñûðòûã ìèëëÿòäèð. Àìàí ýöíäöð, ìÿíèì áó íÿñèùÿòèìè íÿçÿðäÿ ñàõëàéûíûç. Áóíóí äà ÷àðÿñè ùå÷ äèíìÿìÿêäÿäèð.
42
ßýÿð õàìóø îëìàüà àéëàðëà, èëëÿðëÿ äþçÿ áèëñÿíèç, äþçöíöç âÿ èëëà
ÿýÿð ñÿáðö ãÿðàðûíûç êÿñèëäè âÿ áèð äàíûøìàã èñòÿñÿíèç, ùå÷ îëìàñà ìèëëÿòèìèçèí õîø ñÿàäÿòè âÿ òÿðÿããèñè àäûíà áó áèð íå÷ÿ òÿëÿáëÿðè ùþêóìÿòäÿí åëÿéèíèç:
ßââÿëÿí: òÿëÿá åäèíèç êè, Èðàí ìÿìëÿêÿòè èëÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí àðàñûíäà ñÿðùÿä ýþòöðöëñöí, áåëÿ êè, î òÿðÿôäÿí áó òÿðÿôÿ êå÷ìÿê,
øåé ýÿòèðìÿê, àäàì ýÿòèðìÿê áèìàíå îëñóí. ßýÿð èøäèð, ùÿìèí òÿëÿáèí
ìÿíàñûíû âÿ ñÿáÿáèíè ñèçäÿí ñîðóøñàëàð, äåéèíèç êè, ñèçÿ äÿõëè éîõäó.
Áó ìÿòëÿá Èðàí ìÿìëÿêÿòè èëÿ þç àðàìûçäà ìÿõôè âÿ ìÿùðÿìàíè èøäèð,
þçöìöç áèëÿðèê.
Èêèíúè: òÿëÿá åäèíèç êè, Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí éîëóíäà úàíö äèëëÿ õèäìÿò åäÿí ìöñÿëìàíëàðà ëàéèãèíúÿ âÿçèôÿ âÿ ÿíàì âåðèëñèí âÿ áóíóíëà
áåëÿ Ðóñèéàíûí ìöñòÿáèä èäàðÿñèíèí òÿðÿôäàðû îëìàéàí ìöñÿëìàíëàðû
Ñàõàëèí úÿçèðÿñèíÿ ýþíäÿðñèíëÿð.
Ö÷öíúö: (ãàëàíûíû äà ñîíðà äåéÿðèê).
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí1906, ¹11
ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍÈÍ ÙÅÑÀÁ ÌßÑßËßËßÐÈ
Ìöáòÿäèëÿðäÿí þòðö
Íþìðÿ 10. – ßêèí÷è ÿêäèéè áóüäàíûí îòóçäàí îí ùèññÿñèíè âåðèð
ìöëêÿäàðà, îí ùèññÿñèíè âåðèð ìîëëà âÿ äÿðâèøÿ (éóõó òÿáèðè, ãûçäûðìà
äóàñû âÿ ãåéðè çÿùìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ), îí ùèññÿñèíè äÿ ãëàâà âÿ ïðèñòàâà
ðöøâÿò âÿ äèâàí õÿðúè…
– ßêèí÷èíèí þçöíÿ íÿ ãÿäÿð áóüäà ãàëäû?
Íþìðÿ 11. -Áèð êèøè åâèíÿ ö÷ äÿíÿ àëìà ýÿòèðäè: áèðèíè âåðäè îüëóíà, áèðèíè ãûçûíà âÿ áèðèíè äÿ þçö éåäè.
- Àðâàäà íå÷ÿ àëìà éåòèøäè?
Íþìðÿ 12. – Éåòìèø èë áóíäàí èðÿëè áèíà îëóíàí Íàõ÷ûâàí ùàìàìëàðûíûí õÿçèíÿñèíèí ñóéó éåääè èëäÿ áèð äÿéèøèëèð.
– Èíäèéÿ êèìè áó ùàìàìëàðûí ñóéó íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøèëèá?
Íþìðÿ 13. – Åùñàíà äÿâÿò îëóíàí ìîëëà, õàí âÿ áÿéëÿð úÿì îëàí
êèìè êö÷ÿ ãàïûëàðû áàüëàíûð êè, ôÿãèðëÿð ùÿéÿòÿ äîëàíìàñûíëàð.
43
– Èëäÿ èêè ìèí äÿôÿ áåëÿ åùñàí âåðèëñÿ, íå÷ÿ ôÿãèðèí ãàðíû äîéàð?
Íþìðÿ 14. – Èðÿâàí ãóáåðíàòîðó îí äþðä èë êè áó ìÿíñÿáäÿäèð, ùÿð
èë îí äþðä ìöñÿëìàíû ãóëëóüóíäàí êÿíàð åäèð.
- Áó ìöääÿòäÿ ãóáåðíàòîð íå÷ÿ ìöñÿëìàí ÷ûõàðäûá?
Íþìðÿ 15.- Ìöñÿëìàí óøàüû äþðä èë ðóñ äÿðñè îõóéóá åâèíÿ ãàéûäàíäà àíàñû èëÿ ðóñúà äàíûøûð.
– Áó ùåñàáëà úàâàí îí äþðä èë îõóéàíäàí ñîíðà íÿ äèëäÿ äàíûøàúàã?
16. -Ãàôãàçäà òÿçÿ ìöñÿëìàí ìöùÿððèðëÿðè éàçäûãëàðû ùÿð áèð ñÿòèðäÿ áåø äÿôÿ “øó” âÿ éåääè äÿôÿ èñÿ “èøòÿ” êÿëìÿñè èøëÿäèðëÿð.
– Áó ùåñàáëà ìÿòáÿÿëÿðäÿ ýöíäÿ íå÷ÿ äÿíÿ “Ø” ùÿðôè òÿðòèá
îëóíóð?
17. – Òèôëèñäÿ “Ñâéàòàéà Íèíà” àäëû ãûç ìÿêòÿáèíèí òÿçÿ ìÿñúèäèíäÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðû íàìàçû ðóñ äèëèíäÿ ãûëûðëàð.
– Íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà Ãàôãàçäà ìöñÿëìàí ãûçëàðû ìèëëÿòèí òÿðÿããè âÿ òÿìÿääöíö éîëóíäà ÷àëûøìàüà ãàáèë îëàúàãëàð?
18. – Øÿùÿðëÿðäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíè ñàòàí âÿêèëëÿðèìèçèí ùÿð áèðèíÿ îí äþðä äÿôÿ êàüûç ýþíäÿðèëèá êè, ÿëÿ ýÿëÿí ïóëëàðû ùÿð
ùÿôòÿ èäàðÿéÿ éåòèðñèíëÿð.
– Áó ùåñàáëà îòóç èêè âÿêèëÿ èíäèêè êèìèíÿ ãÿäÿð ìàðêà âåðèëèá.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 èéóí 1906, ¹12
ßÁÄÖÐÐßÙÈÌ ßÔßÍÄÈ
Àëèúàù ßáäöððÿùèì ÿôÿíäèíèí ùöíÿðè áàðÿñèíäÿ “Áöðùàíèòÿðÿããè”, “Ùÿéàò” âÿ “Èðøàä”äà éàçûëàí ìÿãàëÿíè îõóäóã. Âÿ ëàêèí
ùÿìèí ÿùâàëàò “Íîãàðåëëè” àäëû ýöðúö ãÿçåòèíäÿ áèð þçýÿ ìÿçìóíäà
éàçûëûá. Ìÿçêóð* ãÿçåòÿ 141-úè íþìðÿñèíäÿ éàçûð: “Çÿìàíè êè, ùÿëÿ
ðóñ ïàäøàùû Éàïîíèéà èëÿ äàâàíû òÿçÿ áàøëàìûøäû, Øàìàõû ìÿùêÿìÿñèíèí öçâö Ùàúû ßáäöððÿùèì ÿôÿíäè þç òÿðÿôèíäÿí ÿðÿá äèëèíäÿ øåèðëÿ áèð
ìÿäùíàìÿ èíøà åäèá, èìïåðàòîð Íèêîëàé âÿ èìïåðàòðèñà àäûíà Ïåòåðáóðãà ýþíäÿðìèøäè. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, áóíóí ÿâÿçèíäÿ ïàäøàù òÿðÿôèíäÿí úÿíàá ãàçûéà áèð ÿäÿä ãûçûë ñààò, öñòöíäÿ ïàäøàùûí âÿ ÿéàëûíûí
_______________
* Àäû ÷ÿêèëÿí
44
ñóðÿòè íÿñá îëóíìóø, – ýþíäÿðèëäè. Úÿíàá ÿôÿíäè èñÿ î ùÿäèééÿíè éàäáóä åäèá, î âàõòäàí áÿðè ùÿð èøèí òÿðê åëÿéèá, éåíÿ úÿíàá èìïåðàòîðäàí
áèð áàøãà ùÿäèééÿéÿ íàèë îëìàãäàí þòðö áó íå÷ÿ âàõòëàðäà òàìàù äÿíäàíûí* ýåúÿ âÿ ýöíäöç òèç åòìÿéÿ ìÿøüóë îëóá, òÿäáèðëÿð âÿ ïîëèòèêàëàð
òþêöðëÿð èäè êè, àéà éåíÿ íÿ èø ãàéûðûì êè, ïàäøàùè-àëèíäÿí äÿõè äÿ àðòûúàã áèð áàøãà ïàäàðêàéà** ëàéèã îëàì. Îäóð êè, íå÷ÿ ùÿôòÿ áóíäàí
ÿãäÿì*** úÿíàá ÿôÿíäè 40 ÿäÿä ïå÷åíéÿ ìàíÿíä**** ÷þðÿê áèøèðäèá,
ùÿð áèð ÷þðÿéèí öñòöíäÿ áèð úöð òèëñèììàíÿíä äóàëàð éàçûá âÿ áèð íå÷ÿ
êÿëìÿäÿí èáàðÿò îëàí ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí áèð ïàð÷à êàüûçà éàçûá, ðóñúà
âÿ ìöñÿëìàíúà òÿðúöìÿ äÿ ùÿì åëÿéèá, ïî÷ò èëÿ èìïåðàòîðóí ùöçóðóíà
èðñàë åäèá âÿ áó ìÿíàäà áèð êàüûç éàçûá ýþíäÿðèá: “Óúà îëàí âÿ éåíÿ
óúàäàí äà, óúàäàí äà, óúàäàí äà óúà îëàí èìïåðàòîðè-ÿçÿì ñÿëÿìÿëëàùö òÿàëèéÿ ïî÷ò èëÿ áèð ïàñûëêåéè-ùÿãèð, – êè [èáàðÿò] îëà ãûðõ ÿäÿä õûðäà
àéÿ èëÿ éàçûëìûø ÷þðÿêëÿðäÿí âÿ éåíÿ áèð ïàð÷à êàüûçäà òèëñèì, – ýþíäÿðäèì óúà îëàí úÿíàáûíûçûí õèäìÿòèíÿ. Ùÿìèí áó ÷þðÿêäÿí ãûðõ ýöí
ùÿð ñöáù áèð ÿäÿä éåéÿðñèíèç âÿ áó ïàð÷à êàüûçäà îëàí äóàíû ùÿð ñöáù
ãûðõ äÿôÿ âèðä***** âÿ òÿêðàð îõóéàðñûíûç, èíøàëëàù äÿõè î âàõòäà äóìà òÿðÿôè ìÿüëóá îëàð âÿ ÿñëà äóìà òÿðòèá åòìÿéÿ ìåéèë åòìÿçëÿð âÿ
äóìàíûí òèôàãû áÿðùÿì îëàð****** âÿ þçöíöç (êþùíÿ ñÿéàã èëÿ)
ãàèììÿãàì îëàðñûíûç, èíøàëëàù”. Âÿ áó áàðÿäÿ èìïåðàòîðè-ÿçÿì
òÿðÿôèíäÿí ùàúû ßáäöððÿùèì ÿôÿíäèéÿ áèð ðèçàìÿíäëèê òåëåãðàìû ýÿëäè
âÿ òåëåãðàì äà ïîëèñÿ âàñèòÿñèëÿ ýÿëìèøäèð”.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí þç òÿðÿôèíäÿí:
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà áó ñþçëÿðÿ èíàíìàã ìöìêöí äåéèë.
Éàõøû, òóòàã êè, áèç èíàíäûã. Àéà, ýþðÿê, Øàìàõû úàìààòû äà èíàíàðìû áó ñþçëÿðÿ? Ìÿýÿð ùàúû ßáäöððÿùèì ÿôÿíäè ùàìàí ÿôÿíäè äåéèëìè
êè, áèð ýöí ìèíáÿðÿ ÷ûõûá, úàìààòà áåëÿ âÿç åäèðäè (ùÿòòà ìÿí þçöì äÿ
îðàäà âàð èäèì, ýöíîðòàäàí ö÷ ñààò êå÷ìèøäè, ÷ÿðøÿíáÿ ýöíö èäè, éàüûø
äà èñòÿéèðäè éàüñûí); ãÿðÿç, ùàúû ÿôÿíäè ìèíáÿðÿ ÷ûõûá, áàøëàäû:
– Åé óøàãëàðûíû ðóñ äÿðñèíÿ ãîéàíëàð! À÷ûí ãóëàãëàðûíûçû, åøèäèí.
Ñîíðà ïåøèìàí îëàðñûíûç, ïåøèìàí÷ûëûã äà íÿòèúÿ áàüûøëàìàç. Åøèäèí
__________
* Äèø
** Ùÿäèééÿ
*** ßââÿë
**** Ïå÷åíéåéÿ îõøàéàí
***** Åéíè ñþçëÿðè äþíÿ-äþíÿ òÿêðàð åòìÿê, îõóìàã
****** Äàüûëàð
45
ìÿíèì áó áèð íå÷ÿ ñþçöìö, åé óøàãëàðûíû ðóñ äÿðñèíÿ ãîéàíëàð! Áèëèí
êè, úÿùÿííÿì îëàúàã àõèðÿòäÿ ñèçèí ìÿêàíûíûç âÿ úÿùÿííÿìèí éåääè
òÿáÿãÿñè âàð: ÿââÿëèíúè – úÿùÿííÿì, èêèíúè – ñÿèð, ö÷öíúö – ñÿãÿð, äþðäöíúö – úÿùèì, áåøèíúè – ëÿçà, àëòûíúû – ùÿòÿìÿ, éåääèíúè – ùàâèéÿ. Úÿùÿííÿìèí øÿðàáû ùÿìèìè-ýÿðì âÿ ãÿòðàíäûð âÿ òÿàìû çÿããóìäóð. Ùÿìèìè-ýÿðì èáàðÿòäèð ÷èðêäÿí, áó ùÿìèìè-ýÿðì áåëÿ øåéäèð êè, îíäàí
äöíéà ÿùëèíè ñóëàðûíà áèð ãÿäÿð ìÿõëóò îëñà, îíóí òÿÿôôöíöíäÿí òàìàì
ÿùëè-äöíéà ùÿëàê îëàð. Úÿùÿííÿìäÿ áèð äÿðÿ âàð êè, îíóí è÷èíäÿ éåòìèø ìèí åâ âàð âÿ ùÿð åâèí è÷èíäÿ éåòìèø ìèí ùöúðÿ âàð âÿ ùÿð ùöúðÿíèí è÷èíäÿ éåòìèø ìèí ãàðà èëàí âàð âÿ ùÿð èëàíûí ãàðíûíäà éåòìèø ìèí
çÿùÿð âàð. Áóíäàí ÿëàâÿ, úÿùÿííÿìäÿ ãûðõ çàâèéÿ âàð âÿ ùÿð çàâèéÿäÿ
ãûðõ ìèí ÿãðÿáèí ãûðõ ìèí çÿùÿðëè íèøè âàð.
Õöëàñÿ, úÿùÿííÿìèí òþâñèôèíè* ùàúû ßáäöððÿùèì ÿôÿíäè éåòìèø èêè
ùÿôòÿíèí ìöääÿòèíäÿ áÿéàí åäèá, ùÿëÿ ãóðòàðìàéûá. Áó áàðÿäÿ
ýÿëÿúÿê íöñõÿëÿðèìèçäÿ ñþùáÿò åòìÿéè âÿä åäèðèê.
Åé àõóíä, åé äèðÿõòè-áèùàñèë,
Îëìà ÷îõ äà òÿìàëëöãÿ ìàèë.
Ëàúÿðÿì, ìÿðäè-àðèôö êàìèë
Íÿ íÿùÿä áÿð ùÿéàòè-äöíéà äèë.
Óúàäûð, éîõäó ñþç êè, áîéäà ÷èíàð,
Ñÿíäÿí èñëàìÿ ùå÷ ýþðöëìÿäè áàð,
Åé òþùè äÿñò ðÿôòÿ äÿð áàçàð,
Òÿðñÿìÿò áÿð íÿéÿâàðè äÿñòàð
Åé àõóíä, îëìà äþðä èøÿ òàëèá:
Úÿùëö ïóëö òÿìÿëëöãö úàëèá.
Ýÿð éåêè çèí ÷ÿùàð øöä üàëèá,
Úàíè-øèðèí áÿð àéÿä ÿç ãàëèá.
Ãîé ðèéàíû éåðÿ ýÿë, åòýèëÿí àð,
Íÿ ÷ûõàð ïàäøàùäÿí ñÿíÿ êàð?
Àñèéàí ÿç ýöíàù òþâáÿ êöíÿíä,
Àðèôàí ÿç èáàäÿò èñòèüôàð.
_______________
* Òÿðèôèíè, âÿñôèíè
46
ÀÕÓÍÄ ÈËß ÊÅØÈØÈÍ ÂßÇÈ
Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà áèð êÿíä âàð; àäû Ñàìàíëûãäûð. Êÿíäèí úàìààòû éàðûéà ãÿäÿð åðìÿíè âÿ éàðûñû ìöñÿëìàíäûð.
Áèð ýöí àòëà ùÿìèí êÿíäèí ìöëêÿäàðû Ðÿùèìáÿéÿ ãîíàã ýåäèðäèì.
Éàé ôÿñëè èäè. Óúà àòûí öñòöíäÿ îòóðóá êÿíäèí àë÷àã äèâàðëàðûíäàí ùÿéÿòëÿðèí ùàìûñûíû ýþðöðäöì. Ùÿéÿòèí áèðèíäÿ áèð åðìÿíè àðâàäû òîéóãúöúÿéÿ äÿí ñÿïèðäè; áèð ùÿéÿòäÿ áèð ìöñÿëìàí àðâàäû àðõûí êÿíàðûíäà
ãàá éóéóðäó. Ùÿéÿòèí áèðèíäÿ áèð åðìÿíè óøàüû àüàúûí êþëýÿñèíäÿ îòóðóá êèòàá îõóéóðäó. Áèð ùÿéÿòäÿ îí èêè-îí ö÷ éàøûíäà áèð ìöñÿëìàí
óøàüû ïèøèéèí ãóéðóüóíà èï áàüëàéûá ùÿéÿòèí î òÿðÿôèíÿ-áó òÿðÿôèíÿ
ãà÷ûðäû âÿ ïèøèê ìàâûëäàéà-ìàâûëäàéà óøàüûí äàëèúÿ äàëû-äàëû ùÿðÿêÿò
åäèðäè.
Ùÿéÿòèí áèðèíäÿ áþéöê òóò àüàúûíûí êþëýÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ åðìÿíè
îòóðóá ÷þðÿê éåéèðäèëÿð. Êåøèø àéàã öñòÿ äóðóá ñàü ÿëèíè éóõàðû ãîâçàéûá äàíûøûðäû. Èñòÿéèðäèì êå÷èá ýåäÿì, ùÿìèí êåøèøäÿí áèð ñþç åøèäèá àòû
ñàõëàäûì. Êåøèø óúà ñÿñëÿ ö÷ äÿôÿ äåäè: ùàéðåíèã, ùàéðåíèã, ùàéðåíèã
(“ùàéðåíèã” – åðìÿíè äèëèíäÿ “âÿòÿí” äåìÿêäèð).
×öíêè ìÿí åðìÿíèíèí äèëèíè áàøà äöøöðÿì, áèð ãÿäÿð äàéàíäûì êåøèøèí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñàì. Áó ùåéíäÿ êö÷ÿíèí áèð òÿðÿôèíäÿí ìöñÿëìàí äàíûøûüû åøèòäèì. Àòû ãàáàüà ñöðöá ýþðäöì êè, êö÷ÿ àéðûìûíäà äèâàðûí êþëýÿñèíäÿ äþðä ìöñÿëìàí îòóðóá. Áóíëàðûí áèðèñè Àõóíä Ìîëëà
Ãóðáàíãóëó Ìîëëà Ãóðáàíÿëèéåâ èäè. Áó àõóíäó ìÿí ÷îõäàí òàíûéûðäûì; þçö äÿ Èðàí ÿùëèäèð. Ìîëëà Ãóðáàíãóëóíóí ÿëèíäÿ áèð êèòàá âàð
èäè. Ìîëëà êèòàáû îõóéóðäó âÿ êÿíäëèëÿð äèããÿòè-òàì èëÿ ãóëàã àñûðäûëàð.
Êåøèø óúà ñÿñëÿ êÿíäëèëÿðÿ áó ñþçëÿðè äåéèðäè:
– Åðìÿíè ìèëëÿòèíèí äöíéàäà ö÷ ñåâýèëè áàëàñû âàð: “âÿòÿí”,
“ìèëëÿò” âÿ “äèë”. Âÿ íÿ ãÿäÿð êè, áèç ùÿìèí ö÷ ñåâýèëè áàëàëàðûí éîëóíäà ôÿäà îëìàüà ãàäèðèê, íÿ îñìàíëûíûí ùÿìèäèééÿ ÿñýÿðè âÿ êöðäëÿðè, íÿ Ðóñèéàíûí ãàëèòñèíëÿðè âÿ íÿ çÿìàíÿíèí ãåéðè áèð òÿãàçàñû
åðìÿíè ìèëëÿòèíèí áÿãàñûíà õÿëÿë éåòèðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð.
Êåøèøèí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà Ãóðáàíãóëóíóí ñÿñè ýÿëäè. Ìîëëà êèòàáäàí áó ñþçëÿðè îõóéóðäó: “Áàáè ùÿôòöì*. ßýÿð áèð øÿõñ éàòà, éóõóñóíäà ùÿúÿìÿò ýþðÿ ùÿìèí øÿõñ äöíéàäà ùå÷ áèð áÿëàéà âÿ íàõîøëóüà
ýèðèôòàð îëìàéàúàã”.
__________
* Éåääèíúè ôÿñèë
47
Êåøèøèí áåëÿ ñÿñè ýÿëèðäè: “Åé ìÿíèì åðìÿíè ãàðäàøëàðûì, äöíéà
õÿëã îëóíàíäàí èíäèéÿ êèìè åðìÿíè òàéôàñû ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðèí úþâð âÿ
çöëìöíÿ äö÷àð îëóá. Ãàðûøãàëàð àò íàëûíûí àëòûíäà ÿçèëÿí êèìè, åðìÿíèëÿð ãöââÿòëè âÿ áèìöðöââÿò òàéôàëàðûí éóìðóüóíóí àëòûíäà ïàìàë
îëóáëàð; áóíèëÿ áåëÿ åðìÿíè þëöì ùàëûíäà úàí âåðÿ-âåðÿ, éåíÿ äåéèá:
“âÿòÿí, âÿòÿí, ìèëëÿò, ùàéðåíèã!”. Åé ìÿíèì ãàðäàøëàðûì, íÿ ãÿäÿð êè,
ìèëëÿò, äèë âÿ âÿòÿí éîëóíäà ôÿäà îëìàüà áèç ãàäèðèê, úÿìè äöíéàíûí
òàéôàëàðû ìöòòÿôèã îëóá áèçèì öñòöìöçÿ ùöúóì ýÿòèðÿëÿð, áèç éåíÿ
îíëàðûí ãàáàüûíäà äàéàíûá äèëèìèçè âÿ âÿòÿíèìèçè ìöùàôèçÿò åäÿ
áèëÿúÿéèê. Éàøàñûí âÿòÿí éîëóíäà ôÿäà îëàí åðìÿíè ìèëëÿòè! Éàøàñûí
ìèëëÿò óüðóíäà øÿùèä îëàí ãàðäàøëàð! Ýåòñå*, ýåòñå ùàéðåíèã!”.
Ìîëëà Ãóðáàíãóëó êÿíäëèëÿðÿ äåéèðäè:
– Àüàúûí àëòûíäà, ñóéóí ãûðàüûíà áþâë åòìÿê éàõøû äåéèë; ÷öíêè
ùÿìçàä, ÿúèííÿ, øÿéàòèí èíñàíà çÿðÿð éåòèðÿð. ×àùàðøÿíáÿ, øÿíáÿ âÿ
òÿê ýöíö ãÿáèðèñòàíà âÿ ùàìàìà ýåòìÿê îëìàç; ÷öíêè áó ýöíëÿðäÿ
ÿúèííÿ âÿ äèâëÿð ãÿáèðèñòàíà âÿ ùàìàìà úÿì îëóá ãîíàãëûã åäÿðëÿð âÿ
ùÿìèí ýöíëÿð áóíëàðûí áàéðàìûäûð. Èíñàíû ýþðñÿëÿð, çÿðÿð éåòèðÿðëÿð.
ßýÿð áèð êÿñèí áåëÿ áèð ãÿçà áàøûíà ýÿëñÿ, äóðìàéûá, ýÿëñèí ìÿíèì éàíûìà, âàõò èêÿí îíà “ùÿôò ùÿñàð” äóàñû éàçûì.
Áó ñþçëÿðè åøèäèá àòû ñöðäöì ìöñÿëìàíëàðûí éàíûíà âÿ öçöìö
Ìîëëà Ãóðáàíãóëóéà òóòóá äåäèì:
Åé àðäàí àðè áàëà, ìÿðäàíÿ óòàíìà!
Ùÿð ëÿùçÿäÿ îë ñàêèíè-÷àéõàíÿ, óòàíìà!
×ûõìà åøèéÿ ñåë òóòà ýÿð äàì èëÿ äàøè,
È÷ ÷àéóâè, ÷ÿê òèðéÿêöâè, áþéðöâö ãàøè,
Éàíûíäà îòóðìóøëàð ÿýÿð îëñà äà íàøè,
Âåð òöñòöñöíö îíëàðà ìÿñòàíÿ, óòàíìà!
Àõøàìàäÿê îë ýóøåéè-ùÿììàìäà ñàêèí,
Äûðíàãëàðûâà áàüëà ùÿíà, ñàããàëà ëàêèí
Èíñàíû ñàëàð ðþâíÿãÿ áó õåéðöë-ÿìàêèí,
Îíäàí ñîðà ÷ûõ, ñàããàëà âóð øàíÿ, óòàíìà!
__________
* Éàøàñûí
48
Ñöáù îëúàã äóð îòóð èñòèúÿ ýöíäÿ,
Ïàëòàðëàðóâóí áèòëÿðèíè ãûð ýþç þíöíäÿ,
Âåð þçýÿñèíÿ îëìàñà ýÿð ôöðñÿò þçöíäÿ,
Ýåé ïàëòàðûíû, ñåéð ãûë ùÿð éàíÿ, óòàíìà!
Éöç çÿùìÿò èëÿ ãîíøóëàðûí åëìè òàïàíäà,
Ñÿí àëèì îëóðñàí ýåäèá àñóäÿ éàòàíäà,
Ñÿí åéø ãûë, îíëàð òîçà-òîðïàüÿ áàòàíäà,
Ýåò éàðö ðÿôèã èëÿ ýöëöñòàíÿ, óòàíìà!
Úöìëÿ èøè àò áàéûðà, òàï áèð ñóëó ãÿëéàí,
Àêñèçíè* ÿýÿð ãîéìàñà îë àçèìè-Èðàí,
Èðàíäà îëóð òÿíáàêó, òèðéàê èëÿ ÿðçàí,
Ëÿíý îëìà, ýþòöð ðÿõòèâè** Èðàíÿ, óòàíìà!
Áèð ñþç äåìÿéÿ íþêÿðöâö òóòýèëÿ ìÿçóí,
Áèð ñþçëÿ úÿíàáíûçû åäèì äÿùðäÿ ìÿìíóí,
Äÿðâèø Àüàáàëàíû òàïûá àëýèíÿí ÿôñóí,
Îíäàí ñîðà ùåé âóð ñóëó ãÿëéàíÿ, óòàíìà!
Áèð äà åëèðÿì ìÿí ñÿíÿ áèð áþéëÿ âÿñèééÿò,
Èðàíäà úÿùä åò þçöâÿ òàïýèëÿ õèäìÿò,
Ôþâò åéëÿìÿ, áèð ôöðñÿòè ùÿð ëÿùçÿ ãÿíèìÿò,
Îë ñèäã èëÿ çÿââàð ÷èëîâõàíÿ, óòàíìà!
Òÿíý îëñà ÿýÿð áàøóâà îë áöãåéè-Òÿáðèç,
×öíêè îðà áèð øÿùðäè ïöðäÿðäö ãÿìÿíýèç***.
Ýåò Õîéäà ñÿôàëÿð ÷ÿêèá îë åøã èëÿ ëÿáðèç,
×ûõ ãÿëÿ êÿíàðûíäà õèéàáàíÿ, óòàíìà!
Âàð éàõøû ñÿéàùÿòëè ÷ÿìÿí ãÿëåéè-Õîéäà,
Áèð ïàðÿ ÿúàéèá èø îëóð Õîéäà ùöâåéäà,
Ùÿð íÿ öðÿéèí èñòÿñÿ äÿðùàë îëó ïåéäà,
Áèð àç ãàëûá îë àäÿìè-äÿðõàíÿ, óòàíìà!
Ñþç ìöõòÿñÿð, îë áèð íå÷ÿ èë ñàêèíè-Èðàí,
Àë áèð ëÿüÿáè-ôàõèðÿ òóò ðöòáåéè-ÿéàí,
Ãàðäàø, îëóñàí ýåòìÿñÿí àõûðäà ïåøèìàí,
Éîõ ôàèäÿ àõûð êè, ïåøèìàíÿ, óòàíìà!
_____________
Áèð ãÿäð ãàëûá ùèììÿò åëÿ, úÿì åëÿ äþâëÿò,
Îíäàí ñîðà ãûë áèð äÿôÿ Êàøàíÿ ñèéàùÿò,
Õàá è÷ðÿ ýþçöí ýþðìÿñÿ åéëÿëëÿ òÿáàáÿò,
Áÿíä îëìà áó þâçàè-ïÿðèøàíÿ, óòàíìà!
* Ýåíèø ñóðÿòäÿ èñòåùëàê îëóíàí øåéëÿðÿ âåðýè ãîéàí ìöÿññèñÿ
** Ïàë-ïàëòàð
*** Äÿðäè áàøäàí àøàí, ãÿìëè
49
Âåð ùóøóâó Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ àìàíäûð,
Áó ôöðñÿòè ôþâò åéëÿìÿê, ÿëáÿòòÿ, éàìàíäûð,
Ùÿð êÿñ áó íÿñèùÿòëÿðè äÿðê åéëÿäè õàíäûð,
Áèð øÿùðäÿ áàõ ìèí èêè éöç õàíÿ, óòàíìà!
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóë 1906, ¹14
ÈÐÀÍ ÊÎÍÑÓËËÀÐÛ
Éåòèøñÿ äàøëàðà ôÿðéàäè-äàäèì, äàøëàð àüëàðëàð,
Áÿíè-íþâè-áÿøÿð, ñÿí áÿñ íå÷öí ôÿðéàäÿ éåòìèðñÿí?
Øàêè
Ìÿúìóÿìèçèí íÿøðèíè áàøëàéàíäàí èíäèéÿ êèìè èäàðÿìèçÿ Áàêûäàí
âÿ Èðÿâàíäàí éöç îí àëòû êàüûç ýÿëèá. Êàüûçëàðûí áàøûíäà éàçûëûá: “Èðàí
êîíñóëõàíàñûíäàí øòêàéÿò” âÿ àõûðûíäà èìçà ãîéóëóá: “Èðàí ÿùëè”,
éàèíêè “Èðàí ôÿùëÿñè”. Áó êàüûçëàðûí ùå÷ áèðèíè áèç ÷àï åòìÿìèøèê, íåúÿ
êè îõóúóëàðûìûçà ìÿëóìäóð âÿ ÷àï åòìÿéÿúÿéèê.
×àï åòìÿìÿéèìèçèí èêè ñÿáÿáè âàð:
ßââÿëèíúè ñÿáÿáè áóäóð êè, áèç èñòÿìèðèê êîíñóëëàðû þçöìöçäÿí
èíúèäÿê. Íöôóç ÿùëèíÿ ñàòàøìàüû âÿ ýöúëö àäàìëàðà äîëàøìàüû áèç ÿââÿëäÿí þçöìöçÿ ðÿâà ýþðìÿìèøèê. Ìÿëóìäóð êè, êîíñóë êèìè ìöòÿøÿõõèñ âÿ åùòèðàì ñàùèáëÿðèíäÿí åùòèéàò åòìÿê, – ùÿð ùàëäà ëàçûìäûð;
äîüðóñó, ãîðõóðóã!
Ìÿêòóáëàðû ÷àï åòìÿìÿéèìèçèí èêèíúè ñÿáÿáè áóäóð êè, éöç îí àëòû
êàüûçûí ùàìûñûíà áèç äèããÿòëÿ áàõûá áèð êÿëìÿ äîüðó ñþç òàïà áèëìÿäèê:
áàøäàí-àõûðà êèìè éàëàí, ïàëàí, áþùòàí, íÿãëè-ìÿêàí, ôèëàí.
Ìÿñÿëÿí, Áàêûäàí Êÿðáÿëàéû Ôÿðÿú éàçûð êè, Âåðõíè-Òÿçÿïèðñêè
êö÷ÿäÿ êîíñóëõàíà ôÿððàøû ìåéõàíàíûí ãàïûñûíäà êåôëè âÿ ÿëèíäÿ ÷àõûðëà äîëó ñòÿêàí ìÿíèì ãàáàüûìû êÿñèá ìÿíäÿí äþðä ìàíàò èñòÿäè.
Äåäèì: Âàëëàù ìÿí áèð ôÿùëÿ àäàìàì, ïóëóì éîõäó. Ôÿððàø àúûãëàíûá
÷àõûðû ñÿïäè öñòöìÿ âÿ ìÿíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû íàéèáèí éàíûíà. Ñþçöí
ãóðòàðàíû, ìÿíäÿí äþéÿ-äþéÿ äþðä ìàíàò àëûá éîëà ñàëäûëàð. Ùà ÷àüûðûá
áàüûðäûì êè, àõûð áó ïóëó ìÿíäÿí íÿ ñÿáÿáÿ àëûðñûíûç, úàâàá âåðäèëÿð
êè, ÿââÿëÿí, îíäàí þòðö àëûðûã êè, ÿíúöìÿíè-õåéðèééÿ ö÷öí èàíÿ ïóëó
50
ýÿðÿê âåðÿñÿí… Ñîíðà íÿ ãÿäÿð àõòàðäûì êîíñóëó òàïàì, øèêàéÿò
åäÿì, – éîë âåðìÿäèëÿð.
Áèç áèð íöìóíÿ ö÷öí áóíó éàçûðûã; ãàëàí éöç îí áåø êàüûçäà äà áó
úöð ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿíäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð ìÿòëÿá éîõäó.
Ìÿñÿëÿí, Èðÿâàíäàí Óñòà ßëè éàçûð: “Èðÿâàí êîíñóëó ôÿððàøëàðûí áèð
íå÷ÿ äÿñòÿñèíè íàéèáèí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ äöçöá Íàõ÷ûâàí éîëóíà, áèð íå÷ÿ äÿñòÿñèíè Ö÷êèëñÿ éîëóíà. Íàéèáëÿð ÿëëÿðèíäÿ ýöíëöê, ôÿððàøëàð ÿëëÿðèíäÿ çîüàë àüàúû, éîëóí êÿíàðûíäà äöçöëöá ñÿùÿðäÿí-àõøàìà êèìè
ìöíòÿçèðäèëÿð. Áÿëè, ýþðöðëÿð êè, óçàãäàí áèð íå÷ÿ àäàì òîç-òîðïàã
è÷èíäÿ, áåëëÿðè áöêöëìöø, ÷îõóñó àéàãéàëûí âÿ ùàìûñû ïèéàäà, úûðûãìûðûã ïàëòàðäà áàøëàðûíû àøàüû ÿéèá éàâàø-éàâàø ýÿëèðëÿð. Íàéèá âÿ ôÿððàøëàð áóíëàðûí ãàáàüûíà éåðèéèá ÿââÿë ñîðóøóðëàð êè, ùàðàëûñûíûç? ßýÿð
úàâàá âåðäèëÿð êè, ðóñ ðÿèééÿòèéèê, – úàíëàðû ãóðòàðäû; éîõñà äåñÿëÿð êè,
Èðàí ÿùëèéèê, – àøëàðû áèøèáäè. Íàéèá ÿââÿë þç ÿëè èëÿ áàøëàéûð éîë÷óëàðûí
úèáëÿðèíè àõòàðìàüû, ÿýÿð áèðèíäÿí íàðàçûëûã ÿëàìÿòè ýþðñÿíñÿ, ôÿððàøëàðà ùþêì îëóíàúàã êè, âóðñóíëàð. Åëÿ èòòèôàã äöøöð êè, éîë÷óëàðûí áÿçèñè
áèÿäÿáëèê åäèá öçÿ äóðóð. Îíó àõûðäà àïàðûðëàð Èðÿâàíà, êîíñóëóí ùöçóðóíà. Ìÿñÿëÿí, Ìÿøÿäè Ùåéäÿðãóëó éàçûð êè, ìÿíè àïàðäûëàð êîíñóëóí
éàíûíà âÿ ÿðç åëÿäèëÿð êè, áó êèøè ÷îõ äàíûøûð. Êîíñóë ùèðñëÿíèá äóðäó
àéàüà. Ùå÷ éàäûìäàí ÷ûõìûð, êîíñóë þçö áèð óúà àäàìäûð, àììà ìÿí
àë÷àã àäàìàì. Êîíñóëóí ãû÷ëàðû àç ãàëûð ìÿí áîéäà îëñóí. Ãÿðÿç,
êîíñóë ùèðñëÿíèá ýÿëäè ìÿíèì éàâûüûìà âÿ ñàü àéàüûíû ãàëäûðûá, ÷ÿêìÿñèíèí äàáàíû èëÿ áàøûìäàí âóðóá, ïàïàüûìû ñàëäû éåðÿ âÿ ñîíðà éóìðóãëà ÷ûëïàã áàøûìà î ãÿäÿð âóðäó êè, àç ãàëäûì þëÿì. Ñàáàùêû ýöíö
áèð êÿëëÿ ãÿíä àëûá ìÿíè áàüûøëàäû âÿ ýöíàùûìäàí êå÷äè. Äåäèì: Õàí,
þç àðàìûçäû, äöíÿí ìÿíè ÷îõ áÿðê äþéäöí. Õàí ýþð ìÿíÿ íÿ úàâàá
âåðäè: Äàäàø, ìÿí þçýÿ ãóëëóã÷óëàð êèìè ìöôòÿ éåéèá éàòàí äåéèëÿì:
ùÿìèøÿ àëíûìûí òÿðè àõà-àõà ìÿí ïàäøàùà õèäìÿò åëÿìèøÿì.
Õöëàñÿ, ãàëàí éöç îí áåø êàüûç äà áó ìÿçìóíäà, íþâ-íþâ èôòèðà âÿ
éàëàí! Ñþçöì îðàñûíäàäûð êè, áó úöð áþùòàíëàð Èðàí êîíñóëëàðûíûí áàðÿñèíäÿ ÷îõ äåéèëèá âÿ éàçûëûá; ùÿìèí áþùòàíëàðûí áèðè äÿ Èáðàùèì áÿéèí
Èðàíûí õàðèúèééÿ âÿçèðèíÿ äåäèéèäèð:
“Áÿõóäà ïÿíàù ìèáÿðÿì ÿç èí âÿçè íàýöâàð êè ùÿð úà ãÿäÿì íÿùè
ïóð ÿñò áà äèëñóõòÿýàíå Èðàíè êè äóäè àùèøàí ðóéè ñöïåùððà òèðÿâö òàðèê
ìèêþíÿä. ßç òÿÿääèéàòè äàõèëÿ ìèýèðèçÿíä, äÿð õàðèúÿ áåçöëìùàéè áÿäòÿð ÿç îí ýèðèôòàð ìèøÿâÿíä. Áÿùÿð úàâö ùÿð äåù êè äÿð ìÿìàëèêè Ðóì
51
âÿ Ðóñ ìèðÿñè, õàùè äèäè êè, úÿìè áèàð âÿ áèêàð áåíàìè ôÿððàø äþâðè éåêèðà ýèðèôòÿ, èñìÿøðà êîíñóë ýöçÿøòÿÿíä âÿ áÿèòòèôàãè îí êÿìÿð áÿòàðàú
âÿ ãàðÿòè èí áè÷àðÿýàíè àâàðÿ ÿç âÿòÿí áÿñòÿÿíäÿ”* (“ÑÿéàùÿòíàìåéèÈáðàùèì áÿé”).
Íß ÅËßÌßÊ?
Äóìà äà êè, áåëÿ îëäó.
Èíäè áÿñ íÿ åëÿìÿê?
Äóìà éåíÿ áèð ìÿøüóëèééÿò èäè; ùÿðäÿíáèð òåëåãðàìëàðäà âÿêèëëÿðèìèçèí íèòãëÿðèíè îõóéóá, ýöíöìöçö áèð òþâð êå÷èðèðäèê.
Áó äà êè, àõûðäà áåëÿ îëäó.
Èíäè áÿñ íÿ åëÿìÿê?
Áó áàðÿäÿ éîëäàøëàðûìûçíàí ÷îõ ôèêèðëÿøäèê; ôèêèðëÿøäèêñÿ äÿ áèð
éàíà ÷ûõàðäà áèëìÿäèê. Îíäàí þòðö áèð éàíà ÷ûõàðäà áèëìÿäèê êè, ùÿð
áèðèìèçèí ðÿéè áèð úöðäö.
Ìÿñÿëÿí, äåéèðÿì, àé éîëäàø Ìîçàëàí, ñÿí äÿ áèð àüûëëû êèøèñÿí, áèð
äå ýþðÿê, äóìà êè, äàüûëäû, èíäè úàìààò áÿñ íÿ åëÿñèí?
Ýþð åâè õàðàá Ìîçàëàí ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðèð, äåéèð êè:
– Úàìààò èíäè ýÿðÿê éàòñûí.
Äåéèðÿì:
– Àé ãàðäàø, ñÿí Àëëàù, áåëÿ äàìíàí äöøìÿ ñþçëÿð äàíûøìà; õàëã
åøèäèá ñÿíè ìÿçÿììÿò åëÿð.
Åâè õàðàá, åëÿ ùàìàí ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðóá êè, äóðóá; äåéèð:
– Úàìààò èíäè ýÿðÿê éàòñûí.
Ñîíðà öçöìö Ëàüëàüûéà òóòóá îíóí ðÿéèíè ñîðóøäóì. Çàëûì îüëó
çàëûì, âàãåÿí ëàüëàüû èìèø. Ìÿí îíäàí áèð ìöõòÿñÿð ñþç ñîðóøóðàì, î
ýþð ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðèð:
– Ðàâèéàíè-ÿõáàð âÿ íàãèëàíè-øÿêêÿð øèðèí ýþôòàð áåëÿ ðÿâàéÿò åäèðëÿð êè, áèð ýöí âàð èäè, áèð ýöí éîõ èäè, áèð ãóðä âàð èäè âÿ áèð íå÷ÿ äÿ õûðäà-ìûðäà, áàëàúà, çÿèô, ôÿãèð âÿ áè÷àðÿ, ñàùèáñèç âÿ êþìÿêñèç, àú âÿ ñóñóç, éåòèì-éåñèð ãóçó âàð èäè. Áèð ýöí ãóðä ãóçóëàðûí éàíûíà ýÿëèá…
Ëàüëàüûíûí ñþçëÿðèíè êÿñèá äåäèì:
– Ýåò áàëà, ýåò íàüûë äåìÿéèíÿ, ñÿíèí ÿëèíäÿí íàüûë äåìÿêäÿí
ñàâàéû þçýÿ áèð èø ýÿëìÿç. Ýåò, äóìà ìÿñÿëÿñè ñÿíèí õþðÿéèí äåéèë.
52
Ëàüëàüû äà áåëÿ ýåòäè.
Íþâáÿò Ùÿðäÿìõÿéàëà éåòèøäè. Äåéèðÿì:
– Àé éîëäàø, áàðû ñÿí ìÿíÿ äå ýþðöì, äóìà êè, äàüûëäû, èíäè úàìààò íÿ åëÿñèí?
Áó ðÿùìÿòëèéèí îüëó äà áàøëàäû êè, ìÿí Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìèíÿ áàõìàìûø áó áàðÿäÿ áèð ñþç äàíûøà áèëìÿíÿì.
Ùÿðäÿìõÿéàë äà åëÿ ýåòäè.
Ãàëäû Ùîïùîï. Áóíóí äà ðÿéè áóäóð êè, úàìààò ýþòöðöá Ìöçÿôôÿðÿääèí øàùà áèð ÿðèçÿ ýþíäÿðñèí âÿ òÿâÿããÿ åëÿñèí êè, øàùÿíøàù äóìà
ìÿñÿëÿñèíÿ ìöäàõèëÿ åäèá úàìààòà ðèàéÿò åòñèí.
Äåäèì:
– ßçèçèì, Ùîïùîï, ãîðõóðàì Èðàí ïàäøàùû áó ìÿñÿëÿéÿ ãàðûøûá Àëìàíèéà âÿ Àâñòðèéà ïàäøàùëàðû êèìè, ïàäøàùà òÿðÿô ñàõëàéà, íÿèíêè
úàìààòà.
Ùîïùîï áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøèá úàâàá âåðäè:
– Äîüðó äåéèðñÿí, àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ìÿí áóðàñûíû ôèêèðëÿøìèðäèì.
Ùîïùîï äà áåëÿ ýåòäè.
Ãàëäû Ãûçäûðìàëû. Áó Àëëàùûí áÿëàñûíà ýèðèôòàð îëìóø äà éàéëàãëàðäà âåéèëëÿíìÿêäÿí éîðóëìàäû. Ëàÿëàú ãàëûá ýþòöðöá Êèñëîâîäñêèéÿ
èêèáàøëû òåë âóðóá áó áàðÿäÿ ìÿñëÿùÿò ñîðóøäóì. Áèð íå÷ÿ ñààòäàí
ñîíðà áó ìÿçìóíäà úàâàá ýÿëäè:
“Áàêûíûí, Ãàðàáàüûí, Ýÿíúÿíèí âÿ Èðÿâàíûí áÿéçàäÿ âÿ õàíçàäÿëÿðè èëÿ âÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð Èðàí ÿùëè èëÿ áèð éåðäÿ õàíûìëàð ìÿúëèñèíäÿ
Êàõåò ÷àõûðû è÷ÿ-è÷ÿ ñÿíÿ äóà ýþíäÿðèðÿì. Âÿññÿëàì”.
Áó äà Ãûçäûðìàëûíûí ðÿéè!
Èíäè ãàëäûì ìÿí. Þçöì ðÿéèìè äåéèì:
– Ìÿíèì ðÿéèì áóäóð êè, ëàçûìäûð… äàâà åòìÿê! Òÿâÿããÿ åäèðÿì
êè, ôèêðèíèç þçýÿ éàíà ýåòìÿñèí, ñÿáð åäèí ýþðöí íÿ äåéèðÿì.
Áÿëè, ëàçûìäû äàâà åòìÿê.
Êèìíÿí äàâà åòìÿê?
Ðóñèéàíûí þçýÿ ìèëëÿòëÿðè èëÿ èøèì éîõäóð, ìÿí Ãàôãàç ñþçö äàíûøûðàì. Ìÿí áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, Ãàôãàçäà íÿ ãÿäÿð êè, åðìÿíè
âàð, òþêöëöá áèð ýöíöí è÷èíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ùàìûñûíû ãûðñûí; ñîíðà äà
ìöñÿëìàíëàð òþêöëöá åðìÿíèëÿðè ãûðñûíëàð.
Ìÿùç áó úöð äóìàíûí àúûüûíû ÷ûõàðòìàã ìöìêöíäöð. Éîõñà þçýÿ
áèð ÷àðÿñè éîõäóð.
53
ßýÿð ýöðúöëÿð äÿ áó äàâàéà ãàðûøñàéäûëàð, äÿõè éàõøû îëàðäû; ãàðûøìàñàëàð, ãàðûøìàñûíëàð; úàíëàðû úÿùÿííÿìÿ!
Áÿñ áåëÿ.
Ëàçûìäûð äàâà åëÿìÿê!
Áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã. Òèôëèñäÿ áèð ãÿçåò âàð, àäû “Ãîëîñ Êàâêàçà”äûð; þçö ïàäøàù òÿðÿôäàðûäûð. Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàíëàðäàí ìèí äþðä
éöç ìöøòÿðèñè âàð, þçýÿ éåðëÿðäÿí íÿ ãÿäÿðäèð áèëìèðÿì. Ãÿðÿç…
Äöíÿí áó ãÿçåòèí ìöùÿððèðëÿðèíäÿí áèðèñè êö÷ÿäÿ ìÿíÿ ðàñò ýÿëèá
ñîðóøäó:
– Àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, äåéèðëÿð Áàêûäà åðìÿíèëÿð âÿ ìöñÿëìàíëàð
áèð-áèðëÿðèíè ãûðûá ãóðòàðäûëàð. Õÿáÿðèí âàð?
Äåäèì:
– Õåéð, õÿáÿðèì éîõäóð. Àììà ýöìàí åäèðÿì êè, áó õÿáÿðèí ÿñëè
éîõäóð.
Ýþðäöì êè, ðÿôèãèì áàøûíû ñàëäû àøàüà. Äåäèì:
– Áÿðàäÿð, ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà, èêè àé áóíäàí èðÿëè Ôðÿíýèñòàí äàðöëôöíóíóíóí ìÿðèçõàíàñûíäà áèð Ãàôãàç åðìÿíèñè èëÿ áèð Ãàôãàç ìöñÿëìàíûíûí áàøëàðûíû éàðûá áåéèíëÿðèíè ìèñãàë-òÿðÿçèäÿ ÷ÿêèðìèøëÿð. Áó
ùåéíäÿ ýþðöðëÿð êè, òÿðÿçèäÿ ùå÷ áèð øåé éîõ. Ìÿëóì îëóð êè, áåéèíëÿð
àüûðëûãëàðûíäàí ùàâàéà ó÷óáëàð.
Ìöùÿððèð ðÿôèãèì ñþçöìö òåç áàøà äöøäö âÿ ñåâèíúÿê ÿëèìè ñûõûá
“ñïàñèáî”* – äåäè âÿ óçàãëàøäû.
ÒßÐßÃÃÈ ßËÀÌßÒËßÐÈ
Êå÷ÿí ðÿááèéÿë-ÿââÿë àéûíûí 18-äÿ ñààò õîø îëìàüà ñÿáÿá Ãàôãàç
ìöñÿëìàíëàðûíûí è÷èíäÿ èêè õåéèð èø ÿìÿëÿ ýÿëèá: áèðè Êöðäÿìèðäÿ, áèðè
Òèôëèñäÿ. Êöðäÿìèð ìöñÿëìàíëàðû áó ìÿçìóíäà áèð ðàçûëûã êàüûçû
éàçûá, ùþêóìÿòÿ ïèøíÿùàä åäèáëÿð: “Áèç, Êöðäÿìèðäÿ ñàêèí îëàí
ìöñÿëìàíëàð, Êöðäÿìèðäÿ áåøèíúè äóõàíûí à÷ûëìàüûíà ðàçûéûã; ÷öíêè
áóðàäà îëàí äþðä äÿíÿ äóõàí áèçëÿðÿ êèôàéÿò âåðìèð. Âÿ áó áàðÿäÿ ãîë
ãîéóðóã”. Òàðèõ ôëàí âÿ ãûðõ äþðä ìöñÿëìàíûí èìçàñû.
__________
* ×îõ ñàü îë
54
Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðû äà éàçäûãëàðû ðàçûëûã êàüûçû áó ìÿçìóíäàäûð:
“Àõ, êå÷ÿí ýöíëÿð! Äîüðó äåéèáëÿð êè, “êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç”. Ùàíû
î ýöíëÿð êè, áèçèì ýþçÿë ìÿùÿëëÿäÿ, Ñóìáàòîâ êö÷ÿñèíäÿ ôàùèøÿõàíàëàð áàøäàí-áàøà äöçöëöá, ìÿùÿëëÿìèçè çèíÿòëÿíäèðèðäè: ýÿëÿí, ýåäÿí,
ôàéòîí, àëûø-âåðèø… Õöëàñÿ, áèð øÿíëèê èäè êè, øÿùÿðèìèç ùÿãèãÿòäÿ
Ëîíäîí øÿùÿðèíÿ áèð òÿïèê äÿ âóðìóøäó. Àììà Àëëàù áàèñèí åâèí éûõñûí! Î ýþçÿë, íàçÿíèí-ñÿíÿì, ñÿðâãÿä âÿ ëàëÿöçàð ãîíøóëàðûìûç ìÿùÿëëÿìèçäÿí êþ÷ÿíäÿí áÿðè ìÿùÿëëÿìèçäÿí õåéèð-áÿðÿêÿò äÿ áèëìÿððÿ
êþ÷öá. Áó ñÿáÿáäÿí áèç ìöñÿëìàíëàð úàíö-äèëäÿí ðàçûëûã èçùàð åäèðèê
êè, ôàùèøÿõàíàëàð äöáàðÿ áèçèì ìÿùÿëëÿéÿ òÿøðèôëÿðèíè ýÿòèðñèíëÿð”.
Òàðèõ ôëàí âÿ àëòìûø ìöñÿëìàíûí èìçàñû.
Àõ, àõ!.. Âàé, âàé!.. Àé áó êàüûçëàðà ãîë ãîéàí ìöñÿëìàíëàð!..
Úÿùä åéëÿ, ñÿí àíúàã íÿçÿðè-õÿëãäÿ ïàê îë,
Ìÿõëóãó èíàíäûð;
Õàñèééÿòèí îä îëñà äà, ÿòâàðäà õàì îë,
Ñþê àëÿìè, éàíäûð;
Õàëãûí íÿçÿðèí úÿëá åëÿ ãóðøàüà, ãÿáàéÿ,
Ìÿúëóáè-öéóí îë;
Ùÿð ùèéëÿâö áèúëèêëÿ ýèð, ÿëáÿòòÿ, ÿáàéÿ,
Èìàíÿ ñöòóí îë;
Ñÿé åéëÿ êè, ñàããàë óçàíûá ö÷ ÷ÿðÿê îëñóí,
Ïàïàã îíà íèñáÿò;
Ãóðøàã äà, áèëèðñÿí êè, îí àðøûí ýÿðÿê îëñóí.
Òÿôñèëÿ íÿ ùàúÿò…
Ãîéìà éåðÿ òÿñáèùèíè, ÿë ÷ÿêìÿ äóàäÿí,
Þâðàä îõó äàèì;
Ìÿúëèñäÿ ÷ÿêèá òóò þçöíö, îë íöúÿáàäÿí,
Ñþç ñþéëÿ ìöëàéèì.
Èøòÿ ýåéèíèá ìÿçùÿáè, èìàíû áöðöíäöí,
Ïÿê ìþùòÿðÿì îëäóí,
Èíäè íÿçÿðè-õÿëãäÿ ñÿí ïàê ýþðöíäöí,
ßùëè-êÿðÿì îëäóí;
Áàøäàí-àéàüà ÿìíö ÿìàí îëäó âöúóäóí,
Çþùä èëÿ áèòèøäèí;
Íîëìàã äèëÿéèðäèíñÿ ùàìàí îëäó âöúóäóí,
Ìÿãñóäÿ éåòèøäèí!
Âÿãò îëäó êè, èíäè åäÿñÿí àëÿìè òàëàí,
Òóò, ãîéìà ãà÷àíû!
55
Ùþêì èíäè ñÿíèíäèð, äÿõè ÷ÿê èøëÿðÿ ñàìàí,
Éûü ìöøêöë à÷àíû.
Äóë þâðÿòÿ áèäàä åëÿ, åéòàìÿ õÿéàíÿò,
Õþâô åòìÿ ÿúÿëäÿí;
Ìÿêð èñÿ þçöí ãûë, îõó øåéòàíà äà ëÿíÿò!
Øàä îë áó ÿìÿëäÿí,
ßë ÷ÿêìÿ ùèéÿëäÿí,
Òÿçâèðö äÿüÿëäÿí,
Èìàíû äà âåðñÿí,
Âåðìÿ ïóëó ÿëäÿí!
Ùîï-ùîï
ÃÎËÎØÀÏÎÂÀ
Åé éàðè-áèâÿôà Ãîëîøàïîâ! Áó èìèø ìÿýÿð äîñòëóüóí øÿðàèòè? Áèç
ìÿýÿð ñÿíëÿ áåëÿ äàíûøìûøäûã? Ùå÷ áèëèðñÿíìè êè, êèìè ãûðûðñàí, êèìèí
åâëÿðèíè òîïà òóòóðñàí, êèìèí ìÿùÿëëÿñèíÿ îä âóðóá éàíäûðûðñàí? Ìÿýÿð
Ãàðàáàü ìöñÿëìàíëàðûíû òàíûìûðñàí? Ìÿýÿð ãåéðè ìöñÿëìàíëàðû òàíûìûðñàí? Ìÿýÿð ìöñÿëìàíëàð ñÿíèí ïàäøàùûí áàðÿñèíäÿ åòäèéè ðÿôòàðûíûí
ÿâÿçèäèð êè, ñÿí ìöñÿëìàíëàð áàðÿñèíäÿ åëÿéèðñÿí?..
Ìÿýÿð áó, îíóí ÿâÿçèäèð êè, Ðóñèéà äþâëÿòè áèíà òóòàíäàí èíäèéÿ
êèìè ùÿð áèð ìöñÿëìàí êö÷ÿäÿ ýåòäèéè éåðäÿ áèð ðóñ ýþðÿíäÿ òåç ãà÷ûá
äöøöá îíóí àéàãëàðûíà âÿ äåéèá: “Ôÿäà îëóì ñÿíÿ, åé ðóñ”?
Ìÿýÿð áóíóí ÿâÿçèäèð êè, ðóñ-éàïîí äàâàñû áàøëàíàíäàí àõûðà êèìè
ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàìëàðûìûç äÿõè ìèíáÿðëÿðäÿí àøàüû éåíìèðäèëÿð âÿ
ìöñÿëìàí úàìààòûíû ìÿñúèäëÿðÿ éûüûá, éàïîíèéàëûëàðûí áàñûëìàüûíà
ýåúÿ âÿ ýöíäöç äóà åäèðäèëÿð? Áÿëêÿ ãàçûëàðûìûç áó äóàëàðû åëÿìÿéÿéäèëÿð, îíäà úàíûíû ùàðà ãîéàúàã èäèí? Éÿãèí áèë êè, áèð íÿôÿð ðóñ ÿñýÿðè
Ìàíúóðéàäàí ñàü âÿ ñÿëàìÿò ýåðè ãàéûòìàéàúàã èäè. Ìÿýÿð áåëÿ ñÿäàãÿòèí ÿâÿçèäèð êè, èíäè ñÿí åëÿéèðñÿí, åé âÿôàñûç Ãîëîøàïîâ?
Áó ìÿýÿð îíóí ÿâÿçèäèð êè, ñÿíèí ïàäøàùûí éîëóíäà Ñóëòàíîâ êèìè
ìöôòèëÿðèìèç Ïåòåðáóðãà úÿì îëàí ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðèíèí áàðÿñèíäÿ
øèïéîíëóã, øåéòàí÷ûëûã åäèáëÿð êè, ïàäøàù îíà “ñïàñèáî” ýþíäÿðñèí?
Ìÿýÿð áó, îíóí ÿâÿçèäèð êè, íå÷ÿ àüûëëû âÿ çÿêàâÿòëè âÿçèðëÿð éûüûëûá äóìàíû äàüûäà áèëìÿäèëÿð, àõûðû Øàìàõûäàí ùàúû ßáäöððÿùèì
ÿôÿíäè ÷þðÿê ïàðàëàðûíà òèëñèì éàçûá âÿ ïàäøàùà òÿãäèì åäèá, áèð ùÿôòÿíèí è÷èíäÿ äóìàíû äàüûòäû?
56
Áó ìÿýÿð îíóí ÿâÿçèäèð êè, éåòìèø èêè ìèëëÿò áàø ãàëäûðûá éàïûøûáëàð
ñÿíèí ïàäøàùûíûí éàõàñûíäàí âÿ äåéèðëÿð: “Úàíûí ö÷öí, åé ïàäøàù, äÿõè
áÿñäè áóðà êèìè! Äÿõè ãîéìàéàúàüûã êè, ñÿíèí âÿçèðëÿðèí âÿ ãóáåðíàòëàðûí áèçè áîüñóíëàð”! Àììà áèç ìöñÿëìàíà íþâáÿò ýÿëÿíäÿ äåéèðèê:
“Áó èøëÿð ùàìûñû Àëëàù éàíûíäàäûð, áèçÿ äÿõëè éîõäóð”.
Éîõñà, åé áèâÿôà Ãîëîøàïîâ, áó èøëÿðè îíäàí þòðö åëÿéèðñÿí êè, ìöñÿëìàíëàðû éàõøû òàíûéûðñàí? Éîõñà îíäàí þòðö åëÿéèðñÿí êè, áèëèðìèøñÿí
êè, ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàì ýåäèá ñÿðäàðà ñÿíäÿí øèêàéÿò åäÿíäÿ ñÿðäàð
îíëàðû ýþðìÿê äÿ èñòÿìÿéÿúÿê?
Éîõñà îíäàí þòðö åëÿéèðñÿí êè, ìöñÿëìàíûí ùÿìèééÿò âÿ ãåéðÿòèíäÿí õÿáÿðäàðñàí?
Éîõñà îíäàí þòðö åëÿéèðñÿí êè, ñÿíÿ ãàáàãúà éÿãèí èìèø êè, ìöñÿëìàí âÿùøè áèð ìèëëÿòäèð, áèðèíèí-áèðèíäÿí õÿáÿðè éîõäóð, ýÿíúÿëèíèí
áàêûëû èëÿ, áàêûëûíûí èðàíëû èëÿ, èðÿâàíëûíûí øèðâàíëû èëÿ èøè éîõäóð?
Éîõñà ãàáàãúà ñÿíÿ ìÿëóì èìèø êè, ñÿí Ãàðàáàüû òîïà-òöôÿíýÿ
òóòàí âàõò Áàêûäà ìöñÿëìàíëàð ñàçÿíäÿ ìÿúëèñè ãóðàúàãëàð, Òèôëèñäÿ
Âÿçèðîâ âÿ Àüàëàðîâ êèìè ìèëëÿò áàø÷ûëàðû ôàùèøÿõàíà à÷ìàã ôèêðèíÿ
äöøÿúÿêëÿð, êÿíäëÿðäÿ âÿ øÿùÿðëÿðäÿ ãàçûëàð âÿ ìîëëàëàð úàìààòûí éóõóñóíó ñÿêêèç ãÿïèê àëûá òÿáèð åäÿúÿêëÿð?
Éîõñà áóíëàðû ñÿí ãàáàãúà áèëèðìèøñÿí, åé âÿôàñûç Ãîëîøàïîâ?
ÃÎËÎØÀÏÎÂÓÍ ÝÅÐÈ ×ÀÜÛÐÛËÌÀÑÛ
Øóøàäàí ÷ÿêèëÿí òåëåãðàììàäàí îõóúóëàðûìûç ýþðÿúÿêëÿð êè,
ýåíåðàë Ãîëîøàïîâ Øóøàäàí ýåðè ÷àüûðûëûá. Ãîëîøàïîâóí ÿçë îëóíìàüûíûí* ÿùâàëàòûíû íàüûë åòìÿê èñòÿéèðÿì.
Êèøèíèí ÷þðÿéèíÿ áàèñ ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàì úÿíàáëàðû áèð òÿðÿôäÿí,
áèð òÿðÿôäÿí äÿ Äàüûñòàí ìöñÿëìàíëàðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè îëäóëàð.
Ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàì úÿíàáëàðû ôàéòîíà ìèíèá, ñÿðäàðûí éàíûíà Ãîëîøàïîâäàí øèêàéÿò åòìÿéÿ ýåäÿíäÿ ìÿí äÿ îðàäà èäèì. Íÿ ãÿäÿð äåäèì ýåòìÿéèí, ýÿëèí áó äàøû ÿòÿéèíèçäÿí òþêöí – ìÿíÿ ãóëàã âåðÿí îëìàäû. Àõûðû ìöôòè ÿôÿíäè ìÿíÿ úàâàá âåðäè:
______________
* Èøäÿí ÷ûõàðûëìàüûíûí
57
– Íèéÿ ýåòìÿéÿê, àé Ìîëëà? Áèçèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû Øóøàäà
ãûðñûíëàð, áèç äóðàã áàõàã? Ñÿíèí ãåéðÿòèíÿ íÿ ýÿëèá?
Ìÿí ýþðäöì êè, ìöôòè ÿôÿíäè äîüðó ôÿðìàéèø åäèð, äåäèì:
– Åéáè éîõäóð, ýåäèðñèíèç, ýåäèí. Àììà áàðû áèðèíèç ýåäèí; èêèíèç
äÿ áèðäÿí ýåòìÿéèí. – Äåäèëÿð:
– Íèéÿ? – Äåäèì:
– Îíäàí þòðö êè, úÿíàá úàíèøèí ñèçè ýþðöá ãîðõàð.
Øåéõöë èñëàì ÿôÿíäè áóéóðäó êè:
– Ãîðõàð, éàçàðàì Áàêûäàí ôëàí ìîëëà âÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿí äÿ
ôèëàí ìîëëà äóà éàçûá ýþíäÿðÿðëÿð (Ìîëëàëàðûí àäûíû øåéõ úÿíàáëàðû
ñþéëÿäè, àììà ìÿíèì éàäûìäàí ÷ûõäû).
Áÿëè, ôàéòîíó ñöðäöëÿð. Ìÿí ôàéòîíóí äàëûíúà ñÿðäàð èìàðÿòèíèí
éàíûíà êèìè ãà÷äûì êè, èøäè, úàíèøèí ãîðõñà, ìÿí áèð ÷àðÿ åäèì; ÷öíêè
ìÿí þçöì äÿ ìîëëàéàì, ùÿð áèð äÿðäÿ ÿëàú åäÿ áèëÿðÿì.
Úàíèøèí úÿíàáëàðû àêîøêàäàí ôàéòîíó ýþðúÿê, ãàïû÷ûëàðà áóéóðäó
êè, ãàïûëàðû à÷ñûíëàð.
Õöëàñÿ, úàíèøèí ùÿçðÿòëÿðè ÿëè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ãÿëÿìè ýþòöðöá, Ãîëîøàïîâà ùþêì åëÿäè êè, äóðìàéûá ýÿëñèí. Ùÿòòà òåëåãðàìû âåðäè ìöôòè
ÿôÿíäè þçö îõóäó. Ìÿëóìäóð êè, ìöôòè ÿôÿíäè ðóñúà êàìèë îõóéóá
äàíûøà áèëèð; ùÿòòà ÷îõ âàõò ãàçû âÿ ìîëëàëàðëà ðóñúà äàíûøûð.
Ãÿðÿç, ùàìàí ñààò òåëåãðàô ýþíäÿðèëäè. Ìöôòè âÿ øåéõ úÿíàáëàðû
ãÿùâÿ è÷ìÿéÿ ìÿøüóë îëäóëàð âÿ àðàäàí ñÿêêèç äÿãèãÿ êå÷ìèøäè êè,
Øóøàäàí Ãîëîøàïîâäàí áåëÿ úàâàá ýÿëäè: Àé ñÿðäàð, áàøûíà äþíöì,
àõûð ìÿíÿ ìöùÿââÿë îëóíàí* ùþêìëÿðèí äþðääÿí áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøÿì. Áåëÿ èø îëàð êè, ìÿíè èíäèêè âàõòäà ÷àüûðûðñàí?
Úàíèøèí úÿíàáëàðû éåíÿ ãÿëÿìè ýþòöðöá éàçäû: ×îõ äàíûøìàã
èñòÿìÿç. Àüà áóéóðóð ñöð äÿðÿéÿ – ñöð äÿðÿéÿ!
Éåíÿ ñÿêêèç äÿãèãÿ êå÷ìÿìèøäè, Àüäàìäàí úàâàá ýÿëäè: Ñèçèí
ùþêìöíöçÿ áèíàÿí Øóøàäàí ÷ûõûá, èíäè Àüäàìäàéàì âÿ ýþçëÿéèðÿì
êè, àòëàðû ãîøñóíëàð, ìèíèá Éåâëàõà òÿðÿô éîëà äöøöì.
Ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàì ùÿçðÿòëÿðè úàíèøèíÿ “ñïàñèáî” – äåéèá, èñòÿäèëÿð éîëà äöøÿëÿð. Ìÿí áó ùåéíäÿ ñÿðäàðûí èìàðÿòèíèí àêîøêàñûíà äûðìàøûá, áó èøëÿðÿ òàìàøà åäèðäèì. Úÿíàá øåéõ ìÿíè ýþðöá äåäè:
– Àé Ìîëëà, ñÿí Àëëàù, äöø àøàüû, ñÿðäàð ñÿíè ýþðÿð, áèç õÿúàëÿò
÷ÿêÿðèê.
__________
* Ùÿâàëÿ îëóíàí, òàïøûðûëàí
58
Äåäèì:
– Úÿíàá øåéõ, áèð éàâûüà çÿùìÿò ÷ÿê, ãóëëóüóíóçà áèð íå÷ÿ ñþç ÿðç
åäèì.
Äåäè:
– Íÿ äåìÿê èñòÿéèðñÿí?
Ìÿí éàâàøúà áàøëàäûì:
Åòäè áó ôÿëÿê ùÿð êÿñÿ áèð òþâð éàìàíëûã,
Ñÿä* ùåéèô êå÷ÿí ýöí!
Øöêð åéëÿäèê Àëëàùà éåòèøäèêúÿ çèéàíëûã,
Îëäóã éåíÿ ìÿìíóí.
Ùÿð áèð èø ö÷öí õàòèìÿ áÿõø îëäó** áó àôàã,
ßôñöðäÿ*** áèç îëäóã.
×àëäû áèçÿ áèð þçýÿ ñÿéàã èëÿ ôûðûëäàã,
Ãÿìëè ýöíÿ ãàëäûã.
Íÿ ðÿùì áèëÿð, øÿðì**** ãàíàð, àüëàìàã àíëàð,
Áîéëÿ ôÿëÿê îëìàç!
Éîõ áîéëÿ èêè äèëëè, éàìàí öçëö úÿôàêàð,
Áèð çÿððÿ óòàíìàç!
Âåðäè áó ùàìû ãîíøóëàðà ñÿíÿòö äþâëÿò,
Äöíéà, ñÿíÿ ëÿíÿò!
Ñÿñëÿíäè, ýåäèí ñèç éàòûí ùÿììàìäÿ ðàùÿò,
Áèúàäû áó çÿùìÿò!
Èñëàì óøàüû éàòñûí àéàüûíäà ôÿëÿããà,
Áó íþâ èäè òÿëèì.
Âóðñóí áóëàðûí áàøûíà ùÿì Ìèðçÿ Òÿðÿããà,
Åéëèí îíó òÿêðèì*****
Åé-âàé, áó ôÿëÿê ãîéäó áèçè ëþüìÿéÿ ùÿñðÿò,
Ãàëäûã áèç àäàìñûç!
Âåðìÿç äÿõè áèð ïàð÷à ÷þðÿê òàïìàüà ôöðñÿò,
Ýåò éàòýèëÿ øàìñûç.
_________
* Éöç
** Ñîí ãîéàí
*** Ïåøèìàí, ãÿìýèí
**** Óòàíìàã, õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê
***** Ùþðìÿò
59
Þç áèëäèéèíè ãûëäû ìöñÿëìàíëàðà äþâðàí,
ßë èøäÿí öçöëäö.
×àõ÷àõ áàøûí àüðûòäû, êåôèí ÷ÿêäè äÿéèðìàí,
Èø ùÿúâÿ äöçöëäö.
Áó ÷ÿðõè-ñèòÿìêàðûí àìàí ìÿñõÿðÿñèíäÿí!
Áàèñ, áàëàí þëñöí!
Áàõìûø áó ìöñÿëìàíëàðà ãÿì ïÿíúÿðÿñèíäÿí,
×ÿðõèí öçö äþíñöí!
ßââÿë áó ôÿëÿê úöìëÿäÿí ÿéìèøäè äàìàüû,
Ãÿì êàñÿñè äàøäû.
Àõûðäà áèçèì áàøûìûçà âóðäó ÷àíàüû,
Ñó áàøäàí àøäû.
Áèð ðóñ ýþðÿíäÿ îëóðóã õàð éàíûíäà,
Ãóçó, êå÷èéèê áèç.
Êå÷ìÿç ñþçöìöç áèð ïóëà ñÿðäàð éàíûíäà,
×öíêè íÿ÷èéèê áèç?!
Òàíðû áóíà øàùèä –
Ãóçó, êå÷èéèê áèç.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1906, ¹18
ÂßÒßÍ ÌßÙßÁÁßÒÈ
Âÿòÿíäÿí áÿçè ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ óçàã äöøÿí ãàðàáàüëûëàð áÿëàéà
ýèðèôòàð îëàí âÿòÿíäàøëàðûíûí ÿùâàëûíû ùÿð áèð âàñèòÿ èëÿ éîëóõóá èçùàðèìÿùÿááÿò âÿ òÿÿññöô åòìÿêäÿäèðëÿð.
Ïåòåðáóðã äàðöëôöíóíóíóí òÿëÿáÿëÿðèíäÿí áèð Ãàðàáàü åðìÿíèñè
“Íîâîéå âðåìéà” ãÿçåòèíäÿ öçöíö Øóøà øÿùÿðèíÿ òóòóá äåéèð: “Àõ,
ìÿíèì ãàðäàøëàðûì, éîõ îëàéäû î ýöí âÿ î ñààò êè, ìÿí âÿòÿíäÿí óçàãëàøäûì, íèéÿ ìÿí áèëìÿäèì êè, ñèç áèð áåëÿ äÿðäÿ äö÷àð îëàúàãñûíûç?
Íèéÿ ìÿí îðàäà îëìàéàéäûì êè, ñåâýèëè ãàðäàøëàðûìà ÿëèìäÿí ýÿëÿí
ãÿäÿð êþìÿêëèê ýþñòÿðèá ìÿçëóìëàðà òÿñëèééÿò âåðÿéäèì! Àõ! Áó ñþçëÿðè éàçà-éàçà óøàã êèìè àüëàéûðàì, äÿõè ñÿáð åäÿ áèëìÿéèá ÿââÿëèíúè
äÿìèð éîë ãàòàðû èëÿ ýÿëèðÿì âÿòÿíÿ!”.
Ãàðàáàü ÿùàëèñèíäÿí âÿòÿí ãàðäàøëàðûíûí ùàëûíà éàíàíëàðûí èêèíúèñè
Ñóøà ãàëàñû øàùçàäÿëÿðèíäÿí ïðèíñ Ñåéôóëëà Ãàúàð úÿíàáëàðûäûð. Ìö60
øàðèëåéù “Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòèíèí 160-úû íþìðÿñèíÿ áó ìÿçìóíäà
áèð ìÿêòóá ýþíäÿðèá:
“Úÿíàá ìöùÿððèð, òÿâÿããå åäèðÿì ñèçèí ñåâýèëè ãÿçåòèíèçäÿ ìÿíèì
áó ìÿêòóáóìà éåð âåðÿñèíèç: ñèçèí ãÿçåòÿíèçèí 156-úû íþìðÿñèíäÿ
Øóøà ÿùâàëàòû õöñóñóíäà áåëÿ éàçûëûá êè, ýóéà Øóøàäà éàíàí åâëÿðèí áèðè
äÿ øàùçàäÿëÿðèí åâèäèð êè, ìöñÿëìàíëàð ùàìàí åâè äàâà ìþâãåéè
åòìèøäèëÿð. Ìÿí ãîðõäóì êè, áó õÿáÿðè ùÿðÿ áèð úöð áàøà äöøÿ âÿ áó
ñÿáÿáäÿí ìÿëóì åäèðÿì êè, øàùçàäÿëÿðèí àòàñû ìÿðùóì Áÿùìÿí Ìèðçÿ 1884-úö èëäÿ âÿôàò åäÿíäÿí ñîíðà îíóí îüëàíëàðû áàøëàäûëàð éàâàøéàâàø Ãàðàáàüäàí ùÿðÿ áèð éàíà êþ÷ìÿéÿ, ÷öíêè Øóøà øÿùÿðèíäÿ åëÿ
áèð ëÿççÿò éîõäóð êè, èíñàí îðàäà ãàëñûí. Âàãåÿí Øóøà ãàëàñû öðÿê ñûõàí
øÿùÿðëÿðèí öðÿê ñûõàíûäûð. Ùÿìèí âàõòäàí èíäèéÿ êèìè øàùçàäÿëÿð âÿòÿíäÿí áèëìÿððÿ êþ÷öá Ðóñèéà äþâëÿòèíèí ùÿðáè ãóëëóüóíäà õèäìÿò åòìÿêäÿäèðëÿð. ßââÿë-àõûð øàùçàäÿëÿðäÿí Øóøàäà áèð àèëÿ ãàëìûøäûð êè, î
äà øÿùÿðäÿ ÿââÿë äÿôÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû äöøÿí êèìè êþ÷öá
Âëàäèãàôãàçäà éàøàéûð. Ñîíðà øàùçàäÿëÿðèí åâëÿðè øÿùÿðäÿ áîø ãàëìûøäûð, îíó äà êè, éàíäûðäûëàð âÿ éàíäûðàíäàí ñîíðà þçëÿðè ö÷öí ìþâãå
åòäèëÿð. Äÿõè áèç íåéëÿéÿê?
Ìöõëèñèíèç øàùçàäÿ Ñåéôóëëà Ãàúàð”
Áó ýöðúö ìèëëÿòè ÷îõ ñûðòûãäûð. Ùÿëÿ þçýÿ èøëÿðè ãàëñûí êÿíàðäà, èíäè
äÿ áàøëàéûáëàð êè, áèç èñòÿìèðèê êè, ðóùàíè ðÿèñèìèçè Ðóñèéà ùþêóìÿòè
òÿéèí åëÿñèí, íåúÿ êè, èíäèéÿ êèìè åëÿéèð. Áèç þç èøëÿðèìèçè þçöìöç èäàðÿ
åëÿìÿê èñòÿéèðèê.
Àøêàðäûð êè, Ðóñèéà ùþêóìÿòè äÿ ùÿð áèð íàüûë – ìÿñÿëÿéÿ ãóëàã
âåðÿí äåéèë âÿ áó éàâóã âàõòëàðäà ýöðúöëÿð ö÷öí ýåíÿ èðÿëèêè ñàéàã èëÿ
áþéöê (åêçàð) åëÿéèá îíëàð ö÷öí ùÿäèééÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿäè. Ñûðòûã ýöðúöëÿð äÿ êè, ÿë ÷ÿêÿí äåéèëëÿð. Áó ýöíëÿðäÿ òàìàì ýöðúö êåøèøëÿðè ïàäøàùûí âÿçèðèíÿ áèð áåëÿ òåëåãðàì ÷ÿêäèëÿð: Áèç åøèäèðèê êè, áèçÿ ýåíÿ áþéöê õÿëèôÿ ýþíäÿðèðñèíèç. Áàáà, áèç èñòÿìèðèê, âàëëàù, áèëëàù, èñòÿìèðèê,
èñòÿìèðèê, èñòÿìèðèê.
Âàãåÿí ýöðúö ìèëëÿòè ÷îõ ñûðòûã ìèëëÿòäèð. Ýþðöì íÿäÿí þòðö áó
ñþçëÿðè äåéèðäèì? Ùÿ... Äåéèðëÿð êè, Øàìàõû âÿ Èðÿâàíûí ãîâóíó ÷îõ
øèðèí îëóð. Õöëàñÿ...
Áàüûøëàéûíûç, áàøàüðûñû âåðäèê.
Ùîï-ùîï
61
ÌÖÑßËÌÀÍ È×ÈÍÄß ÝÞÐÄÖÊËßÐÈÌ
Ëåìñÿ òàéôàñûíäàí Ðåéíãàðò àäëû áèð øÿõñ ìèëàäè òàðèõèíèí 1892-úè
èëèíäÿ éåð öçöíö áàøëàäû ïèéàäà äîëàíìàüà âÿ äþðä èëèí ìöääÿòèíäÿ
áåëÿ ìÿøÿããÿòëè ñÿéàùÿòèíè òàìàì åäèá, ñÿôÿðäÿ ýþðäöêëÿðèíè éàçûá,
áèð êèòàá úÿì åòäè. Ùÿìèí êèòàáûí áèð úèëäèíè úÿíàá Ðåéíãàðò èäàðÿìèçÿ
ýþíäÿðèá, òÿâÿããÿ åäèð êè, êèòàáûí èíòèøàðû íàìèíÿ îíó îõóúóëàðûìûçà
òÿðèô åäÿê. Ìöñÿííèôèí êàüûçûíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, êèòàáäàí áèð úèëä
“Èðøàä” âÿ “Ùÿéàò” èäàðÿëÿðèíÿ äÿõè ýþíäÿðèáäèð.
Êèòàáûí 895-úè ñÿùèôÿñèíäÿí “Ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ýþðäöêëÿðèì” ñÿðëþâùÿñè èëÿ Ãàôãàç âÿ Èðàí ñÿéàùÿòíàìÿñè áàøëàíûð. 912-úè ñÿùèôÿ Ñàëàùëû ãÿðéÿñèíäÿí äàíûøûð. Ñÿééàù éàçûð: “Ýöíîðòà âàõòû èêè ìèí ÿçèééÿòëÿ ÷àòäûì Ñàëàùëû êÿíäèíÿ âÿ êö÷ÿäÿ áèð óøàã ýþðöá ñîðóøäóì:
– Àé óøàã, áóðàäà ìÿêòÿá âàð?
Óøàã ùÿð èêè ÿëëÿðèíèí øÿùàäÿò áàðìàãëàðû èëÿ ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá,
“õîõ” åëÿäè âÿ ãà÷äû ýåòäè. Ñîíðà áèð êèøèéÿ ðàñò ýÿëäèì âÿ éåíÿ èñòÿäèì ìÿêòÿáèí îëìàüûíû, éà îëìàìàüûíû áèëÿì. Êèøè ìÿíÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿí ìÿêòÿá-çàä áèëìÿç. – Äåäèì:
– À êèøè, ùå÷ îëìàçñà áóðàíûí àüñàããàëëàðûíäàí âÿ ùþðìÿòëè ÿùàëèñèíäÿí áèð àäàì ìÿíÿ íèøàí âåð êè, îíëàðëà ýþðöøöì.
Êèøè ÿëèíè áèð òÿðÿôÿ óçàäûá äåäè:
– Áàõ îòóðóáëàð îðàäà.
Öçöìö ùàìàí òÿðÿôÿ òóòóá ýþðäöì êè, êÿíäèí êÿíàðûíäà, ñþéöä
àüàúûíûí äèáèíäÿ áåø íÿôÿð àäàì îòóðóá. Éàâûãëàøûá ýþðäöì êè, áóíëàð
éàíëàðûíà áèð òóëóü ÷àõûð ãîéóá, ñòÿêàíëàðû äîëäóðóá è÷èðëÿð. ßââÿë áóíó
ñîðóøäóì êè, “ñèç íÿ ìèëëÿòñèíèç?” Ùàìûñû áèðäÿí úàâàá âåðäèëÿð êè,
“ÿëùÿìäöëèëëàù, ìöñÿëìàíûã”.
Ñîíðà ìÿí õÿáÿðäàð îëóðàì êè, áó àüàëàð Ñàëàùëûíûí áÿéëÿðèäèðëÿð”.
Êèòàáûí 917-úè ñÿùèôÿñèíäÿ úÿíàá Ðåéíãàðò Øàìàõû ñÿôÿðèíè éàçûð:
“Ýèðäìàí ÷àéûíû êå÷èá, éåòèøäèì Øàìàõûéà. Êö÷ÿ èëÿ áèð øÿõñ ýåäèðäè.
Äèâàðûí äèáèíäÿ îòóðàí àäàìëàð áóíó ýþðúÿê òåç àéàüà äóðóá, ñàëàì
âåðäèëÿð. Ìÿí áèëäèì êè, áó øÿõñ ìþòÿáÿð áèð àäàì îëàúàã âÿ ÷öíêè
ÿëèíäÿ òÿñáèù äÿ âàðäû, ìÿí éÿãèí åëÿäèì êè, èòàÿò ÿùëè* îëìàëûäûð. Ìÿí
áó úÿíàáà äèããÿò åòìÿêäÿ èäèì, áèð íÿôÿð àäàì ìÿíÿ éàâûãëàøûá äåäè:
_________
* Ðóùàíè
62
– Àé àøíà, íÿ ÷îõ ùàúû àéàüà äèããÿò åäèðñÿí?
Äåäèì: – Ùàíñû ùàúû àüàéà?
Äåäè: – Î ÿëèíäÿ òÿñáèù ýåäÿíÿ.
Äåäèì: – Êèìäèð î âöúóä?
Úàâàá âåðäè êè: – Î úÿíàá, øÿùÿðèìèçèí ìþòÿáÿð âÿ ìþìöí øÿõñëÿðèíèí áèðèäèð.
Äåäèì: – Ìàøàëëàù!
Äåäè: – Áèð ãóëàã âåð, ñîíðà ìàøàëëàù äå.
Äåäèì: – Ñþçöíö ñþéëÿ.
Ðÿôèã áàøëàäû:
– Ìÿí øàìàõûëû ßëàääèí Ìîëëà Ãÿíè îüëóéàì. Áèç áåø ãàðäàø âÿ
èêè áàúûéûã. Êå÷ÿí çÿëçÿëÿäÿ áèçèì åâëÿð ó÷óá äàüûëäû âÿ áèç ùàìûëûãíàí êþ÷öá, Ýÿíúÿäÿ áàøëàäûã ñàêèí îëìàüà. Áó ùàúû êè, ÿëèíäÿ òÿñáåù
ýåäèð, áèçèì åâèìèçè ãÿñá åäèá, èìàðÿò òèêäèðèá, èëäÿ ö÷-äþðä äÿôÿ ùÿìèí åâäÿ ãîíàãëûã ìÿúëèñè ãóðóð âÿ øÿùÿðèìèçèí áèð ïàðà “àëèì” âÿ
“ôàçèë”ëÿðè ýÿëèá ùàìàí åâäÿ ïëîâ éåéÿíäÿí ñîíðà íàìàç ãûëûðëàð âÿ
þçëÿðè äÿ áóíó áèëèðëÿð êè, î éåð ãÿñáäèð.
Ìÿí áó ñþçëÿðè åøèòúÿê ãà÷äûì ùàìàí ùàúûíûí ãàáàüûíà âÿ
ñîðóøäóì:
– Ñÿí íÿ ìèëëÿòèñÿí?
Ùàúû àüà öçöíö ìÿíÿ ÷þíäÿðèá úàâàá âåðäè:
– ßëùÿìäöëèëëàù, ìöñÿëìàíàì.
Äåäèì: – ×îõ ñàü îë”.
Êèòàáûí 955-úè ñÿùèôÿñè Ðÿøò øÿùÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûá äåéèð: “Ðÿøò
ãàçûñû øÿðèÿòìÿäàð Àõóíä ùàúû Ìîëëà Ìåùäè Ðÿøò âÿ ÿëÿëõöñóñ Ýèëàí
ÿùëèíèí áàøûíà åëÿ áèð èò îéóíó ýÿòèðèð êè, õàëãûí ôÿðéàäû ýþéëÿðÿ áöëÿíä
îëóð. Ùÿð áèð ùàêèì Ðÿøòÿ âàðèä îëàí êèìè Àõóíä Ìîëëà Ìåùäè îíóíëà
ÿëáèð îëóá, áàøëàéûð áè÷àðÿ ÿùàëèíèí äÿðèñèíè ñîéìàüà âÿ ùÿð íÿ êè,
ôÿãèð-ôöãÿðàäàí ãàðÿò åëÿñÿ, ùàêèìëÿ éàðû áþëöð”. Úÿíàá Ðåéíãàðò
éàçûð êè, “ìÿí èñòÿäèì àõóíäó çèéàðÿò åäÿì. Úÿíàá ãàçû áèëäè êè, ìÿí
Àâðîïà ÿùëèéÿì âÿ ìÿíÿ ùþðìÿò ãîéóá éàâûãëàøäû âÿ ÿäÿáëÿ ìÿíèìëÿ ÿë-ÿëÿ âåðäè. Ìÿí ÿë âåðèá ñîðóøäóì:
– Úÿíàá àõóíä, ñèç íÿ ìèëëÿòñèíèç?
Àõóíä ìÿíÿ úàâàá âåðäè:
– ßëùÿìäöëèëëàù, ìöñÿëìàíàì”.
Êèòàáûí 967-úè ñÿùèôÿñè Áàêûäàí äàíûøûð. Ñÿééàù áàêûëûëàðû ìÿäù
åäèð âÿ ùÿòòà [êèòàáûí] áèð éåðèíäÿ Áàêû ÿùëèíè ãàìÿòäÿ âÿ øöúàÿòäÿ
63
Ðöñòÿì ïÿùëèâàíà îõøàäûð. Àììà ùåéèô êè, áóðàäà êèòàáûí áèð íå÷ÿ
âÿðÿãè úûðûëûá. Áàêû ôÿãÿðÿñèíèí àõûðûíäà éàçûð êè, “ùÿð áèð áàêûëûäàí ñîðóøäóì êè, “ìÿí þëöì, äîüðóñóíó äå ýþðöì, íÿ ìèëëÿòñÿí?” – âÿ ùàìû
àíä è÷èá ñþéëÿäè êè, “ÿäùÿìäöëèëëàù, ìöñÿëìàíàì” (ìàáÿäè âàð).
Èäàðÿäÿí:
Áèð êÿñ êè, èñòÿéÿ úÿíàá Ðåéíãàðòûí êèòàáûíû ÿëÿ ýÿòèðÿ, Òèôëèñäÿ ùÿð
ýöí íÿøð îëóíàí ìöñÿëìàí ðóçíàìÿëÿðèíèí áèðèíÿ ðöúó åòñèí.
ÈÔÐÀÒÛÍ ÌßÍÔßßÒÈ
(“Ùÿéàò”ûí 176-úû íþìðÿñèíè îõóéàíëàðëà áèð áàëàúà ñþùáÿò)
Úÿíàá Ù.Ê.“Ùÿéàòûí” ñþéëÿäèéèìèç íþìðÿñèíäÿ “Èôðàòûí ìÿçÿððÿòè” àäûíäà éàçäûüû ìÿãàëÿäÿ äåéèð:
“Áèð ìèëëÿòèí ùåéÿòè-úàìèÿñè íÿ ãÿäÿð ìÿñðóð âÿ øàä âÿ àçàä îëñà,
î ãÿäÿð òÿðÿããè åäÿð, î ãÿäÿð èø ýþðÿð, î ãÿäÿð äÿ øÿúè, ðÿøèä, àãèë âÿ
àëèì îëàð. Áþéöê Íàïàëéîí áèð âàõò äöøöíäö êè, Ôðàíñà ìèëëÿòèíèí
áèðèíúè ñÿáÿáè-òÿíÿççöëö ùöçí âÿ ãÿìäèð, þçö êëóáëàð à÷äû, ðÿãñ åòäè,
õàëãû ìöàøèðÿòÿ òÿùðèê åòäè. Ùÿì÷èíèí áþéöê Ïéîòð, ùÿì÷èíèí ñàèð
Àâðîïà ìóúèáè-òÿðÿããèëÿðè. Âÿ ëàêèí áèçèì Èðàí ìèëëÿòèíè äþâëÿò,
öëÿìà, ñàäàò, ÿøðàô, ðöÿñà – ùàìûñû àüëàìàüà äÿâÿò åäèðëÿð. ÙÿçðÿòèÙöñåéí ÿëåéùöññÿëàìûí øÿùàäÿòè äöíéàíûí áþéöê ìöñèáÿòëÿðèíäÿíäèð.
Ùÿð ñÿíÿ îí ýöí ìÿùÿððÿìè î áöçöðýöâàð ö÷öí ìÿùçóí îëìàã
ìöñòÿùÿáá, ìöÿêêÿä âÿ ñàâàáäûð âÿ ëàêèí èë îí èêè àé ìÿùçóí îëìàã,
àüëàìàã, áàø éàðìàã, ÿëëè ìèëéîí òöìÿí õÿðúëÿìÿê ìèëëÿòè ìÿðñèéÿõàí ñóðÿòèíäÿ ýÿäà åëÿéèá, ÷þëëÿðÿ ñàëìàã, ÿëáÿòòÿ, ìöçöððäèð,
áèøöáùÿ ìèëëÿòè ôÿëàêÿò âÿ ÿñàðÿòÿ ñàëàð. Áèð éåðÿ íÿ èøäÿí þòðö îëóðñàîëñóí úÿì îëàíäà, òîé ìÿúëèñèíäÿ, áàéðàì ýþðöøöíäÿ, ãîíàãëûãäà âÿ
ùÿð íþâ øàäëûã âÿ ãåéðè-øàäëûã ìÿúëèñèíäÿ âÿ ùÿòòà òèúàðÿòõàíàëàðäà âÿ
áÿëêÿ òÿðÿããè åäèá øöàðåéè-ìöàáèðäÿ, õàëãûí òÿðÿääöäöíö êÿñèá, èøýöúäÿí ãîéóá, áàøûíà âóðóá àüëàòìàã, ÿëáÿòòÿ, ìèëëÿòè áó ùàëà éåòèðÿð”.
Úÿíàá “Ù.Ê.”íûí áó ñþçëÿðèíèí úàâàáûíäà äåéÿ áèëÿðèê êè, áöòöí
éåð öçöíäÿ éåòìèø èêè ìèëëÿòèí è÷èíäÿ ùå÷ áèð ìÿìëÿêÿò òàïûëìàç êè,
ìöñÿëìàí è÷èíäÿ îëàí õåéèð âÿ áÿðÿêÿòèí éöçäÿí áèð ùèññÿñè îðàäà îëà
áèëñèí.
64
Àõ, ôÿäà îëóì ñÿíÿ, åé ìöñÿëìàí àëÿìè! Íÿ ýþçÿë èìèøñÿí!..
Àëëàù î ýöíö ùå÷ êÿñÿ ýþñòÿðìÿñèí êè, áèðèñè ýåäÿ äöøÿ þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí è÷èíÿ, ÿëèíäÿí äÿ áèð èø ýÿëìÿéÿ, áèð ñÿíÿò âÿ ãàáèëèééÿò ñàùèáè
îëìàéà! Éÿãèí êè, áåëÿ áèð àäàìûí äèëÿíìÿêäÿí ñàâàéû áèð ÷àðÿñè îëìàéàúàã.
Àììà äè ýÿë ìöñÿëìàí àëÿìèíÿ Àëëàù ìèí-ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí!
ßýÿð ìöñÿëìàí è÷èíäÿ “àüà” îëìàã, ÷þðÿê ñàùèáè, ùþðìÿò-èççÿò ñàùèáè
îëìàã èñòÿéèðñÿí, ìåéäàí ýåíèøëèêäèð, ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí îë, Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí. ßýÿð óøàãëûãäàí àðçó åëÿéèáñÿí äþâëÿò âÿ úÿëàë ñàùèáè
îëàñàí âÿ þçöí äÿ ùå÷ áèð çÿùìÿò ÷ÿêìÿéÿñÿí, ýåò ìÿðñèéÿõàí îë; áó
øÿðòëÿ êè, óúà ñÿñèí îëà; þçýÿ áèð øåé ëàçûì äåéèë.
Áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã.
Óøàã âàõòû, Ìîëëà Ùåéäÿðèí ìÿêòÿáèíäÿ îõóéàí âàõò, ìÿíèì áèð
éîëäàøûì âàð èäè; àäû Ãàôàð èäè. ×îõ éàõøû îüëàí èäè. Àììà äÿðñ îõóìàüà áèðúÿ òèêÿ ùÿâÿñè éîõ èäè. Áèð ýöí àõóíä, Ãàôàðûí àéàãëàðûíû ôÿëÿããÿéÿ ãîéìàã èñòÿéèðäè. Àììà Ãàôàð áóíó áàøà äöøöá äÿðñäÿí
ãà÷äû. Èíäè Ìîëëà Ãàôàð Äàíàáàø êÿíäèíäÿ øþùðÿòëè ìÿðñèéÿõàíàëàðûí
áèðè ùåñàá îëóíóð.
Áÿëè, Àëëàù ìöñÿëìàí àëÿìèíÿ áÿðÿêÿò âåðñèí! Ìåéäàí âöñÿòëèäèð,
ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí îë: ñèíÿçÿí îë, íþâùÿõàí îë, ìÿøÿë éàíäûðàí îë, äÿñòÿáàøû îë, øÿáèùýÿðäàí îë… ùÿð íÿ êåôèí èñòÿéèð – îë!..
Áóðàäàí äà áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã.
Àâðîïà êèòàáëàðûíäà âÿ ñÿéàùÿòíàìÿëÿðèíäÿ ìöñÿëìàíëàðäàí ñþç
äöøÿíäÿ éàçûðëàð êè, ìöñÿëìàíëàð èë îí èêè àé àüëàìàãëà âàõòëàðûíû
êå÷èðèðëÿð.
Òóòàã êè, áó ñþçëÿð ñÿùâäèð, ÷öíêè ùÿðäÿíáèð ìÿðñèéÿäÿí ñîíðà
ìÿñúèääÿí ÷ûõûá ìöòðöá ìÿúëèñèíÿ äÿ ýåäèðëÿð. Àììà áóíèëÿ áåëÿ, î
éåðëÿðäÿ êè, ìöòðöá éîõäó, âàãåÿí èë îí èêè àé ìöñÿëìàíëàð àüëàìàãëà
âàõòëàðûíû êå÷èðèðëÿð.
Áóðàäàí äà áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã.
Ãàáàãúà ÿðç åëÿäèéèì Ìîëëà Ãàôàð ìÿðñèéÿõàíëà áèëäèð áèð äÿôÿ
ýþðöøÿí âàõò ìÿí îíäàí ñîðóøäóì:
– Àé Ìîëëà Ãàôàð ñÿí Àëëàù, ìÿíè áèð áàøà ñàë ýþðöì, íÿäÿí þòðö
áèð èëèí ÿðçèíäÿ ö÷ éöç àëòìûø áåø ýöí õàëãû àüëàìàüà äÿâÿò åäèðñÿí âÿ
ùàëîíêè, ìöñÿëìàíûí ìöñèáÿò ÿééàìû ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàì àéûäûð?
Ìîëëà Ãàôàð ÿââÿë ñþçöí äîüðóñóíó äåìÿê èñòÿìÿäè. Àììà ñîíðà
àíä âåðäè êè, áó ñèððè ìÿí ùå÷ êÿñÿ à÷ìàéûì âÿ áàøëàäû:
65
– Àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ÿýÿð áèç ìÿðñèéÿõàíëàð äóðóá áèðúÿ ìÿùÿððÿì àéûíà èêòèôà åëÿéèá* ãåéðè àéëàðû áåêàð ãàëñàã, ïÿñ îíäà áèçèì
ðóçóìóç ùàðàäàí âÿ êèìäÿí éåòèøÿúÿê?
Áèð ãÿäÿð ôèêèð åäèá ýþðäöì êè, ðÿôèãèì äîüðó äåéèð.
ÁÈÐ ÝÖÐÚÖÉß ÚÀÂÀÁ
Ýöðúö ìöùÿððèðëÿðèíäÿí áèð ðÿôèãèì äöíÿí ýÿëìèøäè áèçÿ ñþùáÿòÿ.
Äàíûøûã ìèëëÿòëÿðèí ãàáàüà ýÿëìÿéèíäÿí äöøäö. Ðÿôèãèì áàøëàäû êè,
ùÿð áèð ìèëëÿò ö÷öí íèúàò éîëó òàïìàã áàëàúà óøàãëàðû ìÿêòÿáÿ ýþíäÿðèá òÿðáèéÿ âåðìÿêëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. ßýÿð áåëÿ îëìàñà, ùå÷ áèð øåé ôàéäà
áàüûøëàìàç: íÿ ùöððèééÿò, íÿ ìÿøðóòèééÿò, íÿ úöìùóðèééÿò, íÿ çÿíáóðèééÿò, íÿ ÷ÿí÷óðèééÿò…
Ãÿðÿç ðÿôèãèì áóíëàðäàí áèð íå÷ÿñèíè äÿ ñàéäû âÿ áó ñþçëÿðè
äåéÿíäÿí ñîíðà ìÿíèì ðÿéèìè ñîðóøäó. Ìÿí úàâàá âåðäèì êè, ùÿëÿ
ñþçöíö äå ãóðòàð, ìÿí àõûðäà áèðäÿí úàâàá âåðÿðÿì.
Ãîíàüûì áàøëàäû:
– Ö÷ éöç èë áóíäàí èðÿëè Ôðÿíýèñòàíäà äà óøàãëàð 18 éàøûíà êèìè
êö÷ÿëÿðäÿ àøûã îéíàðäûëàð, ãûçëàð ãûúìàäàø âÿ áåøäàø îéíàðäûëàð.
Ùöððèééÿò, úöìùóðèééÿò [ñþçö] äàíûøàíûí ãóëàãëàðûíû êÿñÿðäèëÿð.
Î âÿäÿ Ôðÿíýèñòàí ïàäøàùû îí äþðäöíúö Ëöäîâèê ùÿìèøÿ äåéÿðäè:
“Ùþêóìÿò èáàðÿòäèð òÿê ìÿíèì âöúóäóìäàí” âÿ êèìèí ùöíÿðè âàð èäè
èðàä åòñèí âÿ áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, óøàãëàð 18 éàøûíà ÷àòàí êèìè êö÷ÿëÿðäÿ àøûã îéíàðäûëàð. Àììà åëÿ êè, úàìààò åëì âÿ ìÿðèôÿò âàñèòÿñèëÿ
áàøëàäû ýþçöíö à÷ìàüà, Ôðÿíýèñòàí ïàäøàùëàðû äà éàâàø-éàâàø òÿøðèôëÿðèíè àïàðäûëàð. Îäóð êè, èíäè Ôðÿíýèñòàí ùþêóìÿòèíè ìÿùç úàìààòûí þç
âÿêèëëÿðè èäàðÿ åäèð. Îäóð êè, Ôðÿíýèñòàí ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ îëàí øþùðÿòè èëÿ
ôÿõð åòìÿêäÿäèð.
Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ýöðúö ðÿôèãèì ýåíÿ ìÿíèì ðÿéèìè ñîðóøäó. Äåäèì:
– Ùÿëÿ ñþçöíö ãóðòàð. Ìÿí àõûðäà áèðäÿí úàâàá âåðÿðÿì.
Ðÿôèãèì áàøëàäû:
__________
* Êèôàéÿòëÿíèá
66
– Áèð âàõò âàð èäè êè, Ýåðìàíèéà èìïåðàòîðëàðû, íÿóçöáèëëàù*, Àëëàù
èääèàñû åäèðäèëÿð âÿ îíëàðûí ðÿôòàðû ö÷öí ùå÷ áèð ãàíóí éîõ èäè. Áóíóí
äà ñÿáÿáè î èäè êè, óøàãëàð îí ñÿêêèç éàøûíà êèìè êö÷ÿëÿðäÿ àøûã îéíàéûðäûëàð, ãûçëàð äà ùàáåëÿ. Àììà äè ýÿë èíäè ýþð êè, èøëÿð íåúÿ îëóá: èíäè
Ýåðìàíèéà ïàäøàùû øèêàðà** ýåäÿíäÿ äÿ úàìààò âÿêèëëÿðèíäÿí èçí
èñòÿéèð. Ìÿùç ìÿêòÿáëÿð âÿ ýåíÿ ìÿêòÿáëÿð Ýåðìàíèéà ìèëëÿòèíè áó
ìÿðòÿáÿéÿ éåòèðèáäèð.
Ýåíÿ áó ñþçëÿðè äåéèá, ðÿôèãèì ìÿíèì ðÿéèìè ñîðóøäó. Äåäèì:
– Ñþçöíö ãóðòàð, ðÿéèìè àõûðäà äåéÿðÿì.
Ãîíàüûì áàøëàäû:
– Àé Ìîëëà, àíä âåðèðÿì ñÿíè äÿðâèø Àüàáàëàíûí úàíûíà! Ñÿíÿ ìÿí
èíäè áèð ñþç äåéÿúÿéÿì. Ñÿí ìÿíèì áó ñþçöìö ÿëáÿòòÿ éåòèð èðàíëûëàðà. – Äåäèì:
– Áàø öñòÿ.
– Èðàíëûëàð èíäè øàäëûãëàðûíäàí ìàéàëëàã àøûðëàð. Àììà áóíó áèëèðëÿðìè êè, èíýèëèñ ìÿìëÿêÿòèíäÿ ìÿøðóòèééÿò ôÿðìàíû ìèëàäè òàðèõèíèí
1215-úè èëèíäÿ åëàí îëóíóá âÿ ùÿìèí òàðèõäÿí 1689-úó èëÿäÿê èíýèëèñ
ìèëëÿòè èëÿ èíýèëèñ ïàäøàùëàðûíûí ìàáåéíèíäÿ*** ùöððèééÿò öñòÿ ùÿäñèç
äàâàëàð ÿìÿëÿ ýÿëèá, ùÿäñèç ãàíëàð òþêöëöá, ö÷ äÿôÿ áþéöê èíãèëàá
çöùóðÿ ýÿëèá âÿ ìÿùç 1689-úó èëäÿ èíýèëèñ ìÿøðóòèééÿòè áÿðãÿðàð îëóá?
Úàìààòûí ïàäøàùà ýöú ýÿëìÿñèíèí ñÿáÿáè ìÿùç î îëäó êè, óøàãëàð
êö÷ÿëÿðäÿí éûüûøûá âÿ àøûãëàðûíû Èðàíà ýþíäÿðèá äîëóøäóëàð ìÿêòÿáëÿðÿ.
Ñþçöíö òàìàì åäèá ãîíàüûì ðÿéèìè ñîðóøäó. Ìÿí äîñòóìà áåëÿ
úàâàá âåðäèì âÿ ýöìàí åäèðÿì êè, éàõøû úàâàá âåðìèøÿì; äåäèì:
– Ðÿôèã, ÿââÿëà, ÷îõ óçóí ìöøÿððÿô îëäóí. Áèçèì Ëàüëàüû äà ÷îõ
äàíûøàíäû, àììà äàíûøàíäà ýåíÿ áàøà äöøìÿê îëóð êè, íÿ äåäè âÿ ëàêèí
ñÿí î ãÿäÿð ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿí íàüûë åëÿäèí êè, èíäè äÿ ãóëàãëàðûì òàããûëäàéûð. Íÿ áèëèì Ôðÿíýèñòàí áåëÿ ýÿëäè, ìÿøðóòèééÿò áåëÿ ýåòäè. Èêèíúè
äÿ áóäóð êè, ñÿí íàùàã éåðÿ õÿéàë åäèðñÿí êè, áèçèì îüëàíëàð âÿ ãûçëàð
îõóìóðëàð.
Ãîíàüûì ùèðñëÿíèá òåç äóðäó àéàüà. Äåäèì:
– Éàâàø! Ùå÷ ùèðñëÿíìÿ! Î êè îüëàí óøàãëàðûìûçäû, îíëàð îí ñÿêêèç
éàøûíà êèìè îõóéóðëàð: ÿëèô çÿáÿð-ÿ. Áå çÿí áå. Úèì çÿáÿð úå…
______________
* Áóðàäà: Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí
** Îâ.
*** Àðàñûíäà
67
Ðÿôèãèì ñþçöìö êÿñèá äåäè:
– ×îõ ÿúÿá. Áóíó îüëàí óøàãëàðû îõóéóð. Áÿñ ñÿí äåäèí êè, ãûçëàð
äà îõóéóðëàð?
Òåç úàâàá âåðäèì:
– ßëáÿòòÿ, ãûçëàð äà îõóéóðëàð. Ãûçëàðûí äà ö÷-äþðäö áèð éåðÿ úÿì
îëàíäà, áèðè ýþòöðöð ãàâàëû, áèðè äöøöð îéíàìàüà âÿ ãàëàíëàðû äà ÷ÿïèê
òóòóá îõóéóðëàð:
Áó ýåúÿ éåìèøÿì áèð äÿíÿ ãàðïûç,
Áàëàì åé, áàëàì åé! Áàëàì åé!..
ÀÁÈÐÈÍ Âß ÊÈËÀÁ
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë òöðê ãÿçåòëÿðèíèí áèðèíäÿ îõóäóì êè,
ðóñ ÿäèáè ìÿøùóð Êðûëîâ “Àáèðèí âÿ êèëàá” àäûíäà áèð òÿìñèë éàçûá.
×öíêè ìÿí ðóñúà àç-÷îõ îõóìóøàì âÿ ìÿëóìäóð êè, Êðûëîâóí
òÿìñèëëÿðèíè ìöáòÿäè ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóäóðëàð, ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäèì êè,
áó òÿìñèëäÿí ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð. À÷äûì Êðûëîâóí ìÿúìóÿñèíè âÿ
âÿðÿãëÿéèá, “Àáèðèí âÿ êèëàá” àäûíäà áèð òÿìñèë òàïà áèëìÿäèì. Ñîíðà
þç-þçöìÿ ùà ôèêèðëÿøäèì êè, ýþðÿñÿí, “Àáèðèí âÿ êèëàá” íÿ äåìÿêäèð?
Àõûðû ÿðÿáè áèëÿíëÿðèí áèðèñè ìÿíè áàøà ñàëäû êè, “àáèðèí” – éÿíè
ÿðÿáúÿ êå÷ÿíëÿð, éîë÷óëàð; “êèëàá” – éÿíè èòëÿð.
Áóðàäà ìÿí áàðìàüûìû äèøëÿäèì: “à êèøè, áó òÿìñèëè áèç ðóñ äÿðñè
îõóéàí âàõò ÿââÿëèíúè èë îõóéóá ÿçáÿðëÿìèøèê”.
Èíäè ìÿí ÷îõ ùåéèôñëÿíèðÿì êè, ÿðÿáúÿ ñàâàäûì éîõäóð; ÿýÿð
îëñàéäû, þìðöìäÿ áèðúÿ êÿëìÿ òöðêúÿ íÿ îõóéàðäûì, íÿ éàçàðäûì, íÿ
òÿðúöìÿ åäÿðäèì.
Ìÿíèì õÿéàëûìà áèð øåé äÿ ýÿëèð: ðóñúà îõóéàíëàðà ìÿëóìäóð êè,
Êðûëîâ òÿìñèëëÿðèíè ñàäÿ ðóñ äèëèíäÿ éàçûá êè, ðóñ ìèëëÿòè éàõøû áàøà
äöøñöí. ßýÿð Êðûëîâ áèëñÿéäè êè, òöðêëÿð îíóí òÿìñèëëÿðèíè òöðê äèëèíÿ
òÿðúöìÿ åäÿíäÿ éîë÷óëàðà “àáèðèí” âÿ èòëÿðÿ “êèëàá” àäû ãîéàúàãëàð,
éÿãèí êè, Êðûëîâ äà òÿìñèëëÿðèíè ôðÿíý, éà íåìñÿ äèëèíäÿ éàçàðäû.
Ùåéèô êè, ìÿí äÿ þçýÿëÿð êèìè ÿðÿá äèëèíè äÿðèí îõóìàìûøàì.
Ùîï-ùîï
68
ÑßÉÀÙßÒÍÀÌß
Ðåéíãàðòûí ñÿéàùÿò êèòàáûíäàí
(19-úó íþìðÿäÿí ñîíðà)
Êèòàáûí áèð éåðèíäÿ úÿíàá ñÿééàù Òèôëèñäÿí íàüûë åäèð. Äåéèð êè,
“àâãóñò àéûíûí 28-äÿ Òèôëèñÿ âàðèä îëóá, ìÿêòÿáõàíàëàðû ýþðìÿê èñòÿäèì. ßââÿë éîëóì äöøäö ö÷öíúö çöêóð* ýèìíàçèéàñûíà. Ùÿéÿò-áàúà
äîëó èäè àäàì èëÿ. Êèøè, þâðÿò, óøàã ãàðûøìûøäûëàð áèð-áèðèíÿ. Õÿáÿðäàð
îëäóì êè, áó ýöí ýèìíàçèéàéà òÿçÿ øàýèðäëÿð ãÿáóë îëóíóðëàð. Áó ìÿõëóãóí è÷èíäÿ ùÿð ìèëëÿòäÿí âàð èäè: ðóñ, ýöðúö, ÷îõëóúà åðìÿíè, éÿùóäè.
Áèð íå÷ÿ þâðÿòè äÿ àüëàéàí ýþðäöì. Ìÿëóì îëäó êè, áóíëàðûí óøàãëàðûíû
ãÿáóë åòìÿéèáëÿð; ÷öíêè äÿõè éåð éîõäóð (Ðóñèéà áåëÿ èøëÿð ÷îõ îëàð).
Öçöìö áèð øÿõñÿ òóòóá ñîðóøäóì:
– Àé ãàðäàø, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, ìÿýÿð áó øÿùÿðäÿ ùå÷ ìöñÿëìàí
éîõäó?
Íàìÿëóì øÿõñ ÿëèíè ãèáëÿ òÿðÿôèíÿ óçàäûá äåäè:
– Øåéòàíáàçàð ìíîãî.
Äåäèì: – Íåúÿ Øåéòàíáàçàð?
Úàâàá âåðäè: – Éÿíè ìöñÿëìàí àëÿìè.
Öç ãîéäóì Øåéòàíáàçàðà ñÿìò ýåòìÿéÿ âÿ ùÿãèãÿòäÿ ÷îõ ìöñÿëìàí ýþðäöì âÿ áóíó áèëäèì êè, Òèôëèñäÿ èéèðìè ìèíÿäÿê èñëàì áàëàñû
âàð. Áèð ìöñÿëìàíäàí ñîðóøäóì:
– Àé ìÿøÿäè, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, áóðàäà ìöñÿëìàíëàðûí ýèìíàçèéàñû ùàðàäàäûð?
Ìÿøÿäè ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ýåò, ýåò! Ìÿí ñÿí äåéÿí àäàìëàðäàí äåéèëÿì!..
Áèð àç äà ãàáàüà ùÿðÿêÿò åäèá, áèð ÷àé÷û äöêàíûíà ðàñò ýÿëäèì. Áèð
íå÷ÿ ìöñÿëìàí áèð ìîëëàíû ÿùàòÿ åäèá, áóíäàí ìÿñÿëÿ ñîðóøäóëàð.
Áóíëàðûí áèðèñè ìîëëàäàí áóíó ñîðóøäó:
– Úÿíàá àõóíä, ñÿí Àëëàù, áèçÿ áÿéàí åëÿ ýþðÿê Úàáèëãà âÿ Úàáèëñà øÿùÿðëÿðè – êè, ùÿð êèòàáëàðäà ìÿøùóðäóð, – ùàðàäàäûð? Ãàéèáäÿäèðìè
éà çàùèðäÿäèð?
Áèðè ìîëëàäàí áóíó ñîðóøäó:
– Úÿíàá ìîëëà, áèð áèçè áàøà ñàë, Äÿúúàëûí åøøÿéè íÿ ðÿíýäÿäèð, íÿ
ñóðÿòäÿäèð?
_________
* Áóðàäà: îüëàí
69
Áèð àéðûñû áóíó ñîðóøäó:
– Ôþâãäÿ îëàí éåääè ýþéëÿð âÿ òÿùòäÿ îëàí éåääè éåðëÿð – ìÿëÿêóò,
úÿáÿðóò, ëàùóò, íàñóò íÿéèí öñòöíäÿ äóðóáäóðëàð? Éåðèí öçöíäÿäèðëÿðìè
éà ñóéóí öñòöíäÿ?”
Úÿíàá Ðåéíãàðò äåéèð êè, “áó èøëÿðè áåëÿ ýþðÿí êèìè, ôàéòîí ÷àüûðûá
ìèíäèì âÿ äöç ñöðäöì âàüçàëà”.
Áóðàäà Òèôëèñ ñÿôÿðè òàìàì îëóð.
ÉÀÐ ÈËß ÝÞÐÖØÌßÊ
Íÿ õîøäóð áèð çàìàí äèëáÿðèí åøãèíäÿ çàð îëìàã
Öìèäè-âÿñë èëÿ ùèúðèíäÿ ìöääÿò áèãÿðàð îëìàã
Ùÿãèãÿò, ÿýÿð õîøäóð äèëáÿðèí âèñàëû öìèäèíäÿ îëóá, îíóí éîëóíäà
àùö çàð åòìÿê, ïÿñ ýþð íåúÿ õîøáÿõòäèðëÿð óçóí àéðûëûãäàí ñîíðà éàð èëÿ
ýþðöøÿíëÿð! Íåúÿ õîøäóð:
Óçàãäàí éàðûíû ýþðúÿê ÿñèá êþíëö, ãà÷ûá ðÿíýè,
Ãàëûá ñóðÿò êèìè, äèëäÿí äöøöá áèèõòèéàð îëìàã.
Áó ãÿäÿð âàð êè, äöíéàéè-ôàíèäÿ àç-àç øÿõñëÿðèí àëíûíà áåëÿ õîøáÿõòëèê éàçûëûá. Áóíóíëà áÿðàáÿð, äèëáÿðèí âèñàëû èëÿ õîøáÿõò îëàíëàð
éåíÿ ýàùáèð òàïûëûðëàð.
Àõûð âàõòëàðäà éàð èëÿ ýþðöøìÿêëèê êàìûíà éåòÿíëÿð, ÿââÿëà, Áàêûäà ìöñÿëìàí úàâàíëàðûäûð êè, ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñëÿð áàøëàíàíäàí áÿðè
êö÷ÿëÿðäÿ áàëàúà óøàãëàðûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèá, îíëàðû àõûðäà çèéàðÿò
åòäèëÿð.
Éåòèá íàýÿù âèñàëÿ, êàìÿ éåòìÿê ÷ÿðõè-êÿúðóäÿí,
Äîëàíìàã áàøûíà, øàéèñòåéè-áóñÿ êÿíàð îëìàã.
Òàìàì ö÷ àéäûð êè, ìÿêòÿáëÿð áàüëû, êö÷ÿëÿð áîø, úàâàíëàðûìûç
ñÿðýÿðäàí, áàëàúà ìÿùáóáëàðäàí àéðû äöøöá, Ìÿúíóí òÿê áèèõòèéàð âåéèëëÿíìÿêäÿ èäèëÿð. Ö÷ àé äåìÿê, íÿ äåìÿê! Òÿòèë èúàä åäÿíèí Àëëàù
åâèíè éûõñûí! Èíñàôÿí, ÷ÿòèíäèð.
×ÿòèíäèð ùèúðäÿ ñåéëàáè-äÿðäö ãÿì ùöúóìóäàí,
Çÿëèëö çàðö áèìèãäàðö õàðö õàêñàð îëìàã.
70
Äöíéàäà ìÿøóãóí âÿñëè èëÿ èêèíúè õîøáÿõò îëàíëàð ìöôòè âÿ øåéõöëèñëàì úÿíàáëàðûäûð êè, áó ýöíëÿðäÿ òÿçÿ òÿéèí îëóíàí åêçàðõûí, éÿíè ðóñ
ìèëëÿòèíèí ðÿèñè-ðóùàíèñèíèí ýþðöøöíÿ ýåòäèëÿð.
Ùÿãèãÿò, “ìÿùÿááÿò áèð áÿëà øåéäèð”. ×öíêè ðóñëàð è÷èíäÿ äÿ ðÿñì
áó úöðäöð êè, áèð âèëàéÿòÿ òÿçÿ âàðèä îëàí øÿõñ ÿââÿë ëàçûì ýþðäöéö
éåðëÿðÿ ýþðöøÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà áó úÿíàáûí “âèçèòèíÿ” ýÿëèðëÿð. Âÿ
ëàêèí:
Âöôóðè-øþâãäÿí òàá åéëÿìÿê, áèëëàù, äåéèë ìöìêöí,
ßäÿá, íåéëèì, îëóð ãàëèá, ÷ÿòèíäèð øÿðìñàð îëìàã.
Ö÷öíúö õîøáÿõòëÿð…
Ëàë îë, àé Ìîëëà! Íÿ ñÿìÿð ùàñèë îëàúàã áó ñþçëÿðäÿí? Êèìäèð ñÿíÿ
ãóëàã âåðÿí? Êèìäèð ìÿúìóÿ âÿ ãÿçåò îõóéàí?
Ãóëàãëàð êàð, ýþçëÿð êîð, ùèññëÿð òàð, çþâãëÿð ìÿùâ!..
Êèìäèð áèð ãÿïèê ãàðà ïóë âåðÿí ñÿíèí ëÿùâö ëÿÿáèíÿ? Êèìäèð åòèíà
åäÿí ñÿíèí ùÿúâ âÿ ìÿñõÿðÿíÿ? Ñÿí ùà éàç, éàç, éàç, éàç, éàç, éàç!..
Àììà áèëèðñÿíìè ñÿíÿ íÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð? Ñÿíÿ äåéÿúÿêëÿð:
Åøèòìÿê ýöíäÿ éöç ìèí ñÿðçÿíèøëÿð õîøäó äöøìÿíäÿí,
Íÿçÿðäÿí äöøöá, áèàð òÿê áèåòèáàð îëìàã.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ñåíòéàáð 1906, ¹23
×ßÒÈÍ ÌßÑßËßÉß ÚÀÂÀÁ
Áèð äàðöëìöÿëëèìèíäÿ àëòìûø äþðä ìöñÿëìàí óøàüû îëà âÿ áóíëàðûí
èêèñè ìöñÿëìàí äèëè áèëìÿéÿ ( éÿíè íÿ åéáè âàð?), áóíëàðà øÿðèÿò äÿðñèíè
íÿ äèëäÿ äåìÿê ëàçûìäûð, ðóñ äèëèíäÿ, éà ìöñÿëìàí äèëèíäÿ?
Áó ìÿñÿëÿéÿ êå÷ÿí íþìðÿìèçäÿ úàâàá èñòÿìèøäèê. ×öíêè èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð êÿñäÿí úàâàá ÷ûõìàäû, áèç éÿãèí åäèðèê êè, áóíóí ñÿáÿáè
ìÿùç áóäóð êè, ìÿñÿëÿ ÷îõ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð.
Ùÿðÿ áèð áåëÿ èòòèôàãäà, éÿíè áèð ÷ÿòèí ìÿñÿëÿ àðèç îëàíäà áèç éîëäàøëàðûìûçû áèð éåðÿ úÿì åäèá “êîíôðàíñ” ìÿúëèñè ãóðóðóã âÿ àüûë-àüûëà
âåðèá ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäèðèê.
Éîëäàøûìûç “Ùÿðäÿìõÿéàë” áó áàðÿäÿ áèð ñþç äàíûøìàã èñòÿìÿäè
âÿ úàâàá âåðäè êè, áó ýöí ãÿìÿð ÿãðÿáäÿí õàðèú îëóð. Áó ýöí àüûë èøëÿòìÿê âÿ èø ýþðìÿê éàõøû äåéèë.
71
“Ìîçàëàí” úàâàá âåðäè êè, áèð ìÿêòÿáäÿ àëòìûø äþðä ìöñÿëìàí
óøàüûíûí èêèñè ìöñÿëìàíúà áèëìÿñÿ, àúûãíàí øÿðèÿò äÿðñè âåðìÿê ëàçûì
äåéèë.
“Ùîï-ùîï” äåäè êè, ùàìûñûíäàí éàõøûñû áóäóð êè, óøàãëàðûí ùàìûñû
äÿðñäÿí ãà÷ñûíëàð âÿ øÿðèÿò äÿðñèíè íÿ ìöñÿëìàíúà îõóñóíëàð, íÿ
ðóñúà.
“Ãûçäûðìàëû”íûí úàâàáû áóäóð êè, øÿðèÿò äÿðñèíè ùÿð ñóðÿòäÿ ðóñ
äèëèíäÿ âåðìÿê ëàçûìäûð.
Ãàëäû “Ëàüëàüû”, áó åâè õàðàá áàøëàäû: Áàøàüðûñû îëìàñûí, áèð ýöí
âàð èäè, áèð ýöí éîõ èäè, áèð Èðÿâàí øÿùÿðè âàð èäè, îðàäà áèð äàðöëìöÿëëèìèí âàð èäè, î äàðöëìöÿëëèìèíèí áèð ðÿèñè âàð èäè êè, àäûíà Ìèðîïéåâ
äåéèðäèëÿð. Ùàìàí Ìèðîïéåâ èíäè Ãîðè äàðöëìöÿëëèìèíèí ðÿèñèäèð.
Úÿíàá Ìèðîïéåâ, áàøàüðûñû îëìàñûí îí èêè èë áóíäëàí èðÿëè áèð êèòàá
éàçûá âÿ ùàìàí êèòàáûíäà äåéèð êè, “Ìÿí ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíè ÷îõ, ÷îõ,
÷îõ äîñò òóòóðàì, àììà áèðúÿ èøëÿðè õîøóìà ýÿëìèð. “Íàìàçû ìöñÿëìàí äèëèíäÿ ãûëûðëàð, ðóñ äèëèíäÿ ãûëìûðëàð”.
Îäóð êè, úÿíàá ðÿèñ ìÿùç ìöñÿëìàíëàðû èñòÿìÿêëèê éîëóíäà î âÿäÿäÿí èíäèéÿ êèìè øÿðèÿò ìöÿëëèìëÿðèíÿ øÿðèÿòè ìöñÿëìàí äèëèíäÿ þéðÿòìÿéè ãÿäÿüàí åäèáäèð.
Îäóð êè, Úÿíàá Ìèðîïéåâ ùÿòòà éóõóäà äà ìöñÿëìàíúà äàíûøàí
óøàãëàðûí ãóëàãëàðûíû êÿñèð êè, áèð äÿ áåëÿ ãÿëÿò åëÿìÿñèíëÿð. Áó ñþçëÿðè
äåéÿíäÿí ñîíðà “Ëàüëàüû” áó úöð õÿòìè-êÿëàì åòäè...
– ßýÿð ìÿí þçöì äÿ øÿðèÿò ìöÿëëèìè îëñàì, ìÿí þçöì äÿ øÿðèÿò
äÿðñèí ðóñúà îõóäàðàì, ÷öíêè ÿââÿëà áóäóð êè, íÿ åéáè âàð, óøàã
“àëëàùö-ÿêáÿð” éåðèíÿ ãîé äåñèí “àëëàõ áîëøîé” âÿ áèð äÿ ÿýÿð ðóñúà
äåìÿñÿì, éÿãèí áèëèðÿì êè, Ìèðîïéåâ ìÿíèì äÿ ãóëàãëàðûìû êÿñÿð.
“Ëàüëàüû” ñþçöíö ãóðòàðûá îòóðäó. Ìÿí áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåäèá áóíóí
úàâàáûíäà áèð ñþç òàïà áèëìÿäèì. Àõûðäà Ñÿäè éàäûìà ýÿëäè:
Áèçè éîðìà áèúà éåðÿ, ãûë êÿðÿì,
Ðÿâà ýþðìÿ áó ìèëëÿò îëñóí ÿäÿì.
Ìÿçÿí áèòÿÿììöë áÿêöôòàð äÿì
Íèêó ýó, ÿýÿð äèð ýóéà, ÷å ãÿì.
Ñþçö ùÿã äàíûø áÿðàéè-àëèúÿíàá,
Íÿëÿð ñþéëÿéèðñÿí, à õàíÿõÿðàá?
Áåíèòã àäÿìè áåùòÿðÿñò ÿç úîðàá
Ýîðàá ÿçòî áåù êÿð íÿýóéè-ñÿâàá.
72
À÷ûá äèë áó ìÿõëóãÿ ÷îõ âóðìà íèø
Áèçÿ ðÿùì ãûë åé ìÿñÿíäèäÿ êèø.
Ìÿúàëè-ñöõÿí òà íÿéàáè çè ïèø
Áåáèùóäÿ êöôòÿí ìÿíáÿð ãÿäðè-õèø.
ÍßÑÈÙßÒÈ-ÙÖÊßÌÀ
Áó êèòàá÷àäà ÿäÿáÿ äàèð éàçûëàí íÿñèùÿòëÿðè éÿúóúó äèëèíäÿí òÿðúöìÿ åòìèøèê êè, ìèëëÿò óøàãëàðû îõóéóá ÿìÿë åäÿëÿð, ÷öíêè èíñàíà ÿââÿë
ëàçûìäûð ÿäÿá, ñîíðà äÿðñ (Éÿíè áÿçè ðÿéëÿðÿ ýþðÿ äÿðñ î ãÿäÿð äÿ
âàúèá äåéèë).
Êö÷ÿäÿ ýåäÿíäÿ:
1) Êö÷ÿäÿ ýåäÿí âàõò êèòàáëàðûíû äèâàð äèáèíäÿ ãîéóá âÿ äèâàðà
äûðìàøûá õàëãûí àëìà âÿ àë÷àñûíû êàë-êàë éûüûá úèáëÿðèíÿ äîëäóðìà,
÷öíêè áèð ìîëëà ýÿëèá êèòàáëàðûíû ýþòöðöá úûðàð.
2) Êö÷ÿäÿ ãîúà êèøèëÿðèí ïàïàüûíû ýþòöðöá ãà÷ìà, èòëÿðè òóòóá
ìèíìÿ, áàëàúà óøàãëàðûí âÿ äèëÿí÷èëÿðèí öñòÿ èòëÿðè êöøêöðòìÿ âÿ ãîúà
àðâàäëàðûí ÷àäðàñûíû áàøûíäàí ÷ÿêèá ãà÷ìà, ÷öíêè áó èøëÿð áèð àç éàõøû
èøÿ îõøàìûð.
3) Êö÷ÿäÿ ôàéòîíóí äàëûíà àòûëûá ìèíÿíäÿ ñÿé åëÿ êè, ìöðÿêêÿá
øöøÿñè ÿëèíäÿí äöøöá ñûíìàñûí.
4) Ìÿêòÿáäÿ þéðÿíäèéèí äÿðñè êö÷ÿäÿ ýåäÿ-ýåäÿ þç-þçöíÿ
ÿçáÿðëÿ âÿ èñòÿéèðñÿí êè, éàäûíäàí ÷ûõìàñûí, õàëãûí ãàïûëàðûíà êþìöð
èëÿ, éà òàáàøèð èëÿ éàçà-éàçà ýåò.
5) Ìöðÿêêÿá øöøÿñè èëÿ âóðóá õàëãûí àêîøêàëàðûíûí øöøÿñèíè
ñûíäûðìà, î ñÿáÿáÿ êè, îëà áèëÿð ñÿíèí þç øöøÿí ñûíñûí âÿ åâèíèçäÿ äÿðñëÿðèíè éàçìàüà ìöðÿêêÿá òàïûëìàñûí.
6) Êö÷ÿäÿ ñÿíÿ êèøèëÿð ïèñ ñþçëÿð äåñÿëÿð, éàâóãäàí îíëàðû ñþéìÿ,
÷öíêè òóòóá äþéÿðëÿð, àììà áèð àç óçàãëàøûá ñÿí äÿ îíëàðà ïèñ ñþç äå.
7) Êö÷ÿäÿ éîëäàøëàðûí èëÿ äàëàøàíäà, ùåéáÿäÿí ïîëàä ãÿëÿìè
÷ûõàðäûá ÿëèíÿ ñîõìà, ÷öíêè ãÿëÿìèí ñûíàð.
73
ÊÅ×ßÍ ÝÖÍËßÐ
Êå÷ÿí ýöíÿ ýöí ÷àòìàç…
Àòàëàð ñþçö
Äöíÿí êîíêàäà èêè íÿôÿð åðìÿíè ãûçû ýþðäöì. Áóíëàðûí áèðèíèí
ÿëèíäÿ åðìÿíè ãÿçåòè âÿ î áèðèíèí ÿëèíäÿ áèð íå÷ÿ êèòàá âàð èäè. Áóíëàð
åðìÿíèúÿ äàíûøûðäûëàð. Èñòÿäèì áóíëàðûí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñàì. Êîíäóêòîð ýÿëèá ìÿíÿ áèëåò âåðäè âÿ áåø ãÿïèê àëäû. Åëÿ êè, êîíäóêòîð âàç
êå÷äè, ìÿí ýåíÿ ãóëàüûìû âåðäèì ãûçëàðà. Áóíëàðûí áèðè äåéèðäè:
– Øóøàíèê, ýÿëÿñÿíÿ ñÿíäÿí áèð òàïìàúà ñîðóøóì?
Éîëäàøû úàâàá âåðäè êè, “ñîðóø”. Ãûç áàøëàäû:
– Åøèòìèø îëàðñàí, Øóøàíèê êè, éàõûí âàõòëàðäà Àâñòðèéà ïàäøàùû
Ôðàíñ Èîñèô Àäðèàòèê äÿðéàñûíà ùÿðáè òÿëèì ö÷öí ýÿìèëÿð ýþíäÿðÿúÿê
èäè âÿ þçö òàìàøàéà ýåäÿúÿê èäè. Èíäè åøèäèðñÿíìè êè, éàçûðëàð Ôðàíñ
Èîñèô äÿõè íàõîøëóüó ñÿáÿáèíäÿí Àäðèàòèê ñÿôÿðèíÿ ÷ûõìàéàúàã. Èíäè,
Øóøàíèê, ùöíÿð èñòÿðÿì êè, òàïàñàí ýþðÿê, Àâñòðèéà ïàäøàùûíûí áó òåçëèêëÿ íàõîø îëìàüûíà ñÿáÿá íÿ îëäó âÿ ÿýÿð Ôðàíñ Èîñèô äöç àäàìäû,
íèéÿ áèð þçýÿ âàõò íàõîøëàìàäû, Àäðèàòèê ñÿôÿðèíÿ ùàçûðëàøàí êèìè õÿñòÿ îëäó? Áó áèð òàïìàúàäûð, òàïñàí, íÿ èñòÿñÿí ñÿíÿ âåðÿðÿì.
Ãûç áèð àç ôèêèð åäèá, èñòÿéèðäè úàâàáûíû áàøëàñûí, êîíòðîëéîð* ýÿëäè
áèëåòëÿðÿ áàõìàüà. Ìÿí áèëåòèìè ÷ûõàðäûá íèøàí âåðÿíäÿí ñîíðà êîíòðîëéîð ãÿìèøèíè ÷ÿêäè âÿ ìÿí áàøëàäûì ãûçûí úàâàáûíà ãóëàã âåðìÿéÿ.
Ãûç áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Ìÿíèì éÿãèíèìäèð êè, Àâñòðèéà ïàäøàùûíûí íàõîø îëìàüû áÿùàíÿäèð. Áåðëèíäÿ ôèðÿíý äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí “Ëþæìàíø” ãÿçåòèíèí Âåíàäà îëàí ìöõáèðè Ôðàíñ Èîñèôèí íàõîøëóüóíó áèëìÿððÿ èíêàð åäèð. ßùâàëàò
áó òþâðäö êè, Àäðèàòèê âèëàéÿòèíèí ÿùàëèñè ÿêñÿðÿí Èòàëèéà ìèëëÿòèäèð.
Àâñòðèéà ïàäøàùûíà õÿáÿðäàðëûã âåðèáëÿð êè, ÿýÿð î, Àäðèàòèê òîðïàüûíà
àéàã áàññà, âèëàéÿòèí Èòàëèéà òàéôàñû îíà íàìÿãáóë íöìàéèøëÿð åäÿúÿê.
Áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, Èòàëèéà ìèëëÿòè úàíëàðûíû äà ôÿäà åòìÿéÿ ùàçûðäûðëàð êè, þçýÿ ïàäøàùà òÿáÿèééÿò ýþñòÿðèá áàø ÿéìÿñèíëÿð.
Ãûç áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà éîëäàøû óòàíìàç-óòàíìàç áó ãÿäÿð
àäàìûí è÷èíäÿ ÿââÿë áàøëàäû éîëäàøûíûí àüçûíäàí þïìÿéÿ âÿ ñîíðà ñàü
ÿëèíè éóõàðû ãàëõûçûá áèð íå÷ÿ äÿôÿ óúàäàí äåäè:
– Àõ, àõ! Åøèäèðñÿíìè, Ùàéàñòàí? Åøèäèðñÿíìè ùàéðåã? Åøèäèðñÿíìè, éåíõèáàðã, ôëàí, ôëàí, ôëàí…
______________
* Áèëåòëÿðè éîõëàéàí
74
Ìÿí éÿãèí åòäèì êè, áó ãûç äÿëèäèð. Àììà ñîíðà äÿëèëèéèíäÿí äÿ
áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Éÿíè ùå÷ áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Ñþçöí äîüðóñó, ãóëàãëàðûì òàããûëäàäû.
Àììà áèðúÿ øåé éàäûìà äöøäö: Àõ, êå÷ÿí ýöíëÿð!..
Óøàãëûãäà áèð ýöí áèáèìýèëÿ ãîíàã ýåòìèøäèì. Áèáèýÿëíèì Ùöðèíèñÿ ÿìèýÿëíèì Íóðúàùàíëà ñþùáÿò åäèðäèëÿð. Ùå÷ éàäûìäàí ÷ûõìàç.
Áóðàñû éàõøû éàäûìäàäûð êè, Íóðúàùàí Ùöðèíèñÿäÿí áó òàïìàúàíû ñîðóøäó: Î íÿäè êè:
Ýöíäÿ äþéöð àòàñû,
Àëàð áàøûíà òàñû.
Àááàñûíû èêè øàùû áèëèá õÿðúëÿð,
Èêè øàùûíû äà àááàñû.
Ùöðèíèñÿ áèð àç ôèêèð åäèá, ñåâèíúÿê úàâàá âåðäè:
– À ãûç, î ìöñöðìàí àðâàäûäû äà! Áàøûíà êöë!
Àõ, êå÷ÿí ýöíëÿð, íÿ ýþçÿë èìèøñÿí!..
Èíäè äÿõè íÿ ýþçëÿéèðñÿí, åé êþíöë, ñàâàéû ãÿìäÿí âÿ ãöññÿäÿí?
Òà êå÷ÿë-êö÷ÿëëÿð îëäó èíäè éàðûí, åé êþíöë,
Ãàðÿ îëäó éàð ÿëèíäÿí ðóçèýàðûí, åé êþíöë.
Éöç úÿôà ýþðäöí, âÿëè áèð ýÿç êèôàéÿò åòìÿäèí,
Ùÿð ñèôàòûíäàí õÿúèëñÿí íàçëû éàðûí, åé êþíöë.
Íÿ öìèä èëÿ ýåíÿ ìèëëÿò ñÿíÿ âåðìèø ôÿðèá
Êèì, ôÿðÿùíàê îëìóñàí, éîõäóð ãÿðàðûí, åé êþíöë?
Êö÷ÿëÿðäÿ ýþðìöñÿí éîõñà êè, âåë, ëöò, áàìáûëû,
Òîõòàìûð ùÿð ýöí ýåíÿ áèð àùö çàðûí, åé êþíöë?
Àëäû ÿãëö ùóøèíè áèòëÿð âÿ ÷èðêè ìèëëÿòèí,
Ýåòäè ÿëäÿí éîõ éåðÿ ìÿúìóè âàðûí, åé êþíöë.
Ãûðìûçû ñàããàëÿ ãîéìàçäûì ñÿíè áÿíä îëìàüà,
Ìÿíäÿ îëñàéäû ÿýÿð êèì èõòèéàðûí, åé êþíöë.
Ñþéëÿäèì ãóëè-áèéàáàíèäÿí ÿë ÷èê, ÷ÿêìÿäèí,
Àõûðû ìÿúìóÿáàçëûã îëäó êàðûí, åé êþíöë.
75
ÚÀÂÀÁ
ßùìÿä áÿé Àüàéåâ úÿíàáëàðûíà
(Ìöøòÿðè ìÿñÿëÿñè)
Úÿíàá ßùìÿä áÿé! Ìþùòÿðÿì “Èðøàä” êàñïèñèíäÿ “Ùÿéàò”ûí áàüëàíìàüûíäàí ñþùáÿò à÷ûá, ìöñÿëìàíëàðäàí ýèëåé åäèðñÿí êè, ãÿçåò îõóìàüà ìåéèë åòìèðëÿð. Éàçûðñàí êè, ìÿäÿíè ìèëëÿòëÿðèí ùÿäñèç ãÿçåòëÿðè
âÿ ìÿúìóÿëÿðè âàð âÿ ùÿð áèð ãÿçåòèí ùÿäñèç âÿ ùåñàáñûç ìöøòÿðèñè âàð.
Éàçûðñàí êè, áöòöí Èðàí àëÿìèíäÿ áèð äÿíÿ ýöíäÿëèê ðóçíàìÿ éîõäóð
âÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû èêè äÿíÿ ãÿçåòè ñàõëàéà áèëìèðëÿð âÿ áóíëàðûí
ùàìûñûíäàí ñîíðà éàçûðñàí êè, áó ÿùâàëà ñÿáÿá, ÿââÿëà, ìîëëàëàðäûð âÿ
ñàíèéÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”.
Ìÿí þç òÿðÿôèìäÿí âÿ ÿýÿð ìîëëàëàð äà èñòÿéèðëÿðñÿ, îíëàðûí äà òÿðÿôèíäÿí âÿ ìîëëàëàðäàí ñàâàéû, ùÿòòà, ùàúû, ìÿøÿäè, õàí, áÿé – òà íÿ
áàøûíû àüðûäûì, – úÿìè ìöñÿëìàíëàðûí òÿðÿôèíäÿí ëàçûì ýþðäöì ñÿíÿ
úàâàá âåðèì.
Äåéèðñÿí êè, ìöñÿëìàíëàð ãÿçåò îõóìàüû þçýÿ ìèëëÿòëÿð êèìè õîøëàìûðëàð. Ãàðäàø, ìöñÿëìàíëàð áàøëàðûíà íÿ äàø ñàëñûíëàð? Ñèç ãÿçåòäÿ
íÿ éàçûðñûíûç êè, ìöñÿëìàíëàð îõóéóá õîøëàñûíëàð? Áàõ, åëÿ áó ñààò “Èðøàäû”ûí êþùíÿ íöñõÿëÿðèíèí áèðèíè ÿëèìÿ àëûá, äèããÿòëÿ ìöòàëèÿ åäèðÿì.
Ýþðÿê íÿ éàçûëûá? Áÿëè, íþìðÿ ôëàí. Ñîíðà àáóíÿ îëìàã øÿðòëÿðè, ôëàí
(ÿëáÿòòÿ, ïóë ñþùáÿòèäèð, áóíó ùàìûäàí áàøäà éàçàúàãñàí). Ñîíðà èðè
õÿòëÿ éàçûðñàí: “Èðøàä”. Ùöððèééÿò, ìöñàâàò, ÿäàëÿò”.
Ùÿëÿ ùöððèééÿò âÿ ÿäàëÿò ãàëñûí, áó áàðÿäÿ äàíûøìàéàã; ÷öíêè èíäèêè çÿìàíÿäÿ åéèáäèð áåëÿ ñþçëÿðè äàíûøìàã. Ìöñàâàòäàí áèð ãÿäÿð
ñþùáÿò åëÿéÿê.
Ùÿëÿ “ìöñàâàò” íÿäèð? Éÿíè ñÿíèí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûð êè, áèð êÿíäëè
èëÿ áèð õàí ãàáàã-ãàáàüà ýÿëÿíäÿ êÿíäëè õàíà áàø éåíäèðñÿ, õàí äà
êÿíäëèéÿ éåíäèðñèí? Ñÿíèí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûð êè, áèð ýöí ðÿèééÿò àüàíûí
àéàüûíà äóðàíäà, î áèðè ýöí äÿ àüà ðÿèééÿòèí àéàüûíà äóðñóí?
Äè úàâàá âåð!
ßýÿð äåñÿí “ùÿ”, îíäà ìÿí ýÿðÿê åëÿ áàøà äöøÿì êè, çàðàôàò åëÿéèðñÿí. ßýÿð äåñÿí “éîõ”, îíäà òà íÿ “ìöñàâàò”áàçëûãäûð?
ßùìÿä áÿé, âàëëàù, çàðàôàò åëÿéèðñÿí!
Ùå÷, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, áèðúÿ äÿôÿ þìðöíäÿ ýþðöáñÿíìè êè, áèð
êÿíäëè äàëûíäà áàë êöïÿñè, áèð ÿëèíäÿ áèð äÿñòìàë éóìóðòà, î áèðè ÿëèíäÿ
76
áåø-àëòû òîéóã-úöúÿ ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ, úûðûã-ìûðûã ïàëòàðäà, ïèéàäà,
àéàãéàëûí ýÿëÿ ìöëêÿäàðûí ãàïûñûíà, áàëû âÿ éóìóðòàíû ãîéà õàíûìûí
ãàáàüûíà, òîéóãëàðû âåðÿ íþêÿðÿ âÿ áèð äÿíÿ ãûðìûçû õîðóç òóòà áàëàúà
àüàíûí ãóúàüûíà âÿ áó ùåéíäÿ õàí ÷ûõà áàëêîíà âÿ êÿíäëè õàíû ýþðúÿê
èêèãàò ÿéèëèá ñàëàì âåðÿ…
Ìÿí þëöì, ßùìÿä áÿé, ëîòó-ëîòóéàíà ìÿíÿ áèð äå ýþðöì, ùå÷
ýþðöáñÿí âÿ åøèäèáñÿí êè, õàí êÿíäëèíèí ñàëàìûíûí úàâàáûíäà îíà äåéÿ:
ÿëåéêÿññÿëàì?
Ìÿí áó úöð èøëÿðè ÷îõ ýþðìöøÿì. Ìÿí ýþðìÿìèøÿì êè, áàë, éóìóðòà, õîðóç – áóíëàð þç ãàéäàñû èëÿ, àììà ùÿìèøÿ êÿíäëè ñàëàì âåðÿíäÿ, õàíëàð âÿ àüàëàð äåéèáëÿð: “Úÿùÿííÿì îë!”
Áó áåëÿ.
Ñîíðà êå÷ÿê ãÿçåòèí ìÿçìóíóíà.
Áàøäàí áèð íå÷ÿ åëàíäûð (ÿëáÿòòÿ, ïóë îëàí éåðäÿ åëàí äà áàøà êå÷ÿð;
ùÿëÿ áÿëêÿ èëàí äà áàøà êå÷ÿð).
Åëàíëàðûí áèðè, ìÿñÿëà, áóäóð; Ïåòåðáóðã öíàñ òèáá äàðöëôóíóíäàí
èêìàëè-òÿùñèë åòìèø òÿáèáÿ ßìèíÿ õàíûì Áàùàäûðøàùçàäÿ íàõîøëàðû
ãÿáóë åäèð: ôëàí, ôëàí…
Áåëÿ øåéëÿðè ãÿçåòäÿ éàçìàüûí áÿñ äåéèë, ùÿëÿ äåéèðñÿí ìöñÿëìàíëàð ãÿçåò îõóìóðëàð. ×îõ ÿúÿá! Åëÿ áèðúÿ ãàëìûøäû êè, þâðÿòëÿð
ýåäèá, ùÿêèìëèê äÿðñè îõóéóá, íàõîøëàðà ìöàëèúÿ åòñèíëÿð!
Áèð éàíäàí äåéèðñÿí “ßìèíÿ õàíûì”, áèð éàíäàí äà “äàðöëôöíóí”.
Âàëëàù, áàøà äöøìöðÿì. Ìöñÿëìàí àðâàäûíûí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ ùÿìèøÿ
ìÿíèì éàäûìà ñàããûç ÷åéíÿìÿê äöøöð.
Ãÿðÿç. Ùÿëÿ êå÷ÿê î öçÿ.
Òåëåãðàô õÿáÿðëÿðè: Ïàëòàâà. Êÿíäëèëÿð ìöòòÿôèã îëóá, Âàñèëéåâ àäëû
ìöëêÿäàðûí èìàðÿòèíÿ îä âóðóá éàíäûðäûëàð.
Áåëÿ-áåëÿ éàëàí õÿáÿðëÿðè éàçà-éàçà, ùÿëÿ ìöñÿëìàíëàðäàí äà
ýèëåé åäèðñÿí êè, ãÿçåò îõóìóðëàð. Áåëÿ ñþçëÿðÿ íåúÿ èíàíìàã îëàð? Áèçèì ðÿèééÿòè èíàíäûðìàãìû îëàð êè, áó õÿáÿð äîüðóäóð? Áàðû éàçûðñûíûç,
åëÿ áèð õÿáÿð éàçûíûç êè, àüëà ñûüûøñûí. ßýÿð éàçñàíûç êè, ìöëêÿäàðëàð
ìöòòÿôèã îëóá, êÿíäëèëÿðèí åâëÿðèíè äàüûòäûëàð – î âàõò, áÿëè, ìÿí äÿ
èíàíàðàì, áèçèì êÿíäëèëÿð äÿ èíàíàðëàð. ×öíêè áåëÿ èøëÿð áèçèì âèëàéÿòëÿðäÿ ùÿð ýöí èòòèôàã äöøöð.
Êå÷ÿê õàðèúè õÿáÿðëÿðÿ.
Øèìàëè Àìåðèêàíûí ìöòòÿôèã ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí úöìùóð ðÿèñè… ôëàí,
ôëàí…
77
Ñÿí Àëëàù, èíñàô åëÿ, ßùìÿä áÿé: áèç ùàðà, Àìåðèêà ùàðà? Âÿ áèçÿ
íÿ äÿõëè âàð úöìùóð ðÿèñè íÿ åëÿäè éà íÿ åëÿìÿäè?
Áóíëàð ãóðòàðàíäàí ñîíðà àõûðäà éåíÿ åëàíëàðû äöçöáñÿí áèð-áèðèíèí
éàíûíà. Ìÿñÿëà, åëàíëàðûí áèðè áó ìÿçìóíäàäûð:
Åëàí
(Ìÿìàëèêè-îñìàíèééÿ ö÷öí)
Òÿáðèçäÿ ñàòûëûð óúóç ãèéìÿòÿ õÿôèééÿëÿð (éÿíè ùþêóìÿò øïèîíëàðû).
Õàùèø åäÿíëÿð Òÿáðèçäÿ Íàñèð Íèçàì èäàðÿñèíÿ ìöðàúèÿò áóéóðñóíëàð.
Àõ, àõ! Éàçûüûì ýÿëèð ýöíöíöçÿ, àé ìöñÿëìàíëàð! Áåëÿ-áåëÿ
éàëàí-ïàëàíëàðû ãÿçåòëÿðäÿ éàçûá, ùÿëÿ ñèçäÿí ýèëåé åäèðëÿð êè, ãÿçåò
îõóìóðñóíóç.
Åëàíëàðûí áèðè äÿ áóäóð:
Åëàí
Úÿíúÿäÿ ôëàí êö÷ÿäÿ ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ÿââÿëèíúè øÿðàá÷û äöêàíû.
Àõ, àõ, àé ìöñÿëìàíëàð!
Úàí úèëâÿëÿíèð ãàìÿòè-ìîçóíó* ýþðÿíäÿ,
Äèë òàçÿëÿíèð àðèçè-äèëúóíó** ýþðÿíäÿ.
Çÿíúèðè-úöíóíà*** áèð-éöç ðÿüáÿòèì àðòàð –
Äÿðâèø Àüàáàëàäÿêè ÿôñóíó ýþðÿíäÿ.
Ïÿðïè÷ îëóðàì ùÿð äÿì îäà äöøìöø èëàí òÿê
Îë àðèçè-ìóðäàðäÿ ýåéñóíó**** ýþðÿíäÿ.
Ýÿëìèøäèì åäÿì ñöðìÿëè ÷åøìèíäÿ ìöäàðà,
Àüçûì ñóëàíûð ãàðïûç-ãàâóíó ýþðÿíäÿ.
Õóíõàðëûüû***** åéá äåéèë íÿðýèñè-ìÿñòèí,
Ùÿð êèì îëà ãàéíàð ãàíû ìåéìóíó ýþðÿíäÿ.
Åé ÿùëè-ùöíÿð, úÿì äåéèë øàèð ùÿâàñû,
Åéá åéëÿìÿ øåèðèíäÿêè ìÿçìóíó ýþðÿíäÿ.
__________
* Ýþçÿë ãàìÿò
** Öðÿê îâëàéàí ñèôÿò
*** Äÿëèëèê çÿíúèðè
**** Ñà÷
***** Ãàíè÷èúèëèê
78
ØÈÐÈÍ ÐÓÑÈ ÄÀÍÛØÀÍ
Áó ýöí áàçàðäà áèð óðóñ ýÿëèá áèð íÿôÿð áÿííà èëÿ ÿë-ÿëÿ âåðèá.
Áÿííà óðóñóí ÿëèíäÿí ÿëèí ÷ÿêèá áèð þïöá, þç ÿëèí áèð ñàü ýþçöíÿ, áèð
ñîë ýþçöíÿ àïàðàíäàí ñîíðà áåëÿ áèð-áèðèëÿ ñþùáÿò åòäèëÿð:
Ð ó ñ – Íó, ìàñòåð, êàê ïîæèâàéåòå?
Á ÿ í í à – Èñëàâî áîã õîðîøè.
Ð ó ñ – Éà æèâó ïëîõî. Ïàòîìó ó íàñ â Ðîññèè èñòðàøíî áåçïîðéàäêè.
Á ÿ í í à – Ìàéà èçíàéèì êè, âîò âàøè ïàäøàù èñêàçàë ãàìçóì éàìàí ÷àëàâåðò âÿ ãàìçóì ïîøîëò àðàáàòàé, Ìîëëà Íÿñðÿääèí àäèí ãàçåò
ïèøè îðäà áàñìàòèðè, àììà êè, àé, àé, àé ìîæíî âàøè ïàäøàù èñêàçàëûì,
ñÿí þçöí ïîøîëò. Éåñëè ìîæíî äóìàéå ÷òî õî÷èì äàâàé. Éåñëè íå áóäèò
äóìàé åäÿ ãàðìàãàëè àðàáàòàé, ñÿí äÿ ìÿíÿ âîò ìàãëàøêà äàâàé,
áàñìîòðèì ÷åâî áóäèò. Àäèí ìÿñÿë éåñò ìóñàëìàíñêè êè:
ßýÿð õÿð íÿéàéÿä áÿíÿçäèê áàð,
Òö áàðè-êèðàíðà áåíÿçäè –õÿð àð.
Âîò åøøÿê òàâàð íèõî÷èø, âîò òàâàð åøøÿê äàâàé.
Ðóñ – Àù, àù, àù, âåðíî, âåðíî, ìàñòåð, – äåéèá ýåòäè.
(Èäàðÿéÿ áèð áåëÿ ðóñè áèëÿí ëàçûì îëóðñà áóéóðóç).
Äÿëè
ÈÐÀÍËÛËÀÐÀ
Äöíÿí Èðàí ÿùëèíäÿí áèð íÿôÿð äîñòóì ìÿíÿ ýþð íÿ äåéèð, äåéèð: àé
Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ñÿí áèç èðàíëûëàðû èñòÿìèðñÿí.
Äåäèì:
– Íÿäèð äÿëèëèí?
Úàâàá âåðäè êè, áèçÿ ìÿúìóÿíäÿ ÷îõ ñàòàøûðñàí.
Äåäèì:
– ßçèçèì áÿ êèìÿ ñàòàøûì?
Úàâàá âåðäè êè, ôèðÿíýëÿðÿ ñàòàø, èíýèëèñëÿðÿ ñàòàø, àìåðèêàëûëàðûí
åéèáëÿðèíè éàç, Øâåòñàð úàìààòûíà äîëàø.
79
Äåäèì:
– Áàø öñòÿ, äÿõè áóíäàí ñîíðà èðàíëû àäû äèëèìÿ ýÿòèðìÿíÿì. – Àììà äîñòóìäàí àéðûëàíäàí ñîíðà ñþç âåðìÿéèìÿ ïåøìàí îëäóì; ÷öíêè
÷îõäàí ôèêðèìäÿ âàð èäè áèð ÿùâàëàò éàçàì, áó äà èðàíëûëàð áàðÿñèíäÿäèð.
Ùÿð÷ÿíä äîñòóì éåíÿ ìÿíäÿí ðÿíúèäÿ îëàúàã, àììà ÷àðÿñè
éîõäóð.
Áÿëè, êå÷ÿê ìÿòëÿáÿ.
Áàêûäà Èðàí óøàãëàðû ö÷öí òÿçÿ áèíà îëóíàí “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíèí
ýöøàäûíäà* úàìààò óøàã êèìè áàøëàäû àüëàìàüà.
Áó ñþçö åøèäÿíäÿí ìÿíè áþùò àïàðûá: áèëìèðÿì èíàíûì áó õÿáÿðÿ,
éà èíàíìàéûì.
Ìÿêòÿáèí ýöøàäûíà øàä îëìàã ëàçûìäûð ìÿí áèëÿñè, íÿèíêè òÿÿññöô
åäèá ãÿìýèí îëìàã.
×îõ òÿÿúúöá: èðàíëû – àüëàìàã?
Áó èêè ìÿíà áèð-áèðèëÿ óéìóð.
Ñþç éîõ êè, íÿùàéÿòñèç øàäëûãäàí äà àüëàìàã ìöìêöíäöð; îíäà äà
ýÿðÿê áåëÿ áàøà äöøÿê êè, èðàíëûëàð ìÿêòÿáèí à÷ûëìàüûíà î äÿðÿúÿäÿ
øàä îëäóëàð êè, áàøëàäûëàð àüëàìàüà.
Äîüðóñó, áó äà àüëà ñûüûøìûð.
Áèðúÿ áóðàñûíû ìÿí áàøà äöøÿ áèëìèðÿì êè, áÿñ èíäèéÿ êèìè ùàðàäà
èäèëÿð áó ýþçéàøëàðû?!
Ùàðàäà èäè áó ýþçéàøëàðû, Èðàí ìÿìëÿêÿòè ãåéðÿòñèç ùàêèìëÿð, áèàð
âÿçèðëÿð âÿ áèìöðöââÿò ðóùàíèëÿðèí áÿðÿêÿòèíäÿí ÿúíÿáè ùþêóìÿòëÿðÿ
ïàìàë îëàíäà?! Ùàðàäà èäè áó ýþçéàøëàðû, Òÿáðèçäÿ äóë þâðÿòëÿð, éåòèì
âÿ ôÿãèðëÿð òîðïàã éåéÿíäÿ?!
Ùàðàäà èäè áó ýþçéàøëàðû, Òåùðàíäà ùöððèééÿò ìöúàùèäëÿðèíèí ãàíëàðû êö÷ÿëÿðäÿ ñó éåðèíÿ àõàíäà?!
Ùàíû ìÿíèì èðàíëû äîñòóì êè, ìÿíÿ äåéèð èðàíëûëàðà ñàòàøìà. Ãîé
áèð ýÿëñèí ìÿíÿ úàâàá âåðñèí ýþðöì, ùàðàäà èäè î ýþçéàøëàðû?!
Ìÿí ñÿíè åëÿ áèëìèðäèì, åé èðàíëû äîñòóì! Ìÿí ýþçëÿéèðäèì êè, ñÿí
ìÿíÿ äåéÿúÿêñÿí: àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ñÿí íÿ éàõøû êèøèñÿí!..
Ìÿí åéëÿ áèëèðäèì êè, ìÿíÿ éàð îëàúàãñàí,
Àëÿìäÿ ìÿíÿ éàðè-âÿôàäàð îëàúàãñàí!
__________
* À÷ûëûøûíäà
80
Ìÿí åéëÿ õÿéàë åòìèø èäèì àù, áÿðàäÿð!
Èðàíäà îëàí ãÿìëÿðÿ ãÿìõàð îëàúàãñàí!
Äÿðäè-äèëèìè àíëàìàéûá, çÿððÿúÿ àõûð,
Ìÿíäÿí íÿ áèëèì êèì áåëÿ áèçàð îëàúàãñàí!
Áè÷àðÿ âÿòÿí òàðö ãàðàíëûãäà ãàëàíäà,
ßüéàðÿ ýåäèá øÿìè-øÿáè-òàð îëàúàãñàí!
Ñþç âåðìÿç èäèì ìÿí ñÿíÿ, åé äóñòè-äèëàçàð,
Áèëñÿéäèì ÿýÿð áîéëÿ äèëàçàð îëàúàãñàí!
Ñÿðìÿñòè-ìåéö ìöòðöáö òèðéàêñÿí èíäè,
Áèð âàõò àéûëûá àõèðè ùóøéàð îëàúàãñàí!
Ìÿüðóðñÿí èíäè, õÿáÿðèí éîõäóð þçöíäÿí,
ßëäÿí âÿòÿíèí ýåòñÿ õÿáÿðäàð îëàúàãñàí!
Õàð åëÿäè ãÿôëÿò ñÿíè ÿüéàð éàíûíäà,
Éàòäûãúà áó ãÿôëÿòäÿ éåíÿ õàð îëàúàãñàí!
ÈÐÀÍ ÔßÙËßËßÐÈÍÈÍ ÏÓËÓ ÙÀÐÀ ÝÅÄÈÐ?
Êå÷ÿí âàõòëàðäà Úóëôà ãÿñÿáÿñèíÿ ìÿíèì ÷îõ âàõò éîëóì äöøÿðäè.
Ùÿð äÿôÿ îðàäà îëàíäà ýþìðöêõàíà ùÿéÿòèíÿ ýèðèá, ýþìðöêõàíà
ÿìÿëëÿðèíÿ òàìàøà åäÿðäèì.
Ìÿëóìäóð, Èðàíäàí Ðóñèéàéà âÿ Ðóñèéàäàí Èðàíà êå÷ÿíëÿðè àõòàðûðëàð êè, ñÿðùÿääÿí î òÿðÿôÿ, éà áó òÿðÿôÿ êîíäðàáàò ìàëû êå÷èðòìÿñèíëÿð. ×îõ âàõò ïàéûç ôÿñëè ýþðÿðäèì êè, ýþìðöêõàíà ìÿìóðëàðû Ðóñèéàäàí Èðàíà ãàéûäàí Èðàí ôÿùëÿëÿðèíè äöçöá, áóíëàðûí úèáëÿðèíè àõòàðûðëàð.
Ôÿùëÿëÿð þçëÿðè úèáëÿðèíäÿí øåéëÿðèíè ÷ûõàðûá âÿ äÿñòìàëëàðûíû à÷ûá,
äöçÿðäèëÿð éåðÿ êè, ãóëëóã÷óëàð ýÿëèá ýþðñöíëÿð.
Ìÿí áóíëàðà éàâûã ýåäèá, òàìàøà åäÿðäèì. Áóíëàðûí úèáëÿðèíäÿí âÿ
äÿñòìàëëàðûíäàí ÷ûõàí ÷îõ âàõò áó úöð øåéëÿð îëàðäû: èêè äÿíÿ ãóðóìóø
ëàâàø, ãàðà ñàïëû áû÷àã, ÷àõìàã âÿ ÷àõìàã äàøû, ÷óáóã, òÿíáÿêè âÿ
81
êèñÿ, èéíÿ, ñàï âÿ ïóë êèñÿñè, è÷èíäÿ ö÷ øàùû*, èêè äÿíÿ ö÷ ãÿïèê âÿ èêè
äÿíÿ èêè ãÿïèê ãàðà ïóë, èêè àááàñû**, èêè äÿíÿ ö÷ øàùû âÿ áèð äÿíÿ
ìàíàò ýöìöø ïóë, úÿìè åëÿñèí áèð ìàíàò 95 ãÿïèê.
Áÿçè ôÿùëÿíèí øåéëÿðèíèí è÷èíäÿ áóíëàðäàí ñàâàéû îëàðäû ö÷ àðøûí
éàðûì ãûðìûçû ÷èò, áÿçèíèí îëàðäû áàëàúà àéíà, áèð ïàðàñûíûí øåéëÿðèíèí
è÷èíäÿ îëàðäû òÿïÿñè ãûðìûçû óøàã áþðêö, áèð ïàðà Ðóñèéÿò ìûíúûüû êè, áåø
äÿñòè áèð ãÿïèê òóòóð.
Õöëàñÿ, øåéëÿðíÿí èøèì éîõäóð; àììà ïóëëàðû èêè ìàíàòäàí àðòûã
îëìàçäû.
Áóíëàðûí áèð ïàðàñû èëÿ ìÿí ÷îõ âàõò ñþùáÿò åäÿðäèì; ìÿñÿëà, äåéÿðäèì êè, “íÿ ãÿñä èëÿ Èðàíäàí Ðóñèéàéà ýÿëèáñèíèç?”. Úàâàá âåðÿðäèëÿð êè, “ÿùëè-ÿéàëûìûç Èðàíäà àúäûðëàð, “ýÿëìöøöõ” îíëàðà ÷þðÿê ïóëó
ãàçàíàã”. Ìÿí ñîðóøàðäûì:
– Íÿ ñÿáÿá ÿùëè-ÿéàëûíûç àúäûðëàð?
Úàâàá âåðÿðäèëÿð êè, “áóíó áèçäÿí ñîðóøìà, Èðàíûí “öëÿìà” âÿ
“ùàêèì”ëÿðèíäÿí ñîðóø”.
Èðàí ôÿùëÿëÿðè Ðóñèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ ýöíäÿ áèð ìàíàò, ìàíàò éàðûì
âÿ áÿëêÿ èêè ìàíàò ìóçä àëûðëàð. Ùÿð áèð ôÿùëÿíèí õÿðúè ýöíäÿ àëòû ãÿïèêëèê ÷þðÿê, áèð ãÿïèêëèê ïåíèð, îòóçàëòû ãÿïèêëèê ãîâóí éà ãàðïûç âÿ áèð
ãÿïèêëèê òÿíáÿêèäèð êè, úÿìè åëÿñèí ãûðõ äþðä ãÿïèê.
Áÿñ ôÿùëÿëÿð ãàçàíäûüû ïóëëàðûí ãàëàíû ùàðà ýåäèð?
Èíäèéÿ êèìè ùå÷ êÿñ ìÿíèì áó ñóàëûìà úàâàá âåðÿ áèëìÿéèá.
Àõûðäà ýÿëèá ÷ûõäûì Òèôëèñÿ. Àììà éàõøû êè, ýÿëäèì. ×öíêè Òèôëèñÿ
ýÿëÿíäÿí ñîíðà áàøëàäûì éàâàø-éàâàø áèð ïàðà ñèðëÿðäÿí àýàù âÿ áèð
ïàðà ìÿòëÿáëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëìàüà. Áèð ýöí áèð Àëëàù áÿíäÿñè ìÿíè
êö÷ÿäÿ ôèêèðëè ýþðöá äåäè:
– Ìîëëà Íÿñðÿääèí, áèëèðÿì íÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí.
Äåäèì: – Íåúÿ?
Äåäè: – Ôèêèð åäèðñÿí êè, áó Èðàí ôÿùëÿëÿðèíèí ïóëó ùàðà ìÿñðÿô
îëóíóð?
Äåäèì: – Áÿëè.
Àëëàù áÿíäÿñè éàïûøäû ìÿíèì ÿëèìäÿí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû Ãóäîâè÷ êö÷ÿñèíÿ (Òèôëèñèí ìþòÿáÿð êö÷ÿëÿðèíäÿíäèð). Áèð áþéöê âÿ ýþçÿë
èìàðÿòèí ãàáàüûíäà äóðóá, ìÿíÿ äåäè:
______________
* Îí áåø ãÿïèêëèê
** Èéèðìè ãÿïèêëèê
82
– Áèëèðñÿíìè áó èìàðÿò êèìèíäèð?
Äåäèì: – Õåéð.
Ðÿôèãèì áàøëàäû êè, áó èìàðÿò úÿíàá ìöñòÿòàá ÿúÿëëö ßøðÿô ßðôÿöääþâëÿíèíäèð.
Äåäèì: – Êèìäèð ßðôÿöääþâëÿ?
Úàâàá âåðäè êè, “áó âöúóä äþâëÿòè-ÿëèééåéè-Èðàíûí Èñòàìáóë ñÿôèðèêÿáèðèäèð”.
Äåäèì: – ×îõ ÿúÿá, áóíóí ìÿòëÿáÿ íÿ äÿõëè âàð? Èñòàíìáóë ùàðà,
Ãàôãàç âÿ Ðóñèéàäà èøëÿéÿí Èðàí ôÿùëÿëÿðè ùàðà?
Éîëäàøûì áàøëàäû íàüûë åëÿìÿéÿ:
– ßìðèíè-ðþâøÿíçÿìèð Ìèðçÿ Ðçà õàí úÿíàáëàðû îí-îíáåø èë áóíäàí èðÿëè ìöèíóë-âöçÿðà* ðöòáÿñèíäÿ, ýåíåðàë-êîíñóë ìÿñíÿäèíäÿ**
Òèôëèñäÿ èãàìÿò áóéóðóðäóëàð. Ùÿìèí èìàðÿò “òàúè-ñÿðèìèç”èí ùàìàí
âàõò âÿòÿí âÿ ìèëëÿò éîëóíäà ýþñòÿðäèéè õèäìÿòèí éàäèýàðûäûð âÿ áó
èìàðÿòäÿí ñàâàéû “àüà”íûí Áàðæîìäà âÿ ãåéðè éåðëÿðäÿ äÿõè ÿëà ìöëêëÿðè âàðäûð.
– Ùÿìèí ýþðäöéöìöç èìàðÿòèí ãèéìÿòè ÿãÿëëÿí*** îëàð ÿëëè-àëòìûø
ìèí ìàíàò.
– Âÿ ãàëàí ÿìëàêû áèð-áèðèíèí öñòöíäÿ ùåñàá åòñÿê, úÿìèíèí
ãèéìÿòè èêè éöç ìèí ìàíàòà ÷àòàð.
Äåäèì: – ×îõ ÿúÿá.
– Òèôëèñ êîíñóëóíóí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíäóüó ìÿâàúèáè, ùÿð
áèð þçýÿ õÿðúëÿðèíäÿí ñàâàéû, àéäà éöç èéèðìè ìàíàò âÿ èëäÿ ìèí äþðä
éöç ìàíàòäûð. Èêè éöç ìèí ìàíàò éöç ÿëëè êîíñóëóí ìÿâàúèáèäèð; éàèíêè
áèð êîíñóëóí éöç ÿëëè èëèí ìöääÿòèíäÿ àëäûüû ìÿâàúèáäèð. Áÿñ ö÷-äþðä èë
êîíñóëëóã åëÿìÿêëÿ íÿ úöð èêè éöç ìèí ìàíàòû úÿì åòìÿê îëàð?
Äåäèì: – Áèëìèðÿì.
Ñîíðà éîëäàøûì éàïûøäû ÿëèìäÿí âÿ éåíÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû Àëåêñåéåâ êö÷ÿñèíÿ âÿ áèð èìàðÿò íèøàí âåðèá äåäè êè, “áó äà ôëàí õàíûí
________________
* Íàçèð ìöàâèíè
** Âÿçèôÿñèíäÿ, éåðèíäÿ
*** Àçû
83
ìöëêöäöð êè, èíäè ôëàí øÿùÿðäÿ êîíñóëëóã õèäìÿòèíäÿäèð”. Ñîíðà ðÿôèãèì éåíÿ ìÿíè äîëàíäûðìàã èñòÿäè, àììà ìÿí äÿõè éîðóëìóøäóì âÿ
äîñòóìà äåäèì:
– ßçèçèì, áó èìàðÿòëÿðÿ éîõ éåðäÿí ñàùèá îëìàã ö÷öí òÿê áèðúÿ
âàñèòÿ âàð. Ùÿìèí âàñèòÿéÿ ôàðñè êèòàáëàðûíäà äåéèðëÿð: “Òÿòàâèëè-éÿä”*
âÿ òöðêè êèòàáëàðûíäà äåéèðëÿð: “çÿëèëèê”.
Éîëäàøûì áàøà äöøìÿäè. Äåäèì:
– Áàðàìà ãóðäó.
Éåíÿ áàøà äöøìÿäè. Äåäèì:
– Ùþðöì÷ÿê, úÿëëàä, ãóëäóð.
Äåäè: – Áàøà äöøìöðÿì.
Äåäèì: – ßýÿð áàøà äöøìöðñÿí, ýÿëÿí íþìðÿäÿ ñÿíè áàøà ñàëàðàì.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 îêòéàáð 1906, ¹27
ÈÁÐßÒ ÃÀËÀÍËÀÐÀ
Áèð áþéöê àäàì áèçèì Àøãàáàääà íàõîø èäè, ìÿí ýåòäèì îíà áàõìàüà. Åâÿ äàõèë îëóá îòóðìóøäóì êè, ýþðäöì ßçðàèë âàðèä îëäó, ìÿíÿ
áàõûá áèð ýöëäö, áó àäàìûí áàøû öñòöíäÿ îòóðóá ãÿáçè-ðóù áóéóðóðäó.
Áó ùàëäà î àäàì ìÿíÿ äåäè: áÿñ íèéÿ ìÿí áåëÿ þëöðÿì? Ìÿí äåäèì,
äèíìÿ, êÿëìåéè-øÿùàäÿòèí äå, êÿëìåéè-øÿùàäÿòèíè äåìÿäè, àììà þëÿí
àäàìà áó ñþçö äåäèì:
Ãÿä ÿòÿëìþâò éûüûøäûð òà áöñàòûí áèð ýþðöì,
Äóçÿõÿ ÷þíäÿð öçöí ùÿì úÿííÿòÿ
äàëûí ýþðöì,
Àëäûüûí ðöøâÿòëÿðè áÿõø åéëÿéÿñÿí ßçðàèëÿ,
×àðÿñè éîõäóð, ÿçèçèì, ñþéëÿ ùàëûí
áèð ýþðöì.
Àé áÿðè áàõ, áÿðè áàõ,
Äþí áÿðè áàõ, áÿðè áàõ.
Ãÿðÿç êè, ßçðàèë ÿëåéùöññÿëàì áóíóí úàíûíû àëäû âÿ ìÿíèì éóõàðûäà äåäèéèì êöðäè áàéàòû êè, î íàõîøà òÿñÿëëè âåðèðäèì. ßçðàèëÿ õîø
______________
* Þçýÿ ìàëûíà ÿë óçàòìàã
84
ýÿëäè, ìÿíÿ äåäè êè, ýÿäÿ, ñÿí íÿ õîøäàìàã àäàìñàí, ýåúÿ áóíóí ðóùóíó ýÿòèððÿì ñèçÿ, áèð õÿëâÿò éåðäÿ îòóðàõ, áèð àç òÿôðèùè-äèìàü åéëÿéÿê. Ìÿí äåäèì êè, ÷îõ éàõøû ùàçûðàì. Ýåúÿ ìÿíçèëäÿ îòóðìóøäóì
êè, ýþðäöì äàìäàí áèð ïàð÷à íóð äöøäö âÿ ßçðàèë èäè, úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá
øàù-íÿôèð òÿðêèáèíäÿ áèð øåéè éåðÿ ãîéäó, ýÿðÿê êè, ýþðìöø îëóðñóç,
Èðàíäà ùÿð êÿñèí åâèíäÿ äèâàðà âóðóëàí úîüðàôèéà êàðòûíûí ÿâÿçèíÿ áèð
øÿêèëëÿð âàð êè, ßçðàèë Øÿääàäûí úàíûí àëûð, áÿ åéíÿ îíà îõøàð èäè, áàøûí
à÷ûá ìÿíèì ãàáàüûìà ãîéäó âÿ íàõîø àäàì ìÿíè ýþðäö, ñÿðàñèìÿ
ìÿíÿ äåäè êè, áóíóí ÿëèíäÿí ìÿíè ãóðòàð, âàð- éîõóìó âåð áóíà
ýåòñèí. ßçðàèë ÷îõ áó ñþçäÿí ýöëäö, ÷öí ìÿí øàù-íÿôèðäÿí ãîðõóðäóì,
öçöìö îíóí ðóùóíà òóòóá áèðúÿ áóíó äåäèì âÿ ãà÷äûì:
Áÿñäè äÿõè úÿíàá, ñöð äÿðÿéÿ ùóìàðóí,
Ôèðîíëóã ãóðòàðäû, ãàëìàäû èãòèäàðóí.
Áàñ áàéûðà ñÿáÿòèí ãóéðóüóíó ãîé ýöíÿ
×ÿê ãÿìèøèí, ýåòýèëÿí þçöí âÿ áàëàëàðûí.
Äÿìùàéè-õîø íÿâà áåáèí
Òÿçÿáÿòàçÿ íîáÿíî
Âÿ ßçðàèëÿ äåäèì: èí ñöõÿí áåýöçàð òà âÿãòè – äèýÿð.
Äÿëè
“ÐßÙÁßÐ”
Áÿëè, áèð “ãÿçåò” äÿ áó òÿðÿôäÿí ÷ûõäû. Âàëëàù, Áàêû ìîëëàëàðû ôÿðìàéèø åòäèêëÿðè äîüðóäóð: ìöñÿëìàíûí åâèíè áó ãÿçåòëÿð éûõûð; ãÿçåòëÿð
àðòäûãúà ìöñÿëìàíûí ëîòóëàðû äà àðòûð.
Ùÿëÿ áèç áàøà äöøìöðöê êè, “Ðÿùáÿð” íÿ äåéèð. Ýþð ùÿëÿ ÿââÿëèíúè
íþìðÿäÿ ëàï áàøäàí íÿ éàçûð: “Éàøàäûüûìûç ÿñð áèð ÿñðäèð êè, ìöíòÿçÿì ìÿêòÿáè, ìèëëè ÿäÿáèééàòû, ìöÿééÿí ìÿñëÿêäÿ èúòèìàè ìÿèøÿòè âÿ
ùÿð úöð èãòèñàäè ìöúàäèëÿéÿ ùàçûðëûüû îëìàéàí ìèëëÿò ìÿèøÿò ìöúàäèëÿñèíäÿ òåç-ýåú ìÿùâ îëàñûäûð”; éÿíè òöðêöñö: áèð ìèëëÿòèí êè, ìÿêòÿáè âÿ
êèòàáû îëìàñà, – î ìèëëÿò ïó÷à ÷ûõàð.
Êèì áóíó äåéèð? Áó ñþçëÿðèí ÿñèëñèç âÿ ìÿíàñûç îëìàüûíà ÿââÿëèíúè äÿëèë áóäóð êè, èñëàì àëÿìèíäÿ áèðúÿ äÿíÿ ìÿêòÿáÿ îõøàéàí
85
ìÿêòÿá âÿ êèòàáà îõøàéàí êèòàá éîõäóð; àììà áóíóíëà áåëÿ éåð
öçöíäÿ ìöñÿëìàí ìèëëÿòè ôðÿíý, èíýèëèñ, àëìàí, ðóñ, éÿùóäè, åðìÿíè,
Éàïîíèéà – ìöõòÿñÿð úÿìè ìèëëÿòëÿðäÿí ÷îõäóð.
Êèì áóíó äàíà áèëÿð?
Áó áåëÿ.
Ñîíðà ýþðÿê “Ðÿùáÿð” íÿ äåéèð: Áóíëàðûí ùàìûñûíû íÿçÿðÿ àëûá áèç
áèð íå÷ÿ Áàäêóáÿ ìöÿëëèìëÿðè à÷ûã âÿ ñàäÿ äèë èëÿ éàçûëìûø òÿðáèéÿ âÿ
òÿëèì öñóëóíäà, ÿäÿáèééàòäàí âÿ èúòèìàè ìÿèøÿòäÿí áÿùñ åäÿí àéëûã áèð
æóðíàë íÿøð åòìÿéÿ øöðó åòäèê âÿ úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèíäÿí ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðèê êè, Áàêûéà áèð äÿíÿ úèíäàð ýþíäÿðñèí; ÷öíêè áó éàâûã
âàõòëàðäà áèð ïàðà ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðèíèí úàíûíà áèð úèí ìöñÿëëÿò
îëóá êè, éîëäàøëàðû þç àðàëàðûíäà ùÿð íÿ äåéèá, äàíûøûðëàðñà, ùÿìèí úèí
ýåäèá ãàðàäîâîéà, ãóáåðíàòîðà, ñïåõòîð* àüàéà õÿáÿð âåðèð; éÿíè
áÿèñòèëàùè ðóñ øïèîíëóã åëÿéèð.
Ìþùòÿðÿì “Ðÿùáÿð”èí áó òÿâÿããÿñèíè áèç èíäèëèêäÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ
áèëìÿðèê; ÷öíêè áèçèì èõòèéàðûìûçäà ÿââÿë-àõûð èêè úèíäàð âàð: áèðèíè
ýþíäÿðìèøèê Øóøà ãàëàñûíà êè, ãîéìàñûí îðàäà ìîëëàëàð ãÿáðèñòàíäà
Ãóðàí îõóìàã ïóëó öñòöíäÿ áèð-áèðè èëÿ éóìðóãëàøûá åðìÿíèëÿðè þç
öñòëÿðèíÿ ýöëäöðñöíëÿð, èêèíúè úèíäàðû ýþíäÿðìèøèê Òÿáðèçÿ.
Ñîíðà “Ðÿùáÿð” éàçûð: “Þùäÿìèçÿ ýþòöðäöéöìöç áåëÿ áèð âÿçèôÿíè
ÿäà åòìÿêäÿ áàúàðûüûìûçû âÿ ñÿéèìèçè ÿñèðýÿìÿéÿúÿéèç âÿ î öìèääÿéèç êè, ñÿéèìèç áèùóäÿ ýåòìÿç”.
Áÿëè, áèùóäÿ ýåòìÿç. Ìÿí ÿââÿë åëÿ áèëèðäèì êè, áèùóäÿ ýåäÿúÿê,
àììà Áàêû ìöñÿëìàíëàðûíûí îêòéàáðûí 3-äÿ âàãå îëàí ö÷öíúö èúòèìàèíäÿ ñþéëÿíÿí ýþçÿë íèòãëÿðè åøèäÿíäÿí áÿðè ìÿí äÿ éÿãèí åäèðÿì
êè, èíøàëëàù ñÿéèíèç áèùóäÿ ýåòìÿç.
Àììà áèðúÿ øåé ãàëäû êè, ìÿí îíó áàøà äöøìöðÿì: áèëìèðÿì, àáóíÿ
ïóëëàðûíû ñåâýèëè “Ðÿùáÿð” ùàðàäà ñàõëàìàã èñòÿéèð; éÿíè ùàíñû áàíêäà,
éà ùàíñû õÿçèíÿäÿ? ×öíêè ìÿí åøèòäèéèì áóäóð êè, Áàêû áàíêëàðû âÿ äþâëÿò õÿçèíÿñè “Èðøàä”, “Ùÿéàò” âÿ “Äÿáèñòàí”ûí ïóëóíó ãÿáóë åäÿíäÿí
ñîíðà äÿõè éåð îëìàìàüà ýþðÿ þçýÿ ïóëëàð ýþòöðìöð. Òèôëèñÿ äÿ óìóä
áàüëàìàã îëìàç; ÷öíêè áóðàäà äà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âàð.
Ãÿðÿç… ïÿíàù Àëëàùà!
__________
* Èíñïåêòîð
86
ÎÐÓÚ ÉÅÉßÍËßÐ
Îðóúëóã éåòèøÿíäÿ ìÿíèì ùå÷ êÿñÿ î ãÿäÿð éàçûüûì ýÿëìèð, íÿ
ãÿäÿð êè, îðóúëàðûíû éåéÿíëÿðÿ.
Âàëëàù, î úöð êè, ìÿí ýþðìöøÿì, îðóúó éåìÿêäÿíñÿ òóòìàã ìèí
ãàò àñàíäûð.
Çÿùðèìàð îëñóí áèð òèêÿ ÷þðÿê êè, èíñàí îíó ãîðõà-ãîðõà îüóðëóüóíúà éåéÿúÿê: àç ãàëûð êè, àäàìûí áóðíóíóí äÿëèéèíäÿí ãàéûäûá ýÿëñèí. Ìÿí ÷îõ àäàì ýþðìöøÿì êè, îðóúóíó éåéÿí âàõò óçàãäàí áèð ìþìèí ìöñÿëìàí ýþðÿí êèìè ÷þðÿê ãàëûá áîüàçûíäà, àç ãàëûá áîüóëñóí.
Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí èðÿëè ìÿíèì òàíûøëàðûìäàí áèðèñè îðóúëóãäà êö÷ÿäÿ
ïàïèðîñ ÷ÿêÿí âàõò ýþðöá êè, ÿìèñè ýÿëèð: áè÷àðÿ ãîðõóäàí þçöíö èòèðèá,
ïàïèðîñó îäëó-îäëó áàñûá àüçûíà.
Áèíÿâàíûí àüçû éàíûá éàðà îëäó âÿ èêè àé ùÿêèì éàíûíà ýåäèá
ìöàëèúÿ åòäèðäè.
Îðóúëàðûíû éåéÿíëÿð ö÷ ãèñìäèðëÿð:
Áèð ãèñìè óòàíúàã, àâàì, ãîðõàã, ìÿçëóì âÿ áè÷àðÿ àäàìëàðäûð:
ùàìûäàí àðòûã éàçûã ýÿëìÿëè áóíëàðäûð. Áóíëàðûí áèð ïàðàñû ìÿøÿäè, ìöñÿëìàí äÿðñèíèí ìöÿëëèìëÿðè, Ðóñåòè àç-÷îõ ýÿçÿí úàâàí òàúèðëÿð âÿ áèð
úöð òÿçÿ ðóñúà îõóéàí ùÿéàëû ìöñÿëìàíëàðäûð. Áóíëàðà ìÿíèì ùàìûäàí
àðòûã ðÿùìèì ýÿëèð, ÷öíêè îðóúó àñàí âÿúùëÿ éåìÿéÿ áó áÿäáÿõòëÿð ùå÷
âàõò áèð âàñèòÿ òàïà áèëìÿéèáëÿð. Ýþðöðñÿí ñÿùÿðäÿí ýöíîðòàéà ãÿäÿð
àúäûðëàð. ßââÿë áóíëàðûí áÿçèíè ïàïèðîñ êîðóõäóðóð âÿ ýþðöðñÿí áÿùàíÿ
ö÷öí áèð àôòàáà òàïûá þçëÿðèíè âåðäèëÿð õÿëâÿòÿ. Ýöíîðòàäàí èêè-ö÷ ñààò
êå÷ÿíäÿí ñîíðà àúëûã áàøëàéûð áóíëàðà êàð åëÿìÿéÿ. Áè÷àðÿëÿð î òÿðÿôÿ
âóðíóõóðëàð, áó òÿðÿôÿ âóðíóõóðëàð, ÿëëÿðèíÿ áèð øåé äöøìöð. Ýàù äÿëèäèâàíÿ êèìè äîëàíà-äîëàíà ýåäèá ýþðöðëÿð êè, àøïàçõàíàäà àõøàìà
ïëîâ ïèøèðèðëÿð âÿ òàâàäà ñîüàí ãîâóðóðëàð. Ñîüàíûí ãîõóñó äÿõè éàçûãëàðû áèùóø åäèð. Ýþðöðñÿí áóíëàðûí áèð ïàðàñû àõûðäà ëàáöä ãàëûá, ýåäèá
ïèøèéèí ãàáàüûíäàí ýåúÿäÿí ãàëìûø ñöìöéö õÿëâÿòúÿ ýþòöðöá ãîéóðëàð
úèáëÿðèíÿ âÿ áèð ýèçëèí éåð òàïûá áàøëàéûðëàð ýÿìèðòäÿìÿéÿ. Áèð ïàðàñû
äà òàõ÷àíûí áóúàüûíäàí áèð òèêÿ ïÿíäèð ãûðûüû, ãóðó ÷þðÿê õûðäàñû, éà
ùå÷ îëìàñà þëöøêÿìèø àëìà âÿ éà ãîâóí ãàáûüû, ãàðïûç òîõóìó òàïûá
òÿëÿñèê áàñûðëàð úèáëÿðèíÿ âÿ áàøëàéûðëàð àôòàáàíû àõòàðìàüà.
Îðóú éåéÿíëÿðèí èêèíúè áèð ãèñìè þçýÿ úöðäöðëÿð. Çàëûì îüëó çàëûìëàð áèðúÿ òèêÿ þçëÿðèíÿ êîðëóã âåðìÿçëÿð âÿ éåìÿê âàõòû éåòèøÿíäÿ
åëÿ áèð áèæëèê èëÿ õþðÿê òàðûá éåéèðëÿð êè, øåéòàíûí äà õÿáÿðè îëìóð. Áóí87
ëàðûí áèð ïàðàñû ìÿøÿäèëÿð âÿ áèð ïàðàñû ðóñ äÿðñè îõóìóø úàâàíëàðäûð. Î
êè, ðóñè îõóìóøëàðäûð, áóíëàð ðóñ òàíûøëàðûíûí åâëÿðèíÿ ýåäèá àñàíëûã èëÿ
ýöíëÿðèíè êå÷èðèðäèëÿð. Î êè ãàëäû ìÿøÿäèëÿð, áóíëàðû ÷îõó áó úöð åëÿéèð:
áèð ïàðàñû àëûø-âåðèø áÿùàíÿñè èëÿ áàøëàéûðëàð ñÿôÿð åëÿìÿéÿ. Ìÿñÿëÿí,
ìÿíèì òàíûøëàðûìäàí áó ñààò Òèôëèñäÿ îí éåääè ìÿøÿäè âàð: áóíëàðûí îí
èêèñè Áàêûäàí, áèðè Øàìàõûäàí, èêèñè Íàõ÷ûâàíäàí âÿ èêèñè Èðÿâàíäàí
ýÿëèáëÿð âÿ ðÿìÿçàíûí èêèíúè ýöíö ùàìûñû áèðäÿí Òèôëèñÿ âàðèä îëóáëàð.
Ùÿð÷ÿíä äåéèðëÿð êè, ýÿëìèøèê ìàë àëìàüà, àììà éÿãèí åäèðÿì êè, áó
ãÿäÿð õÿðú ÷ÿêèá âÿ ÿùëè-ÿéàëäëàðûíû áóðàõûá Òèôëèñÿ ýÿëìÿêäÿ áóíëàðûí ãÿñäè ìÿùçù îðóúëóüó Òèôëèñäÿ ãàëûá áàøà âóðìàãäûð.
Áó ãèñèì îðóú éåéÿíëÿðèí ÷îõóñó éàëàíäàí þçëÿðèíè íàõîøëóüà
âóðóá éîðüàí-äþøÿéÿ äöøöðëÿð. Àäàì ýþíäÿðèðëÿð óðóñ ùÿêèìè ýÿëèð âÿ
íàõîøäàí ñîðóøóð êè, íÿéèí àüðûéûð? Íàõîø úàâàá âåðèð êè, öðÿéèì
àüðûéûð. Ùÿêèì äåéèð êè, ýÿðÿê ôèëàí äàâàíû ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éåéÿñÿí.
Íàõîø éàëàíäàí úàâàá âåðèð êè, éåéÿ áèëìÿíÿì, îðóúàì. Ùÿêèì “÷òî,
÷òî?” äåéèá áàøûíû áóëàéûð âÿ äåéèð êè, äàâàíû éåìÿñÿí þëÿðñÿí. Íàõîøóí àíàñû äöøöð òÿøâèøÿ âÿ àõûðäà àø ïèøèðèá þç ÿëèëÿ éåäèðäèð îüëóíà.
Íàõîøëóã ùàðäà, çàä ùàðäà, òàìàì áèæëèêäè.
Íàüûë åäèðëÿð êè, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ øêîëà ìöÿëëèìëÿðèíäÿí áèð
ìöñÿëìàí óøòåëè îðóúëóãäà ýöíîðòà âàõòû ñàìîâàðû ñòîë öñòÿ ãîéóá,
÷àéû äÿìëÿéèá èñòÿéèð è÷ñèí. Áó ùåéíäÿ ùàìàí êÿíäèí ìîëëàñû ïèëëÿêàíëàðäàí áàøëàéûá éóõàðû ÷ûõìàüà. Úàâàí ãûç ãàëõûá ñàìîâàðû ãîéóð
êèòàá øêàôûíà âÿ ãàïûñûíû þðòöð. Ìîëëà è÷ÿðè ýèðèá ÿéëÿøèð, àììà ñàìàâàðûí äà ñÿñè ýÿëèð. Úàâàí áàøëàéûð ÿââÿë óúàäàí äàíûøìàüà, àììà
ýåíÿ ñþùáÿò àðàñûíäà ùÿðäÿí ñàìîâàðûí ñÿñè ýÿëèð. Ìîëëà áèðäÿí
ãóëàüûíû ñÿñÿ âåðèá ñîðóøóð êè, áó íÿ ñÿñäèð? Óøòåë äåéèð êè, äåéÿñÿí
éàüûø éàüûð. Ìîëëà òåç àéàüà äóðóá ÿëèíè óçàäûð óøòåëÿ âÿ “ìÿðùÿáà,
ìÿðùÿáà” äåéÿ-äåéÿ ñîðóøóð: èíäè íåúÿäè, áóíäàí ñîíðà ýåíÿ éóõóéà
èíàíìàéàúàãñàí? Ìÿí áó ýåúÿ éóõóäà ýþðäöì êè, éàüûø éàüûð. Ìÿíèì
âàãåÿì ùÿìèøÿ ÷èí îëàð.
Áèð ãÿäÿð ñþùáÿòäÿí ñîíðà éàüûøûí ñÿñè êÿñèëèð âÿ ìîëëà ÷ûõûá ýþðöð
êè, éàüûø éàüìàéûá, áèð àç äóðóá áàõûð âÿ éóõóñóíó âÿ îòàãäà åøèòäèéè
éàüûøûí ñÿñèíè éàäûíà ñàëûá ìàò ãàëûð âÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç åâèíÿ ýåäèð.
Ö÷öíúö ãèñèì îðóú éåéÿíëÿð áèð ïàðà ëîòóëàð âÿ øàïêàëû àáðîçîâàííû
ìöñÿëìàíëàðäûð. Áóíëàð äà áÿðÿêñ* ùÿìèøÿ àõòàðûðëàð áèð åëÿ éåðäÿ
_________
* ßêñèíÿ
88
îðóúëàðûíû éåñèíëÿð êè, ùàìû áóíëàðû ýþðñöí. Äåìÿê êè, îðóú éåìÿéè áó
ãèñèì àäàìëàð þçëÿðèíÿ áèð úöð èýèäëèê áèëèá, áèð òþâð ôÿõð åäèðëÿð. Ýþðöðñÿí áèð îáðàçîâàííû ìöñÿëìàí ðóñëàðäàí áèð òàíûøûíû ýþðöá ýÿëèá
äóðóð áóíóí éàíûíäà, ïàïèðîñóíó ÷ûõàðäûá áàøëàéûð ÷ÿêìÿéè. Ðóñ ùå÷
áèð ñþç äåìèð, ÷öíêè î ùå÷ áèëìèð èíäè îðóúëóãäóìó âÿ ïàïèðîñ ÷ÿêìÿê
îëàð éà éîõ. Úàâàí ïàïèðîñóíó éàíäûðûá öçöíö ðóñà òóòóá ñîðóøóð: Áèëìèðñÿíìè èíäè îðóúëóãäó? Ðóñ äåéèð- áèëìèðÿì. Ìöñÿëìàí áàøëàéûð
ðóñó áàøà ñàëìàüà êè, èíäè îðóúëóãäó âÿ ìöñÿëìàíëàð ïàïèðîñ ÷ÿêìÿçëÿð. Ðóñ ñîðóøóð áÿ ñÿí íèéÿ ÷ÿêèðñÿí? Úàâàí áèð àç äþøöíö ãàáàüà
âåðèá äåéèð: ìÿí àáðàçîâàííûéàì, ìÿíÿ éàðàøìàç îðóú òóòìàã.
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà îðóú éåìÿéèí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí
òÿê áèðúÿ õåéðè âàð: ùÿìèøÿ ðàìàçàí àéûíäà ìöñÿëìàíëàð áèð-áèðèíäÿí
áàõÿáÿð îëóðëàð: ìÿëóìäóð êè, îðóú éåéÿí ùÿìèøÿ ýþçäÿ-ãóëàãäà îëóð
êè, áèð ìîëëà éà ùàúû ýþðÿíäÿ åùòèéàòëû îëñóí âÿ îðóú éåìÿéèíè áöðóçÿ
âåðìÿñèí. Ìîëëà âÿ ùàúûëàð äà ùÿìèøÿ ýöäöðëÿð êè, ýþðñöíëÿð êèì îðóúóíó éåéèð. Äåìÿê êè, áóíëàð îíëàðû àõòàðûð, îíëàð áóíëàðû. Àøêàðäûð êè,
áó èøëÿðèí ùàìûñû áàèñ îëóð ìöñÿëìàíëàðûí èòòèùàä âÿ èòòèôàãûíà. Îðóúëóãäà ùå÷ îëìàç êè, áèð úàâàí î áèðè úàâàíûí éàíûíà ýÿëèá ñîðóøìàñûí:
“Ùÿñÿí áÿé, îðóúñàí?”. “ßëáÿòòÿ îðóúàì”. “Àé ñÿí þëÿñÿí”. “Âàëëàù
îðóúàì”. “Àé ìåéèäèíè ýþðöì”.
Ùÿòòà Òèôëèñäÿ Ãîëîâèíñêè êö÷ÿäÿ äÿ áó úöð ñþùáÿòëÿðè åøèòìÿê
ùÿìèøÿ ìöìêöíäöð. Ýþðöðñÿí, áèð ýöðúö áèð ýöðúö èëÿ äàíûøûð: “Âàñî,
áó ýöí áèçèì êåøèøëÿðèí ìÿúëèñèíäÿ èäàðåéè-ðóùàíèééÿìèçèí áàðÿñèíäÿ
ôèëàí êåøèøèí íèòãè ýþçÿë èäèñÿ äÿ, ìÿí îíóöí áÿçè ìöëàùèçÿëÿðèíÿ øÿðèê
äåéèëÿì, ÷öíêè ìöøàðèëÿåéùèí* ðÿéèíèí áèð ïàðà íèòãëÿðè ùöððèéÿòèåòèãàäè-âèúäàíÿ çèääèð” Àììà áóíëàðûí éàíûíäà èêè ìöñÿëìàí äóðóá
äàíûøûðëàð: “Áó ýöí ñààò îíäà ýåòäèì “Áèëâèéî” áàüûíäà ëÿççÿòíÿí çàêóñêà åëÿäèì, ùå÷ áèð ìöñÿëìàí éîõ èäè, àáåäè äÿ Íèêîëàé Ïàâëîâè÷ýèëäÿ åëÿäèì”. Î áèðè úàâàí úàâàá âåðèð: “Àäÿ, àé áèøöóð, áåëÿ ýþäÿê
ýöíëÿðäÿ îðóú òóòìàüà íÿ âàð: Âàëëàù, ìÿí áèð òèêÿ äÿ àúìàìûøàì,
àììà áèð ïàïèðîñ ÷ÿêñÿéäèì þëìÿçäèì…”.
Ìöñÿëìàí àëÿìèíè èíäè áó ùàëÿòäÿ ýþðöðöê, ñàáàù íÿ ùàëÿòäÿ
ýþðÿúÿéèê, îíó äà Àëëàù áèëèð.
__________
* Ýþñòÿðèëÿí øÿõñèí; îíóí
89
ÎÐÓÚÓ ÁÀÒÈË ÅËßÉßÍ ØÅÉËßÐ
Ìÿðâäÿ úÿíàá ìþâëàíà ùàúû Ìÿùÿììÿä Áàüûð àüà ùÿð ýöí
ìÿñúèääÿ ìèíáÿðè éóìðóãëàéà-éóìðóãëàéà éöç èéèðìè äþðä ìèí
ïåéüÿìáÿðÿ àíä è÷ÿ-è÷ÿ úàìààòû èíàíäûðûð êè, ãÿçåò îõóìàã îðóúó áàòèë
åëÿð. Ìÿí áèëÿñè áó ìÿñÿëÿéÿ äèããÿò åëÿìÿê ëàçûìäûð.
Òóòàã êè, Ëÿíêÿðàíäà ñÿð÷åøìåéè-öëóìè-ðÿááàíè ôÿõðöë-öëÿìà
ùàúû Úàááàð àüà Íÿñèðáÿéîâóí ìöðèäëÿðè áó ýöíàù ÿìÿëäÿí óçàãäûðëàð; àììà éåíÿ îðóúòóòàíëàðäàí ýàù áèð ãÿçåò îõóéàí ìÿíèì ýþçöìÿ
ñàòàøûð. Ìÿýÿð áóíëàð éàçûã äåéèëëÿð?!
Áÿñ áó ìÿñÿëÿíè à÷ìàã ëàçûìäûð êè, ùÿð êÿñ þç òÿêëèôèíè áèëñèí;
éîõñà áåëÿ îëìàñà, éÿãèí êè, ÷îõ êå÷ìÿç, Ìÿðâ ìÿñúèäèíèí ìèíáÿðèíèí
êÿðïèúëÿðè “àüà”íûí øàïàëàãëàðûíûí çÿðáèíäÿí ó÷óá òþêöëÿð úàìààòûí
áàøûíà.
Áó áàðÿäÿ ìÿí, Ìîëëà Íÿñðÿääèí, áèð ñþç äàíûøìàéàúàüàì. Ìÿí
îíó áèëèðÿì êè, ìÿíèì ñþçöì úàìààò è÷èíäÿ áèð ïóëà ýåòìèð! Ìÿí áèëèðÿì êè, úàìààò ìÿíè êÿìåòèãàä ùåñàá åäèð: ñþç éîõ, î ãÿäÿð òàñ ãóðàí,
ôàë à÷àí âÿ èëàí îéíàäàíëàðà ëàü åëÿäèê êè, àõûðû áó ýöíÿ äöøäöê.
Áÿñ ìÿí, Ìîëëà Íÿñðÿääèí, îðóú òóòàíëàðûí ãÿçåò îõóìàüû áàðÿñèíäÿ áèð ñþç äàíûøìàéàúàüàì; àììà, ýþðÿê, þçýÿëÿð íÿ äåéèðëÿð?
Ðóñèéàäà ÷ûõàí ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè âÿ ùàáåëÿ ãîíøóìóç “Èðøàä”
áó áàðÿäÿ ÷îõ ñþçëÿð äàíûøûáëàð. Àììà ìÿíèì áóíëàðíàí äà èøèì
éîõäóð.
Êå÷ÿê Òÿáðèçÿ âÿ ýÿðÿê èñëàì àëÿìèíèí ìÿðêÿçè âÿ öëÿìàíûí ìÿäÿíè ùåñàá îëóíàí øÿùÿðäÿ ÷ûõàí “ßäàëÿò” ðóçíàìÿñè áó áàðÿäÿ íÿ
äåéèð? Ùÿìèí ðóçíàìÿ 18-úè íþìðÿñèíäÿ öçöíö òóòóá ìöñÿëìàíëàðà
âÿ áèð íå÷ÿ øåé îíëàðäàí ñîðóøóð. Ðóçíàìÿ ñîðóøóð: “Àé ìöñÿëìàíëàð,
ìÿí þëöì, ëîòó-ëîòóéàíà äåéèí ýþðöì, ùàíñûäûð îðóúó áàòèë åëÿéÿí
øåéëÿð?
1. ßââÿëà, äåéèí ýþðöì ðóçíàìÿ îõóìàãìû îðóúó áàòèë åëÿð, éà
àäàì þëäöðìÿê, ãóìàð îéíàìàã, ìÿðäöìàçàðëûã, ðöáà éåìÿê, øåéòàí÷ûëûã, îüóðëóã, úèáýèðëèê, äÿñòÿáàçëûã?
ßýÿð áó ñàéäûüûìûç ÿìÿëëÿð îðóúó áàòèë åëÿéèðñÿ, áÿñ äÿõè íÿ ñÿáÿáÿ èñëàì àëÿìèíèí éöç ùèññÿñèíèí äîõñàí äîããóç ùèññÿñè íàùàã éåðÿ
çÿùìÿò ÷ÿêèá, îðóú òóòóðëàð? ßýÿð åëÿìèðñÿ, òà ðóçíàìÿ îõóìàã íÿ
ñÿáÿá áàòèë åëÿñèí âÿ ùàëîíêè áè÷àðÿ ðóçíàìÿ éàçàíëàð ìèëëÿò âÿ
èíñàíèééÿò éîëóíäà ýþçëÿðèíèí íóðóíó òþêöá, àõûðäà “ëÿíÿò”äÿí ñàâàéû
áèð øåéÿ ñàùèá îëìóðëàð.
90
2. Ñàíèéÿí*, äåéèí ýþðöì, ãÿçåò îõóìàãìû îðóúó áàòèë åëÿð, éàèíêè
ìèíáÿðèí öñòÿ ÷ûõûá, ìèí ýóíÿ** éàëàíëàð âÿ áöçóðýöâàð*** ïåéüÿìáÿðèìèçèí âÿ ÿèììåéè-ÿòùàðûí**** áàðÿñèíäÿ éöç ìèí úöð èôòèðàëàð
äåìÿê?
ßýÿð ùÿìèí éàëàíëàð âÿ èôòèðàëàð îðóúó áàòèë åëÿéèðñÿ, áÿñ äÿõè íÿ
ñÿáÿáÿ èñëàì àëÿìèíèí öëÿìàñûíûí éöç ùèññÿñèíèí äîõñàí äîããóç
ùèññÿñè íàùàã éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá, îðóú òóòóð âÿ ÿýÿð åëÿìèðñÿ, òà ðóçíàìÿ îõóìàã íÿ ñÿáÿáÿ áàòèë åëÿñèí âÿ ùàëîíêè ðóçíàìÿëÿð éöç èëëÿðëÿ
éàòìûø ìèëëÿòèí âÿ ìÿìëÿêÿòèí ãóëàüûíà äèðèëèê øåéïóðó ÷àëûá, ùÿìèøÿ
õàëãû ìþâùóìàò âÿ ìöùÿììÿëàòäàí***** õÿáÿðäàð âÿ ùàë-ùàçûðûí
åùòèéàúàòûíà âÿ çÿìàíÿíèí òÿãàçàñûíà****** âàãèô åòäèðìÿêäÿäèð.
3. Ñàëèñÿí*******, äåéèí ýþðöì, ãÿçåò îõóìàã îðóúó áàòèë åëÿð,
éàèíêè éåòèì âÿ àúèçëÿðèí ìàëûíû ÿëèíäÿí àëûá, ãàíëàðûíû ñîðìàã?
ßýÿð áó èøëÿð îðóúó áàòèë åëÿéèðëÿðñÿ, áÿñ íÿ ñÿáÿáÿ Èðàíûí ùàêèìëÿðè, öëÿìàñû, Ãàôãàçûí àüàëàðû âÿ ùàúûëàðû íàùàã éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá
îðóú òóòóðëàð? ßýÿð åëÿìèðëÿðñÿ, äÿõè áÿñ ðóçíàìÿëÿðèí ýöíàùû íÿäèð
êè, ùÿìèøÿ ïîëèòèêà******* ìåéäàíûíäà ãÿëÿì âóðóá, ìèëëÿòèí âÿ
ìÿìëÿêÿòèí ùöãóãóíó ýþçëÿìÿêäÿ úàíôÿøàíëûã åäèá, ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿð
è÷èíäÿ þç ìèëëÿòèíèí öçöíö àü âÿ áàøûíû óúà åëÿìÿêäÿäèð.
4. Ðàáèÿí********, äåéèí ýþðöì, ðóçíàìÿ îõóìàãìû îðóúó áàòèë
åëÿð, éàèíêè øÿðèÿòè îüóðëàìàã?
ßýÿð øÿðèÿòè îüóðëàìàã îðóúó áàòèë åäèðñÿ, áÿñ íèéÿ ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ çàùèä âÿ ôàçèë ëèáàñûíà ýèðÿí çàëèìëÿð, úàáèðëÿð, õàèíëÿð, ðÿèñëÿð
âÿ àëèìíöìàëàð ìèíáÿðÿ ãàëõûá, ëÿüâ âÿ áàòèë ìÿñàèë, ñàõòà ÿùàäèñ********** âÿ ÿõáàð äöçÿëäèá, ùÿìèí ìÿñàèë âÿ ÿùàäèñèí íèñáÿòèíè,
íÿóçöáèëëàù, ïåéüÿìáÿð âÿ èìàìëàðà âåðèá, áó âàñèòÿ èëÿ àâàìû
úÿùàëÿòäÿ ñàõëàéûðëàð?
_________
* Èêèíúèñè
** Ìèí úöð
*** Áþéöê
**** Ïàê èìàìëàðûí
***** Úÿôÿíýèéàò
****** Òÿëÿáèíÿ, èñòÿéèíÿ
******* Ö÷öíúöñö
******** Ñèéàñÿò
********* Äþðäöíúöñö
********** Ùÿäèñëÿð; ìþìèíëÿðèí “ìöãÿääÿñ” ùåñàá åòäèêëÿðè ñþçëÿð
91
Âÿ ÿýÿð øÿðèÿòè îüóðëàìàã îðóúó áàòèë åëÿìèðñÿ, äÿõè ðóçíàìÿ íÿ
ñÿáÿáÿ áàòèë åëÿñèí âÿ ùàëîíêè úàìààòûí áÿñèðÿò ýþçöíö à÷ûá, äîñòëà
äöøìÿíèíè òàíûòìàãäàí ñàâàéû ðóçíàìÿíèí ùå÷ áèð òÿãñèðè éîõäóð”.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí þç òÿðÿôèíäÿí:
Ìÿí ãàáàãúà ÿðç åëÿäèì êè, áó áàðÿäÿ ìÿí áèð ñþç äàíûøìàéàúàüàì. Àììà ùÿìèí ìÿñÿëÿ àðèç îëàíäàí èíäèéÿäÿê áÿíäÿéÿ áèð
íå÷ÿ êàüûç ýþíäÿðèá ñîðóøóðëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç ìîëëàëàð ãîéìóðóã
úàìààò ãÿçåò îõóñóí?
Ìÿíèì úàâàáûì:
Áóíóí òÿê áèðúÿ ñÿáÿáè âàð: âàëëàù, áèëëàù, òààëëàù, àíä îëñóí éåðÿ,
ýþéÿ, óëäóçëàðà, áóíóí ñÿáÿáè ìÿùç áóäóð êè, úàìààò ðóçíàìÿ
îõóìàüà áàøëàñà, äÿõè áèç ìîëëàëàðûí áàçàðû êàñàä îëàúàã. Âÿññàëàì.
Ãÿðÿç… áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà… áóíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí ìÿíèì
àüëûì áèð øåé êÿñìèð. Ãîðõóðàì àõûðäà ùå÷ áèð øåé ÷ûõìàéà. Ãîðõóðàì
àõûðäà ðóçíàìÿ îõóìàã äà îðóúó áàòèë åäÿ, îðóú òóòìàã äà ðóçíàìÿ
îõóìàüû áàòèë åäÿ.
Áèçèì Ãàôãàçäà ñàçàíäà ìÿúëèñèíäÿ ùÿðäÿíáèð úöð ìóüàìàò
÷àëûðëàð. Áèðèñè äöøöð îéíàìàüà, îòóðàíëàð ÷ûòìûã ÷àëûðëàð, õàíÿíäÿ äÿ
áàøëàéûð áó ñþçëÿðè îõóìàüû:
Äÿðÿäÿ éàòìûø èäèì, îéàòäûëàð, îéàíìàäûì,
Áóðíóìà òèêàíëàðû óçàòäûëàð, îéàíìàäûì.
Áîìáà, ïàðòùàïàðòíàí òîï àòäûëàð, îéàíìàäûì.
Ñàããàëûìäàí áèð îâóú ãîïàðòäûëàð, îéàíìàäûì.
Ìöõòÿñÿð, ùÿð áèð ÿìÿë ÷ûõàðòäûëàð, îéàíìàäûì.
Øÿùðèìèçäÿí úÿì îëóá úàâàíëàð, íàç èëÿí ýÿëèá,
Ãóìàðáàç, óøàãáàçëàð ìàòûøêàáàç èëÿí ýÿëèá,
Ìàð*, ìåéìóí îéíàäàí ñþùáÿòö ñàç èëÿí ýÿëèá,
Ìöòðöáö õîøëÿùúÿëÿð ïÿê õîø àâàç èëÿí ýÿëèá,
Ãàðûøäû àðàëûãëàð, ãîïäó ìÿùøÿð ãèéàìÿòè,
Ìöñÿëìàíëàð áèð-áèðèí ãûðäû óíóäóá ãåéðÿòè,
Ùÿð “ýÿëÿí” àëèì îëóá, ÷àïäû-òàëàäû ìèëëÿòè,
Ìÿí éóõóäà îë çàìàí ÷ÿêèðäèì ðàùÿò ëÿççÿòè,
Áóðíóìà òèêàíëàðû óçàòäûëàð, îéàíìàäûì.
__________
* Èëàí
92
Ýþðäöëÿð éóõëàìûøàì, ùÿð êÿñ ñûíàäû ýöúöíö,
Àòëû àòûí öñòöìÿ, ãóðáàüà ñàëäû ãû÷ûíû,
Ùîïïàíûá Àðàç áó òàé, éûüûá äÿðÿíèí áèúèíè,
Ùèéëÿáàçëàð òóòäóëàð áöòöí Ãàôãàçûí è÷èíè,
Ñàããàëûìäàí áèð îâóú ãîïàðòäûëàð, îéàíìàäûì.
Áèç ôÿãèðÿ àõûðû ðÿùì åëÿéèá áèýàíÿëÿð,
À÷äûëàð ìÿäðÿñÿëÿð, êëóá, ãèðàÿòõàíÿëÿð,
Éàçäûëàð êèòàá, ãÿçåò, õÿðú åòäèëÿð õÿçàíÿëÿð,
Ìîëëà Íÿñðÿääèí äåäè ùÿð ùÿôòÿ áèð ÿôñàíÿëÿð,
ÌßÚËÈÑÈ-ÌÈËËÈ
Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí! Íþìðÿ îí ñÿêêèçäÿ ìÿúëèñè –ìÿøâèðÿòäÿ – îëàí úÿíàáëàðûí øÿìàéèëè-ìöáàðÿêèíè* ÷ÿêèá íèøàí âåðìèñèç âÿ
çèìíèäÿ** ÿúÿëëè-ìÿðèôÿòëÿðè*** äÿõè ìÿëóì îëóíóá. Âÿëè áÿçè ÿøõàñ
÷îõäàí ÷îõ òàëèáäèð êè, ñèç î ìÿúëèñèí ÿúçàñûíûí èñìè-ìöáàðÿêëÿðèíè
éàçûá âÿ ñþùáÿòö ìÿøâÿðÿòè-ìÿúëèñè äÿõè áÿéàí áóéóðàñûç ìÿúëèñäÿ
îëàí ìÿøâÿðÿòëÿð áó âÿç èëÿ èäè. Úÿíàá ÿúçàíûí èñìëÿðè: Úÿíàá
Õèìéàçÿòöë-öëÿìà,
Àüà Úÿôÿð Äÿááàü, Àüà Ìÿùÿììÿäùöñåéí Ñÿááàü, Àüà Ìÿùÿììÿäòàüû Õÿááàç, Àüà Íÿúÿô ßòòàð âÿ Àüà Ñàäûã Äÿëëàê.
ÑÞÙÁßÒÈ-ÌßØÂßÐßÒ
Úÿíàá Õèìéàçÿòöë-öëÿìà – ßóçöáèëëàùè ìèíÿøøåéòàíöëëÿèí
ÿððÿúèì, áèñìèëëàùöë-ðÿùìàíöð-ðÿùèì...
Úÿíàá Àüà Úÿôÿð Äÿááàü – Ýóéà êè, ìÿñÿëÿí, áåëÿ êè, ýèðÿì âÿëîâ
îí êè ñþçýÿëèøè, õöëàñÿ, ìöõòÿñÿðè-êÿëàì ùÿð îíýàù ìÿõñóñ, î íåúÿ
äåéÿð òèìàñàëè – øàéÿä ÷èíàí÷å ëàçèìÿäèð ùÿð àéèíÿ ÿýÿð ìÿñÿëÿòöí, ñþç
_________
* Ìöáàðÿê øÿêëèíè, ìöáàðÿê ñóðÿòèíè
** Äîëàéû éîëëà, åéíè çàìàíäà
*** ßí éöêñÿê, ÿí àëè
93
éîõ, ýèðÿì êè, ùÿðýàù ÿùéàíà, ÷öíêè ýÿðÿê ùàíñû êè, âÿ ëàêèí ìÿýÿð âÿ
èëëà îëìóø îëà, ìÿýÿð êàø êè, Àëëàùö ÿëÿì, õóäàíÿêÿðäÿ, åëÿ êè, Àëëàù
åëÿìÿìèø, ÷îõ äà îëñà, áàéÿä, íÿ áèëèì, íåúÿ êè, øàéÿä åùòèìàë åëÿ áóäóð êè, áÿëêÿ åëÿäèð êè, áèäóíè – èíêè, î áåëÿ êè, åéá îëìàñûí, ÷îõ äà,
ùÿäñèç êè, ëåéê, âÿëîâ, òöðê äåìèøêÿí, ùÿãèãÿòÿí, ÿëÿíÿí, ëåéêèí ìÿñÿëÿäèð êè, Àëëàùà ïÿíàù êè, úÿíàá àüàéàí...
Àüà Ìÿììÿäùöñåéí Ñÿááàü – Úÿíàá Àüà Ìÿììÿäòàüû Õÿááàç,
÷öíêè äöíÿí ýåúÿ áèð ãÿäÿð þç ãÿðàðè àäÿòèìäÿí õþðÿéè ÷îõ éåìèøäèì
âÿ ýåúÿ ëöò áèð íå÷ÿ äÿôÿ åøèéÿ ÷ûõäûì, ýóéà ìÿíÿ ñîéóõ äÿéèá, ÿââÿë
êè ñÿðäÿìàüûì òóòóëóá âÿ áàøûì àüðûð âÿ ýþçëÿðèì ãàðàëûð âÿ çöêàì
îëìóøàì, ÿùâàëûì íàñàçäûð, ñÿí áóéóðýèëÿí, ìÿíèì ùÿâÿñèì éîõäóð...
Àüà Íÿúÿô ßòòàð Úÿíàá àüàéàí ùöçóðóíäà áÿíäåéè-÷àêÿðèí
úÿñàðÿò åëÿìÿéèì ÷îõ áèÿäÿáëèêäèð.
Ùàøà êè, ìÿí äÿð ùöçóðè-òàí òÿðêè-ÿäÿá êîíÿì.
Âÿ äÿùÿí áàç ýÿðäÿ âÿ ùÿðô çÿíÿì ëÿá çèëÿá êîíÿì.
Àñóäÿ õÿðÿì êè, çÿáàí íÿäàðÿì
Äÿð áåéíè – õÿëàéèã ñóä çèéàí íÿäàðÿì...
Àüà Ñàäûã Äÿëëàê – áóëàð ùàìûñû äöçÿëÿð, àììà úÿíàá Àüà Ìÿùÿììÿäòàüû Õÿááàç ÷öíêè êàðäûëàð, ìÿúëèñèí ñþùbÿòèíè åøèòìÿêëóõ îíëàðà ãåéð ìöìêöíäöð, ïÿñ ëàçûìäûð êè, áóíäàí ñîíðà ñþçëÿðè óúàäàí
äåéÿê. Óúà ñÿñëÿíÿí Àüà Ñàäûã Äÿëëàê áîéëÿ íèòãëÿðè áóéóðäóëàð êè,
úÿíàá Àüà Ìÿùÿììÿäùöñåéí Ñÿááàü ñèçÿ êè, ñîéóõ äÿéèáäèð, ñèç
ñöáù ÿçàíû ýÿëèí ùàìàìà áèð ãÿäÿð ìöøòìàë åëÿéèí* âÿ îíäàí ñîíðà
ùàìàìäàí ÷ûõûá éàõøû ÿáà âÿ êöðêÿ áóëàëàíûá åâÿ òÿøðèô àïàðûí âÿ áèð
éàâàí àø áèøèðñèíëÿð, è÷, éàõøû òÿðëÿ âÿ âåðýèëÿí óøàãëàð áèð íå÷ÿ äÿíÿ
êöïÿ ñàëñûíëàð âÿ íàùàð âàõòû ìÿí ýÿëèá àëíûíäàí áèð áàäêåø** ãîéàðàì, éàõøû îëóð èíøàëëàù...
Àüà Ìÿùÿììÿäòàüû Õÿááàç – ùÿçÿðàò, ìÿí áóðàéà ýÿëìàüûì âÿ
ÿúçàè – ìÿøâÿðÿò îëìàüûì áóäóð êè, ñèç ùÿð íÿ äåéèðñèíèç äåéèí, ìÿí
äÿ áÿëè äåéÿúàüàì, âÿëè ÷þðÿê ýÿðÿê ùÿð áàòìàíû éöç àëòóí áàùà ñàòûëñûí. Áÿñ, äóðàõ ýåäàõ äàùà áÿñäèð.
Äÿëè
______________
* Áÿäÿíè îâäóðìàã, ìàñàæ åëÿòäèðìÿê
** Ùÿúÿìÿò, ñîéóãäÿéìÿ çàìàíû àëûíà ãîéóëàí ùàâàñîðóúó áîðó
94
ÁÈÐ ÀÄÀÌ ËÀÇÛÌÄÛÐ
Ðóñèéàäà âÿ Éåâðîïàäà íÿøð îëóíàí ãÿçåòÿëÿð ùà éàçûðëàð êè, ìöñÿëìàíëàð ÷àëûøûðëàð “èòòèùàäè-ìöñëèìèí”* äöçÿëäèá áèðëÿøñèíëÿð âÿ ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðÿ çîð åäèá, áöòöí éåð öçöíÿ ñàùèá îëñóíëàð.
Áèð àäàì ëàçûìäû êè, ýåäÿ éàïûøà áó ãÿçåòëÿðè éàçàíëàðûí ÿëèíäÿí
âÿ ýÿòèðÿ Ãàðàáàüà âÿ Ãàðàáàüûí áèð ïàðà âàèçëÿðèíè íèøàí âåðÿ; ùàìàí
âàèçëÿðè êè, úàìààòû éåòìèø èêè òèðÿéÿ áþëìÿêäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð èøëÿðè
éîõäó.
Áèð áåëÿ àäàì áèçÿ ëàçûìäû.
Áóíäàí ñàâàéû áèçÿ áèð àäàì äà ëàçûìäûð: áèð àäàì äà ëàçûìäûð ýåäèá äóðñóí Àðàçûí êÿíàðûíäà âÿ Èðàíäàí áó òÿðÿôÿ êå÷ÿí áÿçè âàèç âÿ
ìÿðñèéàõàíëàðà âÿ òÿçÿ ñåéèäëÿðÿ äåñèí: ìÿí þëöì, öëýöúëÿðè ãîéóí
áóðàäà, ñîíðà Àðàçû êå÷èí.
Áèð áåëÿ àäàì áèçÿ ëàçûìäû:
Áóíäàí ñàâàéû áèð àäàì äà áèçÿ ëàçûìäû:
Àüäàìäà ùàúû Ãÿíáÿðâÿëè úöìÿ ýöíëÿðè äöêàíû à÷ûð êè, ýóéà òîéóüó ýÿëèá äöêàíäà éóìóðòäàéàíäàí ñîíðà äöêàíûíû áàüëàñûí. Áó ùèéëÿ
èëÿ ùàúû ôöðñÿò òàïûá àëûø-âåðèø åëÿéèð. Áèð àäàì ëàçûìäû êè, Àüäàìà
ýåäèá ùàúû Ãÿíáÿðâÿëèäÿí ñîðóøà: “Àé ùàúû, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí,
íåúÿ ùåéèôèí ýÿëìÿäè î ïóëëàðà êè, àïàðûá ßðÿáèñòàí áèéàáàíûíäà
áÿäþâèëÿðÿ ïàéëàäûí?“.
Áèð áåëÿ àäàì áèçÿ ëàçûìäû.
Ñîíðà áèð àäàì äà áèçÿ ëàçûìäû.
Òèôëèñäÿ ðóùàíè ðÿèñëÿðèìèç ýèìíàçèéàäà îõóéàí øèÿ-ìÿçùÿá
ìöñÿëìàí óøàãëàðûíà äåéèðëÿð êè, ñèç ñöííö ìîëëàñûíäàí äÿðñ àëìàéûí.
Áèð àäàì ëàçûìäû êè, ýåäèá ùÿìèí ðóùàíè ðÿèñëÿðèìèçÿ äåñèí: “Àé ãàðäàøëàð, íÿ âàõò ñèç áÿõòèãàðÿ ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿí ðÿää îëàúàãñûíûç?“.
Áó àäàìëàðäàí ñàâàéû áèð àäàì äà áèçÿ ëàçûìäû, áó äà ãàëñûí
ñîíðàéà.
Ùÿðäÿìõÿéàë
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 íîéàáð 1906, ¹31
______________
* Ìöñÿëìàíëàðûí áèðëèéè
95
ÌÅÉÌÓÍËÀÐ
Ùöððèééÿò âÿ ùöãóã äàâàñû äöøÿíäÿí èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð ìöñÿëìàí
ìÿúëèñè îëìàéûá êè, îðàäà áèð îáðàçîâàííû ìöñÿëìàí àéàüà äóðóá äåìÿñèí: “Ùþêóìÿò ãîéìàéûð ìÿêòÿáëÿðäÿ àíà äèëèìèçè þéðÿíÿê”.
(Ùÿëÿ ìÿçÿñè áóäóð êè, áó íèòãëÿðè ùàìûñû óðóñ äèëèíäÿ ñþéëÿíèð âÿ
íèéÿ óðóñ äèëèíäÿ ñþéëÿíèð? – áó ñèðäÿí äÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ êÿñ áàø à÷à
áèëìÿéèá).
Áèð ñààòëûüà òóòàã êè, ùþêóìÿò ãîéìóð ìÿêòÿáëÿðäÿ àíà äèëèìèçè
þéðÿíÿê. Òóòàã êè, áóíó ùþêóìÿò ãîéìóð. Áÿñ àíà äèëèìèçè èñòÿìÿéè,
àíà äèëèìèçÿ ìÿùÿááÿò åòìÿéè, àíà äèëèìèçè õîøëàìàüû êèì ãîéìóð?
Ìÿí èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð éàíäà ýþðìÿìèøÿì êè, èêè îáðàçîâàííû ìöñÿëìàí áèð-áèðèëÿ ýþðöøÿíäÿ ìöñÿëìàíúà äàíûøñûíëàð. Àììà ùþêóìÿòèí ãàíóí âÿ ãÿðàðäàäëàðûíûí è÷èíäÿ ùå÷ áåëÿ áèð ãÿðàðäàä éîõäóð êè,
èêè ìöñÿëìàíûí áèð-áèðèëÿ ìöñÿëìàíúà äàíûøìàüûíà ìàíå îëñóí.
Áÿñ áóíó êèì ãîéìóð?
Áèð ñààòëûüà òóòàã êè, ùþêóìÿò ãîéìóð ìÿêòÿáëÿðäÿ àíà äèëèìèçè
îõóéàã. Òóòàã êè, áóíó ùþêóìÿò ãîéìóð. Áÿñ êèì áèçè þç äèëèìèçäÿí
óòàíìàüà âÿ þç äèëèìèçëÿ äàíûøìàüû àð áèëìÿéÿ âàäàð åäèð? Ìÿýÿð
áóíó äà ùþêóìÿò åäèð?
Áèð òÿáðèçëè Òèôëèñÿ ýÿëèá áèð ùÿôòÿ áóðàäà ãàëìàãíàí àäûíûí àõûðûíà
“îô” ãîíäàðûð. Ìÿýÿð áóíó äà ùþêóìÿò åäèð? Íÿ âàõò ùþêóìÿò ãàðàäîâîé, éà ïðèñòàâ ýþíäÿðèá êè, ýåò ýþð ôëàí ìöñÿëìàí îüëóíà íÿ àä ãîéóá âÿ ãûçûíà íÿ àä ãîéóá âÿ ùþêóìÿò íÿ âàõò ìöñÿëìàíû ìÿúáóð
åäèá ãûçûíûí àäûíû “Ôàòìà” ÿâÿçèíÿ “Ôàòéà” ãîéñóí âÿ îüëóíóí “Ùÿñÿí” àäûíû äÿéèøäèðèá “Ãàñàíêà” åëÿñèí?..
Äèë áàðÿñèíäÿ ùþêóìÿò åðìÿíèëÿðÿ åòäèéè ðÿôòàðûí îíäàí áèð ùèññÿñèíè áèçÿ åòìÿéèá. 1884-úö èëäÿ áàüëàíàí åðìÿíè ìÿêòÿáëÿðè àíúàã áèð
íå÷ÿ èë áóíäàí èðÿëè à÷ûëäûëàð. Àììà áóíóíëà áåëÿ ùå÷ êÿñ èíäèéÿ êèìè
ýþðìÿéèá êè, èêè îõóìóø åðìÿíè áèð-áèðèëÿ ðóñúà äàíûøñûí.
Èíäè ýÿë ìöñÿëìàí àëÿìèíÿ.
Ýåäèðñÿí áèð ðÿôèãèí ãàïûñûíû äþéöðñÿí. Áèð áàëàúà ãûç ÷ûõûð. Ñîðóøóðñàí: àüà åâäÿ? Ãûç “Ïàïà!” äåéÿ-äåéÿ ãà÷ûá àòàñûíû ÷àüûðûð. Ýèðèðñÿí è÷ÿðè âÿ ãûçûí êåôèíè ñîðóøóá äåéèðñÿí: “Ìàøàëëàù, Ìöíÿââÿð õàíûì, íÿ éåêÿ ãûç îëìóñàí?” Ýþðöðñÿí ãûç ãàøãàáàüûíû ñàëäû. Ñîíðà
ìÿëóì îëóð êè, ãûçà ýÿðÿê “Âàðéà” äåéÿéäèí; Ìöíÿââÿð äåäèí, àúûüû
96
ýÿëäè. Ùÿòòà àõûð âàõòäà Èðàí ìÿìóðëàðû äà éàâàø-éàâàø àäëàðûíû ÷þíäÿðìÿéÿ áàøëàéûáëàð: ùàêèìè âèëàéÿòè-ßðäÿáèë Ùÿñÿíãóëóõàí Úÿôÿðõàíîâ, íàèáè ãîíñóëýÿðèéè-Ýÿíúÿ âÿ Áÿäèêóáÿ äÿð ãÿðéåéè Äàíàáàø
Ìèðçÿ Ùåéäÿð Ñÿëèìõàíîâ âÿ ãåéðÿ. Èøëÿð áó ñàéàãäûð.
Àõûðäà ùÿìèí “Ãàñàíêà”ëàð âÿ “Âàðéà”ëàð áþéöéöá, ìÿúëèñëÿðäÿ
áàøëàéàúàãëàð ùàðàé òÿïèá ÷ûüûðìàüà; “Àé àìàí! Ãîéìàéûí! Ùþêóìÿò
àíà äèëèìèçè þéðÿíìÿéÿ ìàíå îëóð”.
Áèð âàõò Íóõàäà äà “ìèëëÿòïÿðÿñòëÿð” ìÿúëèñëÿðäÿ áó úöð íèòãëÿð
ñþéëÿðäèëÿð. Àììà èíäè ùÿìèí ìèëëÿòïÿðÿñòëÿð úÿíàá äèðåêòîðëàðà âÿ
ãóáåðíàòîðëàðà òÿêéÿ åäèá, àíà äèëèíèí ìöÿëëèìëÿðèíè ãàïàçëàéûá
ñàëäûëàð åøèéÿ.
Áÿëè, ÿçèçèì, áó èøëÿðèí àäûíà “Ìöñÿëìàí èøè” äåéÿðëÿð.
ÄÀÍÀÁÀØ ÊßÍÄÈÍÄßÍ
Àõóíä äàäàø, î áèð ìÿñÿë âàð… äåéÿðëÿð, ôèëàíêÿñ ÷îõ áèúäè…
èíäè… õà õà õà õà … ÿýÿð ýöëìÿê ãîéñà äåéÿðÿì… ùà ùà ùà ùà… àé
âàé, ãàðíûìûí äÿðèñè àç ãàëäû éûðòûëñûí… õà õà õà õà õûõ õûõ õûõ ÿ ÿ ÿ,
âàù, âàù, âàù, âàù âàé äÿäÿì âàé… ëÿíÿò øåéòàíà. À êèøè, çÿùèðìàð
ýöëìÿê ýÿëÿíäÿ àäàì àç ãàëûð àüëàñûí, ùÿ, èñòÿðÿì îíó äåéÿì êè, çàääû î íÿäè… Ýþðöì íÿ äåéÿúÿê èäèì… Éàäûìäàí ÷ûõäû… Ùÿ… éàäûìà äöøäö… Áó éàïîíèéàëûëàð íÿ áèú àäàì èìèøëÿð… Äöíÿí ãÿçåòäÿ
îõóäóì êè, áèð éàïîíèéàëû Ìèëàí øÿùÿðèíäÿí áèð ãûçû çîðíàí ÷ûüûðäà÷ûüûðäà, áàüûðäà-áàüûðäà ýþòöðöá ãà÷ûá, õà õà õà õà, õûõ õûõ õûõ, ùà ùà
ùà ùà…âàé äÿäÿì âàé… À áàøûíà äþíöì, áèëìèðñÿí íÿ ãÿäÿð ýöëìÿéèì ýÿëèð…Áó éàïîíèéàëûëàðäàí ùàðàìçàäà ìèëëÿò éåð öçöíäÿ ýÿðÿê êè,
îëìàñûí. Õà õà õà õà, ãîéìàéûí, úàíûì ÷ûõäû, áàüðûì ÷àòäàäû… Ýþðöì
íÿ äåéÿúÿê èäèì…Ùÿ, ãûçû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà àïàðûð Àëìàíèéà òîðïàüûíà
âÿ Àëìàíèéà êåøèøëÿðèíÿ áèð òîðáà ãûçûë âåðèð êè, ãûçûí êÿáèíèíè êÿññèí.
Õà õà õà õà…
À áàøûíà äþíöì ýöëìÿê ãîéìóð êè, ñþçöìö òàìàì åëÿéèì, êåøèø
ðàçû îëìóð âÿ äåéèð êè, ãûçûí ðàçû÷ûëûüû îëìàéàí éåðäÿ Àëëàù äà ðàçû îëìàç, èíñàô äà ðàçû îëìàç. Õà õà õà õà… Ñîíðà ãûçû ýÿòèðèð Ðóñèéà òîðïàüûíà, áóðàäà äà ðÿôèãèí èøè òóòìóð… Ùû… íåúÿäè, èíäè áàøûíà íÿ ÷àðÿ
97
ãûëàúàãñàí? Õà õà õà õà, éàçûã êèøè éàõøû êÿëÿéÿ äöøäö. Ìöõòÿñÿð,
éåääè úöð ìÿìëÿêÿòÿ âÿ éåääè úöð ìèëëÿòëÿðèí è÷èíÿ ãûçû àïàðäûñà ùÿð
éåðäÿ êåøèøëÿð äåäèëÿð êè, ãûç ÷ûüûðà-÷ûüûðà îíà êÿáèí äöøìÿç. Õà õà õà
õà. Èíäè úàíûíû ùàðà ãîéàúàãñàí? Õûõ, õûõ, õûõ, ëîòóíóí èøè õàðàáäû… Õà
õà õà, âàé äÿäÿì âàé… Éàìàí äÿðääè, Àëëàù ùå÷ êÿñÿ ýþñòÿðìÿñèí.
Éàçûã íÿ åëÿñèí, ÿýÿð ãûçû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà äàëûíà àëûá Éàïîíèéàéà àïàðñà, Éàïîíèéà êåøèøëÿðè íÿèíêè êÿáèí êÿñìÿçëÿð, ùÿëÿ áÿëêÿ òóòóá îíó
áîüàðëàð, îíäàí þòðö êè, áöòïÿðÿñò îëà-îëà éàïîíèéàëûëàð ãûçû çîðíàí áèð
êèøèéÿ àðâàä åëÿìÿçëÿð…Õà õà õà… Èø íÿ éàìàí éåðäÿ äàéàíäû!..
Àùà? Ëîòóíóí ôèêðèíÿ áèð øåé ýÿëäè… ßäÿ, áó éàïîíèéàëûëàð âàëëàù
øåéòàíäàí äà ÷îõ áèëèðëÿð, éåðèí àëòûíäàí äà õÿáÿðäàðäûðëàð, öñòöíäÿí äÿ.
Ýþðöðñÿí ðóñ ýÿìèëÿðèíèí áàøûíà íÿ èø ýÿòèðèðëÿð? Ðÿôèãèí éàäûíà äöøäö
êè, ãèáëÿ òÿðÿôèíäÿ áèð ìÿìëÿêÿò âàð, àäû ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòèäèð, ÷îõ
ýåíèøëèê, Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí, íÿ úöð éàøàìàã èñòÿéèðñÿí éàøà, Àëëàù
ìèí áÿðÿêÿò âåðñèí…Õà õà õà, ýåíÿ áó çÿùðèìàð ãîéìàéàúàã ñþçöìö
ãóðòàðûì...
Ùÿðèô ãûçû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà ýÿòèðäè Àðàçäàí êå÷èðòäè âÿ Õîé øÿùÿðèíÿ
àïàðûá éåíäèðäè äöç ìîëëàíûí ãàïûñûíäà… Õà õà õà, Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò
åëÿñèí!
Çàëûì îüëó çàëûì àëìàí êåøèøèíÿ áèð êèñÿ ãûçûë âåðèðäè, àììà ìîëëàéà éàðûìúà ìàíàò âåðèá èøèíè äöçÿëòäè, éÿíè êÿáèíèíè êÿñäèðäè âÿ õóäàùàôèç äåéèá äöçÿëäè éîëà. Õà õà õà. Ãÿðÿç éàïîíèéàëûëàð ÷îõ áèúäèëÿð,
ìÿí èíäè àíúàã áàøà äöøäöì êè, íèéÿ áóíëàð ìöñÿëìàí îëìàã èñòÿéèðëÿð.
Õà õà õà …õè õè õè õè, ùû ùû ùû… ùà ùà ùà ùà…
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 3 íîéàáð 1906, ¹31
ÌÛÍÚÛÃ
Áèðèñèíè òîâëàéûá, ÿëèíäÿí âàð-éîõóíó àëàíäà ùå÷ èíñàô äåéèë êè,
áóíóí ÿâÿçèíäÿ îíóí ÿëèíÿ áèð øåé âåðìÿéÿñÿí. Äþðä éöç èë áóíäàí
èðÿëè àâðîïàëûëàð Àìåðèêàíûí âÿùøè àäàìëàðûíû òîâëàéûá, ãûçûëëàðûíû
àëàíäà, ùå÷ îëìàçñà, ÿâÿçèíäÿ îíëàðà ÿëâàí ìûíúûãëàð âåðèðäèëÿð.
Áÿëè, äþðä éöç èë áóíäàí èðÿëè Àìåðèêàíûí ìåøÿëÿðèíäÿ öðéàí
ýÿçÿí ùèíäèëÿð àëäàíûá, ãûçûëëàðûíû Àâðîïà ìöñàôèðëÿðèíÿ ïàéëàéàíäà
éåíÿ ÿâÿçèíäÿ, ùå÷ îëìàçñà, èêè ãÿïèêëèê ÿëâàí ìûíúûãëàð àëûðäûëàð.
98
Ùÿëÿ áóíëàð ãàëñûí, áóíëàðíàí èøèì éîõäóð.
Ðÿìÿçàíöë*-ìöáàðÿêèí èéèðìè áèðèíäÿ ýåòìèøäèì ìÿñúèäÿ. Èðàíäàí òÿçÿëèêäÿ òÿøðèô ýÿòèðÿí Ìîëëà Íÿúÿôãóëó âÿç áóéóðóðäóëàð. Ìÿí
ãàïûäàí ýèðÿí êèìè úÿíàá àõóíääàí áó ñþçëÿðè åøèòäèì:
– Áÿëè, øåéòàíè-ìÿëóí Àëëàùûí äÿðýàùûíäàí ãîâóëäó âÿ îíóí åðêÿê
þâëàäû ÷îõ èäè, àììà ãûç þâëàäû áèð èäè âÿ àäûíà Òÿðòÿáÿ õàíûì äåéèðëÿð
âÿ áó Òÿðòÿáÿ õàíûì ùÿìèøÿ þâðÿòëÿðè àëäàäûð âÿ þâðÿòëÿðÿ äåéèð êè,
ìîëëàëàðà ïóë âåðìÿéèí âÿ áó Òÿðòÿáÿíèí þçö äÿ ìîëëàëàðà ïóë âåðìÿç
âÿ áó Òÿðòÿáÿ õàíûìûí ñþçöíÿ áàõàí þâðÿòëÿð äÿ Òÿðòÿáÿ õàíûìäûëàð.
Àëëàù Òÿðòÿáÿ õàíûìà ëÿíÿò åëÿñèí! Àëëàù îíóí ñþçöíÿ áàõàí þâðÿòëÿðÿ
äÿ ëÿíÿò åëÿñèí!
Áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà áè÷àðÿ þâðÿòëÿð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèëÿð âÿ þç
àðàëàðûíäà áèð ãÿäÿð ïóë éûüûá, áèð óøàã ÷àüûðäûëàð âÿ ïóëëàðû áèð
äÿñòìàëà ãîéóá, ýþíäÿðäèëÿð ìèíáÿðèí éàíûíà. Áÿëêÿ éàçûã þâðÿòëÿðèí
÷îõóñó áó ïóëëàðû íåúÿ ÷ÿòèíëèêëÿ ÿëÿ ýÿòèðìèøäèëÿð êè, êèøèëÿðè ãîíàãëûüà ýåäèá, åâÿ ÿò àëìàéàí ýöíö ïåíäèðÿ âåðèá, óøàãëàðûíà éàâàíëûã åëÿñèíëÿð. Éà áÿëêÿ éàçûã þâðÿòëÿðèí ÷îõóñó áó ïóëëàðû èêè ìèí çÿùìÿòëÿ
ÿëÿ ýÿòèðìèøäèëÿð êè, ãàïûéà äÿðâèø éà òÿçÿ ñåéèä ýÿëÿíäÿ ÷ûõàðäûá áóíëàðà âåðñèíëÿð; éà óøàãëàðû àçàðëàéàíäà àïàðñûíëàð Çþùðÿ õàëàíûí éàíûíà
âÿ Çþùðÿ õàëà äåñèí: “Óøàüûí áóðíóíäà ÷þï ãàëûá” âÿ Çþùðÿ õàëà óøàüû
àëñûí ãóúàüûíà âÿ áóðíóíäàí ïöôëÿñèí, úÿâèç éåêÿëèêäÿ áèð íîõóä éà
ëîáéà, ãàðïûç òîõóìó óøàüûí áóðíóíäàí äöøñöí âÿ óøàüûí àíàñû ùàìàí
úÿì åëÿäèéè ïóëëàðû âåðñèí Çþùðÿ õàëàéà.
Ìÿñúèääÿí ÷ûõàíäà áèð ãûðìûçûñàããàë êèøè î áèðè ãûðìûçûñàããàë
êèøèéÿ äåéèðäè:
– Ìàøàëëàù îëñóí, Àëëàù áÿäíÿçÿðäÿí ñàõëàñûí, Ìîëëà Íÿúÿôãóëó
÷îõ äÿðèí ìîëëàäûð. Ýþðöðñÿí, øåéòàíûí ãûçûíûí àäûíû áèëèð.
Ìÿí áèð èñòÿäèì ùàìàí ãûðìûçûñàããàë êèøèéÿ äåéÿì: “À êèøè, íèéÿ
áèð î “äÿðèí” ìîëëàäàí ñîðóøìóðñóíóç êè, î äåäèéè ñþçëÿð ùàíñû êèòàáäà
éàçûëûá âÿ êèìäÿí ðÿâàéÿòäèð?”. Ñîíðà þç-þçöìÿ äåäèì: “Áÿð íÿéàéÿä çè ýþøòÿãàí àâàç”.
Áÿëè, äþðä éöç èë áóíäàí èðÿëè Àìåðèêàíûí ìåøÿëÿðèíäÿ ÷ûëïàã
äîëàíàí âÿùøè èíñàíëàð ãûçûëëàðûíû àëäàíûá Àâðîïà ëîòóëàðûíà âåðÿíäÿ
éåíÿ ÿâÿçèíäÿ èêè ãÿïèêëèê ìûíúûã àëûðäûëàð; àììà èíäè, èéèðìèíúè ÿñðäÿ
ýþðöðñÿí êè, äöíéàíûí áèð ñÿìòèíäÿ àäàìëàð àç ãàëûðëàð êè, þëöíö äèðèëò______________
* Îðóúëóã àéû
99
ñèíëÿð, àç ãàëûðëàð êè, øåéòàíà ïàïàã òèêñèíëÿð, àç ãàëûðëàð êè, ùàâàéà
ó÷óá, àéäàí âÿ óëäóçëàðäàí õÿáÿð ýÿòèðñèíëÿð, àììà… Àììà äöíéàíûí î áèðè ñÿìòèíäÿ Ãàôãàç âÿ Èðàí “ùèíäè”ëÿðè þç ÿéàëëàðûíûí ðóçèñèíè
íþâáÿíþâ ëèáàñà ýèðìèø ãóëäóðëàðà ïàéëàéàíäà áàðû ÿâÿçèíäÿ îíëàðäàí
èêè ãÿïèêëèê ìûíúûã äà èñòÿìèðëÿð.
Ìÿñúèääÿí ÷ûõûá, äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿäèì âÿ ãà÷ûá ìîëëàíû
òÿðèôëÿéÿí ãûðìûçû ñàããàë êèøèíè ÷àüûðäûì âÿ äåäèì:
Òà êè, ñÿí îëäóí ÿñèðè âÿçè-éàðûí, åé éàçûã,
Ãàðÿ îëäó éàð ÿëèíäÿí ðóçèýàðûí, åé éàçûã!
Éöç úÿôà ýþðäöí, âÿëè ùå÷ áèð øèêàéÿò åòìÿäèí,
Ýþðìÿäèí éàðûí âÿëè íàìóñö àðûí, åé éàçûã!
Íÿ öìèä èëÿ éåíÿ ìîëëà ñÿíÿ âåðìèø ôÿðèá*
Êèì, ôÿðÿùíàê îëìóñàí, éîõäóð ãÿðàðûí, åé éàçûã!
Ýöçýöäÿ ýþðñÿí ÿýÿð ãóëè-áèéàáàí ùàëûíû,
Òà êÿñèëìÿç áèð íÿôÿñäÿ àùö çàðûí, åé éàçûã!
Àëäû ÿãëö ùóøóíó àëèìíöìàëàð ñþçëÿðè,
Ýåòäè ÿëäÿí éîõ éåðÿ ìÿúìóè-âàðûí, åé éàçûã!
Ëîòóëàð âÿçèíÿ ãîéìàçäûì ñÿíè áÿíä îëìàüà
Ìÿíäÿ îëñàéäû ÿýÿð êèì, èõòèéàðûí, åé éàçûã!
Éîëêÿñÿíäÿí ÷ÿêìÿñÿí ÿë, ïÿíäèìè ýóø åòìÿñÿí*,
Ñàõëà éàäûíäà: îëàð íàëÿ ìÿäàðûí**, åé éàçûã!
ØÅÉÒÀÍÀ ÚÀÂÀÁ
Åé ìÿíèì ÿçèçèì øåéòàí ãàðäàø!
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí 32-úè íþìðÿñèíäÿ ñÿíèí èìçàí èëÿ áèð
ìÿêòóá îõóäóì, î ìÿêòóáäà ñÿí äåéèðñÿí êè, îí èëäè ìöñÿëìàí
è÷èíäÿí ÷ûõûá ýåäèá Éåâðîïàäà îëóðñàí âÿ ìöñÿëìàí è÷èíäÿ öç âåðÿí
ïèñ èøëÿðäÿí ñÿíèí õÿáÿðèí éîõäóð.
__________
* Éàëàí, áîø âÿä
100
Àé ñÿí þëÿñÿí, àé áàøûíû ïèéëèéèì, àé ìåéèäèíè ýþðöì! Ùÿëÿ ìÿíÿ
äå ýþðöì êèìè òîâëàìàã èñòÿéèðñÿí? Éîõñà ìöñÿëìàíëàðà äàäàíûáñàí?
Éîõñà îíà àðõàéûíñàí êè, ñàäÿäèë âÿ íàäàí ìöñÿëìàíëàðû àñàíäûð
àëäàòìàã?
Ñÿí óòàíìàéà-óòàíìàéà äåéèðñÿí êè, “ìÿí îí èëäè ìöñÿëìàíëàðûí
è÷èíäÿí ÷ûõûá ýåäèá Éåâðîïàäà ãàëûðàì”. Éàëàíñà àòàíà ëÿíÿò! Ìÿýÿð
ñÿí èêè àé áóíäàí èðÿëè Òèôëèñäÿ äåéèëäèí? Ïÿñ êèì èäè ýåúÿ úÿíàá Ìàùìóä àüàíûí ãàïûñûíû äþéÿí? Ìÿíèì éàõøû éàäûìäàäû, éàüûø äà éàüûðäû.
Úÿíàá Ìàùìóä àüà àêîøêàäàí áàøûíû ÷ûõàðòäû âÿ ñîðóøäó êè, “êèìäè
ãàïûíû äþéÿí?”. Ñÿí äåäèí êè, “ìÿíÿì”. Úÿíàá Ìàùìóä àüà êþéíÿê÷ÿê ãàïûéà éåíèá ñÿíÿ äåäè êè, “ýåúÿíèí áó âàõòû õåéèð îëà?”.. Ñÿí
Ìàùìóä àüàéà äåäèí: “Ñÿùÿð òåçäÿí áèð ÿðèçÿ éàçäûð, ïî÷òíàí ýþíäÿð
ãóáåðíàòîðà âÿ õÿáÿð âåð êè, ïðèõîä ìîëëàñû Àõóíä Ìèðáàüûð àüà ìöñÿëìàíëàðû áàøûíà éûüûá îíëàðà ùþêóìÿòèí ÿëéåùèíäÿ áèð ïàðà ìÿòëÿáëÿð
þéðÿäèð”. Úÿíàá Ìàùìóä àüà äåäè êè: “Áàø öñòÿ” ñàáàùêû ýöíö úÿíàá
ÿðèçÿíè ýþíäÿðÿíäÿí ñîíðà Ìèðáàüûð àüàíû òóòóá áèð àé äóñòàãõàíàäà
ñàõëàäûëàð.
ßçèçèì øåéòàí ãàðäàø, ïÿñ ñÿí äåéèðñÿí êè, îí èëäè Éåâðîïàäàéàì?
Ïÿñ úÿíàá Ìàùìóä àüàíûí ãàïûñûíû äþéÿí âÿ îíó áó ìÿøãÿ ñàëàí êèì
èäè? Ùÿòòà áóðàñû äà éàäûìäàäûð êè, éàüûø éàüûðäû âÿ êö÷ÿëÿð ïàë÷ûã èäè
âÿ ãóéðóüóíóí óúó ïàë÷ûüà áàòìûøäû.
Ùÿëÿ áó éàëàíûíûí áèðè.
ßçèçèì øåéòàí ãàðäàø, ìÿí ñÿíè èêè èë áóíäàí èðÿëè äÿ ýþðìöøÿì,
“Ãóðáàüàëû” êÿíäèíäÿ. Éàäûíäàäûðìû, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ýÿëìèøäè.
Ìîëëà Ôÿòÿëè àõóíäà äåéèðäè êè, “Êÿðáÿëàéû Ùöñåéíèí ãûçû Òóòóíóí êÿáèíèíè êÿñ ìÿíÿ”, âÿ Ìîëëà Ôÿòÿëè áàøëàäû Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðè ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ êè, Òóòóíóí ÿðè âàð âÿ Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð úàâàá âåðäè êè,
Òóòóíóí ÿðè êàñûá áèð àäàìäû âÿ þçö äÿ ýåäèá Ðóñåòÿ êàñûá÷ûëûüà.
Ìîëëà Ôÿòÿëè ýåíÿ äåäè êè, îëìàç, ÿðè ãàéûäûá ýÿëÿð âÿ øèêàéÿò åëÿð. Âÿ
Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð úàâàá âåðäè êè, Òóòóíóí ÿðè àâàðà áèð àäàìäûð âÿ
øèêàéÿòèí éîëóíó áèëìÿç âÿ ñîíðà Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð Ìîëëà Ôÿòÿëèéÿ èêè
äÿíÿ ýöìöø ìàíàò âåðäè âÿ Ìîëëà Ôÿòÿëè ýåíÿ ðàçû îëìóðäó.
Éàäûíäàäûðìû, øåéòàí ãàðäàø êè, ñÿí éàâàøúà þçöíö âåðäèí ìîëëàíûí éàíûíà âÿ ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûí: “À êèøè, äÿëè îëìà, ìàíàòëàðû ñàë
_______________
* Íÿñèùÿòèìÿ ãóëàã àñìàñàí
** Èøèí-ýöúöí
101
úèáèíÿ, íÿ âåúèíÿäèð Òóòóíóí ÿðè åëÿ ýÿëäè, áåëÿ ýåòäè. Úàíû ÷ûõñûí Òóòóíóí äà, ÿðèíèí äÿ. Ñÿíÿ íÿ? Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð, îëñóí íÿ èøèì âàð?
“ Àõûðäà Ìîëëà Ôÿòÿëè ðàçû îëóá êÿáèíè êÿñäè.
ßçèçèì øåéòàí ãàðäàø, áÿ äåéèðñÿí êè, îí èëäè ìöñÿëìàíëàðûí
è÷èíäÿí ÷ûõûá Éåâðîïàéà ýåòìèñÿí? Áó éàëàíûí èêèíúèñè.
Øåéòàí ãàðäàø, ìÿí ñÿíè ÷îõ éåðäÿ ýþðìöøÿì. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìÿí
ñÿíè Ðÿøòäÿ Àõóíä Ùàúû Ìîëëà Ìåùäèíèí, éÿíè ìÿøùóð “Ëîòó Ìåùäè”íèí ãàïûñûíäà ýþðìöøÿì. Éàäûíäàäûðìû áèð äÿôÿ Ðÿøòèí ùàêèìè
“Ëîòó Ìåùäè”ýèëäÿ ãîíàã èäè, àäàì ýþíäÿðèá Çåéíÿá àäëû áèð äóë þâðÿòè ýÿòèðäèëÿð, ñîíðà áó þâðÿòèí ãàðäàøû äà ýÿëäè, ñîíðà ýåíÿ áèð íå÷ÿ
þâðÿò ýÿëäè, àõûðû áèëìèðÿì íÿ îëäó? Àììà îðàñû éàäûìäàäûð êè, ñÿí
õÿëâÿòúÿ þçöíö âåðäèí “Ëîòó Ìåùäè”íèí éàíûíà âÿ áèëìèðÿì îíà íÿ
äåäèí, òà ãàëàíû éàäûìäàí ÷ûõûá. Àììà îðàñû éàäûìäàäûð êè, Çåéíÿá
þâðÿòè âÿ ãàðäàøû Êÿðáÿëàéè Íîâðóçó ìîëëàíûí ùÿéÿòèíäÿ éûõäûëàð éåðÿ
âÿ áàúû èëÿ ãàðäàøûí àéàãëàðûíû ãîéäóëàð ôàëàããàéà, éàçûã þâðÿòèí ÷ûëïàã
ãû÷ëàðûíà áîéíóéîüóí êèøèëÿð éàø øèâêÿëÿðëÿ ÷ûðïûðäûëàð, ìîëëà âÿ ùàêèìè-âèëàéÿò äóðóá òàìàøà åäèðäèëÿð âÿ ýöëöðäöëÿð âÿ ñÿí äÿ ýöëöðäöí,
øåéòàí ãàðäàø.
ßçèçèì øåéòàí ãàðäàø, áÿ äåéèðñÿí ìÿí îí èë áóíäàí èðÿëè ìöñÿëìàí è÷èíäÿí ÷ûõûá ýåòìèøÿì Éåâðîïàéà? Áó äà éàëàíûí ö÷öíúöñö.
Áóíëàðäàí ñàâàéû ìÿí ñÿíè, øåéòàí ãàðäàø, ÷îõ éåðäÿ ýþðìöøÿì:
Èñôàùàíäà äà, Òÿáðèçäÿ äÿ, Òåùðàíäà äà, Èðÿâàíäà äà.
Èíøàëëàù áóíäàí ñîíðà áèð-áèð éàäûíà ñàëàðàì âÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿúìóÿñèíäÿ éàçûá éàëàíûíû ÷ûõàðäàðàì, òà áóíäàí ñîíðà áåëÿ
ãÿëÿòëÿðè åëÿìèéÿñÿí âÿ éàëàí äàíûøìàéàñûí. Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç.
Úèí
ÌßÑÚÈÄËßÐÈÌÈÇ
Áèçèì ìÿñúèäëÿðÿ úÿì îëàíëàðà äèããÿò åëÿñÿê, ýþðÿðèê êè, ìÿñúèäÿ
ýÿëÿíëÿð àíúàã ôÿùëÿ, ùàììàë, êàíêàí*, äèëÿí÷è, äÿëëÿê, ïèíÿ÷è, íàëáÿíä, ÷ÿð÷è âÿ õûðäà-õóðóø àëûøâåðèø÷èëÿð, áàããàëëàð, êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäèëÿð âÿ êàñûá ùàúûëàðäûð. ßýÿð ÿúíÿáè ìèëëÿòèí áèðèíèí éîëó áèçèì
ìÿñúèäëÿðÿ äöøñÿ, åëÿ éÿãèí åäÿð êè, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ áèð äÿíÿ äÿ ðÿüáÿòëè, äþâëÿòëè, ñÿëèãÿëè, òÿìèç âÿ íÿúèá àäàì, áèð äÿíÿ äÿ áÿé, õàí,
102
ãóëëóã÷ó, îõóìóø âÿ ñàùèáìÿíñÿá éîõäóð; éÿãèí åäÿð êè, áèçèì ìöñÿëìàí úàìààòû èáàðÿòäèð ìÿùç úûðûã-ìûðûã, àú âÿ êàñûá ôÿùëÿ-ôöùëÿäÿí, àâàì ìÿøÿäè âÿ êÿðáÿëàéûëàðäàí.
Íèéÿ õàí âÿ áÿéëÿðèìèç, îõóìóø âÿ ñàùèáìÿíñÿáëÿðèìèç ìÿñúèääÿí ãà÷ûðëàð?
Ïåòåðáóðãäà îí ìèí ìöñÿëìàí âàð. Áóíëàðûí è÷èíäÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ìöòÿøÿõõèñ ñàùèáìÿíñÿáëÿð, ýåíåðàëëàð, ïîëêîâíèêëÿð, îáðàçîâàííûëàð, òÿáèáëÿð, õàíëàð âÿ ìöëêÿäàðëàð âàð. Àììà Ïåòåðáóðãóí òÿê áèð ìÿñúèäèíÿ éûüûëàí àíúàã êàñûá òàòàðëàðäûð êè, ïåøÿëÿðè åâëÿðè ýÿçèá ïàëòàð, êþùíÿ
ãàëîø âÿ ÷ÿêìÿ âÿ ÷èðêëè äàâà øöøÿëÿðè àëûá ñàòìàãäûð. Ìîñêâà ùÿì÷èíèí. Òèôëèñäÿ ñöííè ìÿñúèäèíÿ ýåäÿíëÿð àíúàã Ãàçàí òàòàðëàðûäûð êè,
ïåøÿëÿðè ôàéòîí ñöðìÿêäèð. Øèÿ ìÿñúèäèíÿ ýåäÿíëÿð Èðàí ôÿùëÿëÿðè âÿ
ùàììàëëàðûäûð. Áàêûäà ìèëéîí÷óëàð âÿ îõóìóøëàð ìÿñúèäÿ ýåòìÿçëÿð.
Äàíàáàø êÿíäèíÿ ìÿñúèäÿ ýåäÿíëÿð àíúàã êàñûá êÿíäëèëÿðäèð, ìöëêÿäàðëàð ìÿñúèäÿ ýÿëìÿçëÿð.
Êèìäèð äþâëÿòëèëÿðè, îõóìóøëàðû ìÿñúèääÿí ãà÷ûðäàí?
Áóíó ìÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ áÿçè ìÿñúèäÿ ýåòìÿéÿíëÿðäÿí ñóàë åëÿìèøÿì âÿ áó áàðÿäÿ íå÷ÿ úàâàáëàð åøèòìèøÿì. ßýÿð áàøàüðûñû îëìàñà,
ùÿìèí úàâàáëàðû éàçàðàì.
Áèð äÿôÿ áèð úàâàí áÿéçàäÿäÿí ñîðóøäóì êè, íèéÿ ìÿñúèäÿ ýÿëìèðñÿí? Úàâàí ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, àõûð ìÿí áàøûìà
íÿ äàø ñàëûì? Øàëâàðûì åëÿ äàðäû êè, äèç öñòÿ îòóðìàã ùå÷ ìöìêöí
äåéèë. Ìÿñúèääÿ äÿ óñòóë éîõäó êè, óñòóë öñòÿ îòóðàñàí. Ãàëìûøàì
ìÿÿòòÿë. Äÿõè íÿ ÷àðÿ ãûëûì?
Áó áÿéçàäÿíèí úàâàáû.
Áèð äÿôÿ áèð äþâëÿòëè õàíäàí ñîðóøäóì êè, íèéÿ ìÿñúèäÿ ýÿëìèðñÿí?
Õàí äà áåëÿ úàâàá âåðäè:
– ßçèçèì Ìîëëà Íÿñðÿääèí áàáà, ìÿíèì áó áàðÿäÿ ùå÷ òÿãñèðèì
éîõäó. Ìÿñúèäÿ ýåòìÿìÿéèìèí ñÿáÿáè áóäóð êè, ìÿñúèäÿ ýåäÿíäÿ
áèëìèðÿì úèáèìÿ íÿ ãÿäÿð ïóë ãîéóì. Ìÿñúèäëÿðèìèç èáàäÿòõàíàëûãäàí ÷ûõûá, äèëÿí÷èõàíà îëóáëàð. Ìÿí ýèðÿí êèìè äöíéà âÿ àëÿìèí àú
ñåéèäëÿðè âÿ ìîëëàðû ýÿëèá ñÿð÷ÿ êèìè äöçöëöðëÿð, ìèíáÿðèí ïèëëÿëÿðèíÿ
âÿ áàøëàéûðëàð ïóë èñòÿìÿéÿ.
_______________
* Ãóéó ãàçàí
103
Ìÿí õàíà äåäèì êè, ìîëëàëàðûí áèð éàíäàí ìÿâàúèáëÿðè éîõäóð, áÿñ
ñèç îíëàðà ïóë âåðìÿéÿíäÿ, îíëàð ùàðäàí ÷þðÿê òàïûá éåñèíëÿð? Õàí
úàâàá âåðäè êè, áóíóí ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð.
Áó äà äþâëÿòëè õàíûí úàâàáû.
Î êè, ãàëäû îõóìóøëàð, ìÿñúèäÿ ýÿëìÿìÿêëÿðèíÿ áóíëàð äà áèð íå÷ÿ
ñÿáÿá ãîéóðëàð. ßââÿëÿí, äåéèðëÿð êè, ìÿñúèäÿ úÿì îëàíëàðûí ÷îõóñó
êå÷ÿë àäàìëàðäûð âÿ ìÿëóìäóð êè, êå÷ÿëëÿð ùÿìèøÿ áàøëàðûíà ãóéðóã
éàüû ñöðòöðëÿð. Îäóð êè, ìÿñúèäëÿðäÿí ùÿìèøÿ ãîâóðìà áîçáàøûíûí
ãîõóñó ýÿëèð. Áó ñÿáÿáäÿí îõóìóøëàð ìÿñúèäÿ ýÿëìèðëÿð.
Îõóìóøëàðûí áèð ïàðàñû äà áó úöð äåéèð, áèð ïàðàñû äà äåéèð êè, ìÿí
óøàãëûãäàí àäÿò åëÿìèøÿì ÷ÿêìÿ ýåéìÿéÿ, áàøìàã ýåéìÿéè þéðÿíìÿìèøÿì. ×ÿêìÿëè ýåäèðÿì ìÿñúèäÿ îòóðàíëàð òåç ãàëõûá ýÿëèðëÿð
ìÿíèì éàíûìà âÿ áàøëàéûðëàð ÷ÿêìÿëÿðèìÿ äèããÿò åëÿìÿéÿ âÿ äåéèðëÿð
êè, áó ÷ÿêìÿëÿð “Âàðøîâ”* ÷ÿêìÿëÿðèäèð, áóíëàðû óðóñ òèêèá, úÿùÿííÿì
îë ìÿñúèääÿí ÷ûõ ýåò, áóðàëàðû ìóðäàðëàìà!
Îõóìóøëàðûí áèð ïàðàñû äà äåéèð êè, áèçè ìÿñúèääÿí ãà÷ûðàí ìîëëàëàðûí ìîèçÿñèäèð. Ìÿñÿëÿí, ýåäèðèê, îòóðóðóã, ìîëëà ÷ûõûð ìèíáàðÿ âÿ
áàøëàéûð:
– Åé ìöñÿëìàíëàð, îíó áèëèí êè, èíñàíûí ãÿëáèíäÿ èêè íþãòÿ îëàð. Áèðè
àü íþãòÿ, áèðè ãàðà íþãòÿ. Èíñàí ñàâàá ÿìÿë òóòäóãúà àü íþãòÿ ãàðà íþãòÿíè áàñàð, àììà ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðèí ãÿëáèíäÿ ãàðà íþãòÿ àü íþãòÿäÿí
áþéöê îëàð âÿ ýöíàù ÿìÿë òóòäóãúà ãàðà íþãòÿ àü íþãòÿíè áàñàð. Âÿ
úÿìè õàðèúè äÿðñëÿðèíè îõóéàíëàð ö÷öí ùå÷ áèð íèúàò éîõäóð; ÷öíêè îíëàðûí ãÿëáèíäÿ îëàí ãàðà íþãòÿ ýöíäÿ-ýöíÿ àðòûá, àü íþãòÿíè áàñûð. Àëëàù
õàðèúè äÿðñëÿðèíè îõóéàíëàðûí öçöíö ùÿð èêè äöíéàäà ãàðà åëÿñèí! Àìèí,
éà ðÿááöë-àëÿìèí!
Áóäóð îõóìóøëàðûí úàâàáû.
Ìÿñúèäÿ ýÿëìÿìÿê áàðÿñèíäÿ þçýÿëÿð íÿ äåéèðëÿð äåñèíëÿð, îíëàðíàí èøèìèç éîõäóð; àììà îõóìóøëàðûí áÿùàíÿëÿðè íàùàã âÿ ìÿíàñûçäûð.
ßââÿëÿí, òóòàã êè, ìÿñúèäÿ ýÿëÿíëÿðèí ÷îõóñó êå÷ÿë àäàìëàðäûð; òóòàã êè, îíëàð áàøëàðûíà ãóéðóã éàüû ñöðòöðëÿð. Àììà îíëàðûí è÷èíäÿ òÿêòÿê åëÿëÿðè äÿ òàïûëàð êè, íÿ êå÷ÿëäèðëÿð âÿ íÿ áàøëàðûíà ãóéðóã éàüû ñöðòöðëÿð. Âÿ áèð äÿ ìÿùç êå÷ÿëëÿðè ìöãÿññèð òóòìàã èíñàôäàí êÿíàðäûð.
Öôóíÿòèí ÷îõó úîðàáëàðäàí âÿ áàøìàãëàðäàí ýÿëèð, ÷öíêè ìÿñúèäÿ ýÿ_______________
* Âàðøàâà
104
ëÿíëÿðèí ÷îõó úîðàáëàðûíû èëäÿ áèð äÿôÿ äÿ éóäóðòìàçëàð âÿ äÿéèøìÿçëÿð.
Âÿ áèð äÿ áóíëàðûí íÿ åéáè âàð?
Ñàíèéÿí, ÷ÿêìÿëè ìÿñúèäÿ ýåäÿíëÿðèí äÿ ñþçëÿðè ÿñèëñèçäèð: íÿ åéáè
âàð, ìÿýÿð ìöìêöí äåéèë ìÿñúèäÿ ýåäÿíäÿ áèð þçýÿñèíèí òÿìèç áàøìàãëàðûíû áîðú åëÿìÿê âÿ ìÿñúèääÿí ãàéûäàíäàí ñîíðà ñàùèáèíÿ
ãàéòàðìàã?
Ñàëèñÿí, î êè ãàëäû ÿúíÿáè äÿðñè îõóéàíëàðûí áàðÿñèíäÿ ìîëëàíûí
âÿçè, áó áàðÿäÿ äÿ ÷îõ ñþç äåéÿ áèëÿðäèì, î ãÿäÿð ñþç äåéÿ áèëÿðäèì
êè, Àâðîïàíûí êàüûç êàðõàíàëàðûíäà êàüûç òàïûëìàçäû êè, ìÿí ñþçöìö
éàçûá òàìàì åäèì. Àììà þç àðàìûçäûð, ÷îõ óçóí-ìöøÿððÿô îëäóã…
Èáðàùèì áÿéèí ñþçëÿðè éàäûìà äöøäö:
“Ìöðäÿÿíä âÿëè çèíäÿ – çèíäÿÿíä âÿëè ìöðäÿ”.
“ÈÐØÀÄ”
Äöíéàäà ìÿí ÷îõ øåéè áàøà äöøäöì, àììà áó “Èðøàä”ûí èøëÿðèíè
áàøà äöøìÿäèì. Ðÿùìÿòëèê îüëó èíäè äÿ áàøëàéûáäûð êè, “ìÿíÿ
ìöñÿëìàí úàìààòû áåø ìèí ìöøòÿðè âåðìÿñÿ, ãÿçåòè áàüëàéàúàüàì”.
Ãàðäàø, áàüëàéàúàãñàí áàüëà, à÷àúàãñàí à÷, äÿõè õàëã íåéëÿñèí?
Ñÿí Àëëàù, àé ìöñÿëìàíëàð, èíñàôû ãîéóí îðòàëûüà, äåéèí ýþðÿê, áåø
ìèí äÿ ìöøòÿðè îëàð? Áåø ìèí äåìÿê íÿ äåìÿê?
Äöíÿí áèð Èðàí òÿëÿáÿñè áåø ìèí ìöøòÿðèíè áàðìàãëàðû èëÿ ùåñàá
åëÿéèðäè. Áàðìàãëàðûíûí áèðèíè éóìäó, äåäè: “áó îí éöç ìöøòÿðè”. Èêèñèíè éóìäó, äåäè: “áó èéèðìè éöç ìöøòÿðè”. Àõûðäà ùåñàá åëÿäè ýþðäö
êè, áåø ìèí ìöøòÿðè ÿëëè éöç ìöøòÿðè åëÿéèð. Ñîíðà ùÿìèí òÿëÿáÿ èñòÿäè
áåø ìèí ìöøòÿðèíèí àáóíÿ ïóëóíó úÿì åëÿñèí, áèðè ñÿêêèç ìàíàòäàí,
àììà ÷îòãà* òàïûëìàäû. Äåäè: “áóíó äà òÿê áèð Àëëàù áèëèð êè, íÿ ãÿäÿð
ïóë åëÿð”.
Ãÿðÿç, ñþçöì îðàäà äåéèë.
Àé ãàðäàø, áåø ìèí äÿ ìöøòÿðè îëàð? Ùÿéÿ çàðàôàò åëÿéèðñÿí, î áèð
þçýÿ èø; éîõñà úèääÿí äåéèðñÿí, ùå÷ èíñàô åëÿìèðñÿí?
_______________
* Ñàéüàú
105
Ñÿí äÿ ýåäèá Ôðÿíýèñòàíû ýÿçèá ýÿëèáñÿí, äåéèðñÿí êè, “ïÿù, íèéÿ
Øâåòñàðèéà Çÿíýÿçóð ìàùàëû áþéöêëöéöíäÿ îëà-îëà îðàíûí ãÿçåòëÿðèíèí
èêè ìèëéîí ìöøòÿðèñè îëñóí, “Èðøàä”ûí áåø ìèí äÿ îëìàñûí? Íèéÿ Ðóñåòäÿ
“Íîâîéå âðåìéà”íûí ö÷ ìèëéîí ìöøòÿðèñè, “Ìøàê”ûí ÿëëè áåø ìèí
ìöøòÿðèñè îëñóí, “Èðøàä”ûí áåø ìèí äÿ îëìàñûí?”.
Ùÿéÿ, ñÿí äÿ áåëÿ ôèêèð åëÿéèðñÿí, ùåéèô îëñóí î åëìèíÿ êè, Ôðÿíýèñòàíûí õàðàáàñûíäà òÿùñèë åëÿéèáñÿí!
Éîõñà ñÿíèí ôèêðèí áóäóð êè, áèç äÿ áèëàòÿøáèù ôðÿíý, ðóñ âÿ éà åðìÿíè îëàã?
Ñÿí áóíó þçöí ùàìûäàí ýÿðÿê éàõøû áèëÿñÿí êè, î òàéôàëàðûí ùàìûñû
áèêàð áèð àäàìäûðëàð. Ùÿãèãÿò, Àìåðèêàíûí Êîëóìáèéà àäëû ìÿìëÿêÿòèíäÿ áèð ãÿçåò íÿøð îëóíóð. Ãÿçåòèí àäûíû ìöñÿëìàí ùÿðôëÿðèëÿ éàçñàì,
ãîðõóðàì “êÿòðÿíêÿëÿ” êèìè áèð øåé îõóíà. Ãÿðÿç, ñþçöìöç îðàäà äåéèë. Ùÿìèí ãÿçåòèí èéèðìè àëòû ìèí ìöøòÿðèñè âàð. Àììà ùàìàí âèëàéÿòèí
íöôóñóíóí ãÿäÿðè àíúàã èéèðìè áèð ìèíäèð. Äåìÿê êè, áèð àäàì áàøûíà
áèð ãÿçåòäÿí àðòûã äöøöð.
Äÿõè àøêàðäûð êè, áóíëàð ùàìûñû áèêàð÷ûëûã ÿëàìÿòèäèð. Éîõñà íÿ
ãÿçåòáàçëûãäûð, íÿ ìÿêòÿááàçëûãäàð, íÿ åëìáàçëûãäûð? Ùàðàäàäûð åëì?
Âàëëàù, áèëëàù, ìÿí áèëèðÿì êè, ñÿí ìÿíèì áó ñþçëÿðèìèí ãàáàüûíäà
ìÿíÿ íÿ äåéÿúÿêñÿí; äåéÿúÿêñÿí êè, “îíëàðäà åëì âàð”. Ùÿéÿ ñÿí áó
ñþçö äåñÿí, ìÿí äÿ ñÿíäÿí áèð ñþç ñîðóøàðàì:
– Ýåäèá Àâðîïàíûí âåéèëõàíàëàðûíäà ýóéà åëì îõóéóáñàí, áèð
ìÿíÿ äå ýþðöì: “àñìóðø” íÿäèð? Ùÿéÿ áèëäèí? Äè ýåò, äÿõè åëìäÿí
äÿì âóðìà. “Àñìóðø” áèð úèí àäûäû. Èíäè òóòàã êè, áèëìÿäèí, äè ãàëàí
úèíëÿðèí àäûíû ùÿéÿ òàïäûí? Äè òàï ýþðöì. Ùÿ… Íåúÿäè? Äè áèëìèðñÿí,
ãîé äåéèì: “úÿìëèõà”, “ìÿùìóèë”, “çÿáÿíäÿðÿ”, “ãàðóø”, “øàðóø”…
Ùÿëÿ ÷îõäóð; áóíëàðäàí ñàâàéû éöç úèí àäû ñàéàðàì. Áóíëàðû ìÿí
ùÿìèí Èðàíäàí ýÿëÿí òÿëÿáÿäÿí þéðÿíäèì. Äåäè êè, “êèòàáà áàõàðàì,
ãàëàíëàðûí äà àäûíû ñÿíÿ þéðÿäÿðÿì”.
Åëì áóäóð, ÿçèçèì! Éîõñà íÿ Ôðÿíýèñòàí, íÿ ãÿçåò, íÿ ìÿêòÿá?
Áèð äÿ, ñÿí Àëëàù, ìÿêòÿáäÿí-çàääàí ÷îõ äàíûøìà. Õàðàá îëñóí î
ìÿêòÿáëÿð êè, ñÿí ãÿçåòèíäÿ éàçûðñàí! Î ìÿêòÿáëÿðäÿí ÷ûõàí øåéòàíëàð
äåéèëìè? Ðóñèéàíû ùÿðú-ìÿðú åäÿí êèìäèðëÿð? Ùöðèééÿò àõòàðàíëàð êèìäèðëÿð? Èðàíà áîìáà äàøûéàíëàð êèìäèðëÿð? Áèð ùöíÿðëÿðè âàð Èñòàìáóëà
äà ýåòñèíëÿð ýþðöì. Äàäàíûáëàð áè÷àðÿ ðóñ âÿ Èðàí ïàäøàùëàðûíà. Áèð
Îñìàíëûéà êå÷ñèíëÿð, Ñóëòàí Ùÿìèä îíëàðû äèðè-äèðè óäñóí.
106
Ãÿðÿç, ñþçöìöç îðàäà äåéèë…
Âÿ áèð äÿ, àé ãàðäàø, “Èðøàä!” Àõûð ìöñÿëìàíëàðäàí íÿ èñòÿéèðñÿí?
Áèëìèðÿì ñþçöí íÿäèð?
Àù, ôÿðéàä åéëÿéèðñÿí, ñþéëÿ ôÿðìàíûí íÿäèð?
Ìÿãñÿäèí áèëäèð íÿ øåéäèð, àùö ÿôãàíûí íÿäèð?
Ðóçíàìÿ íÿ, íÿ ìÿêòÿá, åëì âÿ þâðàã* íÿ?
Áèð äÿãèãÿ éîõ ãÿðàðûí, ñóçö ýèðéàíûí** íÿäèð?
Éèðìè èë êå÷äè âÿ ëàêèí ñÿí âÿòÿíäÿí êå÷ìÿäèí,
Àëÿìè ðöñâà åäèðñÿí, ñþéëÿ âèúäàíûí íÿäèð?
Õàíÿíè âèðàí åäÿð òÿùñèëè-ìÿêòÿáõàíÿäÿí,
Àíëàäûì ìÿêòÿá íÿ øåéäèð, åëìö öðôàíûí íÿäèð.
Åòèãàäûí éîõ Çöíóçëàð, éà äà Øèðâàí ïèðèíÿ,
Áîéëÿ îëñà ãàíìûðàì òà äèíö èìàíûí íÿäèð?
Áèíÿâà ñÿíñÿí êè, àëäàíäûí úàìààò ãåéäèíÿ,
Àõûðû áèð ýþð íÿ îëäóí, ìàëö ñàìàíûí íÿäèð?
Òóëëàäûí äöíéàäà ùÿð áèð ëÿççÿòè, íåìÿòëÿðè,
Àõèðÿòäÿ êèì áèëèð ùóðè âÿ ãûëìàíûí íÿäèð?
Áàõìà ìèëëÿò õÿñòÿäèð, úèíäàðÿ öììèä åò, äàäàø,
Áóíäàí þçýÿ òà ñþçöí íÿ, þçýÿ äÿðìàíûí íÿäèð?
Ñÿí äåéèðñÿí ãîéìàðàì ìèëëÿò òÿìàìÿí ìÿùâ îëà,
Âàëëà ùå÷ áèð êÿñ äÿ áèëìÿç áîéëÿ åùñàíûí íÿäèð?
Ñàõëà éàäûíäà, ñÿíÿ ëàçûìäû áåø ìèí ìöøòÿðè,
Ñàõëà éàäûíäà ýþðÿê ùàúû, áÿéö õàíûí íÿäèð?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 äåêàáð 1906, ¹35
_______________
* Âÿðÿãëÿð; áóðàäà êèòàáëàð
** Ýþç éàøû òþêìÿê; éàíûá éàõûëìàã
107
ÒÈÔËÈÑÄß ÌßÄÐßÑÅÉÈ-ÐÓÙÀÍÈÉÉß
Áèð ýöí âàð èäè, áèð ýöí éîõ èäè, áèð Òèôëèñ âàð èäè âÿ áó Òèôëèñäÿ ùÿð
áèð øåé âàð èäè, áèðúÿ ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ éîõ èäè âÿ áó Òèôëèñäÿ ìèëëÿò
äÿðäè ÷ÿêÿíëÿð äÿ âàð èäè âÿ áó ìèëëÿò äÿðäè ÷ÿêÿíëÿð èñòÿäèëÿð êè,
ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ äÿ Òèôëèñäÿ îëñóí âÿ Òèôëèñäÿí ñàâàéû áèð Áàêû äà
âàð èäè âÿ áó Áàêûäà ÷îõ ïóë äà âàð èäè.
Áèð ýöí áó ìèëëÿò äÿðäè ÷ÿêÿíëÿð Áàêûéà ýåäèá äåäèëÿð: Áèçèì Òèôëèñ
ýþçÿë éåðäè âÿ Òèôëèñäÿ Øåéòàíáàçàð àäûíäà áèð ýþçÿë ìöñÿëìàí
ìÿùÿëëÿñè âàð âÿ îðàäà ùÿð áèð øåé âàð: àììà áèðúÿ ìÿäðÿñåéèðóùàíèééÿ éîõäó. Ýÿëèí ïóë âåðèí, îðàäà áèð ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ à÷àã
âÿ áàêûëûëàð äåäèëÿð êè, áàø öñòÿ âÿ áàêûëûëàð àëòìûø ìèí ìàíàò âÿäÿ
åëÿäèëÿð âÿ îí ìèí ìàíàòûíû ãàáàãúà âåðäèëÿð âÿ êîìèññèéà òÿéèí îëóíäó âÿ éåð àëûíäû âÿ èíúèíåð ÷àüðûëäû âÿ èíúèíåðÿ èêè ìèí ìàíàò âåðèëäè êè,
ìÿäðÿñÿíèí ïëàíûíû ÷ÿêñèí âÿ èêè ìèí ìàíàò äà ýèðäè èíúèíåð ðÿôèãèìèçèí úèáèíÿ âÿ ïëàí ýèðäè ìèëëÿò äÿðäè ÷ÿêÿíëÿðèí úèáèíÿ âÿ îí ìèí
ìàíàò ýèðäè ïàäøàùëûã õÿçèíÿñèíÿ âÿ î õÿçèíÿäÿ éöç îí áåø ìèí ìàíàò
ìþâãôàò ïóëó äà ðÿõòèõàá è÷èíäÿ ðàùàò éàòûðäû âÿ áó îí ìèí ìàíàò äà
ýåäèá ýèðäè ùàìàí 115 ìèí ìàíàòûí ðÿõòèõàáûíà âÿ áàøëàäûëàð áèð éåðäÿ
éàòìàüà, íåúÿ êè, áèçëÿðäÿ áèð éîðüàí-äþøÿê è÷èíäÿ áèð àíà éàòàð, áèð
àòà éàòàð, áèð ÿìúÿê óøàüû éàòàð, ö÷ éàøûíäà Ýöëñöì éàòàð, áèð éåääè
éàøûíäà Ùåéäÿð éàòàð, áèð 11 éàøûíäà Ìóðàä éàòàð, áèð îí äþðä éàøûíäà
Ãóðáàí éàòàð, ñîíðà îí äîããóç éàøûíäà Úÿôÿð ýÿëèá éîðüàíûí áèð óúóíó
ãîâçàð âÿ ïàëòàðûíû ñîéóíìàìûø ýèðÿð øÿðàêÿòëè éîðüàí-äþøÿéÿ. Õÿçèíÿ äÿ áèð úöò ðÿõòèõàáäû. Îðàäà ìþâãóôàò ïóëó äà éàòàð, ìÿäðÿñåéèðóùàíèééÿ ïóëó äà éàòàð, ìÿñúèä ïóëó äà éàòàð, ìÿêòÿá ïóëó äà éàòàð,
îðàäà äàùà áèëìèðÿì íÿëÿð éàòà áèëÿð…
Áÿëè, ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöê. Îí ìèí ìàíàò äà ýèðäè 115 ìèí ìàíàòûí éàíûíà. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö áó ïóëëàðûí ùàìûñû âåðèëäè, ïðîñåíò
êàüûçëàðû àëûíäû, éÿíè áàíê áèëåòëÿðè àëûíäû.
À áàøûíûçà äþíöì, ýöíëÿðèí áèð ýöíö ðóñ ïóëëàðû ñûíìàäûìû? Åëÿ
ñûíäû êè, ñÿñèíÿ àç ãàëäûëàð Èñôàùàíäà âÿ Ýèëàíäà éàòàí èðàíëûëàð îéàíñûíëàð, àììà èíúÿâàðà îéàíìàäûëàð.
Ãÿðÿç, ùÿ áàøûíûçû àüðûäûì, áèçèì ìþâãóôàò ïóëëàðû âÿ ìÿäðÿñÿ
ïóëëàðû áèð èëèí è÷èíäÿ îòóç áåø ìèí ìàíàò çèéàí åëÿäèëÿð.
Àììà áóíëàð ùàìûñû êå÷èá ýåäÿð, ÷öíêè äöíéà ìàëû äöíéàäà ãàëàúàã.
108
Áó èøëÿð ìÿíÿ éóõó êèìè ýþðñÿíèð, ÷öíêè áåëÿ ìÿçÿëè èøëÿðè éóõóäà
ýþðìÿê îëàð.
Ìÿí ùå÷ áèð øåéÿ èíàíìàìûøàì, àììà êå÷ÿí èë ìÿí ìèëëÿò äÿðäè
÷ÿêÿíëÿðè åëÿ áèð ÷àëûøàí ýþðäöì êè, éÿãèí åëÿìèøäèì êè, Òèôëèñäÿ
ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ à÷ûëàúàã.
Èíäè äÿ ìÿí Øåéòàíáàçàðäàí êå÷ÿíäÿ ùÿð áèð ìöñÿëìàíäàí ñîðóøóðàì: ùàðàäà ìÿäðÿñÿíèí èìàðÿòèíè òèêèðëÿð?
Äöíÿí ìÿíÿ áèðèñè áåëÿ úàâàá âåðäè:
“Ýåò àé áàòàíäàí ñîðà ýÿë,
Ïóëëàð éàòàíäàí ñîðà ýÿë”.
ÃÀÐÍÛÉÎÜÓÍËÀÐ
Äåäèê áÿëêÿ òÿçÿ ìöøòÿðèëÿðèìèçÿ òÿãâèì âÿ êèòàá÷àëàð ïàéëàìàã
âàñèòÿñèëÿ îõóúóëàðûìûçûí ãÿäÿðèíè áèð àç àðòûðàã; àììà Àëëàù øåéòàíà
ëÿíÿò åëÿñèí; ýöíäÿ ýÿëèá, áàøûìûçûí öñòöíö êÿñèð âÿ áàøëàéûð êè, ìÿñÿëà, ýþòöðöí ìÿúìóÿíèçäÿ éàçûí êè, Òÿáðèçäÿ âÿëèÿùä “øàùñåâÿí”
ãóëäóðëàðûíû áàøûíà úÿì åëÿéèá, ýþíäÿðèð Èðàí êÿíäëÿðèíè âÿ øÿùÿðëÿðèíè
òàëàí åòäèðèð âÿ áó úöð ãàðÿò îëóíàí ìàëëàðûí áèð ùèññÿñèíè ãóëäóðëàðà
ïàéëàéûð, áèð ùèññÿñèíè þçö ýþòöðöð.
Ìÿúìóÿìèçäÿ áó ÿùâàëàòû âÿëèÿùä Ìÿùÿììÿäÿëè Ìèðçÿ îõóéàí
êèìè ùþêì åëÿéèð ìÿúìóÿìèçè Èðàí ñÿðùÿääèíäÿ éàíäûðñûíëàð.
Áó áèð.
Éàçûðûã ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿíèí ïóëëàðû ýÿçäè, ýÿçäè, àõûðäà òàïïûëòû èëÿ äöøäö èíúèíåðèí* úèáèíÿ, – áóíóí úàâàáûíäà ùþêóìÿòäÿí ìÿâàúèá àëàí ðóùàíè ðÿèñëÿðèìèç áó ôÿãÿðÿíè îõóéàí êèìè ôèòâà åëÿéèðëÿð
êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ ïóë âåðèá îõóìàã – ÷àõûðà ïóë âåðèá è÷ìÿê
êèìèäèð.
Áó èêè.
Îñìàíëû êîíñóëó èäàðÿìèçÿ ñèôàðèø ýþíäÿðèð êè, “áèð äÿ Ñóëòàí Ùÿìèäèí ïèñëèéèíè éàçñàç, éÿíè áèð äÿ éàçñàíûç êè, Îñìàíëûíûí õàðèúèééÿ
âÿçèðè ýÿëèá, ñóëòàíà ÿðç åäÿíäÿ êè, ñóëòàí ñàü îëñóí, Àâðîïà ùþêó_______________
* Ìöùÿíäèñ (ðóñúà: “èíæåíåð”)
109
ìÿòëÿðè Êðèòè ùàçûðëàøûðëàð âåðñèíëÿð Éóíàí ïàòøàùûíà – ñóëòàí ßáäöëùÿìèä éóíàíëû ùÿðÿìèíè éàíûíà ÷àüûðûá äåéèð: “Áÿ õàëè ùèíäóÿò áÿõøÿì
Êðèò âÿ Øàìö Áîñíàðà”, Èñòàìáóëà éàçàðàì “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è Îñìàíëû òîðïàüûíà ãîéìàñûíëàð”.
Áó ö÷.
Ìÿúìóÿìèçèí ÷îõó Ãàðàáàü âÿ Èðÿâàí òÿðÿôëÿðèíÿ ýåäèð. Áó ýöí
äÿ ëÿíÿòÿ ýÿëìèø øåéòàí ýÿëèá éàïûøûá éàõàìûçäàí êè, “íèéÿ éàçìûðñûíûç?” – Äåéèðèê:
– Íÿ éàçàã? – Äåäè:
– Èðÿâàí âÿ Ãàðàáàü âèëàéÿòëÿðèíèí àúëàðûíûí äàä-ôÿðéàäû ñèçèí
ãóëàãëàðûíûçà ÷àòìûð?
Ùÿð÷ÿíä áèç áèëèðèê êè, øåéòàíûí ãÿñäè áóäóð êè, Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí
âÿ Ãàðàáàü ãàðíûéîüóíëàðûíû þçöìöçäÿí èíúèäÿê êè, àõûðäà ìÿúìóÿìèçè Èðÿâàí âÿ Ãàðàáàü ìàùàëëàðûíäà äà ùàðàì áèëñèíëÿð.
Àììà øåéòàíûí áó “ãàðíûéîüóí” ëÿôçè áèð íå÷ÿ ìÿòëÿáëÿð ìÿíèì
éàäûìà ñàëäû.
Èíäè ùÿð íÿ îëàúàã, îëñóí. Áèçèì äÿ öìèäèìèç áóíàäûð êè, áÿëêÿ
ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûçûí áÿçèñè ýöíëÿðèí áèð ýöíö ìÿúìóÿìèçè ÿââÿëèíúè íþìðÿäÿí 39-úó íþìðÿéÿäÿê âÿðÿãëÿéÿíäÿ èíñàôû îðòàëûüà
ãîéà âÿ þç-þçöíÿ äåéÿ: “Éîõ, Ìîëëà Íÿñðÿääèí éàëàí÷û âÿ áþùòàí÷û
äåéèë”.
Ãàðíûéîüóí… ×îõ ìÿçÿëè ñþçäöð.
Íÿäÿí àäàìûí ãàðíû âÿ áîéíó éîüóíëàéûð?
Áóíóíëà èøèì éîõäóð. Íÿäÿí éîüóíëàéûð, éîüóíëàñûí. Àììà ìÿí
åëÿ áèëèðäèì êè, àäàìûí áèð àç ôèêðè, áèð àç äÿðäè îëñà, ãàðíûíûí ïèéè áèð
àç ÿðèéÿð âÿ ãàðíû áèð àç íàçèêëÿøÿð.
Ùÿð áèð ìÿìëÿêÿòäÿ, ùÿð áèð âèëàéÿòäÿ ãàðíûéîüóí àäàì ÷îõäóð.
Ãàðàáàüäà, Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà äà ãàðíûéîüóí àç äåéèë. Áó úöð
àäàìëàðûí ÷îõó âÿ áÿëêÿ ùàìûñû ìöëêÿäàðäûð.
Ãÿðÿç, áóíóíëà äà èøèì éîõäóð.
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí èðÿëè ìÿí ýåäèá, Ãàðàáàü âÿ Èðÿâàí ãó-áåðíèéàñûíû ýÿçèá äîëàíìûøàì. Áó äÿôÿ ìÿí éÿãèí åëÿìèøäèì êè, áèð äÿíÿ
ãàðíûéîüóí àäàì ýþðìÿéÿúÿéÿì; îíäàí þòðö êè, Èðÿâàí âÿ Ãàðàáàü
àúëàðûíûí âàéûëòûñû Òèôëèñäÿ ýöðúöëÿðè àüëàäûð. Ìÿñÿëÿí, Ãàðàáàüäà éöç
àëòìûø áèð ãàðíûéîüóí ìöëêÿäàðû ãàáàãúà ìÿí òàíûéûðäûì. Àììà áó
äÿôÿ ìÿí áàøûäàøëû íÿ ýþðäöì? Ùå÷ áèðèíèí ãàðíû òÿôàâöò åëÿìÿéèá.
110
Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà èêè éöç îòóç äþðä ãàðíûéîüóí õàí, áÿé, àüà âàð;
ùå÷ áèð òÿôàâöò ýþðìÿäèì.
Áóðàäà ëàçûìäûð “ëÿíÿò øåéòàíà!” – äåéèá äàéàíìàã!
Åé ìÿíèì ùþðìÿòëè îõóúóëàðûì! Åé ìÿíèì ìóíèñëÿðèì!* Ìÿí áó
ñþçëÿðè îíäàí þòðö éàçìûðàì êè, ñèç îõóéàíäàí ñîíðà ìÿúìóÿíè
ãîéàñûíûç êÿíàðà âÿ áó ñþçëÿðè éàääàí ÷ûõàðàñûíûç! Ìÿí áó ñþçëÿðè
éàçûðàì êè, ñèç îõóéóá ôèêðÿ ýåäÿñèíèç. Ìÿí áó ñþçëÿðè éàçûðàì êè, ôèêèð
åäÿñèíèç, éàçûðàì êè, ôèêèð åäÿñèíèç…
Åðìÿíè ëÿôçè áèçëÿðäÿ ñþéöø êèìè áèð ñþçäöð; áèð ìöñÿëìàíà åðìÿíè
äåìÿê, îíó áèùþðìÿò åëÿìÿê êèìèäèð. Àììà Éàâà úÿçèðÿñèíèí
åðìÿíèëÿðè ãàôãàçëû ãàðäàøëàðûíà èàíÿ éûüûá ýþíäÿðèáëÿð.
Éóõàðûäà ñþéëÿäèéèì ãàðíûéîüóíëàðûí ùàìûñûíû ìÿí òàíûéûðàì.
Áóíëàðûí áÿçèñèíèí î ãÿäÿð äþâëÿòè âàð êè, Éàâà úÿçèðÿñèíè ñàòûí àëà
áèëÿð. Áÿñ àúëàð êèìäèðëÿð? Áóíëàðûí þç ðÿèééÿòè.
Èðÿâàíäà Áàõøÿëè õàíûí îòóç èêè ïàðà êÿíäè âàð. Íàõ÷ûâàíäà åëÿ
ìöëêÿäàð âàð êè, èëäÿ îòóç ìèí, ãûðõ ìèí ìàíàò ìÿäàõèëè ýÿëèð. ßýÿð
éàëàíäûð, ãîé íàõ÷ûâàíëûëàð éàçñûíëàð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí éàëàí äàíûøûð.
Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí!
Áóíëàð ùàìûñû þòöøÿð.
Ãÿðÿç, ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöê. Àììà ùÿìä îëñóí Àëëàùà, àëèìëÿðèìèçèí ìèçàúè-ìöáàðÿêëÿðè ñÿëàìÿòäèð. Î êè ãàëäû êàñûá âÿ ôöãÿðàëàð, áóíëàðûí äàäûíà Àëëàù-òààëà þçö éåòèøÿð, áóíëàðûí áÿíäÿéÿ äÿõëè
éîõäóð. Õóäàâÿíäè-àëÿì þç éàðàòäûüû ìÿõëóãóí ôèêðèíè þçö ýÿðÿê
÷ÿêñèí.
Äàíàáàø êÿíäèíäÿ Ìîëëà Ñàäûã ùÿìèøÿ äåéÿðäè:
– Ìèëëÿò äåéÿíäÿ éåð öçöíäÿ áèðúÿ ìöñÿëìàí ìèëëÿòèäèð; þçýÿ ìèëëÿòëÿð ùåéâàí êèìè áèð øåéäèðëÿð. – Ìÿí ñîðóøàðäûì:
– Ùàðäàí áóíó áèëèðñÿí? – Äåéÿðäè êè:
– “Öìäÿòöë-ÿôêàð” êèòàáûíäà éàçûëûá.
Ìîëëà Ñàäûã äöç äåéèðìèø. Àììà áèçèì “Ùîïùîï” áèð þçýÿ úöð
äåéèð. “Ùîïùîï” äåéèð:
Ùÿð íÿ âåðñÿí âåð, ìÿáàäà âåðìÿ áèð äèðùÿì çÿêàò,
Ãîé àúûíäàí þëñÿ þëñöí áèíÿâà êÿíäëè âÿ òàò.
Ùÿð íÿ äöç âåðñÿí âåð, îüëóì, áîðúóíó âåðìÿ òàìàì,
Ùÿð íÿ àëñàí àë, àìàíäûð, àëìà êàñûáäàí ñàëàì.
_______________
* Äîñòëàðûì
111
Ùÿð íÿ åòñÿí åò âÿ ëàêèí åòìÿ ìåéäÿí èúòèíàá*,
Ùÿð íÿ òóòñàí òóò, ìÿáàäà òóòìà áèð êàðè-ñÿâàá**.
Ùÿð íÿ ÷ÿêñÿí ÷ÿê, âÿëè ÷ÿêìÿ õÿúàëÿò ãöáùäÿí,
Ùàðäà éàòñàí éàò, àéûëìà, äóðìà ùÿðýèç ñöáùäÿí.
Ùÿð éåðÿ ýÿëñÿí ýÿë, àììà ýÿëìÿ äÿðñÿ, ìÿêòÿáÿ,
Ùÿð êÿñÿ óéñàí óé, àììà óéìà äèíÿ, ìÿçùÿáÿ.
Ùÿð íÿ ÷ÿêñÿí ÷ÿê, áÿðàäÿð, ÷ÿêìÿ äöç ìèçàíöâè,
×ÿêìÿ ñÿí ìèëëÿò ãÿìèí, ÷ÿêìÿ, ÷ÿê þç ãÿëéàíöâè.
Áàõìàñàí åéòàìÿ*** áàõìà, áàõìà, áàõ ëþáÿòëÿðÿ****,
Ýÿëìÿñÿí èìàíÿ, ýÿëìÿ, ýÿëìÿ, ýÿë ëÿíÿòëÿðÿ.
Îëìàñàí áèð õåéðÿ áàèñ, îëìà, îë áàèñ øÿðÿ,
Åòìÿñÿí èìäàä åòìÿ, åò ñèòÿì àúèçëÿðÿ.
ÝÈÌÍÀÇÈÉÀÄÀ ÒßÇß ÌßÑÚÈÄ
Éàçûðëàð êè, éóíàí ôèëîñîôó ìÿøùóð Ñîêðàò äþðä éàøûíäà îëàí çàìàíëàð áèð ýöí áû÷àüû ýþòöðöá ýåäèð äóðóð àéíàíûí ãàáàüûíäà âÿ þç
ñóðÿòèíÿ áàõà-áàõà äåéèð:
– Àé ìÿíèì ýþçëÿðèì âÿ àé ìÿíèì ãóëàãëàðûì! Àëëàç ñèçè ìÿíÿ
îíäàí þòðö âåðèá êè, ìÿí ñèç èëÿ äöíéàíû ýþðöì âÿ åøèäèì. ßýÿð ñèç
ìÿíÿ íåúÿ êè, ëàçûìäûð ãóëëóã åäÿúÿêñèíèç, – õóá****; ÿýÿð åòìÿéÿúÿêñèíèç, áó ñààò ìÿíÿ ìÿëóì åäèí êè, áó áû÷àãëà ìÿí ñèçè òÿëÿô åäèì.
Áÿëè, ýþðöì ñþçöì ùàðäà ãàëäû?.. Ùÿ, ýèìíàçèéàäà òÿçÿ ìÿñúèä.
Íå÷ÿ èëäèð êè, Òèôëèñäÿ ÿââÿëèíúè çöêóð ýèìíàçèéàñûíûí óøàãëàðû
ìöÿëëèìëÿðèíÿ øèêàéÿò åäèðäèëÿð êè, Øåéòàíáàçàðäà ìÿñúèäÿ ýåäÿíäÿ
_______________
* Öç äþíäÿðìÿê
** Ñàâàá èø
*** Éåòèìëÿðÿ
**** Ýþçÿë
***** Éàõøû
112
ìöñÿëìàí áàããàëëàðû áèçÿ åëÿ ùà äåéèðëÿð: “Îõãàé, îõãàé, îõãàé!”
Ìöÿëëèìëÿð ÿââÿëëÿð óøàãëàðûí ñþçëÿðèíè áàøà äöøìöðäöëÿð; îíäàí þòðö
êè, ùàìàí ìöÿëëèìëÿð ðóñ, ýöðúö, ïîëéàêäûðëàð âÿ î ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ
êèøèëÿð ìÿùç þâðÿòëÿðÿ äåéèðëÿð: “Îõãàé!” Àììà ìöñÿëìàí è÷èíäÿ
ùÿìè áàëàúà óøàãëàðà äåéèðëÿð “îõãàé”, ùÿìè ðóñ õàíûìëàðûíà äåéèðëÿð
“îõãàé”.
Ìöÿëëèìëÿð èøèí ùÿãèãÿòèíè áèëÿíäÿí ñîíðà ãÿðàð ãîéäóëàð êè,
ýèìíàçèéàäà ìöñÿëìàí óøàãëàðû ö÷öí áèð ìÿñúèä áèíà îëóíñóí êè,
áóíäàí ñîíðà ìöñÿëìàí ìöòÿÿëëèìëÿðè Øåéòàíáàçàð ìÿñúèäèíÿ
ýåòìÿñèíëÿð.
Äåêàáðûí 6-äà Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðû ýèìíàçèéàéà äÿâÿò îëóíìóøäóëàð êè, ìÿñúèäè ðÿñìè ñóðÿòäÿ ýöøàä åòñèíëÿð. Ìÿí äÿ îðàäà èäèì.
ßââÿë ôÿñèù* âÿ áÿëèü** íèòãëÿð ñþéëÿíäè. Ìÿí àíúàã áóíó ñîðóøäóì êè,
àé àüàëàð, áèð ìÿíè áàøà ñàëûí ýþðöì, áó ìÿñúèääÿ óøàãëàð íàìàçû ðóñ
äèëèíäÿ ãûëûúàãëàð, éà ìöñÿëìàí äèëèíäÿ? Ìÿíèì áó ñþçëÿðèìèí
úàâàáûíäà àüàëàðäàí áèð íå÷ÿñè áèð-áèðèíè öçöíÿ áàõäûëàð âÿ ìÿíÿ áèð
úÿâàá âåðìÿäèëÿð.
Ñîíðà ðóùàíè ðÿèñëÿðèìèçèí áèðè éåðèäè ãàáàüà âÿ ÿðÿá äèëèíäÿ áàøëàäû
äàíûøìàüà. Áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äåéÿíäÿí ñîíðà áàøëàäû ðóñúà äàíûøìàüà.
Áèð àç ðóñúà äàíûøûá áàøëàäû òöðêúÿ äàíûøìàüà, ñîíðà áàøëàäû äóà îõóìàüà âÿ ùÿð áèð äóàíû çèêð åëÿéÿíäÿí ñîíðà äåéèðäè: “Àìèí äåéÿí äèëëÿð
ëàë îëìàñûí!” Ìîëëà ÿôÿíäèíèí áó ñþçëÿðèíè åøèòúÿê Ãàçàí òàòàðëàðû áèðäÿí ðóñúà äåéèðäèëÿð: “Àìèí!”.
Òÿõìèíÿí áèð ñààò ãÿäÿðèíúÿ ìîëëà ÿôÿíäè äóà îõóäó, îõóäó, îõóäó, îõóäó, îõóäó… Àõûðäà áèðäÿí áàøëàäû àüëàìàüà. Àüëàäû, àüëàäû âÿ
áàøûíû éóõàðû ãàëõûçûá, áàøëàäû äèâàðëàðäà ïàäøàùûí øÿêëèíè àõòàðìàüà.
Ýþçöíö äèâàðëàðà äîëàíäûðûá öçöíö ÷þíäÿðäè äàë äèâàðà âÿ äèâàðäàí
àñûëàí øÿêèëëÿðèí áèðèíè ïàäøàùûí øÿêëè áèëèá, ýåòäè äóðäó ùÿìèí øÿêëèí
ãàáàüûíäà, äàëûíû ÷þíäÿðäè úàìààòà âÿ áàøëàäû äóà åëÿìÿéÿ. Áó ùåéíäÿ ðóñ ãóëëóã÷óëàðûíäàí áèð ïàðàñû áàøëàäû ýöëìÿéÿ. Ìÿí ÿââÿë òÿÿúúöá åëÿäèì, àììà ñîíðà ýþðäöì êè, ìîëëà ÿôÿíäè äóà åëÿäèéè øÿêèë
ïàäøàùûí øÿêëè äåéèë, ðóñ ÿäèáëÿðèíäÿí Òóðýåíåâèí øÿêëèäèð. Ìöñÿëìàíëàðäàí áèð íå÷ÿñè ìîëëà ÿôÿíäèéÿ éàâûãëàøûá áàøëàäûëàð ïû÷ûëäàìàüà êè,
àé ðÿùìÿòëèê îüëó, î êè ïàäøàùûí øÿêëè äåéèë. Àììà åøèäèðìè? “Ìÿùÿááÿò áèð áÿëà øåéäèð”.
_______________
* Ìÿíàëû
** Ýþçÿë, òÿñèðëè
113
Ñîíðà ùàííàí-ùàíà ÿôÿíäèíè áàøà ñàëûáëàð âÿ ïàäøàùûí øÿêëèíè ýþñòÿðèáëÿð âÿ éàçûã ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëÿ-ñèëÿ ýåäèá ïàäøàùûí ãàáàüûíäà
äóðóá, äóà âÿ ñÿíàñûíû òàìàì åëÿäè:
“Àìèí äåéÿí äèëëÿð ëàë îëìàñûí!..”
***
Ñîêðàò äþðä éàøûíäà îëàíäà ýþçëÿðèíÿ âÿ ãóëàãëàðûíà äåéèðìèø êè,
ÿýÿð äöíéàíû ýþðìÿñÿíèç âÿ åøèòìÿñÿíèç, ìÿí ñèçè òÿëÿô åäÿðÿì.
Î âÿäÿäÿí íå÷ÿ ìèí èë êå÷èð. Èíäè áèçèì ñîêðàòëàð ÿëëè-àëòìûø éàøûíäà
îëà-îëà àéíàíûí ãàáàüûíäà äóðóá ìöáàðÿê ñóðÿòëÿðèíÿ áàõàíäà äåéèðëÿð: – Àé ìÿíèì ýþçëÿðèì âÿ ãóëàãëàðûì, Àëëàù ñèçè ìÿíÿ âåðèá ýþðìÿêäÿí âÿ åøèòìÿêäÿí þòðö. Èíäè êåô ñèçèíäèð. Èñòÿéèðñèíèç ýþðöí âÿ
åøèäèí, èñòÿéèðñèíèç êîð âÿ êàð îëóí. Ùÿð íÿ åäèðñèíèç åäèí, àììà ãàðíûìíàí èøèíèç îëìàñûí.
ÄÎÃÃÓÇ ÉÀØÛÍÄÀ
Äèâàíÿ êþíöë, äÿõè óñàí, éàë àüàðûáäûð,
Áèð ýöçýöéÿ áàõ ýþð êè, ïÿðö áàë àüàðûáäûð,
Áàøäàí áó ùÿâàâö ùÿâÿñè ñàë àüàðûáäûð,
ßââÿë íÿ èñÿ èíäèêè ÿëùàë àüàðûáäûð,
Ëàéèãäè êè, áóíäàí ñîðà ñàããàë àüàðûáäûð.
Àé ùàúû, ãàäàí àëûì, áèð ýöí ñÿí áó ñþçëÿðè îõóéóðäóí, ìÿí äÿ ñÿíèí àêîøêàâóí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ åøèäèðäèì, ñàáàùêû ýöíö õÿáÿð
÷ûõäû êè, ñÿí Íóðìÿùÿììÿäèí äîããóç éàøûíäà Ñÿêèíÿ àäëû ãûçûíà åë÷è
ýþíäÿðèá èñòÿéèáñÿí. Ñîíðà ìÿí åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿíèí àíàñû ãûçûíà
äåéèá “Ñÿíè ùàúûéà ÿðÿ âåðèðÿì”, ñîíðà äà åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿ äåéèá
“Àé àíà, íåúÿ ÿðÿ âåðÿúÿêñÿí?” ñîíðà äà åøèòäèì êè, àíàñû äåéèá: “Áàëà, ýåäÿíäÿí ñîíðà áèëÿðñÿí”, ñîíðà äà åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿ áàøëàéûá àüëàìàüà âÿ àíàñûíà äåéèá êè, “Ñÿí Àëëàù, àé àíà, áèð ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì ÿð íÿéÿ äåéèðëÿð?” âÿ ñîíðà äà åøèòäèì êè, àíàñû ùÿëÿ áèð õóáóíúà
äþéöá.
Àé Ùàúû, ãàäàí àëûì, áèð ýöí ìÿí ýåíÿ ñÿíèí àêîøêàâóí ãàáàüûíäàí êå÷èðäèì, ñÿí ýåíÿ îõóéóðäóí:
114
Ìÿùâÿøëÿðÿ õîøäóð íÿ êè, îüëàí äàíûøñà,
Éöç ôÿõø äåéèá ùÿðçÿâö ùÿäéàí äàíûøñà,
Àüñàããàë ÿýÿð àéåéè – Ãóðàí äàíûøñà,
Áàøäàí-àéàüà ùèêìÿòè – Ëîüìàí äàíûøñà,
Àõûðäà äåéÿð ñþéëÿìÿ íàããàë àüàðûáäûð.
Àé ùàúû, áàëàëàðûíà ìÿíèì úàíûì ãóðáàí, ñàáàùêû ýöíö õÿáÿð ÷àòäû
êè, ñÿí äîããóç éàøûíäà Ñÿêèíÿ ãûçà ñèôàðèø ýþíäÿðèáñÿí êè, “áàëà, íèéÿ
ìÿíÿ ýÿëìèðñÿí, ìÿí áåëÿ ñÿíÿ ãûðìûçû ÷àðãàò àëàðàì, ìÿí ñÿíÿ áàçàð
ùàëâàñû àëàðàì, ìûíúûã àëàðàì, êèøìèø-íîõóä àëàðàì”. Ñîíðà äà åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿ àíàñûíà äåéèá: “Àé àíà, íèéÿ äàäàøûì ìÿíÿ êèøìèø-íîõóä àëìûð, ùàúû àëûð?”. Ñîíðà äà åøèòäèì êè, àíàñû úàâàá âåðèá: “Ãûçûì,
ùàúû ñÿíè èñòÿéèð, îíóí ö÷öí àëûð”. Ñîíðà äà åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿ äåéèá:
“Àé àíà, ùàúû íèéÿ ïÿñ êèøìèø-íîõóäó àëûá ýþíäÿðìèð?”. Ñîíðà äà
åøèòäèì êè, àíàñû úàâàá âåðèá: “Áàëà, ñÿí ýÿðÿê ÿââÿë ùàúûéà ÿðÿ ýåäÿñÿí, ñîíðà êèøìèø-íîõóäó äîëäóðàñàí úèáëÿðèíÿ”. Ñîíðà äà åøèòäèì êè,
“Àé àíà, ñÿí Àëëàù ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì ÿð íÿéÿ äåéèðëÿð?”.
Âÿ ñîíðà äà åøèòäèì êè, àíàñû Ñÿêèíÿíè ýåíÿ áèð õóáóíúà äþéöá.
Àé ùàúû, ãàäàí àëûì, áèð ýöí ìÿí ýåíÿ ñÿíèí àêîøêàâóí ãàáàüûíäàí êå÷èðäèì âÿ ñÿí ýåíÿ îõóéóðäóí.
Éàëûí êè, àüàðäû ñÿíÿ ìöøàòãè-çÿí îëìàç,
Ðÿôòàðûíà éà ñþùáÿòèíÿ ùå÷ äþçÿí îëìàç,
Áàøäàí àéàüà éàøèëö àëÿ áÿçÿí, îëìàç,
Áîñòàíäà ÷öðöð, ðÿüáÿò åäèá, áèð öçÿí îëìàç,
Ùÿð ìåéâÿ êèìè òàüû þëöäöð, êàë àüàðûáäûð.
Àé ùàúû, áàëàëàðûíà ãóðáàí îëóì, ñàáàùêû ýöíö õÿáÿð ÷ûõäû êè, úÿíàá àõóíäóí åâèíÿ áèð êÿëëÿ ãÿíä âÿ éàðûì ýèðâÿíêÿ ÷àé ýþíäÿðèáñÿí
êè, áó èøè òåçëèêëÿ äöçÿëòñèí âÿ ñîíðà åøèòäèì êè, úÿíàá àõóíä ãûçûí àòàñûíû ÷àüûðûá âÿ ñîíðà äà åøèòäèì êè, ãûçûí àíàñû äåéèá: “Âàëëàù, àõóíä
àüà, Ñÿêèíÿíèí àüëàìàãäàí ýþçëÿðè êîð îëóá”. Ñîíðà åøèòäèì êè, úÿíàá
àõóíä...
ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè âÿ ÿòóáè èëåéù.
Ãàäàí àëûì, ùàúû, ñîíðà äà åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿíèí àòàñû Íóðìÿùÿììÿäè ÷àüûðûá îíà éöç îòóç ìàíàò âåðèáñÿí âÿ äåéèáñÿí êè, èêè ìèí ìàíàò äà Ñÿêèíÿéÿ êÿáèí êÿñäèðÿúÿêñÿí âÿ ñîíðà åøèòäèì êè, Íóðìÿùÿììÿä ýåäèá Ñÿêèíÿíè áèð õóáóíúà äþéöá âÿ ñîíðà åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿ àüëàéà-àüëàéà äåéèá: “Äàäàø, ñÿí Àëëàù ìÿíè áèð áàøà ñàë ýþðöì, ÿð íÿéÿ
äåéèðëÿð?”.
115
Àé ùàúû, ãàäàí àëûì, áèð ýöí ýåíÿ ìÿí ñÿíèí àêîøêàâóí ãàáàüûíäàí êå÷èðäèì, ýþðäöì êè, áèð ãûç óøàüûíûí àüëàìàã ñÿñè ñÿíèí åâèíäÿí
ýÿëèð âÿ åøèòäèì êè, ãûç óøàüû àüëàéà-àüëàéà ñÿíÿ äåéèð: “Àé ÿìè, ñÿíè
ùÿçðÿò Àááàñ, ìÿíè þòöð ýåäèì åâèìèçÿ, èíäè äàéûãûçûì ýÿëèá áèçÿ
ìÿíè ýþçëÿéèð êè, ìÿí ýåäèì ãÿúÿìÿäàø, áåøäàø îéíàéàã. Ñÿí Àëëàù
ìÿíè þòöð ýåäèì “ âÿ åøèòäèì êè, ñÿí Ñÿêèíÿéÿ äåéèðñÿí: “Àé ãûç, ýþð
ñÿíÿ íåúÿ êîíôåòëÿð àëìûøàì” âÿ åøèòäèì êè, Ñÿêèíÿ äåéèð: “Åëÿ áó
êîíôåòëÿðè äÿ àïàðûì éàðûñûíû âåðèì äàéûãûçûìà”, âÿ åøèòäèì êè, ñÿí
ýåíÿ ãûçà éàëâàðûðñàí... âÿ ñîíðà åøèòäèì êè, îõóéóðñàí:
Êå÷äè î êè, çîâã åéëÿð èäèí ýàù ñÿôÿðäÿ,
Åâäÿ îòóðàíäà ìåéö ìÿùáóá íÿçÿðäÿ,
Èíäè äÿõè éîõ òàáö òÿâàí úàíö úèýÿðäÿ,
Êÿù éàíûíû âåð áàëûøÿ, ýÿù ÷ûõ ýöíÿ âåð äÿ,
×ÿê êöðêöí ÿùâÿúèí áàøà äîíáàë àüàðûáäûð.
Ãàäàí àëûì, àé ùàúû, ñîíðà ÷îõ ñþçëÿð åøèòäèì... Åøèòäèì êè, äàøëàð
àüëàéûð, ãóøëàð éàñ ãóðóá, ÷þëëÿð ãàðà ýåéèá, äöíéàâö àëÿì ìàòÿì
òóòóá... Ñîíðà ýåíÿ ÷îõ ñþçëÿð åøèòäèì...
Äÿëè
ÈÐÀÍÛÍ ÁÀÒÓÌ ÊÎÍÑÓËÓÍÀ
ÁÀØÛÁÀÜËÛ ÌßÊÒÓÁ
Þçýÿ îõóúóëàðûìûçäàí õàùèø åäèðèê áó ìÿùðÿìàíÿ
ìÿêòóáó îõóìàñûíëàð
Ôÿäàéÿò øÿâÿì!*
Àé ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ñÿíèí äÿ áàøóâà áèð þçýÿ ñÿíÿò ãÿùÿò îëóá,
ýåäèá îòóðóáñàí Áàòóìäà âÿ äåéèðñÿí êè, “ìÿí ýÿðÿê êîíñóë îëàì”. À
êèøè, ñÿí Àëëàù, áîøëà! ßçèçèì, áîøëà! Àòàì, áîøëà! Ýþçöì áîøëà!
Ãàðäàøûì, áîøëà! Ñÿí Àëëàù, áîøëà ãîéñóí ýåòñèí!
Áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, ôèêðèí íÿäèð? Ñÿí Àëëàù, áîøëà! Ñÿíè òàðû,
áîøëà!
_______________
* Ñÿíÿ ôÿäà îëóì, ãóðáàíûí îëóì
116
Ùÿëÿ áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, ôèêðèí íÿäèð! Íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò êîíñóë
îëñàí, ßðôÿöääþâëÿäÿí êè, àðòûã îëìàéàúàãñàí?! Èíäè áèð ýþð î êèøèíèí
àõûðû íÿ îëäó: îäóð, Èñòàìáóëäàí éàçûá Òèôëèñÿ êè, “ìÿíèì úÿìè ÿìëàêûìû äÿéÿð-äÿéìÿçÿ ñàòûí, ïóë åëÿéèí âÿ ýþíäÿðèí ãîéóì èíýèëèñ áàíêûíà; îíäàí þòðö êè, Òåùðàíûí ìèëëÿò ìÿúëèñè éàïûøàúàã éàõàìäàí âÿ
âàð-éîõóìó àëûá, õÿçèíÿ ìàëû åëÿéÿúÿê, þçöìö äÿ ìÿùêÿìÿéÿ
âåðÿúÿê”.
Áèð áàõ ýþð, ÿçèçèì, äàùà áóíäàí ñîíðà êîíñóëëóüóí íÿ ëÿççÿòè?
Êå÷ÿíëÿð êå÷ìèø îëà; ùàíû èíäè õåéèð-áÿðÿêÿò?! Ùÿìøÿðè áàøûíû ãîâçàéûá éóõàðû, ãóëàãëàðûíû ãûðïûäûá; ùå÷ éàâûüûíà ýåòìÿê ìöìêöí äåéèë.
À êèøè, ñÿí Àëëàù, áèð ìÿíÿ ãóëàã àñ.
Äöíÿí êö÷ÿ èëÿ êå÷ÿðêÿí áèð ùÿìøÿðèíè èòÿëÿäèì, éûõûëäû ïàë÷ûüà.
Àéàüà ãàëõûá, àç ãàëäû ùèðñëÿíñèí âÿ ìÿíèì öñòöìÿ åëÿ ãàáàðäû êè,
äåéÿñÿí áó äà àäàìäû?
Äàùà, ãóðáàíÿò øÿâÿì*, áóíäàí ñîíðà íÿ êîíñóëáàçëûãäû?
Àëëàù áàèñèí åâèíè éûõñûí! Àëëàù ðóñ-éàïîí äàâàñûíû èúàä åäÿíëÿðèí
áàëàëàðûíû ìÿëÿð ãîéñóí! Ùàðäàí ÷ûõäûëàð î éÿúöú-ìÿúöú éàïîíëàð, î
àäàìà îõøàìàéàí éàïîíëàð, î èêè óëàüûí àðïàñûíû áþëÿ áèëìÿéÿí
éàïîíëàð, î åëìè-úÿáð âÿ êèìéàäàí õÿáÿðè îëìàéàí éàïîíëàð? Ùàðäàí
áóíëàð ýÿëèá, ãàðûøãà êèìè òþêöëäöëÿð Ìàíúóðèéà ÷þëëÿðèíÿ âÿ áàøëàäûëàð
ðóñëàðëà çàðàôàò åëÿìÿéÿ. Àõûðäà àú-óú ÿìÿëÿëÿð ýþðäöëÿð êè, ðóñ ùþêóìÿòèíèí áàøû ãàðûøûá âÿ Øåéòàíáàçàð ìöñÿëìàíëàðû äåéÿí êèìè, éàïûøäûëàð õîçåéèíëÿðèí éàõàñûíäàí êè, áèçèì ìöçäöìöçö àðòûðûí. Øåéòàíáàçàð ìöñÿëìàíëàðû äîüðó äåéèðëÿð êè, Ðóñèéà èüòèøàøû ùå÷ áèð øåé äåéèë,
ìÿùç ìÿâàúèá äàâàñûäûð.
Ãÿðÿç, ñþçöìöç îðàäà äåéèë. Ñþçöìöç îðàñûíäàäûð êè, Ðóñèéàíûí
ìöçä äàâàñû ñèðàéÿò åëÿäè áèçèì Èðàíà, èíäè äÿ êè, èøëÿð ýÿëèá áóðàéà äàéàíäû. Äÿõè èíäÿ íÿ èñòÿéèðñÿí, ôÿäàéÿò øÿâÿì? Äÿõè èíäè áó úàìààòäàí ñÿí íÿ ýþçëÿéèðñÿí?
Éàõøû, ùÿëÿ òóòàã êè, êîíñóë îëìàã èñòÿéèðñÿí. Íÿ åéáè âàð, îë, ùå÷
åéáè éîõäóð. Àììà, ÿçèçèì, àõûð áèð øåéè éàõøû åëÿìèðñÿí. Éîõ, âàëëàù,
áåëÿ îëìàç.
Éàõøû, òóòàã êè, êîíñóë îëìàã èñòÿéèðñÿí. Áÿñ íèéÿ éàòûðñàí? Ïÿù,
áó éàõøû îëìàäû! Ñÿí Àëëàù, áåëÿ åëÿìÿ, êöñÿðÿì ñÿíäÿí.
117
Éàõøû, òóòàã êè, éóõóí ýÿëèð, éàòûðñàí. Íÿ åéáè âàð? Àììà, àé ãàðäàø, áèð îéàíìàã äà êè, àõûð ëàçûìäû. Ïÿù, ñÿí Àëëàù, áåëÿ åëÿìÿ, èíúèéÿðÿì ñÿíäÿí.
Éàõøû, òóòàã êè, îéàíìàã èñòÿìèðñÿí. Àììà àõû îëìàç! Áóðà Ìàêó
äåéèë, Íàõ÷ûâàí äåéèë. Ùÿìøÿðèëÿð ãîéàðëàðìû áó ãÿäÿð éàòàñàí?!
Ãÿðÿç, òà ìÿí ñÿíÿ íÿ äåéèì. ßýÿð ìÿíèì ïÿíäèìè* ãÿáóë åëÿñÿí, éûüûøäûð ïöñò-ïÿëÿíýè** âÿ ãîé ýåò Õîðàñàíà, Òöðêöñòàíà éà áèð
þçýÿ éåðÿ. Éîõñà Áàòóìäàí ìÿíèì ýþçöì ñó è÷ìèð.
Ýåò äîëàíýèíÿ, õàìñÿí ùÿíóç,
Êîíñóë îëìàüà ÷îõ ùöíÿð ýÿðÿê.
Ñÿí ýþðÿí äåéèë ßíçÿëè, Çöíóç,
Áîéëÿ èøëÿðÿ áàõÿáÿð ýÿðÿê.
Êå÷äè îë çàìàí ïàäøàùäûíûç,
Ïàäøàù íÿäèð, ãèáëÿýàùäûíûç,
Ùÿìøÿðèëÿðÿ áèð èëàùäûíûç,
Èíäè áÿñäè òà, òà éåòÿð ýÿðÿê!
Áàõ ðÿèééÿòÿ, áàõ ýÿäàëÿðÿ,
Éåð-ýþé àüëàéûð ùÿð íèäàëÿðÿ,
Ýóø ãûëýèíÿí*** áèð ñÿäàëÿðÿ,
Ùÿð éåòèìÿ ñÿí îë ïÿäÿð**** ýÿðÿê.
Áàõìà ßñêÿðÿ, ùÿð Ðèçàéÿ ñÿí,
Áàõìà ôèòíÿéÿ, ùÿð áÿëàéÿ ñÿí.
Ñÿí ðÿèééÿòÿ áèðúÿ ñàéÿñÿí,
Ñþéëÿìÿ “ìÿíÿ ñèìö-çÿð***** ýÿðÿê”.
Ãîéìà àüëàñûí ùÿìâÿòÿíëÿðèí,
Ýþçëÿ îíëàðûí õåéðèí, ùÿì øÿðèí,
Ñþéëÿñèí ñÿíÿ ìèëëÿò “àôÿðèí!”,
Åòýèëÿí áèíà áèð ÿñÿð ýÿðÿê.
_______________
* Íÿñèùÿòèìè
** Ïÿëÿíý äÿðèñè. Áóðàäà: øÿëÿ-êöëÿ
*** Ãóëàã àñ
**** Àòà
***** Ãûçûë-ýöìöø
118
Ýåò äîëàíýèíÿí, õàìñÿí ùÿëÿ,
Êîíñóë îëìàüà ÷îõ ñÿôÿð ýÿðÿê.
×îõ äà éàòìàüû åòìÿ ìÿøüÿëÿ,
Íèééÿòèí îëàð ÷öí ùÿäÿð ýÿðÿê.
ÌÅØßÄß
Áåêêåð áèð èíýèëèñ àëèìèäèð. Áó úÿíàá 1889-úó èëäÿ ýåäèá Àôðèêàíûí
ùÿð áèð éåðèíè ýÿçèá. Ùÿð áèð ìåøÿëÿðèíè äîëàíûá âÿ ìåøÿëÿðäÿ ãàëàí
áÿíè-íîè-áÿøÿðèí ÿùâàëàòûíû úÿì åëÿéèá êè, àõûðäà áèð êèòàá éàçñûí.
Ùÿìèí Áåêêåð áó ýöíëÿðäÿ Ìèñèðèí Ãàùèðÿ øÿùÿðèíäÿí èäàðÿìèçÿ
áó ìÿçìóíäà áèð êàüûç éàçûá ýþíäÿðèá:
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ ÿðç îëñóí.
Áÿíäÿíèí õÿéàëû Àôðèêà ìÿìëÿêÿòèíè ýÿçèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà Èðàí
âÿ Ãàôãàç ìåøÿëÿðèíÿ ñÿéàùÿò åòìÿê èäè. Àììà èíäè ýþðöðÿì êè, ãîúàëìûøàì âÿ äÿõè áóíäàí àðòûã äîëàíìàüà âÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéÿ èìêàíûì éîõäóð. Èíäè ùàçûðëàøûðàì ýåäÿì Ëîíäîíà âÿ îðàäà áèð àç ðàùàò
îëàíäàí ñîíðà úàùàííàìÿìè éàçûá òàìàì åëÿéÿì. Áóíóíëà áÿðàáÿð,
÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, Èðàí âÿ Ãàôãàç ìåøÿëÿðèíè çèéàðÿò åòìÿê ìÿíÿ
ãèñìÿò îëìàäû: ùÿð÷ÿíä Àôðèêà ìåøÿëÿðèíäÿ ÷îõ ÿúàéèá èíñàíëàðûí
âÿùøè èøëÿðèíè òÿôñèëÿí éàçìûøàì êè, îõóéàíëàðû ùåéðÿò ýþòöðñöí âÿ ìÿíèì êèòàáûìà ìöøòàã îëñóíëàð, àììà îíó áèëèðäèì êè, Ãàôãàç âÿ ÿëÿëõöñóñ Èðàí ìåøÿëÿðèíäÿêè ìÿõëóãàò Àôðèêà ìåøÿëÿðèíäÿ îëàíëàðäàí ýåðè
ãàëìàçëàð.
Àììà áö ýöíëÿðäÿ èòòèôàãÿí ñèçèí ìÿúìóÿíèçèí 39-úó íþìðÿñè
êå÷äè ÿëèìÿ. Ùÿìèí íþìðÿíèí ñÿùèôÿñèíäÿ éàçûëìûøäû êè… øÿðèÿò äÿðñèíèí ìöÿëëèìè ìöñÿëìàí óøàãëàðûíûí áèðèñèíÿ àøèã îëóá âÿ óøàüà åøãáàçëûã øåèðëÿðè éàçûá âÿ ùàìàí øåèðëÿðè óøàã ýþñòÿðèá àòàñûíà âÿ àòàñû äà
èñòÿéèá ìöÿëëèìè äþéñöí âÿ ìöñÿëìàíëàð éûüûøûá äåéèáëÿð êè, “åù åéáè
éîõäóð”.
Áó ôÿãÿðÿíè îõóéàí êèìè ìÿí ýåíÿ áèð õÿéàëà äöøäöì êè, èíøàëëàù
òÿùèééåéè-òÿäàðöêöìö ýþðöá Ãàôãàç âÿ Èðàí òîðïàüûíà ñÿôÿð åäÿì.
ßýÿð Àëëàù-òààëà ÿúÿëäÿí àìàí âåðñÿ, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà õèäìÿòèíèçÿ
éåòèøÿðÿì âÿ ñèçèí âèëàéÿòèí ìåøÿëÿðèíè äîëàíûá âÿ ÿùàëèíèí ãÿðèáÿãÿðèáÿ èøëÿðèíäÿí ñèçÿ ìÿëóìàò âåðÿðÿì êè, áÿëêÿ òÿçÿ èëèí ÿââÿëèíúè
119
íþìðÿñèíäÿí áàøëàéûá “Ìåøÿäÿêèëÿð” öíâàíûíäà ìÿíèì õÿáÿðëÿðèìè
÷àï åäÿñèíèç. Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç.
Ñèçÿ äóà÷û Áåêêåð.
Ãàùèðÿ, 12 äåêàáð 1906
Èäàðÿäÿí: úÿíàá Áåêêåðèí ìÿêòóáëàðûíû òÿçÿ èëèí ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíäÿ ÷àï åòìÿéÿ áàøëàéàúàüûã.
ÈÄÀÐßÄßÍ
Ìÿúìóÿìèçèí íöñõÿëÿðè Êèòàéäàí áàøëàìûø Âëàäèâàñòîê, Õàðáèí,
Ëîíäîí, Ïàðèæ, Ìèñèð âÿ ùÿòòà Àìåðèêàéà êèìè äàüûëûð. Î ìÿìëÿêÿòëÿðèí ùÿð áèðèíäÿ éóõàðûäà éàçäûüûìûç úöìÿ ìÿñÿëÿñèíè îõóéàíëàð þç
êþíöëëÿðèíäÿ äåéÿúÿêëÿð êè, ýþð áó ìöñÿëìàíëàð íÿ ãÿäÿð ÷àëûøàí, ïóë
ãàçàíàí âÿ òèúàðÿòÿ ùÿðèñäèðëÿð êè, ùÿôòÿäÿ áèð ýöí äÿ òÿòèë åäèá âÿ äöêàíëàðûíû áàüëàéûá èáàäÿòÿ ìÿøüóë îëìóðëàð.
Áÿëè, õàðèúè ìèëëÿòëÿð áåëÿ áàøà äöøÿúÿêëÿð, àììà îíëàð áèðúÿ øåéè
áèëìÿéÿúÿêëÿð:
Îíëàð áèëìÿéÿúÿêëÿð êè, ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ, ìÿñÿëÿí, áó úöð èøëÿð äÿ ÷îõ èòòèôàã äöøöð êè, áèðäÿí éîëóí äöøöð ìöñÿëìàí áàçàðûíà âÿ
ýþðöðñÿí êè, äöêàíëàðûí ùàìûñû áàüëû. Íÿ úöìÿ ýöíöäöð, íÿ áàçàð ýöíöäöð (éÿíè áàçàð ýöíö èíñàôÿí ìöñÿëìàíëàð äöêàíëàðû à÷ìàçëàð).
Áÿëè, íÿ úöìÿ ýöíöäö, íÿ áàéðàìäû, íÿ ìþâëóä âÿ âÿôàòè-ïåéüÿìáÿð,
ãÿðÿç, ùå÷ áèð øåé éîõäóð, àììà äöêàíëàð ýþðöðñÿí òàìàì áàüëûäûðëàð.
Áåëÿ èø ìöñÿëìàí è÷èíäÿ íÿèíêè ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ, áÿëêÿ ùÿôòÿäÿ ö÷äþðä äÿôÿ öç âåðèð. Áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, ìÿñÿëÿí, áàøìàã÷û Óñòà Ùÿñÿíèí äöêàíû à÷ûãäû âÿ áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä ãà÷àðàã þçöíö ñîõäó Óñòà Ùÿñÿíèí äöêàíûíà âÿ ëÿùëèéÿ-ëÿùëèéÿ, àííûíäàí òÿð àõà-àõà, ÿë-ãîëóíó òîëëóéà-òîëëóéà, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ, êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ Óñòà Ùÿñÿíèí öñòöíÿ ùöúóì ÷ÿêèá ÷ûüûðûð: ßäÿ, òåç îë
äöêàíû áàüëà!.. Óñòà Ùÿñÿí äèê ãàëõûð àéàüà, áàëàúà øàýèðäëÿð ïÿðÿíïÿðÿí äöøöðëÿð âÿ Óñòà Ùÿñÿí ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá ñîðóøóð: íÿ âàð, Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä? Âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä ýåíÿ ëÿùëèéÿ-ëÿùëèéÿ
÷ûüûðûð: åâèí éûõûëñûí, áàüëà äöêàíû òåç îë áàüëà. Ýåíÿ áè÷àðÿ Óñòà Ùÿñÿí ñîðóøóð êè, àõûð íÿ îëóá âÿ ýåíÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä ëÿùëèéÿ120
ëÿùëèéÿ ÷ûüûðûð: ÿäÿ ùÿëÿ äóðìóñàí? Âÿ ýåíÿ áèíÿâà Óñòà Ùÿñÿí éàëâàðà-éàëâàðà ñîðóøóð: ñÿí Àëëàù, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì íÿ âàð.
Àõûðäà Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä äöêàíäàí ÷ûõûá ãà÷ûð, áèð àç
óçàãëàøàíäàí ñîíðà ÷ûüûðûð: òåç îë äöêàíû áàüëà, áó ñààò ýÿëèðëÿð. Áó
ñþçëÿðè åøèòúÿê Óñòà Ùÿñÿí äÿëè êèìè þçöí ÷ûðïûð î òàõ÷àéà, áó òàõ÷àéà
êè, ãûôûëû òàïñûí âÿ äöêàíû áàüëàñûí âÿ ãûôûëû òàïàí êèìè óøàãëàðûí áèðèíÿ
÷ûüûðûð: ßëÿñýÿð, ãà÷ òåç Ìÿøÿäè Ñàäûüà äå êè, ùÿéÿ àòû åâäÿñÿ òåç ýþíäÿðñèí, ìèíèì ýåäèì ãàáàüà âÿ äåéíÿí êè, àòûí êèðàéÿñè íÿ îëñà âåðÿðÿì. ßëÿñýÿð Óñòà Ùÿñÿíèí öçöíÿ áèð ãÿäÿð áàõûá áàøëàéûð çûðûíïàíû âÿ
äåéèð: ùåé, äàäàø, ìÿíè àïàðìàéàúàãñàí? Óñòà Ùÿñÿí ýþðöð êè, ßëÿñýÿðäÿí ôàéäà éîõäó âÿ óøàãëàðû äöêàíäàí åøèéÿ ñàëûá äöêàíû áàüëàéûð
âÿ þçö äÿ óøàã êèìè áàøëàéûð ãà÷ìàüà.
Åé ìÿíèì ÿçèçèì Çÿâçÿê, ìÿí ñÿíèí ùÿìèí ìÿêòóáóíó ÷àï åëÿìÿê èñòÿìèðäèì, àììà ñÿí êè, ìÿíè þç áûüëàðûíà àíä âåðèðñÿí äÿõè
ãàëäûì ìÿÿòòÿë.
Îíäàí þòðö ÷àï åëÿìÿéÿúÿêäèì êè, ãîðõóðàì áó úûçìàãàðàëàðäàí
àõûðäà áèð íÿòèúÿ ùàñèë îëìàéà. Ñÿí ùà éàç êè, ôûëàíãóëó dökanûíû úöìÿ
ýöíö à÷ìûøäû – áèð óúäàí ñÿí áóíó éàç, ãîé áèð óúäàí äà Ëÿíêÿðàíäà
ìîëëàëàð ðöøâÿò àëûá êÿáèíëè þâðÿòëÿðè áîøàéûá þçýÿñèíÿ âåðñèíëÿð. Âÿ
áóíà íÿ äåéèðñÿí? Ñÿí èíäè ýÿë äå êè, áóíà íÿ ÷àðÿ åäÿê, éîõñà úöìÿ
ìÿñÿëÿñè þòöøÿð.
“Ñèðèøê ÿçðöõÿì ïàê êÿðäÿí ÷å ùàñèë?
ßëàúè áåêîí êÿç äèëÿì õóí íÿéàéÿä”.
ÃÀÇÀÍÚÛÌÛÇ
Àøêàðäû êè, ùÿð èø ñàùèáè èëèí àõûðûíäà ÷îòêà âÿ äÿôòÿðëÿðè ãîéàð ãàáàüûíà âÿ áàøëàð ùåñàá åòìÿéÿ êè, ýþðñöí ãàçàíúû íÿ îëóá âÿ çÿðÿðè íÿ
îëóá. Ìÿí äÿ áèð ùÿôòÿ áóíäàí èðÿëè éîëäàøëàðûìû éûüäûì áàøûìà, ãàïûëàðû þðòäöê âÿ áàøëàäûã ùåñàá ýþðìÿéè; íåúÿ, ìÿñÿëÿí, Àüäàìäà áèð
íå÷ÿ ìöñÿëìàí áèð åâäÿ îòóðóá ãàïûëàðû áàüëàéûðëàð âÿ áàøëàéûðëàð òÿäáèð ãóðìàüà âÿ ñîíðà ýåäèá ùþêóìÿòÿ õÿáÿð âåðèðëÿð êè, ìÿñÿëÿí, ôëàí
ìöñÿëìàí åâèíäÿ òöôÿíý ñàõëàéûð, ôëàíêÿñ êå÷ÿí âàõòäà ôëàí õÿòàíû
åëÿéèá.
121
Õöëàñÿ, éîëäàøëàðûìû áèð éåðÿ úÿì åëÿäèì âÿ àüäàìëûëàð êèìè
áàøëàäûã ùåñàá ýþðìÿéÿ.
Ìÿëóì îëäó êè, áèç äîããóç àéûí ìöääÿòèíäÿ îòóç äîããóç íþìðÿ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû éàçìûøûã âÿ áó îòóç äîããóç íþìðÿëÿðèí
è÷èíäÿ éöç îòóç äîããóç ìöòðöá øÿêëè ÷ÿêìèøèê âÿ áó øÿêèëëÿðè ÷ÿêìÿê
úÿùÿòèíäÿí ìèí äîããóç éöç äîõñàí äîããóç ìÿøÿäè âÿ êÿðáÿëàéûëàðû
þçöìöçäÿí èíúèòìèøèê.
Ïÿù, ïÿù, ïÿù!.. Àôÿðèí áåëÿ ãàçàíúà, àôÿðèí áåëÿ àëûø-âåðèøÿ! Äîüðóäàí áó ëàï ãÿäèì Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí éóìóðòà àëûø-âåðèøèíÿ îõøàäû!
Õöëàñÿ.
Áÿëè, äîããóç àéûí ìöääÿòèíäÿ îòóç äîããóç íþìðÿ ìÿúìóÿ ÷ûõàðòìûøûã âÿ áó îòóç äîããóç íþìðÿíèí è÷èíäÿ éöç îòóç äîããóç ÷àõûð è÷ÿí
ïèéàí, éÿíè áÿäìÿñò ìöñÿëìàí øÿêëè ÷ÿêìèøèê âÿ áó øÿêèëëÿðè ÷ÿêìÿê
úÿùÿòèíäÿí ìèí äîããóç éöç äîõñàí äîããóç ìîëëàíû þëöìöçäÿí èíúèòìèøèê.
Ïÿù, ïÿù, ïÿù!.. Ìÿðùÿáà áåëÿ àëûø-âåðèøÿ! Ùÿãèãÿò ùÿð êÿñ áèçÿ
àüûëëû äåñÿ, ùå÷ þçöíöí àüëû éîõäó!
Ãÿðÿç, êå÷ÿê ùåñàáûìûçà.
Áÿëè, áó äîããóç àéûí ìöääÿòèíäÿ îòóç äîããóç íþìðÿ æóðíàë
úûçìà-ãàðàëàìûøûã âÿ áó îòóç äîããóç íþìðÿäÿ éöç îòóç ãóìàðáàç
øÿêëè ÷ÿêìèøèê âÿ áó øÿêèëëÿðè ÷ÿêìÿê ñÿáÿáèíäÿí ìèí äîããóç éöç
äîõñàí äîããóç ìþìöí ùàúûëàðû þçöìöçäÿí èíúèòìèøèê.
Ïÿù, ñÿí Àëëàù, áó äà áèð àëûø-âåðèø îëäó?
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áó îòóç äîããóç íþìðÿäÿ ìèí äîããóç éöç äîõñàí äîããóç ðÿììàë, êèìéàýÿð, èëàí îéíàäàí, ãöäðÿòäÿí
ùÿêèìëèê åäÿí, ãåéáäÿí ðóçè ãàçàíàí, òàñ ãóðàí, áóðóí ôöëÿéÿí, ôàë÷û,
ãàðà÷û, ãóëèáèéàáàíè, äàìäàáàúà, ÿôñóíêàð, ñåùðáàç, êÿíäèðáàç, ãóøáàç,
èòáàç, ãóðòáàç âÿ íàüûë, ìÿñÿëÿ øÿêëè ÷ÿêìèøèê âÿ áó øÿêèëëÿðè ÷ÿêìÿê
úÿùÿòèíäÿí áöòöí èñëàì àëÿìèíèí éöç ùèññÿäÿí äîõñàí äîããóç ùèññÿñè
áèç èëÿ äöøìÿí îëóá.
Ìàøàëëàù áåëÿ àëûø-âåðèøÿ! Ìàøàëëàù áåëÿ àëûø âåðèøÿ!
Ìöõòÿñÿð, êå÷ÿê ùåñàáûìûçà.
Áÿëè, éîëäàøëàðûìûçëà îòóðäóã ùåñàáà, ùåñàá åëÿäèê, åëÿäèê, åëÿäèê,
åëÿäèê, áèð äÿ ýþðäöê êè, èøûãëàíûð; íåúÿ êè, Ãàçàõ øÿùÿðèíäÿ áÿéëÿð àõøàìäàí îòóðàðëàð ãóìàðà, îéíàðëàð, îéíàðëàð, îéíàðëàð, îéíàðëàð, îéíàðëàð, – áèð äÿ ýþðÿðëÿð êè, èøûãëàíûð.
Áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã:
122
Ùÿðäÿíáèð îòóðàðàì âÿ ïàïàüûìû ãàáàüûìà ãîéóá ôèêèðëÿøÿðÿì âÿ
þç-þçöìÿ äåéÿðÿì: “Àé ðÿùìÿòëèéèí îüëó, àõû áó ìöñÿëìàíëàðäàí íÿ
èñòÿéèðñÿí?”, ñîíðà þç þçöìÿ úàâàá âåðÿðÿì êè, “âàëëàù ùå÷ þçöì äÿ
áèëìèðÿì êè, íÿ èñòÿéèðÿì”.
Ìÿñÿëÿí, äöíÿí éåíÿ Ìèñèðäÿ ÷ûõàí “Ñàíúàã” ãÿçåòèíèí 67-úè
íþìðÿñèíè ãàáàüûìà ãîéóá îõóéóðäóì, îðàäà áèð áåëÿ ìÿãàëÿ âàð èäè:
“Ìèëëÿòè-èñëàìèééÿíèí èíùèòàòû”; éÿíè: “Ìöñÿëìàíëàðûí éöõàðûäàí ýóðóïïóëòó èëÿ àøàüà äöøìÿéè”.
Áó ìÿãàëÿíè îõóéàíäàí ñîíðà, éåíÿ þç-þçöìÿ äåäèì êè, àõû àé
ðÿùìÿòëèéèí îüëó, áó ìöñÿëìàíëàðäàí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ñîíðà éåíÿ þçþçöìÿ äåäèì: “Âàëëàù áèëìèðÿì, íÿ èñòÿéèðÿì”.
Ùÿ, áèð øåé éàäûìà äöøäö, òÿçÿ õÿáÿð: Ìàêó ñÿðäàðû Ìóðòóçãóëóõàí ðÿèééÿòèíÿ ùþêì åäèá êè, áèð ùÿôòÿíèí è÷èíäÿ ùÿð êÿíä èêè éöç êÿêëèê òóòóá ñÿðäàðûí òîé ãîíàãëûüûíà ýÿòèðñèí; ÿýÿð ýÿòèðìÿñÿëÿð ñÿðäàð
ãîíàãëàðà áóéóðàúàã, ùþêìÿ ÿìÿë åòìÿéÿíëÿðè êÿêëèê ÿâÿçèíÿ
éåñèíëÿð.
Àììà, þç àðàìûçäûð, ùöððèééÿòäÿí ãàáàã áåëÿ ùþêìëÿð ÷ûõìàçäû.
Äÿõè ãàáèëè-ÿðç áèð ñþçöì éîõäó.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1907, ¹1
ÌÅØßÄß ÝÞÐÄÖÊËßÐÈÌ
Úÿíàá Áåêêåðèí ñÿéàùÿòíàìÿñè
Îòóç äîããóçóíúó íþìðÿäÿí àä âåðäèéèìèç èíýèëèñ ñÿééàùû úÿíàá
Áåêêåð éàíâàðûí 3-äÿ ýÿëèá Øàìàõûéà âÿ îðàäàí ÿââÿëèíúè äÿôÿ èäàðÿìèçÿ áåëÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá:
“Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí! Øöêð îëñóí Àëëàùà, ñàü âÿ ñàëàìàò ýÿëèá
éåòèøäèì Øèðâàí âèëàéÿòèíÿ. Õÿéàëûì áèð íå÷ÿ àé Ãàôãàçû äîëàíìàãäûð.
ßýÿð èäàðÿíèçÿ ýþíäÿðäèéèì õÿáÿðëÿð ìÿñëÿêèíèçÿ ìöâàôèã îëñà, áóíäàí ñîíðà ýàùáèð Ãàôãàçûí áÿçè ýóøÿëÿðèíäÿí ñèçÿ ìÿëóìàò âåðÿ áèëÿðÿì. Âÿ ëàêèí ÿââÿëèíúè ìÿêòóáóì ÷àï îëóíìàéûíúà äÿõè èêèíúèñèíè
ýþíäÿðìÿéÿúÿéÿì. Âÿññàëàì.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí ìöðèäè Áåêêåð.
Âèëàéÿòè-Øàìàõû. Ìÿêòóá íþìðÿ 1.
123
Ìèëàäè òàðèõèíèí 1907-úè èëèíäÿ éàíâàðûí 3-äÿ Ýèðäèìàí ÷àéûíû êå÷èá, éåòèøäèì Øàìàõûéà. Àììà âàãåÿí Øàìàõû äåéèëÿí áèð ýþçÿë øÿùÿðäèð. Àäàìëàðû äà éàõøû àäàìäûðëàð âÿ áèçèì èíýèëèñëÿðÿ ùå÷ îõøàìûðëàð.
ßñë òÿôàâöò áóðàñûíäàäûð êè, Øàìàõûäà ìþìöí âÿ ìöãÿääÿñ àäàì ÷îõäóð; äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû ìþìöíäöð. Áóíóíëà áåëÿ ìÿí áèðúÿ èøÿ
ìÿÿòòÿë ãàëûðàì: íèéÿ áóðàäà áó ãÿäÿð çÿëçÿëÿ îëóð? Íÿäèð øàìàõûëûëàðûí ýöíàùû?
Ìÿíèì åòèãàäûì áóíäàäûð êè, çÿëçÿëÿíè ýþíäÿðÿí ìÿëàèêÿëÿðäèð âÿ
ýöìàí åäèðÿì êè, úÿìè ìöñÿëìàíëàðûí äà åòèãàäû áóíàäûð.
Áèð ýöí áóðàäà áèð Àëëàù áÿíäÿñè øàìàõûëû èëÿ áó áàðÿäÿ ñþùáÿò à÷ìûøäûì. Ìöøàðèëåéù* ìÿíè áàøà ñàëäû êè, éåðèí ðèøÿëÿðè ìÿëàèêÿëÿðèí
ÿëèíäÿäèð âÿ ìÿëàèêÿëÿð ùàíñû ðèøÿíè áèð àç òÿðïÿòñÿëÿð, îðàäà çÿëçÿëÿ
îëàð.
Ãÿðÿç, ìÿíèì çÿëçÿëÿ èëÿ èøèì éîõäóð. Áó èøëÿðèí ùàìûñû ùèêìÿòäèð
âÿ ìÿíèì ÿãèëÿìëÿ áó èøëÿðÿ ÿë àïàðìàüà èíñàíûí éîëó éîõäóð.
Áÿëè, øÿùÿðè áèð ãÿäÿð ýÿçèá, éåòèøäèì ãèðàÿòõàíàéà. Àììà áóðàäà
ùå÷ áèð êÿñ éîõ èäè. ×ûõäûì êö÷ÿéÿ âÿ áèð íÿôÿð àäàìäàí ãèðàÿòõàíàíûí ÿùâàëàòûíû ñîðóøäóì. Ùÿìèí øÿõñ ìÿíÿ úàâàá âåðäè êè, éóõàðû ìÿùÿëëÿëèëÿð îõóéóá, îõóéóá éîðóëäóëàð âÿ äàüûëäûëàð åâëÿðèíÿ; î êè ãàëäû
àøàüû ìÿùÿëëÿëèëÿð, – îíëàð äà áó ãèðàÿòõàíàéà àéàã áàñìàçëàð. Äåäèì:
– Íåúÿ àøàüû ìÿùÿëëÿ âÿ éóõàðû ìÿùÿëëÿ? – Äåäè:
– Ïÿù! Åëÿ äÿ, àøíà, ñÿíèí ùå÷ çàääàí õÿáÿðèí éîõäó. – Äåäèì:
– Âàëëàù, àé ãàðäàø, ìÿí åëÿ áó ýöí áóðàéà ýÿëìèøÿì âÿ äîüóðäàí
äà, ùå÷ çàääàí õÿáÿðèì éîõäó. – Äåäè:
– “Òÿïèê-òÿïèê” áàéðàìûíäàí äà õÿáÿðèí éîõäó? – Äåäèì:
– Íåúÿ “Òÿïèê-òÿïèê” áàéðàìû? – Äåäè:
– “Êþìöð áàñäû”äàí äà õÿáÿðèí éîõäó? – Äåäèì:
– Íåúÿ “Êþìöð áàñäû?” – Äåäè:
– Åøèòìÿìèñÿí êè, áèçèì øÿùÿðäÿ ùÿðäÿíáèð “Òÿïèê-òÿïèê” îéóíó
îéíàðëàð âÿ øÿùÿð áþëöíÿð èêè ùèññÿ îëàð âÿ éóõàðû ìÿùÿëëÿ ùöúóì ÷ÿêÿð àøàüû ìÿùÿëëÿíèí öñòöíÿ âÿ àøàüû ìÿùÿëëÿ ùöúóì ÷ÿêÿð éóõàðû
ìÿùÿëëÿíèí öñòöíÿ âÿ áóðàäà àüñàããàë, ãàðàñàããàë, ãûðìûçûñàããàëëàð äà
ãàðûøàðëàð úàâàíëàðà âÿ ñîíðà áàøëàðëàð áèð-áèðëÿðèíè òÿïèêëÿéèá, ãàðíûíû
éûðòìàüà âÿ íå÷ÿñèíèí ãû÷û ñûíàð âÿ íå÷ÿñèíèí áàøû éàðûëàð âÿ íå÷ÿñèíèí
ãàðíû éûðòûëàð âÿ àõûðäà éà éóõàðû ìÿùÿëëÿ àøàüû ìÿùÿëëÿéÿ çîð ýÿëÿð,
______________
* Ýþñòÿðèëÿí àäàì
124
éà àøàüû ìÿùÿëëÿ éóõàðû ìÿùÿëëÿíè áàñàð âÿ áóíëàð ãóðòàðàíäàí ñîíðà
éåðÿ êþìöð áàñäûðûðëàð êè, ýÿëÿúÿê íÿâÿ âÿ íÿòèúÿëÿð ö÷öí áó áèð éàäèýàð îëñóí âÿ ðÿøèä áàáàëàðûí øþùðÿòëè àäû Øàìàõû òàðèõèíèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ïîçóëìàñûí! Âÿ áóíëàðûí ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà áó èêè ìÿùÿëëÿ
îëàð áèð-áèðèëÿ ìöääÿè* âÿ áèð-áèðèíäÿí èíòèãàì àëìàéûíúà íÿ áó îíóí
ìÿùÿëëÿñèíÿ àéàã áàñàð âÿ î áóíóí ãèðàÿòõàíàñûíà ýÿëÿð.
Ðÿôèãèì ñþçöíö äåéèá ãóðòàðäû.
Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí! Ìÿí áó ìÿêòóáó éàçûá ýþíäÿðäèì ñÿíÿ
âÿ ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàùà, ÿýÿð ñÿí áó êàüûçû îõóéóá àòñàí çèáèëëÿðèí
è÷èíÿ, ýåò ùÿìèí êàüûçû òàï âÿ áèð äÿ äèããÿò èëÿ îõó âÿ îõóéàíäàí ñîíðà
áèð àç ôèêèð åëÿ. ßýÿð áåëÿ îëñà, éÿãèí áó êàüûçû ÷àï åäÿðñÿí.
Ìöõëèñèíèç** Áåêêåð. Éàíâàðûí 3-ö
“ÍßØÐÈ-ÌÀÀÐÈÔ” ÚßÌÈÉÉßÒÈ
Íàùàã éåðÿ “Êàñïè” ãÿçåòè “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòèíäÿí ýèëåé
åäèð êè, ýóéà úÿìèééÿò ùå÷ áèð èø ýþðìÿéèá.
Áèç áóíà òÿÿúúöá åäèðèê êè, áèð éàíäàí “Êàñïè” ýèëàé åäèð, áèð
éàíäàí äà Äÿìäÿìÿêè ìöõáèðèìèç “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòè
áàðÿñèíäÿ èäàðÿìèçÿ ùÿäñèç òÿðèô âÿ òÿùñèíëÿð éàçûá ýþíäÿðèð.
Ìÿñÿëÿí, Äÿìäÿìÿêè éàçûð êè, úÿìèééÿòèí áó ñààò îí äîããóç ìèí
ìàíàò ïóëó âàð âÿ èíøàëëàù áèð-èêè àéàòÿê áó îí äîããóç ìèí ìàíàò èêè
éöç ìèí ìàíàò ýÿðÿê ÷àòñûí âÿ éàçûð êè, úÿìèééÿò ìöêÿììÿë áèð ìÿòáÿÿ ñàçëàéûá âÿ éöç îí éåääè úàâàí ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðèíÿ ìÿâàúèá
âåðèð êè, ìÿùç òÿëèì âÿ òÿäðèñÿ äàèð êèòàá÷àëàð òÿðúöìÿ åëÿñèíëÿð.
Áèð éàíäàí “Êàñïè” “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòèíäÿí øèêàéÿò åäèð,
áèð éàíäàí äà Äÿìäÿìÿêè éàçûð êè, äàðöëôöíóíëàðäàí áàøëàìûø ùÿòòà
êÿíä ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóéàí èêè éöçÿ ãÿäÿð êàñûá òÿëÿáÿ âÿ øàýèðäëÿðèí
õÿðúèíè úÿìèééÿò þç þùäÿñèíÿ ýþòöðöá.
Òÿÿúúöá åòìÿê ëàçûìäûð êè, åëÿ ùà “Íÿøðè-ìààðèô”äÿí øèêàéÿò åøèäèðèê âÿ ùàëîíêè ìöõáèðèìèçèí éàçìàüûíà ýþðÿ “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòè ãÿðàð ãîéóá êè, “Äÿáèñòàí” âÿ áèð ïàðà ãåéðè ãÿçåòëÿðè úÿìèééÿòèí
______________
* Èääèà åäÿí, áóðàäà: äöøìÿí
** Ñèçÿ ùþðìÿò åäÿí
125
õÿðúèëÿ ìÿúúàíÿí ïàéëàñûíëàð úÿìè ìöñÿëìàí ìÿêòÿáëÿðèíÿ, êÿíä
ìîëëàëàðûíà, êàñûá òÿëÿáÿëÿðÿ âÿ ãÿçåò îõóìàüà òàëèá îëàí êàñûá ìöñÿëìàíëàðà.
Ãÿðÿç êè, ùå÷ áèëÿ áèëìèðèê, êèì éàëàí äåéèð âÿ êèì äîüðó äåéèð,
àììà áèç áóíó éÿãèí áèëèðèê êè, “Íÿøðè- ìààðèô” úÿìèééÿòè ÷îõ çîðáà
èøÿ îõøàéûð.
Àëëàù áÿäíÿçÿðäÿí ñàõëàñûí.
ÉÓÕÓ
Ïóô, êóô, ôóô… À êèøè, áèëìèðÿì áó ùþâëíàê éóõóëàð íÿäèð êè, ìÿí
ýþðöðÿì… (òóô, òóô, òóô, Ñÿðäàð Ìÿíñóðÿ…). À êèøè éàòìûøäûì, íåéëÿìèøäèì, îíäà ýþðäöì áèð ùàô-ùóô àíãûðòûñû ýÿëèð, ùÿðäÿì äåéèð ììì
ìÿýÿ ìÿýÿ ìÿýÿð ìÿðà íÿìèøöíàñè? Éåðèìäÿí ãàëõûá úàí áàñäûì
àíãûðòû ýÿëÿí ñÿìòÿ. Éåòèøäèì ýþðäöì ýöëöì íàíàé, íàé íàíàé, ñÿðäàð
íàíàé äàé äàëàé… Ãÿðÿç, ùÿ îíäà ýþðäöì êè, úÿùÿííÿìèìèçèí ãàïûñûíäà áèð íÿôÿð ñÿðäàðè-øÿðàðÿòìÿäàð, øÿãàâÿòàñàð, ñÿëàáÿò âÿ øöúàÿòäÿ
ìèñëè-ùèìàð ñàõëàéûáëàð. Ùÿðäÿì áóíà äåéèðëÿð: ýèð éóâàíà ùåéâàí…
Ñÿðêàðûí ãåéçè òóòóá åëÿ áèëèð êè, áóíëàð Ïÿøòèí êÿëÿêëÿðèíäÿíäèð, áèðäÿí
î ñÿðäàðè-ìóðäàð, ðÿèñè-òöúúàð, ñÿðêÿðäåéè-êöôôàð, êèëàáè-öãàð êèìè áèð
ñèëêèíèá ùàôôûëäàäû: “Ïÿñÿðà, ìÿýÿð ìÿðà íÿìèøöíàñè?”. Äåäèëÿð: ìÿýÿð ñÿí êèìñÿí? Äåäè êè, ìÿí…Ìÿí êöëëèêàð Ìèðçÿ Ôÿòóëëà õàíàì êè,
ÿââÿë ñÿýëÿð ñÿýè-Ðÿøò áóäÿì âÿ ùÿìèí ìÿíñÿáðà áÿä ÿç-ñàëùà øÿáèçèíäÿäàðè… âÿ ðàøíÿ ìàëè… âÿ ðÿõòõàáÿíäàçè ÷èíèí áÿäÿñò àâöðäÿ áóäÿì íÿ áåàñàíè… Áÿñ êè, äÿíäàíùàéÿìðà ÿç-çÿðá ëà-éÿçðÿá äèäÿì
(óæ) çÿðáè-ôèøàð äàäÿì áÿ÷åøìùàéÿì ñöðõè àìÿäÿ … Òà ñÿýëÿð ñÿýè
øöäÿì ñàëùà äÿñò çÿíàíè-áèñàùèáðà-ýèðèôòÿ áÿõàíåéèèí âÿ àí ÿç-ÿéàí
áöðäÿì (úÿùÿòè-êÿôàëÿòùà, íÿ õÿéàëè-äèýÿð…) øöäÿì ÿáèëè-òóíáàí
(éÿíè ÿìèðè-òóìàí) äÿð ùÿìèí ìÿíñÿá ùÿì ãÿðíùà ÷ÿíäÿí ÿòôàëè-ñàäÿ
äÿð äÿñòè-áàäÿðà áÿõÿëâÿòõàíÿùàéè-àüëàéàí áöðäÿì (áÿð áÿñòùà êè,
õàðèúÿ íÿáèíÿä, íÿ áåêàðè-äèýÿð). Òà øöäÿì ñàëàð ÿáêÿì (ñàëàð
ÿôõÿì). Âÿëè èí ìÿíñÿáðà êè, ùàëà äàðÿì êàôäàðè-ìÿêôóð (ñÿðäàðèìÿíñóð) ÿç áÿðÿêÿòè-áàòèíè-àáè-øóð êè, ìàùèéàí úöðáÿúöð áàøÿä ÿçäþâëÿòè äöùÿçàðè-ùàéè-øÿìøèðäàð ìöñéþ Ëéàçàíîâ òà èíðà ýöôò ôÿðéàä
êÿðä “Ëéàçàíîâ, Ëéàçàíîâ”. Îíäà ýþðäöì úÿëëàä ÿðçÿã ÷åøìè-äèðàç
126
äÿíäàí, áÿëè, áÿëè, Ñÿðäàð ãàéûòäû: Ëéàçàíîâ, î øÿõñëÿð êè, ôöãÿðàäûðëàð,
þç éåìÿêëÿðèíÿ áàëûã òóòóðëàð, ìÿáàäà-ìÿáàäà áàëûüûí áèðèí îíëàðà àëòû
øàùûäàí àðòûã ùåñàá åäÿñÿí ùà! Ýÿäÿ, áó àõìàã óøàüûíà ùöððèééÿò
âåðèëäè, áèðäÿí õóäàíÿêÿðäÿ ùöððèééÿòèí àííàðëàð, îíäà ñÿíèí ùÿíàâû
ìÿíèì ñàããàëûìà, ìÿíèìêèí ñÿíèí ðöøâÿòöâè éåéÿíèí áûüëàðûíà éàõàðëàð. Îíäàí ñîíðà ãàéûòäû êè, õóá àüàéè èíêèð-ìèíêèð áÿðäàðèä èíùàðà
ìÿðàâèë êöíèä. Àõûð îí ðÿäÿðñóõòÿ øÿðöôèë øÿðöôèë-öëÿìà ùèìàðèç-çàêèðèí ùÿçàðàí äÿôÿ âÿãòè-èôòàð áÿäÿùÿíè-ðóçÿ äÿð ìÿùçÿð äèâèñò íÿôÿð
àüàéàíè-Ðÿøò êè, öìóìÿí äÿð ùÿìèí úàéÿíä ÿýÿð áàâÿð íÿäàðèä äÿððà
êÿøóäÿ âÿ ïöðñèä áåãöë-ùöâÿëëàù áÿðÿíúùàéè-ñÿäðè ïöõòÿ ùàçèð èôòàð
ãèñìùà õóðäÿÿíä êè, ñÿðäàð øöìà äÿð ÿëà äÿðÿúåéè-èëëèééèí áà-ùóðöëåéí õàùèä øöä. Äèäÿì ÿç ÿíäÿðóíè-úÿùÿííÿì ñÿäàùà ìèàéÿä êè, ñÿðäàð, ñÿðäàð áåôÿðìà áåôÿðìà, äÿð-èíúàéÿì, íÿ òÿíùà áåøöìÿ ùÿìÿ îí
ãèñìùàðà õóðäåéèì: ùÿ, ìàëèêëÿð äåäèëÿð êè, áó ïóëëàðû áèçÿ íèéÿ âåðèðñÿí? ßýÿð âåðèðñÿí, ñÿíÿ áèç äÿ ìÿíñÿá âåðÿê. Áèç áóëàðñûç äà âåðèðèê:
Ôèðîíöë-ìöëê éà Øÿääàäöë-ÿéàëÿ éà Äÿééóñöëìÿìàëèê… éà ÿýÿð
âåðèðñÿí êè, ñÿíè õèëàñ åäÿê, îëìàç, ýèð îäà, ýèð, ýÿäÿ, ýèð, ýèð! Ùåéâàí,
ýèð, ýèð, ýèð”. Åëÿ îíó àíãûðòûéíàí àòàíäà îíóí ñÿñèíÿ îéàíäûì. Îäóð
êè, Ñûðòûã îëà-îëà àäûì Äÿëè îëäó.
Äÿëè
ÙßÌØßÐÈ
Áàêûäàí îòóç íÿôÿð ùÿìøÿðè ìÿíÿ øèêàéÿò åäèð êè, îíëàðû øàùèìÿüôóðóí òÿçèéÿñèíäÿ ìÿñúèäÿ ãîéìàäûëàð. Êàüûçûí ìÿçìóíó áóäóð:
“Áèç îòóç íÿôÿð ùÿìøÿðè äóðäóã ìÿñúèäèí ãàïûñûíäà. ßââÿë èñòÿäèê ýèðÿê è÷ÿðè. Áèð äþâëÿòëè ùàúû ýÿëäè, “áóéóð, áóéóð” äåéèá àïàðûá îòóðòäóëàð ìèíáÿðèí éàíûíäà. Áèð òÿøÿõõöñëö ÷èíîâíèê ýÿëäè, “áóéóð, áóéóð”
äåéèá àïàðûá îòóðòäóëàð ìèíáÿðèí éàíûíäà. Áèð áÿé ýÿëäè, ùÿì÷èíèí, áèð
õàí ýÿëäè, ùÿì÷èíèí; ñîíðà ùÿð áèð ðÿüáÿòëè àäàì ýÿëäè, “áóéóð, áóéó”
åëÿéèá àïàðûá îòóðòäóëàð ìèíáÿðèí ãàáàüûíäà. Ñîíðà ùÿð êÿñ ýÿëäè, çîððàäû ýèðäè è÷ÿðè, ùÿð êÿñ ýÿëäè, àäàìëàðû áàñäû ýèðäè è÷ÿðè. Áèç äÿ èñòÿäèê
èçí àëìàìûø ýèðÿê ìÿñúèäÿ, àììà áèçÿ äåäèëÿð: “Ñèç ùÿìøÿðèñèç, ñèç
äóðóí ãàïûíûí àüçûíäà!” Ñîíðà ùåé áèð óúäàí ÷àé, ãÿùâÿ, ïàïðóñ äàøû127
éûá äöçäöëÿð àüàëàðûí ãàáàüûíà… Àììà áèç àõûðà êèìè äóðäóã ãàïûíûí
àüçûíäà”.
Áó êàüûçà îòóç ùÿìøÿðè ãîë ÷ÿêèá.
Åé ùÿìøÿðèëÿð, åé ìÿíÿ êàüûç ýþíäÿðÿí îòóç íÿôÿð ùÿìøÿðè, à÷ûí
ãóëàüûíûçû âÿ ýþðöí ìÿí ñèçÿ íÿ äåéèðÿì.
Ìÿí èíäèéÿ êèìè ùå÷ áèëìÿçäèì ùÿìøÿðè íÿäèð; ìÿí àíúàã áóíó
áèëèðäèì êè, ùÿìøÿðè ôÿùëÿäèð, ùàìáàëäûð, êàíêàíäûð, áè÷èí÷èäèð, íþêÿðäèð, ñó äàøûéàíäûð, ãÿëéàíà îä ãîéàíäûð, òóëàìáàð÷ûäûð. Ìÿí èíäèéÿ
êèìè åëÿ áèëèðäèì êè, ùÿìøÿðè ìèë÷ÿêäèð, òîðïàãäûð, äàøäûð, êîë-êîñäóð;
àììà ùå÷ áèëìÿçäèì êè, ùÿìøÿðè äÿ àäàìäû.
ßââÿëëÿð Èðàíûí áèð êÿíäèíÿ éîëóì äöøÿíäÿ ýþðÿðäèì êè, î êÿíäèí
àüàñû, éà ìîëëàñû áóüäàíû äîëäóðóá àìáàðëàðà, àììà êÿíääÿ ðÿèééÿò
ýþðñÿíìèð. Ñîðóøàðäûì: “áóíëàð ùàðà ýåäèá?”, úàâàá âåðÿðäèëÿð êè,
“àúûíäàí äàüûëûáëàð Ðóñèéà òîðïàüûíà”.
Áó èøëÿðè ýþðÿíäÿ ìÿí åëÿ áèëÿðäèì êè, ùÿìøÿðè àäàì äåéèë; åëÿ
áèëÿðäèì êè, ùÿìøÿðè àðàáà àòû êèìè áèð ùåéâàíäû.
ßââÿëëÿð ùÿìøÿðèëÿðè òÿçèéÿ ìÿúëèñèíÿ, éà ãåéðè ìÿúëèñëÿðÿ ãîéìàéàíäà, ùÿìøÿðèëÿð ÷þìáÿëÿðäèëÿð ãàïûíûí àñòàíàñûíäà âÿ äèíìÿçñþéëÿìÿç îòóðóá áàøëàðûíû ñàëàðäûëàð àøàüà âÿ þç-þçëÿðèíÿ äåéÿðäèëÿð:
– Àëëàù, øöêð îëñóí äÿðýàùûíà!
Ìÿí î âÿäÿëÿð åëÿ áèëÿðäèì êè, ùÿìøÿðèëÿð ãîéóí-ãóçóäóðëàð. Àììà èíäè Áàêûäà ùÿìøÿðèëÿðè òÿçèéÿ ìÿúëèñèíÿ ãîéìàéàíäà, ýþòöðöá
Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ øèêàéÿò éàçûðëàð.
Åé ìÿíÿ êàüûç éàçàí ùÿìøÿðèëÿð, à÷ûí ãóëàüûíûçû âÿ ýþðöí ìÿí
ñèçÿ íÿ äåéèðÿì! ßýÿð èñòÿéèðñèíèç êè, ñèçè äÿ àäàì ùåñàá åëÿéèá ìÿúëèñëÿðÿ ãîéñóíëàð, ýÿðÿê ìÿíèì áèð íå÷ÿ âÿñèééÿòèìÿ ÿìÿë åëÿéÿñèíèç.
ßââÿëÿí, àé Èðàíè-âèðàíûí õàêè-ïàêûíûí* éåòèì áàëàëàðû ùÿìøÿðèëÿð! ßââÿëÿí, ýÿðÿê áèð-áèðèíèçëÿ ÿë-ÿëÿ âåðÿñèíèç, éÿíè Ìÿùÿììÿäâÿëè ýÿðÿê éàïûøñûí Ùÿñÿíèí ÿëèíäÿí, Ùÿñÿí – Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí
ÿëèíäÿí, Êÿðáÿëàéû Ãàñûì – Óñòà Úÿôÿðèí ÿëèíäÿí, Óñòà Úÿôÿð – Ìÿøÿäè Ùàãâåðäèíèí ÿëèíäÿí. Õöëàñÿ, úÿìè ùÿìøÿðèëÿð ýÿðÿê éàïûøñûíëàð
áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí; éÿíè áèðëÿøñèíëÿð!
Ñàíèéÿí, åé ìÿíèì éîëäàøëàðûì, úûðûã-ìûðûã ùÿìøÿðèëÿð! Åëÿ êè,
áèð-áèðèíèçèí ÿëèíäÿí éàïûøäûíûç, î âÿäÿ, ñþç éîõ êè, éåíÿ ìÿíÿ êàüûç
éàçûá ñîðóøàúàãñûíûç êè, “èíäè áÿñ íÿ åëÿéÿê?” âÿ î âÿäÿ ìÿí ñèçÿ áó
______________
* Ïàê òîðïàüûíûí
128
ñþçëÿðè éàçàúàüàì; ìÿí ñèçÿ éàçàúàüàì êè, êå÷ÿí âàõòëàðäà âÿòÿíïÿðÿñòè-ùÿãèãè âÿ àëèìè-éåýàíÿ úÿíàá Ìèðçÿ Ìåëêóìéàíñ ìÿçëóìëàð
áàðÿñèíäÿ áèð êèòàá éàçûá; ìÿí ñèçÿ éàçàúàüàì êè, òàïûí ùÿìèí êèòàáû
âÿ à÷ûí ãàáàüûíûçà âÿ îõóéóí. Îõóéàíäàí ñîíðà ùÿìèí êèòàáû âóðóí
ãîëòóüóíóçà âÿ Àðàçû ùîïïàíûí, êå÷èí òàðìàð âÿòÿíèíèçÿ âÿ îðàäà à÷ûí
áèð òÿðÿôäÿ ùÿìèí êèòàáû âÿ áèð òÿðÿôäÿ Èáðàùèì áÿéèí “Ñÿéàùÿòíàìÿ”ñèíè, îõóéóí, îõóéóí, îõóéóí!
Âÿ îõóéàíäàí ñîíðà áèð ãÿäÿð ôèêèð åäèí.
Åé ìÿíèì éîë÷ó, äèëÿí÷è, ëöò-ìöò ãàðäàøëàðûì ùÿìøÿðèëÿð! ßýÿð
èñòÿéèðñèíèç êè, ñèçè äÿ àäàì áèëèá ìÿúëèñëÿðÿ ãîéñóíëàð, ýÿðÿê ìÿíèì
áó íÿñèùÿòëÿðèìÿ ÿìÿë åäÿñèíèç. ×öíêè âàëëàù, áèëëàù, éåð ùàããû, ýþé
ùàããû áóíäàí áàøãà ñèçäÿí þòðö íèúàò éîëó éîõäó.
Áèðúÿ ñþçöì ãàëäû.
Ãîðõóðàì Èðàíûí ùöððèééÿòèíÿ öìèäâàð îëóá éåíÿ éàòàñûíûç. Éîõ,
Èðàíûí ùöððèééÿòèíÿ ÷îõ äà áåë áàüëàìàéûí! Éàõøûñû áóäóð ãóëàã àñûí,
ýþðöí áèçèì “Ùîï-ùîï” áó áàðÿäÿ íÿ äåéèð:
Íîëóð øèðèí ìÿçàã åòñÿ ìÿíè ùÿëâàéè-ùöððèééÿò,
Éåñÿì áèð ëîüìà îíäàí, ñþéëÿñÿì îõãàé, ùöððèééÿò!
Äå õåéð îëñóí, éóõó ýþðäöì êè, áèð äÿðéà êÿíàðûíäà
Òþêöáëÿð éàíáàéàí, ãàò-ãàò, áöòöí ëàé-ëàé ùöððèééÿò.
Éûüûá äà äîëäóðóðëàð êèñÿ-êèñÿ áàüëàíûð ìþùêÿì,
Âóðóðëàð òèëëÿ äàüäàí äà àøûð áàëàéè-ùöððèééÿò.
Çèáÿñ ÷îõäàí áÿðè ìþâãöíäÿ èäèì ìÿí áó ùÿëâàíûí,
Äåäèì: éàðàí, íîëóð âåðñÿç ìÿíÿ áèð ïàéè-ùöððèééÿò!
Ñþçöì õîø ýÿëìÿéèá òÿùâèëäàðÿ ñþéëÿäè: Ýöì øîâ!
Áÿäÿñòè êóòÿù ÿí íÿõë ìÿúó õóðìàéè-ùöððèééÿò!
Íÿìèäàíè êè, èí äèëáÿð áó ýöí ìÿõñóñè-Èðàí ÿñò,
Òö õóä íàìÿùðÿìè áÿð øàùèäè çèáàéè-ùöððèééÿò?
Êÿìàëè-éÿñ èëÿ ìÿùðóì îëóá áèð éàíäà ÿéëÿøäèì,
Àëûá áèð êÿøòèéÿ* äîëäóðäóëàð òàé-òàé ùöððèééÿò.
Ñâèñòîê ãûøãûðûá êÿøòè ðÿâàí îëäó, áàõûðäûì ìÿí,
Ùÿëÿ ýåòìÿêäÿ èäè çþâðÿãè-äÿðéàéè-ùöððèééÿò –
Êè íàýÿù áèð ãàðà áàéðàã à÷ûëäû äîð àüàúûíäà,
Éàçûëìûø îíäà áèð õÿòòè-ìöñèáÿòçàéè-ùöððèééÿò.
Îõóðêÿí õÿòòè ìÿëóì îëäó: êÿøòèáàíû** ãÿðã îëìóø,
_______________
* Ýÿìèéÿ
** Ýÿìè÷è, êàïèòàí
129
Ãàëûá äÿðéàäà ùåéðàí êÿøòèéè-äÿâàéè-ùöððèééÿò.
Õöðóøàí ìþâúëÿð ùÿð ñÿìòäÿí éåêñÿð ùöúóìàâÿð,
Ýþðöá ÿìâàúû êÿøòèäÿí óúàëäû âàéè-ùöððèééÿò!
Áó ñÿñäÿí ñÿêñÿíèá äóðäóì, ýþòöðäöì ñàÿòÿ áàõäûì,
Ùÿëÿ ýþðäöì êè, øÿáäèð, ñþéëÿäèì: ëàé-ëàé, ùöððèééÿò!
Ìîëëà Íÿñðÿäèí
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 19 éàíâàð 1907, ¹3
ËÖÜßÒÈ-ÌÎËËÀ ÍßÑÐßÄÄÈÍ
Èíäè ùöððèééÿò çÿìàíÿñè îëìàüà ýþðÿ áèç ëàçûì áèëèðèê êè, ùöððèééÿòÿ äÿõëè îëàí áÿçè ÷ÿòèí ñþçëÿðè ìÿíà åëÿéÿê êè, îõóúóëàðûìûç îõóéàíäà
áàøà äöøñöíëÿð.
Ùöððèééÿò – éÿíè àçàäëûã, éÿíè ùÿð áèð êÿñ ùÿð íÿ åëÿñÿ àçàääûð.
Ìÿñÿëÿí, Èðàíäà áèð òÿðÿôäÿí ìèëëÿò âÿêèëëÿðè éàïûøñûíëàð âÿçèðëÿðèí
éàõàñûíäàí êè, ýÿðÿê áèçèì èçíèìèç îëìàìûø ùå÷ áèð ãÿðàðäàä åëÿìÿéÿñÿí, áèð éàíäàí äà ùþêóìÿò ãÿðàð ãîéóð êè, ìÿúìóÿëÿðè éàíäûðñûíëàð.
Öçâ – éÿíè áèð-áèðèíèí áîüàçûíû öçìÿê. Áÿçè ìÿìëÿêÿòäÿ ìèëëÿò
ìÿúëèñè éàïûøûá ùþêóìÿòèí áîüàçûíû öçöð, áÿçè éåðäÿ äÿ ùþêóìÿò
éàïûøûá ìèëëÿò ìÿúëèñèíèí áîüàçûíû öçöð.
Íèòã – éÿíè áåèñòûëàùè-ðóñ, “íèòêà” êèìè (éÿíè ñàï êèìè) óçóí-óçàäû
ñþç äàíûøìàã.
ßíúöìÿí- éÿíè èíúèìÿ ìÿíäÿí. Ìÿëóì øåéäèð êè, áèð íå÷ÿ àäàì
áèð éåðäÿ úÿì îëàíäà îðàäà áèð èíúèêëèê ÷ûõûð. Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí èíäèéÿòÿê ìöñÿëìàí è÷èíäÿ áèð éåðÿ éûüûøìàã ìÿñëÿùÿò ýþðöëìÿéèá.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 19 éàíâàð 1907, ¹3
ÌÅØßÄß ÝÞÐÄÖÊËßÐÈÌ
(Áåêêåðèí ñÿéàùÿòíàìÿñè)
Ìÿêòóá íþìðÿ 2.
Éàíâàðûí 16-ñûíäà ýÿëèá ÷ûõäûì Áàêûéà. Áàêûíûí þçýÿ èøëÿðèíäÿí
éàíà ùå÷ áèð ñþç äàíûøìàã èñòÿìèðÿì. Îíäàí þòðö êè, Áàêû áèð øþùðÿòëè
âèëàéÿòäèð, éåð öçöíäÿ Áàêûíû òàíûìàéàí àäàì éîõäó. Àììà áó ýöí
130
áóðàäà áèð ìþúöçÿ öç âåðäè, ÿýÿð áàøàüðûñû îëìàñà, áó áàðÿäÿ ñèçÿ áèð
íå÷ÿ ñþç éàçà áèëÿðÿì.
Áÿëè, éàíâàðûí 16-ñûíäà éåòèøäèì Áàêûéà âÿ Òÿçÿïèðèí éàíûíäà áèð
ìÿíçèë êèðàéÿ åëÿäèì; ÷öíêè õÿéàëûì áèð àéàäÿê áóðàäà ãàëìàãäûð.
Áÿëè, àõøàì îëäó. Îòóðìóøäóì åâäÿ âÿ “Èðøàä”ûí 14-úö íþìðÿñèíè
îõóéóðäóì. Èðàí õÿáÿðëÿðèíäÿí áóíó îõóäóì êè, Àñòàðàäà íàèáöëùþêóìÿ îí èëäèð êè, ãÿññàáëàðäàí ùÿð ãîéóíà îí øàùû âÿ ùÿð ìàëà áèð
ãðàí* áû÷àã ïóëó àëûð âÿ áó äà éàçûëìûøäû êè, Èðàí âÿ Àñòàðà ìöÿëëèìõàíàëàðûíäà óøàãëàð ÿáúÿäèí ùåúúÿñèíè, ìàøàëëàù, ñÿêêèç èëäÿ ãóðòàðûðëàð.
Åëÿ áó ÿùâàëàòû îõóìàãäà èäèì, ýþðäöì êè, ïàðòà-ïàðò äöøäö. Ãàïûéà ÷ûõûá ýþðäöì êè, àäàìëàð ãà÷ûøûðëàð âÿ åâëÿðèí ãàïû-ïÿíúÿðÿëÿðè
áàüëàíûð. Áàøûìû éóõàðû ãàëõûçûá ýþðäöì êè, ùÿð åâèí äàìûíûí öñòöíäÿ
áèð íå÷ÿ ÿëè òàïàí÷àëû äóðóá àòûð.
Ìÿí áó èøëÿðÿ ÷îõ òÿÿúúöá åëÿìÿäèì; ÷öíêè åøèòìèøäèì êè, Áàêû
âèëàéÿòèíäÿ ùÿðäÿíáèð äÿñòÿ äàâàñû äöøÿð, ùÿðäÿíáèð åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû äöøÿð, ùÿðäÿíáèð áèêàð÷ûëûã äàâàñû äöøÿð.
Áó ùåéíäÿ áèð ãîúà êèøè éàâàø-éàâàø ýÿëèá, èñòÿäè ìÿí äóðäóüóì
ãàïûäàí êå÷ñèí. Ìÿí áó êèøèäÿí ñîðóøäóì êè, “åé ÿìè, ñÿí Àëëàù,
ìÿíÿ äå ýþðöì, áó äàâà êè, áàøëàíûá, íÿ äàâàñûäûð?” Ãîúà êèøè ìÿíÿ
úàâàá âåðäè êè, “äàâà-çàä éîõäóð, àíúàã àé òóòóëóá”. Äåäèì: “Áÿñ
òîï-òöôÿíý àòìàüûí íÿ ìÿíàñû?” Ãîúà êèøè ìÿíÿ úàâàá âåðäè êè, “àéûí
ãàáàüûíû êÿñÿí úèíëÿð, øÿéàòèíëÿðäè. Èíäè îíëàð ùàìûñû òîï-òöôÿíýèí
ñÿñèíÿ ãîðõóá ãà÷àúàãëàð âÿ àéûí ãàáàüû à÷ûëàúàã”. Ãÿðèáÿñè áóäóð êè,
áèð àç êå÷äè, ùàâà áàøëàäû èøûãëàíìàüà âÿ àé òÿìàìÿí ýþðñÿíäè.
×îõ òÿÿúúöá!
Ìÿí íÿ ãÿäÿð øöêð åäèðÿì êè, áó âèëàéÿòëÿðÿ ýÿëèá, íÿ ãÿäÿð èøëÿð
þéðÿíäèì âÿ íÿ ãÿäÿð åëìèì àðòäû, íÿ ãÿäÿð òÿúðöáÿ ùàñèë åëÿäèì.
Éîõñà áèçèì àõìàã èíýèëèñëÿð ýóéà þç àðàëàðûíäà áèð êîñìîãðàôèéà**
åëìèíè èúàä åëÿéèáëÿð âÿ àé òóòóëàíäà äåéèðëÿð êè, éåð äóðóð àé èëÿ ýöíöí
ãàáàüûíà âÿ ãîéìóð èøûüû äöøñöí àéûí öñòöíÿ.
Áó ñþçëÿðÿ ìÿí áóíäàí ñîíðà èíàíìàéàúàüàì. Îíäàí þòðö êè, ÿýÿð
úèí-øÿéàòèí ñþùáÿòè éàëàíäûðñà, áÿ íèéÿ òîïóí, òöôÿíýèí ñÿñèíÿ àéûí
ãàáàüû à÷ûëäû?
_______________
* 1932-úè èëÿäÿê Èðàíäà èøëÿíÿí ïóë âàùèäè
** Êàèíàòûí ãóðóëóøó âÿ ñÿìà úèñìëÿðè ùàããûíäà åëì
131
Ùÿì÷èíèí ýöíöí òóòóëìàüû. Äåéèðëÿð êè, éàíâàðûí îíóíäà Áàêûäà
ýöí òóòóëàíäà áóðàíûí ãûç ìÿêòÿáèíäÿ ãûçëàðà äóà îõóòìàñàéäûëàð, ýöí
à÷ûëìàéàúàã èäè.
Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí! Ìÿí ìÿêòóáó ãóðòàðûðàì âÿ ùÿìèí
ìÿêòóáóí áèð ñóðÿòèíè äÿ ýþíäÿðèðÿì èíýèëèñ ãÿçåòëÿðèíäÿ áó õÿáÿðè
éàçñûíëàð. Àììà áóíó äà èíäèäÿí äåéèðÿì êè, ìÿíèì âÿòÿíèìäÿ
ìÿíèì áó ñþçëÿðèìÿ èíàíìàéàúàãëàð; éÿíè èíàíìàéàúàãëàð êè, àé
òóòóëàíäà àäàìëàð äàì öñòÿ ÷ûõûá, òöôÿíý-òàïàíúà àòñûíëàð âÿ ÿëëÿðèíÿ
äàø àëûá, ìèñ ãàáëàðû ÷àëñûíëàð.
Äÿõè ìÿí íåéëÿéèì, úàíëàðû úÿùÿííÿìÿ! Èíàíàúàãëàð èíàíñûíëàð,
èíàíìàéàúàãëàð èíàíìàñûíëàð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ìöõáèðè Áåêêåð
Áàêû, 22 éàíâàð
ÌßÙßÌÌßÄßËÈ ØÀÙ Âß ÁÖÒÏßÐßÑÒËßÐ
Ìÿùÿììÿäÿëè øàù Èðàí òÿõòö-òàúûíû ãÿáóë åäÿíäÿí áÿðè èäàðÿìèçÿ
Òÿáðèçäÿí áèð íå÷ÿ äÿôÿ êàüûç éàçûá ñîðóøóáëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç òÿçÿ
ïàäøàùûí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêìèðèê? Êàüûç ñàùèáëÿðèíÿ áèç úàâàá
âåðäèê êè, òÿçÿ ïàäøàù Èðàí ìèëëÿòèíèí éîëóíäà íÿ õèäìÿò ýþñòÿðèá êè, áèç
îíóí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêÿê?
Áó áàðÿäÿ áèçÿ Òÿáðèçäÿí éàçäûëàð êè, áóíäàí àðòûã äÿõè íÿ õèäìÿò
îëàð êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàù íÿ ãÿäÿð êè, Òÿáðèçäÿ âÿëèÿùä èäè, ýþé÷ÿê
óøàãëàð êö÷ÿéÿ ÷ûõà áèëìÿçäèëÿð? Êàüûç ñàùèáëÿðèíÿ áèç úàâàá âåðäèê êè,
áóíóí åéáè éîõäó.
Áèð àç êå÷äè, éåíÿ Òÿáðèçäÿí éàçûá ñîðóøäóëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç
òÿçÿ ïàäøàùûí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêìèðèê? Êàüûç ñàùèáëÿðèíÿ áèç
úàâàá âåðäèê êè, òÿçÿ ïàäøàù âÿòÿí óüðóíäà íÿ áèð éàäèýàð ãîéóá êè, áèç
îíóí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêÿê?
Áó áàðÿäÿ áèçÿ Òÿáðèçäÿí éàçäûëàð êè, áóíäàí éàõøû äÿõè íÿ éàäèýàð
îëñóí êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàù áèð íå÷ÿ èë Òÿáðèçäÿ ãàëìàã èëÿ Èðàíûí
äàüëàðûíû âÿ äàøëàðûíû ÷þðÿê ÿâÿçèíÿ éåäèðòäè Òÿáðèç ÿùëèíÿ êè, èíýèëèñ
ùþêóìÿòèíÿ äÿõè áèð øåé ãàëìàñûí? Êàüûç ñàùèáëÿðèíÿ áèç úàâàá âåðäèê
êè, áóíóí äà åéáè éîõäó.
Áèð àç êå÷äè, Òåùðàíäàí áèçÿ êàüûç ýþíäÿðèá ñîðóøäóëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç òÿçÿ ïàäøàùûí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêìèðèê? Êàüûç
132
ñàùèáëÿðèíÿ áèð úàâàá âåðäèê êè, òÿçÿ ïàäøàù ìÿøðóòèééÿò éîëóíäà íÿ
úèääö úÿùä åäèð êè, áèç îíóí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêÿê?
Áó áàðÿäÿ áèçÿ Òåùðàíäàí “Ìÿúëèñ” ðóçíàìÿñèíèí 32-úè íþìðÿñèíè
ýþíäÿðèá éàçäûëàð êè, áóíäàí àðòûã íÿ úèääö úÿùä îëàð êè, òÿçÿ ïàäøàù
Òÿáðèçäÿí îí èêè ìèí íÿôÿð “øàùñåâÿí” ãóëäóðëàðûíû àïàðûá äöçöá ÿòðàôûíà âÿ ìÿúëèñèí öçâëÿðèíÿ éîë âåðìèð êè, øàùûí ùöçóðóíà éåòèøèá, çèíàäàí òþðÿìèø âÿçèðëÿðèí õÿéàíÿòèíè ïàäøàùà ÿðç åòñèíëÿð? Áèç êàüûç
ñàùèáëÿðèíÿ éåíÿ úàâàá âåðäèê êè, áóíóí äà åéáè éîõäóð.
Ñîíðà éåíÿ áèçÿ Òÿáðèçäÿí âÿ Òåùðàíäàí éàçäûëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç
òÿçÿ ïàäøàùûí øÿêëèíè ìÿúìóÿìèçäÿ ÷ÿêìèðèê âÿ ùàëîíêè Òÿáðèç âÿ
ùÿòòà Ãàôãàç ðóçíàìÿëÿðè òÿçÿ ïàäøàùûí øÿêëèíè äÿ ÷ÿêèðëÿð âÿ ùÿëÿ
îíóí øÿíèíäÿ òÿðèô âÿ òÿùñèíëÿð äÿ ñþéëÿéèðëÿð. Êàüûç ñàùèáëÿðèíÿ áèç
úàâàá âåðäèê êè, áóíóí äà åéáè éîõäó; îíäàí þòðö êè, ìöñÿëìàí ÿäèáè
âÿ ìöùÿððèðè ÿëèíÿ ãÿëÿìè ýþòöðÿíäÿ áèð áþéöê âÿ íöôóçëó àäàìûí áàðÿñèíäÿ ìÿäù âÿ ñÿíà éàçìàñà, éÿãèí êè, áèæäè âÿ àòàñûíäàí-àíàñûíäàí
õÿáÿðè éîõäó.
Áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áèç Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí øÿêëèíè ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäèê. Àììà áó ýöíëÿðäÿ Òÿáðèç ìÿòáóàòûíûí äöðð âÿ úàâàùèðëÿðèíäÿí
áèð íöñõÿ êå÷äè ÿëèìèçÿ. Ùÿìèí âÿðÿã Òÿáðèçäÿ íÿøð îëóíàí “Ìèëëè”
ðóçíàìÿíèí áèð íþìðÿñèäèð. Áó íþìðÿíèí ìÿçìóíó áàøäàí-àéàüà èáàðÿòäèð òÿçÿ ïàäøàùà äóà âÿ ñÿíàäÿí âÿ îíà èáàäÿò åòìÿêäÿí. Ðóçíàìÿ
ñàùèáè ùÿìèí íþìðÿäÿ éàçûð êè, áó íöñõÿ èðàíëûëàð ö÷öí áèð òèëñèìäèð: ùÿð
êÿñ áóíó áèð ïàð÷à è÷èíÿ áöêöá, ñîë ãîëó öñòÿ òèêñÿ, úÿìè õÿòàäàí âÿ
áÿëàäàí ìÿùôóç îëàð.
“Ìèëëè” ðóçíàìÿíèí ìöøòÿðèëÿðè âàãåÿí ÷îõ õîøáÿõòäèðëÿð, î ñÿáÿáÿ
êè, Àâðîïà àëÿìèíäÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð ðóçíàìÿ ìöøòÿðèëÿðèíÿ áèð áåëÿ
ùÿäèééÿ ýþíäÿðìÿéèá.
Ìþùòÿðÿì “Ìèëëè” ðóçíàìÿñèíÿ áàõûá áèç äÿ Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí
øÿêëèíè ÷ÿêäèê âÿ Áàêû ìàùàëûíäàêû Íîâõàíû ïèðèíÿ àíä è÷èðèê êè, ÿýÿð
Àñòàðàäà Èðàí ðÿèééÿòè ùÿìèí øÿêëè áèð ïàð÷à è÷èíÿ áöêöá, ñîë ãîëó öñòÿ
òèêÿ âÿ Èðàí ìÿìóðëàðû ýÿëèá ùÿìèí ðÿèééÿòäÿí èêè éöç ÿëëè òöìÿí âÿëèÿùäèí òàõòà ÿéëÿøìÿéè ö÷öí ìöæäÿ òÿëÿá åäÿ, ùÿìèí ñààò ìÿìóð äàøà
äþíÿð âÿ ðÿèééÿòèí éàõàñû ãóðòàðàð. Áó øÿðò èëÿ êè, ùÿðäÿíáèð ïàäøàùûí
øÿêëèíè ïàð÷àíûí è÷èíäÿí ÷ûõàðûá ãîéà ãàáàüûíà âÿ äåéÿ: “ùåéèô îëñóí
ñÿíÿ, åé ìÿíèì ýþçÿë âÿòÿíèì!”
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ôåâðàë 1907, ¹5
133
ÒÀÏÌÀÚÀ
“Äÿáèñòàí” æóðíàëûíûí ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíèí 16-úû ñÿùèôÿñèíäÿ áèð
áåëÿ òàïìàúà éàçûëûá:
Ö÷ö áèçÿ éàüûäûð
Ö÷ö éûüûá òîïëàñà
Ö÷ö úÿííÿò áàüûäûð
Ö÷ö äóðóá äàüûäàð.
Áó òàïìàúàíû éàçûá “Äÿáèñòàí”æóðíàëû õÿáÿð âåðèð êè, Ñàëàùëû êÿíäèíäÿ Ãóðáàí áàéðàìûíäà Ãàðàáàü àúëàðûíà éûüûëàí ïóëëàðûí áèð ãÿäÿðè
âåðèëÿúÿê ùàìàí òàïìàúàíû òàïàí àäàìà.
Èäàðÿäÿí:
Áèç áó òàïìàúàíû òàïäûã:
“Ö÷ö áèçÿ éàüûäûð” – Áóíëàð Òÿáðèçäÿ ö÷ íÿôÿð ìÿøðóòÿ÷èëÿðäè:
Ìèðçÿ Úàâàä, Ìèðçÿ Ùöñåéí âÿ Ìèðçÿ ßëÿêáÿð. Áóíëàð áèçÿ îíäàí
þòðö éàüûäûð êè, ýöíäÿ úàìààòû ìÿñúèäÿ úÿì åëÿéèá áàøëàéûðëàð ùöððèééÿò, ìöððèééÿò ñþçëÿðè èëÿ õàëãûí àüëûíû ÷àøäûðìàüà.
“Ö÷ö úÿííÿò áàüûäûð” – Áóíëàð äà Èìàì Úöìÿ, Ôÿõðöë-öëÿìà âÿ
Ñàèäöë-ìöëêäöð.
“Ö÷ö éûüûá òîïëàñà”-Áóíëàð äà Ìÿùâ øÿùÿðèíèí ö÷ íÿôÿð àüñàããàëûäûð êè, ùÿð èë ìÿñúèä âÿ ãÿáðèñòàí àäûíà ôÿãèð âÿ ôöðãÿðàäàí áåø-àëòû
éöç ìàíàò éûüûðëàð âÿ ùå÷ êÿñ äÿ áèëìèð êè, ïóëëàð íåúÿ îëóð.
“Ö÷ö äóðóá äàüûäàð” – Áóíëàð äà Ýÿíúÿäÿ ö÷ íÿôÿð äóà éàçàí
ìîëëàäûð êè, áèð ìöñÿëìàíà ðóñ ùÿêèìè äàâà âåðÿíäÿ õÿáÿðäàð îëóá
êÿñèðëÿð íàõîøóí áàøûíûí öñòöíö âÿ äàâà øöøÿëÿðèíè âóðóá äàüûäûðëàð.
ÁÀØ ÉÀÐÌÀÃ
“Èðøàä” ãÿçåòèíè îõóéàíëàð ùÿìèí ãÿçåòèí 18-úè íþìðÿñèíäÿ èêèíúè
ñÿùèôÿíèí ö÷öíúö ñöòóíóíäà éàçûëàí ñþçëÿðè, ÿëáÿò êè, îõóäóëàð. Îðàäà
áåëÿ éàçûëûá: “Áàø éàðìàã, çÿíúèð âóðìàã, Ãàñèì îòàüû ýÿçäèðìÿê
àäÿòëÿðèíèí úöìëÿñè àðòûã áèð ýöíàùäûð âÿ áóíëàð èñëàì øÿðèÿòèíäÿ ùå÷
áèð êèòàáäà âÿ ãàíóíäà éîõäóð âÿ ùÿð êÿñ, áó èøëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðñÿ, áþéöê ýöíàùêàð ùåñàá îëóíóð”.
134
Áó ñþçëÿðÿ øÿùÿð ãàçûñû Ìèð Ìÿùÿììÿä Êÿðèì àüà, àõóíä ùàúû
ìîëëà Ðóùóëëà, àõóíä Úàâàä, àõóíä ßëÿêáÿð, àõóíä øåéõ Ìÿùÿììÿäúàâàä, àõóíä ùàúû Ãÿâàì, àõóíä ùàúû ìîëëà Àüà, ùàúû Ìèðìþùñöí, àõóíä ìîëëà ßáöëãàñûì úÿíàáëàðû éåêäèë ðàçû îëóá, èìçà åòäèëÿð”.
***
Áèð èë áóíäàí ãàáàã áó ñþçëÿðè ìÿí éóõóäà ýþðñÿéäèì âÿ ýåäèá
ãîíøóëóüóìóçäà ìîëëà Èáðàùèìÿ äåñÿéäèì êè, ìÿíèì éóõóìó òÿáèð
åëÿ, éÿãèí êè, ìîëëà Èáðàùèì ìÿíÿ äåéÿðäè: “Ñÿí éóõóäà äÿëè îëóáñàí”.
Éàçûã úàìààò, áè÷àðÿ àâàì, éàçûã ìöñÿëìàí ìèëëÿòè, áèíÿâà ìöñÿëìàíëàð! Äÿõè íÿ îéóí ãàëäû êè, áèç ìîëëàëàð ñèçèí áàøûíûçà ýÿòèðìÿìèø îëàã?!
Áè÷àðÿ ìöñÿëìàíëàð!
Áèð ýöí äåéèðèê: “ãàòûã àüäûð” – äåéèðñèíèç: “áÿëè”. Ñàáàù êåôèìèç
èñòÿéÿíäÿ äåéèðèê: “ãàòûã ãàðàäûð” – äåéèðñèíèç: “áÿëè”.
Éàçûã ìöñÿëìàíëàð!
Áàêûäà ãàçûëàð áóéóðóðëàð êè, “áàø éàðìàã ýöíàùäûð”, – äåéèðñèíèç:
“áÿëè”; Íàõ÷ûâàíäà áóéóðóðëàð êè, “éàðìàìàã ýóíàùäûð” – äåéèðñèíèç:
“áÿëè”; ßðäÿáèëäÿ àõóíä ìèðçÿ Àáäóëëà áóéóðóð êè, “ãàðäàøûí þâðÿòèíè
àëìàã âÿ éåòèìëÿðèíè êö÷ÿéÿ ñàëìàã ñàâàáäûð” – äåéèðñèíèç: “áÿëè”;
Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ìîëëà Úÿôÿðãóëó áóéóðóð êè, “áûüëàðûí ãàáàüûíû âóðäóðìàìàã ùÿðàìäûð” – äåéèðñèíèç: “áÿëè”. Áè÷àðÿ ìöñÿëìàí ìèëëÿòè!
Áÿëè, Áàêû ãàçûëàðû, áóéóðóðñóíóç êè, áàø éàðìàã ýöíàùäûð! ×îõ
ÿúÿá! Áÿñ èíäèéÿäÿê áó ñþçëÿð ùàðàäà èäè? Áÿñ áèëäèð íÿ äåéèðäèíèç? Áÿ
ö÷ èë áóíäàí èðÿëè íèéÿ äÿñòÿ ãàáàüûíäà äîëàíûðäûíûç âÿ áàø éàðàíëàðà
äåéèðäèíèç: “ßäÿ, êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí, áÿðê âóð!” Áÿñ íèéÿ ÿëèíèçÿ äÿñòìàë àëûá, àüêþéíÿêëÿðèí ãàíûíû ñèëèðäèíèç êè, ýþçëÿðèíè à÷ûá, áèð äÿ áàøëàðûíà âóðñóíëàð? Áÿñ íèéÿ ðàçû îëóðäóíóç áè÷àðÿ ùàììàëëàð, ôÿùëÿëÿð
âÿ Àëëàùûí êàñûá áÿíäÿëÿðè þç ÿëëÿðè èëÿ þçëÿðèíè íàõîø åëÿéèá, àéëàð èëÿ
ìöàëèúÿéÿ ìþùòàú îëñóíëàð âÿ êÿñáè-ðóçèäÿí* ãàëñûíëàð? Áÿñ íèéÿ ðàçû
îëóðäóíóç ÿúíÿáèëÿð òàìàøàéà ýÿëñèíëÿð âÿ ìöñÿëìàíëàðûí áó úöð
èøëÿðèíè ýþðöá âÿ ÿêñëÿðèíè ýþòöðöá, êèòàáëàð áàüëàñûíëàð âÿ òàìàì éåð
öçöíäÿ áèçè “âÿùøè” àäû èëÿ àäëàíäûðñûíëàð?
_________
* ×þðÿêïóëó ãàçàíìàãäàí
135
Áöòöí éåð öçöíäÿ ùå÷ áèð ìÿìëÿêÿò, ùå÷ áèð òàéôà ìÿíèì õÿéàëûìà
ýÿëìèð êè, îðàäà áèð ðóùàíè, éà áèð àëèì ÷ûõà ìèíáÿðÿ âÿ àüçûíû ýþéÿ òÿðÿô à÷ûá äåéÿ: “Áÿëè, áåëÿäèð, ãóðáàíûí îëóì”.
Ìÿíèì éÿãèíèìäèð êè, ÿýÿð Áàêû úàìààòûíûí éåðèíÿ Ïàòàãîíèéà úàìààòû äà îëñàéäû, éà Ñèáèðèí ìåøÿäÿ éàøàéàí òàéôàëàðûíäàí áèðè îëñàéäû,
éåíÿ ìîëëàëàðûí áó ñþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà áèð úàâàá âåðÿðäèëÿð; äåéÿðäèëÿð êè, “àõûð, àé àüàëàð, áó íÿ ñþçëÿðäè äàíûøûðñûíûç? Áó éåêÿëèêäÿ çàðàôàò îëìàç. Èíäèéÿäÿê áèçÿ áóéóðóðäóíóç: “Ìöñÿëìàí÷ûëûã èáàðÿòäèð áàø
éàðìàãäàí âÿ ìîëëàëàðà ñèòàéèø åòìÿêäÿí”. Àììà èíäè þçýÿ úöð
äàíûøûðñûíûç. Áèçè ÿëÿ äîëàìàìûñûíûç êè?!”
Áè÷àðÿ ìöñÿëìàíëàð!
Áÿëè, áÿëè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, àõûðäà ýÿëÿúÿêñèíèç ìÿíèì ñþçöìÿ: ìÿí áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ãàáàã äåìèøÿì êè, ìîëëàëàðûí ùàìûñûíà
áåë áàüëàìàéûí; ìÿí äåìèøÿì êè, îíëàðûí è÷èíäÿ ùÿãèãè ìîëëà, éÿíè
äîüðó÷ó ìîëëà ÷îõ àçäûð; ìÿí ñèçÿ äåìèøÿì êè, þçöíöç äÿðñ îõóéóíóç
âÿ ýþðöíöç êè, äöíéàäà íÿ âàð, íÿ éîõ. Äåìèøÿì êè, éàëàí÷û ìîëëàëàðûí
ñþçöíÿ àëäàíìàéûíûç.
Áÿëè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, èíäè Áàêûäà ñèçÿ ãàçûëàð äåéèðëÿð êè, ìöñÿëìàí êèòàáëàðûíäà áàø éàðìàã éàçûëìàéûá; àììà áèð èë áóíäàí ãàáàã
ñèçÿ äåéèðäèëÿð êè, ìöñÿëìàíûí éåòìèø èêè ìèí êèòàáû âàð âÿ áó êèòàáëàðûí ÿñë âÿ ìþòÿáÿðè “Èõòèéàðàò” êèòàáûäûð âÿ áó êèòàáäà éàçûëûá êè,
Òÿáðèçèí êÿíàðûíäà áèð ÷åøìÿ âàð êè, ùÿð áàø éàðàí ýåäèá áó ÷åøìÿäÿ
áàøûíûí éàðàñûíû éóñà, ùàìàí äÿì éàðàñû éàõøû îëàð.
Àììà èíäè áó ñþçëÿð ùàðà, î ñþçëÿð ùàðà!!!
Ùÿëÿ íÿëÿð ýþðÿúÿêñèíèç!
Íÿëÿð åøèäÿúÿêñèíèç!
ÈÐßÂÀÍ ÑÅÌÈÍÀÐÈÉÀÑÛ Âß ÃÀÇÛÍÛÍ ÍÈÒÃÈ
Èðÿâàí ìöõáèðèìèç “Àíàø ãóðáàüà” Èðÿâàí ãàçûñû Àõóíä Ìîëëà
Ìÿùÿììÿä Áàüûð Àüà Ãàôãàç úàíèøèíèíÿ ñþéëÿäèéè íèòãèí ñóðÿòèíè
ýþíäÿðèá èäàðÿìèçÿ êè, 7-úè íþìðÿäÿ ÷àï åäÿê. Íèòãèí ñóðÿòè:
“Åé ãðàô àüà, ñÿí Àëëàù áèð èíñàô åëÿ, àõûð áó ñåìèíàðèéà êè, Èðÿâàíäà âàð, àõûð áóéóð ýþðÿê áóíó êèìäÿí þòðö ùþêóìÿò à÷ûá? ßýÿð áóéóð136
ñàíûç êè, Èðÿâàí úàìààòûíäàí þòðö à÷ûá, åëÿäÿ áÿñ äè áóéóð ýåäÿê ñåìèíàðèéàéà âÿ äÿôòÿðè òþêÿê ãàáàüûìûçà, áàõàã ýþðÿê èëäÿ ìöñÿëìàíëàðäàí íå÷ÿ óøàã ìöÿëëèìëèéÿ ÷ûõûð. Äè áóéóð çÿùìÿò ÷ÿê, ýåäÿê áàõ.
Ìÿí þçöì áó ñåìèíàðèéàäà ãûðõ ñÿêêèç èëäèð øÿðèÿò äÿðñè äåéèðÿì âÿ íÿ
çÿùìÿòëÿð ÷ÿêìèøÿì. Ìÿí ýöíäÿ ñåìèíàðèéàäà èéèðìè-îòóç êàôèð âÿ
ìóðäàð ó÷òåëëÿð èëÿ ÿë-ÿëÿ âåðìèøÿì! Âàëëàù, áåëÿ áèëñÿéäèì êè, àõûðû
áåëÿ îëàúàã, ùå÷ âàõò áó çÿùìÿòëÿðÿ ãàòëàøìàçäûì. Èíäè ýþð èøèí àõûðû
íÿ éåðÿ ÷àòûá. Áèð éåðäÿ êè, ìöñÿëìàí èñòÿéèð ìÿêòÿá à÷ñûí – ìöÿëëèì
éîõ. Îäóð “Ãóéëàðäà” ìÿäðÿñÿ ìöÿëëèìè äÿðñ ÿâÿçèíÿ óøàãëàðà ÿôñóí
éàçûá ïàéëàéûð êè, èëàí ñàíúìàñûí.
Àé ãðàô àüà, àõû áåëÿ îëìàç, áèçèì úàìààò éàçûãäûð, íèéÿ ñåìèíàðèéàíû äîëäóðóáëàð ðóñ óøàãëàðû èëÿ? Àõûð ìÿíèì ãåéðÿòèì ãÿáóë åëÿìèð
êè, áó èøëÿð áåëÿ îëñóí! Àõûð éàçûã úàìààòûí öìèäè âÿ ýþç äèêÿúÿéè
ìÿíèì êèìè ðÿèñëÿðäè!”.
Èäàðÿäÿí:
Ùÿëÿ ÿââÿë áóíó äåéÿê êè, Àëëàù úÿíàá ãàçû àüà êèìè ìèëëÿòïÿðÿñòëÿðèí êþëýÿñèíè áèçèì áàøûìûçûí öñòöíäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí, éàèíêè
áèçèì áàøûìûçûí öñòöíö áóíëàðûí êþëýÿñèíäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí. Àìèí,
éà ìöèí!
Èíäè ýÿëÿê Èðÿâàí ñåìèíàðèéàñûíà.
Èíäè äöç èéèðìè áåø èëäèð êè, ùÿìèí ñåìèíàðèéà Èðÿâàí øÿùÿðèíäÿ
à÷ûëûá êè, îðàäàí åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðè ÷ûõûá êÿíäëÿðäÿ
ìöÿëëèì îëñóíëàð. Áó èéèðìè áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ Èðÿâàí ñåìèíàðèéàñûíäàí ñÿêêèç íÿôÿð éàðûì ìöñÿëìàí óøàüû øÿùàäÿòíàìÿ àëûá âÿ ìöÿëëèìëèéÿ ÷ûõûá. Äåìÿê, ùÿð èë áèð ìöñÿëìàí óøàüûíûí ö÷äÿí áèðè ìöÿëëèìëèê øÿùàäÿòíàìÿñè àëûá. Àììà ÿââÿëäÿí àõûðàäÿê Èðÿâàí ñåìèíàðèéàñû ðóñ óøàãëàðû èëÿ äîëó îëóá. Ùÿìèí ðóñ óøàãëàðû ñåìèíàðèéàíû
ãóðòàðàíäàí ñîíðà ýåäèáëÿð, ìÿñÿëÿí, Äàíàáàø êÿíäèíÿ ìöÿëëèìëèéÿ.
Êÿíäëèëÿð äÿ åëÿ áèëèáëÿð êè, ó÷òåë ýÿëèá óøàãëàðû òóòóá ñàëäàò àïàðñûí âÿ
ãîðõóëàðûíäàí óøàãëàðû êÿðìÿ ãàëàãëàðûíûí è÷èíäÿ ýèçëÿäèá, ó÷òåëÿ
äåéèáëÿð êè, “áèçèì êÿíääÿ ùå÷ ãÿäèìäÿí óøàã îëìàç”.
Àõûðäà äà êè, èíäè êÿíäëèëÿð äàø àòûðëàð.
Áó ñààò Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà Ñöðìÿëè ìàùàëûíäàí ñàâàéû ùå÷
éàíäà ìöÿëëèì òàïûëìûð. Ñöðìÿëè ìàùàëûíûí ìöÿëëèìëÿðèíèí ñþçöíö äàíûøìûðûã: áóíëàðûíêè Àëëàù âåðýèñè êèìè áèð øåéäèð. Àììà äè ýÿë
Íàõ÷ûâàí âèëàéÿòèíÿ. Ïÿù, ïÿù, ïÿù!..
137
Ìÿñÿëÿí, “Èòãàïàí” êÿíäèíèí ìöÿëëèìè – Ìèðçÿ Ùåéäÿðäèð êè, ÿââÿë Èðÿâàíäà ïàìáûã àëûø-âåðèøè åëÿðäè âÿ êÿíäëèëÿðäÿí ïàìáûã àëàíäà
áèð ÷ÿêèñèíäÿ ãàçàíú åäÿðäè, áèð äÿ ùåñàá ýþðÿíäÿ. “Ãóðáàüàëû” êÿíäèíèí ìöÿëëèìè – Êÿðáÿëàéû Ãàñûìäû êè, Íàõ÷ûâàíäà èêè èë áóíäàí èðÿëè
ôàéòîí ñöðÿðäè. Äàíàáàø êÿíäèíèí ìöÿëëèìè…
Ùÿëÿ áóíëàð ãàëñûí…
Äåìÿê êè, ìöÿëëèì òàïûëìûð; îíäàí þòðö êè, ñåìèíàðèéàäàí ö÷ èëäÿ
ùûããàíà-ùûããàíà áèð ìöÿñëìàí ìöÿëëèìè ÷ûõûð.
Éåíÿ Ðóñèéàäà èëäÿ áèð Äóìà ÷ûõûð, àììà áóðàäà èëäÿ áèð ìöÿëëèì
äÿ ÷ûõìûð. Îíäàí þòðö êè, ñåìèíàðèéà äîëóäóð ñàðû-ñàðû ðóñ óøàãëàðû èëÿ.
Àëëàù Ìèðîïéåâ äèðåêòîðóí âöúóäóíó áèáÿëà åëÿñèí êè, íå÷ÿ èë áóíäàí
èðÿëè Èðÿâàí ñåìèíàðèéàñûíäà äèðåêòîð èäè. Áèð ìöñÿëìàí óøàüû ýÿëèá
ÿðèçÿ âåðÿðäè êè, ìÿí èñòÿéèðÿì ñåìèíàðèéàéà ýèðÿì, úÿíàá Ìèðîïéåâ
ÿéèëèá äèããÿòëÿ áàõàðäû úàâàíûí öçöíÿ âÿ ÿðèçÿñèíè ãàéòàðûá âåðÿðäè âÿ
äåéÿðäè: áàëà, ñÿíè ýþòöðÿ áèëìÿðÿì; îíäàí þòðö êè, ãàøûí ãàðàäûð.
Ùàìàí úÿíàá Ìèðîïéåâäèð êè, èíäè Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíäà äà ìöñÿëìàíëàðà øÿðèÿò äÿðñèíè ðóñ äèëèíäÿ îõóäóð.
Àììà ñÿäàãÿòëÿ ÿðç åäèðÿì, ãàçèéè-âèëàéÿòè-Èðÿâàí úÿíàá Ìîëëà
Ìÿùÿììÿä Áàüûð àüà áó èéèðìè áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ Èðÿâàí ñåìèíàðèéàñûíäà øÿðèÿò äÿðñè äåéÿ-äåéÿ âÿ èëäÿ äîããóç éöç ìàíàò ìÿâàúèá
àëûá, ìóðäàð ìàíàòëàðû ñàáóí èëÿ éóéà-éóéà ÿçèç þìöðëÿðèíè ìèëëÿò éîëóíäà ôÿäà åäèáëÿð.
Áÿëè, ñåìèíàðèéà èéèðìè áåø èëäèð à÷ûëûá. Áó èéèðìè áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ èéèðìè èêè ìèí áåø éöç ìóðäàð ìàíàò äîëäó êèñÿéÿ, ñÿêêèç éàðûì
ìöñÿëìàí ìöÿëëèìè äàüûëäû î éàíà-áó éàíà âÿ àõûðû…
Àõûðäà Èðÿâàí úàìààòûíûí áàø÷ûëàðû Ìÿùÿììÿä Àüà Øàùòàõòèíñêèéÿ äåäèëÿð:
– ßýÿð ñÿí Äóìàäà ïàäøàù òÿðÿôäàðû îëñàí, áèç ñÿíè þçöìöçÿ âÿêèë
ñå÷ÿðèê, îëìàñàí, – áèçÿ ëàçûì äåéèëñÿí!
Àõûðäà äà áåëÿ îëäó.
138
ÈÄÀÐßÄßÍ
Îõóúóëàðûìûçûí áèð ïàðàñû éàçûá áèçäÿí ñîðóøóðëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ èíýèëèñ ñÿééàùû Áåêêåð äÿõè Ãàôãàç ìåøëÿðèíäÿí áèçÿ õÿáÿðëÿð éàçûá
ýþíäÿðìèð.
Áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, úÿíàá Áåêêåð ÿââÿëèíúè ìÿêòóáóíó áèçÿ
ýþíäÿðÿíäÿ øÿðò ãîéìóøäó êè, ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáëàðûí áèðè ÷àï îëóíìàéûíúà äÿõè î áèðèíè ýþíäÿìÿéÿúÿê.
Áèç Áåêêåðèí àõûðûíúû ìÿêòóáóíó ÷àï åäÿ áèëìÿäèê âÿ áó úÿùÿòÿ
äÿõè Áåêêåð áèçÿ áèð øåé éàçûá ýþíäÿðìèð.
Áåêêåðèí ìÿêòóáóíó ÷àï åòìÿäèê, îíäàí þòðö êè, èíàíìàäûã êè,
ìÿêòóáäà éàçûëàí ÿùâàëàò Ãàôãàç ìåøÿëÿðèíäÿ öç âåðìèø îëà.
Ìÿêòóáóí ìÿçìóíó áóäóð:
Ìåøÿäÿ ýþðäöêëÿðèì
Áèð ýöí Áàêûäà áèð åâèí ãàáàüûíäàí êå÷èðäèì – ýþðäöì áèð áåëÿ ñÿñ
ýÿëèð:
Àé àüà àìàí ýöíöäöð, ìÿíè áàüûøëà, éàçûüàì... Åâèí ãàïûñûíà áàõûá ýþðäöì êè, ãàïûíûí éóõàðûñûíäà éàçûëûá: “Ìöñÿëìàí ìÿêòÿáè”.
Ìÿí ÿââÿë åëÿ áèëäèì êè, ÿëáÿò óøàãëàðûí áèðèíèí àéàãëàðûíû ãîéóáëàð
Ìîëëà Øöêöðóí ôàëàããàñûíà. Ýèðäèì è÷ÿðè. Íÿ ýþðäöì? Ýþðäöì êè, áèð
çîðáà êèøè éàïûøûá áèð çÿèô êèøèíèí éàõàñûíäàí âÿ ÷ÿêèð êö÷ÿéÿ âÿ èéèðìè-îòóçàäÿê àäàì òþêöëöá áó çÿèô êèøèíè äþéöðëÿð. Áèð àç äà ãàáàüà
éåðèäèì êè, ýþðöì áó àäàìëàð áó áè÷àðÿäÿí íÿ èñòÿéèðëÿð. Áèð øåé áàøà
äöøìÿäèì, àíúàã áóíó åøèòäèì êè, çîðáà êèøè áè÷àðÿíèí ïåéñÿðèíäÿí
âóðà-âóðà äåéèð: “Áàéûðà ÷ûõ, ôèëàí-ôèëàí øöäÿ, áèçÿ ìöñÿëìàí ìöÿëëèì
ëàçûì äåéèë”. Áó áè÷àðÿ äÿ åëÿ ùåé éàëâàðûð êè, àé ãàðäàøëàð, ðÿùìèíèç
ýÿëñèí ìÿíÿ, ãîéóí ÷ûõûì ýåäèì. Àììà ÿë ÷ÿêèðëÿðìè? Êþòÿê êþòÿê
öñòöíäÿí ýÿëèð... Ìöõòÿñÿð, éàçûã êèøèíè ñàëäûëàð êö÷ÿéÿ”.
Áåêêåð áèçÿ ýþíäÿðäèéè àõûðûíúû õÿáÿð ùÿìèí áó õÿáÿðäèð êè, ÷àï
åòìÿìèøäèê. Ùÿð÷ÿíä Ãàôãàç ìåøÿëÿðèíäÿ îëàí èøëÿð ùå÷ Àìåðèêà ìåøÿëÿðèíäÿ äÿ îëà áèëìÿç, àììà ýåíÿ àüëà ñûüûøìûð áèð íÿôÿð àúèç âÿ
ôÿãèð âÿ ùÿãèð âÿ ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ âöúóäó áèð ãàðûøãà ìÿíçÿëÿñèíäÿ îëàí ìöÿëëèìèí öñòöíÿ èéèðìè-îòóç ÿëè÷îìàãëû òþêöëöá äþéÿ-äþéÿ
ìÿêòÿáäÿí ñàëà åøèéÿ.
139
***
Àé éöç èë áóíäàí ñîíðà äöíéàäà éàøàéàí íÿâÿ âÿ íÿòèúÿëÿðèìèç!
Áÿëêÿ éöç èë áóíäàí ñîíðà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí êþùíÿëìèø âÿ ãàò
éåìèø âÿðÿãëÿðè òîçëàíìûø âÿ ÷öðöìöø êèòàáëàðûí è÷èíäÿí ÷ûõûá äöøÿ
ÿëèíèçÿ âÿ îõóéàñûíûç. Ìÿí ãîðõóðàì êè, ñèç î âÿäÿ äåéÿñèíèç êè, “áó
ðÿùìÿòëèê Ìîëëà Íÿðÿääèí áèçèì ðÿùìÿòëèê áàáàëàðûìûçà áþùòàí äåéèá,
÷öíêè áó éàçäûüû ÿìÿëëÿðè ùå÷ ãÿäèì ÿñðëÿðäÿ Ýåðìàíèéàíûí ÷àðäàã
àëòûíäà éàøàéàí ìèëëÿòëÿðè äÿ òóòìàçäûëàð!”.
Åé õîøáÿõò íÿâÿ âÿ íÿòèúÿëÿðèìèç! Ãîðõóðàì áåëÿ äåéÿñèíèç!
Èìçàñûç
ÁÈÍÀÌÓÑËÓÃ
Ùÿð áèð ìöñÿëìàí ãÿçåò âÿ ìÿúìóÿñèíè ÿëèìèçÿ àëûá îõóñàã, ùÿð
áèð òÿçÿ éàçûëìûø ìöñÿëìàí êèòàáûíà à÷ûá áàõñàã, ýþðÿðèê êè, áàøäàí
àõûðà êèìè ìöñÿëìàí ìèëëÿòëÿðèíèí äàëäà ãàëìàüûíû òÿñäèã åäèá
÷ûüûðûðëàð âÿ áàüûðûðëàð êè, “åé áè÷àðÿ ìèëëÿò, îéàí õàáè-ãÿôëÿòäÿí*, åëì
þéðÿí âÿ ãåéðè ìèëëÿòëÿð êèìè òÿðÿããè åò…”.
Èíäè äöíéàäà ùå÷ áèð ìöñÿëìàí ãÿçåòè éîõäóð êè, áó úöð ùàðàé-äàä
åëÿìÿñèí. Èíäè ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ ùå÷ áèð êÿñ éîõäóð êè, áó ñþçëÿðè
åøèòìÿìèø îëñóí. Èíäè Àçÿðáàéúàí âÿ Òåùðàíäà ùå÷ áèð ìöúàùèä âÿ
ìèëëÿòïÿðÿñò éîõäóð êè, äåìÿñèí: “Åé áè÷àðÿ ìöñÿëìàí, îéàí õàáèãÿôëÿòäÿí!..”.
Áÿëè, ãÿçåòëÿð âÿ ìÿúìóÿëÿð áåëÿ éàçûðëàð, ìöúàùèäëÿð âÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëÿð áåëÿ áóéóðóðëàð âÿ áó ñþçëÿðè îõóéàíëàð äà âÿ åøèäÿíëÿð äÿ
áèð-áèðèíÿ áàõûá, þç-þçëÿðèíÿ äåéèðëÿð: “Ïÿù, ïÿù! Íÿ ýþçÿë éàçûá!
Ïÿù, ïÿù! Íÿ ýþçÿë äàíûøûð!..”.
Àììà ìÿíÿ ãàëñà, ìÿí, Ìîëëà Íÿñðÿääèí, äåéèðÿì êè, áó ñþçëÿðèí
ãèéìÿòè áèð äÿíÿ ÷öðöê ãÿïèêäèð. Îíäàí þòðö êè, áèð øÿõñ áèð ñþçö äàíûøàíäà ëàçûìäûð êè, î ñþçö áÿéàí åëÿñèí, à÷ñûí, î ñþçÿ èñáàò âÿ äÿëèë
ýÿòèðñèí, éîõñà áîø-áîø ñþç äàíûøìàüà íÿ âàð? Îíó úèúèì äÿ äàíûøàð.
Áÿëè, àüçû ãÿøÿíýëÿð áóéóðóðëàð êè, “åé áè÷àðÿ ìöñÿëìàí, õàáèãÿôëÿòäÿí îéàí!”. ×îõ ýþçÿë, áÿñ áóðàäà ëàçûì äåéèëìè êè, ìÿòëÿáè à÷_______________
* Ãÿôëÿò éóõóñó, àâàìëûã âÿ úÿùàëÿò éóõóñó
140
ìàã âÿ ñþçö áèð àç à÷ûã äàíûøìàã? Éÿíè íåúÿ “õàáè-ãÿôëÿòäÿí”? Ìÿýÿð ìöñÿëìàí õàáè-ãÿôëÿòäÿäèð? Íÿ åëÿéèá éàçûã ìöñÿëìàí êè, õàáèãÿôëÿòäÿ îëñóí?
Ùå÷ áèð èíñàô ÿùëè áóíó èíêàð åäÿ áèëìÿç êè, ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ ùå÷ áèð
ìèëëÿò Àëëàùà èáàäÿò âÿ áþéöêëÿðÿ èòàÿò åòìÿêäÿ ìöñÿëìàí ìèëëÿòëÿðèíÿ áÿðàáÿð äåéèë âÿ îëà áèëìÿç.
Ùÿãèãÿò, íÿ åëÿéèá éàçûã ìöñÿëìàí êè, õàáè-ãÿôëÿòäÿ îëñóí? Éÿíè
ìöñÿëìàí ìèëëÿòè î ýöíÿ ãàëûáäûð êè, éÿúóú-ìÿúóúà îõøàéàí éàïîí
áöòïÿðÿñòëÿðèíäÿí äÿ ÿñêèê îëñóí? Éÿíè üåø-îí òîï-òöôÿíý ñàùèáè
îëìàã èëÿ ìóðäàð ôðÿíýëÿð ìöñÿëìàíëàðäàí àðòûã îëäóëàð? Éàèíêè áåøàëòû ìèëéîí úèííè Úÿôÿð ãîøóíó ñàõëàìàã èëÿ êàôèð èíýèëèñëÿð ìöñÿëìàíëàðäàí øÿðàôÿòëè îëäóëàð?
Ìÿíÿ ãàëñà, ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèí, äåéèðÿì êè, ìöñÿëìàíëàð áàðÿñèíäÿ “õàáè-ãÿôëÿò” ñþçöíö äàíûøìàã âÿ “þçýÿ ìèëëÿòëÿð êèìè òÿðÿããè åò” íÿñèùÿòèíè ìöñÿëìàíëàðà åëÿìÿê åéíè áèãåéðÿò÷èëèêäèð.
Èêè èë áóíäàí èðÿëè ðóñëàðëà éàïîíëàð äàâà åäÿí âàõò ýöí îëìàçäû êè,
áèçèì øåéõöëèñëàì âÿ ìöôòèëÿðèìèç, ãàçû âÿ ìîëëàëàðûìûç ìÿñúèäëÿðäÿ
áåëÿ äóà åòìÿñèíëÿð: “Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà! Óðóñóí ãûëûíúûíû êÿñýèí åëÿ
êè, Àëëàùà øÿðèê ãÿðàð âåðÿí áöòïÿðÿñòëÿðè, éÿíè éàïîíëàðû áèð ýöíöí
è÷èíäÿ ãûðûá, ìöçìÿùèëë åëÿñèí*”. Àììà èíäè Òåùðàíäà “Ìÿúëèñ” ðóçíàìÿñò éàçûð êè: “Èíäè-øÿùðèéàðè ñÿàäÿòíàìÿíä ðþòáåéè õóäðà áàèìïåðàòóðè éàïîí áÿðàáÿð ñàõòÿÿñò”; éÿíè áèçèì ïàäøàùûìûç þç ðöòáÿñèíè
éàïîí ïàäøàùûíûí ðöòáÿñè èëÿ áÿðàáÿð åëÿäè… Áÿëè, éàïîí ïàäøàùûíûí…
Àììà ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, áó ñþçëÿðèí éàðûñû äîüðóäóð: Èðàí ïàäøàùûíûí áàøû éàïîí ïàäøàùûíûí áàøûíà ÷îõ îõøàéûð, àììà þçýÿ áèð èøëÿðè
îõøàìûð. Ýöìàí åäèðÿì êè, Òÿáðèç ÿùëè ñþçöìö òÿñäèã åäÿðëÿð.
Áÿëè, ñþçöìöç áóðàäà äåéèë; ñþçöìöç áóðàäàäûð êè, ìöñÿëìàí ïàäøàùûíû áöòïÿðÿñò ïàäøàùûíà îõøàäûð, ùÿëÿ ôÿõð äÿ åäèðèê. Ìÿýÿð áó
áèãåéðÿò÷èëèê äåéèë?
Äåéèðèê êè, äàëû ãàëìûøûã, åëì îõóéàã, òÿðÿããè åäÿê êè, áèç äÿ ìÿäÿíè ìèëëÿòëÿð úÿðýÿñèíÿ äàõèë îëàã. Ïÿù, ïÿù! Ìàøàëëàù áåëÿ ýþçÿë ñþçëÿðÿ! Éÿíè ùàíñû ìèëëÿòëÿðèí úÿðýÿñèíÿ äàõèë îëàã? Êèìäèðëÿð î ìÿäÿíè
ìèëëÿòëÿð? Áèëèðñèíèç êèìäèðëÿð? Ùàìàí ôðÿíý âÿ èíýèëèñëÿð, ùàìàí ðóñ âÿ
àëìàíèéàëûëàð, ùàìàí àìåðèêàí âÿ éàïîíëàð.
_______________
* Ìÿùâ åòìÿê
141
Éàäûìäàäûð, óøàãëûãäà åâèìèçäÿ øèòÿíýèëèê åäèá, áèð ãàá ñûíäûðàíäà
ðÿùìÿòëèê íÿíÿì ìÿíè áåëÿ ñþéÿðäè: “Àé áöòïÿðÿñò îüëó áöòïÿðÿñò!”
Éàçûã íÿíÿì! Èíäè áèð ñàü îëàéäûí âÿ ýþðÿéäèí êè, ïàäøàùûìûçû áöòïÿðÿñò ïàäøàùûíà îõøàäûð, ùÿëÿ ôÿõð äÿ åäèðèê.
Ìÿýÿð áó áèíàìóñëóã äåéèë?
Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí èðÿëè Ìèðçÿ Ùÿñÿí Àâðîïàäà òÿùñèëèíè ãóðòàðûá,
øÿùÿðèìèçÿ ýÿëÿíäÿ ôðÿíý áþðêö ãîéìóøäó âÿ ìîëëàëàðûìûçûí ùå÷ áèðè
áè÷àðÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿíèí ñàëàìûíû àëìûðäûëàð êè, þçöíö ôðÿíýÿ îõøàäûá.
Àììà èíäè äåéèðèê òÿðÿããè åäÿê âÿ Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíèí úÿðýÿñèíÿ
äàõèë îëàã.
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà ìÿí áàøà äöøìöðÿì êè, íåúÿ åëì?
Ùàíñû åëìëÿðè îõóéàã êè, òÿðÿããè åäÿê âÿ ùàðàäàäûð î åëìëÿð? Ìÿýÿð
êèìéà åëìèíäÿí ñàâàéû éåíÿ åëì âàð?
Áÿëè, ìààðèô. Íåúÿ éÿíè ìààðèô? Ìÿýÿð ìààðèô áèð óçàã éåðäÿäèð?
Ùàíñû ìèëëÿòëÿðèí àëèìëÿðè “Èõòèéàðàò” êèòàáû êèìè áèð êèòàá éàçà áèëÿð?
Ìÿýÿð ðÿâàäûð êè, áèç ìöñÿëìàí îëà-îëà þçöìöçö ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðäÿí
áó äÿðÿúÿäÿ àë÷àã òóòàã? Áÿñ ùàðàäà ãàëäû áèçèì åòèãàä âÿ ÿôêàðûìûç,
èáàäÿò âÿ èòàÿòèìèç?
Èíäèéÿäÿê äåéèðäèê êè, ùÿð áèð ìöñÿëìàí þçöíö áèð þçýÿ ìèëëÿòÿ îõøàòñà, ãèéàìÿòäÿ ùàìàí ìèëëÿòëÿ ùÿøðÿ àïàðàúàãëàð. Áÿñ èíäè Ìÿùÿììÿäÿëè øàù áàøûíà íÿ ÷àðÿ ãûëñûí êè, ìèêàäî* èëÿ ùÿøðè ãîïàúàã?
Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ íåúÿ îëà áèëÿð êè, ìþìöí ìöñÿëìàíëàð òÿðÿããè
åëÿñèíëÿð, éÿíè þçëÿðèíè êàôèðëÿðÿ îõøàòñûíëàð?... Ìÿýÿð äåéèë áó áèàð âÿ
áèíàìóñëóã?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ìàðò 1907, ¹9
ÕÎØÁßÕÒËßÐ
Äöíéàäà Òÿáðèçäÿ îëàí ãàôãàçëû ìöñÿëìàíëàðäàí õîøáÿõò àäàì
éîõäóð. Êèøèëÿð éàõàëàðûíû ÷ÿêèá îòóðóáëàð åâëÿðèíäÿ âÿ ùÿð÷ÿíä êè,
“ãàðûí”äàí áèð àç êàñûáäûðëàð, àììà áóíóíëà áåëÿ, íÿ Çÿíýÿçóð âÿ
Ãàðàáàü àúëàðû èëÿ èøëÿðè âàð, íÿ äÿ Òÿáðèç àúëàðû èëÿ. Ñÿáÿáè äÿ áóäóð
êè, Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàü ñþùáÿòè îðòàëûüà ýÿëÿíäÿ áóíëàð äåéèðëÿð êè,
“ïÿù, áèç êè, Èðàíäà ãàëûðûã, áèç èðàíëûéûã, áèçÿ íÿ äÿõëè âàð ãàôãàçëûëàðûí
_______________
* Éàïîí èìïåðàòîðëàðûíûí òèòóëó
142
èøèíÿ ãàðûøàã?” Èðàí àúëàðûíà äà èàíÿ åëÿìÿê ìÿúëèñè îëàíäà áóíëàð
ýåíÿ éàâûã äöøìöðëÿð âÿ úàâàá âåðèðëÿð êè, “áèçÿ íÿ äÿõëè âàð, áèç ãàôãàçëûéûã”
Âàãåÿí äöíéàäà áóíëàðäàí õîøáÿõò àäàì éîõäóð Èðÿâàí äþâëÿòëèëÿðèíäÿí ñàâàéû.
ÓÑÒÀËÈÏÈÍ
Íå÷ÿ äÿôÿ èäàðÿìèçÿ êàüûç éàçûá ñîðóøóáëàð êè, Ðóñèéàíûí áàø âÿçèðèíÿ íèéÿ Ñòîëûïèí äåéèðëÿð, éÿíè “Ñòîëûïèí” íÿ äåìÿêäèð?
Úàâàá: áèçèì ëöüÿòèìèçäÿ “Ñòîëèïèí” èêè ìÿíàíû ýþñòÿðèð. Áèðè áóäóð êè, ùÿìèí áàø âÿçèð áèð ãàíóí ÷ûõàðòäû êè, ùÿð êÿñ ãîíøóñóíóí òîéóüóíó îüóðëàñà äàð àüàúûíäàí àñûëñûí. Ìÿëóìäóð êè, ÿââÿë ýöíàùêàðû
÷ûõàðäûðëàð ñòóëóí öñòöíÿ âÿ áîüàçûíà êÿíäèðè êå÷èðÿíäÿí ñîíðà àéàüûíûí àëòûíäàêû ñòóëóí èïèíè ÷ÿêèðëÿð, ñòóë éûõûëûð âÿ ýöíàùêàð áàøëàéûð
ùàâàäà ñåéð åëÿìÿéÿ, Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ùÿìèí áàø âÿçèðèí àäû
“Ñòîëûïèí”äèð, éÿíè “ñòîëóí èïèí”.
Èêèíúè ìÿíà óñòà “ëèïèí”äèð, “ëèïèí” éàïîí äèëèíäÿ äÿëëÿéÿ äåéÿðëÿð.
Áåëÿ ýöìàí åëÿìÿê ëàçûìäûð êè, äóìàéà éûüûøàí ñîë ôèðãÿëÿð ÷îõ ÷ûüûðáàüûð ñàëñàëàð, óñòà “ëèïèí” öëýöúö ÷ûõàðäàúàã âÿ âÿêèëëÿðèí äàëûíà ùÿúÿìÿò ãîéàúàã êè, ãàíëàðû àðòûãëûã åëÿìÿñèí, íåúÿ êè, Íàõ÷ûâàí ùàìàìëàðûíäà äÿëëÿêëÿð áèð óøàüûí áàøûíà ñîéóã äÿéÿíäÿ î ñààò ÷ûõàðäûðëàð öëýöúö âÿ äåéèðëÿð êè, óøàüûí ãàíû àðòûãëûã åëÿéèá âÿ áó ñàéàã ýöíäÿ
áèð-èêè óøàüû íÿíÿ-áàáàëàðûíà ãîíàã ýþíäÿðèðëÿð.
ËÅÎÍÒÈÉÅÂ
Ìÿëóìäóð êè, óøàãëàð éóìóðòà äþéöøäöðÿíäÿ ÿââÿë áèð äàäûøûðëàð,
éÿíè éóìóðòàëàðûíû äÿéèøèá âóðóðëàð äèøëÿðèíÿ âÿ ñîíðà ãàéòàðûá âåðèðëÿð
áèð-áèðèíÿ. Ñîíðà áàøëàéûðëàð îéíàìàüû; ìÿñÿëÿí, ßëè áóíó ãàíûð êè,
éóìóðòàñû Âÿëèíèí éóìóðòàñûíäàí áÿðêäèð, ÿââÿë äåéèð:
– Òóò!
Âÿëè äåéèð:
143
– Ñÿí òóò!
ßëè äåéèð:
– Ñÿí òóò!
Âÿëè äåéèð:
– Ñÿí òóò!
Àõûðäà ßëè òóòóð; ÷öíêè áèëèð êè, òóòñà äà, Âÿëèíèí éóìóðòàñû ñûíàúàã.
Âÿëè äÿ èøè äóéóá âóðìóð; ÷öíêè áèëèð êè, éóìóðòàñû áîøäóð, ñûíàúàã.
ßëè äåéèð:
– Âóð!
Âÿëè âóðìóð. ßëè éóìóðòàñûíû éàí òóòóð âÿ äåéèð:
– Âóð!
Âÿëè éåíÿ âóðìóð; ÷öíêè áèëèð êè, éóìóðòàñû ñûíàúàã.
ßëè éóìóðòàíûí êöíÿñèíè òóòóð âÿ äåéèð:
– Âóð!
Âÿëè âóðìóð; áèëèð êè, éóìóðòàñû ñûíàúàã.
Ñîíðà ßëè ùÿð éàíäà Âÿëèíè ýþðÿíäÿ éóìóðòàñûíû à÷ûã òóòóá Âÿëèéÿ
äåéèð:
– Áàõ, òóòìóøàì, ùàðäàí âóðàúàãñàí âóð!
×öíêè ßëè áèëèð êè, Âÿëèíèí éóìóðòàñû áîøäóð.
Úÿíàá Ëåîíòèéåâ, éÿíè Øàìàõû ðåàëíè ìÿêòÿáèíèí ðÿèñè, Øàìàõûéà
ýÿëÿí êèìè ÿââÿë áèð ìöñÿëìàíëàð èëÿ äàäûøäû; ìÿñÿëÿí, ÿââÿë ÷ûõäû
ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíÿ, óúà èìàðÿòëÿðèí ñàùèáëÿðèíè ñîðóøäó, Äÿäÿýöíÿø ñÿìòèíè ýÿçäè, øûõáàçëûã, ìöðèäáàçëûã, áöòïÿðÿñòëèê èøëÿðèíäÿí áàõÿáÿð îëäó âÿ àõûðäà áóíó þçöíÿ éÿãèí åëÿäè êè, ìöñÿëìàíëàðûí éóìóðòàñû áîøäóð âÿ ñîíðà þç-þçöíÿ äåäè: “åëÿäÿ áÿñ âóð ÷àòäàñûí!”.
Ùÿð áèð øåéäÿí ÿââÿë úÿíàá èíñïåêòîð áóíó þçöíÿ âàúèá ýþðäö êè,
ðåàëíè èøêîëàäà ìöñÿëìàí óøàãëàðûíûí àðàñûíà “ñöííö-øèÿ” ÿäàâÿòè
ñàëñûí.
Áóííàí ìÿíèì èøèì éîõäó, ìÿíÿ íÿ! Ëåîíòèéåâèí äÿ úàíû ÷ûõñûí,
Äÿäÿýöíÿøèí äÿ úàíû ÷ûõñûí! Îíëàðûí äÿðäè ìÿíÿìè ãàëûá?!
Ãÿðÿç, ñþçöì îðàäà äåéèë, ñþçöì îðàäàäûð êè, äîüðóäàí, óøàãëûã áèð
ýþçÿë íåìÿò èìèø êè, ÿëäÿí ÷ûõäû. Ùÿìèøÿ úàâàí âàõòëàðûìäà éóìóðòà
äþéöøäöðìÿéèìè éàäûìà ñàëàíäà àù ÷ÿêèðÿì.
Âÿ áèð äÿ éóìóðòà äþéöøäöðìÿéèí ÿââÿëèíúè øÿðòè äàäûøìàãäûð.
Ìÿí åëÿ áèëÿðäèì ðóñëàðäà éóìóðòà äþéöøäöðìÿê àäÿò äåéèë: àììà
äöíÿí Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðûíäàí áèð-èêè íÿôÿð èøêîëàëàðûí áþéöéöíÿ
Ëåîíòèéåâäÿí øèêàéÿò åäèðäè êè, Øàìàõûäà “øèÿ-ñöííö” äàâàñû ñàëìàã
144
èñòÿéèð. Èøêîëàëàðûí áþéöéö ýþð íÿ úàâàá âåðèð: “Àé êèøè, áîøëóéóí ãîéñóí ýåòñèí, ùÿð éàëàí ñþçÿ èíàíìàéûí!”.
Ñîíðà øèêàéÿò÷è ìöñÿëìàíëàð ìÿíäÿí ñîðóøóðëàð:
– Àé ìîëëà, ñÿí äÿ àõûð áèð òÿúðöáÿëè ãîúà ìîëëàñàí, áó êèøè íèéÿ
áèç èëÿ áåëÿ ðÿôòàð åòäè? – Áóíóí úàâàáûíäà ìÿí äåäèì:
– Îíäàí þòðö êè, áó äà áèç ìöñÿëìàíëàðû äàäûá.
Áÿëè, ÷îõ óçóí äàíûøäûã, àììà áó ãÿäÿð àõìàã-àõìàã ñþçëÿðè äàíûøìàãäàí ãÿñäèì áóíó äåìÿêäèð êè, áèç ìöñÿëìàíëàðû úÿíàá Ëåîíòèéåâëÿð âÿ îíóí êàìïàíèéàëàðû ÷îõäàí äàäûáëàð.
Áóðàäà “àìèí” äåéÿí äèëëÿð ëàë îëìàñûí!
Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí áèçèì áàøûìûçûí ñàùèáëÿðè îëàí áÿçè ìîëëàëàðûìûçû ùÿð áèð ãàäà âÿ áÿëàäàí óçàã åëÿ!
“Àìèí” äåéÿí äèëëÿð ëàë îëìàñûí!
ÃÓËÈ-ÁÈÉÀÁÀÍËÀÐ
Åé ãóëè-áèéàáàíû! Ýÿë àïàð áó ùåéâàíû
Áèëìèðÿì íÿäÿíäèðñÿ, Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàüäà àúëûã ìÿñÿëÿñè
äöøÿíäÿí áÿðè áèçèì ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ äþâëÿòëèëÿðèí ùþðìÿòè áèð àç
äà àðòûá. Ùÿð êÿñäÿí ñîðóøóðñàí êè, “øÿùÿðèíèçäÿ íÿ âàð, íÿ éîõ?” – úàâàá âåðèð êè, “áèð åëÿ òÿçÿ ÿùâàëàò éîõäóð, àíúàã øÿùÿðèìèçèí ÿùëè ôëàí
äþâëÿòëèíèí òÿçèéÿñèíÿ éà òîéóíà ìÿøüóëäóðëàð”. Ñîðóøóðñàí êè, “ùàìàí äþâëÿòëè Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàü àúëàðûíà íÿ ãÿäÿð ïóë ýþíäÿðèá?”
Úàâàá âåðèð êè, “ùå÷ éàðûì ãÿïèê äÿ ýþíäÿðìÿéèá”. Äåéèðñÿí: “Áÿñ
íèéÿ îíà áó ãÿäÿð ùþðìÿò åäèðñèíèç?”. Ëîòó äèíìÿéèá, ýþçëÿðèíè
áÿðÿëäèð.
Äåéèðñÿí: “Ùåé! Íèéÿ äèíìèðñÿí, ìàðàëûì?”. Ýþðöðñÿí ðÿôèã äÿõè
ñþç òàïìûð úàâàá âåðìÿéÿ.
Êóçìà Ïðóòêîâ éàçûð êè, áàø ÿéìÿêëèê âÿ èêèãàò îëìàã ùÿð áèð ìèëëÿòëÿðÿ íèñáÿò ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ ÷îõ àäÿòäèð. Ìÿøùóð Äàðâèí äåéèð
êè, ùåéâàíëàðûí è÷èíäÿ äÿ áàø ÿéìÿê âàð. Ìÿñÿëÿí, áèð ãóçó íàãàôèë áèð
ãóðäóí ãàáàüûíà ÷ûõàíäà, éà ìåøÿäÿ áèð çÿèô ùåéâàí ïÿëÿíýèí ãàáàüûíà íàãàôèë ÷ûõàíäà, éûõûëûð éåðÿ. Äåìÿê êè, ùåéâàíëàðûí è÷èíäÿ áó äà áèð
úöð èêèãàò îëìàã âÿ åùòèðàì ãîéìàãäûð.
145
Àììà áèð àç éàõøû ôèêèðëÿøñÿê, áàõûá ýþðÿðèê êè, áó áàðÿäÿ áèç ìöñÿëìàíëàðëà ìåøÿ ùåéâàíëàðûíûí àðàñûíäà áþéöê áèð òÿôàâöò âàð. Âÿ
íåúÿ äÿ êè, îëìàñûí? Áèç êè, áèëàòÿøáåù ùåéâàíò äåéèëèê.
Òÿôàâöò áóðàäàäûð êè, çÿèô ùåéâàí ýöúëö ùåéâàíû ýþðÿíäÿ ìÿùç
ãîðõóñóíäàí èêèãàò îëóð, àììà áèçëÿðäÿ äþâëÿòëèëÿðÿ áàø ÿéìÿê âÿ èêèãàò îëìàã ãîðõóäàí äåéèë.
Áÿñ íÿäÿíäèð? Ùöíÿð èñòÿð êè, áèðèñè ÷ûõñûí ìåéäàíà âÿ ìÿíèì áó
ñþçöìÿ úàâàá âåðÿ áèëñèí.
Ýÿðÿê îõóúóëàðûìûçûí ùå÷ áèðè áóíó èíêàð åòìÿéÿ êè, áèç áèð äþâëÿòëèíè ýþðöá èêèãàò îëàíäà ìÿùç îíóí äþâëÿòëèëèéèíè íÿçÿðÿ àëûðûã,
íÿèíêè ëÿéàãÿòèíè, ùöñíè-ÿõëàãûíû, èíñàíèééÿòèíè, èáàäÿòèíè, éà ìèëëÿò
éîëóíäà õèäìÿòèíè. ßýÿð áèç áó ñèôÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëñàã, êàñûáëàðäà
ùÿìèí ñèôÿòëÿð äÿõè äÿ òåç òàïûëàð, íÿèíêè äþâëÿòëèëÿðäÿ.
Ìÿýÿð Èðÿâàíäà êàíêàí Úÿôÿðÿëè èíñàíèééÿò õöñóñóíäà Èðÿâàí
äþâëÿòëèëÿðèíäÿí ÿêñèêäèð? Ìÿýÿð Èðÿâàí äþâëÿòëèëÿðè Çÿíýÿçóð âÿ
Ãàðàáàü àúëàðûíà ýþíäÿðäèêëÿðè ïóë Úÿôÿðÿëè ýþíäÿðäèéèíäÿí ÷îõäóð?
Ùàíñû èíñàô ÿùëè áóíó äåéÿ áèëÿð êè, Áàêûäà àäû-ñàíû îëìàéàí áèð
ìöÿëëèì, éà áèð ÿñíàô, éà êàñûá áèð áàããàë ëÿéàãÿòäÿ Áàêû äþâëÿòëèëÿðèíäÿí ÿêñèê àäàìäûð?
Àüäàìäà äÿëëÿê Ùöñåéí, éÿãèí êè, þìðöíäÿ áèð ìöñÿëìàíà ÿçèééÿò åëÿìÿéèá, áÿñ íèéÿ áèç áó êèøèíèí ñàëàìûíû àëìûðûã, ïåøÿëÿðè áèðáèðèíäÿí øèïéîíëóã îëàí Ãàðàáàü áÿéëÿðèíÿ áàø ÿéèðèê?
Ùöíÿð èñòÿðÿì êè, áèðèñè ÷ûõñûí ìåéäàíà âÿ ìÿíèì áó ñþçëÿðèìÿ
úàâàá âåðñèí.
ßýÿð áèð äþâëÿòëèéÿ áàø ÿéÿíäÿ ÷ûõàðäûá úèáèíäÿí áèð ãÿïèê ïóë
âåðÿ, éåíÿ äåìÿê îëàð êè, ìÿíôÿÿòèìèç ö÷öí äþâëÿòëèëÿðÿ áàø ÿéèðèê.
Þçýÿ ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ áåëÿ øåéëÿð éîõäó. Þçýÿ ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ áèð
äþâëÿòëè þç ìèëëÿòèíÿ äþâëÿòèëÿ õèäìÿò åëÿìÿñÿ, îíà åòèíà âÿ ùþðìÿò
åëÿìÿçëÿð. Àììà áèçëÿðäÿ òÿðñèíÿäèð. Èñòÿð áèð éàíäà àúëàð àúûíäàí
þëÿ-þëÿ Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàíäà äþâëÿòëèëÿðèìèç êåô ÷ÿêñèíëÿð, èñòÿð áèð
éàíäà àúëàðûìûç àúûíäàí þëÿ-þëÿ Áàêûäà äþâëÿòëèëÿðèìèç äÿñòÿáàçëûüà
ìÿøüóë îëñóíëàð, èñòÿð Ãàðàáàüäà áÿéëÿðèìèç øåéòàí÷ûëûüà ãóðøàíñûíëàð, – áèç éåíÿ ùÿð éàíäà îíëàðû ýþðÿí êèìè èêèãàò îëàúàüûã.
Åé ìÿíèì ÿçèç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì! Áèðúÿ ñþç ñèçÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì:
146
Çÿíýÿçóðäà ìöñÿëìàíëàð àúûíäàí þëöðëÿð.
Ìÿí ñþçöìö ãóðòàðäûì. Ñèç äÿ ùÿð êÿñÿ èñòÿéèðñèíèç, áàø ÿéèí.
Àììà îíó éàääàí ÷ûõàðìàéûíûç êè, áèç ìöñÿëìàíëàð ùÿìèøÿ èáàäÿòäÿí âÿ èíñàíèééÿòäÿí ñþùáÿò äöøÿíäÿ þç-þçöìöçÿ äåìèøèê: “Éàçûã
åðìÿíèëÿð, ýþðÿñÿí áóíëàð Àëëàùà íÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð”.
Àììà èíäè Çÿíýÿçóðäà ìöñÿëìàí àúëàðû áóüäà âàãîíëàðûíûí éàíûíà ñåâèíúÿê ãà÷ûá ýþðöðëÿð êè, áó áóüäàëàðû åðìÿíèëÿð åðìÿíè àúëàðûíà
ýþíäÿðèáëÿð. Áèç éàõøû àäàìûã, åðìÿíèëÿð ïèñ àäàìäûðëàð.
ÃÓÁÀ ÌÅÉÄÀÍÛ
Àìåðèêàäà ìÿíèì áèð ðÿôèãèì âàð, áóííàí èêè äÿôÿäèð êè, ìÿíÿ
éàçûð êè, àé Ìîëëà, ñÿí Àëëàù ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì, íÿäÿí èáàðÿòäèð ìöñÿëìàí àëÿìè? Íåúÿ äîëàíûðëàð, íÿ éåéèá, íÿ è÷èðëÿð, íÿ úöð ïàëòàð ýåéèðëÿð, íåúÿ øÿùÿðëÿð ãàéûðûáëàð, íÿ àëûø-âåðèø åëÿéèðëÿð? Éåìÿêëÿðèíäÿí,
è÷ìÿêëÿðèíäÿí, áàçàð – äöêàíëàðäàí ìÿíÿ áèð ìÿëóìàò éàç ýþíäÿð.
Ìÿí äÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøäûì, ÷öíêè áèëìèðäèì íÿ éàçûì.
Àõûðû áó ýöí ýþòöðöá äîñòóìà áèð úûçìàãàðà åëÿéèá ýþíäÿðäèì âÿ
éàçäûì:
“ßçèçèì, ìÿñÿëÿí, Áàêû, ìÿñÿëÿí, áåëÿ òóòàã êè, Áàêûäà Ãóáà
ìåéäàíû. Ìÿñÿëÿí, áèð òÿðÿôäÿ äþðä ìèí éåääè éöç úûðûã-ìûðûã Èðàí
ùàììàëû éàí-éàíà âåðèá óçàíûáëàð, áèð òÿðÿôäÿ èêè ìèí èêè éöç êþùíÿ
éîðüàí-äþøÿê, àðõàëûã âÿ ÷èðêëè òóìàí-êþéíÿê ñàòàí. Áèð òÿðÿôäÿ ñÿêêèç éåðäÿ äÿðâèø ìÿðÿêÿñè, áèð òÿðÿôäÿ èêè éöç íÿôÿð ñàðû àøïèøèðÿí, ñÿêêèç ìèí ñÿêêèç éöç úèéÿð êàáàáû ïèøèðÿí, áèð òÿðÿôäÿí ö÷ éöç ìèí íÿôÿð
êþùíÿ áàøìàã, êþùíÿ øöøÿ, êþùíÿ ñàðûìñàã âÿ àðàã øöøÿëÿðèíäÿ ðÿíýáÿðÿíý ñó ñàòàí”.
Èñòÿéèðäèì øÿêëèíè ÷ÿêèá ýþíäÿðÿì, àììà äîüðóñó, áàêûëûëàðäàí
ãîðõóðàì. Ãîðõóðàì èíúèéÿëÿð.
Èìçàñûç
147
ÌßÇÙßÁ ÀÇÀÄËÛÜÛ
Ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðèíÿ íÿñèùÿò
Åé äóìàäà îëàí ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðè, àíä âåðèðÿì ñèçè þç èíñàôûíûçà, áèðúÿ äÿãèãÿëèéÿ ìÿíèì áó ñþçëÿðèìÿ ãóëàã âåðèí âÿ ãîúà Ìîëëàíûí
íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åäèí.
Åøèòìèøÿì êè, äóìà ÷àëûøûð Ðóñèéàäà ìÿùçÿá àçàäëûüû îëñóí; éÿíè
ùÿð áèð êÿñ ùàíñû ìÿçùÿáäÿí ùàíñû ìÿçùÿáÿ èñòÿñÿ êå÷ÿ áèëñèí âÿ åøèäèðÿì êè, ùþêóìÿò äÿ èñòÿéèð áóíà ðàçû îëñóí âÿ áóíó äà åøèäèðÿì êè,
ñèç, éÿíè ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðè äÿ áóíà ðàçûñûíûç. Àììà ìÿí áèðúÿ áóíó
áèëìèðÿì êè, ñèç áó èøÿ ðàçûëûã âåðÿíäÿ àüëûíûç ùàðàäà èäè?
Êèøè, íÿ ãàéûðûðñûíûç?! Ñèçèí êè, äöíéàäàí õÿáÿðèíèç éîõäóð, íÿ
èõòèéàðûíûç âàð þçöíöçö ìöñÿëìàí âÿêèëè ùåñàá åäèá, áó äÿðÿúÿäÿ áèçÿ
õÿéàíÿò åäÿñèíèç?! Éÿíè áèëèðñèíèçìè êè, ìÿçùÿá àçàäëûüû íÿäèð?
Ìÿçùÿá àçàäëûüû îäóð êè, Ùÿñÿí èñòÿñÿ ýåäèá êèëñÿéÿ ýèðèá, õà÷ïÿðÿñò îëñóí, Èâàí äà èñòÿñÿ ìÿñúèäÿ ýèðèá, ìöñÿëìàí îëñóí.
Åé ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðè, ùå÷ áèëèðñèíèçìè êè, áó èøëÿðèí àõûðû ùàðà
ýåäèá ÷ûõàð? ßýÿð áèëìèðñèíèç, ìÿí èíäèäÿí ñèçÿ õÿáÿð âåðèðÿì: àõûðäà
åëÿ îëàð êè, áèð àç ìöääÿòäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ùàìûñû ìöñÿëìàí÷ûëûüû
þòöðöá, ýåäèá õà÷ïÿðÿñò îëàð. Ìÿíèì ÿãèäÿì áóíàäûð âÿ ÿýÿð èñòÿñÿíèç, ñþçöìö ñöáóòà äà éåòèðÿ áèëÿðÿì.
Ìÿí äåéèðÿì êè, áèð ìöñÿëìàí áèð ìöääÿò ãàëà, ìÿñÿëÿí, Áàêûäà
âÿ ñîíðà ýåäÿ áèð ìöääÿò äÿ ãàëà, ìÿñÿëÿí, Øâåòñàðèéàäà, áàêûëûëàðûí
äà ðÿôòàð âÿ êèðäàðûíà áàõà, Øâåòñàðèéà ÿùëèíèí äÿ ÿõëàã âÿ ÿòâàðûíà
áàõà, – àõûðäà ùàìàí ìöñÿëìàíûí åòèãàäû âÿ ÿôêàðû õàðàá îëàð.
Éàïîíèéàäàí áèð áöòïÿðÿñò ýÿëÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ âÿ ýþðÿ êè, áèð áîéàã÷û äöêàíûíûí ãàáàüûíäà éåääè-ñÿêêèç íÿôÿð àðâàä ãóúàãëàðûíäà
óøàã äóðóáëàð âÿ áèð ãûðìûçûñàããàë áîéàã÷û ãîëëàðûíû ÷ÿðìÿéèá, óøàãëàðû
áèð-áèð àëûá, êöïÿ ñîõóá, ãàðà áîéàéûð, ñîíðà àíàëàðûíûí ùÿð áèðèíäÿí
óøàüà áèð ìàíàò àëûá, éîëà ñàëûð âÿ äåéèð: “Ýåäèí, äÿõè ãîðõìàçëàð” –
áèð áåëÿ éàïîíèéàëû áó èøëÿðè ýþðÿí êèìè òåç áàøìàãëàðûíûí äàáàíûíû
áÿðêèäèá, ãà÷àð Éàïîíèéàéà.
Àììà áèð ýÿíúÿëè ýåäÿ, Éàïîíèéàíûí àäàìëàðûíû ýþðÿ, ãîðõóðàì
àõûðäà èøëÿð õàðàá îëà.
ßýÿð Àìåðèêàäàí áèð ìóðäàð õà÷ïÿðÿñò ýÿëÿ Èðÿâàíà âÿ ýþðÿ êè,
áèð ìöñÿëìàí äóðóá áèð ÿòòàð äöêàíûíûí ãàáàüûíäà âÿ ãûðìûçûñàããàë âÿ
148
ìþìöí äöêàí÷û, òÿñáåù ÿëèíäÿ, ìöøòÿðèéÿ äåéèð: “Äöíÿí Õîéäàí ìÿíÿ àëòìûø ïóò èò ãàðûñû ýþíäÿðèáëÿð, ùÿð êÿñ áèð õþðÿê ãàøûüûíà ÷àëûá è÷ñÿ,
ùÿð äÿðäö áÿëàäàí ãóðòàðàð âÿ áóíäàí áàøãà èêè éöç ïèøèê ïÿòÿíÿñè áóýöíëÿðäÿ ýÿëÿúÿê, éàìàíû, ÷èáàíû, ãàðà éàðàíû, øèðèí éàðàíû î ñààò ãàéòàðàð” – ÿýÿð àìåðèêàëû áó ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð îëñà, ùÿð éàíäà áèð ìöñÿëìàí ýþðñÿ, îíäàí èéðÿíÿð. Àììà áèð èðÿâàíëûíûí Àìåðèêàéà éîëó
äöøñÿ, äÿõè Èðÿâàíà ýÿëìÿç. Ìöõòÿñÿð…
…ßýÿð áèð éÿùóäè ýÿëÿ ìöñÿëìàí è÷èíÿ âÿ ýþðÿ êè, öëÿìàìûç áèðáèðèíäÿí ùþêóìÿòÿ äàíîñ* éàçûðëàð, áàêûëû ðÿèñëÿðèìèç äóìàäà øàðëàðû
îüóðëàéûá, ÿâÿç åäÿíäÿí ñîíðà ýåäèá ãîë éàçûá, ùþêóìÿòÿ èãðàð åäèðëÿð
êè, òÿãñèð ìöñÿëìàíäàäûð, ÿýÿð ùàìàí éÿùóäè áèçèì úÿìèééÿòè-õåéðèééÿëÿðèìèçè ýþðÿ, ãóìàðõàíà âÿ ãèðàÿòõàíàëàðûìûçû ýþðÿ, ïèðëÿðèìèçè
âÿ ãûç ìÿêòÿáëÿðèìèçè ýþðÿ, äþâëÿòëè ùàúûëàðûìûçû âÿ êåôëè úàâàíëàðûìûçû ýþðÿ, õöëàñÿ, ÿýÿð áèçèì èøëÿðäÿí éàõøûúà áàõÿáÿð îëà, ùàìàí éÿùóäè áèð äÿ ãÿëÿò åëÿð êè, ìöñÿëìàí è÷èíÿ àéàã áàñàð.
Àììà áèð ìöñÿëìàí ÿââÿë ýåäèá ýþðÿ êè, éÿùóäè ãûçëàðû ãîëòóãëàðûíäà êèòàá, ýåäèðëÿð äàðöëôöíóíà åëì îõóìàüà, ÿýÿð ýåäèá ýþðÿ êè, ðóñ
ãûçëàðû Ìàíúóðèéà ÷þëëÿðèíäÿ ãûøûí øèääÿòëè ñîéóüóíäà éàïîí ýöëëÿñèíèí
ãàáàüûíäà þç ðóñ ãàðäàøëàðûíûí éàðàëàðûíû áàüëàéûðëàð âÿ ÿýÿð ùàìàí
ìöñÿëìàí ñîíðà áàõûá ýþðÿ êè, áèçèì Ýöë÷þùðÿ õàíûìëàð, Õàíïÿðèáÿéèìëÿð, Ýöëñÿíÿì õàòóíëàðûìûç áóðóíëàðûíûí ñóéóíó àðõàëûãëàðûíûí
ãîëó èëÿ âÿ ÷àðãàòëàðûíûí óúó èëÿ òÿìèçëÿéèðëÿð, – ÿýÿð ìöñÿëìàí áó
èøëÿðè ýþðñÿ, ýåäèá éÿùóäè îëàð âÿ éÿùóäè ãûçû àëàð.
Éîõ, éîõ, áèçÿ ìÿçùÿá àçàäëûüû ëàçûì äåéèë. Ùÿð êÿñ þç ìÿçùÿáèíäÿ ãàëìàüû áèçèì ö÷öí ùàìûñûíäàí ìÿñëÿùÿòäèð. Áèç ÿçðàèëèí óøàã
ïàéëàìàüûíû èñòÿìèðèê.
Àìàí ýöíäöð, åé ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðè, àüñàããàë âÿ äöíéàýþðìöø
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí áó áèð íå÷ÿ ñþçöíö ÷ûõàðòìàéûí éàäûíûçäàí!
______________
* Õÿáÿð÷èëèê, øåéòàí÷ûëûã
149
ÌÞÂÃÓÔÀÒ ÌßÑßËßÑÈ
Ìÿëóìäóð êè, ìþâãóôàòûìûçûí èõòèéàðû Ðóñèéà ùþêóìÿòèíäÿäèð âÿ
ìþâãóôàò ïóëëàðûìûç ðóñ õÿçèíÿñèíäÿäèð. Ìþâãóôàòûí ýÿëèðèíÿ âÿ ýåäèðèíÿ ùþêóìÿò þçö éåòèøèð. Ìöõòÿñÿð, ìþâãóôàò èøëÿðèìèçè Ðóñèéà ùþêóìÿòè äîëàíäûðûð.
Èíäè áàõàã áóíóí íÿòèúÿñèíÿ; ìþâãóôàòûí ìöëêëÿðè âÿ ãåéðè òÿðïÿíìÿéÿí âàð-éîõó þç éåðèíäÿ ãàëûð âÿ íÿãä ïóëëàðû õÿçèíÿäÿ äóðóð
âÿ ëàçûì îëàí âàõò ðóùàíè ðÿèñëÿðèìèçèí ðàçûëûüû èëÿ õÿðúëÿíèð, íåúÿ êè,
ìÿñÿëÿí, âÿãô ïóëëàðû èëÿ ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ òèêèëÿúÿê.
Ëàçûìäûðìû êè, áèçèì ìþâãóôàòûìûç Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí èõòèéàðûíäà ãàëñûí, éà ìöñÿëìàíëàðûí þç èõòèéàðûíà êå÷ìÿéè ìÿñëÿùÿòäèð?
ßýÿð þçýÿ áèð ìèëëÿòèí ãÿçåò÷èñè áåëÿ ñþçö àüçûíà àëûá äàíûøñà,
îíóí ãÿçåòèíè úûðûá òóëëàðëàð, ÷öíêè ìèëëÿòëÿðèí ùàìûñû ÷àëûøûð êè, þç èøëÿðèíè þçëÿðè äîëàíäûðñûí âÿ êÿíàð àäàì îíëàðûí èøèíÿ ãàðûøìàñûí. Ìÿñÿëÿí, ïîëéàê, ýöðúö, éÿùóäè, ôèí âÿ ãåéðè òàéôà áèëñÿëÿð êè, ìÿí áåëÿ ñþç
ìÿúìóÿìäÿ éàçûðàì, äåéÿðëÿð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí áèãåéðÿòäèð; ÷öíêè
áó òàéôàëàðûí ýåúÿ âÿ ýöíäöç ôèêðè áóäóð êè, ìþâãóôàò èøëÿðè âÿ ãåéðè áó
úöð èøëÿðè ùþêóìÿòèí èõòèéàðûíäàí ÷ûõûá, þç èõòèéàðëàðûíà êå÷ñèí. Àììà
áóíóíëà áÿðàáÿð, ìÿí äåéèðÿì êè, áèç ìöñÿëìàíëàð ö÷öí åéíè ìÿñëÿùÿò áóäóð êè, ìþâãóôàò èøëÿðèìèç ùþêóìÿòèí èõòèéàðûíäà ãàëñûí. Äÿëèëèì áóäóð:
Ýþòöðÿê ìÿñÿëÿí, Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðûíû âÿ Èðàíû. Ìÿñÿëÿí,
ýþòöðÿê Òèôëèñè âÿ ßðäÿáèëè.
Òèôëèñäÿ éåíÿ ùþêóìÿòèí áÿðÿêÿòèíäÿí õÿçèíÿäÿ íå÷ÿ éöç ìèí
ìàíàò ìþâãóôàò ïóëó âàð êè, èíäè î ïóëëàð èëÿ èñòÿéèðèê ìÿñúèä âÿ ìÿäðÿñÿ òèêÿê.
Èíäè ýÿëÿê ßðäÿáèëÿ. Áóðàäà ÿùâàëàò áèð àç óçàíàúàã.
Íå÷ÿ éöç èë áóíäàí èðÿëè ßðäÿáèëäÿ Øåéõ Ñÿôè àäûíà ìþùòÿðÿì áèð
øÿõñ âÿôàò åäèá. Î âÿäÿäÿí èíäèéÿäÿê ùàìàí øÿõñèí ìÿãáÿðÿñè çèéàðÿòýàù îëóá âÿ ìöðèäëÿðè ÷îõ ìöëêëÿð âÿ êÿíäëÿð ùàìàí ìÿãáÿðÿéÿ
âÿãô åäèáëÿð. Áåëÿ êè, èíäè áó ñààò øåéõèí ìþâãóôàòû Òèôëèñ ìÿñúèäèíèí
ìþâãóôàòûíäàí îí êÿðÿ àðòûãäûð.
Áÿñ áó íå÷ÿ éöç èëèí ìöääÿòèíäÿ áó ãÿäÿð ìþâãóôàòûí ùÿäñèç ìÿäàõèëè íåúÿ îëóá? Ùàíñû ìÿêòÿá âÿ ìÿðèçõàíàëàðà*, ùàíñû ìÿñúèäÿ,
ùàíñû ãèðàÿòõàíàéà õÿðúëÿíèá? Íåúÿ îëóá ùÿäñèç ïóëëàð?
________________
* Õÿñòÿõàíàëàðà.
150
Òÿôàâöò áóðàñûíäàäûð êè, Òèôëèñ ìþâãóôàòûíûí ìÿäàõèëè êå÷äè áèð
ðóñóí ÿëèíÿ âÿ ðóñ îëà-îëà ùàìàí ìÿäàõèëè éûüûá õÿçèíÿäÿ ñàõëàäû êè,
àõûðäà ìÿñúèä òèêäèðÿí âàõòäà ëàçûì îëñóí. Àììà ßðäÿáèë øåéõèíèí
ìþâãóôàòû êå÷äè áèð áîéíó éîüóí õöääàìáàøûíûí* ÿëèíÿ, éÿíè áèð
ìöñÿëìàíûí ÿëèíÿ âÿ áó ìöñëÿìàí, éÿíè õóääàìáàøû áèð óúäàí áàøëàäû
ìÿñúèäèí áèìèñë ãàëûñûíû** èíýèëèñëÿðÿ ö÷ ìèí ìàíàòà ñàòìàüà, áèð
óúäàí äà áàðàìà ãóðäó êèìè äàðàøûá ìþâãóôàòà, áàøëàäû éåìÿéÿ.
Éîõ, âàëëàù, ñàü îëñóí ðóñ ùþêóìÿòè.
Ùÿð÷ÿíä, ìÿíèì Ðóñèéà ùþêóìÿòè èëÿ àðàì éîõäóð, îíäàí þòðö êè,
àéûá îëìàñûí, Úÿôÿðèí àíàñûíà èêè àðøûí ÷èò àëàíäà äà àç ãàëûð ãàðàäàâîé
ýÿëèá äåñèí êè, “íèéÿ ïîëèñÿ õÿáÿð âåðìÿìèø àðâàäûíà òóìàí àëäûí?”;
àììà, äîüðóñó, ìÿí ùàãäàí êå÷ìÿðÿì: ìþâãóôàò áàðÿñèíäÿ ìÿí Ðóñèéà ùþêóìÿòèíÿ äóà÷ûéàì; îíäàí þòðö êè, Ðóñèéà ùþêóìÿòè ìþâãóôàò
ïóëëàðûìûçû õÿçèíÿäÿ ñàõëàìàñàéäû, èíäè ÷îõäàí î ïóëëàðû õöääàìáàøûëàðûìûç, ìöòÿâÿëëèëÿðèìèç âÿ úöðáÿúöð àëèì øÿêëèíÿ ýèðÿí àüàëàðûìûç
ùÿçìè-ðàáåäÿí êå÷èðìèøäèëÿð, éÿíè éåìèøäèëÿð.
Ùþêóìÿò äà áóíó ÷îõäàí äóéóá; îäóð êè, äóìàäà ìþâãóôàò áàðÿñèíäÿ ìàëèééÿ âÿçèðè ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðèíÿ éàõøû úàâàá âåðèá. Âÿçèð
äåéèá êè, “÷îõ ÿúÿá, áèç ùàçûðûã ñèçèí ìþâãóôàòû þç èõòèéàðûíûçà âåðÿê,
àììà ñèç äÿ ñþç âåðèí êè, ýÿëÿí ìÿùÿððÿìëèêäÿ Áàêû âÿ Èðÿâàí
ìöñÿëìàíëàðû ìÿñúèääÿí õàëãûí áàøìàãëàðûíû îüóðëàìàéàúàãëàð”.
Áèð ìèëëÿò êè, þçöíöí, ìÿñúèäèíèí, ìèëëÿòèíèí ãÿäðèíè áèëäè, – îíà
ãÿééóì ëàçûì äåéèë; ìÿñÿëÿí, ïîëéàê, Àëìàíèéà, ôðÿíý, åðìÿíè âÿ éÿùóäè. Àììà áèð ñóðÿòäÿ êè, ÿðäÿáèëëèëÿð ãàðíûéîüóí õóääàìáàøûíû ýþðÿíäÿ äåìÿéÿúÿêëÿð êè, “àé ãàðäàø, íèéÿ ôÿãèð-ôöãÿðàíûí ìàëûíû éåéèðñÿí?”, áèð ñóðÿòäÿ êè, áèçèì ðóùàíèëÿðèìèçèí ÷îõóíóí àðçóñó ìÿùç
áóäóð êè, áèð àç äà óúà èìàðÿò òèêäèðñèí âÿ êÿðïèúèíè Ùÿñÿíäÿí, ýÿúèíè
Ùöñåéíäÿí ìöôòÿ àëñûí, – ñþç éîõ êè, áåëÿ ìèëëÿòÿ áèð ãÿééóì
ëàçûìäûð.
Ýþð íÿ ýöíÿ ãàëìûøûã êè, ìþâãóôàò ïóëëàðûìûçûí ðóñ õÿçèíÿñèíäÿ
ãàëìàüûíû Ìîëëà Íÿñðÿääèí ìÿñëÿùÿò ýþðöð.
Èøëÿð éàøäûð.
________________
* Ìöãÿääÿñ éåðëÿðäÿ õèäìÿò÷èëÿðèí áàø÷ûñû
** Õàëûñûíû
151
ÕÎØ ÒßÃÐÈÐ
Èíñàí ùÿìèøÿ äàíûøàíäà ýÿðÿê åëÿ äàíûøà êè, è÷èíäÿí áèð øåé ÷ûõà,
íÿèíêè ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿí. Áèð ìÿñÿë âàð äåéÿðëÿð: “Ùÿð íÿ ñàëàðñàí àøûíà, î ÷ûõàð ãàøûüûíà”. Äîüðóäàí äà áåëÿäèð. Áèðèíÿ áèð éàõøûëûã åëÿñÿí,
ñþç éîõ êè, çàä îëàð, áó... àäû íÿäè... çàä êèìèí... íÿñòÿ êèìèí... Øàèð äåéèá êè, “Ùÿð äÿì ÿç-þìð ìèðÿâÿä íÿôÿñè”. Ñþç éîõ êè, àíëàéàí áèð òöêäÿí äÿ àíëàð. Ùÿð÷ÿíä áèð àç áàøàüðûñû îëóð, àììà íÿ åëÿìÿê, õóäàâÿíäè-àëÿì èíñàíû âÿ õàíëàðû õîø ýöíäÿ õÿëã åëÿéèá. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð
îíëàð õîø ýöíäÿ õÿëã îëìàñàéäûëàð, îíëàðûí áàðÿñèíäÿ áó ãÿäÿð äàíûøìàçäûëàð. Ñþçöì áóíäà äåéèë. Ñþçöí úàíû ýÿðÿê îëñóí. Ñþç íÿ ãÿäÿð
ýþäÿê îëñà, î ãÿäÿð éàõøû îëàð. Àëëàù þëÿíëÿðèíèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, áèð
çàä âàð èäè... àäû íÿäè... ùÿ.. Êÿðáÿëàéû Èìàìãóëó ÿìè. Áó Êÿðáÿëàéû
Èìàìãóëó ÿìè äåéèðäè êè, áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð ãàðû âàð èäè, òóìàíúûüû äàð èäè, áèð ýöí áó ãàðû ýåòäè Àðàçäàí ñó ýÿòèðìÿéÿ, øàïïàäàí
äÿéäè áóç öñòöíÿ, äåäè – Àé áóç, ñÿí íÿ éàìàíñàí! Äåäè êè, ìÿí éàìàí îëñàéäûì Àðàçäà äîíìàçäûì! Äåäè – Àé Àðàç ñÿí íÿ éàìàíñàí?
Äåäè – Ìÿí éàìàí îëñàéäûì, Èðàíà ñÿðùÿä îëìàç èäèì! Äåäè – Àé
Èðàí, ñÿí íÿ éàìàíñàí? Äåäè – Ìÿí éàìàí îëñéäûì õàíëàð ÿëëÿðèíÿ öëýöú-áöëþâ àëûá ìÿíè ãûðõìàçäû! Äåäè – Àé õàíëàð, ñèç íÿ éàìàíñûç?
Äåäè – Áèç éàìàí îëñàéäûã, íÿèíêè àéäà, áÿëêÿ ýöíäÿ áèð ëÿãÿá àëìàçäûã! Äåäè – Àé ëÿãÿáëÿð, ñèç íÿ éàìàíìûøñûç! Äåäè – Áèç éàìàí îëñàéäûã, áèçè ëÿáëÿáè ãèéìÿòèíÿ ñàòìàçäûëàð! Äåäè – Àé ëÿáëÿáè ñÿí íÿ
éàìàíñàí? Äåäè – ìÿí éàìàí îëñàéäûì, Èðàíäà äóìà ãóðóëìàçäû.
Äåäè – Äóìà, ñÿí íÿ éàìàíñàí! Äåäè – “Éàìàíàì” ùàé éàìàíàì,
áóüëàðûìû áóðàðàì, õàíëàðû ìÿí âóðàðàì (Áûé, Ìîëëà ÿìè, øåèð ÷ûõäû).
Ùÿ, ñþçöìöí óúó íåúÿ îëäó? Ùÿ, ìÿñÿëÿí, áåëÿ èøëÿðè àäàì ýþðÿíäÿ
òÿúúöá åäèð. Ñþç éîõ êè, áó íàüûëäû, àììà ýåíÿ íåúÿ îëñà éàõøû çàääû.
Î.. äåéèð êè... Àëëàù øàèðèí ãÿáðèíè íóðíàí äîëäóðñóí: “Ìàéåéè-åéøèàäÿìè øèêÿìÿñò”, áó ñþç éÿíè áåëÿ îëìàñàéäû, áèçèì áÿçè ìîëëàëàðûìûç
éåìÿêäÿí áàøãà áèð þçýÿ èø äÿ ýþðÿðäèëÿð. Ìîëëà ÿìè, ãóðáàí îëóì
ñÿíèí ýþçëÿðèíÿ, èíúèìÿ ìÿíäÿí, áèð çàä éàäûìà äöøäö, ãîé îíó
äåéèì, éÿíè ùÿð÷ÿíä îíóí äà ìÿòëÿáÿ äÿõëè âàð, áó ùàúûëàð ïóëó éûüûá
ýþðÿñÿí íÿ åëÿéÿúÿêëÿð?!
Àììà áó “øàíñîíåòêàëàð” àé Èðÿâàíäàí ïóë ÷ÿêäèëÿð ùà! Áèð àç
êåéôèì îëàéäû, áàøûì éàõøû èøëÿìèð, ùå÷ áèëìèðÿì êè, íÿ éàçûðàì. Èíñàíûí ùÿìèøÿ, ÿëÿëõöñóñ êè, çàäëàðûí äàíûøûüû âÿ éàçûñû ýÿðÿê ïöðèáàðÿ
152
îëà, ìÿñÿëÿí, äåìÿê áó êàüûç êèìè. Ìÿíàäà éÿíè áèð î ãÿäÿð èø éîõäóð. Ìÿí áó èøè éàõøû áèëèðÿì. Úÿíàáûíûçà ìÿëóìäóð êè, ýÿðÿê åëÿ
äàíûøàñàí êè, ùå÷ çàä ãàíìàéàëàð. Áåëÿ àäàìà “õîøòÿãðèð” äåéèðëÿð.
Ìÿñÿëÿí, çàä êèìè, àäû íÿäè.. Ãîé ãàëñûí ñîíðà éàçàðàì. Ùÿ áèð äÿ,
Ìîëëà ÿìè, ñÿí Àëëàù áó åëàíû éàç ãÿçåòèíäÿ.
Åëàí
Èðàíäàí éàõøû ìóìéà ýÿòèðìèøÿì, ìèñãàëû áèðúÿ àááàñû. Ìóìéàíûí
éàõøûëûüûíà ñþç éîõ. Äöíÿí áèð ýèðâÿíêÿ Ïåòåðáóðãà ìöñÿëìàí âÿêèëëÿðèíÿ ýþíäÿðäèì êè, ùÿìèøÿ äóìàéà ýåäÿíäÿ áèð àç àòñûíëàð êè, ãîðõìàñûíëàð. ×îõ ýþçÿë øåéäèð, íàèýèä ìàëûäûð.
Àäðåñ: Èðÿâàí, Ãàðàíëûã ÷àðñó, Àüà Ìÿøÿäè Êþâñÿð.
Äÿëè
ÚßÌÈÉÉßÒÈ-ÕÅÉÐÈÉÉß
Äÿõè èøèìèç ÷îõ ÷ÿòèí éåðÿ äàéàíäû: áèð éàíäàí ñþç âåðìèøèê êè,
“Òÿçÿ ùÿéàò”ûí íÿñèùÿòèíÿ ÿìÿë åëÿéÿê âÿ ùå÷ êÿñè þçöìöçäÿí èíúèòìÿéÿê, áèð éàíäàí äà ëàçûì ýÿëèá Áàêû úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñè áàðÿñèíäÿ ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçëà áèð àç ñþùáÿò åëÿéÿê.
Ïÿíàù Àëëàùà, – äåéèá áàøëàéàã.
Áÿëè, èíäè ãÿçåòëÿðäÿ Áàêû úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñè åëàí åäèð êè, úÿìèééÿòÿ öçâ îëìàã èñòÿéÿíëÿð 5 ìàíàòëàðûíû ýÿòèðèá âåðñèíëÿð úÿìèééÿò
õÿçèíÿäàðûíà âÿ ãÿáçëÿðèíè àëñûíëàð, éÿíè ãÿáçëÿðèíè àëìàìûø ýåòìÿñèíëÿð.
Ùÿëÿ áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã âÿ ãÿáç áàðÿñèíäÿ áèð àç äàíûøàã.
Éÿíè áó ãÿáç íÿäèð? Éÿíè íåúÿ ãÿáç?
Ìÿí ÷îõ ôèêèðëÿøäèì âÿ áèëìÿäèì êè, Áàêûäà úÿìèééÿòè-õåéðèééÿéÿ öçâ éàçûëàíäà íèéÿ àäàìûí ÿëèíÿ ãÿáç âåðèðëÿð; éÿíè áèëìèðÿì êè,
íÿäÿí þòðö ãÿáç âåðèðëÿð.
Þçýÿ ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ ãÿáç ÷îõ ëàçûìëû øåéäèð; ìÿñÿëÿí, áèðèñè ýåäÿ
Ìîñêâàäà, éà ãåéðè áèð êÿíàð ìÿìëÿêÿòäÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿéÿ öçâ
éàçûëà, ÿëáÿòòÿ ýÿðÿê ãÿáç àëñûí: îíäàí þòðö êè, ÿëèíäÿ ãÿáçè îëìàñà èñáàò åëÿéÿ áèëìÿç êè, î, öçâäöð âÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí íÿ ìÿúëèñëÿðèíäÿ äàíûøìàüà èõòèéàðû îëàð, íÿ äÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí þçýÿ
áèð èøèíÿ ãàðûøà áèëÿð.
153
Àììà äîüðóäàí-äîüðóñó Áàêûäà ìÿí ãÿáçáàçëûüû àðòûã áèð øåé
áèëèðÿì.
Äÿëèëèì áóäóð.
Áÿëè, áèðèñè àïàðûá 5 ìàíàòûíû âåðèð êè, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí áèð
ìÿúëèñè áàø òóòàíäà ãÿáç ñàùèáè ÷ûõàðäûá ãÿáçèíè íèøàí âåðñèí âÿ ùÿìèí
ìÿúëèñäÿ äàíûøìàüà ñÿñè âÿ èõòèéàðû îëñóí.
Áÿëè, ìÿúëèñ ãóðóëóð, “ìÿíÿì-ìÿíÿì” äåéÿíëÿð ÿéëÿøèðëÿð éóõàðû
áàøäàí, äÿñòÿ áàøûëàðû äöçöëöðëÿð áèð òÿðÿôäÿí. Ãî÷óëàð âÿ äàøêÿñÿíëÿð
äîëóøóðëàð ìÿúëèñÿ. Ýöúëöëÿð äöøöðëÿð ìåéäàíà, ñÿñ óúàëûð, “íþøöí,
íþøöí” ñÿäàñû àñèìàíà áöëÿíä îëóð. ßëëÿð ùÿðÿêÿò åëÿéèð ðåâîëâåðëÿðÿ,
õÿíúÿðëÿð áàøëàéûð ïàðûëäàìàüà âÿ àõûðäà çÿèôëÿð éàâàøúà áàøëàéûðëàð
ÿêèëìÿéÿ âÿ ýöúëöëÿð, éÿíè äÿñòÿ ñàùèáëÿðè ãàëûðëàð ìÿúëèñäÿ.
Äÿõè áóðàäà ãÿáç íÿéÿ ëàçûìäûð? Ìÿí þëöì, ëîòó-ëîòóéàíà äåéèíèç
ýþðöì, áóðàäà ãÿáçèí íÿ ìÿíàñû âàð?
Èíäè ìÿòëÿáèí þçýÿ òÿðÿôèíè ñþéëÿéÿê.
Ìÿí þçöì äÿ ÿââÿë õàì äöøäöì âÿ êå÷ÿí èë ýåòäèì Áàêûéà, 5
ìàíàò âåðäèì, ãÿáç àëäûì âÿ ãÿáçè áÿðê-áÿðê ñàõëàäûì; ÷öíêè ìÿí
þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ, áåëÿ áèëìèøäèì êè, ùÿð êÿñèí ÿëèíäÿ ãÿáç îëñà,
úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí ùåñàá êèòàáûíà ãàðûøìàüà èõòèéàðû îëàð.
Áèð ýöí ãÿáçè ãîéäóì úèáèìÿ âÿ èñòÿäèì úÿìèééÿòèí èøëÿðèíäÿí
õÿáÿðäàð îëàì. ßââÿë ýåòäèì õÿçèíÿäàðûí éàíûíà âÿ ñîðóøäóì êè,
úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð?
Õÿçèíÿäàð ìÿíÿ úàâàá âåðäè êè, úÿìèééÿòèí èéèðìè àëòû ìàíàò ïóëó
âàð. Äåäèì:
– Ìöìêöíäöðìö êèòàá âÿ äÿôòÿðëÿðè ýþðìÿê? – Äåäè:
– Ñÿíèí íÿ èõòèéàðûí âàð? – Äåäèì:
– ßëèìäÿ ãÿáçèì âàð. – Äåäè:
– Ãÿáç ëàçûì äåéèë. – Äåäèì:
– Áÿ íÿ ëàçûìäû? – Äåäè:
– Ðåâîëâåð ëàçûìäûð.
Ãîéäóì ýåòäèì.
Áÿëè, ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöê. Ýþðöì íÿäÿí äàíûøûðûã?.. Ùÿ,
ãÿáçäÿí…
Áÿëè, ãÿáç. Þçýÿ òàéôàëàðûí è÷èíäÿ ãÿáç ñàùèáëÿðè ÿýÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áèð øåéÿ ãÿðàð âåðñÿëÿð, ýÿðÿê õÿçèíÿäàð ùÿìèí ãÿðàðäàäà ÿìÿë
åëÿñèí; àììà Áàêûäà áåëÿ äåéèë: íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, Áàêûäà úÿìèééÿòèí
154
öçâëÿðè êå÷ÿí èë éûüûøûá ãÿðàð âåðäèëÿð êè, ôëàí òÿëÿáÿéÿ áó ãÿäÿð ïóë
âåðèëñèí, àììà õÿçèíÿäàð ðàçû îëìàäû âÿ âåðìÿäè. Öçâëÿð äÿ äåäè êè:
– Åéáè éîõäóð, ôÿäàéÿò øÿâÿì*.
Ñþçöìöçö ãóðòàðäûã.
Âÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”äàí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, ÿýÿð ãöñóðóìóç îëñà, áèçè
áàüûøëàñûí; ÷öíêè ãÿçåò÷è ýÿðÿê ùå÷ êÿñè þçöíäÿí èíúèòìÿñèí. Äîüðóñó,
áèç áèð àç õàìûã âÿ î úöð éàçìàüû áàøàðìûðûã êè, áèð ïàðà àäàì áèçäÿí
èíúèìÿñèí. Ëàï éàõøû îëàðäû êè, “Òÿçÿ ùÿéàò” Áàêû úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñè áàðÿñèíäÿ áèð ìÿãàëÿ éàçàéäû âÿ áèçèì ö÷öí äÿ áèð íöìóíÿ îëàéäû. Áèç äÿ ýþðÿéäèê êè, íåúÿ ëàçûìäûð éàçìàã êè, ùå÷ êÿñ èíúèìÿñèí.
ÌßÑËßÊ
“Òÿçÿ ùÿéàò” äåéèð êè, ãÿçåò÷è ýÿðÿê ãÿçåòÿñèíè åëÿ éàçà êè, ùÿð
êÿñè þçöíäÿí èíúèòìÿéÿ.
Äÿõè áóíäàí äà àøêàð ñþç îëà áèëìÿç. ßýÿð ãÿçåò÷è úàìààòû
þçöíäÿí èíúèòñÿ, äÿõè êèìÿ ëàçûì îëàúàã îíóí ãÿçåòè?
Áèç áóíó ÷îõäàí áèëèðèê. Äîüðóäàí äà, áèç ãÿçåòèìèçè òÿçÿ
áàøëàéàíäà õÿéàëûìûçäà ãîéìóøäóã ùå÷ êÿñè þçöìöçäÿí èíúèòìÿéÿê
âÿ áàúàðäûüûìûç éåðÿ êèìè ùàìûíû þçöìöçÿ ðàüèá åëÿéÿê* êè, ãÿçåòèìèçè ÷îõ îõóñóíëàð âÿ áèçÿ ÷îõ àáóíÿ éàçûëñûíëàð.
Àììà Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí, ãîéìàäû äöç éîëóìóçíàí ýåäÿê.
Åëÿ ÿââÿëèíúè íþìðÿäÿí áàøëàäûã áèæ-áèæ ñþçëÿð éàçìàüà. Îíà
ñàòàøìàüà, áóíà äîëàøìàüà. Äåìÿê êè, “à÷ìàìûø ãàïû” ãîéìàäûã âÿ
àõûðäà ùàìûíû þçöìöçäÿí èíúèòäèê. ßââÿëëÿð ýåíÿ àç-÷îõ ìöøòÿðèìèç
âàð èäè, àììà èíäè ýÿëäèêúÿ àçàëûð.
Àììà áó ýöíäÿí áèç ìÿñëÿêèìèçè äÿéèøèðèê âÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí
ñþçöíÿ áàõûá äÿõè áóíäàí ñîíðà åëÿ éàçàúàüûã êè, ìöñÿëìàíëàðûí
ÿôêàðûíà ìöâàôèã îëñóí, éÿíè îíëàðûí êåéôèíúÿ îëñóí, îíëàðûí ðÿéè èëÿ äöç
ýÿëñèí âÿ åëÿ ìÿòëÿáëÿð éàçàúàüûã êè, ùàìû áèçäÿí ðàçû ãàëñûí.
Éÿíè, äîüðóäàí äà áó äà áèð èøäè êè, ãÿëÿìè àë ÿëèíÿ, éåòÿíÿ éåò,
éåòìÿéÿíÿ äÿ áèð äàø àò?
______________
* Ãóðáàíûí îëóì, ñÿíÿ ôÿäà îëóì
155
Âÿ áèð äÿ áóíóí àõûðû íÿ îëàúàã? Áèð ýöí îíà ñàòàøàðñàí, ñàáàù
áóíóí öñòöíÿ ýöëÿðñÿí, î áèðè ýöí àéðûñûíà äîëàøàðñàí âÿ ëàï àõûðäà äà
äöíéàíû þçöíÿ äöøìÿí åëÿðñÿí âÿ ëàï àõûðäà äà áèðúÿ íÿôÿð äÿ ìöøòÿðè
òàïìàçñàí âÿ ìèëéîí÷ö äà îëñàí, àõûðäà ãÿçåòèíè áàüëàðñàí.
Äîüðóäàí äà áåëÿäè; ýþðöðñÿí áèð òÿðÿôäÿí íóõàëûëàð áèçäÿí èíúèéèð
êè, íèéÿ éàçûðñàí “íóõàëûëàðûí ãèðàÿòõàíàñû à÷ûëàíäàí ãèðàÿòõàíàíûí ãÿçåòëÿðè âÿ ñòîëëàðû ùàìáàëëàðûí äàëûíäàí éåðÿ äöøöð – Áèð àé áóðà êþ÷öð,
áèð àé î áèðè åâÿ êþ÷öð”.
Äîüðóäàí äà áèçÿ äåéÿí ýÿðÿê êè, àõûð ñÿíÿ íÿ äÿõëè âàð? Íóõà
ùàðà, áèç ùàðà, áèçÿ íÿ áîðúäó êè, Íóõà úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñèíèí íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð? Áèçÿ íÿ áîðúäó êè, úÿìèééÿòèí èêè éöç ìàíàòû íåúÿ îëäó?
Àøêàðäû êè, íóõàëûëàðûí ùàìûñû èíäè áèçíÿí îëóáëàð äöøìÿí. Èíäè,
ìÿñÿëÿí, ýþòöðöá éàçàã êè, Áàêûäà ìöñÿëìàí áàçàðûíäà éîë èëÿ ýåäÿíëÿðè “ùà1-ùóéà” áàñûðëàð, ñþç éîõ êè, áàêûëûëàð áóíó îõóéàíäà áèçäÿí
èíúèéÿúÿêëÿð.
Äîüðóäàí äà áèçÿ äåéÿí ýÿðÿê êè, Òèôëèñäÿ îòóðà-îòóðà Áàêû èëÿ íÿ
èøèìèç âàð?
Ìÿñÿëÿí, áèç ùàðà, ñÿðäàð Ìÿíñóð ùàðà êè, éàçûðûã “èêè åøøÿéèí àðïàñûíû áþëÿ áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ Ðÿøòäÿí ãà÷ûá ýåäèá Òåùðàíäà ïîñòëàðûí
ðÿèñè îëóá”.
Úÿùÿííÿìÿ îëóá, ýîðà îëóá, áèçÿ íÿ äÿõëè âàð?!
(ùÿëÿ ãóðòàðìàäû)
Çÿëè
ÇÀÐÀÔÀÒ
ßââÿëèíúè äÿôÿ ìÿí “Èðøàä”ûí 65-úè íþìðÿñèíè îõóéàíäà åëÿ áèëäèì êè, Øàìàõû äåïóòàòû Íÿúÿô Éÿùéà îüëóíóí ìÿêòóáó âÿ Àüàéåâèí
áó ìÿêòóáà úàâàáû úèääè ñóðÿòäÿ éàçûëûáëàð, àììà èêèíúè äÿôÿ îõóéóá
ýþðäöì êè, Íÿúÿô Éÿùéà îüëóíóí äÿ ìÿêòóáó çàðàôàòíàí éàçûëûá, Àüàéåâèí úàâàáû äà çàðàôàòíàí éàçûëûá.
Ùÿð êÿñ èñòÿéèð êè, áó éàçûëàðûí çàðàôàò, éà úèääè îëìàãëàðûíû áàøà
äöøñöí, “Èðøàä”ûí 65-úè íþìðÿñèíè òàïñûí âÿ Íÿúÿô Éÿùéà îüëóíóí
ìÿêòóáó èëÿ Àüàéåâèí úàâàáûíû áèð äÿ îõóñóí.
_______________
* Äîñò åëÿéÿê, ðÿüáÿò îéàäàã
156
Íÿúÿô Éÿùéà îüëóíóí ìÿêòóáó “Èðøàä” èäàðÿñèíÿ éåòèøÿí âàõò
Àüàéåâ åëÿ áèëèá êè, áó ìÿêòóá çàðàôàòíàí éàçûëûá âÿ áó ñÿáÿáäÿí
Àüàéåâ äÿ ýþòöðöá çàðàôàòíàí úàâàá éàçûá.
Ìîëëà Íÿñðÿääèíäÿí ãàáàã áåëÿ çàðàôàòëàð éîõ èäè; èíäè ùàìû Ìîëëà
Íÿñðÿääèíÿ áàõûá áàøëàéûáëàð çàðàôàòíàí éàçìàüà.
Áàøëàéàã Íÿúÿô Éÿùéà îüëóíóí ìÿêòóáóíäàí. Àììà áóðàäàí áèð
ùàøèéÿ ÷ûõûá áóíó äà ÿðç åäèðèê êè, áó ìÿêòóáó Íÿúÿô Éÿùéà îüëó éàçìàéûá, áó ìÿêòóáó Ùàúû Ìÿúèá ÿôÿíäè éà þçö éàçûá, éà þç éàâûã
àäàìëàðûíûí áèðèíÿ éàçäûðûá; îíäàí þòðö êè, Íÿúÿô Éÿùéà îüëó áó úöð
êàüûçëàðû éàçà áèëÿí àäàì äåéèë âÿ áóíó øàìàõûëû ãàðäàøëàðûì òÿñäèã
åäÿ áèëÿð.
Ùÿëÿ áóíóí åéáè éîõäóð. Áåëÿ ùåñàá åäÿê êè, Íÿúÿô Éÿùéà îüëó
þçö éàçûá; êå÷ÿê ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíà.
Íÿúÿô Éÿùéà îüëó éàçûð êè, “Áó ìöÿççÿì èëåéù øÿõñèí (éÿíè ãàçû
Ùàúû Ìÿúèá ÿôÿíäèíèí) ìèëëÿò éîëóíäà, èòòèùàä, èòòèôàã, òÿðÿããè âÿ
ìààðèô éîëóíäà ýþñòÿðäèéè ñÿéëÿðè âÿ åòäèéè úèääö úÿùäëÿðè áèð-áèð òåäàä
åòìÿéè* àðòûã áèëèðÿì”.
Èíøàëëàù, Íÿúÿô Éÿùéà îüëó áó ñþçëÿðè ýöëìÿêäÿí þòðö äåéèð;
îíäàí þòðö êè, ìèëëÿòèí èòòèùàä âÿ èòòèôàãû éîëóíäà Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí
ñÿéè ìÿùç áó îëóáäóð êè, þç ñåêðåòàðû** Ãàéûáîâà éåð à÷ìàãäàí þòðö
ýåúÿäÿ áèð äÿôÿ Íÿúÿô Éÿùéàéåâè ýþíäÿðèá èíñïåêòîð Ëåîíòèéåâèí åâèíÿ êè, ñöííö âÿ øèÿ óøàãëàðû ö÷öí èêè åëìè-èëàùè ìöÿëëèìè ñàõëàñûí âÿ áó
úÿùÿòäÿí øàìàõûëûëàðûí è÷èíÿ ñöííö âÿ øèÿ ìÿñÿëÿñè ñàëûá.
Òÿðÿããè âÿ ìààðèôÿ äÿ ýÿëÿíäÿ Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí áàðÿñèíäÿ
áèç áóíó ÿðç åäÿ áèëÿðèê: ÿââÿëÿí, úÿíàá Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè Úöìÿ
ìÿñúèä ìÿäðÿñèíèí íèçàìûíû ïîçäó âÿ ìîëëàëàðà âÿãôäÿí âåðèëÿí ìÿâàúèá âÿ èàíÿíè êÿñäèðäè êè, ãàçû Èáðàùèì Õÿëèë ÿôÿíäèíèí þâëàäû ìöäÿððèñëèê åäèá øþùðÿòëÿíìÿñèíëÿð âÿ Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí íöôóçóíó
ÿêñèëòìÿñèíëÿð.
ßýÿð úÿíàá Íÿúÿô Éÿùéàéåâ òÿðÿããè âÿ ìààðèô éîëóíäà ÷àëûøìàã
áóíà äåéèð, äÿõè áèð þçýÿ èø! Éîõñà Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè ùàíñû ìÿäðÿñÿíè çÿìàíÿéÿ ýþðÿ òÿðòèáÿ ãîéäó âÿ ãûðõ-ÿëëè ìîëëàéà òÿëèì âåðäè?
Íÿ âàõò ìöíòÿçÿì, äàâàìëû, ìöòÿÿääè ìöäÿððèñëè*** áèð ìÿäðÿñÿ âöúóäà ýÿòèðäè, ñàâàéû îíäàí êè, áàúûñû îüëó ö÷öí áèð éàëàí÷ûã ìÿêòÿá
________________
* Ñàéìàüû
** Êàòèáè
*** Áèð íå÷ÿ ìöÿëëèìè îëàí
157
à÷äûØðäû âÿ î äà êè, ìþìöí ìöñÿëìàíëàðûí äóàñûíûí áÿðÿêÿòèíäÿí
ãîéäó ýåòäè èøèíÿ.
Áèð-èêè ãîùóì âÿ ÿãðàáàñûíäàí âÿ áèð íå÷ÿ äþâëÿòëè òàíûøëàðûíäàí
ñàâàéû Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí êèìÿ ôàéäàñû äÿéäè?
Áåëëÿðèíè èñìÿòëè ãûçëàðà îâóøäóðàí Ùÿìèä ïàøàëàðû âÿ Ùàúû Ìóñòàôàëàðû âÿ ãåéðè éîëäàøëàðûíû ìÿúëèñëÿðèí ñÿäðèíäÿ ÿéëÿøäèðÿí, èêèãàò
îëóá îíëàðà ùþðìÿò âÿ òÿçèì ýþñòÿðÿí âÿ áó ñóðÿòëÿ îíëàðûí áÿä ÿìÿëëÿðèíÿ ðþâíÿã âåðÿí Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè äåéèëìè?
Ùÿð èë äþâëÿòëè ùàúûëàðà êàüûç éàçûá ôÿãèðëÿðèí ùàããû îëàí çÿêàò ïóëëàðûíû éûüàí, áèñàâàä âÿ íàäàí ìîëëàëàðà øÿùàäÿòíàìÿ âåðÿí Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè äåéèëìè?
Áÿëè, ùÿëÿ áóíëàðûí åéáè éîõäóð, êå÷ÿê Íÿúÿô áÿéèí ìÿêòóáóíà.
Úÿíàá Íÿúÿô Éÿùéàéåâ äåéèð êè, Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí åâè ìÿâàúèá èëÿ òèêèëìÿéèá; ÷öíêè èéèðìè áåø ìàíàò ìÿâàúèá èëÿ ÿëëè ìèí ìàíàòëûã åâ òèêäèðìÿê îëìàç.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí áó äîüðóëóãäà ñþçöí ãàáàüûíäà äÿõè áèð ñþç
äàíûøìàüà àúèçäèð âÿ ëàêèí ñþç áóðàñûíäàäûð êè, Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí
ãåéðè áèð éåðäÿí, ãåéðè áèð ìöëê âÿ ìÿàøäàí, ãåéðè áèð êÿíä âÿ êÿñÿêäÿí ìÿäàõèëè éîõäóð. Áÿñ ÿëëè ìèí ìàíàòëûã, éà èéèðìè áåø ìèí ìàíàòëûã åâ ìÿýÿð ýþáÿëÿêäèð êè, þçö-þçöíÿ éåðèí àëòûíäàí ïûðòäàéûá ÷ûõñûí?
Àììà þç àðàìûçäûð, Äèéàëëû êÿíäèíèí áàðÿñèíäÿ Íÿúÿô Éÿùéà îüëó
áèð àç çàðàôàò åëÿéèð; îíäàí þòðö êè, Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí Äèéàëëû êÿíäèíäÿêè àòàäàí ãàëìà åâè ìÿùç èêè-ö÷ äÿíÿ áàëàúà þðòöëöäÿí èáàðÿòäèð.
Ùÿëÿ áóíóí åéáè éîõäóð, áó äà ùÿëÿ ãàëñûí.
Úÿíàá Íÿúÿô Éÿùéà îüëó éàçûð êè: “Ìÿí úÿìè èñëàì òÿðÿôèíäÿí
âÿêèëÿì”.
Áóðàäà áèð ñþç éàäûìà äöøäö:
Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàñû ìÿðùóì Ìîëëà Òàðãóëó ùÿìèøÿ äåéÿðäè
êè, Äàíàáàø êÿíäè éåð öçöíöí “ýþáÿéè” -äèð; éÿíè ìÿðêÿçèäèð.
Éàçûã Ìîëëà Òàðãóëó, Àëëàù ñÿíÿ ìèí ðÿùìÿò åëÿñèí! Èíäè ñàü îëàéäûí âÿ ýþðÿéäèí êè, äöíéàäà Øàìàõû äà âàð èìèø âÿ áó Øàìàõûäà Éÿùéàéåâëÿð âàð èìèø êè, þçëÿðèíè úÿìè èñëàì òÿðÿôèíäÿí âÿêèë ùåñàá
åëÿéèðëÿð.
Éàçûã Äàíàáàø êÿíäè, áÿ ñÿí íÿ âàõò Éÿùéàéåâÿ âÿêàëÿòíàìÿ
ýþíäÿðäèí?
Âàãåÿí ùÿð êÿñ Íÿúÿô Éÿùéàéåâèí ìÿêòóáóíó îõóñà, åëÿ áèëÿúÿê
êè, Éÿùéàéåâ çàðàôàò åëÿéèð âÿ áè÷àðÿ Àüàéåâ äÿ åëÿ áèëèá êè, Éÿùéàéåâ
158
çàðàôàò åëÿéèð âÿ Àüàéåâ äÿ Éÿùéàéåâÿ áàõûá ýþòöðöá çàðàôàòíàí
úàâàá éàçûá.
Èíäè éàçûã øàìàõûëûëàð äà åëÿ áèëèðëÿð êè, Àüàéåâèí úàâàáû úèääè áèð
úàâàáäûð: ìÿñÿëÿí, Àüàéåâ éàçûð: “Óñòàäè-êàìèëèìèç îëàí Ùàúû Ìÿúèä
ÿôÿíäè”.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí äÿ èãðàð åäèð êè, Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè óñòàäè-êàìèëäèð. Áóíà äà äÿëèëèìèç áóäóð êè, Ùàúû ÿôÿíäè èíäèéÿ êèìè ùå÷ áèð ùÿãèãè
àëèìè éàâûüûíà ãîéìàéûá; ùÿòòà ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí èêèñèíè äÿ ãóäðÿòñèç
âÿ úàùèë ìîëëàëàðäàí òÿéèí åëÿòäèðèá êè, ñèðëÿðèíè âÿ ïîëèòèêàñûíû à÷ìàñûíëàð âÿ îíà ãóë êèìè òàáå îëñóíëàð; íåúÿ êè, èíäè îëóðëàð.
Ñîíðà Àüàéåâ éåíÿ çàðàôàòíàí éàçûð: “Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè àëÿìèèñëàìà áþéöê-áþéöê õèäìÿòëÿð åòìÿêëÿ úöìëÿ ìöñÿëìàíëàðûí þùäÿñèíÿ ÿâÿçè îëìàéàí ìèííÿòëÿð ãîéìóøëàð. Úàíëàðû èëÿ, äèëëÿðè èëÿ, ãÿëÿìëÿðè èëÿ áó äàèðÿäÿ ôÿäàêàðëûãëàð åäèáëÿð âÿ áó úÿùÿòäÿí ìÿëàçöëìþìèíèí âÿ ìÿëúÿöë-ìöñëèìèíäèðëÿð”*.
Éÿãèí êè, áè÷àðÿ øàìàõûëûëàðûí ùå÷ ôèêðèíÿ äÿ ýÿëìÿéèá êè, áó ñþçëÿð
ýöëìÿêäÿí þòðö éàçûëûáëàð.
Áÿëè, úàíëàðû èëÿ ôÿäàêàðëûã åäèáëÿð. Áÿëè, úàíëàðû èëÿ, éÿíè áÿäÿíëÿðè
èëÿ, éÿíè ôÿäàêàðëûã åëÿéÿ-åëÿéÿ ÿðèéèá ÷þïÿ äþíöáëÿð.
Áóíó øàìàõûëûëàð áèçäÿí éàõøû áèëèðëÿð. Àõûðäà þëìÿäèê, áóíó äà
ýþðäöê, øþùðÿòïÿðÿñòëèê, òàìàùêàðëûã, òÿðÿôýèðëèê, òÿíïÿðâÿðëèê**, ìöñòÿáèäëèê âÿ ìöùèáðèéàñÿòëèê êèìè òÿáèÿòëÿðèí ñàùèáèíÿ ìÿëàçöë-ìþìèíèí âÿ ìÿëúÿöë-ìöñëèìèí àäû ãîéäóëàð.
Áèð äÿ Àüàéåâ äåéèð êè, Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäèíèí áàðÿñèíäÿ “Èðøàä”
èäàðÿñèíÿ ýþíäÿðèëÿí éàçûëàðû “áèð äÿñòÿ ãàéûðìûøàì, èíøàëëàù Ùàúû
ÿôÿíäèíèí ùöçóðóíà òÿãäèì îëóíàð”.
Áó ñþçëÿð äÿ çàðàôàòäûð; îíäàí þòðö êè, ãÿçåò÷èëèê âÿçèôÿñèíè Àüàéåâ
ùàìûäàí éàõøû áèëèð.
Áó èøëÿðèí ùàìûñûíû àäàì ìöëàùèçÿ åëÿéÿíäÿ àäàìûí éàäûíà, ìÿñÿëÿí, Çÿíýÿçóð àúëàðû äöøöð. Ñîíðà àäàì þçö-þçöíÿ äåéèð êè, äÿõè íèéÿ öðÿéèìè ñûõûðàì? Øàìàõûäà êè, “ìÿëúÿöë-ìöñëèìèí” âàð, äÿõè íèéÿ
öðÿéèìè ñûõûðàì?!
Ñîíðà àäàìûí éàäûíà âÿùøè Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû äöøöð; àäàì éåíÿ þç-þçöíÿ äåéèð êè, äÿõè íÿ ãÿì åëÿéèðÿì. Øàìàõûäà êè, “ìÿëàçöëìöñëèìèí” âàð.
______________
* Ìþìèíëÿðèí õàäèìè âÿ ìöñÿëìàíëàðûí öìèäè, ïÿíàùû
** Þç úàíûíû èñòÿìÿê, þç õåéðèíè ýöäìÿê
159
Ñîíðà àäàìûí éàäûíà ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðèí àéàüûíûí àëòûíäà ïàéèìàë
îëàí âÿ éàâàø-éàâàø ìÿòðóê îëìàüà* öç ãîéàí ìöñÿëìàí ìèëëÿòëÿðè
äöøöð, éåíÿ àäàì äåéèð êè, íèéÿ ãöññÿ åëÿéèðÿì, Øàìàõûäà Ùàúû Ìÿúèä
ÿôÿíäè êèìè “ïÿíàùýàùûìûç” âàð.
Ñîíðà àäàìûí éàäûíà éåíÿ ÷îõ-÷îõ øåéëÿð äöøöð; àììà ñþçö
ìöõòÿñÿð ñþéëÿìÿê áóíëàðûí ùàìûñûíäàí éàõøûäûð.
ÃÀÉÛÐÌÀ ÙßÄÈÑËßÐ
Áèç êå÷ÿí âàõòëàðäà áèð íå÷ÿ äÿôÿ áóíó äåìèøèê êè, âàèçëÿðèìèç
ìÿñúèäëÿðäÿ ñþéëÿäèêëÿðè ùÿäèñëÿðèí éöç ùèññÿäÿí äîõñàí äîããóç
ùèññÿñè ãàéûðìà ùÿäèñäèð.
Áèçèì áó ñþçëÿðèìèçäÿí þòðö ÷îõ àäàì äåéèðäè êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí
éîëäàí ÷ûõûá. Èíäè, Àëëàùà øöêð îëñóí êè, Áàêû úàìààòû úÿíàá Ùàúû
Ìèðçÿ ßáóòöðàá Àõóíä îüëó ìþâëóä ýöíö ñþéëÿäèéè íèòãè åøèòäèëÿð.
Ùÿìèí íèãèí ñóðÿòè “Èðøàä”ûí 69-úó íþìðÿñèíäÿ éàçûëûá. Ùàúû Ìèðçÿ
ßáóòöðàá ùÿçðÿòëÿðèíèí ùàìàí ýöí áóéóðäóüó ñþçëÿðèí áèðè äÿ áóäóð
êè, “ìöñÿëìàíûí è÷èíÿ íèôàãû âÿ àéðûëûüû ñàëàí ãàéûðìà ùÿäèñëÿðäèð”.
Áÿñ èíäèéÿ êèìè Ìîëëà Íÿñðÿääèí íÿ äåéèðäè?
Àëëàù Ùàúû Ìèðçÿ ßáóòöðàá Àõóíä îüëóíóí âöúóäóíó áèáÿëà
åëÿñèí. Àõ, áó ãàéûðìà ùÿäèñëÿð! Ìÿíè ãîúàëäàí áó ãàéûðìà ùÿäèñëÿðäèð.
Êå÷ÿí âàõòëàðäà Ãàïàçëû êÿíäèíäÿ ìÿíèì áèð ÿìèì âàð èäè; àäû
Ùàúû Íÿçèðãóëó èäè. Áó ÿìèìèí ö÷ àðâàäû âàð èäè. Ìÿí óøàãëûãäà àéäà
áèð äÿôÿ ÿìèìýèëÿ ãîíàã ýåäÿðäèì âÿ ùÿð äÿôÿ ýåäÿíäÿ ýþðÿðäèì êè,
ÿìèì òÿçÿ áèð þâðÿò ñèüÿ åëÿéèá. Áèð äÿôÿ ñîðóøäóì êè, “ÿìè, ìàøàëëàù,
íÿ ÷îõ ìÿøüóëèééÿò åëÿéèðñÿí?” ßìèì ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè:
– Áàëà, ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí âÿ Ìîëëà Òàðãóëó áóéóðäóüó ùÿäèñëÿðè
åøèòìÿéèáñÿí. Ìîëëà Òàðãóëó äåéèð êè, “úèíàáÿò ãöñëèíèí ùÿð áèð çÿððÿñèíäÿí éåòìèø èêè ìèí ìÿëàèêÿ õÿëã îëóíóð âÿ áó ìÿëàèêÿëÿð ãèéàìÿò
ýöíö ãöñë ñàùèáèíè ãàíàòëàðûíûí öñòöíÿ àëûá, ãàëõûçàúàãëàð ýþéëÿðÿ âÿ
ýÿçäèðÿúÿêëÿð”.
______________
* Òÿðê îëìàüà, éîõ îëìàüà
160
ßìèìèí ñþçöíö ìÿí î âÿäÿ áàøà äöøìÿçäèì; àììà ñîíðà áàøà
äöøäöì.
Áÿëè, ãàéûðìà ùÿäèñëÿðäÿí äàíûøûðäûã. Àëëàù Ùàúû Ìèðçÿ ßáóòöðàá
úÿíàáëàðûíû ñÿëàìÿò åëÿñèí. Ùÿð÷ÿíä áèç àõóíäóí èëòèôàòûíäàí ìÿùðóìóã, àììà ùàãã ñþçÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí úàíû ãóðáàí!
“ÒßÐÚÖÌÀÍ”ÛÍ ÔÈÒÂÀÑÛ
Ìþùòÿðÿì “Òÿðúöìàí” ãÿçåòè 36-úû íþìðÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèð êè,
äóìàíûí ìöñÿëìàí öçâëÿðèíäÿí 5 íÿôÿð âÿêèë èñëàì ìÿçùÿáèíè àòûá,
“èø÷èëÿð” ìÿçùÿáèíè ãÿáóë åëÿéèáëÿð âÿ èêè íÿôÿð âÿêèë éåíÿ ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí ÷ûõûá, ñîñéàë-äåìîêðàò ìÿçùÿáèíÿ äàõèë îëóáëàð.
“Òÿðúöìàí”ûí áó ñþçëÿðèíè îõóéàíäà êå÷ÿí ýöíëÿð éàäà äöøöð.
Èë éàðûì áóíäàí ãàáàã Òèôëèñäÿ áèð ïàðà ìöñÿëìàíëàð ãûðìûçû áàéðàã
ýþòöðöá, “Éàøàñûí ùöððèééÿò!” – äåéèá êö÷ÿëÿðè äîëàíàíäà, áþéöê ìîëëàëàðûìûç úàìààòà áóéóðóðäóëàð: “Áàõìàéûí áó àõìàãëàðûí ñþçöíÿ,
áóíëàð ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí ÷ûõûáëàð!”.
Åëÿ èíäè “Òÿðúöìàí” äÿ áåëÿ áóéóðóð.
Éàçûã Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí àüà, íèéÿ ñÿíè ãàòûð öñòÿ ìèíäèðèá Òÿáðèçäÿí ÷ûõàðäûá ãîâäóëàð? Ñÿíèí ýöíàùûí íÿ èäè, ñÿí íÿ äåéèðäèí êè? Ñÿí
äåéèðäèí êè, “áó ìÿøðóòÿ÷èëÿð éîëäàí ÷ûõûáëàð”. Áÿñ ñÿíè íèéÿ áó ýöíÿ
ñàëäûëàð êè, “Òÿðúöìàí” ãÿçåòè êèìè ñÿíèí ùÿììÿñëÿêèí âàð èìèø!
“Òÿðúöìàí” éàçûð êè, “èø÷èëÿð”èí ìÿðàìíàìÿñè øÿðèÿòÿ çèääèð. Îíäàí þòðö êè, èø÷èëÿð õöñóñè ìöëêèëÿðèí çÿùìÿòêåøëÿðÿ òÿãñèì îëóíìàñûíû
òÿëÿá åäèðëÿð âÿ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ìöëê ñàùèáëÿðè ðàçû îëìàéàúàãëàð âÿ
îíëàðäàí àëûíàí ìöëêëÿð ãÿñá îëàúàãëàð âÿ áó ìöëêëÿðäÿ íàìàç ãûëìàã
îëìàéàúàã.
Äåìÿê, “Òÿðúöìàí”ûí ôÿðìàéèøèíäÿí áó ÷ûõûð êè, ìÿñÿëÿí, áöòöí
Ìàêó õàíëûüûíäà òÿê áèðúÿ Ìöðòÿçà Ãóëóõàí ãûëäûüû íàìàç äöðöñòäöð
âÿ ÿýÿð Ìàêó òîðïàüûíûí èñòÿð áèð ãàðûøû äà ðÿèééÿòèí áèðèíÿ âåðèëÿ âÿ áó
ðÿèééÿò ùÿìèí áèð ãàðûø éåðäÿ íàìàç ãûëà, – íàìàçû áàòèë îëàúàã.
Õöëàñÿ, “Òÿðúöìàí” ùàìàí íþìðÿñèíäÿ ÷îõ ñþçëÿð äàíûøûð; ìÿñÿëÿí, áàøëàéûá êå÷ÿí òöðê ïàäøàùëàðûíäàí âÿ òÿðèôëÿéÿ-òÿðèôëÿéÿ ýÿëèá
161
÷ûõûð àõûðà. Ìÿñÿëÿí, éàçûð êè, Àëëàù îíëàðà ðÿùìÿò åëÿñèí, áèçèì ö÷öí
ýþçÿë-ýþçÿë àäÿòëÿð ãîéóá ýåäèáëÿð.
Áÿëè, ùÿãèãÿò Àëëàù îíëàðà ðÿùìÿò åëÿñèí! Îíäàí þòðö êè, áèçèì ö÷öí
ýþçÿë “àäÿòëÿð” ãîéóá ýåäèáëÿð.
Àììà, íÿóçöáèëëàù*, ìÿíèì éàäûìà áåëÿ ýÿëèð êè, êå÷ÿí òöðê ïàäøàùëàðû ãóëäóðáàøû êèìè áèð çàä èìèøëÿð. Ìÿíèì áåëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, îíëàðûí áèðúÿ äÿôÿ âÿ ôèêèðëÿðèíäÿ îëìàéûá áèç áè÷àðÿéÿ áèð ýöí àüëàñûíëàð.
Ìÿíèì áåëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, îíëàðûí àðçó âÿ ìÿøüÿëÿëÿðè þâðÿòáàçëûã,
óøàãáàçëûã âÿ ìèëëÿòèí ñÿàäÿòèíè þç íÿôñëÿðèíÿ ãóðáàí åëÿìÿê èäè.
Àëëàùö ÿêáÿð, Àëëàùö ÿêáÿð!
“Òÿðúöìàí” êå÷ÿí ïàäøàùëàðû òÿðèôëÿéèð, “Òÿçÿ ùÿéàò” èíäèêè ïàäøàùëàðû òÿðèôëÿéèð; àììà áó íàèíñàôëàð áèðúÿ áóíó äåìèðëÿð êè, áÿñ áèç
éàçûüà íÿ ãàëñûí.
Ùÿ, éàäûìà äöøäö, ãîé äåéèì, ñîíðà éàäûìäàí ÷ûõàð:
“Òÿçÿ ùÿéàò” 7-úè íþìðÿñèíäÿ áèçè äÿ çîðíàí ÷ÿêèð êè, îñìàíëû
ñóëòàíûíà ñÿúäÿ åëÿéÿê âÿ éàçûð êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âÿ úÿìè ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè îñìàíëû ñóëòàíûíû çàòè-àëè ùåñàá åäèð.
Éàçûã “Òÿçÿ ùÿéàò” íÿ åëÿñèí, Êöêÿìÿðäÿí òÿçÿ ýÿëèá âÿ “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí íÿ éàçûëàðûíû ýþðöá, íÿ äÿ øÿêèëëÿðèíè.
Áÿëè, “Òÿðúöìàí”äàí äàíûøûðûã.
Òà íÿ äàíûøàã?
ÎÕÓÚÓËÀÐÛÌÛÇÀ
Ìÿúìóÿìèçèí 15-úè íþìðÿñèíäÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí ìÿñëÿêè áàðÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äàíûøìûøäûã. Áèçèì áó ñþçëÿðèìèçÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí
àúûüû òóòóá áàøëàéûá áèçèì õöñóñóìóçäà êö÷ÿ ñþéöøëÿðè ñþéìÿéÿ. Áó
ñþéöøëÿðÿ áèç úàâàá éàçìàéàúàüûã âÿ áóíà äà èêè ñÿáÿá âàð: ÿââÿëà,
ìÿúìóÿìèçäÿ éåð àçäûð âÿ èõòèéàðûìûç éîõäóð áó àç éåðè ãÿðÿçè-øÿõñè
ìöíàñèáÿòèëÿ âóðóøìà ìåéäàíû åäÿê.
Ñàíèéÿí, èíäèêè ùàëûìûçû íÿçÿðÿ àëûá Ãàôãàçäà ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíèí ÷îõàëìàñûíû ãÿíèìÿò ùåñàá åäèðèê âÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí þçöíöí
äÿ úàìààòûìûç ö÷öí íàôå îëìàüûíû äàíìûðûã, áó øÿðò èëÿ êè, ÿââÿëèíúè
_______________
* Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, öçäÿí èðàã
162
íþìðÿíèí áàø ìÿãàëÿñèíè âÿ ãàëàí íþìðÿëÿðäÿ áèð ïàðà ìÿääàùàíÿ
ìÿíçóìÿëÿðè úûðûá òîëëàéàã Êàñïè äÿðéàñûíà.
ßýÿð áóíäàí ñîíðà “Òÿçÿ ùÿéàò” ìÿñëÿêèíÿ òÿüéèð âåðìÿéèá ýåíÿ
áàøëûéà “àé Ñîëòàí, ãàäàí àëûì, àé ùàúû, áàøûíà äîëàíûì”, – áèð ãÿçåò
äàèðÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàìàã øÿðòèëÿ, ýåíÿ ùÿðäÿí-áèð “Òÿçÿ
ùÿéàò”äàí äàíûøìàüà âÿäÿ âåðèðèê.
Áèð øåé éàäûìûçà äöøäö: “Òÿçÿ ùÿéàò” äåéèð êè, áèç äþâëÿòëèëÿðè î
ãÿñä èëÿ ïèñëÿéèðèê êè, áèçÿ ïóë âåðñèíëÿð.
Àììà áèç äÿ äåéèðèê êè, “Òÿçÿ ùÿéàò” äþâëÿòëèëÿðÿ î ãÿñä èëÿ òÿìÿëëöã åäèð êè, îíà ïóë âåðñèíëÿð.
Êèìèí ñþçö ùàãäûð?
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ÿëëè àëòû íöñõÿñèíè äèããÿòëÿ îõóéàíëàð áèëèðëÿð êè,
áèç áèð ñþç èëÿ äÿ èøàðÿ åëÿìÿìèøèê êè, áèçèì ïóëà åùòèéàúëûüûìûç âàð,
îíäàí þòðö êè,
“Ùÿð êè áÿä õîä äÿð ñöàë ýöøàäÒà áåìèðÿä íèéàçìÿíä áÿâÿä”
“ßç áåýöçàð âÿ ïàäøàùè êîí
Êÿðäÿíè- áèòÿìÿ áöëÿíä áÿâÿä”.
ÝßÍÚß ÌÎËËÀËÀÐÛÍÀ
Åé Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû!
Ìÿí ñèçäÿí ×îõ àðòûã òÿâÿããå åëÿéèðÿì êè, þç òÿêëèôèíèçè áèëÿñèíèç
âÿ úûçûüûíûçäàí êÿíàðà ÷ûõìàéàñûíûç.
Ñèç ýþðöðñöíöç êè, èíäèéÿäÿê ìÿí ñèçÿ áèð ñþç äåìÿìèøÿì. Àììà
ñèç ìÿíèì ãÿäðèìè áèëìÿäèíèç. Èíäèéÿäÿê ÷îõ âàõò ìÿúëèñëÿðäÿ ìîëëàëàðäàí ñþç äöøÿíäÿ áÿçèëÿðè äåéèðäèëÿð êè, áèçèì Ãàôãàçäà öëÿìà éîõäóð, àììà ìÿí îíëàðà äåéèðäèì êè, “éîõ, åëÿ äàíûøìà, øàéÿä áèð ïàðà
éåðëÿðäÿ öëàìàìûç îëà” âÿ áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ ìÿí áó áèð ïàðà
éåðëÿðÿ êþíëöìäÿ Ýÿíúÿíè äÿ äàõèë åëÿéèðäèì.
Ùåéèô, ùåéèô ìÿíèì öìèäèìÿ âÿ õÿéàëûìà!
Èíäèéÿäÿê ìîëëà ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿñèíäÿ áèç “Ýÿíúÿ” ñþçö ìÿúìóÿìèçäÿ éàçìàìûøûã âÿ áó õöñóñäà ÷îõ éåðäÿí êàüûçëàð àëìûøûã êè, “íÿ
ñÿáÿáÿ Ýÿíúÿ öëÿìàñûíäàí ñþùáÿò à÷ìûðñûíûç?”.
Áèç ýåíÿ ñÿáð åäèðäèê, îíäàí þòðö êè, èíäèéÿäÿê äàíûøìàüûìûçà áèð
ñÿáÿá éîõ èäè.
163
Åé Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû! Ùÿãã -ñÿéèìèç ñèçè òóòñóí!
Âàãåÿí, ìÿí èíäè þç-þçöìÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, íèéÿ ýþðÿñÿí áèç áó
ýöíëÿðÿ ãàëäûã? Ñîíðà þç-þçöìÿ äåéèðÿì êè, áÿëêÿ áèç î ñÿáÿáÿ áó
ýöíëÿðÿ ãàëìûøûã êè, áèçèì öñòöìöçäÿ öëÿìà éîõäóð? Þç-þçöìÿ äåéèðÿì êè, áÿëêÿ åëÿ äîüðóäàí áèçèì è÷èìèçäÿ öëÿìà éîõäóð? Ñîíðà ýåíÿ
þç-þçöìÿ äåéèðÿì êè, ÿýÿð áèçèì è÷èìèçäÿ öëÿìà âàð, äè ïÿñ ùàðäàäûëàð
êè, ýþðñÿíìèðëÿð? Ñîíðà äåéèðÿì áÿëêÿ Áàêûäà, Èðÿâàíäà, Øàìàõûäà,
Íàõ÷ûâàíäà, Ñàëéàíäà, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ, Êàðñäà âàð? (Áóðàäàí ùàøèéÿ ÷ûõûðàì âÿ Êàðñ ãàçèñèíäÿí ëëîòó-ëîòóéàíà òÿâÿããå åäèðÿì êè, ñöííèøèÿ ñþùáÿòèíè àðàäàí ýþòöðñöí. Áàõ, ìÿí þëöì äåéÿíäÿ ñó äóðàð. Ìÿí
þëöì ëîòó-ëîòóéàíà àðàäàí áó úöð ñþùáÿòëÿðè ýþòöð).
Ùÿ, ýÿëÿê ñþùáÿòèìèçÿ.
Åé Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû! Ìÿí èíäèéÿäÿê åëÿ áèëèðäèì êè, ñèçèí òÿêëèôèíèç
õàëãû ìÿñúèäÿ éûüûá îíëàðû âÿç âÿ íÿñèùÿò èëÿ Àëëàù éîëóíà äÿâÿò åòìÿêäèð âÿ ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, ùàìàí òÿêëèôèíèçè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿêäÿí
ñàâàéû äÿõè ñèçèí þçýÿ èøèíèç éîõäóð.
Àììà ìàøàëëàù, ìàøàëëàù, áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñèçèí þçýÿ áèð ïåøÿíèç äÿ âàð èìèø.
Èíäè ìÿëóì îëóð êè, ñèç áè÷àðÿ àâàì úàìààòû éûüûðñûíûç áàøûíûçà,
ñîíðà îðòàëûüà áèð ìåøîê ïóë ãîéóðñóíóç âÿ ÿââÿë þçöíöç äöøöðñöíöç
ñÿúäÿéÿ âÿ ìþùöð ÿâÿçèíÿ ùàìàí ãûçûë ïóëó þïöðñöíöç, ñîíðà äà ÷þíöá
àâàì úàìààòû çîð èëÿ éûõûðñûíûç éåðÿ êè, îíëàð äà ñèçèí êèìè öçö öñòÿ éåðÿ
äöøöá ãûçûëëàðû þïñöíëÿð.
Åé Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû? Áóäóðìó èáàäÿò?
Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, ñèç ìèíáÿðÿ ÷ûõàíäà úàìààòà äåéèðñèíèç: úàìààò, ýþçöíöçö à÷ûí, þç ãÿäðö-ãèéìÿòèíèçè áèëèí, äþâëÿòëè ýþðÿíäÿ áàø ÿéìÿéèí. Àììà èíäè, åé Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû, ñèç þçöíöç áèð ãûçûë òîðáàñû ýþðÿíäÿ, óøàã ãûðìûçû àëìà ýþðÿí êèìè äöøöðñöíöç èìÿêëÿìÿéÿ.
Áóäóðìó ìîëëàëûã?!!
ÌÎËËÀ ÚßÔßÐÃÓËÓ
ßúíàáè ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ ÷îõ ëîòóëàð âàð, ÷îõ àðâàäáàçëàð âàð…
Áèðèñè ýåäÿ áèð íå÷ÿ ìöääÿò Ðóñèéàíûí âÿ Àâðîïàíûí øÿùÿðëÿðèíè
ýÿçÿ âÿ ñîíðà ýÿëÿ ìöñÿëìàí è÷èíÿ âÿ Òÿáðèçè, Òåùðàíû, ßðäÿáèëè,
164
Àñòàðàíû, Áàêûíû, Íàõ÷ûâàíû âÿ Äàíàáàø êÿíäèíè ýÿçèá äîëàíà, åëÿ áèëÿð
êè, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ëîòóëóã, àðâàäáàçëûã âÿ ôàùèøÿáàçëûã ùå÷ ÿñëèíäÿí
éîõäóð âÿ åëÿ áèëÿð êè, áó ÿìÿëëÿð àíúàã ÿúíÿáèëÿðèí ÿìÿëèäèð.
Àõ, Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ëàë îë, ÷îõ èøëÿðÿ ÿë àïàðìà! ×îõ ñèðëÿðè à÷ìà,
ïÿðäÿëÿðè ãîâçàìà, ÷îõ ÷èðêëÿðè ãóðòäàëàìà êè, öôóíÿòè äöíéà âÿ àëÿìÿ
éàéûëñûí!
Ùÿð êÿñ êè, ÿúíÿáèëÿðèí âÿ ìöñÿëìàíëàðûí äà ÿùëè-ÿéàë âÿ ÿð-þâðÿò
èøëÿðèíäÿí éàõøûúà õÿáÿðäàðäûð, ìÿíèì ñþçëÿðèìè áàøà äöøÿð; àììà ùÿð
êÿñ õÿáÿðäàð äåéèë, éàõøûñû áóäóð êè, ùå÷ ñþçöìÿ ãóëàã âåðìÿñèí.
Áóíó ùå÷ êÿñ äàíà áèëìÿç êè, ÿúíÿáèëÿð âÿ êàôèðëÿð ìÿùç áèð àðâàä
àëûðëàð âÿ þëÿí ýöíÿ êèìè ùÿìèí áèð àðâàäà ãàíå îëóðëàð. ßýÿð áóíëàð
áèð-áèðèíè õîøëàäû, þìðëÿðèíèí àõûðûíàäÿê áèð éåðäÿ éàøàéàúàãëàð, ÿýÿð
õîøëàìàñàëàð, éåíÿ áèð òþâð ðÿôòàð åäÿúÿêëÿð êè, þìðëÿðèíè áàøà âåðñèíëÿð.
Âÿ ÿýÿð áèð-áèðèíÿ èêðàùû îëäó, – î ñóðÿòäÿ áóíëàð àéðûëàúàãëàð.
Äöíéàäà áó òÿáèè áèð øåéäèð âÿ áåëÿ äÿ ýÿðÿê îëñóí.
Èíñàô ö÷öí áóíó äà ëàçûìäûð äåìÿê êè, ÿúíÿáèëÿðèí è÷èíäÿ áó äà
ýàùáèð èòòèôàã äöøöð êè, áèð êèøè ùÿòòà þâðÿòèíÿ ìÿùÿááÿòè îëà-îëà áèð
þçýÿ þâðÿòÿ éàâûã äöøöð.
Àììà áóðàäà èêè áþéöê òÿôàâöò âàð:
ßââÿëÿí, ÿúíÿáèëÿðèí è÷èíäÿ þâðÿò ñàùèáè áèð êèøèíèí þçýÿ þâðÿòÿ
ìåéë ýþñòÿðìÿéè åëÿ øèääÿòëè òÿãñèð ùåñàá îëóíóð êè, ÿýÿð þâðÿòè áó
ÿìÿëäÿí õÿáÿðäàð îëñà, ùÿìèí ñààò ÿðèíäÿí áîøàíàð âÿ áîøàíìàüûíà äà
ìÿçùÿáëÿðè èõòèéàð âåðèð.
Ñàíèéÿí, ÿúíÿáèëÿðèí âÿ êàôèðëÿðèí è÷èíäÿ áèð þâðÿòÿ èêòèôà åòìÿéèá
áèð íå÷ÿ þâðÿò äàëèúÿ äöøÿí âÿ ôàùèøÿõàíàëàðà ýåäÿíëÿð òÿðáèéÿñèç úàâàí
âÿ ñóáàé, éÿíè åâëÿíìÿìèø êèøèëÿðäèð.
Èíäè ýÿëÿê ìöñÿëìàí÷ûëûüà.
Äîüðóäàí, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ âàðäûðìû àðâàäáàçëûã, ëîòóëóã âÿ
ôàùèøÿáàçëûã, éà éîõäóð?
Áèëìèðÿì, áÿëêÿ éîõäóð? Àëëàù åëÿéÿ êè, éîõ îëà!
Áó ñþçëÿðè éàçà-éàçà àêîøêàäàí áàõûðàì ãàðà áóëóòëàðà. Ýàù åëÿ
õÿéàëûìà ýÿëèð êè, áó áóëóòëàð Ãàðà äÿðéàíûí âÿ Êàñïè äÿðéàñûíûí ðöòóáÿòèäèð êè, ýöíöí ùÿðàðÿòè îíëàðû ÷ÿêèá ýÿòèðèá êè, áóðàäà îíëàðäàí éàüûø
ÿìÿëÿ ýÿëñèí. Ýàù åëÿ õÿéàëûìà ýÿëèð êè, õåéð, áó áóëóòëàð ìöñÿëìàí
þâðÿòëÿðèíèí àùö ÿôãàíëàðûíûí áóëóòëàðûäûð âÿ áó éàüûøëàð äÿðéà ñóëàðû
äåéèë, áó áÿõòèãàðàëàðûí ýþç éàøëàðûäûð!..
Áÿëè, ýÿëÿê ìöñÿëìàí÷ûëûüà.
165
Áóðàäà éåíÿ èêè òÿôàâöò âàð.
Áèç èëÿ ÿúíÿáèëÿðèí ÿââÿëèíúè òÿôàâöòö áóäóð êè, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ
þâðÿò ñàùèáè áèð êèøèíèí þçýÿ þâðÿòÿ ìåéèë ýþñòÿðìÿéè âÿ þçýÿ þâðÿòÿ
éàâûãëûã åëÿìÿéè èáàäÿò êèìè áèð ñàâàá ÿìÿë ùåñàá îëóíóð. Âÿ èêèíúè
òÿôàâöò äÿ áóäóð êè, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ áèð þâðÿòÿ ãàíå îëìàéûá, áèð íå÷ÿ
þâðÿò äàëèúÿ äöøÿíëÿð – ìþìèí âÿ ìöãÿääÿñ ãûðìûçû âÿ ãàðàñàããàë
ùàúû, ìÿøÿäè âÿ ìîëëàëàðûìûçäûð.
Áóíëàð ùàìûñû èêè øåéäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð:
ßââÿëÿí, áèð þâðÿòäÿí àðòûã àëìàüûí øÿðàèòèíè ìîëëàëàðûìûç õàëãà
áÿéàí åëÿìèðëÿð; ÷öíêè áó äà îíëàð ö÷öí áèð ìÿäàõèë éîëóäóð. Îäóð êè,
áèð êèøè êö÷ÿäÿ ýåòäèéè éåðäÿ ýþðöð êè, ôëàí þâðÿòèí òîïóãëàðû àüäûð âÿ
éîüóíäóð, òîïóãëàð äà êè, Àëëàù øöêöð, à÷ûãäûðëàð (âÿ ìÿùç åëÿ áóíäàí
þòðö äà þâðÿòëÿðèìèç òóìàí÷àã ýÿçèðëÿð).
Áÿëè, åëÿ î ëàçûìäûð êè, ìÿøÿäèíèí ýþçö ñàòàøñûí þâðÿòèí ãû÷ëàðûíà,
òåç ÷àïàúàã ìîëëàíûí éàíûíà êè, ôëàí þâðÿòè àë ìÿíÿ! Ìîëëà äà äÿëè äåéèë
êè, õÿáÿðäàð îëñóí êè, àéà áó ìÿøÿäèíèí åâèíäÿ þâðÿò âàð, éà éîõ. ßëöñòö êÿëëÿ ãÿíä ýÿëèð îðòàëûüà, – âÿññàëàì!
Ñàíèéÿí, áó ëîòóáàçëûãëàð âÿ àðâàäáàçëûãëàðà ðþâíÿã âåðÿí – ñèüÿáàçëûã ìÿñÿëÿñèäèð.
Áóíó ýÿðÿê úÿìè ìÿøÿäèëÿðèìèç áèëÿðëÿð êè, ìÿñÿëÿí, Õîðàñàíäà
ìîëëàëàðûìûç áèð þâðÿòè áèð ñààòäà îí íÿôÿð êèøèéÿ “ñèüÿ” åäèðäèëÿð.
Áèçèì ìÿøÿäèëÿðèí ÷îõóñó áó úöð ñèüÿëÿðäÿí ôåéçèéàá îëóáëàð. Èíäè
åëÿ àäÿò áó úöð äöøöá êè, Õîðàñàíäà þâðÿò ñèüÿ åëÿìÿê äÿ çèéàðÿòèí øÿðàèòèíèí áèðèíäÿí ùåñàá îëóíóð.
Áèç äåéèðèê êè, áóíëàð ùàìûñû èáàäÿòäèð; àììà êÿíàðäàí áàõàí ÿúíÿáèëÿð áèçÿ äåéèðëÿð: “Àé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, ñèç áèçèì úàâàíëàðûìûçû
ìÿçÿììÿò åëÿéèðñèíèç êè, ëîòó âÿ ôàùèøÿáàçëûüà ìöðòÿêèáäèðëÿð*; àììà,
Àëëàùà øöêöð, ñèçèí êè, ìÿøÿäèëÿðèíèç ýöíäöç çèéàðÿò åòäèêäÿí ñîíðà,
ýåúÿëÿð ôàùèøÿõàíàëàðäà þçëÿðèíÿ ìÿíçèë ãÿðàð âåðèðëÿð”.
Éàëàíäûðìû áó ñþçëÿð?
Îí àëòûíúû íþìðÿìèçäÿ Ìîëëà Òàðãóëóíóí ñèüÿ áàðÿñèíäÿ åòäèéè
âÿçèíäÿí áèð íå÷ÿ ñþç äàíûøìûøûã. Áèçèì áó ñþçëÿðèìèç Àñòàðàäà úÿíàá
Ùàúû Ìèðçÿ Ìîëëà Úÿôÿðãóëó àüàéà õîø ýÿëìÿéèá âÿ ìÿñúèääÿ áóéóðóá
êè, áó ñþçëÿð õèëàôè-øÿðäèð.
______________
* Ãóðøàíûáëàð
166
Àõóíä Ìîëëà Úÿôÿðãóëó èëÿ ýÿëÿí íþìðÿëÿðäÿ äàíûøìàüû âÿä
åäèðèê; ÷öíêè áó äÿôÿ îíñóç äà ÷îõ ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿí ñþéëÿäèê. Àììà
éåíÿ ÿçáÿðàéè-õàëè íÿáóäÿí* áèð øåé ëàçûì áèëèðÿì àõóíääàí ñîðóøàì:
Úÿíàá Ìîëëà Úÿôÿðãóëó àüà! Ìÿíèì ñþçëÿðèììè õèëàôè-øÿðäèð,
éàèíêè Ìèðçÿ ßáäöëêÿðèì ñÿäðè-õöääàìáàøû èëÿ øÿðàêÿò åäèá ôàùèøÿ
þâðÿòÿ, íþêÿðèí àäûíà ñèüÿ úàðè åòìÿê âÿ áåø-àëòû ýåúÿ åâäÿ ñàõëàéûá
êåô ÷ÿêìÿê?
Ãàëñûí ýÿëÿí ùÿôòÿéÿ.
ÅÐÌßÍÈ Âß ÌÖÑßËÌÀÍ ÞÂÐßÒËßÐÈ
Áèç Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû ðàçû îëìàðûã êè, þâðÿòëÿðèìèç åâäÿí åøèéÿ
÷ûõñûíëàð âÿ öçöà÷ûã ýÿçñèíëÿð. Áó áèð éàõøû àäÿòäèð.
Èíäè áàõûá ýþðÿê êè, íèéÿ áóíà ðàçû îëìóðóã?
Ùÿð êÿñ äåñÿ êè, áèç þâðÿòëÿðèìèçèí öçöà÷ûã ýÿçìÿéèíÿ îíäàí þòðö
ðàçû îëìóðóã êè, õèëàôè-øÿðèÿòäèð** – éÿãèí êè, éàëàí äåéèð. ßââÿëÿí, ùå÷
áèð ìöñÿëìàí èíäèéÿäÿê áó õöñóñäà þçöíÿ çÿùìÿò âåðèá, áó ìÿñÿëÿíè
ÿñë öëÿìàäàí ñîðóøóá þéðÿíìÿéèá âÿ áÿëêÿ ÷îõ ìöñÿëìàíëàð ñîðóøóá
áèëèáëÿð êè, þâðÿòèí öçöà÷ûã ýÿçìÿéè øÿðèÿòÿ õèëàô äåéèë.
Áÿëè, öç à÷ìàã õèëàôè-øÿðèÿò äåéèë. ×öíêè áèç ãóðàíäà öç à÷ìàüû
ãÿäÿüÿí âÿ ùàðàì åäÿí à÷ûã áèð àéÿ âÿ èøàðÿ ýþðìöðöê.
Áóäóð ãóðàí, áóäóð ìåéäàí!
Öç à÷ìàüûí ýóéà ùàðàì îëìàüûíà äàèð áèð ïàðà öëÿìàíûí
ýÿòèðäèêëÿðè äÿëèëëÿðèí ÿí ìþùêÿìëÿðè áó àøàüûäàêû àéÿëÿðäèð:
1. Ãöë ëèëìþìèíàòè éÿüçöçÿí ìèí ÿáñàðèùèííÿ âÿ éÿùôÿçíÿ ôöðóúèùèí âÿ ëà éöáäèíÿ çèííÿòÿùöííÿ èëëà ìà çÿùÿðÿ ìèíùà.
Ìÿíàñû: éà Ìÿùÿììÿä, àðâàäëàðà äå êè, ýþçëÿðèíè éóìñóíëàð, þâðÿòåéíëÿðèíè ýèçëÿòñèíëÿð, çèíÿòëÿðèíè àøêàð åòìÿñèíëÿð, à÷ûãäà îëàí çèíÿòëÿðèíäÿí ñàâàéû.
2. Âÿë éÿçðöáíÿ áèõöìöðöùèííÿ ÿëà úöéóáèùèííÿ.
Ìÿíàñû: àðâàäëàð ÷àðãàòëàðûíû áîéóíëàðûíà ñàëñûíëàð; éÿíè áîéóíëàðûíû âÿ ñèíÿëÿðèíè þðòñöíëÿð.
_______________
* Éîëó áîø îëìàñûí, – äåéÿ
** Øÿðèÿòÿ çèää, øÿðèÿòèí ÿêñèíÿ
167
3. Éà åééöùÿííÿáèééö ãöë ëè ÿçâàúèêÿ âÿ áÿíàòèêÿ âÿ íèñàÿë-ìþìèíèíÿ éöäíèíÿ ÿëåéùöí ìèí úÿëàáèáèùèííÿ çàëèêÿ ÿäíà ÿí éþðÿôíÿ
ôÿëà éþçåéíÿ.
Ìÿíàñû: åé ïåéüÿìáÿð, þç àðâàäëàðûíà, ãûçëàðûíà âÿ ìþìöíëÿðèí
àðâàäëàðûíà äå êè, öñò þðòöëÿðè èëÿ áÿäÿíëÿðèíè þðòñöíëÿð âÿ áó âàñèòÿ èëÿ
êÿíèçëÿðäÿí àéðûëûá, ùöðð îëäóãëàðûíû áèëäèðñèíëÿð, òà êè îíëàðû êÿíèç
çÿíí åäèá ñàòàøìàñûíëàð.
Áóäóð, ýóéà öç à÷ìàüû ùàðàì åäÿí àéÿ âÿ äÿëèëëÿðèí ÿí ìþùêÿìëÿðè! Ùàëáóêè ùÿìèí áèðèíúè àéÿäÿêè “èëà ìà çÿùÿðÿ ìèíùà” ôÿðìàíû èëÿ
ùàãã-òÿàëà öç à÷ìàüû úàéèç áóéóðóð.
Áó àéÿëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ áèð õûðäà äà ÿìð îëóíìóð êè, àðâàäëàð
öçëÿðèíè ãàïàñûíëàð.
Áèðèíúè àéÿíèí ÿí ñÿðèù* ìÿíàñû áóäóð: íàìÿùðÿì ìÿùÿëëÿðÿ, íàìÿùðÿì ùàëëàðà áàõìàéûíûç, þâðÿòåéíëÿðèíèçè (ÿðÿáúÿñèíÿ äèããÿò åäèíèç) þðòöíöç, òÿáèè çèíÿòëÿðèíèçè, éÿíè áÿäÿíèíèçèí çèíÿò òÿêè îëàí è÷ÿðè
ìÿùÿëëÿðèíè àøêàð åòìÿéèíèç; àììà ÿë, öç êèìè çàùèð çèíÿòëÿðèíèçè àøêàð
åäèíèç.
Áóäóð áèðèíúè àéÿíèí ÿñë ðóùó, ÿñë ìÿíàñû.
Èêèíúè, ö÷öíúö àéÿëÿðäÿ äÿ öç ãàïàìàüà äàèð áèð òöê ãÿäÿðè äÿ
èøàðÿ éîõ.
Àéÿëÿðèí úöìëÿñèíäÿ íÿùé** âÿ ùàðàì îëàí õöñóñëàðà íÿèíêè òÿêúÿ
áèð ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè, áÿëêÿ úöìëÿ ãåéðè ìÿçùÿá àðâàäëàðû äà ðÿàéÿò
åòìÿëèäèðëÿð. ×öíêè áóíëàð ùàìû ö÷öí ëàçûìäûð. Îäóð êè, áó ýöí áÿäÿíèí ÿë âÿ öçäÿí ñàâàéû ãåéðè éåðëÿðèíè ýþñòÿðìÿìÿéÿ, ðöõñÿòñèç è÷ÿðè
ýèðìÿìÿéÿ áèçäÿí àðòûã õà÷ïÿðÿñòëÿð ÿìÿë åäèðëÿð.
×îõ õöñóñëàðäà îëäóüó êèìè, áóðàäà äà áèç àéÿíèí ÿñë ðóùóíó èòèðèá,
àðâàäëàðûí þâðÿòåéíèíè ýèçëÿìÿêëÿ öçëÿðèíè ýèçëÿìÿéè áÿðàáÿð òóòóðóã
êè, áóíäàí äà äàùà àøêàð úÿùàëÿò îëà áèëìÿç.
Õöëàñÿ, áèçèì åòèãàäûìûç áóíäàäûð êè, öç à÷ìàã õèëàôè-øÿð äåéèë.
Áó áàðÿäÿ ÿëèìèçäÿ øÿðè äÿëèëëÿðèìèç ÷îõäóð. Àììà áåëÿ õûðäà ìÿúìóÿäÿ áóíäàí àðòûã òÿôñèëàò âåðìÿê èñòÿìÿäèê.
Áèç äåéèðèê ùàíñû àëèì öç à÷ìàüû ãóðàí àéÿñèëÿ ùàðàì áèëèðñÿ, áóéóðñóí; ÿí ìþùêÿì äÿëèëëÿðëÿ úàâàá âåðìÿéÿ ùàçûðûã. Àììà èíäèäÿí
áóðàñûíû äåéèðèê êè, “ãàéûðìà ùÿäèñëÿð”ëÿ áèçèì èøèìèç éîõäóð.
_________
* Äöçýöí
** Ãàäàüàí
168
Êå÷ÿê ÿñèë ìÿòëÿáÿ.
Ùå÷ êÿñ äåìÿñèí êè, ìÿí øÿðèÿò íàìèíÿ þâðÿòèìè ãîéìóðàì öçöà÷ûã ýÿçñèí. ßýÿð áèç ýåäèá ýþðÿê êè, ìÿñÿëÿí, þâðÿòèìèç ÿëèíÿ áèð éåêÿ
äÿéÿíÿê àëûá, þç àíàñûíû äþéöð, – áèç þâðÿòÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿðèê. Ùàëáóêè àüâàëèäåéí, éÿíè àòà âÿ àíàíûí öçöíÿ äóðìàã áþéöê ýöíàùëàðäàí
ùåñàá îëóíóð. Àììà ÿýÿð áèç þâðÿòèìèçè êö÷ÿäÿ öçöà÷ûã ýþðñÿê, âóðóá
þëäöðÿðèê.
Àøêàðäûð êè, áóðàäà þçýÿ ñÿáÿáëÿð âàð. Ùÿìèí ñÿáÿáëÿðèí áèðè áóäóð
êè, þâðÿòëÿðèìèçèí þðòöëö äîëàíìàüû áèçëÿðäÿ áèð àäÿòäèð äöøöáäöð. Ìÿí
áàõûðàì êè, ùå÷ áèð ìöñÿëìàí þâðÿòè ìöñÿëìàí è÷èíäÿ öçöà÷ûã ýÿçìèð
âÿ áóíó ýþðöá, ìÿí äÿ ðàçû îëìóðàì êè, þâðÿòèì öçöíö à÷ñûí âÿ à÷à äà
áèëìÿç! ßýÿð òÿê áèðúÿ ìÿíèì þâðÿòèì öçöíö à÷ñà, îíó áèêàð ìöñÿëìàíëàð “ùîéäà-ùîéäàéà” ýþòöðÿðëÿð âÿ ìÿíèì äÿ àäûìû “áèãåéðÿò”
ãîéàðëàð.
ßðÿáèñòàíäà, Èðàíûí ÷îõ éåðëÿðèíäÿ, Îñìàíëûäà âÿ Ðóñèéàäà ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè öçöà÷ûã ýÿçèðëÿð. Àììà Ãàôãàçäà èøëÿð þçýÿ úöðäöð.
Ñþùáÿò äöøÿíäÿ áèçèì ãåéðÿòëè êèøèëÿðèìèç äåéèðëÿð êè, áåëÿ ëàçûìäûð,
÷öíêè þâðÿò öçöà÷ûã ýÿçèá äîëàíñà, þçýÿ êèøè èëÿ àøíàëûã ãàòàð.
ßñë ìÿòëÿá áóðàäàäûð.
ßýÿð ùÿãèãÿòäÿ áèçèì þâðÿòëÿðèìèç áåëÿ åòèáàðñûç âÿ áèùÿéàäûðëàð,
ñþç éîõ êè, ëàçûìäûð îíëàðû ãîéìàéàã åâäÿí åøèéÿ ÷ûõñûíëàð. Àììà ýþðÿê äîüðóäóðìó áó òþâð ýöìàíûìûç? Àéà þâðÿòëÿðèìèçè áó òþâð áèùÿéà
âÿ áèâÿôà ùåñàá åòìÿéÿ ÿëèìèçäÿ áèð ñöáóò âàð, éà éîõ?
Ãîíøóëàðûìûç åðìÿíè þâðÿòëÿðè ýþçëÿðèìèçèí ãàáàüûíäàäûð. Áóíëàð
öçöà÷ûã äîëàíûðëàð. Ùå÷ áèð èíñàô ÿùëè äåéÿ áèëìÿç êè, åðìÿíè þâðÿòëÿðè
þçýÿ êèøèëÿð èëÿ àøíàëûã ãàòûðëàð!
Ìÿí áó ñþçëÿðèìè î êÿñëÿðÿ äåéèðÿì êè, åðìÿíèëÿðè éàõøû òàíûéûðëàð
âÿ åðìÿíè þâðÿòëÿðèíèí ÿð âÿ þâðÿò ðÿôòàðëàðûíà éàõøû áÿëÿääèðëÿð; þçýÿëÿð èëÿ èøèì éîõäóð.
Ùàíñû âèúäàí ñàùèáè ìöñÿëìàí äåéÿ áèëÿð êè, åðìÿíè þâðÿòëÿðè ùÿéàñûçäûðëàð? Ùàíñû áèð ìöñÿëìàí ýþðöá âÿ åøèäèá êè, åðìÿíè þâðÿòëÿðè
ÿðëÿðèíÿ õÿéàíÿò åòñèíëÿð âÿ þçýÿ êèøèéÿ ìåéèë ýþñòÿðñèíëÿð? Ùàíñû áèð
ýþçÿë âÿ úàâàí ìöñÿëìàí áàúàðàð áèð åðìÿíè þâðÿòèíè þçöíÿ àøíà
åëÿñèí?
Ñþç éîõ êè, òÿðáèéÿñèç âÿ ÿõëàãñûç þâðÿòëÿð ùÿð áèð ìèëëÿòèí è÷èíäÿ
òàïûëàð. Àììà èíñàôû îðòàëûüà ãîéñàã, áàõûá ýþðÿðèê êè, ôàùèøÿ þâðÿòëÿð
169
åðìÿíèëÿðèí è÷èíäÿ íÿ ãÿäÿð îëñà, ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ áóíäàí àç
äåéèë.
Ñþçöí äîüðóñóíó äàíûøìàã äà áèð ùöíÿðäèð; éîõñà þç-þçöìöçö
áàøëàéàã òÿðèôëÿéÿê âÿ þçýÿëÿðè ïèñëÿéÿê – áó éàõøû äåéèë.
Ìÿíèì ñþçöì áóäóð êè, öìóìèééÿòëÿ ùå÷ áèð ìèëëÿòèí áàðÿñèíäÿ
äåìÿê îëìàç êè, ôëàí ìèëëÿòèí þâðÿòëÿðè áèåòèáàð âÿ èñìÿòñèçäèð, éà ôëàí
òàéôàíûí þâðÿòëÿðè âÿôàëû âÿ ùÿéàëàäûð. Éåð öçöíäÿ áÿíè-íîè-áÿøÿð áèð
úöð éàðàíûá. Èíñàí äöíéàéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà áàøëàéûð òÿðáèéÿ òàïìàüû âÿ
íÿ úöð êè, òÿðáèéÿ òàïûð, àõûðäà åëÿ äÿ îëóð.
Ùÿð ìèëëÿòèí è÷èíäÿ ïèñ þâðÿòëÿð âàð; ùÿì÷èíèí ìöñÿëìàí è÷èíäÿ.
Ìöñÿëìàí è÷èíäÿ òàïûëàí ôàùèøÿ þâðÿòëÿð äþðä äèâàðûí è÷èíäÿ, ÷àäèðøÿá
àëòûíäà áþéöéöáëÿð. Àììà ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíäÿí ÷îõëàðû äà âàð êè,
òÿðáèéÿ òàïûá, öçöà÷ûã ýÿçèðëÿð; Àëëàù åëÿñèí êè, ìÿíèì áàúûì âÿ þâðÿòèì ùÿìèí þâðÿòëÿð êèìè ùÿéàëû âÿ âÿôàëû, ñàô âÿ ñÿëàìÿò îëñóíëàð.
Åðìÿíèëÿðèí òÿðáèéÿëè þâðÿòëÿðèíèí è÷èíäÿ ìÿí áèð íÿôÿð äÿ ÿõëàãñûç
âÿ ùÿéàñûç þâðÿò ýþðìÿìèøÿì. Àììà åðìÿíè êÿíäëÿðèíäÿ ìÿí ôàùèøÿ
þâðÿò ÷îõ ýþðìöøÿì âÿ ùàëîíêè êÿíäëÿðäÿ åðìÿíè þâðÿòëÿðè öçëÿðè
þðòöëö ýÿçèðëÿð.
Âàðäûðìû èõòèéàðûìûç áó òþâð õÿéàë åëÿìÿéÿ? Þâðÿòëÿðèìèçèí íÿäèð
ýöíàùû êè, áèç îíëàðûí õöñóñóíäà áåëÿ áÿäýöìàí îëà-îëà áè÷àðÿëÿðè
ãàòìûøûã äóñòàãõàíàëàðà âÿ îíëàðû þçöìöçÿ ãóë, êÿíèç, àøïàç, ôÿùëÿ âÿ
îéóí-îéóíúàã åëÿìèøèê?
Èíäè ýþðÿê áèç þçöìöç íÿéèê?
ßýÿð ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíäÿ áèðúÿ òèêÿ ãåéðÿò âÿ ãàíàúàã îëñà,
ÿýÿð ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè ýþçëÿðèíè à÷ûá, ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàíñàëàð,
áèç êèøèëÿðäÿí áîøàíûá, éÿùóäèëÿðÿ, áöòïÿðÿñòëÿðÿ, éàïîíëàðà… þâðÿò
îëìàüû ðÿâà ýþðÿðëÿð.
Áàõàã áèð áèç ìöñÿëìàí êèøèëÿðèíÿ âÿ ýþðÿê êè, áèç þçöìöç íÿéèê
âÿ ùàíñû áàüëàðûí ÷è÷ÿéèéèê?
Áèç þâðÿòëÿðèìèçè äàìà ãàòûðûã, àììà þçöìöç ìöòðöá ìÿúëèñèíÿ
ýåäèá, ìöòðöáëÿðè ãóúàãëàéûðûã…
Áèç þâðÿòëÿðè äàìà ãàòûðûã, àììà þâðÿò-óøàüûìûçûí ðóçèñèíè
ñàðûñà÷ëû ÿúíÿáè ôàùèøÿëÿðèíÿ õÿðúëÿéèðèê.
Áèç þâðÿòëÿðè äàìà ãàòûðûã, àììà êÿíàðäà äà ùàíñû áèð þâðÿòèí
òîïóãëàðûíû õîøëàñàã, îíó ñèüÿ åäèðèê.
170
Áó èøëÿðèí ÷àðÿñè
Áóíëàðûí ùàìûñûíûí òÿê áèðúÿ ÷àðÿñè âàð: áóíóí ÷àðÿñè áàëàúà ãûçëàðûìûçà òÿðáèéÿ âåðìÿêäèð âÿ îõóòìàãäûð. Èíäè áó ñààò áèçèì þâðÿòëÿðèìèç åâäÿ îòóðóá, ñàããûç ÷åéíÿéèðëÿð. Îíëàðûí öçöà÷ûã ýÿçìÿéè èíäè
áó ñààò ùå÷ ëàçûì äåéèë: Áèç îíëàðà áó úöð òÿêëèôè åëÿñÿê äÿ, îíëàð ùå÷
áèçèì ñþçöìöçö áàøà äöøìÿéÿúÿêëÿð âÿ áèçÿ áåëÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð:
“Ñÿí Àëëàù, à êèøè, ÿòèìèçè òþêìÿ! Åëÿ î ãàëûá êè, ðóñ àðâàäëàðû êèìè
áàøûà÷ûã ýÿçÿê!”
Áó èøëÿðèí ÷àðÿñè áàëàúà ãûçëàðû ìÿêòÿáÿ ãîéóá îõóòìàãäûð. Åëÿ êè,
ãûçëàðûìûç åëìëè âÿ òÿðáèéÿëè îëóá, þç ãÿäðëÿðèíè áèëäèëÿð, îíäà þçëÿðè
áèëÿðëÿð êè, íåúÿ ðÿôòàð åëÿñèíëÿð.
***
Áó ñþçëÿðè éàçà-éàçà áèç þçöìöç äÿ áèëèðèê êè, áó ñþçëÿðèí ùàìûñû
ùÿðô âÿ ùÿäéàíäûð. Ñþç éîõ êè, ùÿð êÿñ áó ñþçëÿðè îõóñà, ãóëàãëàðû òàããûëäàéàúàã. Âÿ áèç þçöìöç äÿ áóíëàðû éàçàíäàí ñîíðà îõóäóã,
ãóëàãëàðûìûç òàããûëäàäû. Áèç áó ñþçëÿðè îíäàí þòðö éàçäûã êè, áóíäàí
ñàâàéû þçýÿ áèð ìÿòëÿá òàïìàäûã. Ùÿð êÿñ áó áàðÿäÿ áèçèì ÿãèäÿìèçè
ñîðóøñà, áèç áåëÿ úàâàá âåðÿðèê:
ßââÿëÿí, ãûç óøàãëàðûíû ìÿêòÿáÿ âåðìÿêëèéèí âÿáàëû àòàëàðûíûí
áîéíóíäàäûð.
Ñàíèéÿí, ñÿêêèç éàøûíà ÷àòìàìûø ãûçëàðû ÿðÿ âåðìÿê úàéèç äåéèë.
Ñàëèñÿí, àòûí âÿ þâðÿòèí âÿôàñû éîõäóð.
ÝÖËÌßÊ
Áèðèíèí öñòöíÿ ýöëìÿê ïèñ øåéäèð. Áèç óøàãëûãäà áèðèíèí öñòöíÿ ýöëÿíäÿ àíàìûç áèçÿ äåéÿðäè: “Áàëàì, ýöëìÿéèí, éîõñà àõûðäà ñèçèí äÿ
öñòöíöçÿ ýöëÿðëÿð”. Âÿ àíàìûç áèçè þéðÿòìèøäè: áèð êÿñèí öñòöíÿ ýöëÿíäÿ éàïûøàðäûã ãóëàãëàðûìûçûí óúóíäàí ÷ÿêÿðäèê êè, áèçèì äÿ áàøûìûçà ýÿëìÿñèí âÿ öñòöìöçÿ ýöëìÿñèíëÿð.
Áèç Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû èíäèéÿäÿê èðàíëûëàðûí öñòöíÿ ýöëÿðäèê êè,
éàçûãëàð äàëû ãàëûáëàð.
171
Èíäè áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, áèç î âàõòëàð èðàíëûëàðûí öñòöíÿ ýöëÿíäÿ
ãóëàüûìûçûí óúóíäàí éàïûøûá ÷ÿêìÿìèøèê âÿ áó ñÿáÿáäÿí èíäè áèç äÿ
î ùàëà äöøìöøöê êè, áèçèì öñòöìöçÿ èðàíëûëàð ýöëöðëÿð.
“Ùÿáöë-ìÿòèí” ðóçíàìÿñè Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû áàðÿñèíäÿ óçóí áèð
ñþùáÿò à÷ûá âÿ àõûðäà éàçûð êè, Ýÿíúÿ ìîëëàëàðû èøè î éåðÿ éåòèðèáëÿð êè,
Ãàôãàç Øåéõöë-èñëàìûíà ýþòöðöá éàçûðëàð êè, Øåéõöë-èñëàì ìöÿëëèìëÿðèí èúòèìàûíà ìàíå îëñóí, îíäàí þòðö êè, ìöÿëëèìëÿðèí âÿ ìÿêòÿáëÿðèí
òÿðÿããèñè âÿ àðòìàüû àõûðäà áàèñ îëàúàã ìîëëàëàðûí ôÿíä âÿ ôåëëÿðèíèí
öñòöíöí à÷ûëìàüûíà.
Ìÿãàëÿíèí àõûðûíäà “Ùÿáöë-ìÿòèí” áåëÿ éàçûð:
Òÿáðèçäÿ Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí àüà áèðúÿ äÿôÿ ìöúàùèäëÿð áàðÿñèíäÿ
íàðàçûëûã èçùàð åòìÿê èëÿ îíó òÿáðèçëèëÿð øÿùÿðäÿí êÿíàð åëÿäèëÿð, àììà
Ýÿíúÿ Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí àüàëàðû Ãàôãàç ìöúàùèäëÿðèíèí õöñóñóíäà
äàíîñáàçëûã âÿ øåéòàí÷ûëûã åëÿéÿ-åëÿéÿ áóíëàðûí ùþðìÿòè ýÿíúÿëèëÿðèí
è÷èíäÿ äàùà äà àðòûð.
“Ùÿáöë-ìÿòèí” äåéèð: ýþð òÿôàâöò íÿ äÿðÿúÿäÿäèð?
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 19 ìàé 1909 ¹20
ÌÈËËßÒ ÃÓÐÁÀÍËÀÐÛ
Àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí áàáà, ñÿí àõûð áèð òÿúðöáÿëè ãîúà êèøèñÿí, ñÿí
Àëëàù áèð ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì, ìèëëÿò éîëóíäà úàí âÿ ìàëû ôÿäà åëÿìÿê
íÿ ñþçäöð?
Ìÿñÿëÿí, áåëÿ òóòàã êè, áèðèñè äåéèð “ìÿí ìèëëÿò éîëóíäà úàíûìû âÿ
ìàëûìû ôÿäà åòìèøÿì”. Ìÿí ùà ôèêèðëÿøèðÿì, ùå÷ áó ñþçëÿðèí ìÿíàñûíû
áàøà äöøÿ áèëìèðÿì.
Äöíÿí, ìÿñÿëÿí, êèòàá äöêàíûíà ýåòäèì êè, áèð úèëä “Ìÿñàëèêöëìþùñèíèí” àëûì. Ñîðóøäóì ãèéìÿòè íå÷ÿäèð? Êèòàá÷û úàâàá âåðäè êè,
ãèéìÿòè ö÷ ìàíàòäûð. Äåäèì áÿëêÿ áó êèòàá÷û áàùàúûëäûð, ýåtäèì bèr
þçýÿ äöêàíäàí ñîðóøäóì, ýåíÿ ö÷ ìàíàò äåäèëÿð.
Èíäè, àé Ìîëëà ÿìè, ñÿí Àëëàù áèð ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì, ìèëëÿò
éîëóíäà ìàëû ôÿäà åòìÿéèí ìÿíàñû íÿäèð?
Áàüûøëà, Ìîëëà ÿìè, áàøàüðûñû âåðèðÿì, àììà éàäûìäàäûð êå÷ÿí
âàõòëàðäà úÿíàá Òàëûáîâ “Èðøàä” ãÿçåòèíäÿ éàçìûøäû êè, “ìÿí ìàëûìû
ìèëëÿò éîëóíäà ôÿäà åòìèøÿì”. Ìÿí î âÿäÿ åëÿ ýöìàí åòäèì êè, áÿëêÿ
úÿíàá Òàëûáîâ ÿââÿë äþâëÿòëè àäàì èìèø âÿ âàð-éîõóíó õÿðúëÿéèá Èðàí
172
óøàãëàðû ö÷öí ìÿêòÿá-çàä à÷ûá, éà âÿòÿí éîëóíäà áþéöê ïóëëàð ìÿñðÿô
åäèá âÿ àõûðäà þçö êàñûá÷ûëûüà äöøöá. Àììà ñîíðà õÿáÿðäàð îëäóì êè,
áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè äåéèë âÿ õÿáÿðäàð îëäóì êè, ÿââÿë Òàëûáîâ áèð êàñûá
àäàì èìèø, àììà èíäè áþéöê äþâëÿò ãàçûíûá.
Ýåíÿ ôèêðÿ ýåòäèì, äåäèì ïÿñ ýþðÿñÿí áó êè, éàçûð “ìÿí ìàëûìû
ìèëëÿò éîëóíäà ôÿäà åòäèì”, ïÿñ áó ñþçëÿðèí ìÿíàñû íÿäèð?
Àõûðäà õÿáÿðäàð îëäóì êè, úÿíàá Òàëûáîâ êèòàá éàçàíäûð. Äåäèì
ùÿ, èíäè áàøà äöøäöì âÿ éÿãèí åëÿäèì êè, úÿíàá Òàëûáîâ ÿëáÿò êèòàá
éàçûð ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûíà ìöôòÿ ïàéëàéûð êè, îõóéóá àäàì îëñóíëàð.
Ìîëëà ÿìè, ùÿëÿ áèð ìÿí þëöì äå ýþðöì éàçàúàãñàíìû ìÿíèì áó
ñþçëÿðèìè éà éîõ?
Ìîëëà ÿìè, èíäè åøèäèðÿì êè, úÿíàá Òàëûáîâ éàçäûüû êèòàáëàðûí ùàìûñû
ñàòûëûá, ìÿñÿëÿí, “Êèòàáè-ßùìÿä” – áèð úèëäè èêè ìàíàò, “Ìÿñàèëöëùÿéàò” – áèð úèëäè áèð ìàíàò, “Ìÿñàëèêöë-ìþùñèíèí” – áèð úèëäè ö÷ ìàíàò.
Ìîëëà ÿìè, ñÿí Àëëàù, èíúèìÿ ìÿíäÿí, àììà áèð-èêè ìÿòáÿÿéÿ
ýåäèá êèòàá ÷àï åëÿìÿê èøëÿðèíè þéðÿíäèì âÿ ùÿð éàíäà ìÿíÿ úàâàá
âåðäèëÿð êè, áó êèòàáëàð ùàìûñû ãèéìÿòèíäÿí ö÷ áàùà ñàòûëûð.
Èíäè ìÿí úÿíàá Òàëûáîâóí ñþçëÿðèíè éàäûìà ñàëûðàì âÿ íÿ ãÿäÿð
ôèêèðëÿøèðÿì, ôèêèðëÿøèðÿì, áàøà äöøÿ áèëìèðÿì êè, ìèëëÿò éîëóíäà ìàëû
ôÿäà åòìÿéèí ìÿíàñû íÿäèð? Ñÿí Àëëàù, Ìîëëà ÿìè, áèð áàõ ëöüÿòèíÿ.
Ìîëëà ÿìè, èñòÿéèðÿì áèð ñþç äÿ äåéèì. Èíäè êè, áàøàüðûñû îëäó, ãîé
ñþçöìö äåéèì ãóðòàðûì.
Úÿíàá Òàëûáîâ “Èðøàä” äà éàçìûøäû êè, ìàëûíäàí ñàâàéû úàíûíû äà
ìèëëÿò éîëóíäà ôÿäà åäèá.
Ìîëëà ÿìè, äÿõè áó áàðÿäÿ ìÿíèì ùå÷ ñþçöì éîõäóð: àíúàã Òåéìóðõàí øóðàéà éîëó äöøÿí âÿ úÿíàá Òàëûáîâóí çèíäÿýàíëûüûíäàí õÿáÿðäàð îëàí èðàíëû ãàðäàøëàðûìû áèð äÿíÿ Àëëàùà àíä âåðèðÿì, ãîé äåñèíëÿð: Èðàíûí ùàíñû ñÿðäàðûíäàí, õàíûíäàí âÿ âÿçèðèíäÿí úÿíàá Òàëûáîâóí
èñòèðàùû, ñÿàäÿòè âÿ úÿëàëû ÿñêèêäèð?
Áàüûøëà, Ìîëëà ÿìè, áÿëêÿ ìÿí ãàíìûðàì, àâàì àäàìàì, àììà
îíó áèëèðÿì êè, úàíûíû ìèëëÿò éîëóíäà ôÿäà åëÿéÿí áó úöð äþâëÿò âÿ
úÿëàë ñåâìÿç. Áåëÿ îëàíäà ìÿí äÿ àðçó åëÿðÿì êè, úÿíàá Òàëûáîâóí
úàíû êèìè êàø ìÿíèì äÿ úàíûì ìèëëÿò éîëóíäà ôÿäà îëñóí.
Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç, Ìîëëà ÿìè!
Èìçà: Ìèëëÿò éîëóíäà úàíûíû âÿ ìàëûíû ôÿäà åäÿí áèð íÿôÿð Úàíôÿäà.
173
ÃÀÔÃÀÇ ØÅÉÕÖËÈÑËÀÌÛÍÀ
ÈÊÈ ÄßÍß À×ÛÃ ÌßÊÒÓÁ
ßââÿëèíúè ìÿêòóá
Úÿíàá øåéõ! Ìÿí èíäèéÿäÿê åøèäÿðäèì êè, áÿçè äÿðñ îõóìóø ìöñÿëìàí õàíûìëàðû ñèçÿ ýþðöøÿ ýÿëÿíäÿ ñèç îíëàð èëÿ îòóðóá ñþùáÿò åëÿéèðñèíèç âÿ î õàíûìëàð äà öçëÿðè à÷ûã ñèç èëÿ îòóðóá àäàì êèìè ñþùáÿò
åëÿéèðëÿð. Âÿ áóíäàí äà ÿëàâÿ ìÿí åøèäÿðäèì êè, ñèç ùÿðäÿíáèð ýåäèðñèíèç ãûç ìÿêòÿáëÿðèíÿ âÿ îðàäà îõóéàí îí áåø-èéèðìè éàøûíäà ìöñÿëìàí
ãûçëàðû èëÿ ýþðöøöá äàíûøûðñûíûç; ùÿòòà äöøÿíäÿ îíëàðà äÿðñ äÿ
îõóäóðñóíóç.
Áóíëàðû ìÿí åøèòìèøäèì, àììà èíàíìûðäûì. Îíäàí þòðö êè,
ìöñÿëìàí þâðÿòèíèí þçýÿ êèøèéÿ öçöà÷ûã ýþðñÿíìÿéè õèëàôè-øÿðèÿòäèð âÿ
áåëÿ îëàíäà ìÿí ùå÷ èñòÿìèðäèì èíàíàì êè, öçöà÷ûã ìöñÿëìàí þâðÿòè
èëÿ ñèç ýþðöøöðñöíöç âÿ äàíûøûðñûíûç.
Àììà ìàéûí 27-úè ýöíö ñààò îí áèðäÿ ñèç úÿíàáûíûçû ìÿí ýþðäöì
Òèôëèñèí “Èíñòèòóò” ìÿêòÿáèíäÿ. Îðàäà äÿðñ ãóðòàðàí ãûçëàðà øÿùàäÿòíàìÿ ïàéëàéûðäûëàð âÿ ñèçè äÿ îðàéà äÿâÿò åëÿìèøäèëÿð. Ñèç îðàäà îí áåøèéèðìè éàøûíäà ìöñÿëìàí ãûçëàðû èëÿ ýþðöøäöíöç âÿ äàíûøäûíûç. Íÿ äàíûøäûíûç, íÿ äàíûøìàäûíûç, – îíäà èøèì éîõäóð, àììà ñþç áóðàñûíäàäûð
êè, äàíûøäûíûç.
Úÿíàá øåéõ! Ìÿí ñèçäÿí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, ìÿíè áàøà ñàëàñûíûç
ýþðÿê ùÿìèí îí áåø-èéèðìè éàøûíäà ìöñÿëìàí ãûçëàðûíûí öçöà÷ûã êèøèëÿðëÿ âÿ ùàáåëÿ ñèç úÿíàáûíûçëà äàíûøìàãëàðû õèëàôè-øÿðèÿòäèð, éà éîõ?
Ìÿëóì øåéäèð êè, áèçëÿð àâàìëûã âÿ ñèçèí àéàãëàðûíûç áèëÿíè áèçèì
áàøûìûç áèëìÿç. Àíúàã áèç áóíó áèëèðèê êè, ùÿìèí ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðû èéèðìè éàøà ÷àòàíà êèìè äîããóç èë äÿðñ îõóéóðëàð, áó äîããóç
èëèí ìöääÿòèíäÿ äîããóç ìèí êèøè èëÿ âÿ ìöÿëëèìëÿð èëÿ öçöà÷ûã ýþðöøöá
äàíûøûðëàð âÿ ñèç úÿíàáûíûç äà áó èøëÿðè ýþðÿ-ýþðÿ âÿ áèëÿ-áèëÿ éåíÿ
ùÿìèøÿ þçöíöç äÿ áóéóðóðñóíóç ùàìàí éåðëÿðÿ âÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðû èëÿ
ýþðöøöá äàíûøûðñûíûç âÿ îíëàðà äöøÿíäÿ “ìÿðùÿáà” äà äåéèðñèíèç.
Úÿíàá øåéõ, ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áóéóðàñûíûç ýþðÿê áó èøëÿð íÿ
èøäèð?
Èêèíúè ìÿêòóá
Úÿíàá øåéõ! Ùàìàí “Èíñòèòóò” ìÿêòÿáèíäÿ äÿðñ îõóéàí ãûçëàðûí
äÿðñè òàìàì åëÿìÿê øÿùàäÿòíàìÿëÿðèíÿ ñèç äÿ áàõûðäûíûç âÿ ñîíðà
174
ùÿìèí øÿùàäÿòíàìÿëÿðÿ ìÿí äÿ áàõûðäûì. Åðìÿíè, ðóñ âÿ ýöðúö ãûçëàðûíûí øÿùàäÿòíàìÿëÿðèíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, åðìÿíè, ðóñ âÿ ýöðúö
ãûçëàðû þçýÿ äÿðñëÿðäÿí ÿëàâÿ åëìè-èëàùè âÿ àíà äèëè äÿ îõóéóáëàð; àììà ìöñÿëìàí ãûçëàðûíûí øÿùàäÿòíàìÿëÿðèíäÿ éàçûëûá åëìè-èëàùè âÿ àíà
äèëè îõóìàéûáëàð.
Úÿíàá øåéõ! Áàüûøëàéûíûç ìÿíè, áó èøëÿðè éàõøû ãàíà áèëìèðÿì âÿ
ñèçèí àéàüûíûç áèëÿíè áèçèì áàøûìûç áèëìÿç, – àììà ñèç áóíó äà áèëèðñèíèç âÿ ýþðöðñöíöç êè, ùÿìèí ñèç áóéóðäóüóíóç ìÿêòÿáäÿ ùÿð ìèëëÿòèí
ãûçëàðûíà þç äèíëÿðèíäÿí âÿ äèëëÿðèíäÿí äÿðñ âåðèðëÿð; àììà èñòÿìèðëÿð
êè, ìÿêòÿáäÿ àéû îí áåø ìàíàòëûã áèð ìöñÿëìàí ìöÿëëèìè ñàõëàñûíëàð
êè, èéèðìè éàøûíäà ìöñÿëìàí ãûçëàðû äÿðñ îõóéóá ãóðòàðàíäà ìöñÿëìàíúà àäëàðûíû éàçà áèëñèíëÿð âÿ ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí ùå÷ îëìàñà áèð
íå÷ÿ ñþç þéðÿíñèíëÿð.
Áàüûøëàéûíûç, úÿíàá øåéõ, áó ñþçëÿðè ñèçäÿí ñîðóøìàã áèÿäÿáëèêäèð;
àììà ñèç ìÿêòÿáÿ ôàéòîíäà ýåäÿíäÿ ìÿí åëÿ áèëäèì êè, ñèç ýåäèðñèíèç
ìÿêòÿáèí ðÿèñè èëÿ äàâà-ìÿðÿêÿ åäÿñèíèç êè, íèéÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðûíà
ìöñÿëìàí äÿðñè îõóòìóðëàð; àììà èíäè áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñèç ùå÷
êÿñëÿ äàâà åëÿìÿéèáñèíèç âÿ ìÿùç ãûçëàðëà ñþùáÿò åëÿìÿéÿ áóéóðóáñóíóç.
Âÿ áó äà ìÿëóì îëóð êè, èíäè èéèðìè èëäÿí ÷îõäóð êè, ùÿð èë ìÿêòÿáÿ
áóéóðóá ãûçëàðëà ñþùáÿò åëÿéèáñèíèç, áóíó ýþðöáñöíöç êè, èéèðìè
éàøûíäà ìöñÿëìàí ãûçëàðû ìöñÿëìàíúà äàíûøà áèëìèðëÿð âÿ ñèç îíëàðûí
÷îõó èëÿ ðóñúà äàíûøûáñûíûç.
Àììà ùå÷ êÿñëÿ äàâà åëÿìÿéèáñèíèç êè, íèéÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðûíû
ðóñëàøäûðûðëàð.
Úÿíàá øåéõ, ìÿëóì øåéäèð êè, ñèçèí àéàãëàðûíûç áèëÿíè áèçèì áàøûìûç áèëìÿç; àììà áóíëàðû àäàì ôèêèð åëÿéÿíäÿ, ëàï àäàìûí àüëû-çàäû
÷àøûð.
Úÿíàá øåéõ, ìÿí Ãàçû Àüà Ìèðêÿðèì àüà áóéóðäóüó êèìè “êàôèð”
îëà-îëà éåíÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðûíà éàçûüûì ýÿëäè âÿ ìÿêòÿáèí ðÿèñèíÿ
äåäèì êè, íèéÿ ìöñÿëìàí ãûçëàðûíà åëìè-èëàùè âÿ àíà äèëè îõóòìóðñóíóç, – àììà, ñèç, ìöñÿëìàíëàðûí øåéõè îëà-îëà áó áàðÿäÿ ùå÷ êÿñÿ
áèð ñþç äåìÿäèíèç.
Ñÿí Àëëàù, úÿíàá øåéõ, áóéóðóíóç ýþðÿê áóíëàð íÿ èøäèð?
Àìàí ýöíöäöð, úÿíàá øåéõ, áóíëàð íÿ èøäèð?
175
ÁÈÐ ÍÅ×ß ÝÖÍËÖÉß
Çþâúè-àõÿð ìÿñÿëÿñè
Ìÿúìóÿìèçèí 19-20-úè íþìðÿëÿðèíäÿ “Çþâúè-àõÿð” ìÿñÿëÿñèíÿ
äàèð äÿðú îëóíàí ìÿãàëÿëÿðè áèç éàçàíäà éÿãèí åëÿìèøäèê êè, ùÿð áèð
ãåéðÿòëè, íàìóñëó âÿ âèúäàíëû ìöñÿëìàí áó ìÿãàëÿëÿðè îõóéàíäà
ìöñÿëìàíëàðûí âÿùøè àäÿòëÿðèíÿ ÷îõëóúà ýöëÿúÿê âÿ áèçÿ äÿ ìÿðùÿáà
ñþéëÿéÿúÿê.
Àììà èíäè íÿ ýþðöðöê?
Èíäè äÿ ýþðöðöê êè, áÿçè ñàããàëëàðû ãûðìûçû âÿ áåéèíëÿðè ñàðû ìöñÿëìàíëàð áèçèì ñþçöìöçö ÿñëà áàøà äöøìÿéèá äåéèðëÿð êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí øÿðèÿòè èçòåùçà åäèð”.
Äÿõè áó áàðÿäÿ ùå÷ êÿñ èëÿ áèçèì èøèìèç éîõäóð, ùå÷ áèð êÿñÿ áèç
ñþçöìöçö äåìÿê èñòÿìèðèê.
Áèçèì ñþçöìöç ìÿùç èíñàô ÿùëèíÿäèð.
Ãîé èíñàô ñàùèáëÿðè ãóëàã àññûíëàð.
Áèç áóíó äåìèøèê êè âÿ ýåíÿ äåéèðèê êè, þâðÿòè ö÷ òÿëàãäàí ñîíðà
þçýÿ êèøèéÿ “áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ” ÿðÿ âåðìÿê âÿ Íàõ÷ûâàíäà Ùàúû Çåéíàë êèìè âÿ Íóõàäà Äÿðäìÿíä êèìè ýåäèá þâðÿòè òÿçÿ ÿðèíäÿí éàëâàðûá
áîøàòìàã âÿ åâÿ ýÿòèðìÿê âÿùøè, ýöëìÿëè, ãåéðÿò âÿ íàìóñäàí áèëìÿððÿ óçàã âÿ øÿðèÿòäÿí êÿíàð áèð èøäèð.
Øÿðèÿò ñàùèáè îéóí-îéóíúàã àäÿòëÿðè ùå÷ áèð ñóðÿòëÿ ìöñÿëìàíëàðà
ðÿâà ýþðìÿçäè âÿ áåëÿ ãóëè-áèéàáàíè ÿìÿëëÿðèíè øÿðèÿòÿ èñíàä âåðìÿê
þçö êöôðäöð.
Øÿðèÿòäÿí ÿáÿäà õÿáÿðè îëìàéàí îðäóáàäëû êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäè
ãàðäàøëàðûìûçäàí õàùèø åäèðèê ãóëàã âåðèá ýþðñöíëÿð êè, øÿðèÿòäÿ
“çþâúè-àõÿð” ìÿñÿëÿñèíèí ìÿíàñû íÿäèð.
Øÿðèÿò áóéóðóð êè, “ö÷ òÿëàãäàí ñîíðà ÿð þâðÿòèíè äÿõè àëà áèëìÿç,
èëëà ýÿðÿê þâðÿò ýåäÿ ÿðÿ âÿ àðàäàí î ãÿäÿð êå÷ÿ êè, êèøè þç õàùèøè èëÿ
þâðÿòè áîøàéà, þâðÿò éàä þâðÿò êèìè îëà, ñîíðà ùàìàí þâðÿòÿ ÿââÿëèíúè
ÿðè òÿñàäöôÿí ðàñò ýÿëñÿ ìÿùç î âÿ äÿ ùàìàí þâðÿòè àëà áèëÿð”.
Åøèòñèíëÿð áèçÿ áþùòàí äåéÿíëÿð, åøèòñèíëÿð áèçè òÿêôèð åäÿíëÿð, ãóëàã
âåðñèíëÿð Îðäóáàäûí ãûðìûçû ñàããàëëûëàðû, ñàðû áåéèíëèëÿð.
Áèç Ìîëëà Íÿñðÿääèíèê. Áèçèì ïåøÿìèç âÿùøè àäÿòëÿðÿ ýöëìÿêäèð,
áèçèì õèäìÿòèìèç èëàí-ãóðáàüàéà ñàòàøìàãäûð. Çÿìàíè êè, áèç ýþðöðöê
êè, Íóõàäà Äÿðäìÿíä þâðÿòèíè ö÷ òÿëàãäàí ñîíðà âåðèð Êîð Ùàôèçÿ, ö÷
ýöíäÿí ñîíðà ýåäèá éàëâàðûð êè, “Ñÿí Àëëàù þâðÿòèìè âåð þçöìÿ”
176
çÿìàíè êè, áèç ýþðöðöê Íàõ÷ûâàíäà Ùàúû Çåéíàë ö÷ òÿàëàãäàí ñîíðà
þâðÿòèíè âåðèð òóëàìáàð÷ûñûíà âÿ ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ýåäèá éàëâàðûð êè,
“ñÿí Àëëàù ìÿíèì þâðÿòèìè áîøà ìÿí àëûì” – áèç áó áè÷àðÿëÿðè ýþðÿíäÿ ãÿì âÿ ãöññÿ åäèðèê êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèçèì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç
ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿòèíäÿí áó äÿðÿúÿäÿ êÿíàðà ÷ûõûáëàð âÿ íÿ ñÿáÿáÿ
ãàðäàøëàðûìûç áåëÿ èñìÿòñèç àäÿòëÿðÿ ìöðòÿêèá îëóáëàð?
Áèç ãöññÿ åäèðèê êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèçèì áèð ïàðà ìîëëàëàðûìûç Àëëàùûí
éîëóíó áèíÿâà ìöñÿëìàíëàðà íåúÿ êè, ëàçûìäûð ýþñòÿðìèðëÿð. Áèç äÿðä
åäèðèê êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèçèì ìèëëÿòèìèç èíñàíèééÿòäÿí, ìÿðèôÿòäÿí,
íàìóñ âÿ ãåéðÿòäÿí, äèí âÿ øÿðèÿòäÿí áó äÿðÿúÿ êÿíàðà äöøöáëÿð?
Áóäóð áèçèì ñþçöìöç.
Ãîé ùÿð êÿñ íóõàëû Äÿðäìÿíäèí âÿ íàõ÷ûâàíëû Ùàúû Çåéíàëûí
àäÿòëÿðèíè âÿ ìÿçàãëàðûíû õîøëàéûð õîøëàñûí, ãîé ùÿð êÿñ áó úÿíàáëàð
åòäèêëÿðè Ýöëñöì íÿíÿ ÿìÿëëÿðèíè òÿñäèã åäèð åòñèí, ãîé ö÷ òÿëàãàí ñîíðà þâðÿòëÿðèíè áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ þçýÿ êèøèéÿ ÿðÿ âåðÿíëÿð âåðñèíëÿð, –
àììà áèç äåéèðèê êè, øÿðèÿò áèð ìöãÿääÿñ âÿ àëè àëÿìäèð âÿ áåëÿ ìÿçùÿêÿëè èøëÿðäÿí øÿðèÿòèí ÿñëà õÿáÿðè éîõäóð.
Áèçèì ñþçöìöç áóäóð. Ãóëàã ñàùèáëÿðè åøèòñèíëÿð.
ÙÀÍÛ ÃÛÐÕ ÁÅØ ÌÈÍ ÌÀÍÀÒ?
Áóíó áèç áèëèðèê êè, Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàñûíûí àúëàðûíäàí þòðö êå÷ÿí èë
Áàêûäà èàíÿ úÿìèééÿòè ãóðóëäó.
Áóíó áèç áèëèðèê.
Áóíó áèçäÿí ñàâàéû äöíéà âÿ àëÿì áèëèð.
Áèð èëäÿí àðòûãäûð êè, ãÿçåòëÿðèí ùÿð áèð íþìðÿñèíè à÷ûðñàí êè, ýþðÿñÿí òÿçÿ õÿáÿðäÿí-çàääàí íÿ âàð íÿ éîõ, åëÿ ãÿçåòè à÷àí êèìè ýþðöðñÿí êè, áàøäàí éåêÿ õÿòò èëÿ éàçûäûá: “Ýÿíúÿ àúëàðûíà áó ãÿäÿð ïóë
éûüûëäû”. Ùÿòòà þâðÿòëÿð äÿ ãåéðÿòÿ ýÿëèá áàøëàäûëàð áèð éåðÿ úÿì îëìàüà âÿ àúëàðà ïóë éûüìàüà. Ùÿòòà áèð äÿôÿ äÿ áàúûëàðûìûç Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí åâèíÿ äÿ úÿì îëìóøäóëàð. Ùÿð÷ÿíä êè, õàíûìëàð
äàüûëàíäàí ñîíðà Ùàúûíûí ýöìöø ãàøûãëàðû äà äàüûëäûëàð, àììà íÿ åéáè
âàð, Ùàúûíûí ùàëûíà íÿ òÿôàâöò åëÿð?
Ãÿðÿç, áèð àç ìöõòÿñÿð ñþéëÿéÿê. Áèç áóíó èñòÿéèðèê îõóúóëàðûìûçà
ÿðç åäÿê êè, íå÷ÿ àéëàðûí ìöääÿòèíäÿ, íÿ ãÿäÿð çÿùìÿòëÿðäÿí ñîíðà
177
íå÷ÿ äÿôÿ áèð éåðÿ úÿì îëóá äàíûøìàüûí, ÷àëûøûá âóðóøìàüûí íÿòèúÿñè áó
îëäó êè, ìèëéîí÷óëàðûìûçûí ñàíäûãëàðûíäàí, ìöëêÿäàðëàðûìûçûí ïóë êöïÿëÿðèíäÿí, ùàúûëàðûìûçûí êèñÿëÿðèíäÿí âÿ õàíûìëàðûìûçûí ãîëòóã úèáëÿðèíäÿí Ýÿíúÿ àúëàðûíà ÿââÿë-àõûð ãûðõ áåø ìèí ìàíàò ïóë úÿì îëäó.
×îõ ýþçÿë! Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí! Ãûðõ áåø ìèí ìàíàò çàðàôàò äåéèë.
Ùÿð÷ÿíä Ýÿíúÿ àúëàðûíà ãûðõ áåø éöç ìèí ìàíàò äà àçäûð, àììà äÿõè
áóíà ìèëéîí÷óëàð, ìöëêÿäàðëàð âÿ òàúèðëÿð íÿ åëÿñèíëÿð? Ìÿýÿð áåø
ãÿïèê, îí ãÿïèê éûüìàã èëÿ áó ãÿäÿð àúëàðûí ãàðíûíû äîéäóðìàã îëàð?
Áèð äåéèëëÿð, áåø äåéèëëÿð: Çÿíýÿçóðäàí áàøëàìûø Ýÿíúÿéÿäÿê ùÿð
éåðäÿí õÿáÿð òóòóðñàí, ýþðöðñÿí êè, êÿíäëèëÿð àúëàðûíäàí íàõîøëóã
òóòóá ãûðûëûðëàð.
Âÿ áèð äÿ Àëëàùûí áÿëàñûíû ãàéòàðìàãìû îëàð?
Ùÿëÿ ñþçöìöç áóðäà äåéèë, ñþçöìöç áóðäàäûð êè, íåúÿ îëäó
ùûããûíà-ùûããûíà éûüûëàí ãûðõ áåø ìèí ìàíàò?
Éÿíè íåúÿ îëäó ãûðõ áåø ìèí ìàíàò?
Áó ñþçëÿðè äåìÿêäÿí ùå÷ êÿñ õÿéàë åëÿìÿñèí êè, áÿëêÿ ìÿí èàíÿ
úÿìèééÿòèíäÿí áÿäýöìàí îëìóøàì.
Õåéð, ìÿí ùå÷ êÿñäÿí áÿäýöìàí äåéèëÿì. Àíúàã, áèð ñþçäöð
ôèêðèìÿ ýÿëèá äàíûøûðàì.
Äîüðóäàí íåúÿ îëäó ãûðõ áåø ìèí ìàíàò?
Èíäè áèð áèêàð àäàìûí áåéíèíÿ äöøÿ ýåäÿ Áàêûäà èàíÿ úÿìèééÿòèíäÿí ñîðóøà êè, íåúÿ îëäó ãûðõ áåø ìèí ìàíàò, ìÿí áóðàäà Òèôëèñäÿ
îòóðà-îòóðà âÿ úÿìèééÿòèí òÿáèÿòèíäÿí, ìÿçàðûíäàí õÿáÿðäàð îëìàéàîëìàéà áó ñààò äåéÿ áèëÿðÿì êè, úÿìèééÿòèí àäàìëàðû áó ñþçÿ íÿ úàâàá
âåðÿúÿêëÿð.
Úÿìèééÿòèí àäàìëàðû, ìÿñÿëÿí, äåéÿúÿêëÿð êè, ãûðõ áåø ìèí
ìàíàòûí áèð ãÿäÿðèíè âåðäèê èêè âàãîí óí àëäûã âÿ ôèëàí âàõò ýþíäÿðäèê
Ýÿíúÿéÿ êè, ïóòó áèð ìàíàò îòóç ãÿïèêäÿí ñàòñûíëàð àúëàðà âÿ áèð ãÿïèê
äÿ îíëàðäàí ãàçàíú åëÿìÿñèíëÿð.
Îíäàí ñîíðà úÿìèééÿòèí àäàìëàðû äåéÿúÿêëÿð êè, ôèëàí âàõò ýåíÿ
èêè âàãîí óí àëäûã âÿ ýþíäÿðäèê êè, ïóòó áèð ìàíàò îòóç ãÿïèêäÿí ïàéëàñûíëàð Çÿíýÿçóð àúëàðûíà âÿ áèð ãÿïèê äÿ ãàçàíú åëÿìÿñèíëÿð. Ñîíðà
úÿìèééÿòèí àäàìëàðû äåéÿúÿêëÿð êè, ôèëàí âàõò ìèí ìàíàò ýþíäÿðäèê
Àüäàìà êè, ïàéëàñûíëàð àúëàðà, ñîíðà ôèëàí âàõò ôèëàí éåðÿ ôèëàí ãÿäÿð
ïóë ýþíäÿðäèê êè, ïàéëàñûíëàð àúëàðà, ñîíðà ôèëàí, ôèëàí, ôèëàí.
Àììà èíäè áèð áèêàð âÿ àõìàã àäàì ýåäÿ úÿìèééÿòäÿí ñîðóøà êè,
“ìöìêöíäöðìö ùåñàá-êèòàáëàðûíûçà áàõìàã? – ìÿí áóðàäà Òèôëèñäÿ
178
îòóðà-îòóðà áèëèðÿì êè, úÿìèééÿòèí àäàìëàðû íÿ äåéÿúÿêëÿð; äåéÿúÿêëÿð “íåúÿ ùåñàá-êèòàá?.
Àììà çàðàôàò êÿíàðäà ãàëñûí, äîüðóäàí äà ýþðÿñÿí íåúÿ îëäó ãûðõ
áåø ìèí ìàíàò?
×îõ ÿôñóñ êè, úÿíàá ãàçè Àüà Êÿðèì àüà àíä è÷èáäèð êè, úàìààòûí
èøëÿðèíÿ ãàðûøìàñûí. Ýåíÿ êå÷ÿíëÿðäÿ ãàçè àüà úÿìèééÿòèí èøëÿðèíÿ
ãàðûøûðäû âÿ áó ãàðûøìàãëûã èëÿ úàìààòû õîøáÿõò åäèðäè. Àììà ùåéèô êè,
èíäè éàõàñûíû ÷ÿêèá êÿíàðà âÿ áàêûëûëàðû áàøûà÷ûã ãîéóá.
Äîüðóäàí ùÿëÿ ýþðÿñÿí íåúÿ îëäó ãûðõ áåø ìèí ìàíàò?
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí èðÿëè éîëóì äöøäö Áàêûéà âÿ èàíÿ úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðèíèí áèðèíäÿí ñîðóøäóì êè, íåúÿ îëäó ãûðõ áåø ìèí ìàíàò?
Ìÿíèì áó ñþçöìöí úàâàáûíäà úÿíàá öçâ ÿëèíè óçàòäû àðõàëûüûíûí úèáèíäÿí áèð îâóú êþùíÿ ÷èðêëè âÿ ÿçèëìèø êàüûç-êóüóç ÷ûõàðòäû âÿ áó
êàüûçëàðûí è÷èíäÿí áèð íå÷ÿ ïî÷ò âÿ òåëåãðàì ãÿáçè ÷ûõàðòäû âÿ ãàáàüûìà áèð ÷îòãà ãîéóá äåäè êè, ùåñàá åëÿ. Î äåäè, ìÿí ñàëäûì, î äåäè,
ìÿí ñàëäûì, î äåäè, ìÿí ñàëäûì. Àõûðäà çîðëà-ýöúëÿ îëäó èéèðìè ìèí
ìàíàò. Äåäèì: “Ùÿëÿ òóòàã êè, áóíëàð äöçäöð, ïÿñ ãàëàíû ùàíû?”. Ðÿôèã
áèð àç áàõäû öçöìÿ, áèð ïàïèðîñ ÷ûõàðäûá âåðäè ìÿíÿ âÿ äåäè: “Öðÿéèíè
ñûõìà, Àëëàù êÿðèìäèð, ùÿð øåéèí áàøû ñÿëàìÿòëèêäèð, áóíëàð ùàìûñû
êå÷èá ýåäÿð”.
Ìîçàëàí
ÚßÔßÍÝÈÉÀÒ
Ìÿíèì àüëûì ëàï ÷àøûá. Ùàìû áàøûíû ñàëûá àøàüû, þç èøèíÿ ìÿøüóëäó:
ÿêèí÷è ÿêèíèíè ÿêèð, àëûø-âåðèø÷è àëûø-âåðèøèíè åëÿéèð, õàíëàð ãóø îâóíà
ýåäèðëÿð, ìîëëàëàð ñèüÿ åäèðëÿð, ãÿçåò÷èëÿð ãÿçåòëÿðèíè éàçûðëàð, ìöõòÿñÿð
êè, ùÿðÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, ñàêèò âÿ ñàìèò þç èøëÿðèíäÿäèð, àììà ìÿí áàøûáÿëàëû, ìÿí áÿíäÿð-áÿíäè, ìÿí Àëëàùûí íÿçÿðèíäÿí äöøìöø, ìÿí áÿäáÿõò ëàï äÿëè-äèâàíÿ îëìóøàì.
Ìÿíàñûç, úÿôÿíý, äàìäàíäöøìÿ ñþç ãàëìàäû êè, ìÿíäÿí ÷ûõìàìûø
îëñóí. Èíäè äÿ áèð áèð áåëÿ ñþç ôèêðèìÿ ýÿëèá. Àììà, ìÿí þëöì, ùàéêöé ñàëìàéûí; ãîéóí ñþçöìö äåéèì, ãóðòàðûì, ñèç äÿ îõóéóíóç âÿ
îõóéàíäàí ñîíðà áèð àç äà ôèêèðëÿøèí, éåíÿ ôèêèðëÿøèí, àõûðäà ùÿð íÿ úàâàáûíûç îëñà, äåéèí.
179
Ìÿí áóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áèç óøàãëàðûìûçû ýþíäÿðèðèê ýåäèá,
òèáá åëìèíè îõóéóá âÿ ùÿêèìëèê øÿùàäÿòíàìÿëÿðèíè àëûá, ãàéûäûðëàð áèçèì è÷èìèçÿ âÿ áàøëàéûðëàð ùÿêèìëèê åëÿìÿéÿ, íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, áèçèì
è÷èìèçäÿ ìÿøùóðäóð äåéèðëÿð êè, “óðóñ ùÿêèìè”. Áÿëè, áèçèì úàâàíëàð äà
ðóñ ùÿêèìëÿðè êèìè åëì îõóéóá, ùÿêèì îëóðëàð. Ìÿí áèðúÿ áóíó ãàíà
áèëìèðÿì êè, áèç ìöñÿëìàíëàðà äÿðñ ãóðòàðìûø ùÿêèìëÿð ëàçûìäûð,
éàèíêè ëàçûì äåéèë?
Áó ñþçëÿðè îõóéàí ùå÷ ôèêèð åëÿìÿñèí êè, ìÿí çàðàôàò åëÿéèðÿì. Áó
ìÿñÿëÿ âàúèá ìÿñÿëÿëÿðèí áèðèäèð âÿ ãàáàãäà ìÿíèì ÷îõ ñþçöì âàð âÿ
áó áàðÿäÿ ìÿí ùÿð íÿ êè, éàçûðàì, – ìÿíèì úèääè ñþçöìäöð.
Áÿëè, áóéóðóíóç ýþðÿê, ðóñ ùÿêèìëÿðè, éÿíè òèáá åëìèíè îõóéóá, øÿùàäÿòíàìÿ àëìûø ùÿêèìëÿð ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ëàçûìäûð, éàèíêè ëàçûì
äåéèë?
Áóíó áèëìÿê ÷îõ âàúèáäèð, âàúèáäÿí äÿ âàúèáäèð. Îíäàí þòðö êè,
ÿýÿð ùÿìèí ùÿêèìëÿð ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ëàçûì îëìàñàëàð, äÿõè áóíäàí
ñîíðà óøàãëàðûìûçû íÿ ö÷öí ãîéàã ýåäèá, ùÿêèìëèê äÿðñè îõóéóá
ýÿëñèíëÿð?
Ùå÷ êÿñ õÿéàë åëÿìÿñèí êè, áó ìÿñÿëÿ õûðäà ìÿñÿëÿäèð. Îíäàí þòðö
êè, ÿýÿð åëìëè ùÿêèìëÿð áèçÿ ëàçûì îëìàñàëàð, äÿõè íèéÿ õÿðú ÷ÿêìÿê
âÿ íàõîøóí öñòöíÿ äÿðñ îõóìóø ùÿêèì ýÿòèðìÿê? ßýÿð áåëÿ îëñà, äÿõè
íÿ äîêòîðáàçëûãäûð?
Ìÿí ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áóéóðàñûíûç ýþðÿê, àéà áèç ìöñÿëìàíëàðà ðóñ ùÿêèìè, éàèíêè åëì îõóìóø ùÿêèì ëàçûìäûð, éà éîõ?
Ìÿíèì úàâàáûì:
Ìÿí, éÿíè Ìîëëà Íÿñðÿääèí, äåéèðÿì êè, áèçëÿðÿ åëìëè ùÿêèì éà
ëàçûìäûð, éà äà êè, ëàçûì äåéèë.
Áàüûøëàéûíûç, ýþðöðñöíöç êè, ñþçöìö áèðäÿí-áèðÿ äåéèá ãóðòàðìàäûì. Äîüðóñó êè, âàëëàù, ãîðõóðàì. Ãîðõóðàì ùàé-êöé ñàëàñûíûç; ãîðõóðàì éåíÿ Îðäóáàä ãûðìûçûñàããàë êÿðáÿëàéûëàðû éåíÿ áàøëàéàëàð êè,
Ìîëëà Íÿñðÿääèí ãóäóðóá!..
Êå÷ÿí íþìðÿìèçäÿ éàçìûøäûã êè, øóøàëû Éÿùéà êèøè ðóñ ùÿêèìèíèí
ñþçöíÿ áàõìàéûá âÿ àíàñû ö÷öí çÿëè àëûá àïàðìàéûá âÿ àíàñû ùàìàí
ýöí àõøàì âàõòû âÿôàò åäèá. Èíäè ýþð Éÿùéà êèøè áèçÿ íÿ éàçûð:
Éÿùéà êèøèíèí èäàðÿìèçÿ ýÿëÿí ìÿêòóáó:
Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí, æóðíàëûíûçûí 24-úö íþìðÿñèíäÿ ìÿíÿ ýöëöðñöíöç êè, ðóñ ùÿêèìèíèí ñþçöíÿ áàõìàäûì âÿ àíàì ö÷öí çÿëè àëûá
àïàðìàäûì.
180
Úÿíàá Ìîëëà ÿìè, ñèç íàùàã éåðÿ ìÿíÿ ýöëöðñöíöç âÿ ìÿíèì áó
áàðÿäÿ áèð òèêÿ ýöíàùûì éîõäóð. Î ñÿáÿáÿ êè, áèç ìöñÿëìàíûã âÿ ìÿëóìäóð êè, ùÿð ìèëëÿòèí áèð êèòàáû îëàð; áèç äÿ êè, ìöñÿëìàíûã, – áèçèì
äÿ êèòàáûìûç “Èõòèéàðàò” êèòàáûäûð âÿ áó êèòàáà äà êè, áèð êÿñèí ñþçö îëà
áèëìÿç. Âÿ àøêàðäûð êè, áó êèòàáûí áàðÿñèíäÿ ùå÷ êÿñèí ùöíÿðè éîõäóð
áèð ñþç äàíûøñûí; ÷öíêè áó êèòàá åëÿ áèð êèòàáäûð êè, ìÿí ÷àðñó èëÿ êå÷ÿí
âàõò ùÿìèøÿ ýþðìöøÿì êè, áèçèì ìþìöí ùàúûëàðûìûç âÿ ìîëëàëàðûìûç
“Èõòèéàðàò” êèòàáûíû ÿëëÿðèíÿ àëàíäà ÿââÿë ýÿðÿê þïÿëÿð, ñîíðà à÷ûá
îõóéàëàð.
Âÿ ùÿìèí êèòàáûí 89-úó ñÿùèôÿñèíäÿ, éóõàðûäàí îí äþðäöíúö ñÿòèðäÿ éàçûëûá: “Ùÿð êÿñ àéûí îíóíäà ãàí àëäûðñà, äÿðäè àðòàð âÿ çÿèô äöøÿð”. Èíäè, àé ìîëëà äàéû, ìÿí áàøûìà íÿ ÷àðÿ åäÿéäèì êè, óðóñ ùÿêèìè
áèçÿ ýÿëÿí ýöíö úÿìàäèéÿë-ÿââÿë àéûíûí îíó èäè? Äÿõè ìÿíèì ÷àðÿì
íÿ èäè? Äÿõè ìÿí î ýöíö íÿ òþâð çÿëè ýÿòèðÿ áèëÿðäèì åâÿ?
Àíàì äà êè, âÿôàò åëÿäè, ÿëáÿò êè, ÿúÿëè òàìàì èìèø. Äÿõè ìÿíèì
öñòöìÿ íÿ ùàãã èëÿ ýöëöðñÿí? Âÿññàëàì. Øóøà ÿùëè Éÿùéà êèøè”.
Éÿùéà êèøèíèí ùÿìèí êàüûçû áèçÿ ÷àòàí êèìè áèç “Èõòèéàðàò” êèòàáûíû
à÷ûá áàõäûã âÿ ýþðäöê êè, Éÿùéà êèøè éàçäûãëàðû òÿìàìÿí ñÿùèùäèð.
Ñîíðà áèç ùÿìèí êèòàáû áàøäàí-àõûðàäÿê îõóäóã âÿ ýþðäöê êè, áó êèòàá
áàøäàí àõûðàäÿê ùÿêèìëèêäÿí äàíûøûð âÿ ùå÷ áèð äÿðä âÿ àçàð éîõäóð êè,
áó êèòàáäà îíà áèð ÷àðÿ îëìàñûí. Ìÿñÿëÿí, êèòàáûí 90-úû ñÿùèôÿñèíäÿ êèòàá éàçàí áàø ãûðõäûðìàãäàí ñþùáÿò à÷ûá éàçûð êè, ùÿð êÿñ àéûí ÿââÿëèíäÿ áàøûíû ãûðõäûðñà, þìðö àç îëàð; àéûí èêèñèíäÿ ãûðõäûðñà, èñòÿäèéè ÿìÿëÿ
ýÿëÿð; ö÷öíäÿ ãûðõäûðñà, çÿðÿð òîõóíàð âÿ àõûðàäÿê áó úöð éàçûëûá.
Ùÿëÿ áóíëàð ãàëñûí, êå÷ÿê ãàí àëäûðìàã ìÿñÿëÿñèíÿ. Äîüðóäàí, áó
ìÿñÿëÿ âàúèá ìÿñÿëÿëÿðèí áèðèäèð.
Ùàíñû ðóñ ùÿêèìè èíäèéÿ êèìè åøèäèá êè, àéûí îíóíäà íàõîø ãàí àëäûðñà, äÿðäè àðòàð âÿ çÿèô äöøÿð? Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ äÿõè íÿ ëàçûìäûð áèð
åëÿ ùÿêèìèí éàíûíà ýåòìÿê âÿ áåëÿ áèð ùÿêèìè íàõîø öñòÿ ýÿòèðìÿê?
Ìÿí íåéëÿéèðÿì åëÿ áèð ùÿêèìè êè, áó òþâð àñàí èøëÿðäÿí õÿáÿðè
éîõäóð? Äÿõè îíóí åëìè ìÿíÿ íÿ ëàçûìäûð? Äÿõè îíóí íÿ åëìè âàð?
Äÿõè íÿ äîêòîðáàçëûãäûð?
Ùÿãèãÿò áó ìÿñÿëÿ åëÿ áèð õûðäà ìÿñÿëÿ äåéèë. Áèçèì ìöñÿëìàí
úàìààòû áó áàðÿäÿ ýÿðÿê ÷îõ äèããÿò åëÿñèí.
Äîüðóäàí äà, ùÿð êÿñ èñòÿéèð, “Èõòèéàðàò” êèòàáûíû à÷ûá áàõñûí âÿ
ýþðñöí êè, áèð íàõîøëóã âàðäûðìû êè, îíà áó êèòàáäà áèð ÷àðÿ éàçûëìàìûø
îëñóí.
181
Àììà ìÿí áèðúÿ øåéè áàøà äöøìöðÿì: éåíÿ áóíóíëà áåëÿ áèçèì
áèð ïàðà ìöñÿëìàíëàð äàðà äöøÿíäÿ ýåäèá íàõîøëàðûíà ðóñ ùÿêèìè ýÿòèðèðëÿð. Ìÿí þçöì Íàõ÷ûâàíäà þç ýþçöìëÿ ýþðìöøÿì êè, ìþìöí ùàúûëàðûìûç “Èõòèéàðàò” êèòàáûíû ÿëëÿðèíÿ àëàí âàõò, åëÿ áèë êè, áèð ìöãÿääÿñ
êèòàá ÿëëÿðèíÿ àëûáëàð âÿ þïìÿìèø à÷ûá îõóìàéûáëàð. Àììà áóíóíëà
áÿðàáÿð, éåíÿ ùàìàí ìþìöí ùàúûëàðûìûç äàðà äöøÿíäÿ ýåäèá íàõîøëàðûíà ðóñ ùÿêèìè ýÿòèðèáëÿð.
Ìÿí áó èøëÿðè áàøà äöøÿ áèëìèðÿì. Àíúàã ìÿí áóíó äåéèðÿì êè, éà
ðóñ ùÿêèìè, éà “Èõòèéàðàò” êèòàáû? Ùÿð êÿñ èñòÿéèð, áóíà åòèãàä åëÿñèí;
ùÿð êÿñ èñòÿéèð, îíà åòèãàä åëÿñèí.
Àììà áóíó äà ùå÷ êÿñ éàäûíäàí ÷ûõàðòìàñûí êè, òÿáèá íÿ ãÿäÿð
ùàçèã îëóð-îëñóí, èñòÿð êè, þìðöíöí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíàäÿê Àâðîïà
äàðöëôöíóíëàðûíäà åëì îõóìóø îëñóí, àììà áèð ñóðÿòäÿ êè, “Èõòèéàðàò”
êèòàáûíäàí îíóí õÿáÿðè éîõäóð, – ìÿí îíà íÿ ùÿêèì äåéÿðÿì, íÿ
íàõîøóìóí öñòöíÿ ýÿòèðÿðÿì.
Ùå÷ êÿñ äåìÿñèí êè, ìÿí çàðàôàò åëÿéèðÿì: áó, ìÿíèì äîüðó ñþçöìäöð.
“ÄßÁÈÑÒÀÍ”
Íåúÿäèð, äàäàø? Èíäè ýÿëäèí ìÿíèì ñþçöìÿ? Èíäè áó ãîúà
Ìîëëàíûí ãÿäðèíè áèëÿðñÿí?
Áèð èë áóíäàí ãàáàã ñÿí áàøëàéûðäûí “Äÿáèñòàí” æóðíàëû ÷ûõàðòìàüà
âÿ ìÿíäÿí ìÿñëÿùÿò ñîðóøäóí. Éàäûíäàäûð ìÿí ñÿíÿ íÿ äåäèì?
Éîõñà éàäûíäàí ÷ûõûá? Ùÿéÿ éàäûíäàí ÷ûõûá ãîé éàäûíà ñàëûì:
Ìÿí ñÿíÿ äåäèì: “äÿëè îëìà”. Ñÿí äåäèí: “éîõ, “Äÿáèñòàí” ÷ûõàðäàúàüàì. Ìÿí ñÿíÿ äåäèì: “áàøûíà ñîéóã äÿéèá”. Ñÿí äåäèí: “éîõ,
÷ûõàðäàúàüàì”. Ìÿí ñÿíÿ äåäèì: “ýþðöêöð êè, ÷îõ ïóëóí âàð”. Ñÿí
äåäèí: “éîõ, ÷ûõàðäàúàüàì”.
Ñîíðà ñÿí ìÿíÿ äåäèí: “ïÿñ íÿ ãàéûðûì? “.
Ìÿí ñÿíÿ úàâàá âåðäèì êè, “ùÿéÿ èñòÿéèðñÿí ìöñÿëìàí è÷èíäÿ áèð
ãàçàíúëû èø áàøëàéàñàí, áèð ãÿäÿð ïóë ýþòöð, þçöíö âåð Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàü àúëàðûíûí è÷èíÿ, àäûíû ãîé ùàúû ßëèèñêÿíäÿð âÿ àú êÿíäëèëÿðÿ áåø
182
ìàíàò âåð, îí áåø ìàíàòëûã ùöúúÿò àë âÿ áèð èë ÷ÿêìÿñèí êè, Ãàðàúàäàüûí àíáàð ñàùèáè ìîëëàñûíäàí äþâëÿòëè îë”.
Ñÿí äåäèí: “éîõ, “Äÿáèñòàí” ÷ûõàðäàúàüàì êè, ìÿêòÿá óøàãëàðû
îõóñóíëàð âÿ ãàáàüà ýÿëñèíëÿð”.
Ìÿí ñÿíÿ äåäèì: “ñÿí ñÿðñÿìëÿéèáñÿí”.
Ñîíðà ñÿí ýåíÿ ìÿíäÿí ñîðóøäóí êè, “ïÿñ íÿ ãàéûðûì?”.
Ìÿí ñÿíÿ úàâàá âåðäèì êè, úèáèíÿ áèð ãÿëÿìäàí ãîé, ñàããàëûíû
óçàò, áàðìàãëàðûíûí óúëàðûíà ùÿíà ãîé ãûçàðñûíëàð âÿ ýåò ÿéëÿø
ìöñÿëìàí è÷èíäÿ âÿ áàøëà îíà-áóíà äóà éàç.
Ñÿí äåäèí: “éîõ, “Äÿáèñòàí” ÷ûõàðäàúàüàì êè, ìèëëÿò îõóñóí âÿ
ýþçöíö à÷ñûí”.
Ìÿí ñÿíÿ äåäèì êè, “áèð àç àç éå, ÷öíêè òóðøäó, öðÿéèíÿ äÿéÿð”.
Ñÿí ìÿíÿ úàâàá âåðäèí êè, “éîõ, “Äÿáèñòàí” ÷ûõàðäàúàüàì”.
Ìÿí ñÿíäÿí ñîðóøäóì: “êèì ñÿíèí “Äÿáèñòàí”ûíû àëàúàã?”.
Ñÿí äåäèí: “áàêûëûëàð”.
Ìÿí ñÿíÿ úàâàá âåðäèì êè, “áèð ãàáàãúà þçöíö âåð Òéîìíè ðéàä
÷àðñóñóíà, ýþð ìöìêöíäöðìö áó òÿðÿôäÿí î òÿðÿôÿ êå÷ìÿê? Ýþð áèð
ñÿíèí áàêûëûëàðûí ÷àðñóéà äîëóøóá íÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð”.
Ñÿí äåäèí: “éîõ, “Äÿáèñòàí” ÷ûõàðäàúàüàì”.
Àõûðäà ñÿí ýåíÿ ìÿíäÿí ñîðóøäóí êè, “ïÿñ íÿ ãàéûðûì?”.
Ìÿí ñÿíÿ úàâàá âåðäèì êè, “áàðè áåéíèíè ãàðàëäûá “Äÿáèñòàí”
éàçûíúà ýåò ùå÷ îëìàñà äóð Áàêûíûí àçàðõàíàëàðûíûí ãàïûñûíäà âÿ äàâà
àëìàüà ýÿëÿí ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíÿ ñàòàø âÿ îíëàðà òàìàøà åëÿ, öðÿéèí
à÷ûëñûí”.
Ìÿí ýþðäöì êè, áó äà ñÿíèí õîøóíà ýÿëìÿäè âÿ ñÿí ýåíÿ ìÿíäÿí
ñîðóøäóí êè, “ïÿñ íÿ ãàéûðûì?”.
Ìÿí ñÿíÿ úàâàá âåðäèì êè, “ýåò éàò”.
Ìöõòÿñÿð, ÿçèçèì, ìÿíèì íÿñèùÿòëÿðèìèí ùå÷ áèðèñèíè ãÿáóë åëÿìÿäèí âÿ ëàï àõûðäà ìÿíÿ äåäèí êè, “éîõ, “Äÿáèñòàí” éàçàúàüàì êè, ìèëëÿòèìÿ áèð ìÿíôÿÿò îëñóí”.
Èíäè, äàäàø, êåéôèí íåúÿäè? Ýÿòèð ýþðöì íå÷ÿ ìöøòÿðèí âàð? Äå
ýþðöì íå÷ÿ ìöñÿëìàí øàýèðäè ñÿíèí “Äÿáèñòàí”ûíû îõóéóð? Ýÿòèð
ýþðöì, ùàíû “Äÿáèñòàí” ûíûí ãÿäðèíè áèëÿíëÿð?
Ìÿí ñÿíÿ äåìÿäèììè “áèç ìöñÿëìàíëàðà “Äÿáèñòàí” çàä ëàçûì
äåéèë? Âÿ áèð äÿ èíäè ùÿëÿ õàëãäàí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ùÿëÿ èíäè êè, éàéäû:
Ãîâóí-ãàðïûç âàõòûäû, íÿ “Äÿáèñòàí” áàçëûãäû?”.
183
Áåëÿäè, ãàðäàøûì, áåëÿäè äàäàøûì. Èíàí ìÿíèì ñþçöìÿ êè, áåëÿäè.
Àíä è÷ìÿéÿ øòðàô ãîéìàñàéäûëàð, ùÿð íÿéÿ äåñÿí àíä è÷ÿðäèì êè,
áåëÿäè.
Èíäè äÿ êè, ãîâóí-ãàðïûç âàõòûäû, íÿ “Äÿáèñòàí” áàçëûãäû?
Ãûçäûðìàëû
ÃÛÇ ÓØÀÜÛ
Ãÿäèì ÿðÿáëÿðèí è÷èíäÿ áèð áåëÿ àäÿò âàð èäè êè, ãûç óøàüû àíàäàí
îëàí êèìè òóòóá îíó áîüàðìûøëàð.
Àììà øöêöð îëñóí Àëëàùà, áèç áó áàðÿäÿ ÿðÿáëÿðäÿí áèð àç
éàõøûéûã. Áèç ãûç óøàüûíû áîüìóðóã.
Àììà þç àðàìûçäû, ãûç óøàüû áèð øåé äåéèë. Ìÿí áóíó ÷îõ éåðäÿ
ýþðìöøÿì êè, ãûç óøàüû îëàí åâäÿ õåéèð-áÿðÿêÿò îëìóð âÿ ÷îõ åâÿ äÿ
ãûç óøàüû äöøìöð. Ìÿíèì áèð õàëàì âàð èäè: ýÿëèíè îüëàí äîüàíäà ãûðõû
÷ûõàíà êèìè ùÿð ýöí ýÿëèíÿ ãóéìàã ïèøèðÿðäè, àììà ãûç äîüàíäà éàâàí
÷þðÿêäÿí ñàâàéû áèð øåé âåðìÿçäè éåñèí.
Áó ùàìûéà ìÿëóìäóð êè, áèðèíèí îüëó îëàíäà õÿáÿð ýÿòèðèá ìóøòóëóã àëûðëàð, àììà ãûçû îëàíäà åâäÿ ùàìû éàñ ñàõëàéûð. Ìÿíÿ óøàãëûãäà
íàüûë åäÿðäèëÿð êè, ìÿíèì àíàì àíàäàí îëàíäà áàáàì åøèäèá âÿ èñòÿéèá
ýÿëñèí àíàìû áîüñóí. Àììà áîüñàéäû, äåéÿñÿí ïèñ îëìàçäû: íÿ ìÿí
èíäè äöíéàäà îëàðäûì, íÿ áó ñþçëÿðè éàçàðäûì, íÿ äÿ îõóúóëàðûìûçà
áàøàüðûñû âåðÿðäèì.
Ãÿðÿç, åâäÿ ãûç óøàüû áèð øåé äåéèë. Àììà ñþç áóðàäàäûð êè, äÿõè
îëàíäàí ñîíðà ÷àðÿ íÿ: äÿõè áîüìàã êè, îëìàç.
Ñîíðà ãûç óøàüû þçáàøûíà áàøëàéûð áþéöìÿéÿ. Èêè éàøà ÷àòûð, ö÷ éàøà
÷àòûð, áåø éàøà ÷àòûð âÿ àõûðäà ýÿëèá ÷àòûð ñÿêêèç éàøà.
×öíêè ùÿð áèð éàðàíìûø, ùÿð áèð úàíëû øåé, ùÿð áèð ùåéâàí ýÿðÿê
éàâàø-éàâàø áþéöéÿ, ãûç óøàüû äà þç-þçöíÿ éåêÿëèð. Ùÿð÷ÿíä êè, ùå÷
êÿñ ýþðìöð êè, î éåêÿëèð âÿ ùå÷ êÿñÿ ëàçûì äåéèë îíóí éåêÿëìÿéè,
àììà ãûç éàâàø-éàâàø éåêÿëèð.
Åëÿ êè, ãûç óøàüû ñÿêêèç éàøûíà ÷àòûð, áèð ýöí ýþðöð êè, åâëÿðèíÿ ö÷
íÿôÿð àðâàä õÿëàéèãè ýÿëäè. Àðâàäëàð áèð ãÿäÿð ãûçûí àíàñû èëÿ äàíûøûá
184
ýåäèðëÿð. Ãûç àíàñûíäàí ñîðóøóð: áó àðâàäëàð íèéÿ ýÿëìèøäèëÿð? Àíàñû
úàâàá âåðèð êè, “î ñÿíÿ áîðú äåéèë”.
Àõøàì îëóð, ãûçûí àòàñû ýÿëèð åâÿ. Ãûçûí àíàñû ÿðè èëÿ õÿëâÿòúÿ áèð
íå÷ÿ ñþç äàíûøàíäàí ñîíðà ãûçû ÷àüûðûðëàð âÿ äåéèðëÿð: à ãûç, ñÿí èíäè éåêÿëèá àüûëëû-áàøëû ãûç îëóáñàí, ýåò àéàãëàðûíû éó òÿìèç îëñóí âÿ ÷àäðàñûç
êö÷ÿéÿ ÷ûõìà âÿ ùÿð êÿñ ñÿíè áóíäàí ñîíðà äàíûøäûðñà äàíûøìà. ×öíêè
èíäè äÿõè àéûáäû, ìàøàëëàù ñÿí àüûëëû-áàøëû éåêÿ ãûç îëóáñàí.
Ñàáàùêû ýöíö ùàìàí ö÷ íÿôÿð àðâàä ýåíÿ ýÿëèðëÿð âÿ áèð àç êå÷èá
ãîéóá ýåäèðëÿð. Ýåíÿ ãûç àíàñûíäàí ñîðóøóð êè, áó àðâàäëàð ýåíÿ íÿäÿí
þòðö ýÿëìèøäèëÿð? Ýåíÿ àíàñû úàâàá âåðèð êè, “ñÿíÿ áîðú äåéèë”.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ãûç áàõûá ýþðöð êè, äåéÿñÿí èøëÿð èíäè þçýÿ
èøÿ îõøàéûð. Ýÿëÿí, ýåäÿí, ýèðÿí, ÷ûõàí, ãîíàã, ÷àé, øèðíè, ãÿíä, ìîëëà,
ãûøãûðûã, ôëàí âÿ ôëàí.
Ãûç ýåíÿ àíàñûíäàí ñîðóøóð êè, “áó íÿ ãûøãûðûãäû?” Àíàñû ýåíÿ úàâàá âåðèð êè, “ñÿíÿ áîðú äåéèë”.
Àõûðäà ãîùóì-ãàðäàøëàðäàí áèð-èêè àðâàä õÿëàéèãè éûüûøûð, ãûçû çîðíàí òóòóá óçàäûðëàð éåðÿ, ãàøëàðûíûí òöêëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñèíè ãîïàðäûðëàð, ãàøëàðûíà âÿ ýþçëÿðèíÿ áèð àç ãàðà ìöðÿêêÿá ñöðòöðëÿð, éàíàãëàðûíà áèð àç ýöëíàð ãûðìûçûñû éàõûðëàð, àëíûíà âÿ öçöíÿ áèð àç ýÿú ñöðòöðëÿð, áàøûíûí òöêëÿðèíäÿí áèð àç êÿñèá òåë ãàéûðûðëàð, ñîíðà ãûçû äóðüóçóðëàð àéàüà, ÷ûõàðäûðëàð êö÷ÿéÿ, ãàáàüûíà áèð àéíà òóòóðëàð âÿ áàøëàéûðëàð ìèçëÿìÿéè.
Ãûç àüëàéûð, ýþçëÿðèíèí éàøûíû òþêöð, ùàðàé-äàä åëÿéèð êè, “àõû ìÿíè
ùàðà àïàðûðñûíûç?”.
Àðâàäëàð ýåíÿ ãûçà äåéèðëÿð: “×îõ äàíûøìà, àòàí ýÿëèá ãóëàãëàðûíû
êÿñÿð”.
Éÿíè ñÿêêèç éàøûíäà ãûçû þç åâèíäÿí çîð èëÿ, ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ, ìèçëÿéÿìèçëÿéÿ, ãîðõóäà-ãîðõóäà àïàðûá ãàòûðëàð áèð þçýÿ êèøèíèí åâèíÿ âÿ
ñîíðà ãàéûäûá ýÿëèðëÿð. Ãûç àüëàéà-àüëàéà ãàëûð þçýÿ êèøèíèí åâèíäÿ âÿ
íÿ ãÿäÿð éàëâàðûð êè, “àíà, ñÿí Àëëàù ñÿí ýåòìÿ áóðäàí, áàðû ñÿí äÿ ãàë
ìÿíèì éàíûìäà “. Àììà ùå÷ êÿñ ãûçà ãóëàã âåðìèð. ×öíêè ãûç óøàüû
åâäÿ áèð øåé äåéèë, áàøäàí îëìàüû ùàìûäàí ìÿñëÿùÿòäèð.
Ñîíðà ãûçûí ãîùóì-ãàðäàøëàðû ãàéûäûá ýÿëÿíäÿí ñîíðà áèð çîðáà
êèøè ýÿëèð ãûçûí éàíûíà.
185
Ìóðäàð âÿ êàôèð óðóñëàðûí è÷èíäÿ áèð áåëÿ ãàéäà âàð: ùÿð êÿñ áèð áàëàúà ãûçà âÿ éàèíêè éåêÿ ãûçà çîð åëÿñÿ, ùàìàí àäàìû òóòóá ýþíäÿðèðëÿð
îí èêè èë Ñèáèðäÿ êàòîðãà ÷ÿêèð.
Àììà áèç ïàêèçÿ ìöñÿëìàíëàðûí äà è÷èíäÿ áåëÿ ãàéäà âàð: áèð êèøè
áàëàúà ãûçà çîð åëÿñÿ, áèç ùàìàí êèøèíè êö÷ÿäÿ ýþðÿíäÿ äåéèðèê: “Àëëàù
ìöáàðÿê åëÿñèí”.
Áóíëàð ùàìûñû íåúÿ îëóð-îëñóí, àììà ãûç óøàüûíûí åâäÿí òåç ðÿää
îëìàüû ÷îõ ìÿñëÿùÿòäèð. Îíäàí þòðö êè, åâäÿ ãûç óøàüû áèð øåé äåéèë.
ÏÀÏÀÃ
73-úö íþìðÿëè úÿíàá “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí õîøóíà ýÿëìèð êè, ðóñ ãûçëàðû
áèçèì ïàïàãëàðà ýöëöðëÿð âÿ ïàïàãëû ìöñÿëìàíëà áèð éåðäÿ ýÿçìÿê èñòÿìèðëÿð. Úÿíàá “Òÿçÿ ùÿéàò” òÿÿúúöá åäèð êè, ðóñëàð ïàïàüû áèð âåðñòëèêäÿí ýþðöá ãà÷ûðëàð.
“Òÿçÿ ùÿéàò”ûí éàçìàüûíäàí ìÿí áåëÿ áàøà äöøäöì êè, úÿíàá
“Òÿçÿ ùÿéàò” áóðàäà ðóñ ãûçëàðûíû âÿ õàì ðóñëàðû ýöíàùêàð åäèð, íÿèíêè
ïàïàüû.
ßýÿð èçí îëñà, áó áàðÿäÿ áèð àç äàíûøàðûã.
***
Äîüðóäóð, éåð öçöíäÿ ïàïàüûí øþùðÿòè ÷îõäóð, ðóñ ãûçëàðûíûí è÷èíäÿ
äÿ ÷îõäóð, õàì ðóñëàðûí è÷èíäÿ äÿ ÷îõäóð. Ôðÿíýèñòàíäà äà ïàïàüûí
øþùðÿòè âàð; àììà î äÿðÿúÿäÿ êè, Ñèáèð âèëàéÿòè âÿ Ñàõàëèí úÿçèðÿñèíäÿ
áèçèì ïàïàüûìûç øþùðÿò ãàçàíûá, ùå÷ áèð ìèëëÿòèí øàïêàñû î øþùðÿòè
ãàçàíìàéûá, ãàçàíìàéàúàã âÿ ùöíÿðè äÿ äåéèë ãàçàíñûí.
***
Ðóñ ãûçû ïàïàãëû ìöñÿëìàíëà îíäàí þòðö ýÿçìÿê èñòÿìèð êè, áè÷àðÿ
ãûç áóíó éÿãèí áèëèð êè, ÿýÿð ïàïàãëû ìöñÿëìàí áàüäà àäàìëàðûí è÷èíäÿ
ýÿçÿ-ýÿçÿ ãûçà áèðäÿí-áèðÿ äåéÿ êè, “ìÿí þëöì ãîé öçöíäÿí þïöì”
âÿ ÿýÿð ãûç áóíà ðàçû îëìàéà, ïàïàãëû ìöñÿëìàí õÿíúÿðè ÷ûõàðäûá
èñòÿéÿúÿê ñîõñóí ãûçûí ãàðíûíà.
Áó ñÿáÿáÿ ðóñ ãûçû ïàïàãëû ìöñÿëìàíäàí ãà÷ûð.
186
***
Ýþð èøëÿð íÿ éåðÿ ÷àòûá êè, Àëëàùûí õàì ðóñëàðû äà ïàïàãäàí ãà÷ûðëàð.
Éàçûãëàð íÿ åëÿñèíëÿð êè, ýþçëÿðè ãîðõóá.
Ùÿð éàíäà êè, áèð ðóñ ïàïàãëû ìöñÿëìàíà ðàñò ýÿëèá, ðóñ ãàáàãúà
øàïêàñûíû ÷ûõàðäûá ïàïàãëû ãàðäàøûìûçà äåéèá: “Çäðàñòè”. Àììà áóíóí
úàâàáûíäà ïàïàãëû ìöñÿëìàí ðóñó áó úöð áàøëàéûá ñþéìÿéÿ: “Äîíãóç
îüëó äîíãóç! Íåúÿ èéðÿíìèðñÿí êè, äîíãóç ÿòè éåéèðñÿí?”
Ðóñ áèð àç áàõûá âÿ ñîíðà äåéèá êè, “ñÿíÿ áóíóí íÿäèð çÿðÿðè?”
Ïàïàãëû ãàðäàøûìûç ÿëèíè óçàäûá ãÿìÿñèíÿ êè, ÷ûõàðäûá ñîõñóí õàì
ðóñóí ãàðíûíà.
***
Ïàïàüûí øþùðÿòè éåð öçöíäÿ ÷îõ àðòûãäûð. Äöíéà õÿëã îëóíàíäàí èíäèéÿäÿê àüçûíäàí ñöäöí ãîõóñó êÿñèëìÿìèø éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà ãûç
óøàãëàðûìûçû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà ýþòöðöá ãà÷àíëàð, ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà ìîëëàíûí
éàíûíà àïàðàíëàð, ìîëëàíûí éàíûíäàí ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà þç åâèíÿ ñöðöéÿíëÿð, ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà þçöíÿ þâðÿò åäÿíëÿð âÿ îí éåääè ýöí ùÿìèí
ãûçû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà åâèíäÿ áîüàíëàð êèì îëóáëàð?
Úÿíàá “Òÿçÿ ùÿéàò”, áóéóð ýþðÿê êèì îëóáëàð?
Ùàìàí ïàïàãëû ãàðäàøëàðûìûç îëóáëàð.
Àììà äöíéà õÿëã îëóíàíäàí øàïêàëû ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ áåëÿ èøëÿð áàø
âåðìÿéèá, âåðìÿéÿúÿê âÿ âåðÿ áèëìÿç!
***
Ùÿëÿ áóíëàð áèð ñààòëûüà ãàëñûí êÿíàðà.
Êèìäèðëÿð áèçèì áàëàúà óøàãëàðûí äàëûíà äöøÿíëÿð, áóíëàðûí äÿðääèíäÿí þëÿíëÿð, áóíëàðûí éîëóíäà þç åâëÿðèíäÿêè êÿáèíëè þâðÿòëÿðèíè ýåúÿëÿð åâëÿðäÿ êèøèñèç ãîéàíëàð, ìÿêòÿá óøàãëàðûìûçûí Áàêû êö÷ÿëÿðèíäÿ
éîëëàðûíû êÿñÿíëÿð âÿ áó òþâð åøãáàçëûãëàð öñòöíäÿ áèð-áèðèíèí ãàíûíû
òþêÿí úàâàíëàð?
Ùÿìèí ïàïàãëû ãàðäàøëàðûìûç.
***
Ìÿñÿëÿí, ñÿôÿðäÿñÿí, éîë èëÿ ýåäèðñÿí. Ýþðöðñÿí óçàãäàí èêè-ö÷
àòëû ýÿëèð. Óçàãäàí äèããÿò åäèðñÿí êè, ýþðöì ÿýÿð áóíëàðûí áàøûíäà
ïàïàã âàð, êÿëìåéè-øÿùàäÿòèìè îõóéóì.
187
Àëëàù ðàñò ñàëûð êè, àòëûëàðûí áàøûíäà ïàïàã îëìóð; ìÿñÿëÿí, ýþðöðñÿí
êè, øàïêàëû ðóñ ñàëäàòëàðûäûð, éàèíêè ö÷ íÿôÿð øëéàïàëû ðóñëàðäûð êè, îâäàí
ãàéûäûðëàð. Åëÿ êè, óçàãäàí ïàïàã ÿâÿçèíÿ øàïêà ýþðöðñÿí, öðÿéèí ñàêèò
îëóð.
***
Áÿñ áåëÿäèð úÿíàá “Òÿçÿ ùÿéàò”! ßýÿð öðÿéèí ñûõûëìàã èñòÿéèð, îíà
ñûõûëìàñûí êè, õàíûì ðóñëàð âÿ ðóñ ãûçëàðû áèçèì ïàïàüû áÿéÿíìèðëÿð.
ßýÿð öðÿéèí ñûõûëìàã èñòÿéèð, ãîé áóíà ñûõûëñûí êè, íÿ ñÿáÿáÿ þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí øàïêàëàðû î øþùðÿòè ãàçàíìàéûáëàð êè, íÿ ãÿäÿð áèçèì ïàïàãëàð
ãàçàíûáëàð.
ÁÈÇÈÌ ÈØËßÐÈÌÈÇ
Ìÿëóìäóð êè, áó èë ÷îõ éåðëÿðäÿ ãóðàãëûã êå÷èð âÿ ÿêèíëÿð ñóñóçëóãäàí éàíûá ïó÷à ÷ûõûðëàð. Âÿ áèð ïàðà éåðëÿðäÿ úàìààò ìöñÿëëàéà
÷ûõûá Àëëàùäàí éàüûø èñòÿéèá. Âÿ àõûðäà áó äà ìÿëóì îëäó êè, Àëëàùòààëà ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðûí äóàñûíû ãÿáóë åëÿìÿéèá âÿ ùå÷ áèð éàíà éàüûø ýþíäÿðìÿéèá, íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, Àüäàìäà âÿ ñàèð éåðëÿðäÿ.
ßäèáè-áèÿâÿç Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí “Ãàíóí” ðóçíàìÿñèíäÿ áàøäàí
áåëÿ éàçûð êè: “Ìÿí ñþçöìö î êÿñëÿðÿ éàçûðàì êè, àäàìäûðëàð”.
Àììà ìÿí þçýÿ úöð äåéèðÿì: “Ìÿí ñþçöìö î êÿñëÿðÿ éàçûðàì êè,
ãóëàãëàðû âàð”.
Êå÷ÿê ñþçöìöçÿ.
Ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðûí äóàñû ùå÷ áèð éàíäà äÿðÿúåéè-ãÿáóëÿ
éåòèøìÿéèá âÿ ùå÷ áèð éåðäÿ éàüûø éàüìàéûá.
Êå÷ÿí âàõòëàðäà äà ÷îõ èòòèôàã äöøöá êè, éàé ÷îõ èñòè îëóá, ÷îõ ãóðàãëûã êå÷èá âÿ ìöñÿëìàí úàìààòû íå÷ÿ äÿôÿëÿðëÿ ìöñÿëëàéà ÷ûõûáëàð.
Ìÿí þçöì áó èøëÿðè íå÷ÿ-íå÷ÿ äÿôÿëÿð ýþðìöøÿì âÿ åøèòìèøÿì; þçöì
íå÷ÿ-íå÷ÿ äÿôÿ ùÿìèí ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðà òàìàøà åëÿìèøÿì. Àììà
òÿê áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëìàéûá êè, ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðà Àëëàùûí ðÿùìè ýÿëñèí
âÿ îíëàðà éàüûø ýþíäÿðñèí.
Íÿäèð áÿñ áóíóí ñÿáÿáè?
Áó ìÿòëÿáÿ òÿôñèë âåðìÿê ëàçûìäûð.
188
***
Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí äåéèð: “Ìÿí ñþçöìö î êÿñëÿðÿ éàçûðàì êè,
àäàìäûðëàð”.
Ìÿí äÿ äåéèðÿì: “Ìÿí ñþçöìö î êÿñëÿðÿ éàçûðàì êè, ãóëàãëàðû
âàð”.
Êå÷ÿê ñþçöìöçÿ.
Ìöñÿëëàéà ÷ûõìàã, úàìààò íàìàçû ãûëìàã âÿ Àëëàù-òààëà éîëóíäà
ùÿð íþâ äóà âÿ ñÿíà çèêð åòìÿê – áóíëàð ùàìûñû èáàäÿòäèð âÿ èíñàíûí
âÿçèôÿñèäèð. Áó âÿçèôÿíèí ìöãàáèëèíäÿ âÿ áó èáàäÿòèí ÿâÿçèíäÿ ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì áÿíäÿëÿðÿ ùå÷ áèð øåé áîðúëó äåéèë âåðñèí âÿ ýþíäÿðñèí.
Àëëàù-òààëà áèçè éîõ éåðäÿí õÿëã åäèá âÿ áèçèì áîðúóìóçäóð Àëëàùà
èáàäÿò åòìÿê. Âÿññÿëàì! Âÿ ëàêèí áó èáàäÿòèí, áó úàìààò íàìàçûíûí
âÿ ìöñÿëìàíûí ÿâÿçèíäÿ Àëëàù-òààëàäàí éàüûø èñòÿìÿéÿ áèðúÿ òèêÿ
ùàããûìûç éîõäóð.
Àììà ýþð áèç íåéëÿéèðèê: áèç Àëëàùà äåéèðèê êè, “áèç ñÿíÿ èáàäÿò
åëÿäèê, ñÿí äÿ áèçÿ éàüûø ýþíäÿð êè, ïàìáûãëàðûìûçû ñóâàðàã âÿ ïàìáûüû ñàòàã, ïóëóíó ãîéàã úèáèìèçÿ”. Éÿíè áèç èñòÿéèðèê èáàäÿòèìèçè Àëëàùà ñàòàã âÿ ÿâÿçèíäÿ éàüûø àëàã; éÿíè ÿêèíëÿðèìèçäÿí þòðö ñó àëàã.
Äÿõè áó èáàäÿò îëìàäû; áó îëäó àëûø-âåðèø! Éîõñà ÿýÿð áèç äöç
àäàì îëñàã, íÿ ñÿáÿáÿ áèç äàðà äöøÿíäÿ âÿ åùòèéàú ìÿãàìûíäà Àëëàùû
éàäà ñàëûðûã? Ìÿñÿëÿí, Àüäàìäà ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðûí è÷èíäÿ áèð íå÷ÿ
íÿôÿð ùèíäàðõëû äà âàð èäè. Ùÿéÿ áóíëàð áó äÿðÿúÿäÿ Àëëàù áÿíäÿñèäèðëÿð, áÿñ íÿ ñÿáÿáÿ î áþéöêëöêäÿ Ùèíäàðõ êÿíäèíäÿ áèð ìÿñúèä
éîõäóð êè, ìöñÿëìàíëàð ýåäèá îðàäà éîìèééÿ* íàìàçûíû ãûëñûíëàð?
Ìÿýÿð Àëëàù-òààëà áó èøëÿðè ýþðìöð âÿ áèëìèð?
Áó ÿââÿëèíúè ñÿáÿá êè, ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðûí äóàñû ãÿáóë îëóíìóð
âÿ éàüûø éàüìûð.
Èêèíúè ñÿáÿá äÿ áóäóð êè, Àëëàù-òààëà áóíó ÷îõ éàõøû áèëèð êè, ÿýÿð
ìöñÿëìàíëàðà ðÿùìè ýÿëñÿ âÿ îíëàðà éàüûø ýþíäÿðñÿ, ñþç éîõ êè,
ïàìáûãëàð ñó è÷èá òÿëÿô îëìàéàúàãëàð âÿ áàøëàéàúàãëàð ýþéÿðèá óúàëìàüà; àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, àõûðäà ùå÷ áèð ìöñÿëìàí þç ïàìáûüûíû
þçö éûüìàéàúàã; Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí ïàìáûüûíû Êÿðáÿëàéû Õÿëèë éûüàúàã, Êÿðáÿëàéû Õÿëèëèí ïàìáûüûíû Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð éûüàúàã.
Áó èêèíúè ñÿáÿá.
_______________
* Ýöíäÿëèê
189
Áó èøëÿðèí ö÷öíúö ñÿáÿáè äÿ áóäóð êè, ùÿð äÿôÿ ìöñÿëìàíëàðûí
ìöñÿëëàéà ÷ûõìàãëàðû èëÿ Àëëàù éàüûø éàüäûðñà, äÿõè áóíäàí ñîíðà áèð
êÿñ äÿëè äåéèë êè, àðõ ÷ûõàðòñûí, Àðàçäàí âÿ Êöðäÿí ñó ýÿòèðñèí, êÿùðèç
âóðäóðñóí; äåìÿê êè, éàé ÿêèíëÿðè ö÷öí ñó òÿäàðöêöíäÿ îëñóí.
Èáàäÿòèí éàüûøà äÿõëè éîõäóð. Ìöñÿëìàíûí áîðúóäóð èáàäÿò åòìÿê,
éàüûøûí äà áîðúóäóð éàüìàã; àììà éàüûø éàüìàüûí äà áèð âàõòû âàð.
Äóà åëÿìÿêëÿ íÿ éàéäà éàüûø éàüàð, íÿ ãûøäà äîëó éàüàð. Ùÿð èëèí äþðä
ôÿñëè âàð âÿ ùÿð ôÿñëèí þç òÿãàçàñû âàð. Áàùàðäà ÷îõ éàüûø éàüàð, ãûøäà
ãàð éàüàð, éàéäà äà èñòè éàüàð. Îí éåääè ìèí ìþìèí ìöñÿëìàí ãûøäà
áèð éåðÿ éûüûøûá îí éåääè ìèí ýåúÿ âÿ ýöíäöç äóà åëÿñÿ, ãûøäà äîëó
éàüìàç.
Þçýÿ ìèëëÿòëÿð èáàäÿò âàõòûíäà ýåäèðëÿð èáàäÿòÿ âÿ ÿêèíëÿðè ñóñóç
ãàëàíäà çÿùìÿòëÿð ÷ÿêèá, ñöìöê ñûíäûðûá âÿ òÿäáèðëÿð òþêöá, àüëà
ýÿëìÿéÿí éåðëÿðäÿí ñó ÷ûõàðäûá, ÿêèíëÿðèíè ñóâàðûðëàð. Àììà áèçëÿð?
Áèçëÿð Àðàçûí âÿ Êöðöí âöúóäó èëÿ éàéäà ñóñóç ãàëûðûã âÿ ùÿìèøÿ
Àâðîïà ñÿééàùëàðû áèçèì âèëàéÿòÿ ýÿëèá, áó èøëÿðè ýþðÿíäÿ äåéèðëÿð:
“áè÷àðÿ ìöñÿëìàíëàð!”
Áèçëÿð ìÿñúèäëÿðèí ãàïûëàðûíû îüóðëàéûá éàíäûðûðûã, àììà Êöðö,
Àðàçû âÿ éåðèí àëòûíäàêû ñóëàðû ãîéóá ýåäèá éàëàíäàí Àëëàùà éàëâàðûðûã
êè, áèçÿ ñó ýþíäÿðñèí.
Áåëÿ îëìàç!
Áó äà ö÷öíúö ñÿáÿá.
***
Áèðúÿ ñþçöì ãàëäû:
Àüäàìäà ìöñÿëëàéà ÷ûõàíëàðäàí èêè íÿôÿð êÿíäëè èñòèíèí
øèääÿòèíäÿí àçàðëàéûá âÿ âÿôàò åäèá.
Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí éàçûð: “Ìÿí ñþçöìö î êÿñëÿðÿ äåéèðÿì êè,
àäàìäûðëàð”.
190
ÒßÁÐÈÇ ÈØËßÐÈ
Èíäè øöêöð îëñóí Àëëàùà, Òÿáðèç ñàêèòëèêäèð. Áèð ìöääÿò áóíäàí
èðÿëè, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, ÷îõ øöëóü èäè. Àììà èíäè, Àëëàùà øöêöð îëñóí,
áèð ãèéëö ãàë-çàä éîõäóð. Àëëàù áèð äÿ êå÷ÿí ýöíëÿðè ýþñòÿðìÿñèí. Éÿíè
ìÿøðóòÿíèí õàñèééÿòèíäÿíäèð: ùÿð éåðÿ êè, ìÿøðóòÿ ýÿëèð, äöíéà ýóéà
êè, àç ãàëûð áèð-áèðèíÿ äÿéñèí. Òÿáðèçäÿ ùÿì÷èíèí, íÿ ãÿäÿð êè, áó çÿùðèìàð ìÿøðóòÿ éîõ èäè, ãîéóíëàð ãóðäëàð èëÿ îòëàéûðäûëàð âÿ ùÿð÷ÿíä êè,
ãóðäëàð àúàíäà ãîéóíëàðû òóòóá éåéèðäèëÿð, àììà ýåíÿ åëÿ áèð ãàðûøûãëûã
îëìóðäó. Àììà áó ìÿøðóòÿ ÷ûõàí êèìè ÿùàëè íå÷ÿ òèðÿ îëäó: ìîëëàëàð
àéðûëûá áèð äÿñòÿ áàüëàäûëàð, Àüà Ñåéèä Ùàøûì áèð äÿñòÿ áàüëàäû, Àüà
Øåéõ Ñÿëèì áèð äÿñòÿ áàüëàäû, áèð äÿñòÿ Àüà Ìèðçÿ ßëèíèí äÿñòÿñè, áèð
äÿñòÿ Õèéàáàí äÿñòÿñè, áèð äÿñòÿ Ëåéëààáàä äÿñòÿñè, Ñöðõàá äÿñòÿñè,
Äÿâÿ÷è äÿñòÿñè, Áàüìåøÿ äÿñòÿñè, Èñìàéûë äÿñòÿñè, Ùàúû Ñÿìÿä äÿñòÿñè, Ãÿëÿáàíáàøû äÿñòÿñè, Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí, íÿ áèëèì, ãóðä äÿñòÿñè,
ìåéìóí äÿñòÿñè âÿ ýåíÿ áèëìèðÿì íÿ äÿñòÿñè.
Ùÿëÿ áóíëàð êèôàéÿò åäÿð, ñþçöì áóðàäà äåéèë. Ñþçöì áóðàñûíäàäûð
êè, áó äÿñòÿëÿðèí ùå÷ áèðè þçýÿ àðçóëàðû âÿ íèééÿòëÿðè éîõ èäè, ìÿùç
èñòÿäèêëÿðè áèð-áèðèíè éîõ åëÿìÿê èäè. Çàëûìëàðûí ýþçëÿðè åëÿ ãûçìûøäû êè,
ÿäàâÿòëÿðèíèí øèääÿòèíäÿí ìÿøðóòÿ-ôëàí éàääàí ÷ûõûá ýåòìèøäè Ðóñèéà
âèëàéÿòèíÿ, éÿíè ýåòìèøäè îðàäà âåðèëÿí ìÿøðóòÿíèí éàíûíà.
Ùÿëÿ áóíëàð èëÿ äÿ èøèìèç éîõäóð.
Àëëàù êþìÿê åëÿäè êè, àõûðäà àüñàããàëëàð âÿ ÿíúöìÿí öçâëÿðè áèð
éåðÿ éûüûøûá áó äÿñòÿëÿðèí àðàñûíà ñöëù âåðäèëÿð.
Èíäè ùÿìä îëñóí Àëëàùà, ñàêèòëèêäèð: èíäè äÿñòÿëÿðèí ùàìûñû ùÿð ýöí
áèð ìÿùÿëëÿéÿ éûüûøûá îí éåääè éöê ãÿíäè ñàëûðëàð ñóéóí è÷èíÿ, ãÿíäàá
îëóð, è÷èðëÿð. Àììà ÷öíêè ãÿíäè àðòûã ñàëûðëàð, ãÿíäàáû è÷ÿíäÿ úàìààò
áèð-áèðèíè èòÿëÿéèð êè, þçö ñîõóëñóí ãàáàüà âÿ áèð-áèðèíè èòÿëÿìÿêäÿí
ñàâàéû ùÿëÿ áèð-áèðèíÿ ÷èðêèí ñþçëÿð äÿ äåéèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèðè äåéèð:
“×ÿêèë î òÿðÿôÿ, êå÷ÿë îüëó êå÷ÿë”, î äà áóíà úàâàá âåðèð: “Àüçûíû
òÿìèç ñàõëà, ùÿïÿíä îüëó ùÿïÿíä”.
Éÿíè áóíëàðûí äà áèð î ãÿäÿð åéáè éîõäóð, êàø ñàêèòëèê îëñóí.
Áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, ùÿëÿ áèëìèðÿì êè, áó ìÿøðóòÿ íÿòèð?
(Ìàáÿäè-çàäû éîõäó)
191
ÚßÔßÐÈÍ ÀÍÀÑÛ
Äöíÿí þçöìö ñîéóüà âåðìèøäèì, ùå÷ êåéôèì éîõ èäè âÿ êöðÿêëÿðèì àüðàéûðäû. Àéûá îëìàñûí, áèçèì Úÿôÿðèí àíàñûíà äåäèì: “àé àðâàä,
ñÿí Àëëàù ýÿë ÷ûõ ìÿíèì äàëûìû áèð éàõøûúà àéàãëà”.
ßââÿë íàèíñàô àðâàä àúûãëû-àúûãëû éàâàøúà þç-þçöíÿ äåäè: “áàøûíà
äàø äöøñöí”. Ìÿí åøèòäèì âÿ áèëäèì êè, ìÿíÿ äåéèð.
Äåäèì: “àé àðâàä ñÿíè àíä âåðèðÿì Øÿêèäÿ Øåéõ Áàáàíûí ãÿáðèíÿ,
ýÿë äàëûìû àéàãëà”. Àéûá îëìàñûí, Úÿôÿðèí àíàñû ýåíÿ ìûðòäàíà-ìûðòäàíà ýÿëäè, èñòÿð-èñòÿìÿç ÷ûõäû äàëûìà âÿ áàøëàäû êöðÿêëÿðèìè àéàãëàìàüà. Áèð àç êå÷ìÿäè, àéûá îëìàñûí, àðâàä ìÿíäÿí ñîðóøäó: “À êèøè,
úàíûí éàíñûí, ñÿí êè, Øÿêèíè ýþðìÿìèñÿí, ñÿí Øåéõ Áàáàíûí ãÿáðèíè
ùàðàäàí òàíûéûðñàí?”.
Äåäèì: “Ýþðìÿéÿíäÿ íÿ îëàð? Àõûð ìÿí êèòàá îõóéóðàì, ìÿí
ãÿçåò îõóéóðàì, ìÿí àõûð ìîëëàéàì”.
Àéûá îëìàñûí, Úÿôÿðèí àíàñû äàëûìû àéàãëàéà-àéàãëàéà ýåíÿ ìÿíäÿí
ñîðóøäó: “Äè åëÿäÿ íàüûë åëÿ ýþðÿê, äàùà äöíéàäà íÿ âàð, íÿ éîõ?
Äåäèì: “Øÿêèäÿ “Áàáàðàòìà ïèðè” äÿ âàð”. “Ñÿí Àëëàù, à êèøè, áèð
àç äà þçýÿ øÿùÿðëÿðäÿí íàüûë åëÿ. Íÿ éàïûøìûñàí Øÿêèíèí éàõàñûíäàí?”
Äåäèì: “Ïåòåðáóðãäà þâðÿòëÿð ÿðèçÿ âåðèá äàðöëôöíóíà ýèðìÿê èñòÿéèðëÿð âÿ ùþêóìÿò äÿ þâðÿòëÿðèí ÿðèçÿñèíè ãÿáóë åëÿéèá”. Áóðàäà áè÷àðÿ
àðâàä äåéÿñÿí åëÿ ìöñÿëìàí öëêÿí êèìè îëäó âÿ ýóéà êè, ãîðõà-ãîõà,
éàèíêè ùèðñëè-ùèðñëè ìÿíäÿí ñîðóøäó: “Íÿìÿíÿ? Íÿìÿíÿ?”.
Ýþðäöì êè, ìÿí èíäè äåäèéèì ñþçëÿð, àéûá îëìàñûí, áó àðâàäûí õþðÿéè äåéèë âÿ îíóí ö÷öí áàøà äöøìÿäè.
Äîüðóñó éàçûüûì ýÿëäè, àéûá îëìàñûí, Úÿôÿðèí àíàñûíà âÿ èñòÿäèì
òÿçÿ õÿáÿðëÿðäÿí çàääàí áèð øåé íàüûë åëÿéèì åøèòñèí.
Äåäèì: Øóøà ãàëàñûíû òàíûéûðñàí?
Äåäè: Ýåòìÿìèøÿì, àììà åøèòìèøÿì.
Äåäèì: Éàçûã àðâàä, èñòÿéèðÿì îðàíûí ãîúà âàèçëÿðèíè ñÿíÿ òÿðèô
åëÿéèì, àììà ãîðõóðàì îíëàðà àøèã îëàñàí âÿ ìÿíè áóðàäà íàõîø ãîéóá ÷ûõûá ýåäÿñÿí.
Äåäè: Äè åëÿäÿ áèð þçýÿ øÿùÿðäÿí ñþéëÿ.
Äåäèì: Òåùðàí øÿùÿðèíè åøèäèáñÿí?
Äåäè: Íåúÿ, íåúÿ?
Äåäèì: Ëÿíÿòöëëàù ÿëà ãþâìöç-çàëèìèí!*
__________
* Çàëûìëàðà Àëëàùûí ëÿíÿòè îëñóí!
192
Éàçûã àðâàä ýåíÿ äåéÿñÿí òÿÿúúöáëÿíäè âÿ ñîðóøäó: Êèøè íÿ äàíûøûðñàí?
Äåäèì: Ëÿíÿòóëëà ÿëà Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí ìöúòÿùèä Òÿáðèçè, Ñåéèä
ßùìÿä Áÿùáÿùàíè, Ñåéèä Ìÿùÿììÿä âÿ Ñåéèä ßùìÿä Éÿçäè âÿ Àüà
Ñåéèä ßùìÿä ïÿñÿðè – Ùàúû Àüà Ìþùñöí Èðàãè.
Ýþðäöì äÿõè éàçûã àðâàäûí ãóëàãëàðû ëàï òàããûëäàäû, íåúÿ êè,
ìÿñÿëÿí Òÿáðèçäÿ àäàìûí ãóëàãëàðû äöíáÿê ñÿñèíäÿí òàããûëäàéûð.
Áè÷àðÿ àðâàä ìÿíèì ñþçöìö êÿñèá äåäè:
À êèøè, ñÿí Àëëàù, ñàáàù áàçàðà ÷ûõàíäà ìÿíÿ àëòû àðøûí ýöëëö ÷èò àë,
íèøàíÿñèíè ñàáàù Ïÿðèúàùàí áàúûìäàí àëûá âåðÿðÿì ñÿíÿ, äöíÿí Ïÿðèúàùàí áàúûì î ÷èòäÿí þçöíÿ ÷àðøîâ òèêèá ýåéèá ýåòìèøäè. Ïèðÿùìÿäëè êÿíäèíäÿ Ìîëëà Ìÿùÿììÿäèí éàíûíà äóà éàçäûðìàüà. À êèøè, áèð ýþðÿñÿí
íåúÿ ÷èòäè, ñÿí Àëëàù ñàáàù ìÿíÿ î ÷èòäÿí àëòû àðøûí àë ýÿòèð.
Äåäèì: Àðâàä, áèëèðñÿí íÿ âàð.
Äåäè: Íÿ âàð.
Äåäèì: Òà ìÿðä ñöõÿí íÿýþôòÿ áàøÿä – Åéáö ùöíÿðÿø íÿ-ùþôòÿ
áàøÿä. Àéûá îëìàñûí, éàçûã àðâàä ÷îõ ùèðñëÿíäè âÿ äåäè:
Êèøè, ñÿí äÿëè-äèâàíÿ îëóáñàí.
Äåäèì: Àðâàä, ãîðõìà, ãûçäûðìûøàì, ñÿðñÿìëèéÿì. Èíøàëëàù ñàáàù
éàõøû îëàðàì, äÿõè áåëÿ àõìàã ñþçëÿð äàíûøìàíàì.
ÁÀÊÛ ÄßÐÉÀÑÛ
Íÿ ýþçÿëñÿí, åé Áàêû äÿðéàñû! Âÿ íåúÿ õîøáÿõòñÿí, åé Áàêû
äÿðéàñû! Åé Áàêû äÿðéàñû, åé äÿðéàëàðûí ñå÷èëìèøè! Åé ýþëëÿðèí ïàäøàùû!
Íÿ ýþë êèìè ýþëñÿí, åé Áàêû äÿðéàñû, ÷öíêè éåð öçöíäÿ ñÿíèí êèìè
áþéöê ýþë éîõäó! Íÿ äÿðéà êèìè äÿðéàñàí, Áàêû äÿðéàñû, ÷öíêè ÷ÿêèëèá
øèð êèìè äóðìóñàí êÿíàðäà âÿ ùå÷ áèð þçýÿ äÿðéàëàðà ãàðûøìûðñàí, ùå÷
êÿñ èëÿ èøèí éîõäóð!
Íÿ ýþçÿëñÿí, åé Áàêû äÿðéàñû!
Íÿ ãÿøÿíýñÿí, åé Áàêû äÿðéàñû! Ùå÷ áèð âàõò îëìàéûá êè, ñÿí
éàäûìà äöøÿñÿí âÿ ìÿíèì öðÿéèì ãàíà äþíìÿéÿ! Ùÿìèøÿ ñÿíè
éàäûìà ñàëàíäà, öðÿéèì òàá åëÿìèð, ùþâñÿëÿì äàðàëûð, þâãàòûì òÿëõ îëóð
193
âÿ äÿëè-äèâàíÿ êèìè äöøöðÿì éîëà âÿ Òèôëèñäÿí áèð áàø ýÿëèðÿì ñÿíèí
òàìàøàíà.
Íÿ ñÿôàëûñàí, åé Áàêû äÿðéàñû! Åé áèâÿôà Áàêû äÿðéàñû, ìÿí
ýÿëèðÿì ñÿíèí çèéàðÿòèíÿ, àììà ìÿí áèðúÿ òèêÿ ñÿíäÿ åòèíà ýþðìöðÿì:
ëîäêàëàðûí áèð éàíà öçöð, ïàðàõîäëàðûí áèð éàíà ÷àïûð, ëÿïÿëÿðèí áèð éàíà
÷ûðïûð, àììà ìÿíäÿí ùå÷ õÿáÿðèí îëìóð! Õÿáÿðèí îëìóð êè, ìÿúíóí
êèìè ýÿëèá äóðìóøàì àñòàíàíäà âÿ ñÿíÿ òàìàøà åäèðÿì. Åé áèâÿôà
Áàêû äÿðéàñû, ùå÷ õÿáÿðèí îëìóð êè, ýÿëèá äóðìóøàì “Ãóáåðíàò”
áàüûíäà âÿ Èðàí ãÿðèáëÿðè êèìè áîéíóìó áóðóá ìàò âÿ ùåéðàí ýþçöìö
ñÿíÿ äèêèá çþâã âÿ øþâã èëÿ òàìàøà åäèðÿì!
Åé Áàêû äÿðéàñû, äÿðéàëàðûí ïàäøàùû Áàêû äÿðéàñû, ìÿí äóðóðàì
“Ãóáåðíàò” áàüûíäà ñÿíÿ òàìàøà åëÿéèðÿì. Àììà ìÿíäÿí ñàâàéû äà
“Äàø ýþðïö”íöí öñòöíäÿ ÷îõ àäàì äóðóð. Áóíëàðûí ÷îõ ÿëëè-àëòìûø
éàøûíäà ãûðìûçûñàããàë âÿ àüñàããàë êÿðáÿëàéû âÿ ùàúûëàðäûð.
Åé äÿðéàëàðûí ñå÷èëìèøè Áàêû äÿðéàñû, ìÿí äÿ “Ãóáåðíàò” áàüûíäàí
òàìàøà åäèðÿì âÿ ùÿìèí ùàúû-ìÿøÿäèëÿð äÿ “Äàø êþðïö”äÿí òàìàøà
åäèðëÿð.
Íÿ ýþçÿëñÿí, åé Áàêû äÿðéàñû! Ìÿí äÿ òàìàøà åäèðÿì, ùÿìèøÿ
ìÿøÿäè âÿ ùàúûëàð äà òàìàøà åäèðëÿð.
Àììà òÿê ìÿíÿì ñÿíÿ àøèã, åé Áàêû äÿðéàñû, òÿê ìÿí ñÿíÿ
òàìàøà åäèðÿì, ñÿíÿ òàìàøà åäÿí òÿê ìÿí îëóðàì.
Åé ýþçÿë Áàêû äÿðéàñû, åëÿ õÿéàë åëÿìÿ êè, ùÿìèí ùàúû âÿ
ìÿøÿäèëÿð äÿ ñÿíÿ òàìàøà åëÿéèðëÿð! Õåéð, õåéð, õåéð, åëÿ õÿéàë åëÿìÿ.
Òÿê áèðúÿ ìÿíÿì ïÿðâàíÿ êèìè ñÿíèí áàøûíà äîëàíàí!
Õåéð, õåéð, ùàúû âÿ ìÿøÿäèëÿð ñÿíÿ òàìàøà åëÿìèðëÿð. Òÿê áèðúÿ
ìÿíÿì ñÿíÿ òàìàøà åäÿí, åé ñÿôàëû Áàêû äÿðéàñû.
Ïÿñ íÿéÿ òàìàøà åäèðëÿð ùàúûëàð, êÿðáÿëàéûëàð âÿ ìÿøÿäèëÿð?
Äÿðéàíûí êÿíàðûíäà óðóñ áàëàëàðû ÷èìèð!
Íÿ ñÿôàëûñàí, åé Áàêû äÿðéàñû, íÿ ýþçÿëñÿí åé äÿðéàëàðûí ïàäøàùû!...
Äÿëè
ÚÖÌß ÝÖÍËßÐÈ
Áèç ìöñÿëìàí òàéôàñû áèð ñþçö äàíûøàíäà ùå÷ î ñþçöí äàëûíûãàáàüûíû ôèêèðëÿøìèðèê. Åëÿ, ìÿñÿëÿí, èíäè ìÿí þçöì äÿ áó ñþçëÿðè
éàçà-éàçà íÿ äàëûíû ôèêèðëÿøèðÿì, íÿ ãàáàüûíû, åëÿ ùà çîðà ñàëûá éàçûðàì
194
âÿ ùå÷ ôèêèð åëÿìèðÿì êè, ýþðÿê àõûð áó ñþçëÿðè éàçìàãäàí íÿ ôàéäà,
ýÿðÿê áó ñþçëÿðè êèì îõóéàúàã âÿ êèìÿ ëàçûìäûð âÿ íÿéÿ ëàçûìäûð êè,
îõóñóíëàð? Íèéÿ äÿ êè, îõóñóíëàð âÿ íÿ ñÿáÿáÿ ýþçëÿðèíèí íóðóíó
òþêöá îõóñóíëàð? Íÿ úÿùÿòÿ “Èõòèéàðàò” êèìè êèòàáëàðû ãîéóá áó úöð
úÿôÿíýèéàòû îõóñóíëàð?
Äåéÿñÿí áèð àç óçóí îëäó.
Áèç ìöñÿëìàí òàéôàñû áèð ñþç äàíûøàíäà ùå÷ èñòÿìèðèê î ñþçöí äàëãàáàüûíû ôèêèðëÿøÿê; ìÿñÿëÿí, áèç äåéèðèê úöìÿ ýöíëÿðèíè òÿòèë åëÿéÿê,
äöêàíëàðûìûçû áàüëàéàã âÿ àëûø-âåðèøÿ ìÿøüóë îëìàéàã.
Íèéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ? Éÿíè ùÿð áèð øåéèí áèð ñÿáÿáè âàð, éà éîõ? Èðÿâàíäà äà äåéèðëÿð âèòñå-êîíñóëóí* êþìÿê÷èñè áèëåòèí áèðèíÿ Èðàí ðÿèééÿòèíäÿí äöøÿíäÿ îí ìàíàò àëûð; éÿíè î äà ýöíöíÿ áàõûð; ìÿñÿëÿí, åëÿ
ýöí îëóð êè, ñààò õîø îëóð, îí áåø àëûð, ñààò õîø îëìàéàíäà îí ìàíàòà äà
ðàçû îëóð.
Ùÿëÿ áóíäà äà èøèì éîõäó, þçö áèëÿð. Àíúàã éåíÿ áóíó äåìÿê
èñòÿéèðÿì êè, àõûð íèéÿ ìöñÿëìàíëàð úöìÿ ýöíëÿðè àëûø-âåðèø åëÿìÿñèíëÿð?
Íèéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ âÿ íÿ úÿùÿòÿ âÿ íÿäÿí þòðö âÿ íÿ úÿùÿòèí ñÿáÿáèíäÿí þòðö âÿ íÿ ñÿáÿáèí úÿùÿòèíäÿí þòðö? Àõûð íÿ îëóá, íÿ ùàðàéäàääûð?
Áóíëàðû ìÿíÿ ùå÷ ãàíäûðàí éîõäó.
Áèç áàõûðûã þçýÿ ìèëëÿòëÿðÿ, ìÿñÿëÿí, öçäÿí èðàã éÿùóäèëÿðÿ, åéá
îëìàñûí, ôðÿíýëÿðÿ, áèëàòÿøáèù åðìÿíèëÿðÿ, ðóñëàðà; áèç äåéèðèê êè, íèéÿ
îíëàð áàçàð ýöíëÿðèíè òÿòèë åëÿéèðëÿð, íèéÿ îíëàð åëÿñèí, áèç åëÿìÿéÿê?
Ìàøàëëàù ñþç äàíûøàíà! Ýþòöðöá ãàðïûç ãàáûüûíû øàïïûëòû èëÿ âóðàñàí
áó úöð ñþçëÿðè äàíûøàíûí àüçûíäàí, àüçûíû éóìñóí ãîéñóí ýåòñèí èøèíÿ.
ßââÿëÿí, áóäóð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç þçöìöçö áó ìèëëÿòëÿðÿ îõøàäàã?
Áèð ùÿëÿ ìÿí áóíó èñòÿéèðÿì áèëÿì êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç þçöìöçö áó ìèëëÿòëÿðÿ îõøàäàã? Áèð áóðàñûíû ìÿíÿ äåéÿí éîõäóð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç
þçöìöçö áó ìèëëÿòëÿðÿ îõøàäàã? Íÿ ñÿáÿáÿ áó ìèëëÿòëÿðèí ùå÷ áèðèñè
þçöíö áèçÿ îõøàòìûð, îõøàòìàç âÿ íÿ ãÿäÿð êè, äöíéà âàð – îõøàòìàéàúàã?
Äè áóéóðóíóç ýþðöì!
Àõûð áèçèì Íóõà ãûøëàüûíäà ÷àùàðøÿíáÿ îúàãëàðûìûç âàð, áÿñ áó
ìèëëÿòëÿðèí íÿéè âàð? Áóíóíëà áåëÿ éåíÿ þçöìöçö èñòÿéèðèê î ìèëëÿòëÿðÿ
_______________
* Êîíñóëóí ìöàâèíè
195
îõøàäàã, èñòÿéèðèê î ìèëëÿòëÿðäÿí äÿðñ àëàã, àììà îíëàðûí ùå÷ áèðèñè
þçöíö áèçÿ îõøàòìàã èñòÿìèð. Íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè?
Àõûð íÿ ñÿáÿáÿ ìöñÿëìàíëàð úöìÿ ýöíëÿðè äöêàíëàðûíû áàüëàñûíëàð?
Áÿëè, áèç äåéèðèê êè, íèéÿ áÿñ ÿúíÿáèëÿð áàçàð ýöíëÿðè áàüëàéûðëàð?
Àõû, àé ãàðäàø, ÿúíÿáèëÿð ùÿéÿ áàüëàéûðëàðñà äà, ýåäèðëÿð êèìè êèëñÿéÿ èáàäÿòÿ, êèìè ýåäèð ãèðàÿòõàíàéà, ãÿçåò îõóéóð, êèìè ýåäèð åâèíÿ,
ðàùàò îëóð âÿ îüóë-óøàüû èëÿ âàõòûíû êå÷èðèá, ùÿì þçö äèíúÿëèð, ùÿì
ÿùëè-ÿéàëûíû õîøùàë åëÿéèð.
×îõ ÿúÿá, áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ äÿõè ìöñÿëìàíëàð íÿ ñÿáÿáÿ úöìÿ
ýöíëÿðè äöêàíëàðûíû áàüëàñûíëàð âÿ áàüëàñûíëàð, ùàðà ýåòñèíëÿð âÿ íÿéÿ
ìÿøüóë îëñóíëàð?
Äè áóéóðóí ýþðÿê, íÿéÿ ìÿøüóë îëñóíëàð?
Ñþç éîõ êè, ÿýÿð ìöìêöí îëñàéäû, ùÿð úöìÿ ýöíëÿðè ìÿñúèääÿ ÷àé
âåðìÿê, éàèíêè ùå÷ îëìàñà ãÿíäàá âåðìÿê, éà ãÿùâÿ âåðìÿê, éàèíêè
ùå÷ îëìàñà Àëëàùûí ãóðó ïàïðóñóíà íÿ ýÿëèá, áåëÿ áó çÿùèðìàð äà
éîõäóð. Éîõäóð äà, éîõà òà íÿ äåéÿñÿí? Íåúÿ êè, äåéèáëÿð, áèð äÿíÿ
êþùíÿ ùÿñèð, áèð äÿ Ìÿùÿììÿä Íÿñèð, âÿññÿëàì!
Äÿõè êèì äÿëè îëóá ìÿñúèäÿ ýåòñèí?
Áóðàäàí èñòÿéèðÿì áèð ùàøèéÿ ÷ûõàì: àëèìè-ôÿðçàíÿ ìÿøùóð
Àáäóëëà Úþâäÿò “Øóðàéè-Îñìàíè” ãÿçåòèíäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äåéèð. Àììà
áóðàäà íàüûë åëÿñÿì ãîðõóðàì ìÿòëÿá óçàíà. “Øóðàéè-Îñìàíè”íè îõóéàíëàð áèëèðëÿð êè, íÿ éàçûëûá; îõóìàéàíëàðà äà ìÿí íåéëÿéèì, úàíëàðû
÷ûõàéäû îõóéàéäûëàð.
***
Éÿíè áèçèì éàçûã äöêàí÷ûëàð úöìÿ ýöíëÿðè òóòàã äöêàíëàðûíû
áàüëàäûëàð, áÿñ íÿéÿ ìÿøüóë îëñóíëàð? Òóòàã êè, áèð ñààòëûüà áàüëàäûëàð,
éàõøû áöòöí ýöíö ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè íÿ ãàéûðàúàãëàð?
Ùÿëÿ äåéÿê ýåòäèëÿð åâëÿðèíÿ. Áÿñ åâëÿðèíäÿ íÿéÿ ìÿøüóë
îëñóíëàð? Áèð òÿðÿôäÿí áàëàúà óøàãëàðûí ñÿñè-êöéö àäàìûí çÿùëÿñèí
àïàðûð. Áèçëÿðäÿ äÿ êè, ÿðëÿ þâðÿò äàíûøìàç. Áÿëêÿ äåìèðÿì áîçáàøûí
äóçó àç îëà, ÷þðÿê öñòÿ áèð àç ìÿðÿêÿ äöøÿ, éîõñà áóíäàí ñàâàéû åâäÿ
êèøè ö÷öí íÿ ìÿøüÿëÿ îëà áèëÿð?
Ãÿðÿç, ìÿí äåéèðÿì êè, àäàì ñþçö äàíûøàíäà ëàçûìäûð êè, äàëûíû
äà, ãàáàüûíû äà ôèêèðëÿøñèí.
196
Éàõøû, áèð ñààòëûüà òóòàã êè, äöêàí÷ûëàðûìûç úöìÿ ýöíö äöêàíëàðûíû
áàüëàäûëàð. Ùå÷ àüëûíûçà ýÿòèðèðñèíèçìè êè, úöìÿ ýöíö äöêàíëàð áàüëû
îëñà, úàâàí äöêàí øàýèðäëÿðè âÿ äöêàí÷ûëàðûí áàëàúà óøàãëàðû íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð? Éàõøû, íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð? Ìÿí, äîüðóñó, áèëìèðÿì,
ñèç áóéóðóí ýþðÿê íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð? Äè áóéóðóí ýþðÿê íÿéÿ
ìÿøüóë îëàúàãëàð?
Ùÿëÿ áèð ñààòëûüà úàâàíëàð ãàëñûíëàð êÿíàðäà, äè áóéóðóí ýþðÿê, ùàúû
âÿ ìÿøÿäèëÿðèìèç, ñåéèäëÿðèìèç âÿ êÿðáÿëàéûëàðûìûç íÿéÿ ìÿøüóë
îëàúàãëàð?
Äåéÿñÿí, ìÿí áèëèðÿì íÿéÿ ìÿøüóë îëàúàãëàð. Áóíëàð äà ÷þìáÿëÿúÿêëÿð äèâàðëàðûí äèáèíäÿ âÿ áàøëàéàúàãëàð øèðèí ñþùáÿòè. Áèðè äåéÿúÿê: “Äÿð ñàëè áèñòö ÷ÿùàð ðóç íÿùñ ÿñò êè ùÿð ìàùè äî ðóç áàøÿä; ÿýÿð
êÿñè áèìàð øÿâÿä áåìèðÿä âÿ ÿýÿð áÿñÿôÿð ðÿâÿä áÿð íÿýÿðäÿä âÿ ÿýÿð
áÿúÿíý ðÿâÿä êîøòÿ øÿâÿä âÿ ÿýÿð ôÿðçÿíä ìöòÿâÿëëöä øÿâÿä
íÿìàíÿä”.
Ùåéèô êè, ôàðñúà ñàâàäûì éîõäóð, éîõñà òÿðúöìÿ åëÿðäèì.
Ìÿí áèðúÿ áóíó òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà úöìÿ ñþùáÿòè
îðòàëûüà ýÿëìÿñèí: ãîðõóðàì è÷èíäÿí áèð øåé ÷ûõìàéà.
ÃÓÐÁÀÜÀËÀÐ
Èðàí ìöúàùèäëÿðèíäÿí ìÿøùóð íàòèã Ìèðçÿ Úÿôÿð Òèôëèñäÿ áèð ýöí
íèòã ñþéëÿéÿíäÿí ñîíðà ìÿí îíà êö÷ÿäÿ ðàñò ýÿëèá äåäèì:
– ßçèçèì, ñþéëÿäèéèí íèòãèíÿ ùå÷ ñþçöì éîõäóð. Àììà ìÿí ñÿíäÿí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, èøäèð, Èðàíà éîëóí äöøñÿ, Íàõ÷ûâàíà ýåòìÿ, äöç
áèð áàø áèëåòè àë Úöëôàéà.
Áè÷àðÿ áèð ãÿäÿð ìàò-ìàò öçöìÿ áàõûá ñîðóøäó:
– Íÿ ñÿáÿáÿ? – Äåäèì:
– Ñÿáÿáè áóäóð êè, ñÿí áó ýöí íèòã ñþéëÿéÿí âàõò áèð íå÷ÿ ñþç äàíûøäûí, î ñþçëÿð áèçèì íàõ÷ûâàíëûëàðà õîø ýÿëìÿéÿúÿê.
Éàçûã éåíÿ ìàò-ìàò öçöìÿ áàõûá ñîðóøäó:
– Íÿ ñþç äàíûøäûì? – Äåäèì:
– Ñÿí íèòã ñþéëÿéÿíäÿ áóéóðäóí êè, “åé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, ýþçëÿðèíèçè à÷ûí, äèããÿòëÿ áàõûí, ýþðöí áèç íÿ÷èéèê, þçýÿ ìèëëÿòëÿð íÿ÷èäèðëÿð?
197
Áèç ùàðàäà ãàëìûøûã, îíëàð ùàðàäà ãàëûáëàð?” Âÿ àõûðäà áó úöð äåäèí êè,
“ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, ÿë-ÿëÿ âåðèí, åëì îõóéóí âÿ àäàì îëóí”.
Áè÷àðÿ Ìèðçÿ Úÿôÿð ÷îõ òÿÿúúöáëö ìÿíäÿí ñîðóøäó:
– Õóá, áó ñþçëÿðèí íàõ÷ûâàíëûëàðà íÿ çÿðÿðè? – Äåäèì:
– Áÿðàäÿðèì, ùå÷ þìðöíäÿ ãóðáàüà ýþðöáñÿí? – Äåäè:
– Ýþðìöøÿì. – Äåäèì:
– Áèð éàõøû ìöëàùèçÿ åëÿ ýþð, ãóðáàüàëàð íåúÿ àäàìà îõøàéûðëàð. –
Äåäè:
– Áó ñþçëÿðèí ìÿòëÿáÿ íÿ äÿõëè âàð? – Äåäèì:
– Íàõ÷ûâàíà ýåäÿíäÿ äóéàðñàí.
Áèð ãÿäÿð êå÷ìÿäè êè, åøèòäèì Ìèðçÿ Úÿôÿð ýåäèá Íàõ÷ûâàíà. Þçþçöìÿ äåäèì: “Áàé, áè÷àðÿ, åâèí éûõûëäû”. Ñîíðà äà åøèòäèì êè, Íàõ÷ûâàí ìöñÿëìàíëàðû, éàèíêè ìöñÿëìàí íàõ÷ûâàíëûëàðû (÷öíêè ðÿâàéÿò
ìöõòÿëèôäèð: áèðè äåéèð Íàõ÷ûâàí ìöñÿëìàíëàðû, áèðè äåéèð ìöñÿëìàí
íàõ÷ûâàíëûëàðû) – áÿëè, åøèòäèì êè, Íàõ÷ûâàí âèëàéÿòèíäÿ éàøàéàí âöúóäëàðû ÿçèç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ýåäèá ùþêóìÿòÿ “øåéòàí÷ûëûã” åëÿéèáëÿð
êè, Ìèðçÿ Úÿôÿð Òèôëèñäÿí ýÿëÿíäÿ úèáèíÿ áèð íöñõÿ “Ùÿáëöë-ìÿòèí”
ãîéóá, ýÿòèðèá Íàõ÷ûâàíà. Ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû “øåéòàíëàð”äàí ñîðóøóáëàð êè, “Ùÿáëöë-ìÿòèí” íÿäèð âÿ “àüà”ëàð úàâàá âåðèáëÿð êè, “Ùÿáëöë-ìÿòèí” áîìáà êàüûçûäûð.
Ñîíðà äà åøèòäèì êè, ïîëèñ ìÿìóðëàðû ýÿëèáëÿð Ìèðçÿ Úÿôÿðèí ìÿíçèëèíè àõòàðûá “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ðóçíàìÿñè íöñõÿñèíè òàïûá, áÿðàòÿëãîë
éàçûáëàð âÿ ðóçíàìÿíè ö÷ âÿðÿã êàüûçà áöêöá, öñòöíÿ ïå÷àò áàñûáëàð âÿ
àëòû íÿôÿð ãàðàäîâîéóí êþìÿêëèéè èëÿ àïàðûá, íà÷àëíèêèí äèâàíõàíàñûíäà ùÿáñ åäèáëÿð.
Ùÿð êÿñ áèð äÿíÿ ãóðáàüàíû ÿëèíÿ ýþòöðöá äèããÿòëÿ áàõñà, ýþðÿð êè,
ãóðáàüà ùÿãèãÿòäÿ èíñàíà ÷îõ îõøàéûð.
Äÿëè
ÁÈÐ ÁÎ×ÊÀ ÑÓ
Áàêûäà ×îðíû ãîðîä ôÿùëÿëÿðèíÿ
Àüà ôÿùëÿëÿð, éåíÿ äèëèíèçè óçàäûáñûíûç, “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí 91-úè
íþìðÿñèíäÿ øèêàéÿò åäèðñèíèç êè, çàâîäóí ìöäèðè ýöíäÿ ñèçÿ, ÿëëè èêè
íÿôÿðÿ áèð áî÷êà ñó âåðèð. Éàçûðñûíûç êè, ñóäàí þòðö ãàïû-ãàïû äèëÿíèðñèíèç âÿ áóíäàí äà ñàâàéû ÷îõ àðòûã-ÿñêèê ñþçëÿð éàçûðñûíûç…
198
ßëáÿò áóíëàðû éàçà-éàçà ñèç åëÿ õÿéàë åëÿéèðìèøñèíèç êè, áó ñþçëÿðè
îõóéàíëàð ñèçèí ùàëûíûçà éàíàúàãëàð âÿ ñèçÿ éàçûãëàðû ýÿëÿúÿê âÿ ñèçèí
ìöäèðèíèç âÿ ñÿðêàðûíûç ñèçÿ ðÿùì åëÿéÿúÿê.
Áèð áî÷êà ñó!
Ìÿýÿð áèð áî÷êà ñó ÿëëè èêè íÿôÿð ôÿùëÿéÿ àçäûð? Íÿ ñÿáÿáÿ ãÿíàÿò
åëÿìèðñèíèç? Ìÿýÿð ýöíäÿ âàèçëÿðäÿí åøèòäèéèíèç áó äåéèëìè êè,
“ãÿíàÿò êèìéàäûð?” Ìÿýÿð áèð áî÷êà ñó àçäûð?
Áÿñ áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, èñðàô åëÿéèðñèíèç; éîõñà ìÿí ùå÷ âàõò èíàíà
áèëìÿðÿì êè, áèð áî÷êà ñó ÿëëè èêè íÿôÿð ôÿùëÿéÿ êèôàéÿò åëÿìÿéÿ.
Ëàçûìäûð ãÿíàÿò åëÿìÿê. Ãÿíàÿò, ãÿíàÿò! Áèð áî÷êà ñó çàðàôàò
äåéèë, áó øÿðòëÿ êè, ùà áèð óúäàí òþêöá è÷ìÿéÿñèíèç; éîõñà ùÿðÿíèç
ÿëèíèçÿ áèð ãàá àëàñûíûç êè, “ìÿíÿ ñó! ìÿíÿ ñó!”, – äÿõè áóðàäà, ÿëáÿò
êè, áèð áî÷êà äà ýþðìÿç, èêè áî÷êà äà ýþðìÿç.
Ìÿñÿëÿí, ýþòöðÿê ìöñÿëìàíëàðû áèð áî÷êà ñó ùåñàá åëÿéÿê. Áèð
áàõûí ýþðöí íÿ ãÿäÿð ñèçèí êèìè ñóñóç àäàìëàð òþêöëöáëÿð ùÿìèí áèð
áî÷êà ñóéóí öñòöíÿ: éöç îí ö÷ ìèëéîí ìÿðñèéÿõàí, áó ãÿäÿð äÿ âàèç,
éåòìèø èêè ìèëéîí õàí, áÿé âÿ çàâîä÷ó, ãûðõ äþðä ìèëéîí ñåéèä, èêè éöç
ìèëéîí äÿðâèø, ö÷ éöç ìèëéîí äóà éàçàí, ðÿììàë, ôàë à÷àí, òàñ ãóðàí,
ýþáÿê éàçàí, áóðóí ïöôëÿéÿí, ìöñÿëìàí ùÿêèìè, ìÿêòÿá ìîëëàñû,
õåéðàò ãîíàãëàðû, øåéõëÿð (ìÿñÿëÿí, Ãóáà øåéõè), ãÿðÿç, äÿõè äÿ
êèìëÿð, äÿõè äÿ êèìëÿð…
Ñÿêêèç éöç ãûðõ äþðä ìèëéîí áàðàìà ãóðäó òþêöëöáëÿð áèð áî÷êà
ñóéóí öñòöíÿ, éÿíè ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíèí öñòöíÿ âÿ ùå÷ áèðè øèêàéÿò
åëÿìèð êè, “ñó àçäûð”. Àììà áèð áî÷êà ñó ÿëëè èêè íÿôÿð ôÿùëÿíè ýþðìöð.
Éîõ áèðúÿ, èíøàëëàù, ìöäèðèíèçÿ éàçàðàì ñèçè ãîéàð äÿìèð éîëà,
àïàðàð Àâðîïàíûí Êàðëñáàä éàéëàãëàðûíà, îðàäà ñÿðèí ñóëàðû è÷èá
êþêÿëÿðñèíèç, èíøàëëàù, ñèçè ýþíäÿðÿðëÿð Ïéàòèãîðñêà, Äÿðÿ÷è÷ÿéÿ,
Àáàñòóìàíà.
Éîõñà áåëÿ øåéëÿð õÿéàëûíûçäàí êå÷èð?
Ùÿëÿ óòàíìàç-óòàíìàç ýþòöðöá øèêàéÿò äÿ éàçûðñûíûç âÿ áèçè ðóñ
ùþêóìÿòèíèí íÿçÿðèíäÿ “áèàáûð” åëÿéèðñèíèç. Ìàüûë èíäèéÿäÿê þçöìöçÿ
ýöúëÿ áèð àä ãàçàíìûøäûã; ìàüûë èíäèéÿäÿê ÿäÿáëèëèêäÿ ùå÷ ìèëëÿò áèç
ìöñÿëìàíëàð òÿê øþùðÿò òàïìàìûøäû. Ìÿùÿììÿäàüà Øàùòàõòëû áóéóðàí êèìè, ñèç äÿ ùÿéàñûç äóìà âÿêèëëÿðèìèç êèìè èñòÿéèðñèíèç àäûìûçû
áàòûðàñûíûç.
Àëëàù áàèñèí åâèí éûõñûí!
199
Àëëàù ñèçèí äÿ àäûíûçû åëÿ áàòûðñûí êè, äÿõè ùå÷ ìÿúëèñäÿ âÿ àäàì
è÷èíäÿ ùþðìÿòèíèç îëìàñûí, Àëëàù ñèçèí éåêÿ-éåêÿ óúà âÿ àëè èìàðÿòëÿðèíèçè áàøûíûçà ó÷óðòñóí, åé ÿëëè èêè íÿôÿð ôÿùëÿ! Àìèí äåéÿí äèëëÿð ëàë
îëìàñûí!
Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýÿëèí ìÿí ñèçÿ áèð òàïìàúà äåéèì:
ùÿéÿ áèëäèíèç íÿ ñÿáÿáÿ ñèçèí áàøûíûçà áó ãÿäÿð “èò îéóíó” ýÿòèðèðëÿð?
Ùÿéÿ áèëäèíèç?
Î ñÿáÿá êè, ñèç ÿëëè èêè íÿôÿð ôÿùëÿ ùàìûíûç áèñàâàäñûíûç. Ëîòó-ëîòóéàíà, äöçöíö äåéèí: áåëÿäèð éà éîõ?
Þç àðàìûçäûð, î øèêàéÿòè äÿ “Òÿçÿ ùÿéàò”à þçöíöç éàçìàéûáñûíûç,
þçýÿñèíÿ éàçäûðûáñûíûç. Ìÿí ñèçèí ùàìûíûçû òàíûéûðàì. Ñèçèí è÷èíèçäÿ
áèðúÿ Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿíãóëó ùûããàíà-ùûããàíà àäûíû éàçà áèëèð; î äà êè,
ìàøàëëàù, àäûíû éàçàíäà “Ùÿñÿíãóëó” ÿâÿçèíÿ “ùÿäÿðÿí” ÷ûõûð.
Àììà áèð øåé äÿ âàð:
Èíäè, ìÿñÿëÿí, òóòàã êè, õóäàíÿêÿðäÿ* áèðäÿí óøàãëàðûíûçû ãîéàñûíûç äÿðñ îõóéàëàð (“Úàìåè-Àááàñ” êèòàáûíû äåìèðÿì ùà!); áÿëè, ìÿñÿëÿí, óøàãëàðûíûçû ãîéàñûíûç òÿçÿ à÷ûëàí ìÿêòÿáëÿðäÿ ïàëòàðëàðû ýþäÿê
ìöÿëëèìëÿðäÿí äÿðñ àëàëàð (àììà áóðàñû éàõøû äåéèë êè, éåðèí àëòûíäàêû
þêöçÿ øÿêê ýÿòèðÿúÿêëÿð); áÿëè, óøàãëàðûíûç îõóéàëàð âÿ ñîíðà, òóòàã êè,
åëÿ ñèçèí êèìè ×îðíû ãîðîä ôÿùëÿñè îëàëàð, – îíäà èøëÿð õàðàá îëàúàã:
îíäà ÿýÿð îíëàðà áèð áî÷êà ñó ýÿòèðñÿëÿð âÿ äåñÿëÿð êè, “úàíûíûç ÷ûõñûí,
àç è÷èí!” – îíäà ùàìàí ñèçèí óøàãëàðûíûç éàïûøàúàãëàð áèð-áèðèíèí
ÿëèíäÿí âÿ ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá, óúàäàí îõóéàúàãëàð:
Öðôàíûìûçëà ÷ÿêäèê ðàùè-íèúàòÿ ìÿøÿë,
Âèúäàíûìûçäàí àëäûã ôÿðìàíè-êèðäèêàðè.
ÝÞÇ ÉÀØËÀÐÛ
Àüäàìäàí áèçÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèðëÿð:
Ãèéàñëû êÿíäèíèí ñàêèíè Ìîëëà Ãÿíáÿð ñÿêêèç éàøûíäà áèð ãûçà àøèã
îëóð, êÿíäèí ìîëëàñû Ìîëëà Ñàäûã êÿáèí êÿñèð âÿ Ìîëëà Ãÿíáÿð ãûçû çîð
èëÿ àïàðûð åâèíÿ.
______________
* Àëëàù åëÿìÿìèø
200
Ìÿêòóáäà éàçûëàí òÿôñèëàòû áèç áóðàäà ÷àï åäÿ áèëìÿäèê, îíäàí þòðö
êè, ìÿúìóÿìèçè îõóéàíëàðûí è÷èíäÿ þâðÿòëÿð âÿ óøàãëàð äà âàð.
Ìÿêòóá ñàùèáè ùÿìèí ÿùâàëàòû øàùèä ýÿòèðèð: Àáäàìäà ùàúû Ìèðèø
Ìèðáàüûðçàäÿ úÿíàáëàðûíû, Àáäóëëà Ùàúû Òàüû îüëóíó âÿ áèð íå÷ÿ äÿõè
ãåéð øÿõñëÿðè.
Áó áàðÿäÿ áèç àíúàã áóíó äåéÿ áèëÿðèê:
ßââÿëà, áèð àçàðëûíûí þëöì ùàëû éàâóãëàøàíäà îíóí úàíûíà ùåñàáñûç
äÿðäëÿð àðèç îëóð.
Âÿ ñàíèéÿí:
Ìèðçÿ Ìöëêöì õàí “Ãàíóí” ðóçíàìÿñèíèí îíóíúó íþìðÿñèíäÿ
öçöíö ìöñÿëìàíëàðà òóòóá äåéèð:
“ßýÿð øöìà àäÿì áóäèä âÿ ÿýÿð áÿãÿäð çÿíùàéè-ñàèð ìèëàë ùèññ âÿ
ãåéðÿò ìèäàøòèä... ÿýÿð øöìà èí ãÿäð øöóð äàøòÿ áàøèä êè, ìèñëè-ñàèðèí
õóäðà àäÿì áåäàíèä âÿ ìÿíàéè-èòòèôàãà ÿãÿëëÿí áÿãÿäðè-áÿçè ùåéâàíàò áåôÿùìèä, êöäàì çàëèìè-ÿùìÿã úöðÿò õàùÿä êÿðä êè, áÿùöãóãè
àäàìèééÿòè –øöìà äÿñò áåçÿíÿíä?”
Éÿíè “ÿýÿð ñèçëÿð àäàì îëñàéäûíûç âÿ þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí þâðÿòëÿðè
ãÿäÿðèíúÿ ãåéðÿòèíèç îëñàéäû... ßýÿð ñèçäÿ øöóð îëñàéäû âÿ ÿãÿëëÿí áÿçè
ùåéâàíëàðòÿê èòòèôàãûí ìÿíàñûíû áèëñÿéäèíèç, î âàõò ùàíñû áèð çàëûì
úöðÿò åäÿ áèëÿðäè êè, ñèçèí èíñàíëûã ùöãóãóíóçà ÿë óçàòñûí?...”.
Ìèðçÿ Ìöëêöì õàí îòóðóá Ëîíäîí øÿùÿðèíäÿ áèçèì ùàëûìûçà àüëàéûð, àììà áèç ñÿêêèç éàøûíäà ãûçûí íÿðÿñèíè åøèäèá äåéèðèê “ìÿíÿ íÿ?”.
Áèçèì ùàëûìûçà Ëîíäîíäà ýþç éàøû òþêöðëÿð, àììà áèç ýöëöðöê.
Èìçàñûç
ÊÅ×ßËËßÐ
Éåð öçöíäÿ ìàøàëëàù, ö÷ éöç ìèëéîí ìöñÿëìàí âàð.
Ùàìûñû äà êå÷ÿëäè.
Áó áèð ñþçäö êè, ìÿí äåéèðÿì âÿ ùÿð áèð êÿñèí äÿ èõòèéàðû âàð, áó
ñþçÿ íÿ úöð èñòÿéèð áàõñûí. Áÿçè àäàì äåéÿ áèëÿð êè, “áó íÿ áèð ÿùÿìèééÿòëè ñþçäö âÿ áóíäàí íÿ ÷ûõñûí?”. Àììà åëÿ áèð êÿñ äÿ òàïûëàð êè, þçýÿ úöð äåéÿð; äåéÿð êè, “éîõ, áó ñþçöí ìÿíàñû âàð”.
Ùÿð êÿñ íÿ úöð èñòÿéèð áàøà äöøñöí, àììà áó ñààò ìÿíäÿí þòðö ùÿð
áèð ìÿñÿëÿäÿí âàúèá, ùÿð áèð ïîëèòèêà èøëÿðèíäÿí, “Êîðåéà ìÿñÿ201
ëÿñè”íäÿí, ðóñ âÿ Àëìàíèéà ïàäøàùëàðûíûí ýþðöøìÿéèíäÿí, Èðàí âÿ Îñìàíëû ñÿðùÿääèíèí âöãóàòûíäàí, Ãààãàíûí ñöëù êàíôðàíñèéàñûíäàí, Èðàí
âÿ ðóñ ìÿøðóòÿñèíäÿí âàúèá âÿ ëàçûìëû ìÿñÿëÿ “êå÷ÿëëÿð” ìÿñÿëÿñèäèð.
Éåð öçöíäÿ ö÷ éöç ìèëéîí ìöñÿëìàí âàð, ìàøàëëàù, ùàìûñû
êå÷ÿëäè.
Äåéÿñÿí, áàøàüðûñû îëäó.
(Ìàáÿäè ãàëñûí ýÿëÿí íþìðÿéÿ)
Úûðúûðàìà
ÃÎÐÕÓÐÀÌ
“Èðøàä” éàòàí êèìè áèð íå÷ÿ ýöí ìöñÿëìàíëàð áàøëàäûëàð ùàðàé-äàä
åëÿìÿéÿ êè, “àé àìàí, ãîéìóéóí “Èðøàä” ÿëäÿí ýåòñèí!”
Ìÿí ùÿìèøÿ áó ùàðàé-äàäëàðû åøèäÿíäÿ éàíûìäà îòóðàíëàðà
äåéÿðäèì: “ãîðõóðàì”.
Ìÿíäÿí ñîðóøàðäûëàð êè, “íÿäÿí ãîðõóðñàí?”
Ìÿí äèíìÿçäèì.
Ñîíðà åøèòäèì êè, Èðÿâàíäà, Áàêûäà, Øóøàäà, Íàõ÷ûâàíäà, Âëàäèãàôãàçäà, Ýÿíúÿäÿ ãåðè øÿùÿðëÿðäÿ “Èðøàä”à ïóë éûüûðëàð. Áó õÿáÿðè
åøèäÿíäÿ ùÿìèøÿ ìÿí éàíûìäà îòóðàíëàðà äåéÿðäèì: “ãîðõóðàì”.
Ìÿíäÿí ñîðóøàðäûëàð êè, “íÿäÿí ãîðõóðñàí?”.
Ìÿí äèãíìÿçäèì.
Ñîíðà áèð þâãàò äà “Òÿçÿ ùÿéàò”äà ìöñÿëìàíëàð áàøëàäûëàð
“Èðøàä”û òÿðèôëÿìÿéÿ êè, ìÿñÿëÿí, “Èðøàä” ìöñÿëìàíëàðà áó úöð âÿ áó
úöð õèäìÿò åäèðäè. Éàçäûëàð, éàçäûëàð, àììà ìÿí ýåíÿ éàíûìäà îòóðàíëàðà äåäèì êè, “ãîðõóðàì”.
Ùÿãèãÿò ìÿí ÷îõ ãîðõóðäóì: ãîðõóðäóì êè, “Èðøàä”ûí áàðÿñèíäÿ
ùàðàé-äàä åëÿéÿíëÿð ãöññÿäÿí ÿðèéèá þëÿëÿð, ãîðõóðäóì êè, “Èðøàä”à
ïóë âåðÿíëÿð úÿìè âàð-éîõëàðûíû âåðÿðëÿð “Èðøàä”à âÿ þçëÿðèíÿ áèð ãÿïèê
äÿ ñàõëàìàéàëàð (êè ìöòðöá – çàä îéíàäàíäà øàáàø âåðÿðëÿð). Ãîðõóðäóì êè, ãÿçåòëÿðäÿ î ãÿäÿð “Èðøàä”û òÿðèôëÿéÿëÿð êè, ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿð
ìöñÿëìàíëàðûí ãàçåòáàçëûüûíà ìàò âÿ ùåéðàí ãàëàëàð.
Âàãåÿí, ìÿí ÷îõ ãîðõóðäóì.
Èíäè áÿñ íåúÿ îëäó?
Äÿëè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àâãóñ 1907, ¹30
202
ÕÀÍÛÌËÀÐÀ
“Ôöéóçàò”ûí 24-úö íþìðÿñèíäÿ àõûðûíúû ñÿùèôÿäÿ “Àçàä” òÿõÿëëöñëö øàèð öçöíö õàíûìëàðà òóòóá ÿðÿáúÿ äåéèð:
Âÿòÿí þâëàäûíûí òÿìèíè-èñòèãáàëû ìöøêöëäöð.
Õàíûì ãûçëàð ÿýÿð ìåéäàíÿ ÷ûõìàçëàðñà ìÿðäàíÿ!
Éÿíè áèçèì äèëÿ òÿðúöìÿ åëÿñÿê, áó ñþçëÿðèí ìÿíàñû áåëÿ îëóð:
ßýÿð õàíûì ãûçëàð êèøè êèìè ìåéäàíà ÷ûõìàñàëàð, âÿòÿí þâëàäûíûí
ýÿëÿúÿéÿ àðõàéûí îëìàüû ÷ÿòèíäèð.
***
Ìÿí äöíÿí áó ñþçëÿðè îõóéàí êèìè, òåç ãà÷ûá ýåòäèì åâÿ âÿ, åéá
îëìàñûí, áèçèì Úÿôÿðèí àíàñûíà äåäèì:
– Àðâàä, äóð àéàüà! Äóð ýåò ìåéäàíà!
Þâðÿò áàõäû öçöìÿ, àììà áèð ñþç äåìÿäè; àíúàã ñàü ÿëèíèí áàðìàãëàðûíû à÷äû, áîüìà ÷ûõàðòäû.
Ìÿí éåíÿ þâðÿòÿ äåäèì:
– Äóð àéàüà! Äóð ÷ûõ ìåéäàíà!
Þâðÿò äÿõè öçöìÿ äÿ áàõìàäû.
***
Ìàøàëëàù, éàâàø-éàâàø òÿçÿ ñþçëÿð åøèäèðèê. Èíäè äÿ “Ôöéóçàò”ûí
øàèðëÿðè áàøëàéûáëàð êè, “õàíûìëàð ýÿðÿê ìÿðäàíÿ ÷ûõàëàð ìåéäàíà”.
Áåëÿ ýþðñÿíèð êè, øàèðèí ôèêðè Ãàðàáàü õàíûìëàðûíà ýåäèð; ÷öíêè
Ãàðàáàü õàíûìëàðû ìåéäàíà ÷ûõñàëàð äà âÿ, áåëÿ òóòàã êè, áèðäÿí áÿðê
éåë ÿññÿ äÿ, áóíëàðà áèð øåé îëìàç; àììà áÿëêÿ Íàõ÷ûâàí âÿ Òÿáðèç
õàíûìëàðû ÷ûõäûëàð ìåéäàíà âÿ áèðäÿí áÿðê éåë ÿñäè, – îíäà éåð öçöíäÿ
éàøàéàí éåòìèø èêè ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðÿ íÿ úàâàá âåðÿðèê?
***
Áèð ìÿòëÿá äÿ âàð. Áóíó úÿíàá øàèð áèçÿ áÿéàí åëÿñÿéäè, éàìàí îëìàçäû: õàíûìëàð ìåéäàíà ÷ûõûá íÿ ãàéûðñûíëàð?
Àõû áóíó óøàã äà áèëèð êè, ìåéäàí õàíûì éåðè äåéèë; ìåéäàíà ïÿùëÿâàíëàð ÷ûõûá êöøòö òóòàðëàð âÿ ãîúà êèøèëÿð äÿ äöêàíëàðû áàüëàéûá ñÿùÿðäÿí-àõøàìà êèìè îòóðóá, àüûçëàðûíû à÷àðëàð ýþéÿ, òàìàøà åëÿðëÿð âÿ
áóðàäà äà éóõó òóòàð, ìöðýöëÿðëÿð.
Áÿñ õàíûìëàð ìåéäàíà ÷ûõûá íÿ ãàéûðñûíëàð? Îíäà äà ùÿëÿ ìÿðäàíÿ!.. Ùÿëÿ ìÿðäàíÿ íÿäèð?
203
***
Àõûðäà äà øàèð ôàðñúà áåëÿ äåéèð:
Ýÿðÿê áÿõø åéëÿñèí ôÿðçÿíäÿ ìàäÿð íóðè-èðôàíè.
Íàñûë êèì, áÿõø åäèð õóðøèä ïÿðòþâ ìàùè-òàáàíÿ.
Áóíó äà áèçèì äèëÿ òÿðúöìÿ åëÿéÿíäÿ áåëÿ ìÿíà âåðèð: Íåúÿ êè,
ýöí èøûüûíû àéà áàüûøëàéûð, ùàáåëÿ àíà ýÿðÿê þâëàäûíà êàìàë èøûüûíû
áàüûøëàñûí.
Èíøàëëàù áèçèì àíàëàð áàüûøëàðëàð!
Éàçûã øàèð ãîðõóñóíäàí þâðÿò ìÿñÿëÿñèíè ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëèíäÿ äàíûøûð êè, Îðäóáàä ãûðìûçû ñàããàëëûëàðû áàøà äöøìÿñèíëÿð âÿ ùàé-êöé
ñàëìàñûíëàð.
Àììà íàùàãäûð; Îðäóáàä úàìààòû, òÿìàìÿí ìîëëàäûð. Ìÿäðÿñèíèí
ãàáàüûíäà áàçàð ÷àéûíà äóðóá òàìàøà åëÿéÿíäÿ, ýþðöðñÿí êè, åëÿ ùåé
÷àé áàø-àøàüà î òÿðÿôäÿ-áó òÿðÿôäÿ ÿëëÿðèíäÿ àôòàáà âÿ áàøëàðûíäà ÿììàìÿ àüàëàð äöçöëöá ÷þìáÿëèáëÿð…
Áÿëêÿ áó äà èáàäÿòäèð?!
ÁÀÊÛÍÛÍ ßËÀÚÛ
Áàêûéà ëàçûìäûð áèð ÷àðÿ ãûëìàã, äÿõè áóíäàí ñîíðà ñÿáð åëÿìÿê
ìöìêöí äåéèë. Ùå÷ ìöìêöí äåéèë ñÿáð åëÿìÿê. Áàêûíûí öôóíÿòè
äöíéà âÿ àëÿìÿ äàüûëûá ãîéìóð íÿôÿñ àëìàüà.
Íÿ ãÿäÿð Áàêû áó ùàëÿòäÿäèð, Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí òÿðÿããèñè
ìöìêöí äåéèë, î ñÿáÿá êè, ùàìû ýþçöíö äèêèá Áàêûéà âÿ î Áàêûäàí
íèúàò éîëó ýþçëÿéèð, àììà íèúàò ÿâÿçèíÿ øÿùÿðèí ìöçöð ùÿøÿðàòû âèëàéÿòëÿðÿ äàüûëûá úàìààòû ïó÷à ÷ûõàðìàãäàäûð. Áàêûíûí øþùðÿòè ìöñÿëìàíëàðûí ôèêðèíè ÷àøäûðûð. Úàâàíëàðûìûç þçëÿðèíè Áàêû ãî÷óëàðûíà îõøàäûðëàð, ìèëéîí÷óëàðûìûç Áàêû ìèëéîí÷óëàðûíà îõøàäûðëàð, ìöÿëëèìëÿð
þçëÿðèíè Áàêû ìöÿëëèìëÿðèíÿ îõøàäûðëàð.
Áàêû þçö äÿ éàâàø-éàâàø èíøàëëàù öç ãîéóá ïó÷à ÷ûõìàüà. Àììà
Áàêû úÿùÿííÿì – ãåéðè-øÿùÿðëÿðè äÿ þç ýöíöíÿ ñàëàúàã. Áó èøÿ áèð
÷àðÿ! Àìàí ýöíöäöð, áèð ÷àðÿ!
Áàêûíûí ÿëàúû áèð íå÷ÿ øåéëÿ áàüëûäûð.
204
ßââÿëà ëàçûìäûð êè, Áàêû áèð àç êàñûáëàñûí. Ïóëóí ÷îõëóüóíäàí
úàìààò áèð àç áåèñòèëàùè –òöðê, ìÿñÿëÿí, íåúÿ êè, ìöñÿëìàí àðàñûíäà
äåéÿðëÿð, “ôèëàíêÿñ ãóäóðóá”. Äîüðóäàí, Áàêûäà ïóëó ñàõëàìàüà éåð
òàïìûðëàð, îäóð êè, áèð ìèëéîí÷ó áèð úàâàíà éöç ìèí ìàíàò âåðèá äåéèð
êè, “ýåò ôèëàíêÿñè þëäöð”. Éöç ìèí íÿäèð, éöç ìàíàò ìÿíÿ âåðñèíëÿð, ùÿð
êÿñè äåéèðëÿð ýåäèì î ãÿäÿð äþéöì êè, Ìîëëà Éóñèô äÿ øàýèðäëÿðè åëÿ
äþéÿ áèëìÿñèí.
Áàêûíû øèøèðäÿí ìÿëóìäóð êè, íåôò ìÿäÿíëÿðèäèð. Ëàçûìäûð úÿìè íåôò
ìÿäÿíëÿðè êþ÷öðòìÿê, éàðûñûíû Èðÿâàíà âÿ éàðûñûíû äà Ýÿíúÿéÿ âÿ ìÿäÿíëÿðèí ìÿäàõèëèíè âåðìÿê ìÿêòÿáëÿðèí ðÿèñèíÿ êè, àú êÿíä
ìöÿëëèìëÿðèíè ìÿâàúèáñèç ãîéìàñûíëàð (Éîõñà, âàëëàù, àúûíäàí þëÿðëÿð).
Èêèíúè ÿëàúû áóäóð êè, ëàçûìäûð Áàêûíûí úÿìè ãî÷óëàðûíû ýþíäÿðìÿê, ýåäèá äöçöëñöíëÿð Úàâàä ìàùàëûíà âÿ ãîéìàñûíëàð êè, Èðàí ãóëäóðëàðû Àðàçû êå÷èá ôÿãèð ìöñÿëìàíëàðûí êÿíäëÿðèíè äàüûòñûíëàð.
Ö÷öíúö ÿëàúû áóäóð êè, Áàêûíûí ìîëëàëàðûíûí áèð ïàðàñûíû ëàçûìäûð
êþ÷öðòìÿê Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà Éåëåíîâêà àäëû ìàëàêàí êÿíäèíÿ,
÷öíêè îðàíûí ùàâàñû ÷îõ ñÿðèíäèð âÿ þçö äÿ ýþçÿë éàéëàãäûð. Ùàúûëàðûí
äà áèð ïàðàñûíû ëàçûìäûð ýþíäÿðìÿê Ðÿøòÿ êè, ýåäèá ùàúû Ùöìàì
úÿíàáëàðûíû çèéàðÿò åòñèíëÿð.
Äþðäöíúö ÿëàúû áóäóð êè, ëàçûìäûð Áàêûäàí úÿìè èòáàçëàðû ýþíäÿðìÿê Íàõ÷ûâàí ìàùàëûíà, Íåùðÿì êÿíäèíÿ, óøàãáàçëàðû ýþíäÿðìÿê
Âàðøàâà øÿùÿðèíÿ, àðâàäáàçëàðû ýþíäÿðìÿê Õîðàñàíà, ãóìàðáàçëàðû
Íóõàéà, ÷àõûðáàçëàðû Ñàëàùëû êÿíäèíÿ âÿ ìöòðöááàçëàðû Ïåòåðáóðã
øÿùÿðèíÿ.
Áåøèíúè ÿëàúû áóäóð êè, ëàçûìäûð Áàêûíûí úÿìè øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíè
áàüëàìàã âÿ ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðèíè ýþíäÿðìÿê Ôèðÿíýèñòàíà Ìîíòå
Êàðëî øÿùÿðèíÿ. Áóíóí ñÿáÿáè þç éàíûìûçäàäûð âÿ áóðàäà à÷ìàã èñòÿìèðèê.
Àëòûíúû ÿëàúû áóäóð êè, ëàçûìäûð Èðàí ùàììàëëàðû áèð éåêÿ àðõ ãàçñûíëàð êè, ìöùèò äÿðéàñû ýÿëèá ãàðûøñûí Áàêû äÿðéàñûíà âÿ ñó î ãÿäÿð
ãàëõñûí êè, áàêûëûëàð àòûëûá ìèíñèíëÿð ýÿìèëÿðÿ âÿ 365 ýöí ñóéóí öçöíäÿ
ãàëñûíëàð.
ßýÿð áó ñàéäûüûìûç ÿëàúëàðûí ùàìûñû ìöìêöí îëñà, äåìÿê îëàð êè,
Áàêû äöçÿëÿð.
Éîõñà áóíäàí ñàâàéû áèð ÷àðÿ áèëìèðèê.
Äÿëè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àâãóñ 1907, ¹31
205
ÂßÊÈË
Ìöñÿëìàí è÷èíäÿ áèð ñþç âàð, äåéÿðëÿð êè, “Êîð àòûí äà êîð íàëáÿíäè îëàð”.
Ùÿëÿ áó ãàëñûí êÿíàðäà.
“Ðîññèéà” ãÿçåòèíèí 538-úè íþìðÿñèíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè,
Ìÿììÿä àüà Øàùòàõòèíñêè ýÿíúÿëèëÿðäÿí áèð àç íàðàçûäûð.
Ùÿëÿ áó äà ãàëñûí êÿíàðäà.
Ìÿììÿä àüà Øàùòàõòèíñêè Øåéõ Ôÿçëöëëàùûí áàøûíà àíä è÷èíð êè,
Ðóñèéà ùþêóìÿòè áèç ìöñÿëìàíëàðû þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí ùàìûñûíäàí ÷îõ
èñòÿéèð.
Ùÿëÿ áó äà ãàëñûí êÿíàðäà.
Àììà ýÿíúÿëèëÿðÿ áèðúÿ ñþç äåìÿê èñòÿéèðÿì. Èñòÿéèðÿì äåéÿì
êè, Ìÿììÿä àüà Øàùòàõòèíñêèäÿí èíúèìÿñèíëÿð.
Âÿ áóíà ö÷ ñÿáÿá âàð:
ßââÿëèíúè ñÿáÿá áóäóð êè, Ìÿììÿä àüà ýÿíúÿëèëÿðèí âÿêèëè äåéèë
èäè, Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà éàøàéàí ìöñÿëìàí úàìààòûíûí âÿêèëè èäè.
Ìÿììÿä àüàíû ýÿíúÿëèëÿð ñå÷ìÿéèáëÿð, Èðÿâàí âÿ íàõ÷ûâàíëûëàð
ñå÷èáëÿð, áåëÿ îëàíäà íÿ ýÿíúÿëèëÿðèí ùàããû âàð Ìÿùÿììÿä àüàäàí
èíúèìÿéÿ, íÿ áàêûëûëàðûí âÿ íÿ äÿ ãåéðè ìöñÿëìàíëàðûí. Ùÿéÿ Ýÿíúÿäÿ
Ìÿììÿä àüàíû èñòÿìÿéÿí àëòìûø àäàì òàïûëñà ìÿí ñÿíÿ Èðÿâàíäàí
àëòìûø ìèí õàí òàïàðàì, Íàõ÷ûâàíäà àëòìûø ìèí áÿé òàïàðàì, Äàíàáàø
êÿíäèíäÿí àëòìûø ìèí êÿðáÿëàéû âÿ Óçóíîáàäàí àëòìûø ìèí ùàúû
òàïàðàì êè, Ìÿùÿììÿä àüàäàí éåðäÿí ýþéÿ êèìè ðàçû îëñóíëàð.
Áó ÿââÿëèíúè ñÿáÿá.
Èêèíúè ñÿáÿá äÿ áóäóð, áó èøëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ òÿÿúúöá åëÿìÿê ëàçûì
äåéèë, îíäàí þòðö êè, “Êîð àòûí äà íàëáÿíäè îëàð”.
Áó èêèíúè ñÿáÿá.
Ö÷öíúö ñÿáÿá äÿ áóäóð êè, Àëëàù òààëà ùÿð àäàìû áèð úöð éàðàäûá âÿ
äöíéàäà áó ãÿäÿð ìÿõëóãàòûí è÷èíäÿ èêè àäàì òàïà áèëìÿçñÿí êè, áèðáèðèíÿ îõøàñûíëàð. Áèð òÿðÿôäÿí ýþðöðñÿí êè, Òåùðàíäà âÿçèðè-äàõèëÿíèí
òÿùðèêè èëÿ Ñåéèä Ìÿùÿììÿä-òàüè úàìààòû èííàäûðûð êè, ãàíóíè-ÿñàñè
ëàçûì äåéèë, áèð òÿðÿôäÿí Ìÿììÿä àüà Øàùòàõòèíñêè áèçè èñòÿéèð èíàíäûðà êè, áÿëêÿ ïàäøàùëûã äóìà ùå÷ ìöñÿëìàíëàðà ëàçûì äåéèë. Àììà
áèð òÿðÿôäÿí äÿ ãàíóíè-ÿñàñè âÿ ïàäøàùëûã äóìà öñòöíäÿ ùÿäñèç ãàíëàð
òþêöëöð.
206
Ìöõòÿñÿð êè, ùå÷ êÿñ ùå÷ êÿñÿ îõøàìûð. Íÿ Ýÿíúÿíèí ìÿêòÿáäàðëàðû Ïåòåðáóðãóí ìÿêòÿáäàðëàðûíà îõøàéûð, íÿ Ñÿëéàíûí àðàáà÷ûëàðû
þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí àðàáà÷ûëàðûíà îõøàéûð, àììà áóíëàðûí ùàìûñû èëÿ
áÿðàáÿð ùÿðäÿíáèð “ßúàéèáöë-ìÿõëóãàò” êèòàáûíû ãöðáÿòäÿ à÷ûá
áàõàíäà úÿìè ãîùóì-ãàðäàøëàðûìû, äîñò-àøíàëàðûìû âÿ ùÿìøÿùðëèëÿðèìè âÿ ùÿìâÿòÿíëÿðèìè î êèòàáäà ýþðöðÿì. Âÿ ùÿìèøÿ ýþðÿíäÿ ÷îõ
ñåâèíèðÿì âÿ þç-þçöìÿ äåéèðÿì: “Áóé, Àëëàùà øöêöð, äåéÿñÿí åëÿ ëàï
þç âèëàéÿòèìèçäè”.
Äÿëè
ÚÓÙÓÄÓÍ ÌßÊÒÓÁÓ
Áàêûäàí èäàðÿìèçÿ éÿùóäè äèëèíäÿ áèð áåëÿ ìÿêòóá ýÿëèá:
Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí! Äöíÿí ìÿí ýåòìèøäèì ìöñÿëìàí
áàçàðûíà åâ ö÷öí áèð-èêè éåìèø àëàì. Ýåòäèì äóðäóì áèð ãîúà
äöêàí÷ûíûí äöêàíûíûí ãàáàüûíäà âÿ éåìèøèí ãèéìÿòèíè ñîðóøäóì.
Äöêàí÷û éåìèøëÿðè òÿðÿçèéÿ ãîéóá ÷ÿêìÿêäÿ èäè. Ýþðäöì áèð
ìöñÿëìàí áèð þçýÿ ìöñÿëìàíà äåéèð: “Àäÿ, Ùÿñÿí äàäàø, úóùóääó,
ùà!”. Äöêàí÷û éåìèøëÿðè ãîéäó ãàáàüûìà âÿ ìÿí äÿ èñòÿäèì éåìèøëÿðèí ïóëóíó âåðÿì – ýåíÿ ýþðäöì áèð ìöñÿëìàí äåéèð: “Àäÿ, Ùÿñÿí
äàäàø, úóùóääó, ùà!”. Èñòÿéèðäèì éåìèøëÿðè âóðàì ãîëòóüóìà âÿ ýåäÿì, áó ùåéíäÿ íàãàôèë äàëäàí áèð ìöñÿëìàí éàâûãëàøûá áàøûìäàí áèð
ãàïàç èëèøäèðäè, åëÿ áÿðê èëèøäèðäè êè, øàïãàì ýèðäè ýþçöìÿ.
Ëàçûì áèëäèì áó ÿùâàëàòû éàçûá Ìîëëà Íÿñðÿääèí èäàðÿñèíÿ õÿáÿð
âåðèì.
Áèð íÿôÿð éÿùóäè Øìÿâîë.
Èäàðÿäÿí: õóäàâÿíäè-àëÿì þç áÿíäÿëÿðèíÿ ÷îõ íåìÿòëÿð ýþíäÿðèá
âÿ áó íåìÿòëÿðèí ùàìûäàí ãèéìÿòëèñè èíñàíûí äèðèëèéè âÿ ñàüëûüûäûð. Çÿìàíÿìèçèí èíäèêè ãàðûøûãëûüûíäà èíñàí íÿ ãÿäÿð êè, ñàü âÿ ñÿëàìÿòäèð,
ýÿðÿê ùÿð ñààò âÿ ùÿð äÿãèãÿ ìèíëÿðúÿ øöêð åëÿñèí.
Éÿùóäè Øìÿâîë äÿ ýÿðÿê ìèí äÿôÿ øöêð åëÿñèí êè, òÿê âÿ òÿíùà,
éîëäàøñûç âÿ êþìÿêñèç, òöôÿíý âÿ òàïàí÷àñûç Áàêûíûí ìöñÿëìàí áàçàðûíà ýèðèá ñàü-ñàëàìÿò ãóðòàðûá ýåäèá åâèíÿ. Áó þçö äÿ èíñàí ö÷öí áèð
áþéöê õîøáÿõòëèêäèð.
207
Éÿùóäè Øìÿâîë áó ìÿòëÿáè áèëìÿððÿ íÿçÿðÿ àëìûð âÿ àíúàã áèð äÿíÿ ãàïàçäàí þòðö óòàíìàç-óòàíìàç ýþòöðöá èäàðÿìèçÿ êàüûç ýþíäÿðèá.
Àììà áèðúÿ øåéè éàäûíäàí ÷ûõàðäûá êè, Áàêû áàçàðûíäàí áèð äÿíÿ ãàïàç
èëÿ ãóðòàðûá ãà÷ìàüûí þçö áèð áþéöê õîøáÿõòëèêäèð.
ÈÑÁÀÒÈ-ÙßÃÃ
Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí.
Ùÿð÷ÿíä áþéöêëÿðÿ “áèëìèðñÿí” äåìÿê áèÿäÿáëèêäèð, àììà ìÿí
äåéÿúÿéÿì êè, ñÿí ùå÷ çàä áèëìèðñÿí, äöíéàäà ùå÷ çàä ãàíìàìûñàí,
ùå÷ ðóùóí éîõäóð, ùå÷ àüçûíûí ëÿççÿòèíè áèëìÿìèñÿí.
À êèøè! Î íÿäè ùÿð íþìðÿäÿ ýþòöðöá áÿçè ìöñÿëìàí øÿùÿðëÿðèíèí
àðâàäëàðûíûí òóìàíûíûí ýþäÿêëèéèí ýàù éàçûðñàí, ýàù øÿêëèí ÷ÿêèðñÿí.
Ýóéà îíëàðû áÿéÿíìèðñÿí äà? Ýóéà èñòÿéèðñÿí êè, îíëàð äà þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí àðâàäëàðû êèìè óçóí ëèáàñ ýåéñèíëÿð äà? Èíäè ìÿí ñÿíäÿí áèðúÿ ñþç
ñîðóøàúàüàì. Àðâàäëàð óçóí ëèáàñ ýåéÿíäÿ íÿéÿ îõøàéûðëàð? ßëáÿòòÿ,
äåéÿúÿêñÿí êè, àðâàäà. Áåëÿ äåéèëìè? Èíäè ñÿí äÿ ìÿíäÿí ñîðóø êè,
ãûñà ëèáàñ, òîï÷ó ëèáàñû êèìè ëèáàñ ýåéÿíäÿ íÿéÿ îõøàéûðëàð? Îíäà ìÿí
âÿ öìóì Èðàí ÿùëè âÿ ùÿòòà Íàõ÷ûâàí âÿ ñàèð áÿçè Ãàôãàç øÿùÿðëÿðèíèí
ÿùëè àüûç-àüûçà âåðèá ñÿíÿ úàâàá âåðÿðèê êè, îüëàíà. Îí äþðä-îí áåø
éàøûíäà îüëàíà. Èíäè, à áè÷àðÿ, áàøà äöøäöí? Èíäè áèëäèí êè, ñÿí äöíéàäà
ùå÷ ëÿççÿò áèëìÿìèñÿí? Äè ýåò, áóíäàí ñîíðà áèëìÿäèéèí øåéÿ ãàðûøìà.
ÚßÔßÍÝÈÉÀÒ
Ùÿð êÿñ “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ðóçíàìÿñèíèí 97-úè íþìðÿñèíè, “Ôöéóçàò”ûí 26-úû íþìðÿñèíè âÿ “Âÿãò” ãÿçåòèíèí 210-úó íþìðÿñèíè îõóéóá, – áèçèì áó úÿôÿíýèéàòû äà áàøà äöøÿúÿê, àììà ùÿð êÿñ îõóìàéûá,
áàøà äöøìÿéÿúÿê.
Ýàù âàõò îëóáäóð êè, áÿçèëÿð áèçäÿí ñîðóøóáëàð êè, áåëÿ áèð âàõòäà
íÿ ñÿáÿáÿ ñèéàñÿòäÿí, äóìàäàí, ùöãóãäàí, ùöððèééÿò âÿ ìöñàâàòäàí*
÷îõëóúà áÿùñ åëÿìèðèê.
208
“Âÿãò” ãÿçåòè éàçûð êè, àâãóñòóí 22-äÿ Ùÿøòÿðõàíäà èêè ìèíÿ ãÿäÿð ìöñÿëìàí áèð éåðÿ úÿì îëóá, âÿáàíû òîõòàòìàã ãÿñäèëÿ 43 ãîéóí
ãóðáàí êÿñèáëÿð.
“Ôöéóçàò” äà ìþùòÿðÿì øàèðèìèç Ì.Ùàäè úÿíàáëàðû éàçûð êè, Øèðâàíäà Ãîáûñòàí “Øûõ áàáàñû” êèìè ëîòóëàð (éàèíêè ùàìûñû áèðäè, Ùÿìèä
ïàøàëàð) Àëëàùëûã èääèàñû åäèðëÿð.
“Ùÿáëöë-ìÿòèí” éàçûð êè, Ôðÿíýèñòàíäà áèðèñè êè, èñòÿéèð àëèì îëà,
ýÿðÿê ýåúÿëÿð éàòìàéûá çÿùìÿò ÷ÿêÿ, åëì îõóéà, áèð êëàñäàí î áèðè
êëàñà êå÷ÿ. Àõûðäà èìòàùàí òóòà âÿ øÿùàäÿòíàìÿ àëà. Àììà Èðàíäà
áèðèñè ýåúÿ éàòûð âÿ ñöáù éåðèíäÿí äóðàíäà íå÷ÿ õàëâàð åëì âÿ êàìàë
ñàùèáè îëóð, äÿõè ùå÷ êÿñè áÿéÿíìèð âÿ ùàìûíû úàùèë, àììà þçöíö
íàäèðè-äÿùð ùåñàá åëÿéèð.
“Äÿð ôðÿíý òà ôèçèê âÿ øèìè âÿ òÿøðèù âÿ áîòàíèê âÿ ôèçèîëîæè âÿ… ðà
íÿõàíäÿ âÿ äÿð ìÿùêÿìåéè-ÿòèááà ÷ÿíäèí ñàë òÿúàðöá íÿêÿðäÿ áàøÿä
åíàíè-áèìàðàíè-íàòÿâàíðà áåêÿôè-èõòèéàðè-êÿñè íÿìèñöïàðÿíä. Ëàêèí
äÿð Èðàí éåê ÿììàìåéè-òèðìÿ âÿ éåê ëóëÿ âÿ ãÿëÿìäàí âÿ òÿñáèù
äÿëèëè äàíèñòÿíè-òèááè-ãÿäèì âÿ äî êÿëìÿ ôðàíñÿâè áöðùàíè-õàíäÿíèòèááè-úÿäèä ÿñò âÿ öìóìè-ìÿðÿçè òöéóëè-ùÿçÿðàòè èøàí”.
Áó èøëÿðèí ùàìûñûíû ýþðÿíäÿ Çèéà ïàøàíûí ñþçëÿðè àäàìûí éàäûíà
äöøöð:
Âàáÿñòÿäèð õÿéàëûíà ÿôàëû ùÿð êÿñèí.
Ýàù âàõò îëóáäóð êè, áÿçèëÿð áèçäÿí ñîðóøóáëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ
ñèéàñÿòäÿí, äóìàäàí, ùöãóãäàí, ùöððèééÿò âÿ ìöñàâàòäàí ÷îõëóúà
áÿùñ åëÿìèðèê. Àììà áèçäÿí áóíó ñîðóøàí àüàëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðèê
áèçÿ úàâàá âåðñèíëÿð ýþðÿê, àéà ìöìêöíäöðìö âÿáàíû äàéàíäûðìàã
ö÷öí 43 ãîéóí êÿñÿí áèð ìèëëÿòÿ, áèð úàùèë ëîòóíó þçöíÿ, ùàøà, Àëëàù
áèëÿí áèð úàìààòà ùÿìèøÿ äóìàäàí âÿ ñèéàñÿòäÿí áÿùñ åòìÿê?
Áèç áåëÿ ãàíûðûã êè, õÿéàë, ôèêèð âÿ ÿãèäÿ äöçÿëìÿñÿ, ôåë ùå÷ âàõò
äöçÿëìÿç; î ñÿáÿáÿ êè, èêèíúè áèðèíúèëÿðÿ òàáåäèð; îíäàí þòÿðè êè, “âàáÿñòÿäèð õÿéàëûíà ÿô àëû ùÿð êÿñèí”.
______________
* Áÿðàáÿðëèêäÿí
209
ÓØÀÃÁÀÇËÛÃ
Ìÿí äåìèðÿì êè, óøàãáàçëûã ïèñ øåéäèð âÿ ùå÷ êÿñ äåìèð êè, óøàãáàçëûã ïèñ øåéäèð. Ìÿí ùå÷ ìöñÿëìàíäàí åøèòìÿìèøÿì êè, óøàãáàçëûã
ïèñ øåéäèð âÿ ùå÷ áèð âàèç èíäèéÿäÿê äåìÿéèáäè êè, óøàãáàçëûã ïèñ øåéäèð.
Âÿ ÷öíêè èíäèéÿäÿê ùå÷ êÿñ äåìÿéèáäèð êè, óøàãáàçëûã ïèñ øåéäèð, ìÿí
äÿ úöðÿò åëÿìèðÿì, äåéèì êè, óøàãáàçëûã ïèñ øåéäèð.
Äöíéàäà ÷îõ øåé âàð êè, áÿíäÿ áèëìèð, àììà Àëëàù-òààëà ùÿð áèð
øåéè áèëèð. Ìÿí ÷îõ äà äåéèðÿì êè, ôèðÿíý ìèëëÿòè èíýèëèñ ìèëëÿòèíäÿí
éàõøûäûð, éàèíêè éàïîí ìèëëÿòè åðìÿíèäÿí éàõøûäûð, éàèíêè ðóñ ìèëëÿòè
éàïîí ìèëëÿòèíäÿí éàõøûäûð, éàèíêè ìöñÿëìàí ìèëëÿòëÿðè ãåéð ìèëëÿòëÿðèí ùàìûñûíäàí éàõøûäûð, áóíëàðû ùÿðÿ áèð úöð áàøà äöøöð, àììà ùå÷ êÿñ
áó èøëÿðè íåúÿ êè ëàçûìäûð áèëìèð, ÷öíêè ùå÷ êÿñ áó ìèëëÿòëÿðè ýþðìÿéèá
âÿ áèç þçöìöç áó áàðÿäÿ áèð øåé äåéÿ áèëìèðèê, ÷öíêè ìöñÿëìàíäàí
ñàâàéû áèð þçýÿ ìèëëÿò ýþðìÿìèøèê âÿ ýþðìÿê äÿ ÷ÿòèíäèð, ÷öíêè
ìèëëÿòëÿðèí ùÿðÿñè äöíéàíûí áèð ýóøÿñèíäÿäèð.
Áèç àíúàã ìöñÿëìàí ìèëëÿòëÿðèíè òàíûéûðûã âÿ áóíäàí ñàâàéû áèð øåé
ýþðìöðöê.
Àììà õóäàâÿíäè-àëÿì éóõàðûäàí àøàüû áàõàíäà ìèëëÿòëÿðèí
ùàìûñûíû ÿë è÷è êèìè ýþðöð âÿ ÷öíêè ýþðöð, ÿëáÿò êè, éàõøû äà òàíûéûð.
Âÿ õóäàâÿíäè-àëÿì ýþðöð êè, úÿìè ìèëëÿòëÿðèí ùå÷ áèðèíèí è÷èíäÿ
óøàãáàçëûã àäÿò äåéèë, ñàâàéû áèç ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíäÿí.
“Òÿçÿ ùÿéàò”ûí 117-úè íþìðÿñèíäÿ îõóäóã êè, Áàêûäà áèð íå÷ÿ
ìöñÿëìàí ëîòóñó áèð íÿôÿð ìÿêòÿá óøàüûíû çîð èëÿ áàñûáëàð ôàéòîíà âÿ
èñòÿéèáëÿð ýþòöðöá ãà÷ñûíëàð, íåúÿ êè, ãûç óøàüûíû ìöñÿëìàíëàð ýþòöðöá
ãà÷ûðëàð.
Éåð öçöíäÿ äåéèðëÿð, ÷îõ ìèëëÿòëÿð âàð. Àììà áèç îíëàðû ýþðìÿìèøèê, ÷öíêè áèçäÿí óçàãäûðëàð, áÿëêÿ åëÿ äîüðóäàí îíëàðûí è÷èíäÿ äÿ
áåëÿ èøëÿð áàø âåðèð. Àììà éóõàðûäà áèð Àëëàù âàð êè, ìèëëÿòëÿðèí ùàìûñûíû ýþðöð âÿ òàíûéûð.
Õóäàâÿíäè-àëÿì ýþðöð êè, ìèëëÿòëÿðèí ùå÷ áèðèíèí è÷èíäÿ óøàãáàçëûã
àäÿò äåéèë, ñàâàéû ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíäÿí.
***
Íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè? Ìÿýÿð ìöñÿëìàí è÷èíäÿ àðâàä àçäûð êè, ìöñÿëìàíëàð åâëÿíìÿê èñòÿéÿíäÿ àðâàä òàïà áèëìÿéèá ýåäèá îüëàí óøàüû
àëûðëàð. Ñþç éîõ êè, áåëÿ äåéèë, ÷öíêè áèç ýþðöðöê ãåéð ìèëëÿòëÿðèí êèøè210
ëÿðè áèð àðâàä òàïûá àëàíäà áèçèì êèøèëÿð äþðäöíö àëûðëàð âÿ ùÿëÿ äþðäöíÿ
ãàíå îëìàéûá ùÿðäÿíáèð ìÿøüóëèééÿò ö÷öí áèð-èêè ñààòëûüà ñèüÿ äÿ
åëÿéèðëÿð.
Áó èøëÿðèí ñÿáÿáèíè áèç áèëìèðèê, àììà óúàäà îëàí òÿê Àëëàù ñþç
éîõ êè, áóíóí ñÿáÿáèíè áèëèð âÿ ýöíäÿ ìèí äÿôÿ öçöíö ìöñÿëìàíëàðà
òóòóá éóõàðûäàí àøàüà äåéèð:
– Âàé, ìÿíèì áèíàìóñ áÿíäÿëÿðèì!
***
Ïÿñ áóíà íÿ ÷àðÿ åäÿê? Äöíéàäà ùå÷ áèð çàä éîõäóð êè, îíóí ÷àðÿñè
îëìàñûí. Ïÿñ áó óøàãáàçëûüà íÿ ÷àðÿ åäÿê?
Ìÿíèì ãàíäûüûìà ýþðÿ áóíóí èêè ÷àðÿñè âàð. Ìÿñÿëÿí, áèð áàüûí
êÿíàðûíäàí ýåäÿíäÿ ýþðöðöê êè, áàüäà íþâ-íþâ ëÿççÿòëè âÿ éåìÿëè
ìåéâÿëÿð âàð. Àäàì áó ìåéâÿëÿðè ýþðÿíäÿ òàìàùû äöøöð âÿ èñòÿéèð êè,
ÿëèíè óçàäûá äÿðñèí âÿ éåñèí. Àììà áàüûí ùàñàðû óúà îëàíäà ìåéâÿëÿð
ýþðñÿíìèðëÿð âÿ àäàìûí ýþçö ìåéâÿëÿðÿ ñàòàøìûð âÿ òàìàùû äöøìöð.
Áèç ýöëöçëö îüëàí óøàãëàðûìûçû þòöðöðöê êö÷ÿéÿ êè, ìÿñÿëÿí ýåòñèí
éà ìÿêòÿáÿ, éà áàçàðà, éàèíêè ãîùóì-ãàðäàøûìûçûí åâèíÿ. Ìöñÿëìàí
êèøèëÿðè äÿ îüëàí óøàãëàðûìûçû ýþðöá ÿââÿë õîøëàíûðëàð, òàìàùëàíûðëàð âÿ
àõûðäà áàøëàéûðëàð óøàãëàðûìûçû êèøìèø-íîõóä èëÿ òîâëàìàüà. Ùÿëÿ áÿçè
êèøèëÿðèìèç äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ýöëöçëö óøàãëàðûìûçû çîðíàí òóòóá áàñûð
ôàéòîíà êè, ýþòöðöá ãà÷ñûí, íåúÿ êè, Áàêûäà åëÿéèðëÿð.
Àøêàð øåéäèð êè, ÿýÿð áèçèì ìöñÿëìàí êèøèëÿðèìèç êö÷ÿëÿðäÿ ýþé÷ÿê óøàãëàðûìûçû ýþðìÿñÿëÿð, íÿ òàìàùëàðû äöøÿð, íÿ äÿ ôèêèðëÿðèíÿ áèð
øåé ýÿëÿð.
Áóíóí ÷àðÿñè áóäóð êè, áèç áóíäàí ñîíðà îüëàí óøàãëàðûìûçû 25
éàøûíà êèìè ãîéìàéàã åâäÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõñûíëàð.
Âÿ ÿýÿð áèð âàúèá èø îëñà âÿ ÿýÿð ëàçûì îëñà êè, îüëàí óøàãëàðûìûç
åâäÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõñûíëàð âÿ áèð éàíà ýåòñèíëÿð, ëàçûìäûð êè, îüëàí
óøàãëàðûìûçûí áàøûíà ÷àäðà êèìè, éà äÿñìàë êèìè áèð øåé þðòÿê êè,
êö÷ÿäÿ ýåäÿí âàõò ìöñÿëìàí êèøèëÿðè áóíëàðûí öçëÿðèíè ýþðìÿñèíëÿð âÿ
áèëìÿñèíëÿð êè, áóíëàðûí ùàíñû ýþé÷ÿêäèð âÿ ùàíñû ÷èðêèíäèð.
Áóíóí èêèíúè ÷àðÿñè äÿ áóäóð êè, îüëàí óøàãëàðûìûç éåääè-ñÿêêèç
éàøà ÷àòàí êèìè áóíëàðû ýþíäÿðÿê Àìåðèêà, éàèíêè Éàïîíèéà, Àâñòðàëèéà, Ôèðÿíýèñòàí, éàèíêè Ðóñèéà, Ëÿìñÿ, Èòàëèéà – õöëàñÿ, ýþíäÿðÿê
åëÿ áèð ìÿìëÿêÿòÿ êè, îðàäà ìöñÿëìàí êèøèñè îëìàñûí âÿ óøàãëàðûìûç
211
îðàëàðäà ãàëûá èéèðìè áåø éàøà ÷àòàíäàí ñîíðà ýÿòèðÿê þç ýþçÿë âÿòÿíèìèçÿ, ýþçÿë âèëàéÿòèìèçÿ.
Áó èêè ÷àðÿäÿí áàøãà ìÿí äÿõè áèð ÷àðÿ áèëìèðÿì.
ËÀÉ-ËÀÉ
ßââÿëà úÿíàá Ùîï-ùîïäàí ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðèê êè, áèç òÿáðèçëèëÿðÿ
âÿ áèçèì ùöððèééÿòÿ ñàòàøìàñûí.
Ëàé-ëàé ùöððèééÿò!
Éÿíè íåúÿ “ëàé-ëàé ùöððèééÿò?!” Ùîï-ùîï áèçèì ùöððèééÿòÿ äåéèð
“ëàé-ëàé ùöððèééÿò”. Éÿíè Ùîï-ùîïóí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûð êè, áèçèì ùöððèééÿò, Àëëàù åëÿìÿìèø, ýóéà éàòûá, éàèíêè èñòÿéèð éàòñûí, éàèíêè
éàòàúàã.
“Ëàé-ëàé ùöððèééÿò!”
Ùîï-ùîïäàí ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðèê êè, áèçèì ùöððèééÿòÿ ñàòàøìàñûí!
Äîüðóäóð, èíäèéÿ êèìè áèçèì ùöððèééÿò éàòìûøäû, àììà èíäè ùîïùîïëàð äà ãîéìàéàúàãëàð êè, ïèøèéèì, ïèøèéèì èëÿ áèð òþâðíÿí áó éàçûã
ùöððèééÿòè éóõóäàí îéàäàã.
“Ëàé-ëàé ùöððèééÿò?”
Éÿíè Ùîï-ùîïóí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûð êè, áèçèì ùöððèééÿòÿ ëàé-ëàé
äåéèð êè, ýåíÿ ùöððèééÿòèìèç éàòñûí. Ìÿýÿð äÿõè áÿñ äåéèë. Ìèí èëäÿí
àðòûãäûð êè, áèçèì ùöððèééÿòèìèç éóõóäà èäè. Ìÿýÿð ìèí èë áÿñ äåéèë.
Éÿíè íÿ åéáè âàð êè, ùöððèééÿòìèç ìèí èëäèð éóõóäà èäè?? Áÿëêÿ åëÿ
ìÿñëÿùÿò áåëÿ èìèø. Ñþç éîõ êè, ìÿñëÿùÿò áåëÿ èìèø. Ìÿëóìäóð êè,
ìÿñëÿùÿò áåëÿ èìèø. ßëáÿò êè, ìÿñëÿùÿò áåëÿ èìèø. ×öíêè ÿýÿð ìÿñëÿùÿò
áåëÿ îëìàñàéäû, íèéÿ áÿñ áó ìèí èëèí ìöääÿòèíäÿ áèçèì ìöúòÿùèäëÿðèìèç áèðúÿ äÿôÿ äÿ äåìèðäèëÿð êè, ùöððèééÿò éàõøû øåéäèð.
“Ëàé-ëàé ùöððèééÿò!!”
Ìèí èëäèð áèçèì öëÿìà, ôöçÿëà, ôöçÿëà âÿ öëÿìàìûç äåéèðëÿð “Ëàéëàé ùöððèééÿò!” Ùÿãèãÿò, ÿýÿð ùöððèééÿòèí îéàíìàüû èíäèéÿ êèìè ëàçûì
îëñàéäû, éÿíè ÿýÿð ùöððèééÿò éàõøû øåé îëñàéäû, íèéÿ áÿñ èíäèéÿ êèìè
ìèí-ìèí ìÿçëóìóí äàäö ôÿðéàäû ìöúòÿùèäëÿðèí íÿçÿðèíäÿ îëà-îëà
àüàëàð áèðúÿ äÿôÿ äÿ éàçìûðäûëàð âÿ äåìèðäèëÿð êè, ùöððèééÿò ëàçûìäûð.
Úÿíàá Ùîï-ùîïäàí ÷îõ àðòûã òÿâÿããå åäèðèê êè, áèçèì ùöððèééÿòÿ
ñàòàøìàñûí.
212
Ìÿýÿð ìèí èëëÿðèí ìöääÿòèíäÿ Èðàíûí ùÿáñõàíàëàðûíäà ÷öðöéÿí ýöíàùñûç ìÿçëóìëàðû áèçèì ìöúòÿùèäëÿð ýþðìöðäöëÿð?! Ìÿýÿð õàíëàðûìûçûí, ìöëêÿäàðëàðûìûçûí, âÿçèðëÿðèìèçèí, ùÿòòà ôÿððàøëàðûìûçûí éóìðóüóíóí àëòûíäà çûããûëäàéàí áè÷àðÿ ðÿèééÿòèí ñÿäàñûíû ìöúòÿùèäëÿðèìèç
åøèòìèðäèëÿð?
Ìèí èëèí ìöääÿòèíäÿ êèìäèðëÿð áèçÿ äåéÿíëÿð “ëàé-ëàé ùöððèééÿò?!”
Èíäè äÿ Ùîï-ùîïëàð áàøëàéûáëàð “Ëàé-ëàé ùöððèééÿò!” Áåëÿ ýþðöðöê
êè, áó éàçûã ùöððèééÿòèí áÿõòèíäÿíäèð êè, èíäèéÿ êèìè ìèí èëëÿðäèð êè,
ìöúòÿùèäëÿðèìèç áèð éàíäàí äåéèáëÿð “ëàé-ëàé ùöððèééÿò”, èíäè äÿ áèð
éàíäàí úÿíàá Ùîï-ùîï áàøëàéûá êè, “ëàé-ëàé ùöððèééÿò”.
Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà áèç òÿáðèçëèëÿð áèðúÿ øåéÿ ìÿÿòòÿë
ãàëìûøûã: èíäèéÿ êèìè ìèí èëëÿðèí ìöääÿòèíäÿ áèçèì ìöúòÿùèäëÿðèìèç
ìèíëÿðúÿ êèòàáëàð áàüëàéûáëàð, ìèíëÿðúÿ ðèñàëÿëÿð éàçûáëàð, àììà áèç áó
êèòàáëàðû âÿ áó ðèñàëÿëÿðè íÿ ãÿäÿð âÿðÿãëÿéèðèê, ùöððèééÿò ñþçö òàïà
áèëìèðèê.
Éÿíè àüàëàð ìèí èëëÿðèí ìöääÿòèíäÿ áèç ìöñÿëìàíëàðà äåéèáëÿð
“ëàé-ëàé ùöððèééÿò!”
Èíäè ðÿùìÿòëèéèí îüëó Ùîï-ùîï äà áèð òÿðÿôäÿí áàøëàéûá “ëàé-ëàé
ùöððèééÿò!”
Ðÿùìÿòëèéèí îüëó èñòÿéèð êè, “ïèøèéèì-ïèøèéèì”íÿí îéàòäûüûìûç
ùöððèééÿòè áèð äÿ éàòûðòñûí.
Èíäè áó äà áèð òÿðÿôäÿí áàøëàéûá.
ÀØÈÍÀ ÑßÄÀÑÛ
Àøèíà äàíÿä ñÿäàéè-àøèíà
Ìÿíèì àøíàì “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí 119-úó íþìðÿñèíäÿ ùÿúú ìÿñÿëÿñèíäÿí ñþùáÿò à÷àíäà, ñþç éîõ, áèëìèðäè êè, îíóí “Àøèíà ñÿäàñû”íû
ùàìûäàí ãàáàã Ìîëëà Íÿñðÿääèí åøèäÿúÿê.
Ìèí éàøàñûí ñþçöí à÷ûã äàíûøàí ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèç!
213
***
Áó ìöõòÿñÿð âÿ ãÿëáè õåéèð-äóàäàí ñîíðà “àøíàìà” áèð íå÷ÿ ñþç
äåìÿê èñòÿéèðÿì.
Ìÿãàëÿ ñàùèáè áåëÿ éàçûð: “Úàùèë ðóùàíèëÿðèìèç ùÿúú ìÿñÿëÿñèíÿ
éàíëûø ìÿíà âåðìÿêäÿí ùÿéà åòìèðëÿð âÿ àâàìû èíàíäûðûðëàð êè, ùÿúúÿ
ýåäÿíëÿð þìðëÿðèíèí ìöääÿòèíäÿ íÿ ãÿäÿð ýöíàù åäèáëÿð, ùàìûñû
áàüûøëàíàúàã âÿ áó áè÷àðÿ ãûðìûçûñàããàëëûëàðûìûç áó úàùèëàíÿ òÿðèôëÿðÿ
èíàíûá âÿ þâëàäè-ÿãðÿáàëàðûíäàí ìèí-ìèí ìÿøÿããÿò èëÿ ïóë òàïûá, Ùèúàçà ýåäèðëÿð. Áóíëàðûí ãÿñäè, ÿââÿëÿí, ýöíàùëàðûíû áàüûøëàòìàãäûð âÿ
èêèíúè, âÿòÿíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà íöôóç, ùþðìÿò âÿ åòèáàð ñàùèáè îëìàãäûð. Áóíëàðûí ÷îõó îõóìàã âÿ éàçìàã áèëìÿäèêëÿðèíäÿí ãÿçåò âÿ êèòàá
îõóìàãëà ìÿøüóë îëìàçëàð, àíúàã ñàããàëëàðûíû ãûçàðäûá âÿ áåç ïàð÷àñûíû ïàïàãëàðûíà ñàðûéûá, ùèíä òîéóãëàðû êèìè êÿìàëè-ÿçÿìÿòëÿ îðàäàáóðàäà äîëàíûðëàð”.
Ñîíðà “àøíàì” äåéèð: “Ùÿúúÿ ýåòìÿéèí ùèêìÿòè-ñèéàñèééÿñè áóäóð
êè, ùÿð èë äöíéàíûí ùÿð óúóíäàí îëàí ìöñÿëìàíëàð áèð íþãòÿéÿ úÿì
îëóá, áèð-áèðèíÿ ìÿëóì îëìàéàí íþãñàíëàðûíû âÿ äÿðäëÿðèíè âÿ ñèéàñè
ùàëëàðûíû áèð-áèðèíÿ áèëäèðñèíëÿð, áóíëàðûí èñëàùû õöñóñóíäà òÿäáèð âÿ
âàñèòÿëÿð òàïñûíëàð âÿ âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà âÿòÿíäàøëàðûíû áó
òÿäáèð âÿ âàñèòÿëÿðäÿí ùàëè åäèá, áóíëàðû ÿíúàìà ýÿòèðñèíëÿð”.
Åé ìÿíèì “àøíàì”!
Ãàäàí àëûì, áèçè íèéÿ áåëÿ áÿðêÿ ãûñíàéûðñàí? Áàëàëàðûíà ãóðáàí
îëóì, åé ìÿíèì “àøíàì”, áèçè, àõûð, íèéÿ çîðà ñàëûðñàí? Ãóðáàí îëñóí
ñÿíÿ ìÿíèì úàíûì! Äåéÿñÿí, åëÿ Ôðÿíýèñòàíäà, ìàøàëëàù, àíàäàí
îëóá, þìðöíö îðàäà êå÷èðèáñÿí âÿ äåéÿñÿí ùå÷ áèçëÿðäÿí õÿáÿðèí éîõäóð! À áåëÿ àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí, áèçÿ íèéÿ éàçûüûí ýÿëìèð, íèéÿ áèçè çîðà ñàëûðñàí? Àõûð, áèç ùàðàäàí àëàã ñÿí äåéÿí ùàúûëàðû êè, “ýåäèá
Ùèúàçà, ìöñÿëìàíëàðûí íþãñàíëàðûíû, äÿðäëÿðèíè âÿ ñèéàñè ùàëëàðûíû áèðáèðèíÿ áèëäèðñèíëÿð, áóíëàðûí èñëàùû áàðÿñèíäÿ òÿäáèð âÿ âàñèòÿëÿð
òàïñûíëàð”?
Ãàäàí àëûì ñÿíèí, åé ìÿíèì “àøíàì”! Àõûð, áèð áèçèì äÿ ùàëûìûçû
ìöëàùèçÿ åëÿ, éîõñà áèç áè÷àðÿëÿðè áÿðêÿ ãûñíàìàãäàí ãÿñäèí íÿäèð?
Åé ìÿíèì áàøûìûí ñàùèáè “àøíàì”, áèçè íèéÿ çîðà ñàëûðñàí?
Áèð éàíäàí þçöí äåéèðñÿí “ãûðìûçûñàããàëëûëàðûìûç”, áèð éàíäàí äà
äåéèðñÿí êè, “Ùèúàçà ýåäèá, ñèéàñè ùàëëàðûíû áèð-áèðèíÿ áèëäèðñèíëÿð”. Åé
ìÿíèì òàúèñÿðèì “àøíà”! “Ãûðìûçûñàããàë” ùàðà, “ñèéàñè ùàë” ùàðà? Ùå÷
áèëèðñÿíìè íÿ äàíûøûðñàí? Ãûðìûçûñàããàë ùàúû ùàðà, êèòàá âÿ ãÿçåò îõóìàã ùàðà?
214
Åé ìÿíèì ýþçöìöí íóðó “àøíàì”, áèð äÿ áóíó äåéèðñÿí êè,
“ãûðìûçûñàããàë ùàúûëàðûìûç ùÿúúäÿí ãàéûäàíäàí ñîíðà ìÿùç áóíó
áèëèðëÿð êè, áåç ïàð÷àñûíû ïàïàãëàðûíà ñàðûéûá, ùèíä òîéóãëàðû êèìè îðàäàáóðàäà äîëàíûðëàð”. Áó ñþçëÿðè îõóéàíäà ìÿíèì õÿéàëûìà áèð øåé ýÿëèð,
ìÿíèì ãÿëáèì áèð øåé àðçó åäèð, áóíó àðçó åäèð êè, ýöíëÿðèí áèð ýöíö
“àøíàìà” ðàñò ýÿëèá, î âöúóäè-ÿçèçè çèéàðÿò åäÿéäèì âÿ ÿë-ÿëÿ âåðèá
äåéÿéäèì: “Ìèí éàøàñûí ñþçö à÷ûã âÿ ìÿðäàíÿ äàíûøàí ãÿëÿì
ñàùèáëÿðèìèç!”…
Êå÷ÿê ìÿòëÿáèí þçýÿ òÿðÿôèíÿ.
Åé ìÿíèì ÿçèçèì “àøíà”! Ñÿíäÿí áèðúÿ ñþç äÿ õÿáÿð àëìàã èñòÿéèðÿì: áåëÿ ôÿðç åäÿê êè, ùÿúúÿ ýåäÿíëÿðèìèç åëìëè, øöóðëó âÿ ýþçöà÷ûã
ìöñÿëìàíëàðäûð. Èíäè ìÿíÿ èçí âåð, ñÿíäÿí áèð ñþç ñîðóøóì: áèð ìÿíÿ
úàâàá âåð ýþðöì, áó åëìëè, øöóðëó âÿ ýþçöà÷ûã ùàúûëàðûìûç íÿ úöðÿòëÿ
Îñìàíëû òîðïàüûíà àéàã áàñà áèëÿðëÿð?! Ìÿýÿð áèëìèðñÿíìè êè, Îñìàíëû
òîðïàüûíà áèð òÿçÿ àäàì äàõèë îëàí êèìè õÿôèééÿëÿð ìèë÷ÿê òÿêè ýÿëèá
ÿòðàôûíû àëûðëàð âÿ úèáëÿðèíè âÿ éöêëÿðèíè àõòàðûðëàð êè, ýþðñöíëÿð áó àäàì
íÿ èøèí ñàùèáèäèð?
Øöêð Àëëàùà, ãûðìûçûñàããàë ùàúûëàðûìûçà îñìàíëû ìÿìóðëàðû èíäèéÿ
êèìè åòäèêëÿðè ùþðìÿòèí àëòûíäàí, íÿ ãÿäÿð êè, áèçèì úàíûìûç ñàüäûð,
ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéèê. ×öíêè ùÿð áèð êÿñ áóíó éÿãèí åäèáäèð êè, áèçèì
èíäèêè ùàúûëàðûìûçûí úèáëÿðèíäÿ ÷îõëóúà ïóëäàí ñàâàéû âÿ ñÿëàìÿòëèê
äóàñûíäàí ñàâàéû áèð øåé òàïûëìàç. Àììà ñÿí äåéÿí êèìè øöóðëó, åëìëè
ùàúûëàðûí áèðèíèí úèáèíäÿ îëàúàã “Òöðê” ãÿçåòè, áèðèíèí úèáèíäÿ îëàúàã
“Ùÿáëöë-ìÿòèí”, áèðèíèí úèáèíäÿ “Èúòèùàä”, “Øóðàéè-Îñìàíè” âÿ ãåéðè
áó úöð áèú-áèú ãÿçåòëÿð. Ìÿýÿð ñóëòàí ßáäöëùÿìèäèí âÿêèëëÿðè âÿ
“øÿðèôè-Ìÿêêÿ” âàëè ïàøàëàðû âÿ áóíëàðûí êîìïàíèéàëàðû î úöð øöóðëó
àäàìëàðû Ìÿêêÿéÿ ãîéàðëàðìû êè, îðàäàêû úàìààòûí äà ýþçëÿðèíè
à÷ñûíëàð? Ìÿêêÿéÿ îõóìóø âÿ åëìëè ùàúûëàðûìûç ýåòñÿëÿð, î âàõò
“øÿðèô”ëÿðèí éà “âàëè”ëÿðèí ñàíäûãëàðû íÿ èëÿ äîëàúàã âÿ áó çàëûìëàðà âÿ
äèíñèçëÿðÿ êèì áîéóí ÿéÿúÿê?
Åé ìÿíèì íóðè-÷åøìèì “àøíà”! Íèéÿ ìÿíè äÿëè-äèâàíÿ åäèðñÿí?
Íèéÿ ãîéìóðñàí þç éåðèìäÿ îòóðóì, áîçáàøûìû éåéèì âÿ Àëëàùà øöêð
åëÿéèì? Íèéÿ áèçè çîðà ñàëûðñàí êè, ñóëòàíûí âÿ îíóí äîñòëàðûíûí éàíûíäà
áó ãÿäÿð áèÿäÿáëèê ýþñòÿðÿê?
Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, ÿýÿð Ìÿêêÿéÿ øöóðëó àäàìëàð ýåòñÿëÿð, îðàäàêû
ìöñÿëìàíëàðëà ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ ñþùáÿòëÿð åäÿðëÿð. Àììà
áóðàñûíû íÿçÿðäÿí ÷ûõàðäûðñàí êè, îñìàíëûëàðûí ÿí øöóðëó âÿ ÿí
215
ùÿìèééÿòëèëÿðè Ìÿêêÿäÿ âÿ Ìÿêêÿíèí ÿòðàôûíäàäûðëàð. Ìÿýÿð áóíëàð
áóðàäà àüûç à÷ûá äàíûøà áèëÿðëÿð? Ìÿýÿð åøèòìèðèê êè, àéäà âÿ áÿëêÿ
ùÿôòÿäÿ áèð ìèëëÿò ôÿäàèñè Îñìàíëû ùþêóìÿòèíèí âÿùøè ìÿìóðëàðûíûí ÿëè
èëÿ òÿëÿô îëóíóð? Ìÿýÿð áó áè÷àðÿëÿðèí äàäö ôÿðéàäû ùÿçðÿòèí ïàê ðóùóíó íàðàùàò åòìèð? Ìÿýÿð ùÿð àí î ìöãÿääÿñ ìÿãàìëàð áèð áèýöíàù
ùöððèééÿòïÿðâÿðèí àë ãàíû èëÿ áîéàíìûð? Ìÿýÿð Ìèäùÿò ïàøà âÿ éîëäàøëàðû Òàèôäÿ êÿíäèðëÿ áîüóëìàäûëàð? Êèìÿ ìÿëóì äåéèë êè, áó çàìàíäà Ìÿêêÿ âÿ ÿòðàôû ÿí äÿùøÿòëè áèð ãÿòëýàù îëóáäó?
Åé ìÿíèì “àøíàì”! Éîõñà ñèçèí ãÿñäèíèç áóäóð êè, îñìàíëû
ãóðáàíëàðûíûí öñòöíÿ áåø-îí äà Ãàôãàç ãóðáàíëàðû ãîéóëñóí?!
Âàëëàù, áèëëàù, áó ñþçëÿð ùå÷ êÿñÿ ëàçûì äåéèë.
ÎÜËÀÍËÀÐÛÍÛÇÛ ÎÕÓÒÌÀÉÛÍ
Èíäè ùÿð êÿñ áèçèì áó ñÿðëþâùÿìèçè ýþðñÿ, õÿéàë åäÿúÿê êè, áèç
ñÿùâ åäèá îüëàíëàðûíûçû îõóäóí ÿâÿçèíäÿ, îõóòìàéûí éàçìûøûã. Õåéð,
áèç ñÿùâëÿ éàçìàìûøûã, åëÿ äîüðóñó îäóð êè, éàçìûøûã. Ìÿí ýåíÿ äåéèðÿì: ÿýÿð îüëàíëàðûíûçû àõûðäà åâëÿíäèðìÿê ôèêðèíÿ äöøÿúÿêñèíèçñÿ,
ÿýÿð îíó åâ, ÿéàë, þâëàä ñàùèáè åëÿìÿê èñòÿéÿúÿêñèíèçñÿ, ìÿíäÿí ñèçÿ
ÿìàíÿò, ìÿáàäà, îõóäàñûíûç. Ñèç ýþðìÿìèñèíèç, ñèç áèëìèðñèíèç, àììà
ìÿíèì áàøûìà ýÿëèá, ìÿí ýþðìöøÿì âÿ áèëèðÿì, ãóëàã âåðèí ñÿáÿáèíè
äåéèì, îõóòìàéûí äåìÿéÿ ùàããûì âàð éà éîõ âÿ ýþðöí áó îõóéàíëàðäà ùå÷ àüûë, êàìàë, øöóð âÿ ñÿëèãÿ îëóð éà éîõ. Áÿíäÿçàäÿ ßùìÿä
ýèìíàçèéàäàí ãóðòàðàí êèìè äåäèì, îüóë, äÿõè èíäè åâëÿíìÿê âàõòûíäûð, ýÿðÿê ñÿíè åâëÿíäèðèì. Äåäè, àòà, ùÿëÿ ìÿí óøàüàì. Äåäèì, àé
îüóë, áèç àòà-áàáà ýþðìöøöê êè, àäàì îí äþðä, îí áåø éàøûíäà åâëÿíÿð,
èíäè ñÿíèí îí äîããóç éàøûí âàð! Äåäè, àòà, ùÿëÿ ìÿí óøàüàì, þçöì äÿ
ùÿëÿ ýåäèá óíèâåðñèòåòäÿ îõóéàúàüàì. Äÿõè áèð ñþç äåìÿäèì, äåäèì
ýåò îõó, áàëà. Ýåòäè Ïåòåðáóðãäà îõóäó, îðàäàí äà ýåòäè íÿ áèëèì Ïàðèæÿ, ùàðà. Èíäè ùàìûñûí ãóðòàðûá ýÿëèá, þçöíöí äÿ òàìàì èéèðìè éåääè
éàøû âàð. ×îõ ñóàë-úàâàáäàí ñîíðà åâëÿíìÿéè áîéíóíà ãîéìóøàì,
àììà äåéèð êè, ìÿí ýÿðÿê îõóìóø ãûç àëàì. Äåäèì, éàõøû îíó äà
åëÿðÿì, Êÿðáÿëàéû Ãÿíáÿðèí ãûçûí àëûì ñÿíèí ö÷öí. Ýþð ìÿíÿ íÿ
äåéèð, äåéèð êè, ùàíñû ó÷êîëàíû òàìàì åäèá? Äåäèì, áàëàì, ó÷êîë íÿäè,
Ìîëëà Áàúûäà íå÷ÿ èëëÿð îõóéóá, Ãóðàíû ÷ûõûá, ùÿð úöìÿ àõøàìû ìÿð216
ùóìÿ àíàñû ö÷öí áèð éàñèí äÿ îõóéóð. Äåäè èøèìÿ ýÿëìÿç. Äåäèì íèéÿ?
Äåäè îõóéóá êóðñ òàìàì åòìèø îëìàñà, éÿíè òÿêìèëè îáðàçîâàíèééÿ
îëìàñà ìÿí àëìàðàì. ×öíêè áóíóí õèëàôû îëñà, íÿ î ìÿíè õîøáÿõò åäÿ
áèëÿð âÿ íÿ ìÿí îíó.
Åëÿúÿ áó ñþçëÿðÿ äîíäóì ãàëäûì. Ýåòäèì áèð íå÷ÿ ýöí ôèêèðëÿøäèì,
ñîðàãëàøäûì, àõûðäà òàïäûì. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ýÿëäèì äåäèì, îüóë,
òàïäûì. Äåäè êèìäè? Äåäèì Ìÿøÿäè Ôÿðçÿëèíèí ãûçû. Äåäè ùàíñû ó÷êîëàäàí ãóðòàðûá? Äåäèì Áàêûäàêû ãûç ìÿêòÿáèíäÿí: ùÿì ðóñúà áèëèð,
ùÿì äÿ ìöñÿëìàíúà. Äåäè èøèìÿ ýÿëìÿç. Äåäèì íèéÿ? Äåäè: Ìÿí áó
ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêìèøÿì, ìÿøÿããÿò ÷ÿêìèøÿì, íÿ áèëèì ýåäèá ùàðäà,
ùàðäà íÿ çèëëÿòëÿ öëóìè-àëèéÿ òÿùñèë åëÿìèøÿì, èíäè èíñàôäûð ýÿëèá, áåø
êÿëìÿ ÿëèô çÿáÿðÿ ß âÿ ö÷ êÿëìÿ äÿ À, Á äåéÿíëÿí òÿçâèú åëÿéèì? Ùå÷
éàðàøàðìû? Ùå÷ ìöñàùèáÿìèç òóòàðìû? Åëÿ ìÿí áóíëàðû åøèäÿí êèìè ëàï
íàöìèä îëäóì, áèèõòèéàð äóðäó ýþçëÿðèìäÿí éàø òþêöëìÿéÿ. ßùìÿä
áåëÿ ýþðúÿê ìÿíÿ ðÿùìè ýÿëäè. Äåäè, àòà, àüëàìà, àüëàìà, äèðèëèéèìè,
ðàùàòëûüûìû, èñòèãáàëûìû ìöëàùèçÿ åòìÿéèá ñÿíèí õàùèøèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿðÿì. Äå ýþðöì íå÷ÿ éàøû âàð? Äåäèì îí áåø! Åëÿ áóíó åøèòúÿê äèê
ãàëõäû àéàüà, äåäè èøèìÿ ýÿëìÿç. Äåäèì íèéÿ? Äåäè óøàãäû, ÿãÿëëÿí
ýÿðÿê èéèðìè éàøû îëà.
Áàõ áóíó äåéèðÿì ùà! Áó îõóìóøëàðûí íÿ àüëû-êàìàëû îëóð, íÿ äÿ
ñÿëèãÿñè. Ñÿí Àëëàù áóíà áàõ. Ìÿí ùÿëÿ åëÿ áèëäèì êè, äåéÿúÿê ñèííè
êå÷èá. Âàãåÿí ãûçûí êè éàøû îí èêèíè êå÷äè, áèð ãÿïèê ãèéìÿòè. Àììà áó
áèôÿðàñÿò äåéèð êè, óøàãäû. Èíäè, ãàðäàøëàð! ßýÿð áèç îüëàíëàðûìûçû îõóòñàã ýÿðÿê ãûçëàðûìûçû äà îõóäóá îíëàð ö÷öí ÿéàë ùàçûð åäÿê. Îíäà ýÿðÿê áèçèì äÿ ãûçëàðûìûç èéèðìè, èéèðìè èêè éàøà êèìè ýåäèá îõóéàëàð,
òÿêìèë îëàëàð êè, öëóìè-àëèéÿ òàìàì åòìèø îüëàíëàðûìûçà ëàéèã îëàëàð. Î
áèãåéðÿòëèéè âÿ ýöíàù ÿìðè äÿ êè, áèç åòìÿéÿúÿéèê êè, ãûçëàðûìûç öçöà÷ûã ýåäèá î ïàéÿëÿðÿúÿí îõóñóíëàð. Ïÿñ îíäà ìÿíäÿí ñèçÿ íÿñèùÿò:
îüëàíëàðûíûçû äà îõóòìàéûí.
ÄÀÐÖËÔÖÍÓÍ
Äþâëÿòè äàðöëôöíóíëàð ùÿð ìÿùÿëäÿ, ùÿð êÿíääÿ âÿ ùÿð áåø ãÿäÿìäÿ âàðäûð, ÿç îí úöìëÿ “Ìÿúìÿöë-ãÿíàúûã” äàðöëôöíóíóäóð. Áó äàðöëôöíóí èáàðÿòäèð îí èêè êëàñäàí, éÿíè áó äàðöëôöíóíäà îí èêè ìèëëÿòèí
217
äèëèíè äÿðñ âåðèðëÿð, áèð òöðêèäÿí ñàâàé. Áó äàðöëôöíóíäà èêìàëè-òÿùñèë
åäÿí òÿëÿáÿ óøàãáàçëûã öëóìóíäà ÷îõ ìàùèð îëàð.
Ìÿñÿëÿí, áèðè êÿðäÿíëÿðèìèçèí ñàùèáè êè, äàðöëôöíóíóí îí èêè êëàñûí
òàìàì åäèá âÿ ìöêÿììÿë òÿùñèëäèð.
ØÖÊÐ Âß ÑßÍÀ
Öìèäèìèç áóíàäûð êè, èíäè úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç âÿ áàúûëàðûìûç ãÿçåòëÿðè îõóéóá áèëèáëÿð êè, ö÷öíúö ïàäøàùëûã äóìàéà ñå÷èëÿíëÿð êèìëÿðäèðëÿð. Áèç áóíó éÿãèí áèëèðèê êè, èíäè ùå÷ áèð ìöñÿëìàí éîõäó êè, ñå÷êè ìÿñÿëÿñèíäÿí õÿáÿðäàð îëìàñûí; ÷öíêè èíäè ùå÷ áèð ìöñÿëìàí êÿíäè âÿ øÿùÿðè éîõäóð êè, îðàäà äóìà ñþùáÿòè äàíûøûëìàñûí; ùÿòòà
÷îõ éåðëÿðäÿ áàëàúà óøàãëàð äà ãÿçåò îõóéóðëàð.
Áèç èíäè ýþðöðöê êè, ö÷öíúö äóìàéà öçâ ñå÷èëÿíëÿðèí ùàìûñû ñàüëàðäûðëàð. Ñþç éîõ, áóíó èíäè úÿìè ìöñÿëìàíëàð ãÿçåòëÿðäÿ îõóéóá
áèëèáëÿð âÿ éÿãèíèìäèð êè, èíäè éåð öçöíäÿ áèð íÿôÿð ìöñÿëìàí éîõäóð
êè, áó ìÿñÿëÿäÿí ùàëè îëìàñûí; õàù þâðÿò, õàù úàâàí, õàù ãîúà, õàù áþéöê, õàù óøàã.
Áèç èíäè ýþðöðöê êè, ö÷öíúö äóìàéà öçâ ñå÷èëÿíëÿðèí ùàìûñû ñàüëàðäûð; éÿíè äóìàäà ñàü òÿðÿôäÿ îòóðàíëàð, éÿíè Íóù ïåéýÿìáÿðèí âÿôàëû
äîñòëàðû, éÿíè äèíú âÿ ùÿéàëû àäàìëàð, éÿíè Àëëàù áÿíäÿñè àäàìëàðäûð.
Ìÿí áó ýöí ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçäàí áèðúÿ ñþç ñîðóøìàã èñòÿéèðÿì: ìÿí èñòÿéèðÿì áèëÿì êè, àéà áèç ìöñÿëìàíëàð ñàüëàðûí äóìàéà
ñå÷èëìÿêëÿðèíÿ øàäìû îëàã éà ãÿìëè îëàã? Áó áàðÿäÿ ùÿð êÿñ íÿ
äåéÿúÿê äåñèí, àììà ìÿí þç òÿðÿôèìäÿí áóíó äåéÿ áèëÿðÿì êè, “øöêð,
øöêð, øöêð âÿ ìèíëÿðëÿ øöêð!”
Áóíà ìÿíèì èêè äÿëèëèì âàð: ùÿð êÿñ õàùèø åäèð, ãóëàã âåðñèí, ÿðç
åäèì; ùÿð êÿñ èñòÿìèð, õîø ýÿëäè…
***
ßââÿëèíúè äÿëèëèì áóíàäûð êè, ÿýÿð äóìàéà ñàüëàð ñå÷èëìÿñÿéäèëÿð,
ýÿðÿê ñîëëàð ñå÷èëÿéäèëÿð; éÿíè ñîë òÿðÿôäÿ îòóðàíëàð ñå÷èëÿéäèëÿð. Ýöìàíûì áóíàäûð êè, ÿââÿëèíúè âÿ èêèíúè äóìàíûí òàðèõè ùå÷ êÿñèí éàäûíäàí
÷ûõìàéûá. Äàä î ýöíëÿðäÿí! Àëëàù áèð äÿ þç áèðëèéè õàòèðèíÿ î ýöíëÿðè
218
áèçÿ ýþñòÿðìÿñèí. Àìàí î ýöíëÿð! Âàù, âàù, âàé, âàé, ùàé, ùóé!.. Íÿëÿð
åøèòäèê, íÿëÿð åøèòäèê, íÿëÿð ýþðäöê! Äàä î ëàüëàüûëàðûí ÿëèíäÿí! Íÿ
áèëèì, áó íÿäèð – òîðïàã ìÿñÿëÿñè; áó íÿäèð – ÿìÿëÿëÿð àúäûðëàð, êÿíäëèëÿð òîðïàãñûçäûðëàð, êÿíäëÿð øêîëñóçäóðëàð; âèðàí îëóá âÿòÿíèìèç, åëèìèç, èòèá ýåäèá äèíèìèç, ùÿì äèëèìèç; ÿçèëèá ÿíýèìèç, ñûíûá áåëèìèç; áÿñ
áèç àüëàìàéàã, êèìëÿð àüëàñûí?!.. (áàé! Åëÿ, äåéÿñÿí, øåèð îëäó)…
Ãÿðÿç, ñîëëàðû äà ýþðäöê. Àììà Àëëàù øàùèääèð êè, ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿíäÿí ñàâàéû áèç îíëàðäàí áèðúÿ êÿëìÿ ùÿéàëû, ÿäÿáëè âÿ èñìÿòëè ñþç
åøèòìÿäèê. Âÿ áèð äÿ, ãàðäàøëàð, àõûð, ìÿí áèëìèðÿì êè, ñèç ñîëäàí íÿ
èñòÿéèðñèíèç? Àüçûíûçäà äåéèðñèíèç êè, “ñîë”. Áèð áàõûí, ýþðöí, ìÿñÿëÿí,
ùå÷ äöíéàäà ñîë ÿëäÿí èíñàíà áèð ôàéäà îëóð? Èíñàô ö÷öí äåéèí ýþðÿê,
ñàü ÿëèí éàíûíäà ñîë ÿë íÿéÿ ëàçûì îëóð?..
Áó áåëÿ.
Èêèíúè äÿëèëèì áóäóð êè (éÿíè áóíó óøàã äà áèëèð êè), Ðóñèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíûí éàíûíäà ùå÷ áèð ìèëëÿòèí î ãÿäÿð ùþðìÿòè éîõäóð êè, íÿ ãÿäÿð áèç ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíèí (áóíóí äà ñÿáÿáèíè
éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí õÿëã åäÿí òÿê áèðúÿ Àëëàù áèëèð). Áó äà áèçÿ
ìÿëóìäóð êè, äóìàäà ñàü òÿðÿôäÿ îòóðàí öçâëÿð ùþêóìÿò ìÿìóðëàðûíûí
ñèüÿ ãàðäàøëàðûäûð, íåúÿ êè, áèçëÿðäÿ áÿçè ìîëëàëàð ãûðìûçûñàããàë ùàúûëàðûìûçäàí ïóë àëûá, ñèüÿ ãàðäàø îëóðëàð âÿ áèð âÿðÿã ñèüÿ êàüûçû éàçûá, ãîë
÷ÿêèá, áîðúëó îëóðëàð êè, áåùèøòÿ ýåäÿíäÿ ñèüÿ ãàðäàøûíû äà þç éàíèúÿ
àïàðñûíëàð.
Ìÿí áó ýöí äóìàéà ñå÷èëÿí öçâëÿðèí ÷îõóíóí àäëàðûíû ãÿçåòëÿðäÿ
îõóäóì âÿ áàõûá ýþðäöì êè, áóíëàðûí áèðè ðÿùìÿòëèê Ïîáåäîíîñåâèí
ñèüÿ ãàðäàøûäûð (ëÿíÿòóëëàù ÿëà ãþâìöççàëèìèí!), áèðè Çàâàäñêèíèí ãàðäàøûäûð, áèðè Ìèðîïéåâèí ãàðäàøûäûð, áèðè Èëìèíñêèíèí, áèðè ×åðèâàíñêèíèí.
Áó êè, áåëÿ îëäó, äÿõè èøëÿðèí ùàìûñû âàçåùäèð; íåúÿ êè, ôàðñëàð äåéèðëÿð:
“Îí ÷å ÿéàíÿñò, ÷å ùàúÿò áÿéàí”.
Áÿíäåéè-ùÿãèð áó ñààò îòóðóá, áó èøëÿðè äöøöíöðÿì âÿ þç-þçöìÿ
äåéèðÿì: “Øöêð, øöêð âÿ éåíÿ äÿ øöêð!” Âÿ áóíó äà áèëèðÿì êè, áàêûëû
ãàðäàøëàðûì äà, ìÿíèì êèìè, áó ñààò åâëÿðèíäÿ îòóðóá, áó èøëÿðè äöøöíöðëÿð: “Øöêð, øöêð âÿ éåíÿ ìèí äÿôÿ øöêð!”…
219
ÁÀØÌÀÃ
À Ìîëëà äàéû! ×îõäàíäûð ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿíäÿí áèð ñþç ñîðóøàì,
àììà óòàíûðàì, ãîðõóðàì èíúèéÿñÿí.
Ñþçöí äîüðóñó, æóðíàëûí ÿââÿëèíúè íþìðÿñè ÷ûõàíäàí èíäèéÿ êèìè
ìÿí ùÿð âàõòû êè, ñÿíèí øÿêëèíÿ áàõûðàì, áèð øåéÿ òÿúúöá åëÿéèðÿì.
Ùÿìèøÿ ñÿíèí æóðíàëûí ýÿëèá ìÿíèì ÿëèìÿ ÷àòàíäà, ùàìûäàí ãàáàã
ñÿíèí äèêäàáàí áàøìàãëàðûí ýþçöìÿ ñàòàøûð âÿ ýþçöìÿ ñàòàøàí êèìè
ðÿùìÿòëèê àíàì éàäûìà äöøöð.
Éàçûã àíàì äà ñÿíèí êèìè ùÿìèøÿ äèêäàáàí áàøìàã êåéÿðäè, åëÿ
ëàï ñÿíèí áàøìàãëàðûíà îõøàéûð. Àíúàã áèðúÿ òÿôàâöòö áóðàñûíäàäûð êè,
àéûá îëìàñûí, ñÿíèí áàøìàãëàðûíûí áóðíó ÷îõ óçóíäó. Äîüðóñó, Ìîëëà
ÿìè, ìÿíè áàüûøëà, ÷öíêè áèð àç áèÿäÿáëèê åäèðÿì âÿ ìÿíèì êèìè àäàìûí ñèç úÿíàáëàðà íÿñèùÿòè ãÿëÿò åëÿìÿêäè, àíúàã áèð øåéäè àüëûìà ýÿëèá, äûíûøûðàì. Ñþçöí äîüðóñó, ñÿíèí áàøìàãëàðûíûí áóðíó ÷îõ óçóíäó,
ÿýÿð ìöìêöí îëñà áèð àç ýþäÿëò.
Õöëàñÿ, ñþçöì áóðàäà äåéèë, áàøìàãëàðûí áóðíó èëÿ èøèì éîõäó,
àììà ëÿççÿò áàøìàãëàðûíûí äàáàíûíäàäû.
Àëëàù ñÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, àé àíà! Åëÿ ùÿìèøÿ áàçàðà éîëóì äöøÿíäÿ ðÿùìÿòëèê ìÿíÿ äåéÿðäè: áàëà, ìÿíÿ áèð úöôò äèêäàáàí áàøìàã àë.
Ìÿí äÿ àëûá ýÿòèðÿðäèì. Ðÿùìÿòëèê ýåéÿðäè.
Àõ, úàíûìñàí, àé äèêäàáàí áàøìàã!
Áèð ýåúÿ éàòìûøäûì, ýþðäöì àíàìûí “âàé” ñÿñè ýÿëèð. Äåäèì, áÿëêÿ áè÷àðÿ àçàðëàéûá: ÷àüûðäûì: “àé àíà, íèéÿ âàéûëäàéûðñàí?”.
Äåäè: – “Áàëà, äàáàíëàðûì àüðûéûð”. Äåäèì: “Íÿ îëóá äàáàíëàðûíà, àé
àíà?”. Äåäè: “Áàëà, áàøìàãëàðûí äàáàíû äàáàíëàðûìû î ãÿäÿð ÿçèá êè,
àüðûñûíäàí éàòà áèëìèðÿì”.
Àõ, úàíûìñàí, àé äèêäàáàí áàøìàã! Ðÿùìÿòëèê àðâàäà ÷îõ éàçûüûì ýÿëäè. Äåäèì:
– Àé àíà, ýÿëÿñÿí áó äèêäàáàí áàøìàãëàðû òîëëàéàñàí, ìÿí ñÿíÿ áèð
úöôò ÷óñò àëûì, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ýåéÿñÿí, äàáàíëàðûíû ÷ÿêÿñÿí. Íÿ
äèê äàáàíû îëñóí, íÿ äÿ äàáàíëàðûíû èíúèòñèí, íÿ éåðèéÿíäÿ òûã-òûã òûããûëäàñûí, íÿ äÿ àðõäàí êå÷ÿíäÿ àðõà äöøñöí, íÿ àò ìèíÿíäÿ ñààòäà áèð
äåéÿñÿí “ãîéìà áàøìàãëàðûì äöøäö”.
– Àõ, úàíûìñàí, àé äèêäàáàí áàøìàã! Ðÿùìÿòëèê àíàì ùèðñëÿíäè,
íÿ ùèðñëÿíäè âÿ î êè, áàøàðûðäû ìÿíèìêèíè ìÿíÿ âåðäè. Íÿ ãÿäÿð
220
ìÿçÿììÿò, íÿ ãÿäÿð ýèëåé, íÿ ãÿäÿð íàðàçûëûã! Äåéèíäè, äåéèíäè, äåäè,
äåäè:
– Éàõøû èìèø, áóíäàí ñîíðà èíøàëëàù, áàøëàðûã éàâàø-éàâàø óðóñ
àðâàäëàðû êèìè ÷óñò ýåéìÿéÿ. Óòàí, óòàí, áèð äÿ áåëÿ ñþçëÿðè äàíûøìà.
Ñîíðà ýåíÿ ýåúÿëÿð ùÿðäÿíáèð åøèäÿðäèì êè, ðÿùìÿòëèê àíàì þçþçöíÿ âàéûëäàéûð, äåéÿðäèì: “Àíà, íèéÿ åëÿ åëÿéèðñÿí?”. Äåéÿðäè:
“Áàëà, äàáàíëàðûì àüðûéûð”. Ñîðóøàðäûì êè, “íÿ îëóá äàáàíëàðûíà?”.
Äåéÿðäè êè, “áàøìàãëàðûí äàáàíû èíúèäèá”.
Äÿõè àíàìà áèð ñþç äåéÿ áèëìÿçäèì, àììà þç êþíëöìäÿ þç-þçöìÿ äåéÿðäèì: äèêäàáàí áàøìàüû èúàä åäÿíÿ Àëëàù ìèí ðÿùìÿò åëÿñèí!
Îí äþðä ìèí èë áóíäàí èðÿëè áèð ãóëè-áèéàáàíè (ýÿë àïàð áó ùåéâàíû)
áèð ñûüûð÷ûí éóâàñû èúàä åëÿéèá âÿ áó éóâàíûí áèð òÿðÿôèíÿ îí èêè ýèðâÿíêÿ àüûðëûüûíäà áèð äàáàí éàïûøäûðûá âÿ áóíóí àäûíû ãîéóá “áàøìàã”,
éÿíè àéàããàáû, éÿíè ìöñÿëìàí àðâàäûíûí àéàüûíûí ãàáû.
Èíäè, éÿíè îí äþðä ìèí èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà, éÿíè îí äþðä ìèëéàðä
ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíûí èéèðìè ñÿêêèç ìèëéàðä àéàãëàðû ÷îëàã îëàíäàí
ñîíðà âÿ ýåúÿëÿð ñûçûëäàéàíäàí ñîíðà ýåíÿ ðÿùìÿòëèê àíàëàðûìûç âÿ
èíäè äÿ áó ñààò ñàü îëìóø áàúûëàðûìûç äåéèðëÿð: ùÿð êÿñ äèêäàáàí
áàøìàüû áÿéÿíìÿñÿ óðóñäó, íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, Îðäóáàä ìöúòÿùèäè
Ñåéèä Ìöðòÿçà äåéèð: “Ìîëëà Íÿñðÿääèíè”, “îõóéàí êàôèðäè”, íåúÿ êè,
ìÿñÿëÿí, Òåùðàí ìöúòÿùèäè Øåéõ Ôÿçëóëëàù äåéèð: ìÿøðóòèééÿòè ãÿáóë
åäÿí ìöðòÿääè...
Äÿùðÿ
ÇßÍÚÈÐ
Çÿíúèð, êÿíäèð, íîõäà, áîéóíäóðóã, úèëîâ-áóíëàðûí ùàìûñû
ùåéâàíäàí þòðö èúàä îëóíóá, îíäàí þòðó êè, ùåéâàíû þçáàøûíà ãîéìàã
îëìàç. Èòè çÿíúèð èëÿ áàüëàìàñàí àäàìû ãàïàð, ìàëû êÿíäèð èëÿ áàüëàìàñàí ÷ûõûá ýåäÿð ÷þëÿ, þêöçöí áîéíóíà áîéóíäóðóüó ãîéìàñàí êîòàíû
÷ÿêìÿç, àòû úèëîâëàìàñàí ãà÷àð, – õöëàñÿ, áóíëàð ùàìàñû ëàçûìäûð,
îíäàí þòðö êè, ùåéâàíû þçáàøûíà ãîéìàã îëìàç.
221
Âÿ èíñàíûí ùåéâàíëàð èëÿ áó úöð ðÿôòàðû ùåéâàíëàðà íàõîø ýÿëìèð,
÷öíêè ùåéâàíëàð áóíà àäÿò åäèáëÿð; àììà áóíóí ÿñë ñÿáÿáè äÿ áóäóð
êè, ùåéâàíëàðûí àüëû éîõäóð, ÿýÿð ùåéâàíëàðäà àüûë îëñà, ýöíëÿðèí áèð
ýöíö áèð éåðÿ éûüûøûá ñàùèáëÿðèíÿ äåéÿðëÿð: íÿ ùàãã èëÿ ñèç áèçèì àçàäëûüûìûçû ÿëèìèçäÿí àëûðñûíûç âÿ ñàùèáëÿðè ÷îõ àðòûã-ÿñêèê äàíûøñàëàðùåéâàíëàð áèð äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ çÿíúèðè, êÿíäèðè, íîõòàíû éîëàð,
áîéóíäóðóüó âÿ úèëîâó (ýÿìè) ãûðûá ùÿðÿñè äàüûëûá ýåäÿð áèð òÿðÿôÿ.
Èðÿâàíäà áèð íå÷ÿ íÿôÿð áàøûÿììàìÿëè ãûð êèìè éàïûøûá úàìààòûí
úàíûíà, áóíëàðûí áèðè úàìààòà äåéèð êè, “ýÿðÿê ñÿíè çÿíúèð èëÿ áàüëàéàì”, áèðè äåéèð êè, “ýÿðÿê áàøûíà íîõäà âóðàì”, áèðè äåéèð êè, “ýÿë
ýèð áîéóíäóðóüà”, áèðè äåéèð “ýÿë ñÿíè úèëîâëàéûì”.
Èðÿâàí ìÿñúèäèíèí áèð ãÿäÿð ìþâãóôàòû âàð (ìþâãóôàò – éÿíè ìîëëà
äöêàíû), èíäè èêè èëäè áó ìþâãóôàò áèð íàýÿùàí áÿëà êèìè Èðÿâàí
úàìààòûíûí úàíûíà ìöñÿëëÿò îëóá.
Áó àõûð âàõòäà Èðÿâàí úàìààòû ìÿñúèä ìþâãóôàòûíû þçö èäàðÿ åòìÿê
èñòÿéèð, àììà ìîëëàëàðûìûç áó ìÿòëÿáèí óúóíäàí ýåúÿ ðàùàò éàòà
áèëìèðëÿð. Ýþðöðñÿí êè, áèð ýöí ìîëëàëàðûí áèðè ÿëèíäÿ áèð âÿðÿã ìþùöðëÿíìèø êàüûç áàçàðû äîëàíûð âÿ êàüûçû ìöñÿëìàíëàðà ýþñòÿðèð âÿ äåéèð
êè, “äÿõè áóíäàí ñîíðà ìþâãóôàòûí èõòèéàðû âåðèëèáäèð ìÿíÿ, áó äà
ìöúòÿùèäèí ôèòâàñû, áó èìçàñû, áó äà ìþùðö”.
Ñàáàù î áèðè ìöÿììÿì, î áèðè ýöí äàùà áèð þçýÿ ìîëëà ýåíÿ ìÿúëèñëÿðäÿ âÿ úàìààò àðàñûíäà áó êèìè ìþùöðëö êàüûçëàðäàí ÷ûõàðäûá
þçöíöí “ìöòÿâÿëëè” òÿéèí îëóíäóüóíó èääèà åäèð.
– Áåëÿúÿ èíäèéÿ ãÿäÿð “ìöòÿâÿëëèëèê” õöñóñóíäà èêè-ö÷ ìîëëàíûí
ÿëèíäÿ, Íÿúÿôè-ÿøðÿôäÿí ýÿëìèø áó êèìè ìþùöðëö êàüûçëàð ýÿðäèø
åòìÿêäÿäèð.
Áó áàðÿäÿ áÿçè øÿõñëÿð áåëÿ äàíûøûðëàð:
Áóðàäà áèð ïàðà àäàìëàð áó õöñóñäà ìöúòÿùèäèíè – ýèðàì ùàããûíäà
øöáùÿëÿíìÿñèíëÿð, ÷öíêè ùÿìä îëñóí, èíäè ìöúòÿùèä ÷îõ âÿ ÿòðàôäà äà
ìîëëà ÷îõ, ëèùàçà ùÿð êÿñ þçö ö÷öí êåôè èñòÿäèéèíè éåðèòìÿê ö÷öí âÿ
áè÷àðÿ àâàì ìöñÿëìàíëàðûí úàíûíà ìöñÿëëÿò îëìàã ö÷öí ôèòâà ýÿòèðìÿéÿ ìàíèÿëèê âàð (àììà íÿ áèæ ñþçëÿðäè).
Çÿíúèð, êÿíäèð, íîõòà, áîéóíäóðóã, úèëîâ-áóíëàðûí ùàìûñû ùåéâàíäàí þòðö èúàä îëóíóá, îíäàí þòðö êè, ùåéâàíûí àüëû éîõäóð.
Àììà ùåéâàíëàðäà àüûë îëñà, ýöíëÿðèí áèð ýöíö áèð éåðÿ éûüûøûá,
êÿíäèðè, íîõäàíû, çÿíúèðè âÿ áîéóíäóðóüó ãûðûá ùÿðÿñè äàüûëûá ýåäÿð áèð
òÿðÿôÿ.
222
***
Ýåíÿ ýÿëäè òÿáèìèí äþðääÿí áèðè:
Ýåòäèì ýþðäöì ìèíèá òàòû
Ñàëûá áîéíóíà áèð ÷àòû
Ãóúàãëàéûá ìþâãóôàòû
Àìàí ãàðàýþç- ãàðàýþç.
Àíàø ãóðáàüà
ÁÀÒÄÀÜ
Áèð íå÷ÿ äÿôÿ ãÿçåòëÿðäÿ îõóäóì êè, “Ôöéóçàò”ûí áàüëàíìàüûíà
ñÿáÿá “Àõóíä ×ÿéèðòêÿ” îëóáäóð. Àììà îõóäóì âÿ ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäèì; îíäàí þòðö êè, àõóíä ×ÿéèðòêÿ áèð áàëàúà, ìÿçëóì, çÿèô âÿ ìöëàéèì ÷ÿéèðòêÿäèð âÿ áó ÷ÿéèðòêÿíè áèç ÷îõäàí òàíûéûðûã. Áó áèð ãóëëóã÷ó
÷ÿéèðòêÿäèð âÿ èõòèéàðû þçöíäÿ äåéèë: àüà áóéóðóð “ñöð äÿðÿéÿ – ñöð
äÿðÿéÿ!”, âÿññÿëàì.
Èíäè ýþðÿê íèéÿ “Ôöéóçàò” áàüëàíäû.
***
Ðàâèéàíè-ÿõáàð âÿ íàãèëàíè-øÿêêÿð-øèðèí ýþôòàð áåëÿ ðÿâàéÿò åäèðëÿð êè, áèð ýöí âàð èäè, áèð ýöí éîõ èäè, éåð öçöíäÿ Àëëàùäàí áàøãà ùå÷
êÿñ éîõ èäè; àíúàã áèð Îñìàíëû ùþêóìÿòè âàð èäè, áèð äÿ Èðàí ùþêóìÿòè.
Èðàí ùþêóìÿòèíäÿ ìÿøðóòÿ âàð èäè, àììà Îñìàíëû ùþêóìÿòèíäÿ éîõ
èäè. Îñìàíëû ùþêóìÿòè áàõûá ýþðäö êè, Èðàíûí ìÿøðóòÿñè úàìààòû áèð àç
éîëäàí ÷ûõàðäûð; ìÿñÿëÿí, èìàì úöìÿëÿðèí àíáàðëàðûíû áîøàëäûðëàð, ìèí
èëëèê õàíëàðû éåðèíäÿí îéíàäûðëàð, Óðìèéàíûí ìöúòÿùèäè Ùöúúÿòöë-èñëàìû øÿùÿðäÿí ãîâóðëàð, ïàäøàùäàí ùåñàá-êèòàá èñòÿéèðëÿð âÿ ãîéìóðëàð
âÿçèðëÿð ìÿìëÿêÿòè þçáàøëàðûíà ñàòñûíëàð, – áó èøëÿðè ýþðÿíäÿí ñîíðà
Îñìàíëû ïàäøàùû þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøäè âÿ äåäè êè, âàëëàù, áóíóí ùå÷
÷àðÿñè éîõäóð, ýÿðÿê ãîéìàéàì Èðàíäà ìÿøðóòèééÿò áàøà ýÿëÿ âÿ
áèçèì ìÿìëÿêÿòÿ êå÷ÿ.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Îñìàíëû ãîøóíó íàãàôèë, ýåúÿíèí éàðûñû, õÿëâÿòúÿ, ùàìûäàí áèõÿáÿð, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Èðàí ñÿðùÿääèíè êå÷èá, òþêöëäö
Óðìèéà âèëàéÿòèíÿ âÿ áàøëàäû éåòèì-éåñèð, àú-óú, ëöò-öðéàí, çÿèô âÿ
ìÿçëóì âÿ áè÷àðÿ Èðàí ðÿèééÿòèíè ãûðìàüà.
Ìÿòëÿá ãàëñûí áóðàäà, áèç êå÷ÿê Áàêûéà.
223
***
Áàêû ïàäøàùû äà, Îñìàíëû ïàäøàùû êèìè, Èðàí ìÿøðóòèééÿòèíäÿí
÷îõäàí áÿðè öðêöðäö. Áÿëè, ãîðõóðäó êè, Èðàí ìÿøðóòèééÿòè Áàêûéà
ñèðàéÿò åäèá, áóíó äà ïàäøàùëûã òàõòûíäàí ñàëà éåðÿ; åëÿ êè, Îñìàíëû
ïàäøàùûíûí Èðàíà ùöúóì ÷ÿêäèéèíè åøèòäè, äÿõè áèëìÿäè êè, øàäëûüûíäàí
íÿ åëÿñèí. Áèð-èêè ýöí ôèêèðëÿøèá, õàñ ìöøàâèðèíè ÷àüûðäû éàíûíà, îíóíëà
ìÿñëÿùÿòëÿøäèêäÿí ñîíðà ãóðàíû ãîéäó àõóíä ×ÿéèðòêÿíèí áàøûíà âÿ
äåäè:
– Äóðìà, áó ñààò éåòèð áóíó Îñìàíëû ïàäøàùûíà (÷öíêè áèëèðäè
ñóëòàíûí éàíûíäà ãóðàí òàïûëìàç).
Àõóíä ×ÿéèðòêÿ áàø ÿéèá, ýþòöðäö ãóðàíû, ÷ûõäû íåôò âûøêàñûíûí
áàøûíà, öçöí ÷þíäÿðäè Îñìàíëûéà òÿðÿô âÿ “éà Àëëàù!” – äåéèá, äöç
ùîïïàíäû, äöøäö “Éûëäûç”ûí öñòöíÿ âÿ ýÿòèðäèéè ãóðàíû éåòèðäè ñóëòàíûí
ùöçóðóíà âÿ êèìèí òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðäèéèíè ñóëòàíà ÿðç åëÿäè. Ñóëòàí
ãóðàíû àëûá ãîéäó êÿíàðà âÿ ×ÿéèðòêÿéÿ äåäè:
– Áóéóð, ÿéëÿø.
×ÿéèðòêÿ ÿéëÿøäè. Ñóëòàí áàø êàòèá Òÿùñèí ïàøàéà äåäè:
– Àõóíä ×ÿéèðòêÿéÿ ãÿëéàí ýÿòèð.
Àõóíä ×ÿéèðòêÿ ìÿøüóë îëäó ãÿëéàí ÷ÿêìÿéÿ âÿ ñóëòàí áàøëàäû
ñþùáÿòÿ âÿ ñîðóøäó:
– Àüà ×ÿéèðòêÿ, Áàêûäà íÿ âàð, íÿ éîõ?
×ÿéèðòêÿ úàâàá âåðäè:
– Ùå÷ çàä, ñàüëûüûí! – Ñóëòàí éåíÿ ñîðóøäó:
– Éåíÿ àçäàí-÷îõäàí íÿ âàð, íÿ éîõ?
×ÿéèðòêÿ úàâàá âåðäè:
– Ñóëòàí ñàü îëñóí, Áàêûäà ÷îõ íåôò âàð, ãàðïûç âàð, ãÿññàá âàð,
éàõøû ãÿçåòëÿð éàçûëûð, éàõøû ìîëëàëàð âàð…
Ñóëòàí ãÿçåò àäû åøèäÿí êèìè, ÿúÿëÿ äåäè:
– Ùÿëÿ äàéàí, äàéàí! Ìÿíÿ äå ýþðöì, î “Ôöéóçàò”û ÷ûõàðäàí
êèìäèð?
Ìîëëà ×ÿéèðòêÿ úàâàá âåðäè êè, “Ôöéóçàò”û ÷ûõàðäàí ùÿìèí ãóðàíû
ýþíäÿðÿí Áàêû ïàäøàùûäûð. Ñóëòàí ãåéçÿ ýÿëèá ÷àüûðäû áàø âÿçèðèíè âÿ
äåäè:
– Äå Úÿëàë Öíñèçàäÿéÿ, ýÿòèðñèí î “Ôöéóçàò”ûí 11-úè íþìðÿñèíè.
Ñóëòàí “Ôöéóçàò”ûí 162-úè ñÿùèôÿñèíè à÷ûá, ãîéäó àõóíä ×ÿéèðòêÿíèí ãàáàüûíà êè, “îõó”. Àõóíä ×ÿéèðòêÿ ýþðäö êè, ùÿìèí ñÿùèôÿäÿ áó
224
ñþçëÿð éàçûëûá: “Ðóñèéà èíãèëàáûíäàí ñîíðà êöðåéè-ÿðçèí ÿí ìöõòÿëèô
úÿùÿòëÿðèíäÿ ìöòëÿãèééÿòëÿð áèð-áèð ìÿøðóòèééÿòÿ ìöíãÿëèá îëìàüà*
áàøëàäû: Àâðîïàäà Áàëêàí øèáù úÿçèðÿñèíäÿ áàëàúà Ãàðàäàü ïðèí÷è áàëàúà ìèëëÿòèíÿ ãàíóíè-ÿñàñè âÿ ùöððèééÿò âåðèá, øóðàéè-ìèëëèééÿ ö÷öí
ìÿúëèñè-ìÿáóñàí** ýöøàä åòäè***. Àñèéàäà Èðàí þëêÿñèíäÿ äàðàëàðûí
äàðàòè-ìöòëÿãèééÿòëÿðèíÿ õàòèìÿ**** ÷ÿêèëèá, ìÿúëèñè-øóðàéè-ìèëëè èëÿ
Èðàí ìèëëÿòèíèí ñÿàäÿòèíÿ ýåíèø éîëëàð à÷ûëäû. Ùèíäèñòàíäà ýÿðÿê áðÿùìÿí âÿ áóääèëÿð, ýÿðÿê ìöñÿëìàíëàð ùöãóãè-ìöãÿääÿñåéè-áÿøÿðèééÿòëÿðèíèí òþâñèè***** óüðóíäà úèääÿí ìöúàùèäÿéÿ áàøëàéûá, ùöððèééÿòè-èñòèãëàëëàðûíû òÿëÿá åòìÿê öçðÿäèðëÿð. Àôðèêàíûí þòÿêè áàøûíäà äöíÿí ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ èñòèãëàëëàðûíû ãàèá åäÿí áóðëàð áó ýöí èíýèëèñ
áàéðàüû àëòûíäà éåíèäÿí ùöððèééÿòÿ íàèë îëóá, ìÿúëèñè-ìÿáóñàí öñóëó
èëÿ èäàðÿ îëóíìàüà áàøëàéûðëàð. Àôðèêàíûí áÿðèêè áàøûíäà Ìèñèð ÿùàëèñè
àõèðöë-ÿìð ùöððèééÿòèí ãÿäðèíè àíëàéûá, Ìèñèð ö÷öí áèð ìÿúëèñè-ìÿáóñàí ýöøàäûíû òÿëÿá åäèðëÿð… Ýþðöëöð êè, ùàìàí Òöðêèéÿäÿí áàøãà ùå÷
áèð éåðäÿ ìöòëÿãèééÿò ïàéèäàð îëìàéûð; ÷öíêè Ðóñèéà ùöððèééÿòèíèí
çÿðáÿñèíÿ òàá ýÿòèðÿìÿéîðëàð. Áó ñóðÿòëÿ Òöðêèéÿíèí öçÿðèíÿ ùÿð òÿðÿôäÿí áèð ñåéëè-õöðóøàíè-ùöððèééÿò****** ùöúóì åäÿðÿê, îíó ìóùèá******* áèð ýèðäàáûí è÷èíÿ äöøöðöéîðëàð êè, î ýèðäàáäà êÿøòèéè-ìöòëÿãèééÿòèí******** ãÿðã âÿ íàáóä îëìàñû èëÿ íàõóäàñûíûí*********
äà áþéöê òÿùëöêÿëÿðÿ äö÷àð áóëóíìàñû ìöùÿããÿãäèð**********...
Áóíó ñóëòàí ÷îõ ýþçÿë àíëûéîð. Èøòÿ àíëàäûüû ö÷öíäöð êè, Ðóñèéà äóìàñû
äàüûäûëàðêÿí ãóðáàíëàð êÿñäèðèéîð”.
Àõóíä ×ÿéèðòêÿ îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà äåäè:
– Ñóëòàí ñàü îëñóí, àíä îëñóí ñÿíèí ÿçèç áàøûíà êè, áèçèì Áàêû ïàäøàùûíûí áó ñþçëÿðäÿí ÿñëà âÿ ãÿòÿí õÿáÿðè éîõäóð. ×öíêè þçö áèñàâàä
àäàìûí áèðèäèð.
________________
* ßâÿç îëóíìàüà
** Íöìàéÿíäÿëÿð ìÿúëèñè
*** À÷äû
**** Ñîí, àõûð
***** Ýåíèøëÿíìÿñè
****** Àçàäëûüûí úîøüóí ñåëè, äàëüàëàíàí ñåëè
******* Ãîðõóíú
******** Ìöòëÿãèééÿò ýÿìèñèíèí
********* Êàïèòàíûíûí
********** Ëàáöääöð, ñþçñöçäöð, øöáùÿñèçäèð
225
Ñóëòàí áèð àç ùèðñëÿíäè, áèð àç àòûëûá äöøäö, áèð àç ãûøãûðäû, áþéöðäö,
òöïöðäö âÿ áèð ãÿäÿð ñàêèò îëàíäàí ñîíðà ýþòöðäö ãÿëÿìè, ãîëòóã úèáèíäÿí áèð òèêÿ êàüûç ÷ûõàðòäû âÿ åéíÿéèíè ìöáàðÿê áóðíóíà òàõûá, áàøëàäû
Áàêû ïàäøàùûíà êàüûç éàçìàüà. Êàüûçû äþðäãàò áöêöá, âåðäè àõóíä
×ÿéèðòêÿíèí ÿëèíÿ âÿ äåäè êè, “áó ôÿðìàíûìû òåç éåòèðÿñÿí ñÿíè áóðàéà
ýþíäÿðÿí Áàêû ïàäøàùûíà”.
Àõóíä ×ÿéèðòêÿ “ùîïï!” åëÿéèá, îðàäàí ñû÷ðàäû Áàêû âèëàéÿòèíÿ
(èíøàëëàù ìàáÿäè âàð).
ÈÍØÀËËÀÙ
Ìÿíèì áèð íÿôÿð äîñòóì âàð, àäû Ìÿøÿäè ßëÿñýÿðäèð. Ìÿíèì ùÿìèøÿ îíà áèð èøèì äöøÿíäÿ âÿ ìÿí îíäàí áèð øåé òÿâÿããå åäÿíäÿ î
ìÿíÿ äåéÿð “èíøàëëàù”, àììà áóðàñû âàð êè, ÷îõ âàõò äåäèéè ñþçÿ ÿìÿë
åëÿìÿç. Ìÿñÿëÿí, äåéÿðÿì: “Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð, Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿíÿ äå
êè, áó ýöí ýÿëñèí áèçÿ, ÷îõ âàúèá èøèì âàð”. Äîñòóì ìÿíÿ úàâàá âåðÿð
“èíøàëëàù” äåéÿðÿì. Àììà ýåäèá ýþçëÿðÿì, Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí ýÿëìÿç.
Ìÿëóì îëàð êè, äîñòóì êÿðáÿëàéû Ùÿñÿíÿ ìÿíèì ñèôàðèøèìè éåòèðìÿéèá.
Ìÿøÿäè Áàõøÿëèéÿ áèð ýöí äåäèì: “îüëóíó ýþíäÿð ýåòñèí ìÿêòÿáäÿ
îõóñóí”. Äåäè “èíøàëëàù”, àììà áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äè, ýþíäÿðìÿäè. Áèð
äÿ ýþðÿíäÿ äåäèì, ýåíÿ ìÿíÿ äåäè “èíøàëëàù”. Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ÿíäÿí
ñîíðà ýåíÿ äåäèì, ýåíÿ ìÿíÿ úàâàá âåðäè “èíøàëëàù”. Áèð äÿ ýþðÿíäÿ
äåäèì, ýåíÿ äåäè: “èíøàëëàù ýþíäÿðÿðÿì”.
Ö÷ àéäàí ñîíðà ýöúíÿí îüëóíó ýþíäÿðäè ìÿêòÿáÿ.
***
Êÿðáÿëàéû Ãàñûì áèð ýöí ìÿíÿ äåäè: “Ýåäèðÿì Òèôëèñÿ”. Äåäèì:
“íÿ âàõò ýåäèðñÿí?”. Äåäè: “Èíøàëëàù èêè ýöíäÿí ñîíðà”. Áåø-àëòû ýöíäÿí ñîíðà ýþðäöì Êÿðáÿëàéû Ãàñûì êö÷ÿäÿ äóðóá áèð êèøèéíÿí äàíûøûð.
Äåäèì: “Áÿ íèéÿ ýåòìÿéèáñÿí Òèôëèñÿ?” Äåäè: “Èíøàëëàù èêè ýöíäÿí
ñîíðà ýåäÿúÿéÿì”. Áåø-àëòû ýöíäÿí ñîíðà ýþðäöì Êÿðáÿëàéû Ãàñûì
ýåäèð ùàìàìà. Äåäèì: “Áÿ íÿ âàõò ýåäèðñÿí Òèôëèñÿ?”. Äåäè: “Èíøàëëàù
èêè ýöíäÿí ñîíðà ýåäÿúÿéÿì”.
Äÿõè ñîíðà áèëìÿäèì êè, íÿ âàõò Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ýåòäè Òèôëèñÿ.
226
***
Áèð ôàéòîí êèðàéÿ åëÿéÿíäÿ âÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõàíäà ìöñÿëìàí ôàéòîí÷óñóíà äåéèðñÿí êè, “ñÿí Àëëàù ÷àìàäàíû ôàéòîíóí äàëûíà áÿðê áàüëà êè,
éîëäà äöøìÿñèí”, äåéèð, “èíøàëëàù äöøìÿç”. Áèð ãÿäÿð éîë ýåäèá áàõûðñàí êè, êÿíäèð áîøàëûá àç ãàëûð ÷àìàäàí äöøñöí, ôàéòîí÷óéà éàëâàðûðñàí
êè, “ñÿí Àëëàù, áóíó áÿðêèò êè, äöøìÿñèí”. Ôàéòîí÷ó úàâàá âåðèð êè,
“èíøàëëàù äöøìÿç”.
Éàèíêè éîëäà ýþðöðñÿí êè, éàâàø ýåäèð, ùàâà ñîéóãäóð, ãàðàíëûã äöøöð âÿ ôàéòîí÷óéà äåéèðñÿí êè, “ãàðäàø, áèð àç èòè ñöð êè, òåç ýåäèá ÷ûõàã
ìÿíçèëÿ”. Ôàéòîí÷ó ñÿíÿ úàâàá âåðèð êè, “ èíøàëëàù ýåäèá ÷ûõàðûã”.
ßìèì Êÿëáÿëàéû Çöëôöãàðûí þâðÿòè àçàðëû îëàíäà ìÿí ùÿìèøÿ îíà
äåéÿðäèì êè, “ÿìè, ÿëáÿòòÿ ýÿðÿê áó ýöí àçàðëûéà ùÿêèì ýþíäÿðÿñÿí”.
ßìèì ìÿíÿ äåéÿð “ èíøàëëàù”. Áèð ýöí êå÷ÿð, àçàðëûíûí êåôè äÿõè äÿ
õàðàá îëàð âÿ ýåíÿ ÿìèìäÿí òÿâÿããÿ åëÿðÿì êè, ùÿêèì ýÿòèðñèí. ßìèì
ýåíÿ ìÿíÿ úàâàá âåðÿð “èíøàëëàù”. Ö÷ ýöí êå÷ÿð, ýåíÿ äåéÿðÿì, ýåíÿ
ÿìèì úàâàá âåðÿð “ èíøàëëàù”.
ßìèì “èíøàëëàù” äåéÿ-äåéÿ áè÷àðÿ þâðÿòèíè Àëëàùûí ðÿùìÿòèíÿ
ýþíäÿðäè (ÿëáÿò ÿúÿëè òàìàì èìèø).
***
Èíøàëëàù, áó èë ùàâà éàõøû îëàúàã, èíøàëëàù áó èë ÷þðÿê óúóç îëàúàã,
èíøàëëàù áèçèì øÿùÿðäÿ áó èë ãèðàÿòõàíà à÷àúàãëàð, áó èë èíøàëëàù
ìÿñúèäè òÿìèð åäÿúÿéèê, èíøàëëàù áó èë ÷ÿéèðòêÿ ÿêèíëÿðè éåìÿéÿúÿê,
èíøàëëàù áó èë éàüûøëû èë îëàúàã, ìÿí èíøàëëàù èñòÿéèðÿì áó èë ýåäÿí
“Àüäàøäàí àëìà àüàúû ýÿòèðèá ÿêèì, èíøàëëàù ñàáàù Ùåéäÿðè ýþíäÿðÿúÿéÿì äàéûñû åâèíÿ, èíøàëëàù áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà ùÿéÿòèí áó òÿðÿôèíäÿí áèð èìàðÿò ñàëàúàüàì âÿ áóðäà èíøàëëàù áèð ìÿêòÿá áèíà åéëÿéÿúÿéÿì êè, èíøàëëàù éåòèì óøàãëàð ýÿëèá áóðàäà äÿðñ îõóñóíëàð âÿ àú òîéóã
éóõóñóíäà èíøàëëàù äàðû ýþðÿúÿê âÿ ýåíÿ èíøàëëàù íÿ áèëèì íÿ åëÿéÿúÿéÿì âÿ ýåíÿ èíøàëëàù áèëìèðÿì íÿ åëÿéÿúÿéÿì âÿ ýåíÿ èíøàëëàù,
èíøàëëàù, èíøàëëàù, èíøàëëàù, èíøàëëàù Áàêûäàí ìöñÿëìàí úàìààòû àúëàðà
áóüäà ýþíäÿðÿúÿê êè, éåñèíëÿð âÿ éåðÿ ñÿïñèíëÿð èíøàëëàù...
Ìîçàëàí
227
ÕßÍÍÀÑ*
Îðóú áàéðàìûíûí ýöíö Áàêûäà “Ñÿàäÿò” ìÿúëèñèíäÿ äîêòîð ìîëëà
ßáäöëõàëûã Àõóíäîâóí ñþçëÿðèíè åøèäÿíäÿí áó éàíà ìÿíèì ôèêðèìÿ
áèð øåé ýÿëèð: ìÿí éÿãèí åäèðÿì êè, èíäè áèð àäàì þçöíö òöëêö ëèáàñûíà
ñàëûá, ìöñÿëìàíëàðû éûüà áàøûíà âÿ äåéÿ êè, “àé úàìààò, ìÿí Àëëàùàì”, ùàìû áó òöëêöíöí ñþçöíÿ èíàíûá, äöøÿúÿê ñÿúäÿéÿ âÿ äåéÿúÿê
êè, äîüðóäàí, åëÿ Àëëàù áóäóð êè, áóäóð.
Äîêòîð ìîëëà ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ áàéðàì ýöíö “Ñÿàäÿò” ìÿúëèñèíäÿ áó ñþçëÿðè äàíûøûá: “Ùÿçÿðàò, ñèç áèëìèðñèíèç êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèç
ìöñÿëìàíëàð äàëû ãàëìûøûã, Àììà ìÿí áèëèðÿì. Ñÿáÿá áóäóð êè, áèçèì
åâèìèçè éûõàí Àâðîïàäà òÿùñèë òàïìûø úàâàíëàðûìûçäûð êè, ìöñÿëìàí÷ûëûüû þçëÿðèíäÿí êÿíàð åäèáëÿð. Áèçÿ áåëÿ îõóìóøëàð ëàçûì äåéèë. Áèç
ýÿðÿê þç äÿäÿ-áàáà ãàéäàëàðûìûç èëÿ òÿëèì òàïàã âÿ þç êþùíÿ éîëóìóç
èëÿ ýåäÿê. Áèçëÿð êþùíÿ ãàéäàëàðûìûçäàí ÷ûõà áèëìÿðèê; éîõñà èñëàì
ÿëäÿí ýåäÿð. Îíà ýþðÿ ñèçëÿð ýÿðÿê áèçÿ ÷îõëóúà ïóëëàð âåðÿñèíèç êè,
êþùíÿ ãàéäà öçðÿ òÿçÿ ìÿêòÿáëÿð à÷àã âÿ Òåùðàíäàí òÿçÿ ìîëëàëàð
ýÿòèðÿê êè, áèçèì ÿãèäÿëÿðèìèçè äöçÿëòñèí”.
Áó, äîêòîð ìîëëà ßáäöëõàëûã Àõóíäîâóí ñþçëÿðè.
Èíäè ìÿíèì äÿ áèð íå÷ÿ ñþçöì âàð, úÿìè âèúäàí ñàùèáëÿðèíäÿí
õàùèø åäèðÿì êè, ìÿí ãîúà ìîëëàíûí äà áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ñþçöíÿ ãóëàã
âåðñèíëÿð âÿ ãóëàã âåðÿíäÿí ñîíðà çàèãÿéÿ òàïøûðñûíëàð**.
Ìÿíèì ñþçöì áóäóð:
ßââÿëÿí, ö÷ èë áóíäàí ãàáàã äîêòîð ìîëëà ßáäöëõàëûã Àõóíäîâó
ýþðöáëÿð áèð ãîíàãëûã ìÿúëèñèíäÿ. Ùàìàí ìÿúëèñäÿ áèð íå÷ÿ ìöñÿëìàí
êèøèñè âÿ áèð íå÷ÿ äÿ öçöà÷ûã ìöñÿëìàí þâðÿòè âàð èäè. Äîêòîð ìîëëà
ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ þç ÿëè èëÿ ÷àõûð ñòÿêàíëàðûíû äîëäóðóá, ãîéóá ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíèí ãàáàüûíà êè, è÷ñèíëÿð; àììà þâðÿòëÿð è÷ìÿéèáëÿð.
Ìÿëóìäóð êè, ÿýÿð áèð áåëÿ ñþçö Ìîëëà Íÿñðÿääèí áèð øÿõñèí áàðÿñèíäÿ éàëàíäàí äàíûøñà, äÿõè Ìîëëà Íÿñðÿääèíäÿí áèíàìóñ àäàì
äöíéàäà ýÿðÿê òàïûëìàéà. Âÿ ÿýÿð äîêòîð ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ úàâàá
âåðñÿ êè, áó ñþçëÿð éàëàíäûð, – ìÿí áîðúëó îëóðàì ùàìàí ìÿúëèñäÿ îëàí
øÿõñëÿðèí ùàìûñûíû øàùèä ÷ÿêÿì.
Ñàíèéÿí, áèð íå÷ÿ âàõò áóíäàí ãàáàã äîêòîð ìîëëà ßáäöëõàëûã
Àõóíäîâó ýþðöáëÿð ìåùìàíõàíàëàðûí áèðèíäÿ äîíóç ÿòè éåéÿíäÿ.
_______________
* Øåéòàí
** Ôèêèðëÿøñèíëÿð
228
ßýÿð äîêòîð ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ äåñÿ êè, áó ñþç éàëàíäûð, – ìÿí
áîðúëó îëóðàì ìöñÿëìàí úàâàíëàðûìûçäàí áèð íÿôÿð ìþòÿáÿðèíè áó èøÿ
øàùèä ýÿòèðÿì.
Ñàëèñÿí, äîêòîð ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ èíäèéÿäÿê ùÿð áèð “èíòåëëèýåíò” ìÿúëèñèíäÿ îòóðàíäà áóéóðóá êè, áèçèì åâèìèçè éûõàíëàð ìîëëàëàðäûð âÿ áó ñþçö äåéÿíäÿí ñîíðà ìîëëàëàðûí áàðÿñèíäÿ ùÿð áèð úöð áèùþðìÿò ñþçëÿð äàíûøûá. ßýÿð äîêòîð ìîëëà ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ áóíó
èíêàð åëÿñÿ, – áîðúëó îëóðàì éöç íÿôÿð øàùèä ýÿòèðÿì.
Áèðúÿ ñþçöì ãàëäû:
Áàéðàì ýöíö “Ñÿàäÿò” ìÿúëèñèíäÿ äîêòîð ìîëëà ßáäöëõàëûã
Àõóíäîâ úàìààòà òÿêëèô åëÿéèá êè, ïóë éûüñûíëàð, àììà ìÿëóì äåéèë êè,
äîêòîð þçö íå÷ÿ ìèí ìàíàò âåðèá?
Áó ñÿáÿáäÿí áó ìÿãàëÿíèí áàøûíäà áèç éàçäûã: “Õÿííàñ”. Áÿëêÿ
äîêòîð “Ñÿàäÿò” ìÿúëèñèíäÿ þç âàðûíà ýþðÿ áèð íå÷ÿ ìèí ìàíàò åùñàí
åëÿéèá, – ÿýÿð áåëÿ îëñà, áèç “õÿííàñ” ñþçöíö ïîçóá, éàçàðûã ìÿùç:
“ìîëëà”. ßýÿð âåðìÿìèø îëñà, ùàìàí ñÿðëþâùÿìèç äÿ åëÿ þç éåðèíäÿ
ãàëìàëûäûð.
Ìÿíèì ôèêðèìÿ áèð áåëÿ øåé äÿ ýÿëèð:
Ìÿí äåéèðÿì êè, èíäè òóòàã êè, úÿíàá äîêòîð Àõóíäîâ þçö ýåäèá,
Àâðîïàäà òÿùñèë åëÿìÿìèø îëàéäû; áåëÿ òóòàã êè, ìÿñÿëÿí, Íÿúÿôöëÿøðÿôäÿ ìîëëàëûã äÿðñè îõóéóá, àäûíû ãîéàéäû ùàúû ìîëëà ßáäöëõàëûã âÿ
ýÿëèá îòóðàéäû Áàêûäà áèð ìÿñúèäèí áóúàüûíäà. Èíäè áèð äåéèí ýþðÿê,
àéà î âàõò úÿíàá Àõóíäîâ î ãÿäÿð äþâëÿò âÿ ùþðìÿò ãàçàíàðäû êè, èíäè
äîêòîðëóãäà ãàçàíûá, éàèíêè éîõ?
Èíñàô ñàùèáëÿðèíäÿí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áóíó áèðúÿ úÿíàá
Àõóíäîâäàí ñîðóøñóíëàð.
***
Éåíÿ ýÿëäè òÿáèìèí äþðääÿí áèðè,
Àäûíû ãîéìóñàí ìîëëà âÿ ãàçû,
Äèâàðäàí àñûáñàí äöíáÿéè, ñàçû,
Íèéÿ äèíäèðèðñÿí áó áîøáîüàçû,
Ýþòöðñöí ãÿëÿìè, ñàòàøñûí ñÿíÿ?
229
ÌßÐÉßÌ ÕÀÍÛÌ
Èííà ëèëëàùè âÿ èííà èëåéùè ðàúèóí
Ìÿí “Èðøàä”ûí ñþçöíäÿí ÷ûõìûðàì: “Þëöëÿð áàðÿñèíäÿ éà ýÿðÿê
éàõøû äàíûøàñàí, éàèíêè ùå÷ øåé äàíûøìàéàñàí”. “Èðøàä”ûí ñþçöíÿ áàõûá, ìÿí ìÿðùóì Ãàôãàç øåéõöëèñëàìû áàðÿñèíäÿ ùå÷ áèð øåé äàíûøìûðàì âÿ áèð äÿ ùå÷ ñþçöì äÿõè ãàëìàéûá; ùÿð íÿ ñþçöì âàð èäè, þç ñàüëûüûíäà ìÿúìóÿìèçèí 22-úè íþìðÿñèíäÿ éàçûá ãóðòàðìûøàì.
Áÿëè, Àëëàù øåéõ úÿíàáëàðûíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ëàêèí áóðàñûíû ëàçûìäûð óíóòìàìàã êè, þëöíöí áàðÿñèíäÿ éàõøû äàíûøìàã âÿ éàèíêè ùå÷ çàä
äàíûøìàìàã ãÿäèì ëàòûíëàðûí àäÿòèäèð, àììà ìöñÿëìàíëàðà ýÿëÿíäÿ
áèç áóíó ýþðöðöê êè, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ î ãÿäÿð êè, þëöëÿð áàðÿñèíäÿ
áèùþðìÿò ñþçëÿð ñþéëÿíèð, – ùå÷ äèðèëÿð áàðÿñèíäÿ ñþéëÿíìèð.
Èíäè, ìÿñÿëÿí, áåëÿ òóòàã êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí ýöíëÿðèí áèð ýöíö
äöøäö âÿôàò åòäè; ÷öíêè ÿúÿëäèð, ýÿëäè éåòèøäè, éåòèøäè. Ýþðÿê èíäè áèð
íÿôÿð àäàì ÷ûõàúàã êè, “Èðøàä”ûí íÿñèùÿòèíÿ ÿìÿë åëÿñèí? Àé òþâáÿ!
Âàëëàù, ìÿíèì éÿãèíèìäèð êè, áó õÿáÿðè åøèäÿí äåéÿúÿê: “Ëÿíÿò!”.
Ìèí ëÿíÿò Îðäóáàä ãûðìûçû ñàããàëëàðû òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿúÿê, èêè ìèí ëÿíÿò
Ýÿíúÿ ìöúòÿùèäëÿðè òÿðÿôèíäÿí, ö÷ ìèí ëÿíÿò Áàêû ãî÷óëàðû òÿðÿôèíäÿí,
äþðä ìèí ëÿíÿò Íàõ÷ûâàí ùàúûëàðû âÿ Ãàðàáàü áÿéëÿðè òÿðÿôèíäÿí âÿ
ìèí-ìèí ëÿíÿò òÿçÿ ñåéèäëÿð, ìöòðöáëÿð, Èðàí âÿ Îñìàíëû ìÿìóðëàðû
òÿðÿôèíäÿí òþêöëÿúÿê.
Ãÿðÿç, áóíëàð ãàëñûí êÿíàðäà. Àëëàù úÿìè þëÿíëÿðÿ ðÿùìÿò åëÿñèí!
Èíäè ýÿëÿê áèð ãÿäÿð äÿ Áàêû ãûç ìÿêòÿáèíèí ìöäèðÿñè Ìÿðéÿì
õàíûìäàí ñþùáÿò åëÿéÿê.
***
ßùâàëàò áó ãÿðàð èëÿäèð:
Ìÿðùóì øåéõ úÿíàáëàðûíûí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ Ìÿðéÿì õàíûì
ýþòöðöá èäàðåéè-ðóùàíèééÿéÿ áó ìÿçìóíäà áèð òåëåãðàô ýþíäÿðèá:
“Ãÿìýèí îëäóã. Ýþç éàøû òþêöðöê. Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíèí ùöãóãóíó ìöùàôèçÿò åäÿí ìÿðùóì àòàìûçà. Èìçà: Ìÿðéÿì
õàíûì Ñóëêåâè÷”.
Ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿì. Îõóúóëàðûìäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè,
ìÿíèì øÿêëèìÿ éàõøû íÿçÿð ñàëñûíëàð. Ìÿí äåéèðÿì êè, éàëàí äàíûøìàã
230
íÿ ìÿíèì ÿáàìà âÿ ÿñàìà éàðàøûð, íÿ áàøìàãëàðûìà âÿ ñàããàëûìà.
Ìÿí éàëàí äàíûøìàíàì.
Ìÿðéÿì õàíûì ìöñÿëìàí þâðÿòèäèð âÿ ðóñ àðâàäëàðû êèìè ùÿð
éàíäà âÿ ùÿð ìÿúëèñäÿ öçöà÷ûã ýÿçÿð âÿ áàêûëû ãàðäàøëàðûì áóíó éàõøû
áèëèð. Ìÿðéÿì õàíûì ìÿðùóì øåéõ úÿíàáëàðû èëÿ, ñþç éîõ, íå÷ÿ
äÿôÿëÿðëÿ ýþðöøöá âÿ äàíûøûá.
Èíñàíäà àüûë âàð. Àëëàùû ùå÷ êÿñ ýþçö èëÿ ýþðìÿéèá; àììà àüëûí
ýöúö èëÿ èíñàí äåéèð êè, éåðèí âÿ ýþéöí ýÿðÿê áèð ñàùèáè îëà. Àüûë áåëÿ
êÿñèð êè, íÿ øåéõ ùÿçðÿòëÿðè Ìÿðéÿì õàíûìûí ðÿôòàðûíû õîøëàéà áèëÿðäè
âÿ íÿ Ìÿðéÿì õàíûì áàòèíäÿ ìÿðùóì øåéõäÿí ðàçû îëà áèëÿðäè. Âÿ ñÿáÿáè äÿ áóäóð êè, íÿ øåéõ úÿíàáëàðû ìöñÿëìàí þâðÿòèíèí öçöà÷ûã ýÿçìÿéèíè ãÿáóë åäÿðäè âÿ íÿ Ìÿðéÿì õàíûì øåéõèí ñþçöíÿ áàõûá, öçöíö
þðòÿðäè. Áèç 20-úè íþìðÿäÿ éàçàíäà êè, áèçèì êèøèëÿðèìèç þç êÿáèíëè
þâðÿòëÿðèíè åâäÿ ãîéóá, ýåäèðëÿð ìöòðöááàçëûüà âÿ óøàãáàçëûüà ãóðøàíûðëàð – äöíéàíûí ùÿð áèð òÿðÿôèíäÿí ìöñÿëìàíëàð òþêöëäöëÿð öñòöìöçÿ
âÿ áàøëàäûëàð áèçè òÿêôèð åëÿìÿéÿ âÿ ìÿðùóì øåéõ ìÿúìóÿìèçè áàüëàòäû. Ìÿýÿð Ìÿðéÿì õàíûì áóíó áèëìèð? Áÿñ îíäà Ìÿðéÿì õàíûì
ùàðàäà èäè? Ìÿýÿð îíäà òåëåãðàô ñèìëÿðè ãûðûëìûøäû? Òåëåãðàôû ùÿëÿ îíà
áàüûøëàäûã; íÿ ñÿáÿáÿ áèð ïàð÷à êàüûç éàçûá, áèçÿ ýþíäÿðìÿäè âÿ
äåìÿäè êè, “ñàü îë, åé Ìîëëà Íÿñðÿääèí êè, ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíèí
ùöãóãóíó ìöùàôèçÿò åëÿéèðñÿí?”.
Áÿñ èíäè áó íÿ òåëåãðàìäûð êè, Ìÿðéÿì õàíûì øåéõèí âÿôàòû
áàðÿñèíäÿ ýþíäÿðèá? Íÿ âàõò ìÿðùóì øåéõ “ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíèí
ùöãóãóíó ìöùàôèçÿò åòäè?”. Áÿñ íèéÿ áèç áóíó áèëìèðèê? Âÿ øåéõöëèñëàì ùàðà, ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíèí ùöãóãó ùàðà?
Áÿëêÿ äÿ, äîüðóäàí, ìÿðùóì øåéõëÿ Ìÿðéÿì õàíûìûí ìàáåéíèíäÿ* ùöãóã ÿùâàëàòû îëóá; àììà áóíó áèç áèëìèðèê. Îëìóø äà îëñà,
ýÿðÿê ýèçëè îëà âÿ áÿëêÿ äÿ áàêûëûëàð áèëèð, àììà áèç áóíó áèëìèðèê. Îëìóø äà îëñà, ýÿðÿê ýèçëè îëà âÿ áÿëêÿ äÿ áàêûëûëàð áèëèð, àììà áèç áóíó
áèëìèðèê. Áÿëêÿ Ìÿðéÿì õàíûì çàðàôàòíàí éàçûð êè, ìÿðùóì øåéõ
“þâðÿòëÿðèí ùöãóãóíó ìöùàôèçÿò åäèá?”.
Àé Ìÿðéÿì õàíûì! Ñÿíè ýþðöì ãûç øêîëàñûíäà îõóéàí áàëàúà
ãûçëàðûí àùö íàëÿñè òóòñóí, íåúÿ êè, êå÷ÿí èë ìÿêòÿáõàíàíûí îäóíëàðûíû
ýèçëÿéèá éàíäûðìàäûí êè, Òàüûéåâèí ïóëó ãóðòàðìàñûí âÿ áàëàúà éåòèìÿëÿðè ñîéóãäàí ãûðäûí.
_________
* Àðàñûíäà
231
Àììà êå÷ÿí êå÷äè. Âàëëàù, éàçìûøàì Äÿìäÿìÿêèéÿ êè, áó ãûø
ùÿð ýöí ýÿëñèí øêîëàéà áàõñûí: îòàãëàð ñîéóã îëàí êèìè øÿêëèíè ÷ÿêÿúÿéÿì êè, úÿìè ìöñÿëìàíëàð ñÿíè öçöà÷ûã âÿ ðóñ ïàëòàðûíäà ýþðöá,
ñÿíÿ ãàðüûø åëÿñèíëÿð.
Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç. Ñÿíèí íàìÿùðÿì äîñòóí.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2äåêàáð 1907, ¹45
ÁßÃÀÖÑ-ÑßËÒßÍß*
Ìàð ìàð ìèçÿíÿä, ýöðçÿ ìàð ìèçÿíÿä**
Ýåíÿ êå÷ÿí ýöíëÿð éàäûì äöøäö. Ìÿùÿëëÿìèçäÿ õÿáÿð ÷ûõàðäû êè,
áàçàðäà èëàí îéíàäûðëàð. Ãà÷àðäûã òàìàøà åëÿìÿéÿ âÿ ýþðÿðäèê êè, ùàúûëàð âÿ êÿðáÿëàéûëàð úÿì îëóá äîëóøóáëàð áèð êèøèíèí áàøûíà. Áó êèøè
ãóòóëàðû äöçöá îðòàëûüà âÿ áèð ãóòóíóí àüçûíû à÷ûð âÿ áèð çîðáà èëàíû ãóòóíóí è÷èíäÿí ÷ûçàðäûá àòûð ìåéäàíà âÿ öçöíö úàìààòà òóòóá äåéèð:
“ùÿëÿ áó áàëàñûíûí áàëàñûäû”.
Èíäè ùàìàí ñþçëÿð éàäûìà äöøÿíäÿ ìÿíèì õÿéàëûì ýåäèð Ìèñðÿ âÿ
îðàäà Èðàí êîíñóëóíóí íàéèáè Ìÿùÿììÿä Íàéèá éàäûìà äöøöð. Âÿ
Ìÿùÿììÿä Íàéèá Ìèñèð òîðïàüûíäà ñàäÿäèë âÿ áè÷àðÿ Èðàí ðÿèééÿòèíèí
áàøûíà ýÿòèðäèéè çöëìëÿð éàäûìà äöøÿíäÿ ùàìàí èëàí îéíàäàíûí ñþçëÿðè
éàäûìà äöøöð, “ùÿëÿ áó áàëàñûíûí áàëàñûäû”.
Éàõøû éàäûìà ýÿëèð êè, ÿââÿëèíúè èëàíäàí ñîíðà èëàíîéíàäàí ãóòóëàðûí è÷èíäÿí äÿõè áèð çîðáà èëàí ÷ûõàðäûá àòàðäû ìåéäàíà âÿ ýåíÿ äåéÿðäè: “ùÿëÿ áó áàëàñûäû”. Ùÿãèãÿò, èëàí, íÿ èëàí! Äîüðóäàí, ÿæäàùà
êèìè áèð øåé èäè, àììà “ùÿëÿ áàëàñû èäè”.
Áóíó äà éàäûìà ñàëàíäà Ìèñèðäÿ Èðàíûí ýåíåðàë êîíñóëó âÿ ßðôÿöääþâëÿíèí ãàðäàøû Ìèðçÿ ßëÿñýÿð õàí Áÿãàöø-øåéòÿíÿ éàäûìà
äöøöð âÿ áó úÿíàáûí Ìèñèðäÿ ñöêóíÿò åäÿí äèëñèç-àüûçñûç Èðàí ðÿèééÿòèíèí ìàë âÿ íàìóñóíà ãàðÿò åòìÿéè éàäûìà äöøöð âÿ úÿíàá Áÿãàöøøåéòÿíÿ éàäûìà äöøÿíäÿ ùàìàí èëàí îéíàäàíûí ñþçëÿðè éàäûìà äöøöð:
“ùÿëÿ áó áàëàñûäû”.
__________
* Ñÿëòÿíÿòèí áàãèëèéè, ÿáÿäèëèéè
** Èëàí èëàíû âóðóð, ýöðçÿ èëàíû âóðóð
232
Éàäûìäàäûð êè, ñîíðà èëàí÷û ÿëèíè óçàäàðäû âÿ ãóòóíóí è÷èíäÿí äÿõè
äÿ ÿæäàùà êèìè áèð ùåéáÿòëè èëàíû ÷ûõàðûá àòàðäû ìåéäàíà âÿ àâàç èëÿ
îõóðäó:
“Ìàð ìàð ìèçÿíÿä, ýöðçÿ ìàð ìèçÿíÿä”. Îíäà äÿõè áèç ãîðõóá
ãà÷àðäûã.
Áóíó äà éàäûìà ñàëàíäà, ìÿñÿëÿí, ßðôÿöääþâëÿ éàäûìà äöøöð,
Ìèðçÿ ßëÿñýÿð õàí éàäûìà äöøöð, éÿíè âÿçèðè-ÿçÿìè-ñàáèãè-Èðàí. Ùàìàí Ìèðçÿ ßëÿñýÿð õàí êè, ñàëÿø íÿçäèê áåïÿíúàù ïÿíú, ÿììà úÿâàí,
ìÿëÿêñÿñ ìÿñëÿêè-õóëèãàí, ìèñëè-Ïðóøêåâè÷ âÿ Êðóøåâàí, áèäèí âÿ áèèìàí, ñèìàéÿø ñÿùìàíàê, ÿáðóéÿø âÿ ãÿëáÿø ñèéàù, ïöðìóé, ñèòÿìúóé,
øÿá òà ñöáù ñÿäàéè-òàð, áèãåéðÿò, áèíàìóñ, áèàð, ëîòèéàí ùÿìÿ âàáÿñòåéè-ó, ìöòðèáàí ùÿìÿ äÿñòåéè – ó. Àëëàù îíóí åâèíè éûõñûí, âÿññàëàì!
Áàøàüðûñû îëäó.
Äÿëè
ÑÀËÀÌ-ÌßËÅÉÊ
Àõóíä äàäàø, ãóëëóüóíóçäàí êè, ìöðÿõõÿñ îëäóì ýÿëäèì Èðÿâàíà,
îðàäà úÿíàá ãàçè ìÿúëèñèíäÿ ñèçèí òÿêôèðèíèçÿ ùþêìè-ãÿòè âåðäèê. Îðàäàí ýÿëäèê Çöíóçà. Î àëòû èëäÿ çèéàðÿòëÿðèíäÿí ìÿùðóì îëäóüóìóçà,
ïèðëÿðè çèéàðÿò åëÿäèê. Àììà Àõóíä äàäàø, Çöíóç ÿùëè áèð èø ýþðäöëÿð
êè, ùå÷ ìöñÿëìàí÷ûëûüà éàðàøìàç. Äå íÿ åëÿäèëÿð: úÿì îëäóëàð ìÿúñèäÿ. Úÿìèÿí þâðÿò âÿ êèøè àíä è÷èá þâðÿò ëèáàñûíû áèëìÿððÿ ÿâÿç åëÿäèëÿð, éÿíè äåìÿê îëàð êè, ùàìàí ýöíö 100 òîï ÷èò ñàòûëûá àëûíäû òÿçÿ
óçóí øàëâàðëûã. Àììà… Ùåéèô êè, 100 òîïóí ùàìûñû óðóñ ÷èòè îëäó, ùå÷
áèð ãàðûø äà Èðàí ÷èòè ñàòûëìàäû!!! Áèð äÿ öìóìÿí àíä è÷äèëÿð êè, áóíäàí
ñîíðà âÿòÿí áåçèíäÿí êÿôÿí àëñûíëàð, äÿõè ôèðÿíý ìàëû èøëÿòìÿñèíëÿð âÿ
ïèðëÿðÿ äÿ äÿõè âèäà åòñèíëÿð âÿ óðóñ ãÿíäèíäÿí Èìàì Ùöñåéí åùñàíû
âåðìÿñèíëÿð. Î ãÿíäëÿðèí ïóëóíäàí öñóëè-ãÿäèì ìÿêòÿá à÷ñûíëàð. Ãÿðÿç êè, ñàü îëñóí Çöíóç. Îðàäàí ýÿëäèê Ìÿðÿíäÿ, áÿëè, ýÿëäèê Ìÿðÿíäÿ, åëÿ êè, ýÿëäèê éåòèøäèê Ìÿðÿíäÿ, áàçàðà ýèðìÿìèøäÿí ãàáàã øÿùÿðÿ
áèð ýöíëöê éîë ãàëûðäû, éÿíè Ìÿðÿíääÿí ÿúÿá âÿ òÿêÿááöð, ãÿôëÿò,
ìÿñòëèê, ïèéàíëûã, ñöñòëöê, íÿìíÿìÿíÿëèê èíñàíèééÿòäÿí ñàâàé ùÿð
çàäëûã èéèñè, öôóíÿòè ãàëõûá Úóëôàäà áèçè ÷àëäû, áåëÿ êè, áèç äÿ àç ãàëäûã
Ìÿðÿíäèí áÿçè àüàéàíëàðû êèìè îëàã. Åëÿ êè áàçàðà ýèðäèê, ÿñëè ìöñÿëìàí èéè: òèðéÿê âÿ øèðÿ âÿ Àüà Ùÿììàäûí äàìàäûíûí àáúó øÿðàá ñàí233
äûãëàðûíû ñûíûá âÿ äàüûëìàã èéè áèçè åëÿ âóðäó, àç ãàëäûã éà Àüà Ùÿììàä îëàã, éà äà äàìàäû. Äåäèê, øÿùÿðäÿ úàðêåøëÿð úàð ÷ÿêäèëÿð êè, éûüûëûí ìÿñúèäÿ, íàüûë äåéÿúÿéèê. Õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð êè, áèð íÿôÿð ñåéèä úÿíàá Úÿôÿð êÿççàáûí ëàï þç îüëó ñÿùèùíÿñÿá âÿ áèð äÿ áèð íÿôÿð Ñÿôôåéí
øåéõëÿðèíäÿí úÿíàá ùèìàðöë-ìÿøàéèõ Ùàúû Øåéõ Ùÿñÿí àüà ùàìàí
Áèíàìöñöë-ñàäàò àüàéà ìöâàôèãÿò åäèá õàëãà äåéèðëÿð êè: áàáà, ÷ûõûí
ýåäèí èøöçÿ, áóëàð ÿíúöìÿí àäàìëàðûäûð, ÿíúöìÿíè äÿ êè, ÿëùÿìäöëèëëàù, ðóñ êàçàêëàðû ýÿòäè, áó ýöí- ñàáàù äàüûäàðëàð, éàõàí ãóðòàðàð.
Äÿëè
ÞËÖËßÐ
Ãàáàãúà áèð íå÷ÿ ñþç
Áó ìÿãàëÿäÿ áèç áèð ïàðà àúû ñþçëÿð äàíûøìàã èñòÿéèðèê; àììà
ýÿðÿê äàíûøìàéàéäûã. Îíäàí þòðö êè, áèð éàíäàí àáóíÿ åëàíû éàçûðûã êè,
áèçèì æóðíàëûìûçà òÿçÿ èë ö÷öí àáóíÿ îëñóíëàð âÿ áèçÿ ïóë ýþíäÿðñèíëÿð,
áèð éàíäàí äà áàøëàìûøûã ìöñÿëìàíëàðà ñàòàøìàüà. Ñþç éîõ, ùå÷ áèð
ìîëëà áåëÿ åëÿìÿç êè, áèç åëÿéèðèê. Ìÿñÿëÿí, ãàéäàéà âÿ àäÿòÿ áàõñàã,
ýÿðÿê àáóíÿ åëàíûíûí àëòûíäà áèç áåëÿ áèð äóà åëÿéÿéäèê:
“Àé áèçÿ áåøúÿ ìàíàò àáóíÿ ïóëó ýþíäÿðÿí, Àëëàù ýþðöì ñÿíè
éåðèí âÿ ýþéöí áÿëàñûíäàí ùèôç åëÿñèí! Àìèí – äåéÿí äèë ëàë îëìàñûí.
Àìèí, éà ðÿááöë-àëÿìèí!”
Ùÿëÿ ìîëëàëàðû ãîéàã êÿíàðà. Ùÿòòà éàçû÷ûëàðûìûçäàí, ýþðöðñÿí êè,
áèð ïàðàñû åëÿ éàüëû äèëëÿð âÿ ñþçëÿðëÿ úàìààòà éàðàíûð êè, ùå÷ ìÿðñèéÿõàíëàð äà î ñþçëÿðè áàúàðìàçëàð. Áèð ïàðà àäàìëàð ãÿëÿìè ÿëëÿðèíÿ àëàí
êèìè éàëàíäàí áàøëàéûð: “Àé ìÿíèì éàõøû ìèëëÿòèì! Ãàäàí àëûì, àé
ìÿíèì ìèëëÿòèì! Íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, – ùàçûðàì ñÿíÿ úàíûìû ôÿäà
åäÿì, àé ìÿíèì ýþçÿë ìèëëÿòèì! Àé ìèëëÿòëÿðèí ïàäøàùû ìèëëÿòèì!..”
***
Àììà, âàëëàù, Ìîëëà Íÿñðÿääèí éàëàí äàíûøà áèëìÿç; áèç äåéèðèê
êè, áåëÿ ìèëëÿòè áèç úàíö-äèëäÿí èñòÿéÿ áèëìÿðèê (áÿëêÿ è÷èíäÿ áèð-èêè
éàõøûñû òàïûëà).
234
Áèç áåëÿ äåéèðèê êè: áèð ìèëëÿò êè, ìöñÿëìàí ãÿáðèñòàíûíûí éàíûíäàí
êå÷ÿíäÿ ýþðÿ êè, áèð þçýÿ ìèëëÿò ìöñÿëìàí þëöëÿðèíèí ñöìöêëÿðèíè ÷ûõàðäûá, òóëëàéûð êÿíàðà âÿ þç þëöñöíö îíóí éåðèíäÿ äÿôí åäèð, – áèç áåëÿ
ìèëëÿòè èñòÿéÿ áèëìÿðèê.
***
ßùâàëàòû áàøäàí áàøëàéàã.
Êå÷ÿí âàõòëàðäà Áàêûäà áèð êþùíÿ ãÿáðèñòàí âàð èäè. Ùþêóìÿò ìöñÿëìàíëàðà òÿêëèô åëÿäè êè, áó ãÿáðèñòàíûí ÿòðàôûíà áèð ùàñàð ÷ÿêñèíëÿð êè,
èòëÿð ýÿëèá, îðàäà ìÿøüóëèééÿò åëÿìÿñèíëÿð. Ìöñÿëìàí úàìààòû ùþêóìÿòÿ ÿðèçÿ éàçûá úàâàá âåðäè êè, “áèçèì èíäè áåëÿ èøëÿðÿ âàõòûìûç éîõäóð; îíäàí þòðö êè, áèç èíäè ìÿøüóëóã… ìöòðöááàçëûüà, ëîòó âÿ ãî÷óáàçëûüà âÿ ìîëëàëàðûìûç äà òèúàðÿòÿ ìÿøüóëäóðëàð…”
Ñîíðà Òàüûéåâ ãàáàüà äöøöá, ãÿáðèñòàíû ùàñàðëàäû; àììà ìöñÿëìàí úàìààòûíà Òàüûéåâèí ùÿðÿêÿòè õîø ýÿëìÿäè; ÷öíêè õàëã åëÿ ýöìàí
åëÿäè êè, Òàüûéåâèí ôèêðè àõûðäà ãÿáðèñòàíëûüû ñàùèáëÿíìÿêäèð. Ìöñÿëìàíëàð âóðäóëàð ùàñàðû äàüûòäûëàð. Ñîíðà äà ùþêóìÿò áàõûá ýþðäö êè,
ìöñÿëìàíëàð èñòÿìèðëÿð þç ãÿáðèñòàíëûãëàðûíà ñàùèá äóðñóíëàð. Ùþêóìÿò áèð àç áàõäû, áàõäû, áàõäû âÿ þç-þçöíÿ äåäè êè, “âàëëàù, áóðà éàõøû
éåðäèð âÿ áó éåð ìöñÿëìàíà äà ëàçûì äåéèë”.
Ýþðöì íÿ äåéÿúÿêäèì?..
Ìÿí äåéèðÿì êè, Áàêûíûí ãàçûñû èíäè áó ñààò ýöíäÿ áèð äÿôÿ ôàéòîíà
ÿéëÿøèá, ùàìàí ãÿáðèñòàíëûüûí êÿíàðûíäà î òÿðÿôÿ âÿ áó òÿðÿôÿ êå÷ÿíäÿ
ýþðöð êè, ìöñÿëìàí þëöëÿðèíèí ñöìöêëÿðèíè ãàçûá, òóëëàéûðëàð êÿíàðà.
Úÿíàá ãàçû ñöìöêëÿðÿ áàõûá, áèð ñþç äåìèð; àììà éàçûã ñöìöêëÿð ùÿð
äÿôÿ úÿíàá ãàçûíû ýþðÿíäÿ äèëÿ ýÿëèá äåéèðëÿð: “Áàõ, áóäóð áèçèì äèðè
ãàðäàøëàðûìûçà íèúàò ïàéëàéàí, áóäóð áèçèì ãàðäàøëàðûí áàøûíûí ñàùèáè.
***
Âÿòÿíè èñòÿìÿê òÿáèè áèð øåéäèð. Âÿòÿí äÿ èáàðÿòäèð âÿòÿíäàøëàðäàí,
éÿíè èíñàíûí þç ìèëëÿòèíäÿí. Áèð àäàì èñòÿéèð ìèëëÿòèíè èñòÿñèí, àììà
ñàáàù âÿòÿíäàøëàðûíû êö÷ÿäÿ ýþðÿí êèìè èêðàù åëÿéèð. Î áèðè ýöí éåíÿ
èñòÿéèð ìÿùÿááÿò åëÿñèí, àììà î áèðè ýöíö éåíÿ èéðÿíèð. Âÿ èéðÿíìÿê
÷îõ àñàíäûð.
235
ÔßÐÐÓÕ ÁßÉ ÂßÇÈÐÎÂ
Îõóúóëàðûìûçà ìÿëóìäóð êè, íåìåñ òàúèðëÿðèíäÿí Ôîðéåð àäûíäà áèð
íÿôÿð àäàì íîéàáð àéûíûí 27-ñèíäÿ Ýÿíúÿäÿ ðóùàíè ìÿäðÿñÿñèíäÿ áåø
éöç ìàíàò åùñàí åëÿéèá âÿ òÿëÿáÿëÿðÿ äåéèá: “Ìÿí ÷îõ øàäàì êè,
ñèçëÿðè åëì äàëûíúà ýåäÿí ýþðöðÿì. Îõóéóí, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð,
îõóéóí”.
***
Èíñàôäàí óçàã îëàð êè, áèç áó áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äàíûøìàéàã.
Áÿëè, ýöíëÿð äîëàíàð, èëëÿð ýÿëèá êå÷ÿð âÿ áèçäÿí ñîíðà ýÿëÿíëÿð
ôîðéåðëÿðèí äÿ åùñàíëàðûíû éàäà ñàëàðëàð, áèçèì òÿëèì àëìûø íàããà áàëûãëàðûìûçûí äà ðÿôòàðûíû éàäà ñàëàðëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí êþùíÿëìèø âÿ
ãàò éåìèø íöñõÿëÿðèíè òàïûá îõóéàðëàð âÿ îõóéàíäàí ñîíðà áó úöð
äåéÿðëÿð: “Àð îëñóí ñÿíÿ, àé ðÿùìÿòëèê Ìîëëà êè, éàçäûí, éàçäûí, éàçäûí, ùÿð éàíäàí éàçäûí; àâàì êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäèëÿðäÿí éàçäûí, íàäàí âÿ áè÷àðÿ ìîëëàëàðäàí éàçäûí, òÿðáèéÿñèç ìÿìóðëàðäàí éàçäûí, àììà áèçèì èíæåíåðëÿðÿ ýÿëÿíäÿ îíëàðà íàùàã éåðÿ òÿðÿô ñàõëàäûí âÿ
îíëàðûí ìèëëÿòÿ îëàí äöøìÿí÷èëèéèíè âÿ õÿéàíÿòèíè ýèçëÿòäèí. Àð îëñóí
ñÿíÿ, àé ðÿùìÿòëèê Ìîëëà Íÿñðÿääèí êè, éàçäûí, ñàòàøäûí, äîëàøäûí, ùàìûéà òîõóíäóí, ùàìûíûí öñòöíÿ ýöëäöí âÿ ùÿòòà, àç-÷îõ åùñàíëàðû èëÿ
øþùÿðò òàïàí òàüûéåâëÿðèí äÿ àäûíû ÷ÿêäèí, àììà Ôÿððóõ áÿé êèìè èíòåëëèýåíò ìöëêÿäàðëàðûìûçû ýþðÿ-ýþðÿ âÿ áóíëàðûí àâàì úàìààòà ýþñòÿðäèéè ðÿôòàðû åøèäÿ-åøèäÿ áèðúÿ ñþç éàçìàäûí êè, ýÿëÿúÿê ö÷öí áèð éàäèýàð îëñóí”.
***
Ñþç ìöõòÿñÿð éàõøûäûð.
Èíæåíåð Ôÿððóõ áÿéèí Áàêûäà âÿ ãåéðè éåðäÿ ùÿð áèð äþâëÿòèíäÿí
ñàâàéû Ãàðàáàüäà éàðûì ìèëéîíëóã áèð êÿíäè âàð êè, àäûíà “Ùèíä àðõû”
äåéèðëÿð. Ñþç ìöõòÿñÿð ëàçûìäûð. Áó êÿíääÿ áèð áàëàúà ìÿêòÿá âàð.
Óøàãëàðûí áèð íå÷ÿñè éåðäÿ, ùÿñèð öñòöíäÿ âÿ áèð íå÷ÿñè ñûíûã òàõòà
öñòöíäÿ îòóðóá, äÿðñ îõóéóðëàð. Ìöÿëëèìèí ìÿâàúèáè áèð àé éåòèøÿð,
àììà àëòû àé éåòèøìÿç; ÷öíêè íÿ ùþêóìÿò âåðèð, íÿ úàìààò âåðèð. Ñþç
ýÿðÿê ìöõòÿñÿð îëñóí. Ùÿðäÿíáèð Ôÿððóõ áÿé ýÿëÿð êÿíäÿ. Éàçûã
236
ìöÿëëèì úûðûã-ìûðûã, àéàãéàëûí óøàãëàðû éûüûá, ðóñ ñàëäàòëàðû êèìè àïàðûá äöçÿð àüàíûí ãàïûñûíà âÿ Ôÿððóõ áÿé ÷ûõàí êèìè óøàãëàð ðóñ ñàëäàòëàðû òÿêè áèðäÿí áàø éåíäèðÿðëÿð. Ñîíðà ìöÿëëèì äèëÿí÷è êèìè ÿëèíè à÷àð
Ôÿððóõ áÿéèí ãàáàüûíà âÿ éàëâàðàð:
– Àìàí ýöíöäöð, àé àüà, áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí, áèçÿ áèð àç
êþìÿê åëÿ.
Áÿé ùèðñëè úàâàá âåðÿð:
– Ìÿí ìÿêòÿáÿ áèð ãÿïèê äÿ âåðìÿíÿì!
Ñþç ìöõòÿñÿð îëñà, äÿõè äÿ øèðèí äöøÿð.
Îëà áèëÿð êè, îõóúóëàðûìûçûí áèð ïàðàñû áåëÿ õÿéàë åëÿéÿ êè, Ôÿððóõ
áÿé ìÿùç õÿñèñëèêäÿí ìÿêòÿáÿ áèð ãÿïèê äÿ èñòÿìèð âåðñèí. Áèç þçöìöçö áîðúëó áèëèðèê êè, ãîéìàéàã ùå÷ êÿñ áåëÿ õÿéàë åòñèí.
Áóðàäà áèð ìÿòëÿá âàð.
Áèð àç ìöõòÿñÿð äàíûøàã: áèð ýöí Ôÿððóõ áÿéèí âàëèäÿñè* îòóðìóø
èìèø êÿíääÿ àêîøêàíûí ãàáàüûíäà. Éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà, áóðíó ôûðòûãëû, úûíäûð-ìûíäûð ìÿêòÿá óøàãëàðû êå÷ÿíäÿ õàíûìà áàø éåíäèðìÿéèáëÿð.
Õàíûì Ôÿððóõ áÿéÿ øèêàéÿò åëÿéèá êè, “áó öøàãëàð áèð àç äà îõóñàëàð,
äÿõè áèçÿ ãóë êèìè èòàÿò åëÿìÿéÿúÿêëÿð”. Àøêàð øåéäèð êè, Ôÿððóõ áÿé
çåùèíëè àäàìäûð âÿ äîüðóäàí äà, áèëèð êè, ÿýÿð êÿíäëèëÿð îõóñàëàð,
ýþçëÿðè à÷ûëàúàã âÿ ýþçëÿðè à÷ûëàíäàí ñîíðà èøëÿð áèð àç þçýÿ úöð îëàúàã.
***
Ñþçöìöç àõûðà ÷àòûð. Àììà ñÿäàãÿòëÿ ÿðç åäèðèê êè, ÿýÿð áèç
Ôÿððóõ áÿéè õÿñèñ àäàì áèëñÿéäèê, ùå÷ áó ìÿãàëÿíè éàçìàçäûã; àììà
áóðàñû éàìàíäûð êè, õàíûìëàð áèð ìÿúëèñäÿ äþâëÿòëÿðèíäÿí âÿ
øþâêÿòëÿðèíäÿí ñþùáÿò ñàëàíäà ùÿìèøÿ áåëÿ áóéóðóðëàð:
– Áèçèì Ôÿððóõ Ïåòåðáóðãà ýåäÿíäÿ ýåúÿäÿ ÿëëè ìàíàò ìåùìàíõàíà êèðàéÿñè âåðÿð.
Ìÿùç áó ñþçëÿð áèçè äàíûøäûðûð.
Õöëàñÿ…
__________
* Àíàñû
237
ÎÉÓÍ-ÎÉÓÍÚÀÃ
Éîõ âàëëàù áåëÿ îëìàç! Àõû, éóõàðûäà Àëëàù âàð, àõûð äöíéàäà áèð
ùàãã-ùåñàá âàð, àõûð ùÿð áèð èøèí áèð ãàéäàñû âàð, éîõñà àäàì áàøûíà
äåéèë êè, ùÿð íÿ áèëèð åëÿ äÿ åëÿñèí.
Áèð èë áóíäàí ãàáàã ñèç ìÿíÿ êàüûç éàçûá éàëâàðäûíûç êè, àé Ìîëëà
Íÿñðÿääèí, ñÿí Àëëàù áèç ýÿíúÿëèëÿðÿ ñàòàøìà, áèç þçýÿ øÿùÿðëÿðèí
úàìààòû êèìè áèêàð îòóðìàìûøûã, áèç “Äðàìà úÿìèééÿòè” à÷ìûøûã,
áèçèì “Íÿøðè-ìààðèô”èìèç âàð, áèç “Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ” òèêìèøèê.
Ìÿí äÿ äèíìÿäèì, äåäèì “ãîé ùÿëÿ ýþðÿê àõûðû íÿ îëúàã”.
Ñîíðà åøèòäèì êè, èøëÿðèíèç áèð àç õàðàá êèìèäèð, ÷öíêè “Äðàìà úÿìèééÿòè” þç ìÿõñóñè èøëÿðèíè áîøëàéûá áàøëàäû ãèðàÿòõàíà à÷ìàüà. Ìÿí
î âÿäÿ èñòÿäèì ãÿëÿìè ýþòöðÿì ÿëèìÿ. Ñèç ýåíÿ ìÿíÿ éàçäûíûç êè,
“ñÿí Àëëàù àé Ìîëëà, ùÿëÿ áèð àç ñÿáð åëÿ, èøëÿð éàâàø-éàâàø äöçÿëÿð”.
Ìÿí äÿ äèíìÿäèì, äåäèì “ãîé ùÿëÿ ýþðÿê àõûðû íÿ îëàúàã”. Ñîíðà
åøèòäèì êè, “Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ”íèçèí. “Íÿøðè-ìààðèô”èíèçèí âÿ
“Äðàìà úÿìèééÿò”èíèçèí ñàíäûãëàðûíäà ñè÷àíëàð îéíàéûð. Áóíó åøèäÿíäÿ ýåíÿ èñòÿäèì äèëëÿíÿì. Ñèç ýåíÿ ìÿíÿ êàüûç éàçäûíûç êè, “àé Ìîëëà,
ñÿí Àëëàù ùÿëÿ ñÿáð åëÿ, Àëëàù êÿðèìäè, èøëÿð éàâàø-éàâàø äöçÿëÿð. Äîüðóäóð, úÿìèééÿòëÿðèìèçèí ö÷öíöí äÿ áèð ÷öðöê ãÿïèéè éîõäóð, àììà
àé Ìîëëà, âàëëàù úàìààòûìûç êàñûáäû, éîõñà ñÿí áèçèì Ýÿíúÿ ìöñÿëìàíëàðûíû î ãÿäÿð äÿ ùÿìèééÿòñèç âÿ áèàð ùåñàá åëÿìÿ, âàëëàù ïóëëàðû
éîõäó, éîõà äà ÷àðÿ éîõäó”.
Ìÿí äèíìÿäèì, ÷öíêè äîüðóäàí äà, éîõà ùå÷ áèð ÷àðÿ éîõäóð. Âÿ
äåäèì êè, ãîé ùÿëÿ ýþðÿê àõûðû íÿ îëúàã.
Ùÿð÷ÿíä î âÿäÿ ìÿíÿ áèð ïàðà øåéòàí àäàìëàð ÿëàëòûíäàí éàçûá
õÿáÿð âåðäèëÿð êè, “à Ìîëëà, îëìàéà-îëìàéà áèçèì ýÿíúÿëèëÿðè êàñûá âÿ
ïóëñóç ùåñàá åéëÿéÿñÿí, ÷öíêè áèçèì øÿùÿðäÿ Ùàúû Ìÿùÿììÿä Ùöñåéíÿëè îüëó êèìè, Ùàúû Áàüûð, Ùàúû ßëÿêáÿð êèìè äþâëÿòëè ùàúûëàð âàð,
àììà ìÿí ýåíÿ äèíìÿäèì âÿ ýþçëÿäèì êè, ýþðÿê àõûðû íÿ îëàúàã”.
***
Àììà ñîíðà íÿ ýþðäöì!!!
Ìÿí ýþðÿíè ùå÷ áèð êàôèð äÿ ýþðìÿñèí, éàçûãäû!
Èíäè ìÿí ýþðöðÿì êè, Ýÿíúÿ ìöñÿëìàíëàðû ùÿð ýåúÿ ýåäèðëÿð “ñèðê”
òàìàøàñûíà âÿ îðàäà ùÿð ýåúÿ éåääè-ñÿêêèç éöç ìàíàò ïóë õÿðúëÿéèðëÿð!
238
Ïÿñ áó íÿ èøäè? Ïÿñ íèéÿ úÿìèééÿò ñÿäðëÿðè äåéèðëÿð: “Úàìààòûìûç
êàñûáäûð, êèìäÿí ïóë èñòÿéÿê? “ Éîõ, âàëëàù, áóíëàð ùàìûñû çàðàôàòà îõøàéûð. ßýÿð êè ñèç äöç àäàìñûíûç, íèéÿ êå÷ÿí èë áó ãÿäÿð øþâã èëÿ
“ñèðê”ÿ ýåòìèðäèíèç? Éîõñà åëÿ áèëèðñèç êè, áóíóí ñÿáÿáèíè Ìîëëà áèëìèð? Èñòÿéèðñèíèç à÷ûì äåéèì!!! Àé ýþðöì î “ñèðê”äÿ îéíàéàí ñàðûñà÷ëû
óðóñ ãûçëàðû íàýÿùàí áÿëàéà äö÷àð îëñóíëàð! Îíëàðû ýþðöì éàìàí éàðà
÷ûõàðòñûíëàð.
Àíàëàðû îíëàðû äîüàí éåðäÿ ýþðöì áèð äàø äîüàéäû! Àé ýþðöì îíëàðû î ãàçàíäûãëàðû éöçëöêëÿð îíëàðà ùàðàì îëñóí, îíëàðûí áàøûíà äàø
äöøñöí, ýþðöì ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè éóõó éóõëàìàéûá ÿðëÿðèíè ýþçÿòëÿéÿí
ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíûí àùö-íàëÿñè ñèçè òóòñóí, àé ýàâóð ãûçëàðû!
***
Áóíëàð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ýåíÿ ýÿðÿê äöíéàäà áèð ùàãã-ùåñàá îëà
âÿ ùÿð áèð øåéèí ýÿðÿê áèð ãàéäàñû îëà.
Éîõñà âàëëàù áèçèì éàçäûãëàðûìûç äà çàðàôàòà îõøàéûð, ýÿíúÿëèëÿðèí
èøëÿðè äÿ çàðàôàòà îõøàéûð.
Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, áèçèì çàðàôàòûìûç þòöøöá êå÷ÿð. Àììà
ýÿíúÿëèëÿðèí çàðàôàòû þòöøöá êå÷ìÿç. Âàëëàù èøëÿð ýÿðÿê áåëÿ ãàëìàéà!
Ëàüëàüû
ÈÐÀÍ ÈØËßÐÈ
Áó ýöí Èðàíäàí ýÿëÿí ìÿêòóáëàðû îõóäóì âÿ ãÿçåòëÿðäÿ éàçûëàí
Èðàí ÿùâàëàòûíû ýþðäöì – äÿðèí ôèêðÿ ýåòäèì.
Þç êþíëöìäÿ áó ñààòà ãÿäÿð Èðàíûí âöãóàòûíû íÿçÿðèìÿ ýÿòèðèá
ôèêèðëÿøäèì, ôèêèðëÿøäèì êè, áèëÿì íÿ ñÿáÿáÿ Èðàí áó ùàëÿòÿ ÷àòäû.
×îõ ôèêèðäÿí ñîíðà áàøëàäûì ìÿêòóáëàðû à÷ûá îõóìàüà.
ßââÿëèíúè ìÿêòóá Áàêûäàí éàçûëìûøäû. Ìÿçìóíó áóäóð:
“Áó ýöí úÿìè Áàêûíûí ãî÷óáàøëàðû úÿì îëìóøäóëàð Ãàñûì áÿé
ìÿñúèäèíÿ êè, íàùàã ãàíëàðà áèð ÷àðÿ ãûëñûíëàð. Àüàëàðûí áèð-èêèñè
ìèíáÿðÿ ÷ûõûá ìÿðñèéÿ îõóäó âÿ úàìààò àüëàäû. Áèð-èêè àäàì äà íèòã
ñþéëÿäè êè, àäëàðû ãÿçåòäÿ îõóíñóí, ñîíðà äàüûëäûëàð âÿ èíøàëëàù áóíäàí
ñîíðà Áàêûäà àäàìäàí ñàâàéû áèð òîéóüóí äà áóðíó ãàíàìàéàúàã,
âÿññÿëàì”.
239
Ìÿêòóáó îõóéóá òîïëàäûì ñÿáÿòÿ, îíäàí þòðö êè, áóíóí Èðàíà äÿõëè
éîõäó.
Èêèíúè ìÿêòóá Òåùðàíäàíäûð âÿ ìÿêòóáó éàçàí áèçèì ùÿãèãè
äîñòóìóçäóð.
Ìÿêòóá ñàùèáè éàçûð: “Äö ÿíúöìÿíè-áöçöðý êè éåêè áåèñìè “ßíúöìÿíè-õèäìÿò”, äèýÿðè áåèñìè “ßíúöìÿíè-ôöòöââÿò” ÿçöìÿðà âÿ ÿéàí
äÿðùàë äÿð Òåùðàí òÿøêèë øöäÿ êè çàùèðÿí òÿðÿôäàðè ïèøðÿôò ìÿãàñèäèìÿøðóòÿ-òÿëÿáàíÿíä âÿ áàòèíÿí îí÷å êè äÿð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò äàðÿíä
ÿçõàòàáèéè – ìÿìëÿêÿò âÿ áÿðùÿìçÿäÿíè-þâçàè-ìÿúëèñ âÿ ùÿìäÿñòåéè
áàäöøìÿíàíè –âÿòÿíêóòàùè ìöôÿðìàéÿíä”.
Êàüûçû îõéóá ãîéäóì êÿíàðà, àììà ýåíÿ áèëìÿäèì êè, Èðàí íÿ
ñÿáÿáÿ áó ýöíÿ ãàëäû.
Ö÷öíúö ìÿêòóáó à÷äûì. Áó äà Áàòóìäàí ýÿëèá. Ìÿêòóáäà éàçûëûá
êè, Èðàí ùàúûëàðû äÿðéàíûí êÿíàðûíà äöçöëöá áèêàð÷ûëûãäàí äÿðéàéà äàø
àòûðëàð êè, ãîëëàðû à÷ûëñûí (ìÿêòóá ÷îõ óçóíäó, ýÿëÿí ùÿôòÿ áó áàðÿäÿ
äàíûøàðûã èíøàëëàù).
Àììà ýåíÿ áèëìÿäèì êè, íÿ ñÿáÿáÿ Èðàí áó ýöíëÿðÿ ãàëäû!
Äþðäöíúö ìÿêòóáó à÷äûì. Áó äà Íÿúÿôöë-ÿøðÿôäÿíäèð. Ìÿêòóáó
éàçàí áèð ñÿìèìè äîñòóìóçäóð êè, íå÷ÿ èëäè Íÿúÿôäÿ òèúàðÿòÿ ìÿøüóëäóð.
Ìÿêòóá ñàùèáè éàçûð:
“Áÿçè öëÿìàéè-Íÿúÿô âÿ Êÿðáÿëà ÿçãÿðàðè-ÿõáàðè-ñÿùèùÿ èìðóç
ìÿøüóëè-ðöøâÿýèðèôòÿí –ÿçäöâÿëè-ìöúàâèðÿ, ìÿõñóñÿí èíýèëèñ øöäÿÿíä
âÿ øÿáö ðóç áàèíýèëèñùà äÿð ìöøàâèðÿ âÿ õÿëâÿò ìèáàøÿíä”.
Áó ìÿêòóáó îõóéàíäàí ñîíðà äàéàíäûì âÿ ýåíÿ éàðûì ñààòà ãÿäÿð
ôèêèð åëÿäèì.
Áó ôèêèðäÿ èäèì, èðàíëû àøíàëàðûìäàí Ìèðçÿ ßáöëùÿñÿí àäëû áèð øÿõñ
çÿíýè ÷àëûá èñòÿäè ìÿíè ýþðñöí. Ãÿáóë åëÿäèì. Ãîíàã è÷ÿðè ýèðäè, îòóðäó
âÿ ìÿí Íÿúÿôäÿí ýÿëÿí êàüûçû îíà íèøàí âåðäèì. Ðÿôèãèì äåäè
éàëàíäû. Äåäèì íÿ ñÿáÿáÿ? Úàâàá âåðäè êè, Êÿðáÿëà âÿ Íÿúÿôöë-ÿøàðÿò
öëÿìàñûíäàí áåëÿ õÿéàíÿò áàø âåðÿ áèëìÿç. Äåäèì: Íèéÿ áàø âåðÿ
áèëìÿç? Úàâàá âåðäè êè, î úöð ìèëëÿòäóñò âÿ âÿòÿíïÿðÿñò öëÿìàëàð ùå÷
âàõò âÿòÿíÿ õÿéàíÿò åëÿéÿ áèëìÿçëÿð. Ñîðóøäóì êè, áÿðàäÿð, äöíéà
õÿëã îëóíàíäàí èíäèéÿäÿê ñÿíèí öëÿìàëàðûí âÿòÿí ìÿùÿááÿòëÿðèíè íÿ
âàõò âÿ íÿ èëÿ áöðóçÿ âåðèáäèðëÿð?
Ìèðçÿ ßáöëùÿñÿí úàâàá âåðäè êè, ùàìàí öëÿìàëàð ìèëëÿòèí âÿ
âÿòÿíèí òÿðÿããèñè éîëóíäà èíäèéÿäÿê íþâ-íþâ ïöðãèéìÿò êèòàáëàð
éàçûáëàð. Äåäèì, ìÿñÿëÿí. Äåäè: Ìÿñÿëÿí: êèòàáè-”Õàáíàìÿ”.
240
Ùàìàí ñààò ýåäèá êèòàá øêàôûíû à÷ûá “Õàáíàìÿ” êèòàáûíû ýÿòèðäèì
êè, ýþðöì, áÿëêÿ åëÿ äîüðóäàí äà, áó êèòàáû éàçàí ìèëëÿòèí âÿ âÿòÿíèí
òÿðÿããèñè éîëóíäà áó êèòàáû éàçûá. Êèòàáûí îðòàñûíäàí à÷äûì 34-úö
ñÿùèôÿéÿ ðàñò ýÿëäèì. Áèð éåðèíäÿí îõóäóì: “ßýÿð êÿñè ìóø äÿð õàá
áèíÿä, áåçèí áÿäêàð äö÷àð ýÿðäÿä âÿ ÿýÿð ìóøàíè-áöñéàí äÿð õàá
áèíÿä þìðè-áöñéàð éàáÿä”.
Äåäèì, ÿçèçèì, áóäóðìó ìèëëÿò âÿ âÿòÿí éîëóíäà éàçûëàí êèòàá?
Äåäè- Áÿëè. Äåäèì –×îõ ñàü îë, äÿõè ùàíñû áó úöð êèòàáëàðäàí âÿòÿí
éîëóíäà éàçûëûá?
Äåäè – Ìÿñÿëÿí, “Úàìåöä-äÿâàò”. Äåäèì – ×îõ ñàü îë, äÿõè? Äåäè –”Èõòèéàðàò”. Äåäèì – ×îõ ñàü îë, äÿõè? Äåäè – ”ßúàéèáöë-ìÿõëóãàò”. Äåäèì – ×îõ ñàü îë, äÿõè? Äåäè – ”Ôèëíàìÿ”. Äåäèì – Äÿõè?
Ðÿôèãèì áàøëàäû áó úöð êèòàáëàðäàí ýåíÿ áèð íå÷ÿñèíè ñàéìàüà.
Äåäèì – Äÿõè áÿñäè, èíäè áàøà äöøäöì.
***
Èíäè ìÿí ãàëäûì êè, íÿ ñÿáÿáÿ Èðàíûí ÿùâàëû áó éåðÿ ýÿëèá ÷àòûá.
Îõóúóëàðûìûçäàí ùÿð êÿñ èñòÿñÿ áó ìÿòëÿáè íåúÿ êè, ëàçûìäûð áàøà
äöøñöí, òÿâÿããÿ åäèðèê áó éóõàðûäà éàçûëàí êèòàáëàðû òàïñûí âÿ ÿââÿëèíúè ñÿùèôÿñèíÿ áàõñûí ýþðñöí áó êèòàáëàðû éàçàíëàð êèìäèð?
Áèð øåé éàäûìäàí àç ãàëäû ÷ûõñûí:
Éàçûã èðàíëûëàðûí þç äÿðäëÿðè ýóéà êè, þçëÿðèíÿ áÿñ äåéèë, áèð òÿðÿôäÿí äÿ áó ýÿíúÿëè Ìÿùÿììÿäîâëàð ãûð êèìè éàïûøûáëàð áè÷àðÿ èðàíëûëàðûí éàõàñûíäàí âÿ áèëìèðÿì êè, íÿ èñòÿéèðëÿð.
Àììà áóíäàí ñîíðà Ìÿùÿììÿäîâëàðûí êåôèäè ùà!
ÌßÑËßÊÈÌÈÇ
ßââÿëÿí, ùÿð êÿñ äåìÿñèí êè, ìÿí äöíéàäà àç áèëèðÿì. Çèðà êè, ùÿð
íÿ ãÿäÿð àç áèëñÿ, éåíÿ ùàìûäàí ÷îõ áèëèð.
Ñàíèéÿí, ÷àëûøûá-âóðóøìàã èëÿ, çÿùìÿò âÿ ìÿøÿããÿò èëÿ ùå÷ áèð
èøäÿ ãàáàüà ýåòìÿê îëìàç; ÷öíêè ùÿð èø þç ãàéäàñû èëÿ ýåäÿúÿê âÿ ùÿð
íÿ êè îëàúàã – åëÿ äÿ îëàúàã âÿ ùÿð íÿ êè îëìàéàúàã, – îëìàéàúàã.
Ñàëèñÿí, ùÿìèí òÿçÿ 1908-úè èëäÿ äÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” þç ìÿñëÿêèíäÿ äàâàì åäèá éàçàúàãäûð; éÿíè ùÿðäÿíáèð õàëãûí öñòÿ ýöëÿúÿê âÿ
ùÿðäÿí äÿ áèð õàëãû þç öñòöíÿ ýöëäöðÿúÿê.
241
Ðàáèÿí âÿ áóíäàí äà ÿëàâÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” êþùíÿ ñàéàãëà ùöððèééÿò âÿ ÿäàëÿò áàéäàüû àëòûíäà ÷àëûøûá, ùÿíàíûí ðÿâàúûíà ñÿé åäÿúÿê
âÿ äþðä àðâàä àëàíëàðûí àçàäëûüû éîëóíäà ùàãã ñþçö ìöçàéèãÿ åòìÿéèá,
ùàìàìäà ùÿúÿìÿò àëäûðìàüûí èíòèøàðûíà ÷àëûøàúàãäûð.
Âÿ õàìèñÿí, éåääè éàøà ÷àòìàìûø ãûç óøàüûíû ÿðÿ âåðìÿéè âÿ îí
èêè éàøà ÷àòìàìûø îüëàí óøàüûíû åâëÿíäèðìÿéè ðÿâà ýþðìÿéÿúÿêäèð.
Áèð áàëàúà íÿñèùÿò.
Ñþç éîõ, îõóúóëàðûìûçûí ùå÷ áèðèñè ðóñúà áèëìèð (àììà àäàì àäûíû
ùûããàíà-ùûããàíà éàçñà, ïèñ îëìàç) âÿ îëà áèëÿð êè, îõóúóëàðûìûçûí áèð
ïàðàñû úèáèíÿ áåø ìàíàò ãîéóá ýåäÿ ïî÷òà. Ïî÷ò ÷èíîâíèêè þç ýàâóð äèëèíäÿ ñîðóøàúàã êè, “øòî õî÷åø”; éÿíè íÿ èñòÿéèðñÿí? Îõóúóëàðûìûç
ìÿÿòòÿë ãàëûá áàõàúàã ÷èíîâíèêèí öçöíÿ âÿ áèëìÿéÿúÿê íÿ äåñèí.
Áèç áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðöê êè, äÿõè ÷èíîâíèêÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿê
ëàçûì äåéèë… Ìÿùç ëàçûìäûð ïóëó ãîéìàã ÷èíîâíèêèí ãàáàüûíà âÿ
áèðúÿ áóíó ðóñúà äåìÿê êè: “Òèôëèñ, Ìîëëà Íÿñðÿääèí ðàáàòàé”.
Äÿõè þçýÿ áèð äàíûøûã ëàçûì äåéèë. Âÿññàëàì.
ÈËÈÍ ÀÕÛÐÛ
1907-úè èë àõûðà ÷àòäû. Èíäè ëàçûìäûð êè, ùÿìèí èëèí ÿðçèíäÿ äöíéàäà
ùÿð áèð áþéöê èø êè, âàãå îëóá, ùàìûñûíû éàçàã êè, îõóúóëàðûìûç
áèëñèíëÿð.
Ùÿìèí 1907-úè èëèí ìöääÿòèíäÿ øþùðÿòëè âöãóàòûí ëàï øþùðÿòëèñè ðóñ
âÿ èíýèëèñ ÿùäíàìÿñèäèð. Äÿõè áóðàäà òÿôñèëàò ëàçûì äåéèë; ÷öíêè áó èø
ùàìûéà ìÿëóìäóð.
Ùÿìèí èëèí ìöääÿòèíäÿ Áàêûäà èàíÿ êîìèññèéàñû ÿìÿëÿ ýÿëèá âÿ
Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàü àúëàðûíà ãûðõ áåø ìèí ìàíàò ýþíäÿðèá (àììà
ãîðõóðàì èíàíìàéàëàð).
Òåùðàíäà ßçèçóëëàù õàí èáí-ÿë øÿùèä ðóñ ñÿôàðÿòõàíàñûíäà úöçèìÿëåéè-õÿëâÿò* îëóá âÿ ÷îõ ìÿâàúèáëÿð àëûá. Ö÷êèëñÿäÿ êàòàëèêîñ âÿ
Òèôëèñäÿ øåéõöëèñëàì âÿôàò åäèáëÿð. Íàõ÷ûâàíäà âÿ Øàìàõûäà äèðè ïèðëÿð
ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð âÿ ÷îõ êÿðàìÿòëÿð ýþñòÿðèáëÿð.
________________
* Ìÿõôè èøëÿð ìÿìóðó
242
Ïåòåðáóðãäà ö÷öíúö äóìà áàøëàíûá âÿ Øâåòèñéàíûí ïàäøàùû âÿôàò
åäèá. Áàêûäà ×îðíû ãîðîääà éåääè éàøûíäà ãûçëàð ÿðëÿðèíäÿí ãîðõóá,
äóàëûã îëóáëàð. Áèð ïàðàñûíà âàõòûíäà äóà éàçûëäû, øÿôà òàïäûëàð, áèð
ïàðàñû î äöíéàéà ýåòäè.
Àìåðèêà âÿ Éàïîí äàâà ýÿìèëÿðèíè ùàçûðëàéûðëàð (ýöìàí âàð êè,
äàâàéà ÷ûõñûíëàð).
Ãàçàõ ìàùàëûíäà Øûõëû êÿíäèíäÿ áèð íå÷ÿ åøøÿê éàéûí èñòèñèíÿ äþçìÿéèá, ýåäèá ýèðèáëÿð… (âàëëàù, éàçìàã äà îëìóð êè, ùàðà ýèðèáëÿð!).
ßíçÿëèäÿ ìèëëÿò éîëóíäà ÷àëûøàí Öìèäè-ùóìàéóí ìèðçÿ áÿéèí
ýÿäÿñèíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûá Ðÿøòèí ùàêèìè ÿìèðè-ÿçÿìÿ âÿ éöç òöìÿí
ïóë àëûá (àììà îüëàí ãàëìàäû, éåíÿ ãîéäó ãà÷äû).
Àõòàäà Ãóëéàð ìàùàëûíäà úàìààò ìîëëà Ãÿäèðÿ èìàí ýÿòèðèá. Èðÿâàíäà ìöñÿëìàíëàð ìÿêòÿáÿ ÷îõ ñÿé ãîéóáëàð. Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàñûíäà
áó èë ÷ÿéèðòêÿ ÿìÿëÿ ýÿëäè âÿ Úÿáðàéûëäà ïðèñòàâûí áèð ýöðúö àøïàçû
âàðäû, úÿíàá èíñïåêòîð Úÿáðàéûë ìÿêòÿáèíäÿêè ìöñÿëìàí ìöÿëëèìèíè
÷ûõàðòäû âÿ áó àøïàçû ãîéäó îíóí éåðèíÿ.
Íàõ÷ûâàíäà ÷îõ éàüûøëàð éàüäû âÿ ïàë÷ûüûí ÿëèíäÿí áèð íå÷ÿ ýöí
äóìàíûí öçâëÿðè äÿâÿ ìèíèá, àíúàã äèâàíõàíàéà ýÿëÿ áèëäèëÿð. Áàêûäà
ãàçàíëûëàðûí ìÿñúèäèíÿ éûüûëàí ìèí ìàíàò äöøäö èêè ãàðäàøûí
úèáèøäàíûíà.
Ìàêóäà ÷îõ ãàðûøûãëûã îëäó âÿ Úóëôàäà ýÿíúÿëè ìÿùÿììÿäîâëàð… (àëëàùö ÿêáÿð, ùÿëÿ áèëìèðÿì áó ìÿùÿììÿäîâëàð áèíÿâà èðàíëûëàðäàí íÿ èñòÿéèðëÿð?).
Éåíÿ ùÿìèí 1907-úè èëäÿ Ìèñèðäÿ áèð áþéöê ìöñÿëìàí ìÿúëèñè
ÿìÿëÿ ýÿëèá âÿ Ýÿíúÿäÿ ùÿìèí èëèí àõûðûíúû àéûíäà áèð ãÿðèáÿ ùÿíýàìÿ öç âåðäè. Áèð ýöí ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ “ãîéìà ùà! ãîéìà ùà!”
äöøäö. ×îõóñó åëÿ õÿéàë åëÿäè êè, åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû äöøäö.
Àõûðäà ìÿëóì îëäó êè, ÿëëè éàøûíäà áèð êèøè ñÿêêèç äàâàñû äöøäö. Àõûðäà ìÿëóì îëäó êè, ÿëëè éàøûíäà áèð êèøè ñÿêêèç éàøûíäà áèð ãûçûí ãîëóíäàí éàïûøûá, ÷ÿêèð îéàíà. Õàëã åëÿ áèëäè êè, áó êèøè ãûçûí àòàñûäûð. Ñîíðà
êîíñóëóí àäàìëàðû òþêöëöá ýÿëäèëÿð âÿ ñóàë åëÿäèëÿð êè, “êèøè, áó ãûç
ñÿíèí íÿéèíäèð?” Úàâàá âåðäè êè, “þâðÿòèìäèð” (ãÿðÿç, êþùíÿ èøäè).
Éåíÿ ùÿìèí 1907-úè èëèí ÿðçèíäÿ éåð öçöíäÿ ÷îõ èøëÿð áàø âåðèá.
Òåùðàíäà “Ìÿúëèñ” ðóçíàìÿñè Ìÿùÿììÿäÿëèíèí áàðÿñèíäÿ ÷îõ “ìÿðùÿáà”ëàð éàçûá. Îðäóáàääà Ñåéèä Ìöðòÿçàíûí òÿùòè-ñÿäàðÿòèíäÿ ôèòâà
çàâîäó à÷ûëûá. Ýÿíúÿäÿ áèð êèøè áèð ãàðà èòè ìóøãóðà-ìóøãóðà ýÿòèðèá
ùàìàìà. Ùàìàìäàêû àäàìëàð ñÿñëÿíèðëÿð êè, “åâèí éûõûëñûí, èòè íèéÿ ùàìàìà ýÿòèðèðñÿí?” Êèøè úàâàá âåðèð êè, “âàëëàù, ìÿíÿ úàäó åëÿéèáëÿð”.
243
Êèøè èòè àïàðûð ÿââÿë ùàìàìû äîëàíäûðûð; ñîíðà áàøëàéûð èòè ÷èìäèðìÿéÿ.
Ùàìàì èñòè, ñó èñòè; èò ÷ûüûðûá ãà÷ûð. Ùàìàìäà îëàí êèøèëÿðèí áèðè ãîðõóá
âÿ ñÿðñÿì ýÿòèðèá (èíäè áèð äóà éàçàí àõòàðûðëàð)…
Éåíÿ ùÿìèí 1907-úè èëäÿ Èðÿâàíäà ñåìèíàðèéàäà øÿðèÿò äÿðñèíäÿ…
(ùà èñòÿéèðÿì èðÿâàíëûëàðäàí éàçìàéàì, éåíÿ îëìóð; ÷öíêè èðÿâàíëûëàð
áóëâàðäà ñêàìéà öñòöíäÿ îòóðóá äàíûøàí âàõò óçàãäàí åëÿ êè, ýþðöðëÿð
éîëäàí êå÷ÿíèí ãàðíû áèð àç éîüóíäóð, î ñààò ãàëõûðëàð àéàüà âÿ áàø
åíäèðèðëÿð)… ùÿëÿ áó äà ùå÷…
1907-úè èëäÿ éåíÿ áèð ïàðà èøëÿð âàãå îëóá. Ùàìûñûíû íàüûë åëÿñÿê,
ìÿúìóÿìèçäÿ éåð îëìàç. Àììà î êè, ùàìûñûíäàí âàúèá èäè, äåäèê.
Ãàëàíëàðû ñîíðà éàäûìûçà äöøñÿ, òÿçÿ èëèí ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíäÿ, èíøàëëàù, éàçàðûã.
Ùÿëÿ êè, êþùíÿ èëÿ “õöäàùàôèç” äåéèá, ñþçöìöçö òàìàì åäèðèê.
Ìöðèäëÿðè: Ìîçàëàí, Ùîï-ùîï, Ëàüëàüû, Äÿëè, Ãûçäûðìàëû, Ñûðòûã âÿ
Ùÿðäÿìõÿéàë.
ÅÉÄÈ-ßÇÙÀ
Ãóðáàí áàéðàìû
Ãóðáàí áàéðàìû õöñóñóíäà áèç ùå÷ áèð ñþç äàíûøìàã èñòÿìèðäèê.
Àììà ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíäÿ áó áàðÿäÿ ýþçöìöçÿ áèð ïàðà
ìÿãàëÿëÿð ñàòàøäû.
Èíäè äÿ ÿýÿð áèç áó õöñóñäà áèð ñþç ñþéëÿìÿñÿê, îëà áèëÿð êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç åëÿ õÿéàë åëÿéÿðëÿð êè, áèç ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíäÿ ãóðáàí áàéðàìûíà äàèð éàçûëàí ìÿòëÿáëÿðÿ øÿðèêèê.
Þçöìöçö áîðúëó áèëèðèê îõóúóëàðûìûçà õÿáÿð âåðÿê êè, áèç ãóðáàí
áàéðàìû áàðÿñèíäÿ ãÿçåòëÿðäÿ éàçûëàí ìÿãàëÿëÿðèí öñòöíÿ ãûðìûçû ìöðÿêêÿáëÿ ãÿëÿì ÷ÿêèðèê âÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ äåéèðèê êè, éà ìÿãàëÿ ñàùèáëÿðè
þçëÿðè ùå÷ çàä àíëàìûðëàð, éà äà êè, ãàíà-ãàíà úàìààòû òîâëàéûðëàð êè,
àâàìëàðûí íÿçÿðèíäÿ ìþìöí âÿ ìöãÿääÿñ ýþðöíñöíëÿð.
Äÿõè áóíäàí àðòûã ñþç äàíûøìàüà èíäè âàõòûìûç éîõäóð âÿ ëàêèí ñþç
âåðèðèê êè, 50 èë áóíäàí ñîíðà ãóðáàí áàéðàìû áàðÿñèíäÿ îõóúóëàðûìûçëà
óçóí áèð ñþùáÿò åëÿéÿê.
244
ÒÈÚÀÐßÒ Âß ÅÊÎÍÎÌÈ ÕßÁßÐËßÐÈ
Úöìëÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ìÿëóì åäèðÿì êè, èëëÿð óçóíó áàüëû
ãàëàí ìÿñúèäëÿðèìèçäÿ ìÿùÿððÿì àéûíûí ÿââÿëèíäÿí òà äîããóçóíà êèìè áó àøàüûäà éàçûëàí øåéëÿð ÷îõ óúóç ãèéìÿòÿ ñàòûëàúàãëàð:
Ïàïèðîñ òöñòöñö (ïàðòèéà èëÿ)
Óøàã áàüûðòûñû (ïàðòèéà èëÿ)
Ãÿíäàá, ÷àé, ïëîâ, ãÿùâÿ, áîçáàø, êÿëÿì áîðàíûñû (ïîðñèéà èëÿ)
Ëåéëè-Ìÿúíóí åøãáàçëûüû (äöæöí èëÿ, àììà ýÿðÿê ãàáàãúà çàäàòêà
âåðèëÿ).
Êå÷ÿë ãîõóñó âÿ áàëàúà-áàëàúà ùåéâàíëàð (áàãàæ èëÿ ýþíäÿðìÿê îëàð).
Ïàðòèéàáàçëûã, äÿñòÿáàçëûã, óøàãáàçëûã, ãåéðÿòáàçëûã âÿ ÷îìàãáàçëûã (âàãîí èëÿ ýþíäÿðìÿê ìöìêöíäöð).
Òÿêôèðíàìÿ (ãÿçåòëÿðÿ), ëÿíÿòíàìÿ (÷ÿêìÿëÿðè ÷ûõàðòìàéàíëàðà),
ÿäàâÿòíàìÿ, ðÿãàáÿòíàìÿ, íèòàãíàìÿ, ùÿñÿäíàìÿ (ïàðòèéà èëÿ)
Ëîâüàáàçëûã âÿ éóõàðû áàøäà îòóðìàãáàçëûã (ïóä èëÿ ñàòûëàúàã).
Ñÿñ-êöéäÿí ãóëàã òóòóëìà, àðà ãàðûøûá äÿôòÿð èòìÿ, çÿíÿíÿ ùàìàìû, Ãóáà ìåéäàíû, Øåéòàíáàçàð, þâðÿò éàñû, àõóíäëàð õàñû. Î íÿäèð êè,
ýþéäÿí éåðÿ ýÿëèð ùåé...ùåé. Î íÿäèð êè, äÿðâèøëÿð åøøÿê ìèíèð ùåé...
Âàé úàíûì, áàúû õàíûì, õàíûì. Äåéèðëÿð áó ýöí ìÿñúèääÿ òîé ÷àëàúàãëàð, éûüûø, óøàãëàðû äà ýþòöð ýåäÿê ìÿñúèäÿ...
Äÿëè
ÙÀËÂÀ
Þëöëÿð åëÿ áèëèðëÿð êè, äèðèëÿð ùàëâà éåéèð.
Èíäè Ëèòâà âÿ Ïîëøà ìöñÿëìàíëàðû þç-þçëÿðèíÿ äåéèðëÿð êè, áàõ ýþð
áèç íåúÿ áÿäáÿõò îëäóã, ìöñÿëìàí÷ûëûãäàí óçàã äöøäöê, òöðê äèëèìèçè
éàäûìûçäàí ÷ûõàðòäûã âÿ ãàôãàçëû ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûçäàí ýåðè
ãàëäûã.
ßââÿëÿí, ìÿí ýöìàí åëÿìèðÿì êè, Ïîëøà ìöñÿëìàíëàðûíûí àüûëëûëàðû âÿ àç-÷îõ äöíéàäàí õÿáÿðè îëàíëàðû þçëÿðèíè áèçÿ íèñáÿò äàëäà ãàëìûø ùåñàá åëÿéèðëÿð.
Ñÿáÿáè áóäóð êè, èíäè áèçè áöðöéÿí ãàðàíëûãäàí äÿõè àðòûã ãàðàíëûüû
ìÿí õÿéàëûìà ýÿòèðÿ áèëìèðÿì.
245
Âÿ ùÿòòà ìÿí äåéèðÿì êè, Ïîëøà ìöñÿëìàíëàðû ùÿð áèð úÿùÿòäÿí
áèçäÿí áèð ìÿðòÿáÿ, áÿëêÿ èêè ìÿðòÿáÿ ãàáàãäàäûðëàð.
Ýÿëÿúÿêäÿ áó ìÿñÿëÿíèí áàðÿñèíäÿ îëà áèëÿð êè, áèð àç äàíûøàã.
Èäàðÿäÿí
ÐßÂÀÉßÒ
ßúàéèáöë-ìÿõëóãàò
Ðÿâàéÿòäèð êè, áèð ýöí Éÿùéà áèí Çèéàä õàùèø åëÿäè êè, øåéòàíû
ýÿòèðñèíëÿð îíóí éàíûíà. Øåéòàí ùàçûð îëäó, àììà øåéòàí íÿ øåéòàí:
òöêëÿðè ìåéìóí òöêöíÿ îõøàð, áÿäÿíè äîíãóç áÿäÿíè êèìè, àüçû âÿ
ýþçö ÿéðè, äþðä ÿëè âàð, èêèñè ñèíÿñèíäÿ âÿ èêèñè äÿ ÷èéèíëÿðèíäÿ, àììà
àéàãëàðû áîéíóíäàí àñûëìûøäû âÿ îòóç àéàã áàðìàãëàðû âàð èäè, àììà
áîéíóíäàí áèð éåêÿ çÿíý àñûëìûøäû.
Éÿùéà áèí Çèéàä øåéòàíäàí ñîðóøäó êè, áó çÿíýè íèéÿ áîéíóíäàí
àñìûñàí? Øåéòàí úàâàá âåðäè êè, äöíéàäà áÿçè àäàìëàð âàð êè, ùÿðäÿíáèð èñòÿðëÿð éàòñûíëàð, àììà îíëàðûí éàòìàüû ùÿð÷ÿíä Ñÿäè äåéÿí êèìè,
úöìëÿ ìöñÿëìàíëàðûí ìÿñëÿùÿòèäèð âÿ ëàêèí ìÿí áó çÿíýè ÷àëûá îíëàðû
éóõóäàí îéàäàðàì. Éÿùéà áèí Çèéàä ñîðóøäó êè, î àäàìëàð êèìäèðëÿð,
øåéòàí áàøëàäû î àäàìëàðûí àäûíû áèð-áèð ñþéëÿìÿéÿ: Òÿáðèçäÿ Ùàúû
Ìèðçÿ Ñàäûã âÿ Ñèããÿòöëèñëàì âÿ Ùàúû Ìèðçÿ Ìþùñöí âÿ Ùàúû Ìèðçÿ
Êÿðèì âÿ Ìèðçÿ Ìÿñóä àüà âÿ àüà Ìèðùàøûìëàð. Ðÿøòäÿ Ùàúû Õöìàìè
âÿ øÿðèÿòìÿäàðëàð, Òåùðàíäà Øåéõ Ôÿçëóëëàù, Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí, Ùàúû
Ñåéèä Ìÿùÿììÿä âÿ Ñåéèä ßëèëÿð, ãóìäà Ùàúû Ìþùñöíëÿð, ßðäÿáèëäÿ
Ìèðçÿ ßëÿêáÿðëÿð âÿ Ìèðçÿ Èáðàùèìëÿð, Ñÿðàáäà Ùàúû ôÿõðëÿð âÿ ùàúû
ãàçèëÿð, Ìÿøùÿääÿ ùàúû åòèìàäëàð, ìöòÿâÿëëèáàøûëàð âÿ õöääàì áèáèëÿð
âÿ ñèüÿ îõóéàíëàð, Ìÿðÿíääÿ Ìîëëà Ùÿìèäëÿð âÿ Ùàúû ìîëëà Âÿëèëÿð...
Øåéòàí áó ñþçëÿðè äåìÿêäÿ èäè, áèðäÿí ýþðäö êè, Òÿáðèçäÿ Ñèããÿòöëèñëàì àüà áèð òèðìÿ ïàëàíëû åøøÿéÿ ìèíèá ýåäèð âÿ ìèíëÿðúÿ Òÿáðèç ÿùëè
àüàíûí ÿëèíè þïöðëÿð. Øåéòàí áóíó ýþðúÿê éöéöðöá áàøëàäû áó äà àüàíûí
äèçëÿðèíè þïìÿéÿ, àììà áó ùåéíäÿ Àëëàùûí ùåéâàíû øûëëàüà ãàëõûá
øåéòàíûí çûíãûðîâóíäàí áèð òÿïèê âóðäó.
Ìÿí çûíãûðîâóí ñÿñèíÿ îéàíûá ýþðäöì êè, òÿçÿ èë ýÿëèá éåòèøèá.
Ëàüëàüû
246
ÔÈÒÂÀËÀÐ
Àëòû ìöúòÿùèäèí èìçàëàðû èëÿ òÿñäèã îëóíìóø ùÿð úöð ôèòâàëàð Òèôëèñäÿ “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ìèí íöñõÿ ÷àï îëóíóá ñàòûëûð âÿ õàùèø åäÿíëÿðÿ “íàëîæ” èëÿ ýþíäÿðèëèð. Áó àøàüûäà éàçûëàí ãÿðàð èëÿ:
Ìÿøðóòèééÿò çèääèíÿ âåðèëÿí ôèòâàëàð... íöñõÿñè éàðûì ãÿïèê
Úÿìè ãÿçåòëÿðèí âÿ àüûçëàðûíà äèø ãîíäàðàíëàðûí ãÿòëèíÿ ùþêì âåðÿí ôèòâàëàð... íöñõÿñè áèð ãóðóø.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíû òÿêôèð åäÿí ôèòâàëàð (îðäóáàäëû Ñåéèä
Ìöðòÿçàíûí áþùòàíëû ñóàëûíà úàâàáÿí)...áèðè ÷åðò ãÿïèê.
Øèÿ âÿ ñöííè èòòèùàäûíûí, òÿçÿ öñóë ìÿêòÿáëÿðèí, ãûçëàðà éàçû þðýÿäÿíëÿðèí âÿ áîçáàøû ãàøûã èëÿ éåéÿíëÿðèí ÿëåéùèíÿ éàçûëàí ôèòâàëàð... áèðè
áèð ïÿíàáàò.
Ùÿð êÿñèí âàõòû ìöôòÿ îëñà âÿ éàçûá õàùèø åòñÿ, òÿõèðñèç ýþíäÿðèëÿð.
Ïóë ÿâÿçèíÿ ìàðêà äà ãÿáóë åäÿ áèëÿðèê.
Èäàðÿäÿí
ËßÏß
Ìÿí áèçèì ýóéà àíà äèëèìèçäÿ ãÿçåòÿëÿðè îõóéàíäà ùÿìèøÿ
ôèêðèìÿ ýÿëèð êè, ìÿí áèñàâàäàì.
Àììà áèðäÿí éàäûìà äöøöð êè, àõû ìÿí îí èêè èë ìöñÿëìàí äÿðñè
îõóìóøàì!..
Åëÿ ýþòöðöðÿì ãÿçåòè ÿëèìÿ âÿ èñòÿéèðÿì îõóéàì. Ýþðöðÿì êè,
áàøäàí éàçûëûá “øèìäè”, îðòàëûüà äà áèð íå÷ÿ êÿëìÿëÿð äöçöëöá, àõûðäà
äà éàçûëûá ìÿñÿëÿí, “äèð”.
Ñþç éîõ êè, “øèìäè” âÿ “äèð” àíà äèëèìèçèí ÿëàìÿòëÿðèäèð âÿ áóíëàðû
äà ìÿí ãàíûðàì (àììà “øèìäè” éåðèíÿ “èíäè” éàçìàã îëìàç).
Ãÿðÿç, áàøäàí “øèìäè”, àõûðäà “äèð”. Àììà îðòàëûãäàêû ñþçëÿð íÿ
ñþçäö, âàëëàù, ãàíìûðàì. Ìÿñÿëÿí, “øèìäè þâçàè-ùàëèééåéè-òÿêâíè èõòèñàñûíäàí ìÿðùÿëåéè-ìÿðöçàòè-åòèëàãè íàéèãåéè- çþâðÿãö úèúåéè äÿúèùåéè-íÿúèúåéè-ìÿúèùÿñèíäÿí ìàéÿôòóí öôòàí îëàúàãäûð”.
Áàøäàí “øèìäè”, àõûðäà äà “îëàúàãäûð”, àììà îðòàäàêû ñþçëÿðè ãàíìàäûì.
Áó îðòàäàêû ñþçëÿðÿ “ëÿïÿ” äåéèðëÿð.
247
Ìÿñÿëÿí, ìÿí ùÿìèøÿ ëÿïÿ éåéÿíäÿ åëÿ áèëèðÿì êè, ìÿí àçàðëûéàì, îíäàí þòðö êè, çÿùðèìàð ùå÷ ùÿëëÿ ýåòìèð.
Áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã.
Áèçèì íóðäèäÿ Ãóëàìÿëè ÷îõ áÿðê ùåéçÿ îëìóøäó, ñàíúûäàí ðàùàòëûüû éîõ èäè, ãûçäûðìàäàí ýþçëÿðèíè à÷à áèëìèðäè, èëàí êèìè ñöðöíöðäö,
ýàù áàüûðûá, ýàù äà ñàéûãëàéûðäû.
Áèçëÿðäÿ àäÿòäè, àçàðëû ýþðìÿñèíÿ ÿëèáîø ýÿëìÿçëÿð. ×öíêè àòà-áàáàìûçäàí ìÿñÿëäè êè, “àçàðëûíûí ýþçö ýÿëÿíèí ÿëèíÿ áàõàð”. Îäóð êè,
àçàðëû ýþðöøöíÿ ýÿëÿíëÿð ùÿð íÿ ýÿòèðñÿëÿð, ýÿðÿê þç ÿëëÿðèëÿ àçàðëûéà
ùå÷ îëìàñà, áèð àç äàäûçäûðñûíëàð.
Íóðäèäÿ Ãóëàìÿëèíèí õÿñòÿëèéèíè åøèäèá ãîùóì-ãàðäàø ùÿðÿ áèð
íþâ õþðÿê áèøèðèá áàøëàäûëàð áèð-áèð òÿøðèô ýÿòèðìÿéÿ. Ùàìûäàí ãàáàã
íóðäèäÿ Ãóëàìÿëèíèí Ïÿðçàä õàëàñû ýÿëäè âÿ òóðøóëó êÿëÿì äîëìàñû ýÿòèðìèøäè. Àðâàä äîëìà íèì÷ÿñèíè ãîéäó àçàðëûíûí ãàáàüûíà âÿ áàøëàäû:
“Õàëàí ãàäîâó àëñûí, éå, áàëàì, éå, éåìÿñÿí þëÿðñÿí, éàçûã áàëàì,
ýþçëÿðèí ãóéóíóí äèáèíÿ äöøöá”.
Ïÿðçàä õàëà äîëìàíûí ùàìûñûíû çîðíàí éåäèðòäè íóðäèäÿ Ãóëàìÿëèéÿ. Áèð-èêè ñààò êå÷ìÿìèøäè, Ãóëàìÿëèíèí áèáèñè Ùöðçàä áèáè ýèðäè
è÷ÿðè âÿ äÿñìàëà áöêöëìöø áèð ãàáû ãîéäó àçàðëûíûí ãàáàüûíà. Äÿñìàëû
à÷äû âÿ áèð çîðáà êöôòÿíè ÿëèíÿ ýþòöðöá èñòÿäè ñîõñóí àçàðëûíûí àüçûíà.
Ãóëàìÿëè ÿëëÿðèíè óçàäûá èñòÿäè êöôòÿíè êÿíàð åëÿñèí, àììà Ùöðçàä áèáè
éàïûøäû àçàðëûíûí ÿëëÿðèíäÿí âÿ êöôòÿíè çîðíàí ñîõäó Ãóëàìÿëèíèí
àüçûíà: “Äè éå, äè éå, áàëà, éå, éåìÿñÿí þëÿðñÿí”.
Áèð àç êå÷ìÿìèøäè Ãóëàìÿëèíèí äàéûñû àðâàäû Áàëàõàíûì çÿôÿðàíëû
áàë ùàëâàñû ýÿòèðäè. Áó àðâàä äà “Éåìÿñÿí þëÿðñÿí” äåéÿ-äåéÿ çîðíàí
áàë ùàëâàñûíû òûõäûðäû íàõîøóí áîüàçûíà.
Áèð àçäàí ñîíðà ãîíøóìóç Òöêÿçáàí ÿìèäîñòó ÿäâèééÿëè ôèðíè
áèøèðèá ýÿòèðìèøäè. Áó äà çîðíàí âÿ äàâàéíàí áèð íå÷ÿ ãàøûã òþêäö Ãóëàìÿëèíèí áîüàçûíà. Ñîíðà áàúûñû Òåëëè óçàã êÿíääÿí ãàðäàøûíûí àçàðëû
îëìàüûíû åøèäèá ëÿïÿëè âÿ òóðøóëó áîçáàø áèøèðèá ýÿòèðìèøäè âÿ áóíäàí
ÿëàâÿ Òåëëèíèí ÿðè äÿ ãûçûëÿùìÿäè àëìàëàðûíäàí ö÷-äþðäöíö ýÿòèðìèøäè.
Òåëëè è÷ÿðè ýèðÿí êèìè þçöíö ñàëäû àçàðëûíûí öñòöíÿ âÿ áàøëàäû: “Áàúûí
ñÿíèí ãàäîâó àëñûí, éå, éåìÿñÿí þëÿðñÿí”.
Áèð ãÿäÿð äÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà íóðäèäÿ Ãóëàìÿëèíèí êè÷èê ãàðäàøû
Êÿðáÿëàéû Ùàãâåðäè ÿëèíäÿ áèð-èêè ìöñÿëìàí ãÿçåòè ýèðäè è÷ÿðè âÿ àçàðëûíûí ãàáàüûíà ãÿçåòëÿðè ãîéóá äåäè: “Äàäàø, áó ãÿçåòëÿðè ýåúÿ éàòàíäà
ãîé áàøûíûí àëòûíà, ùÿìàí ñààò øÿôà òàïàðñàí. Íóðäèäÿ Ãóëàìÿëè ñîðóø248
äó êè, î ãÿçåòëÿðäÿ íÿ õàñèééÿò âàð êè, ìÿí îëàðäàí øÿôà òàïûì. Êÿðáÿëàéû Ùàãâåðäè úàâàá âåðäè êè, áó ãÿçåòëÿðäÿ éàõøû ìÿñúèä ìîèçÿëÿðè
âàð, éàõøû òÿáðèêíàìÿëÿð âàð, áàéðàì äóàëàðû âàð. Ïèð îëìóø Êÿðáÿëàéû
Ùàãâåðäè äåéÿñÿí êè, åëÿ áèëèðìèø, Ãóëàìÿëè ýåúÿ éàòäû âÿ ñÿùÿð ëàï
ñàü âÿ ñàëàìàò äöðäö àéàüà âÿ ãà÷äû êö÷ÿéÿ àøûã îéíàìàüà.
Àììà áèëìèðÿì, íóðäèäÿ Ãóëàìÿëèíèí øÿôà òàïìàüû õàëàëàðûìûçûí
õþðÿéèíäÿí îëäó, éàèíêè åéäíàìÿëÿðèìèçèí òÿñèðèíäÿí.
Ùÿð íÿäÿíñÿ, øöêöð Àëëàùà êè, àõûðû ñÿëàìÿòëèê îëäó.
Ëàüëàüû
ÊÖÏ
Áèð äèâàíõàíàéà ýåäèðñÿí, ýþðöðñÿí êè, áàøäàí-àéàüà êèìè äöçöëöáëÿð ðóñëàð, åðìÿíèëÿð âÿ ãåéðè ìèëëÿòëÿð, ãóëëóã åëÿéèðëÿð. ×îõ âàõò
áóíëàðûí è÷èíäÿ áèðúÿ íÿôÿð äÿ ìöñÿëìàí ýþðìöðñÿí êè, ñþçöíö äåéÿñÿí. Õóäàíÿêÿðäÿ êè, ðóñúà äà áèëìÿéÿñÿí, äÿõè ãàëàúàãñàí ìàò âÿ
ìÿÿòòÿë; íåúÿ êè, àäàì, ìÿñÿëÿí ìîëëàëàðûìûçûí èòòèùàä éîëóíäà ÷àëûøìàãëàðûíà ìÿÿòòÿë ãàëûð. Ìÿñÿëÿí, èíäè ìîëëàëàðûìûç áèð âàõò ýþðöðëÿð
êè, èòòèùàääàí îíëàðà áèð áîçáàø ïóëó ÷ûõàúàã, ùÿð íþâ èëÿ ÷àëûøàúàãëàð.
Àììà î éåðäÿ êè, áóíëàðà áèð ìÿíôÿÿò éîõäóð, äþðä ÿëëè ñÿé åäÿúÿêëÿð
êè, èòòèôàãû âÿ èòòèùàäû îðòàëûãäàí ýþòöðñöíëÿð; ìÿñÿëÿí, ìÿêòÿáëÿðäÿ…
Ýÿëÿê ñþùáÿòÿ.
Áèð äèâàíõàíàäà ìöñÿëìàí ãóëëóã÷óñó ýþðìÿéÿíäÿ àäàì íèñýèë
åëÿéèð âÿ þçöíö ãÿðèá àäàì êèìè êþìÿêñèç, éàä ùåñàá åëÿéèá ãÿìýèí
îëóð. Àììà áèð øåé äÿ âàð êè, áÿëêÿ îíó ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç éàõøû
áèëìèðëÿð. Áó äà âàð êè, áÿçè âàõò âÿ áÿëêÿ ÷îõ âàõò àäàì äèâàíõàíàäà
áèð ìöñÿëìàí ãóëëóã÷óñó ýþðÿíäÿ î ãÿäÿð ãîðõóð êè, àäàìûí éàäûíà
áîéàãõàíà êöïö äöøöð. “Ëÿíÿò øåéòàíà” äåéèí âÿ ôèêðèíèçè âåðèí, ìÿñÿëÿí, Èðÿâàíà, Àüäàøà, Ãàðàáàüà âÿ ùÿð éàíà êè, ìåéëèíèç ÷ÿêèð.
Àììà ùÿëÿëèêäÿí áó äÿôÿëèéÿ Ìÿðâ íà÷àëíèêèíèí ñåêðåòàðû Ùÿìèä áÿé
Ãàðàýþçîâäàí ñþùáÿò åëÿéÿê.
Áèç öøàãëûãäà ÷îõ øèòÿíýèëèê åëÿðäèê. Áèð ýöí ðÿùìÿòëèê ìîëëà Ïÿðèúàùàí õàëà ýÿëìèøäè áèçÿ. Î ýöíö äÿ ðÿùìÿòëèê íÿíÿì áèçèì öñòöìöçÿ ÷îõ àúûãëàíìûøäû âÿ àúûüûíäàí ãàòûã ÷àíàüûíû ýþòöðöá ÷ûðïìûøäû
áàøûìûçà. ×àíàã ñûíìûøäû âÿ ãàòûã òþêöëöá, äèâàðû áóëàìûøäû. Ðÿùìÿò249
ëèê ìîëëà Ïÿðèúàùàí õàëà ÷îõ îõóìóø àðâàä èäè; þçö äÿ Êÿðáÿëàéà ýåòìèøäè; Õîðàñàíà äà ýåòìèøäè. Íÿ áèëèì, äåéèðäèëÿð, ùÿð áèð åëìäÿí áàøû
÷ûõûð. Ùÿãèãÿò, áÿçè àüçû ãÿøÿíýëÿð ùÿëÿ áóíóíëà áåëÿ äåéèðëÿð êè, áèçèì
ìöñÿëìàí àðâàäëàðû òÿðáèéÿñèç âÿ åëìñèçäèðëÿð. Õöëàñÿ, ìîëëà Ïÿðèúàùàí è÷ÿðè ýèðèá íÿíÿìè ïÿæìöðäÿ ýþðÿí êèìè ÿùâàëàòû áàøà äöøäö êè, áèç
íàäèíúëèê åëÿìèøèê. ßââÿë ðÿùìÿòëèê ìîëëà Ïÿðèúàùàí öçöíö áèçÿ òóòóá
ö÷ äÿôÿ äåäè: “Ïóô, ïóô, ïóô”; ñîíðà ÷þíäö íÿíÿìÿ:
– Àé ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, ñÿíèí áèð÷ÿéèí àüàðûá, ùÿëÿ áó âÿëÿäóçíàëàðûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðñÿí. – Íÿíÿì äåäè:
– Âàëëàù, ýÿëÿ áèëìèðÿì, áèëëàù ýÿëÿ áèëìèðÿì.
Ðÿùìÿòëèê ìîëëà Ïÿðèúàùàí áèð àç äèêÿëèá èêè ÿëèíè äÿ þë÷ÿ-þë÷ÿ
óúàäàí ãûøãûðà-ãûøãûðà äåäè:
– Àé ðÿùìÿòëèéèí ãûçû ýþíäÿðñÿíÿ áó òûñáàüàëàðû áîéàã÷û êöïöíÿ!
Íÿíÿì äÿ ãóëàã àñûðäû. Ìîëëà Ïÿðèúàùàí éåíÿ äåäè:
– Ñàáàù øÿíáÿ ýöíöäöð, ñààò õîøäóð. Ýöí áàòàí çàìàíû ýþíäÿð
áîéàã÷û áóíëàðû áèð éàõøûúà áàññûí êöïÿ, î ñààò ñàêèò îëñóíëàð. Ìÿí äöíÿí êèòàáà áàõìûøàì, êöïäÿí ñàâàéû íàäèíú óøàüûí þçýÿ ÷àðÿñè éîõäóð, åëÿ î ñààò ñàêèò îëàðëàð; íÿ øèòÿíýèëèê åëÿéèá ñÿíèí áàøûíû àüðûäàðëàð,
íÿ äÿ êè, ñÿí Àëëàùûí íåìÿòèíè áóíëàðûí áàøûíà ÷ûðïàðñàí.
Ñàáàùûñû ýöíö àïàðûá áèçè áàñäûëàð êöïÿ. Àëëàù ìîëëà Ïÿðèúàùàí
õàëàéà ðÿùìÿò åëÿñèí.
***
Áÿëè, Ìÿðâäÿí äàíûøûðäûã.
ßùâàëàò áóäóð êè, Ìÿðâäÿ ìöñÿëìàí úàâàíëàðû áó àõûð âàõòëàðäà
òåàòð îéíàéûðäûëàð âÿ “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” ôàúèÿñèíè òàìàøàéà ãîéìóøäóëàð. Íà÷àëíèêèí ñåêðåòàðû Ùÿìèä áÿé Ãàðàýþçîâ ìöñÿëìàí
òåàòð÷ûëàðûíûí àíàäàí ÿìäèêëÿðè ñöäö áóðóíëàðûíûí äåøèéèíäÿí òþêìÿê
ÿùâàëàòûíû áóðàäà òÿôñèëÿí éàçñàã, – ÷îõ ëàüëàüûëûã îëàð; àíúàã áóíó
äåéÿ áèëÿðèê êè, ÿýÿð Ìÿðâ îéóí÷óëàðû ìÿíèì êèìè óøàãëûãäà øèòÿíýèëèê
åëÿéÿíäÿ ùÿéÿ îíëàðû äà àïàðûá áîéàã÷û êöïöíÿ áàñûáëàð, – åëÿ áó
éàçûãëàð äà Ãàðàýþçîâ êèìè ìöñÿëìàí ãóëëóã÷óñóíó èíäè áèð äèâàíõàíàäà ýþðÿíäÿ áîéàã÷û êöïö éàäëàðûíà äöøÿð.
Äÿõè, áóðà êèìè áÿñäèð.
Ëàüëàüû
250
ÎÒ
Èëèí ùÿð ôÿñëèíèí áèð ùöñíö âàð; àììà ãûøûí ëÿççÿòè áèð þçýÿäèð.
Áó ãÿäÿð âàð êè, øàèðëÿð áàùàð ôÿñëèíè ùàìûäàí àðòûã äîñò òóòóðëàð.
Êèòàáëàðäà ùÿìèøÿ îõóìóøóã êè:
Âÿãòè áÿùàð ÿñò õèç, òà áåòàìàøà ðÿâèì…
Éà áèð þçýÿ éåðäÿ îõóéóðóã:
Ìöáàðÿê áàä ìöðüàíè-÷ÿìÿíðà,
Íÿâàñÿíúàíè-ðÿíýèí ÿíúöìÿíðà
Êè, ÿùäè íþâáÿùàð àìÿä òÿðÿá úóø
Íåâè-ýöë êÿðä äþâðàíè-êöùÿíðà…
Áóíëàð ùàìûñû êþùíÿ ñþçëÿðäèð âÿ êþùíÿ ñÿëèãÿäèð. Ìÿí èíàíìûðàì
êè, áèçèì ÿñðèí øàèðëÿðè áàùàð ôÿñëèíè, ìÿñÿëÿí, ãûø ôÿñëèíäÿí àðòûã òóòàëàð. Äîüðóäóð, êÿíäëÿðäÿ âÿ áàëàúà øÿùÿðëÿðäÿ ãûøûí î ãÿäÿð áèð ñÿôàñû
éîõäóð, àììà Òèôëèñ êèìè éåðäÿ ãûø áþéöê áèð ãÿíèìÿòäèð âÿ, äåìÿê
îëàð êè, áåùèøòäÿ âÿäÿ îëóíàí ëÿççÿòëÿðèí ùàìûñûíû Òèôëèñäÿ ãûøäà ÿëÿ
ýÿòèðìÿê îëàð.
Áèð àé áóíäàí ãàáàã Ãàôãàçûí ùÿð áèð éåðèíäÿí åðìÿíè úàìààòûíûí
âÿêèëëÿðè úÿì îëìóøäóëàð Òèôëèñÿ êè, åðìÿíè àúëàðûíà ñÿðäàðäàí ïóë
èñòÿñèíëÿð. Ùÿìèí âÿêèëëÿð éàíëàðûéúà óçóí-óçóí ÿðèçÿëÿð, ñèéàùèëÿð ýÿòèðìèøäèëÿð. Êÿíäëèëÿðèí àäëàðûíû, àúëàðûí ñàéûíû âÿ èñòÿäèêëÿðè ïóëóí ãÿäÿðèíè àäáààä, êÿíäáÿêÿíä, ùàìûñûíû òÿôñèëÿí éàçûá éåêÿ-éåêÿ êèòàáëàð
áàüëàìûøäûëàð âÿ áó ÿðèçÿëÿðè âÿ ñèéàùèëÿðè ìàøûíäà ñÿëèãÿ èëÿ ÷àï
åëÿéèá ýÿòèðèá ãîéìóøäóëàð ñÿðäàðûí ãàáàüûíà.
Åðìÿíè âÿêèëëÿðè èñòÿäèêëÿðè ïóëóí ãÿäÿðè èêè ìèëéîí éàðûìäû.
Î ýöíëÿðäÿ ìÿí Òèôëèñäÿ êö÷ÿ èëÿ ýåäÿðêÿí Èðÿâàí õàíëàðûíäàí äà
ýþðäöì âÿ Ãàðàáàü áÿéëÿðèíäÿí äÿ áèð íå÷ÿ äÿñòÿ ýþðäöì. Âÿ ýþðÿíäÿ éÿãèí åëÿäèì êè, áóíëàð äà ýÿëèáëÿð ìöñÿëìàí àúëàðûíà ñÿðäàðäàí
ïóë èñòÿñèíëÿð. Àììà ìÿëóì îëäó êè, áóíëàðûí ùå÷ áèðè ïóë èñòÿìÿéÿ
ýÿëìÿéèá. Èðÿâàí õàíëàðû íÿäÿí þòðö òÿøðèô ýÿòèðìèøäèëÿð, – áèëìÿäèì,
àììà áóíó áèëäèì êè, Ãàðàáàü áÿéëÿðè íÿäÿí þòðö ýÿëèáëÿð.
Ãûøäà Òèôëèñ úÿííÿòèí áèð ýóøÿñèíÿ îõøàéûð. Òèôëèñäÿ “Ñèðê” îéóíó
ùÿìèøÿ ãûøäà áàøëàíûð. Îíäàí þòðö êè, ìöñÿëìàí áÿéëÿðè âÿ ìöëêÿäàðëàðû þçýÿ âàõò êÿíäëÿðäÿ ðÿèééÿòäÿí áÿùðÿ éûüìàüà ìÿøüóë îëóðëàð;
àíúàã ãûø ôÿñëè áèêàð îëà áèëèðëÿð. Êÿíääÿ äÿ ãûøäà îòóðìàüûí íÿ ìÿ251
íàñû? Áèð éàíäàí àú êÿíäëèëÿðèí àüëàøìàñû, áèð éàíäàí äà åëÿ ùàìàí
þâðÿò-óøàã, ùàìàí þâðÿò-óøàã, ùàìàí þâðÿò-óøàã. Ãÿðÿç êè, ùå÷ áèð
ëÿççÿòè éîõäóð…
Äåêàáðûí 27-äÿ åðìÿíè âÿêèëëÿðè ñÿðäàðà ÿðèçÿ âåðèðäèëÿð âÿ åëÿ
ùÿìèí ýöí Ãàðàáàüûí ãîúà âÿ úàâàí áÿéëÿðè “Ñèðê”äÿ ÿââÿëèíúè úÿðýÿäÿ îòóðóá ñèðê ãûçëàðûíûí ÷ûïëàã òîïóãëàðûíà òàìàøà åëÿéèðäèëÿð.
Åðìÿíè âÿêèëëÿðèíèí áèðè àüëàéà-àüëàéà àú åðìÿíèëÿðèí ÿùâàëûíû ñÿðäàðà
íàüûë åëÿéèðäè; áÿéëÿð äÿ ãàããûëäàéà-ãàããûëäàéà ãûçëàðûí îéíàìàüûíà
÷ÿïèê ÷àëûðäûëàð. Åðìÿíèëÿð äåéèðäèëÿð:
– Àìàí ýöíöäöð, ñÿðäàð, áèçèì àúëàðà ïóë âåð.
Áÿéëÿð äåéèðäèëÿð:
– Îõãàé, Ëèçà úàí, ãàäàâû àëûì!
***
Áèç éåíÿ äåéèðèê êè, Ãàðàáàüûí êÿíäëÿðèíäÿ ìöñÿëìàíëàð àúûíäàí
àüëàøûðëàð. Áèç áóíó íå÷ÿ äÿôÿ éàçìûøûã âÿ ùå÷ êÿñ áèçÿ úàâàá âåðìÿéèáäèð êè, áó ñþçëÿð éàëàíäûð. Âÿ ùå÷ êÿñ äÿ äèíìèð.
Áèç íå÷ÿ äÿôÿ éàçìûøûã êè, êå÷ÿí èë Áàêûäà éûüûëàí ãûðõ áåø ìèí
ìàíàòäàí èíäèéÿäÿê áèðúÿ íÿôÿð ìöñÿëìàí àúûíûí ãàðíû äîéìàéûá.
Áèç íå÷ÿ äÿôÿ éàçìûøûã êè, Áàêûäà êå÷ÿí èë ãóðóëàí èàíÿ êîìèññèéàñû ãûðõ áåø ìèí ìàíàòäàí àíúàã èêè âàãîí óí ýþíäÿðäè Çÿíýÿçóðà êè,
ïóòó èêè ìàíàòäàí ñàòûëñûí âÿ ìèí ìàíàò äà ýþíäÿðäè Ãàðàáàüà. Áó ìèí
ìàíàòäàí äà ùÿëÿ ùå÷ áèð àúûí õÿáÿðè éîõäó. Ùåñàá âÿ êèòàá äà êè,
ìàøàëëàù, ìöñÿëìàí è÷èíäÿ àäÿò äåéèë.
Ãóðòàðäû ýåòäè.
Ùÿð áèð ìöñÿëìàí ãÿçåòèíè àëûðñàí ÿëèíÿ, ýþðöðñÿí êè, éàçûëûá “ìàøàëëàù ôëàí ìèëéîí÷ó, ìàøàëëàù ôëàí ìèëëÿòïÿðÿñò, ìàøàëëàù ôëàí õàí,
ôëàí áÿé, ôëàí ùàúû, ôëàí êÿðòÿíêÿëÿ…”. Àììà ùå÷ êÿñ éàçìûð êè, áèð
éàíäàí ìèíëÿðúÿ ìöñÿëìàíëàð àúûíäàí àüëàøûð âÿ áèð éàíäàí äà ìèíìèí ìàíàòëàð õÿðúëÿíèðëÿð ãîíàãëûãëàðà, øþùðÿò åùñàíëàðûíà, ãàðà íåôòÿ,
ïöñòÿ-áàäàìà, áàðûøíà âÿ ìàäàìà, ñþçö áèð äÿôÿ äåéÿðëÿð àäàìà!...
Áóíëàð ùàìûñû þç éåðèíäÿ; àììà áó äà âàð êè, ãûø ôÿñëè íÿ ãÿäÿð
ýþçÿë îëñà äà, éåíÿ áàùàð ôÿñëèíÿ áÿðÿêÿò! Î ñÿáÿáÿ êè, áàùàðäà îò áèòèð
âÿ àúëàðûí äÿõè Áàêû ìèëéîí÷óëàðûíà åùòèéàúû îëìóð.
252
Åëÿ ÷þëëÿð éàøûëëàíàí êèìè, àðâàä ñÿùÿð éåðèíäÿí äóðóð âÿ àú éàòìûø
óøàãëàðûíû îéàäûá äåéèð:
– Âÿãòè áÿùàð ÿñò õèç, òà áåòàìàøà ðÿâèì!..
ÉÓÕÓ
Ìîëëà, ñàëàìÿëåéê!
Äóðìóøäóì, éóõóäà ýþðäöì êè, èêè íÿôÿð úàâàí îüëàí, áèðè 15 éàøûíäà çöëôëö âÿ áèðè äÿ 30 éàøûíäà áûüëû-áèð÷ÿêëè áèð-áèðèíÿ éåòèøäèêäÿ,
îòóç éàøëû îí áåø éàøëûéà ùèðñëè äåäè êè, ÿäÿ, ... áÿñ ñÿí ìÿíÿ âÿäÿ âåðìèøäèí êè, àõøàì áèçÿ ýÿëÿñÿí, íåúÿ îëäó? Ñÿí äÿ Ìÿùÿììÿäÿëè øàù
îëäóí êè, äåäèéèí ñþçäÿí ãà÷àñàí?
Îí áåø éàøëû îüëàí åëÿ áóíó åøèäÿí êèìè ÿë (àòäû) õÿíúÿëÿ êè, ÿäÿ,
ìÿí íÿ âàõò èíäèéÿ êèìè âåðäèéèì âÿäÿäÿí ÷åâðèëìèøÿì êè, ìÿíÿ î
àäû ãîéóðñàí? Ìÿùÿììÿäÿëè øàù þçöíñÿí, àíàíäû, àòàíäû, áþéöê
íÿíÿíäè, áàáàíäû, éåòìèø èêè àðõàíäû. Ýÿäÿ, ìÿíÿ Ìÿùÿììÿäÿëè øàù
äåéèðñÿí? Øàðàï ÷àëàíäà éóõóäàí äèê óçàíûá ýþçëÿðèìè éóìóá ýþðäöì
êè, áèð áþéöê, áåëÿ ÷îõ áþéöê, ÷îõ, ÷îõ, ÷îõ, ÷îõ áþéöê, àüçûìà òîðïàã,
áèñìèëëàù, áèñìàëëàù, Àëëàù åëÿìÿñèí, èðàã ñÿíäÿí âÿ èíñàíëàðäàí, áèð
ìîëëà îëìóøàì... Äÿäÿì öçöí òóòóá ìÿíÿ, ìÿíè äÿ ãîéóá ãàáàüûíà,
ÿëèíÿ äÿ áèð ãàëûá Èðàí ñàáóíó àëûá, éÿíè ìöñÿëìàí ñàáóíó, ìÿíè éóéóá
ÿðèäèð. Ìÿñÿëÿí, íÿ äåéèð? Äåéèð êè, ìÿñÿëÿí, àé Àëëàùûí ùåéâàíû, íå÷ÿ
èëäèð ÿòÿáàòè-àëëèéàòà îõóìàüà ýåòìèøäèðí? Ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, ãûðõ
èëäèð. Äÿäÿì äÿ äåéèð êè, åé ýþäÿêãóéðóã, áó ãûðõ èëäÿ áÿñ íÿ îõóìóñàí, íÿ þéðÿíìèñÿí, ìÿñÿëÿí, íÿ áàúàðûðñàí, åé ñÿíè ýþðöì ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí, îüóë, åé ñÿíè ýþðöì ùÿêèìè-ìÿðÿíäè Ìèðçÿ Âàùàáûí äÿðìàíëàðûíäàí øÿùèä îëàí ìÿçëóìëàðûí, éåòèìëÿðèí àùö-íàëÿëÿðè ñÿíè òóòñóí, áèð
äå ýþðöì áó ãûðõ èëèí ìöääÿòèíäÿ íÿ þéðÿíìèñÿí? Ìÿí äåéèðÿì êè, àé
äÿäÿ, ÷îõ çàä þéðÿíìèøÿì, ìÿñÿëÿí, ÿýÿð øÿêê åëÿñÿí èáëèñ èëÿ Àòàáÿé
àðàñûíäà, ìÿñÿëÿí, Øåéõ Ñÿôè èëÿ Øåéõ Ôÿçëöëëàùûí àðàñûíäà, ìÿñÿëÿí,
Øöìð èëÿ Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿíèí àðàñûíäà, èáí Çèéàä èëÿ Ùàúû Ìÿôàõèðöëìöëêöí âÿ Ìÿôàõèðöääþâëÿíèí âÿ Ñÿäöëìöëêöí âÿ Íÿñðèëìöëêöí
àðàñûíäà, éàèíêè øÿêê åëÿñÿí øåéòàíûí áàëàëàðû èëÿ ìöðòÿçÿâèëÿð àðàñûíäà
– áóëàðà äà ÿýÿð øÿêê åëÿñÿí, îíó ìÿí ôÿðã âåðÿ áèëÿðÿì.
253
Äÿäÿì äåäè êè, òôó... ìöðäÿøèðÿ âåðèì ñÿíèí êèìè ìîëëàëàðû. Áóíó
èíäè êö÷ÿäÿêè óøàãëàð äà ãàâàëà ãîéóá ÷àëûëëàð. Áèð äÿ äåäèì êè, äÿäÿ,
ìÿñÿëÿí, “Úàíàááàñ” êèòàáûíûí ùàøèéÿñèíÿ éàçà áèëÿðÿì êè, ìÿñÿëÿí,
ñÿíêèíè-áÿäÿíè-õóäðà, ìÿñÿëÿí, áÿð äÿñòè-ðàñò ÿíäàçÿä, ìÿñÿëÿí,
ÿç... òà... ñå äÿôÿ âÿ äÿðâÿãòè-äöõóëè-áåéòöëõÿëà ÿââÿë ïàéè-÷ÿï éà
äÿñòè-ðàñòðà áÿýöçàðÿò, ìÿñÿëÿí, àììà áàéÿä äÿð åëìè-ëÿíòÿðàíè,
ìÿñÿëÿí, äÿð áàáè-öùóòéÿùóò öùóòàòÿí âÿ öùòèéàòÿí, ìÿñÿëÿí, çèðèïàðà áÿýöçàðÿä, íÿ ðóéè-ïàðà.
Äÿäÿì ãàëõäû êè, ìÿñÿëÿí, òöïöðñöí ÿììàìåéè-øÿðèôÿìÿ. Äåäèì: äè äèíìÿ, ùÿëÿ ãóëàã àñ ýþð íÿ þéðÿíìèøÿì. Ñîðóøäó êè, íÿ
þéðÿíìèñÿí? Äåäèì: äÿäÿ, ñÿíè àíä âåðèðÿì Ãóéëàðñàðûëû âàüçàëûíäà
îõóìàã àäû èëÿ áèð òþâëÿéÿ úÿì îëóá ãóðó éåðäÿ äÿðè öñòÿ îòóðóá ÿëëÿðèíäÿ ÷ÿðÿêÿ “áèð íîõòà, èêè íîõòà, ö÷ íîõòà” äåéÿ-äåéÿ îõóéàí óøàãëàðûí ñÿéëÿðèíÿ, áèð ìÿíÿ ãóëàã àñ ýþð äàùà íÿ þéðÿíìèøÿì.
Äÿäÿì äåäè: íàüûë åëÿ ýþðöì äàùà íÿ þéðÿíìèñÿí?
Äÿëè
ÌÛÐÒ-ÌÛÐÒ
Âàúèá âÿ ëàçûìëû áèð ìÿñÿëÿ âàð êè, îíà äà ùå÷ äèããÿò åëÿìèðèê âÿ
ãóëàã àñìûðûã, äåéèðèê: “Åù, íåúÿ îëàúàã îëñóí!”.
Ñþçöì áóðàäàäûð êè, áó àõûð âàõòëàðäà áèçèì éåòèøìèø ãûçëàðûìûçà ÿð
òàïûëìûð âÿ áèð íå÷ÿ èë ýþçëÿéèðëÿð, – àõûðäà äà ùÿð êÿñ ðàñò ýÿëèð, – ýåäèðëÿð, àììà ÷îõó äà ãàëûð åâäÿ âÿ þçöíÿ ëàéèã îüëàí òàïà áèëìèð êè,
ýåòñèí (Äþâëÿòëè ãîúà êèøèëÿðèí êåôèäèð ùà!).
Áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð? Íèéÿ ãûçëàðûìûç ÷îõàëûá âÿ åâëÿíÿí úàâàíëàðûìûç àçàëûá?
Áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, îüëàíëàðûìûç ýåäèá Àâðîïà äÿðñè îõóéóðëàð
âÿ Àâðîïà òÿðáèéÿñè àëûðëàð. Áóíëàðûí äà áèð ïàðàñû äÿðñè ãóðòàðûá, âÿòÿíÿ ãàéûäûá ýÿëÿíäÿ þç éàíëàðûíúà ðóñ, éÿùóäè, éà ãåéðè áèð ìèëëÿòëÿðèí
ãûçëàðûíäàí áèðèíè ñå÷èá ýÿòèðèðëÿð âÿ êÿáèí êÿñäèðèá, þçëÿðèíÿ þâðÿò
åëÿéèðëÿð.
Úàâàíëàðûìûçûí äà áèð ïàðàñû ãàéûäûá ýÿëèð âÿòÿíÿ êè, áóðàäà þç ñÿëèãÿñèíÿ ìöâàôèã áèð ìöñÿëìàí ãûçû òàïûá àëñûí. Àììà ýÿçèð, äîëàíûð,
õÿáÿðëÿøèð âÿ àõûðäà ýþðöð êè, äÿðñ îõóìóø âÿ òÿðáèéÿ òàïìûø ìöñÿë254
ìàí ãûçû éîõäóð. Áèð íå÷ÿ èë äÿ ýþçëÿéèð, ýþçëÿéèð âÿ ëàï àõûðäà éà áó
äà ýÿëèð áèð ðóñ ãûçû, éà éÿùóäè ãûçû òàïûð, éà äà “úÿùÿííÿìÿ, ýîðà!” –
äåéèá, ýåäèð áèð ìöñÿëìàí ãûçû àëûð.
Áÿëè, ãûçû àëûá ýÿòèðèð åâÿ âÿ þç þçöíÿ äåéèð êè, “áÿëêÿ áèð òþâð
þòöøÿê!”.
Áèð ýöí ñÿùÿð òåçäÿí þâðÿò éåðèíäÿí äóðóð, èñòÿéèð ýåéèíñèí ýåòñèí
àíàñûýèëÿ, êèøè ñîðóøóð êè, “íèéÿ ýåäèðñÿí?”, þâðÿò úàâàá âåðèð êè, “áó
ýåúÿ éóõó ýþðìöøÿì, ýåäèðÿì àíàìà äåéèì, ýåòñèí Ìîëëà Ùàãâåðäèéÿ
êèòàáà áàõäûðñûí”. Êèøè äåéèð êè, “íàùàã éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá ýåòìÿ,
îíäàí þòðö êè, éóõóäàí ùå÷ áèð øåé áèëìÿê îëìàç”.
Þâðÿòèí áó ñþçëÿð õîøóíà ýÿëìèð, ÿðèíäÿí êöñöð âÿ èêè ýöí ÿðèëÿ
äàíûøìûð.
Áèð íå÷ÿ ýöí äÿ êå÷èð. Áèð ýöí êèøè äèããÿò åëÿéèá ýþðöð êè, þâðÿòè
ýöíäöçëÿð àéàüûíà úîðàá ýåéìèð, ãàðäàøûíûí äà âÿ ãåéðè éàä êèøèëÿðèí
äÿ éàíûíäà àéàãëàðû ÷ûëïàã äîëàíûð; àììà, ñþç éîõ, öçöíö âÿ áàøûíû
÷àðãàòíàí áÿðê-áÿðê ýèçëÿéèð. ßðè äåéèð êè, “àéûáäûð, àéàãëàðûíà úîðàá
ýåé”, þâðÿò úàâàá âåðèð êè, “ñÿí Àëëàù ÿòèìèçè òþêìÿ, åâäÿ àäàì úîðàá
ýåéìÿç, àäàì éàñà ýåäÿíäÿ, éà ùàìàìà ýåäÿíäÿ úîðàá ýåéÿð”.
Áó äà êèøèíèí àúûüûíà ýÿëèð âÿ áóðàäà äà êèøè èêè ýöí þâðÿòèíäÿí
êöñöá äàíûøìûð.
Áèð íå÷ÿ ýöí äÿ êå÷èð. Þâðÿò ýþðöð êè, ùÿìèøÿ àõøàìëàð ÿðè ãàáàüûíà êèòàá ãîéóá îõóéóð, éà áèð êàüûç ýþòöðöá éàçûð. Þâðÿò áèêàð îòóðóá
áàøëàéûð ÿñíÿìÿéÿ. Áèð àç êå÷èð, þâðÿòèí éóõóñó ýÿëèð âÿ êèøè äÿ êèòàáûíäàí âÿ êàüûçûíäàí ÿë ÷ÿêìèð. Áèð àç äà ýþçÿòëÿéÿíäÿí ñîíðà, þâðÿò
ùèðñëè ýèðèð ÿðèíèí îòàüûíà âÿ áàøëàéûð áó úöð ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ: “À
êèøè, ñÿí îëàñàí Àëëàù, áó êèòàáëàðû âÿ êàüûçëàðû òóëëà úÿùÿííÿìÿ, àç áó
úèíëÿðíÿí âÿ øÿéàòèíëÿðíÿí ìûðò-ìûðò äàíûø, úàíûíà éàçûüûí ýÿëñèí! Áó
íÿäèð éóõóíó þçöíÿ ùàðàì åëÿéèðñÿí êè, íÿ áèëèì íÿ âàð? Áèð úàíûíà
éàçûüûí ýÿëñèí, áèð óñàí, àé áó êèòàá-ìèòàáû èúàä åëÿéÿíèí åâè
éûõûëñûí!”.
***
Áó áèð ëàçûìëû âÿ éåíÿ ëàçûìëû ìÿñÿëÿäèð. ßýÿð áó ìÿñÿëÿíè åëÿ áó
ùàëÿòäÿ ãîéñàã, îõóìóø úàâàíëàðûìûçûí ùå÷ áèðè ìöñÿëìàí ãûçû àëìàç.
Áó äÿðäÿ áèð ÷àðÿ òàïìàã ëàçûìäûð; åëÿ áó ñààò òàïìàã ëàçûìäûð, ñàáàùà
äà ãîéìàã îëìàç!
255
Áèçÿ ãàëñà, áèç áóíà èêè ÷àðÿ áèëèðèê:
1. Áóíóí áèð ÷àðÿñè áóäóð êè, îüëàíëàðûìûçû äÿõè áóíäàí ñîíðà Àâðîïà òÿðáèéÿñèíÿ ãîéìàéàã; ìÿñÿëÿí, Íåùðÿìèí, Îðäóáàäûí úàâàí îüëàíëàðû ùÿìèøÿ Òÿáðèçäÿ “åëì” òÿùñèë åëÿéèðëÿð âÿ âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéûäûá
ýÿëÿíäÿí ñîíðà åâëÿíèðëÿð âÿ þìðëÿðèíèí àõûðûíà êèìè äÿ õîøáÿõò
éàøàéûðëàð. Éà ýÿðÿê áåëÿ îëà.
2. Éà äà êè, îüëàíëàðûìûçû Àâðîïà äÿðñèíÿ ýþíäÿðÿíäÿ ãûçëàðûìûçû
äà ãîéàã äÿðñÿ êè, ùå÷ îëìàñà Àâðîïà åëìèíäÿí âÿ òÿðáèéÿñèíäÿí áàðû
éàðûì÷ûã äà îëñà, áèð àç îõóñóíëàð âÿ þéðÿíñèíëÿð.
Áèç áåëÿ ãàíûðûã âÿ áåëÿ äÿ äåéèðèê. Ùÿð êÿñ íÿ úöð ãàíûð, åëÿ äÿ
ãàíñûí.
ÚÀÂÀÁ
Ö÷öíúö íþìðÿìèçäÿ éàçìûøäûã êè, Ìÿðâ íà÷àëíèêèíèí äÿôòÿðõàíà
ìöòÿðúèìè àøãàáàääàí ýÿëÿí òÿðÿããèïÿðâÿð úàâàíëàðûìûçû èíúèäèá. Èíäè
ìÿðâëèëÿð éàçûðëàð êè, áó éàëàíäûð.
Ìÿëóì øåéäèð êè, Ìÿðâ ÿùëè èøèí ùÿãèãÿòèíè íåúÿ êè, ëàçûìäûð, áèëèð:
áèç éàçäûüûìûç éàëàíäûðñà äà áèëèð, äîüðóäóðñà äà áèëèð. Àììà áó âàð
êè, ãåéðè éåðèí îõóúóëàðû ÿùâàëàòû áèëìèð âÿ áÿëêÿ äÿ áÿçèíèí ôèêðèíÿ
ýÿëÿ êè, äîüðóäàí äà, áèç áþùòàí éàçìûøûã âÿ òàíûìàäûüûìûç áèð ìöõáèðèí ñþçöíÿ åòèáàð åëÿéèá ìþùòÿðÿì áèð øÿõñèí áàðÿñèíäÿ èôòèðà
ñþéëÿìèøèê.
Àëëàù øàùèääèð âÿ ìÿðâëè ãàðäàøëàðûìûç äà áèëèð êè, Àøãàáàääàí ýÿëÿí òÿðÿããèïÿðâÿð úàâàíëàðûìûç Ìÿðâäÿ “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí” ôàúèÿñèíè òåàòð òàìàøàñûíà ãîéàí âàõò úÿíàá ìöòÿðúèì òðóïïà úàâàíëàðûíû
èíúèäèá. Àììà èíúèäÿíäÿí ñîíðà îíëàðû íÿ úöðñÿ ðàçû åäèá âÿ îðòàëûãäà
ìåùðèáàíëûã ÿìÿëÿ ýÿäèá, úàâàíëàð ùÿòòà ìöòÿðúèìäÿí ãÿçåòÿ ðàçûëûã
äà éàçûá ýþíäÿðèáëÿð.
×îõ ÿúÿá âÿ áèç áó áàðÿäÿ ìèíëÿðúÿ øöêð åäèðèê êè, éåíÿ àõûðäà ùÿð
èêè òÿðÿô ðàçû îëóá. Âÿ áèç àõòàðäûüûìûç åëÿ áóäóð.
Áóðàäà áèç ñþçöìöçö òàìàì åäÿðäèê, ÿýÿð ìÿðâëèëÿðèí èêèíúè ðÿääèééÿñè ýþçöìöçÿ ñàòàøìàñàéäû.
Èêèíúè úàâàáëàðûíäà ìÿðâëè ãàðäàøëàðûí áèð íå÷ÿñè áèçÿ éåíÿ òÿêèäëÿ
áþùòàí÷û âÿ èôòèðà÷û àäû ãîéóá âÿ öçöíö ìöõáèðèìèçÿ òóòóá ñîðóøóðëàð:
256
Àéà ýåäèá íà÷àëíèêäÿí èçí àëàí êèì èäè, àéà, íÿ áèëèì, íÿ åëÿéÿí êèì
èäè?.. Âÿ àõûðäà äà ñîðóøóðëàð êè, “àéà ãàïû÷ûëûã âÿçèôÿñèíè ýþðÿí êèì
èäè?..”.
ßýÿð ìÿðâëè ãàðäàøëàð èçí âåðñÿëÿð, áèç äÿ öçöìöçö òåàòðäà ÿéëÿøÿí òàìàøà÷û ãàðäàøëàðà òóòóá, áèðúÿ ñþç ñîðóøàðûã: Éàäûíûçäàäûðìû,
ãàðäàøëàð êè, ÿââÿëèíúè, èêèíúè, ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö úÿðýÿëÿð òàìàøà÷ûëàðëà äîëó èäè; áåøèíúè, àëòûíúû âÿ éåääèíúè úÿðýÿëÿð áîø èäèëÿð? Âÿ
äàë úÿðýÿëÿð éåíÿ òàìàì äîëó èäèëÿð âÿ ëàï äàëäà ÷îõ àäàì àéàã öñòÿ
äóðóá, áèð-áèðèíè áàñûðäû. Áó îðòàäà îëàí ö÷ áîø úÿðýÿëÿðèí îðòà úÿðýÿñèíäÿ áèð íÿôÿð ÿëëè-ÿëëèáåø éàøûíäà àäàì îòóðìóøäó. Àììà äöç îòóðìàìûøäû: éÿíè öçö ñÿùíÿéÿ äåéèëäè, öçö àêóøêàëàðà èäè âÿ åëÿ äÿ îòóðìóøäó êè, ýóéà áàëûøà òÿêéÿ åäèá: ãû÷û ãû÷ûíûí öñòöíäÿ, áèð ÿëè ãàáàã
úÿðýÿíèí ñòóëóíóí öñòöíäÿ èäè, áèð ÿëè äÿ äàë úÿðýÿíèí ñòóëóíóí
öñòöíäÿ.
Èíäè äÿ íþâáÿ áèçèìäèð; èíäè äÿ áèç ìÿðâëè ãàðäàøëàðäàí ñîðóøóðóã
êè, àéà áó úÿíàá êèì èäè? Àéà êèì èäè òåàòð îéíàìàäàí ãàáàã: “ìåéìóí îéíàäàíëàð ýÿëäèëÿð” – äåéèá, îéóí÷óëàðû òÿùãèð åäÿí? Éîõñà
áóíóí åëÿ áèð çÿðÿðè éîõäóð? Éîõñà áèç ìöñÿëìàí è÷èíäÿ áåëÿ èøëÿðÿ
“àäàìû èíúèòìÿê” äåìÿê îëìàç? Éîõñà áåëÿ øåéëÿð áèçèì è÷èìèçäÿ
þòöøÿð?
Þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ âèëàéÿòèí ñÿðäàðû äà òåàòðà ýÿëÿíäÿ þçöíÿ
áèð ñòóë ýþòöðöá, ÿäÿáëÿ îòóðàð âÿ îíóí ñàü âÿ ñîë òÿðÿôèíäÿ îëàí ñòóëëàðûí áèëåòèíè ùÿð êÿñ ïóë âåðèá àëûá, î äà ýÿëèá ñÿðäàðûí éàíûíäà ÿäÿáëÿ
îòóðàð.
Áÿëêÿ áèçëÿðäÿ ùÿð êÿñèí áîéíóíäà ãûðìûçû éàõà îëñà, ìöñÿëìàí
ìÿúëèñèíÿ ùÿãàðÿòëÿ áàõìàüà èõòèéàðû âàð?
Áèç áÿëêÿ áèëìèðèê? Áÿëêÿ åëÿ, äîüðóäàí äà, áåëÿäèð?..
Èêèíúè äÿôÿ úÿíàá ìöòÿðúèìèí áàðÿñèíäÿ äàíûøìàüà áèçè ìÿðâëè
ãàðäàøëàð âàäàð åòäè. Ìÿùç áó áàðÿäÿ öçð èñòÿéèðèê.
Ëàüëàüû
ÙÀÐÀÄÀÄÛÐËÀÐ?
Ùàðàäàäûðëàð ðóñúà éàçàíëàðûìûç? Íåúÿ îëóáëàð ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèç? Ùàðà ýèçëÿíèáëÿð ðóñ äàðöëôöíóíëàðûíû ãóðòàðìûø úàâàíëàðûìûç?
Íèéÿ îíëàðäàí áèð ñÿñ ÷ûõìûð?
257
Èíäèéÿ êèìè ÷îõ âàõò èòòèôàã äöøöáäöð êè, áèç ìöñÿëìàíëàðûí áàðÿñèíäÿ úöðáÿúöð áþùòàíëàð ðóñ ãÿçåòëÿðèíäÿ éàçûáëàð êè, áèçè ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí âÿ äþâëÿòèí íÿçÿðèíäÿ òþùìÿòëÿíäèðñèíëÿð. Àììà áþùòàíëàðûí
èéèðìèñèíÿ áèçëÿðäÿí áèð äÿíÿ äÿ úàâàá éàçûëìàéûá.
Áÿäõàùëàðà ìÿðäëèêëÿ úàâàá âåðÿí êå÷ÿí âàõòëàðäà áèðúÿ ßùìÿä
áÿé Àüàéåâ îëàðäû; àììà “Èðøàä” ÷ûõàíäàí ñîíðà ìöøàðèëåéù ðóñúà
éàçìàüà äà, ìÿëóì êè, äÿõè ôöðñÿò òàïà áèëìèð.
Íèéÿ ðóñúà îõóìóø úàâàíëàðûìûç ùÿðäÿíáèð ãÿëÿì ýþòöðöá ìöñÿëìàíëàð áàðÿñèíäÿ éàçûëàí éàëàíëàðà úàâàá éàçìûðëàð?
Íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè?
Äåìÿñèíëÿð “ùàíñû ãÿçåòÿ úàâàá éàçàã êè, ÷àï åëÿñèí?” Îíëàð áóíó
÷îõäàí áèëèðëÿð êè, ìÿñÿëÿí, Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíàí âÿ áèòÿðÿôëèêäÿ øþùðÿò
òàïàí “Çàãàôãàçéå” ãÿçåòè ùÿð áèð ìèëëÿòèí äîüðó âÿ ùàãã ñþçöíö
ãÿáóë åäèá ÷àï åëÿð. Ùÿòòà Ïåòåðáóðã âÿ Ìîñêâàäà äà áåëÿ ãÿçåòëÿð ÷îõ
âàð. Êàø éàçàí îëñóí!
Íèéÿ éàçìûðëàð?
***
“Òèôëèññêè ëèñòîê” ãÿçåòèíèí éàëàí÷û ìöõáèðè “Àøèí” èìçàñû èëÿ ýóéà
Èñòàìáóëäàí éàçûð êè, “Îñìàíëû ñÿðùÿääèíÿ éàâûã îëàí Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðû Îñìàíëû ùþêóìÿòèíèí Ãàôãàçà äàõèë îëìàüûíà ÷îõ øàääûðëàð âÿ
ùÿòòà èíäèäÿí ùàçûðëàøûðëàð êè, Îñìàíëû ãîøóíëàðûíà ãîíàãëûã âåðñèíëÿð”.
Ñþç éîõ, úÿíàá ìöõáèð áóíó ÷îõ éàõøû áèëèð êè, ìÿñÿëÿí, áöòöí Èðÿâàí
ãóáåðíèéàñûíäà àíàëàðûìûç óøàãëàðûíà àúûãëàíûá ñþéÿíäÿ äåéèðëÿð: “Àé
îñìàíëû îüëó îñìàíëû”.
Ìöõáèð áóíó éàõøû áèëèð; àììà íèéÿ éàçìûð, áóíó äà éàõøû áèëèð.
ßýÿð ìöõáèð áèëñÿéäè êè, ìöñÿëìàíëàðûí ðóñúà òÿëèì òàïìûøëàðû áóíóí éàëàíëàðûíû áèð-áèð ðÿää åëÿéèá, áóíóí áèúëèéèíè èñáàò åëÿéÿúÿê, –
ÿëáÿòòÿ, ìöõáèð áó áþùòàíëàðûíû áó ãûðìûçûëûãäà éàçìàçäû.
Àììà ìöõáèð áóíó ÷îõ ÿúÿá áèëèð êè, ìöñÿëìàíëàðäàí ñÿñ ÷ûõìàéàúàã: “Áÿð íÿéàéÿä çèêîøòÿýàí àâàç”.
258
ÌÈÊÐÎÁËÀÐ
Åëÿ ùÿìèí ñþçëÿðäèð êè, åøèäèðèê.
Ùÿð áèð ãÿçåòè ÿëèìèçÿ àëñàã, ýþðÿúÿéèê êè, åëÿ ùÿìèí ñþçëÿðäèð êè,
ùà åøèäèðèê; ìÿñÿëÿí, ùÿð áèð ðàñòûìûçà ýÿëÿí ãÿçåòè à÷ûá îõóéàã:
“Ãÿðèíÿëÿðëÿ ìÿñò îëóá úÿùàëÿòÿ óéóäóã, íÿ ýþðäöê, íÿ ãàçàíäûã?
Ùàíñû ýöíöìöçö õîø êå÷èðäèê? Ùàíñû íèúàò éîëóíó à÷äûã êè, áèçäÿí
ñîíðà ýÿëÿíëÿð äÿ áèçèì ýöíöìöçÿ äöøìÿñèí? Õàðèúèëÿð äåñÿëÿð “áèç
åëì îõóéóá ñÿíÿò þéðÿíäèê, èíñàíèééÿò ùöãóãóíó àíëàéûá áèð-áèðèìèçÿ
ðÿùì åòäèê, àäàì þëäöðìÿêäÿí ãà÷ûá éåòèìÿ âÿ ôÿãèð-ôöãÿðàéà êþìÿê
åòäèê âÿ þâëàäûìûçû îõóäóá áèçäÿí ñîíðà ýÿëÿíëÿð ö÷öí ðóçè éîëó ýþñòÿðäèê, ñèç íÿ åëÿäèíèç?” – áèç ùàíñû õîø ÿìÿëëÿðèìèçëÿ îíëàðà úàâàá
âåðÿê?” âÿ èëàõ.
Åëÿ ùàìàí ñþçëÿðäèð êè, ðóñ-éàïîí äàâàñûíäàí èíäèéÿäÿê åøèäèðèê…
Åëÿ ùÿìèí ñþçëÿðäèð.
Èíäè ìöñÿëìàí ãàðäàø äà áó úöð ñþçëÿðè åøèäÿíäÿ, äèíìÿç ñþéëÿìÿç
ãÿçåòè áöêöð ãîéóð êÿíàðà âÿ “åù!” äåéèá äóðóð ýåäèð èøèíÿ. Âÿ ÷îõ
ÿúÿá åëÿéèð; îíäàí þòðö êè, áóíëàðûí ùàìûñûíà áèçèì ìÿùÿëëÿäÿ äåéÿðëÿð
“áîø-áîø äàíûøìàã”.
Áèð íàõîøóí öñòÿ ùÿêèì ýÿòèðÿíäÿ ùÿêèì ÿââÿë éàïûøûð íàõîøóí
íÿáçèíäÿí, ñîíðà ãóëàüûíû ãîéóð äþøöíÿ âÿ äåéèð êè, “ñÿíèí àçàðûí, ìÿñÿëÿí, ãûçäûðìàäûð, éàèíêè, áîüàç àüðûñûäûð”. ßýÿð ùÿêèì áèðúÿ áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà, äóðóá ãîéóá ýåòñÿ âÿ àçàðëûéà áèð ìöàëèúÿ éîëó
ýþñòÿðìÿñÿ, áèç ùÿêèìÿ ÷åðò ãÿïèê äÿ âåðìÿðèê; àììà ùÿêèì àçàðëûíûí
àçàðûíû áèëÿíäÿí ñîíðà, ãûçäûðìàéà õèíÿ* âåðèð, áîüàçû àüðûéàíûí áîüàçûíà “éîä” ñöðòöð, õîëåðà òóòàíà “áóòèí” äàâàñû âåðèð, éàðàëûíûí éàðàñûíà
“éîäîôîðì” ñöðòöð. Áó äàâàëàðûí úöìëÿñè áèð íþâ çÿùÿðäèð êè, àçàðëûíûí
áÿäÿíèíÿ äàõèë îëàíäà íàõîøëóüóí ìèêðîáëàðûíû, éÿíè íàõîøëóüà ñÿáÿá
îëàí ùÿøÿðàòû ïó÷à ÷ûõàðäûð êè, àõûðäà àçàðëû øÿôà òàïûð.
Áèçèì áÿçè áîøáîüàç éàçû÷ûëàðûìûç äà îõøàéûðëàð ùÿìèí òÿáèáëÿðÿ êè,
àçàðëûíûí íÿáçèíÿ áàõàíäàí ñîíðà, “õóäàùàôèç” äåéèá áþðêëÿðèíè
àõòàðûðëàð.
______________
* Êèíÿ
259
***
Ãÿðèíÿëÿðëÿ ìèëëÿòèìèçèí øèðèí úàíûíà ìèëéîíëàðúà àú ìèêðîáëàð
äàðàøûá ãàíûíû ñîðìàãäàäûð âÿ ìÿùç áó ùÿøÿðàòäûð ìèëëÿòè õÿñòÿ åäÿí,
ìÿùç áó ìèêðîáëàðäûð îíó áÿäíàì åäÿí!
“Íèúàò, íèúàò” äåìÿêëÿ íèúàò éîëó þç-þçöíÿ òàïûëìàç! “Ìÿêòÿá,
ìÿêòÿá” äåìÿêëÿ ìÿêòÿá þç-þçöíÿ à÷ûëìàç âÿ à÷ûëñà äà, “ÚàìåéèÀááàñ” êèòàáûíäàí ñàâàéû îðàäà áèð þçýÿ äÿðñ âåðèëìÿç.
Ìöôòÿ-ìöôòÿ “íèúàò”, “ìÿêòÿá” äåìÿêëÿ “Ôàòûéà òóìàí îëìàç!”
Ëàçûìäûð ìèêðîáëàðû ìèëëÿòèí áÿäÿíèíäÿí êÿíàð åëÿìÿê! Éîõñà íÿ
ýþçéàøû òþêìÿêëÿ àçàðëû øÿôà òàïàð, íÿ äóà éàçìàãëà!
ÈÐÀÍ ÈØËßÐÈ
Èðàí êèìèíäèð?
Òóòàã êè, ñÿí äåéÿúÿêñÿí “Èðàí Èðàíûíäûð”.
ßýÿð ñÿí áåëÿ äåñÿí, ìÿí äÿ ñÿíäÿí ñîðóøàðàì êè, ÿýÿð Èðàí Èðàíûíäûð, áÿñ Èðàíûí Úóëôà ýþìðöêõàíàñû êèìèíäèð? Ñÿí úàâàá âåðñÿí êè,
Èðàíûíäûð, ìÿí äÿ ñÿíÿ äåéÿðÿì, áÿñ íèéÿ ýþìðöêõàíàíûí ðÿèñè õàðèúèëÿðèí áàéðàìûíû òÿòèë åëÿéèð, àììà ìöñÿëìàíûí ÿí ìþùòÿðÿì áàéðàìûíäà ýþìðöêõàíà à÷ûã îëóð? Ãîðõóðàì ñÿí ñîðóøàñàí êè, íèéÿ áÿñ
ýþìðöêõàíàäà èøëÿéÿíäÿ ùàìáàëëàð ðÿèñÿ øèêàéÿò åòìèðëÿð? Ìÿí ñÿíÿ
úàâàá âåðÿðÿì êè, ùàìáàëëàð øèêàéÿò åëÿéèðëÿð, àììà íÿ ðÿèñ ùàìáàëëàðûí äèëèíè áèëèð, íÿ ùàìáàëëàð ðÿèñèí. Ñîðóøàúàãñàí êè, áÿñ îðàäà ìöòÿðúèì éîõäóð? Ìÿí ñÿíÿ úàâàá âåððÿì êè, ìöòÿðúèìè îíäàí þòðö
ãîéóáëàð êè, ùàìáàëëàðû àíáàðëàðäà ùÿáñ åëèéÿíäÿ ìöòÿðúèì äèëìàíúëûã
åëÿñèí. Ñîðóøàúàãñàí êè, ýþìðöêõàíàíûí àíáàðëàðû î äÿðÿúÿäÿ ðöòóáÿòëèäèð êè, òàúèðëÿð îðà ìàë ãîéìóðëàð êè, ÷öðöìÿñèí, íÿ òþâð îðàäà èíñàíû
ùÿáñ åòìÿê îëàð?
Îëàð, îëàð, ÿçèçèì, ìàë ÷öðöéÿð, àììà ùàìáàë ÷öðöìÿç.
Ùÿëÿ áó ìÿòëÿá ãàëñûí.
Ñÿí äåéèðñÿí êè, Èðàí Èðàíûíäûð. ×îõ ýþçÿë. Áÿñ Àñòàðàäàí ßðäÿáèëÿ
ýåäÿí Ìöçÿôôÿðè éîëó êèìèíäèð?
Ñÿí äåéÿúÿêñÿí êè, Èðàíûí “Øèðêÿòè-öìóìè”ñèíèí éîëóäóð.
260
Ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, õåéð, áó éîë Ðóñèéà òÿáÿñè Âóðòìàíûíäûð. Ñÿí
ñîðóøàúàãñàí êè, áó íåúÿ îëàí èøäèð? Ìÿí äåéÿúÿéÿì êè, Èðàí ãóëäóðëàðûíäàí áèð íÿôÿð Ùàúû Ùÿñÿí àüà Ìÿëèêîâ ñàõòà âÿêàëÿòíàìÿ èëÿ áó
éîëó ñàòûá Âóðòìàíà âÿ ÿâÿçèíäÿ áèð àç ðöøâÿò àëûá âÿ ùàëîíêè Âóðòìàí
èëäÿ ùÿøòàä ìèí ìàíàò èúàðÿ âåðÿ-âåðÿ èëäÿ äþðä éöç ìèí ìàíàò áó
éîëäàí ìÿäàõèë ýþòöðöð. Ñÿí ñîðóøàúàãñàí êè, áÿñ ßðäÿáèëäÿ ÿéëÿøÿí
âÿ úÿííÿòèí à÷àðëàðûíû úèáëÿðèíÿ ãîéàí ìèëëÿò ñàùèáëÿðè íÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð?
Íèéÿ ìÿøüóëäóðëàð? Ìÿñÿëÿí, Äàüûñòàíäà íèúàò íöñõÿëÿðè ïàéëàéàí
ìöãÿääÿñëÿð íÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð?
Áóíëàð ìÿøüóëäóðëàð àâàì úàìààòà âÿç åòìÿéÿ êè, ìÿñÿëÿí, ùÿð
êÿñ óøàüûíû ðóñ äÿðñèíÿ ãîéñà, éåääè àðõàñû úÿùÿííÿì ÿùëèäèð, ùÿð êÿñ
ïîëàä ãÿëÿìëÿ éàçû éàçñà, úÿùÿííÿìäÿ îíóí ùÿð áèð áàðìàüûíäàí áèð
èëàí àñûëàúàã, ùÿð êÿñ ÿúíÿáè äèëè äàíûøñà âÿ ïàëòàðûíû àâðîïàëûëàðûí ïàëòàðûíàîõøàòñà, úÿùÿííÿìäÿ îíóí äèëè ãóðñàüûíäàí àøàüû äöøÿúÿê, ùÿð
êÿñ ãÿçåò îõóñà, èñòÿéèð ìöñÿëìàí ãÿçåòè, èñòÿð ãåéðè áèð äèëäÿ ãèéàìÿò
ýöíö îíà øÿôàÿò÷è îëìàéàúàã.
***
Áÿñ ÿçèçèì, äÿõè äåìÿ êè, Èðàí Èðàíûíäûð! Õåéð! Èðàí èíäè Òÿáðèçäÿ
Ìèð Ùàøûìûíäûð, ßðäÿáèëäÿ Ðÿøèäöëìöëêöíäöð, Òåùðàíäà Øåéõ Ñàäûüûíäûð.
Ëàüëàüû
ÄÈÍ ÌßÑßËßÑÈ
Ãîíøóìóç Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí èêè îüëó âàð èäè: áèðè äîüìà îüëó
Ãàñûì, – ñÿêêèç éàøûíäà, áèðè äÿ þýåé îüëó Íÿúÿôãóëó, – îí éàøûíäà.
Óøàã âàõòû êö÷ÿäÿ àøûã îéíàéàíäà ùÿðäÿíáèð ñàâàøàðäûã. Ìÿí îí
éåääè éàøûíäà èäèì âÿ åëÿ îëóðäó êè, ùÿðäÿíáèð Ãàñûìû äà äþéÿðäèì,
ùÿðäÿíáèð Íÿúÿôãóëóíó äþéÿðäèì.
Ãàñûìû äþéÿíäÿ óøàã ÿëëÿðèíè ýþçëÿðèíèí öñòöíÿ áàñûá àüëàéààüëàéà ãà÷àðäû äÿäÿñèíèí öñòÿ âÿ øèêàéÿò åäÿðäè. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð
ÿìè ãåéçëè ÷ûõàðäû êö÷ÿéÿ âÿ ýÿëèá éàïûøàðäû ãóëàãëàðûìäàí, ãàëõûçàðäû
ýþéÿ. Áèð äÿôÿ àç ãàëäû ãóëàüûìûí áèðè äèáèíäÿí ÷ûõñûí.
261
Àììà Íÿúÿôãóëóíó äà ùÿðäÿíáèð äþéÿðäèì âÿ áó äà ãà÷àðäû äÿäÿëèéèíÿ øèêàéÿòÿ. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ÿìè ÷ûõàðäû êö÷ÿ ãàïûñûíà, ñàü
ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû éóõàðû ãîâçàéûá, àíúàã ìÿíÿ áèðúÿ áóíó
äåéÿðäè êè: “Ãûðûøìàë! Óøàüû äþéìÿ!”.
***
Áèëìèðÿì, ùàðàäàí äàíûøìàã èñòÿéèðäèì, éàäûìäàí ÷ûõäû…
Ùÿ, äèí ìÿñÿëÿñèíäÿí äàíûøûðàì. Ðóñ ãÿçåòëÿðèíäÿ îõóéóðóã êè,
Ðóñèéà âÿçèðè äèíëÿðè áèùþðìÿò åäÿíëÿð ö÷öí èêè úöð òÿíáåù ãîéìàã
èñòÿéèð: õà÷ïÿðÿñò äèíèíè òÿùãèð åäÿíëÿðÿ àðòûã òÿíáåù îëóíàúàã, àììà
ãåéðè äèíëÿðè òÿùãèð åäÿíëÿðÿ éöíýöë òÿíáåù îëóíàúàã (ñþç éîõ êè, áó
úöìëÿéÿ ìöñÿëìàí äèíè äÿ äàõèëäèð).
Ãÿçåòëÿð éàçûðëàð êè, ïàäøàùëûã äóìà âÿçèðèí ùÿìèí ãàíóíàìÿñèíè
òÿñäèã åëÿéèð.
ßýÿð áèð ãàðà ñàëäàò ýÿëèá äóðà áèð ìöñÿëìàí áàããàëûíûí äöêàíûíûí
ãàáàüûíäà âÿ äåéÿ êè, ìÿñÿëÿí, “ìÿíèì äèíèì ñÿíèíêèíäÿí éàõøûäûð”,
áèç ýÿðÿê áóíóí ñþçöíÿ åòèíà åëÿìÿéÿê, ÷öíêè áó àâàì âÿ íàäàí áèð
ñàëäàòäûð. Áóíà áèð îâóú êèøìèø, éà áèð ïàïèðîñ âåðúÿê “ñïàñèáî” –
äåéèá ãîéóá ýåäÿð.
Àììà ïàäøàùëûã äóìàäà ÿéëÿøÿí öçâëÿðèí ÷îõó åëìëè âÿ òÿðáèéÿëè
àäàìëàðäûð. Áÿñ áóíëàðûí äèí áàðÿñèíäÿ åòäèéè ðÿôòàðûíû ùàðà éàçàã?
Áó ìÿñÿëÿíè áó ñààò éàçà-éàçà ãîíøóìóç ðÿùìÿòëèê Êÿðáÿëàéû
Ùåéäÿð éàäûìà äöøöð: äîüìà îüëóíó äþéÿíäÿ ãóëàãëàðûìû åëÿ ÷ÿêÿðäè
êè, àç ãàëàðäû äèáèíäÿí ÷ûõñûí; àììà þýåé îüëóíó äþéÿíäÿ àíúàã ìÿíÿ
äåéÿðäè: “ãûðûøìàë!”. Î âÿäÿ áó èøëÿðè áàøà äöøìöðäöì; ×öíêè îí éåääè éàøûíäà èäèì. Îí éåääè éàøûíäà ìöñÿëìàí óøàüû íÿ áàøà äöøÿúÿê?
Àììà èíäè áàøà äöøöðÿì. Èíäè ö÷öíúö äóìàíû ýþðöðÿì âÿ áó èøëÿðè äÿ
áèð àç áàøà äöøöðÿì.
ÁÀÊÛ ÌÖÑßËÌÀÍËÀÐÛ
Àé ýþçöì Áàêû ìöñÿëìàíëàðû, àùàé èýèäëÿð, éàøàñûí Áàêû ìöñÿëìàíëàðû! Àé, ùàé, ùî, ùî!.. Ùàé, úàí, Áàêû ìöñÿëìàíëàðû! Èýèäèí àäû
ýÿðÿê. Ìÿñÿëÿí, íåúÿ êè, äåéèðëÿð: “Ôëàíêÿñè áàðìàãíàí ýþñòÿðèðëÿð”,
262
éÿíè ýþð íÿ ãÿäÿð øþùðÿòëÿíèá êè, ùÿð éàíäà àäû äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèð.
Úàíûìñûíûç, Áàêû ìöñÿëìàíëàðû, èíäè òàìàì Ðóñèéàäà ùÿð íÿ äàíûøûã
âàð, ùÿð íÿ ñþùáÿò âÿ áÿùñ âàð, – ùàìûñû ñèçèí áàðÿíèçäÿäèð. Äåìÿê êè,
èëëÿðëÿ ÷ÿêäèéèíèç çÿùìÿòëÿðèíèç, ÿìÿéèíèç, ÷àéëàðà òþêäöéöíöç ìöñÿëìàí ãàíëàðû ïó÷à ÷ûõìàäû; éåíÿ ùÿð íÿ èñÿ áèð ñÿìÿðÿ áàüûøëàäû.
“Íîâîéå âðåìéà” ãÿçåòèíäÿ Ìåíøèêîâ éàçûð êè, Áàêû ìöñÿëìàíëàðû ïèñ àäàìäûðëàð; îíäàí þòðö êè, ùÿð ýöí êö÷ÿ âÿ áàçàðäà ïàðòà-ïàðò
ñàëûá áèð-áèðèíè ãûðûðëàð âÿ ãîéìóðëàð ðóñëàð þç åâëÿðèíäÿ ðàùàò éàòñûíëàð.
Ìåíøèêîâ éàçûð êè, “Áàêû ìöñÿëìàíëàðû ùÿð÷ÿíä ýåúÿ âÿ ýöíäöç áèðáèðèíè ãûðìàãäàäûð, àììà áóíëàðûí ÿñë ôèêðè î äåéèë êè, éÿíè àõûðäà áèðáèðèíè ëàï ãûðûá ãóðòàðñûíëàð, õåéð, áóíëàðûí ôèêðè áóäóð êè, “ïàðòà-ïàðò”
ñÿñè èëÿ ðóñëàðû íàðàùàò åëÿñèíëÿð âÿ àõûðäà ðóñëàð äà áóíëàðäàí áèð àç
èíúèéèá Áàêûäàí ÷ûõûá ýåòñèíëÿð”.
Áóäóð Ìåíøèêîâ éàçàí!
Éÿíè áóíäàí áó ÷ûõûð êè, ãóðáàí ãàíû êèìè àõàí ìöñÿëìàí ãàíû èëÿ
Ìåíøèêîâóí èøè éîõäóð, àíúàã îíóí éàçûüû ðóñëàðà ýÿëèð êè, “ïàðòàïàðò”äàí ðàùàòñûç îëóá, ýåúÿëÿð éàõøû éóõëóéà áèëìèðëÿð.
Ùÿëÿ êè, áó áÿñäè, ÿýÿð ñààò õîø îëñà, ýÿëÿí íþìðÿäÿ éåíÿ áó
áàðÿäÿ áèð àç äàíûøàðûã.
ÀÍÀ ÄÈËÈ
Òàòàðëàð àíà äèëèíäÿ éàçäûüû ãÿçåòëÿðè îõóéàíäà Ãàôãàç úàâàíëàðûíûí àíà äèëè äàíûøìàãëàðû éàäà äöøöð.
Òàòàð ãÿçåòëÿðèíèí áèðè Èðàí áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò à÷ûá áèð éåðäÿ áåëÿ
éàçûð:
“Ïåðñèéàäà úàìààò øàõäàí íåäàâîëíóäóð”, éÿíè èñòÿéèð äåñèí êè,
“Èðàíäà úàìààò øàùäàí íàðàçûäûð”.
Éàçûã áèçèì äèëèìèç: Ãàôãàç ÿäèáëÿðèìèç “àíà” ÿâÿçèíÿ “ìàäÿð”
éàçûðëàð, òàòàð ãÿçåò÷èëÿðèìèç äÿ “Èðàíû” “Ïåðñèéà” éàçûðëàð.
Âÿ áóíëàðûí àäûíû äà ãîéóðëàð “àíà äèëè”. Éàçûã àíàëàðûìûç íÿ “ìàäÿð” åøèäèáëÿð, íÿ äÿ “Ïåðñèéà”. Áÿëè...
Úûðúûðàìà
263
ÌÓÐÄÀÐ
Èðÿâàí øÿùÿðèíèí éàâûãëûüûíäà Òîõìàõàíýþë àäëû ìöñÿëìàí êÿíäèíèí äàüûëìàã õÿáÿðèíè “Çàãàôãàçèéà” ãÿçåòèíäÿ îõóäóã.
ßùâàëàò áåëÿäèð êè, îòóç èë áóíäàí ãàáàã áèð íå÷ÿ ìöñÿëìàí, øÿùÿð
éåðèíè èúàðÿéÿ ýþòöðöá, áàøëàéûáëàð ÿêèí÷èëèêëÿ ýöçÿðàí åëÿìÿéÿ âÿ ùÿìèí éåðäÿ äàì-äàø òèêäèðèá, áèð áàëàúà êÿíä ñàëûáëàð. Èíäè øÿùÿð èäàðÿñè
ìöñÿëìàíëàðà äåéèð êè, “÷ÿêèëèí ýåäèí áóðàäàí!”. Êÿíäëèëÿð ñîðóøóðëàð
êè, “áèç êè, èúàðÿ ïóëóíó òàìàì-êàìàë âåðèðèê, íÿäèð áèçèì ýöíàùûìûç
êè, áèçè êÿíäèìèçäÿí ãîâóðñóíóç?”. Øÿùÿð èäàðÿñè úàâàá âåðèð êè, “êåôèìèç áåëÿ èñòÿéèð”. Ìöñÿëìàíëàð ìþùëÿò èñòÿéèðëÿð êè, þçëÿðèíÿ áèð þçýÿ
éåð òàïñûíëàð âÿ åâëÿðèíè þç ÿëëÿðèëÿ ñþêöá äèðÿê-ïÿðäèëÿðèíè âÿ àêîøêàëàðûíû ÷ûõàðäûá àïàðñûíëàð. Èäàðÿ ìþùëÿò âåðìèð âÿ áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí
ãàáàã áèð äÿñòÿ àäàì ýþíäÿðèá êÿíäè äàüûäûð.
Ìöñÿëìàíëàð ãà÷ûðëàð Èðÿâàíà êè, Èðÿâàí ìöñÿëìàíëàðûíäàí ùàðàé
èñòÿñèíëÿð. Àììà ýþðöðëÿð êè, úàâàí áÿéçàäÿ âÿ õàíçàäÿëÿð äÿñòÿ-äÿñòÿ ôàéòîíà ìèíèá, ýåäèðëÿð âàüçàëà êè, Òèôëèñäÿí ýÿëÿí ðóñ ãûçëàðûíû ôàéòîíà ìèíäèðèá àïàðñûíëàð êåôÿ. Êÿíäëèëÿð ùÿð áèð òàúèðèí âÿ ùàúû-ìÿøÿäèíèí éàíûíà ýåäèðëÿð êè, ñþçëÿðèíè äåñèíëÿð, – ùàìûñû áóíëàðà úàâàá
âåðèð êè, “èòèë úÿùÿííÿìÿ!”.
Ñîíðà êÿíäëèëÿð ýåäèðëÿð ìÿñúèä ÷àðñóñóíà âÿ ýþðöðëÿð êè, úàìààò
ìÿñúèäÿ òÿðÿô ùöúóì ÷ÿêèá. Êÿíäëèëÿð äÿ úàìààòûí äàëûíúà ýåäèðëÿð
ýþé ìÿñúèäÿ êè, áÿëêÿ îðàäà áóíëàðà áèð òÿäáèð òþêÿí îëà. Øÿùÿðèí âàèçè
÷ûõûð ìèíáÿðÿ âÿ öçöíö úàìààòà òóòóá äåéèð:
“Òàëåéè úþâçà – éÿíè ìöñÿëìàí áÿíäÿëÿðèí áÿçèñè úþâçà òàëåéèíäÿ
îëóðëàð; éÿíè ùÿð êÿñ êè, úþâçà òàëåéèíäÿäèð, õîøáÿõò àäàìäûð âÿ ùÿìèøÿ õîøáÿõòëèê èëÿ ýöíöíö êå÷èðèð, àììà áó øÿðò èëÿ êè, öðÿéèíäÿ îëàí
äÿðäèíè ùå÷ êÿñÿ ñþéëÿìÿñèí; îíäàí þòðö êè, äÿðäëÿðÿ äÿðìàí åäÿí òÿê
áèð Àëëàùäûð âÿ áÿíäÿéÿ äÿðäè ñþéëÿìÿêëÿ ùå÷ áèð ÿëàú îëà áèëìÿç!”.
Òîõìàõàíýþëö äàüûòäûëàð. Äåéèðëÿð êè, ùÿìèí ýöí éàüûø éàüûðäû,
ùàâà äà áÿðê ñîéóã èäè. Þâðÿòëÿð ÿìúÿê óøàãëàðûíû áàüûðëàðûíà áàñûá òþêöëìöøäöëÿð êö÷ÿéÿ. Áàëàúà óøàãëàð àéàãéàëûí, òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ âÿ àüëàéà-àüëàéà ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøìöøäöëÿð.
Èðÿâàíäà éàøàéàí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð áóíó áèëèðëÿð; äÿõè îíëàðà
áèçèì äåìÿéÿ áèð ñþçöìöç éîõäóð. Àììà áèç ãåéðè éåðëÿðäÿ îëàí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà èñòÿéèðèê áèð íå÷ÿ ñþç äåéÿê:
264
– Êÿíäëèëÿð Èðÿâàí øÿùÿðèíè áàøäàí-àõûðà êèìè ýÿçèá ùÿð áèð ìöñÿëìàíà êè, ïÿíàù ýÿòèðäèëÿð, ùàìûñû úàâàá âåðäè êè, “èòèë úÿùÿííÿìÿ,
ìÿíÿ íÿ áîðúäóð!” Àììà áó ñààò Èðÿâàíäà ÷îõ ìþìöíëÿð âàð êè,
“Ìîëëà Íÿñðÿääèíè” åùòèéàòëà áöêöð êàüûçà âÿ áèð úàâàí àäàì òàïûá
äåéèð êè, “àë áóíó, îõó ýþðÿê Ìîëëà íÿ éàçûð”. Úàâàí ñîðóøóð êè, “íèéÿ
þçöí îõóìóðñàí?!”. Ìþìöí úàâàá âåðèð êè, “ìóðäàðäû”.
***
Éåð öçöíäÿ ìÿíèì õÿéàëûìà ùå÷ áèð ìèëëÿò ýÿëìèð êè, îíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäà ãàðäàøëàðûíûí êÿíäèíè äàüûäûá þâðÿò-óøàüû ÷þëÿ òþêÿëÿð
âÿ î ìèëëÿò êÿíàðäàí äóðóá áàõà.
Þëìÿäèê, áóíó äà ýþðäöê!..
ÄÈÂÀÐ
Øöêð îëñóí Àëëàùà êè, øåéòàíëàðûí áÿðÿêÿòèíäÿí Ýÿíúÿ øÿùÿðè áèð
åëÿ ùàëà äöøöá êè, ìöñÿëìàíëàð øÿùÿðäÿí áàø ýþòöðöá ãà÷ìàã
èñòÿéèðëÿð.
ßùâàëàò áåëÿäèð êè, ìöñÿëìàíëàðûí áÿäõàùëàðû ùþêóìÿòÿ äàíîñ
âåðèáëÿð êè, Ýÿíúÿíèí úÿíóá òÿðÿôèíäÿêè äàü êÿíäëÿðèíäÿ ìöñÿëìàíëàð
÷îõëóúà òöôÿíý âÿ àçóãÿ éûüûáëàð êè, äàâà áàøëàíàíäà ùÿìèí òöôÿíýëÿðè
âÿ àçóãÿíè ìöñÿëìàíëàð âåðñèíëÿð îñìàíëû ãîøóíóíà. Áó äàíîñà ýþðÿ
ùþêóìÿò ãîøóí ýþòöðöá, ýåäèá ùàìàí ìöñÿëìàí êÿíäëÿðèíè ùÿòòà
ãÿáðëÿðèíÿ êèìè ñþêöá àõòàðûá âÿ áèð øåé òàïìàéûá.
×îõ øöêð îëñóí Àëëàùà!
Áèç ãÿëáÿí øöêð åäèðèê êè, ìöñÿëìàíëàðûí áàøûíà áåëÿ-áåëÿ èøëÿð
ýÿòèðèðëÿð.
Øèðèí éóõóíóí õàñèééÿòèäèð: áÿðê éàòàíû ÷àüûðìàã èëÿ àéûëìàç. Áèð
òÿïèê âóðñàí ýÿðíÿøÿð, èêèíúè òÿïèêäÿ ýþçëÿðèíè à÷àð, àììà ö÷öíúö òÿïèêäÿ äóðàð àéàüà. ßýÿð òàðèõÿ íÿçÿð åòñÿê, áàõûá ýþðÿðèê êè, éåð öçöíäÿ ìèëëÿòëÿðèí ÷îõóíóí àéûëìàüû “òÿïèê” ãàíóíó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá.
Ýþòöðÿê Àëëàùûí “êèòàé” òàéôàñûíû.
Äþðä ìèí èëäèð êè, êèòàéëû ãàðäàøëàðûìûç øèðèí éóõóäà èäèëÿð. Ìèëàäèééÿ òàðèõèíäÿí èêè éöç àëòû èë ãàáàã, êèòàéëûëàð ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ÿòðàôûíà óúà âÿ åíëè äèâàð ÷ÿêäèëÿð êè, ÿúíÿáè òàéôàëàð ýÿëèá áóíëàðû øèðèí
265
éóõóäàí îéàòìàñûíëàð; ÷öíêè áèëèðäèëÿð êè, ùÿìèøÿ äóðàí þêöç éàòàí
þêöçöí áàøûíû àéàãëàð.
Áèç ìöñÿëìàíëàð äà ÿòðàôûìûçà áèð äèâàð ÷ÿêìèøèê âÿ áöòöí àëÿìè
íÿúèñ âÿ þçöìöçö ýöëäÿñòÿ ðåéùàí ùåñàá åäèá, èñòÿìèðèê áó äèâàðû àøûá
êå÷ÿê êÿíàðà âÿ ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ äöíéàäà. Àììà áóíó ùÿð äÿãèãÿ âÿ ùÿìèøÿ óíóäóðóã êè, ùÿìèí äèâàð ìÿùç þçöìöçÿ áèð ùàñàðäûð.
Óíóäóðóã êè, áó äèâàðäàí ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿð ÷îõ àñàíëûã èëÿ àøûá áèç éàòàíëàðû áàñòàëàéàúàãëàð.
Ùÿì÷èíèí Êèòàé äèâàðû. Ìèëéîíëàðëà òèêèëìèø Êèòàé äèâàðûíû ÿââÿë
äÿôÿ ìèëàäè òàðèõèíèí ìèí èêè éöç ùÿøòàäûíúû èëèíäÿ ×èíýèçõàí àøûá ãîøóíó òþêäö âÿ éàòìûø êèòàéëûëàðû ÿçäè. Áó ÿââÿëèíúè òÿïèê èäè êè, éàòìûøëàðû ýÿðíÿäèðäè.
Ìèí àëòû éöç ãûðõ äþðäöíúö òàðèõäÿ ìàíúóð òàéôàñû òþêöëöá êèòàéëûëàðû êþòÿêëÿäè. Èêèíúè òÿïèêäÿ êèòàéëûëàð ýþçëÿðèíè à÷äûëàð.
Ö÷öíúö òÿïèéè áóíëàðà âóðàí éàïîíëàð îëäóëàð êè, ìèí ñÿêêèç éöç
äîõñàí àëòûíúû èëäÿ äàâà åëÿéèá êèòàéëûëàðû òàïäàëàäûëàð. Ö÷óíúó òÿïèêäÿí ñîíðà êèòàéëûëàð äóðäóëàð àéàüà. Èíäè áóíëàð áèð äÿðÿúÿäÿ òÿðÿããèéÿ
öç ãîéóáëàð êè, Àâðîïàíûí úÿìè ùþêóìÿòëÿðèíè ãîðõóéà ñàëûáëàð.
Âÿ ìÿùç áó ñÿáÿáÿ Ýÿíúÿ øåéòàíëàðûíûí äàíîñëàðûíà âÿ áó äàíîñëàðûí óúóíäàí áàøûìûçà ýÿëÿí ãÿçàâö ãÿäÿðÿ áèç ñèäã-äèëäÿí øöêð åäèðèê. Áÿëêÿ áåëÿ-áåëÿ òÿïèêëÿð áèçèì êîð ýþçëÿðèìèçè à÷àëàð; à÷àëàð î
ýþçëÿðèìèçè êè, èíäèéÿäÿê õóìàðëàíìàãäàäûðëàð. Áÿëêÿ Ýÿíúÿ äöøìÿíëÿðèìèçèí áÿðÿêÿòèíäÿí ýþçöìöçö à÷ûá ýþðÿê êè, ÿòðàôûìûçà ÷ÿêäèéèìèç äèâàðûí è÷èíäÿ ãîõóìóø áàòëàãëàðûí öôóíÿòèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí
ùÿøÿðàò, ìèí èëëÿðäèð ãàíûìûçû ñîðìàãäàäûð; áÿëêÿ ýþðÿê êè, ùÿð êÿíääÿ
âÿ ùÿð øÿùÿðäÿ áèð “ïåéüÿìáÿð” çöùóð åäèá äÿðèìèçè ñîéìàãäàäûð;
áÿëêÿ ýþðÿê êè, Ãàõàéäà ùàúû øåéõ ìÿùÿììÿäëÿð, ßðÿøäÿ ñÿìÿäëÿð,
Øàìàõû ìàùàëûíäà Ùÿìèä ïàøàëàð, êöðäÿìèðëè øåéõ ìóñòàôàëàð, Ñöëåéìàí óñòàëàð, Ýÿíúÿäÿ ñåéèäëÿð, Ãóáàäà øåéõ ìàùìóäëàð, Ãàçàõäà,
Øÿêèäÿ, Äàüûñòàíäà “ìöãÿääÿñ” ëîòóëàð þçëÿðèíè “øåéõ” àäëàíäûðûá,
úÿâàíÿ þâðÿòëÿðèìèçè åëÿ ñàëìàãäà âÿ êèøèëÿðèìèçèí úèáëÿðèíè áîøàëòìàãäàäûðëàð.
Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí Ýÿíúÿ øåéòàíëàðûíûí ìöñÿëìàíëàðà åòäèêëÿðè
çöëìëÿðèíÿ ìèíëÿðúÿ øöêð åäèðèê. Íÿ ãÿäÿð êè, ýþçëÿð éóõóäàäûðëàð, ùå÷
áèð øåé ýþðìÿçëÿð, àììà à÷ûëàíäàí ñîíðà ÷îõ øåé ýþðÿðëÿð.
266
ÔÈËÎÑÎÔËÀÐ
Àõûð âàõòëàðäà Ãÿðá þâðÿòëÿðè áàðÿñèíäÿ ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíèí áèð
ïàðàñûíäà áèð íå÷ÿ ìÿãàëÿëÿð ýþçöìÿ ñàòàøûð. Áó ìÿãàëÿëÿðèí
ìÿçìóíóíäàí áåëÿ àíëàøûëûð êè, Ãÿðá þâðÿòëÿðèíèí ùàìûñû ùÿéà âÿ
èñìÿòñèç þâðÿòëÿðäèð; äåìÿê êè, úöìëÿñè ôàùèøÿ êèìè áèð øåéäèðëÿð.
Ìÿíèì áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð åòèðàçûì éîõäóð, ùå÷ áèð ñþçöì éîõäóð;
÷öíêè ìÿí äÿ åëÿ áèëèðÿì êè, Àâðîïà âÿ Àìåðèêà þâðÿòëÿðè òÿìàìÿí
ôàùèøÿäèð. Àììà éåíÿ ùÿðäÿíáèð õÿéàëûìà ýÿëÿðäè êè, áÿëêÿ áó þâðÿòëÿðèí è÷èíäÿ ùå÷ îëìàñà áèð-èêè ùÿéàëû þâðÿò òàïûëà. Àììà òÿçÿ ôèëîñîôëàðûìûçûí ñþçëÿðèíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ùå÷ áèðè äÿ òàïûëìàç.
Øöêð åäèðÿì Àëëàùà êè, òÿçÿ éàçû÷ûëàðûìûçûí áÿðÿêÿòèíäÿí ìÿíèì
ýþçëÿðèì à÷ûëäû âÿ î øåéëÿðè êè, ìÿí áèëìèðäèì, – èíäè áèëäèì. Éîõñà
ìÿíèì Ãÿðá þâðÿòëÿðè áàðÿñèíäÿ îëàí çÿííèì ùÿãèãÿòäÿ áàòèë èìèø;
ìÿí îíëàðûí õöñóñóíäà ñÿùâ åëÿéèðìèøÿì.
Ìÿí èíäèéÿ êèìè åëÿ áèëèðäèì êè, äîüðóäóð, Àâðîïà þâðÿòëÿðèíèí
ùàìûñû ôàùèøÿäèðëÿð, àììà îíëàðûí è÷èíäÿ éåíÿ ùå÷ îëìàñà, áèð íÿôÿð
Æàííà ä‘Àðê àäûíäà ôðÿíý ãûçû ÿëèíäÿ øÿìøèð* úèùàäà ÷ûõûá, Ôðÿíýèñòàí
âÿòÿíèíè äöøìÿíëÿðèí ùöúóìóíäàí ìöùàôèçÿ åäèáäèð.
ßôñóñ, ÿôñóñ! Èíäè ìÿëóì îëóð êè, áó äà ôàùèøÿ èìèø!
1885-úè èëäÿ, ýöíëÿðèí áèðèíäÿ áîëãàð ìöÿëëèìëÿðèíäÿí úàâàí áèð
ãûç ÿëèíÿ ãûðìûçû áàéðàã àëûá øÿùÿðèí ìåéäàíûíà ÷ûõäû âÿ âÿòÿíïÿðâÿðàíÿ íèòãëÿðëÿ áîëãàðëàðû åëÿ ùÿéÿúàíà ýÿòèðäè êè, èêè-ö÷ ñààò è÷èíäÿ
áàøûíà èéèðìè ìèíäÿí àðòûã ôÿäàéè éûüûëäû âÿ ùÿìèí ôÿäàéèëÿðëÿ îñìàíëû
ìÿìóðëàðûíûí öñòÿ ùöúóì ÷ÿêèá, úöìëÿñèíè ãîâäó âÿ Ðóìåëè øÿðãè
âèëàéÿòèíèí îñìàíëû ÿëèíäÿí ÷ûõûá Áîëãàðèéàéà êå÷ìÿéèíÿ áàèñ îëäó.
Ùåéèô êè, áèçèì ìöùÿððèðëÿðèìèç äåéèðëÿð áó äà ôàùèøÿäèð!
Ìÿí èíäèéÿ êèìè áåëÿ áèëÿðäèì êè, Ðóñèéà þâðÿòëÿðè äîüðóäóð, ùàìûñû èñìÿòñèç âÿ âÿôàñûçäûðëàð, àììà îíëàðûí è÷èíäÿ ùå÷ îëìàñà éåíÿ
Âîëêîíñêàéà, éàèíêè Òðóáåòñêàéà êèìè áèð-èêè þâðÿò þç ÿðëÿðèíÿ íèñáÿò
âÿôàëû îëóáëàð âÿ ÿðëÿðèíè ùþêóìÿò êàòîðãà òÿíáåùè ö÷öí Ñèáèðÿ ýþíäÿðÿíäÿ áóíëàðûí þâðÿòëÿðè äÿ Ðóñ ïàäøàùûíäàí íÿ çÿùìÿòëÿðëÿ èçí àëûá,
íÿ ìöñèáÿòëÿðëÿ Ñèáèðÿ ýåäèá âÿ íÿ áÿäáÿõòëèêëÿð èëÿ Ñèáèð ùÿáñõàíàëàðûíäà ÿðëÿðè èëÿ áÿðàáÿð þìðëÿðèíè áàøà âåðèáëÿð. Âÿ ùàëîíêè, ùÿð áèðèñè
äþâëÿòëè êèøèíèí ãûçû îëà-îëà åëÿéÿ áèëÿðäè êè, ÿðèíäÿí áîøàíûá, áèð þçýÿñèíÿ ýåòñèí âÿ áóíà äà Ðóñèéà ãàíóíëàðû ùÿìèøÿ éîë âåðèð.
______________
* Ãûëûíú
267
Ùåéèô, ùåéèô! Èíäè ìÿëóì îëóð êè, áó þâðÿòëÿð äÿ ôàùèøÿ èìèøëÿð!
Ìÿí áèëèðÿì êè, Ãÿðá þâðÿòëÿðè, äîüðóäóð, ùàìûñû íàìóñ âÿ èñìÿòñèç þâðÿòëÿðäèð; àììà åëÿ ýöìàí åëÿéèðäèì êè, áóíëàðûí è÷èíäÿ éåíÿ ùå÷
îëìàñà ìèíëÿðúÿ òàïûëàð êè, åëì, ôÿíí âÿ ìààðèô àëÿìèíäÿ èúòèùàä åäèá
ùÿð áèðè þç ìèëëÿòè âÿ âÿòÿíèíèí èôòèõàðûíà áàèñ îëóáëàð. Áóíëàðûí àäëàðûíû
ÿýÿð áàøëàéàã éàçìàüà, – ýÿðÿê î âÿäÿ áèð éåêÿ êèòàá ÷àï åëÿéÿê. Áó
äà áèçëÿðÿ íÿ ëàçûì?
Àõ, àõ!.. Ìÿí íÿ áþéöê ñÿùâ åëÿéèðìèøÿì! Èíäè ôèëîñîôëàðûìûç ñöáóòà éåòèðèðëÿð êè, Ãÿðá þâðÿòëÿðèíèí úöìëÿñè ôàùèøÿäèðëÿð.
Àõ, àõ!!! Ìÿíèì äöíéàäàí õÿáÿðèì éîõ èìèø!!!
Ìÿíèì éàäûìäàäûð êè, “ùöãóãè-íèñâàí”* ìÿñÿëÿñè Àâðîïàäà ÷îõ
äàíûøûëûá. Ùÿëÿ íÿèíêè ãÿçåòëÿðäÿ äàíûøûëûá, ùÿòòà áó ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ åäÿí Àâðîïà àëèìëÿðè áþéöê êèòàáëàð áàüëàéûáëàð. Ìÿøùóð Êàíò èëÿ
Úîí Ìèë àäûíäà Àâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí þâðÿò ìÿñÿëÿñèíÿ äàèð éàçûëàðû
éåêÿ áèð êèòàá øÿêëèíäÿ Àâðîïà äèëëÿðèíèí ùàìûñûíà òÿðúöìÿ îëóíóá.
Èíäè ìÿí Àâðîïà ôèëîñîôëàðû èëÿ áèçèì ìöñÿëìàí ôèëîñîôëàðûíûí éàçäûãëàðûíû òóòóøäóðóðàì âÿ ìÿíèì íÿçÿðèìÿ áèð íå÷ÿ øåé ýÿëèð:
ßââÿëÿí, þâðÿò ìÿñÿëÿñè áàðÿñèíäÿ Àâðîïàäà ñþç äàíûøàí àëèìëÿð
áöòöí Àâðîïà âÿ Àìåðèêàäà ìÿøùóð ôèëîñîôëàðäûð êè, êèòàáëàðû áèð íå÷ÿ
äèëÿ òÿðúöìÿ îëóíóá, àììà áèçèì è÷èìèçäÿ àõûð âàõòëàðäà þâðÿò ìÿñÿëÿñèíè êÿøô åëÿéÿíëÿð ìÿùç áàããàëëàðëà íþâùÿõàíëàðûìûçäûð êè, èíäèéÿ
êèìè îíëàðûí àäëàðû éàçû÷ûëûãäà ùå÷ þç ìÿùÿëëÿ ÿùëèíÿ äÿ ìÿëóì åäéèë.
Èêèíúè Àâðîïà ôèëîñîôëàðû þâðÿò ìÿñÿëÿñèíè äàíûøàíäà ÷îõ ìèëëÿòëÿðèí þâðÿòëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷ûáëàð, àììà ùå÷ áèð ìèëëÿòèí þâðÿòëÿðèíèí
áàðÿñèíäÿ ÿäÿáñèçëèêëÿ âÿ õàðëûãëà äàíûøìàéûáëàð; àììà áèçèì ôèëîñîôëàðûí éàçûëàðû áàøäàí-àõûðà êèìè Ãÿðá þâðÿòëÿðèíÿ ôþùø äåìÿê âÿ ùþðìÿòñèçëèêëÿ äàíûøìàãäûð.
Ö÷öíúö, Àâðîïà öëÿìàñûíûí þâðÿò ìÿñÿëÿñèíÿ äàèð éàçûëàðûíû îõóéàíäà ýþðöðñÿí êè, áó çàëûìëàð äöíéàíûí ùÿð áèð ýöøÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèðëÿð; àììà áèçèì ôèëîñîôëàðûí éàçäûãëàðûíû îõóéàíäà àäàì åëÿ áèëèð êè,
äåéÿñÿí áóíëàð Áàêû âÿ Òèôëèñ øÿùÿðëÿðèíèí ýåúÿëÿð ãàðàíëûã êö÷ÿëÿðèíäÿ ýÿçÿí áèð ïàðà êåôëè… àðâàäëàðäàí ñàâàéû, äöíéàäà ùå÷ áèð þçýÿ þâðÿò ýþðìÿéèáëÿð. Âÿ éÿãèí êè, ýþðìÿéèáëÿð!
Âÿññàëàì!
_______________
* Ãàäûíëàðûí ùöãóãó
268
Óçóí äàíûøìàã Ëàüëàüûíûí ïåøÿñèäèð. Îäóð êè, áèð ñþçöì äÿ ãàëäû,
îíó äà ìöõòÿñÿð äåéÿúÿéÿì: ìîëëàéà éàðàøàí “øÿêêèééàò” âÿ “òÿéÿììöì”äÿí âÿç åòìÿêäèð, àììà ôèëîñîôëóã äà – ôèëîñîôëàðûí èøèäèð.
Ðÿùìÿòëèê Àýÿùè éàõøû äåéèá:
Äÿð úàùàí äÿù ÷èç äèøâàðÿñò íÿçäè-Àýÿùè:
Ëÿùíè-ñþâòè-áèöñóëàí, áÿùñè-åëìè-ÿáëÿùàí.
×ÀÍÀÃ
Èðàí âöãóàòûíà äàèð
Ìÿí ùÿìèøÿ Èðàí êàðõàíàëàðûíäàí ÷ûõàí êèòàáëàðû îõóéàíäà äåìèøÿì êè, ìÿìëÿêÿò èäàðÿ åëÿìÿéÿ áó ìèëëÿòèí ãàáèëèééÿòè éîõäóð. Âÿ
ìÿíÿ ùÿìèøÿ úàâàá âåðèáëÿð êè, “áåëÿ äåéèë”.
Èðàí ôàáðèêàëàðûíäàí ÷ûõàí ðèñàëÿëÿðè âÿ òÿãâèìëÿðè ýþðÿíäÿ ìÿí ùÿìèøÿ äåìèøÿì êè, âÿòÿíè äöøìÿíëÿðäÿí ìöùàôèçÿ åëÿìÿéÿ áó òàéôàíûí
ãàáèëèééÿòè éîõäóð. Âÿ ìÿíÿ ùÿìèøÿ úàâàá âåðèáëÿð êè, “áåëÿ äåéèë”.
Âÿ èðàíëûëàð áàðÿñèíäÿ ìÿí áó ñþçö éåíÿ äåéèðÿì. Àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, áó ôèêèð òÿçÿ áèð ôèêèð äåéèë, áó ñþç êþùíÿ ñþçäöð âÿ îëà áèëÿð êè, ÷îõëàðû áó ÿãèäÿéÿ øÿðèê îëìàéàëàð âÿ ëàêèí öìèä áóíàäûð êè ÷îõëàðû äà áó ôèêðè òÿñäèã åëÿéÿëÿð.
Âÿ ÷öíêè áó ñþç òÿçÿ áèð ñþç äåéèë, ùå÷ ìÿí äÿ áó ñþçöí öñòÿ ÷îõ
äàéàíûá óçóí-óçàäû äàíûøìàã èñòÿìèðÿì…
Áÿëè, êþùíÿ äàíûøûãëàð ãàëñûí êÿíàðäà, àììà ìÿíèì áåéíèìÿ òÿçÿ
áèð ìÿòëÿá äàìûá. Âÿ áóíó äà ìþùòÿðÿì îõóúóëàðà èñòÿéèðÿì ÿðç åäÿì.
Ìÿí äåéèðÿì êè, Èðàíûí áó ìÿãàìà äöøìÿéèíèí áèð ñÿáÿáè äÿ áóäóð
êè, èðàíëûëàð ýåúÿ åâäÿ éàòàíäà ïàïàãëàðûíû áàøëàðûíäàí ÷ûõàðòìûðëàð, áóíóí äà íÿòèúÿñè áó îëóð êè, ìöðóðëà èðàíëûëàðûí áàøëàðûíûí ÷àíàüû íàçèêëÿøèð âÿ êè÷èëèð. Ùöêÿìàíûí äà èãðàðû áóíàäûð êè, áàøûí ÷àíàüû íàçèêëÿøèá
êè÷èëäèêúÿ áåéèí äÿ çÿèôëÿøìÿéÿ âÿ êè÷èëìÿéÿ áàøëàéûð. Äåìÿê êè, éåíÿ
ýÿëèá ÷ûõäûã “ïàïàã” ìÿñÿëÿñèíÿ.
Âÿ ÿýÿð áÿçè øÿõñëÿðÿ ùÿìèí ìÿñÿëÿ ÿùÿìèééÿòñèç âÿ õûðäà áèð
ìÿñÿëÿ ýþðñÿíñÿ, áèç êÿìàëè-úöðÿò èëÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, çÿìàíÿìèçèí
ïîëèòèêà÷ûëàðû Èðàí âöãóàòûíû ìöçàêèðÿ åäÿí âàõò ýÿðÿê áèð òöê ãÿäÿðè äÿ
“ïàïàã” ìÿñÿëÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàñûíëàð.
269
***
Ìÿëóìäóð êè, éåð öçöíäÿ ìöñÿëìàí òàéôàëàðû ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí ùàìûñûíäàí éåêÿ ïàïàã áàøëàðûíà ãîéóðëàð âÿ ïàïàãëàðû íÿ éàé ôÿñëèíèí èñòèñèíäÿ, íÿ äÿ ýåúÿ éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòàí âàõò áàøëàðûíäàí ÷ûõàðäûðëàð.
Ìöñÿëìàí ïàïàãëàðûíûí àüûðëûüû, áþéöêëöéö âÿ ôîðìàëàðû Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí äîñòëàðûíà íåúÿ êè, ëàçûìäûð, ÿéàíäûð, äÿõè áó áàðÿäÿ àðòûã áàø
àüðûñû ëàçûì äåéèë. Àíúàã áóðàäà áóíó èñòÿéèðèê áèëÿê êè, àéà áó ïàïàãëàð
ùàíñû ÿñðäÿí âÿ íÿ âàõò áó òþâð áèçèì è÷èìèçäÿ àäÿò îëóáäóð.
Áóðàäà ðÿé èêè úöðäöð:
Áÿçèëÿðè áåëÿ ýöìàí åëÿéèðëÿð êè, ìöñÿëìàíëàðûí éåêÿ ïàïàãëàðà
ìÿùÿááÿòè î âÿäÿäÿí áàøëàíûá êè, óøàãëàð áàøëàéûáëàð ãóðàí îõóìàüà.
Ãóðàí ÷ûõàíäà “ÿëèô-ëàì” ñóðÿñèíè, “õÿòÿìàëëàù” àéÿñèíè îõóéàíäà
ìîëëàëàð óøàãëàðûí áàøûíà ãàïàç âóðóáëàð âÿ àõûðäà óøàãëàð äà ìÿúáóð
îëóáëàð éåêÿ ïàïàã ãîéìàüà êè, ìîëëàíûí øàïàëàüû óøàüûí áàøûíà êàð
åëÿìÿñèí. Àììà òàðèõÿ íÿçÿð åëÿñÿê, áàõûá ýþðÿðèê êè, áó ðÿéèí ÿñëè
éîõäóð. Îíäàí þòðö êè, ùÿëÿ ãÿäèì ôàðñëàð áàøëàðûíà éåêÿ ïàïàã ãîéàðìûøëàð âÿ éàé ôÿñëè âÿ ùàáåëÿ ýåúÿ éàòàíäà áàøëàðûíäàí ÷ûõàðòìàçìûøëàð.
Òàðèõøöíàñëàðà ýÿðÿê ìÿëóì îëà êè, ìÿøùóð éóíàí òàðèõ éàçàíû
Ùåðîäîò Èñàíûí òÿâÿëëöäöíäÿí äþðä éöç ÿëëè èë ãàáàã Ìèñðÿ ñÿéàùÿò åäÿí
çàìàí Ìèñèð äàâàñûíäà ãÿòëÿ éåòèøÿí ôàðñëàðû ìÿùç áàøëàðûíûí ÷àíàüûíûí
íàçèêëèéèëÿ òàíûéûá âÿ áó íàçèêëèéè éåêÿ âÿ áÿðê ïàïàãëàðûí òÿñèðèíäÿí
ýþðöá. Äÿõè ãÿäèì ÿñÿðëÿð, íèøàíÿëÿð, ñóðÿòëÿð âÿ ãåéðè ìöâÿððèõëÿð äÿ
áó èêèíúè ðÿéè òÿñäèã åëÿéèðëÿð.
***
Áó èøëÿðè áåëÿ ýþðÿíäÿ ìÿí èíäè þç-þçöìÿ ùÿðäÿíáèð áåëÿ äåéèðÿì:
ùÿð áèð Èðàí ðóçíàìÿñèíè èíäè à÷ûðñàí âÿ ýþðöðñÿí êè, åëÿ ùåé ÷ûüûðûá áàüûðûðëàð: “Àé ùàðàé, ãîéìàéûí, þçýÿ ìèëëÿòëÿðäÿí ýåðè ãàëäûã! Ãàðäàøëàð,
éûüûøûí åëì îõóéàã, òà êè, áèç äÿ ãàáàüà ýåäÿê âÿ ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðÿ ïàìàë îëìàéàã”.
__________
* Àñàí
270
Áó ñþçëÿð ÷îõ ýþçÿë! Àììà áèðúÿ ñþç áóðàäà ÿêñèêäèð: ýÿðÿê áàøëàðûìûçûí ÷àíàüûíû äà áÿðêèòìÿê ôèêðèíäÿ îëàã êè, òÿùñèë åëÿäèéèìèç åëìëÿð áóüëàíûá ùàâàéà ó÷ìàñûíëàð.
Áÿëè, “ïàïàã” ìÿñÿëÿñèíè ñÿùë* ñàéìàã îëìàç.
ÇÈÉÀÐßÒ
Ñÿí äåéèðñÿí “ìÿíèì ãóëàüûì âàð, ùÿð øåéè åøèäèðÿì”.
Ùÿéÿ ñÿí ùÿð øåéè åøèäèðñÿí, åëÿäÿ äå ýþðöì, åøèäèáñÿíìè ìÿíèì
íÿâÿì Ýöëëöíöí ÿùâàëàòûíû?
Ùÿéÿ åøèäèáñÿí – ùå÷, ùÿéÿ åøèòìÿéèáñÿí, åëÿäÿ áÿñ íåúÿ äåéèðñÿí
êè, ìÿíèì ãóëàüûì âàð?
Áèð ýöí îòóðìóøäóì, íÿâÿì Ýöëëö àüëàéà-àüëàéà ýÿëäè éàíûìà êè,
“àé íÿíÿ, àòàì ìÿíè èñòÿéèð âåðñèí áèð ëîòó ïèéàí àäàìà, àììà ìÿí
ýåòìÿê èñòÿìèðÿì”.
Ùàìàí ñààò ÷àðøàáû áàøûìà àòûá ãà÷äûì éåçíÿìýèëÿ âÿ áàøëàäûì
íÿñèùÿòè êè, “àé Àëëàùûí áÿëàñûíà ýÿëìèø, éàçûã ýöë êèìè ãûçà íåúÿ
ùåéèôèí ýÿëìèð êè, èñòÿìÿäèéè áèð àäàìà çîðíàí âåðèðñÿí”.
Õöëàñÿ, áàøà ýÿëìÿäè, éÿíè éåçíÿì ñþçöìö ãÿáóë åëÿìÿäè.
***
Áÿñ ñÿí äåéèðñÿí êè, “ìÿíèì ãóëàüûì âàð, ùÿð øåéè åøèäèðÿì?”
Áÿñ ñÿí ùÿð øåéè åøèäèðñÿí, åëÿäÿ äå ýþðöì, íèéÿ áó ÿùâàëàòû åøèòìÿéèáñÿí?
ßëàúûì êÿñèëèá íÿâÿì Ýöëëöéÿ äåäèì: “áàëàì, áóíóí þçýÿ ÷àðÿñè
éîõäó, äóð ñÿíè õÿëâÿòúÿ àïàðûì áàøûìûçûí, þëöìöçöí âÿ äèðèìèçèí ñàùèáè øÿðèÿòìÿäàð Ùàúû Ñåéèä Àüàýèëÿ, ÷öíêè î áèð ÿìèí, äèíäàð âÿ åòèáàðëû âöúóääóð âÿ îíäàí áàøãà áèð öìèäýàùûìûç éîõäóð. Íÿâÿì Ýöëëö
ðàçû îëäó.
Áÿñ ÿýÿð ñÿíèí ùÿð áèð øåéè åøèòìÿéÿ ãóëàüûí âàð, íÿ ñÿáÿáÿ áó ôÿãÿðÿíè åøèòìÿéèáñÿí?
Íÿâÿì Ýöëëöíö àïàðûá ãîéäóì Ùàúû Ñåéèä Àüàýèëäÿ âÿ àüàíûí
àéàãëàðûíà äöøöá éàëâàðäûì êè, áèð íå÷ÿ ýöí ìÿíèì íÿâÿìè ñàõëàñûí,
271
Àììà áóíó äà äåéèì êè, Ýöëëö íÿ Ýöëëö, Àëëàù ñèçÿ äÿ áåëÿ íÿâÿ ãèñìÿò åëÿñèí: ÿòëè, ãàíëû, ñÿðâ ãàìÿòëè, ñà÷ëû, áîéëó-áóõóíëó, þçö äÿ éåíýè
éåòèøìÿ, éàíàãëàðû åëÿ áèë êè, Çöíóç àëìàñû, “ñÿíÿìè-ñÿðâãÿäö ëàëÿöçàð
âÿ...”. Õöëàñÿ.
Ñÿí äåéèðñÿí êè, “ìÿíèì ýþçöì âàð âÿ ùÿð øåéè ýþðöðÿì”.
Áÿñ áèð ñóðÿòäÿ êè, ñÿíèí ýþçöí âàð, íèéÿ áó èøëÿðè ýþðìöðñÿí? Áÿñ
ñÿí êè, áóíëàðû ýþðìöðñÿí, áèð äå ýþðöì, íÿéè ýþðöðñÿí?
Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñÿí áèðúÿ ÿáà âÿ ðèäàíû ýþðöðñÿí.
Ìöõòÿñÿð, ìÿí åâÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà Ùàúû Àüà áèð ãÿäÿð íÿâÿìÿ
òàìàøà åäèá ãûçà äåéèð: “Ãûçûì, ÿââÿëà ñÿí õàòèðúÿì îë êè, ìÿí ùå÷
êÿñÿ ñÿíèí íèêàùûíû îõóìàíàì, ÿýÿð ðàçûëûüûí îëìàñà. Âÿ èêèíúè äÿ áóäóð, ñÿíèí áóðàäà ãàëìàüûí øÿðèÿò öçðÿ äöðöñò äåéèë, éà ýÿðÿê áóðàäàí
÷ûõûá ýåäÿñÿí, éà äà êè ìÿí ýÿðÿê ñÿíÿ áèð ñèüÿ îõóéàì êè, ìÿíÿ ìÿùðÿì îëàñàí âÿ áóíó äà ýþðöðñÿí êè, ìÿíèì þâðÿòèì ýåäèá Êÿðáÿëàéà çèéàðÿòÿ âÿ þâðÿòèì ýÿëÿíÿ êèìè ñÿí äÿ ìÿíÿ ãóëëóã åëÿðñÿí, ùÿì Àëëàù
ñÿíäÿí ðàçû îëàð, ùÿìè äÿ ïåéüÿìáÿð”. Âÿññàëàì.
Äÿõè äÿ áèð ñÿí ìÿíÿ äåìÿ êè, ìÿíèì ãóëàãëàðûì âàð åøèòìÿêäÿí
þòðö âÿ ýþçëÿðèì âàð ýþðìÿêäÿí þòðö.
Ýþðñÿíÿí áóäóð êè, ñÿí áèðúÿ ÿáà âÿ ãÿáàíû ýþðöðñÿí âÿ “ßíèí áîüàçäàí ýÿëÿí ìÿõðÿúèíè åøèäèðñÿí”.
Ýþðñÿíÿí áóäóð êè, äÿõè áóíäàí áàøãà ñÿí íÿ áèð øåé ýþðöðñÿí, íÿ
äÿ áèð øåé åøèäèðñÿí.
Ùàìàí ýöí íÿâÿì Ýöëëö áàøìàãëàðûíû äà Ñåéèä Àüàéà ãóðáàí åäèá
àéàãéàëûí ãà÷ûá ýÿëäè ìÿíèì éàíûìà.
Áÿñ ñÿí äåéèðñÿí “ìÿíèì ýþçöì âàð”?
Áÿñ äåéèðñÿí “ìÿíèì ãóëàüûì âàð”?
Áÿ ùàíû?...
Íàüûë åëÿéèá Ìÿøÿäè “Õàêÿíäàç”,
Éàçûéà ýþòöðöá “Ëàüëàüû”
ÃÓÐÒÀÐÛÁ
Äöíéàäà ùå÷ áèð øåé áèð ãÿðàðäà ãàëìûð. Àé, ýöí, éåð, óëäóçëàð âÿ
áèç ýþðäöéöìöç àéäàí, ýöíäÿí, éåðäÿí âÿ óëäóçëàðäàí ñàâàéû ýåíÿ
ìèëéîí-ìèëéîí áó òþâð àéëàð âÿ óëäóçëàð, éåðëÿð âÿ ýöíëÿð âàð êè,
ìèëéîí-ìèëéîí èëëÿðèí ìöääÿòèíÿ ùÿðÿêÿòäÿäèðëÿð.
272
Äåéèðëÿð êè, éåð äóðóá – éàëàíäû. Äåéèðëÿð êè, ýöí äóðóá àììà éåð
ùÿðÿêÿòäÿäèð – áó äà éàëàíäû. Õöëàñÿ, äöíéàäà òÿê áèðúÿ Îðäóáàä øÿùÿðèíäÿí ñàâàéû ùå÷ áèð øåé éîõäóð êè, ùÿðÿêÿòäÿ îëìàñûí.
Áèð âàõò âàð èäè êè, Âëàäèãàôãàçäà èðàíëûëàðûí ìÿñúèäèíèí éàíûíäà
ìÿäðÿñÿ ö÷öí áèð áþéöê îòàã âàð èäè; àììà èëëÿð äîëàíäû, àéëàð ôûðëàíäû,
óëäóçëàð àõäû, ýöí ÷ûõäû âÿ ÷ûõàíäàí ñîíðà ýåíÿ áàòäû âÿ ýåíÿ ÷ûõäû âÿ
àõûðäà àõóíä ùàúû Ìîëëà Èñìàéûë úÿíàáëàðû ùàìàí ìÿäðÿñÿ îòàüûíû àðàäàí êÿñèá éàðûñûíû äöêàí åëÿäè. Ñîíðà ýåíÿ ôÿëÿêëÿð áàøëàäûëàð ùÿðÿêÿò
åëÿìÿéÿ, ÷àéëàð öç ãîéäóëàð àõìàüà âÿ ùàìàí éàðûì îòàãäà áèð ìÿäðÿñÿ áèíàñû ãîéóëäó âÿ Áàõûøáÿé Êþ÷ÿðëèéÿ àéäà îí áåø ìàíàò (ìàøàëëàù) ìÿâàúèá âåðèðäèëÿð êè, áó ìÿäðÿñÿäÿ äÿðñ äåñèí.
Áèð þâãàò äà áåëÿ êå÷äè, àììà ÷öíêè äöíéàäà ùå÷ áèð øåé áàãè
äåéèë, èø äÿ áàãè îëà áèëìÿçäè. Îí ñÿêêèç àé áó ìÿäðÿñÿ äàâàì åòäè âÿ
áó îíó ñÿêêèç àéûí ìöääÿòèíäÿ úÿíàá Êþ÷ÿðëè ùÿð ýöí ìÿäðÿñÿéÿ
àéàã äþéäö âÿ ùÿð ýöí ýÿëèá äÿðñ äåäè.
Èíäè ìöÿëëèì úÿíàáëàðûíà ìÿäðÿñÿ òÿðÿôèíäÿí õÿáÿð âåðèáëÿð êè,
ìÿäðÿñÿíèí ïóëó ãóðòàðûá âÿ äÿõè çÿùìÿò ÷ÿêèá äÿðñ äåìÿñèí. Äîüðóäàí, éÿíè èíñàôû àðàéà ãîéóá äàíûøàã, áó ãÿäÿð äÿ ìÿâàúèá îëàð? Àéäà îí áåø ìàíàòû êèì åøèäèá? Ìÿýÿð áóíóí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê îëàð?
Ùÿð÷ÿíä Êþ÷ÿðëè úÿíàáëàðû úàâàá âåðèá êè, åëÿ ïóëñóç äà ýÿëèá äÿðñ
äåìÿéÿ ùàçûðäûð, àììà ÷è ôàéäà êè, äöíéàäà ùå÷ áèð øåéèí àõûðû éîõäó
âÿ éÿãèí êè, áóíóí äà àõûðû îëìàéàúàã.
Ìÿùç áóðàñûíû áàøà äöøìÿê îëìóð êè, áèç ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ
÷îõ õÿðúëÿð âàð êè, îí ìèíëÿðúÿ ïóë ñÿðô îëóíóð âÿ íÿäÿíñÿ Àëëàù éåòèðèð. Ùå÷ ãóðòàðìûð. Àììà áó çÿùðèìàð ìÿäðÿñÿ âÿ ãèðàÿòõàíàíûí ïóëó
áèðúÿ èëèí ìöääÿòèíäÿ ãóðòàðûð.
Ýÿíúÿëèéÿ ðàñò ýÿëèðñÿí âÿ ñîðóøóðñàí – äðàì úÿìèééÿòèíèçèí êåôè
íåúÿäè? Úàâàá âåðèð êè, ïóëó ãóðòàðûá. Èðÿâàíëû, íàõ÷ûâàíëû, øÿêè âÿ øèðâàíëû, áàòóì âÿ äàüûñòàíëû, ðóñèéà âÿ èðàíëû, ãàðàáàüëû, ýþçö ãàíëû, ýþçöìñÿí à ñÿëéàíëû... ìÿêòÿá – ïóëó ãóðòàðûá.
Ãèðàÿòõàíà – ïóëó ãóðòàðûá.
Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ùÿð êÿñäÿí ñîðóøóðñàí êè, àäûí íÿäèð, äåéèð ùàúû,
àäûí íÿäè – ìÿøÿäè, àäûí íÿäè – êÿðáÿëàéû.
Êå÷ÿí èë áèðúÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿí îòóç éåääè íÿôÿð àäàì ýåòìèøäèëÿð Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ, àììà ãàéûäàí áàø ùàìûñûíûí ïóëó éîëäà ãóðòàðìûøäû, éÿíè îíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ìöñÿëìàíëàðûí ÷îõó êàñûá
àäàìäûð. Äÿõè éàçûãëàð íÿ òþâð ìÿêòÿá âÿ ãèðàÿòõàíà ñàõëàñûíäàð âÿ
àéäà îí áåø ìàíàò ìöÿëëèìÿ âåðñèíëÿð. Áèð àé äåéèë, èêè àé äåéèë.
273
ßýÿð áåëÿ ýåòñÿ, áèð àç ÷ÿêìÿç êè, Ðóñèéàäà âÿ Ãàôãàçäà íÿ ãÿäÿð
ìöñÿëìàí ìÿêòÿáè âÿ ãèðàÿòõàíàñû âÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñè âÿ þçýÿ
áèð úÿìèééÿòëÿðè âàð – ùàìûñûíûí ïóëó ãóðòàðàúàã. Øöêð Àëëàùà êè, Èðàíäà ùå÷ çàä éîõäó. Éîõñà èðàíëû ãàðäàøëàðûìûç äà áèð èëäÿí ñîíðà “ãóðòàðûá” äÿðäèíÿ ìöáòÿëà îëàúàã èäèëÿð.
Äÿõè ùå÷ áèëìèðÿì áóíäàí àðòûã íÿ äåéèì!
Úöíóí
ÄÈË
Ìÿí èíäèéÿ êèìè èíúèéÿðäèì î ìöñÿëìàíëàðäàí êè, þç äèëëÿðèíè
áèëÿ-áèëÿ áèð-áèðèíÿ ðóñ äèëèíäÿ ìÿêòóá éàçûðëàð. Àììà èíäè èíúèìèðÿì.
Äàðöëôöíóí ãóðòàðìûø úàâàíëàðûìûçûí ùàìûñû ðóñ äèëèíäÿ éàçû-ïîçó
åëÿéèðëÿð; ìöñÿëìàíúà ñàâàäû îëàíëàð äà åëÿéèð, îëìàéàíëàð äà åëÿéèð.
ßââÿëëÿð ìÿí áóíà ðàçû îëìàçäûì; àììà èíäè ðàçûéàì. Ùÿòòà ãÿçåò
ìöäèðëÿðèìèçäÿí áèçÿ èíäèéÿäÿê áèð íå÷ÿ êàüûç ýÿëèá: áóíëàðûí ùàìûñû
ðóñúà éàçûëûá. Ìöÿëëèì ðÿôèãëÿðèìèç äÿ áèçÿ ðóñúà êàüûç éàçûðëàð. Àç
ãàëûá êè, ìîëëàëàðûìûç äà ðóñ äèëèíäÿ èðñàë-ìÿðñóë* åäÿëÿð; àììà
åëÿìèðëÿð. Ìÿùç îíäàí þòðö êè, ðóñúà áèëìèðëÿð.
Áó èøëÿðÿ ÿââÿëëÿð ìÿí òÿÿúúöá åëÿðäèì, àììà èíäè åëÿìèðÿì.
Ñÿáÿáè âàð:
Ìöñÿëìàí éàçû÷ûëàðûíäàí ìÿíèì áèð íÿôÿð äîñòóì âàð êè, ãàáàãëàðäà ìÿíÿ êàüûç éàçàíäà ùÿìèøÿ òöðê äèëèíäÿ éàçàðäû. Àììà èêè ùÿôòÿ
áóíäàí èðÿëè ùàìàí äîñòóìäàí áèð êàüûç àëäûì; áó êàüûç ðóñúà éàçûëìûøäû. Ðÿôèãèìèç äöíÿí áèð âàúèá èøäÿí þòðö ýÿëìèøäè èäàðÿìèçÿ âÿ
ñþùáÿò àðàñûíäà àõûðûíúû êàüûçûíû ðóñúà éàçìàüûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøäóã.
Ðÿôèãèìèçèí úàâàáûíû áóðàäà éàçûðûã êè, ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûç
îõóñóíëàð âÿ îõóéàíäàí ñîíðà ùàìàí ñþçëÿðè úèá äÿôòÿðëÿðèíÿ éàçñûíëàð
êè, áàðè áèçäÿí ñîíðà ýÿëÿíëÿð ö÷öí áèð éàäèýàð ãàëñûí. Ðÿôèãèìèç áåëÿ
úàâàá âåðäè:
________________
* Ìÿêòóáëàøìà
274
– Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ìÿí áèëèðÿì êè, øÿõñ ýÿðÿê þç äèëèíäÿ
äàíûøñûí âÿ þç äèëèíäÿ éàçñûí. Àììà ìÿí ìöñÿëìàí ùöðóôàòû èëÿ éàçûïîçó åëÿìÿéè äÿõè áèëìÿððÿ òÿðýèòäèì âÿ áóíà èêòèôà åëÿìÿéèá*,
åâëàäûìà äà âÿñèééÿò åäÿúÿéÿì êè, ìöñÿëìàí äèëè ö÷öí òÿçÿ áèð
ùöðóôàò èúàä îëóíìàéûíúà ìöñÿëìàíúà áèð êÿëìÿ ñþç äÿ éàçìàñûí.
Ìÿíèì Ôàòìà àäûíäà áèð áàúûì âàð êè, ùÿìèøÿ àíàìëà áèð éåðäÿ
êÿíäèìèçäÿ îëàð. Áàúûìûí áåø éàøûíäà áèð àçàðëû îüëó âàð èäè, ìÿíèì
õàùèøèìÿ ýþðÿ áàúûì îüëóíó ýÿòèðìèøäè áèçÿ êè, ùÿìè áèð-èêè àé áèçÿ
ãîíàã îëñóí, ùÿìè äÿ Èðÿâàí ùÿêèìëÿðè óøàüà ìöàëèúÿ åëÿñèíëÿð. Àíàì
âÿ áàúûìûí ÿðè Èñìàéûë áÿé ãàëìûøäûëàð êÿíääÿ. Áàúûì Ôàòìà äà
ùàìèëÿ èäè âÿ äîüìàüûíà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëàíäà ÿðè Èñìàéûë áÿéëÿ ýÿëäè
Èðÿâàíà. Óøàüû Ðóññî ùÿêèì ìöàëèúÿ åëÿéèðäè. Ôàòìà äîüäó âÿ áèð îüëó
îëäó. Áèð ýöí êå÷ÿíäÿí ñîíðà ïî÷òà éîëóì äöøäö âÿ áèð à÷ûã êàüûç àëûá
êÿíäèìèçÿ Ìîëëà Úÿôÿð ðÿôèãèìèçÿ ìöõòÿñÿð éàçäûì: “Àíàìà äå êè,
Ôàòìàíûí îüëó îëäó”. Êàüûçû ñàëäûì ãóòóéà.
Ìîëëà Úÿôÿð êàüûçû àëûð âÿ åëÿ áèëèð êè, ìÿí éàçìûøàì “Ôàòìàíûí
îüëó þëäö”, éÿíè âÿôàò åëÿäè; ÷öíêè ìîëëà áóíó áèëèðìèø êè, áàúûì
Èðÿâàíà ýÿëèá íàõîø îüëóíà ìöàëèúÿ åëÿòäèðñèí âÿ ùàìèëÿ îëìàüûíû éà
áèëìèðìèø, éà õÿéàëûíäà äåéèë èìèø. ßââÿë Ìîëëà Úÿôÿð èñòÿìèð áó úöð
ïèñ õÿáÿðè àíàìà éåòèðñèí, ùÿòòà ìÿíäÿí íàðàçû îëóá êè, ãîúà þâðÿòÿ
ìÿí íèéÿ áó òþâð ãÿìëè õÿáÿðè éàçûðàì.
Õöëàñÿ, ö÷ ýöí êå÷ÿíäÿí ñîíðà, åâäÿ îòóðìóøäóã, ýþðäöê ãàïû
äþéöëöð âÿ áèð þâðÿò àüëàéûð. Ãàïû à÷ûëàí êèìè áè÷àðÿ àíàì “áàëà âàé!”
äåéèá, þçöíö ÷ûðïäû éåðÿ âÿ áèùóø îëäó.
Ìÿí î ñààò èøè äóéäóì âÿ áàúûìûí áþéöê îüëóíó âÿ òÿçÿ äîüäóüó
óøàüû äà ýÿòèðèá ãîéäóã àíàìûí ãóúàüûíà. Ùàíäàí-ùàíà éàçûã þâðÿò
ýþçëÿðèíè à÷äû âÿ áàøëàäû óøàãëàðûí èêèñèíè äÿ þïöá ãóúàãëàìàüà.
– Àëëàù Ìîëëà Úÿôÿðÿ èíñàô âåðñèí!
– Àëëàù ìöñÿëìàí ùöðóôàòûíû äà èúàä åäÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí!..
Ðÿôèãèì ñþçöíö äåéèá ãóðòàðäû.
Ìÿí äÿ ñþçöìö ãóðòàðûðàì âÿ àíúàã áóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì: ùÿð
êÿñ ðóñúà, éàèíêè åðìÿíè âÿ ýöðúöúÿ, éàèíêè àâðîïàëûëàð èøëÿòäèêëÿðè
ùöðóôàòëà éàçû éàçìàã áèëèð, – áèçèì ñþçëÿðèìèçè áàøà äöøÿð âÿ áèëÿð êè,
íÿ äåéèðèê. Àììà ùÿð êÿñ áó äèëëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ áàñàâàä äåéèë, –
éÿãèí êè, áèëìÿéÿúÿê íÿ äåéèðèê.
________________
* Êèôàéÿòëÿíìÿéèá
275
***
ßââÿë ìÿí òÿÿúúöá åëÿéèðäèì êè, áèð àç ðóñúà “íåò-ïåò” äåéÿí
úàâàíëàðûìûç ìöñÿëìàíúà áàñàâàä îëà-îëà ðóñ äèëèíäÿ éàçû éàçûð;
àììà èíäè äÿõè òÿÿúúöá åëÿìèðÿì.
ÀÍÀÌ-ÁÀÚÛÌ
Î ãÿäÿð àçàäëûã êè, áèç ìöñÿëìàíëàðûí àðâàä àëìàã âÿ àðâàä áîøàìàüûíäà âàð, – ùå÷ áèð þçýÿ ìèëëÿòäÿ éîõäóð; ìÿñÿëÿí, áèð þâðÿò êè, áó
ýöí ìÿí îíó àëäûì, – ñàáàù äà èõòèéàðûì âàð áîøàéàì. Êåôèì èñòÿð
ñàõëàðàì, êåôèì èñòÿð áîøàðàì.
Äÿõè áó àøêàð áèð èøäèð.
Åëÿ áåëÿ äÿ ýÿðÿê îëñóí âÿ àçàäëûã äà ìÿùç áóíà äåéèáëÿð. Êåôèì
èñòÿéèð ñàõëàéûðàì, êåôèì èñòÿìèð áîøàéûðàì âÿ ùå÷ áèð êÿñèí ùàããû
éîõäóð ìÿíÿ äåñèí: “Íèéÿ àðâàäûíû áîøàìûðñàí?”, éàèíêè “íèéÿ àðâàäûíû áîøàéûðñàí?”.
Âÿ àçàäëûã äà åëÿ áóäóð. Êåôèì èñòÿéèð ñàõëàéûðàì, èñòÿìèð áîøàéûðàì.
Àììà íÿ úöðñÿ, áèçèì è÷èìèçäÿ àç èòòèôàã äöøöð êè, áèð êèøè þâðÿòèíè
áîøàìàã èñòÿéÿíäÿ ìÿðä-ìÿðäàíÿ äåñèí êè, “ìÿí ñÿíè áîøàéûðàì”.
×îõ âàõò ýþðöðñÿí êè, áèð áÿùàíÿ îðòàëûüà ýÿëèð âÿ àõûðäà êèøè þâðÿòè î
ãÿäÿð èíúèäèð êè, þâðÿò òÿíýÿ ýÿëèá, þçö äóðóá ÷àðøîâóíó ñàëûð áàøûíà,
ýåäèð àòàñû åâèíÿ. ßðè äÿ “øöêð Àëëàùà” – äåéèá, ýåäèð ìîëëà éàíûíà âÿ
þâðÿòè áîøàéûð.
Áó äà áÿçè éåðäÿ úöðáÿúöð îëóð. Ìÿñÿëÿí, Ýÿíúÿäÿ áèð êèøè þâðÿòèíäÿí äîéàíäà áåëÿ áÿùàíÿ åëÿéèð êè, ìÿñÿëÿí, “ìÿëóíà þâðÿò ìÿíèì
àíàìû ñþéöð âÿ ìÿíäÿí èçí àëìàìûø ùÿéÿòÿ ÷ûõûð” âÿ áó áÿùàíÿíè
ÿëäÿ òóòàúàã åäèá þâðÿòè áåø-îí ýöí ñàëûð êþòÿéèí àëòûíà; àõûðäà äà þâðÿò
úàíà äîéàíäàí ñîíðà ÷ûõûá ãà÷ûð.
Áàêûíûí Ñàáóí÷ó êÿíäèíäÿ äÿ áèð þçýÿ úöð ðÿôòàð îëóíóð; áóðàäà
êèøè þâðÿò áîøàìàã ôèêðèíÿ äöøÿíäÿ èêè äÿñò ðÿõòè-õàáû* âåðèð àðâàäûí
äàëûíà êè, “ôëàí ôëàíûí ãûçû, áóíëàð êþùíÿëèá, àïàð àòàí åâèíÿ, òÿçÿñèíè àë
ýÿòèð!”. Õöëàñÿ, àõûðäà þâðÿò òÿøðèô àïàðûð.
______________
* Éîðüàí-äþøÿê
276
Âëàäèãàôãàçäà äà ëàï þçýÿ ñàéàã îëóð: áóðàäà áèð ìöñÿëìàí þâðÿòèíäÿí çÿùëÿñè ãà÷àíäà ýåúÿ-ýöíäöç ñÿé åëÿéèð êè, þâðÿò þëñöí, éÿíè
âÿôàò åòñèí. Ñþç éîõ, þëÿíäÿí ñîíðà êèøèíèí úàíû áèëìÿððÿ ãóðòàðûð.
Èðÿâàíäà, Íàõ÷ûâàíäà âÿ Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ þâðÿò àëìàã àäÿò
äåéèë; ÷öíêè áóðàëàðäà ùÿìèøÿ âÿ ùÿð úöð þâðÿò ñèüÿ åòìÿê ìöìêöíäöð, ìöääÿòè äÿ áèð ñààòäàí ö÷ èëÿ êèìè. Íÿ úöð ìåéëèí îëñà, äöçÿëÿð.
Áÿëè, áèçëÿðäÿ þâðÿòè áîøàìàã ëàçûì îëàíäà ùÿìèøÿ ìåéäàíà áèð
áÿùàíÿ ýÿëèð âÿ ùàëîíêè êèøè þâðÿòè áîøàìàãäà ìóõòàðäûð* âÿ î ãÿäÿð
àçàäëûã êè, áèç ìöñÿëìàíëàðà âåðèëèá, ìèëëÿòëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ âåðèëìÿéèá:
Áó ýöí äàìàüûì ÷ÿêäè àëäûì, ñàáàù êåôèì èñòÿäè áîøàäûì – âÿññÿëàì!
Áóðàäà íÿ êþòÿê ëàçûìäûð, íÿ áèùþðìÿò÷èëèê, íÿ äÿ ãåéðè áèð áÿùàíÿ.
Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí: íÿ ÷îõäóð ìîëëà! Áîøà ãîéñóí ýåòñèí!
Áèçèì ìÿñëÿùÿòèìèç.
Àíúàã áó ìÿñÿëÿäÿ áèç áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðöê: ñþç éîõ, äöíéàäà
íÿ ãÿäÿð ýþçÿë þâðÿò îëìóø îëñà, îíóí ëÿççÿòè ÷îõó-÷îõó áèð àéäûð. Åëÿ
êè, èêèíúè àéà àéàã ãîéäó, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç þâðÿòè ÷àüûð éàíûíà, äóð
áèð äÿôÿ äÿ îíóí àëíûíäàí þï âÿ ìåùðèáàíëûãíàí îíà äå: “Àé àðâàä,
äÿõè áóíäàí ñîíðà ñÿí ìÿíèì àíàì-áàúûìñàí, âÿññÿëàì!”. Äÿõè
áóíäàí ñàâàéû ùå÷ áèð äàâà-ìÿðÿêÿ ëàçûì äåéèë.
Ãÿðÿç, áèçèì ìÿñëÿùÿòèìèç áóäóð.
ÒßÔÀÂÖÒ
Èðàí éà Øèðâàí – ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð, àììà èðàíëû èëÿ øèâàíëûíûí
òÿôàâöòö ÷îõäóð, áèð àç à÷ûã äàíûøàã êè, ùàìû áàøà äöøñöí. Ìÿñÿëÿí,
èðàíëû Ñàäûã âÿ øèðâàíëû Ðçà, áóíëàðûí òÿôàâöòö ÷îõäóð. Ùÿð÷ÿíä
áóíëàðûí èêèñè äÿ Àëëàù áÿíäÿñèäèð, àììà ñþçöì áóðàñûíäàäûð êè, ÿýÿð
Ñàäûã Ðçàéà çöëì åëÿñÿ, Ñàäûüûí àòàñûíû éàíäûðàðëàð, àììà Ðçà Ñàäûüà
çöëì åëÿñÿ, êå÷èá ýåäÿð, îíäàí þòðö êè, Ñàäûã Èðàí ðÿèééÿòèäèð, àììà
Ðçà øèðâàíëûäûð.
Áóíëàðûí òÿôàâöòö áóäóð êè, Ñàäûã èðàíëûäûð, àììà Ðçà øèðâàíëû.
_______________
* Ñÿðáÿñòäèð, ìöñòÿãèëäèð
277
Èñòÿð Èðàí îëñóí, èñòÿð Øàìàõû – òÿôàâöòö éîõäóð. Èðàíäà äà Ðçà
Ñàäûüà çöëì åëÿñÿ – êå÷èá ýåäÿð, ÷öíêè Ðóñèéà òÿáÿÿñèäèð, Øèðâàíäà äà
çöëì åëÿñÿ – êå÷èá ýåäÿð, îíäàí þòðö Ñàäûã èðàíëûäûð, ãÿðèáäèð.
Äåìÿê êè, áóðàäà ìÿêàíûí òÿôàâöòö éîõäóð. Èðàíäà äà áèðäèð,
Øèðâàíäà äà áèðäèð.
Èêè èëäèð êè, Ñàäûã Øàìàõûäà Ðçàíûí ÷þðÿê÷è äöêàíûíäà õÿìèð ñàëûðäû. Àììà àõûðäà èñòÿäè ÷ûõñûí âÿ ÷ûõûá ýåòäè þçýÿ äöêàíà.
ßùâàëàò óçóíäóð âÿ ÷îõëàðû ö÷öí ëàçûì îëìàéàí áèð ùåêàéÿòäèð.
Ìöõòÿñÿð, àõûðäà Ñàäûüà áèð íå÷ÿ ýöëëÿ äÿéäè.
Àììà Ðçàíûí áàúûñû îüëóíóí ÿëè áèð àç úûçûëäû.
Íèéÿ, íÿ ñÿáÿáÿ? Î ñÿáÿáÿ êè, Ñàäûã Ðçàíûí ñþçöíäÿí ÷ûõäû âÿ
þìðöíöí àõûðûíà êèìè Ðçàíûí äöêàíûíäà ãàëìàäû.
Âÿ ëàêèí ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð; Èðàí âÿ éàèíêè Øèðâàí. ßýÿð áó èø
Èðàíäà äà èòòèôàã äöøñÿéäè, ýåíÿ Ñàäûüà çöëì îëóíàúàã èäè, îíäàí áòðö
êè, Ðçà Ðóñèéà ðÿèééÿòèäèð. Áóíäàí äà áó ÷ûõûð êè, Ñàäûüûí áÿäáÿõòëèéè
ìÿùç áóðàäàäûð êè, Èðàí ðÿèééÿòèäèð.
Áÿñ, ãàðäàøëàðûì, Èðàí èëÿ Øèðâàíûí ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð, àììà
èðàíëû èëÿ øèðâàíëûíûí òÿôàâöòö ÷îõäóð.
Èíäè áèçèì ÿñðèìèçäÿ èðàíëû îëìàã áàøà áÿëàäûð.
Ëàüëàüû
×ÓÂÀË
Áèð ÷óâàë êè, êþùíÿëäè – î òÿðÿôäÿí, áó òÿðÿôäÿí ùåé áàøëàéàúàã
éûðòûëìàüà âÿ äÿëèíìÿéÿ.
– ßäÿ, ÷óâàë äÿëèíèá, ÷óâàëäóçó âåð ìÿíÿ, äåøèéè òèêèì.
Åëÿ êè, áèð òÿðÿôäÿí éàìàéûðñàí, ýþðöðñÿí î áèðè òÿðÿôäÿí éåíÿ
÷óâàëûí è÷èíäÿí äàðû áàøëàéûá òþêöëìÿéÿ.
– ßäÿ, ÷óâàëäóçó âåð ìÿíÿ.
Áó äÿëèéè äÿ òèêèðñÿí. Åëÿ êè, ÷óâàëû ãàëäûðûá éöêëÿéèðñÿí åøøÿéèí
öñòöíÿ, éåíÿ äàðû áàøëàéûð ñó êèìè àõûá éåðÿ òþêöëìÿéÿ.
– ßäÿ, éàâàø ñöð! Éàâàø ñöð! Áó çÿùðèìàð ÷óâàë éåíÿ äÿëèíèá.
– Ùîããóø, ùîããóø… Ãîéìà, ãîéìà! Äàðû òþêöëäö.
278
***
Îñìàíëû ùþêóìÿòèíèí äàðû ÷óâàëû î ãÿäÿð ÷öðöéöá êè, ùÿð ýöí
÷óâàëûí áèð éåðè äÿëèíèð. Èíäè òÿçÿ äåøèêäÿí Ñàìîñ úÿçèðÿñè èñòÿéèð
òþêöëñöí éåðÿ.
– ßäÿ, î ÷óâàëäóçó âåð, áó äåøèéè òèêèì.
Âÿ ëàêèí áó çÿùìÿòëÿðèí ùàìûñû íÿòèúÿñèç ýþðñÿíèð; îíäàí þòðö êè,
÷óâàë ÷îõ êþùíÿëèá; êþùíÿ ÷óâàëäà äàðûíû ñàõëàìàã ÷ÿòèíäèð. Ñàìîñ
úÿçèðÿñèíèí ÿùàëèñè éóíàí òàéôàñûíäàíäûð êè, ðóñúà áóíëàðà “ãðåê”
äåéèðëÿð. Ùÿð÷ÿíä áó ìèëëÿò “ïàê ìèëëÿòëÿðäÿí” äåéèë; àììà áóíëàð
ãåéðÿòëè âÿ çèéàëû áèð òàéôàäûð. Áóíëàð éóíàíäûðëàð. Áóíëàð åëÿ áèð òàéôàäûð êè, ÿýÿð áóíëàðû òÿçÿ âÿ ìþùêÿì ÷óâàëûí è÷èíÿ äîëäóðñàí, áÿëêÿ
îðàäà ãàëà áèëÿð. Àììà Òöðêèéÿíèí èíäèêè ÷óâàëûíäà áóíëàð ãàëà áèëìÿçëÿð; îíäàí þòðö êè, ÷óâàë ÷öðöêäöð.
Îñìàíëûäà òÿê áèðúÿ òöðê òàéôàñû äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ãàëà áèëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, úûðûã òîðáàéà íÿ ãÿäÿð îò âÿ ãàíãàëàã áàññàí
òþêöëìÿç. Àììà äàðû âÿ áóüäà òþêöëÿð.
***
Õöëàñåéè-êÿëàì, äöíéàäà ùÿð áèð ìèëëÿò êè, ñóëòàí ßáäöëùÿìèäèí
òÿùòè-òÿáÿèééÿòèíäÿ éàøàìàüû þçöíÿ ðÿâà ýþðöð, – áó ìèëëÿò ãåéðÿòäÿí
âÿ èíñàíèééÿòäÿí áèëìÿððÿ ýÿðÿê ÿë ÷ÿêñèí.
Îñìàíëû èäàðÿñèíÿ ñÿáð åäèá, îñìàíëû òîðïàüûíäà òÿê áèðúÿ òöðêëÿð
âÿ áóíëàð êèìè ìöñÿëìàíëàð ãàëà áèëÿðëÿð; îíäàí þòðö êè, úûðûã âÿ äÿëèê
÷óâàëà íÿ ãÿäÿð éîâøàí âÿ êöëÿø áàññàí, òþêöëìÿç. Àììà åðìÿíè,
ñëàâéàí, éóíàí âÿ áó ãèñì ìèëëÿòëÿð þçëÿðèíè éîõ åòìÿéÿ ðàçû îëàðëàð êè,
ñóëòàí ßáäöëùÿìèä êèìè ïàäøàùà òàáå îëìàñûíëàð.
Áóíóí äà ùèêìÿòè áóðàäàäûð êè, úûðûã âÿ éûðòûã òîðáàéà ÿýÿð äàðûíû
âÿ áóüäàíû äîëäóðñàí, åëÿ ùåé áèð óúäàí òþêöëÿúÿê. Èñòÿñÿí äÿ êè,
äÿëèéè òèêÿñÿí, ýþðÿúÿêñÿí êè, áèð þçýÿ éåðäÿí òþêöëäö; ÷öíêè òîðáà
÷öðöêäöð.
– ßäÿ, ÷óâàëäóçó âåð, áó äÿëèéè òèêèì!
Ñîíðà áàõûá ýþðÿúÿêñÿí êè, éåíÿ áèð àéðû éåðäÿí òþêöëöð; ÷öíêè
÷óâàë ÷öðöêäöð.
279
ÄßËËÀË
Áèðèñèíèí ýþçö äöøöð áèð àòà, àììà ãîðõóð ýåäèá ñàùèáèíäÿí èñòÿñèí,
äåéèð, áÿëêÿ ñàòìàã èñòÿìÿäè, éà áàùà äåäè.
Áóðàäà áèð äÿëëàë ëàçûìäû. Àò äÿëëàëû äà ùÿð øÿùÿðäÿ âÿ ùÿð êÿíääÿ
òàïûëàð.
“Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð, ýåò Ùåéäÿðáÿéèí àòûíû àë ìÿíÿ, áèð ãûðìûçû îíëóã
áàñàðàì îâúóíà”.
Áèðèñèíèí ýþçö áèð ãûçà äöøÿíäÿ äÿ ùÿìèøÿ áèð äÿëëàë ëàçûì îëóð.
Íåúÿ êè, àò äÿëëàëû, ùàáåëÿ äÿ þâðÿò äÿëëàëû ùÿð ãÿäÿìäÿ èíñàíà ëàçûì
îëóð. Áóíëàðûí ùÿð áèðèñè îëìàñà, èøëÿð éåðèìÿç.
“Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð, ýåò ôèëàíêÿñèí àòûíû àë ìÿíÿ, ñÿíÿ îí ìàíàò
âåðÿðÿì”.
Éàèíêè: “Àõóíä ùàúû Ìîëëà ßëÿñýÿð, ôèëàí ãûçû àë ìÿíÿ, áèð êÿëëÿ
ýþíäÿððÿì ãóëëóüóíà”.
Äÿëëàë Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ýåäèá àòû èñòÿéèð, àììà Ùåéäÿð áÿé úàâàá
âåðèð êè, “ñþç âåðìèøÿì àòû ñàòàì ÿìè îüëóì Úàùàíýèðáÿéÿ” – “À êèøè,
äÿëè îëìà, Úàùàíýèð áÿé ñÿíÿ ïóë âåðÿí äåéèë, àòû ýþòöðöá àïàðàð, ïóëóíó áó ýöí-ñàáàùà ñàëàð, àõûðäà äà äåéÿð êè, “àòàíûí àòàìà àðïà ùåñàáûíäàí áîðúó âàð èäè, âÿññàëàì. Àììà áó êèøè íÿãä àäàìäû. Àòà äà
éàõøû ãèéìÿò âåðèð”.
Õöëàñÿ, äÿëëàë àòû àëûð. Âÿ ùåéâàí àðïà éåäèéè éåðäÿ äÿëëàë ïóëëàðû
ñàéûá èñòÿéèð àòû ÷ûõàðòñûí, ùåâàí àðïàíû àüçûíäàí òþêÿ-òþêÿ ýåíÿ áàøûíû
ñîõóð àõûðà êè, éåìÿéÿ ìÿøüóë îëñóí. Äÿõè áóðàäà Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð
àòûí öñòöíÿ ïèøèê êèìè ñû÷ðàéûá àòûí ãàðíûíäàí áèð ãàì÷û èëèøäèðèá àòû
ñöðöð êö÷ÿéÿ.
Àõóíä Ùàúû Ìîëëà ßëÿñýÿð äÿ ãûçû ÷àüûðûð éàíûíà: “Áàëà, ñÿíè ôèëàíêÿñ èñòÿéèð, ñÿíÿ éàõøû ïàëòàð àëàúàã, éàõøûúà òîé åëÿéÿúÿê”. Ãûç èñòÿìèð ýåòñèí. “Éîõ, éîõ, ìÿí Áÿùðàìáÿéÿ ýåäÿúÿéÿì, ìÿí þçýÿñèíÿ
ýåòìÿéÿúÿéÿì”.
“Êÿñ ñÿñèíè, áèùÿéà!”.
Ìîëëà íèêàùû îõóéóð, ãûçû èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ àïàðûðëàð ôèëàíêÿñèí
åâèíÿ.
Áÿëêÿ Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð îëìàñà èäè, Ùåéäÿð áÿéäÿí àòû àëìàã
ìöìêöí îëìàéàúàã èäè, ñþç éîõ êè, àõóíä Ùàúû Ìîëëà ßëÿñýÿð äÿ
îëìàñàéäû, ãûçû àëìàã îëìàéàúàã èäè.
280
Íåúÿ êè, èíñàíà ùÿð ãÿäÿìäÿ àò äÿëëàëû ëàçûì îëóð, ùàáåëÿ àðâàä
äÿëëàëû ëàçûìäûð.
Íÿ îíñóç äöíéàäà èøëÿð þòöøÿð, íÿ äÿ áóíñóç þòöøÿð.
Ùÿð èêèñè ëàçûìäûð.
Äÿëè
ÑÖÐÌß
Áèð íå÷ÿ âàõòäàí áÿðè èäàðÿìèçÿ ýÿëÿí êàüûçëàðûí ÷îõóíäà áèçäÿí
ñîðóøóðëàð êè, “ìöñÿëìàíëàðûí àõûðû íÿ îëàúàã?”. “Èðøàä” ãÿçåòè äÿ
79-úó íþìðÿñèíäÿ áèð áåëÿ øåé éàçìûøäû.
Äîüðóäàí äà, Òöðêèéÿäÿ Ñóëòàí Ùÿìèä êèìè áèð áÿäáÿõòè, Èðàíäà
Ìÿäÿëè øàùûí âöúóäóíó, ßôãàíûñòàíû, Ôàñû, Áàêûíû, Äàíàáàø êÿíäèíè
ýþðÿí ö÷öí áåëÿ ñóàëû âåðìÿê òÿÿúúöá äåéèë, ÷öíêè ùÿð áèð éàíà ùÿð áèð
òÿðÿôäÿí áàõàíäà ýþðöêöð êè, èøëÿð áèð àç øóëóãäó.
“Èðøàä”ûí ùÿìèí íþìðÿñèíäÿ ßùìÿäáÿé äåéèð êè, “áèçè äöíéàäà
çÿëèë âÿ àõèðÿòäÿ áè÷èç åäÿí – úÿùàëÿòäèð”.
Ùÿëÿ äöíéàäà çÿëèë îëìàüûìûç òóòàã êè, äîüðóäóð, àììà àõèðÿòäÿ
áè÷èç îëìàüûìûçà ÿýÿð Àüàéåâèí ÿëèíäÿ áèð ñöáóò âàðñà áóéóðñóí;
éîõñà ãóðó ñþçëÿ áèçè íàöìèä åëÿìÿéÿ ùàããû éîõäóð.
Îõóúóëàðûìûçäàí èëòèìàñ åäèðÿì êè, “Èðøàä”ûí 79-úó íþìðÿñèíäÿ
ßùìÿäáÿé áèêàð÷ûëûãäàí éàçäûüû àëòû ñöòóíëó áàø ìÿãàëÿéÿ äèããÿò
åòñèíëÿð. Íÿ áèëèì “õöëÿôàéè-ðàøèäèí” áåëÿ ýÿëäè, “íÿáèéöñ-ñåéô” áåëÿ
ýåòäè; Òåéìóð, Íàäèð, ôèëàí âÿ áÿùìàí…
Ãàäàí àëûì, Àüàéåâ, èíäè éàé ôÿñëèäèð, èíäè áåëÿ-áåëÿ ìÿãàëÿëÿðèí
âàõòû äåéèë; èñòèäÿí àäàìûí áàøû øèøèð. Ãÿçåòè, éà êèòàáû à÷ûðñàí êè, èêè
ñÿòèð îõóéàñàí, ùÿìèí ñààò àäàìû éóõó áàñûð.
Éàéûí áó èñòèñèíäÿ êèìäèð àëòû ñöòóíëó ìÿãàëÿíè îõóéàí? Ùÿëÿ ö÷
ùÿôòÿ áóíäàí èðÿëèäÿ “Èðøàä”ûí 67-úè íþìðÿñèíäÿ “Ãÿðèáÿ ìÿíçÿðÿ”
àäëû áåêàð÷ûëûã ìÿãàëÿñè âàð èäè; î âÿäÿ äèíìÿäèê, “õÿòèð” åëÿäèê.
Åé ìÿíèì ÿçèçèì, èíäè éàéäûð, èíäè ñþçö ãûñà äåìÿê ëàçûìäûð. Áàõ,
ìöõòÿñÿð, “íèéÿ áèç äöíéàäà õàð âÿ çÿëèë îëìóøóã?”. Âÿññÿëàì! Äÿõè
áóðàäà òàðèõ-ìàðèõ ëàçûì äåéèë; ÷öíêè îíñóç äà õàëãûí éóõóñó ýÿëèð.
Íèéÿ çÿëèë îëìóøóã? Âÿññàëàì!
Àíä âåðèðÿì îõóúóëàðûìûçû Àëëàùà âÿ ïåéüÿìáÿðÿ êè, à÷ñûíëàð
“Ùöëéÿòöë-ìöòòÿãèí” êèòàáûíûí 16-úû ñÿùèôÿñèíè âÿ ýþðñöíëÿð êè, îðàäà
281
ñöðìÿ ÷ÿêìÿéèí ôÿðàéèçèíäÿí íÿëÿð éàçûëûá: “ßç ùÿçðÿòè-èìàì Ðçà
ÿëåéùöññÿëàì ìÿíãóëÿñò êè, ùÿð êèðà çÿô äÿð áàñèðÿ áÿùÿì ðÿñÿä ùÿôò
ìèë ÿç ñöðìåéè-ñÿíý äÿð âÿãòè-õàá äÿð ÷åøì êÿøÿä, ÷ÿùàð ìèë äÿð ÷åøìè-ðàñò âÿ ñÿ ìèë äÿð ÷åøìè-÷ÿï”; éÿíè èìàì áóéóðóáäóð êè, ùÿð áèð
ìöñÿëìàíûí ýþçëÿðè çÿèô äöøñÿ, ýÿðÿê éàòàí âàõò äþðä ìèë ñöðìÿ ñàü
ýþçöíÿ ÷ÿêÿ âÿ ö÷ ìèë ñîë ýþçöíÿ.
“Âÿ äÿð ðÿâàéÿòè-äèýÿð ôÿðìóä êè, ñöðìÿ êÿøèäÿí ãöââåéè-úèìàðà
çèéàä ìèêîíÿä”. Áóíó òÿðúöìÿ åëÿìÿéÿ óòàíûðûã.
Èíäè ýÿëÿê ìÿòëÿáÿ.
Íèéÿ çÿëèë îëìóøóã? Îíäàí þòðö êè, ýþçëÿðèìèç î äÿðÿúÿäÿ çÿèôëÿøèá êè, äöíéàäà ùå÷ áèð øåéè ýþðìöðöê. Íÿäèð áóíóí ÷àðÿñè? ßýÿð
“Ùöëéÿòöë-ìöòòÿãèí” êèòàáûíûí íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åëÿñÿê, áóíóí ÷àðÿñè
ýåúÿëÿð éàòàíäà ýþçöìöçÿ éåääè ìèë ñöðìÿ ÷ÿêìÿêäèð.
Éîõñà, ßùìÿäáÿé éàçàí êèìè, áèð éàíäàí äåéèðèê êè, èìàì áåëÿ
áóéóðóá, áèð éàíäàí äà ýþçöìöç çÿèôëÿøÿíäÿ ãà÷ûðûã ðóñ ùÿêèìèíèí
éàíûíà.
Âÿññÿëàì.
Î êè, ãàëäû íÿ áèëèì äÿìèð éîë, òåëåôîí, òåëåãðàì – áóíëàðûí ìÿíàñûíû ßùìÿäáÿé áàøà äöøìöð.
Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíè Àëëàù-òààëà áèç ìöñÿëìàíëàð ö÷öí õèäìÿò÷è
ãÿðàð âåðèá: ãîé úàíëàðû ÷ûõñûí, ìèí-ìèí çÿùìÿòëÿðëÿ äÿìèð éîë èúàä
åëÿñèíëÿð. Áèð àç ãàðà ïóëäóð, àòàðàì àüçûíà, ìèíèá ýåäÿðÿì
çèéàðÿòèìÿ.
Áÿëè, ßùìÿäáÿé äåéèð: úÿùàëÿò, úÿùàëÿò! Éîõ, âàëëàù, íÿ ãÿäÿð
úàíûì ñàüäûð, äåéÿúÿéÿì: ñöðìÿ, ñöðìÿ!..
ÎÐÀÃ
Áÿëè, äåäèëÿð êè, êÿíäÿ áèð éàõøû ìöÿëëèì ýÿëèá, àäû äà Ìîëëà
Áàüûðäû. ×îõ ýþçÿë, áèç äÿ óøàãëàðû àïàðûá ãîéäóã êè, îõóòñóí. Éÿíè
áóíó äà äåéèðäèëÿð êè, ìöÿëëèì äàðöëôöíóí ãóðòàðûá âÿ ùÿð áèð åëì
îõóéóá, ìÿñÿëÿí, åëìè-çÿðàôÿòè, åëìöë-ÿêë, åëìè-ñÿìÿíè, åëìöë-úÿçá,
ÿëùàñèë, ùÿð áèð åëìäÿí õÿáÿðäàðäûð âÿ ùàìûñûíû òÿùñèë åäèá. Ìÿêòÿáè äÿ
àðàáà éîëóíóí öñòöíäÿ úàìààò ìÿðÿêÿõàíàñûíäà 36 íþìðÿëè åâäÿ à÷ûá
282
÷îõ óúóç ãèéìÿòÿ óøàãëàðû ãÿáóë åëÿéèðäè. Ìÿñÿëÿí, àéäà áèð óøàã 30
éóìóðòà âÿ 5 äÿíÿ úöúÿ âÿ 7 áîøãàá àø.
ßââÿëèíúè ñèíôÿ îõóäóðäó ÿëèôáàíû. Öñóëè-òÿëèìè äÿ áåëÿ èäè: ÿëèô
ñÿðâ àüàúû êèìè, áåé òÿêíÿ êèìè, òåé îíà áÿíçÿð, ñåé äÿ îíà áÿíçÿð,
úèì îðàã êèìè, ùåé äÿ îíà áÿíçÿð, õåé äÿ îíà áÿíçÿð.
Õöëàñÿ, áèð ýöí êÿíäÿ ñÿñ äöøäö êè, ìöÿëëèì óøàãëàðà õÿáÿð âåðèá
êè, ùÿðÿñè ìÿêòÿáÿ ýÿëÿíäÿ áèð îðàã ýÿòèðñèí âÿ ìöÿëëèì èñòÿéèð óøàãëàðà îò ÷àëäûðñûí.
Áó ñÿñ äöøÿíäÿí ñîíðà äÿõè ùå÷ êÿñ ìÿêòÿáÿ óøàã ýþíäÿðìÿäè,
÷öíêè õàëã óøàüûíû ÷þëäÿí òàïìàéûá êè, ýþíäÿðñèí ìöÿëëèìÿ îò ÷àëäûðñûí.
Àììà ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, éàçûã ìöÿëëèì àíúàã óøàãëàðà “úèì”
äÿðñè âåðÿíäÿ îðàã àäû ÷ÿêèá âÿ ùå÷ êÿñÿ äåìÿéèá êè, îðàã ýÿòèðèí,
ìÿíÿ îò ÷àëûí.
Àììà ÷èôàéäà. Äÿõè îíäàí ñîíðà áèð óøàã äà ìÿêòÿáÿ ýåòìÿäè.
Úûðúûðàìà
ÙÅÉÇ
“×å ãÿì äèâàðè-öììÿòðà” êè, ìÿñÿëÿí, ýþðöðñÿí ìöñÿëìàíëàð
éûüûøûáëàð áèð äöêàíûí ãàáàüûíà âÿ ãóëàã àñûðëàð, îðòàäà áèð ýþçö
åéíÿêëè øÿõñ ÿëèíäÿ áèð êàüûç òóòóá îõóéóð. Äåéèðñÿí, áÿëêÿ Òåùðàíäàí
òÿçÿ ýÿëÿí ãÿçåòäèð, éà áèð þçýÿ òÿçÿ õÿáÿðäèð, éà ýþðÿñÿí, ÿëáÿò, áèð
ãÿðèáÿ ÿùâàëàòäûð.
Îõóúóëàðûìûçäàí öçð èñòÿéèðÿì: ìÿí áîéíóìà àëûðàì êè, èíäè
éàçìàëû ìÿòëÿáëÿð ÷îõäóð, äàíûøìàëû ñþçëÿð ùÿääÿí àðòûãäûð, ïîëèòèêà
àëÿìè äÿéèá áèð-áèðèíÿ; Ðóñèéà Äóìàñûíäà Øàù Ñÿëèì îéóíó
îéíàéûðëàð. Êèòàéäà éàïîí ìàëûíû áàéêîò åëÿéèá, éàïîí êàðõàíàëàðûíû
èøñèç ãîéóáëàð, èíýèëèñ âÿ ðóñ ïàäøàùëàðû ýþðöøöá ÷îõ ñþçëÿð äàíûøäûëàð.
Òåùðàíäà ìÿúëèñè òîïà òóòóáëàð, Ôèðÿíýèñòàí ðÿèñè Ðóñèéàéà ñÿôÿðÿ ÷ûõûð,
Ìàêåäîíèéàíû Îñìàíëûäàí àëìàã èñòÿéèðëÿð… Íÿ áèëèì äÿõè íÿëÿð,
äÿõè äÿ íÿ âàð, äÿõè äÿ íÿëÿð âàð…
Àììà áóíëàðûí ùå÷ áèðè èëÿ èøèì éîõäóð. Èíäè áóðàäà áèð øåé äÿ
éàäûìà äöøäö. Éàçûðëàð êè, åðìÿíèëÿð ùàçûðëàøûðëàð òÿçÿ êàòàëèêîñ
ñå÷ñèíëÿð; àììà ãÿðàð ãîéóáëàð áèð åëÿ øÿõñ ñå÷ñèíëÿð êè, úÿìè Àâðîïà
äèëëÿðèíè îõóìóø îëñóí.
283
Ãÿðÿç, ýþðäöì êè, ìöñÿëìàíëàð éûüûøûáëàð áèð äöêàíûí ãàáàüûíà âÿ
ùóø-ýóøëà ãóëàã àñûðëàð. Îðòàäà ýþçö åéíÿêëè øÿõñ ÿëèíäÿ áèð êàüûç
òóòóá îõóéóð. Äåäèì áÿëêÿ Òåùðàí âöãóàòûíû îõóéóð. Éàâûüà éåòèøèá
ìÿí ãóëàã âåðäèì:
“Èí ÷ÿíä ìÿñÿëÿèñò ÿç ôÿðìàéèøàòè-ùÿçðÿòè-ìöñòÿòàá àüàéè-ôëàí âÿ
ôëàí êè áå òàçÿýè ÿç Õîðàñàí ôöðóñòàäÿÿíä”. Éÿíè òÿçÿëèêäÿ Õîðàñàíäàí ýþíäÿðèáëÿð. Éåíÿ äåäèì áÿëêÿ ïîëèòèêà èøëÿðèíÿ äàèðäèð. Ñîíðà úÿíàá áàøëàäû îõóìàüà: “÷öí ìÿñÿëåéè-ùåéç âÿ íöôàñ âàúèáÿñò áÿð ùÿð
çÿíè-íþù ñàëÿ…”.
***
Åâ áèðäÿí ó÷ìàç, éàâàø-éàâàø ó÷àð. Åâ ñàùèáè åâèí ãÿäðèíè áèëñÿ,
ýþðÿð êè, åâ ó÷àúàã âÿ åëÿ êè, ýþðäö êè, åâ ó÷àúàã, – áàøëàð òÿìèð åëÿìÿéÿ. Àììà çÿìàíè êè, åâèí ãÿäðèíè áèëìÿäè, äåéÿð êè, “åù úÿùÿííÿìÿ-ýîðà ó÷ñóí!”. Èíäè ìÿí ÿñðèìèçèí áó ýöíëÿðèíäÿ åøèäÿíäÿ êè,
áèðèñè ÿëèíäÿ áèð êàüûç òóòóá îõóéóð êè, “ìÿñÿëåéè-ùåéç âÿ íöôàñ âàúèáÿñò áÿð ùÿð çÿíè-íþù ñàëÿ”, – áóíó ìÿí åøèäÿíäÿ ùàìàí åâ ñàùèáèíèí
ñþçëÿðè éàäûìà äöøöð êè, “åù, úÿùÿííÿìÿ-ýîðà ó÷ñóí!”.
Äÿõè áèëìèðÿì íÿ éàçûì!..
ÄÀÉÀÍ
Áèð íå÷ÿ âàõò áóíäàí èðÿëè Èðàí ìÿìóðëàðûíûí áèðè Òèôëèñÿ òÿøðèô
ýÿòèðÿí âàõò èðàíëûëàð úÿì îëìóøäóëàð ìÿìóðóí ýþðöøöíÿ. Áó
ìÿúëèñäÿ Èðàí ãóëëóã÷óëàðûíäàí áàøãà òèúàðÿò ÿùëèíäÿí äÿ ÷îõëóúà
ÿøõàñ ùàçûð èäè.
Íÿ îëàð êè, ìþùòÿðÿì ãîíàüûí çèéàðÿòèíÿ ýÿëìÿê éàõøû øåéäèð.
Ìÿúëèñäÿ ñþùáÿò Èðàíûí ýÿëÿúÿêäÿ òÿðÿããèñèíäÿí äöøäö âÿ
ìÿúëèñäÿ îëàí àüàëàðûí áèðè ôÿðìàéèø åëÿäè êè, ýÿðÿê Èðàíäà ÷îõëóúà
äÿìèð éîë ÷ÿêäèðÿê.
Íÿ îëàð êè, äÿìèð éîë âàúèá áèð øåéäèð. Àüàëàðûí áèðè äÿ áóéóðäó êè,
ýÿðÿê áèçèì äÿìèð éîë ÿúíÿáèëÿðèí äÿìèð éîëóíà îõøàìàñûí; ìÿñÿëÿí,
îíëàðûí äÿìèð éîëóíäà êèëñÿ éîõäóð, àììà áèçèì äÿìèð éîë ãàòàðëàðûíäà ýÿðÿê ìÿñúèä îëñóí.
284
Íÿ îëàð êè, ìÿñúèä äÿ èáàäÿò ö÷öí ëàçûìëû øåéäèð. Ñîíðà àüàëàðûí áèð
þçýÿñè äÿ ôÿðìàéèø åëÿäè êè, éàõøû îëàð äÿìèð éîë ãàòàðûíäà ìÿñúèääÿí
ñàâàéû áèð ìèíàðÿ äÿ îëà ìàøûí ùÿðÿêÿò åëÿéÿí âàõò ýöíîðòà àçàíû
éåòèøÿí êèìè ìöÿççèí ÷ûõà ìèíàðÿéÿ âÿ ìàøûí÷ûéà ÷ûüûðà “äàéàí” âÿ
áàøëûéà àçàíû. Ìèíèêëÿð ùàìûñû ãàòàðäàí òþêöëÿ ÷þëÿ âÿ äàüûëà ÿòðàôà ñó
àõòàðûá äÿñòÿìàç àëìàüà âÿ íàìàç ãûëìàüà. Ñþç éîõ êè, áóðàäà îëà
áèëÿð ãåéðè ìèëëÿòäÿí àç-÷îõ àäàì îëñóí, ÷îõ ÿúÿá, ãîé îëñóí, ãîé
áóíëàð ùÿñðÿò èëÿ áèçÿ áàõûá þç-þçëÿðèíÿ äåñèíëÿð “ÿäÿ, áó ìöñÿëìàíëàð
íÿ ãåéðÿòëèäèðëÿð!
Áó ñþçëÿðè ùàìàí ìÿúëèñäÿ àüàëàð àüûçëàðû êþïöêëö-êþïöêëö
äàíûøûðäûëàð.
Àììà äåìÿ êè, ìÿí éàëàí äåéèðÿì. Éîõ, äàéàí: ùÿð êÿñ éàëàí
äåéèð, Àëëàù îíà ëÿíÿò åëÿñèí.
Ëàüëàüû
ÑßÊÊÈÇ ÉÖÇ ÌÎËËÀ
“Ñÿàäÿò”, “Íÿøðè-ìààðèô”, “Èòòèùàä”…
Àõûðûíúû èêè èëèí ìöääÿòèíäÿ ÷ûõàí ãÿçåòëÿðèìèçèí ñöòóíëàðû áó ñþçëÿðëÿ äîëóäóð. Ùÿìèøÿ ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíèí êþùíÿ íþìðÿëÿðèíÿ ýþçöì ñàòàøàíäà åëÿ ùà ýþðöðÿì êè, éàçûëûá: ìàøàëëàù “Ìÿêòÿáè Ñÿàäÿò”,
ìÿðùÿáà “Ìÿêòÿáè-Íÿøðè-ìààðèô”, çèíäÿáàä “Ìÿêòÿáè-Èòòèùàä”…
Àììà áèðúÿ ñÿùâ áóðàäà åëÿìèøèê êè, ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðèí ýþçëÿðèíèí
ãàáàüûíäà ïàïàüûìûçû ÿëèìèçÿ àëûá, óðà ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ìÿêòÿáëÿðèìèçè
òÿðèô åäÿíäÿ ëàçûì èäè êè, ùÿìèøÿ áóíó äà àõûðäà äåéÿê: “Àëëàù áÿäíÿçÿðäÿí ñàõëàñûí”. Ìÿíèì éåíÿ åòèãàäûì áóíàäûð êè, àäàìà ýþç âóðàðëàð.
***
Åðìÿíèëÿð ýþðäöëÿð êè, Áàêûíûí ìöñÿëìàí úàìààòû áàøëàéûáëàð
éàâàø-éàâàø øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíäÿí, ýèìíàçèéàëàðäàí âÿ ãåéðè ìÿêòÿáëÿðäÿí óøàãëàðûíû ÷ûõàðûá, “Ñÿàäÿò”ÿ, “Èòòèùàä”à âÿ “Íÿøðè-ìààðèô
ìÿêòÿáè”íÿ ýþíäÿðìÿéÿ, ÷îõ ÿúÿá, áóíëàð äà äèíìÿç-ñþéëÿìÿç
ýþòöðöá øÿùÿð èäàðÿñèíÿ ÿðèçÿ âåðäèëÿð âÿ ÿðèçÿëÿðèíäÿ éàçûáëàð êè, èíäè,
285
øöêð Àëëàùà, ìöñÿëìàí ãîíøóëàðûìûçà äÿõè øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðè ëàçûì
äåéèëäèð; ÷öíêè, Àëëàùà øöêð, èíäè îíëàðûí “Ñÿàäÿò”è, “Èòòèùàä”û, “Íÿøðèìààðèô”è âàð. Áèç åðìÿíè úàìààòû øÿùÿð èäàðÿñèíäÿí òÿâÿããÿ åäèðèê êè,
áèçÿ øÿùÿð õÿðúè èëÿ îí èêè ìÿêòÿá à÷ûëñûí. Åðìÿíèëÿðèí ÿðçèíè øÿùÿð äÿ
ãÿáóë åëÿäè; ÷öíêè êèøèëÿðèí ñþçö ùàãäûð.
Èíäè ýþðöðöê êè, åðìÿíèëÿð ö÷öí îí èêè ìÿêòÿá à÷ûëûð âÿ ùàçûð øÿùÿð
ìÿêòÿáëÿðèíäÿí äÿ ìöñÿëìàí óøàãëàðû êþ÷öá ýåäèðëÿð “Ñÿàäÿò”,
“Íÿøðè-ìààðèô” âÿ “Èòòèùàä”ûí èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðèíÿ.
***
Ùÿëÿ øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíäÿí ÿëàâÿ, ãåéðè ìÿêòÿáëÿðäÿí äÿ ìöñÿëìàíëàð ãà÷ìàüà áàøëàéûáëàð. Ìÿñÿëÿí, áó èë Áàêûíûí ðåàëíè ìÿêòÿáèíÿ
150 èìòàùàí òóòàí øàýèðäëÿðèí àíúàã àëòû íÿôÿðè ìöñÿëìàí èäè; ùàáåëÿ
ýèìíàçèéàëàð, òèúàðÿò ìÿêòÿáëÿðè âÿ ãåéðèëÿðè. Èíäè éåíÿ ãÿçåòëÿðèìèçäÿ
åëÿ áèð óúäàí ùà îõóéóðóã: ìàøàëëàù “Ñÿàäÿò”, ìÿðùÿáà “Íÿøðèìààðèô”, éàøàñûí “Èòòèùàä” ìÿêòÿáëÿðè. Àììà ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà áó ñþçëÿðè éàçà-éàçà, ÿëáÿòòÿ, ýÿðÿê áóíó äà éàçàã:
“Äöøìÿíèí ýþçö êîð îëñóí, Àëëàù áÿäíÿçÿðäÿí ñàõëàñûí”.
***
Ìÿí äåéèðÿì êè, áó èë Êóòàèñ ýèìíàçèéàñûíäà ýöðúö òàéôàñûíäàí
àëòìûø íÿôÿð úàâàí ãóðòàðûá, àììà áöòöí Ãàôãàçäà ýèìíàçèéà ãóðòàðàí
ìöñÿëìàí øàýèðäëÿðèíèí ñàéû àëòìûøà ÷àòìàç.
Åðìÿíèëÿð ãàëñûí êÿíàðäà, éÿùóäè óøàãëàðû Ãàôãàçûí âÿñÿòè*
ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ìöñÿëìàí óøàãëàðûíäàí ÷îõäóð. Áóíëàð îõóéóá
îëàúàãëàð èíúèíàð, òÿáèá, éóðèñò âÿ ùÿð ãèñì ìÿíñÿá ñàùèáè. Âÿ ùàëîíêè
ñÿàäÿò, íÿøðè-ìààðèô, èòòèùàä, áÿùúÿò, úÿííÿò, ìÿëàèêÿ, ùóðè âÿ ãûëìàí
– áó ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóéàí éàçûã óøàãëàð íÿ þçëÿðè, íÿ àòàëàðû, íÿ äÿ
ìÿêòÿá ñàùèáëÿðè áèëìèðëÿð êè, ìÿêòÿáè ãóðòàðàíäàí ñîíðà øàýèðäëÿðèí
àõûðû íÿ îëàúàã. Îíäàí þòðö êè, áó ìÿêòÿáëÿðèí ùÿëÿ èíäèéÿäÿê
ïðîãðàìû éîõäóð (àììà ôîðìàëàðûíà íÿ äåìèøÿì! Àõ, íÿ ôîðìà, íÿ
ôîðìà! Êàø ìÿí äÿ óøàã îëàéäûì!)...
______________
* Îðòà
286
***
Èíäè áó èøëÿðèí âöúóäó èëÿ ÿýÿð ÿëèìèçÿ áèð äóðáèí àëûá, ýÿëÿúÿéÿ
áàõñàã, ýþðÿðèê êè, äþðä èëäÿí ñîíðà “Ñÿàäÿò”, “Íÿøðè-ìààðèô” âÿ
“Èòòèùàä” ìÿêòÿáëÿðèíäÿí ñÿêêèç éöç ìîëëà âÿ ßðäÿáèë ùàêèìè ÷ûõàúàã.
Àììà áóíó äà ýþðÿðèê êè, ýþçÿë ìÿìëÿêÿòèìèçèí ùÿð áèð èõòèéàðû,
ñÿðâÿòè âÿ íåìÿòè êå÷èá ãîíøóëàðûìûçûí ÿëèíÿ. Îäóð êè, ìÿí éåíÿ
äåéèðÿì: Áàêûíûí ìöãÿääÿñ ìÿêòÿáëÿðèíè ùÿìèøÿ òÿðèôëÿéÿíäÿ ýÿðÿê
åùòèéàò ö÷öí ùÿìèøÿ áóíó äà àðòûðàã: “Àëëàù áÿäíÿçÿðäÿí ñàõëàñûí”.
ÁÀÁÈËßÐ
Òÿáðèçäÿ áó ñààò ãÿùÿòëèêäèð âÿ ÿùàëè ÷þðÿê öçöíÿ ùÿñðÿòäèð.
Äÿéèðìàíëàðûí ñóëàðûíû êÿñèáëÿð êè, äÿéèðìàíëàð éàòñûíëàð. Øÿùÿðèí
ÿòðàôûíû àòëûëàð áöðöéöáëÿð âÿ ùÿð éàíäàí òÿðÿääöä êÿñèëèá. Ìÿøðóòÿ
òÿðÿôäàðëàðûíûí þâðÿò-óøàãëàðûíûí òÿëÿô îëàíû îëóá, îëìàéàíû Åðìÿíèñòàíà ïÿíàù àïàðûáëàð. Áàüìåøÿ, Áèëàíêó, Ïöðñÿíêó, Õèéàáàí, Áàçàð÷àé, Ìàðàëéàí ìÿùÿëëÿëÿðè òÿìàìÿí äàüûëûá òàëàí îëóáëàð.
Áóðàäà áèð ìÿòëÿá âàð.
Èøäÿí õÿáÿðäàð îëìàéàí åëÿ õÿéàë åëÿéÿ áèëÿð êè, Òÿáðèç äàâàñû ïîëèòèêà äàâàñûäûð; éÿíè åëÿ õÿéàë åëÿéÿ áèëÿð êè, ìÿøðóòèééÿò òÿðÿôäàðëàðû
÷îõäóð êè, ãàëèá îëóð âÿ áàñûð. Áåëÿ äåéèë.
Èðàíäà Ìÿììÿäÿëè øàùûí òÿðÿôäàðû ìÿùç áèð íå÷ÿ àäàìäûð êè, þç
øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí, éÿíè êèìè ðöøâÿò àëûá âÿ êèìè âÿäÿ àëûá, øàùà
êþìÿê åëÿéèðëÿð; ìÿñÿëÿí, Òÿáðèçäÿ Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí ìöúòÿùèä,
Èìàì Úöìÿ, Ìèð Ùàøûì, Ùàúû Èáðàùèì ñÿððàô, Ùàúû Ìèð Ìàíàô, Ùàúû
Íèçàìöääþâëÿ, Øöúàè-íèçàì, Ùàúû Ôÿðàìÿðç, Çÿðüàì, Ëîòó Êàçûì,
Ëîòó Ùÿñÿí, Ëîòó ßñêÿð; éÿíè Òÿáðèçäÿ àíúàã îí èêè àäàìäûð. Òåùðàíäà äà ùÿì÷èíèí.
Àììà áèç ýþðöðöê êè, áöòöí Òÿáðèç úàìààòû ùöúóì ÷ÿêèá ìÿøðóòÿ÷èëÿðèí ìÿùÿëëÿëÿðèíè äàüûäûá, þçëÿðèíèí ãàíûíû è÷èðëÿð. Ùå÷ êÿñ äåìÿñèí êè, ùöúóì ÷ÿêÿíëÿðèí ãÿñäè ïàäøàùûí äöøìÿíëÿðèíè éîõ åëÿìÿêäèð
âÿ êþùíÿ èäàðÿíè ýåðè ãàéòàðìàãäûð. Õåéð, ñàéäûüûìûç îí èêè àäàìäàí
ñàâàéû äÿõè Òÿáðèçäÿ áèð àäàì òàïûëìàç êè, áóíà ðàçû îëñóí. Áÿñ áó íÿ
ãîâãàäûð?
287
Áèð àç èøëÿðÿ äèããÿòëÿ áàõñàã, ýþðÿðèê êè, áóðàäà áèð áåëÿ ùèêìÿò
âàð: Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí Òÿáðèç ìåøÿëÿðèíäÿ îò îòëàéàí ìöñÿëìàíëàðû
èíàíäûðûá êè, ìÿøðóòèééÿò èñòÿéÿíëÿðèí ùàìûñû áàáèäèð. Äÿõè ãóðòàðäû
ýåòäè. “Äÿäÿì ìÿíÿ êîð äåéèá”.
– ßäÿ, ãîéìà, òóò áó ïÿäÿð ñöõòÿ áàáèíè!
– Âóð, òóò!
– Ùàðàé, ãîéìà ãà÷äû!
– Àë ýÿëäè, ãûðûí áó áàáèëÿðè!
– Óððà, óððà!
Áóäóð Òÿáðèç äàâàñû!
Âÿ þçýÿ úöð äÿ îëà áèëìÿçäè. Ìÿñëÿí, ìÿíÿ äåéèðëÿð êè, ôëàíêÿñ
áàáèäèð; éÿíè ìöðòÿääèð. Ìÿí äÿ áèëèðÿì êè, îíóí ãÿòëè âàúèáäèð. Äÿõè
ãóðòàðäû ýåòäè. Éîõñà áèð äÿ þçöìÿ çÿùìÿò âåðèá áàøëàéûì ñóàë-úàâàáû
êè, àéà äîüðóäàíìû ôëàíêÿñ áàáèäèð, éàèíêè ùöððèééÿòè-âèúäàí àäûíà
äóðóì ùÿëÿ áèð àç ôèêèð äÿ åëÿéèì? Ãàäàí àëûì, Äÿâÿ÷è ìÿùÿëëÿñè ùàðà,
ùöððèééÿòè-âèúäàí ùàðà. Áó èøëÿð áèçèì âèëàéÿòäÿ éåðèìÿç, âÿññàëàì.
Áóäóð Òÿáðèç äàâàñû.
***
Ìöúòÿùèä, áÿëè, ìöúòÿùèä…
Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí àüà ìöúòÿùèäèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà Òÿáðèçäÿ
áèð ìöñÿëìàí óøàüûíû àéûá îëìàñûí ìöñÿëìàí ãàéäàñû èëÿ áèùþðìÿò
åëÿéèáëÿð.
Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí àüà ìöúòÿùèäèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà ìèíëÿðúÿ
ìöñÿëìàí þâðÿò-óøàãëàðû Åðìÿíèñòàíà ãà÷ûá ÿúíÿáèëÿðèí åâèíäÿ ýèçëÿíèáëÿð. Àììà ðóñ áàíêûíûí ðÿèñè Áèäîëîâè÷ áåø ìèí òöìÿí õÿðúëÿéèá
âÿ ñàùèáñèç ãàëàí àú ìöñÿëìàí þâðÿò-óøàüûíà ÷þðÿê âåðèá êè, àúëàðûíäàí òÿëÿô îëìàñûíëàð.
Áèç êå÷ÿí âàõòäàí éàçìûøäûã êè, ìöúòÿùèäëÿð ïàë÷ûãäà ùàìáàëëàðûí
äàëûíà ìèíèð, áèçäÿí èíúèìèøäèëÿð. Èíäè òÿâÿããÿ åäèðèê êè, Ùàúû Ìèðçÿ
Ùÿñÿí àüà ìöúòÿùèäè äÿ ýþðñöíëÿð. Ýþðñöíëÿð êè, áåëÿ ëîòóëàð âÿ
ãóëäóðëàð äà äöíéàäà îëà áèëÿðìèøëÿð.
288
ÌÖÑßËÌÀÍ
Áàêûäà èíäè áåëÿ àäÿò äöøöá: ìÿñÿëÿí, èñòÿéèðñÿí áèð åâ êèðàéÿ åëÿéÿñÿí âÿ ýþðöðñÿí êè, äèâàðà åëàí éàïûøäûðûáëàð êè, “áóðàäà áó ãÿäÿð
îòàã êèðàéÿ âåðèëèð”.
Ãàïûíû äþéöðñÿí, åâ ñàùèáè ÷ûõûð ãàïûéà. Î äà ìöñÿëìàí, ñÿí äÿ
ìöñÿëìàí.
– Ùÿ, íÿ èñòÿéèðñÿí?
– Èñòÿéèðÿì åâèíèçè êèðàéÿ åëÿéÿì.
ßýÿð åâ ñàùèáè ýþðäö êè, áàøûíäà ïàïàã âàð, ñÿíÿ úàâàá âåðÿúÿê êè,
“ìÿíèì êèðàéÿ âåðèëÿí åâèì éîõäóð”.
– Àé ùàúû, àé áÿé, àõûð åëàí éàïûøäûðûáñûíûç?!
– Õåéð, õåéð. Êèðàéÿ âåðèëÿí åâèì éîõäóð.
Àììà åâ ñàùèáëÿðèíèí ÷îõó ìÿðäàíÿ ñÿíÿ úàâàá âåðÿúÿê êè, “ìÿí
åâèìè ìöñÿëìàíà âåðìÿðÿì”.
Áöòöí øÿùÿðè ýÿçÿñÿí, ùå÷ áèð ìöñÿëìàí ñÿíè åâèíÿ ãîéìàéàúàã.
Àõûðäà ÷àðÿñèç ãàëûá, ýåäèðñÿí ðóñ, éÿùóäè âÿ åðìÿíè åâèíäÿ îòàã òóòóá
ãàëûðñàí. Ìöñÿëìàíëàð äà åâëÿðèíè âåðèðëÿð ðóñëàðà, éÿùóäèëÿðÿ, ãåéðè
ìèëëÿòëÿðÿ.
Áó àäÿòèí èêè éàõøû íÿòèúÿñè âàð: áèðè áóäóð êè, ìöñÿëìàí åâäàðëàðû
ìöñÿëìàíëàðà åâëÿðèíè êèðàéÿ âåðìÿéÿíäÿ ìöñÿëìàíëàð äà ýåäèðëÿð
þçýÿ ìèëëÿòëÿðèí åâëÿðèíäÿ ãàëà-ãàëà áóíëàðíàí öíñ òóòóðëàð, éàâûãëàøûðëàð, ìåùðèáàíëàøûðëàð âÿ áó äà àõûðäà ìèëëÿòëÿðèí áèð-áèðèëÿ äîñòëàøûá, áèðáèðèíÿ ãàðûøìàëàðûíà ñÿáÿá îëóð. Ìöñÿëìàí åâäàðëàðû åâëÿðèíÿ ìöñÿëìàíäàí ñàâàéû ùÿð ìèëëÿòè ãîéìàãäàí ùÿì÷èíèí áåëÿ íÿòèúÿ ùàñèë îëóð.
Éåíÿ øöêð åëÿìÿê ëàçûìäûð. Íåúÿ êè, ìöñÿëìàíëàð äåéèðëÿð: “Ëÿíÿò
ùå÷ÿ”; ðóñëàð äà äåéèðëÿð êè, “äöíéàäà ùÿð áèð ïèñ èøèí éàõøû òÿðÿôè äÿ
âàð”.
Éåíÿ Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí!
Ãàëäû áó àäÿòèí èêèíúè íÿòèúÿñè: èêèíúè íÿòèúÿñè äÿ áóäóð êè, Áàêû
ìöñÿëìàíëàðû åâëÿðèíè ìöñÿëìàíëàðà âåðìÿìÿêëÿðèíäÿí áó ÷ûõûð êè,
ìöñÿëìàíëàð ïèñ àäàìäûðëàð. Áó äà êè, êþùíÿ ñþçäöð.
289
ÏÀÑÏÎÐÒ
Äöç èéèðìè èêè èë áóíäàí ãàáàã Èðàí êîíñóëõàíàñûíäà ìÿíäÿí àëòû
ìàíàò àëûá ÿëèìÿ áèð ãÿáç èòÿëÿéèáëÿð êè, éàçàðûã, ñÿíÿ ïàñïîðò ýÿëñèí.
Ùÿð èë áèð äÿôÿ ýåäÿðÿì ñîðóøàðàì êè, ìÿíèì ïàñïîðòóì ýÿëèá éà
éîõ?
Âÿ ùÿð äÿôÿ ñîðóøàíäà ìÿíÿ úàâàá âåðÿðëÿð êè, ùÿëÿ ýÿëìÿéèá.
Èíäè ìÿí þç-þçöìÿ áåëÿ ôèêèð åëèéèðÿì: ìÿí äåéèðÿì êè, ìÿíèì
ùå÷ àüëûì éîõäóð. Î ñÿáÿáÿ êè, ìÿíèì ãåéð âÿòÿíäàøëàðûì íÿ ãÿäÿð
çÿùìÿò ÷ÿêèá õÿðú ãîéóðëàð êè, èëäÿ áèð äÿôÿ ïàñïîðòëàðûíû òÿçÿëÿñèíëÿð.
Àììà èéèðìè èêè èëäèð êè, ùÿð êÿñ ìÿíäÿí ïàñïîðò ñîðóøàíäà
÷ûõàðäûðàì àëòû ìàíàòûí ãÿáçèíè íèøàí âåðèðÿì âÿ äÿõè ùå÷ êÿñ ìÿíÿ
áèð ñþç äåìèð.
Èíäè ìÿí äåéèðÿì áó ãÿáç ìÿíäÿí þòðö áèð ìþùêÿì ïàñïîðò îëóá.
Þçö äÿ ùÿìèøÿëèê, íåúÿ êè Ðóñèéàäà íÿúèáçàäÿëÿðÿ ùÿìèøÿëèê ïàñïîðò
âåðèðëÿð.
Àëëàù ãÿáçÿ áÿðÿêÿò âåðñèí. Èéèðìè èêè èëäè ìÿíèì úàíûìû ãóðòàðûá.
Îäóð êè, ãîëòóã úèáèìÿ ãîéóá áÿðê-áÿðê ñàõëûéûðàì.
Äÿëè
ÂÎÄÊÀ
Ìÿëóìäóð êè, Èðàíäà áèð øÿõñ èñòÿéÿíäÿ êè, îíóí øÿùÿðäÿ ñþùáÿòè
îëóíñóí, øÿðàá è÷èá êåéôëÿíèá êö÷ÿéÿ ÷ûõûð âÿ áàøëàéûð þçöíö î äèâàðà,
áó äèâàðà âóðìàüà; âÿ ÷öí Èðàíäà êö÷ÿäÿ êåéôëÿíìèø ìöñÿëìàí áèð
ãÿðèáÿ øåéäèð, îíà ýþðÿ øÿùÿðäÿ ùàìû îíóí ñþùáÿòèíè åëèéèð.
Áàòóìäà ñàêèí îëàí ìöñÿëìàíëàð èñòÿéèðëÿð áóðàäà äà Èðàí ãàéäàñû
èëÿ þçëÿðèíè ìÿøùóð åòñèíëÿð, äÿõè ìöëàùèçÿ åëÿìèðëÿð êè, Ðóñèéà êö÷ÿëÿðèíäÿ ïèéàí ùå÷ êÿñÿ òÿÿúúöá ýÿëìÿç. Íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿãäÿì áóðàäà èðàíëûëàðûí ÿíúöìÿíè-õåéðèééÿñèíèí ìÿíôÿÿòèíÿ ñèðê îéóíó ÷ûõàðäûðäûëàð. Áèëåòëÿðèí ñàòûëìàüûíû ÿíúöìÿí ÿçàñû þç þùäÿñèíÿ ýþòöðìöøäöëÿð. Áèëåòëÿðè ÷îõ ÿçèééÿò èëÿ, éàëâàðìàã èëÿ èðàíëûëàðà ñàòäûëàð.
Áèëåò àëàíëàðûí áÿçèñè åëÿ àüëûéûðäû êè, àäàìûí éàçûüû ýÿëèðäè. Àììà àõøàì îéóí âàõòû þâçà áèëìÿððÿ äÿéèøèëìèøäè. Îéóíóí àðàëûüûíäà ìöñÿëìàíëàð àðàüûí öñòöíÿ áåëÿ òþêöëöðäöëÿð, ýóéà Ãàðàáàü ÿêèíëÿðèíèí öñòÿ
÷ÿéèðòýÿ òþêöëöð.Ýöíäöç àüëûéûá “âàëëàù, áèð ìàíàòäàí àðòûã ïóëóì
290
éîõäóð” – äåéÿí ìöñÿëìàíëàð ïóëëàðû úèáëÿðèíäÿí ãàò-ãàò ÷ûõàðäûá
âîäêàñàòàíà âåðèðäèëÿð.
Òàìàøà÷ûëàðûí ÷îõóñóíó ôàéòîíà ãîéóá åâëÿðèíÿ àïàðäûëàð, ÷öíêè
þçëÿðè èñòÿéèðäèëÿð åâëÿðèíÿ äþðäàéàãëû ýåòñèíëÿð. Àììà ïîëèñÿ ãÿáóë
åòìÿäè. Õöëàñÿ, àõûðäà áó îéóíäàí ÿíúöìÿí éåòìèø áèð ãÿïèêäÿí
äîõñàí ö÷ ìàíàò ÿñêèê ïóë ãàçàíäû, àììà áèëåò áåø éöç ìàíàòäàí àðòûã
ìÿíôÿÿò åëÿäè.
Ùÿìøÿðè
ÊÀÁËÀ ÙßÑßÍ
Íàõ÷ûâàíäà úöìÿ ýöíö õÿáÿð ÷ûõäû êè, Êàáëà Ùÿñÿí éîõ îëóá.
Áè÷àðÿíèí þâðÿò-óøàüû áàøëàäû àüëàøìàüà.
Ïîëèñ ãóëëóã÷óëàðû äöøäöëÿð òÿøâèøÿ. Ùàìàí ýöí àõøàìà êèìè áèð
õÿáÿð ÷ûõìàäû.
Ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè äÿ Êàáëà Ùÿñÿí òàïûëìàäû.
Áÿëè, Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí! Ùàìû éÿãèí åëÿäè êè, áèíÿâà Êÿðáÿëàéè
Ùÿñÿíè äöøìÿíëÿðè ýþðÿñÿí ùàíñû äÿðÿäÿ àïàðûá áàøûíû êÿñèáëÿð.
Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí.
Ñàáàùûñû ýöíö ìÿðùóìóí ãîùóì-ãàðäàøûíû ïîëèñÿ ÷àüûðûá àïàðäûëàð
êè, Êàáëà Ùÿñÿíèí äöêàíûíûí ãûôûëûíû ñûíäûðûá äöíêàíû à÷ñûíëàð âÿ
äöêàíûí ìàëûíû ñèéàùû åëÿñèíëÿð êè, áèëèíñèí âÿðÿñÿéÿ íÿ ÷àòàúàã.
Äöêàíû à÷ûá ýþðöðëÿð êè, Êàáëà Ùÿñÿí èêè êÿíäëè èëÿ îòóðóá äöêàíûí
è÷èíäÿ âÿ þçö äÿ ñàü âÿ ñÿëàìÿòäèð.
***
Àõûð ìÿëóì îëäó êè, Êàáëà Ùÿñÿí úöìÿ ýöíö ýÿëèá äöêàíà âÿ
èñòÿéèá õÿëâÿòúÿ àëûø-âåðèø åëÿñèí âÿ èêè êÿíäëè ìöøòÿðè òàïàí êèìè
áóíëàðû éàâàøúà èòÿëÿéèá äöêàíûí è÷èíÿ âÿ þçö äÿ áóíëàðûí äàëûíúà
ýèðÿíäÿ äöêàíûí ãûôûëûíû âåðèá ãîíøóñó Êÿðáÿëàéè Ðçàéà âÿ òÿâÿããå
åëèéèá êè, Êÿðáÿëàéû Ðçà äöêàíû ãûôûëëàñûí âÿ Êàáëà Ùÿñÿí ÷àüûðàíäà
à÷ñûí.
291
Êÿðáÿëàéû Ðçàíûí äà éàäûíäàí ÷ûõûá à÷àðû úèáèíäÿ ãîéóá ýåäèá
åâèíÿ.
Êàáëà Ùÿñÿí äÿ ìöøòÿðèëÿðëÿ ãàëûáëàð äöêàíûí è÷èíäÿ âÿ óòàíäûãëàðûíäàí áèð ñÿñ ÷ûõàðìûéûáëàð.
Õöëàñÿ, ùàìû åëÿ áèëäè êè, Êàáëà Ùÿñÿíè þëäöðöáëÿð, àììà êèøèíèí
ÿúÿëè òàìàì äåéèëìèø.
Ùÿëÿ áóíóíëà áèð ïàðà àõìàãëàð âàð êè, ÿúÿëÿ èíàíìûðëàð.
Ëàüëàüû
ÒÀÐÈÕ
Èíñàí ö÷öí áþéöê äÿðñëÿðèí áèðè äÿ òàðèõäèð. À÷ ãàáàüûíà òàðèõèí
ñÿùèôÿëÿðèíè âÿ ÿýÿð ýþðäöí êè, áèð âàõò èíñàíëàð áèð ïàðà èøëÿðäÿ ñÿùâ
åëÿéèáëÿð, – äÿõè ñÿí ùÿìèí ñÿùâè åëÿìÿ.
Òåùðàíäà áàëàúà óøàãëàðûí äöøìÿí ãàáàüûíà ãóðàí ýþòöðöá
÷ûõìàãëàðû, – ýÿëÿúÿê ö÷öí áèð òàðèõäèð. Ýÿëÿúÿêäÿ òàðèõèí Òåùðàí
ñÿùèôÿñèíè à÷àíäà îõóéàúàãëàð êè, òöôÿíýèí âÿ òîïóí ãàáàüûíà
Òåùðàíäà áàëàúà óøàãëàð ãóðàí ÷ûõàðòäûëàð âÿ ïàäøàùûí ãîøóíó òöôÿíý
âÿ òîï ýöëëÿëÿðè èëÿ óøàãëàðû äà òèêÿ-òèêÿ åëÿäè, ãóðàíûí âÿðÿãëÿðèíè äÿ
ïàð÷à-ïàð÷à åëÿéèá ùàâàéà ó÷óðòäó.
Áó áèð òàðèõäèð êè, áÿíè-íþâè áÿøÿð ö÷öí áèð èáðÿò îëàúàã.
Áóðàäà áèð íþãòÿ âàð êè, îíà ÷îõ äèããÿò ëàçûìäûð.
Ìÿí Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ùÿìèøÿ åøèäèðäèì êè, ãóðàíà ùå÷ áèð ýöëëÿ
êàð åëÿìÿç. Èíäè ìÿí ýöìàí åëÿéèðÿì êè, Òåùðàíäà äà áó ÿãèäÿäÿ
èìèøëÿð êè, ÿýÿð, ãóðàíû øàùûí ãîøóíóíóí ãàáàüûíà ÷ûõàðòñàëàð, øàùûí
ãîøóíó áàñûëàð; ÷öíêè ãóðàíà ýöëëÿ àòñàëàð, êàð åëÿìÿç âÿ óøàãëàð äà
òþêöëöá êàçàêëàðû ãîâàëàéûá ñîõàðëàð øàùûí ùÿðÿìõàíàñûíà.
Áåëÿ èøëÿð êå÷ÿí âàõòëàðäà äà îëóá. Ìöàâèéÿíèí ÿñðèíäÿí Áóõàðà
äàâàñûíà êèìè, ìöñÿëìàíëàð áÿðêÿ äöøÿíäÿ äöøìÿí ãîøóíóíóí
ãàáàüûíà ãóðàí ÷ûõàðäûáëàð âÿ ùÿð äÿôÿ ãóðàíûí ñÿùèôÿëÿðèíè äöøìÿíëÿð
îõóí âÿ íèçÿíèí óúó èëÿ úûðûá äàüûäûáëàð.
Åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíäà øåéòàíáàçàð ìöñÿëìàíëàðû ãóðàíûí
àéÿëÿðèíè êàüûç öñòÿ éàçûá éàïûøäûðìûøäûëàð äèâàðëàðà êè, åâëÿðèíÿ õÿòÿð
òîõóíìàñûí; àììà áó åâëÿðèí ÷îõóñóíà îä äöøÿíäÿ ùÿð áèð øåéäÿí
ãàáàã áó äóàëàð àëûøûá éàíäûëàð; ÷öíêè êàüûç òàõòàäàí âÿ äàøäàí òåç
éàíàð.
292
Ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ ùöððèééÿò äàâàñû äöøÿíäÿ óøàãëàð äàâà
ìåéäàíûíà ÷ûõàíäà ùÿðÿñè úèáèíÿ áèð åëÿ øåé ãîéóá ÷ûõûá êè, äàâà âàõòû
î ëàçûì îëñóí. Ùå÷ îëìàñà, Àëëàùûí ïû÷àüûíà íÿ ýÿëèá! Éåíÿ áû÷àãëà
äöøìÿíè ãîðõóòìàã îëàð. Àììà òÿúðöáÿ áóíó ýþñòÿðèð êè, ãóðàíäàí
ùå÷ êÿñ ãîðõìóð. Îíäàí þòðö êè, ãóðàí àíúàã òÿëÿáÿëÿðèí éóìðóã
äàâàñûíäà ëàçûì îëà áèëÿð; àììà òîï âÿ ýöëëÿ äàâàñûíäà ëàçûì îëìóð.
Ãóðàíû ÿëÿ àëûá äàâàéà ÷ûõìàã Ãóðàíû ùþðìÿòäÿí ñàëìàãäûð;
÷öíêè, ãàáàãúà ýÿðÿê éÿãèí åëÿéÿê êè, ãóðàí úûðûëàúàã; êàüûçûí
õàñèééÿòè úûðûëìàãäûð.
Êå÷ÿí êå÷èá; àììà ýÿëÿúÿêäÿ Òåùðàí âöãóàòû ýÿðÿê áèçèì ö÷öí
èáðÿò îëñóí.
Áó áèð òàðèõäèð êè, èíñàíëàð ö÷öí ùÿìèøÿ äÿðñ îëàúàãäûð.
ÑÅÉÈÄËßÐ
Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã èêè íÿôÿð ñåéèä Òèôëèñäÿ áèð åðìÿíè äöêàíûíäàí èêè òîï ÷èò îüóðëàìûøäûëàð. Ìàë ñàùèáè ìöñÿëìàí ìåùìàíõàíàëàðûíûí áèðèíäÿ îüðó ñåéèäëÿðè òàïûá ìàëû õóðúóíëàðûíäàí ÷ûõàðäûá
àïàðûð äöêàíûíà âÿ ùþêóìÿòÿ õÿáÿð âåðèð. Ñåéèäëÿð èíäè äóñòàãäûðëàð.
Áèð íå÷ÿ âàõò áóíäàí ãàáàã Áàêûäà Èñýÿíäÿðîâëàðûí äöêàíûíäàí
èêè íÿôÿð ñåéèä ìàë îüóðëàìûøäû.
Áèç ýþðöðöê êè, èíäè ñåéèäëÿð áàøëûéûáëàð îüóðëóã åëÿìÿéÿ âÿ
áè÷àðÿëÿðèí ùå÷ òàãñûðû éîõäóð, î ñÿáÿáÿ êè, ìèí äþðä éöç èëäèð áóíëàð
àäÿò åëèéèáëÿð àðñûç àäàìëàð êèìè áèêàð ýÿçèá äîëàíìàüà âÿ ãàðûíëàðû
àúàí êèìè äàüàðúûãëàðûíû ýþòöðöá òóòóáëàð ìþìèí ìöñÿëìàíëàðûí
ãàáàüûíà êè, ìÿíÿ ÷þðÿê âåð éåéèì.
Àõûðäà äà ìöñÿëìàíëàð áèð àç ýÿðíÿøèá ýþçëÿðèíè à÷àí êèìè
áàøëàäûëàð ñåéèäëÿðè ãàïûäàí äàøëûéûá ãîâìàüà.
Áÿñ èíäè áóíëàðûí òÿêëèôè íÿäèð? Åëì éîõ, ñÿíÿò éîõ ãåéðÿòäÿí äÿ
éàíà õÿúàëÿòäèðëÿð. Áÿñ íÿ éåñèíëÿð?
Èíäè áóíëàð äà áàøëûéûáëàð îüóðëóüó. Äÿõè éàçûãëàðûí ÷àðÿñè íÿäè?
Úûðúûðàìà
293
ÄÓÀ
Áèð ñþç åøèòìèøÿì, àììà èíàíìûðàì.
Ãÿçåòëÿð éàçûðëàð êè, Òèôëèñäÿ îëàí èðàíëûëàð áóðàäàí Èñòàìáóëà òåëåãðàôëà Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäÿ äóà ýþíäÿðèáëÿð. Áóíó ìÿí åøèòúÿê ÷îõ
òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ ñÿáÿáè äÿ áóäóð:
ßââÿëÿí, ùÿð íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿäèì, ùå÷ õÿéàëûìà ýÿëìÿäè êè, ñóëòàí íÿ áèð éàõøû èø ýþðÿ áèëÿð êè, äóàéà ëàéèã îëñóí. Ãÿçåòëÿðè äÿ áèðáèðèíÿ âóðäóì, ùå÷ áèð éåðäÿ ñóëòàí òÿðÿôèíäÿí áèð õåéèð èø áàø âåðäèéèíè
ýþðìÿäèì.
Ñàíèéÿí, èðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí äóàíûí ýþíäÿðèëìÿñè ùÿì÷èíèí àüëà
ýÿëÿí èøÿ îõøàìûðäû; ÷öíêè áó ñààò éåíÿ ñóëòàíûí ãîøóíëàðû, êöðäëÿðè âÿ
ãóëäóð äÿñòÿëÿðè Èðàíûí áèð ýóøÿñèí ñþêöá êÿíäëÿðè äàüûòìàãäàäûð.
Àõûðû áèð èðàíëû ðÿôèãèìÿ ðàñò ýÿëèá ñîðóøäóì:
– Äîüðóäóðìó êè, ñèç ñóëòàíà äóà ýþíäÿðèáñèíèç?
– Áÿëè, äîüðóäóð.
– Íÿ áÿùàíÿ èëÿ ýþíäÿðèáñèíèç?
– Îíäàí þòðö êè, ñóëòàí òÿðÿôèíäÿí ãàíóíè-ÿñàñè åëàí îëóíóá.
Ìÿí ãîðõóðàì êè, Òèôëèñ èðàíëûëàðû êèìè áèð ïàðà þçýÿ àäàìëàð äà
èøèí ÿñëèíäÿí õÿáÿðäàð îëìàéûá, ñÿùâÿí ýþòöðöá ñóëòàíà áó óçóíëóãäà
éîëó òåëåãðàô ýþíäÿðÿëÿð âÿ áó ñÿáÿáäÿí þçöìö áîðúëó áèëèðÿì êè,
ÿùâàëàòûí ÿñë ùÿãèãÿòèíè îõóúóëàðûìà õÿáÿð âåðÿì.
Ãàíóíè-ÿñàñèíè èéóë àéûíûí îíóíúó ýöíö Ñàëàíèêäÿ ýÿíú òöðêëÿð
åëàí åëÿéèáëÿð êè, íÿèíêè ñóëòàí ßáäöëùÿìèä. Áó õÿáÿð ñóëòàíà ÷àòàíäàí ñîíðà, áó òÿðÿôäÿí äÿ õÿáÿð ýÿëèá êè, ãîøóíóí ö÷öíúö îðäóñó ýÿëèð
Èñòàìáóëó äàüûòñûí âÿ ñóëòàíû ÿñèð åòñèí.
Àéûí îí áèðèíäÿ ñóëòàí äà “õàëà õÿòðèí ãàëìàñûí” áàáÿòèíäÿí úàìààòû àëäàòìàã âÿ ãîøóíóí áàøûíûí àëòûíà éàñäûã ãîéìàã ãÿñäè èëÿ
ýóéà êè, áÿëè, ãàíóíè-ÿñàñè åëàíûíû åëÿéèá. Àììà áóíó áèëìÿéèá êè,
Òèôëèñ èðàíëûëàðûíäàí ñàâàéû ùå÷ êÿñè òîâëàéà áèëìÿç.
Îñìàíëûäà ãàíóíè-ÿñàñèíèí ìàúÿðàñû áåëÿäèð.
Àììà áèð øåéÿ ìÿí ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì.
Àõ éàçûãëàð, áè÷àðÿëÿð, áàøûäàøëûëàð, áÿõòè ãàðàëàð! Ìÿíèì éàçûüûì
ýÿëèð ùàìàí ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíèí áàëàúà óøàãëàðûíà êè, àòàëàðû úÿì îëàúàãëàð Èñòàìáóëà, ìèëëÿò ìÿúëèñèíÿ âÿ óøàãëàðû äà ýþçëÿéÿúÿêëÿð êè, áèð
àéäàí ñîíðà, áèð èëäÿí ñîíðà àòàëàðûìûç ãàéûäûá ýÿëÿð âÿ áèçÿ òèëìÿêëè
ãûðìûçû ôÿñ ýÿòèðÿð.
294
Äîüðóäàí, Îñìàíëûíûí ÿââÿëèíúè ìèëëÿò ìÿúëèñèíèí âÿêèëëÿðèíÿ ÷îõ
éàçûüûì ýÿëèð; îíäàí þòðö êè, ýþç ýþðäöéöíäÿí ãîðõàð. Âàëëàù þç ýþçöìíÿí ýþðìöøÿì, þç áàøûìà ýÿëèá.
Åëÿ ùÿð éàíäà êè, ìèëëÿò ìÿúëèñè åøèòìèøÿì, – àõûðûíû äà áåëÿ ýþðìöøÿì.
Ùÿëÿ áèëìèðÿì êè, èðàíëûëàð ñóëòàíäàí íÿ èñòÿéèðëÿð?
ÚÀÂÀÁ
Ñÿëéàíäà ìöÿëëèì úÿíàáëàðûíà:
Éàçäûüûí äþðä ñÿùèôÿ ìÿêòóáó ÷àï åëÿñÿê, äÿõè áèçèì þçöìöçÿ
íþâáÿò ãàëìàç, ùàëáóêè, áèçèì þçöìöçöí éàçìàüà ñþçöìöç ÷îõäóð.
Ñÿëéàí áèð áàëàúà éåðäèð; Ñÿëéàíäàí äþðä ñÿùèôÿ éàçìàüà èõòèéàðûìûç éîõäóð; Ñÿëéàíäàí àíúàã ùÿð íþìðÿäÿ áèðúÿ ñÿòèð éàçà áèëÿðèê.
Ìÿñÿëÿí, úàâàíëàð óøàãëàðû òóòóá ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà ãÿáðèñòàí äÿðÿñèíÿ
÷ÿêèðëÿð, éàèíêè ùàúûëàð Ãàçàõ þâðÿòëÿðèíè êö÷ÿäÿ ýþðÿíäÿ äåéèðëÿð: –
Àõ, ãàäàí ìÿíÿ ýÿëñèí!
Éàèíêè ãÿññàáëàð àç ãàëûáëàð êè, ìÿñúèä ùÿéÿòèíè ñàëëàõàíà ãàéûðñûíëàð. Éàèíêè Ñÿëéàíäà ùÿð êÿñ áàçàðäà ÿëèíÿ ëöëåéèí àëûð, î ñààò øàëâàðûíûí
áàüûíäàí òóòóá ãà÷ûð ìÿñúèä ùÿéÿòèíÿ (Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí éàäûìà
äöøäö).
Ñÿëéàíäàí áó äÿõè áÿñäè.
– Éîõñà, äóðóá ñÿíèí éàçäûüûí äþðä ñÿùèôÿíè éàçñàã, äÿõè Ëÿíêÿðàíà éåð ãàëìàç, àììà èí÷ñàô äåéèë Ëÿíêÿðàíäàí éàçìàéàã êè, Ëÿíêÿðàíäà ùÿð áèð ìîëëà êè, âÿôàò åëÿäè, îíóí ãÿáðè çèéàðÿòýàù îëóð, íåúÿ
êè, áó éàâóã âàõòëàðäà þëÿí áèð ýþáÿê éàçàí ìîëëàíûí ãÿáðèíèí öñòöíÿ
þâðÿòëÿð ùÿð úöìÿ àõøàìû äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèá øàì éàíäûðûðëàð, áèðäÿí íÿ
òþâð îëäó ãÿáðèñòàíûí ãóðó îòó îä òóòóá éàíäû âÿ êÿíäÿ ñÿñ äöøäö êè,
ãÿáðèñòàíäà ìþúöç îëóá âÿ áàçàð ÿùëè ãÿáðèñòàíà éöéöðöá ýþðäöëÿð êè,
àüàíûí ãÿáð ÿùëèíÿ àúûüû òóòóá.
ßýÿð äþðä ñÿùèôÿ Ñÿëéàíäàí éàçñàã, ìÿñÿëÿí, Íàõ÷ûâàíà éåð ãàëìàç, àììà èíñàôäàí óçàãäûð éàçìàéàã ãèðàÿòõàíàéà î ãÿäÿð àäàì
úÿì îëóð êè, èéíÿ ñàëìàüà éåð îëìóð.
Úûðúûðàìà
295
“ßÁÂÀÁÖË-ÚÈÍÀÍ”
“Õöðóúè-Äÿúúàëè-ëÿèí âÿãòè õàùÿä áóä êè, ìÿðäöìàí áàçÿíàí äÿð
êàð ìÿøâÿðÿò êþíÿíä…”.
Áó ñþçëÿð éàçûëûá “ßáâàá” êèòàáûíûí ÿââÿëèíúè úèëäèíèí 73-úö ñÿùèôÿñèíäÿ âÿ ìÿíàñû äà áóäóð êè, Äÿúúàëûí õöðóúó î âàõò îëàúàã êè, êèøèëÿð
þâðÿòëÿðëÿ ìÿøâÿðÿò åëÿéÿëÿð.
Áó ñþçëÿðè ñÿùë ñàéìàã îëìàç; ÷öíêè áó ñþçëÿð éàçûëûá “ßáâàáöëúèíàí” êèòàáûíäà. “ßáâàáöë-úèíàí” áèçèì äèëäÿ – “áåùèøòèí ãàïûëàðû”
äåìÿêäèð. Ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ “ßáâàá” êèòàáûíû îõóéóá ÷ûõìàéûíúà
ùå÷ êÿñèí èõòèéàðû éîõäóð þçöíÿ àëèì àäû ãîéñóí âÿ ìöñÿëìàí êèòàáëàðûíûí è÷èíäÿ ùå÷ áèð êèòàá “ßáâàá” êèìè ùþðìÿò ãàçàíìàéûá âÿ ÷îõ
àäàìëàð áó êèòàáû ÿëëÿðèíÿ ýþòöðÿíäÿ ãàáàãúà þïöá ñîíðà à÷ûðëàð.
“ßáâàáöë-úèíàí”, “ßáâàáöë-úèíàí!”
Ìÿêòÿáëÿðäÿ “ßáâàá” îõóéàí øàýèðäëÿðè áàðìàãëà ýþñòÿðèðëÿð.
ßðçèìèç áóðàäàäûð êè, ùÿìèí “ßáâàá” êèòàáûíûí 73-úö ñÿùèôÿñèíäÿ
éàçûëûá êè, êèøèëÿð þâðÿòëÿðëÿ ìÿøâÿðÿò åëÿéÿíäÿ Äÿúúàë õöðóú åäÿúÿê.
Àììà áèç ìöñÿëìàíëàð ùÿð áèð øåéè ñÿùë ñàéà-ñàéà áóðàäà äà ãÿôëÿò
åëÿìèøèê; ÷öíêè “ßáâàá” êèòàáû áèçÿ áó íÿñèùÿòè åäÿ-åäÿ áèç éåíÿ ýåäèá
áèð þâðÿò ùÿêèìè òàïûá äåéèðèê êè, àé õàíûì, áèçèì þâðÿòèí ôëàí àçàðû âàð,
íÿ úöð äàâà âåðÿê êè, øÿôà òàïñûí?
Àøêàð èøäèð êè, áèç áóðàäà þâðÿòëÿ ìÿøâÿðÿò åäèðèê âÿ éàäûìûçäàí
÷ûõàðäûðûã êè, “ßáâàá” êèòàáû þâðÿòëÿ ìÿøâÿðÿò åëÿìÿéè ãÿäÿüÿí
áóéóðóð.
Ùÿëÿ þâðÿò ùÿêèìè ãàëñûí êÿíàðäà: áÿçè êèøèëÿð âàð êè, áàçàðà
ýåäÿíäÿ þâðÿòëÿðèíäÿí ñîðóøóðëàð êè, àé ãûç Ôàòìà, àüëûí íÿ êÿñèð,
èñòÿéèðÿì áó ýöí äöéö àëûá ýþíäÿðÿì ïëîâ áèøèðÿñÿí?
Þâðÿò úàâàá âåðèð êè, éîõ, ïëîâ áèøèðìÿéÿúÿéÿì. Éàüûìûç àçäû. Áó
ýöí ÿò àë ýþíäÿð, êàáàá åëÿéÿê. Àììà ñÿí Àëëàù, ÿò ÷îõ ñöìöêëö
îëìàñûí, óøàãëàð äîéìóðëàð.
Áèç ýþðöðöê êè, áóðàäà êèøè þâðÿòëÿ ìÿøâÿðÿò åëÿéèð. Àììà õÿéàëûíäàí ÷ûõàðäûð êè, áóíóí ìÿøâÿðÿòèíèí óúóíäàí Äÿúúàë õöðóú åëÿéÿ
áèëÿð, íåúÿ êè, “ßáâàá” êèòàáûíäà áÿéàí îëóíóá.
Ùÿð÷ÿíä êè, øöêöð îëñóí Àëëàùà, áèçèì è÷èìèçäÿ áó òþâð ýöíàùêàð
áÿíäÿëÿð àç îëóð, éÿíè àðâàäëàðëà ìÿøâÿðÿò åëÿéÿí êèøèëÿð ÷îõ äåéèëëÿð.
Àììà éåíÿ ùÿðäÿíáèð îéàíäà-áóéàíäà òàïûëûð; ÷öíêè ìÿëóí øåéòàí ùå÷
áèð âàõò, ùå÷ áèð äÿãèãÿ áèêàð äåéèë.
296
Õöðóúè-Äÿúúàëè-ëÿèí âÿãòè õàùÿíä áóä êè, ìÿðäöìàí áàçÿíàí äÿð
êàð ìÿøâÿðÿò êîíÿíä…
Áó ñþçëÿð éàçûëûá “ßáâàá” êèòàáûíäà âÿ ìÿíàñû äà áóäóð êè,
Äÿúúàë î âàõò õöðóú åëÿéÿúÿê êè, êèøèëÿð þâðÿòëÿðëÿ ìÿøâÿðÿò åäÿëÿð,
éÿíè þâðÿòëÿðëÿ ìÿøâÿðÿò åëÿìÿéè “ßáâàá” î äÿðÿúÿäÿ ýöíàù ÿìÿë
ùåñàá åëÿéèð êè, ÿýÿð áèð áåëÿ èø êèøèëÿðäÿí áàø âåðñÿ, Äÿúúàë õöðóú
åëÿéÿúÿê âÿ ãèéàìÿò ãîïàúàã âÿ àõûðäà Äÿúúàëè-ëÿèí ùÿçðÿòè-Èñà
ÿëåéùöññÿëàì òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèøÿúÿêäèð.
Èøëÿðèí àõûðûíû õàðàá ýþðöðÿì: áàõ êè, èíäè ùÿð éàíäà ìöñÿëìàíëàð
áàøëàéûáëàð ãûçëàðûíû äÿðñÿ ãîéìàüà. Íóõàäà àõóíä Ïèøíàìàççàäÿ
úÿíàáëàðû ùÿëÿ ãûçëàð ö÷öí þç ÿëè èëÿ ìÿêòÿá à÷ûð. Ìèñèðäÿ ìöúòÿùèäëÿð
ãûçëàðûíû ýþíäÿðèðëÿð Ôðÿíýèñòàíà, êàôèðëÿð è÷èíÿ êè, îðàäà ôèðÿíý åëìëÿðè
îõóñóíëàð. Àõûðäà áó ãûçëàð îõóéóá ãàéûäàúàãëàð âÿòÿíëÿðèíÿ âÿ ùÿð
áèðè áèð úöð åëì ñàùèáè îëàúàã. Êèøèëÿðèìèç äÿ áàøëàéàúàãëàð ëàçûì
îëàíäà áó ãûçëàðëà ìÿøâÿðÿò åëÿìÿéÿ.
Äÿõè àøêàðäûð êè, Äÿúúàë õöðóú åëÿéÿúÿê, íåúÿ êè, ùàçûð èíäèíèí áó
ñààòûíäà Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ Äÿúúàëûí áÿçè ÿëàìÿòëÿðè ýþðñÿíèð.
Àëëàù áàèñèí åâèíè éûõñûí!
Áó ñþçëÿðè ìÿí éàçìàçäûì, àììà áèðúÿ úÿùÿòäÿí éàçäûì.
“ßáâàá” êèòàáûíû áèð éåðäÿ ýþðÿíäÿ àç ãàëûðûã ñÿúäÿéÿ äöøÿê; àììà
ñÿúäÿéÿ äöøÿ-äöøÿ éåíÿ ãûçëàðûìûçû îõóäóðóã êè, áþéöéöá åëì âÿ
ìÿðèôÿò ñàùèáè îëñóíëàð, éÿíè ìÿøâÿðÿò åëÿìÿéÿ ëÿéàãÿòëÿðè îëñóí.
Áó èêè èø áèð-áèðèíè òóòìàäû; îíäàí þòðö êè, õöðóúè-Äÿúúàëè-ëÿèí
âÿãòè õàùÿä áóä êè, ìÿðäöìàí áàçÿíàí äÿð êàð ìÿøâÿðÿò êîíÿíä.
Éÿíè áèð òÿðÿôÿ áàõàíäà ìöñÿëìàí÷ûëûãäà þâðÿòëÿ ìÿøâÿðÿò åëÿìÿéèí
ùå÷ ìÿíàñû éîõäóð; ÷öíêè áèçèì úÿìè êèòàáëàðûìûçäà éàçûëûá êè,
þâðÿòëÿðèí àüëû íàãèñäèð. Ìÿñÿëÿí, ñÿí, ùà þâðÿòèíÿ äå êè, íÿ ìÿñëÿùÿò
ýþðöðñÿí, ìÿí ýåäèðÿì áèð àðâàä äà àëàì, éà èíêè ýåäèðÿì ìöòðöá
îéíàòìàüà; ñþç éîõ êè, þâðÿò áàøà äöøìÿéÿúÿê, ÷öíêè íàãèñöë-ÿãëäèð.
Åëÿ “ßáâàá” äà áó ìöëàùèçÿ èëÿ ìöñÿëìàíëàðà áåëÿ íÿñèùÿòëÿð
åëÿéèð; ÷öíêè “ßáâàáöë-úèíàí” êèøèëÿðèìèçè éàõøû òàíûéûð.
297
ÃÎÍÀÃËÛÃ
Øàìàõû ðåàëíû ìÿêòÿáèíèí äèðåêòîðó Ëåîíòèéåô áóðàäàí äÿéèøèëèá
þçýÿ øÿùÿðÿ ýåäèð.
Èíäè ùàìûíûí ôèêðèíÿ ýÿëÿ áèëÿð êè, ýþðÿñÿí, áóíäàí ñîðàéà Øàìàõûéà òÿçÿ òÿéèí îëóíàí äèðåêòîð ìöñÿëìàíëàð èëÿ íÿ úöð ðÿôòàð åäÿúÿê?
Ìÿí äåéèðÿì êè, òÿçÿ äèðåêòîðäà Ëåîíòèéåô êèìè ìöñÿëìàíëàðû
èñòÿìÿéÿúÿê. Ñÿáÿáè âàð: Ñÿáÿáè áóäóð êè, òÿçÿ äèðåêòîð ýÿëèá ýþðÿúÿê
êè, êþùíÿ äèðåêòîð ìöñÿëìàíëàðà íÿ ãÿäÿð áÿäõàù îëäóãúà äà, ýåíÿ
àõûðäà Ëåîíòèéåô äÿéèøèëèá ýåäÿíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ÿüíèéàëàðû âÿ èíòåëëèýåíòëÿðè Ëåîíòèéåôÿ úÿëàëëû ãîíàãëûã âåðèá àðòûã ùþðìÿò èëÿ éîëà ñàëäûëàð âÿ ãîíàãëûãäà äà ìåùðèáàí íèòãëÿð ñþéëÿäèëÿð.
Òÿçÿ äèðåêòîð äà äÿëè äåéèë êè? Áó äà éÿãèí åëèéÿúÿê êè, ìöñÿëìàíëàðû èñòÿñÿí äÿ, èñòÿìÿñÿí äÿ – ùàëëàðûíà òÿôàâöò åëÿìèð.
Îíäàí, îíäàí þòðö êè, øåéõëÿð âÿ ìÿðñèéÿõàíëàð ìöðóð èëÿ
ìöñÿëìàíëàðûí ãàíûíû þëäöðöáëÿð.
Úûðúûðàìà
ÌÞÚÖÇß
ßýÿð áèðèñè éóõóäà ýþðñÿ êè, Îñìàíëûäà ìÿøðóòÿ åëàí îëóíóá, áóíó àüûë êÿñÿð.
Àììà ùÿãèãÿòäÿ Ñóëòàí Ùÿìèäèí ãîõóìóø èäàðÿñèíèí áèð ýöíöí
è÷èíäÿ ÷þíöá ìÿøðóòÿ îëìàñû ìþúöçÿäèð.
Áèç ùÿìèøÿ åøèòìèøèê êè, îñìàíëûëàð Ñóëòàíûí áÿðÿêÿòèíäÿí éàñ âÿ
òÿçèéÿ è÷èíäÿ îëóáëàð âÿ áó àüëàñûüûøàí èøäèð.
Àììà èíäè äåéèðëÿð êè, ìÿøðóòÿ âåðèëèá, éÿíè Îñìàíëû ùÿáñõàíàëàðû
ùöððèééÿòïÿðâÿðëÿðèí àùö íàëÿëÿðèíäÿí õèëàñ îëàúàã –áóíà ìþúöçÿäÿí
ñàâàéû áèð àä ãîéìàã îëìàç. Äîüðóäàí, äÿõè áóíäàí ñîðà Ñóëòàíûí ÿí
ìöãÿððèáëÿðèíäÿí îëàí ìåéìóí÷ó ÿáöëùöäàëàð, ùåéõ çàôèðëÿð ùàðàéà
ýåäèá ÿôñóí îõóñóíëàð? Çÿêè, Èççÿò, Èñìàéûë, Êÿíàí ïàøàëàð ùàðàëàðäà
äèëÿíñèíëÿð?
Áó ìÿüÿð ìþúöçÿ äåéèë êè, ìÿøðóòÿ âåðèëÿíäÿí ñîðà àâðîïàëûëàðûí
àüûçëàðûíû ñóëàíäûðàí ëÿççÿòëè ëîüìàëàð ýåðè àëûíàúàã? Áîëüàðèéà èìïåðàòîðëóüó èëÿ ãûçûøàí áàøëàðûí öñòÿ ñîéóã ñóëàð òþêöëÿúÿê, Àâðîïà êàáè298
íåòëÿðèíäÿ õÿñòÿ ìÿìëÿêÿòè ïàéëàìàã ïëàíëàðû ùþðöì÷ÿêëÿðÿ íÿñèá
îëàúàã, Ìàêåäîíèéà áÿùàíÿñè èëÿ Îñìàíëûéà ñîõóëàí ùþêóìÿòëÿð õóðúóíëàðûíû äàëëàðûíà àëûá òÿøðèô àïàðàúàãëàð…
ßýÿð áèðèñè øèðèí éàòàíäà áó èøëÿðè éóõóäà ýþðñÿ, áóíó àüûë êÿñÿð.
Àììà ùÿãèãÿòäÿ áó èøëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìþúöçÿäèð.
Ëàüëàüû
ÈÒÒÈÙÀÄ
Ìÿñÿëÿí, Ðóñèéàäà Ñàìàðà âèëàéÿòèíäÿ ãÿùÿòëèê èòòèôàã äöøöð. Ñàáàù ãÿçåòëÿðäÿ îõóéóðñàí êè, èíýèëèñ úàìààòû èàíÿ éûüûðëàð êè, ÷þðÿê
àëûá, ýþíäÿðñèíëÿð Ñàìàðà àúëàðûíà. Ôðÿíýèñòàíäà ìÿäÿíëÿðäÿ òÿëÿô
îëàí ÿìÿëÿëÿðèí ÿùëè-ÿéàëûíà Éàïîíèéà ÿìÿëÿëÿðè äöíéàíûí î áàøûíäàí
áó áàøûíà ïóë éûüûá ýþíäÿðèðëÿð.
Ìÿäÿíè ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ áó áèð àäÿò îëóáäóð. Àììà áèçÿ ýÿëÿíäÿ
áàõûá ýþðöðöê êè, Àðàçûí áó òàéûíäà îëàíëàðûìûç Àðàçûí î òàéûíäà
îëàíëàðäàí áèõÿáÿðäèðëÿð.
Ãàôãàç åðìÿíèëÿðè îëìàñàéäû, Îñìàíëû åðìÿíèëÿðè èíäèéÿäÿê àúëàðûíäàí þëöá ãóðòàðìûøäûëàð. Ãàôãàç åðìÿíèëÿðèíÿ äÿ èíäè Îñìàíëû åðìÿíèëÿðè ïóë éûüûá ýþíäÿðÿúÿêëÿð êè, Òèôëèñäÿ åðìÿíè òåàòðû òèêèëñèí (áó
òåàòðû éàðûì ìèëéîí ïóë õÿðúëÿéÿúÿêëÿð).
Àììà áèçëÿðäÿ åùñàí àíúàã áóíäàí èáàðÿòäèð êè, òÿçÿ áèð èìàðÿò
òèêäèðÿíäÿ éà åâèìèçÿ òÿçÿ áèð ãàëè÷ÿ àëàíäà øÿùÿðèí ìîëëàëàðûíû âÿ
áÿéëÿðè èëÿ õàíëàðûíû äöçöðöê éóõàðû áàøà âÿ ãàáàüûíà áèð íèì÷ÿ ïëîâ
ãîéóðóã êè, ÷ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà éà èìàðÿòèìèçè âÿ ôÿðøèìèçè òÿðèôëÿñèí, éà äà êè, ýÿéèðÿ-ýÿéèðÿ ïëîâóìóçóí éàüûíû òÿðèôëÿñèí.
Èíäèéÿäÿê ãÿçåòëÿðèìèçäÿ ÷îõ éàçìûøûã: “èòòèùàä”, “èòòèôàã”. Àììà
áèð àç äèããÿò åëÿñÿê, ýþðÿðèê êè, èòòèùàä âÿ èòòèôàã éîëóíäà úèáèìèçäÿí áèð
ãÿïèê ÷ûõìàéûá, ñàâàéû îíäàí êè, áèð ìÿêòÿá à÷ûá àäûíû ãîéìóøóã “Èòòèùàä”, áèð äÿ ãèðàÿòõàíà à÷ûá àäûíû ãîéìóøóã “Èòòèôàã”. Îëà áèëÿð êè, áó
éîëäà äÿõè äÿ àðòûã òÿðÿããè åäÿê. Ìÿí ãîðõóðàì êè, áèð ýöí áèð îüëóìóç
îëàíäà àäûíû ãîéàã “Èòòèùàä”, ãûçûìûç îëàíäà àäûíû ãîéàã “Èòòèôàã”.
Áó èøëÿð ùå÷ ÷ÿòèí äåéèë; ÷öíêè ïóë ÷ûõìûð. Àììà èíäè áèð äþâëÿòëè
ãàôãàçëûéà äåéÿñÿí êè, Òÿáðèçäÿ ìöúòÿùèä ùàúû Ìèðçÿùÿñÿí äÿéèðìàíûí ñóëàðûíû êÿñèá âÿ ÿùàëè àúûíäàí þëöð, – äÿõè áóðàäà “èòòèùàä” âÿ
“èòòèôàã” ñþçëÿðè ýåäÿúÿê èøèíÿ; ÷öíêè îðòàëûüà ïóë ñþùáÿòè ýÿëäè.
299
***
Òÿáðèç àúûíäàí þëöð, – ùå÷ áèðèìèçèí âåúèíÿ äåéèë; àììà ÿúíÿáè
ìèëëÿòëÿðäÿí ñþç äöøÿíäÿ ãàçû-ãàçû äåéèðèê êè, Àëëàù-òààëà èíñàíûí
ãÿëáèíäÿ èêè íþãòÿ õÿëã åäèá: áèðè ãàðà íþãòÿäèð, áèðè àü íþãòÿ. Ñàëåù
áÿíäÿëÿðèí àü íþãòÿñè éåêÿëèá ãàðà íþãòÿíè áàñûð; î êè, ãàëäû ÿúíÿáè
ìèëëÿòëÿð, îíëàðûí ãÿëáèíäÿ ãàðà íþãòÿ ùÿìèøÿ àü íþãòÿíè áàñìàãäàäûð.
ÏÅÒÅÐÁÓÐÃ
Áèç åëÿ áèëèðäèê êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàù ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíÿ çöëì
åëÿéèá. Áèç åøèòìèøäèê êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàù ãóðàíà àíä è÷ÿíäÿí ñîíðà
ìÿøðóòÿíè ïîçóá. Áèçÿ õÿáÿð ýÿëìèøäè êè, íå÷ÿ ìèëëÿò ìöúàùèäëÿðèíè
Ìÿùÿììÿäÿëè øàù áîüäóðóá âÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ýöíàùñûç ìöñÿëìàíëàðûí
óøàãëàðûíû ýþçöéàøëû ãîéóá. Áèç åøèòìèøäèê êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàù Èðàíà
åäÿí çöëìö ùå÷ Íåðîí åëÿìÿéèá.
Àììà Ïåòåðáóðãäà èøëÿð þçýÿ ñóðÿòäÿäèð. Ïåòåðáóðãäà áó ñààò ùÿð
êÿñè äèíäèðñÿí ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíÿ èêè ìèí éàìàí äåéÿð, ùÿð êÿñè
äàíûøäûðñàí úàâàá âåðÿð êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàù êèìè àäèë ïàäøàù ùÿëÿ
éåð öçöíÿ ýÿëìÿéèá.
Ïåòåðáóðãäà áó ÿãèäÿäÿäèðëÿð êè, Èðàíûí èüòèøàøûíà ñÿáÿá Çèëëè
Ñóëòàíäûð êè, èñòÿéèð Ìÿùÿììÿäÿëè øàùû òàõòäàí ñàëûá þçö îíóí éåðèíäÿ
ÿéëÿøñèí âÿ ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíèí äÿ áèð ïàðàëàðû Çèëëè Ñóëòàíà ÿë àëòûíäàí
êþìÿê åëÿéèðäèëÿð âÿ Çèëëè Ñóëòàí âÿêèëëÿðÿ ÷îõ ðöøâÿò âåðèá âÿ àõûðäà
Çèëëè Ñóëòàíûí ãîøóíó ýÿëèá Òåùðàíû ìöùàñèðÿ åëÿéèá âÿ Òàüûçàäÿ ãîøóíóí ãàáàüûíà ãûðìûçû áàéðàã ÷ûõàðäûá. Õöëàñÿ, çàëûì âÿêèëëÿð âÿ íàìÿðä Çèëëè Ñóëòàí àç ãàëìûøäûëàð øàùè-ìÿçëóìè ïàäøàùëûãäàí ñàëàëàð âÿ
Àëëàù ðàñò ñàëäû êàçàêëàð áó òÿðÿôäÿí ÷ûõäûëàð âÿ çàëûìëàðûí ãàáàüûíû
êÿñäèëÿð. Àììà Àëëàù øàùèääèð êè, êàçàêëàð íÿ ìÿúëèñÿ ýöëëÿ àòûáëàð, íÿ
äÿ óøàãëàðû ãûðûáëàð.... Ìÿúëèñè äàüûäàí âÿ óøàãëàðû ãûðàí Çèëëè Ñóëòàíûí
ãîøóíóäóð, âÿññàëàì. Éîõñà íÿ øàùûí áóðàäà ýöíàùû âàð, íÿ êàçàêëàðûí, íÿ äÿ ßìèðè-Áàùàäûðûí.
300
Èíäè Ïåòåðáóðãäà áó ñþçëÿðè äàíûøàíäàí ñîðóøàðñàí êè, “ñÿí áó ñþçëÿðè ùàðàäàí åøèäèáñÿí?”. Úàâàí âåðÿúÿê êè, “áó õÿáÿðëÿðèí ùàìûñû
òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèäèð”.
Èøèí ÿñèë ùÿãèãÿòè áåëÿäèð êè, Òåùðàíäàí áèð þçýÿ ìÿìëÿêÿòÿ ùÿð
êÿñ ïîëèòèêà èøëÿðèíÿ äàèð òåëåãðàô ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðñÿ, ýÿðÿê òåëåãðàô
ñàùèáèíèí ðÿéèíè ñîðóøñóí, ñîíðà òåëåãðàô ýþíäÿðñèí.
Òåùðàíäà äà êèìäèð òåëåãðàôûí ñàùèáè: ùàìàí Ìÿùÿììÿäÿëè øàù,
êàçàêëàð, ùàìàí ßìèðè-Áàùàäûð. Äÿõè àøêàðäûð êè, Ïåòåðáóðãà Òåùðàí
õÿáÿðëÿðè ìÿùç î ìÿíàäà ÷àòà áèëÿðäè êè, éóõàðûäà íàüûë åëÿìèøèê êè,
îíäàí þòðö ãÿëÿì ìÿíèì þç ÿëèìäÿäèð, íÿ úöð èñòÿñÿì, åëÿ äÿ éàçàðàì.
Úûðúûðàìà
ÌßÇßËÈ ÕßÁßÐËßÐ
Áóõàðà âèëàéÿòèíäÿ Ãóðüàí øÿùÿðèíäÿ Ïåòåðáóðãäàí òÿçÿ òÿéèí
îëóíìóø ùàêèì øÿùÿðè äîëàíàí âàõò ýÿëèð ìöñÿëìàíëàðûí ìÿñúèäèíÿ.
Ìöñÿëìàíëàð íàìàç ãûëûðìûøëàð. Ùàêèì ìöñÿëìàíëàðà äåéèð: “Äóðóí
àéàüà, áèÿäÿáëÿð. Ýþðìöðñöíöç ìÿí ýÿëìèøÿì?” Ùàêèì ýþðöð êè,
ìöñÿëìàíëàðûí êèìè ÿéèëèð, êèìè îòóðóð, êèìè ãàëõûð àéàüà.
Ùàêèì ãàëûð ìÿÿòòÿë, ÷öíêè åëÿ õÿéàë åëèéèð êè, ìöñÿëìàíëàð äÿëè
îëóáëàð. Ñîðà àüàíû áàøà ñàëûðëàð êè, ìöñÿëìàíëàð íàìàç ãûëûðëàð. Áó
ýöíëÿðäÿ ìÿøùóð ýöðúö éàçû÷ûñû Íèêîëàäçå “Íîâîéå âðåìéà” ãÿçåòèíäÿ éàçûð êè, Ïåòåðáóðãäàí ñàâàéû ùå÷ áèð þçýÿ éåðè ýþðìÿéÿí, åøèòìÿéÿí âÿ òàíûìàéàí ñàùèáìÿíñÿáëÿð Ãàôãàçà òÿéèí îëóíóá ýÿëèðëÿð êè,
âèëàéÿòèìèçè èäàðÿ åòñèíëÿð. Àììà áàõûðñàí êè, ùÿëÿ àíàëàðûíûí ñöäö
àüûçëàðûíäàí ãóðóìóéóá. Áóíëàð óçàãäàí åøèäèáëÿð êè, ìöñÿëìàíëàðûí
ùàìàñû, ìÿñÿëÿí, ãóëäóðäóëàð. Âÿ ÿùàëèíèí àäÿòëÿðèíäÿí âÿ õàñèééÿòëÿðèíäÿí áèõÿáÿð îëìàãëàðû úÿùÿòÿ ùÿð ãÿäÿìäÿ ìèí ñÿùâëÿð åëÿéèðëÿð.
Èíäè éàïûøàñàí ýöðúö éàçû÷ûñûíûí ÿëèíäÿí âÿ àïàðàñàí Áóõàðàäà
Ãóðüàí øÿùÿðèíäÿêè ùàêèìè íèøàí âåðÿñÿí.
Àëëàù áåëÿ ùàêèìëÿðÿ áÿðÿêÿò âåðñèí.
Äÿëè
301
ÁÓ ÍßÄÈÐ?
×îõ øåéëÿð äöíéàäà âàð êè, ìÿí îíó áèëìèðÿì. Ìÿí áèëìÿäèéèì
øåéëÿðèí áèðè äÿ áóäóð êè, àøàüûäà ÿðç åäÿúÿéÿì.
Îñìàíëûäà ãàíóíè-ÿñàñè éîëóíäà ÷ûüûð-áàüûð åëÿéÿíëÿðèí ÷îõó
àðâàäëàðäûð. Áèç ãÿçåòëÿðäÿ îõóäóã êè, îñìàíëû àðâàäëàðû áèð éåðÿ úÿì
îëóá íèòãëÿð ñþéëÿéèáëÿð âÿ àíä è÷èáëÿð êè, ïàéèìàë îëàí ùöãóã âÿ
èõòèéàðëàðûíû ãàíóíè-ÿñàñè âàñèòÿñèëÿ ýåðè àëñûíëàð. Âÿ ùàìû ýþðöð êè,
ìèíëÿðúÿ îñìàíëû àðâàäëàðû áèð ìåéäàíà éûüûøûá, óòàíìàéà-óòàíìàéà
âÿ ùå÷ áèð êèøèäÿí ãà÷ìàéà-ãà÷ìàéà, êèøè êèìè áèð óúà ñòîëóí öñòöíÿ
÷ûõûá, êèøèëÿðèí è÷èíäÿ ñÿñëÿðèíè óúàëäûá, íèòãëÿð ñþéëÿéèðëÿð.
Áÿñ èíñàôäûðìû êè, áèç áó èøëÿðè ýþðÿ-ýþðÿ þç-þçöìöçÿ äåìÿéÿê
êè, “áó íÿäèð?”.
Ñþç éîõ êè, äöíéàäà ÷îõ øåéëÿð âàð êè, àäàì îíó áèëìèð; àììà áèð
àäàì êè, áèð øåéè áèëìèð, ùÿìèøÿ èñòÿéèð êè, îíó áèëñèí.
Áèç êÿíàðäàí äóðóá áàõûðûã, áàõûðûã âÿ öçöìöçö ÷þíäÿðèá ãîéóá
ýåäèðèê. Èñòÿìèðèê þçöìöçÿ çÿùìÿò âåðèá, ùå÷ îëìàñà ñîðóøàã êè, “áó
íÿäèð?”.
Áó íÿäèð? Éÿíè îñìàíëû àðâàäëàðû íÿ èñòÿéèðëÿð? Íåúÿ ùöãóã? Íåúÿ
èõòèéàðàò? Êèìäèð îíëàðûí ùöãóãóíó ïîçàí? Êèìäèð îíëàðûí èõòèéàðûíû
ÿëëÿðèíäÿí àëàí? Âÿ íåúÿ ùöãóã? Íåúÿ èõòèéàð?
***
ßýÿð áèç úÿìè ôèãù êèòàáëàðûíû ãàáàüûìûçà à÷ñàã âÿ þâðÿòëÿðèìèçèí
èíäèêè ÿùâàëûíû íÿçÿðÿ àëñàã, ýÿðÿê ùÿëÿ ìèí äÿôÿ øöêð åëÿéÿê. Âÿ ùÿð
ùàëäà ùå÷ áèð éåðäÿ áèð èøàðÿ äÿ òàïà áèëìÿðèê êè, èíäèêè ÿñðèìèçäÿ àðâàäëàðûìûçûí ùöãóãó êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí ïîçóëìóø îëà. Ýþòöðÿê, ìèñàë
ö÷öí, ìþòÿáÿð ôÿãèùëÿðèìèçèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûø ìÿøùóð “ÒÿùàðÿòèØåéõ” êèòàáûíû.
Ùåéèô êè, ìÿúáóðóã ñþçö ìöõòÿñÿð ñþéëÿìÿéÿ; ÷öíêè áóíäàí àðòûã
òÿôñèëàòà ìÿúìóÿìèçäÿ éåð éîõäóð.
Âÿ éåíÿ äÿ áèç áàøà äöøìöðöê êè, îñìàíëû àðâàäëàðû íÿ ùöãóã èñòÿéèðëÿð? Ìÿýÿð îíëàðà áÿñ äåéèë êè, öçö-ýþçö à÷ûã ôðÿíý àðâàäëàðû êèìè Èñòàìáóëóí êö÷ÿëÿðèíÿ äöøöá, áàéðàã ãàëõûçûá, óúàäàí íèòãëÿð îõóéóðëàð?
Äÿõè áóíäàí àðòûã íÿ èñòÿéèðëÿð?
Âàëëàù, äÿëè øåéòàí äåéèð âóð ãîëòóüóíà “Úàìåéè-Àááàñ” êèòàáûíû,
ýåò Èñòàìáóëà âÿ à÷ êèòàáû î ñûðòûã ãûçû ñûðòûãëàðûí ãàáàüûíà âÿ îíëàðäàí
302
áèð íå÷ÿ âàúèá ìÿñÿëÿ ñîðóø! Àíä îëñóí Ýîðóñäà Ìîëëà Ìóõòàð ÿìèíèí
úàíûíà êè, îíëàðäàí åëÿ ñþçëÿð ñîðóøàðàì êè, ãûçàðûá éåðÿ ýèðÿðëÿð!
Èñòàìáóëäà øåéõöëèñëàì äà òÿñäèã åäèá êè, ìöñÿëìàíëàðûí
õîøáÿõòëèéè ö÷öí âÿ Òöðêèéÿíèí òÿðÿããèñè ö÷öí ãàíóíè-ÿñàñè âàúèá áèð
øåéäèð âÿ ìöâàôèãè-øÿðèÿòäèð. Áÿñ áó íÿäèð? Ìÿýÿð øåéõöëèñëàì
îñìàíëû þâðÿòëÿðèíèí éûüûíúàãëàðûíû ýþðìöð? Íåúÿ ùöãóã? Íåúÿ
èõòèéàð? Þâðÿòëÿð íÿ èõòèéàð èñòÿéèðëÿð? Áÿñ øåéõöëèñëàì íÿ äåéèð? Áÿñ
ùèúàá íåúÿ îëäó?
“Áó íÿäèð?”.
Ìÿí àðçó åëÿéèðÿì êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð êÿíàðäà áèð øåéè
ýþðÿíäÿ âÿ î øåéè áèëìÿéÿíäÿ áèð äàéàíûá ñîðóøàëàð êè, “áó íÿäèð?”.
ßýÿð àäàì áóíà àäÿò åëÿñÿ, àõûðäà ÷îõ øåé þéðÿíÿð.
Éîõñà ìÿí áèð éàíäàí äåéèì êè, ãàíóíè-ÿñàñè ÷îõ éàõøû øåéäèð, áèð
éàíäàí áàõûá ýþðöì êè, îñìàíëûäà ãàíóíè-ÿñàñè àðâàäëàðû î äÿðÿúÿäÿ
øþâãÿ ýÿòèðèá êè, äÿõè ýþçëÿðè íàìÿùðÿì êèøèëÿðè ýþðìöð; áèð éàíäàí
ãàíóíè-ÿñàñè òÿðÿôäàðû îëóì âÿ áèð éàíäàí äà ýåäèì Ìÿðäÿêàíäà “Ïèð
Ùÿñÿí” ïèðèíÿ âÿ áóíëàðûí ùàìûñûíû åëÿéÿ-åëÿéÿ ùå÷ áèð ñîðóøìàéûì
êè, “àõûð áó íÿäèð?”
Áó îëìàäû! Áóíà åðìÿíè äèëèíäÿ äåéèðëÿð “èñãè”*.
Îñìàíëûäà ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè íÿ èñòÿéèðëÿð?
ÒßÄÀÐÖÊ
Ìöñÿëìàíëàð áÿðê òÿäàðöêäÿäèðëÿð. Èíäèäÿí ùÿð êÿñ êè, òàíûø
êÿíäëèëÿðèíäÿí áèðèíÿ ðàñò ýÿëèð, ãà÷ûá êÿíäëèíèí ãàáàüûíû êÿñèá äåéèð:
– Ãàñûìÿëè êèðâÿ, ÿëáÿòòÿ áèçÿ ýÿðÿê èêè ïóò õàëèñ èíÿê éàüû
ýÿòèðÿñÿí, àììà ö÷ ùÿôòÿéÿäÿê ýÿðÿê éåòèðÿñÿí… ÿëáÿòòÿ-ÿëáÿòòÿ!
Éàüäàí ñîíðà äöéö òÿäàðöêöíöí äàëûíà äöøöðëÿð; ÷öíêè ïëîâ
äöéöñöç îëìàç.
Áàë, ïåíäèð, äîøàá, éóìóðòà, ãàðòîïëó óíó, çÿíúÿôèë, çÿôÿðàí, ãÿíä,
ïàõëà, õóðìà…
__________
* Ùå÷ áèð øåé.
303
Ñþç éîõ êè, õàì àäàìëàð áèëìèðëÿð êè, áó íÿ òÿäàðöêäöð? Éàä àäàì
åëÿ õÿéàë åëÿéÿ áèëÿð êè, áÿëêÿ ãàáàãäà òîé-áàéðàì ýÿëèð. Åëÿ òîéáàéðàì òÿäàðöêöíÿ äÿ ÷îõ îõøàéûð. Àììà áèç áèëèðèê êè, òîé-áàéðàì
éîõäóð; áóíëàð ùàìûñû ðÿìÿçàí òÿäàðöêöäöð.
ßýÿð äóðóá éàõøû ùåñàá åëÿñÿê âÿ ÷îòêàéà ñàëûá òÿðÿçèéÿ âóðñàã,
ýþðÿðèê êè, ìöñÿëìàíëàð îí áèð àéûí ìöääÿòèíäÿ éåéèá è÷ìÿéÿ õÿðúëÿäèêëÿðèíäÿí ÷îõ àðòûã áèðúÿ ðÿìÿçàí àéûíäà éåéèá-è÷ìÿéÿ õÿðúëÿéèðëÿð.
Î ãÿäÿð ëÿçèç õþðÿêëÿð êè, áèðúÿ ðÿìÿçàí àéûíäà îðòàëûüà ýÿëèð, ãåéðè îí
áèð àéûí ÿðçèíäÿ ýÿëìèð. Éÿãèí äåìÿê îëàð êè, ðÿìÿçàí àéû ìöñÿëìàíëàðäàí þòðö éåìÿê àéûäûð, ãîíàãëûã àéûäûð, òîé-áàéðàì àéûäûð.
Ðÿìÿçàíûí ÿââÿëèíúè ýöíöíäÿí ìöñÿëìàíëàðûí ôèêèð âÿ õÿéàëû úöúÿïëîâ éàíûíäàäûð, áàë ùàëâàñû éàíûíäàäûð ôèðíè éàíûíäàäûð. Êö÷ÿäÿ
ýåòäèéè éåðäÿ ìöñÿëìàíûí éåìÿêäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð ôèêðè îëìóð. Áàçàðà ýÿëèð, öçöì äÿ ýþðöð, – àëûð, êèøìèø äÿ ýþðöð, – àëûð, éàüëû ÷þðÿê äÿ
ýþðöð, – àëûð, óøàã êèìè êàíôåò äÿ ýþðöð, – àëûð; åâäÿ äÿ ïëîâ äà ïèøèð,
ùàëâà äà ïèøèð, áîçáàø äà ïèøèð. Ùÿòòà íàìàç âàõòû äà ìþìöí ìöñÿëìàíûí ôèêðè âÿ çèêðè äîëó îëóð äîëìà èëÿ, ãàðïûç èëÿ, èñêÿíúÿáè èëÿ, ëóìóëó
÷àé èëÿ, éàõøûúà éàüëûúà áîçáàø èëÿ.
Èôòàðà áèð àç ãàëàíäà ìþìöí ìöñÿëìàíëàð òÿñáåù ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ äîäàãëàðû äóàíû âèðä åëÿéÿíäÿ öðÿêëÿðè äÿ ïëîâ ÷àüûðûð, ãàéüàíàã ÷àüûðûð,
áîðàíû ÷àüûðûð, õèíýÿë ÷àüûðûð, ãöðàáèéÿ ÷àüûðûð, ùàëâà ÷àüûðûð.
Àõøàì àçàíû äåéèëÿí êèìè, ìþìèí ìöñÿëìàí áèëìèð êè, íÿéÿ ÿë
óçàòñûí: ÷àéìû è÷ñèí, ôèðíèìè éåñèí, ùàëâàäàíìû äàäñûí, äîëìàìû éåñèí,
ãîâóí-ãàðïûçìû ýþòöðñöí, ãÿíäàá è÷ñèí, éàèíêè ïëîâó ýþçëÿñèí. Ïëîâóí
äà ÿòðè åâè áöðöéöá; ãàçàíûí ãàçìàüûíû çàðàíã-çàðàíã èëÿ ãîïàðäûðëàð.
Õöëàñÿ êåôäè êè, ýÿëèá ýþðÿñÿí!
Áóíëàðûí ùàìûñûíà ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ äåéèðëÿð “èáàäÿò”.
Áèð àé ðÿìÿçàíû ìþìöí ìöñÿëìàíëàð ñÿùÿðäÿí-àõøàìàäÿê êåôëè
êèìè äîëàíûðëàð. Ùÿëÿ ïàïèðîñ âÿ ãÿëéàíà àäÿò åëÿéÿíëÿðè ùå÷ äèíäèðìÿê îëìàç. Î ãÿäÿð ñþéöø âÿ ôþùø êè, ðÿìÿçàí àéûíäà ìöñÿëìàíûí
àüçûíäàí ÷ûõûð, – ãåéðè îí áèð àéûí ÿðçèíäÿ ÷ûõìûð.
– Àäÿ, ùàðàìçàäà, ìÿíè îðóúàüûç ÷îõ äèíäèðìÿ, âàëëàù, òÿðÿçèíèí
äàøûíû âóðàðàì áàøûí äàüûëàð!
Áóíëàðûí ùàìûñûíà ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ äåéèðëÿð “èáàäÿò”.
Ùÿëÿ áèð èø äÿ âàð.
Ñþç éîõ êè, îðóúëóüóí öìäÿ ìÿíàñû áóäóð êè, ìöñÿëìàíëàð àú ãàëìàüà àäÿò åëÿñèíëÿð âÿ àúëàðû ùÿðäÿí-áèð éàäëàðûíà ñàëñûíëàð âÿ àúëàðà
èàíÿ åëÿñèíëÿð.
304
×îõ ýþçÿë.
Àììà áèç ýþðäöêëÿðèìèç âÿ åøèòäèêëÿðèìèçäÿí áóíó òÿúðöáÿ
åëÿìÿê îëàð êè, ìþìöí ìöñÿëìàíûí éàäûíà àúëàð ùÿìèøÿ äöøÿ áèëÿð,
áèðúÿ ðÿìÿçàí àéûíäàí ñàâàéû; ÷öíêè ðÿìÿçàí àéûíäà ýöíîðòà àçàíû
äåéèëÿíäÿí àõøàì àçàíûíàäÿê ìþìöí ìöñÿëìàíûí éàäûíà äöøÿí
øåéëÿð ìÿùç ôèñèíúàí, áàäûìúàí âÿ õàíûìúàíäûð.
Äÿõè þçýÿ øåé éàäà äöøìÿç.
ÍÖÌÀ
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ëöüÿòèíäÿí
Íöìà, éÿíè íÿ îëà?
Ìÿñÿëÿí, “ãèáëÿíöìà”, “ðÿùíöìà”.
“Ãèáëÿíöìà” ñààò øÿêëèíäÿ áèð ýèðäÿ øåéäèð êè, ùÿìèøÿ îíà áàõàíäà
áèëÿðèê êè, ãèáëÿ ùàíñû òÿðÿôäÿäèð.
“Ðÿùíöìà” éÿíè éîë ýþñèÿðÿí. Äåìÿê îëàð êè, áóðàäà “íöìà” –
”ýþñòÿðÿí” ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, “ãèáëÿíöìà” – ãèáëÿíè ýþñòÿðÿí, “ðÿùíöìà” – éîë ýþñòÿðÿí.
***
Èíäè ýÿëèðèê ìÿòëÿá öñòÿ.
Áó àõûð âàõòëàðäà ìöñÿëìàí ãÿçåòÿëÿðèíèí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíäÿ ýþçöìöçÿ áó úöð ñþçëÿð ñàòàøûð êè, ìÿñÿëÿí, “ìîëëàíöìà”.
Éÿíè “ìîëëàíöìà”íûí ìÿíàñû íÿäèð?
Áèð âàð “ìîëëà”. Áèð äÿ éàçûðëàð “ìîëëàíöìà”. Èíäè ýþðÿê “ìîëëà”íûí ìÿíàñû íÿäèð.
“Ãèáëÿíöìà” – ãèáëÿíè ýþñòÿðÿí, “ðÿùíöìà” – éîëó ýþñòÿðÿí,
“ìîëëàíöìà” äà ýÿðÿê îëà ìîëëàíû ýþñòÿðÿí.
Ùÿð êÿñ êè èñòÿéèð ãèáëÿíè òàíûñûí – ãèáëÿíöìàéà áàõûð, ùÿð êÿñ èñòÿéèð éîëó òàíûñûí ðÿùíöìàéà áàõûð, ùÿð êÿñ èñòÿéèð ìîëëàíû òàíûñûí – ýÿðÿê ìîëëàõàíàéà áàõà.
305
***
Ùÿìèøÿ Áàêû ãÿçåòÿëÿðè Ìÿøãÿòÿ êÿíäèíèí ìîëëàëàðûíäàí äàíûøàíäà îíëàðû éàçûðëàð “ìîëëà”, àììà Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàëàðûíà äåéèðëÿð “ìîëëàíöìà”. Ýóéà áóðàäà ãÿçåòÿëÿð Ìÿøãÿòÿ êÿíäèíèí ìîëëàëàðûíû ÿñë ìîëëà ùåñàá åëèéèðëÿð, àììà Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàëàðûíà
òÿâàôöò ãîéóðëàð.
Âÿ ëàêèí áèçèì ëöüÿòäÿ áó èñòèëàùëàðûí òÿôàâöòö éîõäóð.
Ùÿð êÿñ èñòÿéèð êè, Ìÿøãÿòÿ êÿíäèíèí ìîëëàëàðûíû òàíûñûí, ýåòñèí
Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàíöìàëàðûíû ýþðñöí, ÷öíêè ìîëàíöìàíûí
ìÿíàñû “ìîëëà ýþñòÿðÿí”äèð.
***
Èñòÿéèðñÿí ãèáëÿíè òàíûéàñàí
áàõ ãèáëÿíöìàéà.
Èñòÿéèðñÿí éîëó òàíûéàñàí –
áàõ ðÿùíöìàéà.
Èñòÿéèðñÿí ìîëëàíû òàíûéàñàíáàõ ìîëëàíöìàéà.
Àøêàðäûð êè, èíäèéÿäÿê ãÿçåòÿëÿðèìèç ìîëëàëàðû áèëÿéÿ äîëóéóáëàð.
Ýóéà ïèñ ìîëëàéà “ìîëëàíöìà” äåìÿê èëÿ éàõøû ìîëëàëàðà ùþðìÿò ãîéóðëàð. Àììà ìîëëàëàð áóíó áèëìÿëèäèðëÿð êè, ùÿð êÿñ ãèáëÿ àõòàðàíäà
ãèáëÿíöìàéà áàõûð, éîë àõòàðàíäà ðÿùíöìàéà áàõûð âÿ ùÿð êÿñ ìîëëà
àõòàðàíäà ýÿðÿê ìîëëàíöìàéà áàõà.
Úÿìè ãÿçåòÿëÿðäÿí õàùèø åäèðèê êè, áóíäàí ñîíðà ìîëëàëàðà
ñàòàøìàñûíëàð.
Ëàüëàüû
ÒßÌßËËÖÃ*
Êÿëêöòòÿäÿ ÷ûõàí “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ðóçíàìÿñè ö÷öíúö íþìðÿñèíäÿ
éàçûð êè, ñóëòàí ßáäöëùÿìèä èíñàí äåéèë, áÿëêÿ ìÿëàèêÿ êèìè áèð øåéäèð;
éàçûð êè, ñóëòàí ßáäöëùÿìèä “äÿð ãÿòàðè-ÿââÿëèí-ðèúàëè-ñèéàñÿòè-àëÿì
áÿøöìàðÿñò”; éÿíè ñèéàñÿò àëÿìèíäÿ ÿââÿëèíúè àäàìëàðäàí ùåñàá
îëóíóð. Âÿ éàçûð êè, “ùÿð÷ÿíä àâðîïàëûëàð ñóëòàí ßáäöëùÿìèäè ìöñòÿáèä
__________
* Éàëòàãëûã
306
âÿ ìöõàëèôè-ìÿøðóòèééÿò ùåñàá åëÿéèðäèëÿð, àììà ñóëòàíäàí àðòûã ìÿøðóòÿõàù ùå÷ áèð ïàäøàù äöíéàéà ýÿëìÿéèáäèð”.
Ñþç éîõ êè, èíäè “Ùÿáëöë-ìÿòèí”èí 3-úö íþìðÿñèíè ùÿð áèð èðàíëû
îõóéóáäóð âÿ èíäè ùÿð áèð èðàíëû áó ÿãèäÿäÿ îëàúàã êè, ñóëòàí ßáäöëùÿìèä ìÿëàèêÿ êèìè áèð øåéäèð, ñèéàñÿò àëÿìèíäÿ ÿââÿëèíúè áèð âöúóääóð
âÿ ìÿøðóòÿõàù ïàäøàùëàðûí ùàìûñûíäàí àðòûã ìÿøðóòÿõàùäûð.
“Ùÿáëöë-ìÿòèí”èí ñþçëÿðè äîüðóäóð âÿ ùÿð÷ÿíä êè, ìþùòÿðÿì ðóçíàìÿ äåäèéè ñþçëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ áèð äÿëèë ýÿòèðìÿéèá, àììà áèç ëàçûì
áèëèðèê áóðàäà ìÿòëÿáè áèð àç à÷àã êè, îõóúóëàð éàõøû áàøà äöøñöíëÿð.
Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä òàõòà ÿéëÿøÿíäÿí èíäèéÿäÿê Îñìàíëû ìÿìëÿêÿòè öç ãîéóá ïàð÷àëàíìàüà âÿ ïó÷à ÷ûõìàüà. Áèç áóíó ýþðöðöê âÿ
áèëèðèê; ÷öíêè Îñìàíëû ìÿìëÿêÿòè áèçÿ éàâûãäûð. Àììà “Ùÿáëöë-ìÿòèí” áóíó ýþðìöð âÿ áèëìèð; îíäàí þòðö êè, Îñìàíëû èëÿ Êÿëêöòòÿíèí
ôàñèëÿñè ÷îõäóð.
Ëàêèí áèç éåíÿ òÿñäèã åäèðèê êè, ñèéàñÿò àëÿìèíäÿ, ñóëòàíûí ìèñëè
éîõäóð; ñÿáÿá áóäóð êè, ìÿìëÿêÿòè ïó÷à ÷ûõàðäà-÷ûõàðäà éåíÿ ñóëòàí
ßáäöëùÿìèä ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ î ãÿäÿð ìÿùÿááÿò ãàçàíûá êè, ùÿòòà
áèçèì äûëüûð Íóõàäà âÿ Øàìàõûäà ñóëòàí àäû ÷ÿêèëÿí êèìè, ýÿðÿê ùàìû
äóðà àéàüà.
Ñóëòàíûí ìÿøðóòÿõàù îëìàüûíà äà ñþçöìöç éîõäóð. Äîüðóäóð, èíäèéÿäÿê ñóëòàíûí ùþêìö èëÿ çèíäàíëàðäà ÷öðöéÿí ìèí-ìèí ìÿøðóòÿõàùëàðûí àùö íàëÿñè Êÿëêöòòÿéÿ ÷àòà áèëìÿéèá; ÷öíêö Êÿëêöòòÿ ÷îõ óçàãäûð.
Àììà áèç áóíó áèëèðèê; ÷öíêè Îñìàíëû áèçèì ãîíøóëóüóìóçäàäûð.
***
“ßñàëÿòÿí ÿç úàíèáè-õóä âÿ íèéàáÿòÿí ÿç òÿðÿôè-ìèëëÿòè-ìÿøðóòÿõàùè-Èðàí ÿç èí áÿõøèøè-ìÿøðó âÿ èíàéÿòè-õîñðîâàíÿ áÿïèøýàùè-ÿãäÿñè-ÿëà-ùÿçðÿòè-ñóëòàíè ÿðç âÿ èçùàðè-òÿøÿêêöð ìèíöìàéÿì…”.
Áóíó éàçûð “Ùÿáëöë-ìÿòèí”; ÷öíêè áè÷àðÿ åëÿ áèëèð êè, îñìàíëû
ìÿøðóòÿñèíè éàðàäàí – ñóëòàí ßáäöëùÿìèääèð.
Áèç äÿðä åëÿéèðèê êè, èðàíëûëàð è÷èíäÿ ÿââÿëèíúè äÿðÿúÿäÿ ùþðìÿò ãàçàíàí ðóçíàìÿ éóõàðûäàêû ñÿòèðëÿðëÿ þç ñÿùèôÿëÿðèíè ëÿêÿëÿíäèðèð.
Áþéöê àäàìëàðà òÿìÿëëöã åëÿìÿê – Ìèðçÿ Äàäè êèìè ìÿðñèéÿõàíàëàðûí ïåøÿñèäèð. Àììà “Ùÿáëöë-ìÿòèí”ÿ éàðàøìàç.
307
ÃÀÐÀ ÁÓËÓÄËÀÐ
Ùÿìèøÿ ùàâà áèð ùàëÿòäÿ ãàëìàç âÿ ùå÷ áèð øåé éîõäóð êè, áèð ùàëÿòäÿ ãàëñûí. Éàé âàõòû éàüûø éàüìûð âÿ ùÿð âàõò ùàâà à÷ûã îëóð, àììà
ïàéûç ôÿñëè éåòèøÿí êèìè ãàðà áóëóäëàð éàâàø-éàâàø áàøëàéûðëàð ùàâàíû
òóòìàüà. Ñîíðà éåíÿ ùàâà à÷ûëàúàã. Àììà áèð âàõò îëàúàã êè, éåíÿ
ãàðà áóëóäëàð ùàâàíû òóòàúàãëàð.
Äåéÿñÿí, úàâàí òöðêëÿðèí äÿ éàé ôÿñëè àõûðà ÷àòûð. Âÿ îëà áèëìÿç äÿ
êè, ÷àòìàñûí; î ñÿáÿáÿ êè, äöíéàäà ùå÷ áèð øåé áàãè äåéèë; éÿíè ùå÷ áèð
øåé éîõäóð êè, áèð âàõò äÿéèøèëìÿñèí.
***
“Âÿãò” ãÿçåòèíäÿ îõóäóì êè, ñóëòàíûí øåéõè ìÿøùóð Øåéõ
ßáöëùöäà – êè, èíäè áó ñààò Îñìàíëûäà äóñòàãäûð, – úàâàí òöðêëÿðÿ õÿáÿð âåðèá êè, “ÿýÿð ìÿíè äóñòàãõàíàäàí ÷ûõàðòìàñàíûç, òèëñèì ãöââÿòèëÿ ìÿøðóòèééÿòè ïîçóá, êþùíÿ èäàðÿíè ãàéòàðàðàì ýåðè”.
Áó èø õûðäà èø äåéèë âÿ áóíó ñÿùë ñàéìàã îëìàç.
Áó õÿáÿðè ãÿçåòäÿ îõóéàí êèìè äóðäóì àéàüà âÿ àêîøêàéà òÿðÿô
éåðèéèá áàõäûì ùàâàéà. Äîüðóäóð, ùàâà ùÿëÿ à÷ûã èäè âÿ ýöíöí èñòèñè
ùÿëÿ ïàéûçû éàäà ñàëûðäû; àììà àõøàìà éàâûã áèð úöð ñÿðèí éåë áàøëàäû
ÿñìÿéÿ. Àâãóñò àéûíûí àõûðëàðûíäà ÷îõ âàõò áåëÿ éåëäÿí ñîíðà ùàâà
áèðäÿí òóòóëàð âÿ ãàðàíëûãëàð.
***
Øåéõ ßáäöëùöäà áèð òèêÿ äÿ ñÿùâ åëÿìèð: ìöñÿëìàí ìÿøðóòèééÿòèíè
ïîçìàã áèð ñààòëûã èøäèð. Øåéõèí ôèêðèíè ìÿí èñòÿéèðÿì áèð òþâð
õÿéàëûìà ýÿòèðÿì: Øåéõ ßáäöëùöäà áèð ýöí îñìàíëûëàðà õÿáÿð âåðÿúÿê
êè, “úàâàí òöðêëÿð âÿ úÿìè ìÿøðóòÿ÷èëÿð áàáèäèðëÿð âÿ ãàíóíè-ÿñàñè
õèëàôè-øÿáèÿòäèð”.
Õóäàíÿêÿðäÿ êè, øåéõèí àüçûíäàí áèð áåëÿ ñþç ÷ûõà; àììà ÿýÿð
÷ûõñà, – äÿõè ìÿëóìäóð êè, íÿ îëà áèëÿð âÿ ùÿð êÿñ ìÿíÿ úàâàá âåðñÿ
êè, “ùå÷ çàä îëìàç, éÿíè øåéõ ßáäöëùöäà áåëÿ ñþçö äàíûøñà äà, äÿõè
Îñìàíëû èøëÿðè ýåðè ãàéûòìàç”, – îíäà ìÿí ùàìàí àäàìäàí òÿâÿããÿ
åäÿðÿì êè, ìÿíèì ãàáàüûìà ñöáóò ãîéñóí, òÿâÿããÿ åäÿðÿì ìÿíè áàøà
ñàëñûí ýþðÿê, Òÿáðèçëÿ Èñòàìáóëóí íÿäèð òÿôàâöòö?
308
***
Àììà çÿùðèìàð îëñóí áó ïàéûç ôÿñëè; ãóðòàðìàã äà áèëìèð, ÷îõ
óçóí îëóð. Ïàéûçäàí äà ñîíðà ãûø ýÿëèð; äÿõè äÿ ãÿì àðòûðàí. Áàùàð äà
êè, Àëëàù áèëñèí, íÿ âàõò ýÿëÿúÿê…
Ëàüëàüû
ÁßÑ Íß ÂÀÕÒ?
Áÿçè âàõò áÿçè ðóçíàìÿëÿðäÿ áÿçè éàçû÷ûëàðûìûç áåëÿ ðÿâàéÿò
åëÿéèðëÿð êè, éåð öçöíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ùàìûñûíäàí àðòûã òÿðÿããè åäÿí
âÿ ýþçöà÷ûã – Ðóñèéà âÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûäûð.
Çàðàôàò åëÿìèðÿì ùà! Áó ñþçëÿðè ìÿí áèð éåðäÿ îõóìóøàì.
Êÿíàðäàí èøèí çàùèðèíÿ áàõàíäà, äîüðóäàí, àäàìûí ôèêðèíÿ ýÿëèð êè,
áÿëêÿ ùÿãèãÿòäÿ áåëÿäèð êè, éàçûðëàð. Ìÿñÿëÿí, íÿ ãÿäÿð áèçèì äàðöëôöíóí ãóðòàðàí úàâàíëàðûìûç âàð, íÿ ãÿäÿð áèçèì ãûç ìÿêòÿáëÿðèìèç âàð,
ãèðàÿòõàíàëàðûìûç, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿìèç, õöñóñè ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèìèç âÿ áóíëàðà îõøàéàí øåéëÿðèìèç…
Äîüðóäóð, êÿíàðäàí áàõàíäà î ãÿäÿð òÿðÿããè åëÿìèø ýþðñÿíèðèê êè,
ùÿòòà Áóçîâíà êÿíäèíäÿ éóí ñàòàí Ðóùóëëàíûí ãàðà òóò àüàúûíûí ìþúöç
ýþñòÿðìÿéèíÿ äÿ øÿêê åëÿéèðèê.
Àììà ùÿãèãÿòäÿ áåëÿäèðìè êè, éàçûðëàð? Éÿíè äîüðóäóðìó êè,
ãåéðè äèí ãàðäàøëàðûìûçà íèñáÿòÿí áèç ÷îõ ãàáàüà ýåòìèøèê?
Ìÿí ãîðõóðàì êè, áèð àç áåëÿ îëìàéà!
***
Ùÿëÿ Ìèñèð, Îñìàíëû, ßôãàíûñòàí âÿ ãåéðèëÿðè ãàëñûí êÿíàðäà,
ýþòöðÿê Àëëàùûí Èðàíûíû êè, ùÿìèøÿ áèç îíà éóõàðûäàí-àøàüû áàõìûøûã.
Ýþðÿê ùÿëÿ Èðàíûí éàíûíäà áèç íÿ÷èéèê?
Èíäèéÿäÿê Èðàí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ ùÿìèøÿ áèçèì éàäûìûçà “õàáèãÿôëÿò” äöøöá; éÿíè èðàíëûëàðû “éàòàí” âÿ þçöìöçö éóõóäàí äóðàí
ùåñàá åëÿìèøèê. Àììà èíäè ýÿë ýþð èðàíëûëàð íÿ èøäÿäèðëÿð âÿ áèç íÿ
ãàéûðûðûã.
Íå÷ÿ éöç èëäÿí ñîíðà áèç î äÿðÿúÿéÿ ÷àòà áèëÿðèê êè, ìÿñÿëÿí, þç
è÷èìèçäÿí èìàì úöìÿëÿðè êÿíàð åäÿê? Áèçèì ùàíñû áèð øÿùÿðèìèçäÿ
309
Òÿáðèç ìèð ùàøûìëàðû òàïûëìàç? Òÿáðèçèí éàðûñû Ìèð Ùàøûìûí ãàíûíû è÷ìÿéÿ ùàçûðäûð; àììà áèçèì ìèð ùàøûìëàð éåíÿ ìÿúëèñëÿðäÿ éóõàðû áàøà
êå÷èðëÿð.
ßýÿð áèç áÿéÿíìÿäèéèìèç Èðàíäà îðäóáàäëû Àü Ñåéèäèí óøàãëàðû
ýåäèá êÿíäëÿðäÿ äèëñèç-àüûçñûç âÿ äöíéàäàí áèõÿáÿð êÿíäëèëÿðè ìèí
ùèéëÿ èëÿ òîâëàéûá, îíëàðûí âàð-éîõóíó éûüûá ýÿòèðÿëÿð, – èðàíëûëàð áåëÿ
ëîòóëàðû äÿõè þç è÷ëÿðèíÿ ãîéìàçëàð; àììà áèçèì è÷èìèçäÿ áó úöð
“àüà”ëàð ÿí ÿçèç âÿ ìþùòÿðÿì âöúóä ùåñàá îëóíóðëàð.
Øöêð Àëëàùà îëñóí êè, áèçèì è÷èìèçäÿ ìöúòÿùèä Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí
àüàëàð äà âàð! Àììà áèçèì ãÿçåòëÿð ùÿð áèð íþìðÿëÿðèíäÿ ìöúòÿùèä
Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí àüàéà éàìàí äåéÿ-äåéÿ þç Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí
àüàëàðûìûçû ýóéà êè, ùå÷ ýþðìöðëÿð.
Õîðàñàí âÿêèëè Àüà Ìèðçÿ ßëè àüàéà èíäè Òåùðàíäà âÿ Õîðàñàíäà
ìèí ëÿíÿò îõóéóðëàð. Îí ìèí ëÿíÿò îõóéóðëàð Õîéóí Èìàì Úöìÿñèíÿ.
Éöç ìèí ëÿíÿò îõóéóðëàð Øèðàç âÿêèëè Ùàúû Ñåéèä Úÿôÿð àüàéà. Ìèíìèí ëÿíÿò îõóéóðëàð Òåùðàí âÿêèëè Ùàúû Ñåéèä Èáðàùèì àüàéà.
Áó ñàéäûüûìûç àüàëàð ÿí ùþðìÿòëè öëÿìà âÿ ñàäàò* çöìðÿñèíäÿíäèðëÿð. Èêè èë áóíäàí èðÿëè áó úÿíàáëàð Èðàí ÿùàëèñèíÿ áåùèøòèí à÷àðëàðûíû
ïàéëàéûðäûëàð, àììà èíäè áóíëàðûí ñàëàìûíà äà úàâàá âåðÿí éîõäóð.
Íå÷ÿ éöç èëäÿí ñîíðà áèç äÿ î ìÿãàìà ÷àòà áèëÿðèê êè, ýþçöìöçö
à÷ûá äîñòóìóçó âÿ äöøìÿíëÿðèìèçè òàíûéàã?
Áèð éàíäàí Ìèð Éÿùéà àüàëàð àâàì ãàðäàøëàðûìûçûí úàíûíà äàðàøûá,
çÿëè êèìè ãàíëàðûíû ñîðóðëàð, áèð éàíäàí äà, ìÿñÿëÿí, Ñàëéàíûí Øèëëè
ìÿùÿëëÿñèíäÿ ìöñÿëìàí ìåùìàíõàíàñûíäà (åéèá îëìàñûí) àüñàããàë
ãîúà êèøèëÿðèìèç áàëêîíäà ÿéëÿøèá ýþçëÿéèðëÿð, ýþçëÿéèðëÿð, àõûðäà ãÿøÿíý ïàëòàðëû úàâàí óøàãëàð áèð-áèð ýÿëèá, áàøëàéûðëàð î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ
êå÷ìÿéÿ.
Äÿõè áóíëàðà ìÿí íÿ äåéèì? Àëëàù þçö äàäûìûçà ÷àòñûí.
_________
* Ñåéèäëÿð
310
ÌÖÂÀÔÈÃ ÃÀÈÄß
Ùÿð áèð õÿáÿð êè Áàêûäàí ýÿëèð – ùàìûñû ìöâàôèã – ãàèäÿäèð âÿ ùå÷
åëÿ áèð õÿáÿð åøèòìèðñÿí êè, àüëà ñûüûøìàñûí. Ùÿð íÿ êè åøèäèðñÿí, ùå÷
òÿÿúúöá åëÿìèðñÿí âÿ äåéèðñÿí êè, åëÿ áåëÿ äÿ ýÿðÿê îëñóí.
Ìÿñÿëÿí, áèð íöìóíÿ ýÿòèðÿê:
Äåéèðëÿð, ýöíëÿðèí áèð ýöíö, éÿíè áó éàâóã âàõòëàðäà áèð èðàíëû, àäû
äà Ìÿùÿììÿäÿëè, àäñûç-ñàíñûç áèð êàñûá ùÿìøÿðè íÿäÿí ñþç äöøöáñÿ
Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí áàðÿñèíäÿ áèð àç íàìåùðèáàí äàíûøûá, éÿíè òöðêè
ñþçö äåéèá “Ìÿùÿììÿäÿëè øàù áåëÿ-áåëÿ îëñóí” (ìÿñÿëÿí, îëà áèëÿð
êè, äåéèá Ìÿùÿììÿäÿëè øàù úÿùÿííÿìÿ-ýîðà ýåòñèí).
Áóíó áèð íå÷ÿ áàêûëû åøèäèð.
“Âàäÿ, øàùû ñþéöðñÿí? Îëàí, áèð Àëëàùè ñþùáÿò áàøûíà ãÿùÿòäè, àäÿ
Õàíãóëó, àüàúû âÿð ìÿíÿ ýþðöì áó ùÿìøÿðè íÿ ãÿëÿò åëèéèð”.
Éàçûã èðàíëû áàêûëûëàðà éàëâàðûá äåéèð êè, “àé ãàðäàøëàð, ñèçÿ íÿ äÿõëè
âàð êè, ìÿí øàùû ñþéöðÿì? Ìÿí þçöì èðàíëû, øàù äà þçöìöí, ìÿí äÿ
Ìÿùÿììÿäÿëè, øàù äà Ìÿùÿììÿäÿëè, ùÿëÿ áèëìèðÿì ñèçÿ íÿ äÿõëè âàð?
ßýÿð øàù þçýÿ ïàäøàùëàð êèìè îëñàéäû, ìÿí ýÿëèá ñèç òÿê ìèëëÿòèí è÷èíÿ
äöøìÿçäèì. Ùÿðäÿíáèð èñòÿéèðÿì ÿùëè-ÿéàëûìû ýþòöðöá ýåäÿì
âÿòÿíèìÿ, àììà ãîðõóðàì êè, áèð ýöí øàù àäàì ýþíäÿðèá îüëóìó àïàðà
ãàòà ùÿðÿìõàíàñûíà. Áóðàäà äà êè ãàëûðàì, åéáè éîõäóð, ãàëàíäà íÿ îëàð
êè? Áóðà äà áèð âèëàéÿòäè; ùÿð÷ÿíä Áàêû äà ìàøàëëàù, úÿùÿííÿìèí áèð
ýóøÿñèíÿ îõøóéóð, àììà áóíà ìÿíèì öðÿéèì ñûõûëìûð, àíúàã ìÿí áèðúÿ
øåéäÿí éàíà äÿðä åëÿéèðÿì: ñöáù âàõòû ùÿìèøÿ éåðèìäÿí äóðóá êö÷ÿéÿ
÷ûõàíäà ýÿðÿê öçöì ñèçèí öçöíöçÿ ñàòàøà. Áèðúÿ áóíà öðÿéèì ñûõûëûð”.
Ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöê. Ùÿëÿ þçýÿ ñþùáÿò ãàëñûí êÿíàðäà, ãÿñäèìèç áàêûëûëàðûí øàùà êþìÿê ÷ûõìàãëàðûíäàí äàíûøìàãäûð.
Ùÿð áèð õÿáÿð êè Áàêûäàí ýÿëèð-ùàìûñû ìöâàôèãè-ãàèäÿäèð âÿ ùå÷
åëÿ áèð ñþç åøèòìèðñÿí êè, àäàìûí áåéíèíÿ áàòìàñûí.
Èíäè äÿ åøèäèðñÿí êè, áàêûëûëàð Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí òÿðÿôèíè ñàõëàéûðëàð.
×îõ ìöâàôèã-ãàèäÿ âÿ àüûëêÿñÿí èøäèð. Ùÿìèøÿ ìÿíèì éàíûìäà
Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí ñèôÿòëÿðèíè áèð-áèð ñàéàíäà-ùÿð áèð øåéäÿí ãàáàã
ìÿíèì éàäûìà Áàêû øÿùÿðè äöøöð.
Äîüðóäàí äà øàùà ëàéèã øÿùÿðäèð.
Ëàüëàüû
311
ÌÖßËËÈÌËßÐ
Ïàéûç ôÿñëè äàõèë îëäó. Äÿðñëÿð áàøëàíäû. Èíäè ìöÿëëèìëÿðèìèçèí
áàðÿñèíäÿ áèð àç ñþùáÿò åëÿñÿê, ùå÷ ïèñ îëìàç.
***
Ùÿð êÿñ éöç èëäÿí ñîíðà Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí ìÿêòÿá èøëÿðèíäÿí
õÿáÿðäàð îëìàã èñòÿñÿ, îíëàð ö÷öí áó áèð íå÷ÿ ñÿòðè éàçìàã îëàð:
Èíäè Ãàôãàçäà ùå÷ ìöñÿëìàí ìÿêòÿáè éîõäóð êè, îðàäà ìöÿëëèìëÿðèí è÷èíäÿ áèð íÿôÿð, éà èêè íÿôÿð ñàðûãëû ìöÿëëèì îëìàñûí. Î êè ãàëäû
ùþêóìÿò ìÿêòÿáëÿðè, – ÿýÿð îðàäà îõóéàí óøàãëàðûí áèð ãÿäÿðè ìöñÿëìàíëàð îëñà, áóðàäà áèð íÿôÿð ñàðûãëû ìöÿëëèì ÿëáÿòòÿ òàïûëàð.
Áó äåäèéèìèç ñàðûãëû ìöÿëëèìëÿðèí áÿçèñè ïðèõîä ìîëëàëàðûäûð, àììà
÷îõó ãàçûëàðäàí âÿ ìÿúëèñ öçâëÿðèíäÿíäèðëÿð; éÿíè áóíëàðûí ùàìûñû
èäàðåéè-ðóùàíèééÿíèí ìÿâàúèá àëàí ãóëëóã÷óëàðûäûð. Ùÿìèí ñàðûãëû
ìöÿëëèìëÿðèìèç þç äàèðÿëÿðèíäÿ úàìààò è÷èíäÿ íöôóç ñàùèáè áèð àäàìëàðäûð.
Èäàðåéè-ðóùàíèééÿ òÿðÿôèíäÿí ðÿñìè ãóëëóãëàðûíäàí ñàâàéû áóíëàð
úàìààò è÷èíäÿ ùÿì âàèçäèðëÿð, ùÿì ìÿðñèéÿõàíäûðëàð âÿ ìÿëóìäóð êè,
ùå÷ áèð õåéèð âÿ øÿð ìÿúëèñëÿðèìèç áóíëàðñûç þòöøÿ áèëìÿç.
Áóíóíëà áÿðàáÿð, áóíëàðûí ùÿð áèðè áèð ìÿêòÿáäÿ âÿ áÿëêÿ èêè-ö÷
ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì ùåñàá îëóíóðëàð.
Äåìÿê îëìàç êè, áó ñàðûãëû ìöÿëëèìëÿðèìèç ìöÿëëèìëèêäÿí ÷îõ
ìÿâàúèá àëûðëàð; ìÿñÿëÿí, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ Ìîëëà Òàðãóëó ìöÿëëèìëèêäÿí àéäà îí äþðä øàùû èêè ãÿïèê àëûð.
***
Âåðäèêëÿðè äÿðñ ùÿð éåðäÿ áèð úöðäöð âÿ ÷îõ ìÿâàúèá àëàíëà àç
ìÿâàúèá àëàíûí áó áàðÿäÿ òÿôàâöòö éîõäóð.
ßââÿëÿí, íÿ âàõò êè, êåôëÿðè èñòÿäè, – äÿðñÿ ýåäÿúÿêëÿð, íÿ âàõòà êè,
êåôëÿðè èñòÿìÿäè, éàèíêè âàõòëàðû îëìàäû, – ýåòìÿéÿúÿêëÿð. Îðóúëóãäà
âÿ ìÿùÿððÿìëèêäÿ ùå÷ äÿðñ äåìÿçëÿð; ÷öíêè éàðìàðêà âàõòû ÷îõ
øöüëëÿðè îëóð.Þçýÿ âàõòëàðäà äà þëö éåðèíÿ ýåòñÿëÿð, êÿáèí êÿñìÿéÿ âÿ
òàëàã âåðìÿéÿ ýåòñÿëÿð, ãîíàãëûüà, òÿçèéÿéÿ, ìÿðñèéÿéÿ, ìöñÿëëàéà,
ãÿáð öñòÿ, úàìààò íàìàçûíà, ÿñùàáè-êÿùô çèéàðÿòèíÿ âÿ ãåéðè ìèí-ìèí
áó úöð èøëÿðÿ ìÿøüóë îëàíäà, ñþç éîõ, äÿðñÿ ýåäÿ áèëìÿçëÿð. ×öíêè ìÿ312
âàúèá þç âàõòûíäà éåòèøÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, Áàêûäà Ìîëëà Ðóùóëëà ÿôÿíäè
ùÿìèøÿ ìÿñúèääÿ âÿ ìèíáÿðäÿ îëà-îëà èêè øÿùÿð ìÿêòÿáèíäÿ âÿ áèð äÿ
“Ñÿàäÿò”äÿ, éà ãåéðè áèð ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì ùåñàá îëóíóð. Àììà øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíèí áèðèíäÿ, ìÿñÿëÿí, èëäÿ éåòìèø áåø äÿðñèí ãûðõ áåøèíè
þòöðöð âÿ àíúàã îòóç äÿðñÿ ýåäÿ áèëèð. Äÿõè éàçûã íÿ åëÿñèí, ïàð÷àëàíà
áèëìÿç êè?
***
Âåðäèêëÿðè äÿðñëÿð äÿ ùÿìèøÿ áèð úöðäöð: ÿââÿëèíúè øþáÿäÿ – øÿêêèééàò, èêèíúè øþáÿäÿ – Þâú-èáí-Öíãöí òÿðèôè, ö÷öíúö øþáÿäÿ – “ñÿíýèíè-áÿäÿíè-õóäðà áÿð ïàéè-÷ÿï ÿíäàçÿä”.
Ùÿð éåðäÿ áèð úöðäöð: èñòÿð Äàíàáàø êÿíäèíäÿ, èñòÿð Îðäóáàä ìÿäðÿñÿëÿðèíäÿ, èñòÿð Òèôëèñ ýèìíàçèéàëàðûíäà, èñòÿð Áàêûíûí áåùèøòëèê ìÿêòÿáëÿðèíäÿ.
Ùÿëÿ áó äÿôÿëèéÿ áÿñäèð.
ØÅÉÒÀÍ
Øåéòàí, øåéòàí, øåéòàí…
Ìöñÿëìàí þìðöíäÿ áèð ãÿäÿì ãîéà áèëìèð, ùå÷ áèð èøÿ éàïûøà áèëìèð êè, îðàäà øåéòàí îëìàñûí. Äöíéàíûí ùå÷ áèð íþãòÿñèíäÿ, ùå÷ áèð òàéôà
àðàñûíäà øåéòàí î ãÿäÿð ìîääà äåéèë êè, áèç ìöñÿëìàíëàðûí àðàñûíäàäûð.
Ùÿð áèð èøäÿ, ùÿð áèð ìÿãàìäà, ìÿñúèä âÿ ìèíáÿðäÿí áàøëàìûø – åâëÿðèìèçÿ, êö÷ÿëÿðèìèçÿäÿê þç ãÿëáëÿðèìèçè øåéòàíûí àäû èëÿ äîëäóðìóøóã.
Áåëÿ ôÿðç åäÿê êè, èíäè ðÿìÿçàí äàõèë îëäó. Âàèçëÿðèìèç ìèíáÿðÿ
÷ûõûá ÿââÿë õàíëàðûìûçà, ÿüíèéàëàðûìûçà?, ãîëó ÷îìàãëûëàðûìûçà âÿ ãî÷óëàðûìûçà ðÿùìÿò îõóéóá, àõûðäà äåéÿúÿêëÿð: “àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò
åëÿñèí!”.
Áàëàúà óøàãëàðûìûçû “õîðòäàí”äàí âÿ “äàìäàáàúà”äàí ãîðõóçàí
êèìè, ìöñÿëìàíëàðû “ÿééàìè-òöôóëèééÿò”äÿ?* øåéòàíäàí ãîðõóçóáëàð
êè, áèð-áèðèíè þëäöðìÿñèí âÿ áèð-áèðèíèí òîéöüöíö îüóðëàìàñûí.
Áàëàúà óøàãëàð ýåúÿëÿð éàòìàéûá øûëòàã åëÿéÿíäÿ, àíàëàðû èñòÿéèáëÿð
øèðèí éóõóäàí àéûëûá óøàüà ñöä âåðñèíëÿð, éà ýþðñöíëÿð íèéÿ óøàã àüëàéûð
âÿ áÿëêÿ óøàüû áèðÿ ñàíúûð, éà áÿëêÿ áèð þçýÿ äÿðäè âàð. Òÿíáÿë àíàëàð
313
óøàüû õîðòäàíäàí ãîðõóçóáëàð êè, ñÿñèíè êÿñèá éàòñûí. Óøàã, äîüðóäóð,
ñàêèò îëóá, àììà îí áåø éàøà ÷àòàíà êèìè óøàã åëÿ áèëèá êè, äöíéàäà áèð
õîðòäàí âàð êè, ýåúÿëÿð ýÿëèá àüëàéàí óøàãëàðû ýþòöðöá àïàðûð ãàðàíëûã
ìåøÿëÿðÿ… Ùÿì÷èíèí áþéöêëÿðèìèç…
Íå÷ÿ-íå÷ÿ ãÿðèíÿëÿðäÿí áÿðè ìöñÿëìàí åëÿ õÿéàë åëÿéèð êè,
“øåéòàí” àäûíäà îíóí áèð äöøìÿíè âàð êè, ùÿìèøÿ èñòÿéèð îíó éîëäàí
÷ûõàðòñûí. Ìöñÿëìàíûí òÿñÿââöðöíäÿ áó øåéòàí áèð ùèéëÿýÿð ìÿõëóãäóð,
áàøûíäà áèð òàñêöëàù âàð, ìÿñÿëÿí, Íàõ÷ûâàíäà áàëàúà óøàãëàð áàøëàðûíà
ãîéàí êèìè áèð øåéäèð âÿ áó òàñêöëàùûí óúó ìèçäèð âÿ óúóíäàí çûíãûðîâ
àñûëûá âÿ áó øåéòàíûí ýþäÿê ïàëòàðû âàð âÿ øåéòàíûí ãóéðóüó âàð; ýþçöíäÿí áèúëèê éàüûð âÿ áèð ýþçö äÿ êîðäóð. Áèð ýöí áó êîð øåéòàí èñòÿäè
Áÿíè-Èñðàèë ãþâìöíäÿí Áÿð Ñèñà àäûíäà áèð àáèäè éîëäàí ÷ûõàðòñûí âÿ
ôèêèðëÿøäè, ôèêèðëÿøäè, àõûðäà áèð ãûçû õÿñòÿ åëÿäè âÿ ãûçûí ãîùóìëàðûíà
äåäè êè, áó ãûçûí äàâàñû ùÿìèí àáèäèí ÿëèíäÿäèð. Ãûçû àïàðäûëàð àáèäèí
éàíûíà âÿ ìÿëóí øåéòàí àáèäè éîëäàí ÷ûõàðòäû.
Âÿ éåíÿ ðÿâàéÿòäèð êè, Èñòàìáóëäà èðàíëû âÿ ãàôãàçëû ùöððèééÿòïÿðÿñòëÿðè áåø éöç ëèðÿ úÿì åëÿìèøäèëÿð êè, ýþíäÿðñèíëÿð Òÿáðèçèí ôöãÿðàñûíà âÿ èñòÿéèðäèëÿð áó ïóëëàðû Ãàñòèëëà àäûíäà áèð Ðóì òàúèðè âàñèòÿñèëÿ
ýþíäÿðñèíëÿð, àììà êîð øåéòàí ýåäèá èêè íÿôÿð øÿõñèí ïàëòàðûíû ýåéèá
(áó èêè íÿôÿðèí áèðè “äÿñòìàë÷û” âÿ áèðè äÿ Ùàúû Ùÿñÿíÿëèäèð), áÿëè, áó èêè
íÿôÿðèí ïàëòàðûíû ýåéèá, ýåäèá Ãàñòèëëàéà ýèçëèíúÿ äåéèá êè, áó ïóë ýåäèð
Ñÿòòàðõàíà ïàòðîí-òöôÿíý àëìàüà, õÿáÿð âåðÿðèê Ðÿùèìõàíà ñÿíèí åâèíè
âÿ êàíòîðóíó Òÿáðèçäÿ äàüûäàð. Áó ìèíâàëëà êîð øåéòàí ãîéìóð
éûüûëìûø ïóëëàð ýþíäÿðèëñèí Òÿáðèçÿ.
Þçýÿ áèð ìèëëÿò äöøìÿíäÿí åùòèéàò åëÿéÿíäÿ ìöñÿëìàí øåéòàíäàí
ãîðõóð; þçýÿëÿðè ìåøÿäÿ àéûäàí åùòèéàò åëÿéÿíäÿ ìöñÿëìàíûí éàäûíà
“äèâ” äöøöð; ÷þëëÿðäÿ áèðèñè ãóðääàí ãîðõàíäà ìöñÿëìàí “ãóëè-áèéàáàíè”äÿí ãîðõóð; þçýÿ ìèëëÿò áèð ãàðàíëûã éåðäÿ ùå÷ áèð øåéäÿí ãîðõìàéàíäà, îòóç áåø éàøûíäà èýèä ìöñÿëìàí “úèí”äÿí ãîðõóð. Úèíäÿí, ïèðäÿí, ìàðäàí, úÿëäÿí, ñèéàùäàí, ùÿíàúÿäÿí, òÿðôàíäàí, ñÿëÿáäÿí…
äöíéà âÿ àëÿìäÿí ìöñÿëìàí ãîðõóð.
Ùÿìèøÿ ìöñÿëìàí Àëëàùû êþìÿéÿ ÷àüûðàíäà äåéèð êè, “áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí ìÿíè øåéòàíäàí ñàõëà!”, “ïÿíàù àïàðûðàì Àëëàùà øåéòàíèðÿúèìäÿí”.
“Òÿðÿããè”íèí “Ùÿìèí àäàì”û åëÿ õÿéàë åëÿìÿñèí êè, áóðàäà øåéòàíäàí ìóðàä Ãàðàáàü âÿ Íàõ÷ûâàí øåéòàíëàðûäûð.
314
Áóðàäà øåéòàíäàí ìóðàä ùÿìèí êîð øåéòàíäûð êè, òàñêöëàùûíäàí çûíãûðîâ àñûëûá; ùÿìèí êîð øåéòàíäûð êè, ìöñÿëìàí êèòàáëàðûíûí ùàìûñûíäà
îíóí òÿðèôè âàð; ùàìàí êîð øåéòàíäûð êè, èíäè áó ñààò Ãàðàéàçû êÿíäèíäÿ
“ìîëëà äàâàñû” ñàëûá âÿ àõûðäà èø î éåðÿ ÷àòûá êè, ìîëëàëàðûí èêèñè äÿ
ýÿëèáëÿð Òèôëèñÿ âÿ ùÿðÿñè äàëûíà ö÷ êÿëëÿ ãÿíä àëûá, áèðè ãÿíäè äàøûéûð
êîíñóëõàíàéà, áèðè äàøûéûð øåéõöëèñëàìûí èäàðÿñèíÿ.
Ùÿëÿ ÷îõ ÷ÿêÿð…
ÌÖÑßËÌÀÍ ÀÄËÀÐÛ
Áó éàçäûüûì ìÿòëÿáè àíúàã ìöñÿëìàí ãÿçåòõàíàëàðûíäà èøëÿéÿí
àäàìëàð áàøà äöøÿ áèëÿð-þçýÿëÿð áàøà äöøìÿçëÿð.
Ýþðöðñÿí êè, èäàðÿéÿ áèð áåëÿ êàüûç ýÿëäè: “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
èäàðÿñèíÿ 21 ãÿïèêëèê ìàðêà ýþíäÿðäèì âÿ òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, ìÿíèì
æóðíàëûìû äÿõè Èðÿâàíà ýþíäÿðìÿéÿñèíèç, ýþíäÿðÿñèíèç Íàõ÷ûâàíà
ÿðòÿðÿôè ìöøòÿðè Ìÿøÿäè Ãàñûì Ùàúû Ïèðâåðäè îüëó”.
Ñþç éîõ êè, èäàðÿíèí áîðúóäóð áó êàüûçà ÿìÿë åëÿñèí. ßââÿë ýÿðÿê
à÷àã äÿôòÿðè, Ìÿøÿäè Ãàñûìûí àäûíû òàïàã. Èðÿâàíû ïîçàã âÿ éàçàã
Íàõ÷ûâàí. À÷ûðûã äÿôòÿðè, áàõûðûã, áàõûðûã, àõòàðûðûã, àõòàðûðûã, àììà
òàïûëìûð.
Ìÿëóì îëñóí êè, ìöøòÿðèëÿðèí àäëàðû ÿëèôáà ãàéäàñû èëÿ éàçûëûð. Ìÿñÿëÿí, Ìÿøÿäè Ãàñûì êèìè àäëàð ìÿøÿäèëÿðèí úÿðýÿñèíäÿ éàçûëûð, ìÿñÿëÿí, Ìÿøÿäè Ãàñûì, Ìÿøäè Ùåéäÿð, Ìÿøÿäè ßëè, Ìÿøÿäè Ùàãâåðäè…
Àììà Ìÿøÿäè Ãàñûìÿëè òàïûëìûð. Àõòàðûðûã, àõòàðûðûã âÿ éîðóëóðóã.
Àõûðäà íåúÿ çÿùìÿòëÿðäÿí âÿ áàøàüðûñûíäàí ñîíðà ìÿëóì îëóð êè,
“ãàô” ùÿðôèíèí úÿðýÿñèíäÿ éàçûëûá: “Ãàñûì Ùàúû Ïèðâåðäè îüëó”.
Äåìÿê êè, áó àëèúÿíàá ö÷-äþðä àé áóíäàí ãàáàã ìÿùç Ãàñûì èìèø
âÿ çèéàðÿòÿ ìöøÿððÿô îëàíäàí ñîíðà îëóá “Ìÿøÿäè Ãàñûì”.
Áó áåëÿ.
Ùÿëÿ áó úöð äÿ îëóð:
Ìÿñÿëÿí, Êÿðáÿëàéè Áàõøÿëè Ùàúû Áàüûð îüëó éàçûð êè, “ìÿíèì ôèëàí íþìðöì ýÿëèá ÷àòìàäû, òÿâÿããÿ åäèðÿì ýþíäÿðÿñèíèç”.
315
Áèç ýåíÿ ìÿúáóðóã áó øÿõñèí àäûíû êèòàáäà òàïûá ýþðÿê áó àäàì
áèçÿ íÿ âàõò âÿ íÿ ãÿäÿð ïóë ýþíäÿðèá âÿ áÿëêÿ ïóëóíóí ìöääÿòè òàìàì îëóá êè, áèç áóíóí æóðíàëûíû êÿñìèøèê.
Àõòàðûðûã “Êÿðáÿéàëû Áÿõøÿëè, Êÿðáÿëàéû Áÿõøÿëè, Êÿðáÿëàéû Áÿõøÿëè” – òàïûëìûð. Èêè ýöí àõòàðûðûã òàïûëìûð. Ñîíðà ìÿëóì îëóð êè, “áà”
úÿðýÿñèíäÿ éàçûëûá ìöøòÿðè “Áàüûðîâ Êÿðáÿëàéû Áàõûø”. Éÿíè èë áàøûíäà
áèçÿ àáóíÿ éàçûëàíäà àäûíû éàçûá Áàüûðîâ Êÿðáÿëàéû Áàõûø, àììà èíäè
êàüûçäà àäûíû éàçûð “Êÿðáÿëàéû Áàõøÿëè Ùàúû Áàüûð îüëó”.
Ìÿùç ãÿçåòõàíà èøèíäÿí õÿáÿðäàð îëàí áèëÿð êè, áó úöð àä äÿéèøìÿê ìÿñÿëÿñè íÿ ãÿäÿð èäàðÿëÿðèí çÿùìÿòèíè àðòûðûð.
Ùàìû ýþðöð êè, ìöøòÿðèëÿðèìèçèí àäðåñëÿðèíèí öñòöíÿ áèð íþìðÿ
ãîéìóøóã âÿ ùÿð ìöøòÿðèíèí áèð íþìðÿñè âàð. Þçýÿ ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ
ìöøòÿðè èäàðÿéÿ êàüûç éàçàíäà ÷îõ âàõò ùå÷ àäûíû äà éàçìûð. Ìÿùç
éàçûð “ôèëàí íþìðÿäÿ éàçûëàí ìöøòÿðè”, ìÿñÿëÿí, ìöøòÿðè íþìðÿ 195.
ßýÿð áåëÿ éàçûëñà, áèç êîð äà îëñàã, ùàìàí äÿãèãÿ ìöøòÿðèíèí àäûíû
òàïàðûã. Àììà èíäèéÿäÿê áèð íÿôÿð àäàì îëìàéûá êè, áèçÿ êàüûç
éàçàíäà íþìðÿñèíè íèøàí âåðñèí.
***
Áó äà áåëÿ.
Àä äÿéèøìÿêäÿ ìöñÿëìàíëàðà ùå÷ áèð ìèëëÿò ÷àòìàç. Áèðè éàçûð:
“Ìèðçÿ ßùìÿä ßùìÿäçàäÿ”, ùàìàí àäàì áèð þçýÿ éåðäÿ éàçûð: “Àüà
Ìÿùÿììÿä ßùìÿä îüëó”, î áèðè ýöí éàçûð; “Ìÿùÿììÿä èáí ßùìÿä”.
×îõ èòòèôàã äöøöá êè, ñÿùâÿí áèð àäàìûí àäûíû áèç äþðä éåðäÿ äÿôòÿðÿ éàçìûøûã. Ñîíðà ìÿëóì îëóáäóð êè, áó äþðä àäàì àíúàã ùàìàí áèð
àäàì èìèø.
Áèð âàõò âàð èäè êè, ìöñÿëìàíëàð ùàìûñû “îô” èäèëÿð. Ñîíðà ùöððèééÿò
ñþùáÿòè áàøëàíäû âÿ ìöñÿëìàíëàð ùàìûñû “çàäÿ” îëäóëàð.
Èíäè äÿ àäàìëàð ãàðûøûá áèð-áèðèíÿ: ðóñúà éàçûðëàð: “Ìàùìóäîâ”,
ìöñÿëìàíúà éàçûðëàð: “Ìàùìóäçàäÿ”, ðóñúà: “Àõóíäîâ”, ìöñÿëìàíúà: “Àõóíçàäÿ”.
***
Ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ ñþéëöéöðëÿð êè, ìöñÿëìàíëàðûí ùå÷ áèð øåéè
äÿéèøìÿê èëÿ àðàëàðû éîõäó: Äîüðóäàí, êþùíÿ àäÿòëÿðèìèçè ìöãÿääÿñ
êèìè áèð øåé ùåñàá åëèéèðèê âÿ áîçáàøûí ÷þëìÿéèíè äÿ äÿéèøèá þçýÿ
÷þëìÿêäÿ áîçáàø áèøèðÿíëÿðè áàáè ùåñàá åëèéèðèê.
316
Àììà àä äÿéèøìÿêäÿ äöíéàäà ìèñëèìèç éîõäóð.
Ùÿð áèð êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäè êö÷ÿäÿ áèð àøíàñûíà ðàñò ýÿëÿíäÿ ÷îõ
âàõò îíà äèããÿò òóòóð êè, “àé íàìÿðä, ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè íèéÿ àäûíû
äÿéèøìèéèáñÿí?”.
Ëàüëàüû
ÙÖÌÀÉÓÍ
Ãÿçåòÿëÿðäÿ îõóäóã êè, òÿçÿ òÿéèí îëóíìóø Èðÿâàí êîíñóëó ÀüàéèÇÿùèð Ùöìàéóíè Èðÿâàíäà Èðàí ÿùëè ÷îõäàí ýþçëöéöðìèøëÿð âÿ îõóäóã
êè, êîíñóë úÿíàáëàðûíûí ïèøâàñûíà ùÿäñèç àäàì ÷ûõûá. Îõóäóã êè,
èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð êîíñóë áó úÿëàë èëÿ øÿùÿðÿ âàðèä îëìóéóá.
Áóíó äà îõóäóã êè, êîíñóë úÿíàáëàðû äöíéàäà áèð åëì ãàëìûéûá êè,
îõóìàìûø îëñóí. Áîìáåéäÿ èíýèëèñ äèëèíè ìöêÿììÿë òÿùñèë åäèá, ðóñ
äèëèíè íåúÿ êè, ëàçûìäûð áèëèð, ìÿêòÿáèí àøèãèäèð âÿ ìèëëÿòèí ìÿøóãèäèð,
äÿõè íÿëÿð, íÿëÿð âÿ íÿëÿð. “Èñìè-øàí Ìèðÿëèõàí, ëÿãÿáè-øàí ÇÿùèðèÙöìàéóí, ðöòáåéè-ÿìèðïÿíúè äàøòÿ âÿ ñàùèáìÿíñÿáè-íèçàìè ùÿñòÿíä,
ôèëàí âÿ ôèëàí”. Áóíëàðûí ùàìûñûíû îõóäóã. Àììà áèðúÿ áó éàääàí
÷ûõûá éàçûëìûéûá êè, “áàðè òÿàëà ùöñíðà áÿäÿù úöçâåè-ãèñìÿò ôÿðìóäÿ
ÿçîí úöìëÿ éåêè úöçâåè-áåòÿìàì ÿëÿìèéàí äàäÿ âÿ íîù úöçâåè-äèýÿð
íóðè-úÿìàë âÿ ïèðàéåéè-êÿìàë àüàéè-Çÿùèðè Ùöìàéóí ñàõò âÿ ÿðáàáèñÿíàÿòè-íöúóì ýöéÿíä êè, òàëåè-ôÿðõÿíäåéè-îí âöúóäè-ñÿðÿòàí áóä
àôèòàä äÿð òàëå âÿ Öòàðèä äÿð äöââöì âÿ Çöùÿë âÿ Ãÿìÿð äÿð íþùùöì
âÿ Ìÿððèõ äÿð éàçäÿùöì âÿ Ìöøòÿðè âÿ Çþùðÿ äÿð äÿâàçäÿùùöì
ëàúÿðÿì äÿð üàéÿò úÿìàë âÿ íÿùàéÿò, êÿìàë öôòàäÿ, äÿð ùöñíö ìÿëàùÿò
íÿçèð âÿ ùÿìòà íÿäàøò… “.
Äîüðóäóð, Ãàôãàç øÿùÿðèíÿ òÿçÿ êîíñóë âàðèä îëàíäà úÿìè èðàíëûëàð
óøàã êèìè ãà÷ûðëàð êîíñóëóí ïèøâàñûíà. Íÿèíêè îíäàí þòðö ãà÷ûðëàð êè,
Çÿùèðè-Ùöìàéóíà àøèãäèðëÿð, õåéð, Çÿùèðè-Ùöìàéóíó ùÿëÿ îíëàð
ýþðìöéöáëÿð. Îíäàí þòðö ãà÷ûðëàð êè, êîíñóëóí ýþçöíÿ ýþðñÿíñèíëÿð âÿ
áèð âàõò êîíñóë îíëàðà çöëì åëèéÿíäÿ äåñèíëÿð: “Àé íàìÿðä, àõûð ñÿí
áèçèì øÿùÿðÿ òÿøðèô ýÿòèðÿí ýöíö ìÿí áèð úöò áàøìàã éûðòäûì!..”
Àøêàð èøäèð êè, ùÿëÿ ùàìáàëëàð âÿ ÿòòàðëàð Çÿùèðè-Ùöìàéóí úÿíàáëàðûíû òàíûìûðëàð. Çÿùèðè-Ùöìàéóí úÿíàáëàðûíû àíúàã áèç òàíûéûðûã. Áèçÿ
ìÿëóìäóð êè, áó úÿíàá Ùàúû Ìöôàõèðöääþâëÿíèí áàúûñû îüëóäóð âÿ áèð
317
âàõò Òÿáðèçäÿ Àúû êþðïöñöíö òÿðÿçèéÿ ãîéóá ñàòàíäà Çÿùèðè-Ùöìàéóí
úÿíàáëàðû äàøëàðûí ùåñàáûíû òóòóðäó.
“Çÿáàíè-èíýèëèñèðà áÿòþâðè ìöêÿììÿë äàðà ùÿñòÿíä, úèíîí ÷å äÿð
Áîìáàé òÿùñèëè-öìóìè-úÿäèäÿðà áàèíýèëèñ íÿìóäÿ…”
Àëëàù éàëàí÷ûíûí åâèíè äàüûòñûí!
Ãàðäàø, ýÿë ÿéðè îòóðàã, äöç äàíûøàã. Ìöêÿììÿë èíýèëèñúÿ áèëÿí
êîíñóëó íÿ ñÿáÿáÿ Áÿíäÿð-áèøÿùð êèìè éåðÿ ýþíäÿðìèðëÿð, ýþíäÿðèðëÿð
Èðÿâàíà. Èðÿâàí ùÿìøÿðèñèíÿ “ÿäÿ ãûðûøìàë, ýÿë áèëåò àë” äåìÿêäÿí þòðö
ìÿýÿð ìöêÿììÿë èíýèëèñúÿ áèëìÿê äÿ ëàçûìäûð? Ñÿí éàçûðñàí êè,
êîíñóë úÿíàáëàðû èíýèëèñ äèëèíè Áîìáåéäÿ òÿùñèë åëèéèá. Àììà âÿáàëû äåéÿíëÿðèí áîéíóíà îëñóí, äåéèðëÿð êè, Çÿùèðè-Ùöìàéóí úÿíàáëàðû þìðöíäÿ ùå÷ Áîìáåéè ýþðìöéöáäöð äÿ. Î êè ãàëäû ðóñúà áèëìÿéè, áó áàðÿäÿ
ùå÷ ñþçóì éîõäóð, îëà áèëÿð êè, Òÿáðèçäÿ Àúû êþðïö ìÿñÿëÿñèíäÿ ðóñúà
áèð àç áèëìÿéè ëàçûì ýþðöá Øàïøàë ðÿôèãèíäÿí ðóñúà áèð àç äÿðñ àëûá.
Àììà áÿíäÿéÿ ìÿëóì îëàí áóäóð êè, éàâóãëàðäà êîíñóë úÿíàáëàðû
Òèôëèñäÿ ôàéòîí èëÿ êîíñóëõàíàéà äóøÿíäÿ ôàéòîí÷ó èëÿ ïóë ùåñàáûíû
êÿñìÿêäÿí þòðö êö÷ÿäÿí êå÷ÿí áèð éàä àäàìäàí ñîðóøóðäó êè, “àøíà,
ñÿí Àëëàù, ñÿí ðóñúà áèëèðñÿí, ýÿë áó ôàéòîí÷ó èëÿ ìÿíèì ùåñàáûìû êÿñ”.
Âÿáàëû ýþðÿíëÿðèí âÿ åøèäÿíëÿðèí áîéíóíà.
Ðöøÿâÿò àëûá, éà áèð äÿôÿ “ìÿí þëöìÿ” àëäàíûá Ùöìàéóíëàð áàðÿñèíäÿ ãÿçåòÿëÿðÿ óçóí òÿðèôëÿð éàçìàã ÷îõ àñàíäûð, àììà áó çèáèëëÿðè
òÿìèçëÿìÿê áèð àç ÷ÿòèíäèð.
Áèð äÿ áèð áåëÿ ñþç ýþçöìÿ ñàòàøäû êè, ýóéà úÿíàá êîíñóë Èðÿâàíà
ýÿëèáäèð “áÿðàæè-ïÿðÿñòàðèéè-ìöøòèéèðöÿéà-Èðàí”.
Àììà ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, áó ñþçëÿð êîíñóë áàðÿñèíäÿ òàìàìÿí
áþùòàíäûð âÿ áþùòàí äàíûøìàã äà éàõøû èø äåéèë.
Áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîðà ùÿëÿ ñÿí áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, íåúÿ óòàíìàäûí î ãÿäÿð Òÿáðèç ñþçëÿðèíè ýþòöðöá ãÿçåòÿéÿ éàçäûí?
Âàëëàù, åéèáäè!..
Ëàüëàüû
ËÀË ÎÉÓÍÓ
Àëëàù áèð ïàðà ïèñ àäàìëàðûí þìðöíäÿí êÿñèá ãîéñóí úÿíàá Ëåâèòñêèíèí þìðöíöí öñòöíÿ. Êèøè áèð åëÿ éàäèýàð ãîéóáäóð êè, ùÿð êÿñèí éàäûíà äöøÿíäÿ îíà ìèí ðÿùìÿò îõóéàúàã.
318
“Ëàë îéóíó” öñóëó èëÿ äÿðñ âåðìÿê ãàéäàñû àõûðäà Øàìàõûéà äà
ýåäèá ÷ûõäû.
Áó ýöíëÿðäÿ Øàìàõû ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ìöÿëëèìèí áèðè óøàãëàðà ðóñ
äèëèíè áåëÿ þéðÿäèðìèø: ìöÿëëèì ìöñÿëìàí óøàãëàðûíäàí ñîðóøóá “èñëàäêè” íÿäèð? Ìöñÿëìàí óøàãëàðû áèëèáëÿð êè, “èñëàäêè”, éÿíè øèðèí äåìÿêäèð. Àììà ãîðõóáëàð ìöñÿëìàíúà äåìÿéèáëÿð âÿ ìàò ãàëûá áàõûáëàð ìöÿëëèìèí öçöíÿ. Ìöÿëëèì úèáèíäÿí áèð òèêÿ ãÿíä ÷ûõàðäûá ãîéóá
óøàãëàðûí áèðèíèí àüçûíà âÿ äåéèá “âîò èñëàäêè”, éÿíè “áàõ, øèðèí áóíà
äåéÿðëÿð”.
Ñîíðà ìöÿëëèì ýåíÿ ñîðóøóá “ãîðêè” íÿäèð? Óøàãëàðûí áèð ïàðàñû
áèëèðìèø êè “ãîðêè” àúû äåìÿêäèð, àììà áèð êÿñ ñÿñèíè ÷ûõàðòìàéûá
(÷öíêè ëàë îéóíó ãàéäàñû èëÿ ìöñÿëìàíúà áèð ñþç äÿ äàíûøìàã îëìàç).
Áÿëè, ìöÿëëèì ýþðöá êè, óøàãëàð äèíìèðëÿð, éàâàøúà úèáèíäÿí áèð áàëàúà
êàüûçà áöêöëìöø áèð àòûì “êèíÿ” ÷ûõàðäûá (ùàìàí êèíÿ êè, ãûçäûðìàëûéà
âåðÿðëÿð) èñòÿéèá ãîéñóí óøàãëàðûí áèðèíèí àüçûíà, óøàã èñòÿìÿéèá êèíÿíè éåñèí. Ìöÿëëèì óøàãëàðà ùþêì åëÿéèá, áó áèÿäÿá óøàüû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà éûõûáëàð éåðÿ âÿ êèíÿíè çîðíàí äîëäóðóáëàð óøàüûí àüçûíà. Åëÿ êè,
óøàã áàøëàéûá àüûç-ýþçöíö òóðøóòìàüà, ìöÿëëèì äåéèá: “Áàõ “ãîðêè”
áóíà äåéÿðëÿð”.
Áèð ýöí äÿ êö÷ÿäÿí êå÷ÿíëÿð áàõûá ýþðöáëÿð êè, ìÿêòÿáäÿ óøàãëàðûí ùàìûñû áèð-áèðèëÿ þïöøöð. Ñîíðà ìÿëóì îëóá êè, ó÷èòåë èñòÿéèðìèø
óøàãëàðà “òñåëîâàò” ñþçöíöí ìÿíàñûíû þéðÿòñèí. Áèð íå÷ÿ ìÿøÿäè áóíó
ýþðúÿê ìÿêòÿáèí ðÿèñèíÿ ÿðèçÿ àïàðûá âåðèáëÿð êè, “áèç äÿ ðóñúà îõóìàã
èñòÿéèðèê”.
Ãÿðÿç êè, ùå÷ áåëÿ äÿðñ îëìàç!
Äÿëè
ÏÎËÈÒÈÊÀ ÀËßÌÈÍÄßÍ
Ïîëèòèêà àëÿìèíäÿ áó ýöíëÿðäÿ èêè ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá:
Áîëãàðèéà ùþêóìÿòè Îñìàíëû ñóëòàíûíûí èòàÿòèíäÿí ÷ûõûá, ìöñòÿãèë
ùþêóìÿò îëìàüûíû ðÿñìè ñóðÿòäÿ åëàí åòäè âÿ Àâñòðèéà ùþêóìÿòè
Áîñíèéà âÿ Ùåðñÿê âèëàéÿòèíè ñàùèáëÿíäèéèíè Àâðîïàéà õÿáÿð âåðäè.
Áîñíèéà âÿ Ùåðñÿê Îñìàíëû âèëàéÿòëÿðèíäÿíäèð.
Äÿõè áó áàðÿäÿ áèç íÿ éàçàã? Àëëàù ìÿðäöìàçàðà ëÿíÿò åëÿñèí.
Ùÿëÿ ìÿí áó Àâñòðèéàíûí âÿ Áîëãàðèéàíûí áèð èøèíÿ òÿÿúúöá åëÿéèðÿì:
319
èíäè ùÿëÿ çîðáàçîðëóã åëÿéèðëÿð. Îíóíëà èøèì éîõäóð; ÷öíêè äöíéàíûí
ãàéäàñû áóíàäûð. Èíäè ýÿë ñÿí áóíëàðûí áèúëèéèíÿ áàõ: Àâñòðèéà ýöíàùû
Áîëãàðèéàíûí áîéíóíà éûõûð, äåéèð êè, Áîëãàðèéà úûçûüûíäàí ÷ûõìàéàéäû, ìÿí äÿ Îñìàíëû òîðïàüûíû çÿáò åëÿìÿéÿéäèì; Áîëãàðèéà äà äåéèð
êè, ìÿí äÿ Àâñòðèéàíûí àúûüûíà ÷ûçûüûìäàí ÷ûõäûì. Î íèéÿ õàëãûí éåðèíè
çîðëàéûð, ìÿí äÿ çîð åëÿéÿúÿéÿì…
Õöëàñÿ, áóíëàðû çàðàôàò ö÷öí éàçûðûã. Àììà äîüðóäàí äà, Àâñòðèéà
âÿ Áîëãàðèéà èíäè àç ãàëûáëàð åëÿ áåëÿ äàíûøàëàð; ÷öíêè ÿëëÿðèíäÿ ùå÷ áèð
áÿùàíÿ éîõäóð.
***
Ìÿí ñÿùÿðëÿð éåðèìäÿí äóðóá, àêîøêàäàí êö÷ÿéÿ áàõûá ýþðöðÿì
êè, áèð ýöðúö áèð óëàüûí öñòÿ èêè ñÿáÿò ãàðà öçöì ÷àòûá, ÷ûüûðà-÷ûüûðà
ñàòûð. Ìÿí áóíà ùå÷ òÿÿúúöá åëÿìèðÿì. Áèð éàíäàí äà åøèäÿíäÿ êè, áèð
áàëàúà ùþêóìÿò, éàèíêè áþéöê ùþêóìÿò Îñìàíëûíûí áèð òÿðÿôèíè
ñàùèáëÿíäè – áóíà äà òÿÿúúöá åëÿìèðÿì. Íÿ êÿíäëèíèí öçöì ñàòìàüûíà
òÿÿúúöá åëÿéèðÿì, íÿ Îñìàíëûíûí õûðäàëàíìàüûíà.
Äîüðóäàí, áÿëêÿ Îñìàíëû ùþêóìÿòèíÿ ýþç äÿéäè? Àõûð êå÷ÿí
âàõòëàðäà Îñìàíëû àäû ýÿëÿíäÿ çÿëçÿëÿ îëàðäû? Àëëàù áÿäíÿçÿðäÿí
ñàõëàñûí.
***
Ùå÷ ñþçöì éîõäóð, ùÿëÿ áóíëàð äà ùå÷. Èíäè áóíäàí àøàüû áèð íå÷ÿ
ñþç äåéÿúÿéÿì; àììà çàðàôàòíàí äåìÿéÿúÿéÿì. Âàëëàù, áèëëàù äîüðó
âÿ úèääè äàíûøàúàüàì.
Áó èøëÿðèí ùàìûñûíà áèç ýÿðÿê òÿÿññöô åäÿê âÿ ìÿùÿááÿòèìèçè
îñìàíëû ãàðäàøëàðûìûçäàí óçàã åëÿìÿéÿê. Òÿÿññöô åäÿê êè, áóíëàð èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò éîëóíà òÿçÿ ãÿäÿì ãîéäóãëàðû éåðäÿ Àâñòðèéà
âÿ Áîëãàðèéà ùþêóìÿòëÿðèíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ ìÿéóñ îëäóëàð. Àììà áóðäà áèðúÿ ìÿòëÿá âàð.
Êèìäèð ìöãÿññèð?
Äîüðóäóð, Àâñòðèéà, Áîëãàðèéà äöç èø òóòìàéûáëàð; äîüðóäóð, áóíëàð
èíñàíèééÿò âÿ áåéíÿëìèëÿë ãàíóíëàðûíû ïîçóáëàð. Àììà éåíÿ àõòàðàã,
ýþðÿê êèìäèð áóðäà ýöíàùêàð? Íèéÿ áó èøëÿð áåëÿ îëóð? Íèéÿ åëÿ äöíéàäà ùÿð íÿ áÿëà âàð, – ìöñÿëìàíëàðûí áàøûíà ýÿëèð?
Áèç äåéèðèê êè, Àâðîïà ùþêóìÿòëÿðè õÿéàëëàðûíäà ãîéóáëàð úÿìè
ìöñÿëìàí ùþêóìÿòëÿðèíè éåð öçöíäÿí ýþòöðöá, þçëÿðèíÿ ìöòè åëÿ320
ñèíëÿð. Àììà ìÿí äåéèðÿì êè, Àâðîïà ùþêóìÿòëÿðè ýþçëÿéèðëÿð êè, íÿ
âàõò ìöñÿëìàí ùþêóìÿòëÿðè þç-þçëÿðèíè éåð öçöíäÿí ýþòöðñÿëÿð, î
âÿäÿ îíëàð äà ìöñÿëìàíëàðû ñàùèáëÿíñèíëÿð.
Äöøìÿí áèçÿ çîð åëÿéÿíäÿ áèð îíà ëÿíÿò îõóéóá, îòóðóðóã éåðèìèçäÿ; àììà áóíó éàäûìûçäàí ÷ûõàðäûðûã êè, ýöúëöíöí ïåøÿñè çÿèôè ÿëÿ
ýÿòèðìÿêäèð. Àâñòðèéàäàí êöñöðöê êè, áèð òèêÿ âèëàéÿòèìèçè çÿáò åëÿäè;
àììà èíäè Àâñòðèéà éåääè ìèëéîíëóã ãîøóíóíó Îñìàíëû ñÿðùÿääèíÿ
éåðèòñÿ, ýÿðÿê éàëâàðûá äþøÿíÿê àéàüûíà âÿ äåéÿê êè, “ùàëàë õîøóí
îëñóí”.
Áîëãàðèéàäàí íàðàçûéûã êè, íèéÿ Ñóðè-Èñðàôèë ÷àëûíàíà êèìè áèçÿ áàø
éåíäèðìÿäè? Àììà ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà îëà-îëà áóíó èíäèéÿ êèìè
ôèêèðëÿøìÿìèøèê êè, îñìàíëû çöëìöíäÿí õèëàñ îëàíäàí èíäèéÿäÿê ìÿøðóòÿ ñàéÿñèíäÿ Áîëãàðèéà ùþêóìÿòè öç ãîéóá òÿðÿããèéÿ. Áóíó äöøöíìÿìèøèê êè, Áîëãàðèéàäà ùþêóìÿò ãàíóíóíà ýþðÿ àëòû éàøûíäàí îí èêè
éàøûíà êèìè óøàãëàð ìÿúáóðÿí ýÿðÿê ìÿêòÿáÿ ýåäÿëÿð. Ùÿëÿ ìèí ñÿêêèç éöç ùÿøòàä ñÿêêèçèíúè èëèí ñòàòèñòèê ùåñàáûíà ýþðÿ, Áîëãàðèéàäà éöç
éåòìèø èêè ìèí îüëàí óøàüû âÿ ãûðõ ìèí ãûç óøàüû àíúàã ìöáòÿäè ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñ îõóéóðìóøëàð, ñàâàéû îðòà âÿ óúà ìÿêòÿáëÿðäÿ. Áÿëè, áèð
áàëàúà Áîëãàðèéàäà.
Àììà áèç?... Áîëãàðèéà âÿ Àâñòðèéà áèçè òÿñõèð åëÿéÿíäÿ áèç äàðöëôöíóíëàðûìûçäà, ìÿñÿëÿí, áèð êèòàáû à÷ûðûã òÿëÿáÿíèí ãàáàüûíà âÿ
äåéèðèê: “Ùåé, îõó” âÿ òÿëÿáÿ äÿ ñÿúäÿéÿ äöøÿí êèìè, áàøûíû àøàüû
ÿéèá, éûðüàëàíà-éûðüàëàíà îõóéóð: “Ôÿñëè-÷ÿùàðöì. Äÿð òÿñõèðè-àôèòàá.
Øÿõñè êè õàùÿä òÿñõèðè-àôèòàá êîíÿä, áàéÿä ùÿð ðóç äöáàðÿ ãöñë êîíÿä
âÿ úàìÿùàéè-çÿðä éà ñöðõ áåïóøÿä âÿ òÿçèìè-àôèòàá êîíÿä. Áÿä ÿç îí
øöðóäÿð òÿñõèð íöìàéÿä âÿ áàéÿä ðóçè äö áàð äàõèëè-ìÿíäèë øÿâÿä âÿ
áÿèí ÿúçà áåõóð êîíÿä: êÿíäèðè-ñÿôèä, çÿôÿðàí, ìöøê, ýöëè-ñÿðâ, ùÿëèëåéè-çÿðä âÿ ýöëè-ÿíàð âÿ óäè-ãóìàð âÿ êÿôè-äÿðéà áÿðàáÿð êóôòÿ âÿ
ïóõòÿ ùÿð ðóçè ïÿíúàùö éåêêöì øÿâÿä, úÿìè êöíóç âÿ äÿôàèí ÿðç äÿð
íÿçÿðè-âåé áÿúèëâÿ äÿð àéÿä âÿ ðóùè-àôèòàá áåñóðÿòùàéè õóá áåéàéÿä
âÿ áà ó áåñöõÿí ìÿøüóë øàâÿä”.
Âÿññÿëàì. Äÿõè íÿ èñòÿéèðñÿí? Ýþçÿë ñóðÿòëÿðè àëäûí èõòèéàðûíà,
èñòÿéèðñÿí ùÿð ýöí áèðèíè ñèüÿ åëÿ; éîõñà íÿ áèëèì, Áîëãàðèéà áåëÿ ýÿëäè,
Àâñòðèéà åëÿ ýåòäè. Úÿùÿííÿìÿ ýåòñèí ùÿð èêèñè.
Áàøûì àüðûéûð.
321
ÁÈÐ ÏÀÐÀ ÑÞÇËßÐ
Îñìàíëû êÿíäëÿðèíäÿ âÿ õûðäà øÿùÿðëÿðèíäÿ èíäè ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè
éîõäóð êè, äóíéàäà íÿ èøëÿð òþðÿéèð. Î ñÿáÿáÿ êè, Îñìàíëûäà ãÿçåò âÿ
æóðíàëëàð ùÿìèøÿ ãÿäÿüÿí îëóáëàð.
***
Éàðàíìûøëàðûí ùàìûñû þëÿúÿê: èñòÿð ýÿäà îëà, èñòÿð ïàäøàù îëà; íåúÿ
êè, ìÿðñèéÿõàíëàðûìûç ùÿð ýóí ìöñÿëìàíëàðà äåéèðëÿð: “þëÿúÿêñÿí,
ÿýÿð êè, øàù îëàñàí”.
***
Óçóí àðõàëûãëà ãàíóíè-ÿñàñè ùå÷ âàõò áèð-áèðèíè òóòìàç. Ùÿð êÿñ
óçóí àðõàëûã ýåéèð, -ýÿðÿê ãàíóíè-ÿñàñèäÿí ÿë ÷ÿêñèí.
***
Øÿùÿðëÿðèí áèðèíäÿ áèçèì æóðíàë ñàòàí âÿêèëèìèç áàõûá ýþðöá êè,
æóðíàë àëàíëàð îõóéàíäàí ñîíðà æóðíàëû âåðèðëÿð áèð þçýÿñèíÿ îõóìàüà
âÿ áó úÿùÿòäÿí æóðíàëûìûç àç ñàòûëûð. Âÿêèëèìèç ýåäèá ïîëèñÿéÿ øèêàéÿò
åäèá êè, áó ãàéäàíû ùþêóìÿò ãÿäÿüÿí åëÿñèí. Ïîëèñÿ úàâàá âåðèá êè,
“ìÿíÿ áóíóí äÿõëè éîõäóð”.
***
Äöíÿí áèð ìöñÿëìàí èäàðÿìèçÿ ýÿëèá âÿ ÿëèíäÿ áèð ìöñÿëìàí
ãÿçåòè ýÿòèðèá ñîðóøóð:
– Àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ñÿí Àëëàù, áèð äå ýþðöì áó íÿ âèëàéÿòäèð êè,
éàçûëûá: “áó ñÿíÿ”-Äåäèì:
Áó âèëàéÿò ãàáàãúà Îñìàíëû âèëàéÿòëÿðèíäÿí èäè êè, èíäè îðàíû Àâñòðèéà ãÿñá åëÿéèá.
Ìöñÿëìàí áèð àç áàõàíäàí ñîíðà éåíÿ áàðìàüûíû ãÿçåòèí áèð éåðèíÿ
ãîéóá ñîðóøäó êè, “Ùÿðñÿê” âèëàéÿòèíÿ íèéÿ áåëÿ ïèñ àä ãîéóáëàð? Ìÿýÿð áóðàäà ÷îõ èò îëóð?
Ìÿí äåäèì êè, “éîõ îíäàí þòðö äåéèë, “ùÿðñÿê” ôàðñ ñþçö äåéèë,
âèëàéÿò àäûäûð, î äà Áîñíèéà êèìè øåéäèð”. Ìöñÿëìàí ýåäÿíäÿí ñîíðà
þç-þçöìÿ äåäèì: “ùÿëÿ áèç äÿ áó ùöðóôàò èëÿ èñòÿéèðèê êè, þçýÿ ìèëëÿòëÿðëÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ âåðÿê”.
322
***
Ýÿíúÿ öçöìö ÷îõ éåìÿëè îëóð.
***
Ñóëòàí ßáäóëùÿìèäèí ìÿõñóñè øåéõè þçö êèìè ìöôòÿõîð ìîëëàëàðà
øåéõëèê èúàçÿíàìÿñè ïàéëàéûá, ðöøâÿòëÿðè úèáëÿðèíÿ äîëäóðàíäà íÿ ñóëòàí
Ùÿìèäèí, íÿ øåéõëÿðèí éàäûíà äöøöðäö êè, áèð âàõò îëàð, áîëãàðëàð, êðèòëÿð
âÿ áîñíèéàëàð Îñìàíëûíû àòûá ýåäÿðëÿð þçýÿëÿðÿ éàïûøàðëàð; íåúÿ êè,
àøûãëàð îõóéàðëàð: “áèð âàõò îëàð ñÿí äÿ ìÿíè àòàðñàí”.
***
Òåùðàíäà øåéõ Ôÿçëóëëàù “ßñðàðè-Ãàñèìè” êèòàáûíûí öçöíäÿí òÿçÿ
ãàíóíè-ÿñàñè éàçûá. Àììà äåéèðëÿð êè, çàëûì îüëó ÷îõ éàõøû éàçûá.
***
Áåëÿ ýþðöðÿì êè, Àâðîïà ùþêóìÿòëÿðè áèð àç ÷ûüûð-áàüûðäàí ñîíðà
Áîëãàðèéà âÿ Àâñòðèéà ìÿñÿëÿñèíè àõûðäà Àëëàùà òàïøûðàúàãëàð.
ÌÞÌÈÍ
Ìþìèí àäàì ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò åòìÿç.
Úóëôàäà Ìÿùÿììÿäîâëàðûí ìöáàøèðè Êÿðáÿëàéû Ùöñåéí Àëëàùûí
ìÿõëóãóíà çöëì åëÿéèðäè âÿ àõûðäà õàëã èúòèìà åäèá îíóí øÿðèíè äÿô
åëÿäèëÿð. Î ýåòäè þç èøèíÿ. Îíóí éåðèíÿ èíäè áèð Ìÿøÿäè Ìóõòàð ïåéäà
îëóá.
Èíäè áó éàçûüûí èøè ëàï ÷ÿòèíÿ äöøöá. Áó äà áèëìèð õàëãà çöëì åëÿñèí,
éà åëÿìÿñèí. ßýÿð áó äà áàøëûéûá çöëì åëÿñÿ, ýåíÿ úàìààò áàøëàéàúàãëàð áóíó äà äàøà áàñìàüà. Ìÿëóìäóð êè, Úóëôàäà íàòàðàø àäàì
÷îõäó. Áóðà äà Ùèíä àðõû äåéèë êè, ïàñðåäíèê íÿ èñòÿéèð åëÿñèí, éàèíêè
Èðÿâàí øÿùÿðè äåéèë êè, äþâëÿòëè ùàúûëàð áàíêû ÿëëÿðèíÿ àëñûíëàð âÿ áàíêà
âåêñèë ýÿòèðÿí ìöñÿëìàíëàðû ùÿð òþâð èíúèòìÿê èëÿ íöôóç ãàçàíñûíëàð.
Áÿëè, Ìÿøÿäè Ìóõòàð èíäè áèëìèð íÿ åëÿñèí: çöëì åëÿñÿ, îëìóéàúàã,
åëÿìÿñÿ äÿ-ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò åëÿìèø îëàúàã, áóíó äà êè þç öñòöíÿ
ýþòöðÿ áèëìÿç, ÷öíêè êèøè áèð ìþìèí àäàìäûð.
323
Ìÿñÿëÿí, áèð ùÿôòÿ áóíäàí èðÿëè Õàíìÿùÿììÿä àäûíäà áèð íÿôÿð
àäàì äàüäàí èêè ïóä òÿíäèð òîðïàüû ãàçûá ýÿòèðìèøäè êè, êå÷èðäèá ðóñ
òÿðÿôèíäÿ ñàòñûí. Ìÿøÿäè Ìóõòàð õÿáÿðäàð îëóá áÿçè ñóàë-úàâàáäàí
ñîðà Õàíìÿùÿììÿä îí ñÿêêèç ìàíàò úÿðèìÿ àëûá âÿ äåéèá êè, “Àüà
Ùÿñÿí Ùÿíúÿëè ìÿíè ÿìèí áèëèá áó êÿíäëÿðè ìÿíÿ òàïøûðûá âÿ Èðàíäà
ùÿð íÿ ãÿäÿð äàü âàð, ùàìûñû Àüà Ùÿñÿíèíäèð. Èíäè áó úÿðèìÿíè ÿýÿð
ìÿí àëìàñàì, ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò îëàð; áóíó äà êè, ìÿí åëèéÿ áèëìÿíÿì
÷öíêè ìÿí áèð ìþìèí àäàìàì”.
Äîüðóäàí, éàçûã Ìÿøÿäè Ìóõòàðûí èøè ëàï ÷ÿòèíÿ äöøöá. ßýÿð çöëì
åëÿñÿ-îëìóéàúàã, ÿýÿð åëÿìÿñÿ, áó äà îëìóéàúàã, ÷öíêè êèøè Àüà
Ùÿñÿíèí âÿêèëèäèð, ìþìèí îëà-îëà ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò åëèéÿ áèëìÿç.
Äîüðóäàí äà, ÷îõ ÷ÿòèí èøäè.
Úûðúûðàìà
ÄÀÂÀ ÕßÁßÐËßÐÈ
Ãÿçåòÿëÿð éàçûðëàð êè, Áîëãàðèéàíûí èñòèãëàëèééÿòèíè èíýèëèñ ùþêóìÿòè
òÿñäèã åëÿìÿê èñòÿìèð. Ðóñèéà ùþêóìÿòè áàðÿñèíäÿ äÿ áèð áåëÿ ñþç äàíûøûðëàð. Î êè, ãàëäû Àëìàíèéà ùþêóìÿòè, î äà äåéèð êè, áó ìÿñÿëÿíè à÷ìàã ö÷öí ýÿðÿê òÿçÿäÿí êîíôðàíñ òÿøêèë îëóíà. Àììà áóíà äà
Ìÿùÿììÿäÿëè øàù ðàçû äåéèë. Øàù úàâàá âåðèáäèð êè, êîíôðàíñ òÿøêèë
åëÿìÿê ìöùìÿë âÿ þðòöëö ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åëÿìÿêäÿí þòðö ëàçûìäûð. Áèð ñóðÿòäÿ êè Áîëüàðèéà ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû ãàíóíäàí êÿíàð áèð èø
ýþðöá, ëàçûìäûð äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíóí áóðíóíó ÿçìÿê.
Àâñòðèéàíûí Áîñíèéàíû ãÿñá åòìÿéè áàðÿñèíäÿ äÿ ùþêöìÿòëÿð
ùÿðÿñè áèð úöð ðÿôòàð åëèéèð. Àëìàíèéà íÿäÿí èñÿ äèíìèð. Èòàëèéà ùÿì÷èí.
Èíýèëèñ âÿ Ôðàíñà ýóéà ùÿëÿ íàðàçûäûðëàð (áóíó äà Àëëàù áèëèð). Î êè
ãàëäû Ìÿùÿììÿäÿëè øàù, áó äà Âåíàäà þç ñÿôèðèíÿ éàçûá Àâñòðèéà ùþêóìÿòèíÿ éåòèðñèí êè, ÿýÿð Áîñíèéà úàìààòûíà ìöêÿììÿë ãàíóíè-ÿñàñû
âåðèëñÿ, øàùûí ùå÷ áèð ñþçö îëìóéàúàã, àììà âåðèëìÿñÿ äÿõè Àâñòðèéà
ùþêóìÿòè àõûðäà øàùäàí èíúèìÿñèí.
Ãÿçåòÿëÿð éàçûðëàð êè, Àâñòðèéàíûí úàâàáû Ìÿùÿììÿäÿëè øàùà âÿ
èíýèëèñ ùþêóìÿòèíÿ õîø ýÿëìèéèá. Áÿëêÿ áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, Áàëêàí
äÿðéàñûíà èíýèëèñ ùþêóìÿòèíèí äþðä ùÿðáè ýÿìèñè ýÿëèá âÿ øàùûí
òÿðÿôèíäÿí ýåíÿ äþðä ùÿðáè ýÿìè ßíçÿëè äÿðéàñûíäàí êå÷èá Íàõ÷ûâàí
324
÷àéûíà. Âÿ Ãàôãàç äàüëàðûíû þòöá êîíñóë íàèáèíèí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ ýÿìèëÿð êå÷ÿúÿêëÿð Ãàðà äÿðéàéà. Ñÿêêèç éöç ìèí äÿ ïèéàäà ãîøóí ßìèð
Áàùàäûðûí ðÿéàñÿòè èëÿ Éàïîí äàâàñûíà ýåäèð.
Äàâàíûí íÿòèúÿñè áàüëûäûð Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìèíÿ. Îäóð
êè, ùà áèð óúäàí òÿãâèìäèð êè, Òåùðàíäàí Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíÿ èñòÿíèëèð.
Êèòàá áóðàäà ëàçûì îëàð âÿ áåëÿ êèòàá ëàçûìäûð éàçìàã êè, “ðóñ-ìåéäàí” ëàçûì îëñóí. Éîõñà ùà Áàêû ìöÿëëèìëÿðè “Èêèíúè èë” àäûíäà ãèðàÿò
êèòàáû éàçñûíëàð. Áöòöí Ãàôãàçäà ÿââÿëèíúè äÿôÿ éàçûëàí ãèðàÿò êèòàáûíäàí èíäèéÿäÿê àíúàã îí àëòû úèëä ñàòûëûáäûð; îíóí éàðûñû íèñéÿ, áèð ãÿäÿðè
äÿ “íÿõöíÿê”.
Áöòöí Ãàôãàçäà áèðúÿ äÿíÿ ãèðàÿò êèòàáû; îí àëòû úèëä, ìÿêòÿáëÿð
à÷ûëàí çàìàí, ïàéûçûí ÿââÿë àéûíäà (öðÿéèíè ñûõìà, èíøàëëàù, õÿðìÿí
âàõòû äàüûëàð).
Ùÿëÿ ìÿíÿ áàõ, äàâàäàí äàíûøà-äàíûøà ýþð ùàðà ýÿëäèì ÷ûõäûì.
Áó õÿáÿðëÿðäÿí ñàâàéû èêè õÿáÿð äÿ âàð. Áèðè áóäóð êè, ýóéà Èñòàìáóëäà
áåø éöç ìîëëà úÿì îëóáëàð êö÷ÿéÿ âÿ áàüûðà-áàüûðà ñàðàéà éàâóãëàøûá
ñóëòàíäàí äà òÿëÿá åëèéèáëÿð êè, ãàíóíè-ÿñàñèíè ïó÷ åëÿñèí. Áèð õÿáÿð äÿ
áóäóð êè, áèð ôèðãÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá ãàíóíè-ÿñàñèéÿ äöøìÿí÷èëèê ýþñòÿðèð âÿ
ýóéà ÿë àëòûíäàí Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä äÿ áó ôèðãÿéÿ äàõèëäèð.
Áèð õÿáÿð âàð êè, èíñàíûí àüëû êÿñèð, áèð õÿáÿð äÿ âàð êè, èíñàíûí àüëû
êÿñìèð.
Òÿêëèô àðèôèíäèð.
Ëàüëàüû
ÁÈÐ ÏÀÐÀ ÕßÁßÐËßÐ
Ìÿêòÿáëÿðèìèç ÷îõàëäûãúà àðâàäëàðûìûçäà äà ìàøàëëàù, éàâàøéàâàø òÿðÿããè ÿëàìÿòëÿðè ýþðñÿíèð. Øóøàäà Ýöëöñòàí õàëà ãîíøóëàðûíà
õÿáÿð âåðèá êè, “Àëëàù ìÿíÿ éóõóäà âåðýè âåðèá âÿ ùÿð êÿñèí ùÿð íÿ
ìÿòëÿáè îëñà, îíà ÷àðÿ åäÿðÿì”.
Òèôëèñäÿ Øåéòàíáàçàð ìÿùÿëëÿñèíäÿ Êÿðáÿëàéû Äöðíèñÿ õàëà ìÿùÿëëÿ ÿùëèíÿ õÿáÿð âåðèá êè, “âÿáà àçàðûíà ìöàëèúÿ åëèéèðÿì”. Âÿ
ìöñÿëìàí àðâàäëàðû äÿñòÿ áàüëûéûá ýåäèðëÿð îíóí éàíûíà âÿ þçëÿðèíÿ
ìöàëèúÿ åòäèðèðëÿð.
325
***
Àðâàä äåäèì, áèð ìÿòëÿá éàäûìà äöøäö. Èíäèéÿäÿê àðâàäëàðûìûçûí
ìöñÿëìàí êèøèëÿðèíäÿí áöðöíöá ãà÷ìàãëàðûíûí ìÿíôÿÿòè áèðúÿ åðìÿíè
òîé÷óëàðûíà îëóðäó, ÷öíêè àðâàäëàð òîéëàðà ìöñÿëìàí òîé÷óëàðûíû
ãîéìóðäóëàð. Èíäè äÿ ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíà éÿùóäèëÿð äÿ áàøëûéûáëàð
äàäàíìàüà. Ìÿñÿëÿí, Çàáðàò êÿíäèíäÿ áèð íÿôÿð éÿùóäè êèøèñè ÿìÿëÿ
ýÿëèá âÿ ìöñÿëìàí àðâàäûíäàí îí ìàíàò àëûá äóà éàçûð êè, ÿðè îíóí
öñòöíÿ þçýÿ àðâàä àëìàñûí. Áèðèíÿ äóà éàçûð êè, îüëó îëñóí, áèðèíÿ äóà
éàçûð êè, ÿðè îíó ÷îõ èñòÿñèí.
***
Úÿáðàéûëäà äàøêÿíäëè Ìèðçÿ Ìåùäè úàìààòà õÿáÿð âåðèá ê, ãÿçåòÿ
îõóéàíëàðûí ùàìûñû úÿëèëè-ìÿçùÿáäèð. Øóøàäà äà Êÿðèì ÿôÿíäè
áåëÿôÿðìàéèø åäèá êè, ÿðøèí ýöíáàòàí òÿðÿôèíäÿ ïîëàääàí áèð ñàíäûã âàð,
è÷èíäÿ áèð èëàí, ñÿêêèç éöç ìèí áàøû âàð, îí àëòû éöç ìèí äèëè âàð. Ùÿð
êÿñ ðóñè øàëâàð ýåéÿ âÿ ãÿçåòÿ îõóéà èëàí îíà ëÿíÿò îõóéàúàã.
***
Òèôëèñäÿ áèð ýöðúö âàð, ïåøÿñè ñàõñû ãàá àëûá-ñàòìàãäûð. Îðóúëóüà
áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìûø áó ýöðúö áèð ùÿìøÿðèäÿí ñîðóøóð êè, “àøíà ñèçèí
ëöëåéèí áàéðàìûíà íå÷ÿ ýöí ãàëûð?” Ùÿìøÿðè äåéèð êè, áèçèì “ëöëåéèí
áàéðàìûìûç éîõäó”. Ãàá ñàòàí äåéèð: “Áÿñ î ùàíñû áàéðàìäû êè, ñèç
“ïÿùðèç” ñàõëàéûðñûíûç?” Ùÿìøÿðè úàâàá âåðèð êè, “î áèçèì ðàìàçàí
àéûìûçäûð”. Ýöðúö äåéèð: “Àùà, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, åëÿ ìÿí äÿ
î áàéðàìû äåéèðÿì, ÷öíêè ñèçèí “ïÿùðèç” éåòèøÿíäÿ ìöñÿëìàíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèá ìÿíäÿí ëöëåéèí àëûðëàð. Àììà ïÿùðèç ãóðòàðàíäàí ñîíðà
áèð ïàðàñû äà ýÿòèðèá ëöëåéèíè éàðû ãèéìÿòÿ ãàéòàðûð”.
Ëàüëàüû
ÍÎÂÐÓÇ
“Òÿðÿããè” ãÿçåòèíèí 86-úû íþìðÿñèíè îõóéàíëàð ÿëáÿòòÿ Âëàäèãàôãàç êîíñóëóíóí ìÿêòóáóíó éàäëàðûíäà ñàõëàéûáëàð. Ìÿí “ÿëáÿòòÿ”
ñþçöíö îíäàí þòðö äåéèðÿì êè, áåëÿ ìÿêòóáëàð áèð íå÷ÿ ýöíöí
ìöääÿòèíäÿ àäàìûí éàäûíäàí ÷ûõìàç.
326
Êîíñóëóí ìÿêòóáóíó áèç äÿõè áóðàäà ÷àï åëÿìÿéè ëàçûì ýþðìöðöê.Àíúàã ãûñàúà áóíó äåéÿ áèëÿðèê êè, áåø-àëòû èë áóíäàí èðÿëè Âëàäèãàôãàç âèòñå-êîíñóëó Äàâóäõàí úÿíàáëàðû ÷îõ çÿùìÿòëÿðäÿí ñîíðà
Âëàäèãàôãàçäà èðàíëûëàð ö÷öí “Íîâðóç” àäûíäà ãàéäàëû âÿ Àâðîïà öñóëóíà ìöâàôèã áèð ìÿäðÿñÿ à÷ûá.
Îë âàõòëàð ìÿäðÿñÿäÿ àëòìûø íÿôÿð øàýèðä åëì îõóìàüà ìÿøüóë èäè,
àììà èíäè àëòìûø íÿôÿð øàýèðäèí ìÿäðÿñÿäÿ àíúàã îí äþðä íÿôÿðè ãàëûá.
Èø î éåðÿ éåòèøèá êè, óøàã ñàùèáëÿðè ìöôòÿ äÿ ãîéìóðëàð óøàãëàðû ýåäèá
äÿðñ îõóñóíëàð.
***
Àëëàù Äàâóäõàí úÿíàáëàðûíà þìöð âåñèí: áèçè áþéöê çÿùìÿòäÿí
ãóðòàðäû; ÷öíêè âèòñå-êîíñóë úÿíàáëàðû ùàìàí ìÿêòóáäà áèð-èêè ñþç
éàçûá âÿ áó áèð-èêè ñþç èøèí ÿñë ùÿãèãÿòèíè íåúÿ êè ëàçûìäûð áÿéàí åäèð.
Éîõñà èíäè “Òÿðÿããè”íèí 86-úû íþìðÿñè ýåäÿ ÷ûõà Áîëãàðèéà, Ñåðáèéà
âÿ ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí è÷èíÿ âÿ îíëàð îõóéóá ýþðÿëÿð êè, Âëàäèãàôãàçäà
Èðàí ùàúû âÿ ìÿøÿäèëÿðè ðàçû îëìóðëàð êè, óøàãëàðû ìÿúúàíè äÿ ýåäèá
ìÿäðÿñÿäÿ äÿðñ îõóñóíëàð, ÿýÿð Äàâóäõàí úÿíàáëàðû ìÿòëÿáè à÷ìàñàéäû, ìöñÿëìàíëàðû òàíûìàéàí ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿð åëÿ áèëÿðäèëÿð êè, áÿëêÿ
ìÿäðÿñÿíèí éîëó Áàêû ìöñÿëìàíëàðûíûí ìÿùÿëëÿñèíäÿí äöøöá, éà áÿëêÿ
ìÿäðÿñÿäÿ ãàðà ÿãðÿá ïåéäà îëóá êè, óøàãëàðû ñàíúûá þëäöðöð, éà áÿëêÿ
ìÿäðÿñÿäÿ øàýèðäëÿðÿ Àüäàø ùàúûëàðû ñàòàí óíäàí ÷þðÿê áèøèðèá âåðèðëÿð
âÿ ùàìàí ÷þðÿê óøàãëàðû øèøèðäèð, àõûðäà þëäóðóð.
Àëëàù þìöð âåðñèí, Äàâóäõàí úÿíàáëàðû áèçè ãåéääÿí ãóðòàðäû.
Ìÿêòóáäà áèð-èêè êÿëìÿ ñþç âàð êè, ìÿòëÿáè ëàçûìûíúà êÿøô åäèð.
Íèéÿ Âëàäèãàôãàç èðàíëûëàðû óøàãëàðûíû “Íîâðóç” ìÿäðÿñÿñèíÿ ãîéìóðëàð; ìöôòÿ îõóìàüà äà ãîéìóðëàð?
Îíäàí þòðö ãîéìóðëàð êè, âèòñå-êîíñóë úÿíàáëàðû ìÿêòÿáèí ìÿñàðèôèíè “âå÷åð” âåðìÿê èëÿ âÿ áó íþâ “ùàðàì” âàñèòÿëÿð èëÿ éûüûð.
“Âå÷åð” èáàðÿòäèð áèð ìÿúëèñäÿí êè, àõøàì âàõòû îðàéà àäàìëàð úÿì
îëóá, ñþùáÿòÿ, ãèðàÿòÿ, ìóñèãèéÿ âÿ éåéèá-è÷ìÿéÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Ìÿëóìäóð êè, Âëàäèãàôãàçäà âåðèëÿí âå÷åðëÿðÿ ìöñÿëìàíëàðäàí ñàâàéû ðóñ
âÿ ãåéðè ìèëëÿòëÿðäÿí äÿ ýÿëÿí îëóá âÿ áó äà éÿãèíäèð êè, “âå÷åð”äÿí
éûüûëàí ïóëëàðûí è÷èíÿ “êàôèð”ëÿðèí ïóëëàðûíäàí äà äàõèë îëóá.
Ãàðäàø, çîðíàí êè, äåéèë? Ìÿí èñòÿìèðÿì êè, ìÿíèì óøàüûì áåëÿ
“ôÿíä”ëÿð èëÿ úÿì îëàí ïóëëàðíàí äÿðñ îõóñóí! Ñþçöí íÿäèð? Þçöì äÿ
êè, ïóë âåðìÿê èñòÿìèðÿì. Éà ùå÷ ïóëóì éîõäóð-óøàüûìû äà îõóòìàðàì.
327
Àììà ìÿêòóáóí àõûðûíäà êîíñóë éàçäûãëàðû áó ñþçëÿð ÷îõ ëÿççÿòëè
ñþçëÿðäèð: “âå÷åð” âåðèá ïóë éûüûðàì, äåéèðëÿð áó ïóëëàð ùàðàìäûð, òÿêëèô
åäèðÿì êè, þçëÿðè ïóë éûüñûíëàð, äåéèðëÿð êè, áó äà ùàðàìäûð; èñòÿéèðÿì
ìÿäðÿñÿíè áàüëàéàì, áóíà äà ðàçû îëìóðëàð. Äåéèðÿì åëÿäÿ óøàüûíûçû
ýÿòèðèí, áàðû ìöôòÿ îõóñóíëàð, – áóíó äà ãÿáóë åòìèðëÿð.
***
Âàëëàù îëìàéàúàã, áåëÿëèêëÿ áàøà ýÿëìÿéÿúÿê! ×îõäàí ñóâàíìûø
äèâàðà òÿçÿ ñóâàã ÷ÿêÿíäÿ ëàçûìäûð êè, êþùíÿ ñóâàüû ãàøûéûá éåðÿ òþêìÿê, ñîíðà òÿçÿ ñóâàã ÷ÿêìÿê. Éîõñà êþùíÿ ñóâàüûí öñòöíÿ òÿçÿ ñóâàã ÷ÿêñÿí, êþùíÿíè äÿ äèâàðäàí ãîïàðäûá þçö äÿ òþêöëÿð éåðÿ âÿ
äèâàð ñàùèáèíèí íîâðóçóíó “øàìè-ãÿðèáàí”à äþíäÿðÿð.
Ùàúû êè, âå÷åðäÿí éûüûëàí ïóëó ùàðàì áèëèá, óøàüûíû ìÿêòÿáÿ ãîéìóð, – äÿõè áóðàäà ùå÷ ñþç äàíûøìàã îëìàç; ÷öíêè î áåëÿ ãàíûð âÿ áåëÿ
äÿ ÿìÿë åëÿéèð. Ëàçûìäûð ùàúûíûí ÿôêàðûíûí êþùíÿ ñóâàüûíû ãàøûéûá òþêìÿê éåðÿ, ñîíðà òÿçÿ ñóâàã ÷ÿêìÿê.
Áó äà óçóí èøäèð!
ÕÎØ ÀÌßÄÈ
“Ùÿð äÿì ÿçèí áàü áÿðè ìèðÿñÿä”.
***
“Òÿðÿããè”íèí áèð íå÷ÿ íþìðÿñèíäÿ îñìàíëû ÿäèáëÿðèíäÿí èçìèðëè
Õàúÿçàäÿ Ìÿùÿììÿä Àáäóëëà áÿé ÿôÿíäè þç áàðÿñèíäÿ ÿðÿáúÿ
éàçäûüû ìÿäùíàìÿëÿðè îõóäóã.
Àììà áèð íå÷ÿ ìÿòëÿáè áàøà äöøìÿäèê. Îëà áèëÿð êè, áó ìÿãàëÿëÿðè
áèçÿ òÿðúöìÿ åëèéÿí àäàì áèçè éàõøû áàøà ñàëà áèëìèéèá.
***
Àáäóëëà áÿéèí éàçäûãëàðûíäàí áóíó áèëäèê êè, áó úÿíàá Ôèðÿíýèñòàíû
âÿ ãåéð ìÿìëÿêÿòëÿðè ýÿçÿ-ýÿçÿ áèð äÿ áàõûá ýþðöá êè, îðóúëóã éàõûíëàøûð. Éàçûã èøëÿðèíè éàðûì÷ûã ãîéóá âÿ øåé-øöéöíö òÿëÿñèê ýþòöðöá
âóðóá ãîëòóüóíà – äöç âàüçàëà âÿ áèëåòè Ôèðÿíýèñòàíäàí áèðáàø Áàêûéà
328
àëûá êè, (þç éàçäûüûíà ýþðÿ) “Ðàìàçàíè – øÿðèôè Ãàôãàñèéàäà âÿ áèëõàññÿ
Áàêûäà èõâàíè-äèíè àðàñûíäà êå÷èðñèí”.
Áèç òÿúðöáÿìèçÿ àðõàëàíûá èíàíà áèëìÿíèê êè, èëëÿð èëÿ Àâðîïà
øÿùÿðëÿðèíäÿ ãàëàí, ôèðÿíý åëìëÿðèíè òÿùñèë åëÿìèø, Ôðàíñà ùþêóìÿòèíèí
ðóùàíèééÿòäÿí àéðûëìàüûíû, éÿíè êåøèøëÿðèí Ôðàíñàäàí ãîâóëìàüûíû
õîøëóéàí çèéàëû áèð ìöñÿëìàí Ïàðèæäÿ îòóðà-îòóðà áèðäÿí áàõûá ýþðÿ êè,
ðàìàçàí àéû éàâóãëàøûð âÿ áèðäÿí Áàêû ãî÷óëàðûíû éàäûíà ñàëà âÿ úèáèíäÿí äÿñìàëûíû ÷ûõàðäûá ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëÿ-ñèëÿ ýÿëÿ ÷ûõà Áàêûéà êè,
ðàìàçàí àéûíû áóðàäà ãàëûá èáàäÿòÿ ìÿøüóë îëñóí.
Áèçèì Ìîëëà Íÿñðÿääèí äèëèíäÿ áóíà äåéÿëëÿð “àâàì úàìààòû òîâëàéûá ÿëÿ ñàëìàã”. Îíäàí þòðö êè, äöíéàäà ôèðÿíý äèëèíè âÿ åëìèíè ìöêÿììÿë òÿùñèë åëèéÿí ìöñÿëìàíëàðûí éöçäÿ äîõñàí äîããóçó ùå÷ áèëìÿç êè, îðóúó íåúÿ òóòàðëàð. Âÿ ëàêèí áóííàí èøèìèç éîõäóð, áó èøëÿðè
òàïøûðûðûã ùàìàí öäÿáàìûçûí þç èíñàôûíà, îðóú òóòàíëàðû äà âÿ éåéÿíëÿðè
äÿ òàïøûðûðûã Àëëàùà âÿ ãàðà úàìààòûìûçûí ýþçöíÿ òîðïàã ñÿïÿíëÿðè äÿ
òàïøûðûðûã ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçà.
Áàøà äöøìÿäèéèìèç ìÿòëÿáëÿðèí èêèíúèñè áóäóð êè, Àáäóëëà áÿé
ùÿçðÿòëÿðè Ïàðèæäÿ òÿäãèãè-ÿäéàí úÿìèééÿòèíäÿ ôèðÿíýëÿðè èñòÿéèá èíàíäûðñûí êè, äöíéà õÿëã îëóíàíäàí èíäèéÿäÿê éåð öçöíäÿ úÿìè ìöñÿëìàí
ìÿìëÿêÿòëÿðè ìÿùç úöìùóðèééÿò öñóëó èëÿ èäàðÿ îëóíóáëàð âÿ
Àâðîïàäà èíäè ýþðäöéöìöç úöìùóðèééÿòëÿð âÿ ãàíóíè-ÿñàñèëÿð
òÿìàìÿí ìöñÿëìàíëàðäàí ýþòöðöëöáëÿð.
Áÿëêÿ áèç éàõøû áàøà äöøìÿìèøèê.
Áèç åëÿ áèëèðèê êè, àâðîïàëûëàð âÿ àüûëëû èíñàíëàð óçóí ñþçëÿðäÿí àðòûã
ãûñà ÿìÿëÿ áàõàðëàð. Ìöñÿëìàíëàðû àâðîïàëûëàðà òàíûòìàã âÿ ñåâäèðìÿê
ö÷öí Ïàðèæäÿ òÿäãèãè-ÿäéàí úÿìèééÿòèíäÿí àðòûã Ñÿëàíèêèí ýÿíú
òöðêëÿð êîìèòåòè, îñìàíëû èíãèëàáû âÿ èäàðåéè-ìÿøôóðÿòè, ìöêÿììÿë
äàðöëôöíóí âÿ àêàäåìèéàëàð, þâðÿòëÿð úÿìèééÿòè, êÿøôèééàò âÿ èõòèðààò
õèäìÿò åëÿð. Èíäè íÿ åéèá âàð êè, áóðàäà áèð ìÿñÿë ýÿòèðÿê. Ìÿñÿëÿí, áó
ýöí áèð áóõàðàëû èëÿ áèð éàïîíèéàëû Ïàðèæÿ ýåòñèíëÿð. Ìöñÿëìàí þç âÿç
âÿ ýþçÿë íèòãè èëÿ þçöíöí âÿ þç ãàðäàøëàðûíûí åéíè èíñàí âÿ ìÿäÿíè
îëäóüóíó ôèðÿíýëÿðÿ áèëäèðèá èñëàìà ìÿùÿááÿò åòìÿëÿðèíè õàùèø åòñèí.
Éàïîíèéàëû äà þç åëì âÿ ùöíÿðè èëÿ, ñÿíàéå âÿ èõòèðàñû èëÿ þçöíö ôèðÿíýëÿðÿ ýþñòÿðèá Éàïîíèéà ìèëëÿòèíÿ ùþðìÿò åòìÿëÿðèíè òÿëÿá åòñèí. ßúÿáà,
áóíëàðûí ùàíñû áèðèñè òåç èñòÿäèéèíÿ ÷àòàð âÿ ùàíñû äàùà ÷îõ ùþðìÿò
ýþðÿð? Éàïîíèéàëûëàðûí Ïàðèæäÿ ùå÷ áèð äèíè úÿìèééÿòëÿðè éîõäóð, ÷öíêè
äèíè úÿìèééÿòëÿð Êèéåâÿ, Êàçàíà, Áóõàðàéà, Êÿëêöòòÿéÿ, Àâñòðàëèéàéà
éàðàøàð, íÿèíêè Ëîíäîíà âÿ Ïàðèæÿ.
329
***
Âÿ ñàëèñÿí, áèð äÿ áóíó áàøà äöøìÿäèê êè, Àáäóëëà áÿé ÿôÿíäè
Ïàðèæäÿ ýþñòÿðäèéè ùöíÿðè Áàêû ìèëéîí÷óëàðûíà âÿ öëÿìàëàðûíà ãÿçåòÿ
èëÿ éåðèòìÿêäÿí ãÿñäè íÿäèð? Áó áàðÿäÿ ùå÷ áÿùñ åëÿìÿê îëìàç êè, î,
ìÿäùíàìÿëÿð àçñàâàäëû úàìààòäàí þòðö éàçûëìàéûá. Ö÷-äþðä íÿôÿð
Áàêû ìîëëàñû âÿ áèð-èêè íÿôÿð îñìàíëû éàçûñûíû îõóéàíëàðûí éàíûíäà
øþùðÿò òàïìàãäàí þòðö î ãÿäÿð ãÿëÿì ÷àëìàüû ùÿääÿí àðòûã çÿùìÿò
áèëèðèê. Ùàëáóêè Àáäóëëà áÿé ÿôÿíäè Àâðîïàíû ýÿçèá Áàêûéà ìöáàðÿê
ãÿäÿìèíè áàñàíäà áèç ýþçëöéÿ áèëÿðäèê êè, ÿäèá ÿôÿíäèìèç ãÿëÿìè
àëàúàã ÿëèíÿ âÿ öçöíö éàçûã úàìààòûìûçà òóòóá áèçèì äèëèìèçäÿ Àâðîïàäàí òÿçÿ áèð õÿáÿð ñþéëöéÿúÿê. Àâðîïà ìÿèøÿòèíäÿí, ìÿòáóàòûíäàí
âÿ ïîëèòèêàñûíäàí òÿçÿ áèð ñþçëÿð äàíûøàúàã âÿ áóíëàðûí ùàìûñûíû äåéÿíäÿí ñîðà àõûðäà áóíó äà äåéÿúÿê êè, “åé ìÿíèì ãàðäàøëàðûì! Ìÿí
Ïàðèæäÿ óòàíäûüûìäàí áèð êÿñÿ áèëäèðìèðäèì êè, ìÿí ìöñÿëìàíàì,
îíäàí þòðö êè, ãîðõóðäóì åëÿ õÿéàë åëèéÿëÿð êè, Áàêûäàí ýÿëìèøÿì”.
Íß ÅËßÑÈÍ?
Ìÿùÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ úÿíàáëàðû îðòàëûüà áèð òÿçÿ ñþç ÷ûõàðäûð, àììà èíäè ìÿí îíäàí áèð ñþç ñîðóøàì, ëàï ìÿÿòòÿë ãàëûá ýþçëÿðèíè
äþéÿúÿê.
Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ ãÿçåòÿäÿ éàçûá Áàêû úàìààòûíà òÿêëèô åëèéèð êè,
“Èòòèùàä” âÿ “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòëÿðè áèðëÿøñèíëÿð. Éÿíè “Ñÿàäÿò”,
“Èòòèùàä” âÿ “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòëÿðè áèð éåðÿ éûüûøûá áèð úÿìèééÿò
îëñóíëàð.
Àììà ìÿí äåéèðÿì êè, áó áèðëÿøìÿéèí áèçèì ìöñÿëìàíëàðà çÿðÿðè
âàð, íÿèíêè íÿôè.
Áàø öñòÿ, èíäè áèð ñààòëûüà òóòàã êè, õóäàíÿêÿðäÿ áèðëÿøäèëÿð. Ìÿëóì
øåéäèð êè, áèðëÿøÿíäÿ ö÷ úÿìèééÿò ÿâÿçèíÿ îëàúàã áèð úÿìèééÿò. Áèð
úÿìèééÿòèí äÿ áèðúÿ íÿôÿð ðÿèñè îëàúàã. Äåìÿê êè, èíäèêè ö÷ ðÿèñèí èêèñè
éîõ îëàúàã, ãàëàúàã áèðè.
Áÿñ áó éîõ îëàí èêè ðÿèñëÿð íÿ åëÿñèíëÿð?
Áèç Ðÿñóëçàäÿ úÿíàáëàðûíû ìöñÿëìàíëàðà õåéèðõàù òàíûìûøäûã.
Àììà áèð êÿñèí êè ýåúÿ âÿ ýöíäöç õÿéàëûíäà áó îëà êè, ðÿèñëÿðèìèçè
÷îõàëòìàãäàí àçàëòñûí-áóíà ùÿð ùàëäà áèç õåéèðõàù àäû ãîéà áèëìÿíèê.
330
Ùÿð êÿñ áóíó óíóòìàñûí êè, ùÿìèí èíäèêè úÿìèééÿòëÿð þç ðÿèñëÿðèíèí
âöúóäó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá. ßýÿð î ðÿèñëÿð îëìàñàéäûëàð, èíäè áó úÿìèééÿòëÿð äÿ éîõ èäè. ßýÿð ãÿçåòÿëÿð îëìàñàéäûëàð, íÿ ðÿèñëÿð îëàðäû âÿ íÿ
úÿìèééÿòëÿð. ßýÿð ìÿí éÿãèí åäÿì êè, ùå÷ áèð ãÿçåòÿäÿ âÿ ùå÷ áèð
ìÿúëèñäÿ ìÿíèì àäûì ÷ÿêèëìÿéÿúÿê, ùå÷ áèð ìÿúëèñäÿ ðÿèñ îëìàíàì.
Ýåíÿ äåéÿñÿí ñþçö óçàòäûã.
Èíøàëëàù, ìàáÿäè îëàúàã.
Ëàüëàüû
ÝßËßÚßÊ
Ùÿðäÿíáèð êÿíàðäàí äóðóá áàõàíäà ìÿí áèð áåëÿ øåé ýþðöðÿì,
ýþðöðÿì êè, Ãàôãàçäà áèð àç ðóñúà îõóìóø ìöñÿëìàíëàðûìûç ùÿìèøÿ
ðóñúà éàçû-ïîçó åëÿéèðëÿð. ßââÿë àäàì åëÿ áèëèð êè, áóíëàð ìöñÿëìàíúà
îõóìàéûáëàð; ñîíðà áàõûá ýþðöðñÿí êè, ÷îõ ÿúÿá îõóéóáëàð, áÿëêÿ îí èë
äÿðñ îõóéóáëàð.
Ùÿð êÿñ èñòÿéèð êè, ìÿíèì éàëàíûìû òóòñóí, òÿâÿããÿ åäèðÿì áó
éàçäûüûìà éàõøû äèããÿò åëÿñèí; ÿýÿð äèããÿò åëÿìÿñÿ, äÿõè èõòèéàðû éîõäóð ìÿíÿ éàëàí÷û äåñèí.
Ùÿð íÿ ãÿäÿð ðóñ äàðöëôöíóíó ãóðòàðàí ìöñÿëìàí âàð, -áóíëàðûí
ùàìûñû ðóñúà éàçû-ïîçó åëÿéèðëÿð âÿ àíàëàðûíà äà êàüûç éàçàíäà ðóñúà
éàçûðëàð. Ùÿëÿ áóíëàðíàí èøèì éîõäóð; ÷öíêè áóíëàðûí ðóñ äÿðñëÿðè ìöñÿëìàí äÿðñëÿðèíäÿí ÷îõäóð âÿ ðóñúà éàçûá-ïîçìàüà àðòûã àäÿò åëÿéèáëÿð, íÿèíêè ìöñÿëìàíúà éàçûá-ïîçìàüà. Îðòà ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíè ãóðòàðàíëàð âÿ úÿìè ìöÿëëèìëÿð ðóñúà éàçûá-îõóéóðëàð; ìöñÿëìàíúà ñàâàäû
îëìàéàíëàð äà, ìöñÿëìàíúà îí áåø èë îõóìóøëàð äà. Ùÿòòà òöðê äèëèíèí
ìöÿëëèìè, ùÿð ýàù áèð ö÷ èë ðóñúà îõóéóáñà, éîëäàøûíà ðóñúà êàüûç éàçûð.
Õöëàñÿ, îí èë ìöñÿëìàí äÿðñè âÿ ö÷úÿ èë ðóñ äÿðñè îõóéàí ìöñÿëìàíëàð áèð-áèðèíÿ ðóñúà êàüûç éàçûðëàð.
Áèð îòàãäà éà ãèðàÿòõàíàäà ñòîë öñòÿ èêè ãÿçåò ãîéàã: áèðè òöðê âÿ
áèðè ðóñ ãÿçåòè. Áóðàéà ÿýÿð áèð ìöñÿëìàí äàõèë îëà âÿ î ìöñÿëìàí
ðóñúà äà î ãÿäÿð îõóìóø îëà êè, òöðêúÿ îõóéóá, – ÿââÿë ðóñ ãÿçåòèíè
ýþòöðöá áàõàúàã êè, ýþðñöí íÿ òÿçÿ õÿáÿð âàð. ßýÿð áó îòàüà áèð ìöñÿëìàí ýèðÿ êè, áåø èë ðóñúà âÿ éåääè-ñÿêêèç èë ìöñÿëìàíúà îõóéóá, –
éåíÿ ãàáàãúà ðóñ ãÿçåòèíè îõóéàúàã.
331
Ùÿëÿ ìÿí êèòàá îõóìàüû äåìèðÿì êè, ðóñúà âÿ ìöñÿëìàíúà áÿðàáÿð ñàâàäëû ìöñÿëìàíëàðûìûç èëäÿ éöç äÿôÿ ðóñ êèòàáû ÿëëÿðèíÿ àëûá îõóéàíäà, áÿëêÿ áèðúÿ äÿôÿ ìöñÿëìàí êèòàáûíû à÷àëàð, àììà à÷àíäà äà ùå÷
êèòàáûí âÿ éàçàíûí àäûíû òàïìàéûá “åù”-äåéèá êèòàáû ãîéóðëàð éåðÿ âÿ
áàøëàéûðëàð ïàïèðîñ âÿ ñïè÷êà àõòàðìàüà.
Ùå÷ êÿñ õÿéàë åëÿìÿñèí êè, ìÿí áó úöð úàâàíëàðûìûçû ýöíàùêàð
åëÿìÿê èñòÿéèðÿì.
Äöíéàäà ùÿð èø þç ãàéäàñûíúà ýåäèð, ñóéó òþêÿíäÿ ÷óõóð éåðÿ àõûð,
÷þðÿê ýþðÿíäÿ àúûí àüçû ñóëàíûð âÿ èñòè îëàíäà ãàð ÿðèéèð; ãûøûí ñîéóüóíäà äà àäàì èñòÿéèð ýèðñèí èñòè êöðñöéÿ âÿ éîðüàíû ÷ÿêñèí áàøûíà, áèð
àç äà éîðüóí îëàí àäàìû éóõó òóòóð.
Ðóñëàð äåéèð: “ìÿùÿááÿò çîðíàí îëìàç”.
Ìÿíèì ö÷öí èíäè ùÿð íÿ õîøäóð, ðàùàòäûð âÿ àñàíäûð, -îíó åëÿéèðÿì.
Ùÿéÿ åðìÿíèëÿð, ýöðúöëÿð, ðóñëàð, ïîëéàêëàð âÿ ãåéðèëÿð áèçÿ ýþðÿ
þç äèëëÿðèíè âÿ éàçûëàðûíû ÷îõ èøëÿäèðëÿð, áó îíäàí þòðö äåéèë êè, îíëàð áó
áàðÿäÿ áèçäÿí ìöòÿÿññèá âÿ ãåéðÿòëèäèðëÿð. Äîüðóäóð, áèçèì è÷èìèçäÿ
ùÿëÿ èíäè äÿ ÷îõ “éàðûì÷ûãëàð” âàð êè, ðóñúà äàíûøàíäà áèð î òÿðÿôÿ-áó
òÿðÿôÿ áàõûð ýþðñöí êè, ùàíñû áèð ùÿìøÿðè âÿ ùàìáàë áóíà òÿÿúúöáëö
áàõûá þç êþíëöíäÿ äåéÿúÿê: “ÿäÿ íÿ çàëûìäûð!”.
Àììà áóíóíëà áÿðàáÿð áó ýþðäöêëÿðèìèçèí öìäÿ, öìäÿ âÿ öìäÿ
ñÿáÿáè áóäóð êè, ìöñÿëìàíúà éàçûá-îõóìàã ÷ÿòèíäèð; áó ÷ÿòèíëèê
àçñàâàäëû ìöñÿëìàíëàðû ñàâàäñûç åëÿéèð âÿ ÷îõ ñàâàäëûëàðû äà éîðóð.
Ùàúû, ìÿøÿäè âÿ êÿðáÿëàéû îõóúóëàðûìûçäàí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, áèçè
áàüûøëàñûíëàð. Áó éàçäûüûìûçûí îíëàðà äÿõëè éîõäóð. Íÿ ãÿäÿð êè, îíëàð
ðóñ éàçûñûíà àøíà äåéèëëÿð, äÿõè äöíéàäà ìÿíèì õÿéàëûìà áèð ÿëàú
ýÿëìèð êè, îíëàð áó éàçäûãëàðûìû áàøà äöøñöíëÿð.
***
Íèéÿ ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè àç îõóíóð? Íèéÿ áöòöí Ãàôãàçäà èëäÿ èêè
ìöñÿëìàí êèòàáû ÷àïäàí ÷ûõàíäà êèòàá ñàùèáëÿðè ãûøäà ùàìûñûíû ïå÷ÿ
áàñûá àëûøûã åëÿéèð? Ìÿýÿð áóíëàð çàðàôàòäûð?
Ãàôãàçäà “Òÿðÿããè”, “Òÿçÿ ùÿéàò” âÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí àëòûéåääè ìèíäÿí àðòûã îõóúóñó éîõäóð.
Àììà ùÿìèí Ãàôãàçäà ùÿìèí ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ éåääè ìèíäÿí ÷îõ àðòûã ðóñ ãÿçåòè îõóéàí úàâàíëàðûìûç âàð. Îí èëäÿí ñîíðà
ìöñÿëìàíúà îõóéàíëàðûí éåíÿ áèð ãÿäÿðè ÿêñèëèá, ðóñúà îõóéàíëàð áåø
332
î ãÿäÿð îëàð. Îòóç èëäÿí ñîíðà ùÿì÷èíèí. Áèð âàõò îëàð êè, ùå÷ êÿñ ãÿçåò
àõòàðàíäà âÿ Áàëêàí èøëÿðèíäÿí òÿçÿ áèð õÿáÿð áèëìÿê èñòÿéÿíäÿ ðàçû
îëìàç êè, ÿëèôè ëàìà ÷àëûá âÿ ìèìè íóíà ÷àëûá úèìëÿðèí ãàðíûíà ýèðÿí
íþãòÿëÿðè ÷ûõàðäûá ãîéñóí éåðèíÿ âÿ øèíèí íþãòÿëÿðèíè ÷ûðàã èøûüûíà
àõòàðñûí, àõòàðñûí, ñîíðà ýþðñöí êè, ìÿòáÿÿäÿ ãûðûëûá äöøöáëÿð éåðÿ.
Áÿëè, îòóç èë áóíäàí ñîíðà áåëÿ îëàúàã! Øÿðò áó äåéèë êè, àíúàã áó
ýöíêö ýöíöí ÿùâàëàòûíû õÿáÿð âåðìÿê; øÿðò áóäóð êè, ýÿëÿúÿêäÿí äÿ
áèð ñþç ñþéëÿìÿê.
Òóòàã êè, áó ýöí éàüûø éàüûð, àììà íÿ åéáè âàð, áóíó äà àõòàðàã êè,
ñàáàù íÿ îëàúàã?
Òóòàã êè, Øóøàäà áó ýöí ßáäöððÿùèì àüà âÿ Ìîëëà Øöêöð ÿìè
ùÿðÿñè áèð ìÿñúèäè ñàùèáëÿíèá äåéèðëÿð êè, àòà-áàáàìûçäàí ãàëûá.
Òóòàã êè, Ýÿíúÿäÿ Ìèðáàüûð àüà ùÿð ýöí ìÿñúèääÿ öçöíö þâðÿòëÿðÿ
òóòóá ìöòÿíèí ôÿðàéèçèíäÿí äàíûøûð. Àììà àõûð áèð ýþðÿê ñàáàù íÿ
îëàúàã?!.
Íÿ åéáè âàð êè, áèð “ýÿëÿúÿéÿ” äÿ ÿë óçàäàã?
ÕßÁßÐÄÀÐËÛÃ
Áèç ãÿçåòëÿðäÿ íå÷ÿ äÿôÿ îõóìóøóã êè, Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä ÿë
àëòûíäàí ýåúÿ âÿ ýöíäöç ÷àëûøûð úàâàí òöðêëÿðèí áàøûíû áèð òþâð ãàðûøäûðñûí âÿ ìÿøðóòÿíè ïîçñóí. Áèç áó õÿáÿðëÿðè åøèäÿ-åøèäÿ ýåíÿ äèíìÿìÿêäÿ äóðìóøóã. ßââÿëà, îíäàí þòðö êè, äåéèðäèê áÿëêÿ ãÿçåòëÿð
éàëàíäàí éàçûðëàð, íåúÿ êè, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ùÿìèøÿ äåéèðëÿð êè,
ãÿçåòÿíèí ïåøÿñè éàëàí éàçìàãäûð âÿ áèð äÿ îíäàí þòðö äèíìèðèê êè,
äÿõè Úàááàð Úûüàôîâó âÿ ñóëòàíûí ãåéðè ýÿäàëàðûíû þçöìöçäÿí èíúèòìèéÿê.
Àììà èíäè áó õÿáÿð ýÿëäèêúÿ éîüóíëóéóð. Èíäè úÿìè ãÿçåòÿëÿð ëàï
à÷ûã-à÷ûüûíà éàçûðëàð êè, èíäèêè ïîëèòèêà ìÿñÿëÿëÿðèíè ãàëõûçàí ñóëòàí
þçöäöð êè, ìÿøðóòÿ÷èëÿðèí áàøûíû ãàòûá äàâà áÿùàíÿñè èëÿ ãîøóíó àëñûí
þç èõòèéàðûíà âÿ áèëäèéèíè åëÿñèí. Ùÿëÿ áóíó äà éàçûðëàð êè, ñóëòàí
Áîëüàðèéà ùþêóìÿòèíÿ õÿëâÿòúÿ áèð êàüûç éàçìûø èìèø êè, ÿýÿð î êàüûç
ýåäèá éåðèíÿ ÷àòñàéäû, Îñìàíëû ìÿøðóòÿñèíÿ áþéöê ñÿäÿìÿ òîõóíàúàã
èäè. Àììà úàâàí òöðêëÿð õÿáÿðäàð îëóá ùàìàí êàüûçû ÿëÿ ýÿòèðèáëÿð.
333
Ñóëòàíûí õÿéàíÿòèíè éÿãèí åëèéÿíäÿí ñîíðà æîí òöðêëÿð ãÿðàð
ãîéóáëàð ôöðñÿò äöøÿí êèìè ßáäöëùÿìèäè òàõòäàí éåíäèðñèíëÿð.
Áóíóí éàçìàãäà ìÿãñÿäèìèç ñóëòàí ßáäöëùÿìèäèí äîñòëàðûíû
õÿáÿðäàð åëÿìÿêäèð êè, èøäÿí ùàëè îëóá áèëäèêëÿðèíè åëÿñèíëÿð. Éîõñà èø
èøäÿí êå÷ÿíäÿí ñîíðà äÿõè áèð øåé åëÿìÿê îëìàç.
Úûðúûðàìà
ÌÈÑÉÎÍÅÐËßÐ
Ãÿçåòëÿð õÿáÿð âåðèðëÿð êè, áó éàõûí âàõòëàðäà Êàçàí øÿùÿðèíäÿ
èñëàì ìÿçùÿáèíèí ÿëåéùèíÿ ÷àëûøàí ðóñ ìèñéîíåðëÿðèíèí éûüûíúàüû
îëàúàã âÿ áó éûüûøìàüà ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí èçí âåðèëèá.
***
Áèç áó áàðÿäÿ áÿëêÿ ùå÷ äàíûøìàéàéäûã; ÷óíêè áó ñþçëÿð êþùíÿ
ñþçëÿðäèð âÿ îêòéàáð ìàíèôåñòëè áèð ìÿìëÿêÿòäÿ áó úöð “ùöððèééÿòèÿäéàí” èøëÿðèíè ÷îõ ýþðìöøöê. Àììà áèðúÿ øåé âàð: äÿõè áóíäàí ñîíðà
ùå÷ êÿñ ðóñ òàòàðëàðûíû ãûíàìàñûí êè, ùþêóìÿò ìÿêòÿáëÿðèíäÿí ãà÷ûðëàð
âÿ ðóñ ìÿäÿíèééÿòèíäÿí áÿùðÿìÿíä îëìàã èñòÿìèðëÿð. Ùÿëÿ êå÷ÿí
âàõòëàðûí ñþçöíö äàíûøìûðûã êè, ãàïàç ýöúöíÿ Ìÿùÿììÿäèí âÿ Ùÿñÿíèí àäëàðûíû õà÷ïÿðÿñò äÿôòÿðèíÿ éàçûá, ìöñÿëìàíëàðû Èâàí, Ïéîòð åëÿéèðäèëÿð.
Ùÿëÿ èíäèíèí ñþçöíö äàíûøàã. Èíäè íÿ ýþðöðöê? Èíäè äÿ áóíó ýþðöðöê êè, ìÿñÿëÿí, Ñàðèòñèí øÿùÿðèíäÿ Èëèîäîð àäûíäà áèð êåøèø ùÿð ãÿäÿìäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ýþçöíöí ãàáàüûíäà Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí
øÿðèÿòèíè ÿäÿáñèçëèêëÿ òÿùãèð åëÿéèð âÿ Êàçàíäà ìèñéîíåðëÿð à÷ûãà÷ûüûíà éûüûøûðëàð êè, ìöñÿëìàí äèíèíèí çèääèíÿ ìöçàêèðÿ åëÿñèíëÿð.
Àììà áèçèì éÿãèíèìèçäèð êè, ÿýÿð Êàçàí òàòàðëàðû ÿðèçÿ âåðèá, ùþêóìÿòäÿí èçí èñòÿñÿëÿð êè, éûüûøûá áèð ÿìèééÿòè-õåéðèééÿ à÷ñûíëàð, -ùþêóìÿò îíëàðà èçí âåðìÿç.
Áóíóíëà äà èøèìèç éîõäóð, áó äà êþùíÿ ñþçäöð. Àììà ùÿðäÿíáèð
Êàçàí òàòàðëàðûíäàí ýèëåé åøèòìèøèê êè, ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿí ãà÷ûðëàð. Áó
áèð àøêàð ìÿòëÿáäèð: îíäàí þòðö êè, Êàçàí òàòàðû áåëÿ äåéèð: “Ðóñ
ìÿêòÿáèíè à÷àí äà ùþêóìÿòäèð, ìèñéîíåðëÿðè áèçèì öñòöìöçÿ ýþíäÿðÿí äÿ ùþêóìÿòäèð; áÿñ åëÿäÿ ìÿí îíóí ìÿêòÿáèíè èñòÿìèðÿì”.
334
Àììà ðóñ òàòàðëàðûíäàí äà òÿâÿããÿ åëÿéèðèê êè, ìöøòÿáåù îëìàñûíëàð êè, ýóéà áèç îíëàðûí ñþçöíö òÿñäèã åëÿéèðèê âÿ äåéèðèê êè, äîüðóäàí äà îíëàð äà àúûüíàí óøàãëàðûíû ùþêóìÿò ìÿêòÿáëÿðèíÿ ýþíäÿðìÿñèíëÿð. Éîõ, ýÿðÿê ýþíäÿðñèíëÿð, áóíà èêè ñÿáÿá âàð: ÿââÿëèíúè áó êè,
ãîé ðóñ äèëèíè îõóéóá ýþðñöíëÿð êè, êåøèøëÿð íÿ ãàéûðûðëàð, Èëèîäîð êèìè
êåøèøëÿðäÿí èíúèéÿíäÿ ùþêóìÿòÿ øèêàéÿò åëÿìÿéè áàúàðñûíëàð âÿ
ìèñéîíåðëÿð éàçäûãëàðû êèòàáëàðà ðóñ äèëèíäÿ úàâàá âåðÿ áèëñèíëÿð. Ìÿñÿëÿí, ìÿí èíäè ðóñúà îõóìóøàì âÿ áó õÿáÿðè ðóñ ãÿçåòëÿðèíäÿ îõóäóì âÿ áèëäèì. Àììà àíä è÷ÿ áèëÿðÿì êè, Îðäóáàääà 54 ìîëëà âÿ 94
ñåéèäèí áèðè äÿ áèëìèð êè, Êàçàí øÿùÿðèíäÿ ìèñéîíåðëÿðèí ìöñÿëìàíëàð
ÿëåéùèíÿ éûüûíúàüû îëàúàã.
Èêèíúè ñÿáÿá äÿ áóäóð êè, äöíéàäà ùå÷ áèð øåé ùÿìèøÿëèê äåéèë: áèð
âàõò îëàð êè, ìèñéîíåðëÿð þçëÿðè çèéàëû ðóñ úàìààòûíäàí óòàíûá, ãîéóá
ýåäÿðëÿð èøëÿðèíÿ.
ÓÍÓÒÌÀÑÛÍËÀÐ
Áèð èë áóíäàí ãàáàã åøèòäèê êè, Òèôëèñäÿ “Ìÿçùÿð” àäûíäà òöðê äèëèíäÿ áèð ãÿçåòÿ ÷ûõûð.
Áèð þâãàò êå÷äè äåäèëÿð êè, “Ìÿçùÿð” ÷ûõûá.
À ýÿäÿ, ùàíû? Ñÿí Àëëàù, áèð íöñõÿñèíèòàïûí ýÿòèðèí ýþðÿê íåúÿ
ãÿçåòÿäè?
Íÿ ãÿäÿð åëÿäèê ýþðìÿäèê âÿ òàïìàäûã.
Áèð-èêè àé äà êå÷ÿíäÿí ñîðà “Ìÿçùÿð”èí èêèíúè íþìðÿñèíè áèð Àëëàù
áÿíäÿñè ýÿòèðèá âåðäè áèçÿ.
Áÿñ áóíóí ÿââÿëèíúè íþìðÿñè ùàíû? Îíà éàëâàðäûã, áóíà éàëâàðäûã,
“Ìÿçùÿð” èäàðÿñèíÿ àäàì ýþíäÿðäèê, ùÿòòà þçýÿ øÿùÿðëÿðäÿí õÿáÿðëÿøäèê, ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíÿ ùÿñðÿò ãàëäûã.
Áÿñ ùàíû áóíóí ÿââÿëèíúè íþìðÿñè?
Áèðè äåéèð êè, ÿââÿëèíúè íþìðÿñè ùå÷ ÷ûõìàéûá, áèðè äåéèð êè, ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíè èäàðÿ ìÿùç áèð äÿíÿ ÷àïäàí ÷ûõàðäûá úàíèøèí úÿíàáëàðûíà òÿãäèì åëèéèá.
Ýåíÿ áèð-èêè àé êå÷ÿíäÿí ñîðà ýþðäöê êè, àùà, áóäóð, “Ìÿçùÿð”èí
äþðäöíúö éà áåøèíúè íþìðÿñè ýÿëäè. Îíäàí ñîðà àëòû àé êå÷äè, ùå÷ áèð
íþìðÿñèíè äÿõè ýþðÿ áèëìÿäèê.
335
Àøêàð èøäè êè, “Ìÿçùÿð” ãÿçåòÿñèíèí ñàùèáè þçöíö çàðàôàòà ãîéóá.
Àììà ùÿð áèð èøäÿ áèð çàðàôàò åøèòìèøäèê, àíúàã ãÿçåòÿ ÷ûõàðòìàã
èøèíäÿ çàðàôàò åøèòìÿìèøäèê.
Èäàðÿìèçäÿí ùÿðäÿíáèð ñîðóøóðëàð êè, ùàíû áÿñ “Ìÿçùÿð” ãÿçåòÿñè?
Áèëìèðèê íÿ úàâàá âåðÿê. Éàçàã “Ìÿçùÿð” çàðàôàò åëèéèð-áóíóí þçöíö
äÿ çàðàôàò ùåñàá åëèéÿúÿêëÿð; Éàçàã êè, “Ìÿçùÿð” çàä éîõäóð – áóíó
äà åëèéÿ áèëìÿðèê, ÷öíêè ãîðõóðóã áèðäÿí íàãàôèë “Ìÿçùÿð”èí 1257-úè
íþìðÿñè ÷ûõûá êå÷ÿ áèð óøàüûí ÿëèíÿ âÿ óøàã äà Òèôëèñèí êö÷ÿëÿðèíÿ
äöøöá ÷ûüûðà: “Àé “Ìÿçùÿð” àëàí, àé “Ìÿçùÿð” àëàí”.
***
×îõ åéèá îëñóí! Èíäè õàì áèð øÿùÿðäÿ âÿ óçàã áèð êÿíääÿ áèð éàçûã
ìöñÿëìàíûí ýþçöíÿ áèð êþùíÿ “Ìÿçùÿð” íþìðÿñè ñàòàøà âÿ áó éàçûã
ìöñÿëìàí áàõûá ýþðÿ êè, Òèôëèñäÿ ãÿçåòÿ ÷ûõûð, àäû “Ìÿçùÿð” âÿ ãèéìÿòè èëäÿ àëòû ìàíàòäûð.
Ùàìàí ìöñÿëìàí àëòû ìàíàò ýþíäÿðèá, àëòû àé ýþçëöéöá àõûðäà ìöñÿëìàí ãÿçåòÿñè ñþùáÿòè äöøÿíäÿ åëÿ áèëÿúÿê êè, åëÿ “Òÿðÿããè” äÿ,
“Òÿðúöìàí”, “Âÿãò” äÿ “Ìÿçùÿð” êèìè áèð øåéäèð.
Õöëàñÿ îëàí îëóá, êå÷ÿíêå÷èá, àììà áóíäàí ñîðà ãÿçåò ÷ûõàðòìàã
íèééÿòèíäÿ îëàí úàâàíëàðûìûç ýÿðÿê áóíó áèð äÿãèãÿ äÿ óíóòìàñûíëàð
êè, ÿýÿð îíëàð äà þç ìàääè âÿ ìÿíÿâè ýöúëÿðèíè ñûíàìàìûø òÿøÿõõöñ èëÿ
ìåéäàíà ÷ûõûá àõûðäà “Ìÿçùÿð” êèìè þçëÿðèíè ãîéàúàãëàð çàðàôàòà –
ìÿòáóàò àëÿìèíÿ ÷îõ áþéöê õÿéàíÿò åëÿìèø îëàúàãëàð.
Áóíó ýÿðÿê óíóòìàñûíëàð.
Ùÿëÿ “Òÿðÿããè” éàçûð êè, Òèôëèñäÿ áó ýöíëÿðäÿ ýåíÿ áèð ìöñÿëìàí
ãÿçåòÿñè ÷ûõàúàã. Øÿêê éîõ êè, áó äà “Ìÿçùÿð” êèìè àäû âàð, þçö éîõ
áèð øåé îëàúàã.
Ëàüëàüû
ÙÀÚÛÕÀÍÀ
– ßäÿ, Ùÿñÿíÿëè, íàõûð ýÿëèð, ãà÷ òþéëÿíèí ãàïûñûíû à÷, ùåéâàíëàð
ýÿëèá ùÿéÿòÿ ýèðìÿñèíëÿð âÿ ùÿéÿò-áàúàíû çèáèëëÿìÿñèíëÿð.
– ßäÿ, òåç îë, ãîéìà ãà÷ ãàáàüà!
336
– Àé àðâàä, ãîéìà ýÿë äóð ùÿéÿòèí ãàïûñûíäà, ãîéìà, ãîéìà!
Ùîùà, ùîùà! Éàâàø, àé Àëëàùûí ùåéâàíû!
– ßäÿ, Ùÿñÿíÿëè, ãîéìà, þêöç ýèðäè áàü÷àéà, àüàúëàðû ñûíäûðàúàã!
– ßäÿ, Úÿôÿð, áó èíÿéèí áàøûíû ãàéòàð, ýèðäè ùÿéÿòÿ, áóðàëàðû õàðàá
åëÿéÿúÿê! Òåç îëóí òþéëÿíèí ãàïûñûíû à÷ûí, ùåéâàíëàðû ãàòûí òþéëÿéÿ âÿ
ãàïûñûíû þðòöí! Áàé, áàé, áàé! Äöíéà âÿ àëÿìè ãîõó áöðöäö!..
– Ñÿëèãÿëè ìàëäàðëàð àõøàì âàõòû ÷þëäÿí íàõûð ãàéûäàí çàìàí îüóëóøàüû äöçÿðëÿð ãàïûëàðà êè, úàìûøëàð, þêöçëÿð, èíÿê âÿ äàíàëàð äöç ýèðñèíëÿð òþéëÿ ùÿéÿòèíÿ âÿ áàüà-áàü÷àéà ýèðèá çèáèëëÿìÿñèíëÿð âÿ õàðàá
åëÿìÿñèíëÿð âÿ ùàâàíû öôóíÿòëÿíäèðìÿñèíëÿð.
***
Áåéíÿëìèëÿë ãàíóíëàðûíà ýþðÿ áèð ìÿìëÿêÿòäÿí êå÷èá áèð þçýÿ
ìÿìëÿêÿòÿ ýèðìÿéÿ ùÿð áèð êÿñèí èõòèéàðû âàð; èñòÿð Ðóñèéàäà âÿ èñòÿðñÿ
Øÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ; àíúàã ïàñïîðòëó îëìàã ëàçûìäûð (àììà
Àâðîïàäà ùå÷ ïàñïîðò äà ëàçûì äåéèë). Ðóñèéà ìÿìëÿêÿòèíÿ ùÿð áèð éàä
àäàì äàõèë îëà áèëÿð, èñòÿð áþéöê, èñòÿð êè÷èê, èñòÿð õàí, èñòÿð ýÿäà, êàø
úèáèíäÿ ïàñïîðòó îëñóí; – ùÿð áèð øÿùÿðÿ äàõèë îëà áèëÿð (Ìÿùç áèð ïàðà
éÿùóäèëÿðÿè Ïóêèøêåâè÷ âÿ “Íîâîéå âðåìéà” ïàéòàõò øÿùÿðëÿðèíÿ ãîéìóðëàð).
Õöëàñÿ, ùÿð áèð øÿõñ, – õàù ìöñÿëìàí, õàù ãåéðè ìöñÿëìàí, – Ðóñèéàíûí ùÿð áèð øÿùÿðèíÿ äàõèë îëà áèëÿð. Ùÿð êö÷ÿñè èëÿ ýÿçÿ áèëÿð, ùÿð
áèð ìåùìàíõàíàäà ãàëà áèëÿð, ùàíñû éîë èëÿ èñòÿñÿ ýÿëèá ýåäÿ áèëÿð âÿ
ùàíñû ïàðàõîäà èñòÿñÿ ìèíÿ áèëÿð.
Áèðúÿ ùàúûëàðäàí ñàâàéû!
Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí ãÿðàðäàäûíà ýþðÿ Îäåññà øÿùÿðèíäÿ áèð éåð
òÿéèí îëóíóá âÿ éåðèí àäûíû ãîéóáëàð “Ùàúûõàíà”, Ðóñèéàäàí êå÷èá
ýåäÿí ùàúûëàðûí ùàìûñû áîðúëóäóðëàð “Ùàúûõàíàäàí” áàøãà, øÿùÿðèí áèð
þçýÿ éåðèíäÿ äöøìÿñèíëÿð, áèð þçýÿ éåðèíÿ ÷ûõìàñûíëàð, áóðàäàí äà
ùàúûëàðû ãàòîâëàéûá äîëäóðóðëàð “Äîáðîâîëíû ôëîò” ïàðàõîäóíà âÿ éîëà
ñàëûðëàð; ùÿìèí ïàðàõîääàí ñàâàéû þçýÿ ïàðàõîäà ìèíìÿéÿ âÿ þçýÿ
éîë èëÿ ýåòìÿéÿ äÿ èçí âåðìèðëÿð.
Áó “Ùàúûõàíà”éà ìöñÿëìàíëàðäàí áèð àäàì òÿéèí åëÿéèáëÿð; áóíóí
àäû ßçèìáàéîâäóð. Ðóñúà áóíà “íàçèð” äåéèðëÿð, áèçèì äèëäÿ “ïîäðàò÷û” ìÿíàñûíäàäûð; Ãóáà ìåéäàíûíäà “äÿëëàë” âÿ Èðàí äèëèíäÿ “äÿëëàê”
äåìÿêäèð.
337
Ùàúûëàðûí ö÷ íÿôÿðè “Âÿãò” ãÿçåòèíèí 386-úû íþìðÿñèíäÿ ßçèìáàéîâäàí øèêàéÿò åëÿéèá éàçûðëàð êè, “Ùàúûõàíàäà ßçèìáàéîâ ùàúûëàð èëÿ
åëÿ ðÿôòàð åëÿéèð êè, ìÿñÿëÿí, àüà ãóë èëÿ, ìöëêÿäàð ðÿèééÿò èëÿ ðÿôòàð
åëÿéèð. “Ùàúûõàíà”äà ÿòè, ÷þðÿéè, ãÿíäè áèçÿ áèð-èêè ãèéìÿòÿ ñàòûðëàð.
Íÿ ãÿäÿð êåôëÿðè èñòÿéèð áèçäÿí ïóë àëûðëàð âÿ ùå÷ þçöìöç äÿ áèëìèðèê
êè, íÿäÿí þòðö àëûðëàð. Áèð þçýÿ ïàðàõîäà ìèíìÿê èñòÿéÿíäÿ ßçèìáàéîâ æàíäàðì ýöúö èëÿ áèçè ÿñèð êèìè äöáàðÿ “ùàúûõàíà”éà ãàéòàðûá þç
êåôè èñòÿäèéè ïàðàõîä èëÿ áèçè ýþíäÿðèð. Âÿ ìöõòÿñÿð, ùÿð íÿ êåôè èñòÿéèð,
– åëÿéèð”.
Êÿíàðäàí áàõàíëàðà áåëÿ ýþðñÿíÿ áèëÿð êè, áó éàçûëàí çöëìëÿð
ùàúûëàðà Ðóñèéà ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí òîõóíóð; ÷öíêè “Ùàúûõàíà”íû äà
ãóðàí ùþêóìÿòäèð âÿ ßçèìáÿéîâó äà îðàéà íàçèð òÿéèí åëÿéÿí ùþêóìÿòäèð.
Àììà èøèí áàòèíè ìÿíàñû þçýÿ úöðäöð.
Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð Îäåññà øÿùÿðè ìÿíèì îëà, ìÿí ðàçû îëìàðàì êè,
áèòëè âÿ ÷èðêëè ùàúûëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ øÿùÿðÿ äîëóá Ùèíäèñòàí õàëåðàñûíû,
ßðÿáèñòàí òàóíóíó, Èðàí áèòëÿðèíè âÿ Ãàôãàç êå÷ÿëèíè äàüûäàëàð Îäåññàíûí àéíà òÿê òÿìèç êö÷ÿëÿðèíÿ, ïàêèçÿ ìåùìàíõàíàëàðûíà âÿ ÿòèðëè
ùàìàìëàðûíà!
***
Àõøàì âàõòëàðû êÿíäèí êÿíàðûíäà äóðóá éàøûë ÷ÿìÿíëÿðÿ òàìàøà
åëÿéÿíäÿ ýþðöðñÿí êè, íàõûð öç ãîéóá êÿíäÿ ýÿëìÿéÿ.
Îäåññà øÿùÿðèíäÿ äÿ äÿðéà êÿíàðûíäà äóðóá éàøûë ñóëàðûí ëÿïÿëÿðèíÿ òàìàøà åëÿéÿíäÿ ýþðöðñÿí êè, ùàúû ïàðàõîäóíäàí äÿñòÿ-äÿñòÿ
öôóíÿòëè èíñàíëàð òþêöëäöëÿð äÿðéàíûí êÿíàðûíà. ßýÿð àäàì ýþíäÿðèá
áÿíä-áÿðÿíè áàüëàìàñàí, ìàëëàð äîëóøóá, áàüûí âÿ áàü÷àíûí ýöë âÿ
÷è÷ÿêëÿðèíè ïîçóá, ùÿéÿò-áàúàíû íÿúèñëÿ äîëäóðàúàãëàð.
Ìÿëóì øåéäèð êè, ëàçûìäûð òåç òþéëÿíèí ãàïûñûíû à÷ìàã âÿ Àëëàùûí
ùåéâàíûíû ñöðöá ãàòìàã òþéëÿéÿ.
Õöäàâÿíäè-àëÿì äöíéàäà ùÿðÿéÿ áèð éåð òÿéèí åëÿéèá.
338
ÀÁÓÍß ÄßÔÒßÐÈÌÈÇ À×ÛËÄÛ
Áó ýöí ãÿìÿð “ßãðÿá áöðúö”íäÿí õàðèú îëìàã ìöíàñèáÿòèëÿ ôöðñÿòè
ãÿíèìÿò âÿ ñààòû õîø áèëèá àáóíÿ äÿôòÿðèíè à÷äûã. Áó ýÿëÿí èëèí ìöääÿòèíäÿ äÿ êþùíÿ ñàéàã èëÿ íàüûë âÿ ìÿñÿëÿ éàçìàüà âÿ èëàí-ãóðáàüà
øÿêëè ÷ÿêìÿéÿ ìÿøüóë îëóá ÿëèìèçäÿí ýÿëÿí ãÿäÿð ÷àëûøàúàüûã âÿ ëàêèí
áóðàñû âàð êè, þâçàè-êÿâàêèá òÿüéèð òàïäûãúà âÿ èëèí ôÿñèëëÿðè äÿéèøèëäèêúÿ, áèç äÿ áóíà ìöâàôèã ùÿðäÿíáèð ìÿñëÿêèìèçè äÿéèøÿúÿéèê.
Àðòûã ñÿéèìèç áóíäà îëàúàã êè, ùàìû ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû þçöìöçäÿí
ðàçû åäèá, ùå÷ áèð êÿñèí íÿ éàõøûëûüûíû, íÿ ïèñëèéèíè äàíûøìàéàã; ÿç ãÿçà
ÿýÿð äàíûøñàã äà, èíøàëëàù, éàõøûëàðûí äà, ïèñëÿðèí äÿ éàõøûëûüûíû äàíûøàúàüûã âÿ ùå÷ øåéäÿí äÿ øèêàéÿò÷è îëìàéàúàüûã. Çèðà:
Ìÿêîí çèýÿðäèøè ýåéòè øèêàéÿò, åé äÿðâèø
Êè, òèðÿáÿõòè ÿýÿð ùÿì áÿðèí íÿñÿã ìîðäè.
Áóíóíëà áÿðàáÿð áîø îòóðìàéàúàüûã. ßââÿëÿí, óñòà Úÿôÿð ÿìè
öñóëè-úÿäèäè-ùÿúÿìÿò áàðÿñèíäÿ éàçäûüû êèòàáûí èíòèøàðûíà âÿ Êÿðáÿëàéû Àëëàùâåðäè Èðàíäàí ýÿòèðäèéè ùÿíàíûí ðÿâàúûíà ìöìêöí ãÿäÿð ñÿé
åäÿúÿéèê.
Ñàíèéÿí ýåúÿ âÿ ýöíäöç áàðè ïÿðâÿðäèýàðà äóàìûç áó îëàúàãäûð êè,
Ãóáàäà úÿíàá Ùàúû Ìîëëà Áàáàíûí ãàðíûíûí âÿ ïåéñÿðèíèí éàüûíäàí
áèð ìèñãàë äà ÿñêèëìÿñèí.
Ñàëèñÿí, ìèëéîí÷óëàðûìûçûí ÿùâàëûíû ùÿìèøÿ æóðíàëûìûç âàñèòÿñèëÿ
ïàäøàùëûã äóìàíûí íÿçÿðèíÿ éåòèðÿúÿéèê êè, áó éàçûãëàðûí åùòèéàúëàðûíû
âÿ êàññàëàð ãàáàüûíäà ÷ÿêäèêëÿðè ìÿøÿããÿòëÿðè ìöëàùèçÿ åäèá òÿçÿ áèð
ãÿðàðäàä èëÿ áóíëàðà ìÿðùÿìÿò åëÿñèíëÿð.
Ðàáèÿí âÿ õàìèñÿí: Àëëàù-òààëà úÿìè ìþìöí áÿíäÿëÿðÿ ÿúðèõåéèð âåðèá úÿùÿííÿì àòÿøèíäÿí õèëàñ åëÿñèí!
Àìèí, éà ðÿááöë-àëÿìèí!
“Ìîëëà Íÿñðÿäèí”, 24 íîéàáð 1908, ¹47
ÑÈÉÀÑÈ ÌßÑßËß
Ñÿòòÿðõàí øàùûí ãîøóíëàðûíû áàñäû âÿ ýöíáÿýöí ãàáàüà ýåòìÿêäÿäèð. Áóííàí èøèìèç éîõäóð. Àç ãàëûá êè, áöòöí Àçÿðáàéúàíà ïàäøàù
îëñóí. Áóííàí äà èøèìèç éîõäóð.
339
Øöúà Íèçàìè, Åéíöääþâëÿíè, Èççÿòóëëàù õàíû âÿ ãåéðèëÿðè ÷îõ àñàíëûãëà áàñûá äàüûäûð.
Àììà áóðàäà áèð ÷ÿòèí ìÿñÿëÿ âàð.
Òóòàã êè, Ñÿòòÿðõàí Àçÿðáàéúàíûí ùàìûñûíû òóòäó âÿ ïàäøàù îëäó.
Èíäè ýÿë ýþðÿê Àúû ÷àéûí êÿíàðûíäàêû ñåéèäëÿðèí ãóëäóð äÿñòÿëÿðèíè
íåúÿ äàüûäàúàã âÿ Àëëàùûí èêèàéàãëû âÿùøè ãóðäëàðûíû íåúÿ ãàéäàéà
ñàëàúàã?
Áóäóð ÷ÿòèí ìÿñÿëÿ.
Ùÿìøÿðè
ÇßÙÐÈÌÀÐ
À êèøè, áó Òèôëèñ ìÿñúèäèíèí ìþâãóôàòû ëàï ÿíýÿë îëäó. Áó çÿùðèìàð
ãîéìóð Àëëàù áÿíäÿëÿðèíè ðàùàò åâëÿðèíäÿ éàòñûíëàð. Íÿ áèëèì, ùàíñû
ðÿùìÿòëèéèí äÿ èøè-ýöúö éîõ èìèø, ýåäèá Òèôëèñ ìÿñúèäèíÿ, íÿ áèëèì, íÿ
ãÿäÿð ìöëê-ìàø âÿãô åëÿéèá.
Ùÿëÿ ìöëê-ìàø ãàëñûí êÿíàðäà. Èíäè áó ñààò ïàäøàùëûã õÿçèíÿñèíäÿ
Òèôëèñ ìÿñúèäèíèí ùÿøòàä ìèí ìàíàò ïóëó âàð. Àé áàëàì, áó ïóë îëóá áèð
äÿðä, áÿëà. Äÿõè íÿ äåéèì? Íÿ ýåäèá õÿçèíÿäÿí ýþòöðìÿê îëóð êè, áó
çÿùðèìàð áèðÿäè ïó÷à ÷ûõñûí, íÿ äÿ îüóðëàìàã, ÷àëûá òàëàìàã îëóð.
Õöëàñÿ, áèð áþéöê ÿíýÿë.
***
Àùà, ùå÷ äèíìÿ, áèð øåé éàäûìà äöøäö.
Àõûð, áèçèì Øàù Àááàñ ìÿñúèäè áèð àç äàðäûð. È÷èíäÿ øÿáèù ýÿòèðìÿê
îëìóð âÿ ùÿéÿòè äÿ ùå÷ éîõäóð êè, äÿñòÿëÿð òóòóá áàø éàðàñàí. Àùà, ùå÷
äèíìÿ, ýÿë ýåäÿê ùþêóìÿòäÿí èçí àëàã êè, ìþâãóôàò ïóëó èëÿ ìÿñúèä
òèêäèðÿê. Âàëëàù êè, áóíäàí ñàâàéû î çÿùðèìàðûí þçýÿ ÿëàúû éîõäóð. Ùþêóìÿòèí äÿ êè, íÿ áîðúóäóð: î þçö äÿ Àëëàùäàí èñòÿéèð êè, áó çÿùðèìàðûí ìÿðÿêÿñè êÿñèëñèí. Èçí, ÿëáÿòòÿ, âåðÿð, ïóëó àëàðûã âÿ éàâàø-éàâàø
áàøëàðûã ìÿñúèäèí ùèìëÿðèíè à÷ìàüà. Ãàëàíûíû äà êè, ñÿí þçöí áèëèðñÿí:
ìàøàëëàù àðèôñÿí.
340
***
Îõóúóëàðûìûçà ýÿðÿê õÿáÿðäàð åëÿéÿê êè, èíæåíåðèí ùåñàáûíà ýþðÿ,
òÿçÿ ìÿñúèäèí òèêèëìÿéè ö÷ éöç ìèí ìàíàò èëÿ áàøà ýÿëèð. Ìÿñúèäèí äÿ
ùÿøòàä ìèí ìàíàòû âàð. Èíäè áóíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ìÿñúèäè òèêèá
áàøà ýÿòèðìÿêäÿí þòðö éà ýÿðÿê ÷àòìàéàí èêè éöç èéèðìè ìèí ìàíàò
áè÷àðÿ ìöñÿëìàí úàìààòûíäàí éûüûëà, éà äà ýÿðÿê ìÿñúèäèí äèâàðëàðû
àäàì áîéíóíà ãàëõàíäà ôÿùëÿëÿð äàüûëûá ýåäÿëÿð èøëÿðèíÿ âÿ áèð íå÷ÿ
èëèí ìöääÿòèíäÿ äÿ éàüûøûí, ãàðûí àëòûíäà äèâàðëàðûí êÿðïèúëÿðè éàâàøéàâàø ÷öðöéöá òþêöëÿ éåðÿ.
***
Áó éàçûëàðûìûçäàí àøêàð ýþðñÿíèð êè, ùÿð áèð àüûë âÿ òÿäáèð ñàùèáè
ýÿðÿê ìÿñúèä ìÿñÿëÿñèíè ãîéà êÿíàðà; îíäàí þòðö êè, êàñûá úàìààòäàí
áó ãÿäÿð ïóëó éûüìàã ýöíàùäûð; éàðûì÷ûã äèâàðëàðû äà ãàðûøãà éóâàñû
ãàéûðìàã íàìÿðäëèêäèð. Àììà áó çÿùðèìàð ùÿøòàä ìèí ìàíàò éåíÿ
ãîéìóð êè, ìÿí ðàùàò åâèìäÿ îòóðóì: âàëëàù, ëàï åëÿ ýÿëèá äóðóá
ýþçëÿðèìèí ãàáàüûíäà.
***
Òèôëèñ õÿçèíÿñèíäÿ ùÿøòàä ìèí ìàíàò ìþâãóôàò ïóëó âàð. ßýÿð
ìÿñúèä òèêèëìÿéÿ áàøëàñà, áó ùÿøòàä ìèí ìàíàòû ùþêóìÿò âåðÿúÿê
øåéõöëèñëàìûí âÿ îíóí éàíûíäàêû ìîëëàëàðûí èõòèéàðûíà. Áó ùÿøòàä ìèí
ìàíàòûí èéèðìè áåø ìèí ìàíàòû ÷àòàúàã èíæåíåðÿ. Ãàëàíûíû äà
áàøëàéàúàãëàð éàâàø-éàâàø õÿðúëÿìÿéÿ. Ìÿñúèäÿ äÿ ö÷ éöç ìèí ìàíàò
ëàçûìäûð êè, òèêèëèá áàøà ýÿëñèí.
***
Ùÿìèøÿ õÿçèíÿíèí ãàáàüûíäàí øåéõöëèñëàì êå÷ÿíäÿ ùàìàí ùÿøòàä
ìèí ìàíàò ýÿëèá äóðóð áóíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäà. Ùÿìèøÿ õÿçèíÿíèí
ãàáàüûíäàí èíæåíåð êå÷ÿíäÿ ùàìàí ùÿøòàä ìèí ìàíàòûí èéèðìè áåø ìèí
ìàíàòû ýÿëèá äóðóð áóíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäà. Ìÿëóì øåéäèð êè,
äÿðäëèíèí äÿ äèëèíè äÿðä ÿùëè áèëÿð. Áèð ýöí øåéõöëèñëàì ÿáàñûíû ÷ÿêÿ÷ÿêÿ ýåäèá èíæåíåðèí çÿíýèíè ÷àëàð, áèð ýöí äÿ èíæåíåð ôàéòîíó ìèíèá,
ýÿëÿð øåéõöëèñëàìûí èäàðÿñèíÿ. Çÿùðèìàð ùÿøòàä ìèí ìàíàò áó êèøèëÿðè
ëàï õàðàá åëÿéèá. Èíæåíåð øåéõöëèñëàìû ýþðÿíäÿ áåëÿ äåéèð:
341
– Àé øåéõ, âàëëàù, ìÿí ìöñÿëìàíëàðû ÷îõ äîñò òóòóðàì. Ùÿð÷ÿíä
ìÿñúèä òèêèëñÿ ìÿíÿ èéèðìè áåø ìèí ìàíàò ÷àòàúàã, àììà àíä îëñóí
øåéõ Ðàìàçàíîâóí ìîèçÿñèíÿ êè, ìÿíèì ÷àëûøìàüûì ÿñëà ïóëäàí þòðö
äåéèë, ìÿùç ìöñÿëìàíëàðû èñòÿìÿéèìäÿíäèð.
Áóðàäàí áèð áàëàúà ùàøèéÿ ÷ûõàã.
Èäàðåéè-ðóùàíèééÿéÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ãÿðàðäàäà ýþðÿ
ãàçûëàðûí èõòèéàðû âàð êè, ùÿð áèð ìÿñúèäèí éàíûíäà áèð ìÿêòÿá à÷ñûíëàð.
Ñþçö ÷îõ óçàòìàã èñòÿìèðèê, àíúàã ìöñÿëìàíëàðûìûç áóíó áèëñèíëÿð âÿ
ùÿìèøÿ íÿçÿðëÿðèíäÿ ñàõëàñûíëàð êè, ùÿð áèð ãàçû èñòÿñÿ ùþêóìÿòäÿí
äÿõè äöáàðÿ èçí àëìàìûø áèð ìÿêòÿá à÷à áèëÿð.
Ãàçûëàðûìûçûí Òèôëèñÿ ýÿëèá èäàðåéè-ðóùàíèééÿäÿ øåéõëÿðèìèçëÿ
ýþðöøöá åâëÿðèíÿ ãàéûòìàëàðûíû ìÿí ÷îõ ýþðìöøÿì.
– ßññÿëàì ÿëåéêöì, øåéõÿíà.
– Àé ÿëåéêöìÿññÿëàì, õîø ýÿëèáñèíèç.
Òÿçÿ òÿøðèô ýÿòèðÿí ãàçû ÿýÿð Ãàðàáàü òÿðÿôèíäÿíäèð, – ñþùáÿò
ùÿìèøÿ Ãàðàáàü ôÿðøëÿðèíäÿí äöøöá âÿ Àüäàì íàðûíäà ãóðòàðûá; ãàçû
ÿýÿð Èðÿâàí òÿðÿôèíäÿí ýÿëèá, – ñþùáÿò Íàõ÷ûâàí ïåíäèðèíäÿí äöøöá,
Ãàðõóí ñîüàíûíäà ãóðòàðûá. ßýÿð ãàçû øèìàë òÿðÿôèíäÿí ýÿëèáñÿ, äàíûøûã Øèðâàí øàëëàðûíäàí áàøëàéûá, Øÿêè øàáàëûòûíäà ãóðòàðûá âÿ áó ñþùáÿòëÿð è÷èíäÿ éàü, áàë, úîðàá âÿ áó úöð ñþçëÿð äÿ îëóá, àììà íÿèíêè ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿ ñþùáÿòè.
***
Àëëàùö ÿêáÿð! Áó çÿùðèìàð ùÿøòàä ìèí ìàíàò ãîéìóð áèð ñààò
àñóäÿëèê èëÿ íÿôÿñ ÷ÿêÿì. Âàëëàù, äÿõè áèëìèðÿì êè, íÿ åëÿéèì.
Äÿõè êèôàéÿòäèð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 íîéàáð 1908, ¹48; 7 äåêàáð 1908, ¹49
ØÀÙÇÀÄß
Ãàáàãúà áóíó ýÿðÿê äåéÿê êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí ãàðäàøû øàùäàí
êöñöá ýåäèá Ðóñèéàäà Âàðøàâà øÿùÿðèíäÿ îëóð.
ßââÿëëÿð ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû øàùçàäÿéÿ ùå÷ ìÿùÿë ãîéìóðäóëàð,
÷öíêè ýþðöðäöëÿð êè, Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí ãàðäàøûäûð.
342
Áèð þâãàò ùþêóìÿò íÿçÿðèíäÿ øàùçàäÿ ëàï éàääàí ÷ûõäû.
Ñîðà éàâàø-éàâàø ïîëèñà ïðèñòàâëàðû áàøëàäûëàð øàùçàäÿäÿí áèð àç
áÿäýöìàí îëìàüà. Áóíà äà ñÿáÿá áó îëäó êè, ìÿìóðëàð áèð àç äèããÿò
åéëèéèá ýþðäöëÿð êè, øàùçàäÿíèí ìÿíçèëèíÿ ùåé áèð óúäàí áàëàúà àüàïïàã, ýþçÿë-ýþé÷ÿê òÿìèç, ôîðìàëû âÿ ñÿëèãÿëè ýèìíàçèéà øàýèðäëÿðè
ýèðèá ÷ûõìàãäàäûð.
Ïîëèñà÷ûëàð âÿ æàíäàðìàëàð éàâàø-éàâàø éÿãèí åëÿäèëÿð êè, øàùçàäÿ
ìÿêòÿá óøàãëàðûíû áàøûíà éûüìàãäà âÿ ùÿð ýåúÿ íå÷ÿ ìèí ìàíàò õÿðúëÿìÿêäÿ, ÿëáÿòòÿ êè, áèð ñèéàñè ìÿòëÿáè âÿ ïîëèòèêà ôèêðè âàð. Ìÿñÿëÿí,
øàéÿä øàùçàäÿ Ñÿòòÿðõàíûí Àçÿðáàéúàíû ñàùèáëÿíìÿéèíè, áóíóí íÿòèúÿñè íÿ îëäóüóíó, Èðàíûí þâçàûíû âÿ ïîëéàêëàðûí “ãîëè” ôèðãÿñèíèí áó âöãóàòà íÿ ìöíàñèáÿòè îëìàüûíû øàýèðäëÿð èëÿ ìöçàêèðÿ âÿ ìÿñëÿùÿò åäèð.
Ùþêóìÿò ÿââÿë äÿôÿ èñòÿäè à÷ûã-à÷ûüûíà øàùçàäÿäÿí òÿâÿããÿ
åëÿñèí êè, áèð àç åùòèéàòëû þçöíö ñàõëàñûí.
Àììà àõûðäà èøèí öñòö à÷ûëäû.
Áèð ýöí ïîëèñà òÿðÿôèíäÿí áèð íÿôÿð ìÿìóð òÿýéèðè-ëèáàñ îëóá ýåäèð
øàùçàäÿíèí ìÿúëèñèíÿ âÿ áàõûá ýþðöð êè, óúà ãîíàüûìûç óøàãëàðû éûüûá
áàøûíà, ñàü ÿëèíè ñàëûá áèðèíèí áîéíóíà, ñîë ÿëèíè ñàëûá áèðèíèí áîéíóíà,
þçö äÿ áó øåèðè îõóéóð:
Îëóá àøèã î ýöëðöõñàðÿ áöëáöë,
Îëóð ñàáèð úÿôàéè-éàðÿ áöëáöë,
Äöøöá ýöëçàð áÿçìèíäÿí
êÿíàðÿ,
Äÿõè áóíó ýþðÿíäÿí ñîðà ùþêóìÿò øàùçàäÿäÿí ÿë ÷ÿêäè.
Áèðúÿ ñþç ãàëäû.
“Âàðøàâñêè Êóðéåð” ãÿçåòè éàçûð êè, øàùçàäÿ ÿëëè ìèí ìàíàòëûã ãûø
ëèáàñû òèêäèðèá.
Áÿëè, áåëÿäèð, ÿçèçèì! Ñÿí ìÿíäÿí ñîðóøóðñàí: “Èðàíûí ïóëó ùàðàëàðà äàüûëûð êè, úàìààò àúûíäàí þëöð?”
Áóäóð ñÿíèí úàâàáûí êè, éóõàðûäà õèäìÿòèíÿ ÿðç åëÿìèøÿì.
Ïÿíàù Àëëàùà!..
Ëàüëàüû
343
ÁÎÑÍÀ Âß ÙÅÐÑßÊ ÌßÑßËßÑÈ
Óøàãëûãäà ìÿíèì áàøûìûí ùÿð éåðè ãûðõûëûðäû, àììà òàìàì êÿëëÿìäÿ áèð ãÿäÿð òöê ãàëûðäû. Áóíóí àäûíà êàêèë äåéèðëÿðäè. Ìÿíèì êàêèëèì ÷îõ óçóí èäè. Áèð äÿ ãóëàüûìà ãûçûëäàí ñûðüà êèìè áèð øåé òàõìûøäûëàð, àäûíà ùåéäÿðè äåéèðëÿðäè. Ìÿíèì àíàì íÿçèð åëÿìèøäè êè, ìÿí
éåääè éàøà ÷àòàíäà ìÿíè àïàðñûíëàð Áàêûäà Áèáèùåéáÿòÿ, êàêèëèìè îðàäà
ãûðõäûðñûíëàð, ùåéäÿðèíè äÿ îðàäà à÷ñûíëàð… Áèð ýöí ãóëàüûìäà ùåéäÿðè
÷ûõìûøäûì êö÷ÿ ãàïûñûíà, ýþðäèì áèð íÿôÿð éåêÿ îüëàí ýÿëäè ÿëèíäÿ
òàõòàäàí éîíóëìóø áèð àò. Ìÿíÿ äåäè: “Àëà áàõ, áàüûøëàéûðàì ñÿíÿ, ýþð
íÿ éàõøû àòäû!” Ìÿí áóíó ýþðúÿê ñåâèíÿ-ñåâèíÿ àòû àëäûì, î îüëàí àòû
âåðäè ÿëèìÿ, ÿëèí óçàòäû ãóëàüûìäàí ùåéäÿðèíè ÷ûõàðòäû. Àììà ìÿíèì
ùåéäÿðè íÿ âåúèìÿ ýÿëèð. ×îõ øàä ÿëèìäÿ àò ýåòäèì åâÿ. Àíàì ìÿíè
ýþðúÿê äåäè: “Àäÿ, î àò íÿäè?” Äåäèì: “Êö÷ÿäÿ áèð ÿìè âåðäè”. Äåäè:
“Âàé áàøû äàøäû, ùàíû ùåéäÿðèí?” Äåäèì: “ßìè àïàðäû”. Àíàì ãûøãûðäû, áàüûðäû, íÿíÿì ýÿëäè, õàëàì ýÿëäè, áèáèìÿ àäàì ýåòäè. Ãÿðÿç, áèð
ãèéàìÿò ãîïäó êè, ýÿë êè ýþðÿñÿí. Àììà èíäèêè êèìè ìÿíèì
éàäûìäàäûð êè, î êöé-êÿëÿê, î ãèéëöãàë ùå÷ ìÿíèì ãóëàüûìà ýèðìèðäè.
Ìÿí àíúàã àò èëÿ ìÿøüóë èäèì, îíó îéíàäûðäûì. Âàãåÿí ýÿðÿê äÿ åëÿ
îëàéäû, ÷öíêè îíäà ìÿíÿ îéóíúàã ëàçûì èäè, èãðóøêà èëÿ øàä îëóðäóì.
Áó ãàëñûí áóðàäà.
ßìèðè-ßôüàíûñòàí þç ñÿéàùÿòíàìÿñèíäÿ éàçûð: Âÿãòà êè ìÿí ßôüàíûñòàíäàí ãà÷ûá ßìèðè-Áóõàðàéà ïÿíàù àïàðäûì, ßìèðèí ýþçö ìÿíèì éàíûìäà îëàí áèð ýþçÿë îüëàíà äöøäö, èñòÿäè îíó ìÿíèì ÿëèìäÿí
àëñûí. Áóíóí öñòöíäÿ àðàìûç ïîçóëäó. Áóõàðàäàí ýåòìÿëè îëäóã. Ìÿíèì ìöãÿððèáëÿðèìäÿí äåäèëÿð êè, ýåäÿê Ñÿìÿðãÿíäÿ, Ðóñà ïÿíàù
àïàðàã. Ìÿí äåäèì: Áó íåúÿ îëà áèëÿð: îëàð êàôèð, áèç ìöñÿëìàí? Äåäèëÿð: Äîüðóäóð, ðóñ êàôèðäèð, àììà ìöñÿëìàíëûüûí ðÿâàúûíà áèçäÿí
àðòûã ÷àëûøûð. Äåäèì: Íåúÿ? Äåäèëÿð: Ñÿìÿðãÿíäè êè òÿçÿ àëûá, îðàäà úàð
÷ÿêäèðèá êè, ùÿð êÿñ úöìÿ íàìàçûíà ýÿëìÿ ñÿ èéèðìè áåø ìàíàò
úÿðèìÿñè âàð.
Áó äà âàãåÿí ýÿðÿê áåëÿ îëàéäû. ×öíêè ìÿíÿ îéóíúàã ëàçûì îëàí
êèìè îíëàðà äà úöìÿ íàìàçû ëàçûì èäè: Ñÿìÿðãÿíä, Äàøêÿíä, Õîãÿíä
ëàçûì äåéèëäè.
Àâñòðèéà äþâëÿòè êè Áîñíà-Ùåðñÿýè þç ìöëêöíÿ ìöëùÿã åäèá, Áîñíà-Ùåðñÿýäÿí áÿçè ìöñÿëìàíëàð öìóì îðà ìöñÿëìàíëàðûíäàí
âÿêàëÿòäÿí ýåòìèøäèëÿð Âåíàéà êè, Àâñòðèéà äþâëÿòèíäÿí ðèçàìÿíäëèê
344
åòñèíëÿð: “×îõ ñàü îëóí, Àëëàù ñèçèí þìðè-øÿðèôöçè àðòûã åëÿñèí êè, áèçè
þçöíöçÿ ðÿèééÿò åòäèíèç”. Àâñòðèéà äþâëÿòè äÿ àõû ýÿðÿê áóëàðà áèð øåé
âåðÿéäè. Âàãåÿí âåðäè, éÿíè ãÿò åòäè êè, Âåíàäà îíëàðûí éàäèýàðëûüûíà
áèð ìÿñúèäè-àëè áèíà îëóíñóí.
Éàäûìàäû ãóëàüûìäàí ùåéäÿðèíèí ýåòìÿéè åâèìèçäÿ íÿ ãÿäÿð
ãèéàìÿò ãîïàðòäûñà äà, ìÿí ÿëèìäÿêè îéóíúàãäàí ÷îõ ëÿççÿò àïàðûðäûì, ÷öíêè ìÿíÿ î ëàçûì èäè. Àììà, þç àðàìûçäû, àâðîïàëûëàð áèçè íåúÿ
éàõøû òàíûéûáëàð.
ÕÀÍÛÌËÀÐ
ßýÿð áèð àç äèããÿò èëÿ ùåñàá åëÿñÿê, ÿýÿð ñòàòèñòèê ãàíóíó èëÿ ãàáàüûìûçà øîòêà ãîéóá âÿ ÿëèìèçÿ ãÿëÿì ýþòöðöá éàçàã, áàõûá ýþðÿðèê êè,
Ãàôãàçäà ìöñÿëìàí úàâàíëàðûíûí ùàìûñûíûí òÿðáèéÿñè ðóñ åâèíäÿí
áàøëàíûð.
Áèð àç äà à÷ûã äàíûøàã.
Õàíûìëàðûìûç, áÿéëÿðèìèç äþâëÿòëè âÿ éà êàñûáëàðûìûç ùàìàí ýöí
êè èñòÿéèðëÿð óøàãëàðûíû ùþêóìÿò ìÿêòÿáëÿðèíÿ ãîéñóíëàð, ãàáàãúà
àïàðûá áèð ðóñ åâèíÿ âåðèðëÿð.
Àììà äèããÿò åëÿñÿê, ýþðÿðèê êè, áèð áåëÿ àäÿò ãîíøóìóç åðìÿíèëÿðèí, ýöðúöëÿðèí âÿ ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ ÿñëà ýþðñÿíìèð.
Áó àäÿò ÷îõäàí áàøëàíûá.
Ðóñ Ãàôãàçû àëàíäàí èíäèéÿäÿê ìþòÿáÿð õàíëàðûìûçûí óøàãëàðû áåøàëòû éàøûíäàí áàøëàìûø âåðèëèáëÿð ðóñ êöëôÿòëÿðèíÿ. Ùÿòòà Èðàí íöúÿáàëàðûíûí óøàãëàðû ðóñ åâëÿðèíäÿäèð.
Èíäè áó ñààò Ìàêó ñÿðäàðûíûí îüëó Òèôëèñäÿ áèð ðóñ åâèíäÿ ãàëûð âÿ
àéäà àëòû éöç ìàíàò ìÿùç óøàüûí éåéèá-è÷ìÿéèíÿ âåðèëèð, ãåéð áÿõøèøëÿðäÿí ñàâàéû.
Òèôëèñäÿ ðóñ åâëÿðèíäÿ ãàëàí ìöñÿëìàí óøàãëàðûíûí ãÿäÿðè éöçäÿí
àðòûãäûð. Áóíëàðûí è÷èíäÿ àéäà éöç ìàíàò äà âåðÿí âàð, ÿëëè ìàíàò äà
âåðÿí âàð, àììà îòóç ìàíàòäàí àøàüû éîõäóð.
Þçýÿ øÿùÿðëÿðè áèëìèðÿì, Èðÿâàí òÿðÿôè äÿ áåëÿäèð âÿ àüûë êÿñèð êè,
ùÿð éàíäà áó úöðäöð.
345
Èðÿâàíäà ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðè à÷äûãëàðû ïàíñèîíëàðà ìöñÿëìàíëàð óøàãëàðûíû âåðìèðëÿð, àììà àïàðûá âåðèðëÿð ãàáàãëàðûíà ðàñò ýÿëÿí
ðóñ åâëÿðèíÿ.
Ìöñÿëìàí óøàãëàðûíû åâëÿðèíäÿ ñàõëàéàí ðóñëàðûí ÷îõó ãóëëóã÷óëàðäûð, âÿññÿëàì. Éîõñà áóíëàðûí òÿðáèéÿ èøèíäÿí ùå÷ õÿáÿðäàðëûãëàðû
éîõäóð âÿ ìöñÿëìàíëàðà äà áó ìöëàùèçÿ ùå÷ ëàçûì äåéèë. Ùÿð íÿ îëàúàã îëñóí, êàø ðóñ åâè îëñóí.
Àëòû-éåääè éàøûíäà ìöñÿëìàí ðóñ åâèíÿ ýèðÿí êèìè, ñþç éîõ, áàøëûéûð éàâàø-éàâàø ðóñúà äàíûøìàüà. Ñîðà éàâàø-éàâàø êàòëåòëÿðÿ àäÿò
åëèéèá êöôòÿíè éàäûíäàí ÷ûõàðäûð, ìàðèéàëàðà àäÿò åëèéèá çåéíÿáëÿðè
éàäûíäàí ÷ûõàðäûð. Õöëàñÿ, ö÷-äþðä èëäÿí ñîðà âÿòÿíèíÿ ãîíàã ýÿëÿíäÿ
áàøëûéûð Ôàòìà õàëàëàðû èëÿ ðóñúà äàíûøìàüà. Áèð áåø-àëòû èë äÿ êå÷ÿíäÿí
ñîðà öðÿéè ðóñ ìÿèøÿòèíÿ åëÿ áÿðê éàïûøûð êè, ðóñëàðûí éàõøû èøëÿðè äÿ îíà
õîø ýÿëèð ïèñ èøëÿðè äÿ õîø ýÿëèð âÿ ñîðà äà ìöñÿëìàí÷ûëûüà éóõàðûäàí
àøàüû ðèøõÿíä íÿçÿðèëÿ áàõà-áàõà ãàçèëèê ñàòûá êîð-êîðàíÿ áàøëûéûð
ìèëëÿòèíè, ìöñÿëìàí÷ûëûüûíû áÿéÿíìÿìÿéÿ.
Áèðúÿ øåé ìÿíÿ ÷îõ ãÿðèáÿ ýþðñÿíèð:
Äöíéàäà áèç ìöñÿëìàíëàð òÿê ùå÷ áèð ìèëëÿò éîõäóð êè, áèëìÿððÿ
ðóñëàðû ìóðäàð áèëñèí âÿ ðóñëàðäàí þçöíö óçàã ñàõëàñûí. Òà î éåðÿ ÷àòûá
êè, Àâðîïà äÿðñëÿðèíÿ éàâóã äóðìàìàüûìûçûí öìäÿ ñÿáÿáè äÿ ðóñëàðû
âÿ ÿúíÿáèëÿðè áåëÿ ìóðäàð ùåñàá åëÿìÿéèìèçäèð.
Àììà áóíóíëà áåëÿ, äöíéàäà áèç ìöñÿëìàíëàð òÿê ùå÷ áèð ìèëëÿò
éîõäóð êè, ðóñ ìÿêòÿáèíÿ óøàüûíû ãîéìàã ö÷öí ÿââÿë óøóüû àïàðûá ðóñ
åâèíÿ ãîéñóí âÿ þç ÿëèëÿ, þç õàùèøèëÿ áàëàëàðûíû, ìèëëÿòèíè ðóñëàøäûðìàüà
÷àëûøñûí.
Ìÿí áèëèðÿì êè, óøàãëàðûí àòàëàðû ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð:
éÿãèí îíëàð áó áÿùàíÿíè ýÿòèðÿúÿêëÿð êè, ðóñ åâèíäÿ óøàã ðóñúàíû àñàíëûã èëÿ þéðÿíèð âÿ ðóñ äèëèíè äÿ éàõøû áèëÿíäÿ ùþêóìÿò ìÿêòÿáèíäÿ äÿ
äÿðñëÿðèíè éàõøû îõóéóð.
Àììà èøèí ùÿãèãÿòè áåëÿ äåéèë.
Äîüðóäóð êè, ðóñ åâèíäÿ ìöñÿëìàí óøàüû ðóñ äèëèíè òåç þéðÿíèð,
àììà òÿúðöáÿ äÿ áóíó ýþñòÿðèð êè, óøàüûí ìÿêòÿáäÿ éàõøû âÿ ïèñ îõóìàüû óøàüûí çåùíèíÿ âÿ òÿðáèéÿ åäÿíÿ áàüëûäûð. ×þõ âàõò áåëÿ äÿ èòòèôàã
äöøöð êè, ðóñ åâè ýþðìöéÿí ìöñÿëìàí óøàãëàðû ðóñ äèëèíè ÿñë ðóñ óøàãëàðûíäàí äà éàõøû îõóéóðëàð âÿ áèð äÿ ÿýÿð ðóñ åâèíäÿ òÿðáèéÿ òàïìàã
÷îõ ëàçûìëû áèð øåé îëñà åëÿäÿ áè÷àðÿ åðìÿíèëÿð âÿ ýöðúöëÿð íÿ åëÿñèíëÿð
êè, îíëàðûí óøàãëàðûíûí áèðè äÿ èíäèéÿäÿê ðóñ åâèíäÿ ãàëìûéûá.
346
Éÿãèí êè, áèç îíëàðäàí áó áàðÿäÿ ýþçöà÷ûüûã.
Ìöñÿëìàí àòàëàðûíûí áèðúÿ éàõøû áÿùàíÿëÿðè âàð êè, áó áàðÿäÿ ìÿí
îíëàðà úàâàá âåðìÿéÿ àúèçÿì.
Äîüðóñó, áó ðóñ õàíûìëàðûíû òÿðèô åëÿìÿéÿ Âàãèô êèìè áèð øàèð
ëàçûìäûð:
Îë ãÿäÿðäèð áöòè-íàçèêáÿäÿí,
èíúÿìèéàí,
Åéëÿìÿê îëìàç îíóí âÿñôèíè
ìÿëóì ÿéàí,
Úöìëÿ áèð úèëâÿäÿ, áèð øèâÿäÿ,
õîø ñÿðâè-ðÿâàí,
Ìÿñò òàâóñ êèìè
ýÿðäÿíè-ìèíàëàðû âàð.
Úèôàéäà êè, çàëûì ãûçëàðûíà ÿë éåòèðìÿê îëìóð. Ùÿð áèð ïàïàãëûíû èêè
àüàúäàí ýþðÿí êèìè ãà÷ûðëàð.
Àììà áó âàð êè, óøàã ñàõëàìàüà ÷îõ òàëèáäèðëÿð, õöñóñÿí áèëÿðëÿð
êè, óøàüûí àòàñû “éàüëû”äûð.
Ãóðáàí îëñóí îíóí èíúÿ ìèéàíûíà ìÿíèì âàðûì-éîõóì. ßýÿð
àéäà îòóç ìàíàò èñòÿéèð-ìÿí àéäà éöç ìàíàò âåðÿðÿì, êàø ìÿí èëÿ ÿëÿëÿ âåðñèí.
Ùÿëÿ áÿëêÿ áèð àç àðòûã äà èëòèôàò îëà.
Éîõñà ìöñÿëìàí åâèíäÿí íÿ ÷ûõàúàã êè, óøàüûìû àïàðûì ìöñÿëìàí ïàíñèîíóíà âåðèì. Îðàäà “Äèøÿäÿéÿí” áèð ìÿòëÿá éîõäóð.
Áó èøëÿð èëÿ áÿðàáÿð áèç ùÿëÿ òÿÿúúöá åëèéèðèê êè, Àâðîïà åëìèíè
îõóéàíëàðûìûç àíà äèëèìèçè éàçìàüû âÿ äàíûøìàüû áàúàðìûðëàð. Áóíëàð
ýþçëÿðèíè à÷àí êèìè þçëÿðèíè ðóñ åâèíäÿ ýþðöáëÿð, ðóñ äàíûøûüû åøèäèáëÿð,
ðóñ èáàäÿòè ýþðöáëÿð, ðóñëàðûí è÷êè ìÿúëèñëÿðèíè ýþðöáëÿð, õàíûìëàðûí
àüàëàð èëÿ íÿçàêÿò, ÷ÿì-õÿì âÿ ãàø-ýþç ñöçäöðìÿ åëìëÿðèíè ýþðöáëÿð.
Ñþç éîõ, òÿðáèéÿëè ðóñ õàíûìëàðûíäàí éàõøû òÿðáèéÿ àëàíëàð äà îëóá.
Àììà ÷îõóñó ãàáàãúà íàüûë åëÿäèéèìèç ñàéàã èëÿ òÿðáèéÿ òàïûáëàð.
Áó ùàëûìûçëà, áó ãÿôëÿòèìèçëÿ óòàíìàéûá äà äåéèðèê êè, ðóñëàð áèçè
ðóñëàøäûðûðëàð.
Ýåíÿ ýöðúöëÿðÿ âÿ åðìÿíèëÿðÿ éàçûüûì ýÿëèð êè, áè÷àðÿëÿð áó
áàðÿäÿ áèçäÿí ÷îõ ýåðè ãàëûáëàð.
347
ßÐßÁ ÈÇÇßÒ ÃÀ×ÌÛÉÛÁ
Êþùíÿ èäàðÿ âàõòûíäà Îñìàíëû òöðêëÿðèíèí áàøûíà ÿí áþéöê áÿëà
îëàíëàðäàí áèðè äÿ ñóëòàíûí ÿí éàõûí àäàìû îëàí ßðÿá Èççÿò ïàøà èäè.
Áó çàëûì îñìàíëûëàðûí áàøûíäà íÿ úöð èñòÿðäèñÿ îéëÿ îéíóðäó. Ùàìû
ìààðèô ÿùëèíè çÿùÿðëè ïÿíúÿëÿðèëÿ ñûõûá þçöíÿ ãóë, ÿñèð åëÿìèøäè.
Èíãèëàáäàí ñîðà úàâàí òöðêëÿð íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûëàð êè, áó õàèíè òóòóá
òèêÿ-òèêÿ åëÿñèíëÿð, ëàêèí áàúàðìàäûëàð. Ñóëòàíûí ïëàíû ñàéÿñèíäÿ
ýåúÿíèí áèðèíäÿ èíýèëèñ ýÿìèñèëÿ Àâðîïàéà ãà÷äû. Èíäè Ëîíäðàäà àðõàñû
öñòÿ éàòûá úàâàí- úàâàí òöðêëÿðÿ äèðñÿê ýþñòÿðèð, ãûíû-ãûíû âåðèð. Úàâàí
òöðêëÿð èñÿ àúûãëàðûíäàí þëöðëÿð. Îíóí ãà÷ìàüûíû éàíà-éàíà éàçûðëàð.
Áÿëè, îíëàð ÷îõ éàíûðëàð. Àììà áèç ùå÷ éàíìûðûã. ×öíêè áèç ýþðöðöê
ßðÿá Èççÿò ïàøà âÿ îíó î äÿðÿúÿéÿ ãàëäûðàí ñÿáÿáëÿð áó ñààò ýåíÿ
îñìàíëû òöðêëÿðèíèí è÷èíäÿ àüàëûã åëèéèð. Âÿ ùÿòòà êþùíÿñèíäÿí äàùà
àðòûã òöðêëÿðèí ðóùëàðûíà, öðÿêëÿðèíÿ ñîõóëóá.
Îñìàíëûëàð ùà áàüûðñûíëàð êè, ßðÿá Èççÿò òöðêëÿðèí àðàñûíäàí ãà÷ûá.
Áèç äÿ òÿðñèíÿ, ùà ãûøãûðûðûã êè, ßðÿá Èççÿò ãà÷ìûéûá, áÿëêÿ ÿðÿá
ßáöëùöäàíûí ÿôñóíóíóí òÿñèðèëÿ ìèêðîáà äþíöá òöðêëÿðèí äèëëÿðèíèí àëòûíà ñîõóëóá ýèçëÿíèð âÿ îðàäà éàõøûúà éóâà éàïûá òöðê ñþçëÿðèíè áîüàçäàí ÷ûõàí êèìè òóòóá éåéèð; òöðê äèëèíè, òöðê áåéíèíè ÿðÿá ìèêðîáëàðû èëÿ
äîëäóðóá ÷öðöäöð.
Ùå÷ øÿêê éîõ êè, 33 èëäèð îñìàíëûëàðûí áàøûíà ýÿëÿí áÿëàëàðûí ùàìûñû
áó äèë áÿëàñûíäàí îëóá. ×öíêè úàìààò èíäèéÿ ãÿäÿð ùèððèééÿò, ìöñàâàò,
öõöââÿò ñþçëÿðèíè þç äèëëÿðè èëÿ ÿñëà åøèòìèéèá, þéðÿíìèéèá. Ùÿìèí áó
åøèòìÿìÿçëèê, áó äèëñèçëèê ñóëòàíà âÿ îíóí àäàìëàðûíà ÷îõ áþéöê
éàðäûìëûãëàð åäèá, úàìààòû êîðëóãäà ñàõëûéûá.
Òÿúðöáÿëÿðèìèçÿ ýþðÿ îñìàíëûëàð áóýöíêö äèëëÿðèíèí âöúóäèëÿ ùå÷
ýöìàí åòìÿñèíëÿð êè, ÿðÿá èççÿòëÿðè, ÿðÿá ÿáöëùöäàëàðû þëäöðìÿêëÿ
èñòèáäàääàí, çöëìäÿí òàìàìèëÿ ãóðòàðàúàãëàð. Õåéð, íÿ ãÿäÿð êè, òöðê
ÿäÿáèééàòû ÿðÿá ñþçëÿðèèëÿ áîüóëóð, íÿ ãÿäÿð êè, Àíàòîë òöðêëÿðè: âÿçàéèôè-ìöãÿääÿñåéè-áÿøÿðèééÿ, øÿìñè-ìöíèðè ùöððèééÿò, êàáóñè-ÿëèìèÿñàðÿò, òÿêàìöëàòè-ùåéðÿòôÿçàéè-êàèíàò… ñþçëÿðèíè òöðêúÿ åøèòìèðëÿð,
ùå÷ âàõò ÿðÿá èççÿòëÿðèí, òöðê ðçàëàðûí, ÷ÿðêÿç ìÿùÿììÿäëÿðèí áÿëàëàðûíäàí ëàéèãèëÿ ãóðòóëà áèëìÿéÿúÿêëÿðäèð.
Îñìàíëûäà èñëàù âÿ ùöððèééÿò ñþçëÿðè èíäè äåéèë, òà ö÷öíúö Ñóëòàí
Ñÿëèì çàìàíûíäàí áàøëûéûá âÿ î âàõòäàí áó âàõòà ãÿäÿð áèð ÷îõ ãàíëû
âÿ ôàúèÿëè èíãèëàáëàð îëóá. Àììà ùå÷ áèðè áàø òóòìàéûá, ÷öíêè Îñìàíëûíûí ùÿìèééÿòëè âÿçèðëÿðè ùÿð øåéè áèëèðëÿðäè. Ëàêèí áèðúÿ áóíó áèëìèð348
ëÿðäè êè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ìèëëÿòÿ ìààðèô ëàçûìäûð. Ìààðèôèí ëàéèãèëÿ éàéûëìàñû ö÷öí äÿ ìèëëÿòèí þç äèëè ýÿðÿêäèð.
Îñìàíëû ÿäèáëÿðè, éàçû÷ûëàðû òöðêëÿðèí ãàðûíëàðûíû ùÿìèøÿ ÿðÿáèí, ôàðñûí àúû ÷þðÿêëÿðè èëÿ äîëäóðóðëàðäû. Áóäóð êè, òöðêëÿð äÿ þéðÿíìÿäèêëÿðè,
áèëìÿäèêëÿðè ÷þðÿéè ùÿçì åäÿ áèëìÿéèá ãÿáç îëóðëàðäû âÿ éåðëÿðèíäÿí
òÿðïÿíìèéèá éàòàðëàðäû âÿ áåø-îí ïàøàíûí, ÿäèáèí ìåéäàíà ýÿòèðäèêëÿðè
èñëàù âÿ èíãèëàáëàð äà èøëÿðèíÿ ýåäÿðäè.
Èíäè áèç êå÷ÿí òÿúðöáÿëÿðÿ áàõûá, èíäèêè èíãèëàáäàí äà òöðêëÿðèí
ëàéèãèëÿ ôàéäà ýþðÿ áèëìèéÿúÿêëÿðè ýöìàíûíà äöøöðöê. Áèçè áó ýöìàíà
äöøöðÿí èñÿ ìÿùç ýåíÿ òöðê ãÿçåòÿëÿðèäèð.
Áóýöíêö òöðê ãÿçåòÿëÿðè, äåéÿñÿí, Òöðêèéÿäÿ ÷ûõìûð, äåéÿñÿí,
òöðêúÿ äàíûøàíëàð ö÷öí äåéèë. Áàõûíûç Îñìàíëû ãÿçåòÿëÿðèíÿ êè, áàøëàðûíäàí ãóéðóãëàðûíà ãÿäÿð ÿðÿáëÿøèáëÿð. Áóäóð àäëàðû: Òÿíèí, Ìÿòèí,
Ôÿòèí, ßëÿäë, ßëôÿçë, Íåéèðè-ùÿãèãÿò, Òÿãâèìè-âÿãàéå, ßêñè-ñÿäà, Ùöãóãè-öìóìèééÿ, Áÿñèðÿò, Ìÿçèééÿò… èëàõ.
Áóíëàðäàí ÿí à÷ûã éàçàíû “Ìÿçèééÿò”äèð. “Ìÿçèééÿò”èí èêèíúè
íþìðÿñèíäÿ ùöððèééÿò áàðÿñèíäÿêè èäàðÿñèíè áóðàäà éàçûðûã:
“Òÿëÿòíöìàéè-ñÿàäÿò îëàí øÿìñè-ìöíóðè-ùöððèééÿò çöëàìè-èñòèáäàä àëòûíäà áèð êàáóñè-ÿëèìè-ÿñàðÿòÿ ýÿðäÿíäàäåéè – ìÿçëóìèééÿò åäÿí
ìþâúóäèééÿò-âÿòÿíè îëóíúà êÿìàëèëÿ ðþâíÿãäàð åòäè. Øþâêÿòè-ÿäàëÿò
úöìëÿñèíè ëÿðçàí-ëÿðçàí ìÿãáÿðåéè-èáðÿòÿ àòäû. Ùÿì îéëÿ áèð òÿøùèðýàùÿ êè íÿçÿðëÿðèíèí ìöíÿòèô îëäóüó ùÿâàéè-ìöùèòäÿ ìÿçëóìèíèùöððèééÿòèí ðÿíýè-õóíèí õÿéàëû, ñàìåÿëÿðèíèí íÿñá åéëÿäèéè úÿùÿòäÿ
øöùÿäàéè-òÿäèíèí áàðèýàùè ÿùêÿìöë-ùàêèìèíÿ ðÿô åòäèêëÿðè ôÿðéàäèúàíñóçäÿí ìöòÿùÿññèë áèð íþâùåéè-òÿçÿëëöì, áèð øÿëàëåéè-ìàòÿì…
òèòðÿéîð, óòàíûéîðëàð…”.
Áè÷àðÿ òöðêëÿð.
***
“Òÿðúöìàí” éîëäàøûìûç Îñìàíëû ãÿçåòÿëÿðèíèí àõûð âàõòäà áèð-áèð
áàüëàíäûãëàðûíû òÿÿúúöáëÿ éàçûð. Àììà áèç áóíà ùå÷ òÿÿúúöá åòìèðèê,
áÿëêÿ ÷îõ àäè òàïûðûã ÷öíêè áó úöð ÿðÿáïÿðÿñòëÿðèí ãÿçåòÿëÿðè ýÿðÿê
÷îõäàí áàüëàíàéäûëàð.
Øÿêê éîõ êè, áóíëàðûí éåðëÿðèíÿ “Ãàðàýþç” êèìè òöðêúÿ ãÿçåòÿëÿð
÷ûõûá äàâàì åäÿðëÿð. Âÿ áèç äÿ îë âàõò îñìàíëû ìÿøðóòÿñèíäÿí àðõàéûí
îëàðûã. Äåìÿê êè, ùÿëÿëèêäÿ ßðÿá Èççÿò ãà÷ìûéûá.
Ëàüëàüû
349
×ÛÐÀÜ
Èðàíäà, õöñóñÿí Òåùðàíäà áèð ãàéäà âàð: Áàçàðäà ùàíñû ìÿòàûí ãèéìÿòè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí óúóçëàøñà, áó ìÿòà ñàòûëàí äöêàíäà ýöíäöç ÷ûðàü éàíäûðàðëàð. Áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, úÿìè ãÿññàá äöêàíëàðûíäà ýöíöí
ýöíîðòà ÷àüûíäà ÷ûðàü éàíûð, îíäà áèëèðñÿí êè, ÿò óúóçëàøûáäûð. Àíúàã
íÿäÿíñÿ ùàìàí ìÿòà ÷ûðàü éàíäûðûëàí ýöíäÿí áàøëàìûø ÿââÿëêè
ãèéìÿòèíäÿí äÿ áèð ãàò áàùàëàøàð, áÿëêÿ ÿââÿëêè áàùàëûã äþíöá
ãÿùÿòëèê îëóð. Îíäàí þòðö êè, ãÿññàá äöêàíûíäà äÿõè ÿò òàïûëìàç âÿ
ÿýÿð ÷þðÿê óúóçëàøìûø îëñà ÷þðÿê÷è äöêàíûíäà äÿõè ÷þðÿê ñàòûëìàç. Áó
úÿùÿòÿ áèçèì éîëäàøëàðäàí áèð íÿôÿð áàçàðäàí êå÷ÿíäÿ ùÿð áèð âàõò
ýþðöðäö êè, áèð äöêàíäà ÷ûðàü éàíûð, ãà÷ûá î ÷ûðàüû ïöôëÿéèá êå÷èðäèðäè
âÿ äöêàí÷ûéà äåéèðäè êè, “ñèç Àëëàù, ùÿð íå÷ÿéÿ ñàòûðñûíûç ñàòûí, ðàçûéûã,
àíúàã ÷ûðàü éàíäûðûá ãÿùÿòëèê ñàëìàéûí”.
Ýÿëÿê ìÿòëÿá öñòÿ. Áèð íå÷ÿ âàõò áóíäàí èðÿëè ìöñÿëìàí öðÿôà âÿ
äàíèøìÿíäëÿðè Òèôëèñ øÿùÿðèíÿ úÿì îëóá, ìÿùç Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí øàí âÿ ùåéñèééÿòèíè, àáðó âÿ èççÿòèíè, äèíè-èñëàìûí øÿðÿô âÿ
øþâêÿòèíè ìöùàôèçÿ åòìÿê ö÷öí úàíèøèíè – Ãàôãàçà áèð ëàéèùÿ ïèøíèùàä
åëÿäèëÿð êè, Äóìàéà òÿãäèì åòñèí âÿ òÿâÿããÿ åëÿäèëÿð êè, î ëàéèùÿéÿ
ÿíúàì âåðèëÿíÿ êèìè Ãàôãàçäà øåéõöëèñëàì òÿéèí îëóíìóéóá
äîëàíäûðûúû ãîéóëñóí. Áåëÿ äÿ îëäó. Àììà èñëàì ìèëëÿòèíèí øàí âÿ
øÿðàôÿòè àðòìàã éåðèíÿ ìöñÿëìàíëàðûí îëàí-ãàëàí àáûðëàðû äà ìèëëÿòëÿð
è÷èíäÿ ýöëöíú áèð ùàëà ãîéóëäó. Áóíóí úÿùÿòèíè éàõøû áàøà äöøìöéÿí
Òèôëèñ ìöñÿëìàíëàðûíûí ùÿð áèðèíäÿí ñîðóøñà þéðÿíÿ áèëÿð. Õöëàñÿ,
ñþçöì áóðàñûíäà èäè êè, áèçèì öðÿôàìûç èñòÿäèëÿð êè, èðàäåéèðóùàíèééÿìèçäÿ ÷ûðàü éàíäûðñûíëàð, àììà èíäè ìÿíèì ðÿôèãÿëÿðèìäÿí
áèðè ùÿìèøÿ èäàðåéè – ðóùàíèééÿíèí ãàáàüûíäàí êå÷èá ùàìàí ÷ûðàüû
ýþðÿíäÿ ãà÷ûá î ÷ûðàüû ïöôëöéá êå÷èðäèð âÿ äåéèð: “Ñèç Àëëàù, ùÿð
íå÷ÿéÿ ÿòè âÿ ÷þðÿôè ñàòûðñûíûç ñàòûí, àììà ÷ûðàü éàíäûðûá âèëàéÿòèìèçÿ
øåéõöëèñëàì ãÿùÿòëèéè ñàëìûéûí”.
Úûðúûðàìà
350
ÙßÃÈÃßÒ
Èñòÿéèðÿì áóðàäà ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûç èëÿ áèð àç ñþùáÿò åëÿéÿì.
Ùÿð êÿñ ìÿíèì áó ñþùáÿòèìÿ ãóëàã àñìàã èñòÿéèð, ÿââÿë “Òÿðÿããè”
ãÿçåòèíèí 132-úè íþìðÿñèíäÿ èêèíúè ñÿùèôÿäÿ ÿââÿëèíúè ñöòóíóí
àøàüûñûíäà éàçûëàí òåëåãðàìû îõóñóí âÿ ìÿí äÿ ùÿëÿ áèð ñòÿêàí ÷àé
è÷ìÿéÿ ìÿøüóë îëóì, ñîíðà ýÿëÿê ñþùáÿòèìèçÿ.
***
Áÿëè, ùàìàí òåëåãðàôûí ìÿçìóíó áóäóð:
Òåùðàí: “Ìÿúäöääþâëÿ ìÿñúèäèíäÿ Øåéõ Ôÿçëöëëàù èëÿ ùÿìÿôêàðëàðû õèëàôè-ìÿøðóòèééÿò îëàðàã íöìàéèøëÿð éàïäûëàð. Âèëàéÿò ìöúòÿùèäëÿðèíäÿí ìÿøðóòèééÿò çèääèíÿ îëàí òåëåãðàìëàð îõóíóðäó. Ìÿøðóòÿ÷èëÿðè êàôèð äåéÿ åëàí åäèáëÿð. Ìöúòÿùèäëÿð øàùà ÿðèçÿ âåðèáëÿð êè, ãàíóíèÿñàñè âåðìÿñèí”.
Áóäóð ùàìàí òåëåãðàôûí ìÿçìóíó.
Îõóúóëàðûìûçäàí èêè òÿâÿããÿì âàð:
ßââÿëà, áó õÿáÿðèí äîüðó îëìàñûíà ùå÷ êÿñ øÿêê åëÿìÿñèí. Ùÿëÿ
Øåéõ Ôÿçëóëëàù âÿ ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí ãàëñûíëàð êÿíàðäà: ìÿøðóòèééÿòè
õèëàôè-øÿðèÿò ùåñàá åëÿéÿí ìöúòÿùèäëÿðèí ãÿäÿðè ýöí-ýöíäÿí àðòìàãäàäûð.
Èêèíúè òÿâÿããÿì îõóúóëàðäàí áóäóð êè, áó õÿáÿðè êè èíäè ùÿð êÿñ
îõóäó âÿ áèëäè-ýÿðÿê ôèêèð åëÿñèí.
Ôèêèð, ôèêèð, ôèêèð!!! Àëëàù-òààëà èíñàíà àüëû îíäàí þòðö âåðèá êè, ôèêèð
åëÿñèí, ôèêèð, ôèêèð!
ßýÿð áèð ýöí õÿáÿð ÷ûõà êè, õóäàíÿêÿðäÿ, áöòöí Èðàí úàìààòû äÿëè
îëóá-ìÿí ùå÷ òÿÿúúöá åëÿìÿíÿì, ñÿáÿáè áóäóð êè, áèð ýöí Êÿðáÿëà âÿ
Íÿúÿôöë-ÿøðÿô ìöúòÿùèäëÿðèíäÿí òåëåãðàô ýÿëèð êè, ìÿøðóòèééÿò ìöâàôèãè-øÿðèÿòäèð. Áèð ýöí ñÿíè Èðàíûí ìöñòÿùèäëÿðèíäÿí òåëåãðàô ýÿëèð êè,
ìÿøðóòèééÿò õèëàôè-øÿðèÿòäèð. Áèðè áåëÿ äåéèð, î áèðè åëÿ äåéèð. Ùàíñûíà
èíàíûì? Âàëëàù, èíñàí äÿëè îëà áèëÿð. Î äà ìöúòÿùèääèð, áó äà ìöúòÿùèääèð. Ùàíñûíà èíàíûì?
Áó ýöí áèðè äåéèð “ìÿøðóòèééÿò éàõøû øåéäèð”- ìÿøðóòèééÿò òÿðÿôäàðû îëóðàì, ñàáàù î áèðè äåéèð “ìÿøðóòèééÿò øåéòàí èøèäèð” èñòèáäàä
òÿðÿôäàðû îëóðàì. Áÿñ íÿ åëÿéèì? Âàëëàù, àç ãàëûðàì äÿëè-äèâàíÿ îëàì.
351
***
Éàçûã èðàíëû íÿ áèëñèí ìÿøðóòèééÿò íÿäèð? Àâàì úàìààò àüçûíû à÷ûá
ýþéÿ, ìöúòÿùèäëÿð íÿ ãîéñàëàð àüçûíà-éåéÿúÿê. Äîüðóäóð, Àëëàù-òààëà
ìöñÿëìàíà àüûë âåðèá; àììà àüëû àíúàã ìÿøüóëèééÿò ö÷öí âåðèá.
Éàçûã èðàíëû îíó áèëñÿ êè, ìÿøðóòèééÿò íÿäèð, äÿõè ìöúòÿùèä äàâàñûíû êÿíàðà ãîéóá þçö þç àüëû èëÿ éà ìÿøðóòÿ÷è îëàð, éà ìöñòÿáèä. Àììà áèð ñóðÿòäÿ êè, ìÿí áèëìèðÿì ìÿøðóòèééÿò íÿ äåìÿêäèð, – äÿõè
÷àðÿì íÿäèð?
***
Ãÿäèì éóíàíëàð åëÿ áèëèðëÿð êè, Ñèúèëèéà úÿçèðÿñèíäÿ áèð ýþçëö èíñàí
âàð. Ìèí èëëÿðúÿ àâàì úàìààò áó ÿãèäÿäÿ ãàëäû âÿ áèð ïàðà ýþçö à÷ûã
ôèêèðëè àäàìëàð èñòÿäèëÿðñÿ äÿ úàìààòû èíàíäûðñûíëàð êè, Ñèúèëèéà ÿùàëèñè,
éóíàíëàð êèìè èêè ýþçëö àäàìëàðäûð-áàøà ýÿëìÿäè.
Èíñàíûí àíàäàí îëìàüûíäàí áåø-àëòû éöç èë ãàáàã éóíàíëàð éàâàøéàâàø áàøëàäûëàð Ìèñèð òÿðÿôèíÿ ñÿôÿð åëÿìÿéÿ âÿ òèúàðÿò èøëÿðè àðòäûãúà
áóíëàð áàøëàäûëàð Àñèéàéà âÿ ñîíðà Èòàëèéà òÿðÿôèíÿ ýåäèá ýÿëìÿéÿ.
Àõûðäà äà éóíàíëàðûí éîëó äöøäö Ñèúèëèéà úÿçèðÿñèíÿ.
Áàùà! Áèð äÿ ýþðäöëÿð êè, áóðàíûí ÿùàëèñè þçëÿðè êèìè èêèýþçëö
èíñàíëàðäûð.
***
Èíäè äÿ Èðaíäà ìÿøðóòèééÿò ìÿñÿëÿñè. Èðàíëû íÿ áèëñèí êè, ìÿøðóòèééÿò íÿäèð? Âÿ Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí þçöíö ýþòöðÿê. Î äà ùÿì÷èíèí. Î
äà áàõûð ìöúòÿùèäëÿðÿ âÿ Éåâðîïà ùþêóìÿòëÿðè øàù òÿðÿôèíäÿí ãàíóíèÿñàñèíèí òÿñäèã îëóíìàüûíû òÿëÿá åëÿéÿíäÿ Mÿùÿììÿäÿëè øàù ùÿìèøÿ
úàâàá âåðèð êè, ìöúòÿùèäëÿð ãîéìóðëàð, ÷öíêè ìÿøðóòèééÿòè øÿðèÿòÿ çèää
òàïûðëàð.
***
Hÿãèãÿò äöíéàäà áèðäèð âÿ î ùÿãèãÿò äÿ áóäóð êè, Èðàíû ãàðûøäûðàí
âÿ áó ùàëà ñàëàí ìöúòÿùèäëÿðäèð.
Ùÿð êÿñ áàðìàüûíû àëíûíà ãîéóá ôèêèð åëÿñÿ, áó ìÿòëÿáè áàøà äöøÿð:
ùÿð êÿñ åëÿìÿñÿ, áàøà äöøìÿéÿúÿê, äöøìÿéÿúÿê, äöøìÿéÿúÿê.
Ùÿëÿ ýþðÿê øàèðèìèç íÿ äåéèð:
352
Çàùèäà, ýÿë ñîéóíàã áèð êÿðÿ ïàëòàðûìûçû,
×ûõàðàã çàùèðÿ áàòèíäÿêè ÿôêàðûìûçû,
Ïèøýàùè-íÿçÿðè-õÿëãÿ òóòàã âàðûìûçû,
Ýþðöá îíëàð äÿõè òÿùãèã åëÿñèí êàðûìûçû,
Ùÿð êèìèí àüû ãàðà èñÿ óòàíñûí, à áàëàì,
Áÿëêÿ èëëÿðúÿ éàòàíëàð áèð îéàíñûí, à áàëàì.
Ùÿëÿëèê ýÿë óíóäàã ôèëìÿñÿë þç ëàôûìûçû,
Èääèàìûçúà à÷àã àéèíåéè-ñàôûìûçû,
Àëàã àéèíÿéÿ ãàðøû áöòöí ÿñíàôûìûçû,
Ýþñòÿðÿê îíëàðà èíñàô ö÷öí èíñàôûìûçû,
Ùÿð êèìèí àüû ãàðà èñÿ äàéàíñûí, à áàëàì,
Íîëà áèð ëÿùçÿëèê îëñóí àòàã ÿëãàáûìûçû,
×ûõàðàã ùþðìÿòè úàëèá îëàí ÿñâàáûìûçû,
Òîïëàéàã áèð éåðÿ ÿäàìûçû, ÿùáàáûìûçû,
Ìÿùçÿðè-íàñÿ ãîéàã ñèéðÿòö àäàáûìûçû,
Ùÿ êèìèí ùàëû ôÿíà èñÿ óñàíñûí, à áàëàì,
Ýÿë éàçàã øÿðò ö÷öí þç òÿðúöìåéè-ùàëûìûçû,
Ùÿì äÿ äîüðó îëàðàã øÿðù åäÿê ÿùâàëûìûçû,
Õàëã òÿòáèã åëÿñèí ùàëûìûçû, ãàëûìûçû,
Àíëàñûíëàð äà íîëóð ãàéåéè-àìàëûìûçû,
Ùÿ êèìèí ãÿëáè ãàðà èñÿ óòàíñûí, à áàëàì,
ÊÞÙÍß ÈË
Àäÿòäèð, êþùíÿ èë ãóðòàðàíäà âÿ òÿçÿ èë äàõèë îëàíäà ùàìû ãÿçåòëÿð
êþùíÿ èëèí ìöääÿòèíäÿ öç âåðÿí ÿùÿìèééÿòëè âöãóàòû áèð-áèð éàçûá
îõóúóëàðà áèëäèðèðëÿð. Áó àäÿòÿ áèç äÿ ÿìÿë åëÿéèðèê.
1908-úè èëèí ÿðçèíäÿ áþéöê âöãóàòäàí áèðè áóäóð êè, Àâñòðèéà
ùþêóìÿòè Áîñíèéà âÿ Ùåðñÿê âèëàéÿòëÿðèíè çÿáò åëÿéèá þç ìÿìëÿêÿòèíÿ
ãàðûøäûðûá âÿ Áàêûíûí Áöëáöëÿ êÿíäèíäÿ áèð ìöãÿääÿñ ñåéèä áèð ëàë
353
ìöñÿëìàíûí äèëèíè à÷ûá äàíûøäûðûá. Ùÿìèí 1908-úè èëäÿ Èðàíäà Ñÿòòàð
õàí áàø ãàëäûðûá âÿ ýÿíúÿëè Ìÿììÿäîâëàðûí êþìÿêëèéè èëÿ Àçÿðáàéúàíà ñàùèá îëóá. Ïåòåðáóðã øÿùÿðèíäÿ ðóñ õàíûìëàðûíûí éûüûíúàüû áàø
òóòóá âÿ ùÿð âèëàéÿòèí, ùÿð òàéôàíûí àðâàäëàðûíäàí î éûüûíúàãäà îëóáëàð.
Ãàôãàç õàíûìëàðû òÿðÿôèíäÿí éûüûíúàãäà Ýÿíúÿ õàíûìëàðûíäàí àëòû
íÿôÿð îëóá âÿ áóíëàð îðàäà ùöãóã áàðÿñèíäÿ ÷îõ íèòãëÿð ñþéëÿéèá. Âÿ
ìîëëà Ìÿéóá éåääè éàøûíäà áèð ãûçà êÿáèí êÿñèá áèð íÿôÿð ìîëëà ßëèéÿ
âåðìÿéè áàðÿñèíäÿ…
Èñëàì àëÿìèíäÿ èêè áþéöê õåéèð èø öç âåðèá: áèðè áóäóð êè, Òöðêèéÿäÿ úàâàí òöðêëÿð ìÿøðóòèééÿò åëàíû åëèéèáëÿð. Áèðè äÿ áóäóð êè, Ýÿíúÿíèí Ãàçàõ øÿùÿðèíäÿ ìöñÿëìàí óøàãëàðûíà þëö ãöñëö þéðÿòìÿê ö÷öí
ìÿñúèä ùÿéÿòèíäÿ ãöñëõàíà à÷ûëûá âÿ þëö þëÿíäÿ ìÿøùóð ìöÿëëèì
Êÿðáÿëàéû ßëè óøàãëàðû áàøûíà úÿì åëÿéèá îíëàðà äÿðñ þéðÿäèð.
Àìåðèêàäà Òàôò àäûíäà áèð øÿõñ úóìùóðèééÿòëÿðÿ ðÿèñ ñå÷èëèá. Ùÿìèí 1908-úè èë áÿðÿêÿòëè èë îëóá, äöíéàíûí ùÿð áèð éåðèíäÿ éàõøû ìÿùñóëàò ÿìÿëÿ ýÿëèá, Íàõ÷ûâàí ìàùàëûíäà ÷îõ ïàìáûã îëóá.
Äàüûñòàíûí Àõòû êÿíäèíäÿ ìöñÿëìàíëàð è÷èíäÿ àðàã âÿ ïèâÿ àðòûã
ðÿâàú îëóá. Áàêûäàí èêè ìèí ìàíàò ýÿòèðèáëÿð êè, áàðû ùå÷ îëìàñà, ìÿêòÿá à÷ñûíëàð. Àììà Èòàëèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ Ìåññèí øÿùÿðèíäÿ çÿëçÿëÿ
îëàí êèìè Àõòûäà ìÿêòÿá ïóëëàðû áèðäÿí éîõ îëóá.
Ìóñèãè àëÿìèíäÿ éåíÿ øàä õÿáÿðëÿð åøèäèëèá: Áàêûäà òåàòð éàçû÷ûëàðûíà ìöñÿëìàíëàð òÿðÿôèíäÿí äöíéàäà ìèñëè îëìàéàí ùþðìÿòëÿð ýþñòÿðèëèá, Òèôëèñäÿ ýöðúöëÿðèí àëè áèð òåàòðû áàøà ýÿëèá âÿ íàéèáèí ñèôàðèøèíÿ
ýþðÿ Ëÿíêÿðàíäàí ×îðíû Ãîðîäà ö÷ ìöòðöá äÿñòÿñè ýþíäÿðèëèá.
Áó èëèí àáö ùàâàñû ùÿð éåðäÿ áèð úöð îëóá. Áÿçè éåðäÿ éàüûø éàüûá,
áÿçè éåðäÿ ãàð éàüûá. Áàùàðäà ýàù ýöí ÷ûõûá ùàâà õîø îëóá. Ãûøäà ãàð
éàüûá ùàâà ñîéóã îëóá. Àüäàøäà ìÿêòÿá âÿêèëëÿðè òÿçÿ ìöÿëëèìÿ ïàëòàð
âåðèáëÿð êè, áèð-èêè ýåúÿ éàòñûí êè, ñîíðà þçöíÿ ïàëòàð àëñûí. Àììà
íàãàôèë ýåúÿ âàõòû âÿêèëëÿð áèðäÿí ýÿëèá áè÷àðÿ ìöÿëëèìäÿí ïàëòàðû àëûá
àïàðûáëàð. Áó äà ýåäèá î ýåúÿ ùàìàìäà éàòûá êè, öøöìÿñèí.
Ùÿìèí 1908-úè èëäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ òÿçÿ êîíñóë âàðèä îëóá âÿ
Ìèðáàüûð àüà êîíñóëóí ãàáàüûíà ÷ûõûá âÿ àüà èëÿ êîíñóë Èðàí ìÿøðóòÿñè
áàðÿñèíäÿ ÷îõ øèðèí ñþùáÿòëÿð åëÿéèáëÿð.
Áó èë Ñÿìÿðãÿíääÿ ÷îõ òîéëàð îëóá âÿ áó òîéëàðäà ìîëëàëàð è÷êè
ìÿúëèñèíäÿ ýþçÿë íèòãëÿð ñþéëÿéèáëÿð. Áó íèòãëÿðèí òÿñèðèíäÿí Àøãàáàä
úàâàíëàðû î äÿðÿúÿäÿ øÿðàáà ìÿùÿááÿò éåòèðèáëÿð êè, øÿðàáû è÷ÿ-è÷ÿ ñòÿêàíëàðû äà àüûçëàðûíäà ñûíäûðûá òèêÿ-òèêÿ åëÿéèáëÿð (ùÿëÿ ùèðñëÿðèíÿ áàõ!).
354
Íîéàáð àéûíûí 12-äÿ Úóëôà éàíûíäà ãà÷àã÷ûëàð Àðàçäàí êå÷ÿíäÿ
îí äþðä òàé ãà÷àã ìàëû ñàëûá ãà÷ûáëàð. Áó ìàëëàðûí ùàìûñû Èðàí ìÿòàùûäûð: èêè òàé ñåéèä âÿ ìÿðñèéÿõàí ÿììàìÿñè, áèð õóðúóí òÿñáèù, áèð òàé
“Úàìåöä-äÿâÿò” êèòàáû, áèð äÿâÿ éöêö ôàëàããà, èêè òàé òèðéÿê âÿ áèð
÷óâàë ùÿíà.
(Ìàáÿäè ýÿëÿí èë 52-úè íþìðÿäÿ).
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð, 1908, ¹52
ÍÅÚß ÃÀÍ ÀÜËÀÌÀÑÛÍ ÄÀØ ÁÓ ÝÖÍ,
ÃÛÐÕÛËÛÐ ÝÞÐ ÍÅ×ß ÌÈÍ ÁÀØ ÁÓ ÝÖÍ!
Áÿëè, áàøëàð áàøëàéûáëàð ãûðõûëìàüà. Äÿëëÿê äöêàíëàðûíäà ìàúàë
éîõäóð. Àøóðà ýöíö èêè éöç éåòìèø ìèëéîí áàø éàðûëàúàã.
Âÿ ëàêèí áóíëàð ùàìûñû êþùíÿ ñþçëÿðäèð. Àììà áóðàäà áèð ìÿòëÿá
âàð êè, áÿëêÿ îõóúóëàðûìûç îíó åøèòìÿìèø îëà. Áó áàðÿäÿ ëàçûì áèëèðèê
áèð àç äàíûøàã.
Éåð öçöíäÿ ãÿðèáÿ áèð ÿùâàëàò áàø âåðÿíäÿ Àâðîïàíûí ôÿííè úÿìèééÿòëÿðè ÷îõ õÿðúëÿð ÷ÿêèá àäàìëàð ýþíäÿðèðëÿð êè, òÿçÿ âöãóàòû åëì
âÿ ôÿíí òÿðÿôèíäÿí þéðÿíñèí âÿ ñîíðà úÿìèééÿòÿ ÿðç åëÿñèí.
Áåëÿëèêëÿ, Àâðîïàäà åëì âÿ ôÿíí òÿðÿããè åëÿéèá. Ìÿñÿëÿí, Àìåðèêàíûí ôëàí øÿùÿðèíäÿ ýöí òÿìàìÿí òóòóëàúàã. Ãàáàãúà ùàìàí øÿùÿðÿ
ùÿð ìÿìëÿêÿòèí úîüðàôèéà úÿìèééÿòëÿðèíäÿí äÿñòÿ-äÿñòÿ àëèìëÿð ýþíäÿðèëèð êè, ýöíöí òóòóëìàã ñèððëÿðèíè äÿõè äÿ éàõøû þéðÿíñèíëÿð. Ìÿñÿëÿí,
Èòàëèéàäà ìèñëè îëìàéàí çÿëçÿëÿ öç âåðèá. Ùÿì÷èíèí éåíÿ àëèìëÿð îðàéà
äîëóøóðëàð êè, çÿëçÿëÿíèí ùèêìÿòëÿðèíè ìöìêöí ãÿäÿð þéðÿíñèíëÿð.
Àøóðà èøëÿðèìèç àâðîïàëûëàðûí íÿçÿðèíäÿ åëÿ áèð ãÿðèáÿ âÿ
ÿùÿìèééÿòëè ÿùâàëàòäûð êè, áó áàðÿäÿ îíëàð èíäèéÿäÿê íå÷ÿ úèëä êèòàáëàð
éàçûáëàð. Èðàíûí âÿ Ãàôãàçûí áþéöê ìöñÿëìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ ìÿùÿððÿìëèêäÿ Àâðîïà úÿìèééÿòëÿðèíèí öçâëÿðè ùÿìèøÿ ïèøÿç-âÿãò ùàçûð
îëàðëàð âÿ àøóðà ýöíö ãÿëÿìè âÿ êàüûçû úèáëÿðèíÿ ãîéóá ÷ûõàðëàð óúà
äèâàðûí öñòöíÿ âÿ òàìàøà åëÿéèá, åøèòäèêëÿðèíè òÿôñèëÿí éàçàðëàð;
ýþðäöêëÿðèíèí ôîòîãðàôèéà ÿêñëÿðèíè ýþòöðöá àïàðàðëàð.
Áó ãèñì ñÿééàùëàðûí áèðè äÿ äöíÿí ýÿëìèøäè èäàðÿìèçÿ. Áó úÿíàá,
Ëèññàáîí øÿùÿðèíäÿ áèð úÿìèééÿòèí öçâöäöð. Îíóí áó èë Ãàôãàçà
ýÿëìÿéèíäÿí ãÿñäè ö÷ ìÿòëÿá þéðÿíìÿêäèð.
355
ßââÿëÿí: ÿýÿð áàø éàðìàã øÿðÿí ëàçûìäûð, íÿ ñÿáÿáÿ áàøëàðûíû
éàðàíëàðûí è÷èíäÿ èíäèéÿäÿê áèðúÿ ÿììàìÿëè ìîëëà ýþðñÿíìÿéèá?
Èêèíúè: ùÿìèøÿ âàõòëàðûíû ãóìàð âÿ ÷àõûð ìÿúëèñëÿðèíäÿ êå÷èðÿí
ìöñÿëìàí “èíòåëëèýåíòëÿðè” íÿ ãÿñä èëÿ àøóðà ýöíö äÿñòÿ ãàáàüûíà
äöøöá áàø éàðàíëàðûí ãàíëàðûíû äÿñìàëëàðû èëÿ ñèëèðëÿð?
Âÿ ö÷öíúöñö: ñÿáÿá íÿäèð êè, áàø éàðàíëàðûí ùàìûñû èáàðÿòäèð ìÿùç
ýÿäÿ-ýöäÿëÿðäÿí, áàããàëëàðäàí âÿ ÷àããàëëàðäàí; áóíëàðûí è÷èíäÿ áèð
íÿôÿð äÿ ìààðèô ÿùëè ýþðñÿíìèð?
Áèç áó ñóàëëàðà úàâàá âåðÿ áèëìÿäèê âÿ ãîíàüûìûç ÷ûõûá ýåòäè. Áó
ùåéíäÿ ãóëàüûìûçà ùàòèôäÿí áó ñÿñëÿð ýÿëäè:
– Áó ýöíëÿðäÿ Èðàíäà èñòèáäàä èëÿ ÿäàëÿò áÿðê ÷àðïûøûð. Éåêÿ áèð
ìèëëÿòèí äèíè, íàìóñó, ùöãóãó, âÿòÿíè òÿùëöêÿäÿäèð. Êþìÿêñèçëèê
óúóíäàí îëà áèëÿð ÿäàëÿò òÿðÿôè áàñûëñûí. Î âàõò ìèëéîíëàðúà ìÿçëóìóí
äàäö ôÿðéàäû áó ýöíêöíäÿí àðòûã ýþéëÿðÿ ãàëõàúàãäûð. Áèð óäóì ñóéà
ùÿñðÿò ãàëûá úàí âåðÿí áàëàëàðûí, ãàðûíëàðû éûðòûëàí àíà-áàúûëàðûí ùàëû
Êÿðáÿëà âàãèÿñèíäÿí àøàüà ãàëìàéàúàãäûð!
Áó ýöí Êÿðáÿëà ìåéäàíû – Àçÿðáàéúàíäàêû âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìåéäàíûäûð. Ùÿð êèìèí öðÿéèíäÿ áèð úöçè äèí, íàìóñ, âÿòÿí ùèññè âàðñà,
îðàíûí ãåéäèíÿ ãàëìàëûäûð! Àõûòìàëû ãàíëàðûìûç, åùñàí åòìÿëè ïóëëàðûìûç âàðñà, – ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà öðÿêëÿð ïàð÷àëàéàí Àçÿðáàéúàí
ìàòÿìýàùû äóðóð.
Áó ýöí ÿí áþéöê èáàäÿò, ÿí áèðèíúè äèí âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê îðàéà
êþìÿê åòìÿêäèð êè, ùÿì Àëëàù, ùÿì äÿ ùÿçðÿò Ùöñåéí ðàçû ãàëñûí.
Éîõñà, Òèôëèñèí, Áàêûíûí êö÷ÿëÿðèíäÿ ãûøãûðà-ãûøãûðà ýÿçèá, éàëàí÷ûëûãäàí áàøûìûçû úûçûá áèð àç ãàí àõûòìàã Ùöñåéí þâëàäûíà âÿ Ðöñòÿì íÿñëèíÿ éàðàøàí èýèäëèê äåéèë.
Áó ýöí Êÿðáÿëà ìåéäàíû Àçÿðáàéúàí ìåéäàíûäûð.
ÃßÍÈÌßÒ
Àììà áó çàëûì Îðåíáóðã òàòàðëàðûíûí è÷èíäÿí ãÿðèáÿ øàèðëÿð
òþðÿéèá. Ìÿñÿëÿí, àéûá îëìàñûí. “Äèí âÿ ìÿèøÿò” æóðíàëûíûí áèðèíúè íþìðÿñèíäÿ “Ñÿääèãöëÿìèíè” èìçàñû èëÿ áèð øàèð éàçûð:
356
ßçèìÿòñÿí, ÿçèìÿòñÿí, ÿçèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì “Äèí âÿ ìÿèøÿò”.
Ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿòñÿí, ãÿíèìÿò,
Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ùÿëÿ áó úöð øàèðëÿðè ýþðÿ-ýþðÿ Ùîï-Ùîï äà, ßáóíÿñð Øåéáàíè äÿ âÿ Ìÿøÿäè Ñèæèìãóëó äà äåéèðëÿð êè, áèç øàèðèê.
Çàðàôàò êÿíàðäà ãàëñûí, àììà “Äèí âÿ ìÿèøÿò” æóðíàëû äà äîüðóäàí
ãÿíèìÿòäèð.
Ùÿìèí ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíäÿ òåàòð îéíàéàíëàð áàðÿñèíäÿ æóðíàë áèð
äîüðó òÿêôèðíàìÿ éàçûá äåéèð êè, ìöñÿëìàí òåàòð÷ûëàðû øÿðèÿòÿ õèëàô îëàí
òåàòð òàìàøàñûíû ìþìöí ìöñÿëìàí è÷èíÿ ýÿòèðìÿê èëÿ Àëëàù áÿíäÿëÿðèíè éîëäàí ÷ûõàðäûðëàð.
ßëáÿòòÿ, áó ñþçëÿð ñÿùèùäèð âÿ ÿëáÿòòÿ áèð áåëÿ éàçû÷û ìöñÿëìàíëàð
ö÷öí ãÿíèìÿòäèð. Èíäè äÿõè áóíäàí ñîíðà äàüûñòàíëû ÿçèëÿòëè ßëãÿäàðè
úÿíàáëàðû âÿ áóíóí êèìè ãåéðè öëÿìàìûç ÷îõ äà þçëÿðèíäÿí äåìÿñèíëÿð, ÷îõ äà ãûçëàðûìûçûí îõóéóá ìöÿëëèìÿ îëìàãëàðûíà ÷àëûøìàñûíëàð,
éîõñà ìÿí “Äèí âÿ ìÿèøÿò”èí ìîëëàëàðûíû ÷ûõàðäàðàì îíëàðûí ìöãàáèëèíÿ, îíäà ýþðöì íÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð.
Ìÿí ãîðõóðàì áÿçè ãÿëáèãàðà úàâàíëàðûìûç èíàíìàéàíëàð êè,
èéèðìèíúè ÿñðèìèçèí è÷èíäÿ “Äèí âÿ ìÿèøÿò” êèìè “ôàëíàìÿ”ëÿðÿ “Ñÿääèãöëÿìèíè” êèìè àõìàãëàð çÿùìÿò ÷ÿêèá áåëÿ óøàã îéóíúàüû ìÿäùíàìÿëÿð éàçàëàð.
Àììà äöíéàäà ùÿð áèð øåé îëà áèëÿð, õöëàñÿ:
ßçèìÿòñÿí, ìÿçèìÿòñÿí, íÿçèìÿò,
Éàøà, åé ìþùòÿðÿì úèí âÿ ãÿìèøÿò.
Úûðúûðàìà
357
ÖËßÌÀ
Áÿíäÿ þìðöìäÿ ÷îõ ìîèçÿëÿð, ÷îõ õöòáÿëÿð åøèòìèøÿì; ëàêèí òàñóà
ýöíö “Ñÿàäÿò”äÿ ôÿõðöë-èñëàì îëàí Àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿð úÿíàáëàðûíûí
ìîèçÿñè êèìè áèð ìîèçÿ ùÿëÿ åøèòìÿìèøÿì. Áó ìîèçÿ èíñàíûí ðóùóíó
ýóéà ãóø ãàíàäëàðû öñòöíÿ àëûá, úöìëÿ àâàì èíñàíèééÿòè ñåéð åòäèðèð èäè
âÿ èíñàí ñåéð åòäèêúÿ ãÿëáè ðèããÿòëÿíèá, ðóùó óúàëûá, þçöíäÿ áèð
öëâèééÿò, áèð ÿçÿìÿò ùèññ åòìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäè.
Áèëìèðñèíèç àõóíä ùÿçðÿòëÿðè íÿäÿí äàíûøûðäû?
Ùàìàí áèçèì èíñàíëûã âÿ ìöñÿëìàíëûã òÿêëèôèìèçäÿí! Èñëàì íèéÿ áó
ýöíëÿðÿ ãàëäû? Îíäàí þòðö êè, úàìààòûìûç öëÿìàéà ïóë âåðìèð.
Ùÿð÷ÿíä ö÷ ìèëéîí ìöñÿëìàíûí éàðûñû öëÿìàäûð; àììà áó öëÿìà
ìöñÿëìàíëàðûí ïóëó èëÿ òÿùñèë åëÿìÿéèá, áóíëàðûí òÿùñèë õÿðúëÿðè Àìåðèêàäà Êàëèôîðíèéàíûí ãûçûë ìÿäÿíëÿðèíäÿí ýÿëèá. Ñîíðà åëÿ êè, öëÿìàìûç áàøëàéûáëàð ÷þðÿê ãàçàíìàüà, éåíÿ úàìààòûìûç áóíëàðà áèð ãÿïèê
âåðìÿéèá. Èðÿâàíäà, Áàêûäà, Øàìàõûäà, Íàõ÷ûâàíäà, Òÿáðèç âÿ Òåùðàíäà öëÿìàìûç íÿ ãÿäÿð êè, èìàðÿò òèêäèðèá, êÿíäëÿð ãàçàíûáëàð, ùàìûìûçûí ìÿäàõèëè Éàïîíèéà úàìààòûíäàí ýÿëèá, éîõñà ìöñÿëìàí ùàúû âÿ
ìÿøÿäèëÿðèíèí âÿ êÿíäëèëÿðèíèí úèáëÿðèíäÿí áèð ãÿïèê äÿ ÷ûõìàéûá.
Éåíÿ áèëèðìèñèíèç êè, àõóíä ùÿçðÿòëÿðè íÿäÿí äàíûøûðäû? Èñëàì íèéÿ
áó ýöíëÿðÿ ãàëäû? Îíäàí þòðö êè, ÿüíèéàìûç ìèëëÿò ãåéäèíÿ ãàëìûðëàð âÿ
ìÿêòÿáëÿð à÷ìûðëàð âÿ ùå÷ êÿñ äåìÿñèí êè, Òàüûéåâëÿð ãûç ìÿêòÿáëÿðè
à÷ûáëàð, Íàüûéåâëÿð äàðöë-ìöÿëëèìèí à÷ûáëàð âÿ ãåéðè ÿüíèéàìûç ãåéðè
áèð øåé à÷ûáëàð. Õåéð, õåéð! Áóíëàðûí ùàìûñûíû åëÿéÿí – öëÿìàäûð. Ìÿêòÿáëÿðÿ, øÿôà åâëÿðèíÿ, éåòèì åâëÿðèíÿ úèáëÿðèíäÿí ïóë ÷ûõàðûá âåðÿí –
öëÿìàäûð.
Ôöãÿðàéà ýÿëäèêäÿ, áóíëàð äà ñûðô úàùèë, ñûðô âÿùøè! Ëàêèí áó ôöãÿðàäà äà ýöíàù ÷îõäóð, îíäàí þòðö êè, áóíëàð äà öëÿìà ùàçûð åòìÿê ãåéäèíÿ ãàëìûðëàð. Õöëàñåéè-êÿëàì: ýöíàùëàðûí ùàìûñû éåíÿ áèçèì úàìààòäàäûð.
Áèð ïàðà àõìàãëàð åëÿ ýöìàí åëÿéèðëÿð êè, öëÿìà ýÿðÿê úàìààòûí
òÿùñèëè ãåéäèíÿ ãàëñûí; àììà áó áàòèë áèð ôèêèðäèð: ÷öíêè úàìààòûí úàíû
úÿùÿííÿìÿ; àíúàã öëÿìà ö÷öí åëì îõóìàã ëàçûì. Âÿññÿëàì!
Àëëàù þìöð âåðñèí! Áèç àõóíä úÿíàáëàðûíûí ôÿðìàéèøèíè áàøäàí
àõûðàäÿê òÿñäèã åäèðèê; àììà áèðúÿ øåé áèçÿ ãÿðèáÿ ýÿëèð: àõóíä áóéóðóð
“ùàíû öëÿìà?”, éÿíè öëÿìà éîõäóð. Àëëàù øàùèääèð êè, åëÿ áèç äÿ ùÿìèøÿ
áó ñþçëÿðè éàçìûøûã âÿ ùÿìèøÿ èñáàòà éåòèðìèøèê êè, öëÿìàìûç éîõäóð âÿ
èíäè ùÿð íÿ êè ýþðöðöê, – áóíëàð ìÿùç îéóí-îéóíúàãäûð.
358
Áèçÿ ãÿðèáÿ ýÿëÿí áóäóð êè, àõóíä úÿíàáëàðû áó ñþçëÿðè áóéóðäóüó
ìÿúëèñäÿ ãåéðè öëÿìà òÿðÿôèíäÿí éåíÿ ýþçÿë ìîèçÿëÿð îëóíóá: áÿñ áó
íÿ ñþçäöð êè, “ùàíû öëÿìà?” Ùÿëÿ áÿñ Àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä úÿíàáëàðûíà íÿ äåéèðñèíèç êè, ìÿñúèäè-úàìåäÿ íàñóòäàí, ìÿëÿêóòäàí,
ôÿëÿêóòäàí, ëàùóòäàí, ñèëñèëÿäÿí, ìöÿééÿäÿí äàíûøûáëàð (áó ãÿäÿð äÿ
èíñàíäà åëì îëàð?).
Àììà ãîðõóðàì êè, ãèéàìè-ãèéàìÿò îëàíäà Ìÿøãÿòÿ êÿíäèíäÿ
àøóðà ýöíö äÿñòÿáàçëûã öñòÿ äàâà åäèá “øÿùèä” îëàíëàð ñèçèí éàõàíûçäàí
ÿë ýþòöðìÿéÿëÿð. Èñòè îòàãäà éóõàðû áàøäà ÿéëÿøèá, éöç ìèí äÿôÿ
åøèäèëìèø ñþçëÿðè ñþéëÿìÿê úàìààòûìûç ö÷öí áèð õèäìÿò äåéèë.
Ùöíÿð áóäóð êè, àøóðà ýöíö êö÷ÿëÿðäÿ äÿñòÿáàçëûã åäÿí, “ñûðô úàùèë”
ãàðäàøëàðûìûçûí ãàáàüûíû êÿñèá, ãÿìÿëÿðè âÿ ÷îìàãëàðû àëûá àòàñàí
äÿðéàéà âÿ Ïàòàãîíèéà âÿùøèëÿðèíè ãîéóí ñöðöñö êèìè ãàøîâëàéûá, àïàðûá ãàòàñàí Àëëàùûí åâèíÿ âÿ ìèíáÿðÿ ÷ûõûá äåéÿñÿí: “Öçöíöç ãàðà îëñóí, àé ìÿíèì äèí ãàðäàøëàðûì êè, èìàìûí òÿçèéÿñèíè ùÿáÿøèëÿð éàëëûñûíà
îõøàäûá ìèëëÿòëÿð è÷èíäÿ áèçè ðóñâàé åëÿäèíèç!”.
Áó, ùàìûíûí èøè äåéèë, áó, Ìèðçÿ Ôÿðÿú Ïèøíàìàççàäÿ êèìè öëÿìàíûí èøèäèð!
ÊÖÔËß ÃÓÐÄÓ
“Òÿðÿããè”íèí 25-úè íþìðÿñèíè îõóéàíëàðëà áèð àç ñþùáÿò åäÿê.
Áÿëè, Àøãàáàääà ìÿðñèéÿõàí Ùàúû Ìîëëà ßáäöëÿëè úàìààòà ñþç
âåðèð êè, øàìè-ãÿðèáàí ýåúÿñè ãàáàãúà Ôèðóäèíè âÿ Ìöçÿôôÿðè ìÿêòÿáëÿðèíÿ ïóë éûüñûí, ñîíðà þçöíÿ ïóë èñòÿñèí.
×îõ ýþçÿë. Àõøàì îëóð, ìÿðñèéÿõàí ÷ûõûð ìèíáÿðÿ âÿ ìöñÿëìàíëàðû áåùèøòÿ ýþíäÿðÿíäÿí ñîíðà, áàøëàéûð ãàáàãúà þçöíÿ ïóë éûüìàüà.
Ìöñÿëìàíëàð äà âåðèðëÿð. Âåð ùà âåð, âåð ùà âåð!.. Àé âåðÿí ÿëëÿð ùóðèëÿðèí ìÿìÿñèíè ÿëëÿñèí! Àé éåðèíäÿí äóðàí àéàãëàð ãûë êþðïöäÿí èëäûðûì êèìè êå÷ñèíëÿð! Àé ïóë âåðÿíëÿð áèðÿ ìèí ÿâÿç àëñûíëàð.
Áó íÿùâ èëÿ ìÿðñèéÿõàí ãàáàãúà ìèí ìàíàòûíû éûüûð.
Áÿëè, ìöñÿëìàíëàð äà äåéèðëÿð êè, ÿëáÿòòÿ, èíøààëàù ìÿðñèéÿõàí þç
ïóëóíó éûüàíäàí ñîíðà, ìÿêòÿáëÿðÿ äÿ ïóë éûüàúàã.
359
Àùà, ìîëëà ïóëëàðû úèáèíÿ ãîéàí êèìè, áèðäÿí èêè ÿëèëÿ ãûðõûã
êÿëëÿñèíÿ äþéÿ-äþéÿ áàøëàéûð:
– Àé ùàðàé, áó ýöí øàìè-ãÿðèáàíäûð, ÷ûðàãëàðû êå÷èðäèí!
Áàøëàéûðëàð ÷ûðàãëàðû êå÷èðòìÿéÿ. Ìÿñúèä îëóð ãàðàíëûã. Ëîòó, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, Ñóìáàòîâ êö÷ÿñèíäÿ ýåúÿ éàðûñû õÿëâÿò ýÿçÿí èðàíëû
ìÿøÿäèëÿðè êèìè, ìèíáÿðäÿí çöâöëäöéöá äöøöð éåðÿ âÿ ìÿñúèääÿí
÷ûõûá ýåäèð. Áåùèøò ÿùëëÿðè äÿ áèð àç îòóðóá ÿñíÿéèðëÿð âÿ äóðóá ýåäèá
åâëÿðèíäÿ éàòûðëàð.
Ìîëëà ßáäöëÿëè äÿ ýåäèð ñàáàùûñû ýöíö áèð íÿôÿðÿ, ßëèáÿéÿ äåéèð êè:
“éàõøû ìèíìèøÿì áó åøøÿêëÿðè!”.
Áóíëàðûí ùàìûñû ìèëëÿòèìèçèí òÿðÿããèñèíÿ áþéöê äÿëèëäèð âÿ áó
òÿðÿããèìèçÿ äÿ ñÿáÿá áèð íå÷ÿ âöãóàò îëóá:
ßââÿëÿí, ðóñ-éàïîí äàâàñû ùàìû ìèëëÿòëÿðèí ýþçöíö à÷äû; ñîíðà
Ðóñèéàäà ùöððèééÿò äàâàñû áàøëàíäû âÿ áó äàâàíûí, ÿëáÿòòÿ, áèç ìöñÿëìàíëàðà äà àç-÷îõ òÿñèðè îëäó. Ñîíðà äà åðìÿíè-ìöñÿëìàí ÿäàâÿòè
áàøëàíäû – äÿõè áóðàäà ìöñÿëìàëàðûí ýþçëÿðè áèðäÿí à÷ûëäû. Øÿùÿðëÿð âÿ
êÿíäëÿð äîëäó ìÿêòÿá âÿ ãèðàÿòõàíàëàð èëÿ. Ùÿð éåðäÿ íÿøðè-ìààðèô
ÿìÿëÿ ýÿëäè.
Õöëàñÿ, ìàøààëàù, ìöñÿëìàíëàð áèð òÿðÿôäÿí þçëÿðèíèí ÷àëûøìàãëûüû
èëÿ, áèð òÿðÿôäÿí äÿ õöäàâÿíäè-àëÿìèí ëöòôö ñàéÿñèíäÿ î ãÿäÿð ãàáàüà
ýÿëäèëÿð êè, Îðäóáàääà ìÿðñèéÿõàíëàð áàøëàäûëàð Àëëàùûí åâèíäÿ êö÷ÿ
ôþùøëÿðè äàíûøìàüà; Øàìàõûäà Ìèð Ìåùäèëÿð, ùÿì÷èíèí Ýÿíúÿäÿ
éóðèñòëÿðèìèç áàøëàäûëàð ìÿðñèéÿõàíëàðà ìöðèä îëìàüà âÿ ìÿðñèéÿõàíëàð äà ìöñÿëìàíëàðûí áåëèíÿ ïàëàí ãîéóá ìèíÿíäÿí ñîíðà, þç äèëëÿðèëÿ
äåäèëÿð êè, “áàõ ýþð, áó åøøÿêëÿðè íåúÿ ìèíìèøÿì!..”.
***
Òÿÿúúöá êè, áó ýþðäöéöìöç ôîêóñëàðûí ùàìûñû ìÿùÿððÿìëèê
ÿééàìûíäà áàø âåðèð. Áóíäàíìû èáàðÿòäèð èìàìà òÿçèéÿ ñàõëàìàã?
Ðÿâàäûðìû êè, ìàòÿì ýöíëÿðè ùÿð áèð ìöòðöá áàáàñû, ôàùèøÿõàíà ëîòóñó,
Ýèëàí ãàðà÷ûñû, “ßáäèëàüà” çÿëèñè, ßðäÿáèë ïèøèéè, Àëëàùâåðäè êöôëÿ
ãóðäó àäûíû ðþâçÿõàí ãîéóá ÷ûõñûí ìèíáÿðèí öñòöíÿ âÿ áè÷àðÿ
ìöñÿëìàíëàðû Àëëàùûí åâèíäÿí èéðÿíäèðñèí?!
Íÿ âàõò áóíóí àõûðû îëàúàã?..
360
ÁÈÑÀÂÀÄ
“Áèñàâàä” áÿçè âàõò ïèñ ñþçäö, áÿçè âàõò éàõøû ñþçäö. Åëÿ àäàì âàð
êè, îíà “áèñàâàä” äåñÿí – èíúèéÿð. Åëÿ àäàì âàð êè, ñÿí äåìÿñÿí äÿ
þçö äþøöíÿ äþéÿ-äþéÿ äåéÿð “Ìÿí áèñàâàäàì”.
Àäàìûíà áàõàð âÿ éåðèíÿ áàõàð.
Áó ýöíëÿðäÿ Òèôëèñ úÿìèééÿòè – õåéðèééÿñèíèí èúëàñûíäà êàòèáäÿí
ñþç äöøäö. Éÿíè áèð åëÿ úàâàí àõòàðäûëàð êè, ùÿìè ðóñúà îõóìóø îëñóí,
ùÿìè äÿ ìöñÿëìàíúà ñàâàäëû îëñóí êè, úÿìèééÿòèí äÿôòÿðëÿðèíè éàçñûí
âÿ ãåéð éàçû-ïîçóñóíó ÿìÿëÿ ýÿòèðñèí.
Ùàçûðäà îëàí àüàëàðûí ùàìûñû ðóñúà éàðûì÷ûã îõóìóø âÿ áèð ïàðàñû
äîëó îõóìóø úàâàíëàð âÿ ãåéð úàâàíëàð èäè.
– Êèì êàòèá îëñóí? Áÿëè, ôèëàí áÿé êàòèá îëñóí – áó ñþçö åøèäÿí êèìè ùàìàí áÿé éåðèíäÿí ãàëõûá òÿøÿõõöñ èëÿ äåéèð: – Àüàëàð, ìÿí ðóñúà
áèëèðÿì, àììà ìöñÿëìàíúà “ïàíèìàò” åëÿìèðÿì, éÿíè ãàíìûðàì,
éÿíè áèëìèðÿì, ìÿíè êàòèáëèéÿ ñå÷ìÿéèí.
×îõ ÿúÿá, áèð ñóðÿòäÿ êè ôèëàí áÿé ìöñÿëìàíúà áèëìèð, ôèëàí àüàíû
êàòèá ñå÷ÿê.
Ùàìàí àüà äà ýåíÿ ùàìàí áÿé êèìè ïÿùëèâàí êèìè óúàäàí úàìààòà
õÿáÿð âåðèð êè, “ìÿí ðóñúà éàõøû áèëèðÿì, àììà ìöñÿëìàíúà “íåçíàéó”, éÿíè áèëìèðÿì.
Áó ñþçëÿðè éàçìàãäà ìÿòëÿáèì áóäóð êè, éàðûì÷ûã âÿ ãåéðè éàðûì÷ûã îõóìóø úàâàíëàðûìûçà äåñÿí êè, “ñÿí ðóñúà ÷îõ éàõøû áèëìèðñÿí” –
áó úàâàí ñÿíèíëÿ áþéöê äàâà áàøëàð. Éÿíè ðóñúà “áèñàâàä” îëìàüûíû
þçö ö÷öí áþéöê åéèá ùåñàá åëÿð.
Àììà ùàìàí àüàëàð ìöñÿëìàíúà áèëìÿìÿêëÿðèíäÿí íÿèíêè óòàíìûðëàð-áÿëêÿ áèëìÿìÿêëÿðèíÿ ùÿëÿ ôÿõð åëèéèðëÿð.
Àììà îõóúóëàðûìûçäàí õàùèø åäèðÿì êè, áóíóí ñÿáÿáèíè ìÿíäÿí
ñîðóøìàñûíëàð, ÷öíêè ìÿí áèëìèðÿì íÿäèð áóíóí ñÿáÿáè.
Âÿ áèëìÿê äÿ ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Úûðúûðàìà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 18 ôåâðàë 1909, ¹6
361
ÈÏ
Èðÿâàíäàí áèð áåëÿ êàüûç àëäûã:
“Áèð ýöí Ùàúû Øåéõ ßëÿêáÿð àüà, Ùàúû Ìîëëà Ñàäûã àüàíûí òÿçèéÿñèíäÿ ìîèçÿ åäèðäè. ßñíàéè-ìîèçÿäÿ äåäè: Úàìààò, áèð ýöí áèð íå÷ÿ
àäàì ýÿëäèëÿð èêèíúè õÿëèôÿ Þìÿðäÿí ñóàë åëÿäèëÿð êè, éà õÿëèôÿ, áèç
øèÿëÿðè òàíûìûðûã êè, òóòóá þëäöðÿê. Õÿäèôÿ ÷ûõàðòäû áèð èï âåðäè êè, áó
ñèçèí þë÷öíöç. Áó èï ùÿð êÿñèí áîéóíà ýÿëñÿ þëäöðöí – î øèÿäèð!”.
ßýÿð Ùàúû Øåéõ ßëÿêáÿð àüà õûðäà ìîëëàëàðûí áèðè îëñàéäû, áèç áó
ñþçëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿçäèê âÿ áó áàðÿäÿ äàíûøìàçäûã; ëàêèí Øåéõ
ßëÿêáÿð àüà Èðÿâàíäà î äÿðÿúÿäÿ ùþðìÿò ãàçàíûá êè, ÿýÿð éóõàðûäà
éàçûëàí ÿôñàíÿíè äåìèø îëñà, äÿõè áóíäàí ñîíðà Èðÿâàí ãûðìûçû ñàããàëëûëàðûíûí áåéíèíäÿí áó úöð ñþçëÿðè êàíêàí ãàçìàñû èëÿ ÷ûõàðòìàã îëìàéàúàã.
Èðÿâàíäà ùàãã âÿ ñÿäàãÿò òÿðÿôäàðëàðûíäàí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, èøè
äèããÿò èëÿ òÿùãèã åëÿéèá, áó áàðÿäÿ áèçÿ ÿùâàëàòûí ÿñëèíè âÿ ùÿãèãÿòèíè
éàçûá áèëäèðñèíëÿð. ßýÿð áó õÿáÿð éàëàí îëìóø îëñà, áèç øåéõäÿí öçð
èñòÿéèá, ìöõáèðäÿí ìÿúìóÿìèçäÿ øèêàéÿò éàçàðûã.
ßýÿð äîüðó îëñà, î âÿäÿ éåíÿ áó ñþùáÿòè òÿçÿëÿðèê.
ÏÎ×ÒÕÀÍÀ
Ìÿí èíäèéÿ êèìè ùÿëÿ ãàíà áèëìÿìèøÿì êè, áó ïî÷òõàíàíû óðóñ
íÿäÿí þòðö èúàä åëÿéèá. Äåéèðëÿð êè, ùÿëÿ Àâðîïàäà áóíäàí äà äÿñòýàùëû
ïî÷òõàíàëàð âàð. Ýÿíÿ äÿìèð éîëó îëìàéà, àðàáà éîëó îëìàéà, àäàìëàðûí òÿðÿääöäö îëìàéà – î âÿäÿ òóòàã êè, ùÿëÿ áèð éàíà ïóë ýþíäÿðìÿê, éà êàüûç ýþíäÿðìÿê ö÷öí áÿëêÿ ïî÷òõàíà åëÿ áèë êè, ñåíñóð àëìàñû. Ñÿíÿì âÿ ñÿðâ ãÿäÿð ëàëÿçàð ýåäÿí âàð. Òèôëèñäÿí Ýÿíúÿéÿ ýåäÿí âàð, Øÿêèäÿí Øèðâàíà ýåäÿí âàð – äÿõè ïî÷ò íÿéÿ ëàçûì: êàüûç ýþíäÿðÿúÿêñÿí, éà ïóë ýþíäÿðÿúÿêñÿí, éà øåé ýþíäÿðÿúÿêñÿí, ÷ûõ áàçàðà,
ñîðóø ýþð ýåäÿí êèìäè- âåð àïàðñûí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, õÿðúñèç âÿ
çÿùìÿòñèç.
Éÿíè ìàøàëëàù áèçèì ìöñÿëìàíëàð áó ìÿòëÿáè ÷îõäàí áàøà äöøöáëÿð âÿ íåúÿ êè, ìÿíèì ñÿëèãÿìäè, îíëàð äà åëÿ ðÿôòàð åëÿéèðëÿð.
362
Áèçèì áàøûìûçà áó úöð èøëÿð ÷îõ ýÿëèð. Ýöí îëìàç êè, èäàðÿìèçÿ áèð
áåëÿ êàüûç éàçìàñûíëàð: ”Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ìÿí Êÿðáÿëàéè ßëè
Ùàúû Àëëàùãóëó îüëó Ìÿøÿäè Úÿôÿðÿ 5 ìàíàò âåðäèì êè, ýÿòèðèá éåòèðñèí
ñèçèí õèäìÿòèíèçÿ, ñèçäÿí òÿâÿããå åäèðÿì êè, ïóëó àëàí êèìè ìÿíèì
àäûìà Èðÿâàíà ìöáàðÿê îëàí ìÿúìóÿíèçè ÿââÿëèìúè íþìðÿäÿí
áàøëàéûá ýþíäÿðÿñèíèç”.
×îõ ÿúÿá. Èêè ýöí êå÷ÿð, õÿáÿðèìèç îëóð êè, ”Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíÿ
áèð íÿôÿð àäàì ýÿëèá âÿ äåéèá: ”Ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèíè ýþðÿúÿéÿì.”
Áÿëè, úàâàá âåðèáëÿð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí ôèëàí ìÿùÿëëÿäÿ âÿ ôèëàí êö÷ÿäÿ îëóð. Èêè ýöí êå÷èð, ìÿòáÿÿäÿí áèçÿ ñèôàðèø åëÿéèðëÿð êè, ùàìàí èðÿâàíëû ýåíÿ ôàéòîí èëÿ ýÿëèá Ìîëëà Íÿñðÿääèíè ñîðóøóðìóø. Ýåíÿ úàâàá
âåðèáëÿð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí ôèëàí éåðäÿ îëóð. Èêè ýöí äÿ êå÷èð. Áèð äÿ
ýþðöðñÿí êè, Äàâèäîâñêè êö÷ÿéÿ ôàéòîíëà áèð ìöñÿëìàí ýÿëèð, êö÷ÿíèí
îðòàñûíäà ôàéòîíó ñàõëàéûá Ìîëëà Íÿñðÿääèíè õÿáÿð àëûð. Àõûðäà íÿ
çÿùìÿòëÿðäÿí ñîíðà ùàìàí øÿõñ ýÿëèð ÷ûõûð Ìîëëàíûí èäàðÿñèíÿ.
– Ñàëàìÿëåéêöì.
– ßëåéêÿñÿëàì, ùàðàëûñàí?
– Èðÿâàíëû.
– Àäûí íÿäèð?
– Ìÿøÿäè Úÿôÿð.
– Íÿ ãóëëóã?
– Áèð åëÿ ãóëëóã éîõäóð. Àíúàã, àé Ìîëëà, Àëëàù ñÿíÿ èíñàô âåðñèí,
ìÿí ñèçäÿí þòðö áèð ùÿôòÿäèð Òèôëèñäÿ ìÿÿòòÿëÿì. Íå÷ÿ äÿôÿ ôàéòîí èëÿ
ìÿòáÿÿéÿ ýåòìèøÿì, ñèçè òàïìàìûøàì-äåéèáëÿð êè, Ìîëëà ùàìàìà
ýåäèá.
– Áÿëè, áàüûøëàéûíûç, èíäè íÿ ãóëëóã?
– Õåéèð, áèð åëÿ ãàáèë ÿðç éîõäóð, àíúàã íþêÿðÿ áóéóðóí ìÿíÿ áèð
ñòÿêàí ñó ýÿòèðñèí –öðÿéèì éàíûá, áó ýöí ñÿùÿðäÿí ñèçè ýÿçèðÿì. ×öíêè
Êÿðáÿëàéè ßëè Ùàúû Àëëàùãóëó îüëó ñèçÿ 5 ìàíàò ìÿúìóÿ ïóëó
ýþíäÿðèá. Ïàù, ïàù, ëàï éîðóëìóøàì.
Áó ýöí Ñàëéàíäàí áèð áåëÿ êàüûç àëûðûã: ”Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí,
ìÿí áó ýöí áóðàäà áÿðàäÿðàí Ùöñåéíîâëàðà îòóç àëòû ìàíàò âåðäèì êè,
åëÿñèí ìÿúìóÿ ïóëó âÿ êàëåíäàð ïóëó, ñèç îðàäà úÿíàá Ùöñåéíîâëàðûí
øÿðèêè úÿíàá Ùàúû ßëÿñýÿð Ùàúû Íÿúÿô îüëóíäàí àëàñûíûç”.
Áó êàüûçû àëûá áèç ýÿðÿê àäàì ýþíäÿðÿê Øåéòàíáàçàðûíà êè, ýþðñöí
úÿíàá Ùàúû ßëÿñýÿð Ùàúû Íÿúÿô îüëó ñàëéàíëû êèìäèð. Èêè ñààò ýÿçèá
äîëàíàíäàí ñîíðà ýþíäÿðäèéèì àäàì ýÿëèá äåéèð êè, ”Òàïà áèëìÿäèì”.
363
Ñàáàùûñû ýöíö ýåíÿ ùàìàí àäàìû ýþíäÿðèðèê êè, ýåäèá éàõøû àõòàðñûí. Èêè
ñààòäàí ñîíðà ýÿëèá äåéèð êè, Ùàúû ßëÿñýÿð Ùàúû Íÿúÿô îüëó þçö äöêàíäà äåéèë èäè ýåòìèøäè ùàìàìà. Øàýèðäè äÿ äåäè êè, ”Ìÿí áèëìÿíÿì”. Áèð
ýöí êå÷èð ýåíÿ àäàì ýþíäÿðèðèê. Ùàúû ßëÿñýÿð Ùàúû Íÿúÿô îüëó äåéèð
êè, ”Ìÿíÿ áó áàðÿäÿ áÿðàäÿðàí Ùöñåéíîâëàðäàí áèð ñèôàðèø ýÿëìÿéèá,
ýÿëÿíäÿí ñîíðà-áàø öñòÿ, âåðÿðÿì”. Áèð ùÿôòÿ ýþçëÿéèá ýåíÿ àäàì
ýþíäÿðèðèê. Ùàúû ßëÿñýÿð úàâàá âåðèð êè, ”Ñÿí ýåò, ìÿí ïóëó þçöì
ýÿòèððÿì Ìîëëàíûí õèäìÿòèíÿ”.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ùàìàí Ùàúû áèð ôàéòîí òóòóð éàðûì ìàíàòà,
îüëóíó âÿ øàýèðäèíè ìèíäèðèð ùàìàí ôàéòîíà âÿ úàâàíëàð Äàâèäîâñêè
ìÿùÿëëÿéÿ äöøöá ãàðàäîâîéëàðäàí ìöñÿëìàíúà Ìîëëà Íÿñðÿääèí èäàðÿñèíè ñîðóøóðëàð. Áó äÿôÿ òàïìàéûá ýåðè ãàéûäûðëàð. Àììà èêèíúè äÿôÿ
ýÿëèá òàïûðëàð âÿ áþéöê áèð ìÿðêÿç âÿ ãûøãûðûã èëÿ ýèðèðëÿð è÷ÿðè êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ îòóç àëòû ìàíàòû ÷èðêëè äÿñìàëûí è÷èíäÿí ÷ûõàðûá ãîéóðëàð
ñòîëóí öñòöíÿ âÿ áèð ñòÿêàí ñîéóã ñó è÷ÿíäÿí ñîíðà âÿ Éåçèäÿ ëÿíÿò
îõóéàíäàí ñîíðà äåéèðëÿð êè, áó ïóëó èêè ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã ñèçèí Íóõà
âÿêèëèíèç âåðèá áÿðàäÿðàí Ùöñåéíîâëàðà êè, ñèçÿ éåòèøñèí.
Èíñàôÿí, ìöñÿëìàíëàðû ãûíàìàã îëìàç, ÷öíêè ïî÷ò èëÿ ïóë ýþíäÿðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð: ýÿðÿê ö÷ øàùû âåðèá áèð ”ïåðåâîä” êàüûç àëàñàí, öñòöíäÿ ðóñúà éàçàñàí êè, áó ïóë ýåäÿúÿê Òèôëèñÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí èäàðÿñèíÿ, ôèëàíêÿñèí òÿðÿôèíäÿí. Èíñàôÿí ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð, ÿëÿëõöñóñ òèúàðÿò
àëÿìèíäÿ áó úöð èøëÿð ùå÷ ÿë âåðìÿç: òèúàðÿò ùàðà, ïî÷òõàíà ùàðà? Àëëàù
ðÿùìÿò åëÿñèí î êÿñëÿðÿ êè, ìöñÿëìàíëàðà ðóñúà îõóìàüû ùàðàì áóéóðóáëàð: Ãàôãàçäà áèð òàúèð éîõäóð êè, þçáàøûíà ïî÷òõàíà èëÿ áèð êÿñÿ 5
ìàíàò ýþíäÿðÿ áèëñèí?
Ìÿí èñòÿéèðäèì êè, áó ýöí ïîëèòèêà àëÿìèíäÿí îõóúóëàðûìûç èëÿ áèð
àç ñþùáÿò åäÿì. Ìÿñÿëÿí, ãÿçåòëÿð éàçûðëàð êè, Àâñòðèéà èëÿ Ñåðáèéà ùþêóìÿòè áó ýöí ñàáàù äàâà åäÿúÿêëÿð. Ìÿí èñòÿéèðäèì ùàìàí íþìðÿäÿ
úÿôÿíýèéàò ÿâÿçèíÿ áèð ñèéàñè ìÿãàëÿ éàçàì. Ìÿñÿëÿí, ùå÷ îëìàñà,
éàçàì êè, Àâñòðèéà âÿ Ñåðáèéà íÿ ö÷öí äàâà åäèðëÿð, éàçàì êè, Àâñòðèéà
íÿ äåìÿêäèð, Ñåðáèéà íÿäèð, áóíëàðûí ÿäàâÿòè íÿ âàõò, ùàðàäàí áàøëàíûá,
èñòÿéèðäèì éàçàì êè, Ñåðáèéà áèð áàëàúà ùþêóìÿòäèð, äþðä éöç èëäÿí àðòûã
Îñìàíëû âèëàéÿòè ùåñàá îëóíóðäó âÿ èëäÿ áèð äÿôÿ Îñìàíëû ñóëòàíëàðû,
ïàøàëàðû âÿ éàíû÷àðëàðû ýþíäÿðèá ñåðáëÿðèí áèð àç áàøëàðûíà òàïäàëàéàíäàí
ñîíðà ýþçÿë ãûçëàðäàí çàääàí éûüûá àïàðûá áèð ãÿäÿðèíè ñóëòàíëàðûí ùÿðÿìõàíÿñèíÿ ãàòûá, áèð ãÿäÿðèíè þçëÿðè ñàõëàéûá ìÿøüóëèééÿò åëÿðäèëÿð.
Àõûðäà ãÿçà áåëÿ ýÿòèðäè êè, 27 èë áóíäàí ãàáàã Ñåðáèéà ùþêóìÿòè ÷ûõäû
364
àçàäëûüà âÿ ìÿøðóòÿëè áèð êðàëè÷à îëäó. Ùÿð÷ÿíäè ìÿõëóãó èêè ìèëéîíäàí
áèð àç àðòûãäûð, àììà äè ýÿë êè, áàøëàäûëàð ìÿêòÿáëÿð à÷ìàüà, äàðöëôöíóíëàð à÷ìàüà, àõûðäà äà èøè î éåðÿ éåòèðäèëÿð êè, èíäè èñòÿéèðëÿð Àâñòðèéà
êèìè áèð ÿæäÿùà èëÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ âóðóøñóíëàð. Ùÿ, íÿ öñòÿ? Áîñíéà
öñòÿ. Áîñíéà íÿäèð?
Õöëàñÿ, èñòÿéèðäèì áóíà îõøàð áèð ñþùáÿò áàøëàéàì, àììà þçþçöìÿ äåäèì êè, àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ñÿí äÿëèñÿí, íÿñÿí? Áèð úàìààò
êè, áèð øÿùÿðäÿí î áèðè øÿùÿðÿ 5 ìàíàò ýþíäÿðìÿéè áàúàðìûð-ìÿýÿð áó
úöð úàìààò ö÷öí ðÿâàäûðìû éàçìàã êè, íÿ áèëèì Àâñòðèéà áåëÿ ýÿëäè,
Ñåðáèéà áåëÿ ýåòäè. Ñÿí îíó äå êè, Èðÿâàíäàí Òèôëèñÿ âÿ Øèðâàíäàí
Ãàðàáàüà íÿ úöð âÿ íÿ ãàéèäÿ èëÿ 5 ìàíàò ýþíäÿðìÿê.
Ùÿëÿ ãàáàãúà áóíó áèëìÿê ëàçûìäûð.
Ýåíÿ äåéÿñÿí óçóí îëäó.
Ëàüëàüû
”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 ôåâðàë 1909, ¹8
ÙßÌØßÐÈ Âß ÑÀËÄÀÒ
Ñ à ë ä à ò : Ùÿìøÿðè, çà÷åì òâàéà ãàìñóì òàòàð øàõñåé-âàõñåé
áàøãà ãèíæàë ïðàïàë.
Ù ÿ ì ø ÿ ð è : Àüà ñàëäàò, ïàòàìó ãàìñû òàòàð çîðáà áàøãà ðåæèì
ðàáàòàé; ìÿñÿëÿí, åðìÿíè òàêîé ÷àëàâåðò, ãîðõàõ, ìóñóðìàí ãîðõàõ
áèëìÿç, ïàòàìó èíäè ãàìñûì óðóñ, ôèðÿíê, åðìÿíè, ýöðúö ïàñìàòðè ìóñóðìàí øàõñåé-âàõñåé ìíîüî-ìíîüî êðè÷èò, êðè÷èò, áàøãà âñéî ãèíæàë,
áàøãà âñéî ãÿìÿ, ðåæèì, ðåæèì, øàõñåé ðåæèì, ïàòàìó âñéî èíýèëèñ, âñéî
óðóñ, âñéî ôèðÿíê ãàìñóì ýÿëèá ïàñìàòðè êàêîé çîðáà ïàñìàòðè ìóñóðìàíäàí ãîðõóá äåëàéåò, òâîéî óðóñ øòî? Áóðíóíäàí àäèí íåìíîøêî
ãàí ýÿëÿí êèìè êðè÷èò, àé óìèðàò, àé äîõòîð, óìèðàò. Ïàòàìó ìóñóðìàí
çîðáà.
Ñ à ë ä à ò : Ïàøîë, äóðàê, òâîéà áàøãà ñàìàí, áîëøå íè÷åãî.
Ù ÿ ì ø ÿ ð è : Àüà ñàëäàò àüçûíû òÿìèç ñàõëà.
Äÿëè
365
ÀËËÀÙÀ ØÖÊÖÐ ÎËÑÓÍ
Àëëàùà øöêöð îëñóí êè, àõûðû Áàêûäà äà ÿìèí-àìàíëûã áÿðãÿðàð
îëäó. Äîüðóäàí äà, ìÿí ùÿìèøÿ Áàêûíûí èøëÿðèíè åøèäÿíäÿ õàðàá
îëàðäûì: ùÿãèãÿò, áó ãÿäÿð áÿäáÿõòëèê, áó ãÿäÿð çöëì âÿ ôÿñàä êè,
Áàêûäà öç âåðèðäè, ùå÷ áèð éàíäà îëìàéàí âÿ åøèäèëìÿéÿí áèð èø èäè: ýöí
îëìàçäû êè, êö÷ÿ âÿ áàúàäà àäàì þëìÿñèí, àäàì éàðàëàíìàñûí, àäàì
îüóðëàíìàñûí, ùå÷ êÿñ úöðÿò åëÿéèá êö÷ÿéÿ ÷ûõà áèëìèðäè. Ìèëëÿòëÿð
è÷èíäÿ áèàáûð îëìóøäóã. Õöëàñÿ, èíäè Àëëàùà ìèí øöêöðëÿð îëñóí êè,
áóíëàðûí ùàìûñû áèð ýöíöí è÷èíäÿ ýþòöðöëäö. Õóäàéè-òààëà äÿðýàùûíäàí
èñòÿäèéèì áóäóð êè, øÿùÿð ðÿèñëÿðèìèçèí âÿ èäàðÿ öçâëÿðèíèí âÿ úÿìè
øÿùÿð ðèøñÿôèäëÿðèíèí* áèð íå÷ÿñèíèí þìðöíö òóëàíè** åëÿñèí.
Âàãåÿí, èíñàí ôèêèðëÿøäèêúÿ øàä îëóð, äöøöíäöêúÿ ãÿìýèí îëóð,
ãöññÿ åòäèêúÿ ñåâèíèð âÿ ñåâèíäèêúÿ àç ãàëûð êè, èíñàí äÿëè-äèâàíÿ îëñóí
âÿ áóíëàðûí ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà àäàìûí ðóùó øàä îëóð.
Àëëàù áàèñëÿðèí ðóùóíó øàä åëÿñèí! Ýåíÿ øöêöð îëñóí Àëëàùà êè,
èøëÿðèí àõûðû õåéèð îëäó. Èíäè Áàêûäà î ãÿäÿð ñàêèòëèêäèð êè, î ãÿäÿð
ðàùàòëûãäûð êè, î ãÿäÿð àðõàéûíëûãäûð êè, ÿùàëè ãóðä-ãóçó êèìè îòëàéûðëàð,
íåúÿ êè, Ìÿøÿäè ×èæèìãóëó äåéèá:
Ñèðãÿòÿ*** ãÿòëÿ, ãÿáèù èøëÿðÿ åéëÿíäè ÿëàú,
Ãÿìÿ, ãÿääàðÿ, êàðàñòóëàð îëóíäó èõðàú,
Áàêûäà ÿìèí-àìàíëûã éåíèäÿí òàïäû ðÿâàú,
Áÿäíÿçÿðäÿí áèçè ùèôç åéëÿ, õóäàéà, ìÿí þëöì.
Ìàëàäåñ áàêûëûëàð ýþð íåúÿ áèäàä åëÿäè,
Àôÿðèí îíëàðà, øÿùðè ÿúÿá àáàä åëÿäè,
Ãîðõóäàí ãÿìëè îëàí ãÿëáëÿðè øàä åëÿäè,
Áÿäíÿçÿðäÿí áèçè ùèôç åéëÿ, õóäàéà, ìÿí þëöì.
Äÿëè
_______________
* Àüñàããàëëàðûíûí
** Óçóí
*** Îüóðëóã
366
ÒÈÚÀÐßÒ ÕßÁßÐËßÐÈ
Êå÷ÿí íþìðÿëÿðèí áèðèíäÿ áèð áåëÿ øÿêèë ÷ÿêìèøèê êè, ùàúûëàðûìûç
Ìÿêêÿéÿ ýåäèá ãàéûäàíäàí ñîíðà êàñûáëàéûá éîëóã úöúÿéÿ îõøàéûðëàð.
Äöíéàäà ùàìû ñÿùâ åëÿéÿ áèëÿð. ×îõ åùòèìàë êè, áèç áó áàðÿäÿ ùÿãèãÿòÿí ÷îõ êÿíàðûã. Ìÿñÿëÿí, Ýÿíúÿäÿí éàçûðëàð êè, Ýÿíúÿ ùàúûëàðûíûí ÿùâàëàòû áèçèì øÿêëÿ ìöâàôèã ýÿëìèð. Ìÿñÿëÿí, Ýÿíúÿäÿ åëÿ
ùàúûëàð âàð êè, Ìÿêêÿéÿ ýåòìÿñÿéäèëÿð, áó ãÿäÿð äþâëÿòÿ ÷àòà áèëìÿçäèëÿð âÿ áó ãÿäÿð ùèéëÿ éîëëàðûíû þéðÿíÿ áèëìÿçäèëÿð âÿ áó ãÿäÿð ùþðìÿò ãàçàíà áèëìÿçäèëÿð. Éàçûðëàð êè, Ýÿíúÿ ùàúûëàðû ÿýÿð Ìÿêêÿéÿ
ýåòìÿñÿéäèëÿð, ãîùóì-ãàðäàøëàðûíûí îí ìèí ìàíàòëûã ìöëêöíÿ ñàùèá
îëà áèëìÿçäèëÿð âÿ íàòàðèóñäà øÿðòíàìÿ ãàéûðàíäà áèæëèê åëÿéèá ìöëê
ñàùèáèíèí àäûíû øÿðòíàìÿäÿí ÷ûõàðäà áèëìÿçäèëÿð.
Ùàìàí øÿêëè ÷ÿêÿíäÿí ñîíðà Ýÿíúÿäÿí äþðä ìÿêòóá àëìûøûã.
Éàçûðëàð êè, “àé Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ìÿýÿð Ìÿêêÿäÿí ãàéûäàí ùàúû êàñûá îëàð? Åëÿäÿ áÿñ ñÿí áèçèì Ýÿíúÿäÿ ôèëàí áÿéè òàíûìûðñàí, ôèëàí
øåéõè òàíûìûðñàí, ôèëàí ìÿøÿäèíè òàíûìûðñàí, ôèëàí ùàúûíû òàíûìûðñàí?”
Ýåíÿ äåéèðèê êè, áèçèì áó áàðÿäÿ áÿõòèìèç éîõäóð, àììà òÿÿúúöá
áóðàäàäûð êè, ùÿëÿ þçýÿ øÿùÿðëÿðäÿí áó õöñóñäà áèçÿ ðÿää éàçàí
éîõäóð. Ëàêèí ñþç âåðèðèê êè, ÿýÿð þçýÿ øÿùÿðëÿð äÿ Ýÿíúÿ êèìè îëñà,
îíäà áèç ñþçöìöçö ýåðè ýþòöðÿðèê âÿ úÿìè äþâëÿòëè ùàúûëàðäàí òÿâÿããÿ
åäÿðèê êè, áèçè áàüûøëàñûíëàð.
Ùÿð êÿñèí ñþçö âàð éàçñûí.
Ìîëëà ÿìè
ÏÈËËß-ÏÈËËß
Ïèëëÿ ïèëëÿäèð.
Áèð èë áóíäàí ãàáàã ìèëëÿòëÿð ýþðäöëÿð êè, “áÿëè, ÿëáÿò, ìöñÿëìàíëàðûí ðóùàíè ðÿèñè áåëÿ îëàð”. Áÿëè, áèð àé êå÷äè. Íÿ òþâð îëäóñà, áèð áèàáûðëûã öç âåðäè. Áåëÿ îëàíäà áèçèì ãîøóíëàðûìûç óçàãäàí áàõà-áàõà
äåäèëÿð êè, “áÿëè, ÿëáÿò, åëÿ øåéõöëèñëàì áåëÿ îëàð”.
Áèð àé äà êå÷äè. Éåíÿ ìöñÿëìàí÷ûëûüà áèð õÿúàëÿòëèê öç âåðäè. Éåíÿ
ÿòðàôûìûçäàêû òàéôàëàð êÿíàðäàí äóðóá, þç-þçëÿðèíÿ äåäèëÿð êè, “áÿëè, íÿ
åéáè âàð? Ìöñÿëìàíëàðûí ðóùàíè àòàñû áåëÿ îëàð” (éÿíè àòàñû áåëÿ îëàíäà
ýþð îüóëëóðû íåúÿäèð).
367
Áèð-èêè àé äà êå÷äè. Éåíÿ áèð ðöñâàé÷ûëûã öç âåðäè. Àõûð, âàëëàù áèëìèðÿì íÿ äåéèì; àäàì, äîüðóñó, óòàíûð. Éåíÿ áó ãîíøóëàð îëìàéà,
éåíÿ, ìÿñÿëÿí, áó èøëÿð Ñÿëìàñäà, Áóõàðàäà, Çöíóçäà, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ âàãå îëà, – àäàì äåéÿð êè, “åù, íÿ åëÿéÿê? Úÿùÿííÿìÿ-ýîðà!
Áèð þçýÿ àäàì êè, ýþðìöð. Àììà áó êàôèðëÿð è÷èíäÿ, âàëëàù, éàøàìàëû
äåéèë. Àäàì àç ãàëûð éåðÿ ýèðñèí.
Áÿëè, éåíÿ áèð-èêè àé êå÷äè. Éåíÿ ùÿéàòûìûçà òÿçÿ áèð ñÿäÿìÿ òîõóíäó. Éåíÿ ÿüéàð êÿíàðäàí áàõûá äåäèëÿð êè, áÿëè “ÿëáÿò, åëÿ øåéõöëèñëàì áåëÿ îëàð”.
Õöëàñÿ, ñþçöì áóðàñûíäàäûð êè, áóíëàðûí ùàìûñû ïèëëÿ-ïèëëÿäèð.
Äÿëè
ÕÀÍÛÌËÀÐ
Ñåðáèéà ìÿìëÿêÿòèíäÿ ñÿêêèç ìèí õàíûì ùþêóìÿòäÿí èçí èñòÿéèáëÿð êè, Àâñòðèéà ùþêóìÿòè èëÿ Ñåðáèéà ùþêóìÿòè äàâà áàøëàñà, õàíûìëàð
÷ûõñûíëàð ìåéäàíà âÿ êèøèëÿð èëÿ áÿðàáÿð äöøìÿíëÿ äàâà åëÿñèíëÿð.
Áóíà ùå÷ ñþçöì éîõäóð; ÷öíêè ùÿð áèð êÿñèí èõòèéàðû þçöíäÿäèð, èíñàí ôàèëè-ìóõòàðäûð, ùÿð êÿñ íÿ õàùèø åëÿñÿ, åëÿéÿ áèëÿð, ùÿð êÿñ íÿ
äàíûøñà, íÿ éàçñà, éàçà áèëÿð, äàíûøà áèëÿð; àììà ñþçöì áóðàñûíäàäûð
êè, áó õÿáÿðè åøèòúÿê ìÿíèì éàäûìà áèð øåé äöøäö.
Áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ áóíäàí èðÿëè àõóíäëàðûìûçäàí áèðèñè õÿáÿð âåðìèøäè
êè, úÿìè õðèñòèàí õàíûìëàðû áèùÿéàäûðëàð, ÷öíêè öçöà÷ûã ýÿçèðëÿð.
Àõóíä úÿíàáëàðûíûí ñþçöíö îõóéàíäà, äîüðóñó, ìÿí áèð àç èñòÿäèì
áó ñþçëÿðÿ èíàíìàéàì; îíäàí þòðö êè, þìðöìäÿ íÿ ãÿäÿð õðèñòèàí õàíûìëàðû ýþðìöøÿì, íÿ ãÿäÿð áóíëàðûí áàðÿñèíäÿ àç-÷îõ êèòàáëàð îõóìóøàì, íÿ ãÿäÿð Àâðîïà òàðèõèíÿ àç-÷îõ áÿëÿä îëìóøàì, ìÿíèì ùå÷
áèð âàõò õÿéàëûìà ýÿëìÿéèá êè, õðèñòèàí õàíûìëàðûíûí ùàìûñû áèùÿéà
îëàëàð.
Àõóíä úÿíàáëàðûíûí ñþçöíÿ áèð äÿ î ñÿáÿáÿ øÿêê ýÿòèðäèì êè, ñòðàæíèê àðâàäëàðûíäàí ñàâàéû àõóíä úÿíàáëàðû äÿõè þçýÿ õðèñòèàí àðâàäû
ýþðìÿéèá. Âÿ ùÿëÿ ýþðìÿäèéè ãàëñûí êÿíàðäà, ùå÷ áèëìèð êè, õðèñòèàí
àðâàäëàðû äöíéàíûí ùàíñû òÿðÿôèíäÿ éàøàéûðëàð. Ìÿí ìÿðú ýÿëÿðÿì êè,
èíäè ýåäÿê àõóíä úÿíàáëàðûíäàí òÿâÿããÿ åëÿéÿê êè, õðèñòèàí àðâàäëàðûíûí ùàíñû ñÿìòäÿ îëìàëàðûíû ÿëè èëÿ ýþñòÿðñèí. Ñþç éîõ, àõóíä ÿëèíè áèð
368
òÿðÿôÿ óçàäàúàã; àììà áèð éàõøû ìöëàùèçÿ åëÿñÿê, áàõûá ýþðÿðèê êè, î
ýþñòÿðäèéè òÿðÿô éà Äàíàáàø êÿíäèäèð, éàèíêè Éàïîíèéà èëÿ Ñèáèðèí
àðàñûäûð.
Ñþçöì îðàäà äåéèë; ñþçöì îðàäàäûð êè, äîüðóäàí áèð ùöíÿðäèð êè,
àäàì áèð øåéè áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ âÿ åøèòìÿéÿ-åøèòìÿéÿ î øåéäÿí õÿáÿð
âåðÿ, áó þçö äÿ áèð úöð åëìäèð; ùÿëÿ íÿèíêè åëìäèð, áÿëêÿ Àëëàù âåðýèñèäèð.
×îõ ãÿðèáÿ.
Áó àõûð âàõòëàðäà õðèñòèàí õàíûìëàðûíû áèçèì ãÿçåòëÿðäÿ “ôàùèøÿ”
àäû èëÿ àäëàíäûðàí ÷îõ îëóð. Àììà áèç äèããÿò åëÿñÿê, ýþðÿúÿéèê êè, áåëÿ
ñþçö äàíûøàíëàð âÿ éàçàíëàð ùÿìèøÿ î êÿñëÿð îëóáëàð êè, Àâðîïà
ìÿèøÿòèíäÿí âÿ Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòèíäÿí ÿñëà áèõÿáÿðäèðëÿð.
Áó þçö äÿ Àëëàù âåðýèñèäèð.
Áó þçö äÿ áèð ùöíÿðäèð.
×öíêè èíñàí þç áèëäèéè øåéëÿðäÿí ùÿìèøÿ äàíûøà áèëÿð; àììà ùöíÿð
áóäóð êè, åëÿ ìÿòëÿáäÿí äàíûøàñàí êè, ùå÷ îíó éóõóíäà äà ýþðìÿìèñÿí.
Áó þçö ÷îõ áþéöê ùöíÿðäèð.
Ùÿëÿ áÿëêÿ Àëëàù âåðýèñèäèð.
Ëàüëàüû
ÙÀÌÀÍ ÑÞÇ
Åëÿ ùàìàí ñþçäöð êè, íå÷ÿ äÿôÿ éàçìûøûã. Éåíÿ êþùíÿ
ìÿñÿëÿäèð…
Êèìäèð Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä?
Áó áàðÿäÿ ÷îõ äàíûøûëûá. Èíäèéÿäÿê ñóëòàí áàðÿñèíäÿ íóõàëûëàð èëÿ,
øàìàõûëûëàð èëÿ âÿ äàüûñòàíëûëàð èëÿ áèçèì àðàìûçäà áèð íþâ ìöáàùèñÿ
ÿìÿëÿ ýÿëèá; éÿíè ñþçöìöç áèð-áèðèìèçÿ õîø ýÿäìÿéèá.
Ñóëòàí ñþùáÿòè äöøÿíäÿ îíóí ýÿäàëàðû ùÿìèøÿ èñòÿéèáëÿð ñöáóòà
éåòèðñèíëÿð êè, “Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä-õàíè-ñàíè ÿôÿíäèìèç ùÿçðÿòëÿðè ùàìèéè-øÿðèÿòè-Ìÿùÿììÿäèééÿ, õÿëèôåéè-èñëàì âÿ ùèìàéÿýàùè-öëóì âÿ
ìààðèô îëàí áèð çàòäûð”. Àììà áèç áóíóí úàâàáûíäà ùÿìèøÿ äåìèøèê êè,
Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäè-ñàíè Îñìàíëû ìÿìëÿêÿòèíèí âÿ ìÿìëÿêÿòäÿ éàøàéàí úÿìè ìèëëÿòëÿðèí äöøìÿíèäèð âÿ Îñìàíëû òàõòûíà äûðìàøûá ãàë369
õàíäàí èíäèéÿäÿê, áó îòóç àëòû èëèí ÿðçèíäÿ, ýåúÿ-ýöíäöç ôèêðè î éåðäÿ
îëóá êè, ìÿìëÿêÿòè ìÿùâ åëÿñèí; éÿíè ïó÷à ÷ûõàðòñûí.
Ùå÷ êÿñ èíäèéÿäÿê áèçèì ñþçöìö òÿñäèã åëÿìÿéèá; ùàìû åëÿ áèëèá
êè, ñóëòàí èëÿ áèçèì àòà-áàáà äàâàìûç âàð, øÿõñè ÿäàâÿòèìèç âàð. Áèð òÿðÿôäÿí “Ùÿáëöë-ìÿòèí”ëÿð âÿ Ãàôãàç ãÿçåòëÿðèìèç ñóëòàí áàðÿñèíäÿ
óçóí-óçóí øàùíàìÿëÿð éàçûá úàìààòû èñòÿéèáëÿð þç òÿðÿôëÿðèíÿ ÷ÿêñèíëÿð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ Àâðîïàäà âÿ Ìèñèðäÿ Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäèí òÿãñèðíàìÿëÿðèíè íÿøð åëÿéÿí îñìàíëû ìöúàùèäëÿðèíèí ãÿçåòëÿðè úàìààòûìûçûí íÿçÿðèíÿ ÷àòà áèëìÿéèá.
Îäóð êè, èíäèéÿäÿê ìåéäàíäà ãàëìûøûã òÿê.
Áàùî!.. Èíäè ýþð íÿ âàð!
Èíäè úÿìè ãÿçåòëÿð áàøëàéûáëàð ñóëòàíûí âÿòÿíèíÿ ýþñòÿðäèéè äöøìÿí÷èëèéè èñáàò åëÿìÿéÿ; ÷öíêè èíäè åøèäèáëÿð êè, úàâàí òöðêëÿðèí
ãîøóíó ñóëòàí ßáäöëùÿìèäè èñòÿéèð òàõòäàí èòÿëÿéèá ñàëñûí àøàüà.
Éåíÿ áóíëàð ùàìûñû þòöøöá êå÷ÿí èøëÿðäèð: àììà áèðúÿ øåé þòöøöá
êå÷ìÿéÿúÿê. Ñþç éîõ, ìààðèôïÿðâÿðëÿðèìèçäÿí ÷îõëàðû òàïûëà áèëÿð êè,
áÿçè ãÿçåòëÿðè ÿââÿëèíúè íþìðÿñèíäÿ èëèí àõûðûíàäÿê éûüûá êèòàá áàüëàéûðëàð êè, ñîíðà ùÿðäÿíáèð à÷ûá êþùíÿ èøëÿðè éàäà ñàëñûíëàð. ßýÿð èíäè
áèðèñè à÷ûá ãÿçåò êèòàáûíû âÿðÿãëÿéÿ âÿ ñóëòàí áàðÿñèíäÿ éàçûëàí ñþçëÿðè
îõóéà, îíäà áàõûá ýþðÿúÿê êè, äöíÿí éàçûëûá: “Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäõàíè-ñàíè ÿôÿíäèìèç ùÿçðÿòëÿðè, ùàìèéè-øÿðèÿòè Ìÿùÿììÿäèééÿ, õÿëèôåéè-èñëàì âÿ ùèìàéÿýàùèöëóì âÿ ìààðèô…”; àììà ùÿìèí ãÿçåòèí î
áèðè íþìðÿñèíäÿ îõóéàúàã êè, Îñìàíëû ìÿìëÿêÿòèíèí ïàð÷àëàíìàüûíà,
öëóì âÿ ìààðèôèí ìÿùâ îëìàüûíà âÿ èíäè äÿ Èñòàìáóëäà ãàíëàðûí
àõìàüûíà ñÿáÿá áèð çàò îëóáäóð; îíóí àäû – ßáäöëùÿìèäõàíè-ñàíèäèð!
Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, ùÿð áèð øåé þòöøñÿ, áó þòöøìÿç.
×ÀÃÃÀË
Ìåøÿ ÷àããàëñûç îëìàç.
Àòàëàð ñþçö
Ñÿìÿðãÿíä ìåøÿëÿðèíäÿ ùÿð ãèñì ùåéâàí âàð; ëàêèí áó ùåéâàíëàðûí è÷èíäÿ àõûð âàõòëàðäà ÷àããàë ýþðñÿíìèðäè. Áó äà ÷îõ ãÿðèáÿ áèð
èøäèð, ÷öíêè ìÿëóìäóð êè, “ìåøÿ ÷àããàëñûç îëìàç”.
370
Áó ìÿñÿëÿ Àâðîïà öëÿìàñûíû ÷îõäàí ìÿøüóë åëÿìèøäè. Âÿ íå÷ÿ
äÿôÿëÿðëÿ Àâðîïàäàí âÿ Ðóñèéàäàí ñÿééàù äÿñòÿëÿðè ýÿëèá, Ñÿìÿðãÿíä
ìåøÿëÿðèíè ýÿçèá, ÷àããàë òàïìàéûá ýåäèáëÿð.
Äàøêÿíä øÿùÿðèíäÿ ÷ûõàí “Òöðêöñòàí” ãÿçåòè éàçûð êè, àõûðäà
Ñÿìÿðãÿíä ìåøÿëÿðèíäÿ ÷àããàë äà òàïûëäû. Âÿ ÿùâàëàòû áó ãÿðàð èëÿ
éàçûð:
Áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ÿãäÿì Ðóñèéà òàòàðëàðû ÿäèáëÿðèíäÿí ìþùòÿðÿì
Ôàòåù Êÿðèìè, Çàêèð Ãàäèðè âÿ ßùìÿä Èñùàãè úÿíàáëàðû áèð ùåéÿò òÿøêèë
åäèá, Ñÿìÿðãÿíäÿ òÿðÿô àçèì îëóáëàð êè, ÷àããàëäàí áèð õÿáÿð áèëñèíëÿð.
Ìóñàôèðëÿð ñÿìÿðãÿíä ìåøÿñèíÿ äàõèë îëóá áèð øåé òàïà áèëìÿéèá âÿ
éîðóëóá áèð àüàúûí äèáèíäÿ îòóðóáëàð êè, ðàùàò îëñóíëàð âÿ áèêàð÷ûëûãäàí
áèð êèòàá à÷ûá áàøëàéûáëàð îõóìàüà. Êèòàáûí àäû “Òÿùðèðöë-èìðÿ”, éàèíêè “Õàíûìëàðû ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðìàã” èìèø. Éàçàíû Ãàñûì áÿé ßìèí.
Àüàëàð êèòàáû à÷ûá îõóéàí êèìè ýþðöáëÿð êè, áèð àüàúûí éóõàðûñûíäà
áèð ùåéâàí óëàéûð âÿ àøàüû àúûãëû áàõà-áàõà ùèðñèíäÿí àüàúûí áóäàãëàðûíû ýÿìèðòäÿéèð.
Äåìÿýèíÿí áó ùåéâàí ÷àããàë èìèø.
Áó ñÿñ øÿùÿðÿ äàüûëàí êèìè õàëã ùÿéÿúàíà ýÿëèð. Âÿ áèð ïàðàëàðû
èñòÿìèð èíàíñûí, áèð ïàðàëàðû äà úàâàá âåðèðëÿð êè, õåéð, î ùåéâàí ÷àããàë
äåéèë èìèø, áÿëêÿ Ñÿìÿðãÿíä ìöôòèñè ìÿùÿììÿä Áÿãà õàúÿ èìèø.
Õöëàñÿ, ÿùâàëàò áó úöð îëóð. Àõûðû íÿ îëàúàã, îíó äà Àëëàù áèëèð.
Ëàüëàüû
ÃßÉÉÓÌËÓÃ ÊÀÍÒÎÐÓ
Äèíëè, èìàíëû, ÿäàëÿòëè, èáàäÿòëè, àüçûäóàëû, ÿëè òÿñáåùëè ùàúûëàðû
Àëëàù-òààëà äöíéàäà íÿäÿí þòðö õÿëã åéëèéèá?
Îíäàí þòðö êè, þëöëÿðèìèç âÿñè âÿ ãÿééóìñóç ãàëìàñûíëàð âÿ
éóðäëàðû êîð îëìàñûí âÿ ìàëëàðûíû çîðáà-çîðëóëàð éåéèá- äàüûòìàñûíëàð
âÿ ìþâãóôàòëàð àðà éåðäÿ ïó÷ îëìàñûí.
Ëàêèí Äàüûñòàíäà Ïåòðîâñê øÿùÿðèíäÿí ñàâàéû áó ìÿòëÿáè ùå÷ áèð
éàíäà èíäèéÿäÿê ìöëàùèçÿ åëÿìèéèáëÿð. Áåëÿ êè, áèð íå÷ÿ èë áóíäàí èðÿëè
áó øÿùÿðèí àüçûäóàëû ùàúûëàðû áèð éåðÿ úÿì îëóá ìÿùç Àëëàù ðèçàñû ö÷öí
ùþêóìÿòèí èçíè èëÿ âÿ ãàçè úÿíàáëàðûíûí òÿñäèãè èëÿ áèð ãÿééóìëóã êàíòîðó à÷ûáëàð êè, ùÿð áèð ìöñÿëìàí þçöíÿ ãÿééóì âÿ âÿñè òÿéèí åòìÿê
371
èñòÿñÿ, ùÿìèí êàíòîðàéà ðöúó åëÿñèí êè, áÿëêÿ ÿäàëÿòëè âÿ èáàäÿòëè øÿõñëÿðèí ñÿé âÿ òÿëàøû ñàéÿñèíäÿ ùå÷ áèð ìöñÿëìàíûí ñÿüèðëÿðèíèí ùöãóãó
ìÿðäöìÿçàðûí èõòèéàðûíà êå÷ìÿñèí.
Àëëàù þìöð âåðñèí, áó íå÷ÿ èëèí ÿðçèíäÿ ãÿééóìëóã êàíòîðàñû ýþñòÿðäèéè õèäìÿòèí èíòÿùàñû éîõäóð. Áóðàäàí ÷ûõàí ñàëåù-ãÿééóì âÿ
âÿñèëÿð ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ Íàõ÷ûâàíäà äà ýþðñÿíìèéèá.
Ñþçöìöçö ñöáóòà éåòèðìÿêäÿí þòðö àäáààä ñàéà áèëÿðèê.
Ïåòðîâñê êàíòîðàñûíäàí øÿùàäÿòíàìÿ àëûá ÷ûõàí äèíäàðëàðûí áèðè
1317-úè òàðèõäÿ âÿôàò åäÿí Ìÿëèêìÿùÿììÿä Áàáàéåâÿ ãÿééóì îëóá
âÿ ìÿðùóìóí òÿðÿôèíäÿí èìòèéàçû àëûíàí ìÿêòÿáè òÿìèð åëèéèá ìèëëÿò
ö÷öí áèð áþéöê éàäèýàð ãîéäó.
Ùÿìèí êàíòîðàäàí øÿùàäÿòíàìÿ àëûá ãÿééóìëóüà ÷ûõàíëàðûí áèðè
äÿ 1322 òàðèõäÿ ùÿúúÿ ýåäÿí ýöíö âÿôàò åäÿí áèð äþâëÿòëèéÿ ãÿééóì
îëóá âÿ ìÿðùóìóí àëòû éàøûíäà ãûçûíû ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà ãàçèíèí êþìÿêëèéè èëÿ þç ãàðäàøû îüëóíà íèêàù åòäèðèá êè, äþâëÿò ÿëäÿí ýåòìÿñèí.
Êàíòîðàäàí ÷ûõàí ãÿééóìëàðûí áèðè Ñÿìÿðãÿíääÿ Àõóíä Ùàúû
Ìîëëà Áàðàò úÿíàáëàðûäûð, áèðè Äàíàáàø êÿíäèíäÿ Ùàúû Êÿðèìäèð. Õöëàñÿ, ñþç ìöõòÿñÿð éàõøûäûð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âàñèòÿñè èëÿ ÿòðàô âÿ ÿêíàôà åëàí îëóíóð êè, ãåéð
ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ ùÿð áèð êÿñÿ ÿìèí âÿ àüçûäóàëû âÿñè âÿ ãÿééóì ëàçûì
îëñà, áó àäðåñ èëÿ èñòÿñèíëÿð: Ïåòðîâñê, Äàüûñòàí, Áàðéàòèíñêàéà êö÷ÿäÿ,
ãÿééóìëóã êàíòîðà ðÿèñè Ùàúû ôèëàíêÿñÿ.
Ëàüëàüû
ÌÓØÒÓÃ
Áó óðóñ òàéôàñû äîüðóäàí, ÷îõ õàìäû.
Ìÿñÿëÿí, ìÿëóìäóð êè, óðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ôàëàããà ñàõëàìàã ãàäàüàíäûð âÿ ùÿì÷èíèí óøàãëàðû àüàúíàí äþéìÿê äÿ ãàäàüàíäûð âÿ ùÿëÿ
áóíäàí ñàâàéû, óøóãëàðà ÷îð äåìÿê äÿ ãàäàüàíäûð.
Áó ãÿðàðäàä, ÿëáÿòòÿ, ðóñ óøêîëàëàðûíäà äÿðñ äåéÿí åëìè-èëàùè
ìöÿëëèìëÿðèíÿ õîø ýÿëìèéÿúÿê èäè âÿ íåúÿ äÿ õîø ýÿëÿ áèëÿðäè, áèð ñóðÿòäÿ êè, øàèð äåéèá: “Òÿðêè-àäÿòè òÿðêèòìÿê ìþâúóä ìÿðÿçèí íàõîø îëìàüûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð”.
372
Éàçûã ôàüûð óðóñ åëÿ õÿéàë åëèéèá êè, ìöñÿëìàí åëìè-èëàùè ìöÿëëèìëÿðè áåëÿ ãÿðàðäàäà áîéóí ÿéèá äÿõè àúèç ãàëàúàãëàð. Àììà õåéð, áó
õÿéàë õàì õÿéàëäûð.
Áåëÿ êè óðóñ-ìöñÿëìàí óøêîëàñûíäà äÿðñ âåðÿí ìöÿëëèìëÿðèìèçèí
áèðè áèð ýöí àðøûí éàðûì óçóíëóüóíäà áèð éîüóí ìóøòóã ÷ûõàðäûá
áàøëûéûð óøàãëàðûí áèðèíè äþéìÿéÿ. Óøêîëàíûí íàçèðè øàããûëòûíûí ñÿñèíÿ
ýÿëèð ýþðñöí êè, áó íÿ ìÿðÿêÿäèð. Ìöÿëëèì òåç áèð ïàïèðîñ ÷ûõàðäûá òàõûð
ìóøòóãà âÿ áàøëûéûð ÷ÿêìÿéÿ âÿ íàçèðÿ äåéèð êè, óøàã äÿðñèíè áèëìèðäè
ìÿí åùìàëúà éàïûøäûì ãóëàüûíäàí, çûðûìïàíû áàøëàäû. Íàçèð äÿ
ìöÿëëèìèí ñþçöíÿ èíàíûá ãîéóá ýåäèð. Âÿññàëàì.
Îíó äåìÿê èñòÿéèðäèì êè, áó óðóñ òàéôàñû äîüðóäàí, ÷îõ õàìäûð,
åëÿ áèëèð êè, ôàëàããàíû âÿ àüàúû ìÿêòÿáëÿðäÿí ýþòöðìÿê èëÿ äÿõè
ìöÿëëèìëÿðèìèçè ìÿÿòòÿë ãîéàúàã.
Ìóøòóüóí úàíû ñàü îëñóí.
Úûðúûðàìà
ÉÀÌÀÃ
×öðöìöø ïàð÷àíûí äÿõè ôàéäàñû éîõäóð: áèð éàíäàí éàìàäûí, î áèðè
éàíäàí úûðûëàúàã.
Áó ýöí ýþðöðÿì êè, éåòèì èðàíëûëàð ñåâèíúÿê ãà÷ûðëàð êîíñóëõàíàéà
êè, Ìÿùÿììÿäÿëèøàù òÿðÿôèíäÿí ìÿøðóòÿíèí òÿçÿ åëàí îëóíìàüû
áàðÿñèíäÿ êîíñóëà ìöáàðÿêáàäëûã âåðñèíëÿð.
Äöíÿí ýþðäöì êè, ãÿðèá îñìàíëûëàð ãà÷ûðëàð êîíñóëõàíàéà êè, òÿçÿ
ñóëòàíûí òàõòà ÷ûõìàüûíäàí éàíà êîíñóëà “ìöáàðÿê îëñóí!” äåñèíëÿð.
Ìÿí áóíó ýþðÿíäÿ Úÿôÿðèí øàëâàðûíûí ýöíäÿ áèð äÿôÿ úûðûëìàüû
éàäûìà äöøäö: áè÷àðÿ óøàüûí àíàñû îüëóíóí øàëâàðûíû áó ýöí éàìàðäû,
ñàáàù øàëâàðûí áèð þçýÿ éåðè úûðûëàðäû, ÷öíêè ïàð÷à äÿõè ÷öðöìöø èäè.
Ùÿëÿ áóðàäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã.
Ìþùòÿðÿì “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí 15-úè íþìðÿñèíäÿ îõóäóì:
“Áóõàðàéè-øÿðèôäÿ øÿôàõàíà âàð – òÿáèáëÿðè ðóñäóð, ïî÷òàõàíà âàð – ìÿìóðëàðû ðóñäóð, äÿìèð éîëó âàð – ìöáàøèðëÿð ðóñäóð, ïîëèñÿ âàð – íà÷àëíèêëÿð ðóñ îëàúàãäûð âÿ ùàëîíêè, Áóõàðà ùþêóìÿòè ðóñ ýèìíàçèéàëàðûíà
éöç ìèíëÿðúÿ ïóë èàíÿ åäÿ-åäÿ ö÷-áåø úàâàíû ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíÿ òÿùñèë
ö÷öí ýþíäÿðìÿéè ëàçûì áèëìÿäè”.
373
Îõóúóëàðûìûçäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áó ñþçö ñÿùë ñàéìàñûíëàð;
îíäàí þòðö êè, Áóõàðà äà øàëâàðûí áèð ùèññÿñèäèð.
***
Ìÿí áèðúÿ áóíó èñòÿéèðÿì áèëÿì êè, àéà ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ ìÿøðóòÿ àñàí âÿúùëÿ áàø òóòà áèëÿðìè, éà éîõ?
Ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, îõóúóëàðûìûçûí ùå÷ áèðè ìÿíèì áó ñóàëûìà
úàâàá âåðÿ áèëìÿç; î ñÿáÿáÿ êè, ðóñ êèòàáëàðûíû îõóéà áèëìÿéÿí ìöñÿëìàíëàðûìûç èíäèéÿäÿê ùÿëÿ áèëìÿéèáëÿð âÿ åøèòìÿéèáëÿð êè, àéà ìÿøðóòÿ íÿ äåìÿêäèð?! Íÿ ôàðñ äèëèíäÿ âÿ íÿ òöðê äèëèíäÿ áó áàðÿäÿ áèð
êèòàá éàçûëìàéûá. Ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíèí áÿçèñèíäÿ áèð ïàðà ãûðûã-ãóðóã ìÿòëÿáëÿð éàçûëûáñà äà, ÷îõäàí éàääàí ÷ûõûáëàð âÿ áèð äÿ î ìÿòëÿáëÿð ÿðÿá äèëèíäÿ éàçûëûá.
Ñþùáÿòäÿí óçàã äöøäöê.
Ìÿí áèðúÿ áóíó èñòÿéèðÿì áèëÿì êè, àéà ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ ìÿøðóòÿ àñàí âÿúùëÿ áàø òóòà áèëÿðìè, éà éîõ? ßýÿð ùàìû áèðäÿí ìÿíÿ úàâàá âåðñÿ êè, “õåéð, áàø òóòà áèëìÿç”, ìÿí ãÿëÿìè ãîéàðàì éåðÿ âÿ ñþçöìö ãóðòàðàðàì, àììà ÿýÿð “ùÿ” äåéÿí îëñà, î âÿäÿ
áèð ïàïèðîñ éàíäûðûá, ñþùáÿòäÿ áèð àç äàâàì åäÿðÿì.
***
“Ìÿøðóòÿ” äåéèëÿí áèð åëÿ øåéäèð êè, íå÷ÿ éöç èë áóíäàí èðÿëè Èíýèëèñäÿ áàø âåðèá, Àâðîïà ìÿìëÿêÿòëÿðèíè äîëàíà-äîëàíà èíäè ýÿëèá äöøöá áèç ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíÿ. Áèç äÿ ùÿð áèð Àâðîïà ÿìÿëèíÿ éàõøû
äåéÿ-äåéÿ ìÿøðóòÿéÿ éàõøû äåéèá, èñòÿéèðèê êè, áèç äÿ áóíà ñàùèá îëàã.
Àììà áóíó éàäûìûçäàí ÷ûõàðäûðûã êè, ìÿøðóòÿ éàìàã ýþòöðÿí çÿùðèìàð äåéèë: áóíó ãÿáóë åëÿéÿí ýÿðÿê ÷öðöê øàëâàðû àéàüûíäàí ÷ûõàðûá,
áèëìÿððÿ, àòà êÿíàðà.
***
Äöíéàäà ìÿøðóòÿíèí áèðúÿ ìÿíàñû âàð; áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, áèð
ìÿìëÿêÿòèí ìèëëÿò âÿêèëëÿðè áèð éåðÿ úÿì îëóá òÿçÿ ãàíóíëàð èúàä åëÿéèðëÿð âÿ ìèëëÿò äÿ áîðúëó îëóð î ãàíóíëàðäàí ãÿäÿì êÿíàðà ãîéìàñûí.
Îõóúóëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì, èêè êÿëìÿéÿ äèããÿò åëÿñèíëÿð: òÿçÿ
ãàíóí.
374
ßëáÿòòÿ, ìèëëÿò âÿêèëëÿðè âÿç åòäèéè ãàíóíëàð ýÿðÿê òÿçÿ îëñóíëàð.
Àøêàð øåéäèð êè, òÿçÿ îëàí éåðäÿ êþùíÿ ãàíóíëàð ýÿðÿê ïîçóëñóíëàð.
Áó çàðàôàò äåéèë; áóðàäà ÷îõ äöøöíìÿê ëàçûìäûð…
***
Ùÿð áèð èíñàô ÿùëè áó ìÿòëÿáè çàèãÿéÿ òàïøûðñà, – ýÿðÿê ðàçû îëà âÿ
éÿãèí åëÿéÿ êè, ìÿøðóòÿ äåéèëÿí – ìÿðäöìàçàð èøëÿðèí áèðèäèð; î ñÿáÿáÿ
êè, áèð ýöí ÿýÿð ìèëëÿò íöìàéÿíäÿëÿðè èñòÿñÿëÿð, éûüûøûá áèð áåëÿ ãàíóí
÷ûõàðäà áèëÿðëÿð êè, ìÿñÿëÿí, áóíäàí ñîíðà áàúû èëÿ ãàðäàø ýÿðÿê àòà
ìàëûíäàí áÿðàáÿð èðñ àïàðñûíëàð; íÿèíêè áàúû áèð ùèññÿ âÿ ãàðäàø èêè
ùèññÿ.
Èíäè ìÿí äÿ ìÿøðóòÿ òÿðÿôäàðëàðûíäàí ñîðóøóðàì: àéà, ìèëëÿò
âÿêèëëÿðèíèí áèð áåëÿ ãàíóí ÷ûõàðòìàüà èõòèéàðû âàð, éà éîõ? ßýÿð
éîõäóð, – äÿõè áó ìÿøðóòÿ îëìàäû; ÿýÿð âàð, – åëÿäÿ Òåùðàíäà Øåéõ
Ôÿçëóëëàùäàí âÿ Èñòàìáóëäà “Èòòèùàäè-Ìÿùÿììÿäè” ôèðãÿñèíäÿí äÿõè
íèéÿ íàðàçûéûã?
***
Ìÿøðóòÿ öñóëó èëÿ èäàðÿ îëóíàí ìÿìëÿêÿòäÿ ùÿð áèð øåé ýþçëÿìÿê
îëàð. Áèð ýöí îëà áèëÿð êè, ìèëëÿò âÿêèëëÿðè áèð áåëÿ ãàíóí éàçàëàð: “ßýÿð
îí èêè éàøûíäà áèð ãûç ãîëòóáóíà êèòàá âóðóá öçö à÷ûã ìÿêòÿáÿ ýåäÿí
éåðäÿ áèð ìÿøÿäè î ãûçà äåéÿ: “öçöíö þðò, áèùÿéà” – î âÿäÿ ùàìàí
êèøèéÿ ýÿðÿê òÿíáåù îëóíà; ÷öíêè àçàä ìÿìëÿêÿòäÿ éîëíàí êå÷ÿíÿ áèð
ñþç äåìÿê îëìàç”.
Èíäè ìÿí äÿ ìÿøðóòÿøöíàñëàðäàí ñîðóøóðàì: àéà ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíèí áèð áåëÿ ãàíóíó èúàä åòìÿéÿ èõòèéàðëàðû âàð, éà éîõ? ßýÿð
éîõäóð, – äÿõè áó ìÿøðóòÿ îëìàäû, ÿýÿð âàðñà, – åëÿäÿ Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿíäÿí âÿ ìÿøðóòÿíèí ñàðûãëû äöøìÿíëÿðèíäÿí èíúèìÿéÿ íÿ ùàããûìûç
âàð?..
***
Ùÿëÿ áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, îðòàëûüà “ùöððèééÿòèäèí” ñþùáÿòè ýÿëÿúÿê. Îíäà úàíûìûçû ùàðà ãîéàúàüûã?
Ùÿëÿ ÷îõ ÿíýÿëëÿð âàð, ùÿëÿ ùàðàñûäûð?..
375
***
Õöëàñÿ, ñþçöìöçäÿí óçàã äöøäöê. Áó ýöí åøèäèðÿì êè, Ìÿùÿììÿäÿëèøàù îí äîããóçóíúó äÿôÿ ìÿøðóòÿíè òÿñäèã åëÿäè; äöíÿí åøèòäèì
êè, Øåéõ ßáäöëùÿìèäè òàõòäàí éåíäèðäèëÿð. Îëà áèëÿð êè, ñàáàù äà
ßìèðè-Áóõàðà ìÿøðóòÿ ìÿøãèíÿ äöøÿ. Àììà áóíëàð ùàìûñû ìÿíèì
íÿçÿðèìÿ éàìàã êèìè áèð øåé ýÿëèð.
Ãîðõóðàì åëÿ ùåé áèð óúäàí éàìàéàñàí, î áèðè òÿðÿôäÿí úûðûëà.
Àëëàùà ïÿíàù.
ÄÞÐÄ ÉÖÇ ÃÛÇ
Îõóúóëàðûìûçà ÿðç îëñóí êè, áó àõûð âàõòëàðäà ÿúíÿáè ìÿòáóàòû âÿ
õöñóñÿí Ïàðèæäÿ ÷ûõàí ãÿçåòëÿð ßáäöëùÿìèäèí ùÿðÿìõàíàñûíû ÿëäÿ
áÿùàíÿ åëÿéèá áàøëàéûðëàð íàëàéèã ñþçëÿð èëÿ áèç ìöñÿëìàíëàðûí àáûðûíà
òîõóíìàüà. Àáûð âàðìû, éà éîõìó – áó áèð þçýÿ ìÿñÿëÿäèð; àììà ñþç
áóðàñûíäàäûð êè, àéà íÿ ñÿáÿáÿ îíëàð þç ýþçëÿðèíäÿ ãûëû ýþðìÿéèá áèçèì
ýþçöìöçäÿ òèðè ýþðöðëÿð?
Îõóúóëàðûìûçûí èçíè èëÿ âÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëèê âÿçèôÿìè éåðèíÿ éåòèðìÿê ãÿñäè èëÿ ìÿí äÿ ëàçûì áèëèðÿì àâðîïàëûëàðà, íåúÿ êè, ëàçûìäûð úàâàá âåðÿì; åëÿ úàâàá âåðÿì êè, áèð äÿ ùàðàìçàäàëàð úöðÿò åëÿéèá
ìöñÿëìàí àäû ÷ÿêìÿñèíëÿð.
***
Äîüðóäóð âÿ áóíó èíêàð åëÿìÿê îëìàç êè, ßáäöëùÿìèäèí àëòìûø
ðÿñ* àðâàäû âàð èäè âÿ áó àðâàäëàðäàí ñàâàéû ö÷ éöç ãûçäàí èáàðÿò îëàí
ùÿðÿìõàíàñû âàð èäè. Þâðÿòëÿðèí àíúàã îí áèðèíè ßáäöëùÿìèäÿ âåðèá,
ãàëàí þâðÿòëÿðè âÿ ãûçëàðû úàâàí òöðêëÿð àçàä åëÿäèëÿð. “Òÿðÿããè” ãÿçåòèíèí 87-úè íþìðÿñèíäÿêè òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèíè îõóéàíëàð áèëèðëÿð êè, áó
ñþçëÿð çàðàôàò äåéèë.
Äåìÿê, ßáäöëùÿìèäèí ùÿðÿìõàíàñûíäà äþðä éöçÿäÿê þâðÿò âÿ ãûç
âàð èìèø. Ùÿëÿ ìÿí èñòÿéèðÿì áèëÿì êè, áóíóí ÿúíÿáèëÿðÿ íÿ äÿõëè âàð?
Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíèí ßáäöëùÿìèäèí ùÿðÿìõàíàñûíà ñàòàøìàüà ùå÷
áèð ùàããû éîõäóð âÿ áóíà ìÿí áèð íå÷ÿ ñÿáÿá ýÿòèðÿ áèëÿðÿì.
_______________
* Áàø
376
ßââÿëèíúè ñÿáÿá: Àéà ìÿýÿð áó áèð ïèñ èøäèð? Íÿ ñÿáÿáÿ àâðîïàëûëàð þç ÿìÿëëÿðèíè êÿíàðäà ãîéóá áèçèì éàõàìûçäàí éàïûøûáëàð? Ìÿýÿð Àâðîïàäà áåëÿ ùÿðÿìõàíàëàð éîõäóð? Ëîíäîí øÿùÿðèíäÿ åëÿ
ìþòÿáÿð ôàùèøÿõàíàëàð âàð êè, îðàäà íÿèíêè äþðä éöç, áÿëêÿ äþðä ìèíäÿí àðòûã ãûç âàð…
Àâðîïàäà ùàíñû áèð øÿùÿð âàð êè, îðàäà ßáäöëùÿìèäèí ùÿðÿìõàíàñûíà îõøàéàí áèð ëîòóõàíà îëìàñûí?!
Áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áèçèì þç ñóëòàíûìûçûí ùÿðÿìëÿðèíèí
ãåéðÿòèíè ÷ÿêìÿê ìÿýÿð àâðîïàëûëàðà ãàëûá?
Èêèíúè ñÿáÿá: Áèð ñààòëûüà áåëÿ òóòàã êè, ßáäöëùÿìèäèí ùÿðÿìõàíà
èøëÿðè òöïöðìÿéÿ ëàéèã áèð øåéäèð. ×îõ ÿúÿá. Áóíóí àâðîïàëûëàðà íÿ
çÿðÿðè? Ìÿýÿð ùÿðÿìõàíàëàðà ãàòûëàí ãûçëàð Àâðîïà ãûçëàðûäûð? Äöíéà
âÿ àëÿì áóíà øàùèääèð êè, ñóëòàíûí äþðä éöç îäàëûãëàðû Äàüûñòàí ÷ÿðêÿñëÿðèíèí, Ãàôãàç ìöñÿëìàí âÿ ýöðúöëÿðèíèí, Øàìûí àü ÿðÿá òàéôàëàðûíûí
ýþçÿë âÿ áàëàúà ãûçëàðûíäàíäûð êè, ßáäöëùÿìèäèí ìÿìóðëàðû ôöðñÿò
äöøÿí êèìè, õÿëâÿòúÿ îðàäàí-áóðàäàí øèêàð åäèá çîð èëÿ àïàðûá ãàòûáëàð
ùÿðÿìõàíàéà. Áóðàäà éåíÿ áèð åëÿ ïèñ èø éîõäóð. Òóòàã êè, øÿðèÿòäÿ áèð
ìöñÿëìàí äþðä íèýàùëû àðâàääàí àðòûã àðâàä àëà áèëìÿç; èñòÿð õÿëèôÿ
îëñóí, èñòÿð ÷îáàí îëñóí. Àììà éåíÿ áó áèð ÷èðêèí èø äåéèë; ÿýÿð îëñàéäû
øåéõöëèñëàì øÿðèÿò íàìèíÿ ñóëòàíûí áó ùÿðÿêÿòèíÿ åòèðàç åäèá ìàíå
îëàðäû.
Âÿ ñàíèéÿí, áóðàäà áèð êÿñÿ áèð çöëì äÿ éîõäóð. Äîüðóäóð, ãûçëàðû
òóòóá àïàðàíäà áóíëàð ÿââÿë áèð ÷ûüûð-áàüûð ñàëûðäûëàð, àììà àõûðäà
õîøáÿõò îëóðäóëàð; ÷öíêè áóíëàðûí ùàíñû ñóëòàíà éàõûí îëìàã áÿõòÿâÿðëèéèíÿ ÷àòûðäûñà, ãàðäàøëàðû, éà ÿìè îüóëëàðû äà ñàðàéà ÷àüðûëûá áèðäÿí
ïàøàëûã, éà áàø õÿôèééÿëèê ìÿíñÿáèíÿ ñàùèá îëóðäó; ìÿñÿëÿí, ßáäöëùÿìèäèí ãàéûíëàðû ÷ÿðêÿñ Ìÿùÿììÿä ïàøà, Úÿëàëÿääèí ïàøà – áåëÿ àëè
ìÿãàìà ùÿìèí áó âàñèòÿ èëÿ ÷àòûáëàð. Ùÿð÷ÿíä éåðÿ-ýþéÿ ÷ûüûøìàéàí
çöëìëÿð úàìààòà åëÿéèáëÿð, àììà åëÿéèáëÿðñÿ äÿ, ìöñÿëìàí úàìààòûíà
åëÿéèáëÿð, íÿèíêè àâðîïàëûëàðà. Äÿõè þçýÿëÿðÿ íÿ äÿõëè âàð?
***
Äîüðóäóð, î úöð êè, Àâðîïà ãÿçåòëÿðè ìöñÿëìàíëàðûí ùàëûíû òÿñâèð
åëÿéèðëÿð – àäàì îõóéàíäà àüëàìàüû ýÿëèð. Ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ ßáäöëùÿìèäèí ùÿðÿìõàíàñûíà îõøàéàí ìèíëÿðúÿ ùÿðÿìõàíàëàð
âàð. Áó ùÿðÿìõàíàëàðäà ìèíëÿðúÿ “õÿäèì”ëÿð âàð. Áó èíñàí áàëàëàðûíû
Àôðèêà ÷þëëÿðèíäÿí îüóðëàéûá ìöúòÿùèäëÿðèí âÿ øåéõöëèñëàìëàðûí ýþç377
ëÿðèíèí ãàáàüûíäà ãîéóí êèìè éûõûá êèøèëèêäÿí ñàëûáëàð êè, ùÿðÿìëÿðÿ
òàìàøà åëÿìÿñèíëÿð. Áåëÿ âÿùøèëèêëÿð øÿðèÿòèí çèääè îëà-îëà, ùå÷ áèð
“ùàìèéè-øÿðèÿò” áó éîëäà áèð ñþç äàíûøìàéûá. Àõûðäà úÿìè èñëàì àëÿìè
äîëóá ùÿðÿìõàíà èëÿ, úÿìè ìöñÿëìàíëàð “õÿäèì” êèìè áèð øåé îëóáëàð
âÿ “ìóðäàð” àâðîïàëûëàð áèçèì ùàëûìûçà àüëàéàíäà, áèç äÿ îíëàðûí
öñòöíÿ ýöëöðöê.
Ìÿðñèéÿõàíû ýþðÿíäÿ àüëàéûðûã, àììà àâðîïàëûíû ýþðÿíäÿ ýöëöðöê.
ÈÑÒÈÔÒÀ*
Áàêû ãÿçåòëÿðè ùÿçðÿò öëÿìàäàí ñîðóøóðëàð êè, ùàë-ùàçûðäà Áàêûäàêû
“êöð” ñóéóíà úàìààòûí åùòèéàúëàðû âàð; àéà áó ñó ïàêäûðìû êè, úàìààò
è÷ÿ áèëñèí, éàèíêè éîõ?
Áó èñòèôòàéà áåëÿ úàâàá âåðèëèá: “Ìþâçóàòû òÿøõèñ âÿ òÿéèí åòìÿêäÿ
öëÿìàéà åùòèéàú éîõäóð: àâàìëàðäà òÿøõèñ åäÿ áèëÿðëÿð. Ìÿÿçàëèê…
ñóéóí öñòöíäÿ à÷ûã éåð âàð, áèëôÿðç, ìöòÿíÿúúèñ îëóáñà äà, éàüûø
âàñèòÿñèëÿ ãÿòèééÿí âÿ éÿãèíÿí ïàê îëóá, ùå÷ áèð øÿêê âÿ øöáùÿ éåðè
éîõäóð. Ùÿð êÿñ èñòÿñÿ, ýåäèá òÿùãèã åäÿ áèëÿð”.
Èñòèôòàéà èìçà ãîéóáëàð: áèð ìîëëà âÿ áèð ùàúû.
***
Áÿëè, ìþâçóàòû òÿøõèñ âÿ òÿéèí åòìÿêäÿ öëÿìàéà åùòèéàú éîõäóð,
àâàìëàð äà òÿøõèñ åäÿ áèëÿðëÿð; àììà ìÿí îíà ùåéèôñëÿíèðÿì êè, áó
ñþçëÿð ÿðÿáúÿ éàçûëûá âÿ úàìààò ãàíìàéàúàã.
Éàõøû îëàðäû êè, áó úàâàá àâàìûí þç äèëèíäÿ éàçûëàéäû; ìÿñÿëÿí, áó
úöð êè: “àé Àëëàùûí ùåéâàíëàðû, ýþðöðñöíöç êè, “êöð” ñóéóíó ö÷ éöç ìèí
Áàêû úàìààòû è÷ÿ-è÷ÿ êþêÿëèð. Ýþðöðñöíöç êè, “êöð” ñóéóíóí äàäû íÿ
àúûäûð, íÿ øîðäóð, íÿ òóðøäóð, íÿ ãîõóñó âàð, íÿ èéëèäèð; àé äèëñèç-àüûçñûç, àäàìà îõøàéàíëàð, äÿõè öëÿìàéà íèéÿ áàø àüðûñû âåðèðñèíèç?”.
_______________
* Àëèìäÿí ñóàë åòìÿê
378
***
Àììà þç àðàìûçäûð, – öëÿìàìûçûí úàâàáûíäà äà ìÿí î ãÿäÿð
ñÿäàãÿò ýþðìöðÿì; ñÿáÿáè áóäóð êè, ùÿãèãÿòäÿ ÿýÿð ìþâçóàòû òÿøõèñ
åòìÿêäÿ öëÿìàéà åùòèéàú îëìàñà, äÿõè áóíäàí ñîíðà êèì öëÿìàéà
ùþðìÿò ãîéàúàã, äÿõè áóíäàí ñîíðà öëÿìà êèìÿ ëàçûì îëàúàã? Áèçèì
“ìöáàðÿê” ìöñÿëìàíëàð öëÿìàäàí èçí àëìàìûø, öëÿìàäàí “èñòèôòà”
åëÿìÿìèø áîçáàøà “íîõóä” ñàëìàã èñòÿìèðëÿð; ÿýÿð ìþâçóàòû òÿéèí
åëÿìÿê ìÿøÿäèëÿðèí þç èõòèéàðûíà ãàëñà, äÿõè öëÿìàíûí öçöíÿ áàõàí
êèì îëàúàã? Âÿ áóíà äà èíàíà áèëìèðÿì êè, öëÿìàìûç þç õîøëàðûíà,
ìþâçóàòûí òÿøõèñèíäÿí þçëÿðèíè êÿíàð åëÿéÿëÿð. Õåéð, ùÿëÿ ÷ÿòèíäèð,
ùÿëÿ òåçäèð. Áÿëêÿ áèð âàõò åëì âÿ ôèííèí áÿðÿêÿòèíäÿí áó èøëÿð äöçÿëÿ.
ßýÿð ìþâçóàòûí òÿøõèñèíè öëÿìàìûç, úàìààòûí þõ èõòèéàðûíà ãîéìàã
èñòÿñÿéäèëÿð, éóõàðûäàêû èñòèôòàíûí úàâàáûíû èêè ñÿòèð èëÿ ãóðòàðûá
äåéÿðäèëÿð êè, “áó áèçèì èøèìèç äåéèë”. Àììà õåéð, éåíÿ íîõòàíû ÿëäÿí
þòöðìÿê èñòÿìÿéèáëÿð: “Áÿëè, ýåòäèê ñóéà áàõäûã, ñóéóí öñòö à÷ûãäûð âÿ
íÿúèñ îëñà äà, éàüûø òÿìèçëÿéèð; áÿëè, áèç èçí âåðèðèê êè, è÷ÿñèç”.
***
Éîõ, ÿçèçèì, áåëÿ äåéèë: ìþâçóàòû ùÿð áèð àâàì òÿøõèñ åäÿ áèëìÿç
âÿ îíóí÷öí äÿ àâàìäûð êè, ùåñ áèð øåéè òÿøõèñ åäÿ áèëìèð.
Õöñóñÿí ñó ìÿñÿëÿñèíäÿ êè, íÿèíêè àâàìëàðûí, áÿëêÿ “öëÿìàìûçûí” äà áó ìÿñÿëÿñèíè òÿøõèñ âÿ òÿéèí åòìÿéÿ èõòèéàðû éîõäóð.
Ñó íÿäèð? Íÿ ÿúçàäàí ÿìÿëÿ ýÿëèð, íÿ ñÿáÿáÿ ñó ãàéíàéàíäà áóü
îëóð, íèéÿ äîíàíäà áÿðêèéèð? Ìÿäÿí ñóëàðû ùàíñûäûð, äÿðéà ñóéó íÿäèð?
Àõàð ñóéóí õàñèééÿòè íÿäèð? Êÿùðèç ñóéóíóí ùèêìÿòè íÿäèð? Éàüûø
ñóéó íÿäèð? Íèéÿ áèð ïàðà ìÿäÿí ñóëàðûíû áèð ïàðà õÿñòÿëÿðÿ âÿ áèð ïàðà
ìÿäÿí ñóëàðûíû áèð þçýÿ ãèñì õÿñòÿëÿðÿ ðÿâà ýþðöðëÿð? Íÿ âàõò ÷èé
ñóéó ëàçûìäûð è÷ìÿê, íÿ âàõò ãàéíàòìàã ëàçûìäûð? Äöíéàäà ÿí éàõøû
ñóëàð ùàíñû ÷àéëàðûí, ìÿäÿíëÿðèí, éàéëàãëàðûí ñóéóäóð? Ãàôãàçäà ùàíñû
ñóëàð âàð? Ñóéó íÿ úöð òÿìèçëÿìÿê?
Éîõñà áóíëàð çàðàôàòäûð? Áÿëêÿ áóíëàðûí ùàìûñûíû “öëÿìàìûç”
áèëèð? ßýÿð áèëèðëÿðñÿ, çÿùìÿò ÷ÿêèá áóéóðñóíëàð ýþðÿê ùàíñû äàðöëôöíóíäà âÿ íÿ êèòàáëàð èëÿ òÿùñèë åëÿéèáëÿð; ÿýÿð áèëìèðëÿðñÿ, áÿñ éàçûã
úàìààòûí éàõàñûíäàí íèéÿ ÿë ýþòöðìöðëÿð?
379
Ñþçöí äîüðóñó, ñó ìÿñÿëÿñèíèí èñòèôòàñû ìÿíèì õîøóìà ýÿëäè.
Èíäèéÿäÿê ìîëëà ìÿñóìëàð âÿ ìèð ìóðòóçàëàð àíúàã ðóñëàð èëÿ ÿë-ÿëÿ
âåðìÿê ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí éàíà èñòèôàäÿ åäÿðäèëÿð. Àììà “ñó” ñþùáÿòè
÷îõ ÿùÿìèééÿòëè âÿ äàíûøûëìàëû ìÿòëÿáäèð.
***
Äîüðó äåéèð Áàêû úàìààòû: àéà, “êöð” ñóéóíó è÷ìÿê îëàðìû, éà
éîõ? Ùÿð÷ÿíä áó èñòèôòàäàí ìÿãñÿä áåùèøò à÷àðûíû ïèø ÿç âÿãò ÿëÿ
ýÿòèðìÿêäèð, àììà éåíÿ ñó ìÿñÿëÿñèíèí ùå÷ îëìàñà äèðèëèéÿ äÿ äÿõëè
âàð.
Áÿëè, è÷ìÿê îëàð; îíäàí þòðö êè, öñòö à÷ûãäûð âÿ éàüûø âóðóá
òÿìèçëÿð.
Âÿññàëàì.
Éîõ, ñÿðêàðè-ìÿí, ùÿð ñóéó è÷ìÿê îëìàç, èñòÿð ùÿìèøÿ éàüûø
âóðñóí!
Ùèíäèñòàíäà Ãàíã ÷àéû áèçèì Êöð ÷àéûíäàí ÷îõ áþéöêäöð âÿ
ùÿìèøÿ éàüûøûí àëòûíäàäûð; àììà áó ñóäàí âÿáà çÿùÿðè ùå÷ ÿñêèê îëìóð
âÿ ùÿìèí àçàðûí ìÿäÿíè Ãàíã ÷àéû ùåñàá îëóíóð. Áèð ÷àéûí áàøû àçàðëû
âèëàéÿòëÿðäÿí àõûá ýÿëÿíäÿ ÷àéûí àøàüûëàðûíäà äöøÿí ÿùàëèéÿ î ñóéó
è÷ìÿéè ùÿêèìëÿð ãÿäÿüÿí åëÿéèðëÿð. Àììà äöíéàäà åëÿ ñóëàð âàð êè,
èíñàíû þëöìäÿí ãóðòàðûð; ìÿñÿëÿí, Ãàôãàçäà ìÿäÿí ñóëàðû, Àâðîïàäà
Êàðëñáàä ñóéó âÿ ãåéðè ìèí-ìèí ñóëàð.
***
Éóõàðûäà éàçäûüûìûç ñó èñòèôòàñû ìÿí èíäèéÿäÿê áó ö÷ èëèí
ìöääÿòèíäÿ äåäèéèì ñþçëÿðèí ùàìûñûíû òÿñäèã åëÿéèð âÿ ìÿí èíäè éåíÿ
äåéèðÿì êè, èøëÿð àñàíëûãëà äöçÿëìÿéÿúÿêäèð.
Íîõóäó áîçáàøà ñàëàíäà àøïàçû ãîéóá àõóíä èëÿ ìÿñëÿùÿò åëÿéèðèê.
Éöç ìèí úàìààò è÷äèéè ñóéóí éàõøûëûüû âÿ ïèñëèéèíè òÿáèá ÿâÿçèíÿ
ìîëëàäàí âÿ ùàúûäàí ñîðóøóðóã. ßýÿð áó ýþðäöêëÿðèìèçè îí èë áóíäàí
ãàáàã ýþðñÿéäèê – éåíÿ áÿëêÿ òÿÿúúöá åëÿìÿçäèê. Èíäè äöíéà âÿ àëÿì
áèð-áèðèíÿ äÿéèð âÿ áèç éåíÿ ùÿëÿ íÿëÿð ýþðöðöê!..
380
ÌßÑÚÈÄËßÐ
Ùàìûéà ìÿëóìäóð êè, áó àõûð âàõòëàðäà Ãàôãàçûí ìöñÿëìàíëàðû
ýþçëÿðèíè à÷ûá áàøëàéûáëàð ùåé áèð óúäàí ìÿêòÿá áèíàñû ãîéìàüà âÿ
èíäèéÿäÿê ö÷ èëèí ìöääÿòèíäÿ áöòöí Ãàôãàçäà äþðä âÿ áèð ðÿâàéÿòÿ
ýþðÿ, áåø éåðäÿ ìÿêòÿá à÷ûëûáäûð. Áó áåø ìÿêòÿáèí ö÷öíö èðàíëûëàð âÿ
èêèñèíè ãàôãàçëûëàð à÷ûá âÿ áóíäàí ñàâàéû ùÿëÿ åøèäèðèê êè, áÿçè
øÿùÿðëÿðäÿ éåíÿ òÿçÿ ìÿêòÿá ñþùáÿòè âàð.
Àøêàðäûð êè, áó ãÿäÿð ìÿêòÿáèí âàðëûüû ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí
òÿðÿããèñèíÿ áèð áþéöê äÿëèëäèð. Î ñÿáÿáÿ êè, áèð éåðäÿ êè, èêè èë áóíäàí
èðÿëè áèðúÿ äÿíÿ äÿ ìÿêòÿá éîõ èäè – áó áåø ìÿêòÿáè áèç ýÿðÿê ÷îõ âÿ
÷îõäàí äà ÷îõ ùåñàá åäÿê; ÷öíêè íåúÿ îëñà, éåíÿ áåø, ùå÷äÿí ÷îõäóð.
Àììà áèðúÿ øåé âàð:
Áèð òÿðÿôäÿí ãîíøóëàðûìûç áèçèì áåëÿ òÿðÿããè åòìÿéèìèçè ýþðöá
áàøëàéûáëàð íàðàùàò îëìàüà; ãîíøóëàðûìûç áóíäàí ãîðõóðëàð êè, áèç
Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû ìààðèôèí áÿðÿêÿòèíäÿí éóõàðû ãàëõûá, ãàëõûá
áèðäÿí àòûëûá ìèíÿðèê áóíëàðûí áîéíóíà.
Áó áåëÿ.
Áèð òÿðÿôäÿí äÿ áèçèì êþùíÿïÿðÿñòëÿðèìèç âÿ ìöãÿääÿñëÿðèìèç
ýþðöðëÿð êè, áèç ùÿð áèð ãöââÿìèçè ìÿùç ìÿêòÿá à÷ìàüà ñÿðô åëÿéèðèê,
àììà áèð éàíäà ìÿñúèä òèêìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëèê.
Äåìÿê êè, ãàëìûøûã èêè îäóí àðàñûíäà: áèð òÿðÿôäÿí ÿúíÿáèëÿð áèçÿ
ïèñ-ïèñ áàõûá áöõë* åäèðëÿð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ Àëëàù áÿíäÿëÿðè áèçè òÿêôèð
åäèá, ùÿð íàìàçäàí ñîíðà áèçÿ ëÿíÿò îõóéóðëàð; ÷öíêè áè÷àðÿëÿð åëÿ
áèëèðëÿð êè, òÿçÿ à÷äûüûìûç ìÿêòÿáëÿðäÿ øàýèðäëÿð î ãÿäÿð åëì-ôÿíí èëÿ
þçëÿðèíè ìÿøüóë åäÿðëÿð êè, èáàäÿò âÿ Àëëàùû ÷àüûðìàã éàâàø-éàâàø
éàääàí ÷ûõàð.
Àììà ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, áèçèì äþðä-áåø ìÿêòÿáäÿí ãîðõàí ñàü
òÿðÿôäÿêèëÿð äÿ ñÿùâ åëÿéèðëÿð, ñîë òÿðÿôäÿêèëÿð äÿ ìöøòÿáåù îëóáëàð âÿ
éÿãèíèìäèð êè, ÿýÿð èøèí ÿñë ùÿãèãÿòè íåúÿ êè, ëàçûìäûð à÷ûëñà, íÿ ìóðäàð
ãîíøóëàðûìûç áèçäÿí ãîðõàð, íÿ ïàê ùàúûëàðûìûç áèçäÿí êöñÿð. Âÿ
áóðàäà ùå÷ äàâà-ìÿðÿêÿ ëàçûì äåéèë: ìÿùç åëÿ î ëàçûìäûð êè, ìÿòëÿáè
à÷ìàã âÿ èøÿ áèð òþâð ñöëù âåðìÿê.
Èøèí ÿñèë ùÿãèãÿòè áåëÿäèð:
__________
* Ïàõûëëûã
381
ßýÿð áó òÿçÿ ìÿêòÿáëÿðèìèçè çÿððÿáèí àëòûíà ãîéóá äèããÿò èëÿ
áàõñàã ýþðÿðèê êè, áóíëàðûí ùÿð áèðèñè áèðäÿí éåêÿëèá ìÿñúèä îëäó;
ýþðÿðèê êè, áèð ìÿðñèéÿõàí ìöÿëëèì ëèáàñûíäà äóðóá ãàáàãäà, ìÿðñèéÿ
îõóéóð âÿ áàëàúà óøàãëàð äà çÿððÿáèí âàñèòÿñèëÿ éåêÿëèá îõøàéûðëàð
ìþìèí àòàëàðûíà âÿ áåëÿ øèðèí-øèðèí ýþçéàøû òþêöðëÿð êè, àäàìûí àç ãàëûð
áàüðû ÷àòëàñûí.
***
Ùÿð êÿñ ìÿíèì ñþçöìö çàðàôàò ùåñàá åëÿñÿ, ìÿí äÿ îíà äåéÿðÿì
áèçèì òÿçÿ ìÿêòÿáëÿðäÿí åëÿñèíè ýþñòÿðñèí êè, îðàäà ìÿðñèéÿ îõóíìàìûø âÿ ýþçéàøû òþêöëìÿìèø îëñóí. Åëÿ äåéÿñÿí ýþçöìöí ãàáàüûíäàäûð
êè, ýöíëÿðèí áèð ýöíö ìÿêòÿáèí íàçèðè è÷ÿðè ýèðèá óøàãëàðà äåéèð: “÷ÿêèí
êÿíàðà òàõòà-òóõòàíû”.
Áÿëè, Ôðåáåë öñóëèëÿ ãàéðûëàí ìÿêòÿá ñêàìéàëàðûíû áèð-èêè äÿãèãÿíèí ÿðçèíäÿ ÷ÿêäèëÿð êÿíàðà, îòàüûí îðòàñûíà ôÿðø ñàëäûëàð, éóõàðû áàøäà
áèð êöðñö ãîéäóëàð âÿ àõóíä ýÿëèá ÿéëÿøäè âÿ áàøëàäû: “ßççÿìÿë-ëàùö
öúóðÿíà…”.
Ùÿëÿ äåéÿê áåëÿ èøëÿð ùÿð ýöí îëìóð. Èíäè áàõûá ýþðÿê ýöíäÿëèê
äÿðñëÿð íÿäÿí èáàðÿòäèðëÿð.
Áÿëè, ìÿäðÿñÿ ôëàíäûð, øÿùÿð ôëàí. Áèð úÿäâÿëäÿ éàçûëûá “äöðóñ”,
éÿíè äÿðñëÿð, î áèðè úÿäâÿëäÿ éàçûëûá “øöìàðåéè-äöðóñ äÿð ÿðçè-ùÿôòÿ”,
éÿíè áèð ùÿôòÿíèí ÿðçèíäÿ îõóíàí äÿðñëÿð: çÿáàíè-òöðêè – 3 äÿðñ, çÿáàíè-Àçÿðáàéúàíè – 3 äÿðñ, çÿáàíè-òöðêè îñìàíè – 3 äÿðñ, çÿáàíè-òöðêè
òàòàðè – 3 äÿðñ, çÿáàíè-ÿðÿáè – 3 äÿðñ, çÿáàíè-ïÿùëÿâè – 3 äÿðñ; úÿìè –
24 äÿðñ. Ùÿëÿ áó “çÿáàí” äÿðñëÿðè ãàëñûí êÿíàðäà; ÷öíêè áó äÿðñëÿðèí
èáàäÿòÿ, éà ãåéðè èáàäÿòÿ äÿõëè éîõäóð.
Èíäè ýÿëÿê åëì âÿ ôÿíí äÿðñëÿðèíÿ: øÿðèÿò – 4 äÿðñ, ìîèçÿ – 4 äÿðñ,
ìÿðñèéÿ – 3 äÿðñ, ñèíÿçÿí –5 äÿðñ, øÿêêèéàò âÿ ñÿùâèééàò – 6 äÿðñ,
íàìàç âÿ äÿñòÿìàç – 6 äÿðñ; úÿìè – 24 äÿðñ.
***
Äÿõè ìÿí ñþçöìö ãóðòàðäûì. Áèð òÿðÿôäÿí áèçè ýþçëÿðè ýþòöðìÿéÿí
ãîíøóëàðûìûçäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, ÷îõ äà åùòèéàò åëÿìÿñèíëÿð âÿ
ìÿêòÿáëÿðèìèçèí þâçàûíà áàõûá ýþðñöíëÿð êè, áèç àõèðÿòäÿí ñàâàéû ùå÷
áèð øåé àõòàðìûðûã âÿ îíëàðà ùÿð ùàëäà ìàíå îëà áèëìÿðèê âÿ íÿ ãÿäÿð
éóõàðû äà àòûëñàã, þç áîéíóìóçäàí éóõàðû àòûëà áèëìÿðèê.
382
Áåùèøòëèêëÿðèìèçäÿí äÿ òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, ìÿêòÿáëÿðèìçèí
ïðîãðàìûíà áàõûá ýþðñöíëÿð êè, áóíëàðûí ùÿð áèðè þçëöéöíäÿ áèð áàëàúà
ìÿñúèääèð; âÿ äÿõè áóíäàí ñîíðà áèð òèêÿ äÿ öðÿêëÿðèíè ñûõìàñûíëàð.
Éóõàðûäà éàçäûüûìûç áåø ìÿêòÿáèí àäëàðû áåëÿäèð: áèðè Èòòèùàäèèðàíèéàí, áèðè Èòòèôàãè-Àçÿðáàéúàí, áèðè Èãáàëè-Ñÿëéàí, áèðè ÈñòèãáàëèËÿíêÿðàí, áèðè Õàëè-úàíàí, áèðè äÿ Áàëè-ßìðùàúûéàí.
ÌßßÒÒßË
Äöíéàäà ÷îõ àç èòòèôàã äöøöá êè, áèðèñèíÿ úàâàá âåðìÿéÿ àúèç
ãàëàì. Ùÿìèøÿ ùàçûðúàâàá îëóá, ùÿð áèð êÿñèí ñþçöíö ùàìàí ñààò ðÿää
åëÿìèøÿì. Àììà äöíÿí áèð ñþç ìÿíäÿí ñîðóøäóëàð âÿ ìÿí äàâàá òàïà
áèëìÿéèá ìÿÿòòÿë ãàëäûì.
Äöíÿí êö÷ÿäÿ íóõàëû äîñòëàðûìäàí áèðèñè ìÿíèì ãàáàüûìû êÿñèá
áàøëàäû ìÿíè ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ êè, “à êèøè, ùÿëÿ óòàíìûðñàí äà êþùíÿ
ñóëòàíû ïèñëÿéèá òÿçÿíè òÿðèôëÿéèðñÿí?” Èñòÿäèì êè, äîñòóìóí úàâàáûíû
âåðÿì, òåç úèáèíäÿí òÿçÿ ñóëòàíûí øÿêëèíè ÷ûõàðäûá, òóòäó ãàáàüûìà âÿ
áèð àç ùèðñëÿíäè âÿ áàøëàäû:
– À êèøè, áåëÿ äÿ ñóëòàí îëàð, áåëÿ äÿ õÿëèôÿ îëàð? – Äåäèì:
– Íåúÿ?
Äîñòóì áèð àç áàøûíû áóëàéûá äåäè:
– Àé ãàðäàø, âàëëàù, áèç ìöñÿëìàíëàðûí áÿõòè éàòûá, åâèìèç éûõûëûá.
Áèç äåäèê êè, èíäè, áÿëè, êþùíÿ ñóëòàíû éåíäèðäèëÿð; ùÿð÷ÿíä éàõøû ñóëòàí
èäè, àììà íÿ åéáè âàð, éåíäèðäèëÿð. Áèð þçýÿñèíè ãîéàðëàð îíóí éåðèíÿ,
áó äà îíóí êèìè áèð ñóëòàí îëàð. Àììà, ñÿí Àëëàù, áóíà áàõ, áó äà
öçöíö ãûðõäûðûð. À êèøè, ñóëòàí äà öçöíö ãûðõäûðàð? Õÿëèôÿ äÿ öçöíö
ãûðõäûðàð? Íå÷ÿ ìèëéîí îñìàíëû ÿùàëèñè, íå÷ÿ ìèí Íóõà âÿ Øàìàõû
úàìààòû õÿëèôÿñè äÿ öçöíö ãûðõäûëàð? Àõ, àõ, âàé, âàé!..
Äîüðóñó, ìÿí úàâàá âåðìÿéÿ ìÿÿòòÿë ãàëäûì: ÷öíêè äîüðóäàí äà
ùå÷ áèëìÿäèì êè, íÿ äåéèì. Åëÿ, ùÿãèãÿò, ñóëòàí äà öçöíö ãûðõäûðàð?
Õÿëèôÿ äÿ öçöíö ãûðõäûðàð?..
Ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìàëû èøäèð.
Äÿëè
383
Ö× ÉÖÇ ÌÈËÉÎÍ ÌÀØÀËËÀÙ
Àõûð âàõòëàðäà áÿçè “ìèëëÿòïÿðÿñòëÿðèìèç” áèð úöð “ìöúàùèäëèéè”
þçëÿðèíÿ àäÿò åëÿéèáëÿð: ìÿñÿëÿí, õàòà îëóð êè, áèð íÿôÿð Ìÿøÿäè Ùÿñÿí
ÿëèíäÿ áèð êàñà ãàòûã éîë èëÿ ýåäÿí éåðäÿ, áèð íÿôÿð Èâàí áóíà íàãàôèë
òîõóíà âÿ ìÿøÿäèíèí ãàáû ÿëèíäÿí äöøÿ âÿ ãàòûã òþêöëÿ éåðÿ. Áóíó
åøèäÿí êèìè “ìèëëÿòïÿðÿñòëÿðèìèç” î ñààò ÷ûõûðëàð áèð óúà äàìûí öñòöíÿ
âÿ ÿëëÿðèíè ãóëàãëàðûíà ãîéóá áàð-áàð áàüûðûðëàð: “Àé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð, ýþðöðñöíöçìö êè, ùàðàìçàäà Èâàí ìóðäàð îëà-îëà íåúÿ ìöñÿëìàíëàðäàí óòàíìàäû, íåúÿ ö÷ éöç ìèëéîí áèð úàìààòäàí ãîðõìàéûá
Ìÿøÿäè Ùÿñÿíèìèçèí ãàòûüûíû òþêäö êö÷ÿäÿ òîðïàãëàðûí öñòöíÿ. Âàéâàé!.. Àð îëñóí áèçÿ, ùÿëÿ äóðóá áàõûðûã, ùÿëÿ áó áèíàìóñëóüó ãÿáóë
åëÿéèðèê!..”
***
Àììà ìÿí äåéèðÿì êè, áåëÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëèéèí èñòîòó áèð àç ÷îõäóð,
àç ãàëûð àäàìûí àüçûíû éàíäûðñûí. Ìÿí áåëÿ ãàíûðàì êè, Èâàí ÿýÿð
ãÿôëÿòÿí Ìÿøÿäè Ùÿñÿíèí ãàòûüûíû òþêìöø îëñà, ýöíàùû î ãÿäÿð àçäûð
êè, áóíäàí þòÿðè ìèíàðÿéÿ ÷ûõìàã ëàçûì äåéèë. ßýÿð ãÿñä èëÿ òþêöëìöø
îëñà, áóðàäà Èâàíà áèð áàëàúà íÿñèùÿòäÿí ñàâàéû ùå÷ þçýÿ áèð àòûëûá
äöøìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð.
Õåéð, ÿýÿð “ìèëëÿòïÿðÿñòëÿðèìèç” ùÿãèãÿòäÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëèê åòìÿê
õÿéàëûíäà îëìóø îëñàëàð, î âÿäÿ ýÿðÿê ÿëëÿðèíÿ åëÿ áÿùàíÿëÿð ñàëàëàð êè,
Èñêÿíäÿðè-Ðóìèíèí áþéöêëöéöíö òÿðèô åäÿ-åäÿ ñòóëëàðû ñûíäûðìàéàëàð.
Êèìäèð úàìààòûìûçûí äöøìÿíëÿðè? Ùÿð êÿñ äåñÿ êè, “ÿúíÿáèëÿðäèð”,
áóðàäà î ãÿäÿð áèð ùöíÿð ýþñòÿðìÿéèá; î ñÿáÿáÿ êè, áó ñþçö áèç
óøàãëûãäà êöðñö áàøûíäà Ôàòìà õàëàëàðûìûçäàí äà åøèòìèøèê. Áÿëêÿ äÿ
åëÿ áó ñþçöí ÿñëè âàð; ÷öíêè ÿúíÿáèëÿðèí áèçÿ îëàí ìÿùÿááÿòèíäÿí äÿ
ìÿí ùÿëÿ áèð åëÿ íèøàíÿëÿð ýþðìÿìèøÿì.
Àììà ìÿí îíó äåéèðÿì êè, êþùíÿ õÿðìÿíëÿðè ñîâóðìàãäàíñà,
òÿçÿ ñþçëÿðè îðòàéà ãîéìàã ëàçûìäûð. Íÿ îëàð êè, ùàìûéà ìÿëóì îëàí
äöøìÿíëÿðèìèçè áèð ñààòëûüà ãîéàã êÿíàðà âÿ áèð àç äà þç ÿòðàôûìûçà
áàõûá ýþðÿê þç è÷èìèçäÿ íÿëÿð âàð?!
***
Îõóúóëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, ìöõáèðèìèç Ìîçàëàíáÿé Îðäóáàä
âÿ ßéëèñ áàðÿñèíäÿ éàçäûüû ñþçëÿðÿ áèð ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò âåðñèíëÿð.Áó
384
èøëÿðè ñÿùë ñàéìàã îëìàç; ùóøéàð îëìàã ëàçûìäûð. Ùÿð êÿñ äöíéàíûí òÿãàçàñûíà áèð àç áÿëÿääèðñÿ, èíäèäÿí ýÿðÿê éÿãèí åëÿéÿ êè, Îðäóáàä
úÿùàëÿòè ßéëèñ ìÿäÿíèééÿòèíèí ãàáàüûíäà äàéàíà áèëìÿç. ßòðàôûìûçäà
ìöøàùèäÿ îëóíàí ïîëèòèêà âöãóàòû áèçÿ áèð áþéöê äÿðñäèð; ùÿëÿ òàðèõ
ãàëñûí êÿíàðäà.
Èâàí Ùÿñÿíèí ãàòûüûíû âóðóá éåðÿ òþêÿíäÿ ö÷ éöç ìèëéîí
ìöñÿëìàí òÿðÿôèíäÿí Èâàíà ö÷ éöç ìèëéîí íèôðÿò òåëåãðàìû èøëÿéèð;
àììà Îðäóáàääà Ñåéèä Ìöðòÿçà âÿ “Àü ñåéèä”èí îüëó ïî÷ò éîëóíà
àäàìëàð äöçöá, ãÿçåò îõóéàíëàðû àñäûðûá êÿñäèðÿíäÿ áèç äèíìèðèê.
Áèð Îðäóáàä äåéèë, ýþòöðÿê Èðÿâàí êèìè áèð áþéöê ìöñÿëìàí
øÿùÿðèíè. Àëëàù øàùèääèð êè, áóðàäà íÿ áèð íÿôÿð ìöñÿëìàí âÿêèëè, íÿ áèð
íÿôÿð ìöñÿëìàí ùÿêèìè, íÿ áèð íÿôÿð ìöñÿëìàí îõóìóøó, õöëàñÿ
Îðäóáàä êèìè áóðàäà äà áèðúÿ íÿôÿð “àäàì” òàïûëà áèëìÿç.
Íèéÿ?
Ñÿáÿáè áóäóð êè, ÿëëè èë áóíäàí èðÿëè áóðàäà ìÿêòÿáëÿð à÷ûëàíäàí
èíäèéÿäÿê, ãàçûìûç ìÿâàúèáèí ùþðìÿòèíÿ ùÿð ýöí ìÿêòÿáÿ ýåäèá
ðóñëàð èëÿ ÿë-ÿëÿ âåðÿíäÿ ìöñÿëìàí ìÿùëÿñèíÿ ýÿëÿí êèìè ÿëëÿðèíè
éóéà-éóéà âÿ ìóðäàð ÿúíÿáè ìöÿëëèìëÿðèíè ñþéÿ-ñþéÿ ÿúíÿáè åëìèíè
ìöñÿëìàíëàðûí íÿçÿðèíäÿ ùÿð ýöí âÿ ùÿð ñààò “ùàðàì” úÿðýÿñèíÿ äàõèë
åëÿéèáäèð.
Âÿ èíäè éåíÿ Èðÿâàí ýèìíàçèéàñûíûí áåø-îí íÿôÿð ìöñÿëìàí
øàýèðäëÿðè éàâàø-éàâàø áàøëàéûáëàð äÿðñäÿí ãà÷ìàüà.
***
Êèìäèð áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç? ßúíÿáèëÿð äÿ îëñà, îíëàðûí äöøìÿí÷èëèéè ùÿëÿ êè, åùòèìàë îëóíàí áèð øåéäèð; àììà î ÿúíÿáèëÿðèí áèðèíèí
éîëó ÿýÿð äöøÿ áèçèì âèëàéÿòÿ âÿ øåéõëÿðèìèçèí þâðÿòáàçëûüûíäàí áàõÿáÿð îëà, ýåäèá äöíéàéà õÿáÿð âåðÿ÷ÿê êè, ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíäÿ áèðúÿ
òèêÿ íàìóñ éîõäóð.
***
Ùàðàäà ãàëûáäûð áèçèì “ìèëëÿò áàø÷ûëàðû?”.
Êèìäèð áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç?
385
ÃßÍÀßÒ
Àòàëàð éàõøû äåéèáëÿð êè, ãÿíàÿò êèìéàäûð; ùÿð áèð øåé ÷îõ èøëÿíñÿ,
ÿëáÿòòÿ òåç ãóðòàðàð. Ýþòöðÿê Íóõà úàâàíëàðûíû êè, áèð-áèðèëÿ ìöñÿëìàíúà äàíûøàíäà ìöñÿëìàí ñþçëÿðèíÿ ãÿíàÿò åëÿéèá, àðàëûüà ðóñ ñþçëÿðè
ãàòûðëàð. Âÿ éàõøû äà åëÿéèðëÿð; ÿýÿð áåëÿ åëÿìÿñÿëÿð, éÿíè ÿýÿð ìöñÿëìàí ñþçëÿðèíè ÷îõ èøëÿòñÿëÿð, ÿëáÿò êè, éàâàø-éàâàø ãóðòàðàð; ÷öíêè áèð
øåé ÷îõ ñÿðô îëóíñà, òåç äÿ ãóðòàðàð.
Õöñóñÿí, ïóë.
Ùàìûéà ìÿëóìäóð êè, Âëàäèãàôãàçäà “Íîâðóç ìÿäðÿñÿñè” áèð èë
áóíäàí ãàáàã àç ãàëûðäû êè, áàüëàíñûí; îíäàí þòðö êè, ïóëó àç èäè. Âÿ
àüûëëû àäàìëàðûí òÿäáèðè îëìàñàéäû, èíäè ìÿäðÿñÿ ÷îõäàí áàüëàíìûøäû.
Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, ãÿíàÿò ùèêìÿòè áóðàäà éàäà äöøäö âÿ ðèø-ñÿôèäëÿð*
åëàí åëÿäèëÿð êè, ùÿð êÿñ éàðû ìÿâàúèáèíÿ äÿðñ âåðìÿéè ãÿáóë åëÿñÿ, îíó
ìÿêòÿáÿ ãÿáóë åëÿñèíëÿð âÿ êþùíÿ ìöÿëëèìëÿðè ÷ûõàðòñûíëàð. Áåëÿ êè,
äþðä àé áóíäàí èðÿëè Âëàäèãàôãàçà òÿçÿ âàðèä îëàí áèð úàâàíû àüñàããàëëàð ÷àüûðûá, òÿêëèô åëÿäèëÿð êè, ÿýÿð êþùíÿ ìöÿëëèìëÿð àëäûüû ìÿâàúèáèí
éàðûñûíà äÿðñ âåðìÿê èñòÿñÿ, áèð ÿðèçÿ ïèøíèùàä åëÿñèí. Úàâàí ðàçû îëóð
âÿ êþùíÿ ìöÿëëèìè ÷ûõàðäûá, áóíó ãîéóðëàð îíóí éåðèíÿ.
Èíäè éåíÿ Âëàäèãàôãàçà áèð òÿçÿ àäàì éåòèøÿí êèìè ìÿêòÿá âÿêèëëÿðè âàüçàëäà éàïûøûðëàð éàõàñûíäàí âÿ ñîðóøóðëàð êè, ÿýÿð éàðû ìÿâàúèáÿ ìöÿëëèìëèê åëÿìÿéÿ ðàçû îëñà, ÿðèçÿ âåðñèí.
Õöëàñÿ, ãÿíàÿò éàõøû áèð øåéäèð. Ãåéðè éåðëÿðäÿ äÿ êàñûá äöøÿí
ìÿêòÿá âÿêèëëÿðèíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðöê êè, ìöÿëëèìÿ ìÿâàúèá âåðìÿêäÿ
èñðàô åëÿìÿñèíëÿð âÿ ùÿð êÿñ éàðû ìÿâàúèáÿ ãóëëóã åëÿìÿê èñòÿñÿ, îíó
äÿâÿò åäèá, êþùíÿíè ÷ûõàðäûá ãîâñóíëàð ýåòñèí èøèíÿ.
Áó éàõøû ãàéäàäûð.
Ëàüëàüû
ÃÓÐÄÄÀÍ ×ÎÁÀÍ
“Èòòèôàã” ãÿçåòÿñèíèí 112-úè íþìðÿñèíäÿ “Ãóðääàí ÷îáàí” àäëû
ìÿãàëÿñèíè óçàãäàí ýþðÿí êèìè þç-þçöìÿ äåäèì êè, âàëëàù, áó ãÿçåòÿëÿð áèëìèðÿì áó ìîëëàëàðäàí íÿ èñòÿéèðëÿð, íÿ äàðàøûáëàð áó àõóíä âÿ
_______________
* Àüñàããàëëàð
386
ÿôÿíäè âÿ øåéõ âÿ ìöôòèëÿðèí úàíûíà? Áàøäàí áèð-èêè ñÿòèð îõóéóá ýþðäöì êè, ñþùáÿò Òöðêöñòàí âèëàéÿòèíäÿí áàøëàíûá âÿ ìÿí î ñààò éÿãèí
åëÿäèì êè, ìÿãàëÿ ñàùèáè Ñÿìÿðãÿíä ìöôòèñè Ìÿùÿììÿä Áÿãà õàñÿéÿ
ãóðääàí ÷îáàí àä ãîéìàã èñòèéèð. Áèð àç äà ìÿãàëÿäÿí îõóäóì ýþðäöì “Òöðêöñòàí âèëàéÿòè ãÿçåòÿñè”íèí äÿ ñþùáÿòè àðàëûüà ýÿëäè âÿ èíäè
äÿõè ëàï éÿãèí åëÿäèì êè, áÿëè, áè÷àðÿ Ìÿùÿììÿä Áÿãàíûí åâè éûõûëäû.
Éÿãèí åëÿäèì êè, ìÿãàëÿ ñàùèáè àõûðäà ìÿòëÿáè áó éåðÿ éåòèðÿúÿê êè,
Ñÿìÿðãÿíä ìöôòèñèíèí áàøûíà þçýÿ áèð ãÿçåòÿ ãÿùÿòäèð êè, Îñòðîóìîâ
êèìè áèð ìèñéîíåðèí ãÿçåòÿñèíäÿ óçóí-óçóí ôåëéåòîíëàð éàçûð.
Ùÿð÷ÿíä ìÿãàëÿäÿ Ìÿùÿììÿä Áÿãà õàúÿíèí àäû éîõäóð, àììà
âàëëàù, áó áèæëèêëÿð êå÷ìÿç. Õàúÿ ÿôÿíäèíè áåëÿ ôÿíäëÿð èëÿ òîâëàìàã
îëìàç. Áó îíà îõøóéóð êè, “ãûçûì, ñÿíÿ äåéèðÿì, ýÿëèíèì, ñÿí åøèò”.
ßýÿð ùÿãèãÿòäÿ Îñòðîóìîâ þçöíö ãîéóá ìèñéîíåðëèéÿ âÿ þç ãÿçåòÿñè
âàñèòÿñèëÿ þç ìóðäàð ôèêðèíè Òöðêöñòàí âèëàéÿòèíèí èêèàéàãëû ùåéâàíëàðûíà ñîõìàã õÿéàëûíäàäûð, - åëÿäÿ áÿñ Ñÿìÿðãÿíä ìöôòèñè íèéÿ þç ãÿëÿìè èëÿ áó ãÿçåòÿéÿ øÿðàêÿò åäèð? Äàäàøûì, ÿýÿð Îñòðîóìîâ ìèñéîíåðäè, åëÿäÿ Ìÿùÿììÿä Áÿãà ÿôÿíäè äÿ îëäó îíóí ãàðäàøû âÿ éîëäàøû.
ßýÿð ñÿí ñöáóòà éåòèðñÿí êè, õåéð, Ñÿìÿðãÿíä ìöôòèñè ìèñéîíåðÿ éîëäàø îëà áèëìÿç, î âÿäÿ ìÿí äÿ ñÿíäÿí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, Ìÿùÿììÿä
Áÿãà ÿôÿíäèéÿ äÿ áèð àä ãîéàñàí.
Éîõ, éîõ, ìþùòÿðÿì áèð âöúóäà ñàòàøìàüûí ùå÷ ìÿíàñû éîõäóð âÿ
èíñàôäàí êÿíàð áèð èøäèð. Áèð ãÿçåòÿíè òÿíãèä åäÿíäÿ ëàçûìäûð ãàáàãúà
áèð áàõûá ýþðìÿê êè, êèìäèð áó ãÿçåòÿíèí ìöùÿððèðëÿðè? Áèð ñóðÿòäÿ êè
ñÿí “Òöðêöñòàí âèëàéÿòè ãÿçåòÿñè”íÿ ìèñéîíåð àäû ãîéäóí-äÿõè ãóðòàðäû ýåòäè, ÷öíêè ñÿíèí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûð êè, ùÿð áèð êÿñ áó ãÿçåòÿéÿ
áèð ñÿòèð äÿ îëìóø îëñà éàçûáñà, éÿãèí êè, ãÿçåòÿíèí ìÿñëÿêèíÿ øÿðèêäèð.
Ñÿìÿðãÿíä ìöôòèñèíèí ùÿìèí ãÿçåòÿäÿ î ãÿäÿð ìÿãàëÿëÿðè âàð êè,
éûüûá úÿì åëÿñÿí, “Úàìåéè-Àááàñ” êèòàáûíäàí ìþòÿáÿð áèð êèòàá îëàð.
Éîõ, éîõ, ìÿðäöìàçàðëûã áèð øåé äåéèë.
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 ìàé 1909
ÃßÇÅÒËßÐÄßÍ
“Áÿéàíöë-ùÿã” ãÿçåòèíèí ìöõáèðè ìîëëà ßáäöëðÿøèä Èáðàùèìîâ
Éàïîíèéàíûí Òîêèî øÿùÿðèíäÿí Èñòàìáóëäà ÷ûõàí “Ñûðàòöë-ìöñòÿãèì”
ìÿúìóÿñèíÿ éàçûð êè, “ìÿí Éàïîíèéàäà ùÿð ìÿúëèñäÿ ùÿð ýöí íèòãëÿð
387
ñþéëÿéèðÿì. Âÿ Éàïîíèéà öëÿìàñûíà ìÿíèì íèòãëÿðèì åëÿ òÿñèð áàüûøëàéûð êè, ýöíäÿ áèð íå÷ÿñè þçöíäÿí ýåäèð”.
Áó õÿáÿðè ìþùòÿðÿì “Òÿðúöìàí” ãÿçåòè éàçûá, àõûðäà ñîðóøóð êè,
àéà, ýþðÿí, ìîëëà ßáäöëðÿøèä áó íèòãëÿðè èíýèëèñ äèëèíäÿ ñþéëÿéèð, éàèíêè
éàïîí äèëèíäÿ?
Áèç ëàçûì áèëèðèê áó áàðÿäÿ “Òÿðúöìàíà” ÿðç åäÿê êè, äîüðóäóð,
ìîëëà ßáäöëðÿøèä íÿ èíýëèñúÿ áèëèð, íÿ éàïîíúà âÿ íÿ ôðÿíýúÿ. Âÿ áó
äà àøêàðäûð êè, ö÷ äèëèí ùå÷ îëìàñà áèðèíè äÿ áèëìÿéÿí Éàïîíèéà ìÿúëèñëÿðèíäÿ ùÿð íÿ äàíûøñà ãóëàã âåðÿíëÿðèí ãóëàãëàðû òàããûëäàéàúàã. Ëàêèí ìîëëà ßáäöëðÿøèäèí ÿùâàëàòû þçýÿäèð: áó úÿíàá íèòãëÿðèíè òöðê
äèëèíäÿ ñþéëÿéèð âÿ éàïîíèéàëûëàðà äà ìîëëàíûí íèòãèíèí ìÿçìóíóíó
áèëìÿê ëàçûì äåéèë, îíëàðà ìîëëà ßáäöëðÿøèäèí ìÿùç óçóí ñàããàëû âÿ
àü ÿììàìÿñè õîø ýÿëèð. Ñÿáÿáè äÿ áóäóð êè, Éàïîíèéà úàìààòû ìþìèí
àäàìëàðäûð âÿ ìöñÿëìàí÷ûëûüà äà ÷îõ ìàèëäèðëÿð. Âÿ ùÿòòà ßáäöëðÿøèäè
î ìÿðòÿáÿäÿ õîøëàéûáëàð êè, “Áÿéàíöë-ùÿã” ãÿçåòèíèí éàçìàüûíà ýþðÿ,
ßáäöëðÿøèäèí ùÿìèí ãÿçåòäÿ éàçäûüû íþìðÿëÿðè éàïîíèéàëûëàð áàùà
ãèéìÿòÿ ýÿòèðäèá, èáàäÿòõàíàëàðäà ñàõëàéûðëàð.
Ùÿð êÿñ áèçèì ñþçöìöçÿ èíàíìàñà, “Áÿéàíöë-ùÿã” ãÿçåòèíèí 26
ìàðòäà ÷ûõàí 447-úè íþìðÿñèíè òàïûá îõóñóí.
***
Áèðúÿ ñþçöìöç ãàëäû.
Ìîëëà ßáäöëðÿøèä Èáðàùèìîâ áóíó áèëèð êè, Éàïîíèéàäàí éàçäûüû
ìÿêòóáëàðû ìöñÿëìàíëàð îõóéóð, íÿèíêè ãåéðè áèð ìèëëÿò. Ìöñÿëìàíëàðà
äà íÿ éàçñàí, êå÷èá ýåäÿð; öðÿéèíè ñûõìà…
Ëàüëàüû
ÖÑÓËÈ-ÚßÄÈÄ
Áó öñóëè-úÿäèä ÷îõ ãÿðèáÿ øåéäèð. ßââÿëëÿð óøàüû áèð èë îõóäàðäûëàð,
éàçûá-îõóìàã áèëìÿç èäè. Àììà èíäè èêè-ö÷ àéûí è÷èíäÿ áàñàâàä îëóð.
Íóõàäà áó öñóëè-úÿäèäèí òÿðÿããèñè äÿõè äÿ àðòûãäûð. Ìÿñÿëÿí,
êå÷ÿí ùÿôòÿ Ñàëàùëû êÿíäèíäÿí èêè àéàüû ÷àðûãëû, áèñàâàä êÿíäëè ýÿëìèøäèëÿð Íóõàéà êè, áèð ùÿôòÿíèí è÷èíäÿ “öñóëè-úÿäèä” âàñèòÿñè èëÿ ìîëëàëûüà èìòàùàí òóòóá øÿùàäÿòíàìÿ àëûá ýåòñèíëÿð.
388
Þç éàíëàðûíúà åùòèéàò ö÷öí éàõøû Ñàëàùëû õÿëè÷ÿëÿðè äÿ ýÿòèðìèøäèëÿð. ×öíêè “öñóëè-úÿäèä” ö÷öí õÿëè÷ÿëÿð ëàçûìëû áèð øåéäèðëÿð.
Åëÿ î úöð äÿ îëäó. Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäè áó êÿíäëèëÿðè áèð ùÿôòÿíèí
è÷èíäÿ ìîëëà åëèéèá éîëà ñàëäû. Àììà éàçûãëàð áèð øåéäÿ ñÿùâ åëÿäèëÿð
êè, éàíëàðûíúà ýÿòèðäèêëÿðè ïóëëàðû “öñóëè-úÿäèä” èí öñòöíÿ ãîéäóëàð âÿ
éîëà äöøìÿê èñòèéÿíäÿ ýþðäöëÿð êè, ôàéòîí÷ó ïóë èñòèéèð.
Àõûðäà áàçàðà äöøöá áèð-èêè ìàíàò Àëëàù áÿíäÿëÿðèíäÿí áîðú åëèéèá
÷ûõûá ýåòäèëÿð.
Àììà êèøèëÿð íåúÿ êè, ëàçûìäûð, “àëèì” îëäóëàð. Ñàü îëñóí “öñóëèúÿäèä”.
Äÿëè
ÉÎË
Éàäûíäàäûðìà, ÿçèçèì êè, ùÿìèøÿ ìÿí ñÿíÿ äåéÿðäèì: “Äàéàí,
ãàðäàø, î éîë èëÿ ýåòìÿ, ãàéûò ýåðè, ïåøèìàí îëàðñàí!”. Ñÿí ìÿíÿ úàâàá
âåðÿðäèí êè, “éîõ, éîõ, ýÿðÿê áó éîë èëÿ ýåäÿì. Áó éîë ìÿíè àïàðûá ÷ûõàðàúàã ýöëöñòàíà”. Ìÿí äåéÿðäèì: “Ýåòìÿ, ãàéûò ýåðè. Î éîë êè, ñÿí
ýåäèðñÿí, ýöëöñòàí éîëó äåéèë. Î éîë ñÿíè àïàðûá ÷ûõàðäàð ãàìûøëûüà,
îðàäà ãàáàíëàðà ðàñò ýÿëèá ïó÷ îëàðñàí”.
Éàäûìäàäûð êè, ñÿí ìÿíèì öñòöìÿ ùèðñëÿíèá èñòÿéèðäèí êè, ùÿëÿ
ìÿíè âóðóá þëäöðÿñÿí äÿ. Ìÿí äåéÿðäèì: “Ýåòìÿ”, ñÿí äåéÿðäèí:
“ýåäÿúÿéÿì”.
ßçèçèì, î âÿäÿ ñÿíèí ùàããûí âàð èäè ìÿíèì öñòöìÿ ùèðñëÿíìÿéÿ;
î ñÿáÿáÿ êè, ñÿí î éîëó ýöëöñòàí áèëèðäèí âÿ áóíó äà éÿãèí åëÿìèøäèí.
Âÿ ÷öíêè áóíó éÿãèí åëÿìèøäèí, éîëäàí ýåðè äóðìàã èñòÿìèðäèí. Î
âÿäÿ ñÿíèí ùàããûí âàð èäè. Àììà èíäè ýÿëèá ÷ûõäûí ãàìûøëûüà. Äÿõè èíäè
ñþçöí íÿäèð?
***
Íÿñèùÿòè-ùöêÿìà: ùåéâàí ùåéâàíëûüû èëÿ áèð éîëäàí êå÷èá éûõûëàíäà
äÿõè áèð äÿ î éîëäàí êå÷ìèð.
Ñÿí êè, Àëëàùà øöêð, èíñàíñàí!
Äÿëè
389
ÅËÌÈ-ÌÓÑÈÃÈ
“ÈÒÒÈÙÀÄ” ÌßÄÐßÑßÑÈÍÄß
“Èòòèùàä” ìÿäðÿñÿñèíäÿ åëìè-ìóñèãè õÿáÿðèíè áàêûëû ãàðäàøëàð, ñþç
éîõ, îõóäóëàð âÿ áèëäèëÿð êè, êå÷ÿí úÿìàäèÿë-ÿââÿë àéûíäà “Èòòèùàä”
ÿíúöìÿíè-õåéðèééÿñèíäÿ ÿêñÿðèééÿò àðà* èëÿ òÿëèìè-ìóñèãè òÿñäèã
îëóíäó.
Ãÿçåòäÿ áó ìöæäÿíè âåðÿíäÿí ñîíðà, “Èòòèùàä” ìÿäðÿñÿñèíèí
ìöäèðè ìÿäðÿñÿíèí øàýèðäëÿðèíè òÿáðèê åäèð âÿ äåéèð êè, ìóñèãè êèìè àëè
âÿ âÿñè åëìèí òÿùñèëèíÿ ÷àòûá õîøáÿõò îëàúàãëàð. Ìöäèð úÿíàáëàðû òÿÿññöô åäèð êè, ìóñòèãèíèí ùÿãèãè âÿ äöíéàíûí ìÿèøÿòèíäÿ ÿëçÿì ëÿâàçèìäÿí îëäóüó áèçèì ö÷öí èíäèéÿäÿê àøêàð îëìàéûá âÿ èñëàì ÿäèáëÿðè âÿ
ôÿëàñèôÿëÿðè** î ãÿäÿð áó åëìäÿ ÷àëûøûáëàð êè, ùå÷ ìèëëÿòäÿ áó ãÿäÿð
çÿùìÿò ÷ÿêÿí éîõäóð. Âÿ ùÿòòà Àâðîïà òàðèõè ñöáóò åäèð êè, åëìèìóñèãè Àâðîïàéà èñëàìäàí âÿ Èðàíäàí ñèðàéÿò åëÿéèá.
Ìöäèð úÿíàáëàðûíûí áó úöð òÿðèôè ãÿçåòèí áèð óçóí ñöòóíóíó
äîëäóðóá.
***
Áèç èíäè áóðàäà íÿ äåéÿê? ßýÿð ìÿí áèëÿì êè, ùàúûëàð, ìÿøÿäèëÿð
âÿ êÿðáÿëàéûëàð ìÿíèì éàçäûãëàðûìäàí èíúèìÿéÿúÿêëÿð, – áóðàäà ìÿí
äÿ áèð-èêè ñþç äàíûøàðäûì.
Ïÿíàù Àëëàùà, áàøëàéàã ñþùáÿòè:
Î êè, ìöäèð ùÿçðÿòëÿðè áóéóðóðëàð êè, åëìè-ìóñèãè Àâðîïàéà
èñëàìäàí âÿ Èðàíäàí êå÷èá, – áó âàãåÿí áåëÿäèð âÿ ìÿí éÿãèí åäèðÿì
êè, ßðÿáèñòàíäà áèð âàõò ìóñèãè åëìè ùÿãèãÿòäÿ âàð èìèø. Àììà åëÿ êè,
ìöôÿññèðëÿðèí, ìöúòÿùèäëÿðèí âÿ øàðèùëÿðèí òÿôñèðëÿðè âÿ ðèñàëÿëÿðè ýÿëäè
îðòàëûüà, – ìóñèãè åëìè ãà÷ûá ýåòäè èøèíÿ; íåúÿ êè, àðòèñòëÿðèí áèðè Òèôëèñäÿ èéóíóí 9-äà òàìàøà àõøàìû ìÿâàúèáèíè àëàí êèìè õÿëâÿòúÿ ìèíäè
ìàøèíà âÿ ÷ûõäû ýåòäè Áàêûéà âÿ òåàòðäà ÿéëÿøÿí úàìààòû ìÿÿòòÿë
ãîéäó, éîëäàøëàðûíû äà ÿúíÿáèëÿð è÷èíäÿ õÿúàëÿò åëÿäè.
Ìöäèð úÿíàáëàðû áóéóðóð êè, “èñëàì ÿäèáëÿðè âÿ ôÿëàñèôÿëÿðè î ãÿäÿð
áó åëìäÿ ÷àëûøûáëàð êè, ùå÷ ìèëëÿòäÿ áó ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêÿí éîõäóð”.
_______________
* Ðÿéëÿð
** Ôèëîñîôëàðû
390
Ìöäèð úÿíàáëàðûíûí áÿõòè î éåðäÿ êÿñûá êè, áàêûëûëàð þçýÿ
ìèëëÿòëÿðèí ìóñèãè åëìèíäÿí âÿ ùÿð áèð øåéèíäÿí áèõÿáÿðäèëÿð. Àììà
åëÿ ãàíûðàì êè, èòàëèéàëûëàð áó ñþçëÿðè åøèòñÿëÿð, åëÿ áèëÿðëÿð êè, ìöäèð
úÿíàáëàðû çàðàôàò åëÿéèð.
***
Õóäàâÿíäè-àëÿì éóõàðûäà òàìàøà åëÿéèá ýþðöð êè, þç éàðàòäûüû
ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ ìöñÿëìàí ìèëëÿòè êèìè ùå÷ áèð ìèëëÿò éîõäóð êè, îíóí
öäÿáà âÿ ôÿëàñèôÿëÿð ìèí-ìèí úèëä êèòàáëàð éàçûá, ìóñèãè åëìèíÿ ìèíìèí ëÿíÿò îõóñóíëàð.
Áó êèòàáëàðäàí âÿ ðèñàëÿëÿðäÿí íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí éûüûá ýþíäÿðèì
Áàêûéà.
***
Áÿëè, òàðèõÿ ÿýÿð ÿë âóðñàã, ÷îõ øåéëÿð ýþðÿðèê: ýþðÿðèê êè, âàãåÿí
áèð âàõò ßðÿáèñòàíäà êÿìÿí÷ÿ ìóñèãèñèíèí øþùðÿòè àëÿìÿ éàéûëìûøäû;
àììà ùàìàí òàðèõè áàøëàñàã âÿðÿãëÿìÿéÿ, àõûðäà ýþðÿðèê êè, Èòàëèéàäà
êàòîëèê êèëñÿñèíäÿ ùÿòòà èáàäÿòè äÿ ìóñèãè ñÿñè èëÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð;
ýþðÿðèê êè, Àëìàíèéàäà áåòùîâåíëÿð, ìîòñàðòëàð, ãàéäíëàð, Øóìàí âÿ
øóáåðòëÿð, ìåíäåëñîíëàð âÿ ãåéðèëÿðè ìóñèãè åëìèíè þâúè-ÿëàéÿ éåòèðèáëÿð; ýþðÿðèê êè, Ðóñèéàäà ãëèíêàëàð ðóñ ìóæèêëÿðè îõóäóãëàðû ìèëëè ìÿãàìàòëàðûíû åëÿ áèð ìÿùàðÿò èëÿ ýþçÿëëÿíäèðèáëÿð êè, áöòöí éåð öçöíäÿ ìóñèãè ñþùáÿòè äöøÿíäÿ ðóñëàðûí Ãëèíêàñûíà ðÿùìÿò îõóéóðëàð.
Ùàìàí òàðèõèí àõûðûíúû ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ßðÿáèñòàíäà âÿ Èðàíäà íÿ
ýþðÿðèê? Áóíó ýþðÿðèê êè, úÿíàá ñòóäÿàäàá* Àüà Ìÿùÿììÿä âÿ îíóí
áÿðàäÿðè-ÿðúèìÿíäè** Àüà Ãóëàì Ùöñåéí ìèíáÿðÿ ÷ûõûá, öçöíö
ìöñÿëìàíëàðà òóòóá áóéóðóðëàð: “Áÿëè, áèð ýöí ùÿçðÿò Ñöëåéìàíà õÿáÿð
âåðäèëÿð êè, äèâ øÿêëèíäÿ áèð àäàì òàð ÷àëûð. Ùÿçðÿò áóéóðäó: “Ýÿòèðèí
îíó ùöçóðóìà”. Ýÿòèðäèëÿð. Ùÿçðÿò Ñöëåéìàí ñîðóøäó: “Ñÿí íèéÿ áó
ýöíÿ äöøìöñÿí?” Äèâ úàâàá âåðäè: “Áèç ÿââÿë Àëëàùûí ìþìöí áÿíäÿëÿðèíäÿí èäèê; åëÿ êè, áàøëàäûã òàð ÷àëìàüà, ùàìûìûç áèðäÿí äèâ øÿêëèíÿ
äöøäöê”. Ùÿçðÿò áóéóðäó: “ßýÿð ýåäèá øÿùÿðèíèçè äàëûíà àëûá ýÿòèðñÿí
ìÿíèì ùöçóðóìà, ìÿí ñÿíè àçàä åëÿðÿì”. Äèâ ýåäèá øÿùÿðè àëäû äàëûíà,
ýÿòèðäè âÿ Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð âóðóá øÿùÿðè äàüûòäû”.
_______________
* Òÿðèôÿ ëàéèã
** Ìþùòÿðÿì ãàðäàøû
391
Ìÿãàëÿìèí áàøûíäà ìÿí ãÿñäÿí öçöìö ùàúûëàðà âÿ ìÿøÿäèëÿðÿ
òóòäóì; ìÿí áèëèðÿì êè, îíëàðûí ùÿð áèðèíèí òàõ÷àñûíäà “ßáâàâöë-úèíàí”
êèòàáû òàïûëà áèëÿð. Ùÿð êÿñ èñòÿéèð, à÷ñûí áó ìöãÿääÿñ êèòàáûí 93-úö
ñÿùèôÿñèíè âÿ îõóñóí.
Ìÿýÿð âàèçè-øÿùèð Ìîëëà Ôÿòóëëàù ìöñÿëìàí ÿäèáëÿðèíèí ÿí øþùðÿòëèñè ùåñàá îëóíìóð?
Ìóñèãè åëìè áàðÿñèíäÿ “ßáâàáöë-úèíàí” áåëÿ éàçûð:
“Ùÿð íåéè ìóñèãà äÿð êðèôòÿíå ðÿý õàá ãÿôëÿò ñÿðè ÿíýöøòè, ÷ÿíáÿðè
äÿô ùÿäãåéè êÿìÿíäè ñÿééàäèéè øåéòàíÿñò âÿ òàðö ãÿâàë ðÿñÿíè áèäàðè
ýÿðäÿí èìàí, íàëåéè íåé áÿñóõòÿíè õèðìÿíè ñÿëàù ñÿä úà êÿìÿðáÿñòÿ âÿ
ìÿääè êÿìÿí÷ÿ áÿÿôðóõòÿíè àòÿøè øÿùâÿòè íÿôñàíè áÿð ñÿðè çàíó
íèøÿñòÿ…”.
Îõóúóëàðûì áàüûøëàñûíëàð êè, áèð íå÷ÿ ñÿòèð çåùíè ãàøûéàí ñþçëÿð èëÿ
ìþìöí áÿíäÿëÿðèí þâãàòûíû õàðàá åòäèì.
Áó ÿôñàíÿíèí ìÿíàñû áóäóð êè, ìóñèãè, òàð ãàâàë-êÿìÿí÷ÿ âÿ
áóíëàðà îõøàéàí ÷àëüûëàðûí ùàìûñû øåéòàí èøèäèð âÿ ýöíàùè-êÿáèðëÿðèí ÿí
áþéöéöäöð.
***
Ìöäèð úÿíàáëàðûíà òÿêëèô åäèðÿì èêè ÿìðäÿí áèðèíÿ ðàçû îëñóí: éà
éàçäûãëàðû ñþçäÿí ÿë ÷ÿêñèí âÿ “ßáâàáöë-úèíàí”à èìàí ýÿòèðñèí, éàèíêè
äåäèêëÿðèíè òÿñäèã åëÿñÿ, áèçÿ õÿáÿð âåðñèí êè, áó êèòàáûí 93-úö
âÿðÿãèíè úûðûá òóëëàéàã.
***
Øàì ÷ûðàüû éàíàí çàìàí ýåò ùÿð áèð ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòèíÿ âÿ
òàìàøà åëÿ: êö÷ÿëÿð ãàðàíëûã, åâëÿð ñàêèò! Áèðúÿ áàéãóø ñÿñè ýÿëèð.
×îõ äåñÿí, ýþòöðÿê Èñòàìáóëó.
Ãÿáðèí äÿ áèð äåøèéèíäÿí è÷ÿðè áàõñàí, ãàðàíëûãäàí ñàâàéû áèð þçýÿ
øåé ýþðìÿçñÿí; ÷öíêè þëöäÿí ñÿñ ýÿëìÿç.
Ôÿðäà çè òþ ìöøêèëàò ùÿëë ìèòÿëÿáÿíä.
ßç òþ íÿ òÿðàíÿâö üÿçÿë ìèòÿëÿáÿíä.
Àâàçÿ ôèêÿíäåéè êè êàð èí ñàíÿñò
Èíùà ùÿìÿ ñþâòÿñò, ÿìÿë ìèòÿëÿáÿíä.
392
ÁÈÐ ßËÄß ÈÊÈ ÃÀÐÏÛÇÛ ÒÓÒÌÀÃ ÎËÌÀÇ
Þìðöíöí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíàäÿê Èðàíûí òÿðÿããèñèíèí àðçóñóíäà îëàí
ìÿøùóð ïðèíñ Ìèðçÿ Ìÿëêöì õàí éàçäûüû íå÷ÿ-íå÷ÿ úèëä êèòàáëàðûíûí
áèðèñèíäÿ äåéèð: “Ìà ÿýÿð Àçÿðáàéúàíðà õÿðàá áåñàçèì, ðóñ ìÿúáóð
õàùÿä øöä êè îí ìÿìëÿêÿòðà ùÿð òþâð ùÿñò ÿç äÿñòè-ìà áèðóí áåéàâÿðÿä.
ßýÿð äþâëÿòè-Èðàí îí ùÿìÿ íÿÿìàòè-Ýèëàí âÿ Ìàçÿíäàðàíðà ìèñëèèìðóç áÿðàéè-äöíéà áèìÿñðÿô áåäàðÿä, ÿç ãöäðÿòè-äþâëÿòè-ðóñ õàðèú
õàùÿä áóä êè, áåòÿâàíÿä ÿç òÿñÿððöôè-îí âèëàéÿò ñÿðôè-íÿçÿð
íöìàéÿíä”.
Áó ñþçëÿðè éàçàíäàí áèð íå÷ÿ èë ñîíðà ìÿðùóì Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù
áàøëàäû éåíÿ Úóëôà éîëó èëÿ Àâðîïàéà ñÿôÿð åëÿìÿéÿ âÿ ãàéûäûá
Òåùðàíà ýÿëÿíäÿí ñîíðà ùþêì åëÿäè êè, ñÿéàùÿòíàìÿñèíè ÷àï åëÿéèá
äàüûòñûíëàð. Ùàìàí ñÿéàùÿòíàìÿíèí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíäÿ éàçûëûá: “Áÿëè,
ôëàí òàðèõäÿ âÿ ôëàí ñààòäà âàðèä îëäóã ôëàí øÿùÿðÿ. Ìàøàëëàù, ýþçÿë
øÿùÿðäèð. Ìÿíçèëÿ äöøÿí êèìè ðþâçÿõàí ýþçÿë ñþâò èëÿ áèð éàõøû ìÿðñèéÿ îõóäó. Áèð ãÿäÿð àüëàéûá ôåéçèéàá îëäóì âÿ ñîíðà áèð ãÿäÿð
äèíúÿëÿíäÿí ñîíðà ÷ûõäûì øÿùÿðè ñÿéàùÿò åëÿìÿéÿ”.
***
Ìÿðùóì âÿ ìÿüðóð øàùûí Àçÿðáàéúàí âÿ Ýèëàíû ÿëäÿ ñàõëàìàã áèð
äÿôÿ äÿ ôèêðèíÿ ýÿëìÿéèá. ßýÿð ýÿëñÿ èäè, Àëìàíèéàäà éà Ôðÿíýèñòàíäà
ôàéòîí÷óäàí äà ñîðóøñàéäû êè, “íÿ åëÿéèì ìÿìëÿêÿòè ãîíøóëàð
ïàð÷àëàìàñûíëàð?” – î âÿäÿ Àëëàùûí ôàéòîí÷óñó äà úàâàá âåðÿðäè êè,
“ìÿìëÿêÿòÿ ãàíóí ãîéäóð, àðâàäëàðû ÿñèðëèêäÿí ãóðòàð, ãûçëàðû îõóò âÿ
òèúàðÿòè ãàáàüà ýÿòèðìÿêäÿí þòðö éîëëàðû òÿìèð åòäèð êè, ùå÷ îëìàñà,
Òÿáðèçäÿí Òåùðàíà áàðû ãàòûðíàí ýåòìÿê îëñóí”.
Õåéð, ìÿðùóìà áó ìÿñÿëÿëÿð ëàçûì äåéèëäè; îíóí ôèêðè ìÿùç î
éåðäÿ èäè êè, áÿëêÿ èìàì éîëóíäà áèð àç àüëàìàãëà àõèðÿòäÿ äÿ þçö
ö÷öí ýþçÿë ãûçëàðäàí âÿ îüëàíëàðäàí òÿäàðöê åëÿñèí.
Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ äÿõè èêè èøè áèð éåðäÿ ýþðìÿê îëìàç; áèðèñè êè,
ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê ìÿðñèéÿõàíëà îòóðóá äóðäó, – äÿõè îíóí éàäûíà
ïîëèòèêà èøëÿðè äöøÿ áèëìÿç; ÷öíêè áèð ÿëäÿ èêè ãàðïûçû òóòìàã îëìàç.
***
Èíäè ýÿëÿê èðàíëûëàðà. Áóíëàð êèìëÿðäèð? Áóíëàð ìöçÿôôÿðÿääèí
øàùûí ùàëàë îüëàíëàðûäûð. Áöòöí Èðàíäà áåø-îí íÿôÿð Ôðÿíýèñòàí åëìè
393
îõóìóø ÿøõàñû ÷ûõàíäàí ñîíðà ùÿð íÿ ãÿäÿð êè, ìÿõëóã ýþçöìöçÿ
ñàòàøûð, áóíëàð ùàìûñû èáàäÿò ÿùëè âÿ àüçûäóàëû ìöñÿëìàíëàðäûð êè, ùÿð
áèðè ñöáù éåðèíäÿí ãàëõàí êèìè ãóëàüû ñÿñäÿ îëóð êè, ýþðñöí ùàðàäàí
ìèíàúàò ñÿñè ýÿëèð. Ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ ùå÷ åëÿ áèð øÿùÿð éîõäóð
êè, áàçàðà ÷ûõûá ÷àðñóäà áþéöê áèð éûüûíúàüà ðàñò ýÿëìÿéÿñÿí. Áàçàðûí
áó áàøûíäàí î áàøûíà êå÷ìÿê ìöìêöí îëìóð. Ñîðóøóðñàí êè, “áó íÿ
ãèéàìÿòäèð?”; úàâàá âåðèðëÿð êè, “ùàúû Èñìàéûë ìÿðñèéÿ îõóéóð”.
***
Ùÿëÿ áóíó ýþðÿ-ýþðÿ âÿ áèëÿ-áèëÿ áÿçèëÿðè äåéèðëÿð êè, Èðàíû àëìàã
àñàí äåéèë; áóéóðóðëàð êè, èðàíëûëàðû òÿñõèð åëÿìÿê ìöìêöí äåéèë; áóéóðóðëàð êè, ÿýÿð áèð áåëÿ èø îëñà, âÿòÿí éîëóíäà ôÿäà îëìàüà ùàçûð îëàí
Èðàí áàëàëàðû âÿòÿíÿ ÿë óçàäàí ùþêóìÿòÿ î ãÿäÿð äÿðäè-ñÿð âåðÿðëÿð êè,
àõûðäà ïåøèìàí åëÿðëÿð; íåúÿ êè, Ôèíëàíäèéà, Ïîëøà, Åëçàñ-Ëîòàðèíýèéà
âÿ ãåéðèëÿðè.
Áÿëè, èðàíëûëàðû ôðÿíýëÿðÿ, ïîëéàêëàðà âÿ ôèíëÿðÿ îõøàòäûã, ãóðòàðäû
ãîéäó ýåòäè Åëçàñäàí ö÷ íÿôÿð ôðÿíý ÿìÿëÿñèíè ýÿòèðèá, ãåéðÿòèíè ãîéàðàì òÿðÿçèíèí áèð ãàïàüûíà, áöòöí Èðàíû ãàëõûçàð éóõàðû; Ïîëøàäàí ö÷
íÿôÿð þâðÿò ýÿòèðÿðÿì êè, áöòöí Èðàíà úàâàá âåðñèí; Ôèíëàíäèéàíûí ö÷
íÿôÿð ùàììàëûíû Ýèëàíà ýÿòèðñÿì, Ðÿøòäÿ âÿ ßíçÿëèäÿ ùÿðÿñè áèð
ïðîôåññîð îëàð.
Ìöõòÿñÿð, äöíéàäà èíñàíëàð ùàìûñû áèð-áèðèíÿ îõøàéûðëàð; îíëàð äà
þçëÿðèíÿ ýþðÿ áèð àäàìäûðëàð, áèç äÿ þçöìöçÿ ýþðÿ áèð àäàìûã. Àììà
áèðúÿ òÿôàâöòöìöç áóðàñûíäàäûð êè, áèç èáàäÿò ÿùëèéèê… Ëàêèí çÿìàíÿìèçèí òÿãàçàñûíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, äöíéàíû àõòàðàí ýÿðÿê èáàäÿòè äÿ áèð àç éóìøàã åëÿñèí; èáàäÿòÿ ýåúÿ âÿ ýöíäöç ìÿøüóë îëàí ýÿðÿê äöíéàéà äÿõè àøèã îëìàñûí; éîõñà, áèð ÿëäÿ èêè ãàðïûçû ñàõëàìàã
îëìàç.
Êÿëêöòòÿ “Ùÿáëöë-ìÿòèí”è Òöðêèéÿ Àçÿðáàéúàíäàí éàíà àõûðûíúû
íþìðÿäÿ áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, “Ñÿð÷åøìÿ áàéÿä ýèðèôòÿí áÿáèë”.
Àììà äåéÿñÿí ôöðñÿò ôþâòÿ âåðèëèá: ÷åøìÿ àøûá-äàøûá, äöíéàíû
ýþòöðöá; áÿëêÿ Íóùóí “èòòèùàä” ýÿìèñè èëÿ áó “ñåéëàáåéè-ÿøêè” áèð òþâð
êå÷ìÿê îëà.
394
Ö× ÃÀÐÀ ÕßÁßÐ
Áó ýöí ìÿí ö÷ õÿáÿð åøèòìèøÿì. Äîüðóñó, áàøûìäàí äåéÿñÿí, áèð
àüðû òóòóá, àç ãàëûðàì þçöìö þëäöðÿì.
Áèðè áóäóð êè, Ìÿùÿììÿäÿëèíè òàõòäàí éåíäèðäèëÿð. Ùÿëÿ áó ìÿëóì. Èêèíúè õÿáÿð áóäóð êè, Áàêûäà ùÿð íÿ ãÿäÿð àäëû ìöñÿëìàí âàð, –
ùàìûñûíû áèð-áèð ãàòûáëàð “ãàçàìàòà”. Àé, âàé, íÿ éàìàí ýöíÿ ãàëäûã!
Äÿõè Áàêûíûí íÿ ëÿççÿòè? Äÿõè áóíäàí ñîíðà öìèäèìèçè ùàðà áàüëàéàúàüûã? Ùåéèô, ùåéèô, åâèìèç éûõûëäû. Äöíéàäà àç-÷îõ øþùðÿòèìèç Áàêû
èëÿ èäè. Òàìàì éåð öçöíäÿ Áàêû éàäà äöøÿíäÿ ùàìû áèëèðäè êè, áÿëè, éåð
öçöíäÿ ìöñÿëìàí äà âàð èìèø. Àììà èíäè, àììà èíäè? Âàâåéëà! ßýÿð
áèð àç áåëÿ ýåòñÿ, äÿõè ùå÷, ùå÷ âÿ ùå÷äÿí äÿ ùå÷.
Ö÷öíúö õÿáÿð äÿ áóäóð êè, äåéèðëÿð, øåéõöëèñëàìûìûçû èñòÿéèðëÿð ÷ûõàðòñûíëàð âÿ éåðèíÿ þçýÿ øåéõ òÿéèí åëÿñèíëÿð.
Áàõ, äîüðóñó, ìÿí áó äÿðäÿ òàá ýÿòèðÿ áèëìÿðÿì.
Éÿíè ÷å?* Áó íÿäèð? Ìÿýÿð áèçèì øåéõöëèñëàìûìûç éîõäóð? Ìÿýÿð áóíäàí éàõøûñûíû òàïàúàãëàð? Éîõ, éîõ, áèç ùå÷ âÿäÿ áóíà ðàçû îëà
áèëìÿðèê.
Áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà àõûð àðàäà ýÿðÿê áèð âèëàéÿò òÿÿññöáö äÿ
îëñóí. Ìÿí áó ñààò éàçäûì Èðÿâàíà, Íàõ÷ûâàíà, Âÿíÿíäÿ, Äàíàáàø
êÿíäèíÿ, äóðìàñûíëàð, þç àðàëàðûíäàí âÿêèë ñå÷èá ýþíäÿðñèíëÿð ñÿðäàðûí
ùöçóðóíà, òÿçÿ øåéõöëèñëàì ñþùáÿòëÿðèíèí àðàäàí ýþòöðöëìÿñèíè
òÿâÿããÿ åëÿñèíëÿð. Éàçäûì êè, ùÿð øÿùÿðäÿí, ÿãÿëëÿí, îí âÿêèë, ùÿð
êÿíääÿí áåø âÿêèë ýþíäÿðñèíëÿð âÿ áó âÿêèëëÿðèí ùàìûñû äàðöëôöíóí
ãóðòàðìûø îëñóí êè, áþéöê éàíûíäà ðóñúà âÿ ôðÿíýúÿ äàíûøìàüà àúèç
îëìàñûíëàð (àììà äåéÿñÿí óçàã ýåòäèê).
Àëëàù úÿìè äÿðäÿ ýèðèôòàð îëàíëàðà òÿñÿëëè âåðñèí.
Ïÿíàù áÿð õóäà**.
Äÿëè
_______________
* Íÿ
** Àëëàùà ïÿíàù
395
ÒÞÂÙÈÄ
“Òÿðÿããè”ðóçíàìÿñèíèí 152-úè íþìðÿñèíäÿí áàøëàìûø áèð íå÷ÿ
íþìðÿëÿðäÿ áàø ìÿãàëÿëÿðèí úÿðýÿñèíäÿ Áàêû ðóñ-ìöñÿëìàí øêîëàëàðû
âÿ ìöÿëëèìëÿðè áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ óçóí ìÿãàëÿ äÿðú îëóíóá. Ìÿãàëÿëÿðè
éàçàí áèð íÿôÿð “Ñàáèã ìöÿëëèì”äèð. Ìÿëóìäóð êè, “Òÿðÿããè” ãÿçåòè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” êèìè ìÿçùÿêÿëè úÿðèäÿ äåéèë âÿ áó ãÿçåòäÿ éàçûëàí
áàø ìÿãàëÿäÿ çàðàôàòíàí éàçûëìûø áèð ñþç âÿ ñþùáÿò ýÿðÿê îëìàéà.
Ëàêèí éóõàðûäà àä âåðäèéèìèç øêîëàëàð ìöáàùÿñÿñèíèí áèð éåðè áèçèì
ö÷öí ìÿçÿëè âÿ ýöëìÿëè íÿçÿðÿ ýÿëäè.
***
Ðóçíàìÿíèí 153-úö íþìðÿñèíäÿ ìÿãàëÿíèí ìàáÿäèíäÿ úÿíàá
“Ñàáèã ìöÿëëèì” éàçûð êè: “Òàìàì Ãàôãàçäà òöðê äèëèíè áèëÿí áèð øÿõñ
âàðäûð êè, î úÿíàá äà áó äèëè Èñòàìáóëäà þéðÿíèáäèð. Áó úÿíàáû îðòàëûãäàí ÷ûõàíäàí ñîíðà ýþðÿðèê êè, òàìàì àëòû ìèëéîí Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû
ùàìû öðÿôà ãèñìè èëÿ áèð éåðäÿ àíà äèëèíè íåúÿ êè, ëàçûìäûð, áèëìèðëÿð.
Äîüðóäóð, áÿçè éàçû-ïîçó áèëÿíëÿðèìèç áó èääèàéà äöøöáëÿð êè, ýóéà îíëàð òöðê äèëèíÿ àøèíàäûðëàð; ëàêèí áó áèð õàì õÿéàëäûð… Íÿ ìîëëàëàðûìûç
òöðê äèëèíè íåúÿ êè, ëàçûìäûð áèëèðëÿð, íÿ ìöùÿððèðëÿðèìèç, íÿ ìöÿëëèìëÿðèìèç âÿ íÿ äÿ ãåéðè ñàâàäëûëàðûìûç… Òöðê äèëèíè áèëìÿê ö÷öí ýÿðÿê
îíóí ñÿðô âÿ íÿùâèíÿ, ÿäÿáèééàòûíà, ÿðóçóíà, òàðèõèíÿ, äèëèí òÿáèÿòèíÿ
âÿ áèð ÷îõ ëöüÿâè êÿëìÿëÿðèíÿ áÿëÿä îëàñàí…”.
Éÿíè ñþçöí ãóðòàðàíû, áèð éîëëóã äåéèíÿí “ëàèëàùÿèëëÿëëàù”. Ìÿñÿëÿí, öñóëèääèí íå÷ÿäèð? “Öóëèääèí áåøäèð: ÿââÿëÿí òþâùèä, éÿíè áèð
Àëëàùäàí áàøãà, þçýÿ áèð Àëëàù éîõäóð. Äÿëèëè? Áÿëè, äÿëèëè ëàèëàùÿèëëÿëëàù. Áó äÿëèëè-íÿãëè. Áÿñ äÿëèëè-ÿãëè? Äÿëèëè ÿãëè äÿ áóäóð êè, ÿýÿð Ãàôãàçäà áèð íÿôÿð òöðê äèëè áÿëÿíäÿí ñàâàéû éåíÿ áèð íÿôÿð òöðê äèëè áèëÿí
îëñàéäû, äÿõè îíäà áóíëàðûí ùå÷ áèðè, íÿöçöáèëëàù, òöðê äèëèíèí Àëëàùû îëà
áèëìÿçäè.
***
Úÿíàá “Ñàáèã ìöÿëëèì”èí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûð:
ßââÿëÿí ìîëëàëàðûìûçûí ùå÷ áèðè òöðê äèëèíè áèëìèð. Éÿíè áó áèëìÿéÿíëÿðèí è÷èíÿ ìÿðùóì ìîëëà ßáäöññÿëàì Àõóíçàäÿ äÿ äàõèëäèð êè,
òöðê äèëèíäÿ íå÷ÿ úèëä êèòàáëàð éàçûá âÿ ùÿòòà áó êèòàáëàðûí áèðè äÿ òöðê
396
äèëèíèí ñÿðô-íÿùâèíäÿí, òÿáèÿòèíäÿí âÿ áèð ÷îõ ëöüÿòè êÿëìÿëÿðäÿí
áÿùñ åäèð.
Úÿíàá “Ñàáèã ìöÿëëèì”èí ôÿðìàéèøèíäÿí áåëÿ áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð: ãåéðè ìîëëàëàðûí äà ùå÷ áèðè òöðê äèëèíè áèëìèð: íÿ ãóðàíû òöðê
äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿí àõóíä Ìèð Ìÿììÿäêÿðèì âÿ àõóíä ìîëëà
Ìÿùÿììÿäùÿñÿí, íÿ Èðÿâàíäà Ìèðçÿ Àáäóëëà Ãàçûçàäÿ, íÿ Àõàëñèõäÿ ßëè ÿôÿíäè ßôÿíäèçàäÿ, íÿ ìîëëà Ùÿñÿí Òàùèðçàäÿ, íÿ Òàëûáçàäÿ âÿ
áóíëàðäàí ñàâàéû íå÷ÿ-íå÷ÿ ãÿëÿì ñàùèáëÿðè ìîëëàëàðûìûç.
Ñîíðà ìöùÿððèðëÿðèìèçäÿí íÿ ßùìÿä áÿé Àüàéåâ òöðê äèëèíè áèëèð,
íÿ Ùàãâåðäèéåâ, íÿ Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ, íÿ Íÿðèìàíîâ, íÿ
ßëèñêÿíäÿð Úÿôÿðçàäÿ, íÿ Öçåéèð úÿíàáëàðû, íÿ Ôàèã Íåìàíçàäÿ
(ùÿð÷ÿíä Èñòàìáóëäà òÿùñèë åëÿéèá, àììà ýþðöíöð êè, ìÿãàëÿ ñàùèáè
Íåìàíçàäÿíè äÿ áèëìÿéÿíëÿð úÿðýÿñèíÿ ãàòûð).
Áÿëè, ìöÿëëèìëÿðèí äÿ ùå÷ áèðè òöðê äèëèíè áèëìèð: íÿ Ôèðóäèí Êþ÷ÿðëè
úÿíàáëàðû áèëèð, íÿ Ñóëòàíìÿúèä Ãÿíèçàäÿ, íÿ Ðÿøèäáÿé ßôÿíäèçàäÿ, íÿ
Áàêûäà êèòàá éàçàí ìöÿëëèìëÿð, íÿ Ýÿíúÿäÿ àõóíäîâëàð, íÿ Èðÿâàíäà
âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿðèí ìöÿëëèì âÿ ãÿçåò ìöõáèëÿðè. Øàèðëÿðäÿí íÿ
êå÷ÿíëÿð, íÿ äÿ èíäèêè ñàáèðëÿð, òàùèðëÿð, íÿ Àááàñ àüà Ãàéûáîâëàð.
Õöëàñÿ, áèð Àëëàùäàí áàøãà ãåéðè áèð Àëëàù éîõäóð âÿ áóíóí äÿëèëèÿãëèñè áóäóð êè, áåëÿ ôÿðç åäÿê êè, Àëëàù èêèäèð, îíäà áèðè ùþêì åëÿéÿíäÿ î áèðè áóíà ðàçû îëàéàúàã èäè, î âÿäÿ áóíëàðûí àðàñûíäà ùÿìèøÿ
íèçà* ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿê èäè.
***
“Ñàáèã ìöÿëëèì” úÿíàáëàðû áóéóðóð êè, “Ãàôãàçäà òöðê äèëè éîõäóð,
÷öíêè Ãàôãàçûí ìöõòÿëèô íþãòÿëÿðè áèð ÷îõ çàìàí ôàðñ âÿ éà ÿðÿá
òàéôàñû íöôóçóíäà ãàëäûüû ö÷öí î ìàùàëëàðûí äèëè ôàðñëàøûá âÿ ÿðÿáëÿøèá
âÿ éàõóä àéðû áèð ëèáàñà ýåéèíèáäèð”. Èíäè ëàçûìäûð áó êÿëàì òàìàì
åëÿéÿê, éîõñà áó ñþçëÿðè îõóéàí, ÿëáÿòòÿ, ñÿíäÿí ñîðóøàúàã: “×îõ
ÿúÿá, áÿñ òöðê äèëè ùàðàäà ÿðÿáëÿøìÿêäÿí þç éàõàñûíû ãóðòàìàãëà õîøáÿõò îëóá?” Ñÿí äåéÿúÿêñÿí êè, “Èñòàìáóëäà”. Î âÿäÿ áèç áó ñþçÿ ýöëÿðèê, äàäàøûì”! Ùÿãèãÿò, éåíÿ áèç “Ñàáèã ìöÿëëèì”èí ñþçëÿðèíè çàðàôàò ùåñàá åëÿìÿê èñòÿéèðèê; ÷öíêè èíàíà áèëìèðèê êè, òöðê äèëè áàðÿñèíäÿ
ôèëîñîôëóãäàí äÿì âóðàí áóíó áèëìÿñèí êè, ÿýÿð äöíéàäà òöðê äèëèíè
ÿðÿáëÿøäèðÿí áèð éåð âàðñà, î äà Èñòàìáóëäóð.
_______________
* Ìöáàùèñÿ, ÷ÿêèøìÿ
397
Àõûðûíúû äÿôÿ àíä è÷èðÿì êè, úÿíàá “Ñàáèã ìöÿëëèì” þçöíö çàðàôàòà
ãîéóá. Âÿ ÿýÿð äåñÿ êè, “éîõ”, îíäà ìÿí äÿ îíà áèð áåëÿ òÿêëèô åäÿðÿì: éà èãðàð åëÿñèí êè, “Òÿðÿããè”íèí 153-úö íþìðÿñèíèí ö÷öíúö ñÿùèôÿñèíèí ÿââÿëèíúè ñöòóíóíäà éàçäûüû ñþçëÿðè î, ãÿñä èëÿ éàçûá êè, éàé
âàõòû àðàíäà èñòèäÿí áîüóëàíëàð îõóéóá ýöëñöíëÿð êè, èñòèíèí àúûñû áèð àç
éàääàí ÷ûõñûí. ßýÿð áóéóðñà êè, “õåéð”, î âÿäÿ ìÿí äÿ áåëÿ äåéÿðÿì:
ùÿð÷ÿíä ìÿãàëÿäÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿ “øîë âÿãò” èáàðÿñè ýþçöìöçÿ ñàòàøäû,
àììà ñþç éîõ êè, “Ñàáèã ìöÿëëèì” úÿíàáëàðû þçö äÿ Èñòàìáóëäà òÿùñèë
åëÿìÿéÿíëÿð âÿ òöðê äèëèíè áèëìÿéÿíëÿð úÿðýÿñèíäÿäèð. Áåëÿ îëàí
ñóðÿòäÿ “Òÿðÿããè” êèìè áèð áþéöê òöðê ðóçíàìÿñèíäÿ òöðê äèëè áèëìÿéÿí
áèð çàòûí òöðê äèëèíäÿ áàø ìÿãàëÿ éàçìàüû áþéöê úöðÿòäèð. Õûðäà-ìûðäà
ìöùÿððèðëÿð ö÷öí áó þòöøÿð, àììà “ôèëîñîôëàð” ö÷öí ìöìêöí äåéèë.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 19 èéóë 1909, ¹29
ÙÀËÀË
Àõûð âàõòëàðäà áÿçè ìöñÿëìàíëàðûí þç ùàëàë þâðÿòëÿðèíè åâäÿ
ãîéóá, ýåäèá ÿúíÿáè þâðÿòëÿðèíäÿí ðÿôèãÿ òóòìàãëàðû áàøëàéûá àðòìàüà.
Úÿíàá Ìèðçÿ Àáäóëëà “Òÿðÿããè”íèí 160-úû íþìðÿñèíäÿ áó ìÿñÿëÿéÿ
ÿë âóðóá, ìöñÿëìàíëàðûí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíèí àäûíû ãîéóð “õÿáò ýÿòèðìÿê”, éÿíè äÿëèëèê.
Ñþç éîõ, î úöð êè, úÿíàá Ìèðçÿ éàçûð, – áó áèð äÿëèëèêäèð, “àãèëÿ, êàìèëÿ âÿ ìöòÿøÿõõèñÿ þâðÿòè åâäÿ ýþçöéàøëû ãîéóá, ýåäèá àüûëñûç âÿ êàìàëñûç ÿúíÿáè þâðÿòèíè ðÿôèãÿ òóòìàã” äÿëèëèêäÿí äÿ äÿëèëèêäèð. Àììà
éàõøû îëàðäû êè, ìÿãàëÿ ñàùèáè áèçè áàøà ñàëàéäû êè, ýþðÿê, àéà, àüûë âÿ
êàìàëûí ìÿíàñû íÿäèð âÿ áèçèì ùàëàë þâðÿòëÿð íÿéèí áÿðÿêÿòèíäÿí î
äÿðÿúÿéÿ ãàëõûáëàð êè, ÿúíÿáè þâðÿòëÿðè áóíëàðûí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ ëàéèã
äåéèëäèð. Áèðúÿ øÿðòèìèç áó îëñóí êè, áó ìöáàùèñÿäÿ îðòàëûüà ìóðäàðëûã
ñþùáÿòè ýÿòèðìÿñèí; ÷öíêè ñÿí åëÿ áèðúÿ áóíó äåéÿñÿí êè, ÿúíÿáè
þâðÿòëÿðè ÿýÿð áèçèì õàíûìëàðûí ÿëèíÿ ñó òþêñÿëÿð, õàíûìëàðûìûçûí ïàê
ÿëëÿðè ìóðäàðëàíàð, îíäà äÿõè ìÿí úàâàá âåðìÿéÿ àúèç îëàðàì.
***
Áÿëè, ñÿí áóéóðóðñàí êè, áèçèì ùàëàë þâðÿòëÿðèìèç àüûë âÿ êàìàë ñàùèáèäèðëÿð, ìöòÿøÿõõèñäèðëÿð; éÿíè ÿúíÿáè þâðÿòëÿðè àüûë âÿ êàìàë ñàùèáè
âÿ ìöòÿøÿõõèñ äåéèëëÿð.
398
Âÿññàëàì? Éÿíè ñþùáÿòè ãóðòàðäûíûç, éà éåíÿ ñþçöíöç âàð? ×îõ
ÿúÿá, åëÿ äÿõè áèð ñþç ãàëìàäû, äÿõè ãóðòàðäû ýåòäè?
Áèçèì þâðÿòëÿð äöíéàíûí úÿìè þâðÿòëÿðèíäÿí àüûëëû âÿ êàìàëëûäûðëàð,
âÿññàëàì. Èíäè äÿõè áó ñþùáÿòè ãóðòàðàã, êå÷ÿê þçýÿ ìÿòëÿáÿ; éà äà êè,
ÿýÿð ìåéëèíèç ÷ÿêèð, äóðàã ýåäÿê áèð ãÿäÿð äÿðéà êÿíàðûíäà ñåéð åäÿê.
***
Éîõ, ãàðäàøûì, éîõ àüàì, éîõ ñÿðâÿðèì, òàúè-ñÿðèì, éîõ íóðè÷åøìèì, éàõàíûçû ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Ýÿðÿê áèçÿ áàøà ñàëàñûíûç ýþðÿê,
ùàëàë þâðÿòëÿðèìèç ùàðàäà î àüëû âÿ êàìàëû ãàçàíûáëàð êè, ÿúíÿáè
þâðÿòëÿð áó êàìàë ÷åøìÿñèíè òàïà áèëìÿéèáëÿð?
Àììà ìÿí ñÿíÿ áèðúÿ áó äàìäàíäöøìÿ ñþçö ÿðç åäÿ áèëÿðÿì êè,
åâëÿðäÿ ýþçöéàøëû ãîéäóüóìóç ùàëàë þâðÿòëÿðèí úÿìèñè ÿýÿð ñÿí áèêàìàë ùåñàá åëÿäèéèí ÿúíÿáè þâðÿòëÿðèíèí áÿðàáÿðèíÿ ãîéàñàí, – î âÿäÿ
ýÿðÿê áó ÿúíÿáè þâðÿòëÿðèíäÿí òÿâÿããÿ åäÿê êè, ÿââÿëÿí, áèð ÿëèôáà
êèòàáû àëûá, ãîéñóíëàð áèçèì ìöòÿøÿõõèñ õàíûìëàðûí ãàáàüûíà âÿ áóíëàðà éàçû-ïîçó þéðÿòñèíëÿð êè, ÿðëÿðè áèð ýöí åâäÿ îëìàéàíäà èêè ýèðâÿíêÿ ÿòèí âÿ ö÷ ýèðâÿíýÿ ÷þðÿéèí ùåñàáûíû áèëñèíëÿð.
Ñàíèéÿí, áèç ÿýÿð ùÿãèãÿòäÿ ìèëëÿòèìèçèí òÿðÿããèñèíèí òÿðÿôäàðûéûã,
ýÿðÿê áó ÿúíÿáè þâðÿòëÿðäÿí òÿâÿããÿ åäÿê êè, ùàëàë þâðÿòëÿðèìèçÿ óøàüà òÿðáèéÿ âåðìÿéè òÿëèì åëÿñèíëÿð êè, ìöòÿøÿõõèñ õàíûìëàðûìûçûí óøàüû
êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà ùå÷ îëìàñà ðóñ ïðà÷êàëàðûíûí* óøàãëàðû êèìè òÿðáèéÿëè
âÿ ðÿüáÿòëè îëñóíëàð âÿ áóðóíëàðûíû áþðêëÿðè èëÿ ñèëìÿñèíëÿð.
Ñàëèñÿí, áèç ýÿðÿê ÿúíÿáè þâðÿòëÿðäÿí èëòèìàñ åäÿê êè, ìöòÿøÿõõèñ
þâðÿòëÿðèìèçÿ áèð àç ñÿëèãÿ þéðÿòñèíëÿð êè, õàíûìëàðûìûçûí ãîëòóãëàðûíûí
òÿðèíèí ãîõóñó ÿðëÿðèíè èéðÿíäèðìÿñèí, âÿ ÿýÿð ñþùáÿòè ìöõòÿñÿð
åëÿñÿê, ýÿðÿê ÿúíÿáè þâðÿòëÿðèíäÿí òÿâÿããÿ åäÿê êè, ùå÷ îëìàñà, àëòûéåääè èë ìöòÿøÿõõèñ õàíûìëàðûìûçà äÿðñ âåðñèíëÿð, àüûë âÿ êàìàë
þéðÿòñèíëÿð.
Ñÿí áó èøëÿðè ñÿùë ñàíìà, ÿçèçèì!
Äþâëÿòìÿíä áèð ìöñÿëìàí óøàãëàðûíà äÿðñ âåðìÿê ö÷öí åâèíÿ áèð
ìöÿëëèìÿ äÿâÿò åäèð. Áèð ýöí êèøè åâÿ ýÿëèá, þâðÿòèíÿ äåéèð êè, “àé ãûç,
Ôàòìà, áó ýöí ãÿçåòäÿ éàçûáëàð êè, Èðàí ìöúàùèäëÿðè Ìÿùÿììÿä ßëèíè
òàõòäàí éåíäèðèáëÿð”. Ôàòìà õàíûì ýþçëÿðèíè áèð ãÿäÿð îâóøäóðàíäàí
ñîíðà äåéèð:
_______________
* Ïàëòàðéóéàí ãàäûí
399
– Ìöúàùèä íÿäèð?
Áÿëè, ìöúàùèä ôëàíêÿñëÿðäèð.
– Áÿñ Èðàí íÿäèð?
Áÿëè, Èðàí äà áèð ìÿìëÿêÿòäèð.
– Áÿñ Ìÿùÿììÿä ßëè êèìäèð?
Äè ýÿë áó Àëëàù áÿíäÿñèíè áàøà ñàë.
Àììà êèøè î áèðè îòàüà ÷ûõûá, ýþðöð êè, ìöÿëëèìÿ ÿëèíäÿ ãÿçåò
îõóéóð. Áóíëàð áàøëàéûðëàð ñþùáÿòè, Ôàòìà õàíûì äà ãàïûíûí äàëûíäà áèð
ãÿäÿð ãóëàã àñàíäàí ñîíðà áàøëàéûð ýþç éàøû òþêìÿéÿ. Àõûðäà äà èøëÿð
þç ãàéäàñûíúà ýåäèð…
Úÿíàá Ìèðçÿ Àáäóëëàäàí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, áèçè áàüûøëàñûí, î àüûë
âÿ êàìàë êè, ùàëàë þâðÿòëÿðèìèçäÿ îëìàüûíû ðÿâàéÿò åäèð, – ÿëáÿòòÿ, î
þçýÿ áèð àüûë âÿ êàìàëäûð. Éàõøû îëðàäû êè, î àüûë âÿ êàìàëûí íÿäÿí èáàðÿò îëìàüûíû áóéóðóðäû. Áÿëêÿ äîüðóäàí, áèç áóíäàí áèõÿáÿðèê.
Ëàüëàüû
ÇÖËÌ
Áó çöëì äîüðóäàí äà, íÿ éåðÿ ñûüûøàð, íÿ ýþéÿ.
ßùâàëàò áåëÿäèð:
Èêè àé áóíäàí ìöãÿääÿì Íóõà ìÿúëèñèíèí öçâö Ùàúû Ôÿçëóëëà
ÿôÿíäè äàðè-ôÿíàäàí äàðè-áÿãàéà ðåùëÿò áóéóðäó. Äåìÿëè êè, ìÿçêóð
ìÿúëèñäÿ áèð öçâëöê éåðè à÷ûëäû, éÿíè áèð àäàì áóðàéà òÿéèí îëóíàñû îëäó.
Ìÿðùóì Ùàúû ßôÿíäèíèí âÿôàòû Íóõà úàìààòûíû àðòûã äÿðÿúÿäÿ
êÿäÿðëÿòäèñÿ äÿ, ýåíÿ Íóõà ÿùëè þçëÿðèíÿ áèð ãÿäÿð òÿñÿëëè âåðäèëÿð, áó
ìöëàùèçÿ èëÿ êè, áÿëè, èäàðåéè-ðóùàíèééÿ áó éåðÿ áèð åëÿ ëÿéàãÿòëè àäàì
òÿéèí åäÿð êè, íóõàëûëàðûí ãÿëáè áèð ãÿäÿð ñàêèò îëàð âÿ ãöññÿëÿðè éàâàøéàâàø éàääàí ÷ûõàð.
Áàëàúàù ìöôòè òÿðÿôèíäÿí ãóáåðíàòîðà ýþñòÿðèëäè êè, î éåð âåðèëñèí
ãàçè ßáäöððÿùèì ÿôÿíäèíèí éåçíÿñè Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäèéÿ Íóõàéà
áó õÿáÿð ÷àòàí êèìè áèð áþéöê ìÿðÿêÿ ãîïäó. Áèð òÿðÿôäÿí Íóõà úàìààòû Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäèéÿ õÿáÿð âåðäèëÿð êè, “áèç ñÿíè èñòÿìèðèê.
Îíäàí þòðö êè, ñÿí Ñàëàùëû õÿë÷ÿëÿðèíèí öñòöíäÿ íàìàç ãûëûðñàí, ñÿí
õà÷ìàçëû îüëóíäàí ñàðû êöðÿí îüóðëóã àòû ìèíèá èêèíúè Úöìÿ ìÿñúèäèíÿ íàìàç ãûëìàüà ýåäèðñÿí, íÿ áèëèì Ìîëëà Ìÿùÿììÿäèí þâðÿòèíÿ
íÿ ãÿäÿð çöëìëÿð åëÿìèñÿí, áÿëè, ôèëàí åëÿìèñÿí, ôèëàí èøè òóòìóñàí”.
400
Éàçûã Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäè äÿ àíä-àìàí åëÿéèð êè. “ìÿí ùå÷ áèð
éåðè èñòÿìèðäèì, àíúàã ìöôòè ÿôÿíäè ìÿíè éåðÿ çîðíàí òÿéèí åëÿéèá”.
Äåìÿê, áèð òÿðÿôäÿí úàìààò Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäèíèí öçâ òÿéèí
îëóíìàüûíà íàðàçûäûð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäè þçö äÿ
áó èøÿ ðàçû äåéèë.
Èíäè áÿñ áó éàçûã Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäè íÿ åëÿñèí? Àõûðäà ýþòöðöá
èäàðåéè-ðóùàíèééÿéÿ òåëåãðàô ýþíäÿðèáëÿð âÿ èäàðÿäÿí äÿ úàâàá ýÿëèá
êè, “Íóðìÿùÿììÿä ÿôíäèäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð êÿñèí öçâ òÿéèí îëóíìàüûíà ðàçû äåéèëèê, î ñÿáÿáÿ êè, ãÿðàðà ýþðÿ ýÿðÿê ìÿúëèñ öçâëÿðè áèð-áèðè
èëÿ ãîùóì îëñóíëàð”.
Äîüðóäàí, ìÿíèì éàçûüûì ùàìûäàí àðòûã Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäèéÿ ýÿëèð: áèð òÿðÿôäÿí ìöôòè ÿôÿíäè îíó çîð èëÿ öçâ òÿéèí åäèð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ úàìààò éàïûøûá éàõàñûíäàí êè, “ýÿðÿê ÷ûõàñàí”.
Éÿíè íÿ èäàðåéè-ðóùàíèééÿ þçýÿ áèð êÿñèí òÿéèí îëóíìàüûíà ðàçûäûð, íÿ Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäè áóðàäà ãàëìàüà ðàçûäûð, íÿ äÿ úàìààò
ðàçûäûð, õöëàñÿ, ùå÷ êÿñ ðàçû äåéèë.
×îõ ÿúÿá, áÿñ Íóðìÿùÿììÿä ÿôÿíäèíèí ýöíàùû íÿäèð?
Ñþçöí äîüðóñó, êèøèéÿ çöëì îëäó.
Äÿëè
ÌßÒÁßß
Ìÿí íåúÿ âÿñô åäèì øÿùÿíøàùû
Ìÿùö, õóðøèäðöõè-ôÿëÿêúàùè*
Åé Èñêÿíäÿðñöïàùè-Íóøèðÿâàí,
Ñîëòàí ßùìÿä øÿùÿíøàùè-Èðàí!
Ìèëëÿòèí áàüè-þìðöñÿí, øàùà,
Úàíûìûç ïàê îëàí âöúóäà ôÿäà.
Áàêûäà Èðàí ùàìáàëëàðûíäàí Ìèðçÿ Ýöëçàð Ñÿðàáèíèí íÿòèúåéè-òÿáè
îëàí áó ôÿðäëÿðèíè Áàêûäà ÷ûõàí ãÿçåòëÿðèí áèðèíäÿ îõóéàíäà áèçèì
éàäûìûçà êå÷ÿí ýöíëÿð äöøäö. Àììà ãÿçåòèí òàðèõèíÿ áàõûá ýþðäöê êè,
õåéð, ýåíÿ êþùíÿ ùàìàì, êþùíÿ òàñ. Áó øåèðëÿð ãÿçåòäÿ ÷àï îëóíàí
ýöíö Òåùðàíäà Øåéõ Ôÿçëóëëàùû âÿ Ñåéèä Ùàøûìû Ìÿùÿììÿäÿëè Ìèðçÿíèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà äàð àüàúûíà ÷ÿêèáëÿð, Çèëëè Ñóëòàíû Òåùðàíäàí
_______________
* Àéöçëö, ýöíöçëö, úàù-úÿëàëû óúà
401
ãîâóáëàð. Øåèðëÿð ÷àï îëóíàí ýöíö Òöðêèéÿäÿ ìÿøðóòÿ áàéðàìû ñàõëàéûáëàð âÿ áó âöãóàòûí âöúóäó èëÿ ýåíÿ Ìèðçÿ Ýöëçàð Ñÿðàáè ßùìÿä
Ìèðçÿíèí ïàê âöúóäóíà úàíûíû ôÿäà åäèð.
Àììà áóíó áèëìèð êè, ùÿëÿ ßùìÿä Ìèðçÿ ýÿðÿê íå÷ÿ èëëÿð èëÿ
Àâðîïà ùàìàìëàðûíäà ãöñë åëÿñèí êè, ïàê îëñóí. Îíäàí þòðö êè, ßùìÿä
Ìèðçÿ þìðöíöí ÿââÿëèíäÿí èíäèéÿäÿê Ìÿùÿììÿäÿëè Ìèðçÿ èëÿ áèð
ãàáäà áîçáàø éåéèá.
Åé áè÷àðÿ Èðàí ùàìáàëû! Ñÿí ßùìÿä Ìèðçÿéÿ äåéèðñÿí:
“Åé îëàí àñèìàíÿ øÿìñö ãÿìÿð”*
Àììà õÿáÿðèí éîõäóð êè, áó ñààò øÿìñö ãÿìÿð ßùìÿä Ìèðçÿ åâëÿðèíäÿ áàëàúà ãàðäàøû èëÿ ãûðìûçû ïàïàã öñòöíäÿ éóìðóãëàøûð. Õÿáÿðèí
éîõäóð êè…
Õöëàñÿ, êå÷ÿê ìÿòëÿáÿ.
Úÿíàá Ñÿðàáè! Ñÿíèí êè, ìàøàëëàù, òÿáèè-øåèðèí âàð, ñÿíèí êè, Àëëàùà
øöêöð áó øåèðëÿðè ÷àï åëÿìÿéÿ ãÿçåòèí âàð – íÿ îëàðäû êè, ìÿíèì äÿ áèð
íå÷ÿ ñþçöìö ãàôèéÿëÿíäèðèá ùàìàí ãÿçåòäÿ éàçàéäûí. Ãóëàã âåð, øèêàéÿòèìè ÿðç åäèì:
Àõûð âàõòëàðäà Áàêûäà ùàíñû áèð èðàíëûéà äåñÿí êè, “ùàíû ïàñïîðòóí?” – úèáèíäÿí áèð êâèòàíñèéà ÷ûõàðäàúàã: áó êâèòàíñèéà Îðóúîâëàðûí
ìÿòáÿÿñèíäÿ ðóñ äèëèíäÿ áó ìÿçìóíäà áàñûëûá: “Ìÿí Áàêû êîíñóëó
ôèëàí, áó êâèòàíñèéàíû âåðäèì Ñÿëìàñ ÿùëè Ìóõòàð Àðóòéóí îüëóíà
îíäàí þòðö êè, éàçìûøàì Èðàíäàí îíà ïàñïîðò ýÿëñèí”, èìçà: êîíñóë
ôèëàí, íþìðÿ, 1575, ôè òàðèõ 24 ìàðò 1909.
Áó íÿäèð, úÿíàá Ñÿðàáè? Íÿäèð áóíóí ìÿíàñû? Áóíó ýÿðÿê ñÿí
ìÿíäÿí éàõøû áèëÿñÿí. Ñÿáÿáè áóäóð êè, ñÿí Áàêûäàñàí âÿ þçöí äÿ
èðàíëûñàí. Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, áèðèñè éîë èëÿ ýåäÿíäÿ ýþðÿ áèð ñÿùðàäà ùÿäñèç ìåéèò âàð âÿ ôöðñÿòè ãÿíèìÿò ýþðöá ÿëèíè ñàëà ùÿð ìåéèäèí
úèáèíäÿí àëòû ìàíàò, éåääè ìàíàò âÿ äîããóç ìàíàò ÷ûõàðäà âÿ áó ïóëëàðû ÷ûõàðäàíäàí ñîíðà ùÿð ìåéèäèí úèáèíÿ áèð áåëÿ êâèòàíñèéà ãîéà êè,
éóõàðûäà éàçûëûáäûð.
***
Èëäÿ Ãàôãàç ùÿáñõàíàëàðûíäà ìèíëÿðúÿ èðàíëû éàòûð. Íèéÿ? Îíà ýþðÿ
êè, ïàñïîðòó éîõäóð, àììà ïàñïîðò ÿâÿçèíÿ êâèòàíñèéàñû âàð. Éàçûã
Èðàí ðÿèééÿòè áó êâèòàíñèéàéà ùÿð íÿ ãÿäÿð êè êîíñóë èñòÿéèá, î ãÿäÿð
_______________
* Ýöíÿø âÿ àé
402
äÿ âåðèá, àììà ðóñ ùþêóìÿòè êâèòàíñèéàíû êåôè èñòÿéÿíäÿ ãÿáóë åëÿéèð,
èñòÿìÿéÿíäÿ ãÿáóë åëÿìèð. Ãÿáóë åëÿìÿéÿíäÿ ðÿèééÿòè òóòóá ýþíäÿðèð
äóñòàãõàíàéà.
Ìÿíÿ ùÿìèøÿ ÷îõëó ïóë ëàçûì îëàíäà þç-þçöìÿ äåéèðÿì êè,
àäàìûí áèð ìàøûíû îëà, áèð òÿðÿôäÿí áóðà, î áèðè òÿðÿôäÿí ïóë ÿñêèíàñëàðû
÷ûõûá òþêöëÿ éåðÿ, àäàì éûüà, Ãàôãàç éàéëàãëàðûíäà äà÷àëàð ãàéûòäûðà.
Àììà ùå÷ ôèêðèìÿ ýÿëìèðäè êè, áèð áåëÿ ìàøûíû ãàéûðìàã ùå÷ ëàçûì
äåéèë: ýåò Áàêûäà ìÿòáÿÿëÿðèí áèðèíäÿ îí ìèí êâèòàíñèéà çàêàç âåð, áèð
èëèí è÷èíäÿ Èðàí ùàìáàëëàðûíà äþéÿ-äþéÿ ö÷ ìèí êâèòàíñèéà ñàò, áèðèíÿ
íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð àë.
Äÿõè áóíäàí éàõøû ãàçàíú? Áó èõòèéàð ùå÷ ïàäøàùëàðäà äà éîõäóð.
***
Áÿñ, áåëÿäèð èøëÿð, úÿíàá øàèð Ñÿðàáè! Íÿ îëàðäû êè, òÿáèí ìîçóí
îëàí âàõò èðàíëû ãàðäàøëàðûíûí êîíñóëõàíà ãóëäóðëàðû òÿðÿôèíäÿí ãàðÿò
îëìàüûíû ýþðÿíäÿ ùàìàí ýþçÿë âÿ ïöðìÿíà øåèðëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿ ôÿðä
éàçàéäûí êè, ãàðäàøëàðûíûí àù-íàëÿñè áèð éàíà ýåäèá ÷àòàéäû.
Îòóð éåðèíäÿ, ÿçèçèì, ýåò ùàìáàëëûüûíà, Áàêû “Øàùíàìÿ”ëÿðè ñÿíñèç
äÿ þòöøÿðëÿð: áþéöêëÿðè ìÿäù åòìÿéÿ ñÿùèôÿëÿðèìèç à÷ûãäûð.
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 2 àâãóñò 1909, ¹31
ÏÀÏÀÑËÀÐ
Ìÿí ùÿð âàõò ìÿúìóÿìèçäÿ áèð ìÿãàëÿ éàçàíäà, éà áèð êÿñÿ áèð
ìÿêòóá éàçàíäà, éàèíêè áèð ìÿúëèñäÿ ñþùáÿò åëÿéÿíäÿ, áèðúÿ øåéäÿí
÷îõ íèýàðàí îëàðàì: ùÿìèøÿ ãîðõàðàì êè, îõóúóëàð åëÿ õÿéàë åëÿéÿëÿð
êè, ìÿíèì ôàðñ äèëèíäÿí âÿ ÿðÿá äèëèíäÿí ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð;
ãîðõóðàì áèëìÿéÿëÿð êè, ìÿí ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëè äÿ îõóìóøàì. Âÿ áó
úÿùÿòäÿí áèð ìÿãàëÿ, éà ìÿêòóá éàçàíäà íÿ ãÿäÿð ìöìêöíäöð ñÿé
åäèðÿì êè, éàçûëàðûìûí è÷èíäÿ áàúàðäûãúà ÷îõ ôàðñ âÿ ÿðÿá êÿëìÿñè
èøëÿäèì.
Éÿãèí êè, ãåéðè éàçû÷ûëàð äà ìÿíèì ýöíöìäÿäèð âÿ ùÿð êÿñ äåñÿ êè,
“õåéð”, – ÿëáÿòò, éàëàí äåéèð.
Ìÿñÿëÿí, ìÿí èñòÿéèðÿì éàçàì êè, “êå÷ìèø ÿñðëÿðäÿ îñìàíëû
ïàäøàùëàðû ìèëëÿò èëÿ ÷îõ ýþðöøÿðäèëÿð âÿ áó úÿùÿòäÿí ùÿð èøäÿ áó ãÿäÿð
403
ìèëéîí îñìàíëû ìèëëÿòèíèí áàøûíäà ïàäøàù ýþðöíöðäöëÿð”. Àììà ãîðõóðàì áåëÿ éàçàì, ãîðõóðàì ìÿíè ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëè áèëìÿéÿí ùåñàá
åäÿëÿð, ãîðõóðàì åëÿ õÿéàë åëÿéÿðëÿð êè, ìÿí ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëèíè áèëìèðÿì. Îäóð êè, éàçàíäà áåëÿ éàçìûðàì, þçýÿ úöð éàçûðàì, éÿíè “ÿäÿáè”
äèë èëÿ éàçûðàì; ìÿñÿëÿí áåäÿ éàçûðàì: “Îñìàíëû ïàäøàùëàðû ÿñàðèñàëèôÿäÿ ìèëëÿòëÿ òÿìàñû ñåâäèêëÿðè úÿùÿòëÿ öíâàíè-õàíÿäàíè-ñÿëòÿíÿòÿ
ìöçàô îëàí “Îñìàíëû” íàìè-úÿëèëè îíàëòû, îíéåääè èðã âÿ íÿñëÿ ìÿíñóá
áó ãÿäÿð ìèëéîí îñìàíëûíûí öíâàíè-ìèëëÿòè âÿ íþãòåéè-èòòèùàäûäûð”.
Áàõ, áåëÿ éàçñàì, ÿëáÿòòÿ äÿõè ùàìû áèëÿúÿê êè, ìÿíèì ôàðñ âÿ
ÿðÿá äèëèíäÿí äÿ õÿáÿðèì âàð. Îäóð êè, áåëÿ éàçûðàì.
Éÿãèí êè, ãåéðè éàçû÷ûëàðûìûç äà ìÿíèì êèìèäèëÿð âÿ ùÿð êÿñ äåñÿ
êè, “õåéð”, – ëàï ãûðìûçûúà éàëàí äåéèð.
Âÿ áèð äÿ äîüðóäàí “åéèá”äèð, ñàäÿ éàçìàã “åéèá”äèð. À÷ûã éàçìàã ñàâàäñûçëàðûí ïåøÿñèäèð âÿ òàðèõäÿ äÿ ýþðöðöê êè, áþéöê àëèì âÿ
ìöòÿøÿõõèñ àäàìëàð ñàäÿ éàçìàüû åéèá òóòóáëàð. Êàòîëèê ïàïàëàðû
äåéÿðìèøëÿð êè, “äèë ñàäÿ âÿ à÷ûã îëñà – ôÿñèù îëìàç”; ðóñóí üÿäèì
éàçû÷ûëàðû éàçû éàçàíäà åëÿ áèð êÿëìÿ âÿ èáàðÿòëÿð òàïûá èøëÿäÿðäèëÿð êè,
õîðóç ñÿñè åøèòìÿìèø îëñóíëàð. Ðóñóí ãÿäèì øàèðè Äåðæàâèíèí øåèðëÿðèíè
èíäè àäàì îõóéàíäà åëÿ áèëèð êè, ýóéà áó ñþçëÿð ýþéäÿí éåðÿ äöøöáëÿð.
Àììà àéëàð âÿ ýöíëÿð äîëàíäû, – àõûðäà íÿ áèëèì ïóøêèíëÿð, æóêîâñêèëÿð äèëè ëàï õàðàá åëÿäèëÿð; åëÿ ñþçëÿð éàçäûëàð êè, êÿíäëèëÿð äÿ
áàøà äöøöðäöëÿð.
Áÿëè, êå÷ÿê þç èøëÿðèìèçÿ.
Ìÿí éåíÿ äåéèðÿì êè, éàçûìûçûí éöçäÿ äîõñàí äîããóçó ÿðÿá âÿ
ôàðñ èáàðÿñè îëìàñà, – òöðê äèëè õàðàá îëóá ýåäÿúÿê, òöðê äèëè ëÿççÿòäÿí
äöøÿúÿê âÿ áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, ùÿð êÿñ éöçäÿ äîõñàí äîããóç ÿðÿá
âÿ ôàðñ êÿëìÿñè èøëÿòìÿñÿ, – ùå÷ êÿñ îíà àëèì äåìÿéÿúÿê.
***
Èíäè ìÿí áóðàäà áèð ñþç äåìÿê èñòÿéèðÿì; àììà òÿâÿããÿ åäèðÿì
ìÿãàëÿìè îõóéóá ãóðòàðìàìûø ùå÷ êÿñ “áàé!” äåìÿñèí âÿ òÿÿúúöá
åëÿìÿñèí.
Ìÿí äåéèðÿì êè, èíäè áó ñààò Îñìàíëûíûí õðèñòèéàí ìèëëÿòëÿðè ãÿçåòëÿðèíèí áÿðÿêÿòèíäÿí áèëèðëÿð êè, ÿòðàôûíäà íÿ èøëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ íÿ
âöãóàò öç âåðèð; áó ìèëëÿòëÿðèí öìóìèéÿ ÿôêàðû áèð-áèðèíÿ ìÿëóìäóð.
Àììà îí áåø ìèëéîí òöðê ìèëëÿòèíèí ö÷-äþðä ìèí àëèééÿ ìÿêòÿáëÿðäÿ
404
îõóìóøëàðûíû ÷ûõàíäàí ñîíðà, ãàëàíëàðû äöíéàäàí áèõÿáÿðäèðëÿð. Îíäàí
þòðö êè, Èñòàìáóëäà ÷ûõàí ãÿçåòëÿðèí äèëèíè áàøà äöøÿ áèëìèðëÿð âÿ áó
úÿùÿòäÿí, ìÿñÿëÿí, Àíàäîëó òöðêëÿðèíèí ìèíäÿ áèð íÿôÿðè áèëìèð êè,
Èñòàìáóëäà íÿ âàð.
Ùÿð êÿñ áó ñþçëÿðÿ øÿêê ýÿòèðñÿ, ÿââÿëÿí “Ñèðàòöë-ìöñòÿãèì”
ìÿúìóÿñèíè òàïñûí âÿ áó ìÿòëÿáëÿðè þéðÿíñèí. ßëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿñÿ,
ìþùòÿðÿì “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí 30-úó íþìðÿñèíäÿ êàçàíëû ßéàç
úÿíàáëàðû Òöðêèéÿ ìöùÿððèðëÿðèíäÿí Ñöëåéìàí Íÿçèô áÿéÿ âåðäèéè
úàâàáû îõóñóí.
Âÿ áóíó îõóéóá ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð îëàíäàí ñîíðà, áóíó áèëñèí
âÿ åøèòñèí âÿ éåíÿ åøèòñèí âÿ éåíÿ áèëñèí êè, ñàäÿ âÿ à÷ûã éàçìàã
åéèáäèð. Àâàìûí âÿ êÿíäëèíèí úàíû úÿùÿííÿìÿ! Ìÿíÿ ÷îõ ëàçûìäûð êè,
î ìÿíèì éàçäûüûìû áàøà äöøÿúÿê, éà äöøìÿéÿúÿê!
Ìÿíÿ àíúàã áó ëàçûìäûð êè, ìÿíèì éàçûëàðûìû îõóéàíäà äåñèíëÿð:
“Ïÿù-ïÿù, ýþð ÿðÿá äèëèíè íÿ éàõøû áèëèð!”.
Ìÿíÿ àíúàã áó ëàçûìäûð.
ÌßÙßÁÁßÒ
Èíñàí áèð éåðäÿ íÿ ãÿäÿð âàõò ãàëûá îðàäàí óçàã äöøÿíäÿí ñîíðà
ýåíÿ ùàìàí ãàáàãúà ãàëäûüû éåðè ÷îõ äîñò òóòóð âÿ þçö ö÷öí âÿòÿí êèìè
áèð øåé ùåñàá åäèð.
Òèôëèñäÿ áèð âàõò Èðàí êîíñóëó âÿ èíäè Èñòàìáóëäà Èðàí ñÿôèðè – êÿáèðè
ïðèíñ Ìèðçÿ Ðçà õàí ßðôÿöääþâëÿ ùÿçðÿòëÿðèíèí äöíéàäà ùå÷ áèð êÿñÿ
î ãÿäÿð ìÿùÿááÿòè éîõäóð, íÿ ãÿäÿð êè, Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíà
âàðäûð. Î ýöíäÿí êè, Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû øåéõöëèñëàìñûç ãàëûáëàð,
úÿíàá ïðèíñ áó ôèêèðäÿ îëóá êè, Ãàôãàç øåéõöëèñëàìëûüûíà åëÿ áèð çàò
òÿéèí îëóíñóí êè, îíóí ãåéðÿòè âÿ ùöììÿòè ñàéÿñèíäÿ Ãàôãàç
ìöñÿëìàíëàðû õîøáÿõò îëñóíëàð.
Áÿëè, ìÿëóìäóð êè, ìÿðùóì Ìîëëà ßáäöññàëàìäàí ñîíðà îíóí
éåðèíè Àõóíä Ìîëëà Àááàñãóëó äîëàíäûðûðäû âÿ ÷îõ éàõøû äîëàíäûðûðäû,
àììà àõûðäà ìÿëóì äåéèë íÿ ñÿáÿáÿ Ìîëëà Àááàñãóëó úÿíàáëàðûíû
øåéõöëèñëàìëûãäàí êÿíàð åëÿäèëÿð.
405
Áó õÿáÿð Èñòàìáóëà ÷àòàí êèìè ßðôÿöääþâëÿ ùÿçðÿòëÿðè ùàìàí ñààò
ãÿëÿìè ýþòöðöá Ãàôãàç úàíèøèíèíÿ áèð ýþçÿë ìÿíçóìÿ éàçûá òÿâÿããÿ
åëÿäè êè, Àõóíä Ìîëëà Àááàñãóëóíó þç éåðèíäÿ ìþùêÿì ñàõëàñûíëàð,
÷öíêè õóäàíÿêÿðäÿ ÿýÿð îíó áó ìÿíñÿáäÿí êÿíàð åëÿñÿëÿð, äÿõè
Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí öçöíÿ ùÿð òÿðÿôäÿí íèúàò éîëó áèëìÿððÿ
áàüëàíàð.
Íÿçì
Ôÿäà îëñóí ñÿíÿ úàíûì, úàíèøèí!
Õàðàá åòìÿ Àõóíä Àááàñãóëóíó,
ßýÿð âåðñÿí þçýÿéÿ îíóí èøèí,
Ñûíäûðàðñàí ìöñÿëìàíûí áåëèíè.
Áó êàüûç áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ýÿëèá ÷ûõäû Òèôëèñÿ âÿ úàíèøèí èäàðÿñèíäÿ îõóéóá ”ïÿù, ïÿù” äåäèëÿð, áèð öçöíö ýþíäÿðäèëÿð Èñòàìáóëà
“Øÿìñ” ðóçíàìÿñèíäÿ ÷àï îëóíñóí, áèð öçöíö äÿ éàäèýàð ö÷öí ñàõëàäûëàð äÿôòÿðõàíàäà âÿ ùàìàí ýöí Ýÿíúÿéÿ Ïèøíàìàççàäÿ úÿíàáëàðûíà
õÿáÿð âåðäèëÿð êè, äÿõè áèð äÿ Òèôëèñÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá ýÿëìÿñèí, ÷öíêè
ïðèíñ ßðôÿöääþâëÿ ðàçû äåéèë.
Áóíëàðû áóíäàí þòðö ÿðç åäèðÿì êè, èíñàí áèð âèëàéÿòäÿ áèð ãÿäÿð
ãàëàíäàí ñîíðà îðàéà î ãÿäÿð öíñ òóòóð êè, þçö ö÷öí èêèíúè âÿòÿí ùåñàá
åëÿéèð. Äåìÿê, ïðèíñ ßðôÿöääþâëÿíèí íå÷ÿ èë Ãàôãàçäà õèäìÿò åòìÿéè
áèçëÿð ö÷öí áèð åëÿ íåìÿòäèð êè, ÿâÿçè îëà áèëìÿç. Î ñÿáÿáÿ êè, ùÿìèøÿ
áèð äÿðäèìèç îëàíäà, ïðèíñ êèìè óúà âÿòÿíäàøûìûç áèçè þç ìÿðùÿìÿòèíäÿí óçàã âÿ ñÿðýÿðäàí ãîéìàéàúàã.
Äÿëè
ßÉÉÀÌÈ-ÌÀÙ*
Ìöñÿëìàíëàðûí ãåéðè ìèëëÿòëÿðÿ íèñáÿò äàëäà ãàëìàãëàðûíûí,
ÿëáÿòòÿ, áèð ñÿáÿáè âàð. Ùÿð êÿñ íÿ äåéèð äåñèí, àììà ìÿíèì ÿãèäÿìúÿ áóíóí ñÿáÿáè òÿê áèðúÿäèð êè, àøàüûäà ÿðç îëóíóð.
Áèç ìöñÿëìàíëàð èíäèéÿäÿê ýöíëÿðèí ñÿàäÿòèíè âÿ íöùóñÿòèíè èñòÿìÿìèøèê ìöëàùèçÿ åëÿéÿê âÿ àéûí ÿââÿëèíäÿí òà îòóçóíàäÿê áàøûìûçû ñàëûðûã àøàüà âÿ äöíéà èøëÿðèíÿ ìÿøüóë îëóðóã âÿ ùàëîíêè áèçèì
______________
* Àéûí ýöíëÿðè
406
öëÿìàìûç êå÷ìèø âàõòëàðäà áó áàðÿäÿ íå÷ÿ úèëä êèòàáëàð éàçûáëàð âÿ
ùÿð áèð ýöíöí õîø îëìàüûíû, éà íÿùñ îëìàüûíû òÿéèí åäèáëÿð êè, ìþìöí
áÿíäÿëÿð ùÿð âàõò àýàù îëóá ïèøâàëàðûí íÿñèùÿòèíÿ ìöòàáèÿò åëÿñèíëÿð.
Èíäè, ìÿñÿëÿí, ðÿìÿçàí àéû éàâûãëàøûð âÿ ìöñÿëìàíûí áîéíóíà íÿ
ãÿäÿð òÿêëèôëÿð ýÿëèð; àììà ñÿí ôèêðèíè âåðèðñÿí, íÿ áèëèì, Êðèò ìÿñÿëÿñèíÿ, ñÿí ìÿøüóëñàí Òåùðàíûí ïîëèòèêàñûíà, Ãàôãàçäà òÿçÿ Çåìñòâî
èäàðÿñèíÿ, ìÿêòÿá èøëÿðèíÿ, ìààðèô âÿ ìÿòáóàòà. Àììà áèðúÿ áóíó
õÿéàëûíà ýÿòèðìèðñÿí êè, ùÿð àéûí áèð ýöíö âàð, ùÿð ýöíöí áèð õàñèééÿòè
âàð âÿ ùÿð ýöíäÿ íÿ èøÿ ìÿøüóë îëìàüû õóäàéè-òààëà áèçÿ ýþñòÿðèá.
Äÿõè íÿ äåéèðñÿí, ñþçöí íÿäèð, íèéÿ ãàôèë îëóðñàí?
Êå÷ÿê ìÿòëÿáÿ.
À é û í ÿ â â ÿ ë è í ä ÿ ùå÷ áèð èøÿ ìÿøüóë îëìàã îëìàç; îíäàí þòðö
êè, áó ýöí ùÿçðÿò Õûçðûí âÿ Çÿêÿðèééàíûí äóàñû ãÿáóë îëóíóá âÿ ùÿçðÿò
Èäðèñ áåùèøòÿ äàõèë îëóá. ßç ùÿçðÿò ìÿíãóë ÿñò* êè, áó ýöí ùÿð áèð êÿñÿ
âàúèáäèð êè, éöç îí èêè ðöêÿò íàìàç ãûëñûí âÿ èêè éöç äÿôÿ “èííà
ÿíçÿëíà” îõóñóí.
À é û í è ê è ñ è í ä ÿ ùÿçðÿò Ùÿââà õÿëã îëóíóá âÿ Àøãàáàääà
Ìîëëà Õîðóçóëëàù ìÿðñèéÿõàíû ìöñòÿáèä îëìàüûíà ýþðÿ ìÿñúèääÿí
ãîâóáëàð âÿ èíäè “Éàñîí” ãÿùâÿõàíàñûíäà ìÿðñèéÿ îõóéóð. Áó ýöí
ùå÷ áèð èø ýþðìÿê úàéèç äåéèë, ñàâàéû îíäàí êè, ùÿð áèð ìöñÿëìàí ýÿðÿê
áó ýöí éöç îí éåääè ðöêÿò íàìàç ãûëñûí.
À é û í ö ÷ ö í ä ÿ Ùÿââà Úèääÿéÿ íöçóë îëóá âÿ ýþðöá êè, îðàäà
Ìèðçÿ ßëÿêáÿðõàí Ìöôõÿìöññÿëòÿíÿ èðàíëûëàðûí òóìàí-êþéíÿêëÿðèíè
÷ûõàðäûð âÿ Ìèíàäà ùàúûëàðûí ìàëûíû îüóðëàäûá ñàòûð âÿ áó áèúëèêëÿð èëÿ
úÿì åëÿäèéè ãûðõ áåø ìèí ëèðÿ ïóëó Îñìàíëû áàíýûíà ãîéóá êè,
Ìÿùÿììÿäÿëè øàùà êþìÿéÿ ýåäÿíäÿ ìÿøðóòÿúèëÿðè ãûðìàüà ìÿñðÿô
åëÿñèí. Áóýöí íÿùñäèð âÿ ùå÷ áèð èø ýþðìÿê îëìàç.
À é û í ä þ ð ä ö í ä ÿ Úÿáðàéûë Íÿìðóäèí ìèíàðÿñèíè õàðàá åëÿéèá
âÿ áóíóí ñÿäÿìÿñèíäÿ ìÿøðèãäÿí ìÿüðèáÿ êèìè õÿëàéèã éóõóäàí
îéàíûá âÿ áó ýöí Øàù ßùìÿä Ìèðçÿ áàøëàéûá àüëàìàüà; ìöÿëëèìè
Ñìèðíîâ ñîðóøóá: “íÿ èñòÿéèðñÿí, êèøìèøìè èñòÿéèðñÿí?”. Øàù äåéèá:
“Éîõ, òöðê ãÿçåòè èñòÿéèðÿì”. Áó ýöíöí äþðä éöç ðöêÿò íàìàçû âàð.
À é û í á å ø è í ä ÿ ùÿçðÿò Ìóñà Ãöëçöì äÿðéàñûíäàí êå÷èá âÿ áó
ýöí Ãàáèë ìÿëóí àíàäàí îëóá âÿ “ðóçèíÿùñ ÿñò âÿ ìöâàôèãè íöúóì ùè÷
êàð èõòèéàð ìöìêöí íèñò”. Áóýöí åâäÿí åøèéÿ ÷ûõìàã îëìàç âÿ
_______________
* Ùÿçðÿò íàüûë åäèð êè
407
ïàäøàù éàíûíà ýåòìÿê îëìàç; âÿ áó ýöí Êàðñ íàéèáè Ìèðçÿ Ùÿìèä âÿ
îíóí ôÿððàøû ßáäöððÿùìàí Ýóð Êàðñ ìàùàëûíà ÷ûõûá Èðàí ôÿãèð-ôöãÿðàñûíäàí çîðíàí êþùíÿ ôèòðÿ ïóëëàðûíû àëûáëàð. Áóýöí ëàçûìäûð éöç îí èêè
ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçû ãûëìàã ùÿð äÿôÿ ôàòèùÿäÿí ñîíðà îòóç àëòû äÿôÿ “ãóë
éà åééóùÿë êàôèðóí” ñóðÿñèíè îõóìàã âÿ “áÿä ÿç ùÿìä-ñóðÿ ùÿçàð
äÿôÿ ãöë ùöâÿëëàùö ÿùÿä áÿõàíÿä”.
ÊÖÏß
Áèçèì øåéõèí ãûðõ ñÿêêèç àðâàäû âàð
Ìîëëà Íÿñðÿääèí ùå÷ âàçò éàëàí ñþç äàíûøìàéûá âÿ äàíûøìàç.
Áÿëêÿ äÿ ãûðõ ñÿêêèç îëìàéà, îòóç ñÿêêèç îëà, îòóç îëà – ñþç áóðàäà
äåéèë, ñþç áóðàäàäûð êè, áèçèì øåéõèí ùÿð êÿíääÿ èêè àðâàäû âàð.
Ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð: Ôðÿíýèñòàíäà ëîòóëàðûí êåôè ãàëõàíäà áèð ýöí
ýåäèðëÿð áèð ôàùèøÿõàíàéà, î áèðè äÿôÿ ýåäèðëÿð î áèðè ôàùèøÿõàíàéà.
Áèçèì øåéõèí äÿ êåôè ãàëõàíäà áèð ýöí àòû ìèíèá ýåäèð “Ãîøà äèçÿ”
êÿíäèíÿ, î áèðè ýöí àòû ìèíèá ýåäèð “Ãàùàá” êÿíäèíÿ.
Áèðúÿ òÿôàâöò áóðàäàäûð êè, Ôðÿíýèñòàíäà ôàùèøÿõàíàéà ýåäÿíëÿðÿ
áèð éîëëóã “ëîòó” äåéèðëÿð; àììà áèçèì è÷èìèçäÿ áó úöð àäàìëàðà
“øåéõ” äåéèðëÿð. Ôðÿíýèñòàíäà ëîòóëàð ìÿúëèñëÿðÿ ýÿëÿíäÿ óòàíà-óòàíà
àøàüû áàøäà îòóðóðëàð, àììà áèçèì è÷èìèçäÿ î úöð ëîòóëàð éóõàðû áàøäà
îòóðóðëàð. Ôðÿíýèñòàíäà î ãèñèì ëîòóëàðû þâðÿò-óøàã è÷èíÿ ãîéìàçëàð,
àììà áèçèì þâðÿò-óøàãëàð áó úöð ëîòóëàðäàí “Úàìåéè-Àááàñ”
ìÿñÿëÿëÿðè þéðÿíèðëÿð.
***
Õöëàñÿ.
Áó ñþç êè, èíäè ìÿí áóðàäà äàíûøûðàì – ÷îõ áþéöê ñþçäöð; îíäàí
þòðö êè, øåéõ úÿíàáëàðû øÿùÿðèìèçäÿ íöôóçëó âÿ ùþðìÿòëè ÿøõàñûí
áèðèíúèñèäèð. Ùÿð áèð ñàùèáè-áÿñèðÿò, ùÿð áèð ãåéðÿò âÿ íàìóñ ÿùëè, ùÿð
áèð âèúäàí ñàùèáè ýÿðÿê áó ñþçö îõóéàíäàí ñîíðà þç-þçëöéöíäÿ áèð
ãÿäÿð ôèêèð åëÿéÿ âÿ ýþðÿ áó íÿ ñþçäöð êè, áóðàäà äàíûøûðûã.
408
ßýÿð áó äàíûøäûüûìûç ñþçëÿðèí è÷èíäÿ áèð õûðäà èôòèðà âÿ éàëàí îëñà,
ùÿð áèð èíñàô ÿùëèíèí áîðúóäóð ìÿúìóÿìèçèí âÿðÿãëÿðèíè úûðûá àòñûí
àðõûí è÷èíÿ.
Àììà áèð øåé äÿ âàð. Áÿëêÿ áàõûá ýþðäö êè, äàíûøäûãëàðûìûçäà
õèëàô éîõäóð, – î âÿäÿ äÿ ùÿð áèð êÿñ þç òÿêëèôèíè þçö áèëÿð.
Êå÷ÿê ñþùáÿòÿ.
***
Áèçèì øåéõèí ãûðõ ñÿêêèç àðâàäû âàð.
Øåéõèí äàìàüû ãàëõàíäà àòû ìèíèá ýåäèð “Áàäàøõàí” êÿíäèíÿ. Éîë
èëÿ êå÷ÿíäÿ ýþðöð êè, “Éàðûìúà” äåéèëÿí êÿíääÿ úàìààò éûüûøûá áèð
ìåéäàíà âÿ Êàëàíòàð àäëû áèð àëèì ìàøûíëàðû âÿ àëÿòëÿðè áèð ñòîë öñòöíÿ
éûüûá, êÿíäëèëÿðÿ ìàøûí âàñèòÿñèëÿ éàü ãàéûðìàã öñóëóíó òÿëèì åäèð.
Êåøèø äÿ äóðóá ãàáàãäà âÿ êÿíäëèëÿðÿ Êàëàíòàðûí ñþçëÿðèíè òÿêðàðÿí
áÿéàí åëÿéèð.
Áÿëè, øåéõ úÿíàáëàðû éåòèøèð “Áàäàøõàí” êÿíäèíÿ âÿ äöøöð áèð äþâëÿòëè ùàúûíûí åâèíäÿ. Úàìààò õÿáÿðäàð îëóá éûüûøûð. Øåéõ éåéèá-è÷ÿíäÿí ñîíðà áàøëàéûð âÿçèíè: “Ñóäìÿíäòÿðèí äàðóéè êè, ÷èðáè õàðõàðè øàùèäàíè ýöëöçàððà ôöðó ìèíèøàíÿä, ÿìðè òÿçâèú íèêàùè ìöòÿÿñò; òÿäáèðèñò
ìÿòèí äÿð ìöùàôèçÿòè øÿùðèñòàíè èéìàí ÿç òàðàúè òöðêàíè ãÿìçÿùàéè
úàíñòàí, ùèñíèñò ùÿñèí äÿð òÿãëèëè õóíè ôàñèä”.
Áó ÿñíàäà øåéõ úÿíàáëàðû áèðäÿí öçöíö íàõîø êèìè òóðøóäóá ÿëèíè
ãîéóð áåëèíÿ âÿ “áîé, áîé!”, – äåéèá öçöãîéëó äöøöð. Úàìààò äèêñèíèá
ãîðõà-ãîðõà ýÿëèá ÿùâàëïöðñàí îëóð. Øåéõ éåíÿ áèð ãÿäÿð “âàé, âàé!”
åëÿéèá íàçö ãÿìçÿ èëÿ úàâàá âåðèð êè, “ãóëóíú” îëìóøàì.
Áÿëè, ñÿñ äöøöð êè, øåéõ úÿíàáëàðûíà ñîéóã äÿéèá âÿ ãóëóíú îëóá.
Èíäè áóíóí ÷àðÿñè? ×àðÿñè áóäóð êè, øåéõ úÿíàáëàðûíûí äàëûíà ýÿðÿê
êöïÿ ãîéìàã âÿ ñîíðà úàíûíû îâìàã. Áÿñ áóíó êèì åëÿñèí? ßëáÿòòÿ,
ìÿùðÿì àäàì ëàçûìäûð. Áó äà êè, þâðÿò èøèäèð.
×îõ ÿúÿá. Àäàì ýþíäÿðèðëÿð Êÿðáÿëàéû Ãÿùðÿìàíûí ãûçû Ñîíàíû
ýÿòèðèðëÿð. Ñèüÿíè øåéõ þçö ùàìàí ñààò úàðè åäèð, – âÿññàëàì.
Äÿõè íÿ áàø àüðûñû âåðÿê, – èø ãóðòàðäû ýåòäè âÿ úàìààò äà øåéõÿ äóà
åëÿéÿ-åëÿéÿ äàüûëûá ýåäèð åâèíÿ.
409
***
Èíäèéÿäÿê áèçèì, – åéèá îëìàñûí – ãÿçåòëÿðèìèç Íàõ÷ûâàí äðàçýóøëàðûíà* áåëÿ ðÿâàéÿò åëÿéèáëÿð êè, Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíèí êèøèëÿðè âÿ þâðÿòëÿðè áèùÿéà âÿ èñìÿòñèçäèðëÿð; àììà èíäè áèð ìÿíÿ äÿ ãóëàã âåð, ýþð
íÿ äåéèðÿì.
Ìÿí äåéèðÿì êè, áèçèì øåéõèí åâäÿ þâðÿòè îëà-îëà ùÿð êÿíäÿ ýåäÿíäÿ èêèñèíè äÿ îðàäà àëûð. ßýÿð Àâðîïàäà áó ÿìÿë, êåøèø äåìèðÿì,
áèð äÿìèð÷èäÿí áàø âåðñÿ, ùþêóìÿò îíó òóòóá ãàòàð ìÿðèçõàíàéà êè,
ìöàëèúÿ îëóíñóí; ÷öíêè Àâðîïàäà áåëÿ àäàìà íàõîø äåéèðëÿð. Àììà
áèçèì àðàìûçäà áóíëàð áåùèøò êàíäèäàòëàðûäûð**.
Áèçèì øåéõèí ãûðõ ñÿêêèç àðâàäû âàð!..
Ìÿí äåñÿì êè, ÿýÿð èøëÿð áèð íå÷ÿ èë äÿ áåëÿ ýåòñÿ ãîíøóëàðûìûç
âèëàéÿòèìèçè ñàùèáëÿíÿúÿêëÿð, ñÿí äåéÿúÿêñÿí êè, éîõ, èíøàëëàù, ñàùèáëÿíÿ áèëìÿçëÿð.
Åé ÿçèçèì, ìÿíèì äÿëèëèì âàð, áÿñ ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Áèð ñóðÿòäÿ êè,
äÿëèëèí éîõäóð – äåýèíÿí êè, áÿëè, äîüðó äåéèðñÿí, åé ÿìè!
Âÿ ÿýÿð èñòÿéèðñÿí, áåëÿ äÿ äåéÿ áèëÿðñÿí:
Åé ÿìè, êÿøô åëÿäèí ñèððè-ãÿìè-äèëäàðè,
Äÿìáÿäÿì ÿøêè-áÿñÿð*** ÷þùðÿéÿ îëäó úàðè,
Áóíäàí ÿôçóí åëÿìÿ øÿðùè-ãÿìè-ãÿìõàðè,
Áèíÿâàäà äÿõè éîõ òàáö òÿâàí, àüëàìàñûí.
ÀÙßÍÐÖÁÀ
Àùÿíðöáà – éóíàíúà ìèãíàòèñ, ðóñúà ìàãíèò; áó áèð úþâùÿðäèð êè,
äÿìèðè úÿëá åäèð, éÿíè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèð.
Òÿìñèë ýÿòèðñÿê – äÿõè äÿ à÷ûã ñþéëÿìèø îëàðûã:
Ìÿñÿëÿí, Ãàôãàç âèëàéÿòè. Ùàìûéà ìÿëóìäóð êè, àùÿíðöáà äÿìèðè
þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêÿí êèìè, Ãàôãàç äà Èðàí ìÿìóðëàðûíû áóðàéà úÿëá åäèð;
éÿíè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêèð.
______________
* Óçóíãóëàãëàðûíà
** Íàìèçÿäëÿðèäèð
*** Ýþçéàøû
410
Àùÿíðöáà èëÿ Ãàôãàçûí áèð îõøàðû äà âàð: ÿðáàáè-ôöíóíà ìÿëóìäóð
êè, àùÿíðöáàíûí ìÿðêÿçè ãöòáè-øèìàëèéÿ éàâûã áèð íþãòÿäèð. Ãàôãàç äà
Èðàí ìÿìëÿêÿòèíÿ íèñáÿò ãöòáè-øèìàëè ñÿìòèíäÿäèð.
Àùÿíðöáà èëÿ Ãàôãàçûí áèð îõøàðû äà âàð: àùÿíðöáà äÿìèðè ÷ÿêÿíäÿí ñîíðà, äÿõè þòöðìÿê áèëìèð. Ãàôãàç äà Èðàí ìÿìóðóíó þç òÿðÿôèíÿ
úÿëá åëÿéÿíäÿí ñîíðà, éåíÿ þòöðìÿê èñòÿìèð.
Àììà àùÿíðöáà èëÿ Ãàôãàçûí õàñèééÿòëÿðèíäÿ áèð ôÿðã âàð: àùÿíðöáàäà úÿëá åòìÿê õàñèééÿòè áèð ùèêìÿòäèð; ëàêèí Ãàôãàçûí úÿëá åòìÿê
õàñèééÿòè ìÿùç áèð äèïëîìàòèéà ìÿñÿëÿñèäèð.
Àùÿíðöáàíûí ùèêìÿòèíè öëÿìàëàð êÿøô åòìÿêäÿ àúèçäèðëÿð; àììà
Ãàôãàç àùÿíðöáàñûíûí ùèêìÿòèíè ùÿëë åòìÿê îëàð.
Áó ìÿñÿëÿ èëÿ ìÿøüóë îëìàüà ùÿâÿñè îëàíëàð þç ìöëàùèçÿëÿðèíè éàçûá èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðñÿëÿð, ÷àï åäÿðèê âÿ àõûðäà þç ôèêðèìèçè äÿ éàçàðûã.
Äåìÿê ìöõòÿñÿð áóíó ëàçûìäûð à÷ìàã êè, àéà íÿ ñÿáÿáÿ Ãàôãàç
âèëàéÿòè Èðàí ìÿìóðëàðûíû àùÿíðöáà êèìè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêèð âÿ ÷ÿêÿíäÿí
ñîíðà, äÿõè þòöðìÿê áèëìèð? Áåëÿ êè, ùÿð êÿñ êè, Èðàíäàí áóðàéà äöøöð,
ãûð êèìè éàïûøûð, äÿõè ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèð; ìÿñÿëÿí, Äàíàáàø íàéèáè
Àâñòðèéà ïàéòàõòûíäà âèòñå-êîíñóë îëìàã èñòÿìÿéèá Äàíàáàø êÿíäèíäÿ
ãàëìàüû áåùòÿð* áèëèð. “Ãóðáàüàëû” øÿùÿðèíèí âèòñå-êîíñóëó þç ìÿãàìûíû Ïåòåðáóðã êîíñóëëóüóíäàí àðòûã ùåñàá åëÿéèð; “Äÿâÿëè” øÿùÿðèíèí
êîíñóëó Áåðëèíäÿ ñÿôèðëèê ìÿíñÿáèíè ãÿáóë åòìÿê èñòÿìèð.
Èòàëèéà ñÿôèðè Òåùðàíà ÿðèçÿ ýþíäÿðèá òÿâÿããÿ åäèð êè, îíó Ãàôãàçäà
“Äîíãóç éåéÿí” øÿùÿðèíÿ êîíñóë òÿéèí åëÿñèíëÿð. Ïåòåðáóðã ñÿôèðè íå÷ÿ
èëäèð ÷àëûøûð êè, îíó Ãàôãàçà ýåíåðàë-êîíñóë ýþíäÿðñèíëÿð.
Áÿëè, äÿõè àüàëàðà äÿðäè-ñÿð âåðìÿéÿê; àíúàã åëÿ ÿðçèì áóðàäàäûð
êè, íÿäèð áó èøëÿðèí ñÿáÿáè?
Àìàí ýöíöäöð, ìÿíÿ áèð úàâàá!
Âàëëàù ìàáÿäè âàð.
_______________
* Öñòöí
411
ÅÂÈ ÉÛÕÛËÄÛ
Íàõ÷ûâàíäà øÿùÿð èäàðÿñèíäÿí äþðä ìèí ìàíàò ïóëó àïàðàíëàðûí åâè
éûõûëäû.
Ìÿëóìäóð êè, èíäè Íàõ÷ûâàíäà ùå÷ êÿñèí õÿéàëûíà ýÿëÿ áèëìèð êè,
äþðä ìèí ìàíàò áàüëû äÿíèç ñàíäûüûí è÷èíäÿí íåúÿ îëóá âÿ êèì àïàðûá.
Áèð ðÿâàéÿò áóäóð êè, ïóëëàðû ñó÷ãàí éåéèá. Áèð ðÿâàéÿò äÿ áóäóð êè,
ïóëëàð äóðà-äóðà áèðäÿí þçëÿðè éîõ îëóá. Õöëàñÿ, áèð éàíà ýöìàí
ýåòìèðäè.
Àììà èíäè àïàðàíûí åâè éûõûëäû. Áåëÿ êè, Íàõ÷ûâàí äèíäàðëàðûíäàí
áèðèñè ýþòöðöá Òÿáðèçÿ þç éåçíÿñè ìöÿëëèì Éóñèô Ãàçèçàäÿéÿ éàçûá êè,
“áó êàüûç ñÿíÿ ÷àòàí êèìè ýåò Òÿáðèçäÿ Õèéàáàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ ôàë÷û
ßùÿäèí þâðÿòè Çÿùðàéà äåýèëÿí êè, Íàõ÷ûâàíäà ôþâò îëàí äþðä ìèí
ìàíàòû àïàðàíûí àäûíû òåçëèê èëÿ òàïñûí âÿ ÿýÿð òàïñà, îíà èêè éöç ìàíàò
âÿäÿ åëÿ”.
Èíäè ÿðçèì áóðàäàäûð êè, ïóëó àïàðàíûí åâè éûõûëäû.
Àõ, áàèñ, åâèí äàüûëñûí!
Äÿëè
ÕÅÉÈÐÕÀÙËÛÃ
Èðÿâàí ìÿúëèñèíèí ñÿäðè âÿ ñåìèíàðèéàäà øÿðèÿò äÿðñèíèí ìöÿëëèìè
ãàçû àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿäáàüûð àüàéà áó áèð íå÷ÿ ñþçö áÿíäÿ
ìÿùç ùÿìøÿùÿðëèê ìöíàñèáÿòè èëÿ äåéèðÿì; ìÿùç õåéèðõàùëûã éîëó èëÿ
ÿðç åäèðÿì.
ßýÿð ãàçû úÿíàáëàðûíû éàä àäàì ùåñàá åëÿñÿéäèì, ÿýÿð úÿíàáèàëèéÿ ìÿùÿááÿòèì îëìàñàéäû, áó àøàüûäàêû ÿðèçÿíè áèúà ùåñàá åäèá, áèð
ñþç äàíûøìàçäûì.
***
Ãàçû àüà, ùÿëÿ äîüðóäàí íÿ ñÿáÿáÿ áó èéèðìè áåø èëèí ìöääÿòèíäÿ
ñåìèíàðèéàéà ýöíäÿ áèð äÿôÿ àéàã äþéöá, íÿ çÿùìÿòëÿð èëÿ áó óçóíëóãäà éîëó ýåäèá ýÿëèðñèíèç? Âÿ íÿ ãÿñä èëÿ ýöíäÿ ñåìèíàðèéàéà òÿøðèô
àïàðûðñûíûç? Âàãåÿí, ìÿíèì ñèçÿ öðÿéèì éàíûð. Àõûð áèð ìöëàùèçÿ
åëÿéèí ýþðöí, ñèçèí åâèíèçäÿí ñåìèíàðèéàéà íÿ ãÿäÿð éîëäóð âÿ îíó äà
412
áèëèðÿì êè, ìóðäàð ôàéòîíà êÿ êîíêàéà ìèíìèðñèíèç êè, ïàëòàðûíûç ìöòÿíÿúúèñ îëàð.
Áÿñ áó íÿ çÿùìÿòäèð êè, ÷ÿêèðñèíèç?
ßýÿð ìÿâàúèáäÿí þòðöäöð, – ìÿí áóíà èíàíà áèëìÿðÿì êè, èêè ïàðÿ
êÿíäèíèç âÿ èêè àëè èìàðÿòèíèç âÿ íÿ ãÿäÿð íÿãä ïóëóíóç îëà-îëà îòóçãûðõ ìàíàò ìÿâàúèáäÿí þòðö áó ÿçèééÿòëÿðÿ òàáëàøàñûíûç. Õåéð, áó
äèëÿí÷èëèê ñèôÿòèíè ìÿí ñèçäÿ åùòèìàë åëÿìèðÿì.
ßýÿð áóéóðñàíûç êè, ñåìèíàðèéàäà ìöñÿëìàí øàýèðäëÿðèíÿ øÿðèÿò
äÿðñè âåðèá, îíëàðû ìöñÿëìàí÷ûëûãäà ñàõëàìàã ãÿñäè èëÿ áó ðèéàçÿòè
ãÿáóë åëÿéèðñèíèç, – áó äà àüëà ýÿëìÿéÿí èøäèð; ÷öíêè ñèçÿ éàõøû ìÿëóìäóð êè, øàýèðäëÿð ñèçèí øÿðèÿò äÿðñèíèçè îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà,
þìöðÿëÿðèíäÿ íÿ áèð ðöêÿò íàìàç ãûëûðëàð, íÿ áèð ýöí îðóú òóòóðëàð, íÿ
áèð-áèðëÿðè èëÿ áèð êÿëìÿ ìöñÿëìàíúà äàíûøûðëàð âÿ çàùèðÿí ìöñÿëìàíà
î ãÿäÿð îõøàéûðëàð, íåúÿ êè ìÿí Éàïîíèéà èìïåðàòîðóíà îõøàéûðàì.
Ãàçû àüà, ìÿíèì õàòèðèì ö÷öí áèð ìÿíè áàøà ñàëûí ýþðöì ýöíäÿ áèð
äÿôÿ íÿ ãÿñä èëÿ î êàôèðëÿðèí è÷èíäÿ àéàã äþéöðñöíöç âÿ ýåäèá ñåìèíàðèéàäà íÿ ãàéûðûðñûíûç? Âÿ ùÿð÷ÿíä åëÿ èòòèôàã äöøöð êè, àéëàðíàí äÿðñÿ
ýåòìèðñèíèç, àììà ñþç îðàäàäûð êè, ìÿí áèëìèðÿì ýåäÿíäÿ îðàäà óøàãëàðà íÿ äÿðñè âåðèðñèíèç âÿ êèìÿ ëàçûìäûð ñèçèí äÿðñèíèç âÿ íÿäÿí äÿðñ
âåðèðñèíèç? Âÿ íèéÿ øàýèðäëÿðÿ éàçûüûíûç ýÿëìèð? Ìÿýÿð áó ãÿäÿð åëì
þéðÿòìÿê îëàð, ìÿýÿð áèëìèðñèíèç êè, èíñàíû åëì àïàðàð?
***
Ùÿëÿ áèð áóíó ìÿíÿ äåéèí ýþðöì, íÿ íèééÿò èëÿ ýöíäÿ ñåìèíàðèéàéà àéàã äþéöðñöíöç?
Àììà áóíó ìÿí ñèçäÿí ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðÿì, åëÿ ýöìàí åëÿìÿéÿñèíèç êè, ñåìèíàðèéàäà ìöÿëëèì îëìàüûíûçû ìÿí õîøëàìûðàì. Ìÿí
åëÿ ïèñ àäàìëàðäàí äåéèëÿì êè, àðçó åäÿì ñèç îðàäàí ÷ûõàñûíûç êè, áèð
êàñûá úàâàí, ãåéðÿòëè âÿ ùèììÿòëè Àëëàù áÿíäÿñèíè ñèçèí éåðèíèçÿ òÿéèí
åäÿëÿð êè, ùÿìè þçö åëìèíèí áÿðÿêÿòèíäÿí áèð ðóçè ñàùèáè îëñóí, ùÿìè
øàýèðäëÿðÿ àç-÷îõ áèð øåé þéðÿòñèí.
Õåéð, õåéð, ìÿí ïàõûë äåéèëÿì. Ìÿíèì àõòàðäûüûì áóäóð êè, ýöíäÿ
áèð äÿôÿ êàôèðëÿð è÷èíÿ ýåäèá îíëàð èëÿ ùÿìúÿëèñ îëìàãäàí* õèëàñ
îëàñûíûç.
_______________
* Áèð éåðäÿ îòóðìàã
413
Ñèç êè, Àëëàùà øöêöð, àëèìñèíèç, ìÿýÿð åøèòìÿìèñèíèçìè êè, “ãàëÿëùÿââàðèéóí ëè-Èñà: éà Ðóùÿëëàù ìÿí íöúàëèñö? Ãàëÿ: ìÿí éöçÿêêèðöêöìöëëàù ðÿâèééÿòöùö âÿ éöðÿããèáöêöì ôèëàõèðÿòè ÿìÿëöùö”, éÿíè
ùöââàðèééóí áèð ýöí ùÿçðÿòè-Èñàäàí ñîðóøäóëàð: éà Ðóùóëëà, êèìëÿð èëÿ
ùÿìíèøèí îëàã? Ùÿçðÿò áóéóðäó êè, “áàêÿñè êè äèäÿíö ìöëàùèçåéè-þâçàö ÿòâàðè-ó õóäàðà áåéàäè-øîìà ÿíäàçÿä âÿ ÿìÿëè-ó øîìàðà áÿàõèðÿò
òÿðüèá íåìàéÿä”; éÿíè î êÿñëÿð èëÿ îòóðóá äóðóí êè, ñèçè àõèðÿòÿ òÿðüèá
åäÿëÿð.
Ùÿëÿ èñòÿéèðñÿí ãàôèéÿ èëÿ ñþéëÿéèì:
Åé áÿðàäÿð ìèýèðèç ÿç éàðè-áÿä,
Éàðè-áÿä áÿäòÿð áÿâÿä ÿç ìàðè-áÿä.
Ìàðè-áÿä òÿíùà òîðà áÿðúàí çÿíÿä,
Éàðè-áÿä áÿðúàíö áÿðèìàí çÿíÿä.
Ñèç êè, Àëëàùà øöêöð, àëèìñèíèç ìÿýÿð áóíó ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè åøèòìÿìèøñèíèç?
ÒßÐßÊßÌß
Áèð éàíäàí î áèðè éàíà êå÷ìÿê, áó èë áóðàäà, ýÿëÿí èë áèð àéðû éåðäÿ
éàøàìàã, éàé ôÿñëè éàéëàãäà, ãûø ôÿñëè ãûøëàãäà ýöçÿðàí åòìÿê ÿééàìäàí áàøëàíûá. Î âàõòëàð ñÿíÿò âÿ òèúàðÿò éîõ èìèø âÿ èíñàíëàð ùåéâàíëàðûí ñöäö âÿ ÿòè èëÿ çèíäÿýàíëûã åäèðìèøëÿð. Ùåéâàíëàðû äà áèð ýöí áó
÷ÿìÿíäÿ, î áèðè ýöí î ÷ÿìÿíäÿ îòàðà-îòàðà þçëÿðè ùåéâàíëàðûí äàëûíúà
ùÿðÿêÿò åäÿðìèøëÿð.
Áó ñàéàã éàøàéàí àäàìëàð éåð öçöíäÿ èíäè éåíÿ àçìàç òàïûëûð.
Ãåéðè éåðëÿðäÿ áóíëàðà “ãàðà÷û” äåéèðëÿð, áèçèì è÷èìèçäÿ áóíëàðûí àäû
òÿðÿêÿìÿäèð. Ðóñèéàäà ãàðà÷ûëàðûí âÿòÿíè Áåññàðàáèéà ñÿùðàñûäûð. Ãàôãàçäà äà òÿðÿêÿìÿëÿðèí ìÿäÿíè Ãàðàáàüäûð.
Ùÿð áèð éåðäÿ, ùàíñû áèð äàüûí òÿïÿñèíäÿ áèð àëà÷ûã ýþðñÿí âÿ äàüûí
ÿòÿéèíäÿ áèð ñöðö ãîéóí-êå÷è ýþðñÿí, áèë êè, ãàðàáàüëûäûð.
Ãàôãàçäà ùàíñû áèð éîëëà ýåúÿ âàõòû êå÷ÿíäÿ, éîëóí êÿíàðûíäà áèð
÷îõëó ÷àäûð ýþðÿúÿêñÿí. Ôàéòîí÷ó ôàéòîíó ñàõëàéûð êè, àòëàð äèíúëÿðèíè
àëñûíëàð. Áèðäÿí ÷àäûðûí è÷èíäÿí áèð áåëÿ îõóìàã ñÿñè ýÿëèð:
414
Íÿíÿì à íàðûø ãîéóí,
Áîéíó áèð ãàðûø ãîéóí.
×îáàí ñÿíäÿí êöñöáäöð,
Ñöäö âåð, áàðûø ãîéóí.
Áÿëè, áóíëàðûí ùàìûñû Ãàðàáàü òÿðÿêÿìÿëÿðèäèð.
***
Öëÿìàëàð òÿáèÿòäÿ ÷îõ ùèêìÿòëÿð òàïûáëàð. Ôðÿíýèñòàíûí ìÿøùóð
ùÿêèìëÿðè ñöáóòà éåòèðèáëÿð êè, áèð øÿõñèí ñèôÿòëÿðè âÿ õàñèééÿòëÿðè îíóí
åâëàäûíà éåòèøÿúÿê, åâëàäûíà éåòèøìÿñÿ, íÿâÿëÿðèíÿ, íÿâÿëÿðèíÿ
éåòèøìÿñÿ, íÿòèúÿ âÿ êþòöúÿëÿðèíÿ éåòèøÿúÿê. Òÿáèÿòèí ùÿìèí ãàíóíóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, èíäè Ãàôãàçäà ùå÷ áèð éåðèí àäàìëàðû ãàðàáàüëûëàð
êèìè êþ÷ÿðèëèéÿ ìàèë äåéèëëÿð. Ãàðàáàüëû þç âèëàéÿòèíäÿ îòóðà áèëìÿç:
äöíéà âÿ àëÿì ãàðàáàüëû èëÿ äîëóäóð. ×öíêè ãàíëàðûíäà êþ÷ÿðèëèê
õàñèééÿòè âàð.
Íàõ÷ûâàíäà èêè ìþòÿáÿð òàúèð îëñà, áèðè ãàðàáàüëûäûð. Ãóáàäà èêè
ìîëëàíûí áèðè ãàðàáàüëûäûð. Äöíéàäà íÿ ãÿäÿð òàð ÷àëàí âÿ îõóéàí
âàð – ãàðàáàüëûäûð. Ùå÷ áèð èø, ùå÷ áèð ñÿíÿò éîõäóð êè, îðà ãàðàáàüëû
þçöíö ñîõìàìûø îëñóí. Áó êèìäèð? – Ìöÿëëèì. Ùàðàëûäûð? – Ãàðàáàüëû.
Áó êèìäèð? – Øåéõöë-èñëàì. Ùàðàëûäûð? – Ãàðàáàüëû. Íÿ áèëèì, áó øàùçàäÿ – ãàðàáàüëû, áó õàíçàäÿ – ãàðàáàüëû. Òèôëèñäÿ ãàðàáàüëû äÿñòÿñè,
Àøãàáàääà ãàðàáàüëû ìÿñúèäè. Õöëàñÿ, ãàðàáàüëû, ãàðàáàüëû.
***
Èíäè ýÿëÿê Áàäèêóáÿ øÿùðèíÿ.
Úÿìè ìöÿëëèìëÿð – ãàðàáàüëû, úÿìè èíæåíåðëÿð – ãàðàáàüëû. Ùÿëÿ áó
þòöøÿð: òàìàì ãÿçåò÷èëÿð – ãàðàáàüëû. Äîüðóñó, èíñàíäà áèð ùÿéà äà
éàõøû çàääûð. Ðóñëàð è÷èíäÿ áèð ìÿñÿë âàð äåéÿðëÿð êè: “×àüûðûëìàìûø
ãîíàã ìîëëà ùàúû Áàáàäàí ïèñäèð”. Áàðè-ïÿðâÿðäèýàðà, áó ñûðòûã ãàðàáàüëûëàð áó éàçûã áàêûëûëàðäàí íÿ èñòÿéèð? Ùàðàäà ýþðñÿíèá êè, áèð øÿùÿðäÿíáèð àäàì ÷ûõûá ýåäÿ áèð þçýÿ øÿùÿðäÿ ãÿçåò ÷ûõàðäà? Íÿ Àâðîïàäà
áåëÿ àäÿò âàð, íÿ Ðóñèéàäà.
Ùå÷ áèð ìèëëÿò ùå÷ áèð èøäÿ áèçÿ îõøàìûð. Ùÿð èøèìèç òÿðñèíÿäèð. Ãàðàáàüëûñàí, éàçû÷ûëûã åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí, úÿùÿííÿì îë ýåò îòóð þç Ãàðàáàüûíäà, íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí éàç. Äÿõè ñÿíèí Áàêûäà íÿ èøèí âàð? Ìÿýÿð
áèçèì þç Áàêûìûçäà þç éàçû÷ûìûç éîõäóð? Àõûð, èíñàíäà áèð ùÿéà äà
415
éàõøû çàääûð. Áèç âàëëàù, áèëëàù, ñèçÿ ÷îõ ùþðìÿò ãîéóðóã, “õÿòèð” ñàõëàéûðûã. Éîõñà èíäèéÿ êèìè ùàìûíûçû ãûðûá ãóðòàðìûøäûã.
Áó ùàðàäà ýþðñÿíèá êè, èíñàí ãàðàáàüëû îëà-îëà ýåäÿ îòóðà áèð þçýÿ
øÿùÿðäÿ ãÿçåò ÷ûõàðäà? ßýÿð áèð ìîñêâàëû èñòÿéÿ ýåäèá Ïåòåðáóðãäà
àëûø-âåðèø åëÿéÿ, – ïåòåðáóðãëóëàð îíó áàéêîò åëÿéèá, è÷ëÿðèíÿ ãîéìàçëàð.
Ùÿð áèð íàòàðàø èø âàð, ùàìûñû áèç ìöñÿëìàíëàðäàí áàø âåðèð. Èøëÿðèìèç
ùàìûñû êþíäÿëÿí äöøöáäöð; öçöìöçäÿ áèðúÿ òèêÿ ñó ãàëìàéûá. Äöíéàäà
ùÿð íÿ ãÿäÿð ìèëëÿò âàð, ùàìûñû áèçÿ íèôðÿò ýþñòÿðèð; îíäàí þòðö êè,
ãàðàáàüëûëàð ýÿëèá äîëóøóáëàð Áàêûéà. Ãîíøóëàðûìûç áèçÿ ëÿíÿò îõóéóð,
îíäàí þòðö êè, Áàêûíûí àëà ãîéóí ýþçëÿðè áàõà-áàõà ãàðàáàüëûëàð ýÿëèá
áóðàäà àä ÷ûõàðäûðëàð. Ùàâàäà ó÷àí ãóøëàð áèçèì öñòöìöçÿ ýöëöðëÿð, î
ñÿáÿáÿ êè, ÿúíÿáèëÿðèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà Áàêûäà Ãàðàáàüëû-Áàêûëû
äàâàñû äöøöð. Áó äà áèçèì èòòèôàã âÿ èòòèùàäûìûç (“Èòòèôàã” âÿ “Èòòèùàä
ìÿêòÿáëÿðèíè äåìèðÿì ùà!). Áó äà áèçèì èòòèùàäûìûç, áó äà áèçèì ãåéðÿò
âÿ ùöììÿòèìèç. Äîüðóäàí äà, èíñàíäà áèð ùÿéà éàõøû çàääûð. Áó ñþçëÿðè
éàçìàãäàí ãÿñäèìèç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà áèð áåëÿ âÿñèééÿò åòìÿêäèð:
Àìàíäûð, ãàðäàøëàð, ùóøéàð îëóí.
ßââÿëÿí, è÷èíèçÿ þçýÿ øÿùÿðäÿí ýÿëìÿ áèð éàä àäàìû ãîéìàéûí,
ãîéìàéûí. Âÿ ñàíèéÿí, áó ãàðàáàüëûëàðäàí þçöíöçö ýþçëÿéèí, àìàíäûð,
ýþçëÿéèí, ýþçëÿéèí, ýþçëÿéèí.
Âÿ ùÿð éåðäÿ áèð ãàðàáàüëû ýþðäöíöç – ñÿé åäèí, ÷àëûøûí, ÿðèçÿ
âåðìÿëèäèð – âåðèí, øïèîíëóã åëÿìÿëèäèð – åëÿéèí, øÿêëèíè ÷ÿêìÿëèäèð –
÷ÿêèí. Õöëàñÿ, ùÿð áèð âàñèòÿ èëÿ îëñà, ÷àëûøûí þç è÷èíèçäÿí ðÿää åëÿéèí.
Àìàíäûð, ãàðäàøëàð, ãåéðÿò, ãåéðÿò (ÿýÿð âàðñà).
Àìàíäûð, ãàðäàøëàð, ùöììÿò, ùöììÿò (õóäàíÿêÿðäÿ).
Àõ áó ãàðàáàüëûëàð.
Ëàüëàüû
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 6 ñåíòéàáð 1909, ¹36
ÊßÐÁßËÀÉÛ
“Òÿðÿããè”íèí 201-úè íþìðÿñè õÿáÿð âåðèð êè, óøàãëàðûìûç
êö÷ÿëÿðäÿ òîç-òîðïàã è÷èíäÿ ýÿçèðëÿð âÿ ìÿêòÿáÿ ýåòìèðëÿð.
Ùÿð÷ÿíä ñþç êþùíÿ ñþçäöð, àììà áó ìÿñÿëÿéÿ äàèð ìÿíèì áèð
òÿçÿ ñþçöì âàð âÿ áó òÿçÿ ñþçöí õàòèðÿñè ö÷öí èñòÿéèðÿì áó êþùíÿ
ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åäèì.
416
Äîüðóäóð, óøàãëàðûìûç êö÷ÿëÿðäÿ ýÿçèá ìÿêòÿáÿ ýåòìèðëÿð. Ãàôãàç
ìààðèô íÿçàðÿòèíèí àõûðûíúû ñòàòèñòèê ùåñàáûíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè,
Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíûí áåø éöç íÿôÿð óøàãëàðûíäàí áèð íÿôÿðè àíúàã
äÿðñ îõóéóð; ãàëàí äþðä éöç äîõñàí äîããóç óøàã êö÷ÿëÿðäÿ îéíàéûð.
Èðÿâàíäà èéèðìè ìèí ìöñÿëìàí óøàüû âàð: áóíëàðûí áèð-èêè éöçö
àíúàã äÿðñÿ ýåäèð. Áàêû, Òèôëèñ, Íàõ÷ûâàí, Øàìàõû âÿ ãåéðè øÿùÿðëÿð äÿ
ùàáåëÿ…
“Òÿðÿããè” äåéèð êè, Áàêûäà ìöñÿëìàí óøàãëàðûíûí êö÷ÿäÿ âåéèë
äîëàíìàãëàðûíà áàèñ øÿùÿðèí ìÿêàòèá* êîìèññèéàñûäûð êè, ìöñÿëìàíëàðà ãóëàã àñìûð. Àõóíä Òàëûáçàäÿ áó áàðÿäÿ úÿìèééÿòëÿðèìèçè âÿ
äþëÿòëèëÿðèìèçèè ìöãÿññèð òóòóð. Áèð ïàðà àõìàãëàð äà ýöíàùû áèð ïàðà
ìîëëàëàðûí ýÿðäÿíèíÿ éûõûð.
Àììà áóíëàðûí ùå÷ áèðè äåéèë.
Ìöñÿëìàíëàð êàñûáäûðëàð, ãåéðè ìèëëÿòëÿðäÿí ÷îõ êàñûáäûðëàð âÿ
áóíóí äà ñÿáÿáè îäóð êè, ìöñÿëìàíëàðûí õÿðúè ÷îõäóð: Ìÿøÿäè Ãàñûì
îí àëòû äÿôÿ Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ ýåäèá, äþðä äÿôÿ äÿ Õîðàñàíà ýåäèá âÿ
áó éîëëàðäà äþðä ìèí ö÷ éöç ìàíàò ïóë õÿðúëÿéèá. Ìÿøÿäè Ãàñûì ìÿíèì ãîíøóìäóð, äÿðä-äèëèíè ìÿíÿ ñþéëÿéèá. Èíäè þçö áèð êàñûá àäàìäûð, êþùíÿ ïàëòàð ñàòûð; áåø îüëó âàð, áåø ãÿïèéè äÿ éîõäóð. Èíäè ìÿí
úÿíàá “Òÿðÿããè”äÿí âÿ Ìîëëà Òàëûáçàäÿäÿí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áóéóðñóíëàð ýþðÿê ìÿêàòèá êîìèññèéàñû, éàèíêè äþâëÿòëèëÿðèìèç Ìÿøÿäè
Ãàñûìà íÿ ÷àðÿ åëÿñèíëÿð?
Àììà îõóúóëàðûìûçäàí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, áó ìÿñÿëÿéÿ áèð ãÿäÿð
äèããÿò åëÿñèíëÿð; ÷öíêè äÿõè áó çàðàôàòà îõøàìûð.
Ìÿí þìðöìäÿ áèð êÿáëàéûíû éàäûìà ñàëà áèëìÿðÿì êè, êàñûá îëìàñûí; àììà áó êÿáëàéûëàðûí ùÿð áèðèñè áèð íå÷ÿ äÿôÿ Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ
ìöøÿððÿô îëóáäóð. Äàíàáàø êÿíäèíäÿ èêè éöç àäàì òàíûðàì êè, ùÿð èë
çèéàðÿòÿ ýåäÿð. Èëäÿ Ãàôãàçäàí Õîðàñàíà äþðä éöç ìèí ìöñÿëìàí
ýåäèð. Áèðúÿ Ôåîäîñèéàíûí Êàðàíòèí** èäàðÿñèíèí ùåñàáûíäàí áåëÿ àøêàð
îëóð êè, 1899-úó èëäÿí 1909-úó èëÿäÿê Ãàôãàçäàí Èñòàìáóëà äþðä éöç
îí èêè ìèëéîí ùàúû ýåäèá.
______________
* Ìÿêòÿáëÿð
** Éîëóõóúó õÿñòÿëèê îëàí éåðäÿí ýÿëÿí àäàìëàðû, ýÿìèëÿðè âÿ ìàëëàðû
éîõëàéàí ñÿùèééÿ ìÿíòÿãÿñè
417
Ùå÷ áèð ìöñÿëìàí éîõäóð êè, êÿðáÿëàéû, ìÿøÿäè, éà ùàúû îëìàñûí.
Ðóñëàð äèâàíõàíàëàðäà ìöñÿëìàíû ýþðÿí êèìè ñîðóøóðëàð:
– ×òî õî÷åø êåðáàëàé?
×öíêè ðóñëàð éÿãèí åëÿéèá êè, äöíéàäà êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäèäÿí
ñàâàéû äÿõè ìöñÿëìàíûí þçýÿ àäû éîõäóð.
Ùÿð áèð ìöñÿëìàí ãàðàýöí÷öëöê èëÿ áèð ÿëëè-àëòìûø ìàíàò úèáèíäÿ
ýþðÿí êèìè ýåúÿ éàòûá ñÿùÿð äóðóð, þâðÿòèíÿ õÿáÿð âåðèð êè, “àüàì ìÿíè
èñòÿéèá” âÿ áèð-èêè ýöí õÿëâÿòäÿ ýþçéàøû òþêÿíäÿí ñîíðà, ýåäèá áàçàðäàí îòóç èêè ìàíàòà áèð éàáû àëûá, ýÿòèðèá áàüëàéûð ùÿéÿòÿ êè, ìèíèá ýåòñèí
çèéàðÿòÿ.
Èíäè áÿñ íåúÿ îëñóí?
Úÿíàá Òàëûáçàäÿ èñòÿéèð êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð þìðöíöí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíàäÿê ßðÿáèñòàí èëÿ Õîðàñàíûí äàü-äàøëàðûíû ñÿéàùÿò åëÿéÿíäÿ
äþâëÿòëèëÿð äÿ áóíëàðûí óøàãëàðûíû éûüûá ìöôòÿúÿ îõóòñóíëàð?
Éîõ, áó îëà áèëìÿç! Úÿìèééÿòëÿð îíäàí þòðö ãóðóëóáëàð êè, áåø éöç
àòàëû óøàüûí áèð íÿôÿð àòàñûçûíû ñå÷èá, ìÿúúàíÿí* îõóòñóíëàð êè, Àëëàùà
õîø ýåòñèí. Éîõñà èìàì éîëóíäà äÿëè-äèâàíÿ îëàíëàðûí àú éåòèìëÿðèíè
êö÷ÿëÿðäÿí ìÿêòÿáëÿðÿ éûüìàã ãåéðè ìöìêöíäöð; ùÿëÿ ãàáàãúà
áóíëàðà éàâàí ÷þðÿê âåðìÿê ëàçûìäûð.
Áþéöê øÿùÿðëÿðäÿ ùÿð êÿñ ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðÿ äèããÿò èëÿ áàõûáñà,
éÿãèí áèð áåëÿ øåé ýþðöáäöð: ÿúíÿáèëÿðèí ÿêñÿðè ãàðà ïàëòàð ýåéèðëÿð;
ìöñÿëìàíëàðûí ïàëòàðû áîçäóð. Ãàðà ïàëòàðëàð ìàùóä âÿ òðèêî ïàð÷àñûíäàí òèêèëèáäèð. Ìöñÿëìàí ïàëòàðëàðû óúóç éàðûì-ìàùóääóð êè, èêè äÿôÿ
ýöí âóðàí êèìè áîçàðûð. Áèð àç éàâûãäàí áàõàíäà ýþðÿúÿêñÿí êè, ìöñÿëìàí ïàëòàðû éöç éåðäÿí éàìàíûá. Åðìÿíèíèí áèð úèôò ÷ÿêìÿñè ìöñÿëìàíûí áöòöí öñò-áàøûíûí ãèéìÿòèäèð.
Êÿíäëÿðäÿ äÿ áåëÿ òÿôàâöò âàð. Ìöñÿëìàí óøàãëàðûíû êèì äèëÿí÷èéÿ
îõøàòìàç? Åâëÿðèìèç âÿ õþðÿêëÿðèìèçäÿ äÿ áåëÿ òÿôàâöò âàð. ßúíÿáèëÿðèí øÿðàá õÿðúè áèçèì ïëîâëàðûìûçäàí áàùàäûð.
Àõûðäà äà ýþðöðöê êè, ÿúíÿáèëÿðèí óøàãëàðû ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóéàíäà,
áèçèìêèëÿð êö÷ÿëÿðäÿ èòè êöøêöðöðëÿð äÿðâèøëÿðèí öñòöíÿ.
Ìÿí äåìèðÿì êè, çèéàðÿòÿ ýåòìÿñèíëÿð; àíúàã ìÿí îíó äåéèðÿì êè,
ìþùòÿðÿì îõóúó êö÷ÿäÿ àéàãéàëûí áèð ìöñÿëìàí óøàüû ýþðÿíäÿ, öðÿéèíè ñûõìàñûí êè, “àéà ýþðÿê áó óøàã íèéÿ ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéèá”.
_______________
* Ïóëñóç
418
Àíúàã ìÿí îíó äåéèðÿì êè, ùÿð êÿñ êö÷ÿäÿ áèð áåëÿ óøàã ýþðñÿ,
éÿãèí åëÿñèí êè, áó óøàüûí àòàñû éà êÿðáÿëàéûäûð, éà ìÿøÿäèäèð, ùÿëÿ
áÿëêÿ ùàúûäûð.
Ìÿí àíúàã áóíó äåéèðÿì.
ßÂÂßËÈÍÚÈ ÑÞÇ
Åðìÿíèëÿðèí êàòàëèêîñó* áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã Ö÷êèëñÿäÿ ãûðõ
ìèí åðìÿíè úàìààòûíûí è÷èíÿ ÷ûõàí êèìè ÿââÿëèíúè ñþçö áó îëóá:
– Áàëàëàðûì, ìÿíè áóðàéà ýÿòèðÿí áèðúÿ øåéäèð, î äà ìÿêòÿáäèð.
Ìÿêòÿáäÿí ñàâàéû äÿõè äöíéàäà þçýÿ áèð íèééÿòèì éîõäóð.
Áó åðìÿíèëÿðèí ðóùàíè àòàñûíûí ñþçö
Òÿçÿ Ãàôãàç øåéõöëèñëàìû Ïèøíàìàççàäÿ ùÿçðÿòëÿðè Òèôëèñäÿ áèðèíúè
äÿôÿ úàìààòûí è÷èíÿ ÷ûõàí âàõò íàõ÷ûâàíëû ùàúû Ùöñåéíëèíèí îüëó Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿíèí ÿãäè-íèêàù** ìÿúëèñèíäÿ ÿââÿëèíúè ñþçö áó îëäó:
– Ùÿð áèð áåëÿ ìÿúëèñäÿ ÿùàëè ýÿðÿê öìóìÿí ìÿêàòèáè óíóòìàñûí.
Áó äà ìöñÿëìàíëàðûí ðóùàíè àòàñûíûí ñþçö.
Ùÿð÷ÿíä îðóúàüûç àäàìûí ÷îõ äàíûøìàüà ùþâñÿëÿñè ýÿëìèð; àììà
áó äà âàð êè, áèð àç éàçû-ïîçóéà ìÿøüóë îëñàã, ýöíö éóáàäàðûã, áèð äÿ
ýþðÿðèê êè, ýöí áàòûá.
Àõ, Àëëàù, ñÿí éöç ìèëéîí ìöñÿëìàíûí äàäûíà éåòèø êè, ñÿùÿðäÿí
àõøàìàäÿê ýöíöí áàòìàüûíûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèð.
Õöäàéà, úÿëàëûíà øöêð!
***
“Ùöíÿð ùöíÿð ö÷öíäöð; ùöíÿð áèð Àëëàù ö÷öíäöð”. Äöíéàäà áèð
ùöíÿðëè àäàì àõòàðûðàì êè, ìÿíèì áó àøàüûäàêû ñóàëûìà úàâàá âåðñèí:
Åðìÿíèëÿðèí êàòàëèêîñó, éÿíè ÿí áþéöê êåøèøè, éÿíè úÿìè êåøèøëÿðèí
áþéöéö ãûðõ ìèí úàìààòà öçöíö òóòóá, áèðúÿ ìÿêòÿáäÿí äàíûøûá âÿ äÿõè ìÿêòÿá ñþùáÿòèíäÿí ñàâàéû þçýÿ ñþç ñþéëÿìÿéèá. Òÿÿúúöá áóðàñûäûð
_______________
* Åðìÿíè âÿ ýöðúö êèëñÿñèíèí áàø÷ûñû
** Êÿáèí êÿñìÿê
419
êè, íÿ ïÿùðèçäÿí äàíûøûá, íÿ Àëëàùà éàâûã îëìàãëûãäàí âÿç åäèá; ìÿêòÿáäÿí ñàâàéû þçýÿ ñþç äåìÿéèá. Áó íÿäèð? Ìÿýÿð êåøèøèí òÿêëèôè
áóäóð? Ìÿúÿð åðìÿíèëÿðäÿí þòðö ùå÷ áèð èáàäÿò éàçûëìàéûá? Ýþðÿñÿí
áÿñ êàòàëèêîñ íèéÿ ìÿêòÿáäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðìàéûá?
Ùÿì÷èíèí áèçèì øåéõöëèñëàìûìûç. Áó äà áàøëàéûá ìÿêòÿáäÿí âÿ
ãóðòàðûá ìÿêòÿáäÿí. Ìÿýÿð áó øåéõöëèñëàì âÿçèôÿñèäèð? Øåéõ äÿ áåëÿ
åëÿéÿíäÿ äÿõè îðóúäàí, íàìàçäàí êèì äàíûøàúàã? Îíäà äà áó ýöíëÿð
êè, ãÿçåòëÿðèí ñöòóíëàðû ðÿìÿçàí ìÿãàëÿëÿðè èëÿ äîëóäóð.
Ìÿýÿð ìÿêòÿáäÿí ñàâàéû, áèçèì þçýÿ äÿðäèìèç éîõäóð? Áÿñ ñöôàòè-ñÿëáèééÿäÿí* êèì äàíûøàúàã? Áÿñ õöñóô âÿ êöñóô íàìàçëàðûíäàí
êèì ìîèçÿ åäÿúÿê? Áóäóð ìÿýÿð øåéõöëèñëàìûí òÿêëèôè?
“Ùöíÿð ùöíÿð ö÷öíäöð; ùöíÿð áèð Àëëàù ö÷öíäöð”. Ùöíÿð èñòÿð êè,
ìåéäàíà áèð ïÿùëèâàí ÷ûõûá, ìÿíèì úàâàáûìû âåðñèí. Ìÿí ñîðóøàðàì
êè, àéà, íèéÿ äöíéà áåëÿ õàðàá îëóá? Ýþðÿñÿí, ùàíñû áÿäÿìÿëëÿðèí
îäóíà éàíûðûã? Ýþðÿñÿí íèéÿ áó ýöíëÿðÿ ãàëäûã?
Ðÿùì åëÿ áèçÿ, áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, áèðúÿ ñÿíÿäèð öìèäèìèç.
“ÍÈÚÀÒ”
Áóäóð áåø èëäèð – ùÿð ýöí åøèäèðÿì “Íèúàò”, “Íèúàò”. Áèð ýöí åøèäèðÿì êè, Áàêûäà “Íèúàò” úÿìèééÿòè äöíéàäà ùÿð íÿ ãÿäÿð êè, ñàùèáñèç
ìöñÿëìàí áàëàëàðû âàð, – ùàìûñûíà “íèúàò” ïàéëàéûð. Áèð ýöí ãÿçåòäÿ
îõóäóì êè, “Íèúàò” úÿìèééÿòèíèí áàøûíà éöç ÿëëè ìèí àðòèñò úÿì îëóá
âÿ èëäÿ éöç ÿëëè ìèí äÿôÿ òåàòð îéíàéûáëàð âÿ “Íèúàò” ñàíäûüûíà éöç ÿëëè
îí éöç ìèí ìàíàò ïóë úÿì îëóíóá. Áèð ýöí åøèòäèì êè, “Íèúàò” àç ãàëûð
éåð öçöíöí úÿìè ìöñÿëìàíëàðûíûí ãàðà ãÿëáëÿðèíÿ ìààðèô íóðó èëÿ íèúàò
âåðñèí.
Áó áåø èë ìöääÿòèíäÿ “Íèúàò” õöñóñóíäà áó òÿðèôëÿðè åøèäÿíäÿí
ñîíðà áèð ýåúÿ êÿëÿìäîëìàñû éåéèá áÿðê éóõóéà ýåòäèì âÿ áèð áåëÿ âàãåÿ ýþðäöì: ýþðäöì êè, ùÿçðÿòèí õèäìÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëóá äóðìóøàì
àüàíûí ãóëëóüóíäà.
_______________
* Àëëàùûí ñèôÿòëÿðè
420
– Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ñþçöí íÿäèð? Íÿ èñòÿéèðñÿí?
– Àüà, ÿðçèì âàð.
– Ñþçöíö äå.
– Àüà, áèð áóíó ìÿíÿ ôÿðìàéèø åäèí ýþðöì, î êè äåéèðëÿð “âàäèéöññÿëàì” – î ùàðàäûð?
– Ùÿçðÿò ôÿðìóä êè, “âàäèéöñ-ñÿëàì øÿùðè Áàäèêóáÿÿñò êè äÿð îí
øÿùð ÿðâàùè ìþìèíàí ùÿëãÿ-ùÿëãÿ íèøàñòÿÿíä âÿ áà ùÿìäèýÿð ñöõÿí
ìèýóéÿíä. Ýöôòÿì: áÿäÿíÿíä, éà ðóùÿíä? Ôÿðìóä: ðóùÿíä. Ýöôòÿì:
– Áÿñ î ðóùëàð êèìëÿðäÿí èáàðÿòäèð? – Áóéóðäó: î ðóùëàð èáàðÿòäèð
“Íèúàò” öçâëÿðèíäÿí êè, ùÿðäÿíáèð ìÿúëèñ ãóðóá ÿéëÿøèðëÿð âÿ èøëÿðè
ìöçàêèðÿ åëÿéèðëÿð”. Áó ùåéíäÿ éóõóäàí îéàíûá þç-þçöìÿ áèð íå÷ÿ
ìèí äÿôÿ ñàëàâàò ÷þíäÿðäèì. Áèð íå÷ÿ ýöí áó ôÿãÿðÿäÿí ñîíðà ýþòöðöá
“Íèúàò” íàçèðè Èáðàùèì Ãàñûìîâà éàçäûì êè, ßëÿêáÿð Ùöñåéíîâ,
Àááàñ àüà Ùöñåéíîâ âÿ Úàùàíýèð õàí Àøóðáÿéîâäàí àëäûüû îí èêè
ìàíàò éàðûì àáóíÿ ïóëóíó ýþíäÿðñèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ.
Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Ãàñûìîâ úÿíàáëàðûíäàí áèð áåëÿ úàâàá ýÿëäè:
“Íèúàò” úÿìèééÿòè ìÿíèì éöç ÿëëè ìàíàò ùàããûìû êÿñèáäèð; ìÿí äÿ áó
îí èêè ìàíàò éàðûì àáóíÿ ïóëóìó ùÿìèí éöç ÿëëè ìàíàòäàí ÷ûõäûì.
Èíäè “Íèúàò” ìÿíÿ éöç îòóç éåääè ìàíàò éàðûì áîðúëó ãàëäû”.
Èñòÿäèì ìÿí Èáðàùèì Ãàñûìîâóí áó ýþçÿë, ÿäÿáëè âÿ èíñàíèééÿòëè
úàâàáûíû éåòèðÿì “Íèúàò” öçâëÿðèíèí õèäìÿòè-øÿðàôÿòìÿàáëàðûíà, åëÿ
èñòÿéèðäèì ãÿëÿì ýþòöðöá éàçàì, ùÿçðÿòèí ôÿðìàéèøè éàäûìà äöøäö êè,
“Íèúàò” öçâëÿðè ðóùäóðëàð, áÿäÿí äåéèëëÿð âÿ ìÿëóì øåéäèð êè, ðóùäàí
äà áèçÿ áèð úàâàá âÿ êèôàéÿò îëà áèëìÿçäè.
“Âÿ äÿð ùÿäèñè ìþòÿáÿðè äèýÿð ìÿíãóëÿñò êè, øÿõñè áÿùÿçðÿòè Ñàäèã
ÿëåéùöññÿëàì ÿðç êÿðä êè, áÿðàäÿðÿì äÿð Áàüäàäÿñò âÿ ìèòÿðñÿì êè,
äÿð îíúà áåìèðÿä. Ôÿðìóä êè, ïÿðâà ìÿêîí, ùÿããè òÿàëà ðóùÿøðà
ìÿùøóð ìèýÿðäàíÿä áåñóéè âàäèéöñ-ñÿëàì”.
Àëëàù úÿìè ìþìöí áÿíäÿëÿðèí ðóùóíó Áàêû âàäèéöñ-ñÿëàìûíûí
“Íèúàò” öçâëÿðèíèí ðóùëàðû èëÿ ìÿùøóð åëÿñèí!
Àìèí, éà ìöèí!
421
“ÈÐÀÍÈ-ÍÎÂ”
“Èðàíè-íîâ” ãÿçåòèíèí 23-úö íþìðÿñèíäÿ “ßùëöë-åëì Ìÿùÿììÿä
ßëè Òåùðàíè” èìçàñû èëÿ áèð ôåëéåòîí äÿðú îëóíóá êè, èáàðÿò îëñóí “Òÿúÿääöäè-àëÿìè-èñëàì” àäëû óçóí ìÿãàëÿäÿí.
Èðàíëû ãàðäàøëàðûìûç Ìÿùÿììÿä ßëè Òåùðàíè úÿíàáëàðûíûí ìîèçÿñèíè åøèòìÿêäÿí ôåéçèéàä îëäóëàð, àììà áèçèì Ãàôãàç îõóúóëàðûìûç äà
áó õîøáÿõòëèêäÿí áèíÿñèá îëìàñûíëàð, – äåéÿ áèç [þçöìöçö] áîðúëó
áèëäèê ìÿãàëÿäÿí ùå÷ îëìàñà èêè êÿëìÿ äàíûøàã.
ßââÿëÿí, úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ìöæäÿ îëñóí êè, “ßùëöë-åëì
Ìÿùÿììÿä ßëè Òåùðàíè” úÿíàáëàðû áó ìÿãàëÿñè èëÿ áèç ìöñÿëìàíëàðûí
áàøûíû åëÿ óúàëòäû êè, ÿýÿð ùàúûëàðûìûç óçóí ïàïàãëàðûíû ÷ûõàðòìàñàëàð,
Íàõ÷ûâàí åâëÿðèíèí ãàïûëàðûíäàí ÿéèëìÿìèø êå÷ÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð.
Ùÿãèãÿò ÿðç åäèðÿì, ìÿãàëÿ ñàùèáèíèí ìÿòáóàò àëÿìèíÿ ãÿäÿì
ãîéìàãëàðûíû úàíè-äèëäÿí òÿáðèê åäèðÿì âÿ “Èðàíè-íîâ” áÿðàäÿðèìèçÿ
âÿñèééÿò åäèðÿì êè, áåëÿ áèð ãÿëÿì ñàùèáèíè ãÿíèìÿò áèëñèí.
Ìÿãàëÿíèí ùÿð áèð êÿëìÿñè áèð ùèêìÿòäèð, ùÿð áèð ìÿòëÿáè áèð êÿøô
âÿ êÿðàìÿòäèð; ìÿñÿëÿí, ìÿãàëÿ ñàùèáè éàçûð êè: “Áîíàïàðò Íàïàëéîí
îë âÿãòè êè ÿìð áÿíåâèøòÿíè “ãîä” íåìóäÿ áóä, ìèãäàðè ÿç ãÿâàíèíèìöñÿëìàíðà èõòèéàð íåìóä, õóäðà áÿþâúè-ÿëàéè-òÿìÿääöí ðÿñàíèäÿíä”.
Éàç, éàç ãàðäàøûì, éàç! Ùÿìÿäàíäà, Çÿíúàí, Ýèëàíäà âÿ Èñôÿùàíäà íÿ áèëÿúÿêëÿð êè, Íàïàëéîí íÿäèð, òÿìÿääöí íÿäèð? Àíúàã îõóéóá ÷îõ øàä îëàúàãëàð.
Àììà òÿÿúúöá åäÿúÿêëÿð êè, áèð åëÿ åëì ñàùèáè Ìÿùÿììÿä ßëè íÿ
ñÿáÿáÿ èìçàñûíû “ÿãÿëëè-ÿùëöë-åëì” éàçûð? Äÿõè Íàïàëéîíóí òàðèõèíäÿí äàíûøàí øÿõñ ýÿðÿê ÿùëöë-åëìëÿðèí ÿí àðòûüû îëà.
Ñîíðà Éàïîíèéàíûí òÿðÿããèñèíäÿí ñþùáÿò à÷ûá, ìÿãàëÿ ñàùèáè
èñòÿéèð äåñèí êè, ìÿùç ìöñÿëìàíûí ãàíóíëàðûíûí áÿðÿêÿòèíäÿí éàïîíëàð
ðóñëàðû áàñäûëàð.
Õöëàñÿ, ìà ÿýÿð, áåõàùèì øÿðùè-öñóëå-ôèëéÿòîí-íÿâèñèéå ôèëîñèôåéå-ÿñð Ìÿùÿììÿäÿëè Òåùðàíèðà áÿéàí êîíèì, äÿðèí áàá êèòàáèÿëàùèääÿ áàéÿä òÿëèô íåìóä; ëàêèí èíäè áóðàäà àíúàã áóíó äåéÿ áèëÿðèê:
øÿð áèð êÿñ éàòûá éóõóäà ñàéûãëàñà, îíóí ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿíèíè ýþòöðöá
ãÿçåòäÿ ÷àï åëÿìÿçëÿð.
“Èðàíè-íîâ” ðÿôèãÿìèç ýÿðÿê áóíó íÿçÿðèíäÿ ñàõëàñûí, éîõñà áèð
ýöí “Èðàíè-íîâ” ãÿçåòèíèí 23-úö íþìðÿñè ýåäèá ÷ûõàð Íàïàëéîíóí âÿ422
òÿíèíÿ, éàèíêè Éàïîíèéà úÿçèðÿñèíÿ, îðàäà ãÿçåòèí ôåëéåòîíóíó îõóéóá,
Íàõ÷ûâàí àðâàäëàðû êèìè áîüìà ÷ûõàðäûá äåéÿðëÿð: “Ãàäàì öðÿéèíÿ,
ñþç äàíûøàí!”.
ÄÀÜÀÐÚÛÃ
Ïèøèêëÿ íÿ òþâð ðÿôòàð åëÿéèðñÿí, åëÿ äÿ àðâàäëà ëàçûìäûð ðÿôòàð
åëÿìÿê.
Áåëÿ òóòàã êè, ñÿí åâèíäÿ áèð ïèøèê ñàõëàéûðñàí âÿ áó ïèøèê éàõøû äîëàíìûð; ìÿñÿëÿí, ãàá-ãàøûüû ýÿëèá éàëàéûð. ßââÿë äÿôÿ áèðúÿ ìÿçÿììÿò
êèôàéÿò åëÿð; ëàçûìäûð äåìÿê êè, “àé ùåéâàí, ðÿää îë!”. ßýÿð ýþðäöí êè
ðÿää îëäó – ÷îõ ÿúÿá. Éîõñà ñÿíèí íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åëÿìÿéèá, áàøëàäû
ùÿëÿ áèð ãàòûüû äà éåìÿéÿ, – î âÿäÿ ýþòöð “ñÿíäàë” àüàúûíû âÿ áèð íå÷ÿ
äÿôÿ âóð ïèøèéèí áàøûíäàí êè, ìàâûëäàéà-ìàâûëäàéà ÷ûõûá úÿùÿííÿì
îëñóí. Åëÿ êè, ýþðäöí êè, ñÿíèí ïèøèéèí þçöíö ãîéóá áèùÿéàëûüà âÿ åâäÿ
íÿ ãàòûã ãîéóð, íÿ ÿò ãîéóð, íÿ ñþçÿ áàõûð, íÿ óòàíûð, íÿ Àëëàùäàí ãîðõóð, – î âÿäÿ î áèíàìóñ ïèøèéè òóò ãàò áèð äàüàðúûüà, àüçûíû áÿðê áàüëà,
àë ÿëèíÿ ùàìàí “ñÿíäàë” àüàúûíû, î ãÿäÿð âóð êè, úàíû ÷ûõñûí! Àììà
ìÿáàäà äàüàðúûüûí àüçû áÿðê áàüëàíìûø îëìàéà: ÿýÿð ïèøèê îðàäàí
þçöíö õèëàñ åëÿñÿ, öç-ýþçöíö úûðìàãëàéûá ãàíàäàð.
Ùÿì÷èíèí àðâàä.
Ýþðäöí êè, ñþçöíÿ áàõìûð, àòà-àíàñûíû ñþéñÿí êèôàéÿò åäÿð. Éîõñà
áàõûá ýþðäöí êè, íÿèíêè ñþçöíÿ áàõìûð, ùÿëÿ áÿëêÿ öçöíÿ äÿ äóðóð, – î
âàõò ýþòöð “ñÿíäàë” àüàúûíû âÿ áàøûíäàí áèð-èêè äÿôÿ áÿðê âóð; àììà
åëÿ âóð êè, àüàú ýþçöíÿ äÿéìÿñèí; ÷öíêè áèðäÿí âóðóá êîð åëÿðñÿí, îíäà
äà áèð þçýÿ àðâàä àëìàã õÿðúèíÿ äöøÿðñÿí.
Àììà åëÿ êè, àðâàä áàøëàäû úûçûãäàí ÷ûõìàüà, ìÿñÿëÿí, ñÿí ýåúÿëÿð, ìåéõàíàëàðäàí âÿ ëîòóõàíàëàðäàí åâèíÿ ýåú ýÿëÿíäÿ, áàøëàäû þâãàòûíû òÿëõ åëÿìÿéÿ, éàèíêè ýþðäöí êè, áåø-îí àðâàä àëìàüûíà íàðàçûëûã
ýþñòÿðèá ýåäèá àòà-àíàñûíà øèêàéÿò åëÿäè, – î âÿäÿ àðâàäûíû òóò ãàò
äàüàðúûüà âÿ î ãÿäÿð âóð êè, úàíû ÷ûõñûí!
***
Èíäè, åé ìÿíèì ÿçèçèì, äÿõè ÷îõ äà åëìäÿí, ìÿêòÿáäÿí äÿì âóðìà: òóòàã êè, ãûçûíû ãîéäóí ìÿêòÿáÿ, äÿðñ îõóäó âÿ åëìëè îëäó. Âàëëàù,
423
áèëëàù áèðúÿ òèêÿ ìÿíôÿÿòè éîõäóð: äàüàðúûüà ãàòûëàíäàí ñîíðà äÿõè íÿ
éàçû éàçìàã ëàçûì îëàð, íÿ áèð þçýÿ øåé ìÿíôÿÿò ýÿòèðÿð!
Áó ìÿòëÿáè áèç ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ ùå÷ êÿñ ùÿëÿ ëàçûìûíúà äöøöíìÿéèá, ñàâàéû Áàêûäà ìÿêàòèá êîìèññèéàñû ñÿäðè úÿíàá Ìàêåäîíñêèäÿí âÿ ùàìàí êîìèññèéàíûí äîããóç íÿôÿð ìöñÿëìàí öçâëÿðèíäÿí.
Ìÿëóìäóð êè, Áàêûíûí áèð íå÷ÿ áîøáîüàç ìöñÿëìàíëàðû áèð âàõò
÷àëûøûðäûëàð êè, øÿùÿð òÿðÿôèíäÿí áèð äÿíÿ ãûç ìÿêòÿáè à÷ûëñûí. Áó õÿáÿðè
åøèäèá áèç âàãåÿí ÷îõ ïÿðèøàí îëäóã âÿ Äÿìäÿìÿêèéÿ éàçäûã êè, áèçÿ
ÿùâàëàòû áèëäèðñèí ýþðÿê áó íÿ àõìàã ñþçäöð äàíûøûëûð. Äÿìäÿìÿêè ýåäèá èøèí ùÿãèãÿòèíè Ìàêåäîíñêè úÿíàáëàðûíäàí âÿ ùÿì÷èíèí ìöñÿëìàí
öçâëÿðèíäÿí ñîðóøìóøäó. Ìöõáèðèìèçÿ Ìàêåäîíñêè õàíûí ñþçö áó
îëóá êè, “ìÿí ÷îõ ñÿé åäèðÿì êè, ãûç ìÿêòÿáè à÷ûëñûí, àììà êîìèññèéàíûí ìöñÿëìàí öçâëÿðè ìÿíÿ äåéèáëÿð êè, ùÿëÿ îðóúëóãäóð, áèð àç äàéàí”. Öçâëÿðäÿí äÿ áèð íÿôÿð äîêòîð, Äÿìäÿìÿêèéÿ úàâàá âåðèá êè,
“ãàðäàøûì, Äÿìäÿìÿêè, éàç Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ êè, öðÿéèíè ñûõìàñûí,
ìÿí ãûçëàðûìûçûí îõóìàüûíà ðàçû äåéèëÿì; î ñÿáÿáÿ êè, ùàìûñû áèðäèð,
äàüàðúûüà ãàòûëàíäàí ñîíðà åëìèí ôàéäàñû îëà áèëìÿç”.
Áÿëè, ñþçöìöç îðàäàäûð êè, ïèøèêëÿ àðâàäûí ÷àðÿñè ìÿùç äàüàðúûãäûð.
Ñþçöíÿ áàõìàäûëàð, – ãàò äàüàðúûüà, àüçûíû áàüëà, âÿññàëàì.
ÒßÌÈÇËßÌßÊ
Áèçèì Úÿôÿðèí àíàñû áó ýöí åâ-åøèéè ñöïöðöá, éûüûëàí çèáèëè åâèí
ãàáàüûíà àòûðäû. Áèðäÿí ýþðäöì, çèáèëÿ áèð-èêè ãÿçåò äÿ ãàðûøûá. Òåç
ñÿñëÿíäèì êè: “Àé Úÿôÿðèí àíàñû, àé ÷àøüûí, îíëàðû àòìà, ýÿòèð ýþðÿê
áÿëêÿ ëàçûìëû ñþçëÿð éàçûëûá”.
Ñþçöì éàáàíà. Àðâàäûì ãÿçåòëÿðè ýÿòèðäè; àëäûì, áàõäûì. Áèðè
“Ñàáàù” ãÿçåòèíèí 7187-úè íþìðÿñè èäè. Ãÿçåòèí áó éàíûíà, î éàíûíà
ýþç ýÿçäèðäèì êè, îõóìàëû áèð çàä éîõñà âåðÿì, éåíÿ òóëëàñûí; ýþðäöì
èðè õÿòëÿ éàçûëûá êè: “Òÿñôèéåéè-ëèñàí ÿçáöë-áÿéàíè-îñìàíè”. Áóíó
îõóéàí êèìè öðÿéèìäÿ äåäèì êè: “Ìÿýÿð, àðâàäûí äà ðóùó äóéóá êè, áó
çàìàíäà áóíëàðûí éåðè çèáèëëèêäèð?”.
Áóíóíëà áåëÿ, äåäèì êè, ãîé ýþðÿê, áÿëêÿ àøàüûäà áèð ñþç äåìÿê
èñòÿéèð âÿ áàøëàäûì îõóìàüà: “ßýÿð êþéëöëÿðèí èðôàíûíû éöêñÿëòÿ áèëèð424
ñÿê, î íèñáÿòäÿ ôàçëà ëöüÿò þéðÿíìÿëÿðèíÿ ëóçóì ùàñèë îëóð. Áó ëöüÿòëÿðè ùàíêè ëèñàíûí ëöüÿòèíäÿí þéðÿäèðñÿíèç þéðÿòèíèç, – áèðäèð. Ìàäàì
êè, ìèëëÿòèí òÿáÿãåéè-àëèéÿ âÿ ìöòÿâÿññèòÿñè ÿðáàáè øó äþâðäÿí êå÷ìèøëÿðäèð âÿ èðôàíëàðû éöêñÿëäèêúÿ ÿëàâÿ åòìÿê åùòèéàúûíäà áóëóíäóãëàðû ëöüÿòëÿðè ÿðÿáè âÿ ôàðñèäÿí àëìûøëàðäûð, êþéëöëÿðèìèçèí äÿ åéíè éîëäàí êå÷ÿúÿéè âÿ áèçèì èñòåìàë åëÿäèéèìèç ÿðÿáè âÿ ôàðñè êÿëèìàò
àëàúàãëàðû òÿáèèäèð”.
Îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà, äåäèì:
– Àðâàä, ùÿëÿ áóíó òåç àïàð òóëëà, ñÿí ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð î áèðèíÿ äÿ
áèð àç áàõûì, áÿëêÿ îíäà áèð çàä òàïûëà.
Àðâàä ýåòäè. Ìÿí áàøëàäûì îõóìàüà: “Èñëàì äèëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ
åëÿ ìÿõëóò âÿ ìÿìçóú (âÿ ìÿõìóð) åòìÿê ëàçûìäûð êè, îíó òÿüéèð èëÿ
áèð-áèðèìèçèí ìóðàäûíû äöøöíöá, áèð-áèðèìèçÿ ìÿðèôÿò ùàñèë åäÿê. Çÿííèìèçúÿ áèçèì áàáàëàðûìûç ùÿìèí ìöëàùèçÿ èëÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíè
áó ãÿäÿð äèëèìèçÿ ãàðûøäûðûáëàð”.
Éóõàðûäà éàçûëàí ñþçëÿð, éÿíè êÿëèìàòè-àíèôöë-áÿéàí* ÷îõ ôèëîñîôúà îëäóüó ö÷öí, îõóéàíäàí ñîíðà õåéëè äöøöíäöì âÿ öðÿéèìäÿí
èíàíäûì êè, áó ñþçëÿðè éàçàí äîüðóäàí ÷îõ äÿðèí òàðèõ âÿ ôÿëñÿôÿ áèëÿíäèð.
Ïÿù-ïÿù! Çàëûì îüëó êèì áèëèð, íÿ ãÿäÿð çÿùìÿòäÿí ñîíðà êÿøô
åäèá êè, “áàáàëàðûìûç ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíè äèëèìèçÿ îíäàí þòðö
ãàðûøäûðûáëàð êè, ùÿð éåðäÿ îëñà, èñëàìëàð áèð-áèðëÿðèíÿ òàíûø îëñóíëàð”.
Ùå÷ áåëÿ äîüðó ñþç þìðöìäÿ åøèòìÿìèäèì! Áàõ, ôèëîñîôëóã, òàðèõ
áèëìÿêëèê áóíà äåéÿðëÿð. Éîõñà, ßùìÿä Ìöäùÿò, Íÿúèá Àñèì âÿ
Âÿëÿä ×ÿëÿáè êèì úàùèëëÿð, ùåé óçóí òöðê òàðèõëÿðè éàçûá ýþñòÿðèðëÿð êè:
“Áàáàëàðûìûçûí êþ÷ÿðèëèéè, úàùàíýèðëèéè, èñëàì äèíèíè ÿðÿá äèëèëÿ þéðÿíìÿêëÿðè, “àëèìëèéè” ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíè áèëìÿêäÿ ãàíìàãëàðû, “Ìÿñíÿâè”éè ôàðñ äèëèëÿ éàçìàãëàðû, þç ìèëëÿòëÿðèíèí ýÿëÿúÿéèíè ëàéèãèëÿ
äöøöíìÿìÿêëÿðè… âÿ ãåéðÿ, ãåéðÿ äèëèìèçÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíèí
äîëìàüûíà ñÿáÿá îëóá”.
Áóíëàð äà ñàíêè ñþç äàíûøûðëàð. Ñþçöí äîüðóñó, “Ú.É.” úÿíàáëàðûíûíäûð êè, áóéóðóá; ÿýÿð áåëÿ îëìàñà, ÿðÿáèñòàíëû áèð ÿðÿá ùàðäàí
ôàðñûí äèëèíè ãàíûð âÿ øèðàçëû ùàðäàí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíè áàøà äöøöð?
ßýÿð áåëÿ îëìàñà èäè, ìöñÿëìàíëàð ùàðäàí áèð-áèðëÿðèíè áåëÿ ýþçÿë
òàíûéà áèëÿðëÿðäè?
_______________
* Ýþçÿë äåéèëÿí ñþçëÿð
425
***
Áèçèì Úÿôÿðèí àíàñû åâ-åøèéè ñöïöðöá òÿìèçëÿéÿíäÿí ñîíðà, çèáèëè
ùÿìèøÿ åâèí ãàáàüûíà òþêöð. Ìÿí ùåé éàëâàðûðàì êè, “àé àðâàä, Àëëàùà
áàõ, áèð àç îéàíà ýþòöð, ùå÷ îëìàñà Ìÿøÿäè Ìîçàëàíýèëèí ãàïûñûíûí
ãàáàüûíà òþê”. Àììà, áàøà ÷ûõà áèëìèðÿì. Àðâàä ìÿíè èíàíäûðûð êè, áèð
÷îõ àú èòëÿð âÿ ùåéâàíëàð ýÿëèá ðèçãëÿðèíè çèáèëäÿ òàïûðëàð; îíëàðû äîéäóðìàã äà ñàâàáäûð. Íÿäÿí þòðö áèçÿ ýÿëÿúÿê ñàâàá ìÿøÿäè
Ìîçàëàíáÿéýèëÿ ýåòñèí? Åøèòìèøÿì, Èñòàìáóë õàíûìëàðû äà áèçèì êèìè
åäèðëÿð”.
Àðâàäûí ñþçëÿðèíè áèð àç ôèêèð åäÿíäÿí ñîíðà, éàâàø-éàâàø éóìøàëìàüà, îíà ùàãã âåðìÿéÿ áàøëàäûì. Àììà àðâàä áóðàñûíû áèëìèð êè, îñìàíëûëàð ìÿøðóòèééÿòäÿí ñîíðà èñòÿéèðëÿð éîëëàðûíû äà òÿìèçëÿñèíëÿð,
äèëëÿðèíè äÿ. Ùÿð÷ÿíä äèëëÿðèíèí òÿìèç âÿ ñàôëàãìàüû áàðÿñèíäÿ óçóíóçóí éàçûëàð éàçûðëàð, ëàêèí “òÿñôèéåéè-ëèñàí”, “òÿõëèéåéè-êÿëèìàòè-ÿúíÿáèééÿ” êèìè åëÿ áèú-áèú ñþçëÿð òàïûá éàçûðëàð êè, áóíëàðû îõóéàí àç
áèëèêëè îñìàíëûëàð åëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, ãÿçåòëÿð éîëëàðûí çèáèëëÿðèíè òÿìèçëÿìÿê âÿ øÿùÿðèí ùàâàñûíû ñàôëàíäûðìàã èñòÿéèðëÿð, íÿèíêè äèëëÿðèíè.
Áó äà ùöðð îñìàíëûëàðûí ôÿíäè! Àììà ùÿð íÿ îëñà, Àëëàù ö÷öí éàõøû
ôÿíääèð; ÷öíêè à÷ûã âÿ àíëàéûøëû éàçñàëàð, î âàõò úàìààò äåéÿ áèëÿð êè,
“íèéÿ äèëèìèçÿ âàõòèëÿ áó ãÿäÿð çèáèë äîëäóðóáñóíóç êè, èíäè äÿ éîëëàðûí
çèáèëëÿðèíè òÿìèçëÿìÿê çÿùìÿò âÿ õÿðúèíèí öñòöíÿ áóíó äà àðòûðûáñûíûç?
Áèç, äèëèìèçè òÿìèçëÿìÿê ÿìÿëèëÿ ãóðóëàúàã ìÿúëèñëÿð âÿ éàçûëàúàã
êàüûçëàð ö÷öí áèð ïàðà äà õÿðú âåðÿí äåéèëèê. Îíëàðû ýåäèí “öäÿáàéè âÿ
øöÿðàéè-ôÿñèùöë-ëèñàí âÿ çöë-åùòèðàì” ÿôÿíäèëÿðäÿí àëûíûç”.
Õöëàñÿ, áèçèì Úÿôÿðèí àíàñûíûí åâ òÿìèçëÿìÿéèëÿ îñìàíëûëàðûí äèë
òÿìèçëÿìÿêëÿðèíäÿ áèð ôÿðã ýþðìöðÿì.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 íéàáð 1909, ¹44
ÊßÚ ÃÀÁÛÐÜÀ
Íîðâå÷ ãÿçåòëÿðè éàçûðëàð êè, âÿêèë ñå÷ìÿê ö÷öí àðâàäëàð èõòèéàð
àëäûëàð. Õðèñòèàíèéà øÿùÿðèíäÿí ñå÷èëÿí 8 ñÿñ äåìîêðàò äåïóòàòûíûí èêèñè
àðâàääûð.
Àìåðèêà ãÿçåòëÿðè éàçûðëàð êè, áóðàíûí àðâàäëàðû úÿìèééÿòè ùþêóìÿòÿ òÿëÿáíàìÿ âåðèá äþâëÿò ãóëëóãëàðûíäà êèøèëÿð èëÿ áèð èõòèéàð ñàùèáè
îìàãëàðûíû âÿ ïîëèñÿ ãóëëóãëàðûíà äà ýèðìÿéè èñòÿéèðëÿð.
426
×èêàãî øÿùÿðèíäÿ áåø ìèí ãûç ùþêóìÿòÿ áèëäèðèð êè, ÿýÿð àðâàäëàðà
òàìàì ìöñàâàò âåðèëìÿñÿ, îíëàð ùå÷ áèð âàõò ÿðÿ ýåòìÿéÿúÿêëÿð âÿ
÷àëûøàúàãëàð êè, áöòöí Àìåðèêà ãûçëàðûíû äà þçëÿðèíÿ êþìÿê÷è ÷àüûðûá,
êèøèëÿðè áàéêîò åëÿñèíëÿð.
***
À úàíûì, ìÿí áó õÿáÿðëÿðè îõóéàíäà þçöìö éà éóõóäà âÿ éà
“ýèïíîòèçì”, éÿíè ñåùèðëÿíìèø ùåñàá åäèðÿì. Ùÿ!.. Ùÿ!...
Àììà àðâàäëàðûí áó äÿðÿúÿ ùÿéàñûçëûãëàðûíû, “Äèí âÿ ìÿøÿããÿò”
äåìèøêÿí äöíéà éàðàíàíäàí áó éàíà ùå÷ åøèäèáñèíèçìè?
Àðâàä ùàðà, ìöñàâàò ùàðà? ßýÿð îíëàðà ìöñàâàò ëàçûì îëñàéäû,
Àëëàù îíëàðû ñà÷û óçóí, àüëû ãûñà éàðàäàðäûìû? ßýÿð îíëàðà ìöñàâàò
ëàçûì îëñàéäû, Àëëàù îíëàðû öçëÿðè òöêñöç éàðàäàðäûìû? Àðâàä äåäèí äÿõè
íÿ ãàëäû êè, óòàíìàéà-óòàíìàéà ùàãã-ùóãóã äà àõòàðñûíëàð!
Âàëëàù, ìÿí áèëìèðÿì êè, áèçèì áÿçè àõìàã éàçû÷ûëàð íÿ èñòÿéèðëÿð?
Äåéÿñÿí ùàãã âÿ ìöñàâàò êèøèëÿðèìèçèí áàøûíäàí äàøûá êè, ùÿëÿ
àðâàäëàðà äà ïàé àõòàðûðëàð.
Ôÿðçÿí åùòèìàë åäèá äåéÿê êè, áèçäÿí ñàâàéû áöòöí äöíéàíûí àðâàäëàðû þçëÿðèíè þëäöðöá ÷àëûøäûãëàðû âÿ îíëàðà áèð ÷îõ êèøèëÿð äÿ éàðäûì
åòäèêëÿðè ö÷öí, áèð àç ùàãã âÿ èõòèéàð âåðèëñèí. Ëàêèí áó Èðàí éàçû÷ûëàðûíà
íÿ äöøöá êè, þç-þçëÿðèíè çÿùìÿòÿ, ùÿáñÿ ñàëûá àðâàäëàðûìûçûí äÿðäëÿðèíè
÷ÿêèðëÿð âÿ ýþòöðöá Òÿáðèçäÿ ÷ûõàí “Ñþùáÿò” ãÿçåòèíäÿ éàçûðëàð êè:
“Áèð ìèëëÿò áèð ÿçà ùþêìöíäÿäèð.
ßýÿð÷è àòàìûç ùÿçðÿòè-Àäÿì þâðÿòè þç ãàáûðüàñû áèëèðäè âÿ ùÿð
éåðäÿ éàíûíúà äîëàíäûðûðäû, àììà áó èø áèçèì ãåéðÿòèìèçÿ ñûüûøìàäû,
äåäèê: “Ãàáûðüàñûç äîëàíìàã, êÿú ãàáûðüàäàí éàõøûäûð”.
Êÿú ãàáûðüàíû åâäÿ ýèçëÿòäèê. ßëáÿòòÿ ÿçàäàí êè, áèð çàä ÿñêèê îëñà,
øèêÿñò ùþêìöíäÿäèð.
Íåúÿ êè, øèêÿñò àäàìëàðû àäàì éåðèíÿ ãîéìàçëàð, áèçè äÿ î áèðè ìèëëÿòëÿð àäàì éåðèíÿ ãîéìóðëàð. Ãàëìûøûã ìÿÿòòÿë! Ùÿì êþíëöìöç àäàì
îëìàã èñòÿéèð, ùÿì àðûìûçà ýÿëèð êè, êÿú ãàáûðüàíû þç öçâöìöçäÿí
áèëÿê.
Éà ýÿðÿê, Àëëàù áó ãåéðÿòè áèçèì ÿëèìèçäÿí àëà, áèç äÿ þâðÿòëÿðè
êÿúäèäÿ* – þç öçâöìöç áèëÿê, éà äà êè, áèçäÿí þçýÿ úÿìè äöíéà
_______________
* ßéðè ýþðöëÿí
427
ìÿõëóãóíóí Àëëàù ãÿëáèíÿ ñàëà, îíëàð äà áó êÿú ãàáûðüàíû åâäÿ ãîéàëàð. Î âàõò áèçè åéáÿúÿð, øèêÿñò ýþçöíäÿ ýþðìÿçëÿð. ßýÿð÷è áó ëàï ÷ÿòèíäèð: òàìàì äöíéà òîï-òîïõàíàëàðû èëÿ éûüûøàëàð, – êÿú ãàáûðüàíû éåðèíäÿ îòóðäà áèëìÿçëÿð. Ùÿð éåðäÿ ùàçûð-íàçûð îëìàãëàðû áÿñ äåéèë,
âÿêèë îëìàüà äà ÷àëûøûðëàð.
Ùÿëÿ, àüûëëû àäàìëàð äåéèðëÿð êè: “ùÿð ìÿìëÿêÿòÿ ìÿøðóòèééÿò, åëì
âÿ òÿðáèéÿò ýÿëñÿ, þâðÿòëÿðèí ãàôàñûíà ýèðÿð”.
Áóíó åøèäÿíäÿí, þâðÿòèìÿ òàïøûðìûøàì ãàôàñûíäàí ìöòÿâÿúúåù
îëñóí êè, òÿðáèéÿò ýèðìÿñèí.
Ñåéèä Ùöñåéí”.
Áó ñþçëÿðè, éåíÿ áèð èìàíñûç ìöñÿëìàí éàçñàéäû!…
Íÿ èñÿ…
Àõûð, ùå÷ áåëÿ øåé îëàðìû êè, ùÿì þçöí “ñåéèä”, ùÿì àäûí “Ùöñåéí” îëà-îëà ýþòöðöá åëÿ ìÿñõÿðÿ âÿ ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿí éàçûðñàí!
Áóíëàðà ùå÷ äåéÿí éîõ êè, åé áàáà, áèð òèêÿ ÷þðÿéèí âàðñà, îòóð
ðàùàò éå, èêè ýöíëöê äöíéàäà êåôèíÿ áàõ! Õàëã íÿ úöð, ñÿí äÿ î úöð.
“Êèëèìÿ áöðöí, åë èëÿ ñöðöí”. Éîõñà, íÿäèð, íÿäèð êÿú ãàáûðüàäàí þòðö
Èðàí ìÿøðóòÿõàíàñûíà, éÿíè ñåééèäöë-ìöùÿããèãèí âÿ øåéõöññÿëèìèíèí
ùÿáñõàíàñûíà ýèðìÿê?
Íÿ äåéèì, âàëëàù ñÿíÿ ìöñòÿùÿãäèð.
Îüëàíëàð áàðÿñèíäÿ áèð øåé éàçñàéäûí éåíÿ… Íÿ èñÿ…
Ìÿñÿëÿí, “Èðàíè-íîâ”óí 49-úó íþìðÿñèíäÿ éàçûëàí êèìè, ýþòöðöá
éàçàéäûí êè, “Ñåéèä ßáäöëãÿíè Òÿíêàáöíè ïÿñÿðè-øþíçäÿù ñàëÿðà èüâà
íöìóäÿ, ÷àùàð øÿá ãÿáë, ïöíùàíÿø êÿðäÿ; ùàëà ìèýóéÿä áÿòÿðÿôè-Ìàçÿíäàðàí ðÿôòÿ ÿñò. Ìàäÿðè-áè÷àðåéè-ïÿñÿð áàíàëÿâö çàðè, áÿíÿçìèééÿ
òÿçÿëëöì íåìóä. Æàíäàðìè ìÿõñóñ áàäÿñòåéè-ñÿðáàçè-ìÿìóð âÿ
ðÿâàíåéè-òÿðÿôè Ìàçÿíäàðàí íåìóäÿ êè, ïÿñÿððà ðèúÿò äÿùÿä”.
Áàõ íÿ äåìèøÿì! Áåëÿ õÿáÿð éàç êè, ùàìûíûí õîøóíà ýÿëñèí. Àõûð
ãûçûí þçö íÿäèð êè, äÿðäè íÿ îëñóí? Ìÿýÿð àòàëàðûìûçûí ñþçö éàääàí
÷ûõûá êè, “ýþé äîëàüûì ñàü îëñóí, òàïûëìàéàí ãûç îñóí” – áóéóðóáëàð.
Éîõ, ÿýÿð áåéíèíÿ ýèðèá êè, ýÿðÿê ãûçëàðäàí þòðö áèð çàä éàçàñàí,
áàðû “Øÿðãè”èí 22-úè íþìðÿñèíäÿêè ÿùâàëàòû éàç êè, “ßëèõàí íàì áÿõàíåéè-Éóñèôõàí ðÿôòÿ äÿð ñóðÿòè êè ÿéàëè-Éóñèôõàí äÿð õàíÿ íÿáóäÿ âÿ
÷àãóéè-äÿð äÿñò äàøòÿ äîõòÿðè-çÿíè-Éóñèôõàíðà èçàëåéè-áÿêàðÿò íåìóäÿ. Êîìèñÿð áÿä ÿç èòòèëà ÿç âàãåÿ, ïÿäÿðö ìàäÿðè òÿðÿôåéí âÿ äîõòÿðö ïÿñÿððà áÿúÿùÿòè-òÿùãèãö êÿøôè-÷èýóíÿýè ùàçèð íåìóäÿ, òÿùãèãàòè-èáòèäàè áÿÿìÿë àâþðäÿ. Áÿðàéè-òÿùãèã äîõòÿððà áÿíÿçäè-äî íÿôÿð
428
ãàáèëÿ ôîðóñòàäÿíä, úÿâàá äàäÿíä êè, êàðè-ñàáèãÿñò; äÿõëè-äèðóç íÿäàðÿä. Ùÿìñàéÿýàí òÿÿúúöá ìèêîíÿíä êè èí äîõòÿðè-ùèúàáöððÿàéÿ
áÿÿìÿëè-øÿíè ùÿìèøÿ ÷å ýóíÿ ìîðòÿêèá ìèøîä”.
ÁÈÑÌÈËËÀ ÕÈÐÀÝÈÌÀ ÍÈÐÐÀÝÈÌ
Äöíÿí àõøàì òÿëÿñèê áàçàðà ýåúèðäèì êè, Êàñáàð àüàíûí ìàüàçàñû
ãàïàíìàìûø, äöêàíûìà áèð àç øåé-øöé àëàì. Éîëäà ãàáàüûìà ãîíøó
Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿäèí îüëó ÷ûõäû, äåäè êè:
– Äàäàø, ìÿí ùàìàìà ýåäèðÿì, ýÿë ñÿí äÿ áÿðàáÿð ýåäÿê. –
Äåäèì:
– Áàëàì, ìÿí äöíÿí ñÿùÿð ýåòäèì. Áó ýöí òÿëÿñèê èøèì âàð. – Äåäè:
– Ìÿí þëöì, äóð ýåäÿê, èø ñàáàù äà ýþðöëÿð, áèð éåðÿ ãà÷ìûð êè!
Ôèêèð åòäèì êè, äöç äåéèð, ìöôòÿ ùàìàìû ÿëäÿí ãà÷ûðìàã àõìàãëûãäûð.
Áÿðàáÿð ýåòäèê. Èêè-ö÷ ñààò ùàìàìäà þçöìö áèð àç ãûçäûðäûãäàí
ñîíðà åâÿ ýÿëäèì, ýþðäöì áàøûì ÷îõ àüðûéûð. Ùàøà ùöçóðäàí, àðâàäûìà
äåäèì êè, äþøÿéè ðàùàòëàñûí.
Áèð àç ñîíðà áèçèì Úÿôÿðèí àíàñû ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ýÿëèá äåäè êè, àé
êèøè, áèð ýþðñÿí áèçèì Úÿôÿðëÿ ñåìèíàðèéàäà îõóéàí áàúûîüëó Ùÿñÿí èøêîëàäà íÿ õîø ãóðàí îõóìàã þéðÿíèáëÿð; àììà áèçèì îõóìàüà ùå÷
áÿíçÿìèð. Ýþðöíöð, ãî÷àã ìöÿëëèìëÿðè îíëàðà ÿñèë ÿðÿá-Ìèñèð öñóëó
ãóðàí îõóìàã þéðÿäèá.
Äîüðóñó, ÷îõ éîðóëìóøäóì, èñòÿéèðäèì éàòàì; ëàêèí áèçèì Úÿôÿðèí
ÿðÿá öñóëó ãóðàí þéðÿíìÿê õÿáÿðè ìÿíÿ þçýÿ áèð ôÿðÿù âåðäè. Î
ñààò: – àé Úÿôÿð, àé Úÿôÿð, ýÿëèí ýþðöì Ìèñèð öñóëó ãóðàí íÿ úöð îõóðñóç? – äåéÿ ãûøãûðäûì.
Óøàãëàð ýÿëäèëÿð. Úÿôÿðÿ äåäèì:
– Áÿðÿêàëëàù, îüóë! ßìèíèí ýèìíàçèéàéà âåðäèéè áèð àëÿì ïóë
ìöôòÿ ýåòìèð. Ìèñèð öñóëó “ÿëùÿìäöëëàù”û îõó ýþðöì, ãî÷àüûì.
Úÿôÿð áàøëàäû îõóìàüà:
– Áèñìèëëà õèðàýèìà íèððàýèì. ßëüÿìäö ëèëëàõè éÿáèáöë àëÿìèí. ßððàýèìà íèððàýèì… – Äåäèì:
– Êÿñ, êÿñ!.. Ñàüûí îüëó! Áó ÿðÿáúÿ äåéèë, “õàõîë”-úàäûð. Ñÿíèí äÿ,
ñÿíÿ þéðÿäÿí ìöÿëëèìèí äÿ!..
429
Þâãàòûì ëàï òÿëõ îëäó, èñòÿäèì óøàüû äþéÿì, àíàñû ãîéìàäû êè,
óøàüûí òÿãñèðèð íÿäèð?
Áèð àç àúûüûì ýåäÿíäÿí ñîíðà, óøàüû ÷àüûðäûì, õÿáÿð àëäûì êè, ñèçÿ
ýèìíàçèéàäà íÿ úöð äÿðñ âåðèðëÿð? Óøàã áàøëàäû àüëàéà-àüëàéà íàüûë
åòìÿéÿ:
– Äÿðñëÿð òÿçÿ áàøëàíàíäà øÿðèÿò ìöÿëëèìèìèç áèçÿ äåäè êè, à÷ûí
ãóðàíû îõóéàã. Áèç äÿ à÷äûã. – Äåäè:
– Îõóéóí: – Äåäèê:
– Òöðêúÿ ñàâàäûìûç éîõäóð, ùàðàäàí îõóéàã? – Äåäè:
– Òöðêúÿ áèëìèðñèíèç áèëìÿéèí, íÿ åéáè âàð, ñàâàä ñàâàääûð; òöðêúÿ
îëìàñûí, ðóñúà îëñóí. Äèðåêòîð äà äåéèð ùàìûñû áèðäèð âÿ áàøëàäû áèçÿ ãóðàí ñóðÿëÿðèíè ðóñúà éàçäûðûá ÿçáÿðëÿòìÿéÿ. Îõóäàíäà äà ùÿìèøÿ äåéèð
êè, Ìèñèð ùàôèçëÿðè äÿ áåëÿ îõóðëàð. – Äåäèì:
– Éàõøû, òöðê äèëè ìöÿëëèìèíèç ñèçÿ ñàâàä þéðÿòìèðìè? – Äåäè:
– Ùÿôòÿäÿ èêè äÿðñèìèç âàð, î äà áåøèíúè, àëòûíúû äÿðñäÿ. Ö÷-äþðä
êëàñ áèð éåðäÿ ãàðûøûã îõóéóðóã. Ìöÿëëèì ÷àòûøäûðà áèëìèð. Éåíÿ éàõøû
êè, áþéöê óøàãëàð áóðàõûá ýåäèðëÿð. Áèç õûðäàëàð ãàëûá áèð àç îõóéóðóã. –
Äåäèì:
– Éàõøû, áþéöêëÿð íèéÿ îõóìóðëàð?
– Äåéèðëÿð êè, äèðåêòîð êè, ãóëàã àñìûð, èìòàùàí äà êè, éîõäóð, – íèéÿ
þçöìöçÿ çÿùìÿò âåðÿê?
Äåäèì áÿëêÿ Úÿôÿð éàëàí äàíûøûð, Ùÿñÿííÿí ñîðóøäóì êè, áàëàì,
ñåìèíàðèéàäà íÿ úöð þéðÿäèðëÿð?
Ùÿñÿí ãàø-ãàáàüûíû òþêöá:
– Áèçäÿ äàùà ïèñ. Ðóñ óøàãëàðûíäàí âàõò éîõ êè, áèçÿ áèð çàä þéðÿòñèíëÿð, – äåäè, – Äåäèì:
– Òöðê äÿðñèíäÿ ðóñ óøàãëàðûíûí íÿ èøè âàð?
– Áèç äÿ îíó ìöÿëëèìÿ äåäèê. Äåäè êè, áàëàì, ìÿí íÿ ãàéûðûðàì, äèðåêòîð áåëÿ èñòÿéèð. Áó èø çàêîíäà äà éîõ: àììà áþéöêëÿðèìèç áåëÿ
áóéóðóðëàð. Áèçèì ÿëèìèçäÿí íÿ ýÿëÿð? – Äåäèì:
– Éàõøû, Áàêû ìöñÿëìàíëàðû äÿõè íÿäÿí þòðö Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíà
àðòûã ïóë âåðèð êè, òöðê äÿðñè àðòûã îõóíñóí? – Äåäè:
– Àé ÿìè…
Äîüðóñó, äÿõè áó ãÿäÿð à÷ûã çöëì âÿ ùàãñûçëûüà äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿäèì. Öñòöìö ýåéèðäèì êè, ýåäÿì äèðåêòîðó ýþðÿì, äåéÿì êè, áó íÿ
èøäèð, áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðèðñèíèç? – àðâàä ÿëèìäÿí éàïûøäû, äåäè:
430
– Äÿëè îëìà, éàòûðñàí, éàò! Áó ãÿäÿð óøàüûí àòàñû, áó ãÿäÿð ìöñÿëìàí áþéöêëÿðè ñÿñ ÷ûõàðìûðëàð, ñÿíÿ íÿ îëóá? Èñòÿéèðñÿí áó ÷àüûíäà
þçöíö ãàëìàüàëà ñàëàñàí?
Áèð òÿðÿôäÿí éîðüóíëóüóì, î áèðè òÿðÿôäÿí Úÿôÿðèí àíàñûíûí
äàíëàìàüû ìÿíè äàéàíäûðäû. – Äåäèì:
– Àëëàù áÿëàíûçû âåðñèí! Ãîéìóðñóç êè, àäàì áèð èø ýþðÿ. Äè ýÿë,
úîðàáëàðûìû ÷ûõàðò éàòûì.
Éàòäûì; ëàêèí éóõóäà “áèñìèëëà õèðàýèìà íèððàýèì” ùå÷ éàäûìäàí
÷ûõìûðäû.
ÁßÇÈ ÈØËßÐ
Ñåéèä Àáäóëëà Áÿùáÿùàíè êè, ÿââÿëëÿð þçöíö ìÿøðóòÿïÿðÿñò ãÿëÿìèíÿ âåðìèøäè, áó éàâûãëàðäà òåùðàíà ýÿëèá, òÿçÿ ùþêóìÿòÿ áèð ÿðçèùàë
âåðèá âÿ éàçûá êè, “áó àõûð âàõòëàðäà Òåùðàíäà ö÷ ïèñ àäÿò ÿìÿëÿ ýÿëèá:
ÿââÿëèíúèñè – þâðÿòëÿðèí êö÷ÿëÿðäÿ ýþðöêìÿñè; èêèíúèñè – úàìààòûí
ïðîæåêòîðà* ýåòìÿñè; ö÷öíúöñö – åâëÿðäÿ âÿ äèâàíõàíàëàðäà òåëåôîí èëÿ
äàíûøìàã”.
Áó ùàìàí Ñåéèä Àáäóëëà Áÿùáÿùàíèäèð êè, Èðàíäà ìÿøðóòÿíèí ÿââÿëèíúè ýöíëÿðèíäÿ áóíóí àäûíû ãûðìûçû áàéäàãëàðà éàçûá ýÿçäèðèðäèëÿð.
Èíäè äÿ áåëÿ.
***
Òÿÿúúöá áóäóð êè, áåëÿ ãÿðèáÿ èíñàíëàð Èðàíäà àç äåéèëëÿð; ìÿñÿëÿí,
ýþòöðÿê Èúëàëöë-Ìöëêö. Åëÿ ùà åøèäèðäèê êè, “Ìÿøðóòÿ÷è Èúëàëöë-Ìöëê”,
“Ùöððèééÿòïÿðÿñò Èúëàëöë-Ìöëê”, “Âÿòÿíäóñò Èúëàëöë-Ìöëê”.
Àììà èíäè?
Èíäè ùÿð êÿñè äèíäèðèðñÿí, äåéèð: “Ìöñòÿáèä Èúëàëöë-Ìöëê”, “Çàëèì
Èúëàëöë-Ìöëê”, “Õàèí Èúëàëöë Ìöëê”.
Éÿíè áèð àç èíñàô èëÿ äàíûøñàã, áóíëàðäà ýöíàù éîõäóð. Òîðïàüûí äà
òÿñèðè ùåñàáäûð.
__________
* Êèíîéà
431
***
Ìîëëà ßáäöððÿøèä ÿôÿíäè ýåäèá ýÿçèá, ýÿçèá, àõûðäà áàøëàéûð êè,
äöíéàäà íÿ ãÿäÿð êè ýþçö áàüëû òàéôàëàð âàð, îíëàðûí ùàìûñûíäàí áàøû
ãàïàçëû, àéàüû ïàòàâàëû, àüçû äîøàáëû, ãóëàãëàðû êàð âÿ áåéèíëÿðè ÷öðöê –
ìöñÿëìàí òàéôàëàðûäûð.
Èáðàùèìîâóí éàçäûüûíà ýþðÿ, Ùèíäèñòàíûí ïàéòàõòû Áîìáåé øÿùÿðèíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí éöçäÿí àðòûã ìÿñúèäè âàð, àììà èêèúÿ ìÿäðÿñÿëÿðè âàð êè, îðàäà äà ÿëëè øàýèðääÿí àðòûã éîõäóð. Ìöñÿëìàíëàð ìÿúóñè
ùèíäèëÿðÿ íèñáÿòÿí ÷îõ ýåðèäÿ ãàëìûøëàð. Ùèíäëèëÿðäÿí ìÿùêÿìÿëÿðäÿ
âÿ ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíäÿ ìÿìóðëàðû âàð, àììà ìöñÿëìàíëàðäàí éîõ
êèìèäèð.
Áó ñþçëÿðè éàçàíäàí ñîíðà “Âÿãò” ãÿçåòè öðÿêäÿí áèð àù ÷ÿêèá
äåéèð: “Ìöñÿëìàíëàðûí ùàëû ×èíäÿ äÿ, Ùèíääÿ äÿ, Ðóñèéàäà äà, Òöðêèéÿ âÿ Èðàíäà äà áèðäèð. Áóíëàðà ùàâà, èãëèì, ýþðäöêëÿðè âÿ åøèòäèêëÿðè
òÿñèð åòìèéîð”.
Áèç äÿ ßáäöððÿøèä Èáðàùèìîâäàí âÿ “Âÿãò” ãÿçåòèíäÿí òÿâÿããÿ
åäèðèê êè, òÿçÿ ñþçëÿðè âàðñà, äàíûøñûíëàð, õàëã ãóëàã àññûí. Áóíëàð êþùíÿ
ñþçäöð.
ÁÈÊÀÐËÀÐ ÁÀÉÐÀÌÛ
Ìÿùÿððÿì àéû éåòèøäè. Ìÿñúèäëÿð éàâàø-éàâàø äîëàúàã, ñèíÿëÿðèí
äöéìÿëÿðè à÷ûëàúàã, ïàïàãëàð áàøëàðäàí ýþòöðöëÿúÿê, áèòëÿð ùÿðÿêÿòÿ
ýÿëÿúÿê, êå÷ÿëëÿðÿ ùàâà äÿéÿúÿê, àðâàäëàð òþêöëÿúÿêëÿð êöñÿ âÿ
ìÿñúèäÿ, óøàãëàð äîëóøàúàãëàð ãÿíäàá òÿøòèíèí ÿòðàôûíà âÿ àüëàéûá
ãÿíäàá èñòÿéÿúÿêëÿð. Ìÿñúèä ìöäèðëÿðè êå÷ÿë áàøëàðûíû ãàøûéàíäàí
ñîíðà ÷èðêëè ÿëëÿðè èëÿ ñòÿêàíû óçàäàúàãëàð ãÿíäàáûí è÷èíÿ âÿ äîëäóðóá
âåðÿúÿêëÿð óøàãëàðà. Óøàã äà áàøûíû òÿøòèí è÷èíÿ òóòóá ãÿíäàáûí éàðûñûíû
è÷ÿúÿê, éàðûñûíû äà àüçûíûí éàíûíäàí ãàéòàðûá òþêÿúÿê éåíÿ òÿøòèí è÷èíÿ.
Áó ùåéíäÿ õÿáÿð ýÿëÿúÿê êè, “ÿäÿ, ÷ÿêèë, ÷ÿêèë, äÿñòÿ ýÿëèð!” Ãàáàãäàí áèð øÿõñ – àü êþéíÿê, áèð ÿëèíäÿ õÿíúÿð, áèð ÿëèíäÿ êàüûç
îõóéà-îõóéà ýÿëèð. Áóíóí äàëûíúà áèð äÿñòÿ àäàì – àü êþéíÿê, ÿëëÿðèíäÿ õÿíúÿð, ñèíÿëÿðè à÷ûã, îõóéà-îõóéà ñèíÿ âóðóðëàð.
432
Ùÿð äÿì ýÿëÿð ôÿüàíè äèëè-çàðèì, àüëàðàì.
Ñîëäó õÿçàíè-çöëì èëÿ ýöëçàðèì, àüëàðàì.
Áóíëàðûí äàëûíúà ö÷-äþðä éöç úàìààò àüëàéà-àüëàéà ýÿëèð.
Ãàáàãäà ýÿëÿí âÿ ñèíÿçÿí îõóéàí øÿõñè ìÿí òàíûéûðàì. Áóíóí àäû
Ìÿøÿäè Ñÿôÿð Ãóëóäóð. Èêè èë áóíäàí ãàáàã áó àäàì áÿççàç Ùàúû
ßëèíèí äöêàíûíäàí èêè òîï ÷èò îüóðëàìûøäû âÿ ìèðàâîé ñóäéà* áóíà àé
éàðûì äóñòàã êÿñìèøäè.
Ìÿøÿäè Ñÿôÿð Ãóëóíóí äÿñòÿñèíäÿ îëàí àäàìëàðû äà òàíûéûðàì:
áóíëàðûí áèðè Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðäèð êè, áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ãàáàã þç
äîñòó Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðèí äîããóç éàøûíäà îüëó Çåéíàëû õÿëâÿò áèð éåðäÿ
áèùþðìÿò åëÿìÿê èñòÿìèøäè. Àëëàù ðàñò ñàëìûøäû êè, ýÿëèá óøàüû
íàìÿðäèí ÿëèíäÿí õèëàñ åëÿìèøäèëÿð.
Äÿñòÿäÿ îëàí àäàìëàðûí áèðè Ìèð Ãàñûìäûð êè, äîüìà áàúûñû
Ñÿêèíÿíèí ìàëûíû éåìÿê ãÿñäè èëÿ ñàõòà êàüûç äöçÿëòìèøäè. Èë éàðûì
äóñòàã îëàíäàí ñîíðà ãóðòàðûá ýÿëäè âÿ áàøëàäû åâëÿðäÿ ìÿðñèéÿ
îõóìàüà.
Õöëàñÿ, áó äÿñòÿäÿ áèð ìöñÿëìàí ýþðìöðÿì êè, îíäàí áèð ùàðàìçàäàëûã âÿ õÿéàíÿò áàø âåðìÿìèø îëà.
Áÿëè, ñèíÿçÿí îõóíóð:
Ùÿð ìÿúëèñè-ÿçàäÿ ìÿíè-çàðö áèíÿâà
Òà âàð äèëèìäÿ ãöââÿòè-ýþôòàðèì, àüëàðàì.
Èíäè ùÿð êÿñ ìÿíäÿí ñîðóøñà êè, “íèéÿ àüëàéûðñàí?” – úàâàá âåðÿðÿì êè:
– Àüëàìàüûìûí ñÿáÿáè, àüëàìàüûìûí ñÿáÿáè, àüëàìàüûìûí
ñÿáÿáè…
Ñÿáÿáè áóäóð êè, áåëÿ èíñàíëàðûí è÷èíäÿ éàøàìàüà ìÿúáóð îëóðàì
âÿ áèð ÷àðÿì äÿ éîõäóð.
Ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðäàí äà òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, ùÿìèøÿ ìÿñúèääÿ
éàüëû áàøëàðûíà äþéöá àüëàéàíäà âÿ áèðèñè áóíëàðûí àüëàìàüûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøàíäà áåëÿ úàâàá âåðñèíëÿð:
1. Äåñèíëÿð êè, áèç àüëàéûðûã îíà êè, äöíéàäà ùÿð áèð ìèëëÿòèí è÷èíäÿ
ãóëäóð ñþùáÿòè äöøÿíäÿ – Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû éàäà äöøöð.
2. Áèç îíà àüëàéûðûã êè, äîñòà âÿ ãàðäàøà õÿéàíÿò åòìÿêäÿ, ùàðàìçàäàëûãäà, íàìÿðäëèêäÿ âÿ àíàìûçûí ÿìúÿêëÿðèíè êÿñìÿêäÿ áèç Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû äöíéà âÿ àëÿìÿ äÿðñ âåðÿ áèëÿðèê.
_______________
* Ñöëù ìÿùêÿìÿñè (èãëàáäàí ÿââÿë)
433
Èíäè äÿ éûüûøìûøûã ìÿñúèäÿ âÿ áàøûìûçà äþéöá îõóéóðóã:
Áÿçìè-âèñàëäÿí ìÿíè ñàëäû ôÿðàãÿ ÷ÿðõ,
Ãàëäû ãèéàìè-ìÿùøÿðÿ äèäàðèì, àüëàðàì.
Éÿíè Òèôëèñÿ éîëóì äöøÿíäÿ îðàäà áèð óðóñ óøàüû ýþðäöì. Àõ!
Àõ!.. Äÿõè îëóá ýåäèá; åëÿ áèð “ìàë” áèð äÿ ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì.
ÈÚÀÇÅÉÈ-ÈÚÒÈÙÀÄ*
Úöìÿ ýöíö åéäè-ÿùçà ìöíàñèáÿòèëÿ, éÿíè ãóðáàí áàéðàìûíûí
ýöíö, Áàêûäà Ìÿñúèäè-úàìåäÿ âÿ Áàéûð øÿùÿðäÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð
èúòèìà åòäèëÿð âÿ áèð éåðäÿ áàéðàì íàìàçû ãûëäûëàð.
Àììà áó èë êå÷ÿí èëëÿð êèìè îëìàäû; ìÿñÿëÿí, êå÷ÿí âàõòëàðäà
îõóìóøëàðûìûçûí ùå÷ áèðè íÿ ðÿìÿçàíäà âÿ íÿ ãóðáàí áàéðàìûíäà
úàìààòà ãàðûøûá áàéðàì íàìàçû ãûëìûðäûëàð, àíúàã áèð ïàðà úöâÿëëàüû
îõóìóøëàðûìûç ìÿùç àâàìû àëäàòìàã ö÷öí ìÿùÿððÿìëèêäÿ äÿñòÿíèí
ãàáàüûíà äöøöá, ñèíÿ âóðà-âóðà éàëàíäàí äÿñòìàëû ýþçëÿðèíÿ áàñûá,
öðÿêäÿí ýöëÿ-ýöëÿ âÿ çàùèðäÿ ýóéà àüëàéà-àüëàéà äÿñòÿíèí ãàáàüûíäà
äîëàíûðëàð.
Õöëàñÿ, áó èë, ìàøàëëàù, éàõøû êå÷äè: îõóìóøëàð ãóðáàí íàìàçûíà
ýÿëìÿê èñòÿìèðäèëÿð, àììà Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, ìèëëÿòèí äÿðäèíäÿí ñàðàëûá ñàïà äþíÿí Ìèðçÿ Àüà ùÿçðÿòëÿðè ãÿçåò âàñèòÿñèëÿ îõóìóøëàðà õÿáÿð âåðäè êè: “áàõ, úàìààò íàìàçûíà ýÿëìÿñÿíèç, äÿõè áóíäàí ñîíðà
äåìÿéèíèç êè, úàìààò äàëäà ãàëûáäûð! Éÿíè äÿõè úàìààò äÿðäè ÷ÿêìÿéèíèç; ÷öíêè äÿõè Áàêûäà ìÿí îëàí éåðäÿ þçýÿ ìèëëÿòïÿðÿñòèí ëöçóìó
éîõäóð”.
Áÿëè ìþìöíëÿð âÿ äèíäàðëàð ìÿðêÿçèíäÿí ùþêì ÷ûõìûøäû êè, ýÿðÿê
ãóðáàí áàéðàìûíûí ýöíö áèð íÿôÿð äÿ ýÿëìÿìèø îëìàñûí. Ìÿí áóíó
åøèòúÿê éàçûá Éóñèôõàíîâ úÿíàáûíäàí èëòèìàñ åëÿäèì êè, áàðû áèð-èêè
àäàìà èúàçÿ âåðñèí êè, öçðëÿðè îëìóø îëñà, àçàä îëñóíëàð. Õåéð, áàøà
ýÿëìÿäè; áóéóðäó êè, “Áèð íÿôÿð äÿ èçí âåðÿ áèëìÿðÿì”. Éÿíè äåäèì:
àé ãàðäàø, ùå÷ îëìàñà ãîé áèð íÿôÿð îõóìóø ãàëñûí åøèêäÿ.
_______________
* Ðóùàíèëÿðèí àéÿ âÿ ùÿäèñëÿðÿ ÿñàñÿí øÿðèÿò ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿê
úÿùäèíÿ “èúòèùàä” äåéèëèð
434
– Éÿíè ùå÷ îëìàç?
– Õåéð, ùå÷ îëìàç.
Õöëàñÿ, áàøà ýÿëìÿäè. Íÿ ãÿäÿð êè, Áàêûäà îõóìóø âàð, – áàéðàì
ýöíö ùàìûñûíû ãàòîâëóéóá äîëäóðäóëàð ìÿñúèäëÿðÿ êè, ãàçû Ìèðêÿðèì
àüàéà èãòèäà åëÿéèá, íàìàç ãûëñûíëàð.
***
Íÿ äÿð ùÿð ñþõÿí áÿùñ êÿðäÿí ðÿâàñò
Õÿòà áÿð áöçöðýàí ýèðèôòÿí õÿòàñò.
Àüàëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áÿíäÿíè áàüûøëàñûíëàð: áþéöêëÿðÿ
èðàä òóòìàã þçö áèð õÿòàäûð; àììà éàõøû îëàð êè, úÿìè Áàêû øÿùÿðè
ìÿñúèäëÿðÿ äîëàíäà êö÷ÿ âÿ êÿíàðäà ùå÷ îëìàñà áèð íÿôÿð îõóìóø
ãàëà; ÷öíêè äöíéàíûí èøèíè áèëìÿê îëìàç; áÿëêÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð
áàøëàðûíû ãóìóí è÷èíÿ ñîõàí âàõò áèð íÿôÿð ìèñéîíåð ôöðñÿòè ãÿíèìÿò
áèëèá, ýÿëèá ìöñÿëìàíëàðûí úöìëÿñèíè áèð ýöíöí è÷èíäÿ þçýÿ áèð äèíÿ
÷þíäÿðìÿê èñòÿäè.
Î âÿäÿ êÿíàðäà ãàëàí îõóìóø ìöñÿëìàí ãàðäàø, ÿëèíè ãîéàð
ìèñéîíåðèí ñèíÿñèíèí öñòÿ âÿ îíà úàâàá âåðÿð: “×ÿêèë, ÷ÿêèë! Îíñóç äà
þç è÷èìèçäÿ éöç éåòìèø ìèí äèí âÿ ìÿçùÿá âàð, Àëëàùûí áÿðÿêÿòèíäÿí
äÿõè þçýÿ äèíÿ ìþùòàú äåéèëèê! Ýåò, ýåò!”.
Ùÿð êÿñ èñòÿñÿ, ìÿí ìÿðú ýÿëÿðÿì êè, òàìàì Ãàôãàçäà ìÿñúèäëÿðÿ
äîëóøóá, áàøëàðûíà âóðàí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí úÿìèñèíè áèð ýöíöí
è÷èíäÿ þçýÿ áèð äèíÿ ÷þíäÿðìÿê ìöìêöíäöð. Áóíäàí þòðö ëàçûìäûð
éöç íÿôÿð áÿéè ñèéàùè åëÿéèá, ùÿðÿñèíÿ áèð ìåäàë ïàéëàìàã, éöç íÿôÿð
ìîëëàéà ãàçûëûã éåðè âåðìÿê âÿ éöç íÿôÿð äþâëÿòëè ùàúûíû éàðàíàë*
åëÿìÿê âÿ áó ö÷ éöç íÿôÿð àäàìû áîðúëó åëÿìÿê êè, áèð ýöíöí è÷èíäÿ
úÿìè Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíû þçýÿ áèð äèíÿ ÷þíäÿðñèíëÿð.
Áóíäàí àñàí áèð øåé éîõäóð.
***
Úöìëÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ãèñìÿò îëñóí, Áàêûíûí Ìÿñúèäèúÿìåñèíäÿ áàêûëû ãàðäàøëàð èëÿ áÿðàáÿð áàéðàì íàìàçëàðûíû éåðèíÿ
éåòèðñèíëÿð. ×öíêè áåëÿ úàìààòûí è÷èíäÿ âÿ áåëÿ ðóùàíèëÿðèí äàëûíäà
_______________
* Ýåíåðàë
435
íàìàç ãûëìàã éöç ìèí íàìàçà ìöàäèëäèð: ìÿñÿëÿí, íåúÿ êè, ìÿñúèäöëùÿðàìäà íàìàç ãûëìàã ìÿñúèäè-Êóôÿäÿ íàìàç ãûëìàãäàí ÿôçÿëäèð âÿ
ìÿñúèäè-Êóôÿäÿ ìÿñúèäè-ßãñàäÿí, ìÿñúèäè-ßãñàäÿ ìÿñúèäè-úàìåäÿí, ìÿñúèäè-úàìåäÿ ãûëìàã – ãÿáèëÿ ìÿñúèäèíäÿ ãûëìàãäàí,
ãÿáèëÿ ìÿñúèäèíäÿ ãûëìàã Íàõ÷ûâàíäà áàçàð ìÿñúèäèíäÿ ãûëìàãäàí.
Àììà Áàêû ìÿñúèäèíäÿ ãûëìàã áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ÿôçÿëäèð.
×öíêè áóðà Áàäèêóáÿäèð; éÿíè øÿùèäëÿð øÿùÿðèäèð, éÿíè áóðàäà äÿðéàëàð
áÿðàáÿðè ãàí òþêöëöá âÿ òþêöëÿúÿê.
Áó çÿùðèìàð õàëåðà äà ùÿëÿ íàç åëÿéèð.
***
Ùÿìèøÿ Áàäèêóáÿ ìþìèíëÿðèíäÿí ñþç äöøÿíäÿ, Òÿáðèçäÿ ðÿèñèÿíúöìÿí éàäûìà äöøöð. Î âàõò êè, åøèòäèì êè, àüà èúàçåéè-èúòèùàä àëûá,
ýþòöðöá “Äèí âÿ ìÿèøÿò” ìöùÿððèðëÿðèíèí áèðèíÿ êàüûç éàçûá áó
ìÿñÿëÿéÿ úàâàá èñòÿäèì.
Úàâàá ýÿëäè êè, “áèð àäàì [êè, ] îí äþðä éàøûíäà Ùÿñÿíÿëèõàí
ÿìèðè-íèçàìà ÿìÿëåéè-õÿëâÿò îëà, èéèðìè äþðä éàøûíäà àõìàãëàðëà ãóìàð îéíàéà, îòóç äþðä éàøûíäà Êÿðáÿëàäà âÿ Íÿúÿôäÿ ÿðÿá àðâàäëàðûíà
ìÿñÿëÿ þéðÿäÿ, ãûðõ äþðä éàøûíäà ãûçûíû éåêÿ ìîëëàíûí îüëóíà âåðÿ âÿ
ÿëëè äþðä éàøûíäà ßíúöìÿíäÿ ðÿèñ îëà, – î àäàì àõûðäà ìöúòÿùèä îëàð”.
Äÿõè áèëìèðÿì íÿ äåéèì?!..
ÑßÙÂ
Áó ýöí ìÿí áÿäáÿõò àç ãàëìûøäûì áèð áþéöê ñÿùâ åäÿì.
Áèð ãÿçåòèí ö÷öíúö íþìðÿñèíèí ÿââÿëèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ áàøäàí éåêÿ
ùÿðôëÿð èëÿ éàçûëìûøäû èäè:
ßòÿáàòè-àëèéàò
Öëÿìàéè-öçàìûí þùäÿëÿðèíÿ òÿðÿòòöá åäÿí âÿçèôÿëÿð
Áó ñÿðëþâùÿíèí àëòûíäà áèð óçóí ìÿãàëÿ éàçûëûá. Ãÿçåòè ïî÷òäà
àëäûì ãîéäóì úèáèìÿ êè, åâäÿ îõóéàì. Éîëäà åâÿ ýÿëÿ-ýÿëÿ ãÿçåòè
à÷äûì êè, ýþðöì ßùìÿäáÿé öëÿìàíûí âÿçèôÿëÿðè áàðÿñèíäÿ íÿ éàçûð.
Ñÿùèôÿíèí îðòàñûíäà áèð áåëÿ ñþçëÿð ýþçöìÿ ñàòàøäû: “Çàùèðè ÿñàðÿòäÿí
436
õèëàñ îëäóüóìóç êèìè, áàòèíè ÿñàðÿòäÿí äÿ õèëàñ îëìàëûéûç; ÷öíêè
èñòèáäàäûí ÿñë ÿñàñû âÿ áèíàëàðû øó áàòèíè ÿñàðÿòäèð”.
Áó ñþçëÿðè éîëäà îõóéàí êèìè, ìÿí éÿãèí åëÿäèì êè, ßùìÿäáÿéèí
ìÿãàëÿñèíäÿ áàòèíè ÿñàðÿòäÿí ìóðàä òÿãëèä ìÿñÿëÿñèäèð âÿ åâÿ ýÿëèá
Ëàüëàüûéà äåäèì êè:
– ßùìÿäáÿé áó ýöí áèð ñþç äàíûøûá, àììà áó ñþçäÿí ãàí ãîõóñó
ýÿëèð!
Ëàüëàüû äåäè êè:
– Àüëûì êÿñìèð.
Ãÿçåòè à÷äûì âÿ ìÿãàëÿíè áàøäàí àõûðà êèìè îõóäóì. Íÿ ýþðäöì?
Ìÿí åëÿ áèëäèì êè, ßùìÿäáÿé éàçàúàã:
“Öëÿìàéè-öçÿìûí âÿçèôÿëÿðè áóäóð êè, áè÷àðÿ ìöñÿëìàíëàðäàí ÿë
ýþòöðöá, îíëàðû áàòèíè ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðñûíëàð”. Àììà õåéð, ìÿí áèíÿâà
áþéöê ñÿùâ åëÿìèø èìèøÿì: ßùìÿäáÿéèí éàçäûüû þçýÿ áèð ìÿòëÿáäèð.
Ìÿí áÿäáÿõò íÿ áþéöê ñÿùâ åëÿäèì?!
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 1910, ¹1
Íß ÄÅÉÈÌ
Àõ, êàø äöíéàäà ìöñÿëìàíëàðäàí ñàâàéû ùå÷ áèð êÿñ îëìàéàéäû âÿ
ýöíäÿ áèðè ãàáàüûìûçû êÿñèá ñîðóøìàéàéäû êè, “î íÿäèð” âÿ “áó íÿäèð”.
Áóäóð ìÿñúèä òÿðÿôèíäÿ ìÿðÿêÿäèð. Óçàãäàí åøèäèðÿì êè,
îõóéóðëàð:
“Åé øèÿëÿð, ýÿëèí øóðè-íÿâàéÿ”...
Áóäóð òàíûøëàðûìäàí áèð íÿôÿð ðóñ éàíûìû êÿñèá ñîðóøóð êè, “Ñèçèí
ìöñÿëìàíëàð áó ýöí íèéÿ áó ãÿäÿð áàøëàðûíà âóðóðëàð? Éîõñà áóíëàð –
èðàíëûëàðäûð êè, âÿòÿíëÿðèíèí ùàëûíà àüëàéûðëàð?”.
Àëëàù õàòèðèíÿ, àé øèÿëÿð, áèð ìÿíè áàøà ñàëûí ýþðöì áó ðóñà íÿ
úàâàá âåðèì âÿ íÿ äåéèì?...
***
Ùÿëÿ ìÿí áèëìèðÿì êè, õàëãûí áèçèíÿí íÿ èøè âàð?
Äöíÿí áèð åðìÿíè ìÿíäÿí ñîðóøóð êè, Íàõ÷ûâàíäà ôëàí ùàúû íèéÿ
22 ëèðÿ ïóëó ýþíäÿðèð ìöôòÿõîð ìöúòÿùèäÿ?
437
Äåéèðÿì îíäàí þòðö êè, ùàúû Àëëàù áÿíäÿñèäèð, ìþìöíäöð, ñÿõàâÿòëèäèð, äèíäàðäûð âÿ õöëàñÿ. Ýþð íàèíñàô åðìÿíè ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðèð,
ìÿíÿ íÿ äåéèð êè, “àñìà, äèí ùàããû, Èñà ùàããû, î ùàúû êè, ìöúòÿùèäÿ 22
ëèðÿ ýþíäÿðèá êå÷ÿí èë î ðóñà ïàìáûã ñàòàíäà ïàìáûüûí è÷èíÿ àëòû äÿíÿ
êþùíÿ êèøìèø ìåøîêó ñîõìóøäó êè, ïàìáûã àüûð ýÿëñèí. Ïàìáûã àëàí
ùàúûíûí ôÿíäèíè äóéóá áèð ÷îõ àäàì è÷èíäÿ ùàúûíûí öçöíÿ òöïöðäö”.
Èíäè ìÿí áèëìèðÿì åðìÿíèéÿ íÿ äåéèì âÿ íÿ úàâàá âåðèì?...
Äÿëè
ÒßÇß ÈË
Òÿçÿ èë ýÿëäè éåòèøäè. Àììà, äîüðóñó, êþùíÿ èëÿ ÷àòìàç. Ìÿñÿëÿí,
êå÷ÿí èë ìÿñúèäëÿðèìèçèí åùòèðàìû àðòûã äÿðÿúÿäÿ èäè, àììà áó èë
Áàêûäà äà, Ýÿíúÿäÿ äÿ ìöñÿëìàíëàðû ìÿñúèäÿ çîðíàí ÷ÿêèá ýÿòèðèðëÿð.
Êå÷ÿí èë Èðÿâàí ìÿñúèäèíäÿ ìÿùÿððÿìëèêäÿ åëÿ áèð úÿëàë âàð èäè êè,
ÿúíÿáèëÿð óçàãäàí áàõûá ùÿñÿä àïàðûðäûëàð.
Ìÿñÿëÿí, êå÷ÿí ìÿùÿððÿìëèêäÿ èêè çàâèéÿäÿ âÿ èêè øÿáèñòàíäà éöç
ïóë øÿêÿð èøëÿíèá, áèð ýåúÿäÿ ñàìîâàðëàðà ìèí áåø éöç ñÿíÿê ñó
äàøûíûá. Ùÿð ýåúÿ èêè áî÷êà íåôò éàíûá, èêè ïóò ãÿëéàí òÿíáÿêèñè ìÿñàðèô
îëóíóá. Àììà áó èë, ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, î ãÿäÿð ùàçûðëûã ýþðñÿíìèð. Ùàúû
Ùÿúìöääþâëÿíèí òÿãâèìèíäÿ äÿ áó òÿçÿ èëè ïèñ éàçûáëàð. Ýåíÿ áÿðÿêÿò
êå÷ÿí èëÿ.
Úûðúûðàìà
ÍÈØÀÍËÛ ÁÈÐ ÃÛÇ
Ìöçëöì ýåúÿäÿ íèøàíëû áèð ãûç
Áèð ùöçíö ÿëÿì è÷èíäÿ éàëãûç,
Éàòìàç, óéóìàç î ãÿìëè äöõòÿð,
Çàíóëàðûíû ãóúóá, ìöêÿääÿð,
Áàðìàãäà íèøàí öçöêëÿ èøòÿ,
Îéíàð, åäÿð àù îë ôÿðèøòÿ,
Ôÿðéàäëà ãÿìëè-ãÿìëè àüëàð,
Ùÿð íàëÿñè êàèíàòû äàüëàð.
438
Íèøàíëû ãûç àüëàéà-àüàéà äåéèð êè, “åé ìÿíèì ãàðà áÿõòèì, íÿ îëàðäû êè, ìÿí àíàäàí îëàéäûì Ôðÿíýèñòàí øÿùÿðèíèí áèðèíäÿ, àòàìûí àäû
îëàéäû Ôðèäðèõ, àíàìûí àäû îëàéäû Àâãóñòèíà, ìÿíèì àäûì îëàéäû
Ìàðèéà. Íÿ îëàðäû êè, äöíéàíû èøûãëàíäûðàí ýöíöí öçöíÿ ùÿðäÿíáèð
áàõìûø îëàéäûì âÿ àòàì-àíàì ìÿíè ãîúà êèøèéÿ âåðìÿê èñòÿéÿíäÿ áèð
ñþç äàíûøìàüà èõòèéàðûì îëàéäû. Åé ìÿíèì ãàðà áÿõòèì, íÿ îëàðäû êè,
ìèëéîíëàðúà éàçûëàí êèòàáëàðäàí èêèúÿúèéèíè îõóìóø îëàéäûì âÿ
áèëÿéäèì êè, äöíéàéà íÿäÿí þòðö ýÿëìèøèê. Åé ìÿíèì ãàðà áÿõòèì,
äîüðóäóð, ôðÿíý ãûçû îëñà èäèì, þëÿíäÿí ñîíðà éåðèì úÿùÿííÿìèí äèá
áóúàüû îëàúàã èäè; àììà ÷èôàéäà êè, èíäè äÿ þëÿíäÿí ñîíðà úÿííÿòÿ
ýåäèá ýþðÿúÿéÿì êè, åëÿ ùàéàíà èñòÿéèðÿì ýåäÿì, ùàéàíäà èñòÿéèðÿì
îòóðàì, ùÿð éàí âÿ ùÿð òÿðÿô äîëóäóð êå÷ÿë-êö÷ÿë ìåøÿäè âÿ
êÿëáàëàéûëàð èëÿ áèòëè ùàúûëàð èëÿ âÿ ÷èðêëè âÿ òÿðëè ÷àäðàëû àðâàäëàð èëÿ, åé
ìÿíèì ãàðà áÿõòèì!”.
Ëàüëàüû
ÄÖØÌßÍËßÐ
Áèçèì îõóìóøëàðûí áÿçèñè àøóðà ýöíö äöøöð áàø éàðàíëàðûí
ãàáàüûíà âÿ àüëàéà-àüëàéà äÿñòÿëÿð èëÿ áÿðàáÿð äîëàíûð. Áóíëàð èêè
ãèñìäèð:
Áèð ãèñìè ìþìöí ÷èíîâíèêëÿð âÿ éàðûì÷ûã ãîúà “èíòåëëèýåíò”ëÿðäèð
êè, þëöìöí éàõûíëàøìàüûíû ýþðöá, èñòÿéèðëÿð áÿëêÿ àñàí âÿúù èëÿ áèð
ãÿäÿð ñàâàá ãàçàíàëàð. Áó ãèñì “èíòåëëèýåíò”ëÿðèìèç ôèëúöìëÿ éàõøû
àäàìäûðëàð. Àììà ùåéèô êè, áèð àç àõìàãäûðëàð.
Áèð ãèñìè äÿ áàòèíäÿ äèíñèç, àììà çàùèðäÿ þçëÿðèíè úàìààòûí
íÿçÿðèíäÿ äèíäàð ãÿëÿìÿ âåðÿí îõóìóøëàðûìûçäûð. Áóíëàðûí ÷îõó
ãÿçåò éàçàíëàðûìûçäûð; àììà è÷ëÿðèíäÿ òÿê-òöê ùÿêèìëÿð âÿ âÿêèëëÿð äÿ
ýþðöêöð. Áÿçÿí äÿ ùå÷ áèð ñÿíÿòèí ñàùèáè îëìàéûá, úàìààò àðàñûíäà
ýÿçÿí âÿ úàìààò è÷èíäÿ áÿçè ìÿìóðèééÿòëÿðÿ èíòèõàá îëóíìàã àõòàðàí
øÿõñëÿðäèð. Âÿ ÷öíêè áóíëàðûí ùàìûñû áèð íþâ úàìààòà ìþùòàúäûðëàð, –
áó ñÿáÿáäÿí ùÿð áèð áèúëèéè ãÿáóë åëÿéèðëÿð êè, àâàìà õîø ýÿëñèíëÿð âÿ
áó éîë èëÿ úàìààòû þç òÿðÿôëÿðèíÿ ÷ÿêèá íöôóç ãàçàíñûíëàð. Áóíëàð äà
éàõøû àäàìëàðäûð, àììà øàðëàòàíäûðëàð.
439
***
Ñþç éîõ àüëàìàã ëàçûìäûð.
Ùÿð êÿñäÿ âÿòÿí âÿ ìèëëÿò ìÿùÿááÿòè îëñà, àøóðà ýöíö ÷ûõàð áèð óúà
éåðÿ âÿ ìöñÿëìàí àëÿìèíÿ òàìàøà åëÿéèá, òåç éåíèá ýåäÿð åâèíÿ âÿ èêè
ÿëëè áàøûíà âóðà-âóðà äåéÿð:
– Àõ, áè÷àðÿ ãàðäàøëàð, àõ óçóíãóëàãëàð!..
Àììà Àëëàùûí ùåéâàíëàðûíûí îéóíáàçëûãëàðûíà åòèíà åëÿìÿê âÿ
íàäàí êÿðáÿëàéû âÿ ìÿøÿäèëÿðèí âÿùøèëèêëÿðèíÿ ùÿëÿ áèð íþâ ýåäèá øÿðèê
îëìàã – ùàðàìçàäàëûãäûð!
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí áîðúó êå÷ÿë ãàðäàøëàðû õÿáÿðäàð åëÿìÿêäèð êè,
äöøìÿíëÿðèíè òàíûñûíëàð.
Åøèäÿí åøèäÿð, – åøèòìÿéÿíèí úàíû úÿùÿííÿìÿ!
ÄÈÍ
Ìÿí ÷îõ ãîðõóðàì áèð âàõò îëà êè, äèí ÿëäÿí ýåäÿ. Âÿ áóíà íå÷ÿ
äÿëèëëÿðèì âàð.
Áó èë ìÿùÿððÿìëèêäÿ Õàñàéóðò àüñàããàëëàðû èêè éöç ÿëëè ìèí ìàíàò
âåðèá, ðþâçÿõàí Ìîëëà ßáäöëùöñåéí úÿíàáëàðûíû ýÿòèðèáëÿð êè, ìÿðñèéÿ
îõóñóí. Îí ýöíöí ÿðçèíäÿ ìÿðñèéÿõàí úÿíàáëàðû èêè éöç ÿëëè ñþç
äàíûøäû: éÿíè ñþçöí áèðèíè áèð ìàíàòà ñàòäû âÿ áó ýþçÿë ñþçëÿðèí áèðè äÿ
áó èäè êè, “Ùÿçðÿò Àááàñ òÿïèéè èëÿ éöç ùÿøòàä ìèí ãîøóí þëäöðäö…”.
Õöëàñÿ, áóíóí ñÿíÿ âÿ ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð; ïóë õàñàéóðòëóëàðûí, ðÿâàéÿò äÿ Ìîëëà ßáäöëùöñåéíèí… Àììà ñÿíÿ âÿ ìÿíÿ äÿõëè îëàí áóäóð êè, òÿçÿ ÿðñÿéÿ ýÿëÿí úàâàíëàðûìûç Ìîëëà ßáäöëùöñåéíëÿðèí ðÿâàéÿòëÿðèíè éàäà ñàëûá, ìÿñúèääÿí ãà÷àúàãëàð.
Îíäà äà èøëÿð õàðàá îëàúàã.
Ìÿñÿëÿí, ýÿë ýåäÿê Õîé øÿùÿðèíäÿ ìÿñúèäÿ. Áè÷àðÿ ãàðäàøëàðûìûç
áèð ÿëäÿ ñöôðÿ âÿ áèð ÿëèíäÿ ïàë÷ûãëû áàøìàãëàðû, ñöôðÿíè ìÿñúèääÿ éåðÿ
äþøÿéèá, áàøëàéûðëàð êöôòÿ éåìÿéÿ. Úûü-âûü, àðâàä-óøàã, øÿáèù, ìÿðñèéÿ, ïèøìèø íîõóä, éåð àëìàñû, ýþç-ãàø, ýþç éàøû, áàø éàðìàã âÿ áàëàúà
óøàãëàðûí àéàã àëòûíäà ÿçèëìÿéè!
Áó íÿäèð?
Áó èáàäÿòäèð.
440
Ïÿù, ïÿù, ïÿù, ïÿù, ïÿù! Àé äèí àëàí!.. Àé éàïîíëàð, ùàðäàñûíûç,
ýÿëèí, ýÿëèí, áàøûíûçû éàðûí!
Ãîðõóðàì òöôöðöá ãà÷àëàð.
***
Áèçàðàôàò äåéèðÿì êè, ùÿð êÿñ ðàñòûìà ýÿëèð, – ùàìûñûíû éàâàø-éàâàø
äèíÿ ñîéóìóø ýþðöðÿì. Íèéÿ âÿ íÿäÿí?
Ýöíàù þçöìöçäÿäèð.
***
Íÿ ãÿäÿð êè, èíäèéÿäÿê Íàõ÷ûâàíäà õàí âÿôàò åäèá, – îíëàðûí ÷îõó
âåðÿíäÿ äÿ àðàã âÿ ÷àõûðñûç úàí âåðÿ áèëìÿéèáëÿð. Ìöíàúàò ÷ÿêèëÿí
êèìè ãàçûëàðûìûç ÿáàëàðûíûí ãîëëàðûí ýåéèíèá, óøàã êèìè ãà÷ûáëàð êè, õàí
ãàïûñûíäà ðÿèééÿòëÿð èëÿ øàõñåé ýåòñèíëÿð âÿ ãûðõ ýöí òÿçèéÿäÿ ìöúàâèðëèê åòñèíëÿð. Àììà áó ýöíëÿðäÿ ùÿìèí Íàõ÷ûâàíäà áèð íÿôÿð úàâàíû
äÿôí åòìÿéÿ ãàçûíûí ÿìðè èëÿ áèð ìöñÿëìàí äà ýåòìÿéèá.
Íèéÿ?
Ìÿðùóì ÷àõûð è÷ÿðìèø.
Áóäóð áèçÿ ìöñÿëìàí÷ûëûüû ýþñòÿðÿíëÿð!
Ýþé÷àéäà çàëûì îüëó ùàìàì÷û Ìÿøÿäè Íàüûíûí ýþçö Ìîëëà Íÿñðÿääèíè ýþðöð. Äè áèð ýÿë Íàõ÷ûâàíà, ýÿë áèð ìöñÿëìàíëàðà äà òàìàøà
åëÿ. Ýÿë øÿðèÿòìÿäàðëàðû ýþð êè, ýþç àüðûñû ýþðìÿéÿñÿí.
***
Áóõàðàäà äà ñöííö âÿ øèÿ àëèìëÿðè þïöøäöëÿð. Äàíàáàø êÿíäèíèí
àðâàäëàðû áóðàäà îëàéäû, äåéÿéäè: àé ýþðöì ñèçèí äîäàãëàðûíûç ãóðóñóí
þïöøäöéöíöç éåðäÿ!
Àâàì íÿ áèëèð ñöííö íÿäèð, øèÿ íÿäèð? Ìîëëà þðýÿäèá.
Àâàì íÿ áèëèð êè, øèÿ ñöííöíöí âÿ ñöííö øèÿíèí äöøìÿíèäè? Ìîëëà
þðýÿäèá.
Ñþç éîõ êè, ÿýÿð ÿììàìÿëè ãî÷óëàðûìûç áèð àé áóíäàí ãàáàã
þïöøñÿéäèëÿð, – áó ãûðüûí äà îëìàçäû. Àììà ýþðñÿíÿí áóäóð êè, áåëÿ
ìÿñëÿùÿò èìèø…
Õöëàñÿ, áóíóí íÿ ñÿíÿ âÿ íÿ ìÿíÿ äÿõëè âàð. Ùÿð êÿñ èñòÿð, àïàðûá
ïóëóíó âåðèá, éîëêà àëûá, áàéðàì ñàõëàð. Àììà áèçÿ äÿõëè îëàí áóäóð
441
êè, úàìààòûìûçûí áèð ùèññÿñè èíäèäÿí ÿúíÿáèëÿðèí áàéðàìëàðûíû õîøëàéûá
(íÿèíêè åëì âÿ ñÿíÿòëÿðèíè), áàøëàéûáëàð îíëàðà ãàðûøìàüà…
Áèð òÿðÿôäÿí äÿ ìÿùÿððÿìëèêäÿ Òÿáðèçäÿ àñëàíëàð áÿçÿéèá, Ýÿíúÿäÿ þâðÿòëÿðè äÿâÿëÿðÿ ìèíäèðèá âÿ ùÿð éàíäà ùÿð úöð îéóíáàçëûãëàð
÷ûõàðäûá, äöíéà âÿ àëÿìè ùåéðÿòÿ ýÿòèðèðèê.
Ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, áóíëàðûí ùàìûñû äèíèìèçèí éàâàø-éàâàø ÿëäÿí
ýåòìÿéèíèí ÿëàìÿòèäèð.
Ïÿíàù Àëëàùà!..
ÑßÄÈÉß ÎÕØÀÐ
Éåê øÿá òÿÿììöëè-ÿééàì ýöçÿøòÿ ìèêÿðäÿì âÿ ìÿùÿððÿìëèêäÿ
õÿðúëÿíÿí ìèí-ìèí âÿ éöç âÿ éåíÿ îí éöç âÿ éöç ìèí ìàíàò ïóëëàðûí
òÿëÿô îëàúàüûíà òÿÿññöô ìèõîðäÿì âÿ èí ÿáéàòè ìöíàñèáè-ùàëè-õóä
ìèýöôòÿì.
Ìÿñíÿâè
Ùÿð äÿì ÿç þìð ìèðÿâÿä íÿôÿñè,
×îí íèýÿù ìèêöíÿì, íÿìàíÿä áÿñè.
Åé êè, ìèí èëëÿð èëÿ äÿð õàáè,
Ìÿýÿð èí ïÿíú ðóç äÿðéàáè?
Ìÿýÿð áèð äÿ áåëÿ ôöðñÿò ÿëÿ äöøÿð êè, äóðóá áàõûðñàí? Ùû? Íèéÿ
äèíìèðñÿí? Äåéèðñÿí ùþêóìÿòèí ïóëó éîõäóð?
×îõ ÿúÿá. Íÿ ãÿäÿð ïóë ëàçûìäûð? Áÿëè, áèð íå÷ÿ ìèëéîí. ×îõ
ýþçÿë! Äè èíäè ýÿë ýþðÿê, áó ìÿùÿððÿìëèêäÿ áöòöí Èðàíäà íÿ ãÿäÿð ïóë
ìÿñðÿô îëóíäó? Áèëèðÿì ñÿí íÿ äåéÿúÿêñÿí; ñÿí äåéÿúÿêñÿí êè, “ïÿù!
Áèç ìÿýÿð ðóñ ìèëëÿòèéèê êè, Ìèíèí âÿ Ïîæàðñêè êèìè âÿòÿí þâëàäû ÷ûõûá,
úàìààòäàí áèð ýöíöí è÷èíäÿ ëàçûì îëàí ìÿáëÿüè éûüûá, ìÿìëÿêÿòè
òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðñûí? Ìÿýÿð áèç ìóðäàð ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðèíäÿíèê êè,
âÿòÿí éîëóíäà ïóë ëàçûì îëàíäà ùÿð êÿñ ÿëèíäÿí ýÿëÿíè àïàðûá àòñûí
âÿòÿí äÿñòìàëûíà, òà êè, èõòèéàðûìûç îëñóí óúàäàí ñþéëÿìÿéÿ: “Áèç äÿ
âÿòÿíèìèçè èñòÿéèðèê”…
Áÿä ÿç òÿÿììöëè-èí ìÿíè ìÿñëÿùÿò îí äèäÿì êè, çÿáàí áîðèäÿ
áåêöíúè íèøÿñòÿ ñöì âÿ áÿêöì.
Âÿ âàãåÿí ùÿð íÿ äàíûøñàã, äåéÿúÿêëÿð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí äèíÿ
ñàòàøûð. Âëàäèãàôãàçäà ìîëëàëàð þç úèáëÿðèíèí ìÿñëÿùÿòè ö÷öí ëîòó442
ïîòóíó àüñàããàë ñå÷èá ýþíäÿðèð êè, êàñûá úàìààòû ñîéóá, ìîëëàëàðà ïóë
éûüñûí (Íàõ÷ûâàí éàäûìà äöøäö). Áÿëè, áèç áó ÿùâàëàòû æóðíàëûìûçäà
éàçàíäà ìîëëàëàð äà úàìààòû þéðÿäèðëÿð êè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” äèíÿ
ñàòàøûð”.
Çÿáàí äÿð äÿùàí, åé õèðÿäìÿíä, ÷èñò?
Úàâàá: ëàçûì îëàíäà äèë àüûçäà áèð êèëèääèð êè, úàìààòûìûçûí åéáèíè
ýþñòÿðìÿê âàõòû ýÿëÿíäÿ ùöíÿðèìèçèí õÿçèíÿñèíè êèëèäëÿéèá, áèð ñþç
äàíûøìûðûã êè, úàìààòû þçöìöçäÿí èíúèòìÿéÿê. Àììà ëàçûì áèëÿíäÿ
äèëèìèçè àüûçäà áèð à÷àð ùåñàá åäèðèê âÿ Îñìàíëûäàí ýÿòèðäèéèìèç
ãàôèéÿ âÿ ëÿüÿá õÿçèíÿñèíè à÷ûá, þçöìöçö ìåéìóíëàðà ýþñòÿðèðèê êè,
áèçÿ “ïÿù, ïÿù!” ñþéëÿñèíëÿð.
Õöëàñåéè-êÿëàì, ìàëåêðà ïÿíäè-âÿçèðè-íàñåù ìöâàôèãè òÿá
íÿéàìÿä âÿ áóéóðäó êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí áîéíóíó âóðñóíëàð. Áàðè
ïóëóì äà éîõäóð êè, âåðÿì “Ìÿçùÿð” ðóçíàìÿñè ÿêñèìè ñàëà ãÿçåòèíÿ
êè, áàðè ýÿëÿúÿê ö÷öí áèð éàäèýàð ãàëà.
Ãèòÿ
ßç ñþùáÿòå-äóñòè áåðÿíúÿì
Êÿõëàãå-áÿäÿì ùöñí íöìàéÿä.
Åéáÿì ùöíÿðî êÿìàë áèíÿä,
Õàðÿì ýöëè-éàñÿìÿí íöìàéÿä.
Êó äöøìÿíè-øóõ ÷åøì, ÷àëàê;
Òà åéáè-ìÿðà áåìÿí íöìàéÿä.
Íß ÂÀÕÒ?
Þëöëÿð åëÿ áèëèð êè, äèðèëÿð ùàëâà éåéèð. Íåìÿò Áÿñèð úÿíàáëàðû
(ùÿéÿ, áó íåúÿ àääû?!) åëÿ áèëèð êè, Áàëàõàíûäàêû ãûç ìÿêòÿáè ãàïàíäû,
àììà ãåéðè øÿùÿðëÿðäÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ãûç ìÿêòÿáëÿðè âàð. Èðÿâàíëûëàð
Áàêûíûí “Íèúàò” úÿìèééÿòèíÿ ùÿñÿä àïàðûðëàð êè, îðàäà ìöíÿççÿì*
ýåúÿ êóðñëàðû âàð. Ùÿøòÿðõàíëûëàðûí ìÿêòÿáè áàüëàíàíäà èíäè éÿãèí
äåéèðëÿð êè, “Àõ êàø áèç òèôëèñëè îëàéäûã êè, óøàãëàðûìûç ìöôòè âÿ
øåéõöëèñëàì øêîëàëàðûíäà åëì (åéèá îëìàñûí) òÿùñèë åëÿéÿéäèëÿð”.
__________
* Íèçàìëû
443
Øàìàõûëûëàð èíäè þç éàíëàðûíäà, ñþç éîõ, ùÿìøÿùÿðëèëÿðè îëàí Ùàúû
Ñåéèä Ìÿùÿììÿä Àüàäàí ÷îõ-÷îõ íàðàçûäûðëàð êè, îíëàðû àòûá, ýåäèá
ÿéëÿøèá Àøãàáàääà âÿ ÷ûðàã þç äèáèíÿ èøûã ñàëìàéàí êèìè, áó íàèíñàô,
ùÿð íÿ êè, ÿëèíäÿí ýÿëèð, àøãàáàäëûëàðà åëÿéèð (âÿ ìöçàéèãÿ äÿ êè, éîõäóð: ùàâà ãàðàíëûã, ñó äà ëèë! Ùÿð íÿ áèëèðñÿí åëÿ. Êå÷ÿë-êö÷ÿëÿ Àëëàù
áÿðÿêÿò âåðñèí!).
Õöëàñÿ, ìöõòÿñÿð äàíûøàã.
Íÿ âàõò îõóéàã, åëì âÿ ôÿíí äàëèúÿ ýåäÿê? Íÿ âàõò òèúàðÿò âÿ
ñÿíÿòÿ ìÿøüóë îëàã âÿ íÿ âàõò ÿùëè-ÿéàëûìûçûí èñòèðàùÿòè ö÷öí ïóë ãàçàíìàüà ôöðñÿò òàïàã?
Ùÿëÿ áóíëàð ãàëñûí êÿíàðäà. Íÿ âàõò óøàãëàðûìûç äÿðñ îõóñóí?
Ùàìû áóíó áèëèð êè, éàé ôÿñëè ö÷ àé ìÿêòÿáëÿð áàüëûäûð. Éàéäàí
ñîíðà ïàéûç ôÿñëè äàõèë îëóð: ùàâà ñÿðèí, óøàãëàð ýÿçèá äèíúëÿðèíè àëûá âÿ
ùÿâÿñ èëÿ þçëÿðèíè âåðèðëÿð äÿðñÿ. Áèðäÿí ýþçëÿðèíè à÷ûá ýþðöðëÿð,
ïàùà…îðóúëóã ýÿëäè!
Áÿëè, íèìåéè-øÿáàíäàí åéäè-ôèòðÿ êèìè âÿ ùÿëÿ áèð íå÷ÿ ýöí äÿ
ñîíðà, óøàãëàð èáàäÿòÿ ìÿøüóëäóðëàð (àëëàù-òààëà ãÿáóë åëÿñèí).
Ðÿìÿçàí ýÿëäè êå÷äè, èíäè äÿ ðóñëàðûí èë àõûðû âÿ ðîæäåñòâî áàéðàìû
ýÿëèð. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ ãóðáàí áàéðàìû. Áóíëàðûí ùàìûñûíû áèð-áèðèíèí
öñòöíÿ ãîéàíäà òàìàì àé éàðûì òÿòèë åëÿéèð.
Ìàøàëëàù ùÿð éàíäàí ãàçàíûðûã. Ùÿìè þç áàéðàìûìûç, ùÿìè
õà÷ïÿðÿñòëÿðèí áàéðàìû.
Áÿëè, áóíëàð äà êå÷äè. Ñîíðà ìÿùÿððÿìëèê ýÿëèð. Äÿõè áóíó ùàìû
áèëèð êè, çèëùèúúÿíèí èéèðìèñèíäÿí “øàõñåé” áàøëàíûð, ÿðáÿèíäÿ äÿ àíúàã
ìöñÿëìàíëàð àéûëûð. Àøóðà ýöíö ìöãÿääÿñëÿðèìèç áàøëàðûíû éàðûðëàð,
àøóðàäàí äà ÿðáÿèíÿ êèìè ýàù àüëàéûðëàð, ýàù äà Àøãàáàääà Ùàúû
Çåéíàëàáäûí Òàüûéåâèí äîããóç òàé ìàíóôàêòóð ìàëûíû îüóðëàéûðëàð.
Àõûðäà ãàðàäîâîéëàð ýåäèá, áàø éàðàí ìöãÿääÿñëÿðèìèçèí åâèíäÿ ãàíà
áàòìûø ïàê âÿ òÿáÿððöê àü êþéíÿéèí éàíûíäàí îüóðëóã ìàëû òàïûá,
ìöáàðÿê áàøëàðûí ñàùèáëÿðèíè àïàðûá äîëäóðóðëàð ðóñ ùÿáñõàíàñûíà.
Áó äà áåëÿ.
Ñîíðà äà êè, òÿçèéÿëÿð âÿ åùñàíëàð áàøëàíûð. Áèð àç äà êå÷èð, éàé ôÿñëè
äàõèë îëóð âÿ ìÿêòÿáëÿð áàüëàíûð.
Ìÿùÿððÿìëèê Áàêûäà “Íèúàò” úÿìèééÿòèíèí ýåúÿ äÿðñëÿðèíèí öîõ
îëìàüûíà áàèñ îëäó. Àììà çàðàôàò ãàëñûí êÿíàðäà, – áó ýöíëÿðäÿ
Áàêûäà áèð ùÿêèì ïåéäà îëóá, íàõîøëàðû èñòè òÿíäèðÿ ñîõóá ñàüàëäûð. Áèð
íàõîø þâðÿòè ùàìàí ùÿêèì ñîõìóøäó òÿíäèðÿ, àììà þâðÿòè áóõàð
444
âóðóð, éûõûð îäóí öñòöíÿ. Þâðÿò àç ãàëìûøäû êè, ãîâðóëñóí, êàáàá îëñóí,
ãîíøóëàð ýÿëèá ùÿêèìèí ìöàëèúÿñèíè éàðûì÷ûã ãîéóá.
Áó äà ñÿíÿ ùÿêèì! Äÿõè ÷îõ äà þçöíäÿí äåìÿ.
Èíäè “Íèúàò” úÿìèééÿòèíäÿí õàùèø åäèðÿì ìÿíÿ úàâàá âåðñèí ýþðÿê, êèìäÿí þòðö èñòÿéèð êèòàáëàð ÷àï åäèá äàüûòñûí? Âÿ íÿ âàõò ìöñÿëìàíëàð ôöðñÿò òàïàúàãëàð êè, ýþç éàøëàðûíû ÿòÿêëÿðè èëÿ ñèëèá, î êèòàáëàðû
îõóñóíëàð?
Êå÷ÿí èë øåéõöëèñëàì ìÿêòÿáèíèí óøàãëàðû ìÿùÿððÿìäÿ èêè àé ñèíÿ
âóðóáëàð, áó èë äÿ ìöôòè øêîëàñûíûí øàýèðäëÿðè ãóðáàí áàéðàìûíû èêè àé
áàéðàì ñàõëàäûëàð.
Àëëàù úÿìè ìþìöí áàëàëàðûí èìàíûíû êàìèë åëÿñèí!
Áÿñ íÿ âàõò èøèìèçÿ ìÿøüóë îëàúàüûã?
ÍßÚÀÑßÒ
Àõòûëû Ùàúû ßáäöððÿùìàí ÿôÿíäè “ßñàñöääèí âÿë èìàí” àäûíäà áèð
êèòàá éàçûá, “Ñÿäà”íûí äà “Áèð íÿôÿð”è áó êèòàáû à÷ûá ýþðñöí êè, áó ôàçèë
èãòèñàä âÿ ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðèíè íåúÿ øÿðù åòìèø. Âÿ êèòàáû à÷àí êèìè
“Áèð íÿôÿðèí” ýþçöíÿ “áàáöë-ùÿäèñ âÿ ôÿñëöí ôè àäàáöë-õÿëà âÿ áàáöëüöñë âÿ áàáöë-ùåéç”* ñþçëÿðè ñàòàøûá.
Áè÷àðÿ óòàíäûüûíäàí êèòàáû áöêöá ãîéóá êÿíàðà.
***
Ùàúû ßáäöððÿùèì ÿôÿíäè êèìäèð?
Ùå÷ áèð êÿñ! Áèð íàìÿëóì ìîëëà.
Àììà Ôàçèëè-Ìÿúëèñè êèìäèð?
Íå÷ÿ ìèëéîí ìÿøÿäè âÿ ùàúûëàðûí Àëëàùû. Âÿ ìÿí ùÿìèøÿ ÔàçèëèÌÿúëèñèíèí êèòàáûíû à÷àí êèìè âÿ “àäàáè-úèìà”* ñÿùèôÿëÿðèíè ýþðÿí êèìè
õÿúàëÿò ÷ÿêèá õÿëâÿòúÿ êèòàáû ýèçëÿòìèøÿì êè, ùÿéàëû àäàìëàðûí ýþçöíÿ
ñàòàøìàñûí.
Áó, Ôàçèëè-Ìÿúëèñè.
_______________
* Ùÿäèñ áàáû, èôðàçåòìÿ ãàéäàëàðû ôÿñëè, ãöñë âÿ ùåéç áàáû
** Úèíñè ÿëàãÿ ãàéäàñû
445
Äÿõè êèìäèð íå÷ÿ ìèëéîí äèíäàð ìöñÿëìàíûí Àëëàùû? Ùàúû Ìèðçÿ
Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí Øèðàçè. Àüàíûí “Ìÿúìöÿë-ìÿñàèë” êèòàáûíû èíñàí
îõóéóá óòàíìàñà, – ÿëáÿòòÿ áèùÿéàäûð!
Îäóð êè, ìÿíèì ãîúà àíàì êö÷ÿéÿ ÷ûõûá ãîíøó åâèíÿ ýåòìÿê èñòÿéÿíäÿ ìÿí ùÿìèøÿ éàëâàðûðàì êè, “àé àíà, ñÿí Àëëàù, åëÿ áèð éîë èëÿ ýåò
êè, ðàñòûíà ìöñÿëìàí êèøèñè, éà ìöñÿëìàí óøàüû ÷ûõìàñûí”; ÷öíêè Ôàçèëè
Ìÿúëèñè âÿ Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí Øèðàçèíèí êèòàáëàðû úàìààòûìûçû áèàáûð
åëÿéèá âÿ áó àüàëàðûí áÿðÿêÿòèíäÿíäèð êè, ìÿí äöíéàäà ìöñÿëìàíëàðäàí áèÿäÿá ìèëëÿò éåð öçöíäÿ íèøàí âåðÿ áèëìÿðÿì.
***
Áóäóð áàáöí-íÿúàñÿò! Âèëàéÿòèìèç, êö÷ÿëÿðèìèç, ùÿéÿòëÿðèìèç âÿ
óøàãëàðûìûç “áàáöí-íÿúàñÿò” èëÿ íÿúèñëÿíèáëÿð.
Âÿ ÷öíêè ïàê åäÿí øåéëÿðèí áèðè äÿ îääóð, áó éóõàðûäà àä âåðäèéèìèç âÿðÿãëÿðè éàíäûðìàñàã, íÿúèñè äÿ ðÿää åäÿ áèëìÿéÿúÿéèê. ×àðÿñè
îääóð.
Áÿëè, ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøäöê. Ïåòðîâñêèäÿ Ìîëëà Ãèâàì àõóíäó
øÿùÿðäÿí ãîâàëàìàãäàí ñþç äöøìöøäö. Áÿëè, çÿìàíè êè, áó çÿùðèìàð
ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð áàøëàäû éåð öçöíÿ äàüûëìàüà, Àëëàù-òààëàäàí Íóù
ïåéüÿìáÿðÿ âÿùé íàçèë îëäó êè, ýÿìèñèíè ùàçûð åëÿñèí âÿ òÿê áèðúÿ
Ìÿøÿäè ßáäöëáàüû ßëÿêáÿðîâäàí ñàâàéû úÿìè ìþìöí áÿíäÿëÿðè ýþòöðñöí ýÿìèéÿ. Ñÿáÿáè äÿ áó èäè êè, Àëëàùûí éîëóíäàí ÷ûõàí Ìÿøÿäè
ßáäöëáàüû ðàçû îëìàìûøäû êè, äþðä éöç îí ìàíàò âåðèëñèí áîéíóéîüóí
Ìîëëà Ãèâàìà…
Õöëàñÿ, ðàâè áåëÿ ðÿâàéÿò åäèð êè… (ìàáÿäè âàð).
ÃÀÒÌÀÃÀÐÛØÛÃ
Áèëìèðÿì ñþùáÿòè ùàðäàí áàøëàéûì. Äåéèðëÿð êè, Ýÿäÿáÿé
ìÿäÿíèíäÿ Øåéõ Úÿëèë àäûíäà áèð ìÿðñèéÿõàí äöíéàäà áèð áèúëèê
ãàëìàéûá êè, áè÷àðÿ ùÿìøÿùÿðëèëÿðèíèí áàøûíà ýÿòèðìÿìèø îëñóí.
Áèëìèðÿì íÿäÿíñÿ éàõøû ìîëëàëàð éàäûìà äöøÿíäÿ ùÿìèøÿ Èðÿâàí
ãàçèñè Ìîëëà Ìÿììÿäáàüûð àüà éàäûìà äöøöð. Áèð ýöí âàð èäè, áèð ýöí
éîõ èäè, áÿëè, ìÿñúèä ìþâãóôàòûíû âÿãô åäÿíëÿðèí âàðèñëÿðè èëÿ äèëáèð
446
îëìàã âÿ ðöøâÿò àëûá, âÿñèééÿòíàìÿëÿðè ýèçëÿäèá ìöääÿòèíè ôþâòÿ
âåðìÿê êè, äÿõè èøÿ êå÷ìÿñèíëÿð. Õöëàñÿ, ìÿñúèäÿ ýèðèá îüóðëóã
åëÿìÿê. Íÿ åéáè âàð, áóíëàð þòöøÿð. Àíúàã áó äèíñèç Ìîëëà Íÿñðÿääèí
ùÿëÿ áèëìèðÿì íèéÿ áèçèì ãàçèìèçÿ ñàòàøûð?
Ìÿçÿ îðàñûíäàäûð êè, ãàçè úÿíàáëàðû áó èøëÿðè ýþðÿíäÿí ñîíðà éåíÿ
òÿøÿõõöñ èëÿ ìöñÿëìàí úàìààòûíûí è÷èíäÿí êå÷èá ýåäÿíäÿ ùàëûíà áèðúÿ
çÿððÿ äÿ òÿüéèð âåðìèð*. ×öíêè áèëèð êè, Èðÿâàíäà ùÿð íÿ åëÿñÿí, êå÷èá
ýåäÿð. Àììà ýöíäÿ áèð ýÿëèá äîñòëàðûíäàí ñîðóøóð êè, “ýþðÿñÿí, ìÿíè
“ïàäñóä” âåðìÿçëÿð êè?”.
Éÿíè êàø ìÿíäÿí ùþêóìÿò ìÿñúèäèí çÿðÿðèíè àëìàñûí, îíäàí ñîíðà
äÿõè ìÿí ùå÷ áèð øåéäÿí ãîðõìóðàì.
Áó Èðÿâàí, î äà Ýÿäÿáÿé. Ýÿäÿáÿéäÿ éåíÿ áèðúÿ íÿôÿð òàïûëäû êè,
Øåéõ Úÿëèëäÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ øèêàéÿò éàçäû, àììà èðÿâàíëûëàð ö÷öí
òÿôàâöòö éîõäóð.
Ýÿäÿáÿé äåäèì, áèð ÿùâàëàò éàäûìà äöøäö: Ìÿùÿððÿìëèêäÿ áóðàäà
òÿçèéÿ ìÿúëèñèíäÿ ùàúû ßñÿä áàëàäàí êöñöá ãîéóá ýåäèá åâèíÿ, ñîíðà
úàìààò íþâùÿ äåéÿ-äåéÿ âÿ ñèíÿ âóðà-âóðà ýåäèá ùàúûíû éàëâàðûáéàõàðûá éåíÿ ýÿòèðèáëÿð ìÿñúèäÿ. Ãÿðÿç, Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, ùàúû éåíÿ
òÿøðèô ýÿòèðäè. Éîõñà éàçûã ýÿäÿáÿéëèëÿðèí éàñû èêèãàò îëàúàã èäè, íåúÿ
êè, Òÿáðèçäÿ áó èë èêè àøóðà îëóá: áèðè ìÿùÿððÿìèí îíóíäà, áèðè äÿ îí
ñÿêêèçèíäÿ, éÿíè Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí íþìðÿñè Òÿáðèçÿ ÷àòàíäà. ×öíêè
ùàìàí íþìðÿäÿ ßíúöìÿíèí áèòëè ñÿäðèíÿ âÿ öçâëÿðèíÿ ñàòàøìûøäûã.
Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí.
Äÿëè
ÁÀÈÑ
Áàèñ, åâèí éûõûëñûí.
ßëáÿòòÿ êè, äöíéàäà ïèñëèê éåðäÿ ãàëìàç, ÿëáÿòòÿ, çàëûìëàð úÿçàëàðûíû ÷ÿêÿúÿêëÿð. Óøàãëûãäà ãîíøóìóç Ôàòìà õàëàäàí áèð áåëÿ ãàðüûø
ùÿð ýöí åøèäÿðäèì, äåéÿðäè êè: “áàèñ, åâèí äàüûëñûí”.
Íóõó íà÷àëíèêè Ìÿùÿììÿä àüàíûí åâè éÿãèí êè, áèð ýöíäÿ äàüûëàúàã. À ãàðäàø, íà÷àëíèêñÿí, áàøûíû ñàë àøàüû, ãåéðè íà÷àëíèêëÿð êèìè ñÿùÿð äóð ýåò äèâàíõàíàéà, êàüûçëàðà ãîë ÷ÿê, ñààò áèðäÿ ÷ûõàðò ñààòû áàõ
_______________
* Äÿéèøäèðìèð
447
âÿ øàøêàíû áóúàãäàí ýþòöð ïàðòóïåñèíè êå÷èðò ÷èéèíëÿðèíèí àëòûíà, ÷ûõ
ãîé ýåò åâèíÿ.
Éîõñà áó íÿäèð áàøëàìûñàí êè, “ìÿí ýÿðÿê îüðóëàðû âÿ ãóëäóðëàðû
÷þðÿêäÿí ñàëàì”. Âàëëàù, áàèñêàðëûã éàõøû øåé äåéèë, âàëëàù, Ôàòìà õàëàíûí ãàðüûøûíäàí ãîðõ âÿ áó èøëÿðè ñÿùë* ñàéìà. Áó ãÿäÿð ñÿíèí áàðÿíäÿ âåðèëÿí äàíîñëàð, áó ãÿäÿð øïèéîíëóãëàð ùàìûñû þç òóòäóüóí ÿìÿëëÿðèí íÿòèúÿñèäèð.
Éîõñà áó èøëÿð çàðàôàò äåéèë, ùÿð áèðèíèí áèð ñÿáÿáè âàð. Âÿ áèð äÿ
áóíó äà íÿçÿðÿ àë êè, ñÿí ìöñÿëìàí è÷èíÿ äöøìöñÿí, ýÿðÿê þç áàõòûíäàí êöñÿñÿí.
Úûðúûðàìà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèð”, 14 ôåâðàë 1910, ¹7
ØÅÉÕ ÌßÙßÌÌßÄ
Ëÿíÿòóëëàù ÿëà ãþâìÿççàëèìèí
Ýåúÿ ñààòû áèð éåðäÿ äåéèáäèð êè, éåñëè îäèí òñàð, éÿíè ïàäøàù áèð
áàüäàí áèð éàáëîêà çîðíàí àëûá éåñÿ, éÿíè áèð àëìà, òîãäà î âÿäÿ îíóí
óñëóãëàðû áàüûí äåðåâéàëàðûíû ñîâñåì êþêöíäÿí ðàáàòàé åëÿéèá
÷ûõàðäàðëàð.
Áó áèð “ïðèìåð”äèð êè, òÿìñèë ö÷öí ìÿñÿë ýÿòèðäèê êè, ìÿñÿëÿí,
Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ, íåúÿ êè, óøàãëûãäà áèðèìèç ÷ûõàðäûã áèð äàøûí öñòÿ âÿ
äàøà ñþéëÿðäèê êè, “Àé äàø, éåðè”, î âÿäÿ î áèðè éîëäàøûìûç äàøûí öñòÿ
÷ûõàí óøàüà äåéÿðäè:
Åøøÿê ãóëàã, ãàáàí áàø, ùå÷ ýþðìöñÿí éåðèéÿ äàø?
Éÿíè áó ñþçëÿðè Òÿáðèç äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿíäÿ ìÿíàñû áó îëóð êè,
éàñòû ãóëàã, ãûðõûã áàø, ùå÷ ýþðìöñÿí êè, Ìèðçÿ Ùöñåéí êèìè “âàèç”
ßíúöìÿí öçâö îëà? Éÿíè ýþðìöñÿí êè, Ñåéèä Ìöùÿããÿã êèìè áàããàë
ßíúöìÿí ðÿèñè îëà?
Ïîëîæèì êè, ñÿí âàèçñÿí, èêè îñéîëóí àðïàñûíû ðàçäåëèò åëÿìÿéè áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ ñÿí ìÿùêÿìÿäÿ ñöáóòà éåòèðäèí êè, Ñåéèä Ùöñåéí ýÿðÿê
ãÿòëÿ éåòèøÿ, ïîòîìó ÷òî àðâàäëàðûí àçàäëûüû éîëóíäà ìÿãàëÿ éàçûá.
__________
* Àñàí
448
Ñþç éîõ, ÿýÿð çèáàüè-ðÿèééÿò ìÿëèê èñêóøàéå ñèáè* î âÿäÿ ùàêèìàáàä ìÿùÿëëÿñèíäÿ äÿ Øåéõ Ìÿùÿììÿä êèìè àéûá îëìàñûí (Èáðàùèì áÿé
äåìèø êèìè) àõóíäëàð äà äåéÿúÿêëÿð êè, ýÿðÿê áÿùàéè òàéôàñûíûí óøàãëàðûí þëäöðìÿê íåúÿ êè, áèð ãÿäÿð âàõò áóíäà ìöääÿò ùàìàí Øåéõ Ìÿùÿììÿä áèð áÿùàéèíèí þâðÿòèíè ÿðèíäÿí çîðíàí àëàíäàí ñîíðà ùÿëÿ
ùþêì äÿ åëÿéèá êè, þâðÿòèíè òÿçÿ áîüäóüó óøàüû áîüñóíëàð.
Åøøÿê ãóëàã ãàáàí áàø, ùå÷ ýþðìöñÿí êè, ýöíàùñûç óøàüû þëäöðÿëÿð?
Ùå÷ Èñïàíèéàäà êàòîëèê “àõóíäëàðûí”ûí èíêâèçèñ çàìàíûíäà áåëÿ âÿùøèëèêëÿðÿ ãîë ãîéàðäûëàð?
Øåéõ Ìÿùÿììÿä Òÿáðèçè, ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ñåéèä Ìÿùÿììÿä Øèðâàíè, ïÿù, ïÿù, ïÿù! Àäûíûç ñèçÿ ãÿíèì îëñóí, áàøûíûçà êöë! Ñèçè ýþðöì
Øèðâàíëû ùàúû ßáäöððÿùèì ÿôÿíäè ùàúû Ìîëëà Àáäóëëàçàäÿíèí õåéèðäóàñûíäàí ìÿùðóì îëàñûíûç.
Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà ñÿí áóíëàðûí ùå÷ áèðèíÿ àõèðÿòäÿ ùóðè âÿ
ãûëìàíëàðûí äûðíàüûíû äà âåðìÿ.
Àõ, ïðîêëéàòûé ÷åëîâåêëÿð!
Äÿëè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 21 ôåâðàë 1910, ¹8
ÌßÍÔßßÒ
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ìöñÿëìàíëàðà çÿðÿðè äÿõè àøêàðäûð, áó áàðÿäÿ
ùå÷ áÿùñ äÿ îëà áèëìÿç.
Àììà áèð ïàðà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà æóðíàëûìûçäàí ùÿðäÿíáèð
áþéöê ìÿíôÿÿò äÿ ùàñèë îëóð. Áåëÿ êè, ìÿñÿëÿí, Òèôëèñäÿí áó àõûð âàõòëàðäà èðàíëûëàðûí ßíúöìÿíèíÿ öçâëÿð ñå÷èëÿúÿê èäè. Ìÿëóì øåéäèð êè,
áèçëÿðäÿ î êÿñëÿðÿ ðÿé âåðèðëÿð êè, Àëëàù áÿíäÿñè, ìþìèí âÿ ìöãÿääÿñ
àäàì îëà (âÿ ãàéäà áåëÿäèð âÿ áåëÿ äÿ ýÿðÿê îëñóí).
Áÿëè, ñå÷êèéÿ áèð-èêè ýöí ãàëìûø èíòèõàáà äóðìàã ôèêðèíäÿ îëàíëàð
äöøäöëÿð áàçàðà âÿ áàøëàäûëàð úàìààò è÷èíäÿ äàíûøìàüà êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí äèíÿ ñàòàøûá. ßëáÿòòÿ êè, áèð-èêè ýöíöí è÷èíäÿ áó ÷ûüûð-áàüûð ñàëàí àäàìëàð î ãÿäÿð ùþðìÿò ãàçàíäûëàð, åëÿ áèë êè, Èðàíû äöøìÿíëÿðäÿí
ìöùàôèçÿò åòäèëÿð. Áèð-èêè ýöíäÿí äÿ ñîíðà ñå÷êè ÿìÿëÿ ýÿëäè âÿ Ìîëëà
Íÿñðÿääèíè ÿëäÿ äîëàíäûðûá ëÿíÿò îõóéàíëàðûí ùàìûñû ßíúöìÿíÿ öçâ
ñå÷èëäèëÿð.
_______________
* Ïàäøàù ðÿèééÿòèí áàüûíäàí áèð àëìà (äÿðèá) éåñÿ
449
Òèôëèñ áàããàëëàðûíäàí ñîíðà èñëàì äèíèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí áèð íå÷ÿñè äÿ Âëàäèãàôãàçäà òàïûëûá. Áóíëàðûí äà áèúëèêëÿðèíè ñîíðà õÿáÿð òóòóá éàçàðûã.
Ñþçöìöç îðàñûíäàäûð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí èñëàì àëÿìèíÿ ùÿäñèç
çÿðÿðè îëà-îëà, ùÿðäÿíáèð áÿçè øàðëàòàí ãàðäàøëàðà ìÿíôÿÿòè äÿ îëóð.
Úûðúûðàìà
ÈÐÑ
Èðñ èêè ãèñìäèð. Éàõøû, àëè èìàðÿò, ýþçÿë áàü è÷èíäÿ íþâ-íþâ ìåéâÿ
àüàúëàðû, åâèí è÷èíäÿ ùÿð ãèñì ÿøéà. Âÿ áåëÿ äÿ îëà áèëÿð êè, áèðèñèíèí
àòàñû þëÿí ýöíäÿí ö÷ ýöí ñîíðà áîðú ñàùèáëÿðè ýÿëèá äåéÿëÿð êè, “÷ûõ
åâäÿí, áóðàíû àòàí áèçÿ ñàòûá”.
Èðàíû èíäè áèç î ùàëäà ýþðöðöê êè, áîðú ñàùèáëÿðè ýÿëèá äóðóáëàð èðàíëûëàðûí áàøûíûí öñòöíäÿ âÿ äåéèðëÿð: “÷ûõûí áóðàäàí, áóðàíû àòàëàðûíûç
áèçÿ ñàòûáëàð”.
Àëëàù úÿìè âÿôàò åäèá ýåäÿí àòàëàðà ðÿùìÿò åëÿñèí! Àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, ëàçûìäûð àòàëàðà òÿôàâöò ãîéìàã: áÿçè àòàëàð êè, þâëàäëàðûíûí ôèêðèíÿ ãàëûðëàð, – áóíëàðà áèð úöð ðÿùìÿò îõóìàã ëàçûìäûð; áÿçè
àòàëàð äà êè, äåéèðëÿð: “Þâëàäûí úàíû úÿùÿííÿìÿ!” –áóíëàðà äà áèð úöð
ðÿùìÿò îõóìàã ëàçûìäûð. Àììà òÿôàâöò ýÿðÿê îëñóí.
Áó ìÿñÿëÿéÿ, íåúÿ êè, ëàçûìäûð, äèããÿò åëÿìèðèê. Èðàíëûëàð éàïûøûáëàð Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí éàõàñûíäàí âÿ åëÿ áèëèðëÿð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí
îëìàñà èäè èíýèëèñ ùþêóìÿòè Èðàíà áàú âåðÿúÿê èäè; òà äåìèðëÿð êè, õåéð,
áàáà, âàëëàù, òàëëàù, áåëÿ äåéèë. Èðàí ÷îõäàí ñàòûëûá. ßýÿð ùèðñèíèç úóøÿ
ýÿëèá, àõòàðûí ìÿðùóìëàðûí ãÿáèðëÿðèíè òàïûí âÿ áèð áàëàúà äàø éåðäÿí
ýþòöðöí, äóðóí ãÿáðèí áàø äàøûíûí öñòöíäÿ âÿ ñÿêêèç äÿôÿ òûããûëäàäûá
Ùàôèçèí áó øåèðèíè Áàéàòû-Øèðàç ùàâàñû èëÿ îõóéóí.
Äÿðäö ãÿì îí êÿñè êè, ìÿðäè-öãóë,
Íÿ áåðàùö íÿ øèâåéè, íÿ öäóë.
Áàìÿäàäàí êè, ìàù ùÿôòè-ùÿñàð
Íÿ çÿëè, òûñáàüà, ÷àëàð ñÿíè ìàð.
Éÿíè åé ðÿùìÿòëèêëÿð, ñèç êè, áóðàäà ãÿáðèí äÿðè÷ÿñèíäÿí èíäè ùóðè
âÿ ãûëìàíëàð èëÿ çÿáÿðúÿä äàíÿëÿðèíè ñàéûðñûíûç, íÿ ðÿâàäûð êè, áîðú
ñàùèáëÿðè áèçè âÿòÿíäÿí ÷ûõàðäàëàð? Àëëàù èçÿ “ðÿùìÿò” åëÿñèí.
450
***
Ùöíÿð ùöíÿð ö÷öíäöð, ùöíÿð áèð Àëëàù ö÷öíäöð. Áèð äÿ î êÿñ ö÷öíäöð êè, Èðàíû ñàòàí àòàëàðûìûçûí ãÿáðèíè íèøàí âåðÿ. Âàëëàù, áèð àç ôèêèð
åëÿìÿê ëàçûìäûð.
Áèç Ìÿùÿììÿä ßëèäÿí èíúèéèðèê êè, íèéÿ Òÿáðèçäÿ ýþé÷ÿê óøàãëàðà ãàðà ýåéäèðèá, ìÿùÿððÿìëèêäÿ ýþíäÿðäè ìÿñúèäÿ êè, øàì éàíäûðûá
äöçñöíëÿð òàõ÷àëàðà; ìÿýÿð ìÿñúèä ìöòðöá éåðèäèð?
Éîõ, éîõ, Ìÿùÿììÿä ßëèäÿí íàùàã éåðÿ èíúèéèðèê: âÿòÿí ÷îõäàí
ñàòûëìûøäûð âÿ Ìÿùÿììÿä ßëè îëìàñàéäû, Íàïàëéîí ýÿëÿéäè, – áèð ÷àðÿ
òàïà áèëìÿéÿúÿê èäè.
Èíäè ùå÷ áèð øåé ãàëìàéûá, ìÿýÿð êè, àäàì îëàã âÿ ïàïàüûìûçû
ãàáàüûìûçà ãîéóá, ýþðÿê êèìäèð èðàíëûëàðû éåòèì ãîéàíëàð?
Èðàíû ÿúíÿáèëÿðÿ ñàòàí î êÿñëÿðäèð êè, áèç îíëàðà ùÿìèøÿ ðÿùìÿò
îõóéóðóã. Áèð òÿðÿôäÿí ïàäøàùëàð ìÿìëÿêÿòè õÿðúëÿìÿéÿ ìÿøüóë
îëóáëàð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ “öëÿìàéè-ýèðàì”ûìûç “øÿðè” ìÿñÿëÿëÿðëÿ áöòöí þìðöìöçö ìÿøüóë åäèá, äöíéàìûçû ÿëèìèçäÿí àëûáëàð âÿ àíúàã
áåùèøòÿ äàõèë îëìàüà íèñéÿ áèëåò âåðèáëÿð. Áóíëàð äà êå÷ÿ, éà êå÷ìÿéÿ.
Àëëàùö ÿëÿì.
Òÿìñèë ö÷öí ýþòöðÿê Áóõàðà øÿùÿðèíè. Åëÿ áèë êè, áóðà áèð Èðàíäûð,
ìÿñÿëÿí, ßìèð ùÿçðÿòëÿðè áèð ñààòëûüà Èðàí ïàäøàùû, ìÿñÿëÿí, Íÿñðÿääèí éà Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù. Áÿëè, èíäè ýÿëÿê öëÿìàéà: ÿëøåéõÿë Ôàçèë ÿë
ìöôòè ìîëëà ßáäöððÿçàã øàù ùÿçðÿò úÿíàá àëèëÿðè äÿ îëñóí Íÿúÿôöëÿøðÿô ìöúòÿùèäèìèç. Èíäè ìÿí ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíäÿí áèðúÿ áóíó
ñîðóøàúàüàì (àììà, ìÿí þëöì, èíñàôëà úàâàá âåðèí):
Ñóàë:
Íÿñðÿääèíëÿð, ìöçÿôôÿðÿääèíëÿð âÿòÿíè éàâàø-éàâàø òîðãà ãîéàíäà
íÿ âàõò öëÿìàìûç òÿðÿôèíäÿí àâàì úàìààòà èøàðÿ îëóíäó êè, “åé éàçûãëàð, ùóøéàð îëóí! Âÿòÿí ÿëäÿí ýåäèð”?
Ùÿì÷èíèí Áöõàðà öëÿìàñû. Ìöñÿëìàíëàð åëÿ ùÿð éåðäÿ áèð úöðäöð.
***
Ìÿí ñþçöìö ãóðòàðûðàì. Ìÿøÿäè ãàðäàøëàð ìÿíÿ ýöëëÿ éàüäûðûíúà
éàõøû îëàðäû êè, áèð éàðûì ñààò ìÿíèì õàòèðèì ö÷öí ôèêðÿ ýåäÿéäèëÿð;
éîõñà Ðöñòÿì ïÿùëèâàí êèìè ãîëëàðûíû ÷èðìÿéèá, äöøöðëÿð ìåéäàíà âÿ
ãîúà Ìîëëà Íÿñðÿääèíè äàâàéà ÷àüûðûá ìåéäàí ñóëàéûðëàð, – íåúÿ êè,
“Øàùíàìÿ”äÿ äÿ éàçûëûá:
451
Ìÿíÿì ïÿùëèâàí, åéëÿðÿì íÿðÿ, ìÿí,
Íÿ Úàâèä øàèð, ÷ÿðÿí, éà ïÿðÿí.
Áó ëàìÿçùÿáèí, Ìîëëàíûí æóðíàëû,
Âóðóí, þëäöðöí, àé ýÿäÿ, Ñÿáçàëû!
Ñàüëûã îëñà éåíÿ äàíûøàðûã.
ÍÎÂÐÓÇ
Àõ, ýþçÿë áàéðàì, àõ ýþçÿë íîâðóç! Àõ, ìèí-ìèí áàëàúà óøàãëàðûí
ãÿëáëÿðèíè øàä åäÿí íîâðóç!
Âÿãòè áÿùàðÿñò õèç, òà áåòàìàøà ðÿâèì.
Äóð ýåäÿê òàìàøàéà, áàõ ýþð íÿ ýþçÿë áàéðàìäûð: ãÿçåòëÿð éàðïàã
êèìè ýþéÿðèáëÿð. Òèôëèñäÿ Øåéòàíáàçàð ìöñÿëìàíëàðû áàéäàãëàðûí óúóíà
àëìà âÿ ïàðòàõàë òàõûá âÿ þçëÿðè äÿ òóìàíëàðûíû ÷èðìÿéèá äöøöáëÿð
êö÷ÿëÿðÿ âÿ Òÿáðèç äèëÿí÷èëÿðè òÿêè àüàëàðûí ãàïûëàðûíà ýåäèá ìöáàðÿêáàäëûã åäèðëÿð. Àììà áóíó óíóäóðëàð êè, áóðà Òèôëèñäèð, áåëÿ øåéëÿð
Òÿáðèçäÿ îëàð; îðàäà áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿð èíñàíû óòàíäûðìàç, àììà Òèôëèñäÿ
àäàì õÿúàëÿò ÷ÿêÿð.
Ùÿìÿ ðóçè ìà áÿõòè ôèðóç áàä.
Àëëàù úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí áàéðàìûíû ìöáàðÿê åëÿñèí,
õöñóñÿí õóäàéè-òààëà Ìèðçÿ ßëè àüàíûí âóúóäóíó áèáÿëà åëÿñèí êè,
Áàêûäà “Èòòèùàä” ìÿäðÿñÿñèíèí øàýèðäëÿðèíèí äþøöíÿ ìåäàëëàðû äöçöá
þòöðöá Áàêûíûí êö÷ÿëÿðèíÿ. Áàêû “úàùèë”ëÿðè ýþðÿíäÿ “îõãàé” äåéèðëÿð,
àììà ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿð äÿ ýþðöá öðÿêëÿðèíäÿ äåéèðëÿð “íåñ÷àñòíûé
íàðîä”* (ùÿð ÷ÿíä êè, ÿúíÿáèëÿð àíëàìûðëàð).
Àõ, ýþçÿë áàéðàì, ãÿëáëÿðè øàä åäÿí áàéðàì, Èðàí àúëàðûíû òîõ åäÿí
áàéðàì! Ñÿí îëìàñàéäûí, äþâëÿòëè Èðàí òàúèðëÿðè âÿ äþâëÿòëè Èðàí õàíëàðû
áàéðàì ýöíëÿðè áó ãÿäÿð ïóë éûüûá Èðàí àúëàðûíà ýþíäÿðìÿéÿúÿê èäèëÿð.
Ýèðÿì êè, éàõøû åëÿäèëÿð éûüìàäûëàð, Àëëàù àòàëàðûíà ðÿùìÿò åëÿñèí;
ÿýÿð éûüñàéäûëàð, Èðàí àúëàðûíäàí ãàáàã ïóëëàðûí ùàìûñûíû þçëÿðè
éåéÿúÿêäèëÿð.
__________
* Áÿäáÿõò õàëã
452
Àëëàù úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí áàéðàìûíû ìöáàðÿê åëÿñèí!
Àëëàù ÿíúöìÿí öçâö Ìÿøÿäè Àááàñû Áàêû èðàíëûëàðûíà ÷îõ ýþðìÿñèí!
Âàëëàù ìÿí êè, óòàíûðàì!..
ÊÅ×È
“Õàù, áåúà, õàù áèúà, õàù èìðóç, õàù ôÿðäà ùÿð íþãòåéè-Àñèéà êè,
ÿìíèééÿòè-ìàëè âÿ úàíè íèñò, ìÿùàëè-ÿãë ÿñò êè, áåéäÿãè-Ôðÿíýèñòàí
áÿð îí íþãòÿ íÿñá íÿøÿâÿä”.
Ìèðçÿ Ìÿëêöì õàí – “Öñóëè-òÿìÿääöí”.
Åëì òÿùñèë åëÿìèø, Îñìàíëûäàí ýÿëìèø áèð úàâàí, òÿúðöáÿëè ìöÿëëèì, ìÿøùóð ÿäèá âÿ ñàùèáãÿëÿì, àáûðëû âÿ ãåéðÿòëè áèð âÿòÿíïÿðÿñò, –
êè, àäû îëñóí ßùìÿä Êàìàë, – Áàêûíûí Áàëàõàíûñûíäà áàøûíû ñàëûá àøàüà, óøàãëàðà äÿðñ äåéèð. Äÿõè íÿ èñòÿéèðñÿí? Úàìààò ðàçû, øàýèðäëÿð ðàçû,
ìÿêòÿá ñàùèáè ðàçû, Àëëàù ðàçû.
Ïÿù, ïÿù! Åëÿ áó? Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù! Ùÿëÿ óòàíìûð, òÿðèô äÿ
åëÿéèð! Íÿ áèëèì “ñàùèáãÿëÿì, âÿòÿíïÿðÿñò!”. Çÿùðèìàð îëñóí îíóí ãÿëÿìè, úÿùÿííÿì îëñóí îíóí “ïÿðÿñòè!”. Áóíëàð ìÿíèì ãóëàüûìà ýèðìÿç. Ìÿíÿ ÿìÿë ëàçûìäûð, ÿìÿë, ÿìÿë!
Áèð ìöÿëëèì êè, íÿ ëèáàñû èëÿ, íÿ èáàäÿòè èëÿ þç ìöñÿëìàí÷ûëûüûíû áöðóçÿ âåðìèð, – äÿõè áèçÿ áåëÿ ìöÿëëèì ëàçûì äåéèë. Äóà åëÿñèí êè, áóðà
Ðóñèéà äþâëÿòèäèð; Èðàí îëñàéäû, îíóí þùäÿñèíäÿí éàõøû ýÿëÿðäèê.
Áóäóð, èðàíëûëàðûí ßùìÿä Êàìàëäàí øèêàéÿòè âÿ äîüðóäàí äà, äóà
åëÿñèí êè, Áàëàõàíû Ðóñèéà ãàíóíëàðûíûí àëòûíäàäûð. ßýÿð õóäàíÿêÿðäÿ,
áóðà ìÿñÿëÿí, Èñôàùàí îëñàéäû, ßùìÿä Êàìàëà êàüûç éàçàí èðàíëûëàð
äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îíó êö÷ÿäÿ òóòóá éà äàø-ãàëàã åëÿéÿúÿê èäèëÿð, éà
àïàðàúàã èäèëÿð ùàêèìè-øÿðèí éàíûíà, î äà ôèòâà âåðÿúÿê èäè êè,
ëàìÿçùÿáèí ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòñûíëàð.
***
Àììà Àëëàù ðàñò ñàëûá êè, Èðàíäà ùÿð äÿðäÿ äÿðìàí òàïûëûð. ßýÿð
Èñôàùàíäà áèðèñè êîð îëà âÿ ýåäÿ îðàäà ìÿøùóð “Ñÿããàõàíåéè-áöçè”
çèéàðÿò åäÿ, ùàìàí ñààò ýþçëÿðè à÷ûëàð. Áó ùàìàí ñÿããàõàíàäûð êè, íå÷ÿ
èë áóíäàí ÿãäÿì ãîéóí ñöðöñöíäÿí áèð êå÷è àéðûëûá, ýÿëèá áó ñÿããàõà453
íàéà. Ìöúàâèð êå÷èíè òóòóá, úàìààòà õÿáÿð âåðèá êè, áó êå÷è ìöãÿääÿñäèð âÿ áÿñòÿ îòóðóá. Õàëã òþêöëöá ýÿëèá êå÷èíè î ãÿäÿð þïöá âÿ
“íîüóë” éåäèðäèá êè, áèð-èêè ýöíäÿí ñîíðà êå÷è ìÿðùóì îëäó, àììà
áóéíóçëàðûíû ýöìöøÿ òóòóá àñäûëàð ñÿããàõàíàäàí; ùÿð çèéàðÿòÿ ýÿëÿí
ñÿúäÿ åëÿéèð.
ßýÿð áèð êÿñ Èñôàùàíäà úöðÿò åäèá äåéÿ êè, “Ìÿíèì áó çèéàðÿòýàùà
åòèãàäûì éîõäóð”, – îíóí àòàñûíû éàíäûðàðëàð.
Áóäóð, ÿçèçèì, áèçèì èøëÿðèìèç!..
Áèç åøèäÿíäÿ êè, èíýèëèñ ùþêóìÿòè èñòÿéèð Èñôàùàíû ñàùèáëÿíñèí,
òÿÿúúöá åäèðèê âÿ ðÿíúèäÿ îëóðóã âÿ êöñöðöê âÿ äåéèíèðèê âÿ éàëàíäàí
ãöññÿ åäèðèê âÿ äîüðóäàí àòûëûá äöøöðöê.
Àììà ùå÷ àéíà ãàáàüûíäà äóðóá Èñôàùàí ïàïàãëàðûìûçà áàõìûðûã,
áàõàíäà äà ýöëìöðöê, ýöëÿíäÿ äÿ àüëàìûðûã. Àüëàéàíäà î ãÿäÿð àüëàéûðûã êè, ìÿùÿððÿìäÿí áàøëàìûø Áàêûíûí “Èòòèùàä” ìÿäðÿñÿñèíäÿ íîâðóç áàéðàìûíà êèìè àüëàéûðûã.
Î ãÿäÿð àüëàéûðûã êè, áÿñèðÿò ýþçëÿðèìèç òóòóëóð.
Áèð ñàëàâàò ýþíäÿð, áèð ÿùâàëàò äà íàüûë åäèì. (Ìàáÿäè âàð).
ßÌÀËÈ-ÌÀÙÈ-ÐßÌßÇÀÍ
1900-úö èëèí ðÿìÿçàí àéûíûí ö÷öíúö ýöíö Ýÿíúÿäÿ àõøàìà èêè
ñààò ãàëìûø ýåòäèì ìÿñúèäÿ. Àõóíä Ìîëëà Èñìàéûë Ùÿñÿíçàäÿ
ìèíáÿðèí öñòöíäÿ îòóðóá áåëÿ ìîèçÿ áóéóðóðäó:
“Äÿð áÿéàíè-ÿìàëè-ìàùè-ìöáàðÿê. Áÿëè, ùÿð ýå äÿð øÿáè-ñåééöìè-ìàùè-ðÿìÿçàí ãöñë êöíÿä äÿð íÿùðè-úàðè âÿ ñÿé êÿô àá áÿð ñÿð
áåðèçÿä, òà ìàùè-ðÿìÿçàíå àéÿíäå ôëàí âÿ ôëàí…”.
Úÿìàÿò àõóíäóí ñþçëÿðèíè åøèäèá áÿðê éóõóéà ýåòìèøäè; äîüðóñó,
ìÿí áèð àç áàøà äöøìÿäèì, ÷öíêè àâàì àäàìàì, ñàâàäûì-çàäûì éîõäóð âÿ ÷îõ èñòÿéèðÿì êè, àõóíä ôÿðìàéèø åòäèéè ñþçëÿðè áàøà äöøöì; áÿñ
íÿ åëÿéèì?
Õöëàñÿ, ãàëäûì ìÿÿòòÿë.
***
Áèð ãÿäÿð äàéàíäûì, ýþðäöì êè, Àõóíä Ìîëëà Èñìàéûë ìÿñúèääÿí
÷ûõûá ýåäèð åâèíÿ. Þç-þçöìÿ áåëÿ ôèêèð åëÿäèì, “Âàëëàù, íÿ ãÿäÿð àüà454
íûí äÿðèí ìÿíàëû ìîèçÿñèíÿ ãóëàã àññàì, áèð øåé ãàíìàéàúàüàì, éàõøûñû áóäóð êè, õÿëâÿòúÿ àüàíûí äàëûíúà ýåäèì, ýèçëèíúÿ ýèðèì àüàíûí ùÿéÿòèíÿ, áÿëêÿ áèð ãàðàíëûã áóúàãäàí ìûñûá ãóëàã âåðÿì âÿ áàõûá ýþðÿì
êè, ðÿìÿçàíûí ýåúÿñèíè àõóíä þçö íåúÿ êå÷èðäèð âÿ íÿ òþâð èáàäÿò åäèð
êè, ìÿíÿ äÿ äÿðñ îëñóí.
Åëÿ íåúÿ êè, õÿéàëûìäà ãîéìóøäóì êè, åëÿ äÿ îëäó: àüàíûí äàëûíúà
éàâàøúà êö÷ÿ ãàïûñûíäàí ýèðèá þçöìö âåðäèì àðìóä àüàúûíûí äàëûíà.
Àüà ýèðäè îòàüà, îí-îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà àçàí äåéèëäè:
“Áèñìèëëàùè ðÿùìàíèð-ðÿùèì. Ùÿð êå äÿð âÿãòè-èôòàð èí äóàðà
áåõàíÿä, õóäà ÿòà êöíÿä áÿé ñÿâàá ùÿð êÿñèðà êè äÿð èí ðóç ðóçÿ äàøòÿÿñò…”.
Àõóíä Ìîëëà Èñìàéûë äóàíû îõóäó êè, úÿìè îðóú òóòàíëàðûí ñÿâàáûíû
àëûá îíà âåðñèíëÿð.
Ìöõòÿñÿð, áèð-èêè ñààò êå÷äè. Àììà ùàâà ñîéóã èäè, áÿðê öøöéöðäöì. Áèð ãÿäÿð äÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýþðäöì êè, àõóíä ìîëëà Èñìàéûë
ÿáàñûíû þðòöá ÷ûõûð êö÷ÿéÿ. Ìÿí äÿ îíóí äàëûíúà ÷ûõäûì êè, ðÿìÿçàí
ýåúÿñèíèí ÿìàëûíû òÿêìèë þéðÿíèì. Àõóíä ýåäèð, ìÿí ýåäèðÿì. Áèð áþéöê èìàðÿòèí ãàïûñûíà éåòèøèá àõóíä ýèðäè è÷ÿðè, ìÿí äÿ èñòÿäèì ýèðÿì,
ãàïûäà äóðàí õèäìÿò÷èëÿð ãîéìàäûëàð. Ìÿëóì îëäó êè, áóðà ãóáåðíàòîð
Ëîòñàéîâóí åâè èìèø. Ãóëëóã÷óëàðûí ùÿðÿñèíäÿ îí äþðä øàùû ö÷ ãÿïèê
ðöøâÿò âåðäèì, ñîõóëäóì ùÿéÿòÿ âÿ àêîøêàäàí ýþðäöì êè, Àõóíä
Ìîëëà Èñìàéûë Ùÿñÿíçàäÿ ùÿçðÿòëÿðè ãóáåðíàòîðóí îòàüûíäà ÿéëÿøèá
÷àé è÷èð âÿ ãóáåðíàòîðà áó ñþçëÿðè äåéèð:
“Ãóáåðíàò ñàü îëñóí, ìÿíèì íÿ ãÿäÿð êè, úàíûì ñàüäûð, ùþêóìÿòÿ
èõëàñ èëÿ ãóëëóã åäÿúÿéÿì. Âÿ ÿââÿëÿí áóíó ëàçûì áèëèðÿì úÿíàá ãóáåðíàòà ÿðç åäèì êè, áèçèì Ýÿíúÿ ìöñÿëìàíëàðû äþâëÿòèìèç ÿëåéùèíäÿ
áèð ïàðà ïèñ ôèêèðäÿäèðëÿð âÿ ùÿòòà ÷îõëóúà ïóë éûüûá Îñìàíëûéà, Íÿúÿôÿ
âÿ ßôãàíûñòàíà ýþíäÿðèáëÿð âÿ Ìÿùÿììÿä ÿôÿíäèíèí òÿùò-èäàðÿñèíäÿ
îëàí “Ìÿêòÿáè-õåéðèééÿíè” äÿ î ãÿñäëÿ à÷ûáëàð êè, ýÿëÿúÿêäÿ þç áÿä
ôèêèðëÿðèíè ëàéèãèíúÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëñèíëÿð”.
***
À áàøûíûçà äþíöì, ìÿí áèð ãÿðèá àäàìàì, þçöì äÿ ãîðõàã. Ãóáåðíàò áó ñþçëÿðè åøèòúÿê õèäìÿò÷èëÿðèíäÿí áèðèíè ÷àüûðûá áèëìèðÿì íÿ
äåäèñÿ, áèð äÿ ýþðäöì êè, äåéÿñÿí äöíéà âÿ àëÿì áèð-áèðèíÿ äÿéäè.
Ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, ùàìàí ýåúÿ ãÿôëÿòÿí ãîøóí òþêöëöá ìÿñúèäè
ÿùàòÿ åäèá, úÿìè òÿëÿáÿëÿðè ùåéâàí êèìè äîëäóðóá îäóí àíáàðûíà âÿ
455
ìÿñúèäè àõòàðàíäàí ñîíðà íÿ êè, ãóðàí-êèòàá âàð èäè, ìåøîêëàðà äîëäóðóá ñàëäàòëàð àëäûëàð äàëëàðûíà âÿ ýþòöðöá àïàðäûëàð. Èéèðìè äþðä åâèí
óøàãëàðû áèñàùèá ãàëäû âÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ þâðÿò-óøàã ãîðõóäàí òÿëÿô îëäó.
Ñàáàùûñû ýöíö ìÿêòÿáè-õåéðèééÿíè äÿ ùþêóìÿò áàüëàäû. ßýÿð áó ìÿêòÿá õóäàíÿêÿðäÿ éàøàñàéäû, èíäèéÿäÿê áóðàäàí áåø éöç ìöÿëëèì
÷ûõìûøäû.
***
Ýÿíúÿäÿ ìÿñúèä àõòàðûëàíäàí ñîíðà âÿ “Ìÿêòÿáè-õåéðèééÿ” áàüëàíàíäàíè ñîíðà úàìààòûí ãîðõóñóíäàí ùàúû Ìîëëà Èñìàéûë äÿõè Ýÿíúÿäÿ áàø ñàõëàéà áèëìÿäè, ÷öíêè áèð òÿðÿôäÿí éîëäàøû Àòàêèøè áàø ýþòöðöá ãà÷äû, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ãàéûíàòàñû Ùàúû Ñåéèä Áàüûð Õîðàñàíäà èäè,
áóíà äà ÿëè ÷àòìàäû. Îäóð êè, Àõóíä Ìîëëà Èñìàéûë – äàíîñ÷óëàðûí
ïàäøàùû – ÿëàúñûç ãàëûá ýöíëÿðèí áèð ýöíö õÿëâÿòúÿ Ýÿíúÿäÿí áàø ýþòöðöá ãà÷ûð Âëàäèãàôãàçà.
Èíäè ìÿí äÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû àíä âåðèðÿì Áàüè-øèìàë ìöúòÿùèäè ùàúû ìîëëà Áàðàò àõóíäóí “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ìöäèðè Ìöÿééöäèëèñëàì áàðÿñèíäÿ îëàí ÿãèäÿñèíÿ êè, ìÿíèì áó ñóàëûìà Îðáåíáóðãäà
÷ûõàí “Äèí âÿ ìåøÿ” æóðíàëûíäà úàâàá âåðñèíëÿð êè, àéà, éåð öçöíäÿ áèð
òàéôà òàïûëà áèëÿðìè êè, Ìîëëà Èñìàéûë Ùÿñÿíçàäÿ êèìè äèí âÿ ìèëëÿò
õàèíèíè þç è÷èíÿ ãÿáóë åëÿéèá þç ÿëè èëÿ áàøûíû à÷ñûí òóòñóí áó äÿëëÿéèí
ãàáàüûíà âÿ äåñèí: “Ãûðõ áàøûìû?”.
***
Áÿðàäÿðèì, äöç éîë áèðäèð: ÿýÿð ùàããû àõòàðûðñàí, ýþòöð éàç ýÿíúÿëèëÿðäÿí õÿáÿð àë ýþð, äöçäöðìö áèç éàçäûãëàðûìûç, éà éàëàíäûð. ßýÿð
äîüðó îëñà, – áèçÿ èìàí ýÿòèð, ÿýÿð éàëàí îëñà, äÿõè íèéÿ öðÿéèíè ñûõûðñàí: áèçè êè, êàôèð ãÿëÿìèíÿ âåðèðñèíèç.
Áè÷àðÿ èðàíëû îõóúóëàðûìûç! Áó áåùèøò ÿùëëÿðè áèð éåð òàïà áèëìèðëÿð
êè, îðàäà “êàôèðÿ” ðàñò ýÿëìÿñèíëÿð; ßùìÿä Êàìàë äà ùÿëÿ áó òÿðÿôäÿí
÷ûõäû.
Éàçûãëàð.
Ëàüëàüû
456
ÏÀÊËÀÐ
“Ìÿêêåéè-ìöêÿððÿìäÿ, Ñÿôà èëÿ Ìÿðâÿ àðàñûíäà, Ìÿäèíåéèìöíÿââÿðÿäÿ êö÷ÿëÿðäÿ èêè íÿôÿð ùàúû ýþðäöêëÿðè ÿäÿìè-íàçàôÿòè åëÿ
áèð ëèñàíè-òÿÿññöðëÿ àíëàòûéîðëàðäû êè, úèääÿí äèëõóí îëìàìàã ãàáèë
äåéèëäè”.
Áó ñþçëÿð éàçûëûá Èñòàìáóëäà ÷ûõàí “Òÿíèí” ãÿçåòèíèí 559-úó
íþìðÿñèíäÿ âÿ ìÿíàñû áóäóð êè, èêè íÿôÿð ùàúû, Ìÿêêÿäÿ âÿ Ìÿäèíÿäÿ
ýþðäöêëÿðè ÷èðêè âÿ çèáèëè åëè áèð äèë èëÿ íàüûë åäèðëÿð êè, ìöñÿëìàíûí
ãÿëáè ãàí èëÿ äîëóð.
Éåíÿ “Òÿíèí” äåéèð: “ßùâàëè-ðóù öëÿìàñû áèð àäàìûí ãÿëáèíè, ðóùóíó, ìàùèééÿòèíè àíëàìàã ö÷öí îíóí èãàìÿòýàùûíû ýþðìÿê ïÿê
ìöôèä îëäóüóíó ñþéëÿðëÿð. Áèð ìèëëÿòèí ãàáèëèééÿò âÿ ìÿíÿâèééàòûíû
àíëàìàã ö÷öí øÿùÿðëÿðèíè ýþðìÿê âÿ øÿùÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ùàããûíäà ùþêì
âåðìÿê èúàá åòñÿ, ÿúÿáà áèòÿðÿô ìöøàùèäëÿðèí íÿçÿðè-èìòàùàíûíà íÿ
éöçëÿ ÷ûãàúàüûç? Áöòöí äöíéàíûí ìöñÿëìàíëàðûíûí ÿí øÿðèô, ÿí
ìöãÿääÿñ áèð çèéàðÿòýàùû îëàí ìöáàðÿê øÿùÿðëÿðè îéëÿ ÿäÿìè-íÿçàôÿò
è÷èíäÿ áóðàõûðñàã, áèçÿ íÿ äåéÿðëÿð? Íÿ äåñÿëÿð ùàãëàðû îëìàç?..”. Áó
ñþçëÿðèí ìÿíàñû áóäóð êè, éåð öçöíöí úÿìè ìöñÿëìàíëàðûíûí ÿí ìöãÿääÿñ áèð çèéàðÿòýàùû áó òþâð ÷èðê è÷èíäÿ ãàëûá ÿòðàôû öôóíÿòëÿíäèðÿíäÿ, ýþð åëÿäÿ áó ìèëëÿòèí åâè, ùÿéÿòè, êö÷ÿñè âÿ ùÿòòà ìÿñúèäè íÿ
ùàëäà îëìàëûäûð?
Áèç þç òÿðÿôèìèçäÿí áóíó ÿðç åäÿ áèëÿðèê êè, úÿíàá “Òÿíèí” ùÿëÿ
óøàãäûð âÿ Ìÿêêÿäÿí, Ìÿäèíÿäÿí áåëÿ õÿáÿðëÿð åøèäÿíäÿ ÷îõ òÿÿúúöá
åëÿéèð âÿ áèð àç äà ùèðñëÿíèð, àììà áóíó áèëìèð êè, äöíéàäà ùÿð éàíäà,
ùÿð ìÿìëÿêÿòäÿ êè, áèð ìöñÿëìàí øÿùÿðè âàð, îðà áèð çèáèëõàíàäûð. Ìÿí
ìÿðú ýÿëÿðÿì âÿ ýþçö áàüëû áèð øÿùÿðÿ, éà êÿíäÿ äàõèë îëàíäà áèëÿðÿì
êè, áóðàäà éàøàéàíëàð “ïàê” ìöñÿëìàíëàðäûð, éà ìóðäàð ðóñ, ýöðúö âÿ
åðìÿíèëÿð. Ãîõó ýÿëÿíäÿ áèëÿðÿì êè, áóðà ìöñÿëìàí ìÿêàíûäûð âÿ
ýþçöìö à÷ûá ýþðÿðÿì êè, ùÿð äèâàðûí äàëûíäà þâðÿò-óøàüûí ãàáàüûíäà
ÿëèíäÿ àôòàáà áèð ãûðìûçûñàããàë ÿéëÿøèá.
Áóðà ìöñÿëìàí âèëàéÿòèäèð.
***
“Òÿíèí” èíäè äåäèéè ñþç ùÿìèí ñþçäöð êè, áèç 7-úè íþìðÿäÿ “Íÿúàñÿò” ìÿãàëÿñèíäÿ äåìèøäèê. Áèç î âàõò éàçìûøäûã êè, êö÷ÿ âÿ áàçà457
ðûìûç ãîõóð; èíäè äÿ “Òÿíèí” äåéèð êè: “ùÿòòà ÿí øÿðèô áèð çèéàðÿòýàùûìûç îëàí ìöáàðÿê øÿùÿðëÿðèìèç ãîõóð”.
Àììà éàçûã “Òÿíèí”èí ùÿëÿ Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñäÿí õÿáÿðè éîõäóð. Àõ, áè÷àðÿ! Áèð ýÿë ñÿíè àïàðûì Õîðàñàíà, îðàäà ýþð íÿëÿð âàð. Ýþòöð ãÿëÿìè éàç! ßââÿë áàøäàí éàç êè, “àé òöðê ãàðäàøëàð, ýÿëäèì ÷ûõäûì
Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñÿ âÿ ìàøàëëàù, áóðàëàðû òÿìèç èøûã, ïàê âÿ òÿðÿããèíèí ÿí éóõàðûñûíäà ýþðäöì âÿ áóíà äà ñÿáÿá ìöúòÿùèä Ìèðçÿ
Èáðàùèì Êîñàäûð”.
Î âÿäÿ ìÿí äåéÿúÿéÿì êè, “éîõ, ñÿùâ åäèðñÿí, î äåéèë, ÔàçèëèÑÿáçÿâàðèäèð”.
Áèðäÿí áàõûá ýþðÿúÿêñÿí êè, áèðèñè ñîë òÿðÿôäÿí ÷ûõûá äåéèð êè,
“õåéð, Õîðàñàíûí àáàäëûüûíà áàèñ – ìÿíÿì!” À ýÿäÿ, áó êèìäèð?
Áó äà Ùàúû Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Ñÿðàáèäèð.
Áÿëè àüà, ÿôâ åëÿ, ãàíìàìûøàì, áàüûøëà.
Àììà áèð àç êå÷ÿúÿê, ñàü òÿðÿôäÿí áèðè ÷ûõàúàã âÿ äåéÿúÿê êè,
“Õîðàñàíû Ôðÿíýèñòàíà éåòèðÿí ìÿíÿì!”. À ýÿäÿ, áó êèìäèð?
Áó äà Àüàéè-Ñåéèä ßëè Ñèñòàíèäèð êè, Êÿëàòäà ÿéëÿøèð.
Õóá, ýöíàùûìûçäàí êå÷, áèð ãÿëÿòäè åëÿäèê: áóíäàí ñîíðà
òÿêëèôèìèçè áèëÿðèê.
– Ïÿù, áàáà, áÿñ ìÿíè íèéÿ éàçìûðñûíûç êè, ìÿí îëìàñàéäûì, èíäè
ÿúíÿáèëÿðèí ÿñýÿðëÿðè òþêöëìöøäö âÿòÿíèìèçÿ.
– Áÿëè, àüà, áàüûøëà, ñÿí êèìñÿí?
– Ìÿí äÿ Òöðáÿòëè Àüà Øåéõ Ùöñåéíÿì.
– Õóá, íÿ åéáè âàð, ñÿíè äÿ éàçàðûã.
Õöëàñÿ, åëÿ êè ãÿëÿìè ýþòöðäöí ÿëèíÿ âÿ áèð øÿùÿðÿ äàõèë îëäóí âÿ
èñòÿäèí áèëÿñÿí êè, ãîõó ùàíñû òÿðÿôäÿí âÿ ùàðàäàí ýÿëèð, î âàõò Òèôëèñäÿ
ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ ÷ûõûá ìöñÿëìàíëàðû ýöëäöðÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ áèð
êàüûç éàçàñàí âÿ ñàíèéÿí ÿýÿð ÿùâàëàòûí òÿðÿôðà õàñòÿ áàøèä, ìÿðóçèçÿìèð-ìöíèð-úÿíàá àëè áóäÿ ìèäàðÿä êè, ëèëëàùèë-ùÿìä âÿëìèííÿ…
Áÿíäÿ äÿõè áèëìèðÿì íÿ äåéèì; àíúàã áóíó äåéÿ áèëÿðÿì êè, èøëÿð
õàðàáäûð!..
458
ÍÀÄÈÐÖË-ÂÖÚÓÄ
Áó éàâûãëàðäà áèçèì ñàùèáìÿíñÿáëÿðäÿí áèðèíèí þëöì õÿáÿðèíè
ãÿçåòëÿðäÿ îõóäóã. Ìÿëóì øåéäèð êè, úÿìè éàðàíìûøëàð þëÿúÿêëÿð;
òîðïàãäàí õÿëã îëóíàíëàð éåíÿ àõûðäà òîðïàüà ãàéûäàúàãëàð.
Èííà ëèëëàùè âÿ èííà èëåéùè ðàúèóí.
Þëÿúÿêëÿð ïàäøàùëàð, þëÿúÿêëÿð ýÿäàëàð, þëÿúÿêëÿð àáèäëÿð, þëÿúÿêëÿð êàôèðëÿð âÿ ëàêèí çàìàíè êè, áàøìàãëàð ýÿëäè îðòàëûüà âÿ ìèçàíòÿðÿçè ãóðóëäó, – î âÿäÿ ìÿí ñÿíèí êåôèíè õÿáÿð àëàúàüàì.
ßçèçèì, èíäè ñÿííÿí èøèì éîõäóð, èíäè äþâðàí ñÿíèíäèð; éå, è÷, îòóð
àëè èìàðÿòäÿ! Àììà ýþðÿðÿì, ýþðÿðÿì, ùàëûíû ýþðÿðÿì, áÿðàäÿðèì!
Áóíó áèë êè, î âÿäÿ ïåøèìàíëûã áèð ñÿìÿðÿ áàüûøëàìàç, íåúÿ êè,
âàèçèøÿùèð áóéóðóáëàð:
Úÿùä êîí äèë çèíäÿ ýÿðäÿä, òÿí ÷å àðàéè áåçÿð?
Ìöðäÿðà ñóäè íÿäàðÿä ýóðè ïöð íÿãøö íèýàð.
Àììà ìÿí éåíÿ áàøà äöøìÿäèì êè, áó éàâóãëàðû âÿôàò åäÿí áèð
âöúöäóí áàðÿñèíäÿ íèéÿ î ãÿäÿð ÷ûüûð-áàüûð ñàëäûëàð. Ìÿðùóìóí àäûíû
ãÿçåòëÿðèí áèðèíäÿ ãîéìóøäóëàð: “Íàäèðöë-âöúóä”. Ëöüÿòè à÷ûá
áàõäûì, ýþðäöì “íàäèðöë-âöúóä” î øÿõñÿ äåéèðëÿð êè, ìèëëÿò éîëóíäà
ùå÷ áèð ÿëàùèääÿ ñÿé âÿ ãåéðÿò ýþñòÿðìÿéÿ âÿ “áèð êÿñ ìÿíäÿí èíúèìÿñèí” – äåéèá þìðöíöí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíàäÿê ÷àëûøìàëû éåðäÿ, ðàùàò
îòóðà åâèíäÿ âÿ þëÿíäÿ äÿ Ãàôãàçà åëÿ øþùðÿò ñàëà êè, õàëã îíó
äîüðóäàí äà ìèëëÿò ìöúàùèäè ùåñàá åäÿ.
***
Íàäèðöë-âöúóä áó èìèø.
Ìÿðùóìóí ðóùóíäàí öçð èñòÿéèá âÿ ãîùóì-ÿãðÿáàñûíà ñÿðñÿëàìÿòè äåéèá êå÷ÿê ìÿòëÿáÿ.
Ìÿí áåëÿ ýþðöðÿì êè, úàìààòûìûçûí è÷èíäÿ ìîëëàëàðû ÷ûõàíäàí
ñîíðà, òÿðÿããè âÿ ìààðèôèìèçè òÿõèðÿ ñàëàí ùàìàí àüàéè-ìþùòÿðÿìëÿðäèð êè, áó éàâûãëàðäà âÿôàò åëÿí “íàäèðöë-âöúóäà” îõøàéûðëàð. Àâàì
úàìààò íÿ ãàíûð? Î äà áàõûð ÿââÿë ìîëëàëàðûíà âÿ ñåéèäëÿðèíÿ, ýþðöð êè,
Ñåéèä Ìÿùÿììÿä Øèðâàíè ÷ûõûá ìèíáÿð öñòÿ âÿ äåéèð: áèð ýöí Ìóñà
Àëëàù-òààëà äÿðýàùûíäàí èñòèäà åëÿäè êè, úÿìè ãÿçåò éàçàíëàðûí áàðìàãëàðûíû øèë åëÿñèí. Áèð ýöí ýþçëÿäè, Àëëàùäàí úàâàá ýÿëìÿäè, èêè ýöí ýþç459
ëÿäè, Àëëàùäàí úàâàá ýÿëìÿäè, àõûðû Ìóñà ÿëåéùöññÿëàì ñÿáð åäÿ áèëìÿéèá, áàøëàéûá Àøãàáàäûí êö÷ÿëÿðèíè ýÿçìÿéÿ êè, çåùíè áèð àç à÷ûëñûí
âÿ Éàøêàíûí ïàäâàëûíûí áàúàñûíäàí áàõûá ýþðöá êè, Ñåéèä Ìÿùÿììÿä
Øèðâàíè ÿéëÿøèá, ãàáàüûíäà áàñòûðìà êàáàá âÿ áèð óçóí ÿðèçÿ âÿ î
ÿðèçÿäÿ éàçûëûá êè, ôëàí ãÿçåò éàçàí-êàôèðäèð; îíäàí þòðö êè, äèíÿ
ñàòàøûð, Ìîëëà Èñìàéûëà ñàòàøûð, Ñåéèä Ìÿùÿììÿäÿ ñàòàøûð.
***
ßýÿð Àøãàáàääà Ñåéèä Ìÿùÿììÿä Øèðâàíè áèð áåëÿ ãîíàãëûã
òÿðòèá åäÿ, ÿââÿë-ãàáàãúà áàñòûðìà êàáàáûíû éåéèá ùàìàí òÿêôèð
ÿðèçÿñèíÿ ãîë ãîéàíëàð îëàúàãëàð Àøãàáàäûí “íàäèðöë-âöúóä” àüàëàðû,
îíäàí ñîíðà: Ìîëëà Õîðóçóëëàù, Ìîëëà Ìöñåééèá, Ìîëëà Ùåéäÿð Ãóëèéåâ, Ùöñåéí Çàë, Þìÿð Õîúà, Êÿðáÿëàéû Èáàä ãÿññàá, Ùàúû ßáäóëÿëè
ùàìàìúû âÿ úÿìè áåùèøòÿ ýåäÿíëÿð.
Áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð? Ñÿáÿáè áóäóð êè, áó âöúóäëàð ÿýÿð èñòÿñÿëÿð
Ñåéèä Ìÿùÿììÿä Øèðâàíèíèí õèëàôûíà ýåòìÿéÿ, î äà àâàì úàìààòû
áàøûíà éûüûá áóíëàðû êàôèð ãÿëÿìÿ âåðÿúÿê êè, íöôóçäàí äöøñöíëÿð.
“Äÿõè íÿ èøèì âàð, ãîé úàíû ÷ûõñûí, êàø ìÿí ðàùàò îëóì”.
Âëàäèãàôãàçäà ùÿòòà “ÿäèá”ëÿðèìèç Ìîëëà Èñìàéûëûí ñÿñèíè åøèäÿíäÿ
ñè÷àí äÿëèéèíè ñàòûí àëûá êîíñóëõàíàëàðäà ýèçëÿíèðëÿð. Ñþç éîõ, àõûðäà áó
àüàëàðûí àäûíû ìèëëÿò ìöúàùèäè ãîéàúàüûã êè, áó, ÿäÿáëè äîëàíûá âÿ ùèúàá
ìÿñÿëÿñè áàðÿñèíäÿ ìîëëàëàðà “áÿëè, áÿëè” äåéèá.Àììà áóíó ëàçûìäûð
íÿçÿðÿ àëìàã êè, ìÿñÿëÿí, Ýÿíúÿäÿ, éÿíè ìöñÿëìàíëàðûí Îêñôîðäóíäà
áó ãÿäÿð îõóìóøëàðûí âàðëûüû èëÿ ùå÷ áèð êèøè þç þâðÿòèëÿ úöðÿò åëÿéèá
êö÷ÿéÿ ÷ûõà áèëìÿç: ìÿñÿëÿí, Ìîëëà Èñìàéûë Ùÿñÿíçàäÿ êèìè áèð ìîëëà,
ìÿùÿððÿìäÿ ìèíáÿðäÿ ãàðàäîâîéà äóà åëÿéÿíäÿ áèð “ìèëëÿòïÿðÿñò”
ùàìàí ìîëëàéà áèð ñþç äåìèð êè, “ìîëëàëàð âÿ úàìààò ìÿíäÿí
èíúèìÿñèí”…
Ëÿíÿò øåéòàíà!
“Íàäèðöë-âöúóä”óí ìÿíàñû áèçèì ëöüÿòäÿ áó èäè êè, ÿðç îëóíäó.
ßýÿð þçýÿ áèð ìÿíàñû äà âàð, - ãîé áèëÿíëÿð äåñèíëÿð.
460
ÊÈÌËßÐÄÈÐ?
Êèìëÿðäèð ðóñ ãîøóíóíó èíäèéÿäÿê Èðàíäà ñàõëàéàí? Ìÿí äåéÿúÿéÿì: “Áåëÿ áèçèì áàøû ÿììàìÿëè ìöúòÿùèäëÿðèìèç âÿ þâëàäè-ïåéüÿìáÿðëÿðèìèç” àììà ñÿí äåéÿúÿêñÿí: “Éîõ”. Ìÿí äåéÿúÿéÿì
“ùÿ”, ñÿí äåéÿúÿêñÿí “éîõ”.
Áóíäàí íÿ ÷ûõàúàã? Ìÿí áåëÿ äåéÿúÿéÿì, ñÿí åëÿ äåéÿúÿêñÿí.
Éàõøûñû áóäóð, ÿçèçèì, áèð àç ùþâñÿëÿíè äÿð, ìÿí íàüûë åäèì, ñÿí äÿ
ãóëàã àñ, äÿõè íèéÿ öðÿéèíè ñûõûðñàí?
***
Áèñìèëëàùè-ðÿùìàíöð-ðÿùèì, õåéðÿòöí ìèí Àëëàùöë ÿçèçöë-ùÿêèì
ëèôëàí áèíôëàí.
Èðàíû èñòÿéÿí ãàðäàøëàðà ìÿëóì îëñóí êè, ðóñ âÿçèðè-ìóõòàðû Òåùðàíäà ìÿúëèñè-ìÿáóñàíà ãÿòè ñóðÿòäÿ âÿäÿ âåðìèøäè êè, ùÿìèí àéûí
25-äÿ ðóñ ãîøóíëàðû Èðàíäàí ÷ûõàúàãëàð, ÿýÿð áèð éàíäà èüòèøàø-ìèüòèøàø
îëìàñà. Éÿíè áèðúÿ øÿðòëÿ: èüòèøàø îëìàñà.
×îõ ÿúÿá, éÿíè èüòèøàø íÿ áèð ÷ÿòèí èøäèð? Ñÿí áèðúÿ èüòèøàø äåéèðñÿí,
àììà ÿýÿð ìåéëèí ÷ÿêèð, ìÿí Ðÿøò êèìè áèð áþéöê øÿùÿðÿ îä âóðóì,
ùÿìè ìèíëÿðúÿ þâðÿò-óøàã îä è÷èíäÿ êöëÿ äþíñöí, ùÿìè ðóñ ãîøóíóíà
éåíÿ Èðàíäà ãàëìàüà áÿùàíÿ îëñóí.
***
Áó ýþçÿë òÿäáèðè òþêÿíëÿð, áó ïëàíû ÷ÿêÿíëÿð îëóáëàð Ðÿøòäÿ èêè
íÿôÿð øÿõñ êè, àäëàðû: 1. Ðóñ òÿáÿÿëèéèí ãÿáóë åäÿí ìÿøùóð ãàçèéè-øÿðèÿòìÿäàð, 2.Ïåéüÿìáÿð þâëàäû ñåéèä ìîëëà Ìÿùÿììÿä.
Ìÿíÿ ùÿìèøÿ äåéÿðäèëÿð êè, Íÿúÿôäÿ “äàðöëôöíóí” ãóðòàðàí öëÿìàìûç âÿ ìöúòÿùèäëÿðèìèç èíúèíàð äÿðñè äÿ îõóéóðëàð, ìÿí èíàíìàçäûì. Ñÿáÿáè áóäóð êè, îðàäà òÿùñèë òàïàíëàðûí éöçäÿ äîõñàí äîããóçó
ÿëëÿðèíèí áàðìàãëàðûíû äöç ñàéûá áàøà ÷ûõà áèðìèðëÿð. Àììà, ñþç éîõ,
ùàìû îõóéàí Ìîëëà Ïÿíàù îëìàç; éÿíè èíñàôÿí, àüàéè-øÿðèÿòìÿäàð âÿ
ñåéèä ìîëëà Ìÿùÿììÿä ÷ÿêäèêëÿðè ïëàíà áàõàíäà èíñàí äåéÿ áèëìèð
êè, áóíëàð èíúèíàð äåéèëëÿð âÿ Âëàäèãàôãàçûí òÿçÿ êîíñóëóíóí éåðèíÿ
îëñàì, áó àüàëàðà òÿêëèô åäÿðÿì Ïåòðîâñê øÿùÿðèíÿ êè, âàõòû òàìàì
îëìàìûø áèëåòëÿðè òÿçÿëÿìÿéÿ ÿíúöìÿíèí ïàëàçëàðûíû Ãàôãàçà àïàðìàüà ïëàí ÷ÿêñèíëÿð êè, úàìààò ìàíå îëà áèëìÿñèí.
461
ÐßØÒ ÉÀÍÜÛÍÛÍÛÍ ÏËÀÍÛ
Àüàéè-øÿðèÿòìÿäàð âÿ àüàéè-ìîëëà ñåéèä Ìÿùÿììÿä Ðÿøòè éàíäûðìàã ö÷öí áåëÿ áèð ýþçÿë ïëàí ÷ÿêìèøäèëÿð êè, øÿùÿðÿ äþðä òÿðÿôäÿí
îä âóðóëñóí âÿ ãÿñäè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí õàèíëÿð ö÷ äÿñòÿ
îëìóøäóëàð. ßââÿëèíúè äÿñòÿäÿ èø ýþðÿíëÿð áóíëàð èäè: Ñÿðäàð ßìúÿä,
øÿðèÿòìÿäàð âÿ ìîëëà ñåéèä Ìÿùÿììÿä; èêèíúè äÿñòÿäÿ èø ýþðÿíëÿð:
ñàáèãäÿ Ðÿøò ìöúàùèäè ñåéèä Àááàñ, ôàéòîí÷ó Ìóõòàð, ìàøòàüàëû
ôàéòîí÷ó Ìÿøÿäè Áàãè âÿ Úÿôÿð; ö÷öíúö äÿñòÿ: Èðàíûí áàêèð àäàìëàðûíäàí èêè éöç âåéë âÿ áàìáûëû.
Íÿ òþâð îëóðñà ùàìàí ýåúÿ íÿçìèééÿ ùàêèìè Ñèääèãöë-Ùÿðÿì
èðòèúàèééóíëàðûí áó òÿäáèðèíäÿí õÿáÿðäàð îëóð âÿ áèð íå÷ÿñèíè ùÿáñ åäèð;
ìîëëà ñåéèä Ìÿùÿììÿäè ýþíäÿðèð Òåùðàíà, àììà øÿðèÿòìÿäàðà áèð
ñþç äåéÿ áèëìèð; ÷öíêè òÿçÿëèêäÿ ðóñ ðÿèééÿòè îëóáäóð.
Õöëàñÿ, àõûðû õåéèð îëäó âÿ ùÿð÷ÿíä õàèíëÿðè ùàêèìè-íÿçìèééÿ
òóòóá ùÿáñÿ ýþíäÿðìèøäè; àììà ðóñ òÿáÿÿñèíäÿí Ùàúû Ðöñòÿì
Áàáàéåâ ýåäèá ùàìûñûíû ùÿáñäÿí ãóðòàðäû.
***
Ìÿíèì ùÿðäÿíáèð ãóëàüûìà áèð áåëÿ ñþç ÷àòûð êè, ýóéà Ìîëëà
Íÿñðÿääèí ìîëëàëàðû èñòÿìèð âÿ ñþç àõòàðûð êè, îíëàðà äîëàøñûí. Ìÿí
áóíóí úàâàáûíäà ÿðç åäèðÿì êè, ñÿùÿðëÿð éåðèìäÿí äóðàíäà ÿáÿäÿí î
õÿéàëäà îëìóðàì êè, áèð ìîëëàéà ñàòàøûì, áèð ìîëëàíû ïèñëÿéèì. Ïî÷òäàí
êàüûç àëûá îõóéàðàì âÿ ýþðöðÿì êè, ìîëëàëàð, ñåéèäëÿð, øÿðèÿòìÿäàðëàð
èñòÿéèðëÿð Èðàíû éàíäûðñûíëàð, áó õÿáÿðëÿðè äÿ áèçÿ éàçàíëàð Èðàíû äîñò
òóòàí ãàðäàøëàðûìûç âÿ õåéèðõàù ìöñÿëìàíëàðûìûçäûð.
Íÿ úöð éàçìàéàã?
Éîõñà, áèçèì ãÿñäèìèç î äåéèë, áèýöíàù áÿíäÿëÿðèí àäûíû íàùàã
éåðÿ ÷ÿêèá, îíëàðà áþùòàí äåéÿê. Àõóíä ìîëëà Èñìàéûë Ùÿñÿíçàäÿ
Âëàäèãàôãàçäà ìÿñúèäèí èêè äöêàíûíû ñàùèáëÿíèá äåéèð êè, “ìÿñúèäèí
ìàëû áèðúÿ ìîëëàéà ùàëàëäûð, ãåéðèëÿð éîõ”. Áóíó åøèäÿíäÿ áèç äÿ
ýþòöðöá éàçûðûã:
Ìöðÿááå
Îíóí ö÷öí óéìàç ãåéðèéÿ êþíëöì
Áèð ÿúÿá ìîëëàäûð ìÿíèì ñåâäèéèì.
Ìîëëà íÿäèð, ñåéèä íÿäèð, ìÿëÿêäèð,
462
Ùàìûäàí ÿëàäûð ìÿíèì ñåâäèéèì.
Ñàããàëû ñöíáöëäöð, éàíàüû ëàëÿ,
Þçö äÿ áÿíçÿéèð âÿùøè ÷àããàëÿ,
Ãóëàãëàðû óçóí, ýþçö ïèéàëÿ,
Ìèëëÿòÿ áÿëàäûð ìÿíèì ñåâäèéèì.
ÅÒÈÄÀËÈÉÉÓÍ
Ãîðõìà, îñìàíëûúà éàçìûðàì! Þç äèëèìèçäÿ éàçàúàüàì. Éîõñà
áàøäàí “Åòèäàëèééóí” ñþçöíö ýþðöá åëÿ õÿéàë åëÿðñÿí êè, áèç äÿ
“îñìàíëûëàøäûã”, éÿíè “ÿðÿáëÿøäèê”, éÿíè ìþòÿáÿð ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíèí
úÿðýÿñèíÿ ñîõóëäóã. Ìàøàëëàù, ãÿçåòëÿðèìèçè ýþðÿíäÿ àäàìûí “òàìàùû”
äöøöð: ëàï åëÿ áèë êè, òÿçÿ Îñìàíëûäà ÷ûõàí “Ùèêìÿò” ãÿçåòèäèð êè,
ìÿðùóì Ìÿëêöìõàí äåéÿí êèìè, ìàøàëëàù àäûíû äà îõóìàã îëìóð êè,
áèëÿñÿí áàðè íÿ ãÿçåòèäèð.
Áÿëè, éåíÿ Îñìàíëû ïàäøàùûíûí òÿðèôè áàøëàíûð. Íÿ îëàð, ãîé áàøëàíñûí. Àììà äÿõè äåìÿ êè, “äöíéàíûí éîõ éåðäÿí âöúóäà ýÿëìÿéèíÿ
áàèñ ñóëòàíûìûçäûð”.
Âÿ áèð äÿ ìÿí áèëìèðÿì êè, áó òÿøâèøÿ ñÿáÿá íÿäèð âÿ áèëìèðÿì
êèì ñÿíèí ñóëòàíûíû ïèñëÿéèð êè, ñÿí îíà ðÿää éàçûðñàí âÿ áó òÿðèôè âÿ
òÿùñèíè êèìÿ éàçûðñàí?
***
Èíäèéÿ êèìè éóõàðûäà äåäèéèì ñþçëÿð “ìèí áàáÿò” ùå÷äèð; î ñþçö êè,
äîüðóäàí âÿ úèääÿí éàçìàã èñòÿéèðÿì, éÿíè çàðàôàòû êÿíàðà ãîéóá
éàçìàã èñòÿéèðÿì, î ñþçëÿð ùàìàí àøàüûäàêû ñþçëÿðäèð êè, èíäè ÿðç
åäèðÿì.
ßýÿð Èðàíû áèð äÿãèãÿëèéÿ Àâðîïà èëÿ òÿòáèã åëÿñÿê, éÿíè òóòóøäóðñàã, ÷îõ ìÿçÿëè íÿòèúÿ ãàáàüûìûçà ÷ûõàð.
Ìÿñÿëÿí, áó úöð äàíûøàã: íåúÿ êè àüàëàðà ìÿëóìäóð, Àâðîïàäà ùÿð
íÿ ãÿäÿð ôèðãÿ âàð, ùÿð íÿ ãÿäÿð ìÿñëÿê âÿ ÿãèäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð – áóíëàð
ùàìûñû áèð úöð ãàéäà âÿ ãàíóí èëÿ áàøà ýÿëèð; éîõñà áàøû ÷óâàëäàí äåéèë.
Àììà Èðàíäà áóíëàð èòòèôàãè áèð øåéäèð: áèð ýöí ôëàí àüà ôëàí ìÿúëèñäÿ
ïëîâäàí ãàáàã áèð ñþç ôÿðìàéèø åäèá, äÿõè ãóðòàðäû ýåòäè.
463
– Éÿíè áó ñþçö àüà ôÿðìàéèø åëÿäè?
– Áÿëè, áÿëè.
– Éÿíè ñÿí þç ýþçöíëÿ åøèòäèí?
– Áÿëè, áÿëè.
– Éÿíè ñÿí þç ãóëàãëàðûíëà ýþðäöí?
– Áÿëè, áÿëè, ñÿùèùäèð.
***
Äåìÿê îëàð êè, èíäè Èðàíäà ïàïàãëàðûí ôàñîíó î ãÿäÿð àðòûã äåéèë, íÿ
ãÿäÿð êè, úöðáÿúöð ìÿñëÿêëÿð ìîääàäûð; ìÿñÿëÿí, ìÿøðóòÿïÿðÿñò,
ìÿøðóÿïÿðÿñò, èíãèëàáèééóí, èúòèìàèééóí.
×îõ ýþçÿë, èíäè ñèç ìÿýÿð áèëèðñèíèçìè êè, èðàíëû, ìÿñÿëÿí, “èúòèìàèééóí” äåéÿíäÿ íÿ äåìÿê èñòÿéèð? Ìÿýÿð èðàíëû ìÿøðóÿ* èëÿ ìÿøðóòÿéÿ òÿôàâöò ãîéóð? Õåéð, ãîéìóð âÿ ÷îõ éàõøû åëÿéèð êè, ãîéìóð;
÷öíêè òÿôàâöò ãîéàíëàð äà ùå÷ þçëÿðè áèëìèðëÿð êè, íèéÿ òÿôàâöò ãîéóðëàð.
Éåíÿ ñþçöìöç áóðàäà äåéèë; ñþçöìöç áóðàäàäûð êè, ãîé íå÷ÿ-íå÷ÿ
ôèðãÿ îëóð-îëñóí, íå÷ÿ ìÿñëÿê îëóð-îëñóí, ëàêèí áó ìÿñëÿêëÿð ùàðàäàí
áàø âåðèð, – ìÿí îíó áèëìÿê èñòÿéèðÿì âÿ ùöíÿð èñòÿð êè, áèð Àëëàù
áÿíäÿñè ìÿíè áàøà ñàëà, ýþðÿì êè, áó ìÿñëÿêëÿð ùàðàäàí òþðÿéèð?
– Ùÿëÿ ýþçöí àéäûí îëñóí!
– Ùÿ, íÿ âàð?
– Íÿ îëàúàã, úàíûíà ñàüëûã. Äåéèðëÿð Èðàíäà áèð ôèðãÿ äÿ ÿìÿëÿ
ýÿëèá.
– Ñÿí Àëëàù?
– Âàëëàù.
– Îíóí àäû íÿäèð?
– Åòèäàëèééóí.
Äîüðóäàí, ëàï åëÿ áèë êè, Àâðîïàäûð; åëÿ áèë êè, ìÿñÿëÿí, Àëìàíèéàäà Ìàðêñäûð. Ùàìàí Ìàðêñ êè, èúòèìàééóí-àìèééóí ìÿñëÿêèíèí
áàíèñè âÿ àòàñû ùåñàá îëóíóð. Äîüðóäàí, áó Èðàíäà äÿõè íÿëÿð ãàëäû êè,
áàø âåðìÿìèø îëñóí?! Ùå÷ Àëìàíèéàäàí ýåðè ãàëìûð.
Èíäè ìÿí àõûð ìöíòÿçèð ãàëäûì! Àõûð áèð äå ýþðöì êè, áó òÿçÿ
ôèðãÿíèí éàðàäûúûñû êèìäèð? Éÿíè êèìäèð åòèäàëèééóí ôèðãÿñèíè èúàä
åäÿí?
_______________
* Øÿðèÿòèí ìöñàèäÿ åòäèéè øåé
464
Òåùðàíäà Âÿçèðçàäÿ âÿ êàðýöçàð Ðÿùèìçàäÿ úÿíàáëàðû, Òÿáðèçäÿ
äÿ Ñèãÿòöë-èñëàì ùÿçðÿòè-àëèëÿðèäèð.
Èíäè ýþðÿê áó ôèðãÿíèí ìÿðàìíàìÿñè íÿäèð.
ßââÿë áó ëöüÿòÿ áàõàã: “Åòèäàëèééóí – “äàë” ñþçöíäÿí ÿìÿëÿ
ýÿëèð. Ìÿëóìäóð êè, ìîëëàëàðûí éàí úèáëÿðèíäÿí ñàâàéû, áèð äÿíÿ ýèçëèí
äàë úèáëÿðè äÿ îëóð. Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿéÿ, éà ìààðèô èøëÿðèíäÿí þòðö
ïóë éûüàíäà ìîëëàëàð ÿëëÿðèíè éàí úèáëÿðèíÿ ñàëûá âÿ úèáëÿðèíèí òîðáàëàðûíû ÷ûõàðûá ÷þðÿê ãóðóñóíó ñèëêèðëÿð äèâàðûí äèáèíÿ âÿ àíä è÷èðëÿð êè,
“âàëëàù, áèð ãÿïèéèì äÿ éîõäóð”. Àììà ïóëëàðû äàë úèáëÿðèíäÿ ýèçëÿäèðëÿð.
Îäóð òÿçÿ ôèðãÿíèí àäûíû ãîéóáëàð “åòèäàëèééóí”, éÿíè úàìààòûí
ïóëóíó äàë úèáëÿðèíÿ ãîéàíëàð.
Âàëëàù, î ãÿäÿð ñþçöì âàð êè, ãîðõóðàì ùàìûñûíû éàçàì, ÷îõ óçóí
îëà. Áóðàäà ïèñ àäàìëàðà áèð ëÿíÿò îõóéóá äóðóá éàòàã; ÷öíêè ýåúÿíèí
éàðûñûäûð.
Éà Àëëàù…
ÙÀÚÛ ÈÁÐÀÙÈÌÎÂ
“Ðóñèéàäà ßáäöððÿøèä Èáðàùèìîâ ùÿçðÿòëÿðèíè òàíûìàéàí êèìñÿ
éîõäóð”. Áó àäàìûí áàðÿñèíäÿ ßùìÿä áÿé Àüàéåâ áåëÿ äåéèð. Âÿ
áåëÿ äåéÿíäÿí ñîíðà áàøëàéûð ùàúûíûí ùöíÿðëÿðèíè âÿ õèäìÿòëÿðèíè áèðáèð ñàéìàüà. Ìÿñÿëÿí, Èñòàìáóëäà “ßñðàðè-Ãàñèìè” åëìëÿðèíè îõóéóá
ãóðòàðàíäàí ñîíðà ýÿëäè Ïåòåðáóðãà âÿ áàøëàäû “Öëôÿò” ãÿçåòèíè
÷ûõàðòìàüà. Àõûðäà áàø ýþòöðöá ýåòäè Éàïîíèéàéà âÿ îðàäà 35 íÿôÿð
ìÿáóñ âÿ ìöùÿððèðëÿðäÿí âÿ âÿçèðëÿðäÿí èñëàì äèíèíÿ ÷þíäÿðäè. Åëÿ àç
ãàëìûøäû êè, Éàïîíèéà èìïåðàòîðó äà èñëàìû ãÿáóë åäÿ êè, äÿõè Èáðàùèìîâ èñòèõàðÿ åëÿéèá, àðòûã ãàëà áèëìÿäè âÿ îðàäàí äöç Ìÿêêÿéÿ òÿðÿô
éîëà äöøäö âÿ “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíè åëÿ èíäèéÿäÿê òÿÿúúöáäÿ ãîéäó êè,
àéà, ýþðÿñÿí, Èáðàùèìîâ éàïîíëàðëà ùàíñû äèëäÿ äàíûøûðäû; ÷öíêè Èáðàùèìîâ þç äèëèíäÿí ñàâàéû áèð ãåéðè äèë áèëìèð, éàïîíëàð äà ìöñÿëìàíúà
áèëìèðëÿð.
465
***
Áóíëàðûí ùå÷ áèðèíè ìÿí ùåñàáà ãîéìóðàì. Àëëàù øàùèääèð êè,
ßáäöððÿøèä Èáðàùèìîâó Ðóñèéàäà òàíûìàéàí éîõäóð. Àììà ñþç
áóðàñûíäàäûð êè, ÿýÿð ñÿí åëÿ áåëÿ äåéèá äóðñàí, ìÿí äÿ äåéÿðÿì êè,
Èðàíäà øåéõ Ôÿçëëóëàùû äà òàíûìàéàí éîõäóð. Éà ýÿðÿê ñþçöíö ýåðè
ýþòöðÿñÿí, éà äà ýÿðÿê ìÿòëÿáè à÷àñàí; éîõñà Èñòàìáóëäà òÿùñèë
òàïìàã, ñîíðà “Öëôÿò” ãÿçåòèíè ÷ûõàðòìàã âÿ ñîíðà äà “Áÿéàíöë-ùÿãã”
ãÿçåòèíÿ ìöõáèðëèê åëÿìÿê àðòûã áèð èø äåéèë.
Ìþìèí ãàðäàøëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì: áèð äÿãèãÿëèéÿ äöíéà èøëÿðèíè
íÿçÿðäÿí ñàëûá, ôèêèðëÿðèíè âåðñèíëÿð êå÷ÿúÿéÿ. Âÿ éàäà ñàëñûíëàð
Ðóñèéàíûí ÿââÿëèíúè “äóìà” ìÿúëèñèíè êè, Ãàôãàçäàí Ïåòåðáóðãà áèçèì
äÿ áèð íå÷ÿ âÿêèëëÿðèìèç ýåäèá, îðàäà áèçèì äÿðäëÿðèìèçè îðòàëûüà ãîéóá äàíûøûðäûëàð. Âÿ ýöíëÿðèí áèð ýöíö äóìàäà þâðÿò ìÿñÿëÿñè îðòàëûüà
ãîéóëóð, ìöñÿëìàí ìÿáóñëàðûíäàí áèð íÿôÿð ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè ö÷öí
äÿ ìöñàâàò òÿëÿá åäèð êè, êèøèëÿðëÿ þâðÿòëÿðèí ùöãóãó áÿðàáÿðëÿøñèí.
Áó ñþùáÿòè åøèäèð “Öëôÿò” ãÿçåòèíèí ñàùèáè úÿíàá Èáðàùèìîâ âÿ
åøèäÿí òÿê ýþòöðöá ãÿçåòèíäÿ éàçûð êè, “Áàêû âÿêèëè úÿíàá ßëèéåâ äóìàäà õèëàôè-øÿð ñþç äàíûøûá âÿ þâðÿò ìÿñÿëÿñè áàðÿñèíäÿ áåëÿ âÿ áåëÿ
ðÿé âåðèá. Ýÿðÿê î âÿêèëè ìöñÿëìàí ãàéäàñûíúà ñÿíýñàð åòìÿê”.
“Öëôÿò” ãÿçåòèíèí áèð íöñõÿñè ýÿëèá ÷ûõûð Øàìàõûéà âÿ ùÿìèí ýöí
øÿùÿð áèð-áèðèíÿ äÿéèð âÿ Ïåòåðáóðãà òåëåãðàì ÷ÿêèëèð êè, “âÿêèëèìèç
äàíûøàí ñþçÿ áèç ðàçû äåéèëèê; ÿýÿð ñþçöíö ýåðè ýþòöðìÿñÿ, øÿùÿðÿ
ãàéûäàíäà Ýèðäìàí÷àéà áàñûá áîüàðûã”.
Àëëàù øåéõ Ôÿçóëóëëàùû ñàëàìàò åëÿñèí!
***
Áóäóð ùàìàí ùàúû ìîëëà Ðÿøèä Èáðàùèìîâ âÿ ùÿð êÿñ ìÿíèì ñþçëÿðèìÿ èíàíûð, èíñàíñûí, ùÿð êÿñ èíàíìûð, àíä îëñóí “Ýöëëöê” ìÿñúèäèíäÿí äþðä ÿäÿä õàë÷à îüóðëàéûá, Íóõàéà àïàðàíäà òóòóëóá Úàð ãàëàñûíà
ýþíäÿðèëÿí ìîëëà Àëûøàí ÿôÿíäèíèí êàðäîí ïàïàüûíà êè, áó äåäèêëÿðèì
áàøäàí àõûðàäÿê äöç âÿ äîüðóäóð.
466
ØÅÉÕÖËÈÑËÀÌ
Ìÿðèçõàíà åëÿ áèð éåðÿ äåéèðëÿð êè, îðàäà íàõîøëàð ìöàëèúÿ îëóíóð.
Éåâðîïàäà ìÿðèçõàíà ÷îõäóð, àììà Èðàíäà âÿ ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ éîõäóð âÿ áóíóí äà ñÿáÿáè âàð; ñÿáÿáñèç äöíéàäà ùå÷ øåé
éîõäóð. Ñÿáÿáè îäóð êè, ÿúíÿáèëÿð íàõîø îëàíäà îíëàð ìÿðèçõàíàéà âÿ
òÿáèáÿ ìþùòàú îëóðëàð, àììà ìöñÿëìàíëàð íàõîø îëàíäà ÷àüûðûðëàð
úèíäàð Ñåéèä Áàüûðû, î äà íàõîøóí ãàáàüûíäà áèð òàñ ãóðóð, è÷èíÿ ñó òþêöð âÿ áèð éàçûëû êàüûç ñàëûð âÿ öôöðÿ-öôöðÿ áàøëàéûð îõóìàüà: “Áàüëàäûì, áàüëàäûì, ÷ûõûí úèíëÿð, øÿéàòèíëÿð”. Áó úèíäàð èøèíè òàìàì åäèð âÿ
ïóëóíó àëûá ýåäÿíäÿí ñîíðà Ãûøëàãëû úÿíàá ôèëîñîô Áàõûø äàõèë îëóð âÿ
ÿëèíè úèáèíÿ óçàäûá äÿðìàíëàðûíû ÷ûõàðûð âÿ áèð-áèð íàõîøóí ãàáàüûíà
à÷ûá áàøëàéûð òÿðèôëÿìÿéÿ: “Áàä çÿíúáóðéà, ãóø öçöìö, òîõìè-õÿðäÿë,
èíÿáöëÿã-ëÿá, úþâçè-ùèíäè, ãàãëåéè-êöáàð, ãàãëåéè-ñöüàð âÿ äþðä
äèðùÿì äÿðäè ìöëêè-ÿðçÿã. Áóíëàðû ãàðûøäûðûá íàõîøà âåðÿíäÿí ñîíðà
íÿ îëñà, ùàìàí ñààò êÿñÿúÿê”.
Áóäóð ìÿðèçõàíà, áóäóð ìöàëèúÿ, áóäóð òÿáèá. Éîõñà Éåâðîïàäà
áèð áþéöê èìàðÿòè ìÿòÿë åëÿéèðëÿð âÿ áàøäàí-áàøà ãðàâàò äöçöðëÿð âÿ
äöíéàíûí çÿùÿðëè âÿ àúû ìóðäàð äàâàëàðûíû ýÿòèðèá îðòàéà éûüûðëàð,
÷àüûðûðëàð áèíàìàç ùÿêèìëÿðè âÿ íàõîøëàðû äîëäóðóá ùÿôòÿëÿð èëÿ, àéëàð
èëÿ îðàäà ñàõëàéûðëàð êè, íÿ âàð, íÿ âàð “áèç áó íàõîøëàðà ìöàëèúÿ
åëÿéèðèê”.
ßââÿëÿí, úàíû ÷ûõñûí íàõîøóí ÿýÿð àçàðëûäûð, ýåòñèí þçöíÿ äàâàäÿðìàí òàïñûí. ßýÿð ìÿðèçõàíà éàõøû çàääûð, íÿ ñÿáÿáÿ Òÿáðèçäÿ,
Òåùðàíäà, Èñôàùàíäà éîõäóð? ßýÿð éàõøû çàääûð, íÿ ñÿáÿáÿ Íÿúÿôäÿ
âÿ Êÿðáÿëàäà éîõäóð?
Ìöúòÿùèäëÿðèìèçèí âàðëûüû èëÿ êö÷ÿäÿ áèð áèñàùèá ìöñÿëìàí äöøöá
âàéûëäàéàíäà áèð éåð òàïûëìàç êè, áè÷àðÿíè àïàðûá îðàäà ìöôòÿ ìöàëèúÿ
åëÿéèá éåìÿê-è÷ìÿê âåðÿëÿð. Ùàíñû ìöúòÿùèä áèð áåëÿ ñàâàá èøèí
äàëûéúà îëóá? Åëÿ ùåé ãöñë, ãöñë, ãöñë, ùåéç, ùåéç, ùåéç, íöôàñ, ìöòÿ,
ôåéç, ùóðè, ñÿâàá, èáàäÿò, àõûðäà ýåíÿ ãöñë.
Øàáàíûí 15-äÿ Ðÿøòäÿ ìÿðèçõàíàíû à÷àíäà ìÿí î âÿäÿ äåäèì êè,
“àé áàëàì, þçöíöçö ÿëÿ ñàëìàéûí, ÿââÿë áèð ñèç õàëãû áàøà ñàëûí ýþðÿê,
áó ìÿðèçõàíà ëàçûìëû áèð øåéäèðìè, éîõñà éîõ ”. Ìÿíèì ñþçöìÿ î
âÿäÿ ãóëàã àñàí îëìàäû. Ãóëàã àñìàäûëàð, þçëÿðè äÿ ïåøèìàí îëäóëàð,
÷öíêè úèíäàðëàðûìûçûí âÿ äóà éàçàíëàðûìûçûí áÿðÿêÿòèíäÿí ùå÷ êÿñ
ìÿðèçõàíàéà ìåéë âÿ ðÿüáÿò ýþñòÿðìÿäè, ùåéÿòèí öçâëÿðèíäÿí ùå÷ êÿñ
467
öçâëöê ùàããûíû âåðìÿê âÿ ùÿòòà øåéõöëèñëàìûí éàíûíà ýåäèá áåø òöìÿí
öçâëöê ùàããûíû èñòÿéÿíäÿ úàâàá âåðäè êè, “èòèëèí, èòèëèí, ìÿí äÿ Øóøà
íàèáè äåéèëÿì êè, ýåúÿ-ýöíäöç êåéôëÿíÿì âÿ ðÿèééÿòëÿðäÿí çîðíàí
àëäûüûì ïóëëàðû øÿðàáà âåðÿì (ïèíÿ÷è Àüàáàëàäàí öçð èñòÿéèðèê êè,
íàèáèí àäûíû ÷ÿêäèê). Èòèëèí, èòèëèí. Ñèçèí ìÿðèçõàíàíûç áèçÿ ëàçûì äåéèë”.
Áàõ øåéõöëèñëàì áåëÿ îëàð, íÿèíêè èíäèêè Ãàôãàç øåéõöëèñëàìû êèìè
êè, îòóðóá þçöíÿ èø àõòàðûð êè, ùÿ íÿ âàð, ýþòöð ãàçèëÿðèí ùàìûñûíà êàüûç
éàç. Ùÿ, íÿ éàçûì? Éàç êè, ùÿð êÿíääÿ ýÿðÿê áèð ìÿêòÿá à÷ûëñûí.
À ãàðäàø, ùÿð êÿíääÿ äÿ áèð ìÿêòÿá îëàð? Âàëëàù, ëàï åëÿ óðóñ èøèíÿ
îõøàäû. Áèð áàõ ýþð, ùÿéÿ áó éàõøû èøäèð, ùàíñû ìöúòÿùèä áèð áåëÿ èøÿ
ôèòâà âåðèá? ßýÿð Ôàçèëè-Äÿðáÿíäè âåðèá-ùàíû Äÿðáÿíääÿ ìÿêòÿáëÿð?
ßýÿð àüàéè-Øèðàçè âåðèá-ùàíû Øèðàçäà ìÿêòÿáëÿð?
Ãöñë, ãöñë, ùåéç, ùåéç, ñèüÿ. ìÿùÿððÿì, ñàâàá, ùóðè, ãûëìàí àõûðäà
ýåíÿ ãöñë. Àõûðäà ýåíÿ ãóñë. Ìÿí þëöì öðÿéèíè ñûõìà.
Äÿëè
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 ìàé 1910 19
ÙÅËÌÈ ÏÀØÀ
Õÿéàëûì ìþùòÿðÿì îõóúóëàðà àðòûã áàøàüðûñû âåðìÿê äåéèë. Îíñóç
äà ùàâà èñòèäèð: íÿ óçóí-óçàäû éàçìàüà äàìàüûì âàð, íÿ óçóí-óçàäû
îõóìàüà õàëãûí ùÿâÿñè âàð. Áèð íå÷ÿ ñþç ìöõòÿñÿð ÿðç åäèá,
ãîéàúàüàì ãÿëÿìè éåðÿ.
***
Áèðúÿ áóíó ñîðóøìàã èñòÿéèðÿì: íÿ ÿúÿá Ðóñèéà ùþêóìÿòè ðàçû
îëäó êè, Ùåëìè ïàøà Ðóñèéàíûí ìöñÿëìàí øÿùÿðèíè ýÿçèá äîëàíñûí,
ìöñÿëìàíëàðëà ýþðöøöá äàíûøñûí? Ãÿçåòëÿðäÿí ìÿëóì îëäó êè, Ùåëìè
ïàøà Ïåòåðáóðãóí ìöñÿëìàí úàìààòûíûí è÷èíäÿ îëäó, îíëàðëà ãîíóøäó,
ñîíðà Ìîñêâàéà, Êàçàíà, Îðåíáóðãà âÿ Ñàìàðàéà ýåòäè âÿ ìöñÿëìàíëàðûí áàø÷ûëàðûíûí ìÿúëèñèíäÿ ñþùáÿòëÿð åëÿäè, íèòãëÿð îõóäó. Áóíà
íÿ ÿúÿá Ðóñèéà ùþêóìÿòè ðàçû îëäó?
Úàâàá.
Úàâàáû áóäóð êè, Ùåëìè ïàøàíû Ðóñèéà ùþêóìÿòè éàõøû òàíûéûðìûø
âÿ Ñòîëûïèí áèëèðìèø êè, áó êèøè ìöñÿëìàíëàðà íÿ äàíûøà áèëÿð. Áåëÿ
îëàíäà íÿèíêè Ðóñèéà äþâëÿòè Ùåëìè ïàøàíûí ñÿéàùÿòèíÿ ìàíå îëìàçäû,
áÿëêÿ ÿëè èëÿ áèð øåé äÿ âåðÿðäè êè, áó ñÿéàùÿò áàø òóòñóí.
468
***
Èíäè áèç áèëèðèê êè, Ùåëìè ïàøà Ïåòåðáóðãäà íÿ äàíûøûá; áèç áèëèðèê êè,
Ïåòåðáóðã äàðöëôöíóíóíäà ùöãóã åëìè îõóéàí áèð ìöñÿëìàí ãûçûíà
Ùåëìè ïàøà íÿ ñþéëÿéèá; áèç áèëèðèê êè, Êàçàí øÿùÿðèíäÿ ìöñÿëìàí
õàòóíëàðûíà Ùåëìè ïàøà íÿ äåéèá. Áàáàëû ßáäöððÿøèä Èáðàùèìîâóí
áîéíóíà, ÿýÿð ðÿâàéÿò äîüðó îëñà, ùàëàë îëñóí Ùåëìè ïàøàéà î ÷þðÿê êè,
ìöñÿëìàíëàðûí ñÿìèìè äîñòó “Íîâîéå âðåìéà” ãÿçåòèíèí ñàùèáè
Ñóâîðèíèí õàíÿñèíäÿ éåéèá. Ìÿëóìäóð êè, ÿýÿð Ñóâîðèí áèëñÿ èäè êè,
Ùåëìè ïàøà ìöñÿëìàíëàðûí ýþçëÿðèíèí à÷ûëìàüûíà áàèñ îëàí áèð êÿëìÿ
ñþç äàíûøà áèëÿð, íÿ Ùåëìè ïàøàíû åâèíÿ ãîíàã ÷àüûðàðäû, íÿ äÿ îíóí
Ðóñèéà òîðïàüûíà àéàã áàñìàüûíà èçí âåðÿðäè.
***
Ùàâàëàð èñòèëÿøèá, ÷îõ éàçû éàçìàã îëìóð. Ùåëìè ïàøà Òöðêèéÿíèí
ñàáèã ñÿäðè-ÿçÿìèäèð. ×îõ ÿúÿá, áÿñ áóíóí ìÿíÿ íÿ äÿõëè âàð? Áÿñ
ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð, íèéÿ äàìûí öñòöíÿ ÷ûõûá ÷ûüûðûá, ùÿëÿ ãîíøóëàðû äà
÷àüûðûðàì êè, “àäÿ, äóðìàéûí, ÷ûõûí äàìà, Ùåëìè ïàøà ýÿëèð!” Äÿõè
ìÿíÿ íÿ äÿõëè âàð, ýÿëèð? Ãîé ßáäöððÿøèä Èáðàùèìîâ ñåâèíñèí.
Àììà áó ýöí ùàâà ÷îõ èñòèäèð.
ÈÒ ÁÀÕÀÍÄÀÍ
Òèôëèñäÿ áèçèì ìÿùÿëëÿäÿ áèð áàü âàð, àäû Áîòàíè÷åñêèäèð. Êèøèëÿð
äåéèðëÿð êè, áó áàü áàùàð âàõòû úÿííÿòèí áèð ýóøÿñèíÿ îõøàéûð. Àììà
ìÿí éàçûã ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè áó áàüû ýþðìÿìèøÿì; ÿðèì ãîéìóð êè,
ìÿí îðàéà ýåäÿì, ÿðèìäÿí èçèíñèç äÿ ýåòñÿì, éàõøû îëìàç; ÿââÿëà
ÿðèìè àëäàòìûø îëàðàì, èêèíúè äÿ êè, ÿðèì õÿáÿðäàð îëñà, ýÿëèá ìÿíè
âóðóá þëäöðÿð.
Áó áàü áèçèì åâèìèçèí éàíûíäàäûð. Áàùàð äàõèë îëàí êèìè êö÷ÿìèçäÿ èéíÿ ñàëìàüà éåð îëìàç. Åëÿ àäàìäûð êè, äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèá ãàïûìûçûí ãàáàüûíäàí êå÷èðëÿð Áàòàíè÷åñêè áàüà. Ýåäÿíëÿðèí ÷îõóñó äà áèçèì
êèìè àðâàäëàðäûð. Àììà ìöñÿëìàí àðâàäû äåéèëëÿð, ðóñ àðâàäëàðûäûðëàð,
åðìÿíè, ýöðúö, éÿùóäè, ôèðÿíý àðâàäëàðûäûðëàð, ìöñÿëìàí àðâàäû éîõäóð,
÷öíêè êèøèëÿðèìèç áèçÿ èçèí âåðìèðëÿð.
469
Áèð ýöí åâäÿ îòóðìóøäóì, ýþðäöì êè, êèøè ùàçûðëàøûð ýåòñèí Áàòàíè÷åñêè áàüà, äåäèì:
– Àé êèøè, áèð ìÿíè äÿ àïàðàéäûí îðàäà ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ ýöë âÿ ÷è÷ÿêëÿðÿ òàìàøà åäÿéäèì. Àõûð äåéðèëÿð êè, äöíéàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí áóðà
ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ àüàúëàð ýÿòèðèá ñàëûáëàð. Íÿ îëàð êè, ìÿí éàçûã äà áèð
îðàéà ýåäèá òàìàøà åäÿéäèì.
Êèøè öñòöìÿ åëÿ ÷ûüûðäû êè, àç ãàëäûì þçöìäÿí ýåäÿì.
Èíäè äàùà áèëÿðÿì Áàòàíè÷åñêè áàüëàð áèç ìöñÿëìàí àðâàäëàðûíûí
éåðè äåéèë. Ùÿìèøÿ àõøàìëàð úàìààò éûüûøûá äîëàíàí âàõò, ìÿí ýåäèðÿì
ãîíøóìóçäà Ñÿêèíÿ áàúûíû ýþòöòöðÿì, ýåäèðèê ãÿáðèñòàíà, îðàäà
ãÿáðëÿðèí äàëûíà ÷þêöá, áàüà òàìàøà åäèðèê.
Ïÿù, ïÿù, ïÿù, áàü íåúÿ áàü! Ãöäðÿòèíÿ øöêöð èëàùè! Àüàúëàðûí éàðïàãëàðû ùÿðÿñè áèð ðÿíý ÷àëûð, ýöëëÿðèí ÿòðè èíñàíû áèùóø åäèð.
Áåëÿ ôèêèðäÿ îòóðóá áàüà áàõàíäà áèð äÿ ýþðöðöê êè, îðàäà ýÿçÿí
úàìààòûí è÷èíäÿ ìöñÿëìàí êèøèñè äÿ ýþðöíöð. ×îõ âàõò î êèøèëÿðèí
è÷èíäÿ ìÿíèì ÿðèì äÿ îëóð.
***
Àõøàì ãàéûäûá åâÿ ýÿëÿíäÿ äåéèðÿì:
– Àé êèøè, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, íèéÿ áèçè ãîéìóðñóíóç êè, ýåäÿê
îðàäà ýÿçÿê? Áèç êè, ÷àðøàáëûéûã, áèçè êèì òàíûéàúàã?
Êèøè ìÿíÿ úàâàá âåðèð:
– ×îõ äàíûøìà! Åëÿ îíó èñòÿéèðñÿí êè, áèð éîëëóã åë è÷èíäÿ ìÿíÿ
áèãåéðÿò äåñèíëÿð?
Îäóð êè, àõøàìëàð Ñÿêèíÿ áàúûìû ýþòöðöá ãÿáðèñòàí áÿùàíÿñè èëÿ
ýåäèðèê ãÿáèðëÿðèí äàëûíà ÷þêöá, õÿëâÿòúÿ áàüà òàìàøà åëÿéèðèê. Ïÿù,
ïÿù, íÿ ýþçÿë áàüäûð.
Äöíéàäà íÿ ãÿäÿð þâðÿò êè, õÿëã îëóá, úÿìèñè ýÿëèá ÿðëÿðè èëÿ áó
áàüû ýÿçèá ýåäèðëÿð. Àììà áèçèì ìÿùëÿäÿ îëà-îëà, áèç ùÿñðÿò ãàëìûøûã
âÿ úöìÿ àõøàìëàð ãÿëáèìèç ñûõûëàíäà ýåäèðÿì Ñÿêèíÿ áàúûíû ýþòöðöá
ýåäèðèê ãÿáðèñòàíà èò áàõàíäàí òàìàøà åäèðèê êè, ÿðèìèçÿ áèãåéðÿò
äåìÿñèíëÿð..
Àììà íÿ ýþçÿë áàü! Íÿ õîøáÿõò èíñàíëàð!…
Äÿëè
470
ÁÀÙÀËÛÃ
Èñòàìáóëäà 31 ìàðòäà âàãå îëàí èüòèøàøûí íÿòèúÿñèäèð êè, áöòöí Òöðêèéÿíèí ùÿð íþãòÿñèíäÿ áàùàëûã öç âåðäè. Íÿúÿôäÿí éàçûðëàð êè, úöúÿíèí
áèðè áèð ìàíàòäûð.
Áó áèð àøêàð ìÿòëÿáäèð êè, Èñòàìáóë èíãèëàáûíà Íÿúÿô øèÿëÿðè ãàðûøìàéà áèëìÿçäèëÿð: àíàäàí äîüìà ùöðèééÿòñåâÿí íÿúÿôëèëÿð ìÿøðóòÿ
ñÿñè åøèäÿíäÿí Ìÿúíóí êèìè äèâàíÿ îëóá, ÿêèí-òèêèíëÿðèíè, åâ-åøèêëÿðèíè áîøëàéûá, äöøöáëÿð ÷þëëÿðÿ àçàäëûã àõòàðìàüà.
Äÿõè åâäÿ êèì ãàëàúàã èäè êè, òîéóãëàðà äÿí ñÿïñèí âÿ àëòëàðûíà
éóìóðòà ãîéóá òÿçÿ úöúÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðñèí!
Ñÿí äåéÿúÿêñÿí – àðâàäëàð.
Àõû, ãàðäàø, åëÿ ñþçö äàíûøìà. Áè÷àðÿ Íÿúÿô àðâàäëàðû óøàãëàðûí
òÿðáèéÿñèíÿìè ìÿøüóë îëñóíëàð, úàìààò èøëÿðèíÿìè ÷àëûøñûíëàð, èíýèëèñ
ùöððèééÿòïÿðÿñò õàíûìëàðûíàìû êþìÿéÿ ýåòñèíëÿð, ãûç ìÿêòÿáëÿðèìè
à÷ìàüà ãàðûøñûíëàð, éîõñà òîéóã-úöúÿ ñàõëàñûíëàð!
Âàõòëàðû ùàðàäà èäè?!
Áóäóð êè, èíäè Íÿúÿôäÿ úöúÿíèí áèðè áèð ìàíàòäûð âÿ ÿýÿð áó úöð
ùåñàá åëÿñÿê, ýöíäÿ áèð íÿôÿð ìöúòÿùèäèí ïëîâóíà àçûíäàí ö÷ äÿíÿ
úöúÿ ëàçûìäûð, – áåëÿäÿ ýþð éàçûã ìöúòÿùèäëÿðèí õÿðúè íÿ ãÿäÿð îëìàëûäûð! Îäóð êè, Òåùðàí ùþêóìÿòè áó éàâûãëàðäà þçöíöí îíñóç äà áîø
êèñÿñèíäÿí Íÿúÿô ìöúòÿùèäëÿðèíÿ îí ìèí òöìÿí úöúÿïëîâ õÿðúè ýþíäÿðèáäèð âÿ ùÿð÷ÿíä ìÿúëèñè-ìèëëèäÿ âÿêèëëÿðèí áÿçèñè áó èøè õîøëàìàéûá, àììà áèð êÿñäÿ úöðÿò îëìàéûá äèëëÿíìÿéÿ.
***
Áóðàäà áèð øåéÿ òÿÿúúöá åäèðèê. Àéà ýþðÿê ìöúòÿùèäëÿð êèìéà
åëìèíè áèëèðëÿð, éà éîõ? ßýÿð äåñÿí êè, áèëìèðëÿð, – îíäà áÿñ íÿ áèëèðëÿð?
Ùàëáóêè, àüàëàð áöòöí þìðëÿðèíè áóíà ñÿðô åäèðëÿð êè, èêñèð âàñèòÿñèëÿ áèð
øåéè äþíäÿðèá þçýÿ áèð øåé åëÿñèíëÿð.
Ôÿñëè-ÿââÿë äÿð èêñèð âÿ äÿð îí áàáè-øåø íþãòÿ ýþôòÿ ìèøÿâÿä.
Íþãòåéè-ÿââÿë: èêñèðè-ìàöëâÿðä, éÿíè ñóéó ýöëàá åëÿìÿê; íþãòåéèäþââöì: èêñèðöë-ÿñÿë, éÿíè ñöäö áàë åëÿìÿê; íþãòåéè-ñåééöì: èêñèðöääþùí, ôëàí âÿ ôëàí.
Àëëàù øàùèääèð êè, äöíéàäà ùå÷ åëÿ åëì âÿ ôÿíí éîõäóð êè, ìöúòÿùèäëÿð îíäà ìÿÿòòÿë îëñóíëàð.
471
Áÿñ íÿ áèð ÷ÿòèí øåéäèð, áèð ïàðà äÿìèðè, éà ìèñè ýþòöðöá ãûçûë åëÿìÿê? ßýÿð áèð áåëÿ èø ìöìêöíñÿ, äÿõè èíñàôäûðìû êè, Èðàíûí èíäèêè
êàñûá âàõòûíäà ùÿëÿ îíäàí ïóë äà àëìàã?
Äîüðóäóð, Íÿúÿôäÿ úöúÿ áàùàëàíûá, úöúÿñèç ïëîâóí äà åëÿ áèð ëÿççÿòè éîõäóð. ×îõ ÿúÿá, ìÿýÿð ãîíøóäàí îüóðëàìàã îëìàç?! Îüóðëóã
äà âÿ ãóëäóðëóã äà áóíäàí éàõøûäûð.
– Àäÿ, äÿëè îëìàìûñàí êè?.. Íÿëÿð äàíûøûðñàí?
ÒÀÚÖË-ÙÀÚ
Áÿëè, áóíà èéèðìèíúè ÿñð äåéÿðëÿð êè, Âàòèêàí êèìè äàüû äà òÿðïÿòäè.
Ùöíÿð áèðúÿ ñèìñèç òåëåãðàô èúàä åëÿìÿê äåéèë: ùöíÿð áèðúÿ ùàâàéà
ãàëõìàãäà äåéèë; ùöíÿð áó èäè êè, êàòîëèêëÿðèí áöòö ìÿíçÿëÿñèíäÿ îëàí
âÿ Èñàíûí âÿêèëè ùåñàá îëóíàí Ðèì ïàïàñëàðûíûí íöôóçóíó àçàëòìàã,
êàòîëèê ðóùàíèëÿðèí èñòèáäàäûíû ïîçìàã âÿ áè÷àðÿ ÿùàëèíèí áîéíóíäàí
êåøèøëÿðèí çÿíúèðèíè ãîïàðäûá, èíêâèçèñ ýöíëÿðèíè ìèí-ìèí íèôðÿòëÿðëÿ
éàä åòìÿê âÿ ìèí-ìèí ëÿíÿòëÿðëÿ ðÿùìÿò îõóìàã.
Áåëÿ äÿ îëäó.
Áóíà èéèðìèíúè ÿñð äåéÿðëÿð êè, Èñïàíèéàäà êàòîëèêëÿðèí ðèøÿñèíè
êþêöíäÿí êÿñäè. Àâðîïà ðóçíàìÿëÿðèíè ìöòàëèÿ åäÿíëÿð õÿáÿðäàðäûëàð
êè, áó ñààò Èñïàíèéàäà áÿðê âóðùàâóðäóð; áàø âÿçèð Êàíàëèõàñ êðàë èëÿ
áèðëèêäÿ ÷àëûøìàãäàäûðëàð êè, ëàçûì îëìàéàí êàòîëèê úÿìèééÿòëÿðè ãàïàíñûí, êàòîëèê ìÿêòÿáëÿðè öìóìè íÿçàðÿò àëòûíà àëûíñûí, ðóùàíèëÿðèí âÿ
ãåéðè ðóùàíèëÿðèí ùþêóìÿò éàíûíäà òÿôàâöòö îëìàñûí, êåøèøëÿðäÿí äÿ
öìóìè ãàíóíëàð öçðÿ âåðýè àëûíñûí.
***
Àõ, êå÷ÿí ýöíëÿð!.. Áèð âàõò âàð èäè êè, Ðèì ïàïàñûíûí ñÿñèíäÿí
Ôðÿíýèñòàí âÿ Èñïàíèéà äàüëàðû òèòðÿðäè, ïàäøàùëàð áàú âåðÿðäèëÿð, õðèñòèàíëàð óøàãëàðûíûí ÷þðÿêëÿðèíäÿí êÿñèá ïàïàñëàðûí ñàðàéû Âàòèêàíà ùÿäèééÿëÿð äàøûéàðäûëàð. Çèéàðÿò ýöíëÿðè ãûçûë ñþâãàòëàð äàü êèìè ãàëàíàðäûëàð. Èñàíûí úàíèøèíè – ïàïàñ éûüàðäû áàøûíà îí èêè íÿôÿð ùóâàðèééóí
âÿðÿñÿñè ùåñàá îëóíàí ÿñùàá âÿ ÿíñàðûíû, éÿíè îí èêè íÿôÿð êàðäèíàëûíû
âÿ ãûçûë éöêëÿðèíèí éàðûñûñûíû Âàòèêàíûí àìáàðëàðûíà òþêöá, éàðûñûíû äà
472
ïàéëàðäû ùöâàðèééóíà, çÿââàðûí äà ùÿðÿñèíèí ÿëèíÿ áèð òèêÿ èíäóëèýåíñèéà âåðèá, áåùèøòèí éîëóíó íèøàí âåðÿðäèëÿð êè, òåç ðÿää îëóá ýåòñèíëÿð.
***
Îõóúóëàðäàí ëîòó-ëîòóéàíà èëòèìàñ åäèðèê êè, áó ìÿãàëÿíèí éàäèýàðû
ö÷öí, ùÿð êÿñÿ ìöìêöí îëñà, Ôðÿíýèñòàíûí ìÿøùóð éàçû÷û Åìèë Çîëéàíûí “Ðèì” àäûíäà êèòàáûíû òàïûá îõóñóí.
***
Òàðèõ áóíó áèçÿ ýþñòÿðèð êè, ìààðèô àðòäûãúà ðóùàíèëèê ùþðìÿòäÿí
äöøöð âÿ òÿêáÿòÿê ùÿð áèð Àâðîïà ìèëëÿòèíè ýþòöðñÿê, ýþðÿðèê êè, åëì âÿ
ôÿíí ìåéäàíà ýÿëÿí êèìè ðóùàíèëÿð àðàäàí ÷ûõûáëàð. Áåëÿ êè, ìÿñÿëÿí,
Åìèë Çîëéàíûí êèòàáëàðû Ôðÿíýèñòàíäà èíòèøàð òàïàí êèìè çåùèíëÿð áèð
íå÷ÿ èëèí è÷èíäÿ î äÿðÿúÿ îéàíäûëàð êè, ôðÿíýëÿð íÿèíêè Ðèì ïàïàñëàðûíûí çèéàðÿòèíÿ ýåòìÿéè òÿðýèòäèëÿð, ùÿëÿ áÿëêÿ þç è÷ëÿðèíäÿ êàòîëèê
êåøèøëÿðèí ãàëìàüûíû àðòûã ùåñàá åòäèëÿð.
Îäóð êè, èêè ãîíøóíóí áèðè – Ôðÿíýèñòàí ìààðèô âàñèòÿñèëÿ ýþçöíö
à÷ûá, öç ãîéäó òÿðÿããèéÿ, àììà Èñïàíèéà ùÿëÿ ãàëìûøäû ãàðàíëûãäà;
÷öíêè ìÿòáóàò ùÿëÿ òÿíÿççöëäÿ èäè.
Èéèðìèíúè ÿñðèí áÿðÿêÿòèíäÿí, áèð ýöí îëäó êè, úÿìè èñïàíèéàëûëàð
ãûðìûçû áàéäàã ýþòöðöá, “Éàøàñûí ìààðèô âÿ ïó÷ îëñóí úÿùàëÿò!” – äåéèá äöøäöëÿð êö÷ÿëÿðÿ: ùÿð îüëàí âÿ ãûçûí ÿëèíäÿ áèð êèòàá âÿ ìèëëè ìàðø
îõóéà-îõóéà êèòàáû éóõàðû ãàëõûçûá äåéèðäèëÿð: “Éàøàñûí áó êèòàá éàçàí
ÿë-àëèì-ÿë-êàìèë âÿ ÿúÿëëöë-ôÿçëöë ìöòÿêÿëëèìèí ôèë-áÿéàí âÿ ÿìÿëÿöùöë-âàèçèí ëèë-òèáàí âÿ ÿêìÿëöë-ìöùÿääèñèí áåéíÿë-ÿíàì âÿ ÿôçÿëöë-ìöùÿããèãèí ôèë-èñëàì òàúöëùàú âÿ ñèðàúöë-âÿùùàúöë-ùàú Ìèðçÿ
Ìþùñöí òàúöë-âàèçèí Íèøàáóðè ëÿñÿëë”, “Éàøàñûí áó êèòàáûí ÷àï îëóíìàüûíà áàèñ îëàí âöúóäè-øÿðèôëÿð êè, “äÿð ìÿòáÿåéì-úÿðàèäè-”Ùÿéàò”
âÿ “Êàñïè” ìöòÿÿëèã áåúÿíàá ùàúû Çåéíàëàáäèí àüà Òàüûéåâ, áÿùöììÿòö åùòèìàìè-ìöäèðè-èäàðÿ âÿ êàíòîðè-úÿðàèäè-ìÿçêóðÿ úÿíàá
Ùÿñÿíàüà Ùÿñÿíîâ áåùèëéåéè-òÿáðÿñèäÿñò, 3 ñÿôÿð, ñÿíÿ 1324”.
***
Áÿëè, ñÿíÿ 1324-äÿ ñÿôÿðöë-ìöçÿôôÿðèí 3-äÿ äöíéà âÿ àëÿì áèðáèðèíÿ äÿéìèøäè; Ðóñèéàäà ìèëëÿòëÿð áàø ãàëäûðûá, þçëÿðèíÿ íèúàò éîëó
473
àõòàðûðäûëàð, ìÿòáÿÿëÿðäÿ ýåúÿ âÿ ýöíäöç åëìÿ âÿ ôÿííÿ äàèð êèòàáëàð
òÿðúöìÿ îëóíóá ÷àïà âåðèëèðäè; ùÿìèí ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ìèðçÿ Ìþùñöí
àäûíäà áèð áàìáûëû ýÿëèð “Êàñïè” ìÿòáÿÿñèíÿ âÿ Ùÿñÿíàüà Ùÿñÿíîâà
äåéèð êè, “áèð êèòàá éàçìûøàì, êþìÿê åëÿ ÷àï îëóíñóí, òà êè,
ìèëëÿòèìèçèí áàëàëàðûíà áèð éàäèýàð ãàëñûí”.
×îõ ýþçÿë, äå ýþðÿê íÿ éàçìûñàí?
Áÿëè, áàõ ýþð íÿ éàçìûøàì.
Úÿùÿòå ìàëè-ìÿñðóãÿ. ßýÿð êÿñè áåõàùÿä êè, ïåéäà êöíÿä, èí
òèëñèìè-ÿçÿìðà äÿð ùÿìàí õàíÿ äÿôí êöíÿíä (ñÿùèôÿ 252).
– ×îõ ÿúÿá, ìÿí êþìÿê åäÿðÿì êè, êèòàáûí ÷àï îëóíñóí êè, ìèëëÿò
ö÷öí áèð éàäèýàð ãàëñûí. Ùàúûíûí úàíû ñàü îëñóí, áèð íå÷ÿ ìèí ìàíàòû äà
ãîé áó êèòàáà õÿðúëÿñèí.
Áó ùÿìèí êèòàáäûð êè, áèð íöñõÿñè ýåäèá ÷ûõûá Èñïàíèéàéà, îðàäà
îõóéóá, áèðäÿí ýþçëÿðèíè à÷ûáëàð âÿ éàõøû èëÿ éàìàíû áèëèáëÿð âÿ ùÿìèí
òèëñèì âàñèòÿñèëÿ ìèëëÿòèí îüðóñó îëàí êàòîëèê êåøèøëÿðèí éàõàñûíäàí
éàïûøûá, îüóðëàíìûø îëàí ùöãóãëàðûíû ýåðè èñòÿéèáëÿð. Áó ùàìàí êèòàáäûð
êè, 1324-úö èëäÿ Ùàúû Çåéíàëàáäèí àüàíûí ìÿòáÿÿñèíäÿ Ùÿñÿíàüà
Ùÿñÿíîâóí ùöììÿòè èëÿ ÷àï îëóíóáäóð. Áó ùàìàí êèòàáäûð.
ÃÀÍËÛ ÔÀÚÈß
Éîõ, ÿçèçèì, ãàíëû ôàúèÿ áó äåéèë êè, Äàøêÿíä úèâàðûíäà Ýþäÿê
ãÿðéÿñè ÿùàëèñèíäÿí 60 éàøëû Úàíáÿé Ìóðàäîâóí 14 éàøûíäà þâðÿòè
úàâàí íþêÿðè èëÿ ãîøóëóá ãà÷ûð âÿ Ìóðàäîâóí áèð íÿôÿð ãîùóìó áàøûíà
15 íÿôÿð òöðêìÿí éûüûð, ýåäèð ãûçû âÿ îüëàíû òóòóð, òèêÿ-òèêÿ äîüðàéûð.
Õåéð, ãàíëû ôàúèÿ áó äåéèë.
Éîõ, éîõ, ìÿí þëöì, åëÿ äàíûøìà, âàëëàù êöñÿðÿì; ãàíëû ôàúèÿ áó
äåéèë. Ãàíëû ôàúèÿ áóäóð êè, éóõàðàäàêû ÿùâàëàòû íàüûë åëÿéÿíäÿí ñîíðà
èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí éàçûðñàí êè, “Áó óüóðäà òþêöëÿí ãàíëàðûí áàèñè 12
éàøûíäàêû ãûçëàðû 70 éàøûíäàêû ãîúà êèøèëÿðÿ íèêàù åäÿí ìîëëàíöìàëàðäûð”.
Áóäóð ãàíëû ôàúèÿ, ìÿíèì ýþçöìöí íóðó.
474
***
ßýÿð áó ñþçëÿðè éàçàíäà ùóøóí áàøûíäà äåéèëäèñÿ, – ñþçöì éîõ;
éîõñà ãàíà-ãàíà éàçìûø îëñàí, äè ãóëàã àñ.
Äöíéà éàðàíàíäàí Øàìàõûäà øàýèðäëÿð ìöÿëëèìè äþéÿí ýöíÿ êèìè
ùå÷ áèð åëÿ èòòèôàã äöøìÿéèá êè, áèð ìîëëàíûí éàíûíà ýÿëèá, áàëàúà áèð ãûç
óøàüûíû 60 éàøûíäà êèøèéÿ íèêàù åòìÿê èñòÿéÿíäÿ ìîëëà áèð äÿãèãÿ
äàéàíà. Âÿ ìÿíèì áó ñþçëÿðèìè åëÿ èíäè áó ñààòäà ùÿð áèð ìîëëà îõóñà,
éåíÿ áàøà äöøìÿéÿúÿê êè, äÿõè íèéÿ ýÿðÿê äàéàíñûí âÿ íèéÿ ùàìàí
ñààò ñèüÿíè îõóìàñûí.
Ìîëëà íÿ ãàíûð ãàíëû ôàúèÿ íÿ äåìÿêäèð? Äàøêÿíäèí ôàúèÿñèíèí àäû
òÿê áèðúÿ ñÿíèí éàíûíäà “ãàíëû ôàúèÿ”äèð; àììà ìîëëàíûí âÿ
ìîëëàíöìàíûí íÿçÿðèíäÿ øÿðè ùþêìö ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿêäèð; ÷öíêè çàíè âÿ
çàíèéÿíèí ãÿòëè ùÿð ùàëäà âàúèáäèð.
***
Ãîé “Ùÿãèãÿò”èí 151-úè íþìÿðñèíèí äþðäöíúö ñÿùèôÿñèíäÿêè
“Ãàíëû ôàúèÿ” ÿùâàëàòûíû 300 ìèëéîí ìöñÿëìàí îõóñóí, – òÿê áèðúÿ
ñÿíäÿí ñàâàéû. Ùÿð áèð ìöñÿëìàíûí áîðúó îäóð êè, òèêÿ-òèêÿ äîüðàíìûø
14 éàøûíäà ãûçà âÿ îüëàíà ñÿäùÿçàð ëÿíÿò îõóéóá äåñèí: “Ìÿðùÿáà
òöðêìÿíëÿðÿ, ìàøàëëàù áåëÿ ìöúàùèäëÿðÿ”.
Áóäóð ãàíëû ôàúèÿ.
***
Ñÿí èñòÿéèðñÿí êè, ìîëëàëàðûìûç 60 éàøûíäà êèøèéÿ 14 éàøûíäà ãûçû
íèêàù åëÿìÿñèíëÿð. ×îõ ÿúÿá, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Èíäè ýÿë à÷àã
ýþðÿê àõóíä ßðÿñçàäÿíèí “Òÿøðèùöë-ôÿðàéèç” êèòàáûíûí 13-úö
ñÿùèôÿñèíäÿ íÿ éàçûëûá: “ßýÿð äîããóç éàøà éåòèøìÿìèø áèð ãûçû àòàñû, éà
àòà áàáàñû ÿðÿ âåðÿ, – ÿðè îíäàí, î ÿðèíäÿí èðñ àïàðàð”.
Áÿ íèéÿ äèíìèðñÿí? Áèð äå ýþðöì, êèì ñÿíÿ äåéèá êè, 14 éàøûíäà
ãûçû 60 éàøûíäà êèøèéÿ âåðìÿê îëìàç?
Þçýÿ øÿùÿðëÿðè áèëìèðÿì, áèçèì êö÷ÿäÿ ùàúû Ìÿëèêèí 74 éàøû,
þâðÿòè Ýöëëöíöí 12 éàøû âàð; áèëäèð þâðÿòèí áèð îüëó îëäó, àäûíû ãîéäóëàð
Ùÿñÿí.
Ìÿøÿäè Íóðÿëè 60 éàøûíäà áèð êèøèäèð. Êå÷ÿí èë 9 éàøûíäà áèð ãûç àëäû.
475
Àëëàùûí ýþéäÿ ýÿçÿí àéû ùÿð ýåúÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ãàíëû ôàúèÿëÿðÿ øàùèä
îëóð. Âÿ ÿýÿð êèøèëÿðèí îòàüûíà çîðëà ÷ÿêèá àïàðäûüûìûç áàëàúà ãûçëàðûí
ýþçéàøëàðûíû áèð éåðÿ éûüñàí, òÿçÿ áèð öìàí äÿðéàñû ÿìÿëÿ ýÿëÿð.
***
Áóíëàðûí ùàìûñûíû ýþðÿ-ýþðÿ âÿ áèëÿ-áèëÿ âÿ åøèäÿ-åøèäÿ ýöíäÿ
ýþáÿëÿê êèìè àðòûá òþðÿéÿí éàçû÷ûëàðûìûç éàçûðëàð, éàçûðëàð, éàçûðëàð, ùÿð
éàíäàí éàçûðëàð: éåðäÿí, ýþéäÿí, ùöððèééÿòäÿí, øÿðèÿòäÿí, ïîëèòèêàäàí,
Èðàíäàí, Òóðàíäàí, ÿëôàç, èáàðÿ, øÿõñ, èìçà, øþùðÿò, àä, íÿçì, ãàôèéÿ,
éåíÿ ÿëôàç, éåíÿ èáàðÿ…
Àììà þâðÿòëÿðèìèçäÿí áèðúÿ ñþç äÿ éîõ.
×öíêè àüàëàðûí õîøóíà ýÿëìÿç; àüàëàðûí äà õîøóíà ýÿëìÿñÿ, ìÿíÿ
õåéèð åëÿìÿç.
Áàüûøëà, áèëìÿäèì, ãÿëÿò åëÿäèì.
***
ÒßÇß ÕßÁßÐ
Ãàðäàøëàð áó ýöí áèð òÿçÿ õÿáÿð åøèòìèøÿì, äîëóøóí áàøûìà, íàüûë
åëÿéèì.
Áó õÿáÿðè “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíäÿ îõóäóì. ßùâàëàò áóäóð êè,
áàðîíåññà Ðîçåí àäûíäà áèð íåìåñ õàíûìû “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí ñàùèáèíÿ áèð áåëÿ ìÿêòóá éàçûá: “Úÿíàá ìöùÿððèð, ìÿí îòóç éàøûíäà áèð
þâðÿòÿì, þçöì äÿ îõóìóø âÿ äþâëÿòëè. Ôèêðèì áóäóð êè, áèð ìöñÿëìàíà
ÿðÿ ýåäÿì âÿ èñëàìû äà ãÿáóë åäÿì. Àíúàã áèð ìÿñÿëÿ ãàáàüûìû êÿñèð:
ÿýÿð ìÿí ìöñÿëìàí îëàíäàí ñîíðà áàøûìà ÷àðøîâ ñàëûá öçöìö þðòñÿì,
ýÿðÿê äöíéàäàí ÿë ÷ÿêÿì âÿ ìöëê-ìÿàøûìû àòàì ÿðèìèí öñòöíÿ. Áó
äà ìÿíèì ö÷öí áþéöê çöëìäöð; ÷öíêè îòóç èë à÷ûã âÿ àçàä éàøàéàí áèð
øÿõèí áàøûíà ÷àðøîâ ñàëûá äàìà ãàòìàã – îíó þëäöðìÿê êèìè áèð øåéäèð.
476
***
Âàãåÿí ÷îõ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð. Ìÿí àíä è÷ÿðÿì êè, èíäèéÿäÿê “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí ñàùèáè áèð áåëÿ ìöøêèë èøÿ ðàñò ýÿëìÿéèá Áè÷àðÿ íÿ
åëÿñèí? Âÿ áàðîíåññà Ðîçåí õàíûìà íÿ úàâàá âåðñèí? Áóíà ùèúàá
ìÿñÿëÿñè äåéÿðëÿð, çàðàôàò äåéèë! Áóðàäà ïîëèòèêà ëàçûìäûð.
Ìÿëóì øåéäèð êè, áóðàäà Èñìàéûëáÿéèí úàâàáû èêè ãèñì îëà áèëÿðäè:
éà ùÿ, éà éîõ; éÿíè “Òÿðúöìàí” ñàùèáè Ðîçåí õàíûìà úàâàá âåðÿ áèëÿðäè êè, “åé ìþùòÿðÿì õàíûì, èñëàìû ãÿáóë åëÿìÿêäÿ âÿ ìöñÿëìàí
êèøèñèíÿ ÿðÿ ýåòìÿêäÿ ýþçöì öñòöíäÿ éåðèí âàð; àììà ñþç éîõ êè,
ìöñÿëìàí îëàíäàí ñîíðà, ýÿðÿê öçöíö þðòÿñÿí âÿ íàìÿùðÿì êèøèëÿðÿ
ýþðñÿíìÿéÿñÿí”.
Àéà áó úàâàáû “Òÿðúöìàí” ñàùèáè âåðÿ áèëÿðäè, éà éîõ?
Ìÿí äåéèðÿì êè, âåðÿ áèëìÿçäè: îíäàí þòðö êè, ÿýÿð Èñìàéûëáÿé
áåëÿ úàâàá âåðñÿéäè, î âàõò Èñìàéûëáÿéè éàâûãäàí òàíûéàíëàð äà éàïûøàðäûëàð îíóí éàõàñûíäàí âÿ äåéÿðäèëÿð: “Åé ÿçèçèì, ñÿí êè, ùèúàá
ìÿñÿëÿñèíè áåëÿ êÿøô åëÿéèðñÿí, áÿñ íÿ ñÿáÿáÿ…”.
Ùÿäèñè äóñò íÿýóéÿì ìÿýÿð áåùÿçðÿòè äóñò
Êè àøèíà ñöõÿíè àøèíà íèýàù äàðÿä.
Ìÿí ñþçöìöí ãóðòàðàíûíäà áèð íå÷ÿ íþãòÿ ãîéäóì, éÿíè ìÿòëÿáè
àõûðà êèìè ñþéëÿìÿäèì; ÷öíêè àðàëûãäà éàä àäàìëàð âàð: äîñòóí äà
ñèððèíè éàäà âåðìÿê – íàìÿðäëèêäèð.
***
Áÿëè, éà ýÿðÿê Èñìàéûëáÿé áåëÿ úàâàá âåðÿ èäè, éà äà äåéÿ èäè êè,
ýþçÿë õàíûì, ùå÷ åéáè éîõäóð, ñÿí èñëàìû ãÿáóë åëÿ âÿ áèð íÿôÿð
ìþìöí êèøèéÿ äÿ ÿðÿ ýåò, ñîíðà èñòÿéèðñÿí öçöà÷ûã ýÿç, èñòÿéèðñÿí
öçöþðòöëö ýÿç. Î áàõàð ñÿíèí àüëûíà, øöóðóíà, ãàáèëèééÿòèíÿ, òÿðáèéÿíÿ,
èíñàíèééÿòëèéèíÿ, ñÿëèãÿíÿ, ìÿçàãûíà âÿ õöëàñåéè-êÿëàì, íÿ úöð
êåôèíäèð, åëÿ äÿ ðÿôòàð åëÿ.
Éîõ, áó úàâàáû “Òÿðúöìàí” ñàùèáè âåðÿ áèëìÿçäè.
***
Áÿñ íÿ åëÿéèì? Åëÿ éàçìà, – úàâàíëàð èíúèéÿðëÿð, áåëÿ äåìÿ, – ãûðìûçû ñàããàëëàð èíúèéÿðëÿð, ìÿí äÿ àúûãäàí äåéÿðÿì êè, “íÿìèäàíÿì”*.
____________
* Áèëìèðÿì
477
Ãîé Ðîçåí õàíûì éàçñûí áó ìÿñÿëÿíè ïðèõîä ìîëëàëàðûíäàí âÿ
ìöúòÿùèäëÿðäÿí õÿáÿð àëñûí; ÿýÿð áåëÿ úàâàá ýÿëÿð, – áåëÿ åëÿñèí, åëÿ
úàâàá ýÿëÿð, – åëÿ åëÿñèí.
Êàø ìÿíèì éàõàì ãóðòàðñûí!
Úÿíàá Èñìàéûëáÿé áåëÿ äåéèð âÿ áåëÿ åëÿéèð: þçö áàðîíåññà Ðîçåí
õàíûìà úàâàá âåðìÿäÿí, äåéèð: “Ãîé ìÿñÿëÿéÿ ìöúòÿùèäëÿð úàâàá
âåðñèíëÿð”, éÿíè áóíäàí áó ÷ûõûð êè, “ìÿí áèëìèðÿì”: éÿíè áóíäàí áó
÷ûõûð êè, îòóç èë “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíè éàçàí âÿ èíäè äÿ “Àëÿìè-íèñâàí”
ìÿúìóÿñèíè ÷ûõàðäàí áèð ìöùÿððèð ùèúàá ìÿñÿëÿñèíè þéðÿíìÿéèá.
Áÿñ éàçûã Ìîëëà Íÿñðÿääèí áàøûíà íÿ êöë ÿëÿñèí? “Òÿðúöìàí” ñàùèáè Èñìàéûëáÿéèí ìþùòÿðÿìÿ ãûçû Ãàôãàçà ýÿëèá ìöñÿëìàí õàíûìëàðûíû àçàäëûüà âÿ öçöà÷ûã, êèøèëÿðÿ ýþðñÿíìÿéÿ äÿâÿò åëÿéÿíäÿ ùÿëÿ
Ìîëëà Íÿñðÿääèí àíàäàí îëìàìûøäû; àììà Ãàôãàçäà ùèúàá ìÿñÿëÿñè
ñþùáÿòè äöøÿíäÿ ëÿíÿòè ÿââÿë ãàáàãúà Ìîëëà Íÿñðÿääèíÿ îõóéóðëàð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí äÿ “Òÿðúöìàí”ëàðû êþìÿéÿ ÷àüûðàíäà, îíëàð äà þçëÿðèíè ãîéóðëàð áèúëèéÿ. Èíäè áÿñ ìÿí íÿ åëÿéèì âÿ ñþçöìö êèìÿ
äåéèì?
Íÿëÿð ÷ÿêäèì, ÿçèçèì, ñîðìàäûí ùàëè-ïÿðèøàíûì.
Áþéöê áèð äÿðäÿ äöøäöì, ãûëìàäûí òÿäáèðè-äÿðìàíûì!
Áó èøëÿð áîéëÿìè ãàëñûí, ñþçöí íÿ, åé ýþçÿë úàíûì,
Ýþçöì, úàíûì, ÿôÿíäèì, ñåâäèéèì, äþâëÿòëè ñóëòàíûì?!
ÌÎËËÀ
Áèð ýöí éîëóì äöøäö Ìàëûáÿéëè êÿíäèíÿ. Êÿíäè ýÿçäèì âÿ åëÿ
øåéëÿð ýþðäöì êè, ãåéðè ìöñÿëìàí êÿíäèíäÿ îíëàðû ýþðìÿê îëìàç.
ßââÿëà, áóðàäà áèð ìÿêòÿá âàð, áó ìÿêòÿáäÿ ÷îõ îüëàí óøàüû
îõóéóð. Óøàãëàðûí àòàëàðû èëÿ äàíûøûá ýþðäöì êè, ùÿð áèð êÿñ êè, îüëóíó
îõóìàüà ãîéóá, ÷îõ ðàçûäûð êè, îíóí þâëàäû åëì îõóéóð. Áó äà ýþðñÿíìÿéÿí áèð èøäèð, ÷öíêè þçýÿ ìöñÿëìàí êÿíäëÿðèíäÿ ÷îõ àäàìëàð
óøàãëàðûíû ìÿùç î ñÿáÿáÿ ìÿêòÿáÿ ýþíäÿðèðëÿð êè, åâäÿ áèêàð ãàëûá
àíàñûíäàí ÷þðÿê èñòÿìÿñèí.
Ùÿëÿ áó ãÿðèáÿ èø äåéèë. Ìàëûáÿéëèäÿ áèð ãÿðèáÿ ÿùâàëàò ýþðäöì: î
äà áóäóð êè, áó êÿíääÿ ùÿëÿ îüëàí óøàãëàðûíäàí ñàâàéû ãûçëàð äà ìÿê478
òÿáÿ ýÿëèá äÿðñ îõóéóðëàð. Äîüðóñó ÷îõ òÿÿúúöá åëÿáèì êè, ìÿñÿëÿí,
Èðÿâàí êèìè áèð ìöñÿëìàí ìÿðêÿçèíäÿ ãûçûí îõóìàüûíû ìöñÿëìàíëàð
ïèñ èø ùåñàá åëÿéèðëÿð, àììà Ìàëûáÿéëè êèìè áèð êÿíääÿ ãûçëàð åðìÿíè
Ùàõ÷ûüû êèìè ÷èéíèíÿ ùåéáÿ ñàëûá äÿðñÿ ýåäèð.
Áó èøëÿðè ýþðöá, ñþç éîõ, áàøëàäûì áóíóí ñÿáÿáèíè ñîðóøìàüà êè,
÷îõ ÿúÿá, Ìàëûáÿéëè ùàðà, áó èøëÿð ùàðà? Âÿ ýöí ùàðàäàí ÷ûõûá êè, áóðàäà áó ãÿäÿð òÿðÿããè áàø âåðèá? Ùÿð êÿñäÿí õÿáÿð àëäûì, ìÿíÿ úàâàá
âåðÿ áèëìÿäè. Äîüðóäàí äà ãÿðèáÿ èøäèð êè, ìöñÿëìàí êÿíäèíäÿ áåëÿáåëÿ èøëÿð ÿìÿëÿ ýÿëñèí. Àõûðäà íÿ îëäóñà, ñþùáÿò ìîëëàäàí äöøäö âÿ
áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, Ìàëûáÿéëèäÿ ùå÷ ÿñëèíäÿí ìîëëà îëìàéûá âÿ Ìàëûáÿéëèëÿð þìðëÿðèíäÿ ùå÷ ìîëëà öçö ýþðìÿéèáëÿð.
Àùà, áóðàäà ìÿí áàðìàüûìû äèøëÿäèì âÿ þçöìÿ äåäèì êè, áÿëè,
áóíó ìÿíÿ áàéàãäàí äåéèí. Àëëàù àòàíûçà ðÿùìÿò åëÿñèí, èíäè áèëäèì
êè, íèéÿ áóðàäà ìöñÿëìàíëàð îüëàíëàðûíû âÿ ãûçëàðûíû îõóäóðëàð.
Îíäàí þòðö êè, áóðàäà ìîëëà éîõäóð.
Àíúàã èíäè áàøà äöøäöì.
Úûðúûðàìà
ÁÈÁÈÙÅÉÁßÒ ÇÈÉÀÐßÒÝÀÙÛ
Áàêûíûí ãèáëÿ èëÿ ýöíáàòàí òÿðÿôèíäÿ òÿõìèíÿí, 7 âåðñòëèêäÿ
Áèáèùåéáÿò êÿíäèíäÿ Èìàì Ìóçåéè-Êàçèìèí ãûçû âÿ Èìàì Ðçà
ÿëåéùöññÿëàìûí áàúûñû Ùþêöìÿ õàòóí ÿëåéùöññÿëàìûí ìöáàðÿê ãÿáðè
ìþâúóääóð. Áó ãÿáðè-ìöáàðÿê Áàêû ãî÷óëàðûíûí âÿ îüëàí óøàãëàðû èëÿ
ùàìàí Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùûíà åøãáàçëûüà ñÿôÿð åäÿí èñëàì
ëîòóëàðûíûí çèéàðÿòýàùûäûð; íåúÿ êè òàðçÿíëÿð âÿ õàíÿíäÿëÿð ùÿìèøÿ
÷àëûá îõóéóðëàð:
Ýåòäèì Áèáùåéáÿòÿ, áèøèðäèì àøû,
×àüûðäûì Àëëàùû, òþêäöì ýþç éàøû,
Õóäàéà, ñÿí ñàõëà áèð úöò ãàðäàøû
Þëöðÿì äÿðäèíäÿí, àé ýþçÿë éàðûì!
Áó òÿñíèôèí 72 ìèí òÿôñèðè âàð, íåúÿ êè, áèëàòÿøáèù ìîëëàëàðûí ÿãèäÿñèíäÿ ãóðàíûí ùÿð êÿëìÿñèíèí 72 ìèí ìÿíàñû; ìÿñÿëÿí “Õóäàéà, ñÿí
ñàõëà áèð úöò ãàðäàøû” – öëÿìàíûí áÿçèñèíèí êèòàáûíäà áó èêè ãàðäàøäàí
ìóðàä Ìÿùÿììÿä Ñàäûã èëÿ “Ýöíÿø” ãÿçåòèíèí ìöäèðèäèð êè, ñþç áèð
479
éåðÿ ãîéóá, Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùûíû Íÿúÿô óøàãëàðûíûí ÿëèíäÿí àëûá,
Áàêû ãàçûñûíûí èõòèéàðûíà âåðñèíëÿð.
Áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, èêè ãàðäàøëàð èáàðÿòäèðëÿð “Ýöíÿø” ãÿçåòèëÿ Ãàôãàç øåéõöëèñëàìû úÿíàáëàðûíäàí; ÷öíêè áóíëàðûí ùÿð èêèñè çÿìàíÿìèçèí
èíäèêè âàõòûíäà äöíéà âÿ àëÿì íÿéÿ âÿ íÿ èøëÿðÿ ìÿøüóë îëà-îëà, âàõòëàðûíû ñÿðô åäèðëÿð, íÿéÿ, íÿéÿ, íÿéÿ? – Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùûíû óçóí
ìÿãàëÿëÿð èëÿ áèð ãàò äàùà ñÿñëÿíäèðèá, ìÿùÿððÿìëèêäÿ áöòöí áàêûëûëàðû
öçëÿðè ïàë÷ûãëû… áèëìÿì íÿëè, îðàéà äîëäóðìàüà!
Òÿÿúúöá áóíà åäèðèê êè, “Ýöíÿø” ãÿçåòè øåéõöëèñëàìûìûç
úÿíàáëàðûíû òàíûìûð. ×îõ òÿÿúúöá!
Ïèøíàìàççàäÿ ãàáàãëàðäà äà ìöñÿëìàíëàðûí éîëóíäà àç-÷îõ
çÿùìÿòëÿð ÷ÿêèá, øåéõöëèñëàì ìÿãàìûíäà äà õöñóñÿí ìÿêòÿáëÿð áàðÿñèíäÿ ùÿäñèç éàçûëàð éàçûá, ñþçëÿð äàíûøûá âÿ Ãàôãàçûí úÿìè ãàçû âÿ
ìîëëàëàðûíû àéàã öñòÿ äóðüóçóá êè, êÿíäëÿðäÿ ýÿðÿê ìÿêòÿá à÷ûëñûí. Áóíó úÿìè Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðû áèëèð. ßýÿð “Ýöíÿø” ãÿçåòè áèëìèð, òÿãñèð
þçöíäÿäèð; áóíäàí ñîíðà áÿçè àäàìëàðûí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñûá, ìöùöì
ñÿùâëÿð åëÿìÿñèí. “Ýöíÿø” ãÿçåòè Áàêûäà îòóðà-îòóðà ùå÷ îëìàñà, áóíó
ýÿðÿê äóéàéäû êè, áó èøëÿðèí úÿìèñè Áàêû ãàçûñûíûí òÿäáèðèäèð êè, áèð
òÿðÿôäÿí Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùûíûí ìÿäàõèëèíèí èõòèéàðûíû ÿëèíÿ àëñûí,
áèð òÿðÿôäÿí äÿ Ïèøíàìàççàäÿíè úàìààò íÿçÿðèíäÿ òþùìÿòëÿíäèðñèí.
Àç ãàëûð îí äîããóç èë òàìàì îëñóí êè, Áèáèùåéáÿò ìÿñÿëÿñè “Ýöíÿø”èí ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ÿñêèê îëìóð. Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùû, Áèáèùåéáÿò
çèéàðÿòýàùû, Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùû!..
Áÿëè, ñþç éîõ, áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿäèð. Àéà ýþðÿê
Áèáèùåéáÿòäÿ äÿôí îëóíàí êèìäèð? Ùÿçðÿò Ìóçåéè-Êàçèì ÿëåéùöññàëàìûí ãûçû Ùþêöìÿ õàòóíäóð, éà õåéð?!
Õóäàíÿêÿðäÿ, áèðäÿí Ùþêöìÿ õàòóí îëìàéà, îíäà äÿõè úÿìè
ìöñÿëìàíëàðûí áåëè ãûðûëàúàã, Èðàí ÿëäÿí ýåäÿúÿê, éåðëÿð äÿéÿúÿê ýþéëÿðÿ, ýþéëÿð äÿéÿúÿê áèð-áèðèíÿ, èëäûðûì øàüûéàúàã, çÿëçÿëÿ îëàúàã!
Âàãåÿí, äöðöñò ÿðç åäèðÿì, áÿëêÿ èíäè õóäàíÿêÿðäÿ Áèáèùåéáÿò
çèéàðÿòýàùûíäà äÿôí îëóíàí Ùþêöìÿ õàòóí îëìàäû? Îíäà áÿñ áèç
áè÷àðÿ ìöñÿëìàíëàð áàøûìûçà íÿ ÷àðÿ ãûëàã?
Èíñàôëû îõóúóëàðûìà éàëâàðûðàì êè, ìÿíèì áó èêè êÿëìÿ ñþçöìö äÿ
îõóñóíëàð: Ìÿùÿììÿä Ñàäûã âÿ “Ýöíÿø” ãÿçåòè 83-úö íþìðÿäÿêè
ìÿãàëÿíèí èêèíúè ñöòóíóíäà àüëàéà-àüëàéà éàçûðëàð êè: “ßúÿáà, ñàèð
äèíè ìîãóôàòûìûçû, áó öìóðè-äàíèééÿëÿðèìèçè þç ÿëèìèçÿ àëûá,
øÿðèÿòèìèçèí òÿùòè-íÿçàðÿòèíäÿí ÷ûõàðòìàã ÿâÿçèíäÿ øåéõöëèñëàìûìûç
480
íÿ èø ýþðöð? Ôëàí âÿ ôëàí”. – Âÿ ùàìàí ìÿãàëÿíèí ãàáàãêû ñöòóíóíäà
ùàìàí Ìÿùÿììÿä Ñàäûã þçö äåéèð êè: “Êå÷ÿí èëäÿ Áàêû âèëàéÿò ãàçûñû
Áàêû ãðàäîíà÷àëíèêèíÿ ðöúó åäèá îðàäà (Áèáèùåéáÿòäÿ) îëàí ìöôñèä
øÿõñëÿðèí êÿíàð îëóíìàëàðûíû òÿêëèô åòìèøäè”.
Äÿõè ñþçöí íÿäèð, ýþçöâÿ äþíöì? ßýÿð öìóðè-äèíèééÿìèçè ùþêóìÿòÿ ìöùÿââÿë åòìÿê ñÿíèí õîøóíà ýÿëìèð, Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùûíû
ùþêóìÿòèí ÿââÿë éàäûíà ñàëàí Áàêû ãàçûñûäûð êè?!
Èíäè ýÿëÿê Ïèøíàìàççàäÿ úÿíàáëàðûíà. Áó éàçûã äà áàõûá ýþðöð êè,
èø èøäÿí êå÷èá, ýþðöð êè, èíäèéÿ êèìè çèéàðÿòýàùûí ìÿäàõèëèíè Íÿúÿô
óøàãëàðû éåéÿíäÿí ñîíðà èíäè äÿ Áàêû ãàçûñû äèøëÿðèíè èòèëÿäèá. Âÿ áó
èøëÿðè áó ùàëäà ýþðÿíäÿí ñîíðà, øåéõöëèñëàìûí òÿêëèôè äÿõè î èìèø êè, åëÿéèáäèð. Èíäè ùÿð êÿñ áèçÿ èñáàò åëÿñÿ êè, Ìèð Ìÿùÿììÿä Êÿðèì àüàíûí
òàìàùû Íÿúÿô óøàëàðûíûí òàìàùûäàí ÿñêèêäèð, áèç “ìèíàâàò”* îëàðûã.
Àììà òîðü** ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, äÿõè áèð ñþçöìöç éîõäóð.
Äîüðóäàí, ìÿýÿð Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùûíû äà òîðüà ãîéìàã îëàð?
À êèøè, âàëëàù, äöíéà “êóí-ôÿéÿêóí”*** îëàð. Âàëëàù, çÿëçÿëÿ Áàêûíû
äàüûäàð. Ñÿí Àëëàù, áèð èíñàô åëÿ! Áó äà Áàêû ãÿçàâàòõàíàñû äåéèë êè, ñèüÿëÿð òîðüà ãîéóëñóí?!
À êèøè! Áèð Àëëàùäàí ãîðõ, éàçûãñàí!
Íß ÎËÀÐÄÛ?
“Ýöíÿø” ãÿçåòèíè 101-úè íþìðÿñèíäÿ “Åðìÿíè êàòàëèêîñó” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà àõóíä Ïèøíàìàççàäÿíèí èìçàñû èëÿ èìçàëàíìûø áèð íå÷ÿ
ñÿòðè îõóäóã. Áóðàäà øåéõ úÿíàáëàðû öçöíö þëÿí êàòàëèêîñà òóòóá îíóí
þëìÿéèíÿ ÷îõ òÿÿññöô åäÿ-åäÿ áèð íå÷ÿ ñþç äåéèð. Áó ñþçëÿð ùÿòòà ðóñ
ãÿçåòèíÿ äÿ òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð.
Áèç áèëìèðèê áó íÿäèð? ßýÿð áèëÿí âàðñà áèçè áàøà ñàëñûí.
ßââÿëÿí, ìÿýÿð øåéõöëèñëàìûí äÿõè þçýÿ äÿðäè, þçýÿ áèð ôèêðè
éîõäóð êè, êàòàëèêîñ îíóí éàäûíà äöøöð? Èêèíúè, áÿëè, íÿ åéáè âàð, äöøöð,
äöøñöí; àììà ëàçûì äåéèëìè êè, àäàì áèð ñþçö äàíûøàíäà áèëÿ âÿ ýþðÿ
êè, íÿ äàíûøûð?
_______________
* Éÿíè öçð èñòÿéèðèê
** Öìóìè ñàòûø, ìöçàèäÿ
*** Àëò-öñò îëàð
481
Î ñþçëÿð êè, “Ýöíÿø”äÿ ÷àï îëóíóá, – î ñþçëÿðè ùÿð áèð àüûëëû åðìÿíè
îõóñà, ñþç ñàùèáèíè ãÿðèáÿ áèð àäàì ùåñàá åäÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, äöðð
äàíÿëÿðè “Ýöíÿø”èí ñàïûíà áåëÿ äöçöëöáëÿð: øåéõöëèñëàìè-Çàãàôãàç 80
éàøûíäà âÿôàò åäÿí êàòàëèêîñà äåéèð: “Àéà ñÿáÿá íÿ îëäó êè, ñÿí áó
òåçëèêäÿ ñåâýèëè úàìààòûíäàí àéðûëäûí?”. Ñîíðà øåéõ úÿíàáëàðû åðìÿíèëÿðèí êèëñÿëÿðèíè âÿ ìÿêòÿáëÿðèíè òÿðèôëÿéèá, êàòîëèêîñó åðìÿíèëÿðèí
òÿðÿããèñèíèí èøûüûíà îäëàíìûø ïÿðâàíÿéÿ îõøàäûð.
Áóäóð øåéõ úÿíàáëàðûíûí “Ýöíÿø” ãÿçåòèíäÿ éàçäûüû.
***
Õóäàéà, áó èøëÿðèí ùàìûñû ñÿíäÿäèð. Íÿ îëàðäû êè, ùå÷ êàòàëèêîñ
þëìÿéÿéäè âÿ Ïèøíàìàççàäÿ úÿíàáëàðûíû äÿðäÿ âÿ ãÿìÿ ñàëìàéàéäû.
Éàõøû, þëäö, þëäö. Íÿ åëÿìÿê, ÿúÿëäèð, ùàìû þëÿúÿê. Õóäàéà, íÿ
îëàðäû, øåéõ úÿíàáëàðû áåëÿ áèùóäÿ, áèìÿíà âÿ áèìþâãå ñþçëÿðëÿ ìèëëÿòèìèçèí õûðäàëàíìàüûíà äÿëàëÿò åäÿí ñþçëÿðè ãÿçåòëÿðÿ ýþíäÿðìÿéÿéäè.
×îõ ÿúÿá, ùÿëÿ áèð ñààòëûüà äåéÿê êè, éàçäû, ýþíäÿðäè; íÿ îëàð, ãîé
ýþíäÿðñèí. Áÿñ ãÿçåò ñàùèáèíèí èíñàôûíà íÿ ýÿëìèøäè êè, î ñþçëÿðè ÷àï
åäèá áèçè óòàíäûðäû!
Áÿëè, ùÿëÿ òóòàã êè, ãÿçåò ìöäèðè øåéõÿ ùþðìÿò åëÿéèá, îíóí ìÿãàëÿñèíè ñÿáÿòÿ ñàëìàäû âÿ ãÿçåòäÿ éàçäû. Àõ, íÿ îëàðäû êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí áèð àç ñÿáð åëÿéÿéäè âÿ áó èøè òåç ýþòöðöá æóðíàëà éàçìàéàéäû.
Íÿ îëàðäû? Ìÿýÿð éàçìàñàéäû, äöíéà äàüûëàðäû?!
Äÿëè
ÃßÇÅÒËßÐÈÌÈÇ
Ìþùòÿðÿì îõóúóëàðà ìÿëóìäóð êè, Áàêûäà ùàìû ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè áàüëàíäû. Àíúàã ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçà áèð øåé ìÿëóì äåéèë êè,
àéà ãÿçåòëÿðè ùþêóìÿò íÿ ñÿáÿáÿ áàüëàéûá âÿ éàçàíëàðûíû äöñòàã åäèá?!
Ñÿáÿáèíè áèç áèëèðèê âÿ þçöìöçö áîðúëó áèëèðèê êè, ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàðà äà áèëäèðÿê.
Ñÿáÿáè áóäóð êè, ÿýÿð áèð àç âàõòäà ùàìàí áàüëàíàí ãÿçåòëÿð áàüëàíìàñàéäûëàð, áó ãÿçåòëÿðèí âàðëûüû èëÿ éåð öçöíöí úÿìè ìöñÿëìàí
òàéôàëàðû éóõóäàí àéûëûá áàø ãàëõûçàúàã èäèëÿð âÿ áàø ãàëõûçàíäàí ñîíðà,
áèð àç ìöääÿòäÿ î ãÿäÿð òÿðÿããè åäÿúÿê èäèëÿð, î ãÿäÿð òÿðÿããè åäÿúÿê
482
èäèëÿð, î ãÿäÿð òÿðÿããè åäÿúÿê èäèëÿð êè, ãîíøó ùþêóìÿòëÿðÿ âÿ î úóìëÿäÿí Ðóñèéà ùþêóìÿòèíÿ ñÿäÿìÿ éåòèðÿúÿê èäèëÿð.
Ùÿð êÿñ áó ìÿòëÿáè ãàíìàã èñòÿéèð, ýþòöðñöí áàüëàíàí ãÿçåòëÿðèí
êþùíÿ íöñõÿëÿðèíè âÿ ðàñò ýÿëäèéè éåðèíäÿí îõóñóí. Ùÿð êÿñ îõóéóá
äåñÿ êè, “ìÿí áàøà äöøäöì”, î âÿäÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí “ïÿñ”!..
Ýþðÿúÿêñÿí êè, áàøäàí éàçûëûá: “øèìäè”, îðòàäà îñìàíëûíûí êþùíÿ
éàçûëàðûíà îõøàð ôèëîñîôàíÿ ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿíëÿð, áÿçè éåðëÿðèíäÿ ÿðÿá
äèëèúÿ êö÷ÿ ñþéöøëÿðè, àõûðäà òÿçÿ òþðÿìÿ åëìñèç éàçû÷ûëàðûìûçûí
èìçàëàðû, éÿíè þç àäëàðû, àòàëàðûíûí àäû, áàáàëàðûíûí àäû, ñîíðà ôàìèëèéàñû,
ñîíðà äà òÿõÿëëöñö!
Õöëàñÿ, ãÿçåòëÿðè áàüëàìàãäà âÿ éàçû÷ûëàðûíû äàìà ãàòìàãäà ìÿí
ùþêóìÿòè ùàãëû òóòóðàì.
Âÿ ëàêèí, éåíè ãÿçåòèí áàüëàíìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ âàð âÿ î äà
áóäóð êè, ùàìàí ãÿçåò, ìöäèðè-ìÿêòÿáè-âèëàéÿòè-Øàìàõû, ôàçèëè-éåýàíÿ, ÿäèáè-áèìèñë âÿ àëèìè-çÿìàíÿ úÿíàáè-ìöñòÿòàá Øåéõçàäÿ Ùàôèç
Ìÿùÿììÿä ßìèí ÿôÿíäè ùÿçðÿòëÿðèíèí ãÿçåòèíèí áàíäåðîëóíäà ñÿùâÿí áó êÿëìÿëÿðèí áèðèíè ÿêñèê éàçûá; éÿíè ÷îõ áþéöê õÿòà åäèá êè,
Ôèòèëáþðêäÿí òåëåãðàì èëÿ ùþêì îëóíóá êè, “Éåíè ùÿãèãÿò” áàüëàíñûí.
Àììà èíñàô äåéèë êè, áèð äÿôÿ ñÿùâ åëÿìÿêëÿ ãÿçåòè áàüëàñûíëàð.
“ÈØÛÃ”
Äîüðóäóð, Áàêûäà ÷ûõàí “Èøûã” ãÿçåòè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû èøûãëàíäûðûð, àììà áóíó ýÿðÿê áèëÿñÿí êè, ÷îõ áÿðê èøûã äà áèð øåé äåéèë, àäàìûí ýþçöíö ãàìàøäûðàð.
Îíóíúó íþìðÿñèíäÿ ãÿçåòëÿðèí áàüëàíìàüûíäàí ñþùáÿò à÷ûá áàø
ìÿãàëÿñèíäÿ äåéèð êè: “Èòòèùàäè-ìöñëèìèí áèçèì ðóùàíè ÿìàëûìûçäàíäûð
âÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòè èòòèùàäè-ìöñëèìèí éîëóíäà ÷àëûøàí ìöñÿëìàí
éàçû÷ûëàðûíû ùÿìèøÿ äîñò òóòóá. Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí áàø âÿçèðè áèç
ìöñÿëìàíëàðûí ðóùàíè ÿìàëûìûçû î äÿðÿúÿäÿ õîøëàéûð êè, þçö ùÿìèøÿ
ìÿñúèäèìèçÿ ýÿëèá, àõóíä Áàéàçèòîâäàí íàìàç ãûëìàã äÿðñèíè àëûð êè,
èñäàì äèíèíÿ ìöøÿððÿô îëñóí”. Ñîíðà éàçûð êè, áèð ýöí âàð èäè, áèð ýöí
éîõ èäè, áèð ãîúà êèøè âàð èäè âÿ áó ãîúà êèøèíèí èêè áÿäõàñèééÿò íÿâÿñè
483
âàð èäè. Áèð ýöí íÿâÿëÿðèíèí áèðè, Ùåéäÿðãóëó, áàáàñûíäàí ñîðóøäó êè:
áàáà ãÿëÿì ñàùèáëÿðèìèçèí òóòóëìàüûíà ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Áàáàñû úàâàá
âåðäè êè:
– Ìöñÿëìàíëàð ö÷öí àðòûã ìöÿññèð îëìàëûäûð êè, ãÿëÿì ñàùèáëÿðè
èñòÿð ýöíàùêàð, èñòÿð áèýöíàù, òóòóëìóøëàð; ÷öíêè ÿýÿð ýöíàùêàðäûðëàð,
ãÿëÿò åëÿéèáëÿð êè, ýöíàùêàð îëóáëàð, ÿýÿð òÿãñèðñèçäèðëÿð, éåíÿ äÿ ãÿëÿò
åëÿéèðëÿð êè, òÿãñèðñèç îëà-îëà òóòóëóðëàð.
Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ ñþç äàíûøàí!..
Ëàüëàüû
ÌÖÑßËÌÀÍËÀÐÛÍ ÈÒÒÈÙÀÄÛ
ßýÿð Áàêûäàêû ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç áèð àç åùòèéàòëû äîëàíìàñàëàð, ùÿëÿ áóíäàí äà ïèñ íÿòèúÿ òþðÿéÿ áèëÿð. Âàãåÿí, àõûð ùþêóìÿò
ëàï àøêàð ýþðöð êè, Áàêûäà ìöñÿëìàíëàð áèðëÿøèáëÿð âÿ áó áèðëÿøìÿíèí
ÿñÿðëÿðè ÷îõ èøëÿðäÿ çàùèðÿ ÷ûõûð, õöñóñÿí ìÿêòÿá èøëÿðèíäÿ.
Ùÿëÿ áóðàäàí áàøëàéàã êè, Áàêûäà øÿùÿð ìÿêòÿáëÿðèíèí ìöñÿëìàí
ìöÿëëèìëÿðèíèí àðàñûíäà ãÿðèáÿ áèð èòòèùàäè-ìöñëèìèí ÿìÿëÿ ýÿëèá.
ßââÿëÿí, áóíëàðûí áÿçèñèíèí ëèáàñëàðû Áàêû ãî÷óëàðûíûí ïàëòàðûíà îõøàéûð. Èêèíúè ÿëàìÿò áóäóð êè, úÿìè ìöÿëëèì ãàðäàøëàð ñþç áèð åëÿéèáëÿð
êè, ùå÷ áèð èø ýþðìÿñèíëÿð; áó þçö äÿ åëÿ ÿñë èòòèùàäè-ìöñëèìèíäèð; ÷öíêè
ÿýÿð ìöÿëëèìëÿðèí áèðè, éà áèð íå÷ÿñè èø ýþðìÿñÿ, åéáè éîõäóð; àììà
ÿýÿð úÿìèñè èø ýþðìÿñÿ, ÿëáÿòòÿ, áó îëàúàã “èòòèùàäè-ìöñëèìèí”.
Îäóð êè, áàø âÿçèð Ñòîëûïèí î äÿðÿúÿäÿ åùòèéàò åëÿéèá êè, áó àõûð
âàõòëàðäà âÿçèðäÿí ñîðóøóðëàð êè, “ñÿí íÿ ñÿáÿáÿ úöðÿò åäèá, ÿñàñ
ãàíóíëàðûí 87-úè ôÿñëèíè ïîçäóí?” – Ñòîëûïèí åëÿ áèð úàâàá âåðèá êè,
àäàì åøèäÿíäÿ éÿãèí åëÿéèð êè, âÿçèð úÿíàáëàðû éà ýÿíúÿëèëÿðèí íîâðóç
áàéðàìëàðûíäàêû ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ãîðõóá äóàëûã îëóá, éà äà êè,
ìöñÿëìàíëàðûí òÿçÿ ÷àïäàí ÷ûõàí êèòàáëàðûíûí ìèíëÿðúÿ äàüûëìàüûíû
ýþðöá ÷àøûá.
***
Áÿëè, ñþùáÿò Áàêû ìöÿëëèìëÿðèíäÿí äöøìöøäö.
Êå÷ÿí ýöíëÿðäÿ áèð ìöÿëëèì èñòÿéèðìèø ìÿêòÿáäÿ óøàãëàð ö÷öí
óøàã òåàòðû äöçÿëòñèí. À áàøûíûçà äþíöì, áó õÿáÿðè åøèòúÿê, úÿìè
484
ìöñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðè “èòòèùàäè-ìöñëèìèí” åëÿéèá, áó íàäèíú ìöÿëëèìè
áàéêîò åëÿéèðëÿð âÿ ñÿáÿá äÿ áóíó ãîéóðëàð êè, íèéÿ ãîéìóðñàí äèíú âÿ
ôàðàüàò îòóðàã!
ÁÈÇ
Áèç íÿéèê?
Áÿçè âàõò ìÿí þç-þçöìäÿí ñîðóøàíäà êè, áèç íÿéèê? Þç-þçöìÿ
úàâàá âåðèðÿì êè, “áèç ùå÷ áèð øåéèê”. Àììà ãÿðèáÿ áóðàñûíäàäûð êè,
þçýÿëÿð áèçè áèð øåé ùåñàá åäèðëÿð âÿ ùåñàá åäèá áàøëàéûðëàð ãîðõìàüà.
Áÿëêÿ åëÿ áåëÿ äÿ ëàçûìäûð; áÿëêÿ åëÿ ëàçûìäûð êè, áèçè áèð øåé ùåñàá
åäèá, áèçäÿí åùòèéàò åëÿñèíëÿð?!
Ñþç éîõ êè, áåëÿ ëàçûìäûð âÿ áèçèì ìÿñëÿùÿòèìèçäèð; àììà éåíÿ
áèç þçöìöç þç ÿëèìèçëÿ þç èøèìèçè õàðàá åëÿéèðèê. Î éåðäÿ êè, áèç ýþðöðöê áèçè áèð øåé ùåñàá åëÿéèá áèçäÿí ãîðõóðëàð, – áàøëàéûðûã àñòàðûìûçû
ýþñòÿðìÿéÿ êè, áàõûí, ýþðöí, áèçèì ãèéìÿòèìèç îí äþðä øàùû ö÷
ãÿïèêäèð.
***
“Ðóññêîéå çíàìéà” ãÿçåòè Êðûì òàòàðëàðûíäàí áåëÿ ãîðõóð êè, åëÿ
áèë éàïîíäàí ãîðõóð. Êå÷ÿí íþìðÿëÿðèíèí áèðèíäÿ ùÿìèí ãÿçåò éàçìûøäû êè, “Áàõ÷àñàðàé øÿùÿðè Èñòàìáóë èëÿ ìöíàñèáÿòäÿäèð, Èñòàìáóëäàí
ýþíäÿðèëìèø ñèéàñè àýåíòëÿð éóâàñûäûð. Ãÿùâÿõàíàëàðäà, ìÿêòÿáëÿðäÿ
ñóëòàíûí øÿêëè äèâàðëàðà àñûëûð, äÿðè ãàëïàã ÿâÿçèíÿ îñìàíëû ôÿñëÿðè
ýåéèðëÿð, õöëàñÿ, õÿéàíÿò òÿäàðöêö ýþðöëöð”.
Áó ðÿùìÿòëèéèí îüëó Èñìàéûë áÿéèí äÿ èø-ýöúö ãóðòàðûá, “Òÿðúöìàí”ûí 14-úö íþìðÿñèíäÿ áàøëàéûá “Ðóññêîéå çíàìéà”íûí éàçäûãëàðûíû éàëàíà ÷ûõàðìàüà. Âÿ ëàêèí Ãàñïðèíñêè úÿíàáëàðû áóíó áèëìÿëè
îëñóí êè, “Ðóññêîéå çíàìéà” âÿ îíóí úÿìè ñàðûáàøëû ôèðãÿäàøëàðû èíäèéÿ êèìè Áàõ÷àñàðàé òàòàðëàðûíû áèð øåé ùåñàá åëÿéèðäèëÿð; àììà “Òÿðúöìàí”ûí 14-úö íþìðÿñèíè îõóéóá ýþðäöëÿð êè, áó ìèëëÿòèí è÷è áîøäóð.
Ìÿñÿëÿí, áèð úàìààòûí êè, òèúàðÿò ñèíôèíèí ðÿèñè îëà Ñ.Ì. Òîïïóçîâ, – î
úàìààòûí è÷è áîøäóð. Áèð ìèëëÿòèí êè, öëÿìàñûíûí áàø÷ûñû îëà Õÿëèë, ßáäöððÿùìàí, Ùàúû ßìèð, Ùÿáèáóëëà, Ìóñòàôà, Ñåéèä Èáðàùèì, Àüà Ìèð
Êÿðèì, Àõóíä Ìÿùÿììÿä Áàüûð, – î ìèëëÿòèí è÷è áîøäóð.
485
Ýÿëÿê áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðèíÿ. Ñöëåéìàí Ìèðçÿ Êðûìòàéåâ îõóìàã
âÿ éàçìàã áèëìÿç âÿ ãÿçåòëÿðè ýþðìÿê èñòÿìÿç.
Ãàôãàçûí ùÿð íÿ ãÿäÿð õàíçàäÿ âÿ äþâëÿòëè ìöëêÿäàðû âàð, – ùàìûñûíûí úàâàí óøàãëàðû äÿðñëÿðèíè éàðûì÷ûã ãîéóá, ùþêóìÿòÿ èõëàñ èëÿ ãóëëóã åëÿìÿêäÿäèðëÿð êè, îí ö÷ èëäÿí ñîíðà áèð íèøàíà ñàùèá îëñóíëàð.
Áÿéëÿðèìèç âÿ õàíëàðûìûç ìöëêëÿðèíäÿí ùÿð èë îí ìèí ìàíàò ìÿäàõèë
îëà-îëà, íà÷àëíèê äèâàíõàíàñûíäà ìèðçÿëèê åëÿéèðëÿð êè, áèð êîêàðäàëû*
áþéöê ýþðÿíäÿ áàø éåíäèðñèíëÿð.
***
Áóäóð áèçèì èøëÿðèìèç; áèç áóéóã. Àììà þçýÿëÿð áèçè áèð øåé ùåñàá
åäèð.
Ìÿí þëöì, öñòöíö à÷ìà.
ÀËÒÛ ÌÈËÉÎÍ
Îñìàíëû ãÿçåòëÿðè éàçûðëàð êè: “Èñòàìáóë øåéõöëèñëàìû ôèòâà âåðèá
Êÿðáÿëà ìþâãóôàòû ñàòûëñûí âÿ âöñóë îëàí àëòû ìèëéîí ìàíàòà Êÿðáÿëàäà
áèð õÿñòÿõàíà âÿ Áàüäàääà áèð äàðöëôöíöí òÿñèñ îëóíñóí”.
Ãÿðèáÿ áóäóð êè, ãÿçåòëÿðèìèçèí ÷îõóñó áó õÿáÿðÿ ñåâèíäèëÿð âÿ
ùÿòòà “Áöðùàíè-òÿðÿããè” áåëÿ éàçûð:
“Àù, íÿ ýþçÿë òÿøÿááöñ, íÿ ýþçÿë èø!”
Áèçèì áó áàðÿäÿ ñîõ ñþçöìöç âàð. Àììà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðäàí
òÿâÿããÿ åäèðèê êè, ùÿð êÿñ áèçè ñþéÿúÿê, èíäèäÿí ñþéñöí êè, ñþéöø
êàüûçëàðûíû îõóìàüà ìàúàëûìûç îëñóí, éîõñà ñîíðà Êÿðáÿëà ìþâãóôàòû
õöñóñóíäà ñþùáÿò åäÿíäÿ î ãÿäÿð ôþùø êàüûçëàðû öñòöìöçÿ òþêöëÿúÿê
êè, îõóéóá ãóðòàðìàüà ôöðñÿò îëìàéàúàã.
Àõ, àé íàèíñàô øåéõöëèñëàìëàð! Ùÿð øåé ãóðòàðäû, èíäè äÿ Êÿðáÿëà
ãûçëàðûíà ÿë àïàðäûíûç!!!
Àõ, àìàí Àëëàù!
Ëàüëàüû
______________
* Ðÿñìè ýåéèìèí ïàïàüûíà âóðóëàí äàèðÿâè, éàõóä îâàë øÿêèëëè íèøàí
486
ÒÅÀÒÐ
Òÿÿúúöá åòìÿëè èøäèð êè, ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè åëÿéÿ áèëìèðèê òåàòð
èøèíäÿ äÿ þçýÿ ìèëëÿòëÿðÿ ìþùòàú îëìàéàã.
Ùÿëÿ ìöñÿëìàí õàíûìëàðûíûí ñÿùíÿéÿ ÷ûõìàüû ãàëñûí êÿíàðäà;
ìöñÿëìàí ãûçûíà íÿ áèç, íÿ äÿ “Èøûã” èçí âåðèð êè, òåàòð îéóíáàçëàðûíûí
è÷èíÿ ýèðèá ñÿùíÿäÿ îéíàñûí. Áèç ùÿëÿ êèøèëÿðè äåéèðèê: Àëëàùûí êèøèëÿðè
äÿ òåàòðäàí ãà÷ûðëàð, îéíàìàãäàí ãà÷ûðëàð âÿ áèçè î ýöíÿ ãîéóðëàð êè,
ýåäèðèê ðóñëàðäàí, åðìÿíèëÿðäÿí éàëâàðûá àðòèñò ýÿòèðèðèê êè, áèçÿ
ìöñÿëìàí òåàòðû ÷ûõàðòñûíëàð.
***
Ìÿñÿëÿí, àïðåëèí 25-äÿ, Áàêûäà Ìàéûëîâóí òåàòðûíäà ìöñÿëìàí
úàâàíëàðû îïåðà îéíàéûðäûëàð. “Êàñïè” ãÿçåòè éàçûð êè, ìöñÿëìàí àðòèñòëÿðèíèí è÷èíäÿ áèðè “Ãÿìÿðëèíñêè” úÿíàáëàðû èäè, áèðè “Àüäàìñêè” úÿíàáëàðû èäè, áèðè äÿ “Ñàðàáñêè” úÿíàáëàðû èäè. Àíúàã ãàëàí îéóí÷óëàð
ìöñÿëìàíëàð èäè.
Ùÿãèãÿò, áèç áó èøÿ ÷îõ òÿÿññöô åäèðèê êè, íÿ ñÿáÿá áèçèì úàâàíëàðäà òåàòðà î ãÿäÿð äÿ ùÿâÿñ îëìàñûí êè, ýåäèá ðóñ âÿ ïîëéàê àðòèñòëÿðèíÿ ìþùòàú îëàã: ãàáàãúà ñàéäûüûìûç àðòèñòëÿðèí àäëàðûíäàí ýþðñÿíèð
êè, áóíëàð éà ïîëéàêäûëàð, éà ðóñäóëàð.
Áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð?
Ñÿáÿá ÷îõ àõìàã ñÿáÿáäèð: áåëÿ êè, Öçåéèð úÿíàáëàðû îïåðà èúàä
åäÿíäÿ áàêûëûëàð åëÿ áàøà äöøäöëÿð êè, “Îïåðà” þïìÿêäÿí èáàðÿòäèð êè,
éÿíè ñÿùíÿäÿ îéíàéàíëàð îõóéà-îõóéà ýàùäàí áèð þïöøöðëÿð äÿ. Îíóí
ö÷öí äÿ ùÿâÿñêàðëàðûìûç îïåðàäàí ãà÷äûëàð, áèç äÿ íà÷àð ãàëûá ïîëéàêëàðà ìþùòàú îëäóã.
Ëàüëàüû
ÇÈÍÀ
Ùÿð àäàì èñòÿéèð ùèðñèíè éåñèí, äèíìÿñèí, èíñàíû þç áàøûíà ãîéìóðëàð, äèíäèðèðëÿð.
Éåíÿ áèð ïàðà àòà-àíàëàðûíà ëÿíÿò îëìóøëàð áàøëàéûáëàð ìèëëÿòèìèçè
÷àøäûðìàüà, àçäûðìàüà. Éåíÿ áèð ïàðà éåääè àðõàäàí äþíÿíëÿðè òöíáÿ487
òöí äöøìöøëÿð ãÿëÿìè ìóðäàð ÿëëÿðèíÿ àëûá ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû
ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíÿ äÿâÿò åëÿéèðëÿð, ìààðèô éîëóíà ÷àüûðûðëàð, îõóìàã
âÿ éàçìàã äöíéàñûíà èòÿëÿéèðëÿð âÿ áóíóí êèìè áèçëÿðÿ éàðàøìàéàí
ÿìÿëëÿðè íèøàí âåðìÿê èñòÿéèðëÿð.
Áèð èñòÿäèì äèíìÿéèì, áÿëêÿ ùöðöá-ùöðöá éîðóëàëàð âÿ îõóúóëàðûìûç äà ýþðöðëÿð êè, ÷îõäàíäûð ýóøÿäÿ ÿéëÿøèá áèð ñþç äàíûøìûðàì.
Íÿ ãÿäÿð èñòÿäèì äèíìÿéèì, – îëìàäû!
Àõûð áó ùàðàìçàäàëàð áèçäÿí íÿ èñòÿéèðëÿð? Éÿíè äåéèðëÿð åëìèìèç
àðòñûí? ×îõ ÿúÿá, åëìèìèç àðòäû, áèçèì òÿáèáëÿð äÿ áàøëàäûëàð Åðëèõ ùÿêèìèí àëòû éöç àëòûíúû äàâàñûíû íàõîøëàðûí úàíûíà òþêìÿéÿ. Àììà áèëèðñèíèçìè áóíóí ìÿíàñû íÿäèð? Áóíóí ìÿíàñû îäóð êè, Àëëàùûí áÿëàñûíà
ýÿëìèø êàôèð Åðëèõ ùÿêèìèí äîíãóç éàüûíäàí, íÿ áèëèì áÿëêÿ èò éàüûíäàí
ãàéðûëìûø âÿ ÷àõûð èëÿ ãàðûøìûø äàâàñûíû ùÿêèìëÿðèìèç áàøëàñûíëàð ìöñÿëìàíëàðûí ïàê âÿ ìöñÿëìàí áÿäÿíëÿðèíÿ òþêöá íàõîøëàðû êèô* àçàðûíäàí õèëàñ åëÿñèíëÿð, ýóéà êè, íÿóçöáèëëàù, íÿ Àëëàù âàð, íÿ îíóí áÿíäÿëÿðèíäÿí õÿáÿðè âàð, ýóéà êè, íÿóçöáèëëàù. Ìÿùÿììÿäëè øàù ýþéÿ
ãàëõûá, Àëëàùëûã èääèàñû åëÿéèð âÿ áè÷àðÿ Àëëàùûí áàøûíû åëÿ ãàòûá êè,
éàçûüûí éàäûíäàí áÿíäÿëÿð äÿ ÷ûõûá, îíëàðûí íàõîøëóãëàðû äà ÷ûõûá.
Ýóéà, õóäàíÿêÿðäÿ êèô àçàðëûëàðûíûí þëìÿéè, äèðèëìÿéè íàïàê
åðëèõëÿðèí ÿëèíäÿäèð.
Åëì, åëì, áó ñÿíÿ åëì! Äÿõè ñþçöí íÿäèð?
Éîõñà äåéèðñÿí òèúàðÿòèìèç àðòñûí?
Áÿëè, íÿ åéáè âàð, àðòñûí! Éÿíè ñÿíèí ñþçöí áóäóð êè, òàúèðëÿðèìèç èñëàì ìèëëÿòëÿðèíÿ êèôàéÿò åëÿìÿéèá òèúàðÿòëÿðèíè Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíÿ
éåòèðñèíëÿð âÿ îðàëàðäàí ìàë ýÿòèðèá, ìàë àïàðñûíëàð?
×îõ ýþçÿë! Éÿíè ñÿíèí ñþçöíäÿí áó ÷ûõûðìû êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç áèð ãÿäÿð äöíéà ìÿíôÿÿòè àäûíà ìÿúáóð îëñóíëàð àéëàðëà íàúèíñ
èíñàíëàðûí è÷èíäÿ ãàëûá îíëàðûí ìóðäàð ïèøìèøëÿðèíè âÿ åðìÿíè
÷þðÿêëÿðèíè éåñèíëÿð?
Òèúàðÿò, òèúàðÿò, áó äà òèúàðÿò.
Éîõñà ìÿäÿíèééÿòäÿí äàíûøûðñàí! Éÿíè Éàïîíèéàäàí êè, àðòûã îëìàéàúàãñàí? Àììà Éàïîíèéàíûí íÿ âåúèíÿ; Éàïîíèéà âÿçèðè-ìóõòàðû
ðóñ, éà ôðàíñûç âÿçèðèíèí åâèíäÿ ÿúíÿáè òÿàìû éåìÿêäÿí ãîðõìóð;
÷öíêè éàïîíèéàëû íÿ àíëàéûð äèí íÿäèð, øÿðèÿò íÿäèð! Àììà àé ìöñÿëìàí ãàðäàø, ñÿí íåúÿ ðàçû îëàðñàí êè, ñÿíèí ìöñÿëìàí ãàðäàøûí àäûíû
_______________
* Ñèôëèñ
488
äèïëîìàò, íÿ áèëèì íÿ çÿùèðìàð ãîéóá, ýåòñèí êàôèðëÿð è÷èíäÿ àõèðÿòèíè
äöíéàíûí áåø ýöíëöê ãóðó øþùðÿòèíÿ ñàòñûí? Ùàìû ìÿðùóì Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù îëà áèëìÿç êè, Àâðîïà ñÿôÿðèíÿ ýåäÿíäÿ ùÿòòà þçö èëÿ
ìÿðñèéÿõàí àïàðìûøäû âÿ Âåíà øÿùÿðèíÿ ÷àòàí êèìè ñÿäðè-ÿçÿì Ìèðçÿ
ßëè ßñêÿðõàí ùþêóìÿòÿ éàçû èëÿ õÿáÿð âåðìèøäè êè, ðÿìÿçàí àéû
ãóðòàðìàéûíúà, øàù ìèí ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçûíû ÿäà åòìÿéèíúÿ, ùå÷ áèð
êÿñëÿ ýþðöøìÿéÿúÿê.
Àâðîïà ãÿçåòëÿðè áó õöñóñäà øèðèí ìÿãàëÿëÿð éàçìûøëàð.
Áó äà ñÿíÿ ìÿäÿíèééÿò!
***
Éîõñà ãûçëàðûìûçûí îõóìàüûíäàí äÿì âóðóðñàí?
Áàõ, áèð ãóëàã àñ, ýþð ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì. Ñÿí èíäè ùàçûðñàí ñöáóòà
éåòèðÿñÿí êè, ãûçëàðûí îõóìàüû âàúèá áèð ÿìðäèð. Èíäè ýþð ìÿí ñÿíÿ íÿ
äåéèðÿì. Áåëÿ òóòàã êè, ãûçûí îõóäó îëäó áàñàâàä; éÿíè ÿëè ãÿëÿì òóòàí,
îõóéàí éà éàçàí. Áåëÿ òóòàã êè, áèð ýöí ñÿíèí ãûçûí áèð êèòàá÷û äöêàíûíà
ýÿëèá ýþðäö êè, êèòàáëàðûí è÷èíäÿ ö÷ äÿíÿ ýþçÿë úèëäëÿíìèø êèòàá âàð.
Áèðèíè àëäû ÿëèíÿ êè, ýþðñöí íÿäèð, áàõûá ýþðäö êè, áàøäàí éåêÿ ùöðóôàò
èëÿ éàçûëûá: “Êÿøôöë-ùÿãàéèã”, òÿôñèðè-ãóðàíè-øÿðèô, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ, èêèíúè úèëä, ìöÿëëèôè âÿ íàøèðè: ÿãÿëëöë-öëÿìà Ìèð Ìÿùÿììÿä Êÿðèì, ñÿäðè-ãóáåðíñêè ìÿúëèñ âÿ ãàçèéè-øÿùðè-Áàêû.
Ñÿíèí ãûçûí ùàìàí êèòàáûí 587-úè ñÿùèôÿñèíè à÷ñà ýþðÿúÿê êè, ãàçèéè-øÿùðè-Áàêû Ìèð Ìÿùÿììÿä Êÿðèì àüà áèð øèðèí ðÿâàéÿò áàøëàéûá;
áó ðÿâàéÿò áèð êèøè èëÿ áèð àðâàäûí çèíà åëÿìÿéè áàðÿñèíäÿäèð.
Éàçûëûá êè, õÿëèôåéè-ñàíè Þìÿð èáí Õÿòòàá çàìàíûíäà, Ìöüåéðÿò
èáí Øÿáÿ Áÿñðÿäÿ âàëè îëàí çàìàíäà Öììúÿìèë Ùöúúàú èáí-ßòèêèí
àðâàäû èëÿ çèíà åëÿäè; éàçûð êè, áóíó äþðä ãàðäàø ýþðäö âÿ áóíëàðûí ùÿð
áèðèñè ýþðäöêëÿðèíè íÿ úöð âÿ íÿ òÿôñèë èëÿ øÿùàäÿò åòäèëÿð.
Ãàçû úÿíàáëàðû áó ÿùâàëàòû ÷îõ øèðèí íàüûë åëÿéèð; î ãÿäÿð ëÿççÿòëè
ðÿâàéÿò åäèð êè, ùÿð áèð îí éàøûíäà ìöñÿëìàí óøàüû îõóñà, àòàñûíûí éàíûíà ýÿëèá äåéÿúÿê: “àòà, ìÿíè åâëÿíäèð, äÿõè ìÿí åëìëè âÿ òÿúðöáÿëèéÿì, äÿõè óøàã äåéèëÿì, ÷öíêè Ìèð Êÿðèì àüàíûí ãóðàíûíûí òÿôñèðèíäÿ
êèøè èëÿ þâðÿòèí éàòìàüûíûí âÿ ìöãàðèáÿò åëÿìÿéèíèí ùÿð áèð ÿìÿëèíè âÿ
ùÿð áèð òÿôñèëèíè þéðÿíäèì, äÿõè çèôàô ýåúÿñè ìÿíÿ òÿëèì âåðìÿê ö÷öí
éåíýÿ-çàä ëàçûì äåéèë”.
Ìèð Êÿðèì àüà áó èøëÿðèí úÿìèñèíè àäáààä éàçûá: éÿíè ÿââÿë íÿ
åëÿìÿê ëàçûìäûð, ñîíðà íÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð.
489
Õöëàñÿ, ùàìûñûíû äà óòàíûðàì äåìÿéÿ, àììà ãàçû úÿíàáëàðû íÿäÿíñÿ óòàíìàéûá.
Ñþçöìöç éîõäóð êè, Ùàúû Çåéíàëàáäûí úÿíàáëàðû õÿðú ÷ÿêèá, Ãàçû
Ìèð Êÿðèì àüàíûí òÿôñèðèíè ÷àïäàí ÷ûõàðäûá êè, ñàòûëàí êèòàáëàðûí ïóëó
ãàçûéà ÷àòñûí; àììà áèç áóíó äåéèðèê êè, ÿýÿð áó òÿôñèðè ìèëëÿòèìèç
ö÷öí ùàúû úÿíàáëàðû ìÿíôÿÿòëè áèëèðñÿ, ãîé åëÿäÿ ðàçû îëñóí ùÿìèí êèòàáû áèð íÿôÿð Àëëàù áÿíäÿñè âóðñóí ãîëòóüóíà, ýÿëñèí úÿíàáëàðûíûí
ÿùëè-õàíÿñèíèí è÷èíäÿ éóõàðûäà àä ûåðäèéèìèç 587, 588-úè ñÿùèôÿëÿðè
îõóñóí. ßýÿð ùàúû úÿíàáëàðû ðàçû îëñà, î þçýÿ áèð èøäèð. Àììà ðàçû îëìàñà (âÿ éÿãèí êè, ðàçû îëìàç, ÷öíêè ùå÷ áèð ùÿéàëû ö÷öí ðàçû îëà áèëìÿç), áÿëè, ÿýÿð ðàçû îëìàñà, î âÿäÿ áèç ìÿñëÿùÿò ýþðöðöê êè, ùàúû
úÿíàáëàðû ãàçûíû ÷àüûðûá äåñèí:
– Àüàéè-ìÿí, çèíà èêè ãèñìäèð: áèðè çèíàéè-ãåéðè-ìöùÿññÿí, áèðèñè
äÿ çèíàéè-ìöùÿññÿí*.
Éàçû÷ûëûãäà äà çèíà èêè úöðäöð: áèðè çèíàéè-ãåéðè-ìöùÿññÿí, áèðè
çèíàéè-ìöùÿññÿí. Ìÿíàñû áóäóð: ìöãÿääÿñ áèð êèòàáûí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ
ôàùèøÿõàíàëàðäà äàíûøûëàí ñþçëÿðè éàçûá ÷àïà âåðìÿê – ãÿëÿì çèíàñûäûð.
Áàëàúà îõóúóëàðûìûçäàí öçð èñòÿéèðÿì!
ÌÓÑÒÀÔÀÁßÉ ßËÈÁßÉÎÂ
Áàêûäà ÷ûõàí “Íèúàò” ãÿçåòèíèí 36-úû íþìðÿñè áó ýöí äöøäö ÿëèìÿ
âÿ èñòÿäèì à÷ûá îõóéàì. Ñàü òÿðÿôäÿí ìöñÿëìàíúà éàçûëûá: “Èðàí âöãöàòû áàðÿñèíäÿ”, ñîë òÿðÿôäÿí ðóñúà éàçûëûá: “Ìóñòàôàáÿé ßëèáÿéîâ
ùÿçðÿòëÿðèíèí òÿðúöìåéè – ùàëû”.
Ùàíñûíû îõóìàã ëàçûìäûð? ßëáÿòòÿ, ñàü òÿðÿôäÿ ìöñÿëìàíúà éàçûëàíû. Îíäàí þòðö êè, ìÿí ìöñÿëìàíàì âÿ áèð äÿ Ìóñòàôàáÿéíÿí ìÿíèì íÿ àëûá âåðÿúÿéèì âàð; àììà Èðàí èøëÿðèíè îõóéóá áèëìÿê ìÿíÿ
âàúèáäèð.
Éàõøû, ìöñÿëìàíúà îõóéàã. Áàøäàí áåëÿ éàçûëûá:
“Øó áèð íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè Èðàíûí ìþâãåéè î ãÿäÿð êÿñáè-íÿçàêÿò
åòìèø êè, èíñàí îðàäà úÿðÿéàí åäÿí ÿùâàë âÿ âöãóàòû òÿäãèãäÿ äàâàì
åòäèêúÿ ÿëäÿ åòìÿê èñòÿäèéè ùÿãèãÿòÿ òÿãÿððöá åòìÿê éàíà äóðñóí,
______________
* Ãàíóíñóç çèíà, ãàíóíè çèíà
490
áèëÿêñ ýåòäèêúÿ îíäàí òÿáàèä åäÿðÿê þçöíö õÿéàëÿò âÿ ìþâùóìàòëà
ãàðûøûã öììàíè-ìöøêèëàò è÷èíäÿ ãåéá åäèð”.
Ìÿí áàøäàí áó ñþçëÿðè îõóäóì âÿ èñòÿäèì áèð øåé áàøà äöøöì,
àììà íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûì êè, áàøà äöøöì, äöøÿ áèëìÿäèì; áèð äÿ îõóäóì, éåíÿ áàøà äöøìÿäèì, ñîíðà ãÿçåòè ÷þíäÿðäèì êè, ýþðöì ðóñúà íÿ
éàçûëûá.
Ðóñúà äà áåëÿ éàçûëìûøäû: “Êîðèôåé íàøåé ëèòåðàòóðû è çíàìåíèòûé
àäâîêàò Ìóñòàôà-áåê Àëèáåêîâ ìíîãî ðàç ðàçðåøàë ñïîðû ìåæäó Ãîðêèì è Àíäðååâûì è ñàìîìó Òîëñòîìó ÷èòàë íîòà÷èéó î íðàâñòâåííîñòè.
Îí íåñêîëêî ðàç âûñòóïàë ïðîòèâ Ïëåâàêî, Êàðàá÷åâñêîãî è Ãàäæè Ãóñåéí Àëèéà”.
Áó ñþçëÿðè ðóñúà áèð òþâð îõóäóì, áàøà äöøäöì; ÷öíêè ùÿð÷ÿíä
ðóñúà áèðúÿ èë îõóìóøàì, ìöñÿëìàíúà îí äþðä èë îõóìóøàì, àììà
éåíÿ áàøà äöøäöì: éàçûð êè, Ìóñòàôàáÿé ÷îõ áþéöê àäàìäûð.
Àììà áóíëàð ùàìûñû ÷îõ ýþçÿë; áÿñ íÿ úöð áèëèð êè, ìÿí îí äþðä èë
äÿðñ îõóìóø àäàì ðóñ-ìöñÿëìàí ãÿçåòèíè ÿëèìÿ àëûì, ìöñÿëìàíúà
îõóìàüà àúèç îëóì, ðóñúà îõóéóì?! Ñþç éîõ êè, ùå÷ áèð ìöñÿëìàíûí
ãåéðÿòè ãÿáóë åëÿìÿç âÿ ìÿíèì äÿ ãåéðÿòèì ãÿáóë åëÿìÿäè âÿ ãÿçåòè
÷þíäÿðèá éåíÿ ìöñÿëìàíúà îõóìàã èñòÿäèì. Äàëûíúà áåëÿ éàçûëûá:
“Âàãåÿí ùöðèééÿò ñÿäàéè-äèëôèðèáè äà ýóøè-ÿùðàðÿ ìöæäÿðÿñàí îëäóüó
ýöíäÿí áÿðè Èðàí áèð ÷îõ ôÿëàêÿòëÿð âÿ áþùðàíëàð êå÷èðìèø, àíúàã èêè èë
áóíäàí ÿââÿë áèð èíùèçàìè-íàìÿ äö÷àð îëìàãëà êÿìàëè-ðÿçàëÿòëÿ
ÿúàíèáèí çèðè-úèíàùèíÿ èëòèúà åòìÿê êèáè áèð àë÷àãëûüû ãÿáóëÿ ìÿúáóð
îëàí áèð äÿíèíèí áó ýöí çÿôÿðéàá îëàðàã Èðàíûí ìåùäè-ùöðèééÿòè îëàí
Òåùðàíà äîüðó èðÿëèëÿäèéèíè ýþðìÿê ãÿäÿð áèð áþéöê ìöñèáÿòÿ ýèðèôòàð
îëìóøäóð.
ßýÿð “Íèúàò” ãÿçåòè áó éàçûëàðû ÷àï åäÿíäÿ åëÿ õÿéàë åëÿéèá êè, áó
áèð äèëäèð âÿ éåð öçöíäÿ áó äèëè ãàíàí áèð òàéôà âàð, îíäà áèç èäàðÿäÿí
éàëâàðûðûã êè, áó òàéôàíû áèçÿ íèøàí âåðñèí, éà äà êè, èäàðÿéÿ ìÿãàëÿ
ýþíäÿðÿí ãàðà ýþçëÿðèíÿ ãóðáàí îëäóüóì ãàðàýþçîâëàðûí “âàëàïéóê”ëàðûíû* ãÿçåòÿ äîëäóðìàñûíëàð.
Èíäè ãÿëÿìíÿí òÿøÿõõöñ ñàòìàã âàõòû äåéèë! Èíäè ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàð ñèçäÿí õÿáÿð ýþçëÿéèð êè, ñàäÿ éàçû âàñèòÿñèëÿ ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàðûìûçà õèäìÿò åäÿñèíèç.
Âàëëàù ìöñÿëìàíëàð éàçûãäûðëàð!!!
_______________
* Ìÿíàñûç ñþçëÿð, úÿôÿíýèéàò
491
Õöëàñÿ, òàðàããàëû ñþçëÿðèí ïàðòà-ïàðòûíäàí áåéíèì éîðóëàíäàí
ñîíðà, ÷þíäÿðäèì ðóñúà éàçûëàí ñÿùèôÿíè:
“Åòîò ãåíèé ëè÷åìåðèéà â ìàëåíêîé ñòàòéå áåç÷èñëåííîå ìíîæåñòâî
ðàç óïîìèíàåò Îñîáó Ìîíàðõà î ïîåò õâàëåáíûå îäû ïî àäðåñó
Òàãèåâñêîé òéóðìû, ÷òîáû Ãàäæè ïîðó÷èë éåìó ñâîéó çàøèòó”.
Áó ñþçëÿðè éàçàíäàí ñîíðà âÿ ùÿëÿ áóíäàí ñàâàéû ÷îõëóúà éåíÿ
áåëÿ-áåëÿ áèú-áèú ñþçëÿðè éàçàíäàí ñîíðà “Ñûðòûã” úÿíàáëàðû àõûðäà áè÷àðÿ Ìóñòàôàáÿé ßëèáÿéîâà ýþð íÿ äåéèð: “Î, âåëèêèé óì, Ìàçàíäàðàíñêèé ãåíèé, Äàðàáèçàíñêàéà çíàìåíèòîñò, ×åìáåðåêåíäñêèé ïðîôåññîð, Çûõñêèé ëèòåðàòîð”.
Äå, äå, äå, ìÿí þëöì äå! Äå êè, àé Àëëàù áÿíäÿñè ÿñèë ìöñÿëìàí
ãàðäàø, àé ùÿìèøÿ ýàù Àëëàù-òààëà äÿðýàùûíäà, ýàù áþéöêëÿð ãàáàüûíäà áåëè èêèãàò äóðàí ìöñÿëìàí ãàðäàø, àé äöíéàíûí èêè ãÿïèêëèê ìÿíôÿÿòèíäÿí âÿ øþùðÿòèíäÿí þòðö Ùàúû Çåéíàëàáäûíëàðûí ÷ÿêìÿëÿðèíè âàãñûëûéàí àäâîêàò úÿíàáëàðû! Àé áè÷àðÿ ìöñÿëìàí, íèéÿ äèíú äóðìóðñàí
êè, ñûðòûã îüëó ñûðòûãëàð ñÿíè ãÿçåòëÿðäÿ áèàáûð åëÿñèíëÿð?
Ìóñòàôàáÿé èëÿ èøèìèç éîõäóð, ìÿòëÿá ìöñÿëìàí âÿ ðóñ éàçû÷ûñû
áàðÿñèíäÿäèð.
Îíó èñòÿéèðäèì äåéÿì êè, “Íèúàò”ûí 36-úû íþìðÿñèíäÿ Ãàðàýþçîâ
Ìÿùÿììÿä ßëè Ìèðçÿ õöñóñóíäà éàçäûüû ìÿãàëÿéÿ î ãÿäÿð àúû áèáÿð
ñàëûá êè, èíñàí îõóéàíäà ýþçëÿðèíäÿí éàø ýÿëèð. Áèáÿðè àç îëñàéäû, èñëàì
ãàðäàøëàðûìûç äà îõóéóá áÿùðÿìÿíä îëàðäûëàð.
ÌßÙßÌÌßÄ ßËÈ ÌÈÐÇß
Áóðàäà áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã: ÿðÿáúÿ “ìèðçÿ”íèí ìÿíàñû åøøÿê àðûñûäûð.
Ýÿëÿê ìÿòëÿáÿ.
Èðàíûí èíäèêè þâçàû* áó ãÿðàð èëÿäèð, éàëíûç ãÿðàðû áó þâçà èëÿäèð, –
ùÿð íÿ úöð äåñÿê îëàð; èíàíìûðñàí, Îñìàíëûäà èë éàðûì âåéèëëÿíèá
ãàéûäûá ýÿëÿí éàçû÷ûëàðûìûçûí ìÿãàëÿëÿðèíÿ áàõ.
Áÿëè, Ñàëàðöääþâëÿ áàøûíà, áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ îí éåääè ìèí ãîøóí
éûüûá, áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ éöç àëòìûø àòëû éûüûá, äþðä òîï èëÿ Òåùðàíà
éåðèìÿêäÿäèð. Àììà Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, ðÿìÿçàí îðòàëûüà äöøäö âÿ
__________
* Âÿçèééÿòè, ùàëû
492
ìÿëóìäóð êè, îðóúëóã àéû èðàíëûíû þëäöðñÿí äÿ, áèð èø ýþðìÿç âÿ ðÿúÿá
àéûíûí àõûðûíúû ýöíëÿðè ñÿðáàçëàð ÿëëÿðèíäÿ òöôÿíý, éîë ýåäÿ-ýåäÿ
àõøàì âàõòëàðû ýþéÿ áàõìàãäà îëóðëàð êè, òÿçÿ àéû ýþðñöíëÿð âÿ ýþðúÿê
ùàìàí àõøàì òöôÿíýëÿðèíè àïàðûá áþéöêëÿðèíèí öñòöíÿ àòûá ýåäèðëÿð
åâëÿðèíÿ; íåúÿ êè, Ãàðàáàüûí êÿíäëÿðèíäÿ îòóç ýöí îðóúëóüó õÿðìÿíëÿð
ñàùèáñèç ãàëûð, áóüäàíû éàüûø áèð éàíäàí ÷öðöäöð, ìàë âÿ ãóø áèð éàíäàí
éåéèð âÿ àüçûîðóú ãîíøóëàðû äà áèð éàíäàí îüóðëàéûð.
Ùÿ, ñþçöìöç ùàðäà ãàëäû?
Íÿçÿð õàí Âàðøàâàäà ãÿùáÿëÿðäÿí ö÷ ìèí ãîøóí éûüûá, ýÿëèð Èðàíà
âÿ Ãàôãàçäàí êå÷ÿíäÿ Íóõàéà äþíöá, Íóðó ÿôÿíäèäÿí õåéèð-äóà
àëàúàã.
Ìÿùÿììÿä ßëè Ìèðçÿ áó ñààò Øàùðóääàäûð âÿ áàøûíäà îí ìèí
ãîøóí âàð; áó ãîøóíëàð Øàùðóääàí îéàíà ýåòìÿçëÿð. Òåùðàíà
éàâûãëàøàí çàìàí Ìÿùÿììÿä ßëèíèí èêè ìèíäÿí àðòûã ãîøóíó
ãàëìàéàúàã. Áó äà áèð øåé äåéèë; ãÿëÿò åëÿéèð. Ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿ
òîïõàíàäàí ÿëàâÿ áåø ìèí áÿõòèéàðëûëàð âàð âÿ áóíëàð êå÷ÿíäÿí ñîíðà
Ìÿùÿììÿä ßëè Ìèðçÿíèí äîñòó èðÿâàíëû Çàêèð òÿõÿëëöñëö áèð Ùàúûíûí
ãûçûíûí ÿùâàëàòû êþùíÿ øàùû äèëýèð åëÿéèáäèð. Áåëÿ êè, èíäè áó ñààò
äàìàüû çÿùðèìàð äàäûð. Áóíóíëà áåëÿ Ìÿùÿììÿä ßëèíèí ôèêðè áóäóð
êè, “Ñàðû” òÿðÿôèíäÿí Àñòàðàéà âÿ ñîíðà ßðäÿáèëÿ êå÷ñèí âÿ Ãàôãàéäà
áóòãà÷û Ìÿøÿäè Ðÿùèì ýþíäÿðÿí äÿñòÿëÿðëÿ áèðëÿøèá Ãàðàúàäàüäàí
øàùñåâÿíëÿðè ýþòöðöá, Òåùðàíà ùöúóì ÷ÿêñèí. Àñòàðàäà Ìÿùÿììÿä
ßëè Ìèðçÿ ìþìöí ùàúûëàðäàí êþùíÿ ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíè éûüàúàã êè,
òöôÿíý ëöëÿñèíÿ áàñûëìàüà ëàçûì îëñóí âÿ áóðàäàí Ùàúû Ðÿñóëà áèð
ìÿêòóá éàçûá éîëà äöøÿúÿê.
Ìÿùÿììÿä ßëè ìÿêòóáóíäà éàçàúàã êè, “Àé úÿíàá ùàúû, ñÿí êè,
ùÿìèøÿ ìÿúëèñëÿðäÿ äÿðñ îõóéàí ìöñÿëìàí ãûçëàðûíû ïèñëÿéèðñÿí,
äåéèðñÿí êè, îõóéàí ãûçëàð áåëÿ-áåëÿ îëóðëàð, áÿñ ñÿíèí êè, ãûçûí
îõóìàéûá, áÿñ áó íÿ èøäèð êè, ýþðöá?”
Éåíÿ èñòÿéèðÿì éàçûì, ãîðõóðàì Íóõàäà Ãàñûì äàéû áÿääóà
åëÿéÿ, àüçûì-ýþçöì ÿéèëÿ.
493
ÎÑÌÀÍËÛ ÈËß ÈÒÀËÈÉÀ ÄÀÂÀÑÛ
Îõóúóëàðûìûçà ÿðç îëñóí êè, Àôðèêà ãèòÿñèíèí øèìàë òÿðÿôèíäÿ, Àü
äÿíèçÿ éàïûøûãû Îñìàíëûíûí áèð âèëàéÿòè âàð êè, îíà àâðîïàëûëàð “Òðèïîëèñ” äåéèðëÿð. Àììà òöðêëÿð “Òðàáëèñè-ãÿðá” àäëàíäûðûðëàð (Òöðêèéÿäÿ,
Áåéðóò âèëàéÿòèíäÿ Îñìàíëûíûí “Òðàáëèñè-Øàì” àäûíäà áèð øÿùÿðè äÿ
âàð).
Òðàáëèñè-ãÿðáèí ÿùâàëè-òàðèõèééÿñè ÷îõ ãàðûøûãäûð, áóðàäà ÷îõëó
äàâàëàð, èüòèøàøëàð öç âåðèá; ÿýÿð ùàìûñûíû éàçñàã, èäàðÿìèçÿ ýþíäÿðèëÿí óçóí ìÿãàëÿëÿðÿ éåð îëìàç. Àíúàã ìöõòÿñÿðúÿ áóíó ÿðç åäÿê êè,
Òðàáëèñè-ãÿðá òàðèõè-ìèëàäèééÿíèí 1835-úè èëèíäÿ èêèíúè äÿôÿ Òöðêèéÿ
ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí ôÿòù îëóíóá, Îñìàíëû ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ äàõèë
îëóáäóð. Âÿ áó 75 èëèí ìöääÿòèíäÿ, Ñóëòàí Ùÿìèä ÿñðèíäÿ ÷àïäàí
÷ûõàí êèòàáëàðûí ðÿâàéÿòèíÿ ýþðÿ, áó âèëàéÿòèí àñàéèø âÿ ùöñíè-èäàðÿñè
ìöùàôèçÿ îëóíóáäóð. Àììà Àëëàùûí êèòàáûíà áàõàíäà Òðàáëèñè-ãÿðáèí
îñìàíëûëàðà õèäìÿòè ìÿùç áó îëóáäóð êè, Ùÿìèäèí âÿ ïàøàëàðûí
ùÿðÿìõàíàëàðûíà áó âèëàéÿòëÿðäÿí ÷îõëóúà ãóëëàð ýþíäÿðèëèáäèð.
Áÿùÿðùàë, Òðàáëèñè-ãÿðá îñìàíëûëàðûíäûð. Áÿñ ýþðÿê Èòàëèéà íÿ
èñòéèð?
Âàëëàù, áèç ùå÷ áèëìèðèê íÿ èñòÿéèð. Àíúàã åëÿ îíó åøèòäèê êè, Èòàëèéà
ùþêóìÿòè ãÿôèëäÿí ýÿìèëÿðè ýþíäÿðèá, Òðàáëèñè òîïà òóòóáëàð âÿ èíäè áó
ñààò øÿùÿðè çÿáò åëÿéèá, ýèðèá îòóðóáëàð è÷èíäÿ. Áåëÿ áèùÿéàëûüû, áèç ùå÷
ñåéèä Àüàäà äà ýþðìÿìèøèê.
Òðàáëèñè-ãÿðá âèëàéÿòè 230 èëÿ 330 ÿðçè-øèìàë âÿ 60 èëÿ 230 òóëèøÿðãè àðàëàðûíäà äöøöá, ùöäóäó – øÿðãäÿ Ìèñèð, øèìàëäà Àü äÿíèç,
ãÿðáäÿ Òóíèñ, Ñÿùðàéè-êÿáèð âÿ úÿíóáäà éåíÿ Ñÿùðàéè-êÿáèðäèð. Àììà áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì Ãàðàáàüäà “ìåæåâàíèéå” îëàíäà, éÿíè
Ýÿíúÿ ìÿùêÿìÿñè ìÿõñóñè éåðþë÷ÿíëÿð âàñèòÿñèëÿ ÿùàëèíèí ìöëêëÿðèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè êÿñèá àïàðûá òà ýåäèá ÷ûõäûëàð Òðàáëèñè-ãÿðá ìÿìëÿêÿòèíÿ. Áó ñÿáÿáäÿí Òðàáëèñè-ãÿðáèí ùöäóäó èíäèéÿ êèìè “ñïîðíû” ãàëìûøäû êè, àõûðäà Èòàëèéà äà þçöíö ñîõäó îðòàëûüà.
Òðàáëèñäÿ ÿùàëèíèí ìèãäàðû áèð ìèëéîíäàí áèð àç ÿñêèê âÿ ìÿñàùåéè-ñÿòùèééÿñè áèð ìèëéîí ìöðÿááå, êèëîìåòðäÿí áèð àç àðòûãäûð. Áóðàäà
ìÿêòÿá éîõäóð, àììà ö÷ ìèí ìÿñúèä âàð.
Ãàáàãëàðäà äà ãûçëàðû ìÿêòÿáÿ ãîéìàçäûëàð; àììà àõûð âàõòëàðäà
êè, Áàêûäà ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè ãûçëàðûìûçûí îõóìàüûíû ëàçûì áèëèá éà494
çûðëàð, î âàõòäàí áÿðè Òðàáëèñäÿ äÿ ãûçëàð î äÿðÿúÿäÿ àçàäëûã ãàçàíäûëàð
êè, Èíýèëòÿðÿ õàíûìëàðû ùþêóìÿòÿ ãàðøû äóðóá, éóìðóã ýöúö èëÿ èõòèéàðàò
òÿëÿá åäÿíäÿ éåð öçÿðèíäÿ ùàìûäàí ÿââÿë Òðàáëèñ ãûçëàðû áàø
ãàëäûðäûëàð (èñëàì ìèëëÿòèíèí ãûç òÿðáèééÿñèíèí áÿðÿêÿòèíäÿí).
Èíäè ùÿëÿ Èòàëèéà íÿ äåéèð?
Ùå÷ çàä äåìèð, åëÿ áèðúÿ áóíó äåéèð êè, “ìÿí ýöúëöéÿì”. Àììà
çàëûì îüëó ãàáàãäàí áóíó äóéìóøäó êè, Àëìàíèéà äà áóíà ðàçûäûð.
Àâñòðèéà äà ðàçûäûð.
Àé áèú ùàðàìçàäà, áèðúÿ äöøÿñÿí ÿëèìÿ, ñÿíè ýþíäÿðèì Ñÿìÿðãÿíäÿ, ñÿíè îðàäà “áîçáàëà” áÿçÿéèá âåðÿëÿð àüñàããàëëàðûí, ÷àëñàããàëëàðûí, ãàðàñàããàëëàðûí ÿëèíÿ, ðÿìÿçàí ýåúÿëÿðè îòóðàëàð ñÿíèíëÿ ñþùáÿòÿ,
ñîíðà éàòûá ñÿùÿð òåçäÿí äÿ äóðóá ÷ûõàñàí áàçàðà, “Ãàäæè Ãàôãàð”ûí
Èñòàìáóë ñþùáÿòèíÿ ðàñò ýÿëÿñÿí.
Àõ, íàìÿðä Èòàëèéà! Àõ, ÷îðò, ìîðò, ëÿíÿòÿ ýÿëìèø!
***
Ùÿðáèééÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèíäÿí Òðàáëèñ èëÿ ýþçÿë àøèíà îëàí áèð çàò
“Ôð.Ñàéòóíã” ãÿçåòèíäÿ äåéèð êè, “Òðàáëèñèí ìöäàôèÿñèíäÿ òöðêëÿðëÿ
áÿðàáÿð éåðëè ÿðÿáëÿð ÿí øèääÿòëè áèð ãöââÿ òÿøêèë åäèðëÿð. ßðÿáëÿð 18
éàøûíäàí 60 ñèííÿ ãÿäÿð ùÿïñè ÿñýÿðäèð. Áþéëÿ ÿðÿá ÿñýÿðè ùÿð ùàëäà
30-40 ìèí íÿôÿðÿ áàëèüäèð êè, îñìàíëû ÿñýÿðè èëÿ áÿðàáÿð 60 ìèí íÿôÿð
êöòëåéè-ÿñýÿðèééÿ òÿøêèë åäèéîð äåìÿêäèð. Ìàùìóä Øþâêÿò ïàøà ùÿçðÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ö÷ ñÿíÿäÿí áÿðè èñëàù åäèëÿí âÿ ñîí ñèñòåì òîïëàð âÿ
ìåòðîëéîçëàðëà ìöñÿëëÿù îëàí áó ÿñýÿð èòàëéàíëàðà éöíýöë ìàë îëìàéàúàãäûð”.
Ùÿëÿ áóíäàí ñàâàéû òöðêëÿðèí èêè òÿðÿôäÿí áþéöê àðõàëàðû âàð: áèðè
Èðÿâàíûí Ñÿáçêàð áàüëàðûíûí ñàùèáëÿðè êè, ïåøÿëÿðè ãÿìÿ âÿ õÿíúÿðëÿðèíè ìöñÿëìàíëàðà ýþñòÿðìÿêäèð, áèðè äÿ ßìèðè-Áóõàðà ùÿçðÿòëÿðèäèð.
Î êè, Èðÿâàí áàüáàíëàðûäûð, áóíëàð ýþçëÿéèðëÿð êè, îí äþðä øàùû ö÷
ãÿïèêäÿí þòðö âóðóøàí ìîëëà ßëè Øÿðàéå èëÿ Ùàúû ìîëëà Áàüûðû
áàðûøäûðûá, ñîíðà êþìÿéÿ ýåòñèíëÿð. ßìèð ùÿçðÿòëÿðè äÿ áó áàðÿäÿ
öëÿìàéà ìöðàúèÿò åäèá, ìÿñëÿùÿò ñîðóøóá, àõûðäà áåëÿ òÿäáèð òþêöáëÿð
êè, Áóõàðà ìöñÿëìàíëàðû òÿðÿôèíäÿí Îñìàíëûéà çåéëäÿêè ãÿðàð öçðÿ
êþìÿê ýþíäÿðèëñèí:
Êÿøòèéè-úÿíýè çèðåõïóø, éÿíè òÿøõèñè-òÿìéèçè-õóíè-ôëàí ÿç õóíèôëàí.
495
Òóïå-ñÿðèöë-ùÿðÿêÿ – òÿùãèãè-ìÿñàèëè-úÿíàáÿò.
Òåëåãðàìè-áèñèì – ÿäàéè-ùöðóô ÿç ìÿõàðèú.
Òåëåôîí – èñòèáðà.
Ãðàìîôîí – øÿêêèééàò.
Êÿøòèéè-ùÿâà – õóðóñè-ÿðø.
Âàüîí – àäàáè-áåéòöë-õÿëà ðÿôòÿí.
Àâòîìîáèë – ÿìÿëåéè-ìþâòà.
Êîíêåéè-åëåêòðèê – õÿðè-Äÿúúàë.
Âåëîñèïåä – èíòèçàð äÿð òÿøùèä.
Êàðõàíåéè-ìàùóä âÿ ãåéðÿ.
Âîäîêà÷êà – äÿð ìèãäàðå àáå êîðð.
Êÿøòèéè-òÿùòöë-áÿùð – ãîñíå èðòåìàñè.
Àäðåñ: Òóð÷èéà, Íàäæàô îáøåñòâî. Èìçà: Áèÿäÿá óøàã.
***
Ìàáÿäè ÷îõ âàð: üàð, üàð; éÿíè çÿùðèìàð.
Áó Ìîëëà Íÿñðÿääèí, äåéÿñÿí, äÿëè îëóá?!
Ïÿíàù Àëëàùà.
ÇÎÐÐÀÌÀ ÃÈÐÀßÒÕÀÍÀ
Ãèðàÿòõàíàëàð èêè úöðäöð: áèð úöðö åëÿ ãèðàÿòõàíàäûð êè, ÷îõ éåðëÿðäÿ
à÷ûëûð êè, úàìààò ýÿëèá áóðàäà ãÿçåò îõóñóí, áó ãèñèì ãèðàÿòõàíàéà
ìÿùç ãèðàÿòõàíà äåéèëèð.
Àììà áèð úöð ãèðàÿòõàíàëàð äà âàð êè, àäûíà çîððàìà ãèðàÿòõàíà
äåéèðëÿð.
Ìÿñÿë ýÿòèðÿê:
Àüäàøäà, ìÿñÿëÿí, áèð íÿôÿð øÿõñ, ìÿñÿëÿí, Àüàðÿùèì Àáäóëëàéåâ
“Èðøàä” ýÿòèðäèá îõóéóð. Ïî÷òäàí ùÿëÿ ãÿçåòè àëìàìûø ãÿññàá Úÿáðàéûë
êÿñèð ãàïûíûí àüçûíû: ùû, à áàëàì, õåéèðäèðìè áó òåçäÿí?
– Õåéèð îëìàìûø íÿäèð, ýÿëìèøÿì êè, ãÿçåò îõóéàì.
– Áàëàì, ùÿëÿ ïî÷òàëéîí ãÿçåòè ýÿòèðìÿéèá.
Áèð ñààòûí è÷èíäÿ áóðàéà îòóç àäàì éûüûøûð âÿ ùàìû ýþçëÿéèð êè,
ïî÷òäàí “Éåíè Èðøàä” ýÿëñèí îõóñóíëàð.
496
Óçàãäàí áàõàíäà ñåéð åëÿéèðñÿí êè, ÿââÿëà, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûç îõóìàüà íÿ äÿðÿúÿäÿ ùÿðèñäèðëÿð, èêèíúè äÿ áóíà ôÿõð åëÿéèðñÿí
êè, àüäàøëû âÿòÿíäàøëàðûìûç ãÿíàÿòèí éîëóíó áèëÿíäèðëÿð. Úöíêè ÿýÿð
áóíëàð èòàëéàí îëñàéäûëàð, èíñàôà ýÿëèá þç-þçëÿðèíÿ äåéÿðäèëÿð êè, “×îõ
ÿúÿá, áó Àüàðÿùèì êè, úèáèíäÿí éåääè-ñÿêêèç éöç ìàíàò ýþíäÿðèá
ãÿçåòÿ ìöøòÿðè îëóð, éÿãèí êè, áó àäàì äÿëè-äèâàíÿäèð.
Ùÿ, ãîé ýþðöì ñþçöì ùàðäà ãàëäû?
Îíó èñòÿéèðäèì äåéÿì êè, Àüäàøäà âÿ Àüäàøäàí ñàâàéû ÷îõëóúà
ìöñÿëìàíëàð äà ÷îõëóúà áåëÿ-áåëÿ çîðàêû ãèðàÿòõàíàëàð âàð. Ìÿñÿëÿí,
ñÿíèí ùå÷ õÿéàëûíäàí äà êå÷ìèðäè ãèðàÿòõàíà à÷àñàí. Àììà ýþðöðñÿí
ïî÷òàëéîí ýÿëÿíÿ éàõûí ãàïûéà îòóç íÿôÿð ãÿññàá Úÿáðàéûë éûüûøûá.
Áóíà äåéèðëÿð: “Çîððàìà ãèðàÿòõàíà”.
Úûðúûðàìà
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” 8 îêòéàáð 1911, ¹35
ÒÀÏ ÝÞÐÖÌ
Îõóúóëàðûìûçà ìÿëóìäóð êè, èíäè îñìàíëûëàð âÿ èòàëéàíëàð äàâà
åäèðëÿð âÿ áó äà ìÿëóìäóð êè, èòàëéàíëàð îñìàíëûëàðà ýöú ýÿëèðëÿð.
Àõûðûíúû òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèíäÿí àøêàð îëóð êè, Òðàáëèñäÿ îñìàíëû çàáèòè
âÿ ÿñýÿðè òÿëÿô îëóáäóð.
Èäàðÿìèçÿ àõûð âàõòäà êàüûçëàð ýÿëèð âÿ êàüûç ñàùèáëÿðè áèçäÿí ñîðóøóðëàð êè, íÿ ñÿáÿáÿ îñìàíëûëàðûí áàøûíà áåëÿ èø ýÿëäè âÿ íÿ ñÿáÿáÿ îñìàíëûëàð èòàëéàíëàðà áàñûëûðëàð.
Êàüûç ñàùèáëÿðèíèí ùÿð áèðèñèíÿ ÿëàùèääÿ úàâàá éàçìàüû ìöìêöí
åäÿ áèëìÿäèê; îíóí ÿâÿçèíäÿ áóðàäà þç ìöëàùèçÿìèçè éàçûðûã êè,
ùàìûéà úàâàá ùåñàá îëóíñóí.
Îñìàíëûëàðûí, öìóìÿí, äàëû äöøìÿñèíÿ âÿ “õöñóñÿí” èòàëéàíëàðà
áàñûëìàãëàðûíà ö÷ ñÿñÿá âàð; èêèñè áèçÿ ÿéàíäûð, àììà áèðè Àëëàù éàíûíäàäûð.
Áèçÿ àøêàð îëàí ñÿáÿáëÿðèí áèðè áóäóð êè, îñìàíëûëàð èëÿ Èòàëèéàíûí
äàâàñû åëÿ áèð éåðäÿ äöøöá êè, îðàéà îñìàíëûëàðûí ãîøóí ýþíäÿðìÿéÿ
éîëëàðû éîõäóð; ñó öñòöíäÿ äàâà åëÿìÿéÿ âÿ äöøìÿí ãàáàüûíäà äàéàíìàüà äàâà ýÿìèëÿðè ëàçûìäûð âÿ àõûðûíúû ìÿñÿëÿäÿ îñìàíëûëàð èòàëéàíëàðäàí ÷îõ çÿèôäèðëÿð.
Áó áèð.
497
Áèçÿ ìÿëóì îëàí èêèíúè ñÿáÿáëÿðèí áèðè äÿ áóäóð êè, òöðêëÿð íàùàã
éåðÿ Ùÿìèäè òàõòäàí ñàëäûëàð, ëàï íàùàã éåðÿ, éåíÿ äÿ íàùàã éåðÿ! Áèð
íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì Ùÿìèäè Ñàëîíèêÿ ýþíäÿðÿíäÿ ëÿíêÿðàíëû Ìîëëà
Ìÿùÿììÿä äåìèøäè êè, Îñìàíëû ùþêóìÿòè Ùÿìèäèí âÿ øàìàõûëûëàðûí
áÿä äóàñûíûí òÿñèðèíäÿí áèð áÿëàéè-íàýÿùàíà ýèðèôòàð îëàúàãäûð. Î âÿäÿ
áó ñþçëÿðè ýöëöíú ùåñàá åäèðëÿð. Èíäè áÿ íåúÿ îëäó?!
Ö÷öíúö ñÿáÿá äÿ Àëëàù éàíûíäàäûð. Äöíéàäà ùå÷ êÿñ ñàùèáñèç äåéèë,
îñìàíëûíûí äà áèð éàðàäàíû âàð, èòàëéàíûí äà Àëëàùû âàð. Äöíéàäà áèð èø
áàø âåðÿ áèëìÿç êè, õóäàâÿíäè-àëÿìèí îíäàí õÿáÿðè îëìàñûí. ßýÿð Îñìàíëû äþéöëöð, – áó ñèðð Àëëàù éàíûíäàäûð; ÿýÿð èòàëéàíëàð Òðàáëèñè çÿáò
åäèá ýöíàùñûç ìöñÿëìàíëàðûí ãàíûíû òþêöðëÿð, – áó äà Àëëàù ìÿñëÿùÿòèäèð; áèçÿ äÿõëè éîõäóð.
Ëàêèí îõóúóëàðäàí èêè òÿâÿããÿì âàð; áèðè áóäóð êè, Ãóáà ãàçûñû
Àõóíä Ìîëëà Çÿêè úÿíàáëàðû “Íèúàò” ãÿçåòèíäÿ ìöñÿëìàíëàðûí äàëû ãàëìàñûíûí (íÿ áèëèì “èíùèòàò” äåéèð, íÿ äåéèð, îíóí) ñÿáÿáèíè éàçìûøäû;
éÿíè õóäàíÿêÿðäÿ éàçìûøäû êè, ìöñÿëìàíëàðûí ãàðàíëûãäà ãàëìàãëàðû[íû] àäëàðûíû ìîëëà ãîéàíëàð òþðÿäèð (ñÿí Àëëàù ñþçÿ áàõ).
Èêèíúè òÿâÿããÿì äÿ áóäóð êè… áóäóð êè… áûé! Éàäûìäàí ÷ûõäû!
Íåéíÿê, ãîé áàðû áèð òàïìàúà äåéèì.
Òàïìàúà
Éîðüàí àüûðäû, ýþç éóõóëóäó,
Áÿäÿí ñöñòäö, ýþçö à÷ûëûð-éóìóëóð.
Äÿéÿí äÿéÿíÿêäè, ÷îìàãäû,
Äåìÿ âóðàíëàð àõìàãäû.
Òàï ýþðÿê, Éåòèì úöúÿ!
ÀÄ
Ñÿí ÷àëûø àäûí áÿäíàì îëìàñûí.
Ýþðöðñÿí, Áàêû àðòèñòëÿðèíè? Ùå÷ áèðè þçöíÿ ìöñÿëìàí àäû ãîéìóð;
áèðè àäûíû ãîéóð ×àðàïàðñêè, Ùÿñÿí þçöíÿ äåéèð Ãàðàõàðñêè, Ùöñåéí
éàçûð Ìàðàíàðñêè, ßëè àäûíû ãîéóð Êèðìàíøàõñêè, áèðúÿ Âÿëèíèí àüëû
éîõäóð êè, îíà åëÿ áèðúÿ Âÿëè äåéèðëÿð; Àëëàùà øöêöð îëñóí êè, áó äà
úÿùÿííÿì îëäó àðòèñòëèêäÿí ÷ûõäû ýåòäè.
498
Àììà ãàëàíëàðûíà ñþçöí íÿ?! Ãàëàíëàðûíûí ùåÿ áèðè þçöíö ìöñÿëìàíà îõøàòìûð âÿ éàõøû äà åëÿéèð: ÷öíêè ìöñÿëìàí áÿäíàì îëóáäóð.
Ñÿí ÷àëûø, àäûí áÿäíàì îëìàñûí, éîõñà ÿìÿëèí þòöøöá êå÷ÿð. Ìÿñÿë
ýÿòèðÿê.
Îñìàíëû Òðàáëèñäÿ âóðóøìà âàõòû èòòèôàãÿí áèð õà÷ïÿðÿñò þâðÿòèíèí,
éà óøàüûíûí ãÿòëèíÿ áàèñ îëàíäà Àâðîïà ãÿçåòëÿðè ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá ÷ûüûðûøûðäûëàð:
– Àé âÿùøè ìöñÿëìàíëàð, àé ãàí òþêÿí øÿðãëèëÿð!
Áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, îñìàíëûíûí àäû îñìàíëûäûð.
Àììà èíäè èòàëéàíëàð îñìàíëûëàðà áàñûëàíäàí ñîíðà, þçëÿðè î ãÿäÿð
âÿùøèëèê, î ãÿäÿð éûðòûúûëûã ýþñòÿðèðëÿð êè, èíñàí àç ãàëûð èéðÿíñèí.
Áÿñ àõûð áóíëàð äåéèðëÿð, áèç òÿðáèéÿëè ìèëëÿòèê, áèç ìÿäÿíèéèê, áèç
èòàëéàíûã, íÿ áèëèì áèç èò éàëàéàíûã?!
Áÿñ áó ãÿäÿð íàìÿðäëèê, áó ãÿäÿð ýöíàùñûç ÿðÿá ÿùàëèñèíèí ãàíûíû
ñîðìàã ùàðà, àâðîïàëûëûã ùàðà?!
À ãóðóìñàã, áÿñ áó íÿ èøäèð?
ÃÀÍ ÙÀÌÀÌÛ
Áó ýöí ìÿí åøèòäèì êè, èòàëéàíëàð Òðèïîëèäÿ îñìàíëûëàðà áàñûëìàãëàðûíûí ÿâÿçèíè ÷ûõàðòìàãäàí þòðö î ãÿäÿð ýöíàùñûç ÿðÿá óøàüû ãûðûðëàð
êè, ôðÿíý ãÿçåòëÿðè áó ãûðüûíûí àäûíû ãîéóáëàð “Ãàí ùàìàìû”.
***
À êèøè, Àëëàù õàòèðèíÿ, áàøûìû àüðûòìà, ìÿíèì þç äÿðäèì þçöìÿ
áÿñäèð. Ñÿí ýþðöðñÿí êè, ìÿíèì åâèì éûõûëûá, áåëèì ãûðûëûá, ìÿíèì
Ñåéèä Ìÿùÿììÿä àüà êèìè àüàì ÿëèìäÿí ýåäèá. Ñÿí ùÿëÿ ìÿíÿ
äåéèðñÿí êè, íÿ áèëèì, èòàëéàíëàð îñìàíëû âÿ ÿðÿá ãàíû èëÿ ùàìàìëàð
ãàéûðûáëàð. Ñÿí äåéèðñÿí êè, Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíäÿ ñîñèàëèñò ôèðãÿëÿðè
ìèòèíãëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèá, íèòãëÿð ñþéëÿéèðëÿð, èòàëéàíëàðà íèôðÿò åëÿéèðëÿð
âÿ ùþêóìÿòëÿðèíÿ àðèç îëóðëàð êè, âÿùøè èòàëéàíëàðûí íàìÿðäëèêëÿðèíÿ
ñÿää ÷ÿêèëñèí. Ñÿí äåéèðñÿí êè, Ïðàãà øÿùÿðèíäÿ èíäè íå÷ÿ ìèí ÷åõ
ìèëëÿòè êè, þçëÿðè äÿ êàòîëèê ìÿçùÿáèíäÿ îëà-îëà, áèð éåðÿ úÿì îëóá,
îñìàíëûëàðà ìÿðùÿáà, èòàëéàíëàðà ìèí ëÿíÿò ýþíäÿðèáëÿð. Ìÿí äÿ
499
äåéèðÿì êè, áèçèì Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíà äîëàøìà. Ñÿíèí õÿáÿðèí
éîõäóð êè, áèð íÿôÿð Ñåéèä Ìÿùÿììÿä äàðè-ôÿíàäàí äàðè-áÿãàéà ðåùëÿò áóéóðàíäà íÿ ãÿäÿð ùàììàë, ãÿññàá, äÿëëÿê, ìèñìàð÷û, ãàòûã÷û,
ãàòûðúû àüàíûí ùÿéÿòèíÿ éûüûøûðëàð. Áèòëè ìîëëà êö÷ÿäÿí úûíäûðëû óøàãëàðû
éûüûá, ùÿðÿñèíèí ÿëèíÿ áèð øàããûëäàãëû áàéäàã âåðèá; ÿçòÿðÿôè-äèýÿð*
“Ìöçÿôôÿðè-ìÿêòÿáè” áàüëàíûá, êå÷ÿë, áèòëè óøàãëàð àüëàéà-àüëàéà âÿ
áàøëàðûíà âóðà-âóðà ýÿëèðëÿð àüàíûí ùÿéÿòèíÿ. ßç éåê òÿðÿô ìîëëà õîðóçóëëà âÿ àüàíûí ùÿìøÿùðèëÿðè ãà÷ûá ìÿñúèääÿí Ãàñèì îòàüûíû áÿçÿéèá
ýÿòèðäèëÿð; êö÷ÿäÿ ñó áî÷êàëàðû ùàçûð. Ãÿðÿç íÿ áàøûíû àüðûäûì, èêè
ïàëàí úàìààò èëÿ ëÿáàëÿá. ßëè êÿñèê äÿðâèø áèð éàíäà, ìîëëà ãàðïûçÿëè áèð
éàíäà, ñàèð äÿðâèøëÿð áèð éàíäà. Íå÷ÿ éåðäÿ úàìààò òîïëàøûá, ìÿðñèéÿéÿ
àüëàøûðëàð, òàèíêè Ãàñèì îòàüû ùàçûð îëäó, íÿøè-ìöáàðÿêè ùÿéÿòäÿí ÷ûõàðûá, ìîëëàëàð äöøäö ãàáàüà âÿ áàøëàäûëàð ãóðàí îõóìàüà. Äàëäàí
øêîë óøàãëàðû ìöäèðèí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ âÿ úàìààò íþâùÿ äåéÿ-äåéÿ,
ñèíÿ âóðà-âóðà úÿíàçÿíè ýÿòèðäèëÿð Òÿêÿ ìåéäàíûíà (ñÿí àõìàã ùÿëÿ
Èòàëèéà âÿ Îñìàíëûäàí äàíûøûðñàí), ùàìàí Òÿêÿ ìåéäàíûíà êè, òöðêìÿíëÿð îðàäà àò, åøøÿê, äÿâÿ âÿ ôëàí áàüëàéûðëàð. Àò-åøøÿêëÿðè à÷ûá áóðàõäûëàð áèð éàíà, íÿøè ãîéäóëàð îíëàðûí éåðèíÿ âÿ áàøëàäûëàð ùàìàí
ìöãÿääÿñ éåðäÿ íàìàçû (ìÿí þëöì öðÿéèíè ñûõìà).
***
Õöëàñÿ, äÿõè íÿ áàøàüðûñû âåðèì, ìÿíèì âàõòûì éîõ èäè ãÿáð öñòÿ
ýåäèì; àüàíûí ÿãðàáàñû ýÿðÿê ìÿíè áàüûøëàñûí. Áó ñààò ýåäèðÿì ìöñÿëìàíëàðûí ìèòèíãèíÿ, äåéèðëÿð áèçèì äÿ ãàôãàçëûëàð îñìàíëûëàðû éàäà
ñàëûá ãöññÿëÿíèáëÿð âÿ ùÿð÷ÿíä êè, îñìàíëûëàð áèçèì äèíáèð ãàðäàøëàðûìûçäûð, àììà äàíàáàøëû Ùàúû Ùöñåéí ßëè àíä è÷ÿðäè êè, Èñòàìáóëäàí
Ìÿêêÿéÿ ýåäÿíäÿ áèð îñìàíëûäàí ÷þðÿê àëäûì êè, éåéèì, àììà ìöáàðÿê áîüàçûìäàí êå÷ìÿäè, äåäèì áÿëêÿ ìóðäàðäûð.
À ñÿíèí î áîüàçûíà Ôàòìà õàëàíûí úàíû ãóðáàí îëñóí, ïðàãàëûëàð äèí
àéðû îëà-îëà, ìèí-ìèíëÿðúÿ áèð éåðÿ úÿì îëóá ÿðÿáëÿðèí ãûðûëàí óøàãëàðûíà àüëàøûðëàð, ñÿí ùÿëÿ éåíÿ “õÿð ùÿìÿí õÿðÿñò”.
***
Ìÿí áèëìèðÿì, áÿëêÿ ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðäÿíÿì? Åëÿäÿ ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàð ìÿíèì ýöíàùûìäàí êå÷ñèíëÿð. Àììà åëÿ ýöìàí åäèðÿì êè,
__________
* Äèýÿð òÿðÿôäÿí
500
éåð öçöíöí úÿìè ìèëëÿòëÿðè áó ñààò âÿ áó äÿãèãÿ èòàëéàíëàðà ëÿíÿò îõóéàíäà áèç ìöñÿëìàíëàðà éàðàøàð êè, íàùàã ãàí òþêìÿéè þçöíÿ ðÿâà ýþðÿí èòàëéàí ìèëëÿòèíè áèç ýÿðÿê Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Ðÿùèì õàí êèìè
ìóðäàð áèð øåé ùåñàá åäÿê êè, àäàì ÿëèíè âóðàíäà éóìàã ëàçûì ýÿëñèí.
Áèç, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” éàçû÷ûëàðû äà áóðàäà áèð íå÷ÿ ñþç äåìÿê
èñòÿéèðèê.
Àëòû èëäèð êè, áèç þç ìöñÿëìàíëàðûìûçûí øÿêëèíè ÷ÿêèá þçöìöçÿ íàäàí âÿ âÿùøè àä ãîéìóøóã âÿ æóðíàëûìûçû äàüûòìûøûã éåð öçöíÿ êè, ùÿð
éàíäà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð îõóéóá, þçëÿðèíÿ òàìàøà åëÿñèíëÿð âÿ éÿãèí
êè, áó íþìðÿëÿðèí áèð íå÷ÿñè Èòàëèéàéà ýåäèá ÷ûõûá, îðàäà ùÿðäÿíáèð æóðíàëäà, Ýÿíúÿ úàâàíëàðûíûí, Áàêû ãî÷óëàðûíûí, Ãàðàáàü ãóëäóðëàðûíûí âÿ
Èðàí ñåéèäëÿðèíèí øÿêèëëÿðèíè âÿ ÿùâàëàòëàðûíû ýþðÿíäÿ èòàëéàíëàð íå÷ÿ
äÿôÿëÿð þç àðàëàðûíäà äåéèáëÿð êè, “áàõ, áó íàìÿðä ìöñÿëìàíëàð íåúÿ
ãàíè÷ÿí âÿ éûðòûúûäûðëàð”. Éÿãèí êè, èòàëéàíëàð áèçèì áàðÿìèçäÿ íå÷ÿ
äÿôÿ áåëÿ-áåëÿ ñþçëÿð äàíûøûáëàð.
Äÿõè íÿ äåéèì, äèëèì ëàëäûð. Äîüðóäóð, ìÿí èòàëéàíà äåéèðÿì êè,
Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíèí úûðûñàí, áèúèñÿí, ñÿí åëìëè, òÿðáèéÿëè àâðîïàëû
äåéèëñÿí; ñÿí úûðñàí, íåúÿ êè, ìåéâÿ àüàúëàðûíûí úûðû îëàð, ìåéâÿ ýÿòèðìÿç; ñÿí áèúñÿí, ñÿí Õîðàñàí ñèüÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèñÿí. Ñÿí ôëàíñàí, áåùìàíñàí. Àììà ýþð èòàëéàí ìÿíÿ íÿ äåéèð, äåéèð: “Ñÿí äÿ Ãàôãàç ìöñÿëìàíûñàí, éåð öçöíöí ìèëëÿòëÿðèíèí ÿí ãàíìàçûñàí”. Âÿ äÿëèë
äÿ áóíó ýÿòèðèð êè, Íàõ÷ûâàíäà áèð ùÿéÿòäÿ òîéäà äà ìóñèãè ÷àëûíàíäà
ìþìèí ìöñÿëìàíëàð ìîëëà þëöøýÿìèøè ìèíäèðèáëÿð ôàéòîíà, öçöíÿ áèð
äÿñìàë ñàëûáëàð êè, èìàìà îõøàñûí, ãóëàãëàðûíû òûõûéûáëàð êè, øåéòàí
òîéóíó åøèòìÿñèí âÿ îâñàíàòäàí äöøìÿñèí âÿ áó ìèíâàëëà àïàðûáëàð
Äàíàáàø êÿíäèíÿ.
Äÿõè íÿ äåéèì.
ÔÛÍÄÛÃ
Êå÷ÿí âàõòëàðäà áó áàðÿäÿ éàçìûøûã, íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, èêè óøàã
ýöëÿøèðìèø, áèðè î áèðèíè áàñûá, áàñûëàí þçöíö ñûíäûðìàìàãäàí þòðö úÿëä
äóðóá àéàüà âÿ éàëàíäàí õÿáÿð âåðèá êè: “áàé áèð ôûíäûã òàïäûì”.
501
***
Äàâà ãàíóíëàðûíûí è÷èíäÿ áèðè äÿ áóäóð êè, áèð ùþêóìÿò äàâà åäèá,
áèð ãåéðè òîðïàüû ÿëÿ ýÿòèðÿíäÿ áèð ýöí ðÿñìè ñóðÿòäÿ ãåéðè ùþêóìÿòëÿðÿ ìÿëóì åäèð êè, “ìÿí ôëàí òîðïàüû áó ýöíäÿí äàõèë åëÿäèì þç
ìÿìëÿêÿòèìÿ”
Î ýöí êè, Îñìàíëûíûí ðÿøèä ÿñýÿðëÿðè ÿðÿáëÿðëÿ áèðëÿøèá, Èòàëèéà ãîøóíóíó òîðïàãäàí áàñûá òþêäöëÿð äÿðéàéà âÿ éàðûñûíû äà ãûðûá, ÷îõ ñèëàùëàðûíû çÿáò åëÿäèëÿð, ùàìàí ýöí Èòàëèéà ùþêóìÿòè áèëìÿäè êè, íÿ åëÿñèí âÿ
áàõûá-áàõûá áèðäÿí õÿáÿð âåðäè êè: “Áàé, ìÿí ôûíäûã òàïäûì”.
Ëîíäîíäà, Ïàðèæäÿ, Áåðëèíäÿ, Âéàíàäà âÿ Ïåòåðáóðãäà ãÿçåòëÿð
ùÿìèí ôûíäûã ìÿñÿëÿñèíè éàäà ñàëûá, Èòàëèéàíûí öñòöíÿ î úöð ýöëöðëÿð,
íåúÿ êè, êö÷ÿäÿ éîëäàí êå÷ÿíëÿð áèð òóìàí÷àã êåôëèéÿ ðàñò ýÿëèá
ýöëöðëÿð; íåúÿ êè, Òåéìóð õàí øóðàäà êþùíÿïÿðÿñòëÿð ëàìÿçùÿáëÿðèí âÿ
ìÿêòÿáÿ ïóë éûüàíëàðûí öñòöíÿ ýöëöðëÿð.
***
Âàëëàù, àäàì óòàíûð, àììà Èòàëèéà óòàíìûð; ìîëëà Ìÿùÿììÿä
Ëÿíêÿðàíè óòàíûð, Èòàëèéà óòàíìûð; ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíèí ïóëëàðû èëÿ
òèúàðÿò åäÿíëÿð óòàíûðëàð, Èòàëèéà óòàíìûð; Áóõàðàäà ñàäÿ ÿùàëèíè ïàìáûã
÷ÿêèñèíäÿ àëäàäàí éÿùóäèëÿð óòàíûð, Èòàëèéà óòàíìûð; Èðÿâàíäà ñÿêêèç
éàøûíäà ãûçà êÿáèí êÿñÿí ìîëëà óòàíûð, Èòàëèéà óòàíìûð. Àñòàðàäà…
Ãàëñûí ñîíðàéà.
Ëàüëàüû
ÊÅÔËßÍÌßÊ
Äîõñàí èêèíúè èëäÿ âÿáà íàõîøëóüóíäàí úàìààò ãîðõóøàíäà
ùÿêèìëÿð êåôëÿíìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëèðäèëÿð; åëÿ, äîüðóäàí äà, ìÿí ýþðöðäöì êè, ÷àõûð éà àðàã è÷èá êåôëÿíÿíëÿð êåôëÿðè êþê, äàìàãëàðû ÷àü
ýÿçèðäèëÿð âÿ êö÷ÿëÿðäÿ äöøöá ãàëàí þëöëÿðè ýþðöá íÿ ãîðõóðäóëàð, íÿ
ãöññÿ åëÿéèðäèëÿð. Ùÿð êÿñ êè, èñòÿéèð ôèêèð åëÿìÿñèí, êåôëÿíñèí.
Êåôëÿíìÿê – úàíãóðòàðàíäûð. Îíóí÷öí Èðÿâàíûí úàâàí õàíëàðû
ñÿùÿðäÿí-àõøàìà êèìè âÿ àõøàìäàí äà ñÿùÿðÿ êèìè ÷àõûð è÷èá êåôëÿíèðëÿð. Áóíëàðûí êåôëÿíìÿéèíèí ìÿíàñû âàð; áóíëàð êåôëÿíèðëÿð êè, ñåéèä
Ìÿùÿììÿäàüàíûí éåðèíÿ øåéõ Ôÿçëóëëàùè-ñàíèíèí òÿéèí îëóíìàüûíû
502
þçëÿðèíÿ äÿðä åëÿìÿñèíëÿð; îäóð êè, èêè õàí áèð éåðäÿ îëàíäà ýÿðÿê áóòóëêàëàð äöçöëÿëÿð îðòàëûüà âÿ áó ñÿáÿáäÿí ðóñëàð ìåéõàíàéà “Äóõàí”
äåéèðëÿð, éÿíè ôàðñúà “èêè õàí”
Íÿçì
Ùÿð øÿõñè ýþðÿíäÿ îíó èíñàíìû ñàíûðñàí?
Êþëýÿ êèìè ãàíñûçëàðû ñÿí úàíìû ñàíûðñàí?
Ìåéõàíÿäè õàíûí âÿòÿíè, éÿíè äóõàíäûð,
Ùóøó îëà áàøûíäà, îíó õàíìû ñàíûðñàí?
***
Ñÿí äåéèðñÿí úÿíóá òÿðÿôäÿí Èðàíà ñîõóëàí èíýèëèñ ãîøóíó áèð äÿ
ýåðè ãàéûòñà, ýÿðÿê åëÿäÿ äÿâÿ äÿ áóéíóç ÷ûõàðäà, ãðîçíûëû Ìîëëà
Ùàøûì äà ðóçíàìÿ îõóìàüû ðÿâà ýþðÿ, áèð äþâëÿòëè ìöñÿëìàí þëÿíäÿ
ìààðèô éîëóíäà áèð ãÿäÿð ïóë åùñàí åäÿ; éîõñà:
Ìèëëÿò áåëÿ ýÿëäè, ìààðèô áåëÿ ýåòäè,
Áó ñþçëÿðè áèç ìèëëÿò øàéàíìû ñàíûðñàí?
Ïóë ñÿðô åëÿéèð ìÿêòÿáÿ Ùàúû ßñÿäóëëà,
Áþéëÿ ÿìÿëè éîõñà êè, åùñàíìû ñàíûðñàí?
***
Ùÿãèãÿò, êåôëÿíìÿê îëìàñà, ïàäøàùëûã äóìàñû áèð ïàðà ëöò-ìöò
äåìîêðàò âÿêèëëÿðèí íèòãëÿðèíè àäàì îõóéàíäà èñòÿð êè, þçöíö âóðóá
þëäöðñöí. Àëëàù Òèìîøêèí äàäàøà þìð âåðñèí êè, àüçûíû à÷àí êèìè éåíÿ
áèð àç ýöëöðñÿí, öðÿéèí à÷ûëûð; ìÿñÿëÿí, êå÷ÿí ýöíëÿðè Ôèíëàíäèéà
ìÿñÿëÿñè äóìàäà äàíûøûëàíäà Òèìîøêèí éåðèíäÿí ãàëõûá äåéèð êè,
Ôèíëàíäèéà ìèëëÿòè ðóñ ÷þðÿéè éåìÿêäÿí øèøèá ãûçûõûáëàð, íåúÿ êè,
Ðóñèéà òàòàðëàðû Ãàôãàçäàí òîïëàíàí èàíÿíè éåìÿêäÿí (éàèíêè òîðïàã
éåìÿêäÿí) øèøèáëÿð; íåúÿ êè, øàèð äåéèá:
Àúëûã Òàòàðûñòàíäàäû, ìèëéîí úèáèìèçäÿ,
Àúëàðà ãÿïèê âåðìÿéè àñàíìû ñàíûðñàí?
Ýÿë áèð ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèð äàéè Òèìîøêèí,
Äîüðó ñþçö, ãàðäàø, éåíÿ áþùòàíìû ñàíûðñàí?
503
***
Éîõñà, ìÿí áÿçè âàõò òÿÿúúöá åëÿðäèì êè, íÿ ö÷öí áèçèì ìöñÿëìàíëàð õà÷ïÿðÿñòëÿðäÿí äÿ àðòûã è÷èá êåôëÿíèðëÿð. Êåôëÿíìÿê îëìàñà,
áó ãÿäÿð äÿðäè ÷ÿêìÿê ìöìêöí äåéèë. Çàðàôàò ãàëñûí êÿíàðäà, åëÿ
äåéÿñÿí, äîüðóéà îõøàéûð.
ÒßÑßËËÈ
Áèð äÿðä âàð êè, éåðÿ-ýþéÿ ñûüûøìàéàí, öðÿê éàíäûðàí, èíñàíû âÿðÿìëÿäÿí, ñÿáð âÿ òÿñêèíëèê áèëìÿéÿí; ìÿñÿëÿí, áèðèíèí ÿçèç áèð þâëàäû
ÿëèíäÿí ýåäÿ!…
Àììà åëÿ äÿ îëóð êè, áèðèñèíèí áàøûíà áèð ìöñèáÿò ýÿëÿíäÿ, éåíÿ áèð
éàíäàí áèð ãÿëá òÿñêèíëèéè îëóð: ÿýÿð ñÿíèí åëÿ áèð þâëàäûí âàð èäè êè,
ñÿíè äÿ, ãîíøóëàðûíû äà òÿíýÿ ýÿòèðìèøäè, ÿýÿð ñÿíèí åëÿ áèð ãàðäàøûí
ÿëèíäÿí ýåäèá êè, ùÿìèøÿ îíà áàõàíäà óòàíàðäûí; ÿýÿð ñÿíèí åëÿ áèð
ãîùóì âÿ éàâûã àäàìûí âÿôàò åäèá êè, ñÿíèí ö÷öí ùÿìèøÿ õÿúàëÿòëèê
ìàéÿñè èäè, – ñÿí áåëÿ áèð ôþâòö äÿðä åäÿíäÿ, ñÿíÿ äåéÿúÿêëÿð êè, “à
áàëàì, ÷îõ äà ãöññÿ åëÿìÿ, î áàøû êöëëöíöí äöíéàäà éàøàìàüû ñÿíèí
ö÷öí îíñóç äà áèð äÿðä âÿ áÿëà èäè. Äÿõè òÿñÿëëè òàï, äÿõè ÷îõ àüëàìà!”.
***
Ãÿçâèí øÿùÿðèíè áèç ìöëàùèçÿ åäÿê íåúÿ êè, áèð òîéóã-úöúÿ ùÿéÿòè,
øÿùÿðèí þâðÿòëÿðèíè ìöëàùèçÿ åäÿê íåúÿ êè, ùÿéÿòèìèçäÿ ãàðà òîéóãëàð.
Áó òîéóãëàðûí è÷èíäÿ òÿê áèðúÿ õîðóç âàð êè, àäû ìöúòÿùèä Øåéõ Èñàäûð.
Óçàãäàí áàõàíäà 80 éàøûíäà, óçóí ñàããàë âÿ ñàããàëûíûí óúó äà ìèç áèð
èíñàíäûð; àììà ùÿãèãÿòäÿ áó áèð äÿíÿ ëàðû õîðóçäóð êè, äöøöá Ãÿçâèí
òîéóãëàðûíûí è÷èíÿ âÿ áó þâðÿòè ýþðÿíäÿ, – áóíà çîðíàí ñèüÿ îõóéóð, î
þâðÿòè ýþðÿíäÿ, – îíà çîðíàí ñèüÿ îõóéóð.
Áèð áè÷àðÿ þâðÿòèí êè, Øåéõ Èñàéà áèð èøè äöøöð, ýÿëèð àüàíûí õèäìÿòèíÿ, àüà äåéèð: “ìÿíè âÿêèë åëÿ”, ÿýÿð þâðÿò âåúÿ ýÿëÿíäèð, àõøàì øåéõ
þâðÿòèí ãàïûñûíû äþéöð.
– Øåéõ, íÿ ãóëëóã?
– Ìÿíèì áóðàäà ùàëàë þâðÿòèì âàð?
– Íåúÿ þâðÿò, íÿ þâðÿò?
504
– Áÿëè, þâðÿòèì âàð; áó ýöí þçö ìÿíè âÿêèë åëÿéèá, ìÿí äÿ ñèüÿñèíè
îõóìóøàì þçöìÿ.
Ãÿçâèíäÿ ìöúòÿùèä Øåéõ Èñàäàí ñàâàéû äÿõè åëÿ áèð ìÿìóð, åëÿ áèð
ùþêóìÿò èäàðÿñè éîõäóð êè, þâðÿò ýåäÿ îðà øèêàéÿòÿ âÿ øåéõèí ÿëèíäÿí
õèëàñ îëà.
Àëëàù éóõàðûäà, ïàäøàù óçàã!..
Ùÿð÷ÿíä êè, áó ãàéäàíû åëÿ Èðàí ïàäøàùëàðû ãîéóáëàð, ìÿí ÷îõ òÿâÿããÿ åäèðÿì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðäàí ìÿíÿ áèð õðèñòèàí, éà áöòïÿðÿñò
øÿùÿðè íèøàí âåðñèíëÿð êè, îðàäà äà î ãÿäÿð ôàùèøÿ þâðÿò òàïûëà áèëñèí, íÿ
ãÿäÿð êè, ìÿñÿëÿí, Ãÿçâèíäÿ òàïûëà áèëèð âÿ Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíäÿ åëÿ
áèð ëîòó íèøàí âåðñèíëÿð êè, ãî÷óëóãäà âÿ õîðóçëóãäà ìöúòÿùèä Øåéõ
Èñàéà ÷àòà áèëñèí. Áó àüà ùÿìèøÿ ôÿõð åëÿéÿ-åëÿéÿ äåéèð êè, “ìÿí áó
éàøà ÷àòìûøàì, áèðúÿ äÿôÿ äÿ äÿñòÿìàç èëÿ íàìàç ãûëìàìûøàì”; éÿíè
ìÿñÿëÿí, ôëàí…
Îõóúóëàðäàí ðèúà îëóíóð êè, õðèñòèàí âÿ áöòïÿðÿñò òàéôàëàðûíûí è÷èíäÿ åëÿ áèð ùàðàìçàäà íèøàí âåðñèíëÿð êè, áèúëèêäÿ âÿ àâàìöííàñû* ñîéìàãäà ãÿçâèíëè Ñåéèä Ìÿùÿììÿä âÿëÿäè-Áàäèéÿ îõøàñûí. Äè ýÿëèí
àüà èìàìçàäàéà òÿøðèô àïàðàíäà ýþðöí êè, áè÷àðÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð
àüà ìèíäèéè åøøÿéèí ãóéðóüóíó íåúÿ þïöðëÿð!
Åëÿ äÿðä âàð êè, äÿõè îíóí ãàáàüûíäà ñÿáð, ùþâñÿëÿ ìöìêöí äåéèë;
àììà åëÿ äÿ îëóð êè, àäàì àç ãàëûð äåñèí: úÿùÿííÿìÿ ýåòñèí áåëÿ âÿòÿí
êè, îíóí àäû Ãÿçâèíäèð!
Ìÿñÿëÿí, ùÿð êÿñ ìÿíÿ äåñÿ “ãÿçâèíëè”, äàøû éåðäÿí ýþòöðöá
áàøûíû ÿçÿðÿì.
***
Áó áèð íå÷ÿ ñþçö áóðàäà îíäàí þòðö éàçûðàì êè, ùÿð íÿ ãÿäÿð
þçýÿëÿðäÿí êöññÿê, ýÿðÿê áèð àç àðòûã äà þçöìöçäÿí êöñÿê. Î ñÿáÿáÿ
êè, èíäèéÿäÿê áèçÿ ùÿð êÿñ äåéèá “àé ãÿçâèíëè”, áèç ôÿõð åëÿìèøèê; àììà ýÿðÿê óòàíàéäûã, óòàíàíäà äà áóíó ýÿðÿê ãàáàãúà áèëÿ èäèê êè, âÿòÿí ãîðõóéà äöøÿíäÿ, áèçèì ö÷öí áþéöê òÿñÿëëè îëàúàã êè, ùÿð íÿ îëìóø
îëñà, éåíÿ õóäàéà øöêð îëñóí êè, ìöúòÿùèä Øåéõ Èñàëàðäàí õèëàñ îëàúàüûã.
Áÿëêÿ áåëÿëèêëÿ Øåéõ Èñà êèìè äàüëàð ðÿõíÿ òàïàëàð.
______________
* Àâàìëàðû
505
Èíäè áèëèðÿì êè, áó ñþçöí ãàáàüûíäà ìÿíÿ éàçàúàãëàð êè, áÿñ àé
Ìîëëà îäóð êè, ãàáàüûíäà Øåéòàíáàçàðû ãîéóðñàí, ýåäèá ÷ûõûðñàí Ãÿçâèíÿ. Áÿñ áóíó íèéÿ ýèçëÿäèðñÿí êè, Òèôëèñäÿ åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñûíäà úàìààò Õàëàòîâ êàðâàíñàðàéûíà äîëàíäà “Àüà” ÿéëÿøìèøäè àêîøêàíûí ãàáàüûíäà âÿ ãîðõóéà äöøÿí éàçûã ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíÿ òàìàøà
åäÿ-åäÿ äåéèðäè: “Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Íÿ èôòàð ìàëûäû!”
Áó ãàëñûí ýÿëÿí äÿôÿéÿ. Õàëãû ìÿçÿììÿò åäÿ-åäÿ, áèç äÿ þçöìöçö ãîéäóã íàããàëëûüà.
ÃÎÙÓÌËÓÃ
Äàðâèí þç êèòàáûíäà éàçûð: “Ùåéâàíëàð áèð-áèðèëÿ ãîùóìäóðëàð, íåúÿ êè èíñàíëàð äà Àäÿì èëÿ Ùÿââàäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð”.
Èíñàíëàð áèð-áèðèëÿ ãîùóìäóð. Áó ãîùóìëóã éà ãÿäèìäÿí, éà éàâûã
âàõòëàðäàí, éà òÿçÿëèêäèð. Áèð þâðÿò áèð êèøè èëÿ íå÷ÿ ìöääÿò éàøàéàíäàí
ñîíðà, áóíëàðûí þâëàäû îëóð; àììà ùàìàí þâðÿò âÿ ùàìàí êèøè îíñóç äà
áèð-áèðè èëÿ ãîùóìäóðëàð: þâðÿò äÿ, êèøè äÿ Àäÿì âÿ Ùÿââà êèìè áèð úèôò
èíñàíäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð.
Íèéÿ êö÷ÿäÿ áèð éàä àäàìû ýþðÿíäÿ âÿ îííàí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ
äàíûøàíäàí ñîíðà, ìÿíèì îíà ãàíûì ãàéíàéûð? Î ñÿáÿáÿ êè, áèç ãîùóìóã, èíñàíëàðûã. Íÿ ãÿäÿð Ñàëéàí ãàçûñû ÷àëûøäû êè, Ëÿíêÿðàí ïðîýèìíàçèéàñûíû áàüëàòñûí, éåíÿ Ëÿíêÿðàíäà Ìîëëà Ìÿùÿììÿäèí äîñò
âÿ õåéèðõàùû àç äåéèë. Íÿ ãÿäÿð Ìîëëà Ñÿäðÿääèí Ñîôèéîâ, Ùàúû Éóñèôè
èíúèòñÿ âÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèíè àëäàòñà, éåíÿ Ùàúû Éóñèô âÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí – Ìîëëà Ñÿäðÿääèí ÿìèîüëóíóí ÿìèîüëàíëàðû âÿ ãîùóìëàðûäûð
âÿ áèð àòàäàí âÿ áèð àíàäàí òþðÿéÿíëÿðäèð.
Ýþòöðÿê Ìÿùÿììÿä ßëèíè! Äöíéàäà áó ìÿëóíó òàíûéàí áèð äÿ
Ìÿùÿììÿä ßëè àäû ÷ÿêèëÿíäÿ ÿëèíè óçàäûð òóìàíûí áàüûíà. Àììà
Òèôëèñäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí “Òèôëèññêè ëèñòîê” Ìÿùÿììÿä ßëèíè î
äÿðÿúÿäÿ äîñò òóòóð êè, Èðàíäà ìÿùç Ìÿùÿììÿä ßëèéÿ êþìÿê ÷ûõìàã
ö÷öí áèð ìöõáèð ñàõëàéûð âÿ ýöíäÿ áèð éàëàí éàçûð êè, “Ìÿùÿììÿä ßëè
øàù áåëÿ îëäó, Ìÿùÿììÿä ßëè øàù åëÿ îëäó”. Ìÿñÿëÿí, àõûðûíúû íþìðÿñèíäÿ “Òèôëèññêè ëèñòîê” éàçûð êè, ýóéà Ñÿðàáäà ÿùàëèíèí ùÿð áèð ñèëêèíäÿí íöìàéÿíäÿëÿð ýÿëèáëÿð ðóñ êîíñóëóíóí éàíûíà âÿ ÿðç åäèáëÿð êè,
Èðàíûí õîøáÿõòëèéè äöáàðÿ Ìÿùÿììÿä ßëè øàùûí Èðàíà ïàäøàù îëìàüûíäàí àñûëûäûð.
506
Íèéÿ “Òèôëèññêè ëèñòîê” áåëÿ éàçûð? Îíäàí þòðö êè, èíñàíëàð áèð-áèðèëÿ ãîùóìäóð, ñàâàéû îíäàí êè, Íÿñðÿääèí øàù îòóç àëòû èë áóíäàí ÿãäÿì Òèôëèñäÿí Àâðîïàéà êå÷ÿíäÿ, íåúÿ êè, äåéèðëÿð, Òèôëèñäÿ áèð íå÷ÿ
ýöí ãàëûá âÿ Òèôëèñ éàçû÷ûëàðûíà ãîíàã îëóá. Ìÿëóìäóð êè, î âÿäÿëÿð äÿ
“Òèôëèññêè ëèñòîê” òÿçÿ áàøëàéûðäû ÷ûõìàüà âÿ äöíéàäà íÿ ãÿäÿð ýþçÿ
ýþðöíìÿéÿí ñèððëÿð âÿ ùèêìÿòëÿð âàð êè, ïÿðäÿ äàëûíäàäûðëàð…
Éàèíêè ýþòöðÿê ßðäÿáèë ìöúòÿùèäè Øåéõ ßëè ßêáÿð àüàíû. Îñìàíëû
âÿ Èòàëèéà äàâàñû äöøÿíäÿí èíäèéÿäÿê ýöí îëìóð êè, àüà ìÿñúèääÿ äåìÿñèí êè, “Õóäàâÿíäèàëÿì î áàáè úàâàí òöðêëÿðÿ ãÿçÿáèíè àøêàð åòäè;
÷öíêè î çöëì êè, îíëàð î áöçöðýöâàð Øàù Ñóëòàí Ùÿìèä ùÿçðÿòëÿðèíèí
ùàããûíäà åëÿäèëÿð, ùå÷ áèð êÿñ åòìÿìèøäè!”.
Áóíëàð ùàìûñû ãîùóìëóüóí ÿñÿðëÿðèäèð.
Èíñàí èíñàí èëÿ ùÿìèøÿ öëôÿò áàüëàìàüà ìàèëäèð, íåúÿ êè, ùåéâàí
ùåéâàí èëÿ. Âÿ èíñàí èíñàíäàí âÿ ùåéâàí ùåéâàíäàí ãîðõìàç; àììà
èíñàí ùåéâàíäàí ãîðõàð, ùàáåëÿ äÿ ùåéâàí èíñàíäàí ãîðõàð.
Ãÿçâèíäÿ ÷ÿéèðòêÿ òþêöëöá ÿêèíëÿðè éåéÿíäÿ áÿñäèð êè, ìöúòÿùèä
Øåéõ Èñà ÷ûõñûí ÷þëÿ âÿ ýþçëÿðèíè àüàðòñûí. Î ñààò ÷ÿéèðòêÿëÿð ãîðõóá
ãà÷ûðëàð.
Áó ñþçëÿðè ìÿí ìÿøùóð Äàðâèíèí êèòàáûíäà îõóìóøàì.
ÌßÐÀÌÍÀÌß
Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàíëàðûí áèð “Õàíûìëàð úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñè” âàð.
Ùÿðäÿíáèð èäàðÿìèçÿ êàüûçëàð éàçûá ñîðóøóðëàð êè, áó úÿìèééÿòèí “ìÿðàìíàìÿñè” íÿäèð, éÿíè íÿéÿ ãóëëóã åëÿéèð, ìÿãñÿäè íÿäèð?..
Êå÷ÿí âàõòëàðäà áèð-èêè êàüûç ñàùèáëÿðèíÿ úàâàá âåðäèê êè, “Õàíûìëàð úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñèíèí” ìÿðàìíàìÿñè ïóë éûüìàãäûð, âÿññÿëàì. Áèçèì áó úàâàáûìûçû åøèäèá, êå÷ÿí èë áèð-èêè Òèôëèñ õàíûìëàðû êö÷ÿäÿ öçöà÷ûã ìÿíÿ ðàñò ýÿëèá áàøëàäûëàð ýèëåé-ýöçàðû êè, “ñÿí íèéÿ
îíà-áóíà éàçûðñàí êè, áèçèì ìÿãñÿäèìèç ïóë éûüìàãäûð, íèéÿ áèçèì áó
ãÿäÿð çÿùìÿòëÿðèìèçè ýèçëÿéèá, ùàããû äàíûðñàí âÿ áèçÿ éàðàøìàéàí àäû
áèçèì öñòöìöçÿ ãîéóðñàí, ìÿýÿð ýþðìöðñÿí êè, áèç ùÿð èë “áàë” âåðèðèê, ãûçëàðûìûçû îðàäà èøëÿäèðèê? Ìÿýÿð áó ìèëëÿòïÿðÿñòëèê äåéèë, ìÿýÿð áèçèì ö÷öí áó ôÿäàêàðëûã äåéèë? Äÿõè áèçäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?”.
507
***
Áó êå÷ÿí ùÿôòÿ éåíÿ áèðèñè ìÿíäÿí ñîðóøóðäó êè, Òèôëèñäÿ õàíûìëàð
úÿìèééÿòèíèí ìÿðàìíàìÿñè íÿäèð; éÿíè íÿ éîëëà ÷àëûøûðëàð, “ìÿãñÿä
íÿäèð?” Äÿõè ýöìàí åäèðÿì êè, áó äÿôÿ ñÿùâ åëÿìÿäèì, ÷öíêè èíäè
ìÿí úàâàá âåðäèì êè, “Õàíûìëàð úÿìèééÿòèíèí ìÿãñÿäè áàë âåðìÿêäèð”.
***
Äÿõè ýöìàí åäèðÿì êè, áó äÿôÿ ñÿùâ åëÿìÿìèøÿì.
Äÿëè
ÉÀÄÈÝÀÐÈ-ÙßÇÐßÒ ÈÁÐÀÙÈÌ ÕßËÈË
Éàõóä “Ãóðáàí Áàéðàìû”
Òàðèõèí ýþñòÿðìÿéèíäÿí áåëÿ àíëàøûëûð êè, ùÿçðÿò Èáðàùèì Õÿëèë
çèëùÿúúÿíèí îíóíúó ýöíö ñöáù òåçäÿí éåðèíäÿí äóðóá Ùÿúÿðäÿí îëàí
áàëàúà îüëó Èñìàéûëà äåäè: “Áàëà, äóð ýåäÿê!”. Îüëó áàøëàäû ýåòìÿéÿ
âÿ ýþðäö êè, àòàñû áû÷àã âÿ êÿíäèð äÿ ýþòöðöð, òèôèë ñîðóøäó: “Àòà, ìÿíè
ùàðà àïàðûðñàí?”. Àòàñû úàâàá âåðäè: “Îäóíà”. Ùÿçðÿò Èáðàùèì ÷þëÿ ÷ûõûá ãÿôèëäÿí éàïûøäû îüëóíóí õèðòäÿéèíäÿí, áàñûá ãîéäó àéàüûíûí àëòûíà, áû÷àüû ÷ÿêèá áàøëàäû éàçûã óøàüûí áàøûíû êÿñìÿéÿ. Ìÿñóì áàëàñû
áàøëàäû éàëâàðìàüà êè, “àé àòà, àìàí ýöíöäöð, ìÿíèì àõûð ýöíàùûì
íÿäèð êè, ìÿíè þëäöðöðñÿí?”. Áèð òÿðÿôäÿí óøàã éàëâàðûð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ
ýþçëÿðè ãûçìûø ùÿçðÿò Èáðàùèì áû÷àüû äàøà ÷ÿêèð êè, èòèëÿñèí. Åëÿ áû÷àüû
óøàüûí áîüàçûíà ÷ÿêäèéè ÿñíàäà, éóõàðûäàí Àëëàù-òààëà ãåéçÿ ýÿëèá
÷àüûðäû: “Äàéàí, äàéàí! Éåêÿ êèøè, ãóäóðìàìûñàí êè! Èíñàí äà àüëû áàøûíäà îëà-îëà, ìÿýÿð îüëóíóí ãàíûíû òþêÿð? Àé âÿùøè, àé íàèíñàô!”.
Ùÿçðÿòè Èáðàùèì ÿë ñàõëàäû âÿ êÿíàðäà (éàëàí îëìàñà) áèð ãî÷ ýþðöá
éûðòûúû, íÿ áèëèì, íÿ êèìè ùöúóì ÷ÿêäè ãî÷óí öñòÿ, ãûðüû ñÿð÷ÿíè àëàí
òÿê ùåéâàíû éåðÿ éûõûá, áû÷àüû ñîõäó ãàðíûíà âÿ ãàíû àõàí êèìè, ùÿçðÿòèí äÿ ùèðñè ñîéóäó, Èñìàéûëû ýþòöðöá áàøëàäû åâèíÿ ýåòìÿéÿ. Óøàã
éîëäà ãîðõóñóíäàí àüëàéûðäû âÿ áóðíóíó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ âÿ ãîðõóäàí òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äåéèðäè: “Äÿäÿ, ñÿí Àëëàù, òà ìÿíè þëäöðìÿ!”.
Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ Õÿëèëóëëàùûí éàäèýàðû ö÷öí ùÿð èë çèëùÿúúÿ àéûíûí
îíóíúó ýöíö ãóðáàí êÿñìÿê âÿùøè ÿðÿáëÿðÿ âÿ áèçëÿðÿ âàúèá îëóáäóð.
508
Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ ãóðáàí áàéðàìûíà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìûø ùÿð áèð ìöñÿëìàí êàñûá äà îëñà, ýÿðÿê ãóðáàí àëà, òÿê àëà áèëìÿñÿ, – ãîíøóñó èëÿ
øÿðèê îëà, ïóëó äà îëìàñà, – áîðú åëÿéÿ, ïóë áîðú âåðìÿñÿëÿð äÿ, – ãóðáàíû íèñéÿ àëà, íèñéÿ âåðìÿñÿëÿð äÿ, – îüóðëàéà, éàèíêè ãî÷ ñàùèáèëÿ
ñþéöøÿ, âóðóøà.
Õöëàñÿ, ùÿð íåúÿ îëìóø îëñà, ýÿðÿê ùÿð áèð ìöñÿëìàíûí åâèíäÿ ãàí
òþêöëÿ.
Åéäè-ÿçùà* àëÿìè-èñëàìäà ÿí àëè ÿí òÿíòÿíÿëè åéäëÿðèí áèðèäèð. Áó
ýöí êöðåéè-ÿðçèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ ñàêèí îëàí ìöñÿëìàíëàð ãóðáàí
êÿñìÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð. Áóíóíëà áåëÿ àëÿìè-èñëàìà íÿçÿð åäèíèç: âöñÿòëè áèð ìÿçàðûñòàí, úàìààò âÿùøè, äöøìÿí ãÿâè, ìààðèô éîõ, öìÿðà
áèíàìóñ, òèúàðÿò ïîçüóí, çèðàÿò ïÿæìöðäÿ…
Áèðúÿ òÿñêèíëèê áóäóð êè, ãÿçåòëÿðèìèç áàøäàí àéàüàäÿê ãóðáàí
áàéðàìû èëÿ ìÿøüóëäóðëàð.
Àëëàù þçö úÿìè ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíèí þìðè-øÿðèôëÿðèíè åéäè-ÿçùà
ìÿãàëÿëÿðèíäÿí äÿ óçóí åëÿñèí!
Éåíÿ íÿ éàõøû êè, áåëÿ-áåëÿ áàéðàìëàð âàð èäè; éîõñà ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí ãàáàüûíäà äóðìàüà ùå÷ áèð ýöúöìöç îëìàéàúàã èäè.
Áó ýöí åéäè-øÿðèô ìöíàñèáÿòèëÿ úÿìè äèí ãàðäàøëàðû òÿáðèê âÿ úÿìè
íÿçèðëÿðèí äÿðÿúåéè-ãÿáóëà éåòèøìÿéèíè úÿíàá ùÿãäÿí èñòèäà åäèðèê.
ÍÀÈÍÑÀÔËÛÃ
Ìÿùÿððÿì éåòèøäè. Øàõñåéëÿð ýåäèëÿúÿê, áàøëàð éàðûëàúàã, øÿðáÿòëÿð
è÷èëÿúÿê, ìÿøÿëëÿð éàíàúàã.
Áóíëàð ùàìûñû þç ãàéäàñû èëÿ. Ëàêèí áèðúÿ øåé âàð êè, ìÿíèì õîøóìà ýÿëìèð âÿ ùå÷ áèð èíñàô ÿùëèíèí õîøóíà ýÿðÿê ýÿëìÿñèí.
Î äåäèéèì øåé áóäóð êè, èìàì åùñàíû áÿùàíÿñè èëÿ úàìààòäàí ùÿð
íÿ ãÿäÿð êè, ïóë éûüûëûð âÿ ìÿùÿððÿìëèê òÿçèéÿñèíäÿ áèð àç-ìàç ùÿð íÿ
êè, õÿðú îëóíóð, – ãàëàí ïóëó ãàëûð ìöáàøèðëÿðèí ãîëó ÷îìàüûíäà, éÿíè
ùÿð êÿñ êè, ýöúëöäöð âÿ òàéôàëûäûð, ïóëëàðûí ùàìûñû ãàëûð îíäà; äÿõè ãàëàí
ìöáàøèðëÿð âÿ âÿêèëëÿðÿ ùå÷ áèð çàä ãàëìûð.
______________
* Ãóðáàí áàéðàìû
509
Éàõøû îëàðäû êè, òÿçèéÿ áÿùàíÿñè èëÿ éûüûëàí ïóëëàðû âÿêèëëÿð âÿ
ìöáàøèðëÿð áÿðàáÿð áþëÿëÿð êè, ùå÷ áèðèíÿ çöëì îëìàñûí.
Áó áèð.
Áó áèãàéäàëûã äà áóäóð êè, áèð êèøè ýþçàëòûñû áèð þâðÿòÿ ýþç-ãàø
åëÿéÿíäÿ êÿíàðäàí áèð ìîëëà, éà áèð ãûðìûçûñàããàë êèøè ýÿðÿê áóíëàðà
ìàíå îëìàñûí, î ñÿáÿáÿ êè, ìÿùÿððÿìëèê âÿ îðóúëóã èáàäÿòëÿðèíèí áèðè
äÿ åøãáàçëûãäûð, éîõñà ñàèð âàõò ìÿí ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðèíè ùàðàäà
ýþðöðÿì êè, þçöìÿ äîñò òàïàì; àíúàã ìÿñúèääÿ áåëÿ øåéëÿð
ìöìêöíäöð.
***
Áó èêè ãàéäàñûçëûüû êÿíàð åäÿ áèëñÿê, èíøàëëàù ìÿùÿððÿìëèêäÿ
ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðäÿí õÿúàëÿò ÷ÿêìÿðèê.
Ëàüëàüû
ÚÀÂÀÁÛÌÛÇ
Ìÿðâäÿí 558 âÿ Òåéìóðõàí-Øóðàäàí
130 íþìðÿëè îõóúóëàðûìûçà
Åé ìÿíèì ÿçèç ãàðäàøëàðûì! Ìÿêòóáóíóçó à÷ûá îõóäóì, íÿùàéÿò
ùÿð èêèíèçäÿí ðàçûéàì. Ôÿõð åäèðÿì êè, ìÿúìóÿíèí àíúàã øÿêèëëÿðèíÿ
áàõûá êÿíàðà òóëëàìûðñûíûç, è÷èíäÿ éàçäûüûì ìÿçìóíëàðû îõóéóðñóíóç
âÿ ùÿòòà îõóéàíäàí ñîíðà áèð ïàðà ìÿòëÿáëÿð áàðÿñèíäÿ éàçû-ïîçóéà äà
ýèðèøèðñèíèç. Ëàêèí ñÿä ùåéèô îëà êè, àðàìûçäà áèð ìöùöì ìÿñÿëÿ âàð âÿ
÷îõ ãîðõóðàì êè, ÿââÿë-àõûð ñèç äÿ áÿíäÿíè àòàñûíûç: éÿíè ÷îõ îëà áèëÿð
êè, ñèç äÿ ìÿñëÿêèíèçäÿí öç ÷þíäÿðèá úÿðèäÿìèçè* îõóìàãäàí óçàã äóðàñûíûç. Ñÿáÿáè äÿ áóäóð. Ìÿêòóáëàðûíûçäà ùÿð èêèíèç áÿíäÿéÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðñöíöç êè, “áèð ïàðà ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðìàéûì”; ÷öíêè áåëÿëèêëÿ
àâàì úàìààòû ìÿúìóÿ îõóìàãäàí ãà÷ûðäûðàì. Ùÿòòà Ìÿðâäÿí ýÿëÿí
êàüûçäà éàçûëûá êè, “úàìààò àðòûã ìåéë åäèðëÿð àáóíÿ îëóá ìÿúìóÿ
îõóñóíëàð, àììà ÷èôàéäà áèìþâãå ìÿòëÿáëÿð ìàíå îëóð!..”.
Ùÿð èêè ãàðäàøëàðà ÿðç îëñóí êè, áåëÿ-áåëÿ êàüûçëàð èäàðÿìèçÿ êå÷ÿí
âàõòëàðäà äà ÷îõ êÿñëÿðäÿí ýÿëèáäèð. Áåëÿ íÿñèùÿòëÿðè éåíÿ ÷îõ-÷îõ
_______________
* Áóðàäà: æóðíàëûìûçû
510
äîñòëàðäàí åøèòìèøèê âÿ òÿúðöáÿ åëÿìèøèê êè, áèð ïàðà ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðìàã ìÿúìóÿìèçèí áàçàðûíû áèð þâãàò êàñàä åëÿéèð. Áèçÿ àøêàðäûð êè,
éàçäûüûìûç ìÿòëÿáëÿð àâàìûí ãóëàüûíà áàòìàç âÿ áàòà áèëìÿç; áóíëàðûí úöìëÿñèíè áèç éàõøû áèëèðèê. Àììà áèç áèëìèðèê êè, î áèð ïàðà ìÿòëÿáëÿðè éàçìàñàã, äÿõè áÿñ íÿ éàçàã?!
Ùÿðÿíèí áèð åòèãàäû âàð, ùÿð úÿðèäÿíèí áèð ìÿñëÿêè âàð, ùÿð éàçû÷ûíûí áèð ìÿòëÿáè âàð; éîõñà áó èøëÿð áèùóäÿ äåéèë; ùå÷ áèð øàèðÿ äåìÿê
îëìàç – åëÿ éàçìà, áåëÿ éàç; ùå÷ áèð úÿðèäÿ ñàùèáèíÿ äåìÿê îëìàç
ìÿñëÿêèíè ÷þíäÿð; ùå÷ áèð ôèêèð ñàùèáèíÿ äåìÿê îëìàç êè, ãàíäûüûíû àò,
ìÿí ãàíäûüûìû òóò.
Ìÿðâëè âÿ øóðàëû* ãàðäàøëàðûìà úÿñàðÿò åäèá ñþéëÿéèðÿì êè, ùàìàí
àâàì úàìààòà áèçèì äÿ éàçûüûìûç ýÿëèð. Áèç àðçó åäÿðäèê êè, ùÿìèí
àâàì úàìààò áèçèì ìÿúìóÿíè õîøëàñûí; àììà ÿôñóñ êè, áó áàøà ýÿëÿí
èø äåéèë. ßýÿð áèçèì ìÿúìóÿíèí ìÿòàëèáè àâàì úàìààòà õîø ýÿëìèð, áó
äÿõè òÿÿúúöáëö áèð èø äåéèë; î ñÿáÿáÿ êè, úàìààòûìûçûí èíäèêè ùàëûíäà
ìÿñëÿêèíè ãàðà ïóëà ñàòìàéàí âÿ þç áàøà äöøäöéöíö ñèäãè-äèëäÿí
éàçàí úÿðèäÿ àâàìà õîø ýÿëìÿç.
Øóðàëû âÿ ìÿðâëè ãàðäàøëàðäàí àðòûã òÿøÿêêöðöì âàð; àáóíÿ÷èëÿðäÿí
éàíà ìÿúìóÿìèçèí ãåéäèíÿ ãàëìàãëàðû áèçÿ îëàí ìÿùÿááÿòëÿðèíè
ñöáóòà éåòèðèð; ÷öíêè àáóíÿ ìÿñÿëÿñè ùÿð úÿðèäÿíèí öìäÿ ìÿñÿëÿñèäèð;
ëàêèí éåíÿ úöðÿò åäèá äåéèðèê êè, àáóíÿ ìöëàùèçÿñè ìÿñëÿêèìèçÿ òÿüéèð
âåðÿ áèëìÿç âÿ îõóúóëàðûìûç äàüûëûá òà áèðúÿ íÿôÿðè ãàëûíúà éàçàúàüûã,
éàçàúàüûã. Ùÿìèí äàèðÿäÿ éàçàúàüûã êè, àëòû èëäèð éàçûðûã âÿ áó àëòû èëèí
ÿðçèíäÿ éàçäûüûìûç ñþçëÿðè áó ñààò éåíÿ ìèí äÿôÿ òÿñäèã åäèðèê.
Ìÿðâëè âÿ øóðàëû ÿçèç ãàðäàøëàðà ÿðç îëñóí êè, áèçèì àâàì úàìààò
èëÿ èøèìèç éîõäóð; àâàì úàìààò ãÿçåò îõóìàç, ìÿúìóÿ îõóìàç, äÿðñ
îõóìàç, êèòàá îõóìàç.
Áàõ áèð, ìÿêòÿáëÿðèìèç áîø, ãèðàÿòõàíàëàðûìûç áîø, àâàì úàìààò
íÿèíêè “áèð ïàðà” ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðàí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è îõóìàç,
áÿëêÿ áåëÿ ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðìàéàí ãÿçåòëÿðèìèçè äÿ îõóìàç!..
ßýÿð úÿðèäÿíèí ìÿñëÿêèíèí ìöãÿääÿñëèéè àáóíÿíèí ÷îõëóüóíà áàèñ
îëñàéäû, åëÿäÿ ñÿùèôÿëÿðè “Úàìåè-Àááàñ”û éàäà ñàëàí áèð ïàðà úÿðèäÿëÿðèìèçèí øþùðÿòè ýÿðÿê Ùèíäèñòàíà ýåäèá ÷ûõàéäû; àììà õåéð, áåëÿ
äåéèë. Òàðèõäÿ àâàìûí ùöììÿòè ùå÷ áèð èøäÿ ýþðñÿíìÿéèáäèð.
_______________
* Òåéìóðõàíøóðàëû
511
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí èêè-ö÷ ìèí ìÿñëÿêäàøëàðûíûí ãåéðÿòè ö÷ éöç
ìèëéîí àâàì ãàðäàøëàðäà òàïûëà áèëìÿç âÿ î ãÿäÿð êè, áèç áàøûìûçà
ùÿìèøÿëèê äîüðó âÿ ñàäèã îõóúó úÿì åòìèøèê, – áó ùÿëÿëèêäÿ áèçÿ
êèôàéÿòäèð âÿ áóíúà èñáàò– ìÿúìóÿìèçèí äàâàìûäûð.
Éåíÿ öìèäèìèçè øóðàëû âÿ ìÿðâëè êèìè öðÿôàéà áàüëàéûðûã. Öìèäèìèç áóíàäûð êè, ÿýÿð áèð íÿôÿð ìöôòÿõîð “Ãàñûìáÿé” ìÿðñèéÿõàíû,
áèð àâàìû àëäàäûá îíà äåñÿ êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèí äèíÿ ñàòàøûð, î âàõò
äîñòëàðûìûçûí áèðè ùÿìèí àâàìû áàøà ñàëàð êè, Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí
ìÿãñÿäè íÿ äèíÿ ñàòàøìàãäûð, íÿ òÿçÿ áèð ìÿçùÿá èúàä åëÿìÿêäèð.
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ãÿñäè âÿùøè àäÿòëÿðèí îðòàëûãäàí ýþòöðöëìÿéè
éîëóíäà ÷àëûøìàãäûð.
Ñàü îëñóíëàð áèçè ãàíàí îõóúóëàðûìûç! Àâàìà öìèä éîõäóð.
1 ìÿùÿððÿì, 1330. Òèôëèñ.
ÈÌÀËß
ßðç îëñóí êè, ìöñÿëìàí ìÿòáóàòû, øöêöð Àëëàùà, èëáÿèë òÿðÿããè òàïìàãäàäûð âÿ àõûð âàõòëàðäà áèçèì äÿ è÷èìèçäÿ áÿçè ãÿëÿì ñàùèáëÿðè
òàïûëûð êè, ãåéðè ìèëëÿòëÿðèí éàçû÷ûëàðûíäàí ýåðè ãàëìûðëàð. Áóíëàð ùàìûñû
÷îõ ýþçÿë, àììà áèð åéáè áóðàäàäûð êè, áèð ïàðà éåðëÿðäÿ éàçû÷ûëàðûìûçûí âÿ ìöõáèðëÿðèìèçèí áÿçèñè øÿðàá è÷ìÿê âÿ êåôëÿíìÿê äÿðäèíÿ
ýèðèôòàðäûðëàð, î äÿðÿúÿäÿ êè, èêè-ö÷ áóòóëêà ÷àõûð âÿ áèð áóòóëêà àðàã
è÷ìÿéèíúÿ ÿëÿ ãÿëÿì ýþòöðìÿê èñòÿìèðëÿð âÿ ýþòöðÿíäÿ äÿ èêè êÿëìÿ
ñþçö áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðà áèëìèðëÿð.
Ñþç éîõ, ùåéèôñèëÿíìÿëè âÿ áÿëêÿ äÿðä åòìÿëè áèð ùÿãèãÿòäèð; àììà
íåúÿ êè, õóäàâÿíäè-àëÿì ùÿð äÿðäè éàðàäàíäà áèð äÿðìàí éàðàäûá,
êåôëÿíìÿéèí äÿ ìöàëèúÿñè âàð âÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí àðçó åäèð êè, ìÿñò
îëìàüû àäÿò åäÿí ìöõáèðëÿðèìèç âÿ õöñóñÿí ðóñ ãÿçåòëÿðèíÿ ðóñúà
ìÿãàëÿ éàçàí úàâàíëàðûìûç íÿñèùÿòèìèçè ãÿáóë åäèá, øÿðàáõàíàëàðà éîë
äþéìÿêäÿí ýåðè ÷ÿêèëÿ èäèëÿð âÿ þç øÿðÿôëÿðèíè èòèðìÿéÿ èäèëÿð.
***
Áèç åëÿ áèëèðäèê êè, è÷ýèíè òÿðê åòìÿê ÷ÿòèíäèð, ëàêèí áó áàðÿäÿ ÷îõ
ùÿêèìëÿðÿ ðöúó åëÿäèê. Ùÿòòà Àëìàíèéàäà Åðëèõ úÿíàáëàðûíäàí éàçûá
ñîðóøäóã; áèçÿ áó çåéëäÿ éàçûëàí ìöàëèúÿíè ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð:
512
“ßçâàè õÿçèíÿ 3 ìèñãàë, êöêöðäè-ôàðñ 6 ìèñãàë, úèäâàðè-õÿòàéè
4 ìèñãàë, çèðèíú 12 ìèñãàë, êðèì òÿðòÿð 8 ìèñãàë”. Áó ÿäâèééÿíè áèð éåðäÿ êóáèäÿ âÿ áèõèäÿ áèð òóëóã øÿðàá âÿ áèð ñòÿêàí àðàã è÷èíäÿ úóøàíèäÿ
ðóçè ñå ìÿðòÿáÿ áåõóä èìàëÿ íöìàéÿä; éÿíè åéá îëìàñûí, èìàëÿ åëÿéÿ,
áöñéàð ìöúÿððèáÿñò. ßýÿð õóäàíÿêÿðäÿ, áó èìàëÿ òÿñèð åòìÿñÿ, î âàõò
Ãóáàäàí Ìîëëà Ùàúûáàáà áèçÿ éàçäûüû áó äóàíû ùÿð ñöáù íàìàçûíäàí
ñîíðà 140 ìÿðòÿáÿ îõóñóí; äóà èíÿñò: éà ìÿí øöðáöë-õÿìð áèëõîô
âÿëùÿçÿí âÿëòÿúèë éà ìÿí úÿðüÿðÿòöë èìàëÿ âÿë ãÿáë öñêöò êÿìà
ñÿêÿòöë ìþìèíèí. Àìèí!
Ëàüëàüû
ÌßÑÚÈÄ
Áåëÿ òóòàã êè, áèð áöòïÿðÿñò, éà õà÷ïÿðÿñò áèçèì èñëàì äèíèíè ãÿáóë
åòìÿê èñòÿéèð. Ãàáàãäàí ìÿí äåéèðÿì êè, áó øÿõñ ìÿñúèäëÿðèìèçè ýþðúÿê áó ôèêèðäÿí äöøÿúÿê. Î ñÿáÿáÿ êè, ìÿñúèäÿ ýèðÿí êèìè ÷ûõûá ãà÷ìàã èñòÿéÿúÿê. Âÿ ìÿñúèääÿí ãà÷àíû äÿõè áèð äÿ ìÿñúèäÿ ÷àüûðìàã
îëìàç. ×öíêè äÿõè ýÿëìÿç. Ìÿí äÿ î ñÿáÿáÿ ýÿëìèðÿì.
***
Ìÿí äåéèðÿì ìÿñúèä Àëëàù åâèäèð, îðàäà Àëëàùà èáàäÿò åòìÿêäÿí
ñàâàéû äÿõè þçýÿ ÿùâàëàò éàðàøìàç. Àììà ñÿí ìÿñúèäèí ùàâàñûíû öôóòëÿíäèðèðñÿí, ìÿí áóðíóìó òóòóá ÷ûõûðàì.
Ìÿí äåéèðÿì êè, ìÿñúèä Àëëàù åâèäèð, îðàäà èìàìà òÿçèéÿ ñàõëàìàãäàí ñàâàéû äÿõè þçýÿ îéóíáàçëûã àðòûãäûð. Àììà ñÿí ìÿñúèäè
ñàëäàò-áàçàðûíà äþíäÿðèðñÿí. Ìÿí äÿ úûü-âûúäàí ãóëàãëàðûìû òóòóá
ãà÷ûðàì.
Ìÿí äåéèðÿì êè, ìÿñúèä Àëëàù åâèäèð, áóðàäà éàðàøàð êè, ôÿçèëÿòëè âÿ
ùÿãèãè àëèìëÿðèìèç ùÿðäÿíáèð úàìààòû éûüûá, ìèëëÿòäÿí, èíñàíèééÿòäÿí,
äèíäÿí âÿ äöíéàäàí áèð ïàðà íàôå* ìîèçÿëÿð åäÿëÿð. Àììà ñÿí Èðàíûí
áèêàð ÿììàìÿëèëÿðèíè âÿ àú ñåéèäëÿðèíè ÷ûõàðäûðñàí ìèíáÿðÿ, îíëàð äà
ìÿñúèääÿ àâàìäàí ñàâàéû áèð ãàíàí àäàì ýþðìÿéèá, áàøëàéûðëàð “Áÿùðöëìÿñàèá” êèòàáûíäàí èìàìëàð âÿ ïåéüÿìáÿðëÿð áàðÿäÿ åëÿ
_______________
* Ôàéäàëû
513
ìþâùóìàò ñþéëÿìÿéÿ êè, èéðÿíèá, äóðóá ÷ûõûðñàí ÷þëÿ. Îíóí÷öí ìÿí
äÿ ìÿñúèäÿ ýåòìèðÿì.
***
Òóòàã êè, áèð õà÷ïÿðÿñò âÿ éà áèð éàïîí áèçèì äèíÿ äàõèë îëìàã èñòÿéèð. Àõûð áó øÿõñ èñòÿéÿúÿê áèð ìÿñúèäëÿðèìèçè ýþðñöí. Ãàáàãúà äåéèðÿì, ìÿí õÿúàëÿò ÷ÿêÿðÿì áóíà ðÿùíöìàëûã* åëÿéèá ìÿñúèäÿ ýÿòèðìÿéÿ. ×öíêè áèëèðÿì êè, ìÿñúèä äàüûëàíäà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð áàøìàãëàðûíûí äÿðäèíäÿí áèðäÿí ùöúóì ÷ÿêÿúÿêëÿð ìÿñúèääÿí ÷ûõìàüà.
Åëÿ áèë, ýþçöìöí ãàáàüûíäàäûð êè, áèð íÿôÿð Êÿáëÿ Úÿôÿðÿëè ìÿñúèääÿí
÷ûõûá, áèð ÿëèíäÿ éåêÿ âÿ òÿçÿ áàøìàã òàéû, î áèðè ÿëèíäÿ êþùíÿ âÿ õûðäà
áàøìàã òàéû, èêè ÿëèíè éóõàðû ãàëõûçûá ÷ûüûðûð:
– Àòàíà ëÿíÿò þçýÿ áàøìàüûíû ýåéÿí!..
Áè÷àðÿ áàøìàãëàðû òàéêåø ýåéèá ýåäèð åâèíÿ.
***
Ìÿíèì àüëûìà áèð øåé ýÿëèð: äöíÿí ãÿçåòëÿðäÿ îõóäóì êè, èòàëéàíëàð Òðàáëèñäÿ ÿðÿáëÿðèí ìÿñúèäèíè ýöëëÿéÿ áàñûðìûøëàð. ×îõ éàðàøàí áèð
ùÿãèãÿòäèð: áåëÿ ìèëëÿòèí áåëÿ ñàõëàíàí ìÿñúèäëÿðèíè ýöëëÿéÿ áàñìàã
÷îõ àñàíäûð.
Àôðèêàäà ñòðàóñ ãóøëàðû áàøëàðûíû ãóìóí è÷èíÿ ñîõàíäà åëÿ áèëèðëÿð
êè, îíëàðû ýþðÿí éîõäóð âÿ éîëäàí êå÷ÿíëÿð éàâàøúà ýåäèá òóòóðëàð. Áèç
äÿ áàøûìûçû ìÿñúèäëÿðèìèçÿ ñòðàóñ ãóøó êèìè ñîõóðóã; îíóí ö÷öí äÿ
áèçè òóòìàã ÷îõ àñàíäûð. Èíàíìûðñàí, áàõ òàðèõÿ âÿ áàõ èíäèêè âöãóàòà.
ÀËÛÌ-ÑÀÒÛÌ
Ìÿí ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðèí è÷èíäÿ íå÷ÿ èëëÿðëÿ þìð êå÷èðìèøÿì; îíëàðûí è÷èíäÿ áèð ïàðà ïèñ èøëÿð äÿ ýþðìöøÿì, éàõøû èøëÿð äÿ ýþðìöøÿì.
Âÿ ÷öíêè îõóúóëàðûìûçûí áÿçèñè ÿúíÿáèëÿðè íåúÿ êè, ëàçûìäûð òàíûìûðëàð,
ìÿí áóðàäà ëàçûì ýþðäöì áèð ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ ñþùáÿò à÷àì. Òÿâÿããÿ
åäèðÿì îõóéàñûíûç.
__________
* Áÿëÿä÷èëèê
514
Áó áèçÿ ìÿëóìäóð êè, íåúÿ êè, ùÿð áèð ìèëëÿòèí, ùàáåëÿ äÿ áèç ìöñÿëìàíëàðûí è÷èíäÿ ùÿð áèð ìÿùÿëëÿäÿ ñàùèáñèç éåòèì óøàãëàð âàð.
Áóíëàðûí áÿçèñèíèí áÿëêÿ àòà-àíàëàðû äà âàð; àììà î ãÿäÿð êàñûáäûðëàð
êè, áóíëàðûí äà óøàãëàðûíû ìÿí ñàùèáñèç úÿðýÿñèíÿ ãîéóðàì.
Ùÿð ìÿùÿëëÿìèçäÿ, ùÿð êö÷ÿìèçäÿ ýþðäöéöíöç ñàùèáñèç óøàãëàð áó
ñààò ùÿìè éåìÿéÿ âÿ ïàëòàðà ìþùòàúäûðëàð, ùÿìè òÿðáèéÿéÿ âÿ äÿðñÿ
ìþùòàúäûðëàð.
***
Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíèí áèð ïàðà ïèñ èøëÿðèíèí è÷èíäÿ áèð ýþçÿë àäÿòëÿðè
âàð: Àõûð âàõòëàðäà ñàùèáñèç óøàãëàðà ïÿðÿñòêàð îëìàüà àðòûã äèããÿò âÿ
ñÿé îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, éåòèì óøàãëàðà ìÿúúàíè ìÿêòÿá âÿ òÿðáèéÿõàíàëàð à÷ûëûð, îíëàðû áÿñëÿìÿê ö÷öí úÿìèééÿòëÿð òÿøêèë îëóíóð, ïóëëàð éûüûëûð. Âÿ áó ÷àëûøìàãëàðûíûí àõûðû î éåðÿ ÷àòàúàã êè, èíñàí àäëàíàí èíñàíëàð è÷èíäÿ àòà-àíàñûç áèð óøàã àú ãàëìàñûí âÿ òÿðáèéÿñèç áþéöìÿñèí.
Àììà áóíó äà ëàçûì áèëèðÿì ÿðç åäÿì êè, áó úöð èøëÿð íÿ ãÿäÿð Àëëàùà
õîø ýåòñÿ, áèç ìöñÿëìàíëàð ö÷öí î ãÿäÿð ÿëâåðèøëè äåéèë; î ñÿáÿáÿ êè,
ùå÷ êèòàáäà âÿ ùå÷ ìèíáÿðäÿ áèçÿ õÿáÿð âåðèëìÿéèáäèð êè, éåòèì óøàüà
èàíÿ åëÿìÿéèí âÿ ïÿðÿñòàð îëìàüûí ñÿâàáû áó ãÿäÿðäèð, àõèðÿòäÿ úÿçàñû
áó ãÿäÿðäèð.
Ùÿð áèð èáàäÿò þçö áèð çÿùìÿòäèð âÿ áèð íþâ õÿðúäèð. Âÿ ìÿí î çÿùìÿòÿ âÿ õÿðúÿ ãàòëàøûðàì îíäàí þòðö êè, õóäàéè-òÿàëà òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí áèð ìöêàôàòûí åùñàí îëìàüû õÿáÿðè âåðèëèá.
***
Õîðàñàíäàí Äàøêÿíäÿ ýÿëÿí âàèç ìîëëà Ùÿìèäèí áàøûíà ö÷ éöç
ùàììàë ùÿìøÿðè èø-ýöúëÿðèíè áóðàõûá úÿì îëóáëàð âÿ ö÷ ýöíäöð êè,
ìöçàêèðÿ îëóíóð êèìÿ òÿãëèä åëÿñèíëÿð. Áó ãÿäÿð ñÿé âÿ òÿëàø åëÿìÿêäÿ ìÿí þç äÿðäèìÿ ãàëûðàì, þç ýöíöìÿ àüëàéûðàì. Ýåúÿ-ýöíäöç ôèêðèì î éåðäÿäèð êè, þçöìÿ áèð ýöí àüëàéàì âÿ ìÿùøÿðäÿ öçöãàðàëàð
úÿðýÿñèíäÿ äóðìàéàì. Àììà éåòèì óøàüà ñàùèá ÷ûõìàã, àú óøàüà ÷þðÿê âåðìÿê, – áó ùàðàäà éàçûëûá, áóíóí ÿâÿçèíäÿ àõèðÿòäÿ ìÿíÿ íÿ
÷àòàúàã?
Áÿëè, äîüðóäóð, Òÿáðèçäÿ âÿ Øóøà ãàëàñûíäà ñàùèáñèç óøàãëàðà “ïÿðÿñò”ëèê àäÿòè ÷îõäàí ãîéóëóá; àììà íÿèíêè ùÿð óøàüà. Ìÿñÿëÿí, áèð
ýþçö êîð, éà ãàðà, ÷îïóð óøàüíàí ìÿíèì íÿ èøèì âàð? Ýåäèá îòóðñóíëàð
êö÷ÿäÿ äèëÿíñèíëÿð.
515
Õåéð, ÿçèçèì, áèç ìöñÿëìàíëàð þç õåéð-øÿðèìèçè áèëèðèê, – óøàãìóøàã ìÿñÿëÿñèíÿ ýèðèøÿ áèëìÿðèê. Òÿìèç áàëàëàðû áèð-èêè èë øàýèðäëèéÿ
ãÿáóë åäÿ áèëÿðèê âÿ ìöòðèá áÿçÿéèá, îéíàäûá ãóúàãëàðûã. Åëÿ áó þçö
äÿ éåòèì óøàãëàðà ìöòÿâÿúúåù îëìàãäûð. Àììà êîð-øèëíÿí èøèìèç
éîõäóð. Áèç ñÿëèãÿëè ìèëëÿòèê.
ÈÑËÀÌ
Ìÿíÿ äåéèðëÿð êè, íèéÿ äàíûøìûðñàí? Ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, íÿäÿí
þòðö äàíûøûì? Àòàì þëöá, ãàëìûøàì éåòèì ñàùèáñèç. Äåéèðëÿð êè, ýåò
äÿðäèíè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ñþéëÿ. Ìÿí äÿ äåéèðÿì úàíûì, ãîé
äÿðäèíè þçöì ÷ÿêèì. Ìöñÿëìàí íÿéÿ äåéèðëÿð? Íåúÿ íÿéÿ äåéèðëÿð,
äÿëè-äèâàíÿ îëìàìûñàí êè! Äöíéà äîëóäóð ìöñÿëìàí èëÿ. Ö÷ éöç ìèëéîíäóð. Ùÿ, áàøà äöøäöì, î÷åí õîðîøî. Èíäè äå ýþðöì áèçèì èñëàì,
ñèçèí èñëàì? Äÿëè, äÿëè äàíûøìà, áèçèì èñëàì, ñèçèí èñëàì íÿäè? Äîüðóäàí äà Àëëàù àäàìäàí àëàíäà ãàáàãúà àüëûíû àëûð. Îüëàí èñëàìûí
ìÿíàñû áóäóð êè, äöç, ñàäèã, áèð-áèðèíÿ ìåùðèáàí, áèð-áèðèíèí ãàéäûíà
ãàëàí, áèð-áèðèíèí íàìóñóíó ÷ÿêÿí. Áàøà äöøäöí éîõñà äöøìÿäèí?
Áÿëè, áàøà äöøäöì. Áóíó áàéàãäàí äåéÿéäèí äà! Àé ðÿùìÿòëèéèí
îüëó, ìÿíè äàüà-äàøà ñàëûðñàí. Èíäè ñÿí äåéèðñÿí êè, ýöðúö, ðóñ, úóùóä,
åðìÿíè, ôèðÿíý, éàïîí... Éîõ úàíûì, áóíëàð êàôèðäèðëÿð. Ìÿí Øöñòåðè
äåìèðÿì, ìÿí ìöñÿëìàí äåéèðÿì êè, òÿùàðÿòèí, íÿúàñÿòèí, êÿúàëÿòèí,
ðÿôàôÿòèí, ìÿçàãÿòèí, íèêàùÿòèí, òÿëàãÿòèí, êÿñàëÿòèí, íÿ áèëèì íÿéèí, íÿ
áèëèì íÿéèí ãÿâàèäèíÿ àøèíà îëñóí, åùêàìûíû éåðèíÿ éåòèðñèí.
Àõìàã-àõìàã äàíûøìà, ùàðàìçàäà îüëó ùàðàìçàäà! Î ãÿäÿð äþéÿðÿì êè, ýÿëäèéèí éîëó äà èòèðÿðñÿí. Ìÿí ñÿíÿ èñëàì äåéèðÿì, ñÿí
ìÿíÿ ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿí äàíûøûðñàí. Ìÿí äåéèðÿì ôÿäÿì äÿìÿ, ñÿí
äåéèðñÿí äàìäàí äàìà. Ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì ìöñÿëìàí, ñÿí äåéèðñÿí
àäàì þëäöðÿí, øåéòàí÷û, ãàðäàøûíû òÿëÿô åäèá àðâàäûíû àëàí, óøàãëàðûíû
éåòèì ãîéàí. Íàõ÷ûâàí ùàúûñû, Ýÿíúÿäÿ èìàìëû àüñàããàëû, Èðÿâàí òàúèðè,
Øàìàõû ùÿìèäïÿðÿñòè, Áàêû ãî÷óñó, áàøéàðàí ùÿìøÿðè, ÿíúöìÿí ðÿèñè,
Áÿðäÿ áàããàëû, Ìàñêîâ äÿëëàëû, Ãàðàáàü ìàëû, âÿùøè Áîð÷àëû, ýþçöì
Ñÿáçàëû, ãîéìà ãà÷äû, óððà, óððà, óððà, ãîé, ãîé, ãîé...
Äÿõè ÷îõ äàíûøìà, ãàðíûíû òöñòö èëÿ äîëäóððàì!..
Äÿëè
516
ÒßÇß ÈË
Áèð èë êå÷èð, î áèðè èë ýÿëèð; 1329-úó èë êå÷äè, 1330-úó èë äàõèë îëäó.
Õà÷ïÿðÿñòëÿðèí 1911-úè èëè ýåòäè 1912-úè èëè áàøëàíäû.
Àéëàð äîëàíûð, ùÿôòÿëÿð, ýöíëÿð, ñààòëàð, äÿãèãÿëÿð ùÿðÿêÿò åëÿéèð.
ßáðö áàäö ìÿùö õóðøèäö ôÿëÿê äÿð êàðÿíä.
Òà òî íàíè áåêÿô àðè âÿ áåüÿôëÿò íÿõóðè.
Éÿíè áàçàðäàí éàðûì ýèðâÿíêÿ ÷þðÿê àëûá éàðûñûíû äöðìÿê òóò âÿ
“áèñìèëëàù” äå, ãîé àüçûíà, éàðûñûíû áàñ ãîëòóüóíà, ùÿð òàíûøà ðàñò ýÿëÿì, äå: “áèñìèëëàù!”. Òàíûøûí ÷þðÿêäÿí áèð òèêÿ êÿñèá àïàðàúàã àüçûíà
òÿðÿô âÿ ãàáàãúà “áèñìèëëàù” – äåéèá ÿäÿáëÿ ÷þðÿéè éàâàøúà ãîéàúàã
àüçûíà.
***
Áó ìöããÿääèìÿäÿ ìÿí îíó èñòÿéèðÿì äåéÿì êè, éóõàðûäàêû Àëëàù
ùÿìèøÿ áèç ìöñÿëìàíëàðûí éàíûíäàäûð: éóõàðûäàêû Àëëàù ùÿìèøÿ áèçèì
àüçûìûçäàäûð, úèáèìèçäÿäèð, äöêàíûìûçäàäûð; î ãÿäÿð ìÿñúèäèìèçäÿ
äåéèë êè, åâèìèçäÿäèð.
– Ñÿí Àëëàù, Êÿáëÿ Ùÿñÿí, ýåäèðñÿí òåç Úÿôÿðÿ äå êè, Àëëàù õàòèðèíÿ î ÿìàíÿòè ýþíäÿðñèí.
– Áàø öñòÿ, äåéÿðÿì, Àëëàù ãîéñà éàðûì ñààòà ýþíäÿðÿðÿì ýÿëÿð.
– Ñÿí Àëëàù éàäûíäàí ÷ûõìàñûí!
– Âàëëàù äîüðó äåéèðÿì!
– Ùàúû, áóéóð ýåäÿê áèçÿ, éàõøûúà àáè-ýöøòöìöç âàð. Ñÿí Àëëàù
ñþçöìö éåðÿ ñàëìà!
– Âàëëàù àú äåéèëÿì!
– Ñÿí Àëëàù òåç ýÿë!
– Áàø öñòÿ, Àëëàù ãîéñà ýÿëÿðÿì. Õóäàíÿêÿðäÿ ýÿëìÿñÿì, ñÿíÿ
õÿáÿð ýþíäÿðÿðÿì.
– Àëëàù òÿðÿôè îëäó êè, Ùÿñÿíÿëè ðàñòûìà ÷ûõäû, õóäàâÿíäè-àëÿì þç
íÿçÿðèíè áÿíäÿëÿðèíèí öñòöíäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí! Ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí
þçöí áèçèì äàäûìûçà éåò!
– Ìÿøÿäè, ñÿí þëÿñÿí, àíä îëñóí î Àëëàùà êè, ñÿíè áàçàð è÷èíäÿ áèàáûð åëÿéÿúÿéÿì! Àëëàù ùàããû çàðàôàò åëÿìèðÿì! À éåêÿ êèøè, óòàíìûðñàí Àëëàùûí ñÿêêèç éàøûíäà òèôëèíÿ åëÿ áèàáûð-áèàáûð ñþçëÿð äåéèðñÿí?!
– Àëëàùäàí ãîðõ, Àëëàùäàí ãîðõ!..
– Êÿáëÿ Èáðàùèì ÿìîüëó, àíä îëñóí áèçè éàðàäàí áèð Àëëàùà êè, îíà
òàé éîõäóð. Ìÿí ñèçèí óøàüà ýöëäÿí àüûð ñþç äåìÿìèøÿì. Àíúàã âàë517
ëàù, áèëëàù äöíÿí ýþðäöì ùàìàìäàí ÷ûõûð, äåäèì “áàëà, áèð äÿ ùàìàìà
ýåäÿíäÿ ìÿíÿ äÿ äå, áèð éåðäÿ ýåäÿê!”. Âàëëàù áóíäàí ñàâàéû áèð ñþç
äåìÿìèøÿì! Àíä îëñóí Àëëàùà äåìÿìèøÿì!
Òà òî íàíè áåêÿô àðè âÿ áåüÿôëÿò íÿõîðè!
Éÿíè ÿëèíÿ ÷þðÿéè ýþòöðÿíäÿ ÿââÿë Àëëàùû éàäà ñàë, ñîíðà ãîé
àüçûíà.
Ñÿäèíèí ñþçöíÿ, íåúÿ êè, ëàçûìäûð ÿìÿë åëÿéèðèê:
– Áèñìèëëàù.
– Õåéð, ÷þðÿê éåìèøÿì.
– Éà Àëëàù, êå÷ éóõàðû áàøà!
– Éà Àëëàù, éà Àëëàù, áóéóð, áóéóð!
– ×þðÿê äîüðà! ßäÿ, äóç ýÿòèð, éà Àëëàù!
– Éà Àëëàù, ÷þðÿê äîüðà!
– Éà Àëëàù, Ùàúû!
– Áèñìèëëàù, éàõøû îòóð!
– Éà Àëëàù!..
– Áèñìèëëàù!
– Ìàøàëëàù, ÷îõ éàõøû áèøèá! Ïÿù… ïÿù… ïÿù! ×îõ ëÿççÿòëèäèð!
– Áèñìèëëàù, áèñìèëëàù! “Áèñìèëëàù” äå áÿðÿêÿòëè îëñóí!
– Ãîíàüûí ïàéûíû Àëëàù þçö ãåéáäÿí ýþíäÿðÿð. Éàðûì ýèðâÿíêÿ áèð
÷åòâåð ãîéóí ÿòèäèð, ùÿð êÿñèí ãèñìÿòèíè Àëëàù ãåéáäÿí ýþíäÿðìÿñÿ,
ñÿêêèç ãîíàã âÿ äþðä íÿôÿð åâ ñàùèáè íåúÿ òîõ îëà áèëÿð?!
– Éà Àëëàù, Ùàúû ßëÿñýÿð! Ñÿí äÿ áóéóð! Ìÿí þëöì ýèð è÷ÿðè!
– Éà Àëëàù! Éà Àëëàù!
***
Òÿçÿ èë ýÿëäè. Êþùíÿ èë ýåòäè âÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ áåëÿ òÿçÿ èëëÿð ýÿëèá
ýåäÿúÿê, àéëàð äîëàíàúàã, àììà ñÿí äÿ ÷àëûø êè, ÷þðÿéè ãÿôëÿòäÿ éåìÿ;
÷öíêè èíäè Ñÿäè ÿñðè äåéèë. Áîø-áîø Àëëàùû ÷àüûðìàãëà Àëëàù, èøëÿðèíè
þòöðöá, ýþéäÿí éåðÿ ïèëëÿêàí ãîéóá, éåíèá ýÿëèá ñÿíÿ êþìÿê åëÿìÿç.
Ëàçûìäûð ÷àëûøìàã, ÷àëûøìàã, ÷àëûøìàã!
Óøàüûíû ãîé äÿðñÿ, äèëëÿðè îõóñóí, åëìëÿðäÿí, ôÿíëÿðäÿí õÿáÿðäàð
îëñóí, ñÿíÿò, òèúàðÿò þéðÿíñèí, – ùÿð êÿñ íÿéÿ øþâã åëÿñÿ.
Àëëàùûí äà þç éåðè âàð; èáàäÿò çàìàíû Àëëàùû éàäà ñàëìàã þç
ãàéäàñû èëÿ; éîõñà àðõàéûí éàòìà êè, Àëëàùû ÷àüûðàí êèìè ýÿëèá ñÿíèí
úèáëÿðèíè ãûçûë èëÿ äîëäóðóá ýåäÿúÿê.
518
Áîçáàøäàí äîéìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, ãîíàãëàðûíû òîõ éîëà ñàëìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, ÷þëìÿéÿ ÷îõ ÿò ñàë. Éîõñà “áèñìèëëàù” – äåìÿêëÿ èíñàíëàð
òîõ îëñàëàð, äÿõè äöíéàäà àúëûã îëìàç.
***
Òÿçÿ èë ýÿëäè, àììà áèç äåéÿñÿí åëÿ ùÿìèí äóðäóüóìóç éåðäÿ
ãà÷ûðûã ãàáàüà.
Ñàëäàòëàðûí áèð ìÿøãè âàð: äèâàðûí äàëûíäàí ãóäàã àñàíäà åëÿ áèëèðñÿí êè, ãîøóí ýÿëèð. Òàï!.. Òàï!.. Òàï!.. Òàï!.. Àììà ýþçëÿéèðñÿí ýþðöðñÿí êè, ãîøóí áèð éàíà ÷ûõìûð. Òàïïûëòû éåíÿ ýÿëèð. Àõûðäà ìÿëóì
îëóð êè, áó äà áèð úöð ìÿøãäèð êè, ñàëäàòëàð äóðäóãëàðû éåðäÿ ãà÷ûðëàð.
Äåéÿñÿí, áèç äÿ äóðäóüóìóç éåðäÿ ãà÷ìàãäàéûã.
ÏßÊ ÅÉÈ
Ìÿíèì äàâà-ìÿðÿêÿéíÿí èøèì éîõäóð; ìÿí áèð ôàüûð àäàìàì…
Àíúàã áóíó ýöúíÿí ãÿçåòäÿ îõóäóì êè, Èñêÿíäÿðáÿé Ìÿëèêîâ äåéèð:
ýÿðÿê áèç òöðê äèëèìèçäÿí “÷îõ éàõøû” ñþçëÿðèíè àòàã, îíóí ÿâÿçèíÿ
îñìàíëûíûí “ïÿê åéè” ñþçëÿðèíè èøëÿäÿê.
Ìÿí åëÿ ùàçûð èäèì Èñêÿíäÿðáÿéèí íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åëÿéÿì âÿ
éåíÿ åëÿ ùàçûðà éàâûüàì, àììà áèð èø ãàáàüûìû êÿñèá.
Äöíÿí êö÷ÿäÿ áèð ýÿíúÿëè ìîëëàéà ðàñò ýÿëäèì; õÿéàëûìäà äà áó
èäè ýþðöì, ñþç äöøñÿ áó àõóíä íÿ òþâð äàíûøàúàã: “ïÿê åéè” ëÿôçèíè
èøëÿäÿúÿê, éàèíêè “÷îõ éàõøû”.
– Ùÿ, íÿ âàð, íÿ éîõ?
– Ñàüëûüûí.
– Ýÿíúÿäÿ íÿ âàð, íÿ éîõ?
– Ñàüëûüûí.
– Êÿðáÿëàéû Ñÿêèíÿ õàëàíûí êåôè íåúÿäèð?
Àõóíä úàâàá âåðäè êè:
– ×îõ éàõøûäûð.
Áàé, ýþð áó íÿ äàíûøûð! Áÿñ íèéÿ äåìÿäè “ïÿê åéè”?
Ìÿí þç-þçöìÿ ýöìàí åëÿäèì êè, áÿëêÿ àõóíä áó äÿôÿ ñÿùâ åëÿäè,
éåíÿ ñîðóøäóì êè:
519
– Àõóíä, äîüðóäóðìó êè, Êÿðáÿëàéû Ñÿêèíÿ õàëà èíäèéÿäÿê èêè éöç
äÿôÿ ñèüÿ îëóá?
– Áÿëè, áÿëè, äîüðóäóð âÿ ÷îõ éàõøû åëÿéèá; ÷öíêè áó áèð õåéèð èøäèð,
ôåéçè ÷îõäóð.
Äåäèì:
– Úÿíàá àõóíä, Êÿðáÿëàéû Ñÿêèíÿ õàëàíûí ùÿëÿ ñþùáÿòè ãàëñûí,
àììà òÿÿúúöá êè, ñèç áèëìèðñèíèç êè, ýÿðÿê áóíäàí ñîíðà “÷îõ éàõøû”
ñþçëÿðèíè èøëÿòìÿéÿê, “ïÿê åéè” äåéÿê?
Àììà àõóíä ìÿíÿ áèð ìÿíàñûç úàâàá âåðäè. Àõóíä úàâàá âåðäè êè:
– Áÿñ áåëÿ îëàíäà áèçÿ àòà-àíàäàí ãàëàí “÷îõ éàõøû” ñþçëÿðèíè ùàðà
ãîéàã?
Ìÿí áóíà áèð úàâàá òàïà áèëìÿéèá äèíìÿäèì.
***
Äîüðóäàí, áó þçö áèð äàíûøìàëû ìÿòëÿáäèð; ÷öíêè Ýÿíúÿ àõóíäóíäàí ñàâàéû éåíÿ èêè íÿôÿð ÿùëè-ãÿëÿìëÿðèìèç èëÿ áó õöñóñäà ýþôòöýóìóç îëóá, èêèñè äÿ ìÿíÿ áó úàâàáû âåðäèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, äöíÿí áèð íàõ÷ûâàíëû áàáèñè èëÿ äàíûøûðäûì. Þçöíöí åòèãàäû èëÿ èøèì éîõ, àììà êèòàáÿò ÿùëè îëäóüóíäàí áó õöñóñäà îíóí ðÿéè
ìÿíÿ ëàçûì ýÿëäè.
Áÿùàíÿ ö÷öí ñîðóøäóì êè, íÿ ñÿáÿáÿ Íàõ÷ûâàíà áèð òÿçÿ ðÿèñ âàðèä
îëàíäà, èêè íÿôÿð ìöñÿëìàí òàúèðè áèð-áèðèíèí àúûüûíà âàüçàëäàí éàïûøûðëàð éàçûã ìÿìóðóí ãîëëàðûíäàí, áèðè áó éàíà äàðòûð êè, ýÿðÿê áèçÿ
äöøÿñÿí, áèðè î éàíà ÷ÿêèð êè, ýÿðÿê áèçÿ äöøÿñÿí; àõûðäà áó èêè Àëëàù
áÿíäÿñè, äöêàí ãîíøóëàðû áöòöí èëè áèð-áèðè èëÿ äöøìÿí îëóðëàð?
Íàõ÷ûâàíëû áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà äåäè:
– ×îõ éàõøû åëÿéèðëÿð. Î ñÿáÿáÿ êè, áèç ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ÿýÿð áèðèíèí áèð áþéöê èëÿ ìöíàñèáÿòè, ýåäèøè-ýÿëèøè âÿ äîñòëóüó îëìàäû, îíó
ñàéìûðëàð; àììà ìöñÿëìàí è÷èíäÿ íÿ ãÿäÿð áþéöéÿ èòàÿò åëÿñÿí, î
ãÿäÿð äÿ úàìààòûí è÷èíäÿ ùþðìÿòèí îëóð.
Äåäèì áóíäà ñþçöì éîõ, àììà “ïÿê åéè” ÿâÿçèíÿ “÷îõ éàõøû” äåäèéèíèí ñÿáÿáèíè ìÿíÿ ñþéëÿñèí. Áó äà ìÿíÿ ùàìàí úàâàáû âåðäè, äåäè:
– Áèð éåð òàï êè, àòàìäàí ãàëàí “÷îõ éàõøû” ñþçëÿðèíè ãîéóì, ñîíðà
ñÿíèí òÿçÿ äèëèíè ãÿáóë åäèì.
Èíäè ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, Ìèíàñàçîâíàí, ãåéðèñèéíÿí èøèì éîõäóð.
Ñÿí ÿýÿð äåéèðñÿí êè, ýÿðÿê áèç þç äèëèìèçäÿí “÷îõ éàõøû” ñþçëÿðèíè
àòûá, ýåí øàëâàð îñìàíëûëàðûí íàäàí êÿíäëèëÿðèíèí ùÿð õöñóñäà êîáóä
520
“ïÿê åéè” ñþçëÿðèíè èøëÿäÿê, îíäà ñÿí äÿ ìÿíÿ ýÿðÿê äåéÿñÿí ýþðöì,
“÷îõ éàõøû” ñþçëÿðèíè ùàðà ãîéóì?
Åëÿ áèðúÿ áóíó ìÿíÿ äå, äÿõè ñÿííÿí èøèì éîõäóð!
×È×ßÊ
Áèð ìöñÿëìàí êÿíäèíÿ, ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíÿ “÷è÷ÿê” êèìè ìöàëèúÿñè àñàí áèð óøàã íàõîøëóüó äöøÿíäÿ éàçûã óøàãëàð áèð-áèð áàøëàéûðëàð
ãûðûëìàüà. ×îõ âàõò îëóð êè, íàõîøëóã åëÿ î âÿäÿ ãóðòàðûð êè, äÿõè î
êÿíääÿ, î ìÿùÿëëÿäÿ áèð íÿôÿð äÿ óøàã ãàëìûð.
Ìÿëóìäóð êè, ÷è÷ÿê íàõîøëóüóíó î óøàãëàð òóòóð êè, îíëàðà “÷è÷ÿê”
äþéöëìÿéèáäèð.
Éÿíè ÿýÿð óøàüà âàõò èêÿí ÷è÷ÿê ìàéàñûíû äþéñÿí, äÿõè î óøàã ÷è÷ÿê íàõîøëóüó òóòìàç (àììà ùÿêèìëÿð ìÿñëÿùÿò ýþðöð éåääè èëäÿí
ñîíðà éåíÿ óøàüûí ÷è÷ÿéèíè äþéìÿê).
Õöëàñÿ, áó áèð àñàí èøäèð: ÷è÷ÿéèí ìàéàñû ùÿð áèð àïòåêõàíàäà ñàòûëûð, àíúàã ëàçûìäûð êè, êÿíääÿ, éà ìÿùÿëëÿäÿ áèð åëÿ àäàì îëñóí êè,
áè÷àðÿ ìöñÿëìàíëàðà éàçûüû ýÿëñèí.
Áèð íå÷ÿ ãÿïèêëèê íåøòÿð, áèð íå÷ÿ ãÿïèêëèê ìàéà. Àïòåê÷èäÿí ñîðóøñàí êè, ÷è÷ÿéè íÿ òþâð äþéöì? – þéðÿäÿð; ùÿêèìäÿí ñîðóøñàí, – äàùà
éàõøû; ôåëäøåðäÿí äÿ þéðÿíÿ áèëÿðñÿí. Áóíëàð ùàìûñû àñàíäûð; àììà ëàçûìäûð êè, ìÿùÿëëÿäÿ, éà êÿíääÿ áàëàúà, ýöíàùñûç óøàãëàð ãûðûëàíäà âÿ
àíàëàðû, àòàëàðû àüëàð ãîéàíäà åëÿ áèð Àëëàù áÿíäÿñè îëñóí êè, ñàùèáñèç,
äèëñèç-àüûçñûç àâàì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ðÿùìè ýÿëñèí.
Áèð-èêè ìàíàòëûã ÷è÷ÿê ìàéàñû èëÿ áèð éåêÿ êÿíäèí óøàãëàðûíûí
÷è÷ÿéèíè äþéìÿê ìöìêöíäöð. ßýÿð áåëÿ îëñà, î âèëàéÿòäÿí ÷è÷ÿê àçàðû
áèëìÿððÿ êÿíàð îëàð.
Áóíó êèì åëÿñèí? Êèìäèð êÿíäëÿðäÿ àâàì úàìààòûí ñàùèáè?
Áó õöñóñäà áèð íå÷ÿ úàâàá îëà áèëÿð. Áèðè äåéÿ áèëÿð êè, êÿíäëèëÿðèí
õåéèð-øÿðèíÿ ãàðûøìàã, îíëàðûí ùàëûíà éàíìàã – ìöëêÿäàðëàðûí, áÿéëÿðèí
âÿ õàíëàðûí áîðúóäóð. Áèðè äåéÿ áèëÿð êè, êÿíäëèëÿðÿ áàø ÷ÿêìÿê, îíëàðà
éåòèøÿí áÿëàëàðûí ãàáàüûíäà ÷àëûøìàã, êÿíäëèëÿðÿ àòàëûã åëÿìÿê
ìîëëàëàðûí âÿçèôÿñèäèð.
521
Ìÿí áó èêè úàâàáûí ùå÷ áèðèíÿ øÿðèê îëà áèëìÿðÿì; ÷öíêè áÿéëÿðèí,
õàíëàðûí âÿ ìöëêÿäàðëàðûí êÿíäëè èøèíÿ ãàðûøìàüûíûí ùå÷ áèð éàõøû íÿòèúÿñè îëà áèëìÿç âÿ áèð äÿ éàðàøàí èø äåéèë êè, òÿøÿõõöñëö áèð ìöëêÿäàð,
ïàïàüû éàíãûëûúû áèð áÿé, éà êåôëè áèð õàí ýèðñèí êÿíäëèíèí åâèíÿ êè, íÿ
âàð, íÿ éîõ ìÿí ýÿëìèøÿì ñÿíèí óøàüóâóí ÷è÷ÿéèíè äþéÿì. Êÿíäëè áèð
íàíÿúèá òàéôàäûð, öç âåðñÿí ãóäóðàð, äÿõè þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê îëìàç.
Îíñóç äà àõûð âàõòëàðäà êÿíäëÿðäÿ äÿ áèð ïàðà úàâàíëàð àç ãàëûðëàð àäàìûí ñþçöíö ãàéòàðñûíëàð âÿ öñòöíÿ ÷ûüûðûá ñþéìÿéèíúÿ áþéöéÿ áàø åíäèðìèðëÿð.
Ãàëäû ìîëëàëàð. Áóíëàð äà èêè úÿùÿòäÿí êÿíä óøàãëàðûíûí ñÿëàìÿò îëìàüûíû èñòÿìèðëÿð: áèð úÿùÿòè áóäóð êè, óøàã þëÿí åâäÿ ùÿìèøÿ ìîëëàäàí
þòðö äîøàá ùàëâàñû, áÿçè éåðëÿðäÿ ÿò øîðáàñû áèøèð; àç-÷îõ ïóë äà âåðèëèð.
Äåìÿê, êÿíäÿ áèð íàõîøëóã äöøÿíäÿ ìîëëàíûí äà ìÿäàõèëè àðòûð. Èêèíúè
úÿùÿòè áóäóð êè, î óøàãëàð þëìÿñÿëÿð ãàëñàëàð, èéèðìè-îòóç èëäÿí ñîíðà
ýþçëÿðèíè à÷ûá éàäà ñàëàúàãëàð êè, îòóç èë îíäàí ãàáàã Áàêûäà ãðàäîíà÷àëíèê, êö÷ÿëÿðäÿ àðâàäëàðà ñàòàøàí úàâàíëàðà òÿíáåù åëÿéÿíäÿ, úàâàíëàð ãðàäîíà÷àëíèêÿ áåëÿ úàâàá âåðìèø èìèøëÿð:
– ßðç îëñóí ãðàäîíà÷àëíèê úÿíàáëàðûíà êè, áèç, ùÿãèãÿòäÿ ìöãÿññèðèê; ÷öíêè êö÷ÿ èëÿ êå÷ÿí þâðÿòëÿðÿ ñþç èëÿ ñàòàøìûøûã. Àììà úÿíàá
ãðàäîíà÷àëíèê ñàü îëñóí, íåúÿ êè, ùÿð áèð ìöãÿññèðèí òóòäóüó ïèñ ÿìÿëèíè
çÿìàíÿíèí òÿãàçàñûíà âÿ ìÿêàíà íèñáÿò ìöëàùèçÿ åäÿíäÿ îíóí ýöíàùûíû áèð íþâ õÿôèô òóòóá òÿíáåùèíè äÿ î äÿðÿúÿäÿ àçàëäûðëàð, áèç Àëëàùûí
ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðèíèí ÿùâàëûíà ëàçûìûíúà äèããÿò åäÿíäÿ àøêàð îëàúàã
êè, áèçèì äÿ öçðöìöç àç äåéèë.
Áÿëè, êö÷ÿ èëÿ êå÷ÿí þâðÿòëÿðÿ ñàòàøìàã éàõøû àäÿò äåéèë. Àììà áèç
ðóñ ìèëëÿòèéèê, áèç ñàòàøäûüûìûç þâðÿòëÿð äÿ ðóñäóðëàð. Áèçèì ùÿëÿ îíëàðëà
äàíûøìàüûìûçà äà äèíèìèç éîë âåðèð.
Àììà áèçèì ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà âàð Ãàôãàçûí ìöñÿëìàí òàéôàñû: ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ùå÷ áèð þâðÿò úöðÿò åëÿìÿç êè, ìöñÿëìàí êèøèëÿðèíèí è÷èíäÿí þòöá êå÷ñèí; ÷öíêè îëà áèëìÿç êè, î þâðÿòÿ áèð ñþç àòàí
îëìàñûí.
Ìÿí úàùûë-ìàùûëëàðû äåìèðÿì; ùÿð ìèëëÿò è÷èíäÿ úàùûëëàð âÿ úàâàíëàð òÿðÿôèíäÿí êö÷ÿ-áàúàäà þâðÿòÿ ñàòàøìàã ýþðöíöð. Ìÿí ìîëëàëàðû
äåéèðÿì.
Ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ùÿð êÿíääÿ âÿ ùÿð øÿùÿðäÿ áèð Ìîëëà Èñà âàð.
×îõ âàõò þçëÿðè ö÷öí ìèòÿ* ñèüÿëÿðèíè ìîëëàëàð êö÷ÿäÿ îõóéóðëàð.
______________
* Þìöðëöê ñèüÿ
522
Þâðÿòèí òîïóüóíà áàõàí êèìè çàëûì îüëó áèëèð êè, áó þâðÿò êèìäèð âÿ
ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿéèá íèøàíÿéÿ ãîéóð.
Ýÿíúÿäÿ Ùàúû Ñåéèä Áàüûð þçö ö÷öí ñèüÿ åëÿäèéè þâðÿòëÿðè êö÷ÿëÿðäÿ òàïûð. Íàõ÷ûâàíäà Ïèðãÿìèøëè ìÿðùóì áèð ìîëëà, õîøóíà ýÿëÿí
þâðÿòÿ êö÷ÿäÿ äåéÿðäè:
– Ìÿíÿ ñèüÿ îëàðñàí?
Ìÿí ÷îõ ýþðìöøÿì êè, ìþòÿáÿð âÿ ñàùèáè-åùòèðàì áèð àõóíä
êö÷ÿäÿ éàä þâðÿòäÿí ñîðóøóð êè:
– Ñÿí êèìèí þâðÿòèñÿí?
Ñþç éîõ, þâðÿòëÿðèìèçèí ãóëàãëàðû î ãÿäÿð ãûçûøûá êè, áåëÿ-áåëÿ øåéëÿðäÿí èíúèìèðëÿð; ÷öíêè åëÿ áèëèðëÿð êè, áó þçö äÿ Àëëàù ÿìðèäèð. Áÿëêÿ
íàìöíàñèá áèð úàâàí îüëàí êö÷ÿäÿ áèð äóë þâðÿòÿ ñàòàøñà, þâðÿò äàøû
ýþòöðöá ÷ûðïàð óøàüûí áàøûíà, àììà ùàúûéà âÿ ìîëëàéà ñþç éîõäóð;
÷öíêè þâðÿò ýþðöð êè, áóðàäà ñèüÿ îëìàã ìÿñÿëÿñè âàð. Âÿ þâðÿòëÿðèìèç
äÿ þéðÿíèáäèðëÿð.
Ýÿíúÿäÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿêèíÿ þìðöíäÿ èêè éöç àäàìà ñèüÿ îëóá. Ùàúû
Ñåéèä Áàüûð êö÷ÿäÿ ùàíñû äóë þâðÿòèí áàëäûðûíû éîüóí ýþðÿíäÿ, þâðÿòÿ
áåëÿ äåéèð:
– ßýÿð ìÿíÿ ñèüÿ îëìàñàí, úÿääèì úèéÿðèíè ÷ûõàðäàúàã!
Îíóí÷öí ùÿð øÿùÿðäÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿêèíÿ õàëàëàð àç äåéèë. Ðóùàíè
àòàëàðûìûçûí òÿðáèéÿñèíèí áÿðÿêÿòèíäÿí, èíäè áèçèì þâðÿòëÿðèí è÷èíäÿ
åëÿëÿðè äÿ âàð êè, ñèüÿ îëìàüû þçëÿðèíÿ áèð ïåøÿ êèìè åëÿéèáëÿð. ×îõóñó
áÿëêÿ þçö êèøèéÿ äåéèð êè:
– Ìÿíè ñèüÿ åëÿ.
Õîðàñàíû äåìèðÿì, îðàäà áåëÿ èøëÿð ùÿð ãÿäÿìäÿ ýþðöíöð. Áèçèì
è÷èìèçäÿ äÿ ùÿð êÿíääÿ âÿ ùÿð øÿùÿðäÿ áåëÿ õàëàëàð òàïûëàð.
Ìàðýèëàíäà Úóðÿõàí àäûíäà áèð ñàðò ãûçû êö÷ÿäÿí êå÷ÿí èðàíëû âÿ
ãàôãàçëûíû çîðíàí òóòóð êè, ýÿðÿê ìÿíè ñèüÿ åëÿéÿñÿí.
***
Àììà ëàçûìäûð áóíó áèëìÿê êè, ÷è÷ÿéè äþéöëÿí óøàüû ñîéóã éåðäÿ
ñàõëàìàã éàõøû äåéèë.
523
ÒÞÊ!..
– Òþê, ìÿí þëöì òþê, øÿðèÿò ñàùèáèíÿ ãóðáàí îëóì: íàìàçûìû þç
âàõòûíäà ãûëûðàì, îðóúóìó òóòóðàì, áó áèð ñòÿêàí ÷àõûðûìû äà, ÿëáÿòòÿ,
Àëëàù ìÿíÿ áàüûøëàð, ýöíàù éàçìàç. Ýþòöð, ýþòöð ñòÿêàíû. Ñàü îë,
è÷èðÿì ñÿíèí ñàüëûüûíà!
Àòà âÿ àíàì ñèòàéèø åòäèéè äèíè ìÿí äÿ ìöãÿääÿñ òóòóðàì âÿ àðçó
åäèðÿì êè, úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûì Àëëàù-òààëà ýþñòÿðäèéè éîëëà
ýåäèá ìöñÿëìàí÷ûëûãäà áÿðãÿðàð îëñóíëàð. Àììà áóíóíëà áÿðàáÿð, ïèø
ÿçâÿãò úàìààòûìûçûí òÿðÿôèíäÿí öçð èñòÿéèðÿì âÿ øÿðèÿò ñàùèáèíÿ èëòèúà
åäèðÿì êè, áèð ïàðà öììÿòëÿðèíèí ýöíàùûíäàí êå÷èá, ãåéðè ìþìöí ãàðäàøëàðà áàüûøëàñûí.
ßðçèì áóðàñûíäàäûð êè, øÿðèÿòèìèçèí ÷àõûð è÷ìÿéè ùàðàì áóéóðàí
ùþêìöíÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìûí áèð ïàðàëàðûíûí òàáû éîõäóð; ùÿãèãÿò,
éàçûãëàðûí òàáö òÿâàíàñû éîõäóð. Ùÿð íÿ äåéèðñÿí äå. Îðóúó äåéèðñÿí –
òóòñóí; íàìàçû ñÿí 17 ðöêÿò äåéèðñÿí – éöç îí éåääè ðöêÿò ãûëñûí; Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ áèð äÿôÿ äåéèðñÿí – î ö÷ äÿôÿ ýåòñèí; ùÿëÿ èñòÿéèðñÿí –
Ìÿøùÿäÿ äÿ ýåòñèí; àììà äåìÿ è÷ýè è÷ìÿ.
Áó õöñóñäà ìÿíèì öçðöì, ÿââÿëÿí, áèð ïàðà ÿñíàôëàð âÿ êÿðáÿëàéû
âÿ ìÿøÿäèëÿð òÿðÿôèíäÿíäèð; ñàíèéÿí, ðóñ äÿðñëÿðèíè éàðû éîëäà ãîéàí
òÿçÿ úàâàíëàð òÿðÿôèíäÿíäèð âÿ ñàëèñÿí, áÿé âÿ õàíëàð, ÿéàíëàð
òÿðÿôèíäÿíäèð.
Áèçèì Ãàôãàç øÿùÿðëÿðèíäÿ ìåéõàíàëàð âàð. Êö÷ÿ èëÿ êå÷ÿíäÿ ýþðöðñÿí êè, áèð ðóñ éà åðìÿíè àüçûíû ýþéÿ ãàëõûçûá ðóìêàíû ÷ÿêèð áàøûíà.
Àììà ñÿí áèëìèðñÿí êè, î ìåéõàíàíûí è÷ÿðè òÿðÿôèíäÿ áèð ãàðàíëûã éåð
âàð êè, îðàäà ö÷-äþðä ìÿøÿäè ýèçëÿíèá, è÷ìÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð:
– Òþê, ýþòöð èñòÿêàíû; ìÿí þëöì ýþòöð! Éà Àëëàù, ñàü îëñóí ìÿøÿäè
Ùöñåéí!
– Áóíó è÷èðÿì ìÿøÿäè ßëèíèí ñàüëûüûíà! Ñàü îë, Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä, ñàü îë. È÷èðÿì äîñòëàðûí ñàüëûüûíà!
Î êè îí áåøäÿí áàøëàìûø èéèðìè áèð éàøà ÷àòàí äÿðñëÿðè éàðûì÷ûã
õàíçàäÿ âÿ áÿéçàäÿëÿðäèð – Àëëàù áóíëàðà èíñàô âåðñèí, íÿ éîë
òàíûéûðëàð, íÿ èç òàíûéûðëàð; íÿ Àëëàùäàí õÿáÿðëÿðè âàð, íÿ áÿíäÿäÿí.
Ýåúÿ-ýöíäöç ÿëëÿðè õÿíúÿðëÿðèíèí ãûíûíäà, éà ïàïàãëàðû éàíãûëûúû,
êåôëè-êåôëè äîëàíìàãäàäûðëàð. Áóíëàðëà ìÿíèì èøèì éîõäóð; áåëÿ-áåëÿ,
âåéë-âåéë, ýÿçÿí âÿ è÷êè è÷ìÿéè þçëÿðè ö÷öí øþùðÿò áèëÿí úàâàíëàðëà
Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí èøè éîõäóð. Àììà îòóç áåøäÿí áàøëàìûø ÿëëè áåø éà
524
áÿëêÿ àëòìûø éàøûíäàêû öçö ãûðõûã áÿé âÿ õàíëàðûìûç òÿðÿôèíäÿí éåíÿ
ìÿí öçð èñòÿéèðÿì. Áèð ñóðÿòäÿ êè, òÿðêè-àäÿò áåìîúèáè-ìÿðÿçäèð; áèð
ñóðÿòäÿ êè, áó éàçûãëàð þìöðëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿí þçëÿðè ùÿð÷ÿíä
áèñàâàä îëóáëàð, àììà ùÿìèøÿ áþéöê àäàìëàðëà îòóðóá äóðóáëàð. Ìÿñÿëÿí, ïðèñòàâëàðëà, íà÷àëíèêëÿðëÿ, óðéàäíèêëÿðëÿ, áÿëêÿ ñòðàæíèêëÿðëÿ. Âÿ
áèð ñóðÿòäÿ êè, áó ãÿäÿð áþéöê àäàìëàðûí éàíûíäà ìÿí þçöìö ÷àõûðû
ùàðàì áèëÿí àâàì ìöñÿëìàíà îõøàäûì, îíäà áÿñ ìÿíÿ íÿ äåéÿðëÿð?!
Ìÿýÿð ìÿíÿ äåìÿçëÿðìè êè, áàõ ýþð íåúÿ ôàíàòèê ìöñÿëìàíäûð!
Õåéèð, áåëÿ øåé îëà áèëìÿç.
Áÿëêÿ ìÿí þçöì äÿ åëÿ áèëèðÿì êè, è÷êè è÷ìÿê ùàðàìäûð; áÿäÿíÿ
äÿ, úèáÿ äÿ âÿ àáðóéà äà çÿðÿðè âàð. Ëàêèí åéèá äåéèëìè êè, ìÿí áÿé
îëà-îëà þçöìö àâàì ìöñÿëìàíà îõøàäàì? Îíäà äÿõè êÿðáÿëàéû Çöëôöãàðëà ìÿíèì íÿ òÿôàâöòöì? Î ÷àõûð è÷ìèð; ìÿí äÿ è÷ìÿñÿì, îíà
îõøàéàúàüàì.
– ßäÿ, ýåò áàçàðà, ö÷öíúö íþìð Êàõåò ÷àõûðû ýÿòèð! Éàðûì äöæèí
àüûíäàí, éàðûì äöæèí ãûðìûçûñûíäàí. Ãàéûäûá ýÿëÿíäÿ Ñÿôÿð áÿéÿ äå êè,
íàùàðà ýþçëÿéèðÿì, Úÿëèë áÿé äÿ áèçÿ ýÿëÿúÿê.
– Òåç îë, à÷ áóòóëêàíû! Òþê, áóðà äà òþê! Ýþòöð, Õÿëèë áÿé! Áó èñòÿêàí ñÿíèíäè. Ùÿñÿí áÿé, ñÿíÿ ùàíñûíäàí òþêöì? Àüûíäàí, ãûðìûçûñûíäàí?
– Ìÿí þëöì ýþòöð! Ýþòöð, ñÿí Àëëàù, íàç åëÿìÿ, ìÿí þëöì ýþòöð.
Éà Àëëàù, ñàü îë, ñàü îë!
– ßìîüëó, ñÿíèí ñàüëûüûíà! Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Íÿ òöíä àðàõäû!
– ßäÿ! Áó çÿùèðìàðû ùàðäàí ýÿòèðäèí? Áó áèðèíè à÷ òþê, òþê! Ùÿñÿí
áÿé, ñÿí þëÿñÿí îëìàç, ùàìûñûíû ýÿðÿê è÷ÿñÿí. ßëà éà ÿééöùÿñ-ñàãè,
ÿñáè-ëàüÿð ìèéàí áåêàð àéÿä.
– ßìîüëó, òþê, òþê. Áàõ, áó äþðäöíúö ðóìêàäûð êè, ìÿí è÷èðÿì;
àììà ñèç èêèñèíè äÿ è÷ìÿìèñèíèç.
– À êèøè, úÿùÿííÿì îë! Òà è÷ìèðÿì. Ñÿí þëÿñÿí, íàìàçûìûí âàõòû
êå÷èð.
– Àé ñÿí þëÿñÿí ùÿéÿ íàìàç ãûëûðñàí! Âàëëàù, úàìààòûí öçöíÿ
ãûëûðñàí.
– Òþê, òþê, ýþòöð, Ìÿùÿììÿä áÿé! È÷èðÿì äîñòëàðûí âÿ äîñòëóã
ãÿäðè áèëÿíëÿðèí ñàüëûüûíà. Ñàü îë, ñàü îë! Ýþòöð, ýþòöð! Ñÿí þëÿñÿí îëìàç! Àõûðà êèìè, àõûðà êèìè!
– ßìîüëó, ýÿë þïöøÿê.
525
– Ïöô, ïöô! ßäÿ, àüçûíäàí íÿ ãîõóñó ýÿëèð? Äåéÿñÿí, ñàðûìñàã
éåìèñÿí?
– Ïöô, çÿùèðìàð! Èòèë úÿùÿííÿìÿ!
– ßëà éà ÿééöùÿñ-ñàãè…
ÈÌÒÀÙÀÍ
Àõûð âàõòëàðäà éåíÿ áó úöð ñþùáÿòëÿð òåç-òåç àðàëûüà ãîéóëóð êè,
Ãàôãàçäà áèð ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ à÷ìàã ëàçûìäûð êè, îðàäà îõóéóá
ãóðòàðàí ìîëëàëàð Àâðîïà åëìëÿðèíäÿí áèð íþâ õÿáÿðäàð îëñóíëàð. Âÿ
áó úöð ìÿäðÿñÿíè ìöñÿëìàí úàìààòû ö÷öí ìÿíôÿÿòëè ãÿëÿìÿ âåðèðëÿð
âÿ áó úöð ñþçëÿðè äÿ äàíûøàíëàð þçëÿðèíè ìöñÿëìàíëàðûí õåéèðõàùëàðûíà
îõøàòìàã èñòÿéèðëÿð.
ßýÿð áèç áó ÿìðÿ åòèãàä åëÿñÿê, ÿýÿð áèç áóíó òÿñäèã åëÿñÿê êè,
Ãàôãàç ìîëëàëàðûìûç áèð ÿëàùèääÿ ìÿäðÿñÿéÿ ìþùòàúäûðëàð, îíäà ýÿðÿê
áèç áóíó äà áîéíóìóçà àëàã êè, ýóéà õóäàíÿêÿðäÿ, áåëÿ ìÿêòÿá
ãóðòàðìàéàí ðóùàíèëÿðèìèç – íàãèñäèðëÿð.
Âàëëàù, àäàìû ãîéìóðëàð êè, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îòóðóá èøèíÿ
ìÿøüóë îëñóí.
Ìÿí ìöõòÿñÿðúÿ áóðàäà áèð ñþç ÿðç åëÿéèì, ÿýÿð èíñàô ÿùëèñÿí
äåéÿúÿêñÿí: “áåëÿäèð, Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ñþçöí ùàãäûð”. ßýÿð èíñàô
ÿùëè äåéèëñÿí, äè ãîé ýåò èøèíÿ!
Ìÿäðÿñÿëÿð äöíéàäà îíäàí þòðö ãîéóëóáëàð êè, îðàäà òÿùñèë
òàïàíëàð îõóéóá-éàçìàã þéÿíñèíëÿð.
Áó áèð àøêàð ìÿòëÿáäèð êè, ìîëëàëàðà áèð î ãÿäÿð îõóìàã âÿ éàçìàã
ëàçûì îëìóð. ×îõ éàçìàã ãÿçåò÷è ïåøÿñèäèð, ÷îõ êèòàá îõóìàã áèêàð
àäâîêàòëàðûí âÿ äÿðèí ùÿêèìëÿðèí ñÿíÿòèäèð. Î êè, ìîëëàëàðûìûçäûð,
áóíëàðûí éàçäûãëàðû ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ ìöõòÿñÿð áèð êÿáèí êàüûçû, éà òàëàã
êàüûçûäûð; ÿýÿð ïðèõîä ìîëëàñûäûð, ìåòðèê äÿôòÿðèíÿ ñÿôÿð àéûíûí
äþðäöíäÿ àíàäàí îëàí Ñàäûüûí àäûíû éàçìàã, àòàñû Ìåøÿäè Ùöñåéíèí
àäûíû âÿ àíàñû Êÿáëÿ Ôàòìàíûí àäûíû éàçìàãäûð; ôëàí âÿ ôëàí, âÿññàëàì,
ãóðòàðäû ýåòäè.
Áóíäàí þòðö ìÿäðÿñÿ à÷ìàüûí ìÿíàñûíû äÿõè ìÿí áèëìèðÿì.
Áóíäàí ñàâàéû ùÿëÿ áèð ìÿòëÿá äÿ âàð.
526
Ìÿäðÿñÿ, íÿ áèëèì äàðöëôöíóí – áóíëàð ùàìûñû øþùðÿòäèð. Åëì, íÿ
áèëèì ôÿíí, íÿ áèëèì ìààðèô, òÿìÿääöí – áóíëàð ÿâàðèçàòäûð. Èíñàíäà
ýÿðÿêäèð áÿõò îëñóí, áÿõò, áÿõò!
Áóðàäà ñÿíÿ èêèúÿ äÿëèë ýÿòèðèá ñþçöìö ãóðòàðûì: ÿââÿë ýþòöðÿê
Íóõàäà Àõóíä Ìîëëà Ñÿáãÿòè. Ùàíñû ìÿäðÿñÿäÿ òÿùñèë òàïûá? Ùå÷ áèð
éàíäà. Àììà áÿõòèíÿ áàõ êè, ùÿìè ìÿêòÿá íàçèðèäèð, ùÿìè ìöÿëëèìäèð, ùÿìè àõóíääóð, ùÿìè ìÿðñèéÿõàíäûð; ãÿäðè-ãèéìÿòè äÿ î äÿðÿúÿäÿäèð êè, Ìÿøÿäè ßëèáàëà Ùàúû Íÿúÿô îüëóíóí òÿçèéÿñèíäÿ åâ ñàùèáè
ýþòöðöá áóíà ö÷ ìàíàò ìÿðñèéÿ ïóëó, áèð ìàíàò õÿòìè-ãóðàí âÿ áèð
ìàíàò äà ìîëëàëûã ïóëó âåðÿíäÿ àõóíä áó ïóëëàðûí èêè ìàíàòûíû ñàùèáèíÿ ãàéòàðûá, ö÷ ìàíàòûíû äà óòàíà-óòàíà ãÿáóë åäèð.
Áó íÿäèð? Ìÿùç õîøáÿõòëèê; ÷öíêè úÿìè úàâàíìÿðäëÿð, ñÿõàâÿò âÿ
øöúàÿò ñàùèáëÿðè – àëè âöúóääóðëàð, éÿíè õîøñÿàäÿòäèðëÿð.
Èêèíúè äÿëèëèì ñÿíÿ ìöáàðÿê Ñàáóí÷ó ðóùàíèñèíèí ìàúÿðàñûäûð êè,
áó çàò îí ñÿíÿäÿí çèéàäÿäèð êè, ìîëëàëûüà èíòèõàá åäèëìèøäèð, ëàêèí
ìîëëàëûüà òÿñäèã îëóíìàã ö÷öí èìòàùàí âåðìÿñè ëàçûì èäè; àììà þçöíöí åëìè-ìÿëóìàòû ôþâãÿëàäÿ îëäóüó ö÷öí èìòàùàíû þçöíÿ ëàéèã
áèëìèðäè.
Àììà èíäè òÿñäèã îëóíäó; áÿëè, òÿñäèã îëóíäó.
Ùÿ, áÿëè! Áÿõò, áÿõò, áÿõò!
Ìÿíèì äÿ áÿõòèì îëñà èäè, èêè íÿôÿð ýöúëö âÿ ïóëëó àäàì ýåäèá ãàçû
éàíûíäà âÿñàòÿò åëÿðäè êè, áÿëè, ôëàí… î ñþç!..
Àðèôñÿí ùÿéÿ, àíëàðñàí. Âÿ ÿýÿð èñòÿñÿíèç áó çàòûí ñàâàäûíûí äÿðÿúÿñèíè áèëÿñèíèç, áèð íÿôÿð Ñàáóí÷ó ñåëñêè ñóäéàñûíà éàçäûüû êàüûçû
åéíÿí áóðàäà ÷àï åäèì êè, ñèç äÿ îõóéóí âÿ ýþðöí êè, ùÿð áèð øåé
äöíéàäà ãàáèëèééÿòíÿíäèð, Àëëàù âåðýèñèäèð; ìÿäðÿñÿ-ôëàí ëàçûì äåéèë:
“Úÿíàá ìöñòÿòàá ìîëëàéè-ßáäöëúàááàð ñåëñêè ñóä Ñàáóí÷ó äàìèãáàëÿ òÿâÿããÿ âÿ õàùèø îëóíóð, úÿíàáûíäàí áèð âÿðÿãè-äÿôòÿðè “Ìÿäðÿñåéè-Òÿìÿääöí” ùåñàáè îäóí éàçûá èðñàë åòñèç ðÿôõàíÿ áèð ñàúûí îäóí
ìÿäðÿñÿ ö÷öí Ìèð Àüà Ñåéèä Ìóñà îüëó àëûá ôèñàúûí 46 ìàíàò ãûðõ àëòû
ìàíàò éàíâàðûíûí 16-ñûíäà òÿôèë âåðìèøÿì ìÿäðÿñÿ ìöäèðè âÿ õàäèìÿ.
Áàãè 1912, 21 éàíâàð âÿ øöøÿ ìÿäðÿñÿ 5 ÿäÿä 1 á”.
Áó äà òÿñäèã îëóíìóø ðóùàíèëÿðèìèçèí ãÿëÿìëÿðèíèí ÿñÿðè!
Äÿõè áèë êè, ìÿäðÿñÿ-ôëàí àðòûã èøäèð. Èíñàíäà èñòåäàä ëàçûìäûð, éÿíè
çåùí âÿ ãàáèëèééÿò, øöóð âÿ äÿððàêÿ ëàçûìäûð; éîõñà ìÿäðÿñÿ-çàä àðòûã
èøäèð.
527
ÌÖÑßËÌÀÍ×ÛËÛÃ
Ùÿð êÿñ Òèôëèñäÿäèð âÿ ùÿð êÿñ êè, àõûð âàõòëàðäà ìöñÿëìàí âÿ ðóñ
ãÿçåòëÿðèíè îõóéóð, – î áèëèð êè, Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ ìöñÿëìàí úàìààòûíäàí þòðö áèð òåàòð ãàéðûëûð âÿ áó áèíàíû ãîéàí âÿ ÿìÿëÿ
ýÿòèðÿí Éóñèôáÿé Òàùèðîâäóð.
Áó õöñóñäà Òàùèðîâ úÿíàáëàðûíûí òÿðèôèíè ãÿçåòëÿðäÿ ùàìû ýÿðÿê
îõóìóø îëà. Ìÿí äÿ îõóìóøàì âÿ áèð äÿôÿ äÿ éîõ, áåø äÿôÿ, îí äÿôÿ.
Íÿ áèëèì, ùÿð ýöí éåðèíäÿí äóðóðñàí âÿ ãÿçåòè ÿëèíÿ àëûá ýþðöðñÿí êè,
éàçûëûá òåàòð áåëÿ îëäó, Éóñèôáÿé Òàùèðîâ åëÿ îëäó.
Éóñèôáÿéèí òÿðèôèíè ãÿçåòëÿðäÿ éàçàí – îíóí ãóëëóã÷óëàðû âÿ éîëäàøëàðûäûð; ãÿçåòè îõóéàíëàðûí ÷îõó – éàä ðóñëàð, ýöðúöëÿð âÿ éàä åðìÿíè, ìöñÿëìàíëàðäûð. Îíëàðà òÿôàâöò åëÿìÿç êè, Éóñèôáÿé êèìäèð? Îíëàð
îõóéóá âÿ “àôÿðèí áåëÿ øÿõñÿ!” – äåéèá êå÷èðëÿð. Àììà ìÿí éàçûãäàí
ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè éîõäóð; ùå÷ áèëÿí éîõäóð êè, ìÿí íÿ ÷ÿêèðÿì. Ùå÷
ìÿíèì äÿðäèìäÿí õÿáÿðäàð îëàí éîõäóð.
Ñþçöí ÿñëè áóäóð êè, Éóñèôáÿé Òàùèðîâ äà íàõ÷ûâàíëûäûð, ìÿí äÿ
íàõ÷ûâàíëûéàì. Ìÿí ýþðöðÿì êè, Òèôëèñäÿ òÿçÿ úàìààò òåàòðû îíóí
àäûíà áàüëàíäû âÿ èíñàôÿí ýþðöðÿì êè, ìÿùç Éóñèôáÿéèí ñÿé âÿ ùöììÿòèëÿ áó òåàòð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, ìÿí äÿ íàõ÷ûâàíëûéàì âÿ ãåéðÿòèìÿ ñûüûøäûðà áèëìèðÿì êè, ìÿí äóðà-äóðà âÿ ìÿí
îëàí éåðäÿ ìÿíäÿí ñàâàéû áèð þçýÿ àäàì ýÿëèá áóðàäà áèð àä ÷ûõàðòñûí;
ýÿëèá Òèôëèñäÿ øþùðÿò ãàçàíñûí.
Ñþçöí äîüðóñó, áó äÿðä ìÿíè þëäöðöð.
ßââÿëÿí, áóäóð êè, áèç íàõ÷ûâàíëûéûã. Íàõ÷ûâàíäà áåëÿ ãàéäà ÷îõäàí ãîéóëóá êè, áèð òàúèðèí øþùðÿòèíèí äÿðäè ãåéðè áèð òàúèðè ãîéìàç éóõó
éóõëàñûí; áèð áÿéèí äþâëÿò âÿ èççÿòèíÿ ãåéðè áèð õàí ùÿñÿä àïàðàð; ùÿòòà
èêè àõóíä àä âÿ øþùðÿò öñòÿ ùÿìèøÿ áèð-áèðèëÿ ìöääÿè îëàðëàð.
Ìÿí Éóñèôáÿé Òàùèðîâóí øþùðÿòèíè ñûüûøäûðà áèëìèðÿì; ÷öíêè ÿââÿëÿí, ìÿí íàõ÷ûâàíëûéàì, î äà íàõ÷ûâàíëûäûð âÿ ñàíèéÿí áóðàäà áèð àç
ìöñÿëìàí÷ûëûã äà âàð: áèð ìöñÿëìàí ãàðäàøûí øÿí âÿ øþùðÿòè ãåéðè ìöñÿëìàí ãàðäàøà ùå÷ âàõò õîø ýÿëÿ áèëìÿç; îäóð êè, äàíîñáàçëûã âÿ øåéòàí÷ûëûã âûñòàâêàëàðûíäà ãûçûë ìåäàë àëàí ÿââÿë ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð
îëóð.
Õöëàñÿ, äîüðóäàí äîüðóñó, áó Éóñèôáÿé Òàùèðîâ ùÿìøÿùðèìèí
øþùðÿòè ìÿíè þëäöðäö.
528
Àõûð áÿñ íÿ åäèì?
×îõ ôèêèðäÿí ñîíðà äåäèì: “Éåíÿ âàëëàù øåéòàí÷ûëûã, éåíÿ õÿáÿð÷èëèê. Éåíÿ ãîé áàðû Òàùèðîâó àâàì è÷èíäÿ òþùìÿòëÿíäèðèì, áÿëêÿ áèð
òþâð õàðàá îëóá ãîéóá ýåäÿ èøèíÿ!”.
***
Àùà, òàïìûøàì! Úÿìè óçóí ñàããàë, óçóí ÿáà, óçóí ïàïàã, óçóí
÷óáóã âÿ óçóí ÿòÿê ìþìöí âÿ äèíäàð, àáûðëû âÿ èñìÿòëè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, áó êàüûçû îõóéàí êèìè ýåäèá òÿçÿ òåàòðûí
àêîøêàëàðûíûí ãàáàüûíäà ãàéðûëàí “ëîæàëàð”à òàìàøà åëÿñèíëÿð âÿ îðàäà
èøëÿéÿí ãóëëóã÷óëàðäàí ñîðóøñóíëàð êè, î ëîæàëàð êèìëÿðäÿí þòðöäöð?
Ìÿí ñîðóøäóì, ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäèëÿð êè, “áóðàäà ãàáàãäàí ïÿðäÿ
êèìè áèð øåé àñàúàüûã êè, áó ëîæàëàðäà ùÿðäÿíáèð ìöñÿëìàí õàíûìëàðû
ÿéëÿøñèíëÿð”.
Äè ýåò, äÿõè ñþçöí íÿäèð! Áó äà ñÿíÿ òåàòð! Áÿëè, ìöñÿëìàí õàíûìëàðû ÿéëÿøñèíëÿð! ×îõ ÿúÿá, ãîé ÿéëÿøñèíëÿð! Äÿõè ñÿí êö÷ÿäÿ Éóñèôáÿé
èëÿ ìÿíè áèð éåðäÿ ýþðÿíäÿ, íÿ ñÿáÿáÿ ÿââÿë îíà áàø ÿéèðñÿí, ñîíðà äà
ìÿíÿ áàø ÿéèðñÿí? Ìÿí êè, þâðÿò-ìþâðÿò ñþçö äàíûøìûðàì?! Êå÷ÿíëÿðäÿ äÿ ùÿéÿ äàíûøìûøàì, ãÿëÿòäè òóòìóøàì; áèð ñÿùâäè åëÿìèøÿì; î
âÿäÿ óøàã èäèì; åëÿ áèëèðäèì êè, éàçû÷û îäóð êè, ùÿð ñþçö àøêàð äàíûøñûí.
Ñîíðà àõûðäà Áàêû ãÿçåò÷èëÿðèíäÿí òÿúðöáÿ ÿëÿ ýÿòèðäèì, àõûðäà áèëäèì
êè, ìöñÿëìàí éàçû÷ûñû àâàìà õîø ýÿëÿí ñþçö éàçìàñà, èøè êå÷ìÿç.
***
Ìÿòëÿáäÿí óçàã äöøìÿéÿê: òåàòðà ñþçöì éîõ, àììà ùÿð êÿñ ìöñÿëìàí þâðÿòèíèí òåàòðà ýÿëìÿéèíÿ ðàçû îëñà, éÿãèí êè, ìöñÿëìàí÷ûëûüà
õÿéàíÿò åòìèø êèìèäèð; î ñÿáÿáÿ êè, ùÿëÿ äöíéàäà òåàòð éàðàíàíäàí èíäèéÿ êèìè ùå÷ èòòèôàã äöøìÿéèá êè, òåàòðà ýåäÿí ìöñÿëìàí þâðÿòèíèí
öçöíö íàãàôèë áèð éàä êèøè ýþðìÿìèø îëñóí.
Áóäóðìó ìöñÿëìàí÷ûëûã? Áóäóðìó ìèëëÿòïÿðÿñòëèê? Ñÿí ùÿéÿ
ìèëëÿòèí ùàëûíà éàíûðñàí, îíà òåàòð ãàéûðûðñàí, – áó áèð þçýÿ èø; ùÿð÷ÿíä
áó áàðÿäÿ êèòàáëàðäà áèð úÿçàéè-õåéèð, éà áèð ñÿâàá éàçûëìàéûá; ÷öíêè
òåàòðáàçëûã éåíÿ ùÿð íåúÿ îëìóø îëñà, øåéòàí èøè ãÿáèëèíäÿäèð.
Ãÿðÿç, íÿ åëÿéèðñÿí åëÿ, àììà äÿõè þâðÿòëÿ íÿ èøèí âàð?
529
Õöëàñÿ, áèð òÿðÿôäÿí íàõ÷ûâàíëûëûã, áèð òÿðÿôäÿí ìöñÿëìàí÷ûëûã…
Îíóí÷öí áó ñþçëÿðè éàçäûì.
Àììà ìÿíè äèíäèðìÿ; öðÿéèì ñûõûëûð!!!
ÀÐÒÈÑÒËßÐ
Äöíÿí âàüçàëäà áèð úàâàí îüëàí, ÿëèíäÿ ÷àìàäàí ñîë ÿëèíäÿ ïàëòîñó, àäàìëàðûí äàë òÿðÿôèíäÿí ýèçëèíúÿ èñòÿéèðäè êè, ÷ûõñûí ïëàòôîðìàéà.
Îíà îõøàéûðäû êè, Òèôëèñäÿ ìåùìàíõàíàéà áîðúëó ãàëûá õÿëâÿòúÿ ÿêèëèð
êè, áîðú ñàùèáè áèëìÿñèí.
Ìàøûí ôûøãûðûãëàäû, ÷ûõäû ýåòäè.
Éà éàëàí, îëà, éà äîüðó – ïÿíàù Àëëàùà!
***
Òèôëèñäÿ ìÿíèì ùàíñû ãàñòèíñàéà éîëóì äöøöð, ãÿñòèí ñàùèáè áàøëàéûð áèçèì ìöñÿëìàí àðòèñòëÿðèíè õÿáÿð àëìàüà.
Ìÿëóì îëóð êè, ÷îõëàðû áîðúëó ãàëûá, õÿëâÿòúÿ ãà÷ûáëàð.
Åâäÿ îòóðóðñàí – çÿíý ÷àëûíûð. Êèìäèð, áèð êàñûá ãîúà ýöðúö àðâàäûäûð. Ùÿ, íÿ äåéèð? Äåéèð êè, ôëàí ìöñÿëìàí àðòèñòè ùàðàäàäûð? Äåéèðñÿí êè, ìÿñÿëÿí, Íàõ÷ûâàíäàäûð, éàèíêè Áàêûäàäûð.
Ìÿëóì îëóð êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð áó éàçûã àðâàäûí åâèíè êèðàéÿ
åëÿéèáëÿð âÿ íÿèíêè ìÿùç åâ êèðàéÿñèíè ýþòöðöá ãà÷ûáëàð, áÿëêÿ áó éàçûã þâðÿòèí êöðêöíö àëäàäûá àëûá àïàðûáëàð êè, éîëäà öøöìÿñèíëÿð.
Àõûðäà åëÿ îëóáäóð êè, Òèôëèñäÿ èêè áàããàë ùàãã-ùåñàá öñòÿ ñþçÿ ýÿëÿíäÿ, áèðèñè î áèðè áÿäùÿãã éîëäàøûíà äåéèð:
– Àõûðäà ñÿí äÿ ìÿíÿ ìöñÿëìàí àðòèñòè îëäóí?
Ìÿí ÿââÿëëÿð ñÿùâ áàøà äöøÿðäèì; åëÿ áèëÿðäèì êè, ìÿñöëìàí àðòèñòè èáàðÿòäèð åëÿ áèð øÿõñäÿí êè, ñÿùíÿéÿ ÷ûõûá, àâàì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà èáðÿòëè ñþçëÿð äåéÿ.
Èíäè áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, àðòèñòèí áèð ìÿíàñû äà âàð èìèø: éàëàí÷û,
õàëãûí ìàëûíû þçöíÿ ùàëàë áèëÿí, éîëäàøûí ùàããûíû êÿñÿí âÿ ùÿìèøÿ þçýÿëÿðÿ ùèéëÿ ãóðóá, éàëàí èëÿ áàøûíû ñàõëàéàí.
530
Àììà áèð ïàðà áåëÿ æóëèêëÿðè ÷ûõàíäà, ñþç éîõ, äîüðó âÿ äöðöñò
ùÿãèãè àðòèñòëÿðèìèç äÿ éîõ äåéèë.
Áóíëàðà äà ñàëàì îëñóí Ìîëëà Íÿñðÿääèí òÿðÿôèíäÿí.
ßËÈÔÁÀ
Ëàçûìäûð àâàì úàìààòû áàøà ñàëìàã, éîõñà áèðäÿí-áèðÿ äåñÿí êè,
“áó Áàëêàí äàâàñû áèçèì ÿëèôáàìûçûí äàâàñûäûð”, ÿëáÿòòÿ, áó ñþçëÿð
äàìíàí äöøìÿ ñþçÿ áÿíçÿéÿúÿê; äÿõè ùå÷ êÿñèí ãóëàüûíà ýèðìÿéÿúÿê. Ñþçö ëàçûìäûð åùìàëúà äåìÿê, “ïèøèéèì-ïèøèéèìíÿí” äåìÿê. Î
äåìèøêÿí, “ñþç âàð êè, äàüà ÷ûõàðäàð, ñþç âàð äàüäàí åíäèðÿð”. Éîõñà
àâàì úàìààò íÿ ñÿíèí ìÿãàëÿíè îõóéàð, íÿ äÿ îõóñà, òÿñäèã åëÿéÿð;
ãàëàðñàí ìåéäàíäà òÿê-òÿíùà.
Âÿ áèð äÿ ñÿíäÿí äÿ ñàâàéû ãÿçåò÷è âàð: êèìäèð ÿëèôáà ñþçöíö äàíûøàí? Ñþçöí âàð, – ñþç äå! Äàâàäàí éàçûðñàí, òîïäàí-òöôÿíýäÿí äàíûø; Áàëêàí ùàðà, ÿëèôáà ùàðà?
Áÿëêÿ åøèòìèø îëàðñûíûç, Àëáàíèéà òàéôàñûíû êè, îñìàíëûëàð àðíàóä
äåéèðëÿð, – áóíëàð ùÿìèí ìèëëÿòäèðëÿð êè, ìèãäàðû èêèúÿ ìèëéîí îëà-îëà
éàïûøûá îñìàíëûëàðûí éàõàñûíäàí âÿ äåéèð êè, “ýÿðÿê èçí âåðÿñÿí áèç
ÿðÿá ùöðóôàòû ÿâÿçèíÿ ëàòûí ùöðóôàòû ãÿáóë åäÿê, éà äà êè, õÿíúÿðè ÿëäÿí
éåðÿ ãîéìàéàúàüûã”.
Áó ñþçëÿðè äåìÿêäÿ àðíàóäëàð áåëÿ õÿéàë åëÿéèðëÿð: îíëàð áèëèðëÿð
êè, íÿ ãÿäÿð ÿðÿá ùöðóôàòèëÿ éàçû-ïîçó åëÿéèðëÿð, ìÿòáóàòëàðû òÿðÿããè
òàïìàéàúàã, ìèëëè ÿäÿáèééàòëàðû ïó÷ îëàúàã, äèëëÿðè ùþðìÿòäÿí äöøÿúÿê
âÿ àõûðäà þçëÿðè äÿ àðíàóäëóãäàí ÷ûõûá, ãåéðè áèð ýöúëö ìèëëÿòÿ ãàðûøûá,
éîõ îëàúàãëàð; íåúÿ êè, áèçëÿð âÿ áèçäÿí äÿ ñàâàéû ñàèð ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàð.
Ìÿí þëöì, áèð àç äà ñÿáð åëÿ, áó ñààò ãóðòàðûðàì, äàðûõìà, äîëàíûì
áàøûíà, ùþâñÿëÿí òÿíý îëìàñûí, äàéàí áèð, Àëëàù ñÿíÿ Êÿðáÿëà ãèñìÿò
åëÿñèí, áèð ãÿäÿð äÿ ãóëàã âåð.
Áó àõûð âàõòëàðäà áîëãàð ÿñýÿðëÿðèíèí ñàâàäëûëàðûíûí ùåñàáûíû áèð
éàõøû ãÿçåòäÿ îõóäóì, éöç íÿôÿðÿ àíúàã äþðä íÿôÿð áèñàâàä äöøöð.
Àììà Îñìàíëûäà îí ìèí úàììàòäàí äþðä íÿôÿð ñàâàä ÿùëè òàïûëìàç.
Èðàí ùÿì÷èíèí, åëÿ áèçëÿð äÿ î ýöíäÿ; àììà øöêöð îëñóí õóäàéà êè,
531
áîëãàðëàð þç äèëëÿðèíè áèëìÿäèéèíäÿí õÿúàëÿò ÷ÿêÿíäÿ, áèçëÿð äÿ þç äèëèìèçäÿ äàíûøìàãäàí óòàíûðûã âÿ áàëàúà îüëóìóç äþðä éàøà ÷àòàí êèìè
àïàðûá ãîéóðóã ðóñ åâèíÿ êè, òÿðáèéÿ òàïñûí. Áóíà ñþçöì éîõäóð; àììà
ùÿìèí åâèí õàíûìûíäàí òÿâÿããÿ åäèðèê êè, óøàã éóõóäà äà áèð êÿëìÿ
àíà äèëè äàíûøñà, òóìàíûíû ÷ûõàðò, éóìøàã éåðèíÿ î ãÿäÿð øàïàëàã âóð êè,
ãûçàðûá ùÿíà ðÿíýè ÷àëñûí.
Áÿëè, áó äþðä éàøûíäà îüëóìóç, ýÿðÿê îí èëèí ÿðçèíäÿ ýèìíàçèéàíû
ãóðòàðûíúà áèð êÿëìÿ òöðê ñþçö äàíûøìàñûí. Ìîñêâàäà äàðöëôöíóíäà äà
êè, äóàíûí áÿðÿêÿòèíäÿí ìöñÿëìàí-çàä ñþùáÿòè ýåòäè èøèíÿ. Àõûðäà úàâàí îüëóìóç ãóðòàðûá ýèðäè ãóëëóüà âÿ þçö êèìè òÿðáèéÿ òàïìûø ìöñÿëìàí ãûçû, éà ðóñ ãûçû (òÿôàâöòö éîõäóð) àëäû âÿ èíøàëëàù (àëëàù îüóëëóãûçëû åëÿñèí, éåíÿ Ìÿùÿììÿä öììÿòèäèð) áóíëàðûí éåíÿ äþðä éàøûíäà
óøàãëàðû îëäó âÿ áó óøàüû äà ëàçûìäûð ìöñÿëìàí äàíûøûüûíäàí óçàãëàøäûðìàã êè, ýèìíàçèéàäà åëìëÿðè éàõøû îõóéà áèëñèí.
Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, áÿñ òà ùàíû òöðê äèëè?
Ãàðäàø, çàðàôàò äåéèë êè, äèëèìèçäÿí èéðÿíèðèê, âÿññÿëàì!
Óúà ïàïàãëûëàðûìûç áèð-áèðèíÿ êàüûç éàçàíäà éàçûð: “âÿ íèýàðàíè
íÿäàðèì ñÿâàéè ÿç äóðè âÿ ìöôàðèãÿòè øöìà”.
Àë÷àã ïàïàãëûëàðûìûç äà áèðúÿ èë ãîðîäñêîé øêîëàäà ó÷èò åëÿéÿíäÿí
ñîíðà êö÷ÿäÿ áèð èçíàêîìèíè âñòðåò åëÿéÿíäÿ î ñààò øàïãàñûíû ÷ûõàðûá
äåéèð:
– Èçäðàñòè, áàúàëóñãà.
***
Áóäóð ìÿíèì ñþçöì, ÿçèçèì òà íèéÿ àòûëûá äöøöðñÿí: éà ýÿðÿê
òàðèõÿ áåëèí áàüëû îëà, éà äà êè, éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí õÿëã åëÿéÿí áèð
Àëëàùà êè, àðíàóä êèìè áèð áèú ìèëëÿòè éàðàäûá, þòöðöá áó äèëñèç-àüûçñûç
Îñìàíëûíûí öñòöíÿ; äåéèð êè, ìÿíÿ àçàäëûã âåð, ìÿíè èäàðÿ åëÿìÿéÿ
ñÿíèí ëÿéàãÿòèí éîõäóð, ñÿíèí øàëâàðûí ýåíäèð, íÿ áèëèì çåùíèí äàðäûð,
þçöí êîáóäñàí, ìÿíÿ äèë ëàçûì, ìÿòáóàò ëàçûìäûð, éîõñà áó ÿðÿá
ùåðîãëèôëÿðè áèçè áèð éàíà ÷ûõàðòìàç, áó ùöðóôàòà áèç ëàéèã äåéèëèê; áóíà
ëàéèãäèð ìöãÿääÿñ ÿðÿáëÿð, ôàðñëàð, íàõ÷ûâàíëûëàð, êèòàéëûëàð, éÿúóúëàð.
Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ñþçÿ áàõ ñÿí Àëëàù! Äèëèí ëàë îëñóí ñþç äàíûøàí!
Àõûðäà äà íÿ áèëèì ùÿøòàä íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã Îñìàíëûíûí áèð
Ðÿøèä ïàøàñû ýåäèá àðíàóäëàðûí ãàíëàðûíû ñåë êèìè àõûòäû, àíàëàðûíû àüëàòäû, àììà àðíàóäëàð ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð âÿ àõûðû î éåðÿ éåòèðäèëÿð êè, èíäèêè
532
Ðÿøèä ïàøà Ëîíäîíäà éàëâàðûá éàõàðûð êè, ùÿð êÿñ íÿ èñòÿéèð ýþòöðñöí,
áàðû Èñòàìáóëà äÿéìÿñèíëÿð.
ßýÿð ñÿí ìöñÿëìàíñàí, ýÿðÿê åòèãàäûí îíà îëà êè, Àëëàù-òààëà ãàäèðäèð âÿ ñöêóòäà äóðìàãäàí ñàâàéû þçýÿ áèð òÿêëèôèìèç éîõäóð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éíâàð 1913, ¹1
ÞÂÐßÒ ÌßÑßËßÑÈ
Áó àõûð âàõòëàðäà ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðè âÿ ìöñÿëìàí æóðíàëëàðû þâðÿòëÿðèìèçÿ äàèð áèð ïàðà ìÿãàëÿëÿð éàçûáëàð. Áèç äÿ ëàçûì ýþðöðöê áó
ìÿãàëÿëÿðèí ìÿçìóíóíäàí îõóúóëàðûìûçû õÿáÿðäàð åäèá, þç ôèêðèìèçè
âÿ ðÿéèìèçè ìöõòÿñÿðúÿ ñþéëÿéÿê.
Áàêûäà ÷ûõàí ýöíäÿëèê “Èáàäÿò” ãÿçåòèíèí 215-úè íþìðÿñèíäÿ áåëÿ
éàçûëûá: “Áÿëè, Áàëêàí ìöùàðèáÿñèíè ýþðäöê, îðäà èúðà îëóíàí ìöùàðèáÿ
âÿñèëÿëÿðèíè ìöøàùèäÿ ãûëäûã âÿ àõûðäà éàäûìûçäà ãàëàí âÿ ýÿëÿúÿê
òàðèõÿ éàçûëìàëû îëàí ìÿíçÿðÿ ùÿìèíäèð êè, òÿðÿôåéíèí áèðèíèí ÿñêÿðëÿðè
ìèéàíûíäà áîëãàð õàíûìëàðû òîï÷óëóã âÿçèôÿñè èúðà åäÿíäÿ, éàðàëûëàðû
áàüëàéàíäà, òåëåãðàô, ìöùÿíäèñ âÿ ãåéðè áèð õèäìÿòëÿðäÿ áóëóíàíäà,
îñìàíëû òÿðÿôèíäÿ òÿê áèðúÿ ãàäûí ýþçÿ ñàòàøìûðäû âÿ ñàòàøà äà áèëìÿçäè âÿ áóíóíëà áåëÿ áèç ìöðóðëà àâðîïàëûëàðà áàñûëìàüûìûçà âÿ éàâàøéàâàø éîõ îëìàüûíûçà òÿÿúúöá åäèðèê. Õåéð, õåéð òÿÿúúöá åòìÿìÿëè!
Çèðà êè, õàíûìû èëÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áèð èýèä, ÿëáÿòòÿ, òÿê ìåéäàíà ÷ûõàí
èýèäè áàñàúàã”.
Úàâàáûìûç: áåëÿ ÿãèäÿéÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí øÿðèê îëà áèëìÿç âÿ áèð
äÿ áó ñþçëÿð èíäèíèí ñþçö äåéèë. Àâàì úàìààòà áèðäÿí-áèðÿ äåìÿê îëìàç êè, ýÿðÿê áèçèì äÿ þâðÿòëÿð äàâàéà ÷ûõûá, éàðàëû êèøèëÿðèí éàðàñûíû
áàüëàñûíëàð, éàèíêè ãåéðè áèð õèäìÿòäÿ áóëóíñóíëàð.
Õöëàñÿ, áóíëàð áèçèì èøèìèç äåéèë âÿ ùå÷ õîøóìà äà ýÿëìÿäè.
Éåíÿ Áàêûäà ÷ûõàí ýöíäÿëèê “Ìÿëóìàò” ðóçíàìÿñè 212-úè íþìðÿñèíäÿ éàçûð: “Ãÿðèáÿ èøäèð, Àìåðèêà âÿ áèç ìöñÿëìàíëàð, ñþç éîõ, òÿôàâöò îëà áèëÿð; àììà òÿôàâöòöí äÿ èíòÿùàñû ýÿðÿê îëà, éîõñà Àìåðèêàíû
íÿçÿðäÿí êå÷èðèá áèç ìöñÿëìàíëàðû éàäà ñàëàíäà èíàíà áèëìèðñÿí êè,
îíëàð äà áèçèì êèìè âÿ áèç äÿ îíëàð êèìè áÿíèíîè-áÿøÿðèê.
Ìÿñÿëÿí, þâðÿò ìÿñÿëÿñè: Àìåðèêàéè-øèìàëûí ìöòòÿôèã úóìùóðèééÿòëÿðèíèí ùþêöìÿòè áó àõûð ýöíëÿðäÿ áåëÿ ãÿðàðäàä íÿøð åäèá: áóíäàí
ñîíðà ÿëàùèääÿ ãûç ìÿêòÿáè âÿ îüëàí ìÿêòÿáè ýþòöðöëñöí, õàù èáòèäàè âÿ
533
õàù âÿñÿòè âÿ õàù àëè. Ùÿð ìÿêòÿáäÿ ãûçëàð âÿ îüàíëàð áèð éåðäÿ îõóñóíëàð âÿ èáòèäàèäÿí áàøëàìûø äàðöëôöíóíëàðàäÿê ãûç âÿ îüëàí áèð ñêàìéàäà îòóðóá éîëäàøëûã âÿ ãàðäàøëûãëà òÿùñèëè áàøà âóðñóíëàð.
Áó õÿáÿðè éàçàíäàí ñîíðà ìþùòÿðÿì “Ìÿëóìàò” ãÿçåòè þç òÿðÿôèíäÿí áóíó äà àðòûðûá: “Áÿëè, áÿëè, ýþðöðöê èíñàíëàðû; áóíëàðà äà áàõûðûã,
þçöìöçö äÿ ýþðöðöê âÿ éÿãèí êè, ôîòè-ôöðñÿò èêè øÿõñèí áèðèíäÿäèð; éà
áèçäÿäèð, éà îíëàðäà; éà áèçèê ãÿôëÿòäÿ ãàëàí, éà àìåðèêàëûëàð. ×öíêè
áèçèì ãûçëàð íÿèíêè äàðöëôöíóíäà, áÿëêÿ ìöáòÿäè ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿ îõóìóðëàð, íÿèíêè îüëàíëàðëà áèð ìÿêòÿáäÿ, áÿëêÿ åâëÿðèíäÿ àíà âÿ àòàëàðûíûí éàíûíäà îõóìóðëàð”.
Ìîëëà Íÿñðÿääèí þç òÿðÿôèíäÿí ÿðç åäÿ áèëÿð êè, äîüðóäóð, “Ìÿëóìàò” ãÿçåòè àâàì ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí õàòèðÿñè õîø îëìàã ö÷öí ñþçö
þðòöëö ãîéóð; àììà ùàãã âÿ ùÿãèãÿòè äîñò òóòìàüû àäÿò åëÿéÿí Ìîëëà
Íÿñðÿääèí ùå÷ âàõò ðÿâà ýþðìÿç êè, ãûçëàðûìûç ÷îõ äÿðèí åëìÿ þçëÿðèíè
âåðñèíëÿð. Äîüðóäóð, áóéóðóáëàð êè, ãûçëàð äà îüëàíëàðëà ×èíÿ êèìè äÿ
îëñà, åëì äàëûíúà ýåòñèíëÿð; àììà ùàíñû åëìè áóéóðóáëàð? Ãûçëàðûí åëìè
ìÿùç èáàðÿòäèð ãóðàíû ùþúúÿëÿéÿ-ùþúúÿëÿéÿ îõóìàãäàí.
Î êè, ãàëäû îüëàíëàðûí âÿ ãûçëàðûí áèð éåðäÿ îõóìàüû, – áó áàðÿäÿ äÿ
áèç òÿúðöáÿäÿí áóíó áèëäèê âÿ åøèòäèê êè, áèð ñêàìéàäà îòóðàí îüëàíûí
ùóøóíóí éàðûñû ìöÿëëèìäÿ îëàíäà, éàðûñû äà éàíûíäàêû ãûçäà îëàúàã âÿ
ñàü ÿëèëÿ ìöÿëëèìèí ñþçëÿðèíè äÿôòÿðÿ éàçàíäà, ñîë ÿëèëÿ éàíûíäàêû ãûçû
ùà áèð óúäàí ÷èìäèêëÿéÿúÿê. Ïÿù, ïÿù! Áó äà ìÿíÿ îëäó ìÿêòÿá, áó äà
ìÿíÿ îëäó òÿùñèë?..
Ùÿôòÿëèê “Ãöñëè-âÿòÿí” ðóçíàìÿñè 139-úó íþìðÿñèíäÿ éàçûð êè, äåêàáð âÿ éàíâàð àéûíäà Ïåòåðáóðãäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí “þâðÿò úÿìèééÿòè”
õåéëè úÿëàëëû èìèø. Áóðàéà äþâëÿòèí ÷îõ àëèì âÿ ìÿøùóð øÿõñëÿðèíäÿí äÿâÿò îëóíìóø èìèø. Ðÿéëÿðèí úÿìèñè èëÿ ãÿðàð ãîéóëóá êè, áóíäàí ñîíðà
Ðóñèéàäà êèøèëÿðèí âÿ þâðÿòëÿðèí ùöãóãó áèëìÿððÿ áÿðàáÿðëÿøñèí.
Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, ìþùòÿðÿì ãÿçåò áóíó éàçàíäàí ñîíðà þç
òÿðÿôèíäÿí úÿìèééÿòè àëãûøëàéûá “ìÿðùÿáàëàð” ñþéëÿéèð.
Áèç äÿ áåëÿ-áåëÿ íàìÿðä ãÿçåòëÿðÿ ìÿðùÿáàëàð ýþíäÿðèðèê; âàãåÿí,
áèçÿ áó èøëÿð î äÿðÿúÿäÿ òÿÿúúöáëö ýþðñÿíèð êè, èíàíà áèëìèðèê. “Ãöñëèâÿòÿí” êèìè áèð ìöãÿääÿñ ðóçíàìÿ êèøè âÿ þâðÿòëÿðèí ìöñàâàòûíû ãÿáóë
åäÿíäÿ äÿõè áèç íèéÿ äóðìóøóã? Áèç äÿ ýÿðÿê äåéÿê: éàøàñûí àçàä
þâðÿòëÿðèìèç! Ëàêèí áóíäàí íÿ ÷ûõàð?
×îõ ãóäóðìà, êþïÿéèí ãûçû! Âàëëàù àüàúû ýþòöðöá ãàáûðüàëàðûíû
ñûíäûðàðàì, ìöñàâàò-çàä áèëìÿíÿì!
534
ÌÀÍÈÔÅÑÒ
Ãàéäà áåëÿäèð: ùÿìèøÿ ìàíèôåñò ÷ûõàíäà ðóçíàìÿëÿð îíóí ìÿçìóíóíó âÿ ìÿíàñûíû úàìààòà áèëäèðèðëÿð êè, ùÿð áèð êÿñ áàõÿáÿð îëñóí. Êèìèíèí ãîùóìó âÿ ãàðäàøû äóñòàãäûð, – ýÿðÿê àçàä îëóíà, êèìèíèí íèäàìêàñû* âàð, – áàüûøëàíàúàã, êèìèíèí ñóääà èøè âàð, – áèëìèð íÿ òþâð
ãóðòàðàúàã.
Àììà ÷îõ ùåéèô îëñóí êè, Áàêûäà ÷ûõàí ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèìèç áó
áàðÿäÿ áèð øåé éàçìûðëàð. Áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áèç ëàçûì ýþðöðöê îõóúóëàðûìûçà áèð ãÿäÿð ìÿëóìàò âåðÿê.
Ãàáàãúà ýÿðÿê áóíó áèëìÿê êè, ìàíèôåñòèí ìÿçìóíó ÷îõ òÿôñèëëèäèð
âÿ îðàäà îëàí ãÿðàðäàäûí ÷îõóñóíóí áèç ìöñÿëìàíëàðà äÿõëè éîõäóð;
îäóð êè, áèç áóðàäà ìÿùç î ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðóðóã êè, áèçèì èøëÿðÿ äàèðäèðëÿð.
ßââÿëÿí, õûðäà èøëÿðäÿí þòðö ñóäà äöøÿí èøëÿð âÿ éöíýöë òÿíáåùëÿðèí
ùàìûñû ìàíèôåñòÿ äöøöð; àììà àüûð òÿíáåùëÿðèí, éÿíè Ñèáèðÿ âÿ êàòîðãàéà äöøÿíëÿðèí ìöääÿòèíèí èêè ùèññÿñè ãàëûð, áèð ùèññÿñè áàüûøëàíûð. Âÿ
áèð äÿ ìöñÿëìàí ãóëäóðëàðû âÿ þâðÿò öñòÿ ãîùóì-ãàðäàøëàðûíû þëäöðÿíëÿðèí úÿìèñè ìàíèôåñòÿ äöøöð; ÷öíêè ãåéðÿò èøèäèð.
Èêèíúè, êÿíäëèëÿðèí ãûçûë ïóëëàðûíäàí ãàëàí íèäàìêàëàð áàüûøëàíûð âÿ
ùÿì÷èíèí Øàìàõûäà âÿ Àüäàìäà à÷ûëàí ìöñÿëìàíëàðûí ãûç ìÿêòÿáëÿðè
ìàíèôåñòÿ äöøöð.
Ö÷öíúö, áèð ïàðà áîðúëàð ìàíèôåñòÿ äöøöá áàüûøëàíûð; ìÿñÿëÿí, ðÿèééÿòëÿðèí ïàìáûüûíäàí ùàñèë îëàí ïóëëàð êè, áèð ïàðà ìöëêÿäàðëàðûí âÿ
áóíäàí äà ñàâàéû úÿìè áÿäùÿãã àäàìëàðûí áîðúëàðû ìàíèôåñòÿ äöøöð.
Äþðäöíúö, áóíäàí ñîíðà ùÿð áèð êÿñ óøàãáàçëûã öñòÿ èøÿ äöøñÿ,
áàüûøëàíàúàã.
Áåøèíúè, ãîíøóíóí ÿêèíèíè îòàðäàíëàð ìàíèôåñòÿ äöøöð, äöøìÿíèí
òàéàñûíà îä âóðàíëàð ìàíèôåñòÿ äöøöð, Ãóðàíà àíä è÷èá ðöøâÿò àëàíäàí
ñîíðà ìÿùêÿìÿëÿðäÿ éàëàíäàí øàùèä îëàíëàð ìàíèôåñòÿ äöøöð.
Àëòûíúû äà õûðäà-ìûðäà îüðóëóã åëÿéÿíëÿðäèð êè, Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà âÿ Ãàðàáàüäà áó ãèñì îüðóëàðäàí îí äþðä ìèí íÿôÿð ìöñÿëìàí
ãàðäàø ìàíèôåñòÿ äöøöá àçàä îëóáëàð.
Î êè, ãàëäû ìàíèôåñòÿ áèð íå÷ÿ áàüûøëàíàí òÿãñèðëÿð äÿ âàð; ìÿñÿëÿí,
ïîëèòèêà èøëÿðèíäÿí þòðö Àâðîïàéà âÿ Ñèáèðÿ ýåäÿíëÿð, øòðàôëàíàí ãÿçåò______________
* Âåðýè áîðúö ìÿíàñûíäà îëàí “íåäîèìêà” ñþçöíöí òÿùðèôèäèð
535
÷èëÿð âÿ àçàäÿ äàíûøìàã éîëóíäà áàøëàðûíà ÷îõ ìöñèáÿò ýÿëÿí éàçû÷ûëàð,
– ùÿð÷ÿíä áóíëàð äà ìàíèôåñòÿ äöøöðëÿð, àììà îíëàðûí è÷èíäÿ ìöñÿëìàí
òàïûëìàç âÿ áó èøëÿðèí áèçÿ ùå÷ äÿõëè-òÿñÿððöôö éîõäóð.
ÄßÐÄ
Äÿðäè ìàðà íèñò äÿðìàí, ÿëãèéàñ!
Ìÿíèì òÿê áèðúÿ ãàðäàøûì âàð, äöíéàëàðúà èñòÿðÿì âÿ ÿýÿð ëàçûì
îëñà, îíóí éîëóíäà þçöìö þëöìÿ âåðÿðÿì. Àòàìûí éàäèýàðû, àíàìûí
éàäèýàðû, àòàáèð, àíàáèð, äîüìà ãàðäàø, úàíûì, úèéÿðèì, ÿòèì, ãàíûì,
ðóùóì âÿ èêè ýþçöìöí èøûüû.
Àììà äÿðä áóäóð êè, ýþçÿë áèð þâðÿòè âàð. Ìÿí íàìÿðäÿì ÿýÿð
ðàçû îëàì êè, ãàðäàøûìûí áàøûíäàí áèð òöê ÿêñèê îëà; àììà ùÿðäÿíáèð
õÿéàëûìà ýÿëèð êè, õóäàíÿêÿðäÿ, áÿëêÿ áèðäÿí áè÷àðÿ ãàðäàøûìû ÿúÿë
ýÿëäè òàïäû, îíäà áÿñ þâðÿòè íåúÿ îëñóí? Âÿ ìÿí áÿäáÿõò íåúÿ ðàçû
îëóì êè, áèð áåëÿ úàí áèð þçýÿ êèøèéÿ ÿðÿ ýåòñèí; þçýÿñèíÿ ãèñìÿò îëñóí.
“Åé ìöñÿëìàíàí, ÷å äÿðìàí, ÿëãèéàñ!”.
Áÿçè âàõò îëóð êè, áåëÿ-áåëÿ ãàðà õÿéàëàò ìÿíèì éàäûìäàí ÷ûõûð;
àììà ùÿðäÿíáèð ãàðäàøûìûí þâðÿòèíèí öçö öçöìÿ ñàòàøûð âÿ äåéÿñÿí
ãÿñäÿí î ñààò õÿéàëûìà ýÿëèð êè, ìÿñÿëÿí, õóäàíÿêÿðäÿ, ãàðäàøûì âÿôàò åäèá. Èíñàíû õÿéàëàò ýþòöðÿíäÿ, ùÿð úöð íàòÿðàø ôèêèðëÿð àäàìäàí ÿë
ýþòöðìöð; ìÿñÿëÿí, ýóéà êè, ãàðäàøûì âÿôàò åäèá, þâðÿò äÿ ýþçöìöí
ãàáàüûíäà äîëàíûð. Þâðÿò äÿ íÿ þâðÿò! Éåíÿ ýþçÿë îëìàéà, úÿùÿííÿìÿ-ýîðà, èòèëèá ãîéóá ýåäÿð ýÿëäèéè éåðÿ.
Úàí áèúÿìàë, ñþç éîõ,
Ìåéëè úÿùàí íÿäàðÿä.
Ùÿð êÿñ êè, èí íÿäàíÿä,
Ùÿããà êè, îí íÿäàðÿä.
Àììà áó êþïÿéèí ãûçûíûí áàëäûðëàðûíà ùÿðäÿí ýþçöì ñàòàøàíäà…
Õöëàñÿ, áåëÿ äÿðä îëìàç êè, ìÿí ÷ÿêèðÿì âÿ ýåúÿ-ýöíäöç áó
ôèêèðäÿéÿì: “Ýÿøòÿÿì ñóçàíö ýèðéàí, ÿëãèéàñ”.
Ñþç éîõ, ãåéðè ìèëëÿòëÿð áó áàðÿäÿ àñóäÿäèðëÿð; ãàðäàø þëÿíäÿí
ñîíðà îíóí þâðÿòèíè àëìàã ãåéðè ìèëëÿòëÿðÿ ãÿäÿüÿíäèð. Îäóð êè, îíëàð
536
áåëÿ-áåëÿ ôèêèðëÿðäÿí óçàãäûðëäàð. Þç àðàìûçäûð, áó äà îíëàðûí áèøöóðëóãëàðûíà äÿëàëÿò åäèð. Ìÿí êè, äîüðóñó, ðàçû îëà áèëìÿðÿì êè, áèð áåëÿ
íàçÿíèí ãàðäàøûìûí ÿëèíäÿí ÷ûõñûí âÿ ýåäèá éàä áèð êèøèéÿ þâðÿò îëñóí;
áèð ñóðÿòäÿ êè, îíó þçöìÿ þâðÿò åëÿìÿéÿ ìÿíèì èõòèéàðûì âàð; ÷öíêè
ìöñÿëìàíàì.
Çþâãè ÷èíàí íÿäàðÿä
Áèäóñò çèíäÿýàíè.
Áèäóñò çèíäÿýàíè
Çþâãè ÷èíàí íÿäàðÿä.
Àììà Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí!
Éåíÿ àíä îëñóí Àëëàùà êè, ãàðäàøûìûí áàøûíûí àüðûìàüûíà ðàçû îëìàíàì. Àììà áèëìèðÿì ùàìû ìÿíèì êèìèäèð, éàèíêè áèðúÿ ìÿí áÿäáÿõòèí áàøûíà áåëÿ èøëÿð ýÿëèð? Áó òöíáÿòöíöí ãûçû ýþçöìÿ ñàòàøàíäà
ùÿìèøÿ ãàðäàøûìûí þëìÿéè éàäûìà äöøöð âÿ ùÿìèøÿ þç-þçöìÿ äåéèðÿì êè, áàõ, äöíéàíûí èøèíè áèëìÿê îëìàç, ÿúÿë ùàìûñûíû ýÿëèá òÿðê
åäÿúÿê. Âàëëàùû, áèëëàùû, ìèí äÿôÿ ðàçûéàì êè, ìÿí þëöì, ãàðäàøûìûí
áàøûíà áèð èø ýÿëìÿñèí. Àììà äîüðóäàí äîüðóìó, ìÿí áåëÿ áèãåéðÿò÷èëèéè ãÿáóë åäÿ áèëìÿðÿì êè, ãàðäàøûìûí þâðÿòè éàä áèð êèøèíèí ãîéíóíà ýèðñèí, áèð ñóðÿòäÿ êè, óøàãëàðû äà ìÿíèì óøàãëàðûì éåðèíäÿäèð;
ÿýÿð òÿôàâöò ãîéóðàìñà, Àëëàù ìÿíèì àòàìà ëÿíÿò åëÿñèí. Áèð ñóðÿòäÿ
êè, áó áè÷àðÿ íóðè-äèäÿëÿðèìèí àíàëàðûíû àëìàüà ìÿíèì èõòèéàðûì âàð;
þçöìöí äÿ þâðÿòè òÿê áèðúÿäèð, åâ-åøèéè äÿ àíúàã èêèñè äîëàíäûðà áèëÿð.
Êÿñ äÿð úÿùàí íÿäàðÿä,
Áåëÿ ôÿâàëû ãàðäàø.
Äÿðäà êè, èí ìöÿììà.
Øÿðùö áÿéàí íÿäàðÿä.
ÁÀØ
Åëì ñàùèáëÿðè, ôÿíí ñàùèáëÿðè áèð äÿãèãÿ áèêàð äåéèëëÿð; ýåúÿ âÿ
ýöíäöç ÷àëûøìàãäàäûðëàð êè, òÿçÿ áèð åëì, òÿçÿ áèð ôÿíí êÿøô åëÿñèíëÿð.
Åëì âÿ ôÿíí ñàùèáëÿðèíèí áó íþâ ÷àëûøìàãëàðû, ÿëáÿòòÿ, íÿòèúÿñèç ãàëìûð
âÿ ãàëà äà áèëìÿç âÿ ýþðöðöê êè, ùÿð èë òÿçÿ áèð èø, àüëà ñûüûøìàéàí áèð
õÿáÿð, àüûë êÿñìÿéÿí áèð ÿìÿë ãóëàüûìûçà ÷àòûð; éà ùÿêèìëèê èøëÿðèí537
äÿí, éà ìåõàíèêà âÿ åëåêòðèê äàèðÿëÿðèíäÿí, éàèíêè õóä êèìéà âÿ òÿáèÿò
àëÿìèíäÿí.
Ðàùàòëûã áèëìÿéèá ÷àëûøàí àëèìëÿðèí âöúóäëàðû áèç ñàäÿ áÿíäÿëÿð
ö÷öí ÷îõ áàùàäûð; îíäàí þòðö êè, î àëèúÿíàáëàðûí íþâ-íþâ èõòèðààòûíûí
áÿðÿêÿòèíäÿíäèð êè, áèç âàïîðóí*, òåëåãðàôûí, òÿáàáÿòèí íåìÿòëÿðèíäÿí
íÿôáÿðäàð îëóðóã.
Ðóñ, àëìàí, ôðÿíýèëÿð ùÿìÿ äÿð êàðÿíä,
Òà òî íàíè áåêÿô àðè âÿ áÿðàùÿò áåõóðè.
Ùÿìÿ ÿç áÿùðè òî ñÿðêÿøòÿâö ôÿðìàí áÿðäàð,
Ãóë åäèá îíëàðû òàðè ñÿíÿ ñÿíäÿí þòðö.
***
Ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûçà ÿðç îëñóí êè, òèáá àëÿìèíäÿí àõûð âàõòëàðäà äàíûøûëàí ìÿñÿëÿ “àíàáèéîç” ìÿñÿëÿñèäèð êè, ðóñ ïðîôåññîðëàðûíäàí
ìÿøùóð Áàõìåòéåâ úÿíàáëàðû òÿðÿôèíäÿí èúàä îëóíóáäóð. Úÿíàá Áàõìåòéåâèí èõòèðàûíûí ÿñëè áóäóð êè, úÿìè ùåéâàíàò áèð äÿðÿúÿ äîíìàã
ùàëûíà ÷àòàíäà éàðû äèðè îëóðëàð, éàðû þëö îëóðëàð; éÿíè íÿ äèðè äåìÿê
îëóð, íÿ þëö; íÿ úàíëû êèìè ùèññ åäèðëÿð, íÿ þëö êèìè ùèññèç îëóðëàð.
Ïðîôåññîð úÿíàáëàðûíûí ôÿííè èìòàùàíëàðû åëÿ áèð ãÿðèáÿ íÿòèúÿ
áàüûøëàéûá êè, áó õöñóñäà òàìàì Àâðîïàéà øþùðÿò ñàëûá; ùÿòòà Àìåðèêà
ðóçíàìÿëÿðè ýöí îëìóð êè, áó áàðÿäÿ éàçìàñûíëàð.
Òÿãðèáÿí áèð àé áóíäàí ãàáàã Ïèðèñäÿ ùÿêèìëÿð ìÿúëèñèíäÿ Áàõìåòéåâ úÿíàáëàðûíûí íèòãè áèç ìöñÿëìàíëàð ö÷öí õåéëè ÿùÿìèééÿòëèäèð;
÷öíêè ùÿìèí íèòãäÿ áÿéàí îëóíàí ìÿòëÿáëÿðèí áèðè áóäóð êè, äöíéàäà
éàøàéàí áàøëàðû ãûðõûã ìèëëÿòëÿð ùÿìèøÿ “àíàáèéîç” ùàëûíäà éàøàéûðëàð.
Ñÿáÿá áóäóð êè, ãûøäà øèääÿòëè ñîéóã òÿñèðèíäÿí ãûðõûëìûø áàøëàð “àíàáèéîç” îëóðëàð, éÿíè äîíóá íÿ þëö îëóðëàð, íÿ äèðè.
“Ìöðäÿÿíä, âÿëè çèíäÿ”
Ùÿð÷ÿíä ùàìàí ìÿúëèñäÿ úÿíàá ïðîôåññîðà èðàä åäÿí îëóá, ëàêèí
áó ìÿñÿëÿ éåíÿ øàéàíè ÿùÿìèééÿòäèð; ìÿñÿëÿí, èñëàì àëÿìèíäÿí õÿáÿðäàð îëàí ìÿøùóð ôðàíñûç ñÿééàùû ìöñéî Ëèçóðòàæ úàâàá âåðèá êè,
ãûøûí øèääÿòëè ñîéóüó ìöñÿëìàí áàøëàðûíû “àíàáèéîç” ùàëûíà ñàëà áèëìÿç; çèðà êè, ìöñÿëìàíëàð ýåúÿ-ýöíäöçöí èéèðìè äþðä ñààòûíäàí ñÿêêèç ñààòûíû èñòè ùàìàìäà êå÷èðèðëÿð êè, ùÿíà âÿ ðÿíý éàõøû òóòñóí.
Ãÿçåòëÿð éàçûð êè, ìöñéî Ëèçóðòàæûí úàâàáû òÿñèðñèç ãàëìàéûá; ÷öíêè
ôðÿíýúÿ îõóäóüó íèòãè Ñÿäèíèí øåèðëÿðèëÿ èòìàìà éåòèðèá:
538
Áÿëÿüÿë-öëà áåùÿìàìèùè,
Êÿøÿôÿääöúà-áåùåúàìèùè,
Ùÿñÿíÿò úÿìèè õèñàëèùè,
Ñÿëëö ÿëåéùè âÿ àëèùè.
ÊÈØÈ ÝßËÈÐ
Ìÿí òÿÿúúöá åäèðÿì áèð ïàðà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà êè, åâëÿðèíÿ êèøè
ãîíàüû ýÿëÿíäÿ þâðÿòëÿðèíè ÷ûõàðäûá àïàðûðëàð ãîíàãëàðûí éàíûíà âÿ îòóðóá áèð éåðäÿ ñþùáÿò åëÿéèðëÿð. Äîüðóñó, áåëÿ áèð ÿìÿëè ìÿí õîøëàéà
áèëìÿðÿì âÿ ùå÷ ðàçû îëà áèëìÿðÿì êè, ìÿíèì þâðÿòèì äöíéàäà ìÿíäÿí ñàâàéû áèð êèøèíè ýþðñöí, áèð êèøè èëÿ äàíûøñûí.
Âÿ áèëèðÿì äÿ êè, áó ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ ìÿíèì òÿðÿôäàðëàðûì ÷îõäóð âÿ ùÿäñèç øöêöðëÿð äÿ åäèðÿì êè, éåð öçöíöí úÿìè ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû áó õöñóñäà ìÿííÿí éîëäàøäûðëàð.
Âÿ éåíÿ ìàò ãàëìàëû èøäèð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèð ïàðà ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàð ðàçû îëóðëàð êè, þâðÿòëÿðè éàä êèøèëÿð èëÿ öçöà÷ûã äàíûøûðëàð.
Ýþðÿñÿí, íåúÿ îíëàð ãîðõìóðëàð? Âàëëàù, ãóðä öðÿéè éåéèáëÿð.
Àììà, äîüðóñó, ìÿí ãîðõóðàì.
Ìÿí îíäàí ãîðõóðàì êè, ìÿíèì þâÿðÿòèì ÷ûõà êèøèëÿðèí è÷èíÿ âÿ
ýþðÿ êè, äöíéàäà ìÿíäÿí äÿ éàõøû êèøè âàð.
Ìÿùç áó ñÿáÿáÿ ìÿí þâðÿòèìèí ãîíàã ãàáàüûíà ÷ûõìàüûíà ðàçû
îëìóðàì; ÷öíêè ãîðõóðàì êè, ìÿíäÿí ñàâàéû áèð þçýÿ êèøè ýþðÿ, ãÿëáè
äîëàíà.
ßýÿð ìÿíÿ éÿãèí îëà êè, þâðÿòèì ìÿíè èñòÿéèð, îíäà ùå÷ çàääàí
ãîðõìàðàì; îíäà èçí âåðÿðÿì ùÿð êÿñ èëÿ èñòÿéèð äàíûøñûí. Àììà áèð
ñóðÿòäÿ êè, îíóí ìÿíÿ ìÿùÿááÿòè éîõäóð, – îòàãäàí êÿíàðà ÷ûõìàüûíà
ðàçû îëà áèëìÿðÿì.
Ìÿùÿááÿòè ìÿíÿ îíäàí þòðö éîõäóð êè, î ùå÷ áèëìèð ìÿùÿááÿò
íÿäèð. Îíó ìÿíÿ îí äþðä éàøûíäà êþíöëñöç âåðÿíäÿ ìÿíèì ãûðõ äîããóç éàøûì âàð èäè; àììà ìÿíÿ îíäàí þòðö ýÿëäè êè, áèð êàñûá ãûç èäè.
Ìÿí þçöì äÿ áèëèðäèì ìÿíè èñòÿìÿéÿúÿê, àíúàã ìÿíèì ïóëóìó èñòÿéÿúÿê, ãûçûëûìû èñòÿéÿúÿê. Àììà íÿ åéáè âàð, Àëëàù ìöñÿëìàí÷ûëûüà
áÿðÿêÿò âåðñèí; ìÿíäÿí ñàâàéû î êèìè ýþðÿúÿê êè, ìÿíäÿí ñàâàéû þçýÿñèíÿ ìÿùÿááÿò éåòèðñèí! Ùÿð÷ÿíä ùÿðäÿíáèð àøïàçûìûç èëÿ õÿëâÿòÿ
539
äöøÿíäÿ ñóëàøûðëàð, àììà ìÿí äÿ äàùà åâäÿ êèøè ãóëëóã÷óñó ñàõëàìûðàì.
Éåíÿ Àëëàù ìöñÿëìàí÷ûëûüà áÿðÿêÿò âåðñèí. Ùÿðäÿíáèð ìÿíèì Àâðîïà òÿðáèéÿñè òàïìûø òàíûøëàðûìäàí ìÿíÿ äåéÿí îëóð êè, “íèéÿ þâðÿòèíè
äþðä äèâàð è÷èíäÿ äóñòàã ñàõëàéûðñàí?” ìÿí äÿ îíà úöðÿò èëÿ úàâàá
âåðèðÿì:
– Ìöñÿëìàí þâðÿòèíèí éàä êèøèéÿ ýþðöêìÿéèíÿ øÿðèÿòèìèç èçí
âåðìèð.
Àììà áóíó äà áèëèðÿì êè, ìÿíèì áó ñþçëÿðèìÿ äÿ èíàíàí îëìàéàúàã; ÷öíêè øÿðèÿòäÿí ãîðõìóðàì, þâðÿòèìäÿí ãîðõóðàì. ßýÿð øÿðèÿòäÿí ãîðõàí îëñàéäûì, áèíàìàç îëìàçäûì, ýåúÿ-ýöíäöç ÷àõûð è÷ìÿéè þçöìÿ àäÿò åòìÿç èäèì; àòàáèð, àíàáèð áàúûìûí àòàäàí ãàëàí ìöëêöìöçäÿí îëàí ùèññÿñèíè ãÿñá åëÿìÿçäèì.
***
Âÿ áèð äÿ ãàëäû êè, áèð ïàðà àüçûãÿøÿíýëÿð áàøëàéûáëàð ãÿçåòëÿðäÿ
éàçìàüà êè, íÿ áèëèì ýÿðÿê þâðÿòëÿð îõóñóíëàð, òÿðáèéÿ òàïñûíëàð, óøàãëàðûíà òÿðáèéÿ âåðñèíëÿð, úÿìèééÿòëÿð òÿðòèá åëÿñèíëÿð, ÷àëûøñûíëàð, âóðóøñóíëàð òà êè, ìèëëÿò ãàáàüà ýÿëñèí; éîõñà áó ìèíâàë èëÿ ýåòñÿ, Èðàí äà,
Îñìàíëû äà ïó÷à ÷ûõàúàã âÿ þâðÿòëÿðèìèç éåâðîïàëû áàúûëàðûíà þçëÿðèíè
éåòèðìÿñÿëÿð, éåð öçöíäÿ ùå÷ áèð èñëàì ìèëëÿòè ìÿäÿíèééÿò ìåéäàíûíäà
ãàáàüà äóðà áèëìÿéèá áàñûëàúàã âÿ áèð áàëàúà Øâåòñèéà ùþêöìÿòèíè
òÿìñèë ýÿòèðèðëÿð êè, ìààðèôèí áÿðÿêÿòèíäÿí Ðóñèéà êèìè êÿë èëÿ áàø-áàøà
âóðìàüà ùàçûðëàøûðëàð.
Êÿñ ñÿñèíè íàìÿðáóò!
Àììà ðàâè ðÿâàéÿò åëÿéèá êè, áó ùåéíäÿ è÷ÿðè îòàãäàí äþðä äèâàð
è÷èíäÿ àñûëìûø ãÿôÿñäÿí áåëÿ áèð ñÿñ ýÿëèðäè:
– Àõ, âàé!.. Áîüóëäóì!.. Áîüóëäóì!.. Ùàâà! Ùàâà! Áàðû ïÿíúÿðÿíè
à÷ûí!.. Áîüóëäóì!.. Ùàâà!.. Ùàâà!..
– Êÿñ ñÿñèíè, áèùÿéà! Êèøè ýÿëèð, éàâàø äàíûø!
540
ÏÉÀÒÈÃÎÐÑÊ
Ùÿëÿ éåíÿ íàèíñàô êþùíÿïÿðÿñòëÿð ìÿäÿíèééÿòèí âÿ ìààðèôèí
ìÿíôÿÿòëÿðèíè èíêàð åäèðëÿð.
Àõ, íàìÿðäëÿð! Àõ, íàèíñàôëàð! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö êè, îòóçãûðõ èë áóíäàí ãàáàã ìèëëÿòèìèç íÿ ùàëäà èäè, èíäè íÿ ùàëäàäûð? Ìÿýÿð
êîðäóð ýþçëÿðèíèç?
ßââÿëÿí ýþòöðÿê è÷êè è÷ìÿê ìÿñÿëÿñèíè. Îòóç-ãûðõ èë áóíäàí èðÿëè
áèð ìöñÿëìàí êè, áèð ðóñ ìÿúëèñèíÿ äöøÿðäè, þëäöðñÿéäèí äÿ áèð ãÿòðÿ äÿ
è÷êè äèëèíÿ âóðìàçäû; äîüðóäàí äà, áöòöí èñëàì àëÿìèíè õÿúàëÿò åëÿðäè.
Äîëóøàðäûëàð áóíóí áàøûíà âÿ áàøëàðäûëàð ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ êè, “ñÿí
ôàíàòèêñÿí, ñÿí ãàíìàçñàí, ñÿíèí àüçûíûí ëÿççÿòè éîõäóð, ñÿí ìÿúëèñ
ÿùëè äåéèëñÿí!” Àììà èíäè?.. Èíäè ùÿòòà êÿíäëÿðäÿ áÿéëÿðèí åâëÿðèíäÿ
âÿ øÿùÿðëÿðäÿ òàúèðëÿðèìèçèí, õàíëàðûìûçûí âÿ áèð ïàðà àðïàçâàííûëàðûìûçûí* åâëÿðèíäÿ è÷èëÿí è÷êè ùå÷ ïèéàíèñêàëàðûí åâèíäÿ è÷èëìèð.
Ùÿëÿ áó áåëÿ.
Èíäè ýÿëÿê ìÿäÿíèééÿòèí èêèíúè ìÿíôÿÿòèíÿ.
Îòóç-ãûðõ èë áóíäàí èðÿëè ùå÷ áèð ìöñÿëìàí õàíûìû áèëìÿçäè êè,
Ïéàòèãîðñê íÿäèð. Ùÿãèãÿòäÿ áèð ìèëëÿòèí êè, õàíûìëàðû Ïéàòèãîðñêèíèí
âàðëûüûíäàí õÿáÿðäàð äåéèëëÿð, – î ìèëëÿò íÿéÿ ëàçûìäûð?
Èíäè ýþðÿê Ïéàòèãîðñê íÿäèð.
Ïéàòèãîðñê Ãàôãàçûí øèìàë òÿðÿôèíäÿ áèð øÿùÿðäèð êè, îðàäà áèð úöð
ìÿäÿí ïàë÷ûüû âàð. Ùÿð áèð õàíûì êè, ÿðèíäÿí ïèñ íàõîøëóã òóòóá, ýåäèð
Ïéàòèãîðñêèéÿ, îðàäà î ïàë÷ûãäàí éàõûð áÿäÿíèíÿ âÿ áèð àéûí ìöääÿòèíäÿ àíàäàí äîüìà êèìè ñàôà ÷ûõûð âÿ ÷àðøîâóíó éåíÿ ñàëûð áàøûíà,
ãàéûäûá ýÿëèð âÿòÿíèíÿ.
Îòóç-ãûðõ èë áóíäàí ãàáàã Ïéàòèãîðñêèäÿí áèç ìöñÿëìàíëàðûí õÿáÿðè éîõ èäè; ÷öíêè ùÿëÿ àðïàçâàííû äåéèë èäèê. Ùÿð÷ÿíä ãàáàãëàðäà
òàúèðëÿðèìèçäÿí ùÿðäÿíáèð éàðìàðêàéà ýåäÿí âÿ îðàäàí þâðÿòèíÿ
íàõîøëóã ñþâãàòûíäàí ýÿòèðÿí îëóðäó; àììà àç-àç èòòèôàã äöøöðäö.
Àììà øöêöð îëñóí ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìèí úÿëàëûíà, èíäè õàù éàðìàðêàéà
ýåäÿí òàúèðëÿðèìèçèí áÿðÿêÿòèíäÿí, õàù ðóñ øÿùÿðëÿðèíÿ ýÿçìÿéÿ ÷ûõàí
ÿñíàô, õàí, áÿé, ðÿèééÿò.
Õöëàñÿ, äÿõè íèéÿ ìÿíè áó ãÿäÿð äàíûøäûðûðñàí?
Àðèôñÿí, ýÿðÿê áèð ãûëäàí ìÿòëÿáè áàøà äöøÿñÿí.
_______________
* Ðóñúà “ñàâàäëû, ìÿäÿíè” ìÿíàñûíäà îëàí “îáðàçîâàííûé”
541
Îíó ÿðç åäèðÿì êè, Øóøà ãàëàñûíäàí áàøëàìûø Íàõ÷ûâàí, Èðÿâàí,
Ýÿíúÿ, Áàêû, Òèôëèñ âÿ ãåéðè éåðëÿðäÿí ùÿð èë Òèôëèñÿ åëÿ ùà ìöñÿëìàí
õàíûìûäûð êè, ýÿëèð.
– Íèéÿ ýÿëèð?
– Íàõîøäóð.
– Íÿäèð íàõîøëóüó?
– ßðèíäÿí òóòóáäóð.
– Áÿñ ÿðè ùàðäàí òóòóáäóð?
– ßðè äÿ ýåúÿ éàðûñû ãàðàíëûã êö÷ÿëÿðäÿ ýÿçÿí àðâàäëàðäàí
òóòóáäóð.
Íÿ åéáè âàð, þç þâðÿòèìäèð, êåôèì èñòÿð àïàðàðàì Ïéàòèãîðñêèéÿ
ìöàëèúÿ åòäèðÿðÿì, êåôèì èñòÿìÿç áîøàðàì, áèð úàíû ñàôûíû àëàðàì.
***
Àõ, íàèíñàô êþùíÿïÿðÿñòëÿð! Áÿñ íèéÿ ìÿäÿíèééÿòèí ìÿíôÿÿòèíè
äàíûðñûíûç? Áÿñ ìÿäÿíèééÿò îëìàñà èäè, ùàðàäàí áèçèì òàúèðëÿðèìèç
éàðìàðêàíûí âÿ áÿé-õàíëàðûìûç Òèôëèñèí âÿ Áàêûíûí éîëóíó òàíûéàúàã
èäèëÿð âÿ òàíûìàñà èäÿëÿð, ùàðàäàí íàõîøëóã òàïàúàã èäèëÿð âÿ òàïìàñà
èäèëÿð, íÿ òþâð þâðÿòëÿðèìèç Ïéàòèãîðñê êèìè ýþçÿë øÿùÿðè òàíûéàúàã
èäèëÿð?!
Àììà áóíó äà ÿðç åäèðÿì êè, ìÿäÿíèééÿòèí ìÿíôÿÿòèíè âÿ ãÿäðèíè
áèëÿí òÿê áèðúÿ áèç ìöñÿëìàíëàðûã ùà! Áàõ áóíó áèë âÿ éàäàíäà ñàõëà.
Éîõñà áó ãàíìàç åðìÿíèëÿð âÿ àõìàã ýöðúöëÿð áèçèì êèìè äåéèëëÿð,
îíëàð ÷îõ ãàíàúàãñûç âÿ êîáóä áèð ìèëëÿòäèðëÿð, îíëàðäà ùå÷ ðóù éîõäóð.
Áåëÿ øåéëÿðè ãàíìàçëàð âÿ åðìÿíè, ýöðúö õàíûìû Ïéàòèãîðñê-çàä
áèëìÿç.
Îäóð, Øóøà ãàëàñûíäà ùå÷ áèð åðìÿíè êèøèñè ôàùèøÿõàíàíûí éîëóíó
òàíûìàç. Áóíó Øóøà ìîëëàëàðû äà òÿñäèã åäÿ áèëÿð. Îíóí÷öí ôàùèøÿõàíà
ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ à÷ûëûá.
Õöëàñÿ, èíñàíäà áèð àçúà ðóù äà ýÿðÿê îëñóí; éîõñà ãàíàúàãñûç
àäàìíàí ìÿíèì àðàì éîõäóð.
542
ÄÈËÈ ÒÓÒÓËÓÁ
Ýþé÷àé øêîëàñûíäà èêè éöç øàýèðäèí ÷îõó ìöñÿëìàíäûð. Áóíóíëà
áåëÿ åëìè-èëàùè ìöÿëëèìè àéäà ñÿêêèç ìàíàò îí äþðä øàùû ö÷ ãÿïèê ìÿâàúèá àëûð: éÿíè ìöñÿëìàí óøàãëàðûíà àéäà ñÿêêèç ìàíàò áèð íå÷ÿ
ãÿïèêëèê äÿðñ âåðèð.
Áÿçè êöëôÿòäÿ óøàãëàðûí áèðè ýþçöàú îëàð, àíàñû áàëàëàðûíà àø áèøèðèá
ïàéëàéàíäà áó ýþçöàú óøàã ùÿëÿ ïàéûíû éåéèá ãóðòàðìàìûø åëÿ ùàé
äåéÿð:
– Àíà, äîéìàäûì, éåíÿ ìÿíÿ àø âåð!
Ýþé÷àéëû Íèéàçè ÿôÿíäè øêîëàíûí åëìè-èëàùè ìöÿëëèìèíèí ìÿâàúèáèíè àç ùåñàá åëÿéèð. Àììà ìÿíÿ ãàëñà, ùå÷ áèð øåé äåéèë; ìÿùç òàìàùêàðëûãäûð, ãàðíû òîõ, ýþçö àúëûãäûð, ýþçö òîõ, ãàðíû àúëûãäûð. ×öíêè
Ýþé÷àé åëìè-èëàùè ìöÿëëèìèíèí ìÿâàúèá ïàéû þçýÿ øêîëàëàðûí åëìèèëàùè ìöÿëëèìëÿðèíèí ïàéûíäàí àðòûãäûð.
Ýþòöðÿê Ãàôãàçûí ïàéòàõòû Òèôëèñè. Áóðàäà ýèìíàçèéàäà ìîëëàéà íÿ
ãÿäÿð ìÿâàúèá âåðèëèð? Àéäà àëòû ìàíàò îòóç ö÷ ãÿïèê; éÿíè Òèôëèñäÿ
ýèìíàçèéàëàðäà îõóéàí ìöñÿëìàí úàâàíëàðûíà àéäà àëòû ìàíàòëûã
ìöñÿëìàí äÿðñè âåðèëèð.
Ýåäÿê Áàêûéà. Áóðàäà “Çàâåäåíèéå” àäëû ãûç ýèìíàçèéàñûíûí ìöñÿëìàí ìöÿëëèìè ìÿíèì äîñòóìäóð. Áóíóí àäû úÿíàá Çÿêÿðèééàäûð.
Îí ñÿêêèç èë ãóëëóã åäèð âÿ àéäà íÿ àëûð?
Áóðàäà òÿùñèë òàïûá ãóðòàðàí áèð ìöñÿëìàí ãûçûíà áèð ýöí äåäèì:
– Ýþòöð ìöñÿëìàíúà áèð êàüûç éàç.
Ýþòöðäö ãÿëÿìè âÿ êàüûçûí öñòöíäÿ èò àéàãëàìûø ñîüàí êÿðäèñè
÷ÿêäè. Ñîðóøäóì:
– Ìöÿëëèìèí àéäà íÿ ãÿäÿð ìÿâàúèá àëûðäû? – Úàâàá âåðäè:
– Àéäà áåø ìàíàò. – Äåäèì:
– Öðÿéèíè ñûõìà, øöêöð åëÿ, ùÿëÿ éàõøûñàí.
***
Áóäóð êè, ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ îõóéóá ãóðòàðàí úàâàíëàðûìûç àõûðäà
îõóéóá-éàçìàã áèëìèðëÿð; ÷öíêè ùÿð áèð èíñàíûí õÿëã îëóá âÿ ñîíðà þëìÿéè äÿ áó ãàíóí öçðÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð: ýþðöðñÿí êè, áèð øÿõñ éàøàéûð,
éàøàéûð, àõûðäà ÿúÿëè òàìàì îëóð. Ìÿðÿç äÿ áèð áÿùàíÿäèð. Ùÿìèí
ìÿðÿç áÿùàíÿñèíè îõøàòìàã îëàð úÿíàá Çÿêÿðèééà êèìè àéû áåø
ìàíàòëûã áèð ìöÿëëèìÿ êè, Àëëàù òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíóáäóð ÿúÿëè
543
òàìàì îëàí øÿõñÿ àíà äèëè þéðÿòñèí. ßúÿëè ìöÿëëèì àéäà áåø ìàíàòäûã
äÿðñèíè äåéÿíäÿí ñîíðà ýþðöð êè, íàõîøóí äèëè òóòóëóá. Ùÿìèí áó ôÿãÿðÿ ÿúÿëèí òàìàì îëìàüûíûí ÿëàìÿòèäèð êè, ÿðÿáúÿ áóíà äåéèðëÿð “ôàòèùÿ”, åðìÿíèúÿ äÿ äåéèðëÿð “ìåððàâ”*.
***
Íåúÿ êè, èíñàí þëöá òîðïàã îëóð, áó òîïàãäàí îò, ìåéâÿ âÿ ÷þðÿê
áèòèð âÿ èíñàíëàð éåéèð âÿ èíñàíëàðäàí éåíÿ äöáàðÿ þâëàä òþðÿéèð âÿ
éåíÿ þëöð âÿ éåíÿ äèðèëèð âÿ áåëÿ-áåëÿ éåíÿ ìèí-ìèí èëëÿð êå÷èð âÿ
éåíÿ ÿôëàê äîëàíûð, ùàáåëÿ Ýþé÷àéäà, Òèôëèñäÿ, Áàêûäà îõóíàí äèëèìèç.
ßúÿë êè, òàìàì îëäó, ìèëëÿòèí äèëè éîõ îëóð; éÿíè òóòóëóð. Íÿ åéáè
âàð, ìöñÿëìàí îëìàñûí, ðóñ îëñóí, ôèðÿíý îëñóí, àõûðäà éåíÿ ùàìû
þëÿúÿê âÿ áóíëàðûí éåðèíÿ òÿçÿ ìèëëÿòëÿð äöíéàéà ýÿëÿúÿêëÿð.
Áóäóð òÿáèÿòèí ãàíóíó!
ØÖÊÖÐ
Áèð øåé éàäûìà äöøäö: êå÷ÿí ùÿôòÿ ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíäÿ
éàçûëìûøäû êè, Èðÿâàí øÿùÿðèíäÿ áèð ìþùòÿðÿì âÿ äþâëÿòìÿíä øÿõñ
âÿôàò åäèá. Ìÿðùóìóí àäûíû äà éàçìûøäûëàð, àììà ìÿíèì éàäûìäà
äåéèë. Éàçìûøäûëàð êè, Èðÿâàí úàìààòûíûí áåëè ãûðûëäû; ÷öíêè ìÿðùóì
÷îõ øèêÿñòÿ-íÿôñ áèð àäàì èäè. Éàçìûøäûëàð êè, Èðÿâàí ìöñÿëìàíëàðû
ö÷öí ìÿðùóìóí þëìÿéè áèð áþéöê áÿäáÿõò÷èëèêäèð; î ñÿáÿáÿ êè, áó
âöúóä ÷îõ ñÿëàìÿò âÿ þçýÿ èëÿ èøè îëìàéàí ñàêèò áèð âöúóä èäè. Áèð äÿ
éàçûëìûøäû êè, ìÿðùóì ìèëëÿòèí úèáèíäÿí ýåòäè; ÷öíêè ìÿðùóì äþâëÿòëè
ìöëêÿäàðëàðäàí ùåñàá îëóíàðäû âÿ úèáèíäÿ ùÿìèøÿ ÷îõ ïóëó îëàðäû.
Ìöõáèð úÿíàáëàðû áó õÿáÿðè éàçàíäàí ñîíðà, àõûðäà áóíó éàçìûøäû êè:
“èííà ëèëëàùè âÿ èííà èëåéùè ðàúèóí”.
Ùÿãèãÿò, áó õÿáÿð úÿìè ìöñÿëìàí øÿùÿðëÿðèíäÿ õàëã àðàñûíäà áèð
âÿëâÿëÿ ñàëäû. ×îõ äàíûøûãëàð îëäó âÿ éåíÿ îëìàãäàäûð.
ßââÿëÿí, äàíûøûëàí ñþçëÿðèí áèðè áóäóð êè, ùÿð áèð ìèëëÿò àðàñûíäà
ãÿçåò êè âàð, áþéöê áèð øåéäèð. Ãÿçåò îëìàñà, ìèëëÿò ãàáàüà ýåòìÿç; î
______________
* Þëäö
544
ñÿáÿ ãàáàüà ýåòìÿç êè, ìÿñÿëÿí ãÿçåò îëìàñà, Èðÿâàíäà âÿôàò åäÿí áèð
áÿéèí áó äöíéàéè-ôàíèäÿí äöíéàéè-áàãèéÿ ýåòìÿéèíè êèì áèëÿúÿê?
Àììà ãÿçåòèí áÿðÿêÿòèíäÿí èíäè úÿìè éåð öçöíöí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðû áèëèð êè, Èðÿâàíäà ôëàí àéûí ôëàíûíäà áèð øèêÿñòÿ-íÿôñ âöúóä Àëëàùûí
ðÿùìÿòèíÿ ýåäèá. Áó õÿáÿðè èíäè Ãàðüàáàçàðäà äà îõóäóëàð, Äàíàáàø
êÿíäèíäÿ äÿ îõóäóëàð, Çÿðäàáäà äà îõóäóëàð, Ñàáóí÷óäà äà, Ïàëàí
Ãàïàíäà äà âÿ Íàõ÷ûâàíäà äà îõóäóëàð.
Ãÿçåòèí áèð ìÿíôÿÿòè áó.
Èêèíúè ìÿíôÿÿòè áóäóð êè, èíäè Ãóáà ìåéäàíûíäà âÿ øåéòàíáàçàðäà
ìÿøÿäè ãàðäàøëàð îõóäóëàð âÿ áèëäèëÿð êè, Èðÿâàí ìöñÿëìàíëàðûíûí
åâëÿðè êöëëè-êóôàí îëäó âÿ áåëëÿðè ãûðûëäû; ÷öíêè Èðÿâàíäà áèð åëÿ âöúóä
âÿôàò åäèá êè, þìðöíäÿ ùå÷ áèð êÿñÿ ÿçèééÿòè éåòèøìÿéèá. Âàãåÿí áþéöê áèð ãÿíèìÿòäèð: þçöí îëàñàí Èðÿâàí ìöëêÿäàðû, áÿéçàäÿ, äþâëÿòëè,
ìöñÿëìàí è÷èíäÿ òÿðáèéÿ òàïìûø âÿ ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà ïèñëèê åëÿìèø
îëìàéàñàí, – âàëëàùû êè, áó þçö áèð åëÿ ãÿíèìÿòäèð êè, ìèí äÿôÿ øöêöð
åëÿìÿëèäèð âÿ íåúÿ îëà áèëÿðäè áèð áåëÿ ìÿðùóìóí àäûíû ãÿçåòÿ éàçìàìàã êè, úÿìè ìþìöí ãàðäàøëàð îõóéóá õÿáÿðäàð îëìàñûíëàð?!
Î ãÿëÿìè âóðàí áàðìàãëàðû ãûçûëà òóòìàëûäûð.
Áó, ãÿçåòèí èêèíúè ìÿíôÿÿòè.
Ö÷öíúö ìÿíôÿÿòè îäóð êè, ÿýÿð áèç õîøáÿõò ìèëëÿòèí è÷èíäÿ ãÿçåò
îëìàñàéäû, èíäè Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿ, Ãóðáàüàëû ãÿñÿáÿñèíäÿ, Êöðäÿìèð øÿùÿðèíäÿ âÿ Äàíàãûðò âèëàéÿòèíäÿ ùàðàäàí áèëÿúÿê èäèëÿð êè, Èðÿâàíäà áèð äþâëÿòìÿíä øÿõñ âÿôàò åòìÿê èëÿ Èðÿâàí ìöñÿëìàíëàðûíû
áàøûà÷ûã âÿ éåòèì ãîéäó? Èíäè áó õÿáÿðè Ðóñèéà âÿ åðìÿíè äþâëÿòìÿíäëÿðè îõóìóø îëñà, þç-þçëÿðèíÿ äåéÿúÿê êè, âàëëàù áó ìöñÿëìàí
äþâëÿòìÿíäëÿðè õîøáÿõòäèðëÿð. Î ñÿáÿáÿ êè, ñàüëûãëàðûíäà ìèëëÿò éîëóíäà ùå÷ áèð ãÿïèê äÿ åùñàí åëÿìÿéèáñÿëÿð äÿ, éåíÿ þëÿíäÿ àäëàðû
ãÿçåòëÿðäÿ ñþéëÿíÿúÿê.
Àììà õàðèúèëÿð àõûð áèçèì èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð äåéèëëÿð. Îíëàð áóíó
áèëìèðëÿð êè, íÿ ãÿäÿð áèçèì è÷èìèçäÿ áÿéçàäÿ âÿ õàíçàäÿ âàð, áóíëàðûí éàíûíäà ìèëëÿò ñþùáÿòè äöøÿíäÿ þñêöðìÿëÿðè òóòóð âÿ úèáëÿðèíäÿí
äÿñìàëû ÷ûõàðûá áàñûðëàð àüûçëàðûíà âÿ áåëÿ áÿùàíÿ èëÿ êÿíàð îëóðëàð.
Îäóð êè, Èðÿâàíäà âÿôàò åäÿí àüàéà øöêöð åëÿìÿëèäèð. Äîüðóäàí,
éåíÿ ìèíëÿðúÿ øöêöð îëñóí! Øöêöð âÿ éåíÿ øöêöð!
Î êè, ãàëäû áèçèì ãÿçåòëÿðèìèç, – áóíëàðäà äà áèúëèê âàð: áóíëàð
áåëÿ-áåëÿ õÿáÿðëÿðè éàçìàãäà õÿéàëëàðû Èðÿâàí úàìààòûíà ñàòàøìàãäûð;
éÿíè åé èðÿâàíëû ãàðäàøëàð, íÿ îëàðäû êè, î ìÿðùóì þç ñàüëûüûíäà íå÷ÿíå÷ÿ êÿíäëÿðèí áèðèíè ìèëëÿòèí ìààðèôè éîëóíäà åùñàí åëÿéÿ èäè?!
545
***
Ùÿð êÿñ íÿ äåéèð äåñèí, àììà ìÿí éåíÿ áóíó äåéèðÿì êè, ìèíëÿðúÿ øöêöð åòìÿëèäèð êè, áèçèì äÿ ãÿçåòëÿðèìèç âàð; éîõñà îëìàñà èäè, êèì
áèëèúÿê èäè êè, Èðÿâàíäà ôëàí òàðèõäÿ ôëàí àüàéè-ìþùòÿðÿì âÿôàò åäèá?!
Ìèí äÿôÿ øöêöð.
ÐÓÙÀÍÈËßÐ ÉÛÜÛÍÚÀÜÛ
Èíäè ìÿí áó ñþçëÿðè éàçûðàì âÿ áèëìèðÿì êè, ìÿíèì áó ñþçëÿðèìè
îõóéàí áàøà äöøÿúÿêìè êè, íÿ éàçûðàì âÿ íÿ äåéèðÿì, éàèíêè áàøà
äöøìÿéÿúÿê. Áóíó ùàìû áèëèð êè, ìöñÿëìàíúà îõóìàã âÿ ãàíìàã áèð
ùöíÿðäèð. ßââÿëÿí, î ùöðóôàò èëÿ êè, áèç éàçûðûã, îíó îõóìàã ÷ÿòèí
ìÿñÿëÿäèð. Áó áàðÿäÿ ÷îõ äàíûøìûøûã. Ùàçûð áó éàçäûüûì “äàíûøìûøûã”
êÿëìÿñèíèí îíáåø íþãòÿñèíèí áèðè àðòûã-ÿñêèê äöøñÿ, îõóìàüû ÷ÿòèí îëàúàã. Âàé áèçèì ùàëûìûçà, âàé ìöðÿòòèáëÿðèìèçèí ýöíöíÿ, ùåéèô îõóúóëàðûìûçûí ýþçëÿðèíèí èøûüûíà.
Ùÿëÿ áó áåëÿ.
Èíäè ãàëäû î áèðè ìÿñÿëÿ: î äà Ïåòåðáóðã ðóùàíèëÿðèìèçèí éûüûíúàã
ìÿñÿëÿñèäèð êè, îðäóáàäëûëàðûí âÿ Ïàäàð úàìààòûíûí ýþç äèêäèêëÿðè ìÿñÿëÿäèð. Äîüðóñó, èíäè áèç áÿäáÿõò ìöñÿëìàíëàðûí ýÿëÿúÿêäÿ õîøáÿõò
âÿ áÿäáÿõò îëìàüûìûç ùÿìèí áó ìÿñÿëÿäÿí àñûëûäûð. ßýÿð ùÿìèí
Ïåòåðáóðã éûüûíúàüûíäà ãÿðàð ãîéäóëàð êè, Áàêû ðóùàíèëÿðèìèçèí ìÿâàúèáèíè àðòûðñûíëàð, î âÿäÿ áèçèì ýÿëÿúÿêäÿ íèúàòûìûçà éåíÿ áèð öìèä
éîëó âàð; ÿýÿð áåëÿ îëìàñà, äÿõè åâèìèç éûõûëäû.
Ùÿãèãÿò, áèçèì èøëÿðèìèç ÷îõ äàë-ãàáàã äöøöá. Áàõ, Áàêûäàí âÿêèë
ñå÷èá ýþíäÿðäèëÿð, àììà áèð áóíëàðà äåéÿí îëäóìó êè, ýåäèá îðàäà íÿ
äàíûøñûíëàð âÿ íÿ éîëäà ÷àëûøñûíëàð? Ùå÷ áèð áóíó éàäà ñàëàí îëäóìó êè,
Áàêûäà ùÿð áèð éàçûã àäàìûí éîëó êè, ãÿçàâàòõàíàéà äöøöð, åâèíÿ
ãàéûäàí êèìè äåéèð:
– Àðâàä, èéíÿ-ñàï âåð, úèáèìèí äåøèêëÿðèíè òèêèì!
Ùÿëÿ áèëìèðÿì áó íÿ âÿêèëäèð, èìàì Êóðàìøèí ùàìàí ìÿúëèñäÿ
ýþð íÿ äàíûøûá: äóðóá àéàüà âÿ áèð îäëó íèòã äÿ ñþéëÿéèá êè, ýÿðÿê
áèçèì þâðÿòëÿð èëÿ êèøèëÿðèí ùöãóãó áÿðàáÿðëÿøñèí; éÿíè êèøèëÿð êö÷ÿéÿ
öçöà÷ûã ÷ûõàí êèìè, þâðÿòëÿðèìèç äÿ öçöà÷ûã ÷ûõñûíëàð.
Ìàøàëëàù ñþç äàíûøàíà!
546
Ùÿëÿ áèëìèðÿì áó íÿ âÿêèëäèð, èìàì Êóðàìøèí êèìäèð? Áó íÿ ñþçäöð? Ùÿëÿ áèëìèðÿì Òîï÷óáàøîâ úÿíàáëàðû íÿ ñÿáÿáÿ áó èìàìà úàâàá
âåðìÿéèá?
Áèð äÿ åøèòäèì êè, Ïåòåðáóðã ìÿúëèñèíäÿ Ãàôãàç âÿêèëëÿðè áó ìÿñÿëÿíè äÿ îðòàëûüà ãîéóáëàð êè, ìöñÿëìàí ãûçëàðû äîããóç éàøà ÷àòàíäàí
ñîíðà äÿõè ìÿêòÿáÿ ãÿáóë îëóíìàñûíëàð âÿ îõóéóðëàðñà äà, ìÿêòÿáäÿí
êÿíàð îëñóíëàð.
Áóíóí äà ñÿáÿáè ìÿëóìäóð; ÷öíêè ãûç äîããóçà ÷àòàíäàí ñîíðà
äÿõè íàìÿùðÿìäèð âÿ ÿðÿ ýåòìÿëè âàõòûäûð.
Ùÿð÷ÿíä áó òÿêëèôèìÿ äîâçàíãóðäóëàð âÿ áàêûëûëàð ðàçû îëìàéûáëàð,
àììà ãÿëÿò åëÿéèðëÿð.
Áèð äÿ ãàëäû Ìàêó õàíëàðûíûí áèð-áèðèëÿðèíè ãûðìàã ìÿñÿëÿñè âÿ Áàêûäà Ïéàíòêîâñêàéà àðòèñòêà õàíûìà îí ìèí ìàíàòëûã áðèëëèéàíò áàüûøëàìàã ìÿñÿëÿñè.
Áó ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ äÿ Ïåòåðáóðãäà ðóùàíèëÿð éûüûíúàüûíäà äàíûøûã îëóíóá; àììà ùÿëÿ êè, íÿòèúÿñè áèçÿ ìÿëóì äåéèë. Áóíó áèëÿíäÿí
ñîíðà ýÿëÿí íþìðÿäÿ éàçàðûã.
Ùÿëÿ êè, ñèçèí ñàüëûüûíûç.
547
ÈÇÀÙËÀÐ
Ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ èúòèìàè õàäèì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí (18691932) “ßñÿðëÿðè”íèí ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ äþðäúèëäëèê íÿøðèíèí èêèíúè úèëäèíÿ áþéöê ÿäèáèí 1906-1914-úö èëëÿðäÿ éàçûëìûø ôåëéåòîíëàðû äàõèëäèð. Áó úèëä éàçû÷ûíûí áóíäàí ÿââÿë ÷àï îëóíìóø ö÷úèëäëèê (1966-1967) âÿ àëòûúèëäëèê (19821985) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, éåíè íÿøðäÿ Úÿëèë
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí 76 ôåëéåòîíó èëê äÿôÿ îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíóð. Áó
ôåëéåòîíëàðûí áþéöê áèð ãèñìè êå÷ìèø ñîâåò úÿìèééÿòèíèí èäåîëîæè ïðèíñèïëÿðèíÿ
óéüóí ýÿëìÿäèéè ö÷öí ÿââÿëêè íÿøðëÿðÿ äàõèë åäèëìÿñè ìöìêöí îëìàìûøäûð.
Áåëÿ êè, ìÿëóì èäåîëîæè òÿëÿáëÿð íÿçÿðÿ àëûíäûüûíà ýþðÿ “Ôöéóçàò” æóðíàëû âÿ
ôöéóçàò÷ûëàðäàí, “Òÿðúöìàí” ãÿçåòè âÿ òÿðúöìàí÷ûëàðäàí, ùàáåëÿ Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿäÿí áÿùñ åäÿí, ùÿòòà Ðóñèéà, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ èëÿ áàüëû îëàí áèð
÷îõ äÿéÿðëè ïóáëèñèñòèêà íöìóíÿëÿðè èíäèéÿãÿäÿðêè ÷îõúèëäëèê íÿøðëÿðÿ ñàëûíìàìûøäûð. Ìöñòÿãèëëèê äþâðöíöí éàðàòäûüû ýåíèø èìêàíëàð ñàéÿñèíäÿ ìÿùç
èíäè ùÿìèí ãÿáèëäÿí îëàí ôåëéåòîíëàðûí èëê äÿôÿ îëàðàã îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìàñûíà ìöíàñèá øÿðàèò éàðàíìûøäûð.
Áóíäàí áàøãà, ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿðèí îðòàã øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè
“Ãûçäûðìàëû”, “Úûðúûðàìà”, “Äÿëè” âÿ ñàèð êèìè ýèçëè èìçàëàðëà éàçûëìûø ôåëéåòîíëàðäàí ÿââÿëêè íÿøðëÿðäÿ îëìàéàí ìþâçó, äèë âÿ öñëóá áàõûìûíäàí Ìèðçÿ
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ ìÿõñóñëóüó øöáùÿ äîüóðìàéàí ïóáëèñèñòèêà íöìóíÿëÿðè äÿ èêèíúè úèëäÿ âÿñèãÿ àëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, éåíè íÿøð þçöíäÿí ÿââÿëêè
íÿøðëÿðäÿí áèð ÷îõ úÿùÿòäÿí ôÿðãëÿíèð. Áóíà ýþðÿ äÿ öìóìÿí îõóúóëàðà
÷àòäûðäûüûìûç äþðäúèëèäëèê âÿ î úöìëÿäÿí èêèíúè úèëä ÷îõñàéëû éåíè áÿäèè-ïóáëèñèñò íöìóíÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðèëìèø, äÿãèãëÿøäèðèëìèø âÿ áèð äàùà òÿêìèëëÿøäèðèëìèø íÿøðäèð.
Èëê äÿôÿ êöëëèééàòà äàõèë åäèëìèø ôåëéåòîíëàðûí ãàðøûñûíäà ùÿìèí ïóáëèñèñò
íöìóíÿëÿðèí ùàíñû èìçà èëÿ äÿðú åäèëäèéèíè, ùÿì÷èíèí “Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ”
÷àï îëóíäóüóíó ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëèðèê.
Éåíè ìàòåðèàëëàð “Èçàùëàð” áþëìÿñèíÿ äÿ çÿðóðè ÿëàâÿëÿðèí åäèëìÿñèíè
òÿëÿá åòìèøäèð.
1. Ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì –”Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ïðîãðàìûíû áÿéàí
åäÿí áàø ìÿãàëÿäèð. Áó äÿðèí ìÿçìóíëó ïðîãðàì-ìÿãàëÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí 1906-úû èëäÿ ÷ûõàí èëê ñàéûíäà “Òèôëèñ, 7 àïðåë” ñÿðëþâùÿñè èëÿ äÿðú
îëóíìóøäóð.
2. Ëèñàí áÿëàñû – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà áó ìÿãàëÿíèí ñÿðëþâùÿñèíèí öñòöíäÿ éàçûëäûüû êèìè ìÿãàëÿ ßáóòóðàá Àõóíä îüëóíóí “Ùÿéàò” ãÿçåòèíèí 25-úè ñàéûíäà ýåòìèø ìÿãàëÿñèíäÿêè “äèíìÿìÿê âÿ äàíûøìàìàüûí ôÿçèëÿòè” áàðÿñèíäÿêè ìöëàùèçÿëÿðèíÿ úàâàáäûð.
Ìöñëÿùÿääèí Ñÿäè-Øèðàçè (1184-1291) – ýþðêÿìëè ôàðñ øàèðè, îðòà
ÿñðëÿðäÿí ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿäÿê Àçÿðáàéúàí ìÿäðÿñÿëÿðèíäÿ äÿðñëèê êèìè
548
èñòèôàäÿ îëóíàí “Ýöëöñòàí” âÿ “Áöñòàí” ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôè. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äÿ ìÿäðÿñÿ òÿùñèëè çàìàíû ùÿìèí äÿðñëèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
Ôàðñúà øåèðèí òÿðúöìÿñè: Åé àðèô, àüûçäà äèë íÿäèð? Ùöíÿð õÿçèíÿñè ãàïûñûíûí à÷àðûäûð. Áó ãàïû áàüëû îëàðñà, ùÿð êÿñ øÿõñèí ýþâùÿð ñàòàí, éà ÷ÿð÷è îëäóüóíó áèëÿ áèëìÿç.
“Åé äèë, äÿõè äèíìÿ” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí ñàòèðèê øåèð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ ìÿõñóñäóð.
3. Àòàëàð ñþçö – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 àïðåë 1906, ¹1.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí êöëëèééàòûíà èëê äÿôÿäèð êè, äàõèë åäèëèð. Ìèðçÿ
Úÿëèë “Àòàëàð ñþçö” ñÿðëþâùÿñè èëÿ òÿãäèì åòäèéè éàçûëàðû ñàòèðèê æàíð ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìûøäûð.
4. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí òåëåãðàìëàðû – ”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 àïðåë 1906,
¹1. “Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí òåëåãðàìëàðû” Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ñàòèðà
æàíðû êèìè ôîðìàëàøäûðûëìûøäûð. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
5. Òèôëèñ õÿáÿðëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1906, ¹2.
“Àòàëàð ñþçö”, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí òåëåãðàìëàðû” êèìè “Õÿáÿð” äÿ
ìÿùç Ìîëëà Íÿñðÿääèí æóðíàëûíäà ñàòèðèê æàíð ñÿâèééÿñèíäÿ òÿãäèì îëóíìóøäóð.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
6. ×åðèâàíñêè èëÿ éîëäàøûíûí ñþùáÿòè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1906,
¹2. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
7. Áèçèì “îáðàçîâàííû”ëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1906, ¹2.
8. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí úàâàáû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1906, ¹2.
9. Ùàìàìà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1906, ¹2. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
÷àï îëóíóð. “Ùàìàìà” ôåëéåòîíäàí ÷îõ ùåêàéÿ òÿñèðè áàüûøëàéûð.
10. Ãÿáèðäÿí ìÿêòóá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë 1906, ¹3. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Õîø îë çàìàí êè, õàëã éàòûá áèçÿáàí èäè” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí 4 áÿíäëèê øåèðè áó ôåëéåòîíóí àõûðûíäà âåðèëìèøäèð.
11. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí õÿëâÿò úàâàáû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë
1906-úû èë ¹3.
Äÿìäÿìÿêè –”Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ âÿ äèýÿð ñàòèðà æóðíàëëàðûíäà èøëÿíìèø ýèçëè èìçà. Áó èìçàäàí ÿñàñÿí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
Ìèðçÿ Úÿëèëèí ùÿì÷èíèí “Êþùíÿ äÿìäÿìÿêè” èìçàñû èëÿ äÿ éàçûëàðû ÷àï îëóíìóøäóð.
Áàêû úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñè – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ùÿñÿíáÿé Çÿðäàáèíèí (1842-1907) òÿøÿááöñö èëÿ òÿøêèë îëóíìóø õåéðèééÿ úÿìèééÿòè. Äàùà ÷îõ
ìÿäÿíè-ìààðèô òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ ìÿøüóë îëìóøäóð.
12. Ëöüÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë 1906-úè èë, ¹3
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà “Ëöüÿò” äÿ ñàòèðèê æàíð êèìè òÿãäèì îëóíóð.
13. Ïî÷ò ãóòóñó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë 1906, ¹3.
549
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà ôîðìàëàøäûðäûüû ñàòèðèê æàíðëàðäàí áèðè äÿ “Ïî÷ò ãóòóñó”äóð. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
14. Íèéÿ ìÿíè äþéöðñöíöç? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1906-úû èë,
¹4.
Ôåëéåòîíóí àõûðûíäà “Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð îëñóí íÿ èøèì âàð” ìèñðàñû èëÿ
áàøëàíàí ñàòèðèê øåèð âåðèëìèøäèð. Áó øåèð Ì.ß.Ñàáèðèí (1862-1911) ÿñÿðëÿðè
êöëëèééàòûíà äàõèë åäèëìèøäèð. Ëàêèí “Íÿ èøèì âàð” ñàòèðèê øåèðèíèí ùàíñû ìöÿëëèôÿ ìÿõñóñ îëìàñû áàðÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ìþâúóääóð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1922-úè èëäÿ ùÿìèí øåèð ùàããûíäà éàçìûøäûð: “…Ñàáèðèí áèðèíúè øåèðè
èäàðÿìèçÿ ùÿìèí âàõò ýÿëèá ÷àòìûøäû êè, éåääèíúè íþìðÿíè ïàéëàéûá, ñÿêêèçèíúèíè ùàçûðëàìàãäàéûã… Ìÿúìóÿìèçèí äþðäöíúö íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóíàí âÿ
“Ùîïùîïíàìÿ” éÿ äàõèë îëàí “Ìèëëÿò íåúÿ òàðàú îëóð îëñóí íÿ èøèì âàð” àäëû
ìÿíçóìÿíè êè, áó ñààò úàìààòûìûç îíó Ñàáèðÿ èñíàä âåðèð, Ñàáèðèí îëäóüóíó
ìÿí èíêàð åäèðÿì. ßââÿëà î ñÿáÿáÿ êè, ùÿìèí ìÿíçóìÿíèí ÿëéàçûñû Ñàáèðèí
õÿòòè èëÿ éàçûëìàìûøäûð. Èêèíúè äÿëèëèì áóäóð êè, øåèð þçö-íåúÿ êè, øåèð óñòàäëàðû
ìöëàùèçÿ åäÿ áèëÿð –áèð ãÿäÿð çÿèôäèð âÿ áÿùÿðñóðÿò Ñàáèðÿ éàðàøìûð. Áóðàäà
Ñàáèð ñèôÿòè âÿ Ñàáèð ðóùó ýþðöêìöð. Ìÿíèì ùÿìèí íÿçÿððèéÿìèí ÿêñèíè áèðúÿ
øàèðèí äÿñò-õÿòòè òÿñäèã åäÿ áèëÿð. ßýÿð áèð êÿñäÿ âàðñà, “çöùóðà ÷ûõìàüû àðçó
îëóíóð”.
(Áàõ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñàáèð áàðÿñèíäÿ õàòèðàòûì. ßñÿðëÿðè, ÂÛ úèëä,
Á., 1985, ñÿù. 88-89).
15. Èðàí òÿãâèìèíäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1906, ¹4.
ßëèàüàçàäÿ – ”Ùÿéàò” ãÿçåòèíäÿ ìààðèô÷è ìÿãàëÿëÿðëÿ ÷ûõûø åäÿí
ìöÿëëèô.
Öìèäâàð – Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿíèí ýèçëè èìçàëàðûíäàí áèðè. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ ÷àï îëóíóð.
16. Áèð ïàðà ùèêìÿòëè äàíûøûãëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1906, ¹4.
Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ ÷àï îëóíóð.
17. Èäàðÿìèçèí ÿùâàëàòûíäàí áèð íå÷ÿ ñþç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 ìàé
1906, ¹5.
“Ùÿéàò” – Áàêûäà 1905-1906-úû èëëÿðäÿ ßëèáÿé Ùöñåéíçàäÿíèí (18641941) ðåäàêòîðëóüó èëÿ ÷ûõàí ãÿçåò.
“Ùÿéàò” ãÿçåòè ìÿøùóð õåéðèééÿ÷è-ñÿðìàéÿäàð Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí (1838-1924) ìàëèéÿ âÿñàèòè èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
“Èðøàä” – Áàêûäà 1906-1907-úè èëëÿðäÿ ßùìÿäáÿé Àüàéåâèí (18691939) ðåäàêòîðëóüó èëÿ ÷ûõàí ãÿçåò.
18. Ìÿêòóá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 ìàé 1906, ¹6.
Ìÿãàëÿäÿêè “×åðà äÿðäè-âÿòÿí õîðäÿí, íÿ õîðäÿí íàíî ùÿëâàðà” ìèñðàñû
èëÿ áàøëàíàí øåèð ïàð÷àñû Ùàôèç Øèðàçèíèí “ßëà éà åééöùÿññàüè ÿäèðêÿñÿí” ìèñðàëû øåèðèíÿ ïàðîäèéàäûð.
Øåðèí òÿðúöìÿñè: Ùàëâà – ÷þðÿê éåìÿêäÿíñÿ íÿ ö÷öí âÿòÿí äÿðäè ÷ÿêèðñÿí? Íÿ ö÷öí ìöñÿììàíû ÿëäÿí ÷ûõàðûá, ìèëëÿòèí äÿðäèíÿ ãàëûðñàí? Ñÿáçè550
ãîâóðìàíû ÿëäÿí ÷ûõàðñàì àõìàã îëàðàì. ßýÿð î Øèðàç ýþçÿëè ãÿëáèìè ÿëÿ
àëñà, Ñÿìÿðãÿíä âÿ Áóõàðàíû îíóí ãàðà õàëûíà áàüûøëàðàì.
Ñîêðàò – Àíòèê äþâðöí ìÿøùóð éóíàí ôèëîñîôó.
Ìÿãàëÿäÿ Ñîêðàòäàí ýÿòèðèëìèø ñèòàò Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Äàíàáàø
êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòèíäÿ åïèãðàô êèìè âåðèëìèøäèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Àõóíäà, ìèëëÿòè åòìÿ ùÿâàéè” àäëû ñàòðèê øåèðè
áó ìÿãàëÿíèí “Èäàðÿäÿí úàâàá” ùèññÿñèíäÿ òÿãäèì îëóíìóøäóð.
19. Äþâëÿò äóìàñûíà âÿêèë ñå÷êèñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 ìàé 1906-úû
èë, ¹6. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
20. Áàêûëûëàðà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 ìàé 1906-úû èë, ¹7.
“Áàêèíñêèé Ðóññêî-òàòàðñêè èøêîëàñû” – ”Áàêû ðóñ-Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè”
íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Àçÿðáàéúàíäà èëê ðóñ-Àçÿðáàéúàí ìÿêòÿáè Ñóëòàíìÿúèä
Ãÿíèçàäÿ òÿðÿôèíäÿí 1887-úè èëäÿ à÷ûëìûøäûð.
Âèòòå Ñ.É. (1849-1915) – ÷àð íàçèðè, 1905-úè èëäÿ Íàçèðëÿð Øóðàñûíûí Ñÿäðè
îëìóøäóð.
Äóðíîâî Ï.Í. (1844-1915) – 1905-úè èëäÿ Ðóñèéà Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðè, ÷àð
áöðîêðàòèéàñûíûí ÿí ìöðòÿúå íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè, èíãèëàáè ùÿðÿêàòûí
ãÿääàð äöøìÿíè îëìóøäóð.
21. Íèéÿ ìÿí äÿðñäÿí ãà÷äûì? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19, 26 ìàé, 16 èéóí
1906, ¹7-8, 11.
Ðöñòÿìè-äþâðàí – Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” ÿñÿðèíèí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí
îëàí ÿôñàíÿâè ïÿùëÿâàí Ðöñòÿì Çàë íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ôåëéåòîíóí ìÿòíè è÷ÿðèñèíäÿ ùÿð èêè øåèð Ì.ß.Ñàáèðèíäèð.
22. ×îõ ãÿðèáÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 ìàé 1906-úû èë, ¹8.
23. Ùàíñû åëìëÿð ëàçûì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 ìàé 1906, ¹8.
ßáóòóðàá Àõóíä îüëóíóí “Áèçÿ ùàíñû åëìëÿð ëàçûì” ìÿãàëÿñèíÿ úàâàá
êèìè éàçûëìûøäûð. Äèí õàäèìëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ,
Ì.ß.Ñàáèð âÿ áàøãàëàðû “åëìè-ÿáäàí”à -äöíéÿâè åëìëÿðÿ öñòöíëöê âåðìèøëÿð.
Òèôëèñäÿ 1907-úè èëäÿ “Áèçÿ ùàíñû åëìëÿð ëàçûì” àäëû êèòàá íÿøð îëóíìóøäóð.
“Ñÿéàùÿòíàìåéè-Èáðàùèì áÿé” – Ìàðàüàëû Çåéíàëàáäèí Ùàúû Ðÿñóëîâóí
ÿñÿðè. ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû òÿðÿôèíäÿí ÷îõ ñåâèëÿí ÿñÿðëÿðäÿí áèðè èäè.
Ëàüëàüû – Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ ÿí ÷îõ èøëÿòäèéè
èìçàëàðäàí áèðè.
“Äÿð àí ìÿ÷ëèñ”... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúóìÿñè: î ìÿúëèñäÿ áóüäàäàí ñþùáÿò äöøäö (Èáðàùèì áÿé íàüûë åäèð). Áèðè äåäè êè, ôëàí àëèì
ó÷ éöç ìèí õàëâàð áóüäà àíáàðà âóðóá, èíäè èñÿ áöñáöòöí äàíûð. Ôëàí àëèìèí îí
ïàðà áöòþâ êÿíäè âàð. Ìàøààëëàù ôëàí àëèì ÷îõ âàðëàíûá, èíäè ùÿøòàäà éàõûí
êÿíäè âàðäûð. Áó ìÿíàñûç ñþùáÿòëÿðäÿí êþíëöì ñûõûëäû; íÿ ãÿäÿð þçöìö ñàõëàìàã èñòÿäèì, ìöìêöí îëìàäû. Àõûðäà äåäèì: áó àüàëàð íÿ÷èäèðëÿð? Äåäèëÿð:
Òÿáðèçèí ÿí áþéöê àëèìëÿðèíäÿíäèðëÿð. Äåäèì: îíó áàøà äöøäöì êè, ìþùòÿðÿì
öëÿìàäàíäûðëàð. Àíúàã îíó áèëìÿê èñòÿðäèì êè, îíëàð íÿ èøëÿ ìÿøüóëäóðëàð âÿ
551
ïåøÿëÿðèíèí àäû íÿäèð? Äåäèì: áó ñÿêñÿí ïàðà êÿíäèí ùÿð áèðè, éÿãèí êè, ÿí àçû
15-20 ìèí òöìÿíÿ äÿéÿð. Äåäèëÿð: Ñþç éîõ! Äåäèì: Ìÿíèì åòäèéèì ñàäÿ,
òÿõìèíè ùåñàáà ýþðÿ îíëàðûí äÿéÿðè ìèëéîí éàðûìäàí àðòûãäûð. Áàøà äöøìöðÿì
áó ãÿäÿð ñÿðâÿò ùàíñû ìÿíáÿäÿí ÿëÿ ýÿëìèøäèð. Àüàëàðûí ÿñë-íÿñÿáëÿðèíè ùàìû
áèëèð. Áó äà ìÿëóìäóð êè, þçëÿðè äÿ òÿùñèë áèòèðèá, áó øÿùÿðÿ ýÿëÿíäÿ áèð ÿáà
âÿ áèð äÿ ÿñàäàí áàøãà ùå÷ íÿëÿðè éîõ èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ øöáùÿ éîõäóð êè, áó
ñÿðâÿò íÿ éîë èëÿ îëóðñà-îëñóí, õàëãûí ìàëûíäàí éûüûëìûøäûð.
“Ùàëà èíñàô ôÿðìàèä”... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè:
èíäè þçöíöç èíñàôëà äåéèí, àç ìöääÿò è÷ÿðèñèíäÿ ìöõòÿëèô éîëëàðëà éàçûã ìèëëÿòè
ñîéàðàã áóíúà âàð-äþâëÿò ÿëäÿ åäÿí áó ìþùòÿðÿì àüà, áó âàð-äþâëÿòäÿí ýÿëÿí èëëèê ìÿäàõèëèí äþðääÿí áèðèíè éåíÿ ùÿìèí ìèëëÿòèí éîëóíäà õÿðú åòñÿéäè,
éÿíè î ïóëëàðäàí áó áÿäáÿõò õàëãûí éåòèì âÿ éîõñóë áàëàëàðûíû òÿëèì-òÿðáèéÿ
åòìÿê ö÷öí áèð ìÿêòÿá òèêäèðñÿéäè, éàõóä ìèëëÿòèí ãÿðèáëÿðè âÿ éîõñóëëàðû
à÷ûíà÷àã áèð ùàëäà, ìöàëèúÿñèçëèêäÿí äèâàðëàðûí äèáèíäÿ þëìÿñèí äåéÿ, îíëàðà
ìöàëèúÿ åäÿúÿê áèð õÿñòÿõàíà à÷ñàéäû íÿ îëàðäû?
“Àéà, øÿðàèòè òÿðèãè óáóäèééÿò”... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: ìÿýÿð áÿíäÿëèê, èíñàíèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò áóíäàí èáàðÿòäèð êè, àäûíà
äàðöññÿëòÿíÿ äåäèéèíèç áó áþéöê øÿùÿðäÿ ìèëëÿòèí ãÿðèá âÿ éîõñóëëàðû ÷þðÿê
ÿâÿçèíÿ òîðïàã éåéèðëÿð? Ùàëáóêè, ñèçèí öëÿìà ùÿçðÿòëÿðè áóüäàíû ãàðàíëûã àíáàðëàðà òþêöá, ãàïûñûíà éåääè ãûôûë âóðóð âÿ à÷àðûíû Àðàç ÷àéûíà àòàðàã ôÿãèðëÿðÿ äåéèðëÿð: “Îíëàðûí ùÿð ìèñãàëûíûí ãèéìÿòè ãûðõ ìèñãàë úèýÿð ãàíûäûð, ïóë
èëÿ âåðìèðèê”. Ôÿãèðëÿð: “Àüàëàð, áèçèì öðÿéèìèçäÿ, úèýÿðèìèçäÿ ãàí éîõäóð.
Áó áÿäÿí êè, ýþðöðñöíöç, ñèçèí áÿðÿêÿòèíèçäÿí îíäà ðóù âÿ ãàí ãàëìàìûøäûð”
– äåéÿ äàä ÷ÿêèðëÿðñÿ äÿ, ôÿðéàäëàðû ùå÷ éåðÿ ÷àòìûð.
Ôàðñúà áåéòèí òÿð÷öìÿñè: þëöäöðëÿð – äèðè êèìè. Äèðèäèðëÿð – þëö êèìè.
24. Òÿçÿ òÿëèì êèòàáû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 âÿ 23 èéóí 1906, ¹10 âÿ 12.
Ìîçàëàí – ýþðêÿìëè ìîëëàíÿñðÿääèí÷è Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿíèí ýèçëè
èìçàñûäûð. Þ.Ô.Íåìàíçàäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí òÿñèñ÷èëÿðèíäÿí
áèðèäèð.
Ùÿðäÿìõÿéàë – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”äÿ ÷îõ òÿñàäöô åäèëÿí áó ýèçëè èìçà
ÿñàñÿí Ì.Ñ.Îðäóáàäèéÿ àèääèð.
25. Ìöñÿëìàí ìÿúëèñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí 1906-úè èë, ¹11.
26. Íÿñèùÿò. Úàìààò âÿêèëëÿðèíÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí 1906-úû
èë, ¹11.
“Íÿñèùÿò” ñÿðëþâùÿëè ôåëéåòîí 1 Äþâëÿò äóìàñûíûí èøÿ áàøëàíìàñû ìöíàñèáÿòè èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
27. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ùåñàá ìÿñÿëÿëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 èéóí
1906, ¹12. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
28. ßáäöððÿùèì ÿôÿíäè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 èéóí 1906, ¹13.
“Áóðùàíè-òÿðÿããè” – Ùÿøòÿðõàíäà 1905-úè èëäÿí áàøëàéàðàã øàìàõûëû
Ìóñòàôà Ëöòôèíèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí ãÿçåò.
552
1905-úè èëäÿ áèð ìöääÿò ðåäàêòîðó øàèð Ìÿùÿììÿä Ùàäè (1879–1920)
îëìóøäóð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Åé àõóíä, åé äèðÿõòè-áèùàñèë” øåèðè èëÿ áàøëàíàí
øåèðè ôåëéåòîíóí àõûðûíäà âåðèëìèøäèð.
Øåèð Ñÿäèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðèíÿ òÿçìèíäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
“ßñÿðëÿðè”íèí ö÷úèëäëèéèíäÿ “Èçàùëàð” ùèññÿñèíäÿ øåèðäÿêè ôàðñúà ìèñðàëàð
Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâðèëìèø, àøàüûäàêû øåèð àëûíìûøäûð:
Åé àõóíä, åé áàðñûç àüàú,
×îõ äà éàëòàãëûüà ìàèë îëìà.
Ìöõòÿñÿðè, àðèô âÿ êàìèë èíñàí
Äöíéàéà áåë áàüëàìàç.
Óúàäûð, éîõäó ñþç êè, áîéäà ÷èíàð,
Ñÿíäÿí èñëàìÿ ùå÷ ýþðöëìÿäè áàð,
Åé ÿëèáîø áàçàðà ýåäÿí!
Ãîðõóðàì êè, áàçàðäàí ÿëèäîëó ãàéûòìàéàñàí.
Åé àõóíä, îëìà äþðä èøÿ òàëèá:
Úàùëö-ïóëö òÿìÿëëöãö úàëèá.
ßýÿð áóíëàðäàí áèðè ãàëèá ýÿëñÿ,
Øèðèí úàíûí áÿäÿíèíäÿí ÷ûõàð.
Ãîé ðèéàíû éåðÿ ýÿë, åòýèëÿí àð,
Íÿ ÷ûõàð ïàäøàùäàí ñÿíÿ êàð?
Àñèëÿð ýöíàùëàðûíäàí òþâáÿ åäèðëÿð.
Àðèôëÿð èáàäÿòäàí ÿë ÷ÿêèðëÿð.
29. Àõóíä èëÿ êåøèøèí âÿçè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóë 1906-úû èë, ¹14.
Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä (1842–1918) – Ìèäùÿò ïàøàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ àïàðûëàí
ñàðàé ÷åâðèëèøè íÿòèúÿñèíäÿ ùàêèìèééÿòÿ êå÷ìèø Îñìàíëû ùþêìäàðû.
Òöðêèéÿäÿ áàø âåðìèø èíãèëàá Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäè òàõòäàí ñàëäû. 1909-úó
èëäÿêè ÿêñèíãèëàáè ÷åâðèëèø ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàäû, Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä
ùÿáñ åäèëäè, 1912-÷è èëÿ ãÿäÿð Ñàëîíèêäÿ íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàíûëäû, 1918-úè
èëäÿ Èñòàìáóëäà ùÿáñõàíàäà âÿôàò åòäè.
30. Èðàí êîíñóëëàðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 èéóë 1906, ¹15.
Øàêè òÿõÿëëöñö Àçÿðáàé÷àíäà áèð íå÷ÿ ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí èøëÿíìèøäèð. Áó
ôåëéåòîíóí åïèãðàôû îëàí øåèðèí ìöÿëëèôè “Øàêè” òÿõÿëëöñö èëÿ äÿ éàçàí Ðÿøèä
áÿé ßôÿíäèéåâèíäèð.
Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâ (1863-1942) – ýþðêÿìëè ìààðèô õàäèìè, äðàìàòóðã,
øàèð âÿ òÿðúöìÿ÷è.
Ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: áó õîøàýÿëìÿç âÿçèééÿòäÿí Àëëàùà ïÿíàù àïàðûðàì êè, ùÿð éåðÿ ãÿäÿì ãîéóðñàí, îðà àù íàëÿëÿðè èëÿ ôÿëÿêëÿðÿ ìàòÿì ëèáàñû
ýåéèíäèðÿí öðÿéèéàíûã èðàíëûëàðëà äîëóäóð. Îíëàð âÿòÿíäÿêè çöëìäÿí áàø ýþòö553
ðöá ãà÷ûðëàðñà, õàðèúäà äàùà àüûð èøýÿíúÿéÿ êèðèôòàð îëóðëàð; Ðóì âÿ Ðóñ ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ ùàðàéà, ùàíñû êÿíäÿ éîëóí äöøñÿ, áèð éûüûí àðñûç, àâàðà àäàìëàðà
ðàñò ýÿëÿðñÿí êè, áèð íÿôÿðèí ÿòðàôûíà éûüûøûá, àäûíû äà êîíñóë ãîéóáëàð âÿ
îíóíëà ÿëáèð îëóá, âÿòÿíäÿí àâàðà äöøÿí áó áè÷àðÿëÿðè ñîéóá òàëàìàãäàäûðëàð.
31. Íÿ åëÿìÿê? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21èéóë 1906-úû èë, ¹16.
Ãûçäûðìàëû – Òèôëèñëè Ìÿøÿäè Ùÿáèá Çåéíàëîâóí (1870-1917) “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”äÿ èøëÿòäèéè ýèçëè èìçà. Áó èìçàäàí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äÿ áèð
íå÷ÿ äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
32. Òÿðÿããè ÿëàìÿòëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 èéóë 1906, ¹17.
33. Ãîëîøàïîâà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 èéóë 1906, ¹17.
Ãîëîøàïîâ – î çàìàí Øóøà øÿùÿðèíèí ýåíåðàë-ãóáåðíàòîðó îëìóø, ìèëëè
ãûðüûí çàìàíû ôèòíÿêàðëûã åòìèø ÷àð ìÿìóðó.
34. Ãîëîøàïîâóí ýåðè ÷àüûðûëìàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1906,
¹18.
Ôåëéåòîíóí àõûðûíäà âåðèëìèø ñàòèðèê øåèð Ì.ß.Ñàáèðèíäèð.
35. Âÿòÿí ìÿùÿááÿòè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1906, ¹18.
36. Ìöñÿëìàí è÷èíäÿ ýþðäöêëÿðèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 àâãóñò
1906, ¹19.
37. Èôðàòûí ìÿíôÿÿòè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 àâãóñò 1906, ¹20.
Áþéöê Íàïîëåîí Áîíàïàðò (1769-1821) – Ôðàíñà èìïåðàòîðó, ìÿøùóð
ñÿðêÿðäÿ.
Ïéîòð (1672-1725) – áèðèíúè ðóñ èìïåðàòîðó, Ðóñèéàäà òàðèõè èñëàùàòëàð
êå÷èðìèø ùþêìäàð.
38. Áèð ýöðúöéÿ úàâàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 àâãóñò 1906, ¹21.
39. Àáèðèí âÿ êèëàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 àâãóñò 1906, ¹21.
È.À.Êðûëîâ – ðóñ øàèðè, òÿìñèë÷è.
40. Ñÿéàùÿòíàìÿ. Ðåéíãàðòûí ñÿéàùÿò êèòàáûíäàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
æóðíàëû, 19 àâãóñò 1906, ¹21.
Äÿúúàë – äèíè ðÿâàéÿòà ýþðÿ ãèéàìÿò ýöíö çöùóð åäÿúÿê òàéýþç, éàëàí÷û
áèð øÿõñ.
41. Éàð èëÿ ýþðöøìÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ñåíòéàáð 1906, ¹23.
42. ×ÿòèí ìÿñÿëÿéÿ úàâàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ñåíòéàáð 1906, ¹23.
Ì.À.Ìèðîïèéåâ – ðóñ çèéàëûñû. Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíà 1901-1909-úó èëëÿðäÿ
äèðåêòîðëóã åòìèøäèð.
43. Íÿñèùÿòè-ùöêÿìà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ñåíòéàáð 1906, ¹23. Êöëëèé-éàòäà èëê äÿôÿ.
44. Êå÷ÿí ýöíëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 ñåíòéàáð 1906, ¹24.
Ôåëéåòîíäàêû øåèð Ñÿäè Øèðàçèíèí “Åé êþíöë” ðÿäèôëè øåèðèíÿ ñàòèðèê
íÿçèðÿäèð.
45. Úàâàá. ßùìÿä áÿé Àüàéåâ úÿíàáëàðûíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22
ñåíòéàáð 1906, ¹25.
554
46. Øèðèí ðóñè äàíûøàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 ñåíòéàáð 1906, ¹25.
47. Èðàíëûëàðà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 ñåíòéàáð 1906, ¹26.
Ôåëéåòîíäàêû øåèð Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Ñ.ß.Øèðâàíèíèí “Îëàúàãñàí”
ðÿäèôëè ãÿçÿëèíÿ ïàðîäèéàäûð.
48.Èðàí ôÿùëÿëÿðèíèí ïóëó ùàðà ýåäèð? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû, 6
îêòéàáð 1906, ¹27.
49. Èáðÿò ãàëàíëàðà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 îêòéàáð 1906, ¹27. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
50. “Ðÿùáÿð” – Áàêûäà ìààðèô÷è çèéàëû Ìàùìóäáÿé Ìàùìóäáÿéîâóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ 1906-1907-úè èëëÿðäÿ íÿøð åäèëÿí óøàã æóðíàëû.
“Äÿáèñòàí” – 1906-1908-úè èëëÿðäÿ Áàêûäà ìöÿëëèì ßëèñýÿíäÿð Úÿôÿðçàäÿ âÿ Ìÿììÿäùÿñÿí ßôÿíäèçàäÿíèí ðåäàêòîðëóüó âÿ âÿñàèòè èëÿ ìÿêòÿáëè
óøàãëàð ö÷öí íÿøð îëóíàí æóðíàë.
51. Îðóú éåéÿíëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 îêòéàáð 1906, ¹29.
52. Îðóúó áàòèë åëÿéÿí øåéëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 îêòéàáð 1906,
¹30.
53. Ìÿúëèñè-ìèëëè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 îêòéàáð 1906, ¹30.
54. Áèð àäàì ëàçûìäûð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 íîéàáð 1906, ¹31.
55. Ìåéìóíëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 íîéàáð 1906, ¹31.
56. Äàíàáàø êÿíäèíäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 íîéàáð 1906, ¹31 Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ
57. Ìûíúûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 íîéàáð 1906, ¹32.
Áÿð íÿéàéÿä çè ýþøòÿãàí àâàç – Ñÿäè Øèðàçèíèí “Ýöëöñòàí” ÿñÿðèíäÿíäèð.
Ìÿíàñû: þëöëÿðäÿí ñÿñ (õÿáÿð) ýÿëìÿç.
58. Øåéòàíà úàâàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 íîéàáð 1906, ¹33.
59. Ìÿñúèäëÿðèìèç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 íîéàáð 1906, ¹34.
60.”Èðøàä”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 äåêàáð 1906, ¹35.
“Íîâîéå âðåìéà” – 1868-1917-÷è èëëÿðäÿ Ïåòåðáóðãäà íÿøð îëóíàí ýöíäÿëèê ãÿçåò.
61.Òèôëèñäÿ ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 äåêàáð 1906,
¹35.
62.Ãàðíûéîüóíëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 äåêàáð 1906, ¹36.
Áó ôåëéåòîí 1906-úû èëäÿ Çÿíýÿçóð ìàùàëûíäà áàø âåðìèø àúëûã ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
“Áÿ õàëè ùèíäóÿò áÿõøÿì...Êðèò âÿ Øàìö Áîñíàðà” ìèñðàñû Ùàôèç Øèðàçèíèí
“ßëà éà åééóùÿñàüè ÿäèðêÿñÿí âÿ íàáöëùà” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí øåèðèíÿ ñàòèðèê
áÿíçÿòìÿäèð. Ìÿíàñû: Êðèò, Øàì âÿ Áîñíèéàíû ñÿíèí ãàðà õàëûíà áàüûøëàðàì.
63.Ýèìíàçèéàäà òÿçÿ ìÿñúèä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 äåêàáð 1906,
¹37.
64. Äîããóç éàøûíäà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 äåêàáð 1906, ¹37.
65. Èðàíûí Áàòóì êîíñóëóíà áàøûáàüëû ìÿêòóá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29
äåêàáð 1906, ¹39.
555
Øåèð ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðè ßáöëãàñûì Íÿáàòèíèí “Ýåò äîëàíýèëÿí,
õàìñÿí ùÿíóç” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí øåèðèíÿ ñàòèðèê áÿíçÿòìÿäèð.
66. Ìåøÿäÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 äåêàáð 1906, ¹39. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
67. Èäàðÿäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 äåêàáð 1906, ¹39.
68. Ãàçàíúûìûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1907, ¹1.
69. Ìåøÿäÿ ýþðäöêëÿðèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1907, ¹2.
70. “Íÿøðè-ìààðèô” úÿìèééÿòè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1907,
71.Éóõó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1907, ¹2. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
72. Ùÿìøÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 éàíâàð 1907, ¹3.
Øàùè-ìÿüôóð – Èðàíäà 1906-úû èëäÿ þëìöø ùþêìäàð Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù
íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ìèðçÿ Ìåëêóìéàíñ. Ìèðçÿ Ìÿëêöì õàí (1833-1908) – òÿðÿããèïÿðâÿð Èðàí
éàçû÷ûñû âÿ èúòèìàè õàäèìè, Ì.Ô.Àõóíäîâóí äîñòó; “Ãàíóí” ãÿçåòèíèí ðåäàêòîðó âÿ íàøèðè; “Ìÿáäÿè-òÿðÿããè”, “Øåéõ âÿ âÿçèð” êèìè åëìè-ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð.
73. Ëöüÿòè-Ìîëëà Íÿñðÿääèí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 éàíâàð 1907, ¹3.
74. Ìåøÿäÿ ýþðäöêëÿðèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 éàíâàð 1907, ¹4.
Áó ôåëéåòîíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí ùÿìèí íþìðÿñèíäÿ
ðÿññàì Ðîòòåð òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëìèø “Àéûí òóòóëìàüû” àäëû áèð ñÿùèôÿëèê êàðèêàòóðàäà àéûí òóòóëìàñû âÿ áèð íå÷ÿ àâàìûí äàì öñòÿ ÷ûõûá òàïàíúà-òöôÿíý àòìàñû, ÷óáóãëà ãàçàí äþéÿúëÿìÿñè òÿñâèð îëóíóð. Øÿêëèí àøàüû òÿðÿôèíäÿ òÿñâèð
åäèëÿí èêè íÿôÿð êàçàê òÿøâèøÿ äöøöá, ÿëäÿ ñèëàù ãà÷ûøûð. Êàçàêëàðûí äèëèíäÿí
øÿêëèí àëòûíäà áó ñþçëÿð ãåéä îëóíìóøäóð: “×îðò ïîáåðè, îïéàò ðåçíéà!..”.
75. Ìÿùÿììÿäÿëè øàù âÿ áöòïÿðÿñòëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ôåâðàë
1907, ¹5.
76. Òàïìàúà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ôåâðàë 1907, ¹5. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
77. Áàø éàðìàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ôåâðàë 1907, ¹6.
78. Èðÿâàí ñåìèíàðèéàñû âÿ ãàçûíûí íèòãè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ôåâðàë
1907, ¹7.
Àíàø ãóðáàüà – èðÿâàíëû Úàááàð ßñýÿðçàäÿíèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” âÿ
“Çÿíáóð”äà èøëÿòäèéè ýèçëè èìçà.
Ìÿùÿììÿä àüà Øàùòàõòëû (1848-1931) – ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí æóðíàëèñòè,
àëèìè âÿ èúòèìàè õàäèì; Ëåéïñûãäÿ (Àëìàíèéà) âÿ Ïàðèñäÿ (Ôðàíñà) òÿùñèë àëìûøäûð; “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíèí (1903-1905) ðåäàêòîðó, “Ìîñêîâñêèå âåäîìîñòè” ãÿçåòèíèí ÿìÿêäàøû, Èðÿâàí ìàùàëûíäàí I Äþâëÿò äóìàñûíûí öçâö îëìóøäóð; ñîâåò äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ïðîôåññîðó âÿçèôÿñèíäÿ âÿ éåíè ÿëèôáà êîìèòÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð.
556
79. Èäàðÿäÿí. Ìåøÿäÿ ýþðäöêëÿðèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ôåâðàë
1907, ¹7.
80. Áèíàìóñëóã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ìàðò 1907, ¹9.
Ìö÷àùèä – 1905-1911-úè èëëÿðäÿêè Ñÿòòàðõàí Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí ôÿàë
èøòèðàê÷ûëàðûíà âåðèëÿí àä.
81. Õîøáÿõòëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ìàðò 1907, ¹9. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
82. Óñòàëèïèí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ìàðò 1907, ¹9.
Ôåëéåòîíäà ×àð Ðóñèéàñûíûí ãÿääàð Áàø Íàçèðè Ñòîëûïèí òÿíãèä îëóíóð.
83. Ëåîíòèéåâ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ìàðò 1907, ¹11.
84. Ãóëè-áèéàáàíëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ìàðò 1907, ¹12.
Êóçìà Ïðóòêîâ – XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà À.Ê.Òîëñòîé, À.Ì.Æåì÷óæíèêîâ, îíóí ãàðäàøëàðû Âëàäèìèð âÿ Àëåêñàíäð Æåì÷óæíèêîâëàð òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëìèø ëÿãÿá.
×àðëç Äàðâèí (1809-1882) – Èíýèëèñ òÿáèééàòøöíàñ àëèìè, äàðâèíèçì
òÿëèìèíèí áàíèñè.
85. Ãóáà ìåéäàíû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ìàðò 1907, ¹12.
86. Ìÿçùÿá àçàäëûüû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 ìàðò 1907, ¹13.
87. Ìþâãóôàò ìÿñÿëÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 àïðåë 1907, ¹14.
Ìþâãóôàò (âÿãôëÿð) – Ìöñÿëìàí äèíè èäàðÿëÿðèíèí àéðûëìàç òîðïàã ìöëêèééÿòè. Áó òîðïàãëàðäà éàøàéàí êÿíäëèëÿð àëè ðóùàíèëÿðäÿí àñûëû îëóðëàð.
Øåéõ Ñÿôè (1254-1334) – ßðäÿáèëäÿ ìÿøùóð ñóôèëÿðäÿí îëìóø, øåèðëÿð äÿ
éàçìûøäûð. ßðäÿáèëäÿêè ìÿãáÿðÿñè ìöñÿëìàíëàðûí çèéàðÿòýàùëàðûíäàí áèðèäèð.
88. Õîø òÿãðèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 àïðåë 1907, ¹14. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
89. Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1907, ¹15.
...Ñþç âåðìèøèê êè, “Òÿçÿ ùÿéàò”ûí íÿñèùÿòèíÿ ÿìÿë åëÿéÿê- Ùàøûìáÿé
Âÿçèðîâóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ ÷àï îëóíàí “Òÿçÿ ùÿéàò” ãÿçåòèíèí éåðèòäèéè
áàðûøäûðûúû ñèéàñÿòÿ êèíàéÿëè èøàðÿäèð.
90. Ìÿñëÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 àïðåë 1907, ¹15.
91. Çàðàôàò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë 1907, ¹16.
Àüàéåâ – ßùìÿä áÿé Àüàéåâäÿí ñþùáÿò ýåäèð.
Ùà÷û Ìÿúèä ÿôÿíäè – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø øàìàõûëû äèí õàäèìè.
Ì.ß.Ñàáèð îíóí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ õöñóñè áèð ìÿðñèéÿ éàçìûøäûð.
92. Ãàéûðìà ùÿäèñëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 àïðåë 1907, ¹16.
Ìþâëóä – Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí àíàäàí îëìà ýöíö.
93. “Òÿðúöìàí”ûí ôèòâàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1907, ¹17.
“Òÿðúöìàí” – 1883-1914-úö èëëÿðäÿ Êðûìûí Áàü÷àñàðàé øÿùÿðèíäÿ Èñìàéûë áÿé Ãàñïðèíñêèíèí, 1914-1918-úè èëëÿðäÿ èñÿ îüëó Ðöôÿò Ãàñïðèíñêèíèí
ðåäàêòîðëóüó èëÿ íÿøð îëóíàí ãÿçåò.
94. Îõóúóëàðûìûçà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1907, ¹17. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
557
95. Ýÿíúÿ ìîëëàëàðûíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 ìàé 1907, ¹18. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
96. Ìîëëà Úÿôÿðãóëó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 ìàé 1907, ¹19.
97. Åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè. Áó èøëÿðèí ÷àðÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 ìàé 1907, ¹20.
Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àðâàäû Ùÿìèäÿ õàíûì þç õàòèðàòûíäà î çàìàí
“Åðìÿíè âÿ ìöñÿëìàí þâðÿòëÿðè” ñÿðëþâùÿëè ôåëéåòîíà ýþðÿ ìîëëàëàðûí Ìèðçÿ
Úÿëèëèí þëöìöíÿ ôèòâà âåðäèéèíè éàçìûøäûð.
98. Ýöëìÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 ìàé 1907, ¹20. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
99. Ìèëëÿò ãóðáàíëàðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 ìàé 1907, ¹21. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
Úÿíàá Òàëûáîâ – éàçû÷û Ìèðçÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
100. Ãàôãàç Øåéõöë Èñëàìûíà èêè äÿíÿ à÷ûã ìÿêòóá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 èéóí 1907, ¹22.
Ùÿìèäÿ õàíûìûí ãûçû Ìèíà Äàâàòäàðîâàíûí 27 ìàé 1907-úè èë Òèôëèñ Ãûçëàð Èíñòèòóòóíó ãóðòàðìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ êå÷èðèëÿí òÿíòÿíÿëè ìöñàìèðÿäÿ Ãàôãàç øåéõöëèñëàìû èëÿ Ìèíàíûí ñþùáÿòè ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð.
Áó ôåëéåòîíà ýþðÿ ÷àð ùþêóìÿòè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíû áàüëàìûøäûð.
Àç ñîíðà æóðíàëûí ôÿàëèééÿòè áÿðïà îëóíìóøäóð.
Ãàçè Àüà Ìèðêÿðèì àüà – Áàêû øÿùÿðè ìöñÿëìàí ðóùàíè èäàðÿñèíèí ñÿäðè
ãàçû Ìèðìÿùÿììÿäêÿðèì; Úöðúè Çåéäàíûí “Êÿðáÿëà éàíüûñû”, “ßðìÿíóñÿ”
ÿñÿðëÿðèíè, ùàáåëÿ Ãóðàíû Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
101. Áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 èéóí 1907, ¹23. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
102. Ùàíû ãûðõ áåø ìèí ìàíàò? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 èéóë 1907, ¹24.
103. Úÿôÿíýèéàò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 èéóë 1907, ¹25.
104. “Äÿáèñòàí”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 èéóë 1907, ¹25.
105. Ãûç óøàüû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 èéóë 1907, ¹25. Áó íöìóíÿ ùåêàéÿ òÿñèðè áàüûøëàéûð. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
106. Ïàïàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 èéóë 1907, ¹26.
107. Áèçèì èøëÿðèìèç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 èéóë 1907, ¹27.
Ìöñÿëëà – Êå÷ìèøäÿ ãóðàãëûã çàìàíû úàìààòûí øÿùÿðäÿí, éàõóä êÿíääÿí
êÿíàðà éûüûøûá, “õóäàéà, áèçÿ éàüûø!” – äåéÿ éàëâàðìàñû.
108. Òÿáðèç èøëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 èéóë 1907, ¹27.
109. Úÿôÿðèí àíàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 èéóë 1907, ¹28.
110. Áàêû äÿðéàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 èéóë 1907, ¹28.
111. Úöìÿ ýöíëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 èéóë 1907, ¹28.
Àáäóëëà Úþâäÿò (1869-1932) – òöðê ùÿêèì, øàèð âÿ æóðíàëèñòè. Èñâå÷ðÿ,
Ãàùèðÿ âÿ Èñòàìáóëäà “Èúòèùàä” æóðíàëûíû íÿøð åòìèøäèð.
Äÿð ñàëè áèñòó ÷ÿùàð... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿð÷öìÿñè: èëäÿ
èéèðìè äþðä ýöí íÿùñäèð êè, ùÿð àéà èêè ýöí äöøöð: áó ýöíëÿðäÿ ùÿð êÿñ íàõîø
558
îëñà-þëÿð, ñÿôÿðÿ ýåòñÿ-ãàéûòìàç, äàâàéà ýåòñÿ-þëäöðöëÿð âÿ ÿýÿð óøàã äîüóëñà- éàøàìàç (ãàëìàç).
112. Ãóðáàüàëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 àâãóñò 1907, ¹29.
“Ùÿáëóë-ìÿòèí” – XIX ÿñðèí àõûðû, XX ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Èðàí ìöùà÷èðëÿðèíèí Êÿëêöòòÿäÿ ôàðñ äèëèíäÿ íÿøð åòäèêëÿðè ãÿçåò. Áèð ìöääÿò Áàêûäà “Ùÿáëöëìÿòèí”è ýÿíú Í.Íÿðèìàíîâ (1870-1925) éàéìûøäûð.
113. Áèð áî÷êà ñó. Áàêûäà ×îðíû ãîðîä ôÿùëÿëÿðèíÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àâãóñò 1907, ¹30.
“Úàìåè-Àááàñ” – Øåéõ Áÿùàÿääèíèí øÿðèÿò êèòàáû. Î çàìàí ìÿêòÿáëÿðäÿ
áèð äÿðñëèê êèìè èøëÿäèëèðäè.
114. Ýþç éàøëàðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àâãóñò 1907, ¹30.
115. Êå÷ÿëëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àâãóñò 1907, ¹30.
116. Ãîðõóðàì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àâãóñò 1907, ¹30.
117. Õàíûìëàðà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àâãóñò 1907, ¹31.
“Ôöéóçàò”– 1906-1907-úè èëëÿðäÿ Áàêûäà ìèëéîí÷ó Ù.Ç.Òàüûéåâèí âÿñàèòè âÿ ß.Ùöñåéíçàäÿíèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ íÿøð îëóíàí æóðíàë.
118. Áàêûíûí ÿëàúû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 àâãóñò 1907, ¹31.
119. Âÿêèë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ñåíòéàáð 1907, ¹35.
120. Úóùóäóí ìÿêòóáó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ñåíòéàáð 1907, ¹36.
121. Èñáàòè-ùÿãã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ñåíòéàáð 1907, ¹36. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
122. Úÿôÿíýèéàò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ñåíòéàáð 1907, ¹36.
“Âÿãò” – Îðåíáóðãäà ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ òàòàð äèëèíäÿ ÷ûõàí ÿäÿáè âÿ ñèéàñè
ãÿçåò.
“Ôöéóçàò”äà ìþùòÿðÿì øàèðèìèç Ì.Ùàäè – Øàèð Ìÿùÿììÿä Ùàäèíèí
(1879–1920) “Ôöéóçàò” æóðíàëûíäà ÷àï îëóíìóø “Ãàôãàçà àèä” ñÿðëþâùÿëè
ìÿãàëÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Äÿð ôðÿíý... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñ÷à ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: Ôðÿíýèñòàíäà
ôèçèêà, êèìéà, òÿøðèù, áîòàíèêà, ôèçèîëîæè âÿ... íè þéðÿíìÿìèø âÿ ùÿêèìëÿð éàíûíäà áèð íå÷ÿ èë òÿúðöáÿ êå÷ìÿìèø àäàìëàðà àúèç õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñèíè òàïøûðìûðëàð. Ëàêèí Èðàíäà èñÿ, áèð òèðìÿ ÿììàìÿ, áèð áöêöì êàüûç, ãÿëÿìäàí âÿ
òÿñáåù, ãÿäèì òèááè áèëìÿê ÿëàìàòè îëóá, èêè ýÿëìÿ ôðàíñûçúà äàíûøìàã éåíè
òÿáàáÿòè áèëìÿê íèøàíÿñèäèð; áöòöí õÿñòÿëèêëÿðèí ÿëàúû î ÷ÿíàáëàðäàí àñûëûäûð.
123. Óøàãáàçëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 îêòéàáð 1907, ¹37. Êöëëèééàòäà
èëê äÿôÿ.
124. Ëàé-ëàé. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 îêòéàáð 1907, ¹37. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
125. Àøèíà ñÿäàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 îêòéàáð 1907, ¹38.
Àøèíà äàíÿä ñÿäàéè-àøèíà – äîñòóí ñÿñèíè (ñþçöíö) äîñò áèëÿð (áàøà
äöøÿð).
559
“Òöðê” – Ãàùèðÿäÿ òöðê äèëèíäÿ ÷àï îëóíàí ãÿçåò.
“Èúòèùàä” – Àáäóëëà Úþâäÿòèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ òóðê äèëèíäÿ ÷àï îëóíàí
ãÿçåò.
Ìèäùÿò ïàøà (1822-1883) – Òöðêèéÿ èñòèáäàä öñóëè-èäàðÿñèíèí äöøìÿíè;
ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí áàø÷ûñû Ñóëòàí ßáäöëùÿìèäèí ÿìðè èëÿ Òàèôäÿ (ßðÿáèñòàí)
þëäöðöëìöøäöð.
126. Îüëàíëàðûíûçû îõóòìàéûí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 îêòéàáð 1907,
127. Äàðöëôöíóí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 îêòéàáð 1907, ¹40. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
128. Øöêð âÿ ñÿíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 íîéàáð 1907, ¹41.
Ïîáåäîíîñåâ Ê.Ï. (1827-1907) – ÷àð Ðóñèéàñûíäà ìöðòÿúå äþâëÿò õàäèìè,
ñèíîäóí áàø ïðîêóðîðó.
Èëìèíñêè Í.È. (1822-1891) – Ðóñ ïåäàãîãó, Àçëûãäà ãàëàí ìèëëÿòëÿðèí ìààðèôè ñàùÿñèíäÿ èøëÿéèá, ÷àðèçìèí çîðëà ðóñëàøäûðìà ñèéàñÿòèíÿ õèäìÿò åòìèøäèð.
Øÿðãøöíàñëûüà àèä áèð ñûðà ýþðêÿìëè ÿñÿðëÿðè äÿ âàðäûð.
×åðèâàíñêè – ×àð Ðóñèéàñûíäà ðóùàíè èäàðÿëÿðÿ áàø÷ûëûã åäÿí ñåíàòîð.
Ôàðñúà ìÿñÿëèí òÿð÷óìÿñè: áèð øåé êè, àéäûíäûð, –îíó øÿðù åòìÿéÿ íÿ
åùòèéà÷ âàð?
129. Áàøìàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 íîéàáð 1907, ¹41.
130. Çÿíúèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 íîéàáð 1907, ¹42. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
131. Áàòäàü. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 íîéàáð 1907, ¹43.
“Áàòäàü” ôåëéåòîíó “Ôöéóçàò” æóðíàëûíûí áàüëàíìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëìûøäûð.
“Àõóíä ×ÿéèðòêÿ” – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìààðèô âÿ ìÿòáóàò ñàùÿñèíäÿ
÷àëûøàíÉóñèô Òàëûáçàäÿéÿ âåðèëÿí ëÿãÿáäèð. Ù.Ç.Òàüûéåâèí òàïøûðûüû èëÿ î,
“Ãóðàí”ûí 1907-úè èëäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø àçÿðáàéúàí÷à òÿðúóìÿñèíèí áèð íöñõÿñèíè Òöðêèéÿ ñóëòàíû ßáäóëùÿìèäÿ ùÿäèééÿ àïàðìûøäû.
Úÿëàë Öíñèçàäÿ – Òèôëèñäÿ 1883–1891-úè èëëÿðäÿ íÿøð îëóíàí “Êÿøêöë”
ãÿçåòè âÿ æóðíàëûíûí ðåäàêòîðó, ìöÿëëèì.
Áàêû ïàäøàùû – ìèëéîí÷ó Ù.Ç.Òàüûéåâ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
132. Èíøàëëàù. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 íîéàáð 1907, ¹43.
133. Õÿííàñ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 íîéàáð 1907, ¹44.
“Ñÿàäÿò” – 1907-úè èëäÿ Áàêûäà Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë
îëóíìóø õåéðèééÿ úÿìèééÿòè. Áó úÿìèééÿò “Ñÿàäÿò ìÿêòÿáè” àäëû áèð ìÿêòÿá
äÿ à÷ìûøäû êè, áèð ìöääÿò ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ ùÿìèí ìÿêòÿáèí ìöäèðè
îëìóøäóð.
ßáäöëõàëûã Àõóíäîâ – XIX ÿñðèí àõûðû, XX ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Áàêûäà ÷îõ
òàíûíìûø ùÿêèì âÿ æóðíàëèñòëÿðäÿí áèðè. Òàðòó óíèâåðñèòåòèíè áèòèðèá, òÿáàáÿò
ìàýèñòðè àëèìëèê äÿðÿúÿñè àëìûøäûð. 1909-1910-úó èëëÿðäÿ Áàêûäà ÷ûõàí ñàòèðèê
560
“Çÿíáóð” æóðíàëûíûí íàøèðè îëìóøäóð. Òÿáàáÿòÿ àèä åëìè ÿñÿðëÿðè, òÿðúöìÿëÿðè
âÿ “ßââÿë ùÿíÿê, ñîíðà äÿéÿíÿê” àäëû êîìåäèéàñû âàðäûð.
134. Ìÿðéÿì õàíûì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 äåêàáð 1907, ¹45.
Ñÿðëþâùÿíèí àëòûíäàêû ÿðÿáúÿ úöìëÿíèí ìÿíàñû: áèç îíäàíûã (îíäàí
àéðûëìûøûã), îíà äà ãàéûäà÷àüûã.
135. Áÿãàöñ-ñÿëòÿíÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 äåêàáð 1907, ¹45.
136. Ñàëàì-ìÿëåéê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 äåêàáð 1907, ¹45.
137. Þëöëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 äåêàáð 1907, ¹46.
138. Ôÿððóõ áÿé Âÿçèðîâ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 äåêàáð 1907, ¹47.
Ôÿððóõ áÿé Âÿçèðîâ – àëè òÿùñèëëè èëê àçÿðáàéúàíëû ìöùÿíäèñëÿðäÿí áèðè.
Ñóðàõàíûäàêû íåôò ìÿäÿíèíäÿ ìöäèð èøëÿéèá, áþéöê âàð-äþâëÿò ãàçàíìûø,
Ùèíäàðõ êÿíäèíäÿ ïî÷ò âÿ ìÿêòÿá à÷ìûøäûð.
139. Îéóí-îéóíúàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 äåêàáð 1907, ¹47. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
140. Èðàí èøëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 äåêàáð 1907, ¹47. Êöëëèééàòäà
èëê äÿôÿ.
141. Ìÿñëÿêèìèç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 äåêàáð 1907, ¹48.
142. Èëèí àõûðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 äåêàáð 1907, ¹49.
143. Åéäè-ÿçùà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1908, ¹1.
144. Òèúàðÿò âÿ åêîíîìè õÿáÿðëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1908,
145. Ùàëâà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1908, ¹1. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
146. Ðÿâàéÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1908, ¹1. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
147. Ôèòâàëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1908, ¹2. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
148. Ëÿïÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1908, ¹2. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
149. Êöï. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 éàíâàð 1908, ¹3.
150. Îò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 éàíâàð 1908, ¹4.
Âÿãòè áÿùàð ÿñò õèç, òà áåòàìàøà ðÿâèì – òÿðúöìÿñè: Áàùàð âàõòûäûð, äóðóí
òàìàøàéà ýåäÿê!..
Ìöáàðÿê áàä ìóðüàíè ÷ÿìÿíðà... ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí ôàðñ÷à øåèðèí òÿð÷öìÿñè: ÷ÿìÿí ãóøëàðûíà, ðÿíýèí ìÿúëèñëÿð ìóüÿííèñèíÿ åøã îëñóí! Ýöëöçëö áàùàð ýÿëèá, êþùíÿ äöíéàíû ÷è÷ÿêëÿíäèðäè.
151. Éóõó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 éàíâàð 1908, ¹4. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
152. Ìûðò-ìûðò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ôåâðàë 1908, ¹6.
153. Úàâàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ôåâðàë 1908, ¹7.
154. Ùàðàäàäûðëàð? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ôåâðàë 1908, ¹8.
561
“Çàãàôãàçéå” – 1907-1914-úö èëëÿðäÿ Òèôëèñäÿ ýöðúö ìààðèôïÿðâÿðè âÿ
ìÿòáóàò õàäèìè Ï.À.Ãîòóàíûí (1873-1936) ðåäàêòîðëóüó èëÿ ðóñ äèëèíäÿ ÷ûõàí
ãÿçåò.
“Òèôëèññêè ëèñòîê” – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òèôëèñäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí
ýöíäÿëèê ãÿçåò.
155. Ìèêðîáëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 ìàðò 1908, ¹9.
156. Èðàí èøëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 ìàðò 1908, ¹9.
157. Äèí ìÿñÿëÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 ìàðò 1908, ¹10.
158. Áàêû ìöñÿëìàíëàðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 ìàðò 1908, ¹11.
Ìåíøèêîâ Ì.Î. (1859–1919) –”Íîâîéå âðåìéà” ãÿçåòèíèí “èóäóøêà”
(ñàòãûí, õàèí) ëÿãÿáè èëÿ òàíûíàí ìöÿëëèôëÿðèíäÿí áèðè.
159. Àíà äèëè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 ìàðò 1908, ¹11.
160. Ìóðäàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 ìàðò 1908, ¹13.
161. Äèâàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 àïðåë 1908, ¹14.
Êèòàé äèâàðû – Å.ÿ. 206-úû èëäÿ ÷ÿêèëìèø áþéöê ×èí ñÿääè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
162. Ôèëîñîôëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû, 13 àïðåë 1908, ¹15.
Æàííà ä’Àðê (1412-1431) – Ôðàíñàíûí àçàäëûüû óüðóíäà ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðìèø ôðàíñûç ãûçû.
Âîëêîíñêàéà Ì.Í., Òðóáåòñêàéà Ô.È. – Ñèáèðÿ ñöðýöí åäèëìèø ðóñ äåêàáðèñòëÿðèíèí àðâàäëàðû. Í.À.Íåêðàñîâóí “Ðóñ ãàäûíëàðû” ïîåìàñû ùÿìèí ãàäûíëàðûí øöúàÿòèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð.
Ìÿøùóð Êàíò èëÿ Úîí Ìèë àäûíäà Àâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí þâðÿò ìÿñÿëÿñèíÿ
äàèð éàçûëàðû – àëìàí ôèëîñîôó Èììàíóë Êàíòûí (1724-1804) “ßõëàã ìåòàôèçèêàñû” âÿ èíýèëèñ ôèëîñîôó Úîí Ñòöàðò Ìèëèí (1806-1873) “Ãàäûíëàðûí òàáå åäèëìÿñè ùàããûíäà” êèòàáëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Òÿðúöìåéèùàëûì” ÿñÿðèíäÿ éàçûð: “Áèðèíúè äÿôÿ àðâàäëàðû ìöäàôèÿ åäÿí ñþçëÿðè Åéíÿëè
éîëäàøûìûç (Åéíÿëè Ñóëòàíîâ – È.Ù).. âàñèòÿñè èëÿ ìÿøùóð àðâàä àçàäëûüû òÿðÿôäàðû Úîí Ñòöàðò Ìèëèí êèòàáëàðûíäà ýþðäöì… Úîí Ñòöàðò Ìèë áó êèòàáûíäà ñöáóòà éåòèðèðäè êè, àðâàä àçàäëûüûíà èíäèéÿäÿê ãîéóëàí ñÿðùÿäëÿðèí ùàìûñû ýÿðÿê
ýþòöðöëñöí” (Áàõ: Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, ÂÛ ú., Á., Àçÿðíÿøð, 1985,
ñÿù. 189).
Àýÿùè – Èðàí øàèðè. Ôàðñúà øåèðèí òÿðúöìÿñè: Àýàùèëÿð äöíéàäà îí øåéè áèëìÿçëÿð, ãàíìàçëàðûí ìóñèãèäÿí, àõìàãëàðûí åëìäÿí äÿì âóðìàñûíû.
163. ×àíàã (Èðàí âöãóàòûíà äàèð). “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1908,
¹17.
Ùåðîäîò – ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó.
164. Çèéàðÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 àïðåë 1908, ¹17.
Ôåëéåòîíóí ñîíóíäà àøàüûäàêû êèìè ãåéä âàðäûð: “Íàüûë åéëÿéèá Ìÿøÿäè
“Õàêÿíäàç”, éàçûéà ýþòöðöá “Ëàüëàüû”. Èëê äÿôÿ êöëëèééàòà äàõèë åäèëèð.
“Õàêÿíäàç” èìçàñûíûí êèìÿ ìÿõñóñëóüó äÿãèãëÿøäèðèëìÿéèá. Åùòèìàë êè,
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ñîíëóãäàêû ãåéääÿí áÿäèè ïðèéîì êèìè èñòèôàäÿ åäèá.
562
165. Ãóðòàðûá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 ìàé 1908, ¹18.
Ôåëéåòîí “Úöíóí” èìçàñû èëÿ äÿðú îëóíóá.
Ùÿð÷ÿíä Êþ÷ÿðëè úÿíàáëàðû – ìÿøùóð ÿäÿáèééàòøöíàñ Ôèðóäèíáÿé Êþ÷ÿðëè
(1863-1920) íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
166. Äèë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 ìàé 1908, ¹19.
167. Àíàì-áàúûì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 ìàé 1908, ¹20.
168. Òÿôàâöò (Ëàüëàüû). “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 ìàé 1908, ¹20.
169. ×óâàë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 ìàé 1908, ¹21.
Ñóëòàí ßáäöëùÿìèä – Îñìàíëû ùþêìäàðû.
170. Äÿëëàë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 ìàé 1908, ¹21.
171. Ñöðìÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 èéóí 1908, ¹23
“Ùöëéÿòöë-ìöòòÿãèí” (Ïÿùðèçêàðëàðûí çèíÿòè) – Èðàí äèí õàäèìè Ìÿùÿììÿäáàüûð Ìÿúëèñèíèí êèòàáû.
“Âÿ äÿð ðÿâàéÿòè äèýÿð ôàðìàóä êè, ñöðìÿ êÿøèäÿí ãöââåéè-úèìàðà
çèéàä ìèêîíÿíä”. Òÿðúöìÿñè: Âÿ áàøãà áèð ðÿâàéÿòäÿ áóéóðäó êè, ñöðìÿ
÷ÿêìÿê –úèíñè ÿëàãÿ ãöââÿñèíè àðòûðûð.
172. Îðàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 èéóí 1908, ¹23. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
173. Ùåéç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí 1908, ¹24.
“×å ãÿì äèâàðè öììÿòðà”. Òÿðúöìÿñè: Öììÿò äèâàðûíûí íÿ ãÿìè âàð êè
(Ñÿäè Øèðàçè).
174. Äàéàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 èéóí 1908, ¹24. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
175. Ñÿêêèç éöç ìîëëà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 èéóí 1908, ¹25.
“Ñÿàäÿò” – Áàêûäà òöðê ìÿêòÿáè âÿ åéíèàäëû õåéðèééÿ úÿìèééÿòè.
“Èòòèùàä” – Áàêûäà èðàíëû óøàãëàð ö÷öí à÷ûëìûø ìÿêòÿá.
176.Áàáèëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 èéóí 1908, ¹26.
177.Ìöñÿëìàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóë 1908, ¹27.
178.Ïàñïîðò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóë 1908, ¹27. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
179.Âîäêà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóë 1908, ¹27. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
180.Êàáëà Ùÿñÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóë 1908, ¹27. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
181. Òàðèõ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 èéóë 1908, ¹28.
182.Ñåéèäëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 èéóë 1908, ¹28. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
183. Äóà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 èéóë 1908, ¹29.
184. Úàâàá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 èéóë 1908, ¹29.
185. “ßáâàáöë-úèíàí”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 èéóë 1908, ¹30.
186.Ãîíàãëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 èéóë 1908, ¹30. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
187. Ìþúöçÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 èéóë 1908, ¹30. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
563
188. Èòòèùàä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1908, ¹31.
189.Ïåòåðáóðã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1908, ¹31.
190. Ìÿçÿëè õÿáÿðëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1908, ¹31.
191. Áó íÿäèð? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 àâãóñò 1908, ¹32.
192. Òÿäàðöê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 àâãóñò 1908, ¹33.
193. Íöìà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 àâãóñò 1908, ¹33. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
194.Òÿìÿëëöã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 àâãóñò 1908, ¹34.
ßñàëÿòÿí ÿç úàíèáè-õóä... ñþçëÿðè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè:
øÿõñÿí þç òÿðÿôèìäÿí âÿ ìÿíÿ âåðèëÿí âÿêàëÿòÿ ýþðÿ, Èðàí ìÿøðóòÿõàùëàðû
àäûíäàí áó øÿðè áÿõøèø âÿ øàùàíÿ ìÿðùÿìÿò ìöãàáèëèíäÿ ÿëàùÿçðÿò ïàäøàùûí
ùöçóðè-ìóãÿääÿñèíäÿ òÿøÿêêöðëÿðèìè ÿðç âÿ èçùàð åäèðÿì.
195. Ãàðà áóëóäëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 àâãóñò 1908, ¹34.
196. Áÿñ íÿ âàõò? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 ñåíòéàáð 1908, ¹35.
Ìèð Ùàøûì – ìöðòÿúå Òÿáðèç ðóùàíèñè. Åéíöääþâëÿ èëÿ ÿëáèð îëóá, ìÿøðóòÿ÷èëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäèð.
197. Ìöâàôèã ãàèäÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 ñåíòéàáð 1908, ¹35. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
198. Ìöÿëëèìëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ñåíòéàáð 1908, ¹36.
Þâ÷-èáí-Öíã – ÿôñàíÿâè ñóðÿò. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, ýóéà î, äöíéàäà ÿí íÿùÿíý àäàì îëóá. ßí äÿðèí äÿíèçëÿð îíóí òîïóüóíäàí èìèø.
199. Øåéòàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 ñåíòéàáð 1908, ¹37.
Ñÿòòàðõàí (1870–1914) – Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòû äþâðö Èðàíûí èíãèëàáè ãîøóíëàðûíûí ðÿùáÿðè. Éîõñóë êÿíäëèëÿðäÿí èáàðÿò ïàðòèçàí äÿñòÿëÿðèíÿ áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Ýþñòÿðäèéè ñÿðêÿðäÿëèê ìÿùàðÿòèíÿ ýþðÿ õàëã îíà “Ñÿðäàðè-ìèëëè” àäû âåðìèø, ðóñ âÿ Ãÿðáè Àâðîïà ìÿòáóàòû îíó “Àçÿðáàéúàí Ïóãà÷îâó” âÿ “Ôàðñ
Ãàðèáàëäèñè” àäëàíäûðìûøäûð.
Ðÿùèìõàí – Èðàí Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíûí äóøìÿíëÿðèíäÿí áèðè; Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí ùèìàéÿäàðëûüû èëÿ ÿòðàôûíà ñèëàùëû äÿñòÿ éûüûá, ìÿøðóòÿ÷èëÿð ÿëåéùèíÿ
âóðóøìóøäóð.
“Òÿðÿããè” – Áàêûäà Ìóðòóçà Ìóõòàðîâóí âÿñàèòè èëÿ ÷ûõàí ãÿçåò.
200. Ìöñÿëìàí àäëàðû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 ñåíòéàáð 1908, ¹37.
201. Ùöìàéóí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 ñåíòéàáð 1908, ¹38. Êöëëèééàòäà
èëê äÿôÿ.
202. Ëàë îéóíó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 ñåíòéàáð 1908, ¹38.
203. Ïîëèòèêà àëÿìèíäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 ñåíòéàáð 1908, ¹39.
“Ôÿñëè-÷ÿùàðöì” – èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: Äþðäöíúö ôÿñèë. Ýöíÿøè òÿñõèð åòìÿê ùàããûíäà. Ùÿð êÿñ êè, ýöíÿøè òóòìàã èñòÿäè,
ýöíäÿ èêè äÿôÿ ãöñë åòìÿëèäèð âÿ ñàðû, éàõóä ãûðìûçû ïàëòàð ýåéìÿëèäèð âÿ ýöíÿøÿ òÿçèì åòìÿëèäèð. Îíäàí ñîíðà òÿñõèðÿ áàøëàìàëû âÿ ýöíäÿ èêè äÿôÿ ìÿí564
äèëÿ äàõèë îëìàëûäûð âÿ áó ÿúçàíû éàíäûðìàëûäûð: àü êÿíäèð, çÿôÿðàí, ìöøê, ñÿðâ
ýöëö, ñàðû ùèë âÿ íàð ýöëö, èäè- ãóìàð âÿ äÿíèç ñóéóíóí êþïöéöíö áèð-áèðèíÿ
ãàòûá äþéñöí âÿ áèøèðèá, ýöíäÿ îíàëòû ìèñãàë éàíäûðûá, òöñòöíö áóðíóíà ÷ÿêñèí.
Ôëàí âÿ ôëàí... Åëÿ êè, ÿëëè áèðèíúè ýóí ÷àòäû, éåð öçöíöí áöòöí õÿçèíÿ âÿ äÿôèíÿëÿðè îíóí ýþçöíÿ ýþðñÿíÿð âÿ ýóíÿøèí ðóùó ýþçÿë øÿêèëëÿðÿ äöøÿð âÿ
îíóíëà äàíûøàð.
204. Áèð ïàðà ñþçëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 îêòéàáð 1908, ¹40.
205. Ìþìèí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 îêòéàáð 1908, ¹40. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
206. Äàâà õÿáÿðëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 îêòéàáð, 1908, ¹40.
207. Áèð ïàðà õÿáÿðëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 îêòéàáð 1908, ¹41.
208. Íîâðóç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 îêòéàáð 1908, ¹41.
209. Õîø àìÿäè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 îêòéàáð 1908, ¹43. Êöëëèééàòäà
èëê äÿôÿ.
210. Íÿ åëÿñèí? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 îêòéàáð 1908, ¹43. Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ (1888-1955) – Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ãóðóúóëàðûíäàí áèðè.
211. Ýÿëÿúÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 íîéàáð 1908, ¹44.
212. Õÿáÿðäàðëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 íîéàáð 1908, ¹44. Êöëëèééàòäà
èëê äÿôÿ.
213. Ìèñéîíåðëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 íîéàáð 1908, ¹45.
Îêòéàáð ìàíèôåñòëè áèð ìÿìëÿêÿòäÿ – 17 îêòéàáð 1905-úè èë òàðèõëè ×àð ìàíèôåñòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
214. Óíóòìàñûíëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 íîéàáð 1908, ¹45.
215. Ùàúûõàíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 íîéàáð 1908, ¹46.
Ïóðèøêåâè÷ Â.Ì. (1870-1920) – ÷àð ìöòëÿãèééÿòè òÿðÿôäàðû.
216. Àáóíÿ äÿôÿòÿðèìèç à÷ûëäû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 íîéàáð 1908,
¹47.
Ôàðñúà áåéòèí òÿðúöìÿñè: åé äÿðâèø, áÿäáÿõò îëñàí äà âÿ åëÿ áÿäáÿõò îëàðàã þëñÿí äÿ, äöíéàíûí ýÿðäèøèíäÿí øèêàéÿò åòìÿ.
217. Ñèéàñè ìÿñÿëÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 íîéàáð 1908, ¹47. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ. Ôåëéåòîíäà Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíäàí áÿùñ îëóíóð.
218.Çÿùðèìàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 íîéàáð 1908, ¹48; 7 äåêàáð
1908, ¹49.
219. Øàùçàäÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 äåêàáð 1908, ¹49.
Áóðàäà Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíäàí ñþç à÷ûëûð. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
220. Áîñíà âÿ Ùåðñÿê ìÿñÿëÿñè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 äåêàáð 1908,
221.Õàíûìëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 äåêàáð 1908, ¹50. Êöëëèééàòäà
èëê äÿôÿ.
565
222. ßðÿá Èççÿò ãà÷ìûéûá. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 äåêàáð 1908, ¹50.
223.×ûðàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 äåêàáð 1908, ¹51. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
224.Ùÿãèãÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð 1908, ¹52.
225.Êþùíÿ èë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 äåêàáð 1908, ¹52.
226.Íåúÿ ãàí àüëàìàñûí äàø áó ýöí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 éàíâàð
1909, ¹2.
Ñÿðëþâùÿ éåðèíÿ âåðèëìèø áåéò íàõ÷ûâàíëû øàèð ãÿçÿë, ãÿñèäÿ, ìÿðñèéÿëÿðèí
ìöÿëëèôè îëàí Ìèðçÿ Ìàùìóä ×àêÿðèí øåèðèíäÿíäèð.
227. Ãÿíèìÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 éàíâàð 1909, ¹3.
228. Öëÿìà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 ôåâðàë 1909, ¹5.
229. Êöôëÿ ãóðäó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ôåâðàë 1908, ¹6.
230. Áèñàâàä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ôåâðàë 1909, ¹6. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
231. Èï. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 ôåâðàë 1909, ¹7.
232. Ïî÷òõàíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 ôåâðàë 1909, ¹8.
233. Ùÿìøÿðè âÿ ñàëäàò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 ìàðò 1909, ¹9.
234. Àëëàùà øöêöð îëñóí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ìàðò 1909, ¹10.
235. Òèúàðÿò õÿáÿðëÿðè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ìàðò 1909, ¹10.
236. Ïèëëÿ-ïèëëÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 ìàðò 1909, ¹11.
237. Õàíûìëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 ìàðò 1909, ¹13.
238. Ùàìàí ñþç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àïðåë 1909, ¹15.
239. ×àããàë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 àïðåë 1909, ¹15.
240. Ãÿééóìëóã êàíòîðó. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 àïðåë 1909, ¹16.
241. Ìóøòóã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 àïðåë 1909, ¹16. Êöëëèééàòäà èëê
äÿôÿ.
242. Éàìàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 àïðåë 1909, ¹17.
“Ìÿøðóòÿ” äåéèëÿí áèð åëÿ øåéäèð êè, íå÷ÿ éöç èë áóíäàí èðÿëè Èíýèëèñäÿ áàø
âåðèá... – 1688-÷è èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ìöòëÿãèééÿòèí äåâðèëèá, ðåñïóáëèêà ãóðóëóøó
éàðàíìàñûíäàí áÿùñ îëóíóð.
243. Äþðä éöç ãûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 ìàé 1909, ¹18.
244. Èñòèôòà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 ìàé 1909, ¹19.
245. Ìÿñúèäëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ìàé 1909, ¹20.
Ôðåáåë Â.À. (1782-1852)-òÿëèì âÿ òÿðáèéÿ ñàùÿñèíäÿ ìöòÿðÿããè èñëàùàòëàð
àïàðûëìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø ýþðêÿìëè àëìàí ïåäàãîãó.
246. Ìÿÿòòÿë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 ìàé 1909, ¹20.
247. Ö÷ éöç ìèëéîí ìàøàëëàù. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ìàé 1909, ¹21.
248. Ãÿíàÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 ìàé 1909, ¹21.
566
249. Ãóðääàí ÷îáàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 ìàé 1909, ¹22. Êöëëèééàòäà èëê äÿôÿ.
250. Ãÿçåòëÿðäÿí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóí 1909, ¹23.
ßáäöëðÿøèä Èáðàùèìîâ – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ðóñèéà ìöñÿëìàíëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèí õàäèìëÿðèíäÿí áèðè.
251. Öñóëè-úÿäèä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 èéóí 1909, ¹23.
252. Éîë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 èéóí 1909, ¹24.
253. Åëìè-ìóñèãè “Èòòèùàä” ìÿäðÿñÿñèíäÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 èéóí
1909, ¹25.
Áåòùîâåí (1770-1827), Ìîòñàðò (1756-1791), Ùàéäí (1732-1809),
Øóìàí (1810-1856), Øóáåðò (1797-1828), Ìåíäåëñîí (1809-1847) – êëàññèê
Ãÿðáè Àâðîïà áÿñòÿêàðëàðû. Ãëèíêà (1804-1857) – äàùè ðóñ áÿñòÿêàðû.
Ùÿð íåéè ìóñèãà... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿð÷öìÿñè: ÷àëüû÷ûíûí íåéè-ãÿôëÿò éóõóñó äàìàðûíû îõøàéàí áèð áàðìàã óúóäóð, äÿôèí äàèðÿñèøåéòàíûí îâ÷óëóã êÿìÿíäèíèí ùÿëãÿñèäèð, òàð âÿ ãàñàë-èìàíû àéûëòìàã êÿíäèðèäèð, íåéèí íàëÿñè õîø ÿìÿëëÿð õûðìàíûíû éàíäûðìàã ö÷öí éöç éåðäÿ ïóñãóäà
äóðóð, êàìàí÷àíûí òåëëÿðè íÿôñàíè øÿùâÿò àòÿøèíè àëîâëàíäûðìàã ùÿñðÿòèíäÿäèð.
Ôàðñúà øåèðèí òÿðúöìÿñè: ñàáàù ñÿíäÿí ìöøêöë èøëÿðèí ùÿëëèíè òÿëÿá åäÿúÿêëÿð. Ñÿíäÿí íÿüìÿ âÿ ãÿçÿë èñòÿìÿéÿúÿêëÿð. Ñÿí ñþç éàéìûñàí êè, åëÿ
èøëÿð áåëÿ ýåäÿúÿêäèð. Õåéð, áóíëàð ùàìûñû áîø ñþçäöð; ÿìÿë òÿëÿá åäÿúÿêëÿð.
254. Áèð ÿëäÿ èêè ãàðïûçû òóòìàã îëìàç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 èéóí
1909, ¹26.
Ìà ÿýÿð Àçÿðáàéúàíðà õÿðàá áåñàçèì... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí
òÿð÷öìÿñè; ßýÿð áèç Àçÿðáàéúàíû õàðàáà ãîéñàã, Ðóñèéà ìÿìëÿêÿòè íåúÿ îëóðñà-îëñóí îíó áèçèì ÿëèìèçäÿí àëìàüà ìÿúáóð îëàúàãäûð. ßýÿð Èðàí äþâëÿòè
äöíéàíû Ìàçàíäàðàí âÿ Êèëàíûí áöòöí íåìÿòëÿðèíäÿí áóýöíêè êèìè ìÿùðóì
åòñÿ, î çàìàí î âèëàéÿòè òóòìàã ðóñ äþâëÿòèíèí ãöââÿñèíäÿí õàðèú îëàúàãäûð.
Ñÿð÷åøìÿ áàéÿä ýèðèôòÿí, áÿáèë. Òÿðúöìÿñè: ñÿð÷åøìÿíè ýÿðÿê áåëëÿ
òóòàñàí.
255. Ö÷ ãàðà õÿáÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 èéóë 1909, ¹28.
256. Òþâùèä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 19 èéóë 1909, ¹29.
257. Ùàëàë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 èéóë 1909, ¹30.
258. Çöëì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 26 èéóë 1909, ¹30.
259. Ìÿòáÿÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 àâãóñò 1909, ¹31.
260. Ïàïàñëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 àâãóñò 1909, ¹32.
261. Ìÿùÿááÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 9 àâãóñò 1909, ¹32.
262. ßééàìè-ìàù. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 àâãóñò 1909, ¹33.
263. Êöïÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 àâãóñò 1909, ¹34.
264. Àùÿíðöáà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 àâãóñò 1909, ¹35.
265. Åâè éûõûëäû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 àâãóñò 1909, ¹35.
266. Õåéèðõàùëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 ñåíòéàáð 1909, ¹36.
567
...Áàêÿñè êè, äèäÿíö... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: áèð
øÿõñëÿ êè, îíóí âÿçèééÿò âÿ ðÿôòàðûíû ýþðöá ìöøàùèäÿ åòìÿê ñèçÿ Àëëàùû õàòûðëàäûð âÿ ÿìÿëëÿðè ñèçèí íÿçÿðèíèçè úÿëá åäèð.
Ôàðñúà øåèð Ñÿäè Øèðàçèíèíäèð. Òÿðúöìÿñè: åé ãàðäàø, ïèñ éîëäàøäàí ãà÷. Ïèñ
éîëäàø ïèñ èëàíäàí äàùà ïèñäèð. Ïèñ èëàí ñÿíèí òÿêúÿ úàíûíû, ïèñ éîëäàø èñÿ, ùÿì
ñÿíèí úàíûíû, ùÿì äÿ èìàíûíû ìÿùâ åäÿð.
267. Òÿðÿêÿìÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 ñåíòéàáð 1909, ¹36.
268. Êÿðáÿëàéû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 ñåíòéàáð 1909, ¹37.
269. ßââÿëèíúè ñþç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 ñåíòéàáð 1909, ¹38.
270. “Íèúàò”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 ñåíòéàáð 1909, ¹39.
Ùÿçðÿò ôÿðìóä êè... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñ÷à ìÿòíèí òÿð÷öìÿñè: ùÿçðÿò
áóéóðäó êè, âàäèéöñ-ñÿëàì Áàêû øÿùÿðèäèð. Î øÿùÿðäÿ ìþìöíëÿðèí ðóùó äþâðÿ
âóðóá, áèð-áèðè èëÿ ñþùáÿò åäèð. Äåäèì:- Îíëàð úèñìäèðëÿð, éà ðóù?- Áóéóðäó:
Ðóùäóðëàð.-Äåäèì...
Âÿ äÿð ùÿäèñè ìþòÿáÿð... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: äèýÿð
áèð ìþòÿáÿð ùÿäèñäÿ äåéèëèð êè, áèð íÿôÿð øÿõñ ùÿçðÿò Ñàäèã ÿëåéùöññÿëàìà äåäè
êè, “ìÿíèì ãàðäàøûì Áàüäàääàäûð, ãîðõóðàì êè, îðàäà þëÿ”. Ùÿçðÿò Ñàäèã áóéóðäó: “Ãîðõìà, þëñÿ äÿ, Àëëàù îíóí ðóùóíó âàäèéöñ-ñÿëàìà ýþíäÿðÿúÿêäèð”.
Äèíè-ñõîëàñòèê ðÿâàéÿòëÿðäÿí áèðè îëàí áó ïàð÷à èëÿ ÿäèá ìþìöí
ìöñÿëìàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ ÿñàññûç, ÷ÿôÿíý ñþùáÿòëÿð éàéûëäûüûíà èñòåùçà åäèð.
271. “Èðàíè-íîâ”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 îêòéàáð 1909, ¹40.
“Èðàíè-íîâ” (“Éåíè Èðàí”) – î çàìàí Èðàíäà ôàðñ äèëèíäÿ ÷àï îëóíàí ãÿçåòëÿðäÿí áèðè.
“Áîíàïàðò Íàïàëéîí îë âÿãòè êè” èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ïàð÷àíûí òÿðúöìÿñè: Íàïàëéîí Áîíàïàðò ãàíóí éàçìàüû ÿìð åòäèéè çàìàí áÿçè èñëàì
ãàíóíëàðûíû ãÿáóë åòìÿêëÿ þçöíö ìÿäÿíèééÿòèí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ÷àòäûðäû.
Õöëàñÿ, ìà ÿýÿð... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ïàð÷àíûí òÿð÷öìÿñè: ÿýÿð áèç
ÿñðèí ôèëîñîôó îëàí Ìÿùÿììÿäÿëè Òåùðàíèíèí ôåëéåòîí éàçìàã öñóëóíóí øÿðùèíè áÿéàí åòìÿê èñòÿñÿê, îíäà ýÿðÿê áó áàðÿäà ÿëàùèääÿ áèð êèòàá éàçûëñûí.
272. Äàüàðúûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 îêòéàáð 1909, ¹42.
273. Òÿìèçëÿìÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 íîéàáð 1909, ¹44.
“Ñàáàù” – Òöðêèéÿäÿ ÷àï îëóíàí ãÿçåò.
ßùìÿä Ìöäùÿò, Íÿ÷èá Àñèì âÿ Âÿëÿä ×ÿëÿáè – Òöðêèéÿíèí òàðèõ åëìè öçðÿ
àëèìëÿðè.
“Ìÿñíÿâè” – ìÿøùóð ìöòÿôÿêêèð øàèð Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí (1207–1263)
ÿñÿðèäèð.
274. Êÿú ãàáûðüà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 íîéàáð 1909, ¹45.
“Äèí âÿ ìÿøÿããÿò” – î çàìàí Îðåíáóðã øÿùÿðèíäÿ ÷ûõàí “Äèí âÿ ìÿèøÿò”
àäëû èñëàìïÿðÿñò ãÿçåò.
...Ñåéèä ßáäöëãÿíè Òÿíêàáóíè ïÿñÿðè-øþíçäÿù... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà
ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: Ñåéèä ßáäöëãÿíè Òÿíêàáöíè äþðä ýöí áóíäàí ãàáàã îíàëòû
568
éàøëû áèð îüëàíû éîëäàí ÷ûõàðûá ýèçëÿòìèøäèð. Îüëàíûí àíàñû àùö çàð èëÿ æàíäàðìà
èäàðÿñèíÿ øèêàéÿò åòìèøäèð. Æàíäàðìà õóñóñè ñÿðáàç äÿñòÿñè èëÿ Ìàçàíäàðàí
òÿðÿôÿ éîëëàíäû êè, îüëàíû ýåðè ãàéòàðñûí.
...ßëèõàí íàì áÿõàíåéè – Éóñèôõàí... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñ÷à ìÿòíèí
òÿðúöìÿñè: ßëèõàí àäëû áèð íÿôÿð Éóñèôõàíûí åâèíÿ ýåäèá, îíóí àðâàäûíûí åâäÿ
îëìàäûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Éóñèôõàíûí ãûçëûüûíû áû÷àãëà ùÿäÿëÿéèá, áÿêàðÿòèíè ïîçìóøäóð. Êîìèññàð ùàäèñÿäÿí õÿáÿð òóòàí êèìè èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó
þéðÿíìÿê ö÷öí îüëàíû, ãûçû âÿ îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí àòà-àíàëàðûíû éàíûíà ÷àüûðûá, èëê òÿùãèãàò àïàðäû. Òÿùãèã ö÷öí ãûçû èêè íÿôÿð ìàìà÷àíûí éàíûíà ýþíäÿðäèëÿð. Îíëàð äåäèëÿð êè, ìÿñÿëÿ-êþùíÿäèð. Ãîíøóëàð áó øåéÿ òÿÿúúöá åòäèëÿð êè,
þçöíö ÷îõ ùÿéàëû àïàðàí áó ãûç íåúÿ îëìóøäóð êè, ùÿìèøÿ ïèñ ÿìÿë äàëûíúà
ýåòìèøäèð.
275. Áèñìèëëà õèðàýèìà íèððàýèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 íîéàáð 1909,
¹46.
276. Áÿçè èøëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 äåêàáð 1909, ¹49.
Ñåéèä Àáäóëëà Áÿùáÿùàíè, Èúëàëöë-Ìöëê – Ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòû çàìàíû ÿêñ
úÿáùÿéÿ êå÷ìèø øÿõñëÿð.
277. Áèêàðëàð áàéðàìû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 äåêàáð 1909, ¹50.
278. Èúàçåéè-èúòèùàä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 äåêàáð 1909, ¹51.
Ìèðçÿàüà Éóñèôõàíîâ – î çàìàí Áàêûíûí òàíûíìûø öëÿìàñûíäàí áèðè.
Ôàðñúà áåéòèí òÿðúöìÿñè: ùÿð ñþç áàðÿñèíäÿ ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿ. Áþéöê
àäàìëàðûí ñþçöíÿ åéá òóòìàã õÿòàäûð.
279. Ñÿùâ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 éàíâàð 1910, ¹1.
ßòÿáàòè-àëèéàò – ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ ìöãÿääÿñ ñàéûëàí éåðëÿðÿ, çèéàðÿòýàùëàðà âåðèëÿí öìóìèëÿøäèðèúè àä.
ßùìÿä áÿé – ßùìÿä áÿé Àüàéåâäÿí áÿùñ îëóíóð.
280. Íÿ äåéèì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 éàíâàð 1910, ¹1.
281. Òÿçÿ èë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 3 éàíâàð 1910, ¹1.
282. Íèøàíëû áèð ãûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 éàíâàð 1910, ¹2.
“Íèøàíëû áèð ãûç” ôåëéåòîí éàçûñûíäàêû øåèð Àáäóëëà Øàèãÿ (1881-1959)
ìÿõñóñäóð.
283. Äöøìÿíëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 17 éàíâàð 1910, ¹3.
284. Äèí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 24 éàíâàð 1910, ¹4.
285. Ñÿäèéÿ îõøàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 éàíâàð 1910, ¹5.
“Ñÿäèéÿ îõøàð” ôåëéåòîíóíóí áàøëàíüûúûíäàêû ôàðñúà èôàäÿëÿðè âÿ øåèðè òÿðúöìÿ åòäèêäÿ ùÿìèí áàøëàíüûú áåëÿ áèð ìÿçìóí àëûð: ùÿð àí þìðäÿí ýåäèð.
Áàõûá ýþðöðÿì êè, äþâðÿìäÿ ùå÷ êÿñ ãàëìàéûá. Åé ìèí èëëÿðëÿ éóõóäà îëàí
àäàì, ìÿýÿð áó áåø ýöíö òàïà áèëÿðñÿí?
Ìèíèí (Ñóõîðóêè) Ê.Ì. âÿ Ïîæàðñêè Ä.Ì. – XVIII ÿñðäÿ Ìîñêâàíûí
ãîðóíìàñûíäà áþéöê ðîë îéíàìûø øÿõñëÿð.
569
“Ìÿçùÿð” – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Òèôëèñäÿ Êàìàë Öíñèçàäÿíèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷àï îëóíàí ãÿçåò.
Ôàðñúà ãèòÿíèí òÿðúöìÿñè: äîñòóí ñþùáÿòèíäÿí èíúèìèøÿì. Ìÿíèì ïèñ
õàñèééÿòèìè î, éàõøû ãÿëÿìÿ âåðèð; ìÿíèì åéáèì îíóí ýþçöíäÿ ùöíÿð âÿ
êàìàë êèìè, òèêàíûì èñÿ éàñÿìÿí ýöëö êèìèäèð. Ùàíû î ýþçöäàüûíûã, èòè áàõûøëû
äöøìÿí êè, åéáèìè ìÿíÿ ýþñòÿðñèí?
286. Íÿ âàõò? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 ôåâðàë 1910, ¹6.
Íåìÿò Áÿñèð – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÿäÿáèééàò âÿ ìÿòáóàò ñàùÿñèíäÿ
÷àëûøàí øàèð âÿ ìöùÿððèð.
287. Íÿúàñÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 ôåâðàë 1910, ¹7.
288. Ãàòìàãàðûøûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 ôåâðàë 1910, ¹7.
289. Áàèñ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 ôåâðàë 1910, ¹7.
290. Øåéõ Ìÿùÿììÿä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 ôåâðàë 1910, ¹8.
291. Ìÿíôÿÿò. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 28 ôåâðàë 1910, ¹9.
292. Èðñ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 ìàðò 1910, ¹10.
Íÿ Úàâèä øàèð, ÷ÿðÿí éà ïÿðÿí – î çàìàíëàð éåíè éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðû
äþâðö êå÷èðÿí ýþðêÿìëè ðîìàíòèê øàèð Ùöñåéí Úàâèäÿ (1882–1941) èøàðÿäèð.
293. Íîâðóç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 ìàðò 1910, ¹11.
Âÿãòè áÿùàðÿñò õèç, òà áåòàìàøà ðÿâèì – òÿðúöìÿñè: áàùàð âàõòûäûð, äóð òàìàøàéà ýåäÿê.
Ùÿìÿ ðóçè ìà áÿõòè ôèðóç áàä – òÿðúöìÿñè: áóòöí ýöíëÿðèìèç õîøáÿõò
îëñóí.
294. Êå÷è. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 ìàðò 1910, ¹12.
Õàù áåúà, õàù áèúà... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: éåðëèéåðñèç, áó ýöí-ñàáàù Àñèéàíûí ùàíñû íþãòÿñèíäÿ êè, ìàë âÿ úàí ÿìèí-àìàíëûüû
îëìàäû, ÷ÿòèí êè, Ôðÿíýèñòàí áàéðàüû îðàéà ñàíúûëìàñûí.
ßùìÿä Êàìàë – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà éàøàìûø òöðê æóðíàëèñòè âÿ
øàèðè, “Ôöéóçàò” æóðíàëûíûí ôÿàë ÿìÿêäàøëàðûíäàí áèðè.
295. ßìàëè-ìàùè-Ðÿìÿçàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 21 ìàðò 1910, ¹12.
Äÿð áÿéàíè-ÿìàëè-ìàùè-ìöáàðÿê... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí
òÿðúöìÿñè: ìöáàðÿê àéûí ÿìÿëëÿðèíèí èçàùû ùàããûíäà. Ùÿð êèì ðÿìÿçàí àéûíûí
ö÷öíúö ýåúÿñè àõàð ÷àéûí êÿíàðûíäà ãöñë åòñÿ âÿ îâúó èëÿ áàøûíà ñó ÷èëÿñÿ, òà
ýÿëÿúÿê ðÿìÿçàí àéûíà ãÿäÿð ôëàí âÿ ôëàí...
Ùÿð êå äÿð âÿãòè-èôòàð... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: ùÿð
êèì èôòàð âàõòû áó äóàíû îõóñà, Àëëàù îíà ñÿâàá áÿõø åäÿð âÿ ùÿð êèì êè, áó
ýöí îðóú òóòñà...
296. Ïàêëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àïðåë 1910, ¹13.
...ñàíèéÿí ÿýÿð ÿùâàëàòè-èí òÿðÿôðà... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ôàðñúà ïàð÷àíûí
òÿðúöìÿñè: èêèíúèñè, ÿýÿð áó òÿðÿôèí ÿùâàëûíû õÿáÿð àëñàíûç, ÿëàùÿçðÿò
úÿíàáûíûçûí íóðàíè ôèêðèíÿ ÿðç åäèðÿì êè, Àëëàùà øöêð âÿ ìèííÿò..
297. Íàäèðöë-âöúóä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 àïðåë 1910, ¹14.
570
Èííà ëèëëàùè âÿ èííà èëåéùè ðàúèóí – òÿðúöìÿñè: áèç Àëëàùäàíûã âÿ îíà äà
ãàéûäàúàüûã.
Ôàðñúà áåéòèí òÿðúöìÿñè: úÿùä åëÿ çàùèðèí äåéèë, áàòèíèí ýþçÿë îëñóí.
Áÿçÿêëè ãÿáðèí þëöéÿ íÿ ôàéäàñû?
Îêñôîðä – Áþéöê Áðèòàíèéàäàêû ìÿøùóð óíèâåðñèòåò.
298. Êèìëÿðäèð? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 àïðåë 1910, ¹16.
299. Ðÿøò éàíüûíûíûí ïëàíû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 àïðåë 1910, ¹16.
300. Åòèäàëèééóí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 2 ìàé 1910, ¹17.
301. Ùàúû Èáðàùèìîâ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 ìàé 1910, ¹19.
302. Øåéõöëèñëàì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 ìàé 1910, ¹19.
303. Ùåëìè ïàøà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 èéóí 1910, ¹22.
304. Èò áàõàíäàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 èéóí 1910, ¹23.
305. Áàùàëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 èéóí 1910, ¹24.
306. Òàúöë-ùàú. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 èéóí 1910, ¹25.
Âàòèêàí – Èòàëèéàíûí ïàéòàõòû Ðîìà øÿùÿðèíèí áèð ùèññÿñè, êàòîëèêëÿðèí
ìÿðêÿçè.
Èíäóëýåíñèéà – êàòîëèê äèíè òÿðÿôäàðëàðû àðàñûíäà ýöíàùëàðûí áàüûøëàíìàñû
ùàããûíäà Ðîìà ïàïàñû àäûíäàí ïóë èëÿ âåðèëÿí ôÿðìàí.
Åìèë Çîëéàíûí “Ðèì” àäëû êèòàáû – ýþðêÿìëè ôðàíñûç éàçû÷ûñû Çîëéà
1894–1898-úè èëëÿðäÿ “Ëóðä”, “Ðèì” “Ïàðèñ” àäëû ÿñÿðëÿðäÿí èáàðÿò “Ö÷
øÿùÿð” òðèëîýèéàñûíû éàçìûøäûð.
Ôàðñ÷à ìÿòíèí òÿð÷öìÿñè: Îüóðëóã ìàë ùàããûíäà. ßýÿð áèð êÿñ îüóðëàíìûø
øåéè òàïìàã èñòÿñÿ, áó áþéöê òèëñèìè ùÿìèí øåé îüóðëàíìûø îòàãäà áàñäûðñûí.
307. Ãàíëû ôàúèÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 èéóë 1910, ¹27.
“Ùÿãèãÿò” – î çàìàí Áàêûäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷ûõàí ãÿçåò.
308. Òÿçÿ õÿáÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 àâãóñò 1910, ¹31.
Èñìàéûë áÿé – “Òÿðúöìàí” ãÿçåòèíèí ðåäàêòîðó Èñìàéûë áÿé Ãàñïðèíñêè.
Ôàðñúà áåéòèí òÿðúöìÿñè: äîñòóí ñþçöíö éàëíûç äîñòà ñþéëÿðÿì. Äîñò äîñòóí ñèððèíè ýèçëè ñàõëàð.
309. Ìîëëà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 àâãóñò 1910, ¹32.
310. Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 éàíâàð 1911, ¹1.
“Áèáèùåéáÿò çèéàðÿòýàùû” – Áàêûäà ìÿñúèä. ß.Ùöñåéíçàäÿ áó çèéàðÿòýàùûí ðÿñìèíè ÷ÿêìèøäèð. Çèéàðÿòýàù éåíèäÿí áÿðïà îëóíìóøäóð.
311. Íÿ îëàðäû? “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 12 éàíâàð 1911, ¹2.
Ïèøíàìàççàäÿ – Øåéõöëèñëàì
312. Ãÿçåòëÿðèìèç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 ìàðò 1911, ¹12.
313. “Èøûã”. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 31 ìàðò 1911, ¹12.
“Èøûã” – Áàêûäà Øÿôèãÿ õàíûì ßëèáÿéîâàíûí ðåäàêòîðëóüó èëÿ Àçÿðáàé÷àí
äèëèíäÿ ÷àï îëóíàí ãàäûí æóðíàëû.
ß.Áàéàçèòîâ – æóðíàëèñò âÿ ðóùàíè
314. Ìöñÿëìàíëàðûí èòòèùàäû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 7 àïðåë 1911, ¹13.
571
315. Áèç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 àïðåë 1911, ¹14.
316. Àëòû ìèëéîí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 16 àïðåë 1911, ¹14.
317. Òåàòð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 ìàé 1911, ¹16.
318. Çèíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 10 èéóë 1911, ¹25.
319. Ìóñòàôàáÿé ßëèáÿéîâ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 àâãóñò 1911, ¹28.
Ìóñòàôàáÿé ßëèáÿéîâ – XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíäàí
áèðè, “Èøûã” æóðíàëûíûí ÿìÿêäàøû, “Íèúàò” õåéðèééÿ úÿìèééÿòèíèí öçâö.
Êîðèôåé íàøåé ëèòåðàòóðû... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ðóñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè:
ÿäÿáèééàòûìûçûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè âÿ ìÿøùóð âÿêèë Ìóñòàôà áÿé ßëèáÿéîâ äÿôÿëÿðëÿ Ãîðêè èëÿ Àíäðåéåâ àðàñûíäàêû ìöáàùèñÿëÿðè ùÿëë åòìèø âÿ Òîëñòîéóí þçöíÿ ÿõëàã ùàããûíäà ìîèçÿ îõóìóøäóð. Î áèð íå÷ÿ äÿôÿ Ïëåâàêî,
Êàðàá÷åâñêè âÿ Ùàúû Ùöñåéíÿëèíèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûø åòìèøäèð.
Åòîò ãåíèé ëè÷åìåðèéà... èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ðóñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: áó
äàùè ðèéàêàð êè÷èê ìÿãàëÿäÿ ùÿääèíäÿí àðòûã, äþíÿ-äþíÿ ìîíàðõ çàòè-àëèëÿðèíèí àäûíû ÷ÿêèð âÿ Òàüûéåâèí ùÿáñõàíàñû ùàããûíäà òÿðèôëÿéèúè ñþçëÿð éàçûð êè,
ùàúû þç ìöäàôèÿñèíè îíà òàïøûðñûí.
Î, âåëèêèé óì!.. èôàäÿñè èëÿ áàøëàíàí ðóñúà ìÿòíèí òÿðúöìÿñè: åé áþéöê áàø
ñàùèáè, Ìàçàíäàðàí äàùèñè, Òðàáçîí ìÿøùóðè-çÿìàíÿñè, ×ÿíáÿðÿêÿíä ïðîôåññîðó, Çûü ÿäèáè.
320. Ìÿùÿììÿäÿëè Ìèðçÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 àâãóñò 1911, ¹29.
Ñàëàðöääþâëÿ (éàõóä Øöúàöññÿëòÿíÿ) – Èðàí ùþêìäàðû Ìÿùÿììÿäÿëè
øàùûí ãàðäàøû; ìÿøðóòÿ ùÿðÿêàòûíà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ øàùûí éàõûí êþìÿê÷èñè.
321. Îñìàíëû èëÿ Èòàëèéà äàâàñû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 1 îêòéàáð 1911,
¹34.
322. Çîððàìà ãèðàÿòõàíà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 îêòéàáð 1911, ¹35.
323. Òàï ýþðöì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 15 îêòéàáð 1911, ¹36.
Éåòèì úöúÿ – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí Èðÿâàí ìöõáèðè ßëè Ìÿùçóí Ðÿùèìîâóí ýèçëè èìçàñû.
324. Àä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 22 îêòéàáð 1911, ¹37.
325. Ãàí ùàìàìû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 îêòéàáð 1911, ¹38.
326. Ôûíäûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 îêòéàáð 1911, ¹38.
327. Êåôëÿíìÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 íîéàáð 1911, ¹39.
Øåèð Ì. ß. Ñàáèðèí ìÿøùóð “Ôÿùëÿ, þçöíö...” øåèðèíÿ áÿíçÿòìÿäèð.
328. Òÿñÿëëè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 14 íîéàáð 1911, ¹40.
329. Ãîùóìëóã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 íîéàáð 1911, ¹41.
Íÿñðÿääèí øàù Ãàúàð (1848-1896) – Èðàí ùþêìäàðëàðûíäÿí áèðè.
330. Ìÿðàìíàìÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 íîéàáð 1911, ¹41.
331. Éàäèýàðè-Ùÿçðÿò Èáðàùèì Õÿëèë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 íîéàáð
1911, ¹42.
332. Íàèíñàôëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 4 äåêàáð 1911, ¹43.
333. Úàâàáûìûç. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 äåêàáð 1911, ¹44.
572
334. Èìàëÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 11 äåêàáð 1911, ¹44.
335. Ìÿñúèä. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 18 äåêàáð 1911, ¹45.
336. Àëûì-ñàòûì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 äåêàáð 1911, ¹46.
337. Èñëàì. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 25 äåêàáð 1911, ¹46
338. Òÿçÿ èë. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 6 éàíâàð 1912, ¹1.
Ôàðñúà áåéò Ñÿäèäÿíäèð – Òÿðúöìÿñè: áóëóä, êöëÿê, àé, ýöíÿø, ýþéëÿð –
ùàìûñû èøëÿéèð êè, òà ñÿí áèð ïàð÷à ÷þðÿê ÿëäÿ åäÿñÿí âÿ îíó äà ãÿôëÿòäÿ éåìÿéÿñÿí.
339. Ïÿê åéè. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1912, ¹2.
Ìèíàñàçîâ Ùöñåéí (1880-1932) – æóðíàëèñò âÿ òÿðúöìÿ÷è; Òèôëèñäÿ ÷ûõàí
Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ ìÿòáóàòûíäà ïóáëèñèñò ìÿãàëÿëÿð ÷àï åòäèðìèøäèð.
340. ×è÷ÿê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 20 éàíâàð 1912, ¹3.
341. Òþê. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 27 éàíâàð 1912, ¹4.
342. Èìòàùàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 5 ôåâðàë 1912, ¹5.
343. Ìöñÿëìàí÷ûëûã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 23 ôåâðàë 1912, ¹7.
Éóñèôáÿé Òàùèðîâ – Òèôëèñ ìöñÿëìàí õåéðèééÿ ÷ÿìèééÿòèíèí êàòèáè, òåàòð
ñÿíÿòè ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí õàäèìëÿðäÿí áèðè.
344. Àðòèñòëÿð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 8 ìàðò 1912, ¹9.
345. ßëèôáà. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 13 éàíâàð 1913, ¹1.
Ôàðñúà úöìëÿíèí òÿðúöìÿñ

ясярляри - DSpace at Khazar University

Transkript

Benzer belgeler

[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları

Alımas İldırım. Seçilmiş əsərləri

сечилмиш ясярляри

V Cild - Meyxana.Net

Nəcəf bəy Vəzirov. Əsərləri

ясярляри - Dialoq.info

Yüklə

Molla Pənah Vaqif. Əsərləri

Kitab-02 - Az Od Kitab

Cəlil Məmmədquluzadə 2

Azərbaycan nağılları 1/5 cild