Ekosistem Hizmetleri ve Havza Yönetimi

Ekosistem Hizmetleri ve
Havza Yönetimi
Dr. Özge Balkız
Ekosistem Hizmetleri
Dünya üzerindeki
ekosistemlerin insan
topluluklarına sağladığı
ürün ve hizmetlerin
tamamı.
www.dkm.org.tr
Binyıl Ekosistem Değerlendirmeleri
(Millenium Ecosystem Assessment, 2005):
•
•
•
•
Tedarik hizmetleri (Provisioning services)
Düzenleyici hizmetler (Regulating services)
Kültürel hizmetler (Cultural services)
Destek hizmetleri (Supporting services)
www.dkm.org.tr
Tedarik Hizmetleri
Düzenleyici Hizmetler
www.dkm.org.tr
Kültürel Hizmetler ve Destek Hizmetleri
www.dkm.org.tr
Ekosistem Hizmetleri
Yaygınlaşıyor…
– Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü:
Kıymetlendirme Çalışmaları
– Orman Genel Müdürlüğü: Fayda Maliyet Analizleri
– Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü: Ekosistem Hizmetlerinin
Sürdürülebilirliğinin Sağlanması
– Su Yönetimi Genel Müdürlüğü: Entegrasyon Olasılıkları
www.dkm.org.tr
Ekosistem Hizmetlerinin Katkıları
Birleşmiş Milletler ve Ekosistem Hizmetleri
25 Eylül 2015’de Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi'nde Birleşmiş Milletler'in üye
ülkeleri, 2030 yılına kadar yoksulluğu sona erdirmek, eşitsizlik ve adaletsizlikle
mücadele etmek ve iklim değişikliğinin üstesinden gelmek için 17 Sürdürülebilir
Kalkınma Hedefi belirledi.
Avrupa Birliği ve Ekosistem Hizmetleri
Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi ve
Ekosistem Hizmetleri
•
Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi 10. Taraflar Konferansı’nda
yeni bir küresel stratejik plan benimsendi (2011-2020).
•
Aichi Biyolojik Çeşitlilik Hedefleri (20 hedef)
•
2. hedef 5. eylemi kapsamında Avrupa Komisyonu 2014
yılına kadar tüm AB ülkelerin barındırdıkları
ekosistemleri haritalamaları, durumlarını belirlemeleri
ve sağladıkları hizmetleri tanımlayıp
kıymetlendirilmelerini hedefledi - Mapping and
Assessment of Ecosystems and their Services (MAES)
(Maes et al. 2013, 2015).
•
MAES Çalışma Grubu Avrupa Komisyonu ve Üye
Ülkelerin ortak kurulu ve Avrupa Çevre Ajansı da katılım
gösteriyor.
Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikaları
(CAP) ve Ekosistem Hizmetleri
• Kırsal kalkınma bileşenindeki 3 uzun dönemli stratejik hedeften
birisi (2014-2020) doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı ve
iklimle ilgili eylemler olarak tanımlandı.
• 3 hedef altında 6 AB önceliği tanımlandı. Bunlardan birisi tarım
ve ormancılıkla ilişkili ekosistemlerin korunması ve restore
edilmesi!
Avrupa Birliği Tatlısu Direktifleri
ve Ekosistem Hizmetleri
•
Ekosistem hizmetleri çerçevesinin Su Çerçeve Direktifi’nin uygulanmasına katkısı
kabul edildi - “2. Bilim Politikayla Buluşuyor” toplantısı, Eylül 2011 (Etkinliğin adı:
Implementation of the WFD: when ecosystem services come into play).
•
Su Çerçeve Direktifi ve Sel Direktifinin uygulanmasında ekosistem hizmetlerinin göz
önüne alınması planlanıyor (Avrupa Sularının Korunması Mavi Belgesi; Blueprint to
Safeguard Europe's Water Resources; European Commission, 2012).
•
Ekosistem hizmetleriyle ilgili mekansal bilgiye - haritalama ve değerlendirilme için
uygun yöntemlere ihtiyaç var.
•
Mapping and Assessment of Ecosystems and their Services (MAES) grubunun
çalışmaları AB’nin tatlısu kaynakları üzerine tüm yönetmelikleriyle doğrudan ilişkilidir
(Water Framework Directive, the Groundwater Directive and the Floods Directive).
•
AB’nin bölgesel politikasında artık doğaya yapılan yatırımların bir ekonomik kalkınma
aracı olduğu kabul ediliyor (European Commission 2011).
Ekosistem Hizmetleri ve
Entegre Havza Yönetimi
• Kompleks bir sistem: sosyal – ekolojik – fiziksel –
ekonomik süreçler – öngörülmeyen unsurlar.
• Yöneticilerin sınırlı verilerle karar vermesi
gerekiyor.
• Ekosistem hizmetleri yaklaşımı – Odağın
belirlenmesi ve hedeflere bu kapsamda ulaşılıp
ulaşılmayacağının görülmesinde yardımcı oluyor.
www.dkm.org.tr
Brauman et al. 2014
Ekosistem Hizmetleri Yaklaşımıyla:
– Havza yönetiminde güçlü bir “fayda” algısının ve dilinin
oturmasına katkı verilmesi,
– İlgi sahiplerinin değerlendirme süreçlerine dahil edilmesi,
– Kompleks biyofiziksel süreçlerin göz önüne alınması,
– Farklı sektörel kullanımların ekosistemler tarafından
hizmetler üzerindeki etkilerinin belirlenmesi,
– Farklı ilgi grupları açısından ekosistemler tarafından
sağlanan hizmetlerin değerlendirilmesi ve
önceliklendirilmesi (parasal kıymetlendirme ve diğer
yöntemlerle),
– Gelecekle ilgili senaryoların (örn. arazi kullanımı ve iklim
değişikliği) geliştirilmesi ve bu senaryoların ekosistemler
tarafından farklı sektörlere sağlanan hizmetler üzerindeki
etkisinin belirlenmesi mümkün; Fayda-Maliyet.
www.dkm.org.tr
Ekosistem Hizmetlerinin Yönetimi ve
Planlamaya Entegrasyon
Planlama süreçlerinde ekosistem hizmetlerinin gözetilmesi:
1.
2.
3.
Çoklu faydaların sürdürülmesi ve yönetilmesini,
Maliyet etkin stratejilerin geliştirilmesini,
Ekosistem hizmetleri ve biyolojik çeşitlilik kaybıyla ilgili olası
zararların engellenmesini sağlar (Russi ve ark. 2013).
Yöntemler:
–
–
–
–
Ekonomik kıymetlendirme
Mekansal haritalama
Niteliksel analizler
Niceliksel analizler
www.dkm.org.tr
Doğanın Faydaları
1997 yılında yayınlanan ilk
çalışma – 33 trilyon USD/yıl
(1995 yılı verileriyle; Constanza
et al. 1997)
2014 güncellemesi – 125-145
trilyon USD/yıl (2007 yılı
verileriyle; Constanza et al.
2014)
Ekosistem Hizmetlerinin Kıymetlendirilmesi
• Aktif kullanım değeri (Use Values)
– Doğrudan kullanım değeri (Direct use value)
• Odun hammaddesi, ODOÜ, rekreasyon hizmetleri, avlanma, ot ve yaprak, bilimsel
çalışmalar
– Dolaylı kullanım değeri (Indirect use value)
• Havza ve toprak koruma, karbon tutma, mikroklimatik etki, peyzaj kalitesi, su kalitesini
iyileştirme, yaban hayatı fotoğrafı koleksiyonculuğu
– Seçenek değeri
• Gelecekte doğrudan veya dolaylı olarak kaynağı kullanma seçeneğine sahip olunması
• Pasif kullanım değeri (Non-Use Values)
– Özgecil değeri (Altruistic value)
• Doğanın faydalarına başkalarının erişimi olduğunu bilmekten duyulan mutluluk
– Miras değeri (Bequest value)
• Ekosistemlerin gelecek kuşaklara ulaşması için korunması
– Varoluş değeri (Existence value)
• Hiçbir zaman kullanılmayacak olsa da bir yaban hayvanının, biyolojik çeşitliliğin,
ekosistemin korunması
www.dkm.org.tr
Toplam Ekonomik Değer (TEV) - Değer
Belirleme Yöntemleri
• Açıklanmış Tercihler (Revealed Preferences)
–
–
–
–
Piyasa fiyatı (Market price)
Seyahat maliyeti (Travel cost)
Maliyet fiyatı (Cost based)
Hedonik fiyatlandırma (Hedonic pricing)
• Belirtilen Tercihler (Stated Preferences)
– Koşullu Değer Belirleme (Contingent Valuation)
– Seçim modelleme (Choice modelling)
• Fayda transferi (Benefit Transfer)
– Birim değer transferi (Unit value transfer)
– İşlev transferi (Function transfer)
www.dkm.org.tr
www.dkm.org.tr
Kıymetlendirme Örnekleri – Sel Kontrolü
• Sri Lanka Colombo’da bulunan 3.000 ha
Muthurajawela Sazlıkları – sel kontrolüyle >5 milyon
USD/yıl hizmet veriyor.
• Kıymetlendirmede sazlık sistemi olmasaydı inşa
edilecek drenaj sistemi ve pompa istasonunun
maliyeti kullanılmış (Emerton ve Kekulandala, 2003).
Kıymetlendirme Örnekleri –
Çoklu Faydalar
Kanada’nın batısında: British Columbia’s Lower Mainland
• Her yıl toplam 30-60 milyar USD hizmet sağlıyor.
• En önemli hizmet estetik ve rekreasyon hizmetleri: 23-44 milyar USD/yıl,
• Su tedariği: 2.3-7 milyar USD/yıl
• Fırtınalar ve selden koruma, kuraklıkla mücadele: 2-5 milyar USD/yıl
(Molnar et al. 2012).
www.dkm.org.tr
Türkiye’den Kıymetlendirme
Örnekleri
• Dünya Bankası’nın Türkiye’de Orman Ürün ve Hizmetlerinin
Kıymetlendirilmesi Projesi kapsamında Bolu Ormanlarında bir çalışma
2015 yılında gerçekleştirildi.
• Bolu bölgesindeki ormanların toplam ekonomik değeri 2013 yılı itibariyle
666,3 milyon USD (Erbaş et al. 2015).
• Su havzasının korunması, karbon tutumu ve toprak erozyonu kontrolü –
341,4 milyon USD.
• Odun, yakacak odun, odun dışı orman ürünleri, bal, rekreasyon, avcılık ve
otlatma: 86,4 million USD.
• 2013 yılı itibariyle Bolu ormanlarındaki orman ürünleri, Bölgesel GSYIH
(Gayri Safi Yurt İçi Sahıla)’nın %50’sine karşılık geliyor.
Türkiye’den
Kıymetlendirme Örnekleri
• Sultansazlığı Milli Parkı Ekosistem Hizmetlerinin Tespiti,
Bedellendirilmesi (Biyokıymetlendirilmesi) ve Haritalanmasi
Projesi – 2012 (Turunç Peyzaj 2012).
• Sulakalan ekosistemindeki farklı ekosistem ürün ve hizmetlerinin
toplam >1 milyar TL getirisi olduğu belirlendi.
www.dkm.org.tr
… ancak, ne kadar önemli olsalar da etik değerler, varoluş
değerleri, kültürel değerler, atasal haklar ve benzeri değerler
ekonomik kıymetlendirmeye dahil edilememektedir (MartinezAlier et al., 1997).
www.dkm.org.tr
Mekansal Haritalama
• Ekosistem hizmetlerinin havza ölçeğinde
(vb.) nerelerde dağılım gösterdiğini belirlemede,
• Dağılım bilgisini hizmetlerden fayda sağlayan ilgi sahiplerinin
talepleriyle örtüştürmede,
• Mekansal kullanım baskılarını ekosistem hizmetlerinin dağılımıyla
örtüştürmede,
• İklim değişikliği gibi tehditlerle etkileşimini irdelemede kullanılıyor.
• Yaygın kullanılmaya başlanan bir yaklaşım:
– Avrupa Komisyonu’nun Ortak Araştırma Merkezi’nin yürüttüğü BIOMES
Projesi ile Avrupa ölçeğinde ekosistem hizmetleri haritalanıyor (Maes et al.,
2011).
Ekosistem ve Biyolojik Çeşitliliğin Ekonomisi
(The Economics of Ecosytems and Biodiversity – TEEB)
Altı Adım Yaklaşımı
•
Adım 1: Problemin paydaşlarla birlikte tanımlanması ve üzerinde anlaşılması.
•
Adım 2: Hangi ekosistem hizmetlerinin en ilgili olduğunun belirlenmesi.
•
Adım 3: Hangi bilgilerin gerekli olduğunun belirlenmesi ve uygun yöntemlerin seçilmesi.
•
Adım 4: Ekosistem hizmetlerinin ulaşılabilirliği ve dağılımında beklenen değişiklilerin
değerlendirilmesi.
•
Adım 5: Ekosistem hizmetlerinde beklenen değişikliklerin analiz edilerek politik
seçeneklerin belirlenmesi.
•
Adım 6: Ekosistem hizmetlerindeki değişikliklerin insanları farklı şekillerde etkilemesi
sebebiyle bu politik seçeneklerin olası sosyal ve çevresel etkilerinin değerlendirilmesi.
www.dkm.org.tr
FARKLI ÖLÇEKLERDE ENTEGRASYON ÖRNEKLERİ
Kala Oya Nehir Havzası, Sri Lanka
• İnsan yapımı sulakalanların kullanıldığı su depolamada
geleneksel bir sulama sistemi (gölet).
• Artan su talebi ve sürdürülebilir olmayan arazi kullanım pratikleri
nedeniyle su girdisinin azalması ve sediman yükünün artması,
geleneksel kullanıcılar, enerji üretimi ve çiftçiler arasında çatışan
su ihtiyaçları, göletlerin iyileştirilmesi ihtiyacı.
• Pirinç üretimi en önemli öngörülüyordu (160 USD/ha/yıl) – diğer
hizmetlerin daha kıymetli olduğu belirlendi, özellikle su tedariği
(1.469 USD/ha/yıl). Bu bilgi suyun tedariği müzakerelerine yön
veriyor.
Kala Oya Nehir Havzası, Sri Lanka
• Göletlerin yönetiminin iyileştirilmesi konusunda 4 senaryo ele
alındı, fayda ve maliyetler değerlendirildi.
Güney Afrika,
Mhlathuze Belediyesi
•
•
•
•
•
Dünya’daki 34 biyolojik çeşitlilik sıcak bölgesinden birisinin içerisinde.
Klasik Koruma x Kalkınma ikilemi
Hızla endüstrileşen bir belediye – yoksulluğun yüksek olduğu bir alan
Stratejik havza değerlendirmesi yapıldı
Ekosistem hizmetleri tanımlandı: besin döngüsü, atık arıtımı, su
tedariği, suyun akışının regüle edilmesi, kuraklık ve sel yönetimi.
• Toplam değer – 200 milyon USD/yıl.
• Bu bilgiyi kullanarak:
–
–
–
–
Korunması önemli hassas ekosistemler,
Ekosistemler arasındaki bağlantılar,
Ekosistem hizmetlerinin tedariğine zarar vermeden geliştirilebilecek zonlar,
Biyolojik çeşitlilik kaynaklarını kullanarak sürdürülebilir kalkınma
seçeneklerinin geliştirilebileceği yönetim eylemleri tanımlandı (TEEB 2012,
Van der Wateren et al. 2004).
www.dkm.org.tr
Tuna Nehri
•
Tuna Nehir Havzası (802.500 km2) karasal Avrupa’nın %10’unu kaplıyor, en uluslararası drenaj havzası (19 ülke).
•
Havzadaki Su Tedariği Hizmetleri ve buna bağlı Su – Besin – Enerji Bağlantısı faydaları haritalandı ve
değerlendirildi (1995-2004).
•
Ekolojik akış gereklilikleri göz önüne alındı (sucul ekosistemlerin sağladığı hizmeti sürdürülebilmelerinin eşik
değeri olarak)!
•
Farklı sektörlerin kalite gereklilikleri göz önüne alındı (azot, fosfor konsantrasyonu). Hidrolojik bir model
kullanıldı (Soil and Water Assessment Tool; SWAT)
•
Yenilenebilir su (ekosistemin su sağlama kapasitesi) ve su kullanımı göstergeleri tanımlandı.
•
Su kıtlık göstergeleri alt havzalarda kıtlık yaşanabilecek yerleri tanımlamada kullanıldı. Farklı sektörler
tarafından kullanılan su miktarı ve maliyeti göz önüne alındı (Karabulut et al. in press).
www.dkm.org.tr
• Modelleme yaklaşımı ekosistem-su-gıda-enerji dinamiklerini entegre
değerlendirmede faydalı! Haritalama yaklaşımı ekosistemler tarafından
sağlanan su tedariği ve düzenleyici hizmetlerin çevresel değişkenliğini
görmede faydalı!
• Nehir havzasında su kaynaklarının nerede olduğunun ve farklı kullanıcılar
tarafından nerelerden çekildiğinin ortaya konmasını sağladı.
• Suyun hem biyofiziksel kapasitesi hem de ekonomik değerinin
haritalanması politika geliştirme süreçlerinde önemli!
• Hizmetin ekonomik değeri ile alternatif politik müdahalelerinin etkisi
karşılaştırılabilir.
• Su kaynaklarının etkin yönetiminde önemli bir karar destek aracı!
www.dkm.org.tr
Ekosistem Hizmetlerinin Karar Destek Süreçlerinde
Türkiye’de Kullanımı – Düzlerçamı Örneği
Düzlerçamı Orman Ekosistemi Örneği
• Akdeniz Ormanlarının Sağladığı Ürün ve Hizmetlerin Sosyoekonomik Değerlemesi) kapsamında Antalya Düzlerçamı Orman
İşletme Müdürlüğü’ndeki orman ekosistem ürün ve hizmetleri
kıymetlendirildi.
• Yapılan sosyo-ekonomik değerlemeyle en önemli ekosistem ürün ve
hizmeti olarak karbon tutunumu belirlendi (58 €/ha/yıl). Daha sonra
sırasıyla rekreasyon (18,73 €/ha/yıl), odun üretimi (16,15 €/ha/yıl)
ve biyolojik çeşitliliğin korunması (4,5 €/ha/yıl) gelmiştir.
• Alanda gerçekleşmesi beklenen değişimlerden artan rekreasyon
baskısına yönelik bir fayda maliyet analizi yapıldı.
• Artan talebe göre, alanda 20 ha.’lık yeni bir alanın rekreasyon
faaliyetleri için belirlenerek 29 seneliğine özel sektöre veya
belediyelere kiralanması, tüm taraflar için karlı bir yönetim kararı
olduğu belirlendi.
www.dkm.org.tr
Cihanbeyli Tarım Sektörü Örneği
Konya Ölçeğinde Bilgi Toplama
Kamu Kurumları ve Üniversitelerle İşbirlikleri
Doğal Alanlar – Su Erozyonu Kontrolü
Ağaçlar – Süne Kontrolü
Su Tedariği
Cihanbeyli’yi Geleceğe Hazırlamak
• İklim değişikliğinin tarımı ve onu destekleyen ekosistem
hizmetleri üzerindeki etkilerini tek tek ve bölgedeki tüm ekosistem hizmetlerini
bir arada ele alarak değerlendirmek!
• Gelecekte hangi ekosistem hizmetleri ve hangi tarım alanları olumsuz
etkilenecek!
• Bu tip bir planlama yaklaşımı Cihanbeyli ekonomisinin belkemiği olan tarımı
gelecek koşullara hazırlamayı sağlayabilir!
www.dkm.org.tr
Sonuç
• Havza bazında su kaynaklarının planlanmasında ekosistem hizmetleriyle
ilgili bilginin göz önüne alınması, kıymetlendirme ve haritalama
çalışmalarının yapılması önemli.
• Su kaynakları gibi kompleks sistemlerin havza bazında daha iyi
anlaşılmasını, müzakere edilebilmesini ve maliyet etkin ve korumacı bir
bakış açısıyla yönetilmesini sağlar.
• Direktiflerin ve sözleşmelerin önerdiği ekolojik ve kimyasal hedeflerin
erişimine katkı sağlar.
• İklim değişikliği gibi gelecek değişimler bu modelleme süreçlerine
yansıtılabilir!
• Ülke çapında önemli bir Karar Destek Aracı haline getirebilir!
www.dkm.org.tr